Zygmunt PITEK, Tomasz SZCZEGIELNIAK

Politechnika Czstochowska, Wydzia Inynierii i Ochrony rodowiska

TORY WIELKOPRDOWE ALTERNATYWA W PRZESYLE ENERGII ELEKTRYCZNEJ

Streszczenie. Postpujca urbanizacja oraz dynamiczny wzrost zuycia energii elektrycznej powoduj konieczno cigego zwikszania mocy elektrowni oraz rozbudowy sieci przesyowych i rozdzielczych. Wysokie tempo przyrostu zuycia energii jest gwnym stymulatorem rozwoju konstrukcji urzdze sucych do wytwarzania energii, jej przetwarzania i przesyania. Jednoczenie nowe rozwizania powinny spenia wymogi dotyczce miniaturyzacji, minimalizacji kosztw, niezawodnoci dziaania oraz ochrony rodowiska. Wrd coraz szerzej propagowanych systemw przesyu energii elektrycznej znajduj si obecnie tory wielkoprdowe zwane rwnie liniami GIL, ktre stanowi jeden z alternatywnych sposobw przesyu energii elektrycznej. Sowa kluczowe: tory wielkoprdowe, GIL, przesy energii elektrycznej

1. Wprowadzenie Przekazywanie energii elektrycznej na due odlegoci odbywao si dotychczas i nadal bdzie si odbywa liniami napowietrznymi wysokich lub najwyszych napi, gdy do tej pory jest to sposb najbardziej ekonomiczny[1]. Jednak wzrost mocy linii przesyowych i due wymagania w zakresie niezawodnoci ich pracy, a take trudnoci w pozyskaniu terenu dla linii napowietrznych oraz wymagania ochrony rodowiska, szczeglnie w duych aglomeracjach miejskich, zmuszaj do poszukiwania nowych rozwiza urzdze do przesyu energii elektrycznej. W energetyce wiatowej podstawowym kierunkiem dziaania w tym zakresie s maogabarytowe, o wysokiej niezawodnoci i ograniczonym dziaaniu na rodowisko, tory wielkoprdowe rnej konstrukcji[1-7]. W miar wzrostu mocy elektrowni cieplnych i wodnych w kocu lat trzydziestych rozpoczto instalowanie torw wielkoprdowych o przewodach szynowych osonitych, czcych wielkie generatory z transformatorami blokowymi. Wspczesnymi rozwizaniami takich pocze s tory prdowe z izolacj powietrzn pod cinieniem atmosferycznym, o napiciach znamionowych do 36 kV oraz o prdach znamionowych: 10 kA w elektrowniach wodnych, 20 kA w elektrowniach cieplnych i jdrowych o mocach znamionowych do 900 MW, 31,5 kA w elektrowniach jdrowych o mocy 1300 MW [2-7]. Poczwszy od lat siedemdziesitych w elektroenergetyce wiatowej stosuje si tory wielkoprdowe z izolacj gazow. Najczciej stosowanym gazem jest SF6 (szeciofluorek siarki) o cinieniu od 0,29 do 0,51 MPa (przy 20oC). Bardzo dobre waciwoci dielektryczne tego gazu, a take dobre przewodnictwo ciepa oraz waciwoci gaszenia uku spowodoway szybkie rozpowszechnianie urzdze z SF6. Jednake przy torach wielkoprdowych o dugociach przekraczajcych kilka kilometrw wymagana objto gazu jest znaczna. Gaz ten nie jest tani a ponadto moe przyczynia si w niekorzystnych warunkach eksploatacyjnych do intensyfikacji efektu cieplarnianego [6]. Z tego wzgldu rozpoczto szerokie badania nad zastosowaniem azotu, poniewa jest gwnym skadnikiem powietrza i jest cakowicie przyswajalny przez rodowisko naturalne. Dlatego te w ostatnich

latach SF6 zastpowany jest mieszanin 95% N2 i 5% SF6 o cinieniu 1,3 MPa, odpowiadajcemu cinieniu 0,4 MPa w przypadku czystego SF6. Obecnie takie tory s budowane na napicia od 72 do 1200 kV, najczciej jednak na napicia od 110 do 750 kV, prdy znamionowe od 1 do 12 kA i moce znamionowe od 200 do 4000 MVA. Najkorzystniejszym zastosowaniem torw wielkoprdowych z izolacj gazow, w porwnaniu z liniami napowietrznymi lub kablowymi, jest stosowanie ich dla napi wikszych od 245 kV i mocy przesyowych od 2000 do 4000 MVA [2-5]. Tory wielkoprdowe z izolacj gazow w literaturze anglojzycznej nazywane s GIL (Gas-Insulated Line) lub GITL (Gas-Insulated Transmission Line). Spotyka si te nazw CGIC (Compressed Gas-Insulated Cable). W literaturze francuskojzycznej uywa si nazwy CIG (Cble Isolation Gazeuse). W Polsce [2-5] uywa si nazwy POG (Przewd Osonity z izolacj Gazow). Budow typowego toru wielkoprdowego przedstawia rysunek 1. Zarwno przewd fazowy jak i osona wykonane s z aluminium lub miedzi. Na osony moe by stosowana stal niemagnetyczna. Izolatory wsporcze, podtrzymujce yy robocze wewntrz obudowy, s wykonywane z ywicy epoksydowej o moliwie maym wspczynniku przenikalnoci magnetycznej. Tory wielkoprdowe o przewodach osonitych buduje si jako: jednobiegunowe (z izolowanymi fazami), w ktrych kady przewd fazowy znajduje si w osobnej osonie; ang. IPGIL (Isolated-Phase Gas Insulated Line) (rys. 1),
Osona (ekran)

Przewd fazowy

Wspornik dielektryczny

Rys. 1. Szynoprzewd jednobiegunowy [7]

dwubiegunowe, w ktrych dwa przewody tej samej lub rnych faz znajduje si w osobnej osonie; ang. DPGIL (Double-Phase Gas Insulated Line) (rys. 2),

0 L1 L2

R1 d

R2 d

R3

R4

Rys. 2. Szynoprzewd dwubiegunowy

 trjbiegunowe, w ktrych wszystkie trzy przewody fazowe s umieszczone we wsplnej obudowie; ang. TPGIL (Three-Phase Gas Insulated Line), fr. TGT (Transport lectrique Isolation Gazeuse Triphas) (rys. 3).

Rys. 3. Szynoprzewody trjbiegunowe [8]

Dugoci stosowanych torw wielkoprdowych o przewodach szynowych osonitych z izolacj lub bez izolacji gazowej zawarte s od kilku metrw do kilkunastu kilometrw. Konstrukcje torw s wytwarzane jako sztywne, w odcinkach kilkunastometrowych, linia jest z nich montowana na miejscu budowy. Poczenia przewodw fazowych wykonuje si jako elementy wsuwane (specjalne gniazdo-trzpie zapewnia waciwy docisk czonych czci), natomiast osony najczciej czy si poprzez spawanie, rzadko przez spojenia konierzowe. Poczenie wsuwane przewodw fazowych spenia rol kompensatora wydue termicznych. Do kompensacji osony instaluje si w pewnych odlegociach specjalne elementy tzw. kompensatory harmonijkowe. Do wykonania odgazienia su specjalne czony rozgane, natomiast w celu zmiany kierunku prowadzenia przewodw stosuje si specjalne elementy ktowe [1]. Przykady zastosowania torw wielkoprdowych przedstawiono na rysunku 4.

Rys. 4. Fragmenty torw wielkoprdowych zastosowanych przemyle [8]

2. Porwnanie torw wielkoprdowych z innymi urzdzeniami przesyowymi Szybki rozwj konstrukcji torw wielkoprdowych wynika z szeregu zalet, rnicych te przewody od klasycznych kabli wysokiego napicia. Do podstawowych zalet nale [1]: moliwo prowadzenia w zoonych warunkach lokalizacyjnych, mae zapotrzebowanie terenu, wysoka niezawodno pracy, niskie koszty eksploatacji,

dua ywotno torw ze wzgldu na brak starzenia si izolacji, moliwo instalowania pod dowolnym ktem, znacznie prostsza konstrukcja anieli kabli olejowych, brak zagroenia poarowego oraz zagroenia rodowiska przez ewentualno wycieku oleju izolacyjnego. Gwn i chyba jedyn wad torw wielkoprdowych jest utrzymanie szczelnoci tyche urzdze. Eksploatacja linii napowietrznych najwyszych napi jest przyczyn pewnych uciliwoci dla rodowiska. Istotnym zjawiskiem towarzyszcym pracy kadej linii napowietrznej jest wystpowanie wok jej przewodw pola elektromagnetycznego ktre moe wpywa na organizmy ywe (rys. 5 i 6) [9]. Innym zjawiskiem towarzyszcym pracy linii napowietrznej jest haas. Przyczyn jego powstawania s tzw. zjawiska ulotowe, ktre zaobserwowa mona w czasie mawki, deszczu czy mgy. Objawiaj si one niezbyt jaskrawym wieceniem przewodw linii, widocznym przede wszystkim w porze nocnej. Zjawiskom ulotowym towarzyszy charakterystyczny szum syszalny w ssiedztwie linii. Przy szczeglnie wilgotnej pogodzie, w czasie niezbyt obfitego deszczu, haas wytwarzany przez linie znacznie wzrasta, nie przekraczajc na og poziomu dopuszczalnego dla okrelonego terenu. Linie elektroenergetyczne najwyszych napi bywaj niekiedy rdem zakce radioelektrycznych. Ujawniaj si one w postaci pogorszonego odbioru sygnau radiowego lub telewizyjnego w budynkach mieszkalnych pooonych w bezporedniej bliskoci linii przesyowej [9]. Zjawiska ktre towarzysz pracy linii napowietrznych s obce dla linii GIL. Poziom pl generowanych wok linii GIL jest wielokrotnie niszy w stosunku do analogicznej linii napowietrznej (rys. 7). Z tego te wzgldu tory wielkoprdowe mona instalowa w pobliu konstrukcji metalowych lub innych urzdze elektrycznych.

Rys. 5. Typowe rozkady natenia pola elektrycznego pod liniami napowietrznymi 220 kV i 400 kV [9]

Rys. 6. Typowe rozkady natenia pola magnetycznego pod liniami napowietrznymi 220 kV i 400 kV [9] a)
Color Shade Results

Quantity : |Magnetic field| A/m Phase (Deg): 0 Scale / Color 98,62538E-3 / 1,12107E3 1,12107E3 / 2,24204E3 2,24204E3 / 3,363E3 3,363E3 / 4,48397E3 4,48397E3 / 5,60494E3 5,60494E3 / 6,72591E3 6,72591E3 / 7,84688E3 7,84688E3 / 8,96785E3 8,96785E3 / 10,08882E3 10,08882E3 / 11,20979E3 11,20979E3 / 12,33075E3 12,33075E3 / 13,45172E3 13,45172E3 / 14,57269E3 14,57269E3 / 15,69366E3 15,69366E3 / 16,81463E3 16,81463E3 / 17,9356E3

b)
Quantity : |Magnetic field| A/m Phase (Deg): 0 Scale / Color 78,45479E-3 / 706,18756 706,18756 / 1,4123E3 1,4123E3 / 2,11841E3 2,11841E3 / 2,82451E3 2,82451E3 / 3,53062E3 3,53062E3 / 4,23673E3 4,23673E3 / 4,94284E3 4,94284E3 / 5,64895E3 5,64895E3 / 6,35506E3 6,35506E3 / 7,06117E3 7,06117E3 / 7,76728E3 7,76728E3 / 8,47339E3 8,47339E3 / 9,1795E3 9,1795E3 / 9,88561E3 9,88561E3 / 10,59171E3 10,59171E3 / 11,29782E3

Color Shade Results

Rys. 7. Przykadowe rozkady pola magnetycznego dla torw wielkoprdowych: a) trjbiegunowego trjfazowego 12 kV, b) jednobiegunowego trjfazowego 12 kV

Straty przesyu energii w GIL 420 kV i mocy 2000 MVA s znacznie nisze ni w rwnowanej linii napowietrznej lub kablowej (rys. 8 oraz tabela 1).
Tabela 1. Koszty przesyu linii napowietrznej (LN) oraz GIL [10, 11]
LN Moc przesyana Straty mocy na metr dugoci linii Straty mocy na 100 km linii Rnica strat mocy w LN i GIL Rnica kosztw rocznych (cena energii: 5 eurocent/kWh 8600 h 64 000 kW) Nakady inwestycyjne GIL (100 km) 2000 MW 820 W/m 82 MW GIL 2000 MW 180 W/m 18 MW

64 MW 27 520 000 300 000 000

P / km w kW
1
800 700 600 500 400 300 200 100 0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0

- kabel olejowy
podziemny - kabel XLPE podziemny - linia napowietrzna - GIL 2000 MVA - GIL 3000 MVA

3 2 3 4 5 4 5

IN prd znamionowy w kA

Rys. 8. Straty przesyu w liniach 420 kV [12]

Koszty budowy linii GIL s niejednokrotnie nisze anieli rwnowanej linii kablowej. W lipcu 2009 firma Holduct produkujca tory wielkoprdowe dokonaa porwnania kosztw budowy linii 12 kV, 2500A, o dugoci 30 m czcej transformator z rozdzielnic. Poczenie wykonane z kabla YHKXS 300 kosztowaoby 220 000 PLN, natomiast ta sama linia wykonana za pomoc miedzianych szynoprzewodw typu EHON kosztowaaby 190 000 PLN, za aluminiowy szynoprzewd typu EHON kosztowaby 135 000 PLN. Porwnanie kosztw jednostkowych instalacji szynoprzewodw i kabli przedstawia rysunek 9. W przypadku obszarw o ograniczonej przestrzeni naziemnej (rejony lotnisk, aglomeracje miejskie itp.) GIL prowadzone s w tunelach, zakopywane w ziemi lub podwieszane pod sufitem. Przykadem toru wielkoprdowego poprowadzonego w tunelu jest zbudowana w Japonii linia o dugoci 3,3 km, na napicie 275 kV (rys. 10) [13]. Pierwsz w Europie lini GIL z mieszanin gazw SF6 i N2 uruchomiono w styczniu 2001 roku w Genewie. Jest to linia uoona pod hal wystawow w miejsce dotychczasowej linii napowietrznej (rys. 11). Przso istniejcej dwutorowej linii napowietrznej zastpiono trjfazow dwutorow lini GIL [14, 15].

Rys. 9. Koszt jednostkowy instalacji szynoprzewodw i kabli [8]

Rys. 10. GIL 275 kV Japonia dugo 3,3 km [13]

Rys. 11. PALEXPO Genewa; widok przsa linii, ktre zastpiono oraz instalacja GIL w tunelu pod hal wystawiennicz; wymiary tunelu: (szeroko 2,4 m, wysoko 2,6 m) [14, 15]

Z powyszych wzgldw ekonomicznych oraz aspektw ekologiczno-krajobrazowych, a take odpornoci GIL na zakcenia natury atmosferycznej (wichury, wyadowania piorunowe) sdzi si, e GIL zastpowa bd przede wszystkim linie napowietrzne i mog

by prowadzone wzdu autostrad lub w tunelach komunikacyjnych, w szczeglnoci przy zasilaniu duych aglomeracji miejskich czy stref produkcyjnych (rys. 12).
a) b)

c)

d)

Rys. 12. Przyszociowe stosowanie GIL [16]: a) zastpowanie linii napowietrznych, b) prowadzenie wzdu autostrad, c) prowadzenie w tunelach komunikacyjnych, d) zasilanie aglomeracji miejskich lub stref przemysowych

Stosowanie torw wielkoprdowych w przesyle energii elektrycznej pozwala obniy straty ( wynikajce ze zjawiska Joulea) do poowy lub trzeciej czci strat powstajcych w liniach napowietrznych [6]. Natomiast jednostkowa pojemno torw jest znacznie nisza ni pojemno typowych linii kablowych. Warto pojemnoci jednostkowej wpywa na fakt, e dugo torw moe przekracza 100 km bez koniecznoci wprowadzania dodatkowo kompensacji mocy biernej. Zwikszajca si liczba instalowanych torw wielkoprdowych wpywa na zmniejszenie kosztw opracowania i wykonania tych instalacji. Ponadto wykorzystanie wszelkich dostpnych technik komputerowych pozwala na optymalizacj ksztatu i wymiarw systemu GIL. Prototypy nowej generacji GIL s obecnie budowane i badane w kilku orodkach na wiecie. Wyniki prowadzonych bada pozwalaj stwierdzi, e wszystkie zalety tego sposobu przesyu energii elektrycznej bd jeszcze bardziej wyeksponowane , a rozwizanie techniczne pozwol przekroczy kolejne bariery poziomu trudnoci przesyowych energii elektrycznej. Bardzo obiecujcych faktem jest stwierdzenie, e podczas ju ponad 30-letniej eksploatacji linii GIL nie zanotowano adnych zasadniczych awarii w ich pracy.

Bibliografia
1. N awrowsk i R .: Tory wielkoprdowe izolowane powietrzem lub SF6. Wyd. Pol. Poznaskiej, Pozna 1998 2. P i tek Z.: Modelowanie linii, kabli i torw wielkoprdowych. Seria Monografie nr 130, Wyd. Pol. Czst., Czestochowa 2007. 3. P i tek Z.: Impedances of Tubular High Current Busducts. Series Progress in High-Voltage technique, Vol. 28, Polish Academy of Sciences, Committee of Electrical Engineering, Wyd. Pol. Czst., Czestochowa 2008. 4. Pitek Z.: Pole magnetyczne w otoczeniu jednobiegunowych osonitych torw wielkoprdowych. Zesz. Nauk. Pol. l. Elektryka, z. 166, 1999. 5. Ku siak D .: Pole magnetyczne dwu i trjbiegunowych torw wielkoprdowych. Praca doktorska, Czstochowa 2008. 6. Rakowska A.: GIL przyszo w przesyle energii elektrycznej, Wiadomoci elektrotechniczne, nr 2, 2005. 7. GIL Gas-Insulated Transmission Lines, CIGRE, ELECTRA, no 211, December 2003. 8. Ho ldu c t Z. H. Ltd. Polska.: Szynoprzewody trjfazowe okrge. [Online]. Available http://www.holduct.com.pl/index.php?menu=p2 9. Szuba M. i inni: Linie i stacje elektroenergetyczne w rodowisku czowieka, Informator PSE-Operator S.A., Warszawa 2008. 10. Ko ch H., Schoef fner G .: Gas-Insulated Transmission Line (GIL) an overview. Electra 2003, 211, December, pp. 8-17. 11. Ko ch H. , Schu ette A.: Gas insulated transmission lines for high power transmission over long distances. Electric Power Systems Research 1998, 44, pp. 69-74. 12. Ko ch H .: Gas-Insulated Transmission Lines (GIL) for high power transmission. Proc. of 1st International Forum on Innovations in Power Links, Paris, France (29 March 2001), pp. 79-84. 13. Okubo H., Takahashi I.: Insulation design and on-site testing method for a long distance GIL, IEEE Mag. No 6, 1999. 14. Asmore C.: Cutting the cost of piped power, Trans-Power Europe, March 2001. 15. Koch H., Hillers T.: Second-generation gas-insulated line, Power Engineering Journal, June 2002. 16. Ko ch H.: Experience with 2nd generation gas - insulated transmission lines GIL. Proc. of JICABLE 03, Versailles, France (22-26 June 2003), pp. 83-88.