Rok 1914: niemiecka narracja

Pami o pierwszej wojnie wiatowej, zwanej przez wspczesnych Wielk Wojn 1914-1918, zawsze dzielia kraje europejskie i nie tylko europejskie. I pod tym wzgldem nic si nie zmienio do dnia dzisiejszego. Ciar wojny, najbardziej krwawe walki i najwiksze straty ludzkie przypady na zachodni cz Europy, na front francusko-niemiecki, a nie na cz wschodni, jak miao to miejsce podczas drugiej wojny wiatowej, a wic pami zostaa naznaczona przede wszystkim dowiadczeniem zachodnim, francuskim, brytyjskim, amerykaskim, rwnie niemieckim. To w zachodniej Europie narodzio si masowe grobownictwo wojenne, zbiorcze cmentarze onierzy pochowanych nie w swoim kraju, lecz w pobliu miejsc, gdzie toczyy si najbardziej zacite walki. Idea grobu nieznanego onierza nie przypadkiem powstaa niemal rwnolegle we Francji i Wielkiej Brytanii, eby nastpnie przenikn do innych krajach europejskich. Pomniki wojenne upamitniajce mier szeregowych onierzy byy znane wprawdzie wczeniej, ale na skal masow pojawiy si dopiero po pierwszej wojnie wiatowej. Europa zachodnia, w Nr 159/2014 280214 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna przeciwiestwie do wschodniej, jest usiana monumentami powiconymi pierwszej, a nie drugiej wojnie wiatowej. A.J. Taylor przed wielu laty napisa: Jeli wielko wydarzenia mierzy liczb powiconych mu pomnikw, to Wielka Wojna, jak j nazwano, bya najwikszym wydarzeniem, jakie si kiedykolwiek zdarzyo (A.J.P. Taylor, From Sarajewo to Potsdam, London 1966, s.57). We Francji czy Anglii wci Autor: dzie zawieszenia broni 11 listopada 1918 r. (a nie np. podpisania traktatu wersalskiego 28 czerwca 1919 r.) jest obchodzony szczeglnie uroczycie. W Anglii Remembrance Day celebruje si w listopadzie, a nie w maju na pamitk kapitulacji Niemiec w drugiej wojnie wiatowej (8 maja 1945 r.).

Zbigniew Mazur
Redakcja: Marta Gtz Radosaw Grodzki Krzysztof Malinowski

W Europie zachodniej pierwsza wojna zostaa odebrana jako cywilizacyjny przeom, zaamanie si wiata, ktry tam postrzegano jako wyjtkowo pomylny, od Kongresu Wiedeskiego (1814-1815) raczej pokojowy, w kadym razie nacechowany niekwestionowanym prymatem Europy zachodniej w wiecie. To si skoczyo. W drugiej wojnie wiatowej Anglia odegraa wan, ale na pewno ju nie decydujc rol, Francja si skompromitowaa, nie sprostaa agresji niemieckiej, wykreowaa reim Vichy, musiaa by wyzwolona przez Anglosasw. Dzie ldowania aliantw w Normandii (6 czerwca 1944 r.) jest periodycznie witowany we Francji wra z z wczesnymi sojusznikami, ale z mieszanymi uczuciami. Francja woli przypomina o swojej roli w pierwszej wojnie wiatowej i traktowa obie katastrofy wojenne jako cao. Genera Charles de Gaulle zaleca w swoich pamitnikach: W ogle powinnimy szerzy ide, e wojna obecna jest tylko epizodem wojny wiatowej rozpocztej w 1914 roku. Udzia Francji we wsplnej walce o wolno w tej wojnie wiatowej mierzy si jej udziaem od roku 1914 (Ch. de Gaulle, Pamitniki wojenne, t. I, Warszawa 1967, s.377). W Zwizku Sowieckim pami o Wielkiej Wojnie jako takiej nigdy nie odgrywaa szczeglnej roli. Rosja carska t wojn przegraa i nie byo powodu do witowania ani zwycistw, ani pochylania si nad stratami ludzkimi (ok. 1,8 mln polegych onierzy). Pomnikw powiconych Wielkiej Wojnie nie ma, w czym Taylor dopatrywa si cywilizacyjnego zerwania cznoci z Zachodem. W Zwizku Sowieckim drugie byo wszystko przesaniao lub co upamitnianie najwyej rewolucji 1917 w r. oraz na niespotykanie wielk skal Wielkiej Wojny Ojczynianej (1941-1945). Z kolei jedno i nieobecne ladowo obecne komemoracji zachodnioeuropejskiej. W Niemczech pami o Wielkiej Wojnie od samego pocztku bya wielowarstwowa i wielce zoona, przesonita poczuciem ogromnych strat ludzkich, ktre nie przyniosy wymarzonego zwycistwa. Wojna jawia si jako pozbawiona wszelkiego sensu. We Francji lub Anglii istniao mimo wszystko poczucie zwycistwa, w Niemczech dominowaa trauma klski. Nie byo tam adnego powodu, eby witowa dzie zawieszenia broni 11 listopada 1918 r., tak samo jak pniej dzie kapitulacji Trzeciej Rzeszy 8 maja 1945 r. Pami niemiecka i europejska w tych miejscach radykalnie si rozmijay. Niemcy szukali rekompensaty, zrzucajc z siebie odpowiedzialno za wywoanie wojny w 1914 r. (Schuldfrage), dowodzc, e klska militarna niezwycionej w polu armii bya skutkiem wewntrznej zdrady (Dolchstolegende), a podpisany w Wersalu traktat pokojowy by skrajnie krzywdzcy i niesprawiedliwy, nioscy w sobie zarodki przyszego konfliktu (Versailles Diktat). Druga wojna miaa by bezporednim skutkiem pierwszej. W rezultacie wyprodukowano

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

narracj prowadzc od narzuconej wojny, przez brutalny traktat pokojowy, do zdobycia wadzy przez Hitlera i drugiej wojny wiatowej. Konstrukcja ta runa w gruzy po ukazaniu si w latach szedziesitych dwch monumentalnych dzie Fritza Fischera wykazujcych decydujc odpowiedzialno Niemiec za rozptanie pierwszej wojny wiatowej oraz ujawniajcych monstrualnie zakrojone niemieckie plany urzdzenia wiata powojennego. Nic dziwnego, e Fischer spotka si z nienawistnymi atakami i e do dzisiaj prbuje si dezawuowa jego ustalenia. Tak czy inaczej pami o pierwszej wojnie jest dla Niemcw kopotliwa i trudna do pogodzenia z pamici europejsk, zreszt w powszechnym odbiorze zostaa ona przesonita przez pami o holocaucie i wypdzeniach ludnoci niemieckiej. Problem pojawi si w zwizku ze zblianiem si stuletniej rocznicy wybuchu pierwszej wojny, ktrej obchody ze zrozumiaych wzgldw musiay si koncentrowa na terenie najbardziej zaciekych walk, czyli Belgii i Francji. Francuzi i Anglicy od duszego czasu pracowali nad szczegowym programem uroczystoci skupiajcych si na 2014 r., ale kontynuowanych rwnie w cigu nastpnych czterech lat, wcznie z uczczeniem podpisania traktatu wersalskiego (2019 r.). W zaoeniu (raport Josepha Zimeta, 2011 r.) uroczystoci francuskie miay uzmysowi nie tylko rozmiar poniesionych ofiar, ale rwnie wzmocni poczucie zwartoci narodowej, przypomnie o bohaterstwie i zrywie w obronie najechanego kraju. W przeciwiestwie do pamici o drugiej wojnie wiatowej, ktra dzieli Francuzw i przypomina chwile mao chwalebne, pami o pierwszej moe ich czy i przysuy si budowaniu mocno obecnie nadwyronej jednoci narodowej. W podobnym duchu przygotowywane s obchody w Wielkiej Brytanii, gdzie British War Museum przejo swego rodzaju patronat nad uroczystociami i realizacj rnego rodzaju projektw. Podobne przygotowania rozpoczto w Kanadzie, Nowej Zelandii i Australii (bitwa o Gallipoli!), Belgii (walki we Flandrii!), Stanach Zjednoczonych (przystpienie do wojny w 1917 r.!), w Czechach, Serbii i innych krajach, wcznie tym razem z Rosj. Bardzo wysoko naley oceni podjt w wielu krajach, zwaszcza we Francji, akcj digitalizacji i udostpniania w Internecie dokumentw z epoki. W lutym 1990 r. uruchomiono midzynarodow stron internetow /europeana1914-1918.eu/, na ktrej zamieszcza si mas dokumentw, rnego zreszt rodzaju i rnej wartoci. W Niemczech pierwsze wystawy zwizane z Wielk Wojn pojawiy si ju w 2013 r., wyliczono, e rok temu ukazao si na rynku przeszo 180 bardzo rnych publikacji w jzyku niemieckim powiconych tej problematyce. Gwny kopot Niemcw polega na tym, jak znale wtek przewodni narracji o pierwszej wojnie wiatowej. W dniu 14 listopada 2013 r. odbyo si w Auswrtiges

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

Amt spotkanie z 20 przedstawicielami instytucji w rodzaju Deutsches Historisches Museum, Goethe-Institut, Volksbund Deutsche Kriegsgrberfrsorge etc., podczas ktrego minister Guido Westerwelle nakreli opowie zaczynajc si od straszliwej wojny materiaowej i koczcej pojednaniem w Unii Europejskiej. Niemcy wyranie na plan pierwszy wysuwali rozmiar ofiar (15 mln), sugerowali pominicie tego, kto odpowiada za wojn i kto zwyciy lub ponis klsk. Nowy rzd CDU, SPD i CSU poszed w tym wanie kierunku. Kanclerz Angela Merkel zakoczya swoje expos 29 stycznia 1914 r. nastpujco: W tym roku mija 100 lat od wybuchu pierwszej wojny wiatowej. Bya to pierwsza wielka katastrofa XX stulecia, po ktrej wkrtce miaa nastpi druga: cywilizacyjne zaamanie, Shoah i pocztek drugiej wojny wiatowej przed 75 laty. Jedno europejska, ktra potem nastpia i ktra przyniosa nam pokj, wolno i dobrobyt, jawi si z tej perspektywy niczym cud. yjemy obecnie w porzdku, w ktrym nie tak jak przed laty niewielu rozstrzyga w tajnej dyplomacji o losie Europy, lecz w ktrym wszystkie 28 rwnouprawnionych pastw czonkowskich, wsppracujc z instytucjami europejskimi, wsplnie ksztatuje bieg rzeczy dla dobra obywatelek i obywateli. Parlament Europejski, ktry w maju okoo 375 milionw wybierze na nowo, oraz parlamenty narodowe troszcz si o niezbdn legitymacj i jawno. Przed 65 powstaa Republika Federalna Niemiec. Przed 25 laty upad mur. Przed 10 laty przeylimy pocztek rozszerzenia UE. Kolejne granice w Europie mona byo rozebra. My, Niemcy i my, Europejczycy, jestemy na szczcie obecnie zjednoczeni. Odpowiednio do narracji zaprezentowanej przez Merkel planuje si na 2014 r. obchody skoncentrowane na kilku podstawowych datach: 100-lecie rozpoczcia wojny w 1914 r., 75-lecie wybuchu drugiej wojny wiatowej w 1939 r., 65-lecie utworzenia Republiki Federalnej w 1949 r., 25-lecie enerdowskiej pokojowej rewolucji w 1989 r., 10-lecie poszerzenia Unii Europejskiej w 2004 r. Obchody ukadaj si w wyran, rwnoleg sekwencj wydarze w wymiarze europejskim i niemieckim, w obu wypadkach optymistyczn, od tego co byo ze, do tego co dobre. W wymiarze europejskim opowie zaczyna si rozpadem wspaniaego wiata przed 1914 r., prakatastrof europejsk, pocztkiem drugiej wojny trzydziestoletniej, potem przychodz okropnoci drugiej wojny wiatowej (holocaust!), ale wszystko si dobrze koczy integracj europejska i wielkim osigniciem w postaci Unii Europejskiej. Mefisto chcia le, ale jak zawsze wyszo to na dobre. Idc rakiem (Nietzsche) wychodzi si od apoteozy Unii Europejskiej i odpowiednio do tego fryzuje przeszo. Wtpliwe, eby ta narracja przypada do gustu np. Brytyjczykom. W wymiarze niemieckim pocztek opowieci si nieco komplikuje, wymaga co najmniej mocnego

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

zrelatywizowania odpowiedzialnoci za wybuch pierwszej wojny, natomiast krzywd wersalsk mona zostawi, specjalnie jej nie akcentujc, eby nie drani partnerw w Unii Europejskiej. Ciar opowieci przesuwa si na okres nazistowski i drugiej wojny, gdzie oceny s jednoznaczne, e by to okres katastrofy niemieckiej i cywilizacyjnego zaamania. Wany jest przede wszystkim fina opowieci, utworzenie Republiki Federalnej Niemiec, pokojowa rewolucja w NRD oraz przyczenie NRD do RFN, powstanie pastwa jak podkrela to czsto Merkel pod kadym wzgldem znakomicie urzdzonego, silnego, wzorcowego. Opowie jest wic rwnie optymistyczna i dobrze suy wzmocnieniu dobrego samopoczucia. Mona ywi spore wtpliwoci, czy oba wtki rzeczonej narracji znajd posuch w innych krajach europejskich. Cierpi one na przesadn aktualizacj, zbyt daleko idce uproszczenia i nieznony dydaktyzm, nie mwic ju o tym, e w publicystyce wzbogaca si je dywagacjami wyranie nawizujcymi do propagandy z okresu republiki weimarskiej i pniejszego (odywa dyskurs o Schuldfrage i Versailles Diktat). W kadym razie wiele wskazuje na to, e w gwnym nurcie opiniotwrczym zyskuje na znaczeniu kolejna edycja relatywizacji przeszoci. Mona wszelako domniemywa, e tym razem nie spotka si z przychylnym odzewem w takich krajach, jak Francja, Wielka Brytania lub Belgia. Trudno sobie rwnie wyobrazi, eby niemiecka narracja zyskaa aplauz w Polsce, gdzie pierwsza wojna kojarzy si przede wszystkim z klsk znienawidzonych zaborcw oraz szans na odbudowanie wasnej pastwowoci. Nie ma w Polsce adnego powodu, eby ubolewa nad warunkami zawieszenia broni 11 listopada 1918 r. lub traktatu wersalskiego 28 czerwca 1919 r. Upadek wielokulturowych i wielonarodowociowych imperiw, nad ktrym Niemcy czasami ubolewaj twierdzc, e zrodzi paskudny nacjonalizm wschodnioeuropejski, by z polskiego punktu widzenia zbawienny. Dowiadczenie polskie radykalnie si rni od dowiadczenia niemieckiego, wojna przyniosa nie katastrof, lecz wyzwolenie i nadziej na lepsz przyszo, zniszczon ponownie w 1939 r. agresj Trzeciej Rzeszy. Polskie obchody rocznicy 1914 r, jak rwnie nastpnych lat wojny, powinny si skupi nie tylko na samym upamitnieniu drogi do wolnoci i niepodlegoci, ale rwnie na wprowadzeniu tego wtku do pamici europejskiej. Nie ma si czego wstydzi.
Tezy zawarte w tekcie wyraaj jedynie opinie autora.

Zbigniew Mazur historyk, profesor w Instytucie Zachodnim; zainteresowania badawcze: niemieckie dziedzictwo kulturowe na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych, dzieje myli zachodniej.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5