You are on page 1of 28

BIBLIOTEKA

KLASYKW

FILOZOFII

\VILHELM DILTHEY

1),

Gb

O ISTOCIE FILOZOFII I I J~ TE PISMA

Przeloi.ya,

wst~pem i komentarssm Clpatr.{}'la PACZKOWSKA-LAGOWSKA

ELBIETA

8f3

W.1866

111111111111111 31001866000000
1987
PASTWOWE \ YDAW. ICTWO NAUKOWE

WPROWADZENIE O KONFLIKCIE SYSTEMW

l Spord przyczyn, ktre stale od nowa dostarczaj poywki sceptycyzmowi, jedn z najbardziej wpywowych jest anarchia [panujca wrd] systemw filozoficznych. Pornidzy historyczn wiadomoci nieograniczonej ich rnorodnoci a pretendowaniem kadego z nich do wanoci powszechnej zachodzi konflikt, ktry o wiele silniej wspiera ducha sceptycznego ni jakakolwiek systematyczna argumentacja. Bezgraniczna, chaotyczna rrior~no systemw, filogoficznych rozciga si za-uanu i rozprzestrzenia si wok nas. Jak dugo iSjnkj, ~jemnie si wykluczay i zwalczay. I nie ma nadziei, e mona doprowadzi do jakiego rozstrzygnicia ich konfliktu. Historia filoZQfjipohviadcza w -Yip-yw sporu systemw filozoficznych, pogldw religijnych i zasad moralnych na wzrost sceptycyzmu. Spr pomidzy staroytnymi greckimi interpretacjami wiata wspiera filozofi wtpienia w epoce greckiego owiecenia 1. Gdy wyprawy Aleksandra i poczenie rnych narodw w wielkim' imperium unaoczniy Grekom odmienno obyczajw, religii, pogldw na ycie i wiat, powstay szkoy sceptyckie

116

Typy wiatopogld6w

Typy Jwiatopogld6w

117

i rozcigay swe destrukcyjne dziaanie take na problemy teologii - za i teodycei, na sprzeczno pomidzy osobowoci bstwa a jego nieskoczonoci i doskonaoci oraz na przesanki moralnego celu czowieka. Take system wierze nowoytnych narodw europejskich i ich I filozoficzna dogmatyka doznay powanego zachwiania swej wanoci powszechnej od czasu, gdy na dworze Fryderyka Hohenstaufa II mahometanie i chrzecijanie porwnywali swe przekonania, za filozofia Awerroesa i Arystotelesa pojawia si w zasigu mylicieli scholastycznych 2. I od czasu, gdy odrodzia si staroytno, gdy pisarzy greckich i rzymskich rozumiano zgodnie z ich rzeczywistymi motywami, a ~poce-odkry w coraz to wikszym stopniu poznano rnorodno klimatw, ludw na naszej planecie i ich sposobw mylenia, znikna cakowicie pewno czowieka co do jego dotychczasowych, silnie zakorzenionych przekona. Dzi podrnicy skrupulatnie odnotowuj najrozmaitsze rodzaje wierze, my za rejestrujemy i analizujemy znaczce zjawiska [powstania] przekona religijnych i metafizycznych u kapanw Wschodu, w greckich pastwach-miastach, w kulturze arabskiej. Spogldamy wstecz na niezmierzone ruiny tradycji religijnych, przekona metafizycznych, udowodnionych systemw, wszelkiego rodzaju wyprbowanych poprzez wiele stuleci przez ducha ludzkiego moliwoci naukowego ugruntowania struktury rzeczy, przedstawienia jej w sposb poetycki i objawienia jej w religii; metodyczne i krytyczne badanie filozoficzne analizuje kady ..fragment, kady relikt tej dugiej pracy rodzaju ludzkiego. \Kady spord tych systemw wyklucza inny, jeden przeczy drugiemu, aden nie jest w stanie wykaza do koca swych racji: w rdach historycznych nie odnajdujemy ladu owej spokojnej dysputy ze "Szkoy Ateskiej"

Rafaelaj ktra bya wyrazem eklektycznej tendencji jego epoki ~lfak oto sprzeczno pomidzy wzrastajc wiadomoci historyczn a deniem filozofii do uzyskania wanoci powszechnej staje si coraz ostrzejsz! coraz to bardziej rozpowszechnia si atmosfera penej rozbawienia ciekawoci co do systemw filozoficznych - jak publiczno skupi wok siebie ijak dugo wytrwa ona przy nich.

o wiele gbiej jednak ni wnioski sceptyczne ze sprzeczneg; charakt~ ludzkich mniema sigaj wtpliwoci wyrastajce ze stopniowego wyksztacania si wiadomoci historycznej. Typ czowieka, ujty w zamknitej definicji (geschlossener tYPus Mensch) wyposaajcej go w pewn okrelon zawarto treciow, stanowi dominujce zaoenie historycz~~ mylenia Grekw i Rzymian '. Przewiadczenie to leao u podstaw chrzecijaskiej doktryny o pierwszym i drugim Adamie, synu czowieka .. Te same przesanki przenikay jeszcze system naturalny szesnastego stulecia 5. Dostrzeg on w chrzecijastwie abstrakcyjny, trway paradygmat religii: naturaln teologi. Naturaln teori prawa wyprowadzi z prawo-dawstwa rzymskiego, za wzr smaku z greckiej twrczoci artystycznej. Tak oto w wietle tego naturalnego systemu wszelka rnorodno historyczna zawiera trwale i oglne I; wzory adu spoecznego i prawnego, WIary religijnej i moralnoScl.MetoaapOIegajca na wywodzeniu wsplnej waciwoci na podstawie porwnania historycznych form ycia, wyprowadzania prawa naturalnego z rozmaitoci obyczajw, zasad prawnych i teologii oraz moralnoci opartej na rozumie z pojcia jej najwyszego typu - to postpowanie, ktre rozwijao si od Hippiasza poprzez li - o iJltoole til.ozof11

118

Typy wiatopogldw

Typy wiatopogldw

119

stoicyzm i mylenie rzymskie - dominowao jeszcze w wieku filozofii konstruujcej 6. Analityczny duch osiemnastego stulecia utorowa drog rozRadowi tego natural~te.mu. Wywodzi si on z Anglii, gdzie wolna od uprzedze obserwacja barbarzyskich i obcych form ycia, obyczajw i sposobw mylenia spotkaa si z teoriami empirystycznymi i zastosowaniem metody analitycznej do teorii poznania, moralnocil estetyki. Duch ten za spraw Woltera i Monteskiusza przedosta si do Francji. Hume i D' Alembert, Condillac i Destutt de Tracy dostrzegli w owej wizce impulsw i skojarze, za ktr uwaali czowieka, nieograniczone moliwoci dla rozwinicia si naj rozmaitszych form pod wpywem odmiennoci klimatu, obyczajw i wychowania. Klasycznym przykadem tego historycznego podejcia badawczego bya Naturalna historia religii Hume'a, jego Dialogi o religii naturalnej 7. W dzieach z osiemnastego stulecia wystpia ju idea ewolucji, ktra miaa opanowa wiek dziewitnasty. Od Buffona po Kanta i Lamareka zdobywano wiedz na temat ewolucji Ziemi, wystpowania na niej kolejno rozmaitych form ycia 8. Z drugiej strony, poprzez epokowe dziea doskonalio si badanie narodw cywilizowanych: poczwszy od Winckelrnanna, Lessinga i Herdcra prace te stosoway ide rozwoju 9. Ostatecznie w badaniu ludw prymitywnych wskazano na czon poredniczcy \;midzy przyrodnicz teori ewolucji a wiedz na temat rozwoju historycznego, opart na yciu pastwa, religii, prawie, moralnoci, obyczajach, jzyku, poezji i literaturze narodowej. W ten sposb w hi.toryczno-rozwojowy punkt widzenia mg, urzeczywistni si w badaniu caoci naturalnego i historycznego rozwoju czowieka i ujty definicj typ czowieka uleg rozszczepieniu w tym procesie ,rozwoju. ,

Teoria ewolucji, ktra w ten sposb powstaa, jest z koniecznoci zwizana z rozpoznaniem wzgldnoci kadej historycznej formy ycia. Spojrzeniu, ktre obejmuje ziemi i wszystko to, co minione, wymyka si absolutna wano jakiejkolwiek poszczeglnej formy ycia, ustroju, religii albo filozofii a. Tak oto wyksztacenie si wiadomoci historycznej jeszcze gruntowmej ni przegld sporw midzy systemami burzy wiar w powszechn wano jakiejkolwiek z filozofii, ktre podjy si wyrazi w sposb przekonywajcy struktur wiata za pomoc struktury poj. Filozofia winna nie w wiecie, lecz w czowieku poszukiwa wewntrznej struktury swych przekona. Deniem czowieka dzisiejszego jest zrozumie ycie przeywane przez czowieka. Rnorodno systemw, ktre zmierzay do ujcia stn.ikturyswlata, pozostaje w jawnym zwizku z yciem;~t ona jednym z najwaniejszych i najbardziej pouczajcych jego wytworw i w ten sposb samo wyksztacenie si wiadomoci historycznej, ktra dokonaa tak niszczcego dziea wobec wielkich systemw, bdzie musiao by nam pomocne w zniesieniu ostrej sprzecznoci pomidzy pretendowaniem systemw filozoficznych do wanoci powszechnej a historyczn anarchi [panujc wrd] tych systemw.

'

121

I. YCIE I WIATOPOGLD

1. ,ucie Iostatecznym korzeniem wiatopogldu jest ycie: Rozprzestrzenione na Ziemi w niezliczonych indywidualnych procesach yciowych, przeywane na nowo przez kade indywiduum, jako moment teraniejszoci nieuchwytne dla obserwacji, ale trwajce we wspomnieniu jak pogos, obiektywizujce si w swych uzewntrznieniach, w caej swej gbi peniej dostpne w rozumieniu i interpretacji, nieli w jakimkolwiek uwewntrznieniu lub w ujmowaniu wasnego przeycia - tlycie w niezliczonych formach obecne jest w naszej wiedzy, wszdzie jednak ujawnia te same cechy wsplne. Spord jego rnorodnych form uwypuklam jedn. Nie wyjaniam przy tym, nie klasyfikuj, opisuj jedynie sytuacj, ktr kady obserwowa moe na sobie. szelkie ylenie, wszelkie wewntrzne albo zewntrzne dziaanie wystpuje jako zwarte.] rozwija si. Ale przeywam take pewien wewntrzny stan spokoju; jest to marzenie, gra, rozrywka, przygldanie si i lekkie oywienie - jako pewnego rodzaju to ycia. Ujmuj w nim innych ludzi i rzeczy nie tylko jako realnoci, ktre pozostaj w zwizku przyczynowym ze mn i ze sob nawzajem: powizania yciowe prowadz ode mnie we wszystkich Kieru ach, odnosz si do ludzi

i rzeczy, zajmuj wobec nich stanowisko, speniam ich wymagania wobec mnie i oczekuj czego od nich. Jedni mnie uszczliwiaj, poszerzaj moje istnienie, wzmagaj moj si, inni wywieraj na mnie nacisk i ograniczaj mnie. I gdzie tylko okrelono poszczeglnego rozwijajcego si procesu daje ku temu sposobno, tam czowiek zauwaa i odczuwa te zalenoci. Przyjaciel jest dla niego si, ktra wzmaga jego wasne istnienie, kad czonek rodziny ma okrelone miejsce w jego yciu i szystko, co go otacza jest przeze 3~ . ane jako ycie i duch t ry SI W nim zo15IetYWl~w~awka przed drzwiami, CIeniste rzewo, om i ogrd ~ pord tych obiektywizacji swj charakter i znaczenie. W ten sposb ciL kadej jednostki wytwarza waciwy sobie wiat.

2. Dohoiadczene f.yciowe
Z refleksji nad yciem powstaje dowiadczenie yciowe. Poszczeglne wydarzenia, ktre wywouje w nas wizka popdw i uczu, spotykajc si z otaczajcym wiatem i z losem, zostaj w nim ujte w wiedz przedmiotow i ogln. Tak jak natura ludzka jest zawsze ta sama, podobnie zasadnicz s .dcwiadczenia yciowego wsplne s wgy.stkim. Przemijalno rzeczy ludzkich, a w mej nasza zdolno korzystania z chwili, w naturach silnych albo ograniczonych skonno do przezwyciania owej przemijalnoci poprzez wznoszenie trwaych zrbw egzystencji, w naturach sabszych lub marzycielskich niedosyt z tego powodu i tsknota za autentyczn trwaoci w wiecie niewidzialnym ; drca sia namitnoci, ktra - podobnie jak sen - wywouje obrazy fantazji, dopki iluzja nie ulegnie w nich rozwianiu: oto jak

Typy wiatopogldw

7jopy wiatopogldw

1'23

V.

odmiennie ksztatuj si dowiadczenie yciowe oszczeglnych jednostek. Jego ws lne podoe stanowi rztomnieni . otgi przypadku, metrwaoci wsz stkiego, co posiadamy, kochamy bd niena . . y albo czego obawiamy si oraz ci a obecno mierci ktra przemonie decydUje o znaczeniu i sensie yc a kadego z nas. cuchu .. pokole powstaje oglne dowiadczenie zyciowe. Z regularnego powtarzania si poszczeglnych dowiadcze t si we wspistnieniu i nastpstwie pokole pewien przekaz, e~ch dowiadcze' te za uzyskuj z czasem coraz wiksz adekwatno i pewno, Ich., pewno polega na stale wzrastajcej iloci przyyadkw, z ktrych wnioskujemy, na podporzdkowaniu ich istniejcym uoglnieniom i na staym sprawdzaniu. Take wwczas, gdy w poszczeglnym przypadku zasady d~wiadczen~a yciowego nie ~taj wyranie uwiadomione, oddziauj one na nas.\.Wszystko, co panuje nad nami jako moralno, obyczaj, tradycja ugruntowane jest w takich dowiadczeniach yciowych. Zawsze jednak za~wno dowiadczeniach indywidualnych, jak te ogolnych, r a ewnoc' i charakter jej sformuowania s .c.ill-ko~ci~ odmienne od naukowej wanoci :eowszechneJ. Mysleme naukowe moe kontrolowa proces, na ktrym opiera si jego pewno i moe ono ~kadnie formuowa swoje twierdzenia i uzasadnia je. [Powstania naszej wiedzy o yciu nie mona ani sprawdzi, ani naszkicowa jej cisych formu!:..i Do tych dowiadcze yciowych naley take trway system zalenoci, ktrymi zwizana jest ,tosamQ' iani ~nymi osobami i rzedmiotami zewntrznymi. Realno ej ja~ni, realno innych osb i rzeczy naokoo nas oraz 'prawido e z~~ . pomidzy nimi stanowi ramy

v: '

dowiadczenia cio~ego i ~ksztacajcej SI w mm wiadomoci empirycznej a, ~ . e zy naokoo nas mona scharakteryzowa jako czynniki wiadomoci empirycznej; istnieje ona poprzez relacje zachodzce midzy V ymi czynnikami. I niezalenie od tego, jakie sposoby postpowania obierze mylenie filozoficzne, sposoby, w kttych abstrahowaoby od poszczeglnych czynnikw bd ich zalenoci, to pozostaj one decydujcymi przesankami samego ycia, niezniszczalnymi jak ono samo i nie dajcymi si odmieni adnym myleniem, gdy opartymi na dowiadczeniach yciowych niezliczonych pokole. Pord dowiadcze yciowych stanowicych o rzeczywistoci wiata zewntrznego i moim stosunku do niego najwaniejsze s te, ktre ograniczaj moje istnienie, Wywieraj na me hieuniknion presj. Nastpnie te, ktre stanowi nieoczekiwane, anieusuwalne rzeszkody dla moich zamiarw. Cao moich wnioskw in u cyjnych, suma mojej wiedzy opiera si na tych zaoonych w wiadomoci empirycznej przesankach.

3. Zagadka cia ~ ta zmiennych dowiadcze yciowych wyania si wobec nastawionego na cao ujcia pene sprzecznoci oblicze ycia; 'ego charakter yciowy i zarazem odpowiadajcy prawu, rozum i samowola, prezentujc coraz to nowe strony, w szczegach moe przejrzyste, lecz w caoci doskonale zagadkowe. Powizania yciowe i oparte na nich dowiadczenia dusza stara si uj w cao i nie jest w stanie tego dokona. Orodek tego wszystkiego, c~nowi: ocz cie narodziny, z ,. i lllier. Istota ywa wie o mierci, a jednak nie

\j

124

Typy Jwiatopolld4w

Typy Jwjalopollqd6w

125

potrafi jej p.Qj. Poczwszy od pierwsz:t;0 zetknicia si z umarlym\mier niepojta jest dla ycia l na tLm_przede wsz~piera s~nmv.isko wobec wiata jako V czego innego, obcego i straszliweclTak oto fakt mierci skania do fantazyjnych Wyobrae, ktre maj uczyni go zrozumiaym; wiara w niemiertelno, cze oddawana przodkom, kult zmarych skadaj si na zasadnicze wyobraenia wiary religijnej i metafizyki. I obco ycia potguje si, gdy czowiek przeywa w sJQ!e~zest.wie i przyrodzie sta walli, cige unicestwianie jednego StWorzeniat"'Przez drugie, okruciestwo tego, co rzdzi przyrod. 'Pojawiaj si~ niezwyke sprzeczno9i, ~ coraz silniej uwiadamiane s w dowiadczeniu yciowym i nigdy nie mog zosta rozwizane: owszechna przeV roIJalno i istniejca w ~ wola t'fwao' potg; przy.rody i autonomia naszej woli, ~czono kadej rzeczy W czasie i przestrzeni i nasza zdolno do przekraczania wszelkiej granicy.!lTe zagad~ajmOWaY w rwnym stopniu egipskich i l)'Mhlonskicn apanw, co dzi zajmuj chrzecijaskich duchownych, w rwnym stopniu Heraklita, co Hegla, Prometeusza Ajschylosa, Fausta Goethego.

YEie ukazuje czowiekowi coraz to nowe strony. Ale u rnych je stek zalenie od ich natury przewaaj V odmienne nastroj yciowe. Jedni czerpi oparcie z solidnych, z ch przedmiotw i yj cieszc si dniem, inni dziki przypadkom i opatrznoci zmierzaj do wielkich celw, ktre nadaj trwao ich istnieniu. Istniej natury melancholijne, sabe, ktre nie mog znie przemijalnoci tego, co kochaj i posiadaj, i ktrym ycie jawi si jako bezwartociowe i utkane niejako z prnoci i marze, bd te poszukuj one czego trwaego poza doczesnoci. 'c nast.ro~. i9(~~0chne s t mizm .. .p~. Przejawiaj si one w rozmaitych cleruach. Kto przyglda si wiatu jako widz, temu wydaje si on niezwykym, barwnym, przemijajcym widowiskiem; kto za swoje ycie ksztatuje wedug dobrze uoonego planu yciowego, temu ten wiat przedstawia si jako budzcy zaufanie, swojski: opiera si on na nim i naley do niego. Te nastroje yciowe, niezliczone odcienie postawy wobec wiata, tworz nisz podstaw wyksztacania si wiatopogldw. W nich na podstawie dowiadcze-eyelowych, \VJttrych obecne s rozmaite powizania yciowe jednostek ze wiatem, ~rby-roz\\cizania za.gadki ycia. Wanie w ich wyszych formach zaznacza si szczeglnie j e d e n proces: zrozumienie nieuchwytnych danych poprzez to, co wyraniejsze. To, co wyrane, staje si narzdziem zrozumienia bd podstaw wyjanienia tego, co nieuchwytne. ~uka analizllie, a zatem rozwija !la-Po_dstawie wyizolowanych jednorodnych stanw rj:ecz.y_ich oglne relacje; rligig, poezja i autentyczna metafizyka wyraaj znaczenie i sens caoci. ~a pozn~t!-rozJ.lmiej. Interpretacja ~.1 ktra uwydatnia jego wielorak3, istot posugJ.lj.a,c si prostsz, za~ad

4. Reguy tworzenia wiatopogld6w Kady znaczcy bodziec ukazuje czowiekowi ~od pewnej swoistej strony; wiat pojawia si wwczas w nowym owietTeniu. Gdy takie dowiadczenia powtarzaj si i wi ze sob, ksztatuj si nasze nastroje wobec ycia. Wychodzc od pewnego rodzaju nawizania do ycia, cao ycia nabiera w duszach uczuciowych bd marzycielskich pewnego zabarwienia i wykadni; powstaj ~astroje uniwersalne. Zmieniaj si one w miar, jak

2.

~
126 Typy wiatopogldw Typy wiatopogld6w ~CY.2S.o:>"'( '1~JtX... 127

'czyna si ju na .s~zeblu jzyka i roz~a si jako zastpowamu p~razu mnym, ktry w jakim sensie wyjania; w ~kacio/ ktra poprzez uczo~~ zblia go i ."'zrozumiaym, bd poprzez~, ktre na.--gm.nc~stwa do tego, co znane, okrelaj to,-co mni.i..zJ;@..n, i w ten sposb zbliaj sITo mys~naukowego. Wszdzie tam, gdzie religia, mit, poezja bd autentyczna metafizyka d do zrozumiaoci i sugestywnego wyrazu, czyni to za pomoc tej samej procedury.

5. Struktura wiatopogldu Wszystkie wiatopogldy maj - o ile podejmuj si cakowitego rozwizania zagadki ycia - t sam zasadniczo struktur. Struktura ta jest kadorazowo systemem, 'w ktrym na podstawie pewnego obrazu -;rata rozstrzygn mona pytanie o znaczenie i sens wiata i na tej podstawie wyprowadzi idea, dobro najwysze, najoglniejsze zasady kierowania yciem. Decyduje o niej praWidowo psychiczna, zgodnie z ktr ujmowanie rzeczy~ ristoci w procesie ycia stanowi podstaw oceniania ',\#,stanw rzeczy i przedmiotw pod wzgldem \przyjemnoci i nieprzyjemnoci, podobania i niepodobania, aprobaty i dezaprobaty; i ta ocena ycia stanowi z kolei gbsz " podstaw dla decyzji woli. Nasze zachowanie z zasady przebiega przez owe trzy fazy wiadomoci. O swoistej naturze ycia psychicznego decyduje fakt, e w tego rodzaju zwizku oddziaywa trwa nisza warstwa sprawcza. Relacje zachodzce w odmianach postaw, wedug ktrych oceniam przedmioty, podam ich i d do ich

urzeczywistnienia, okrelaj nadbudowywanie si rnych warstw i w ten sposb tworz struktur wytworw, V w ktrych znajduje swj wyraz caoksztat oddziaywa ycia duchowego (Wirkungszusammenhang des Seelenlebensy. Poemat liryczny ukazuje ow struktur w formie najprostszej, mianowicie pewn sytuacj, konsekwencje uczu'ciowe i wynikajce z nich czsto pragnienie, denie, dz' anie. Kada yciowa zaleno rozwija si w posta ko pl eksu w ktrym strukturalnie zwizane s ze sob te e odmiany zachowania. W ten sposb take wiatopogldy stanowi odpowiadajce zasadom wytwory (Gebilde), w ktrych wyraa si owa struktura ycia psychicznego [Struktur des SeelenlebensJ. Ich podoem jest zawsze pewien obraz wiata; powstaje on z naszego zachowania, ktre ujmuje przedmioty i rozwija si w regularnym nastpstwie etapw poznania. Obserwowalimy procesy wewntrzne i przedmioty zewntrzne. Wyjaniamy powstae w ten sposb spostrzeenia, uwypuklajc. w nich za pomoc elementarnych czynnoci mylowych podstawowe relacje w zakresie tego, co rzeczywiste; gdy spostrzeenia przemin, zostaj odtworzone i uporzdkowane V w naszym wiecie wyobrani, wznoszcym nas ponad przypadkowo spostrzee. Rosnca poprzez te etapy moc i wolno ducha, jego panowanie nad rzeczywistoci, spenia si ponadto w dziedzinie sdw i poj, za pomoc ktrych ujta zostaje w sposb powszechnie wany struktura i istota rzeczywistoci. Gdy jaki wiatopogld osiga peni rozwoju, to dochodzi do tego z zasady najpierw na tych etapach poznania rzeczywistoci. I teraz inne typowe zachowanie nadbudowuje si nad nimi w analogicznie regularnym nastpstwie faz. Odczuwajc samych siebie, doznajemy wartoci naszego istnienia; otaczajcym \;
~ {)IM

p' ( -'~

W,J",....:)~(,-",o 'i.

~l
"'I'~~1

>J

r-I.rt>

,'Q

128

Typ,

lwiatopogld4w

Typy wiatopogld6w

129

nas przedmiotom i osobom przypisujemy pewn warto sprawcz, bowiem intensyfikuj one i poszerzaj nasze istnienie. Okrelamy zatem te ~ci wedug zawartych w przedmiotach moliwoci rz noszenia poytku lub szkodzenia nam, oceniamy je i poszukujemy dla tej oceny bezwarunkowego kryterium. W ten sposb sytuacje, osoby i rzeczy uzyskuj w relacji do caoci rzeczywistoci znaczenie (Bedeutung), za sama ta cao - sens (Sinn). Gdy przemierza si te etapy zachowania uczuciowego, powstaje niejako druga warstwa w strukturze wiatopogldu: obraz wiata staje si podstaw oceny ycia Vi rozumienia wiata. I zgodnie z t sam prawidowoci ycia duchowego, z oceny ycia i rozumienia wiata powstaje wyszy stan wiadomoci: jdea~, dobro najwysze i najoglniejsze zasady, z ktrych dopiero wiatopogld czerpie sw praktyczn energi - niejako ostrza, za pomoc ktrych wbija si on w ycie ludzkie, w wiat zewntrzny i w gbi samej duszy . ...wiatopogld staje si zatem ksztatujcy, twrczy, reformujcy! I take ta najwysza warstwa Wlatopog u rozwija si poprzez rne etapy. Z zamiaru, z denia, ze skonnoci powstaj trwae decyzje dotyczce celw i rodkw, wybr pomidzy 'J celami, dobr rodkw i w kocu sumaryczne przedstawienie celw w najwyszym porzdku naszego praktycznego zachowania - w rozlegym planie ycia, w dobru najwyszym, naj oglniejszych zasadach dziaania, w ideale ksztatowania ycia osobowego i spoecznego. Taka jest struktura wiatopogldu. Zawikany splot zada tkwicych w zagadce ycia zostaje tu podniesiony do rangi wiadome' i koniecznej struktury robiemw i rozwi za; rezultat tego procesu stanowi warstwy zdeterminowane wewntrzn prawidowoci. Wynika z tego, e !ad wiatop.o.g}i!-cLpo.d rozwo'owi, przez

co dochodzi do eksplikacji jego treci. Tak oto stopniowo, z biegiem czasu zyskuje trwao, moc i si; stanowi on wytwr historii.

6. Rnorodno wiatopogldw
wiatopogldy rozwijaj si w rozmaitych warunkach" Klimat, rasy, uwarunkowania narodw przez histori i ksztatowanie si pastwowoci, okrelone czasem podziay na epoki i okresy, w ktrych wspdziaaj narody, skadaj si na specyficzne warunki, powodujce powstanie rnorodnych wiatopogldw. ycie, ktre ksztatuje si w takich szczeglnych warunkach, jest bardzo zrnicowane, podobnie jak sam czowiek, ktry owo ycie ujmuje. Do tych typowych zrnicowa dochodz ponadto odmienno jednostek, ich rodowiska i yciowego dowiadczenia. Podobnie jak Ziemia pokryta jest niezliczonymi formami istot ywych, pomidzy ktrymi trwa ciga walka o byt i przestrze yciow, tak w wiecie czowieka rozwijaj si formy latopogldu l walcz ze sob o w .na d~ Tu dochodzi do gosu prawidowa zaleno, zgodnie z ktr ..... dusza, niepokojona bezustann zmiennoci impulsw i losu oraz potg wiata zewntrznego, musi dy do wewntrznej stabilnoci aby si temu wszystkiemu przeciwstawi: w ten sposb kieruje si poza zmienno, niestao i pynno swego ksztatu, swych pogldw na ycie _ku stabilnej ocenie ycia i ku trwaym celom. wiatopogldy, ktre sprzyjaj rozumiemu zycia i prowadz do uytecznych celw yciowych, maj zdolno przetrwania i wypieraj inne, mniej znaczce. W ten sposb odbywa si selekcja spord nich. I w nastpowaniu po sobie pokole najbardziej ywotne spord

.s~l" c.t.Q

<;:.11 t9 ~

'A)

130

Typy wiatopogldw

Typy wiatopogldw

131

tych wiatopogldw rozwijaj si w ksztat. coraz to doskonalszy. Podobnie jak ta sama struktura obecna jest w rnorodnoci organicznych istot ywych, tak rwnie wiatopogldy zbudowane s do pewnego stopnia wedug tego samego wzoru. Najgbsza tajemnica ich uszczegowienia tkwi w prawidowoci, z jak teleologiczna struktura ycia duchowego odciska si na szczeglnej strukturze wytworw wiatopogldowych. Niezalenie od pozornej przypadkowoci tych wytworw, w kadym z nich ma miejsce pewna ~ruktura V celowa, ktra pochodzi z wzajemnej zalenoci problemw ~wartych w zagadce ycia, a w szczeglnoci ze staej zalenoci pomidzy obrazem wiata, ocen ycia a celami woli. Tosamo ludzkiej natury i pewien porzdek indywidualizacji powstaj w silnych powizaniach yciowych z rzeczywistoci, ta za jest zawsze i wszdzie ta sama; ci azu'e za ze ame strony. W t prawidowo struktury wiatopogldu i jego zrnicowania na poszczeglne formy wkracza teraz element nieobliczalny - rnorodno ycia, nastpowanie po sobie epok, sytuacji naukowych, geniusz narodw i jednostek. Nieustannie zmieniaj si zainteresowania, coraz to inne idee, ktre wyrastaj z ycia historycznego \/ i zapanowuj nad nim, zdobywaj potg, coraz to inne dombinacje dowiadczenia yciowego, nastrojw, myli kaje si dostrzec w formacjach wiatopogldowych, zalenie od ich pozycji historycznej: nie zachodzi adna prawidowo co do ich czci skadowych, ich mocy i znaczenia w oglnoci. Jednakowo ze wzgldu na. prawidowo gbszych warstw struktury i spjno logiczn - nie s one dowolnymi konglomeratami. Nastpnie za okazuje si, e jeeli owe formacje zbada

si metod porwnawcz, to ukadaj si one w grupy, pomidzy ktrymi 'Zachodzi PeWne podo biestwo. Jak wrd jzykw, religii, pastw' daj si rozpozna przy zastosowaniu metody porwnawczej pewne ""!yp-y, linie rozwojowe i r rzekszlace, tak mona je "r.::e':':z--- wskaza na przykadzie WIatopogldw. Owe typy przybieraj historycznie uwarunkowane, okrelone formy szczegowe. Wszdzie uzalenione s od swoistoci dziedziny, w ktrej powstaj. Ale denie do tego, by wywie je z niej, stanowio powany bd metody konstrukcji (konstruktive Methode). Jedynie po~a metoda J::E!.oryczna-( vergleichende geschichtltCTiCVerfahren) moe zbli- \I y si do ustalenia takich typw, ich odmian, przeksztace i mutacji. Jeli idzie o rezultaty tego badania, musi ono przy tym zawsze zastrzec sobie, e otwarte s moliwoci kontynuowania. Kadorazowe ustalenie jest jedynie tymczasowe. Jest ono i pozostaje rodkiem pomocniczym gbszego widzenia historycznego. Porwnawcza metoda historyczna jest zawsze poprzedzona rozwaaniami systematycznymi i interpretacj czynnika historycznego na ich podstawie. Take psychologiczna i systematyczno-historyczna wykadnia tego, co historyczne, naraona jest na bdy mylenia konstruujcego (des konstruktiven Denkens), ktre pragnoby u podstaw kadej dziedziny, w ktrej dokonuje si klasyfikacji, ustali pewn prost relacj, co w rodzaju. dziaajcego w niej impulsu ksztatujcego. Dotychczasowe rezultaty poznania ujmuj w form tezy, ktra w kadym punkcie otwierdza porwnawczy, historyczny sposb badania. wiato og y me s wytworami czystego mylenia. ie owstaH z cyste'''''' "'u1lf"f'T. ~oznania" U' cie rzecz Wlstoci .est wazn m momentem ich.ksztatowania si"jednake ty'lko 'edn m z momentw

132

Typy !wiatopogld6w

T.ypy wiatopogld6w

133

'\I yciowego,

one!. z dowiadczenia ze struktu caoci nasze s chiki. Wzniesietre zYcla na poziom wiadomoci w poznawaniu rzeczywistoci, w ocenie ycia i dziaaniu woli dokonao si drog powolnej i mudnej pracy ludzkoci nad rozwijaniem pogldw na ycie. Ta teza teorii wiatopogldw potwierdza si, gdy przygldamy si w oglnych zarysach przebiegowi historii. Proces w potwierdzi wan konsekwencj naszego twierdzenia, ktra ods a nas do punktu wyjcia niniejszej rozprawy. rzyczyn wyksztacenia si wiatopogldu jest pragnienie u rwa enia obrazu wiata, oceny ycia, kierowania wol, wynikajce z przedstawionej tu zasadniczej waciwoci faz rozwoju psychicznego . .,BeJigia, podobnie .ak filoz a, zda do trwaoci, skutecznoci do Eanowania i wanoci powszechnej. Ale ludzko nie posuna si na tej drodze aru o Je en rok. Spr wiatopogldw nie zosta rozstrzygnity w adnym zasadniczym punkcie. Historia dokonuje midzy nimi selekcji, ale potne typy wiatopog w - a , me ow.o we, niezniszczalne trwaj-obok siebie. Pochodzenia swego nie mog zaw icza a nemu dowodowi, gdy nie mona ich za pomoc adne o dowodu wyprowadzi. Poszczeglne e apy i konkretne postaci anego typu zostaj odrzucone, ale ich korzenie nadal tkwi w yciu i wydaj coraz 1.0 nowe formy.

Wypywaj

'--prawo i pastwo. Wszdzie panuje tu podzia racy, zgodnie z ktrym poszczeglna osoba s e ma okrelone zadanie w okrelonym, historycznym miejscu swego dziaania. Wola wprzona jest tu w dane w ten sposb ograniczone zadani tre wyznacza jej struktura celowa pewnej dziedziny. Nauka w tym praktycznym kontekcie yci owadza poprzez poznanie pewn racjonaln or anizac rac tak. oto pozostaje ona w cisym wizkir z.... praktyk, a poniewa take ona podlega-zasadzie poazlau pracy, kady badacz stawia sobie na pewnym okrelonym etapie pracy poznawczej jakie ograniczone zadanie. Nawet sama filozofia w pewnych swych funkcjach podlega temu podziaowi pracy. Natomiast eniusz religijny, oet cki bd metafizyczny yje w sferze, w ktrej wo ny jest od z~bowiza spoecznych, nie oQJega podzia owi pracy ani nie podporzdkowuje si.Qgraniczeniom \) epoki oraz temu co osi alne w danej sytuacj] historycznej. zgld na tego rodzaju zalenoci faszuje jego sposb rozumienia ycia, ktre powinno w sposb nieuprzedzony i suwerenny stawa wobec tego, co dane. Staje si on nieprawdziwy ju poprzez zawenie spojrzenia, wzgld na pooenie dziejowe, poprzez jakkolwiek tendencyjno. W takiej dziedzinie wolnoci powstaj i rozwijaj si znaczce i potne wiatopogldy. wiatopogldy te jednak, w zalenoci od tego, czy pochodz od geniusza religijnego, artystycznego czy metafizycznego, rni si pod wzgldem zasad swej budowy, struktury i typw. 1. wiatopogld religijny wiatopogldy religijne wyrastaj z pewnej swoistoci odnoszenia si czowieka do ycia (Lebensbezug des Menschen). Poza obszarem moliwym do zawadnicia, w kt11 -

II. TYPY WIATOPOGLDW W RELIGII, POEZJI I METAFIZYCE

istocie filozofli..

142

7j'PY wiatopogldw

Schillera do tej najwyszej doskonaoci w rozumieniu ycia. W ten sposb t wiato o ldu poetyckiego rzy otowu' t py wiatopogldu metafiz ki bd te porednicz w ich wpywie na cae sp zestwo.

3. Typy wiatopogldu w metafizyce Wszystkie wtki zbiegaj si zatem w teorii struktury, typw i rozwoju wiatopogldw w metafizyce. Poniej szkicuj zasadnicze relacje. 1. Cay proces powstawania i utrwalania si wiatopogldw zmierza do tego ab odpowiadayone.YlEi,mogowi wiedzy wanej owszechm Take u poetw o znaczajcych si najwysz potg myli silne bodce wydaj si udziela yciu coraz to nowego owietlenia: wiedzie tdy skonno do utrwalania. W korzeniach wielkich religii tkwi niedostpny rozumowi element obcoci, skrajnoci, pochodzcy z wzniosych przey religijnych, z zaoonego w technice kapaskiej nastawienia duszy na to, co niewidzialne. Na nim sztywno opiera si ortodoksja; mistyka i spirytualizm staraj si odzyska w element, przenoszc go na powrt w przeycie, racjonalizm pragnie go zrozumie - i musi go znieksztaca. W ten sposb obecna w wielkich religiach o anowarua ktra opieraa si na wewntrznym dowiadczeniu wiernych, tradycji i autorytecie, zostaje zastpiona wymogiem ro y zgodnie z nim przeksztaci wiaropogldy i na nim oprze ich wano c. Gd _wiatopo ld zostaje ~~y w posta pewnego system pojci~wego, gdy zostaje on naukowo u asadniony i dy wystpuje z roszczeniem r awanoci PQ"wszechnej,powstaje etafizyka Historia

zawiadcza, e wszdzie, gdzie si ona pojawia, poprzedza j .., rozwj religii.. e w a na ni poezja i ciowe usposobienie narodw, ich ocena ycia i ich ideay. enie do wiedzy wazneJ powszec me nadaje tej nowej formie wiatopogldu swoist struktur. Kt zdoaby okreli, w jakim punkcie denie do poznania, obecne we wszystkich celowych strukturach spoeczestwa, staje si nauk? Wiedza astronomiczna i matematyczna Babiloczykw i Egipcjan dopiero w koloniach joskich uwolnia si od zada praktycznych, powizania z kapastwem i zyskaa samodzielno. Gdy badanie objo cao wiata, powstajca filozofia i ksztatujce si nauki weszy w jak najcilejszy zwizek. Matematyka." astronomia i geografia sta si narzdziami poznania wiata. Stare zadanie rozwizania zagadki ycia zajmowao pitagorejczykw czy Heraklita na rwni z kapanami Wschodu. I gdy rozwijajca si w koloniach potga nauk przyrodniczych uczynia wyjanienie przyrody orodkiem filozofii, odtd w dalszym jej rozwoju dyskutowane byy w szkoach filozoficznych wszystkie wielkie problemy zawarte w zagadce wiata; wszystkie one zmierzay do wewntrznego powizania poznania rzeczywistoci, ukierunkowania ycia i kierownictwa woli w jednostce i spoeczestwie, sowem - do wyksztacenia wiatopogldu. Struktura wiato o ldw w metafizyce bya .Rocz atkowo zdeterminowana jej zwizkiem z nauk. Zmysowy obraz wiata zosta przeksztacony w astronomiczny; ~ wiat uczucia i czynnoci woli zosta uprzedmiotowiony -J"" w ?D~cia~h.wartoci, ~~r, ce~w i regu; wymg formy \. POJcloweJ 1 uzasadmema kierowa badaczy zagadki wiata ku logice i teorii poznania jako pierwszym podstawom. Praca nad jej rozwizaniem postpowaa od

144

Typy !wiatopogld6w

------_.----------~~----~~-------------------

Typy wiatopogldw

145

uwarunkowanych i ograniczonych danych ku oglnemu bytowi, pierwszej przyczynie, najwyszemu dobru i ostatecznemu celowi; ~etafizyka stawaa si systemem, a ten si rozwija - od opracowania niewystarczajcych wyobrae i poj, jakie wyksztaciy si w yciu i nauce, ku pojciom pomocniczym, ktre wykroczyy poza wszelkie dowiadczenie. Obok .zalenoci metafi~ki od nauki pojawia si teraz jej zaleno od kultury wieckiej. Zdajc si na ducha kadonizowo panujcego w celowych systemach kultury, ( uzyskuje od niej nowe siy, udzielajc jej jednoczenie energii w postaci swej myli zasadniczej. Ustala metody I~'-' 'i warto poznawcz nauk szczegowych; swobodne owiadczenia yciowe i literatura na ich temat osigaj ~ posta powszechnej oceny ycia; pojcia prawa, pochodzce z praktyki prawniczej, podnosi ona do poziomu jednolitej struktury; twierdzenia na temat funkcji pastwa, odmian ustrojw i ich nastpstw wynikajcych z techniki ycia politycznego odnosi ona do najwyszych zada ludzkiego spoeczestwa; podejmuje si uzasadnienia dogmatw bd te tam, gdzie ich mroczne jdro niedostpne jest myleniu pojciowemu, dokonuje ona uniwersalnie historycznego dziea ich zniszczenia. Racjonalizuje formy i reguy uprawiania sztuki poczynajc od celu sztuki; wszdzie pragnie urzeczywistni kierowanie spoeczestwem E0E:~Y~ A teraz rzecz ostatnia. Kady z tych systemw metafizycznych ~determinowany jest.rnieiscerg, ktre zajmuje w historii filozofii; uzaleniony jest od sytuacji p!.2E.lemowej..!..od J?3i z niej ~pywajcych. Tak powstaje struktura tych systemw metafizycznychich logiczna spjno i zarazem rozmaicie uwarunkowane odejcia od prawidowoci, element reprezentatywnoci,
I

wyraajcej poprzez okrelone systemy stan mylenia naukowego i zarazem moment indywidualny. Dlatego te kady wielki system metafizyczny jest caoci zoon z wielu promieni, z ktrych kady owietla t cz yci'}, do ktrej naley. edynie wany powszechnie system metafizyki - oto cel Jde tego wielkiego nurtu. Pynce z gbi ycia dnicowanie metafizyki jawi si tym mylicielom jako przypadkowa i subiektywna domieszka, ktr naley usun. Bezmierna praca, nastawiona na stworzenie jednolitej, dowodliwej struktury pojciowej, WTtrej iUtStpme zostaaby ~todycznie rozwizana zagadka yci al... nabiera samoistnego znaczenia. Rozwijajc siku temu celowi, kady system uzyskuje swoje miejsce w zalenoci od stanu pracy pojciowej. Dzieo to dokonuje si w kulturalnych krajach Europy, najpierw w krajach rdziemnomorskich, nastpnie od czasw renesansu w germasko-romaskich i to pord warstwy wyszej, ktra tylko niekiedy w pracy tej ulega wpywom panujcej wspczenie religijnoci i coraz to bardziej usiuje wyzwoli si spod jej wpywu.

2. W tej strukturze ujawniaj si teraz rnice pomidzy systemami, ugruntowane w racjonalnym charakterze metafizyki. Jedne z nich okrelaj stadia jej rozwoju, jak na przykad dogmatyzm i krytycyzm. Inne rnice utrzymuj si przez cay czas; wynikaj one z zadania metafizyki polegajcego na przedstawieniu treci zawartych w poznaniu rzeczywistoci, ocenie ycia i ustanowienia celw jako pewnej struktury,jej przedmiotem s moliwoci rozwizania tych zasadniczych problemw. Jeli przyjrze si uzasadnieniom metafizyki, to pojawia si tu opozycja ~mpiryzmu i racjonalizmu, ~alizmu i idealizmu. Opra:

(Y'fW(
146
Typy iwiatopogldw

pne1A'<1O:Ao!>

ffOU

.{?

V'

l.

Typy iwiatop~gldw

147

cowame danej rzeczywistoci dokonuje si z punktu widzenia rzeciwstawnych poj jednoci i wieloci, stawania si i bytu, przycz wo ci i teleologii, i im odpowiadaj rnice omi dz s stemami. Odmie~tanowiska, ktre decyduj o ujciu stosunku przyczyny wiata do wiata i duszy do ciaa, wyraaj si w deizmie i panteizmie, materializmie i spirytualizmie. Innego rodzaju klasyfikacj stanowisk przeprowadza filozofia praktyczna; spord nich wymieni eudajmonizm i jego kontynuacj w utylitaryzmie oraz teori bezwzgldnego imperatywu wiata moralnego. Wszystkie te stanowiska pochodz z poszczeglnych dziedzin metafizyki i oznaczaj moliwo poddania ich myleniu racjonalnemu, wychodzcemu od poj przeciwstawnych. Ze wzgldu na sposb postpowania mona wsz stkie s stemy uzna za / hipotezy, poprzez k~uch meta y zny z za SI do systemu powszechnie wanego. I oto w kocu pOJaW!y si prby sklasyfikowania systemw metafizycznych z tego punktu widzenia. Opozycji poj rzdzcych tym zrnicowaniem lecym w samej naturze metafizycznego formowania poj najlepiej odpowiada dychotomiczny podzia systemw za pomoc opozycji stanowiska realistycznego i idealistycznego albo podobnej. Nie sposb przeceni znaczenia pracy pojciowej dokonanej przez filozofi w najrozmaitszych dziedzinach. Fi~zofia przygotowuje grunt dla niezalenych ~uk; o ona dokonuie ich syntezy. Wczeniej mwiem o tym szeroko. Lecz tym, co rni owe osignicia metafizyki od dziea nauk pozytywnych, jest wola podporzdkow~nia caoci uniwersum i samego ycia metodom naukowym, ktore wy zta CIy SI W poszczeg nyc iedzinach wiedzy. Powoujc si na to, co bezwarunkowe, prze-

kraczaj one granice zakrelone dla metody postpowania nauk szczegowych. 3. W tym punkcie mona zatem przedstawi podstawow ide, z ktrej w ogle wywodzi si moja prba naszkicowania teorii wiatopogldw, ra .est rozstrz ke dla tej rozprawy: Ide wiadomoc historyczn ozwala nam ona spoJfzec z zewntrz na zeme metafizykw do zbudowania caociowego powszechnie wanego systemu, na wynikajce std przeciwiestwa stanowisk dzielce mylicieli i w kocu na ujcie tych przeciwiestw za pomoc klasyfikacji. To ona [wiadomo historyczna] czyni swoim przedmiotem faktycznie zachodzac konflikt Oilll z wszyst ' mi tymi systemami. To ona .dzi ich caoc kontekcie rozwoju religii i poezji. Ona ukazuje, ze praca pojciowa w metalizyce nie posuna si nawet o krok w kierunku stworzenia jednolitego systemu. W ten sposb okazuje si, e konflikt systemw metafizycznych ma ostatecznie p o d s t a W w yciu samym, w dowia<igen~cio m, w postawie wobec problemu ycia. W tych stanowiskach zaoona jest ro~to systemw i jednoczenie moliwo wyrnienia w nich pewnych typw. Kady z tych typw obejmuje . poznanie rzeczywistoci, -ocen ycia i ustanoWIenie c-elu. Kady z nich jest nieza1eny od formy antytezy, za pomoc ktrej, wychodzc z przeciwstawnych stanowisk, rozwizuje si problemy podstawowe. Istota tych typw jawi si zupenie wyranie, gdy spojrzymy na wielkich geniuszy metafizycznych, ktrzy obecn w nich postaw wobec ycia wyrazili w pretendujcych do wanoci powszechnej systemach pojciowych. Typowo ich postawy wobec ycia stanowi jedno z ich charakterem. Wyraa si w ich formie organizacji ycia.

148

Typy wiatopogldw

Typy wiatopogldw

149

Przenika wszystkie ich dziaania. Uzewntrznia si w ich stylu. I chocia ich systemy s oczywicie uwarunkowane sytuacj pojciow, w ktrej wystpuj, to jednakwidziane historycznie - ich pojc~no i, [edynie rodek pomocniczy przy konstruowaniu i dowodzeniu ich wiato o au. Spinoza zaczyna swj traktat o drodze do doskonaego poznania li od yciowego dowiadczenia bahoci cierpie i radoci, obaw i nadziei ycia codziennego; postanawia szuka prawdziwego dobra, ktre gwarantowaoby rado wieczn i rozwizuje nastpnie to zadanie w swej Etyce poprzez zniesienie tyranii namitnoci w poznaniu Boga, jako immanentnej wobec wiata racji wielu przemijajcych rzeczy i poprzez pync z tego poznania intelektualn nieskoczon mio do niego, dziki ktrej Bg - istota nieskoczona - miuje samego siebie w ograniczonym duchu ludzkim. Historia intelektualna Fichtego stanowi wyraz pewnej typowej formacji duchowej, moralnej samoistnoci osoby wobec przyrody i biegu wiata i tak oto jego ostatnim sowem, jakim koczy si wspaniae dzieo woli tego burzliwego ycia, jest idea czowieka heroicznego, w ktrym najwysze osignicie ludzkiej natury, dokonane w historii jako widowni ycia moralnego, czy si z ponadziemskim porzdkiem rzeczy. Historyczne oddziaywanie ~ ktry intelektualnie nie dorwnywa wielkim mylicielom, polega na niezmconej jasnoci, z jak wyrazi on pewn formacj duchow. Polega ona na penym opanowania, !:!dosnym Eod rzdkowaniu si wszystkim rawom natury i na penym zmysowego zadowolenia, a jednoczenie rozwanym zaywaniu jej darw. Kady autentyczny wiatopogld, w ten sposb rozumiany, jest pewn intuicj, ktra powstaje z faktu.tkwienia

(Darinnensein) m ~Z in. Wczesne notatki Hegla, powstae w chwili zejcia si jego wasnych religijnometafizycznych dowiadcze z odczytywaniem tekstw wczesnochrzecijaskich, stanowi przykad takich intuicji. Owo tkwienie w yciu polega na zajmowaniu wobec niego stanowiska, na owizaniu z ciem. Na tym take po ega g o sens miaych sw, e prawdziwym czowiekiem jest poeta. Wobec tej postawy ujawniaj si teraz pewne aspekty wiata. Nie mam odwagi, aby posun si tu dalej. Nie znamy zasady, ktra powoduje zrnicowanie systemw metafizycznych na podstawie ycia. Jeli chcemy zbliy si do ujcia typw wiatopogldw, musimy zwrci si, ku historii. Istot rzeczy, ktr przekazuje tu historia, jest zwizek yda i metafizyki 7 postawienie si w sytuacji z CIa iako punktu oro owego tych s stemw, uwiadomie . sobie potnych, przem ajcych is ori powiza midzy systemami, w ktrych ma miejsce pewne typowe nastawienie - niezalenie od tego, jak systemy te s wyodrbnione i poklasyfikowane. Liczy si tu gbsze widzenie ze stanowiska ycia, ledzenie wielkich zamierze metafizyki. Wanie w tym zamiarze przedstawiam wiatopogldy wedug trzech typw zasrdniczych. Przy tego rodzaju klasyfikacji nie ma adnego innego rodka pomocniczego poza -E,?rwnaniem h Istorycznym. Jego punktem wyjcia jest fakt, e ka' da umysowo metafizyczna, stojc wobec zagadki y ia, dokonuje nie'ako jej rozwikania, wychodzc z pewnego okrelon un 'tu; ten za wyznaczony jest &tanowiskiem wobec ycia i od mego poczwszy ksztatu si mepowtarzalna stru tura ~ sys emu. oemy zatem porzdkowa systemy w grupy wedug stosunku zale no i, pokrewiestwa, wzajemnego przycigania bd odpyc ania. Tu jednak zaznacza si

12 -

istocie

filozofi1

ch. e

150

Typy iwiatopogldw

Typy iwiatopogldw

151

trudno , ktra wystpuje przy kadym ~istorycznym .., porwI".!Aniu. Musi ono na drodze antycypacji zast~~ac pewne kryterium wyboru rysw ch.ara~terystycz~ych w tym, co Jest prze miotem porwnama, l to krytenum okreli z kolei dalszy tok postpowania. Dlatego wszystko, co tu przedstawiam, ma cakowicie prowizoryczny charakter. Rzecz o zasadniczym znaczeniu moe tu by jedynie intuicja, ktra pynie z dusze?o za~m?wani.a si systemami metafizycznymi. Ju samo Ich uJcIe w J~k formu historyczn moe mie tylko charakter subiektywny. Rozbir treci systemw wedug innej logiki, polegajcej na cznym potraktowaniu obydwu form idealizmu bd poczeniu obiektywnego idealizmu z naturalizmem, a take inne moliwoci, pozostawiam do swobodnego wyboru. Rozrnienie typw powinno suy jedynie temu, by gbiej wejrze w histori i to z punktu widzenia ycia.
~Ot~ )

1 l,

" o.\/Ivll'

III. NATURALIZM

1. Czowiek postrzega siebie jako [istot] okrelon przez przyrod b. Dotyczy to zar,wno j,el?o ~~s~ego c~aa, jak i wiata zewntrznego. Oto waciwoci J~go cI.aa, potne instynkty, ktre nim rzdz, decyduj o Jego odczuciu ycia (Lebensgefiihl). Rwnie stary jak sama ludzko jest pewien pogld i stosunek do ycia, zgodnie z ktrym jego bieg polega na ~kajaniu instynktw i podporzdkowaniu si wiatu zewntrznemu, z ktrego czerpie on swe poywienie. W odczuwaniu godu, popdu pciowego, w starzeniu si i umieraniu czowiek przeywa swoj podlego demonicznym siom przyrody. Jest przy-

rad. Heraklit i aposto Pawe w podobnych penych potpienia sowach okrelaj to jako pogld ~a. ycie zmysowo nastawione} ~asy 12. Jest on trwa!y l me m~ takiej epoki, w ktrej me. zawadnby CZ.Cl ludzko,cl Nawet w czasach prnej wadzy wschodruch kapanow istniaa owa filozofia ycia czowieka zmysowego i take wwczas, gdy "katolicyzm tpi kad teoretyczn ekspresj tego stanowiska, mwio si bardzo wiele o epikurejczykach. Czego nie wolno byo wyrazi w twierdzeniach filozoficznych, to rozbrzmiewao w pieniach prowansalskich, w niejednym niemieckim poemacie dworskim, we francuskich i niemieckich eposach o Tristanie. Platon kreli obraz modych arystokratw i ludzi zamonych oraz ich ycie powicone rozkoszy; podobnie obr,az w stawia nam przed oczyma filozofia ycia ludzi wiatowych w wieku osiemnastym. Do zaspokojenia zwierzcej strony naszej natury dochodzi pewien moment, w ktrym czowiek szczeglnie zaleny jest od swego rodowiska: rado z rang i zaszczytw. 'Wszdzie u podstaw tego pogldu na wiat znajdujemy podporzdkowanie si woli zwierzcemu, rzdzcemu ciaem yciu instynktw i ze wzgldu na nie wiatu zewntrznemu. Mylenie i oparta na nim dziaalno celowa wprzgnite s tu w sub owej aruma nosci; pochonite tym, by j zaspokoi. -Tego rodzaju usposobienie yciowe znajduje przede wszystkim wyraz w literaturze kadego narodu. Niekiedy jako niepokonana animalna potga, czciej - w walce ze wiatopogldem religijnym. Jego hasem bojowym jest emancypacja ciaa. W opozycji wzgldem koniecznego, niemniej jednak gronego zniewolenia ludzkoci poprzez religi, tkwi historyczne, wzgldne prawo owej stale odradzajcej si reakcji i potwierdzonej czynem afirmacji ~ralnego ycia. Gdy ta postawa yciowa ~ -si
o

12'

Typy wiatopogldw

153

152

Typy wiatopogldw

filozofi, powstaje ~aiZril) Ten za pomoc teorii okrela, co jest dla ~n:-JS'rocesy naturalne s jedyn i cakowit rzeczywistoci, poza nimi nic nie istnieje. ycie duchowe rni si formalnie od natury fizycznej jedynie wiadomoci zawartych w niej waciwoci i ta treciowo pusta okrelono wiadomoci pochodzi z rzeczywistoci fizycznej zgodnie z przyczynowoci przyrodnicz. Struktura naturalizmu jest zawsze taka sama poczwszy od Demokryta do Hobbesa i od niego a po Systemprrody: sensualizm jako teoria poznania, materializm jako metafizyka i podwjna postawa praktyczna - wola ycia i pojednanie z przemonym i obcym wiatem przez poddanie mu si w kontemplacji. Filozoficzna racja prawomocnoci naturalizmu opiera si na dwu zasadniczych waciwociach wiata fizycznego. Jake przewaaj w dowiadczeniu danej nam rzeczywistoci masa i energia substancji fizycznych! Jako ywio niezmierzony i stale si rozprzestrzeniajcy ogarniaj niepozorne zjawiska duchowe: tak oto zdaj si one niejako przeniesione w wielki kontekst porzdku fizycznego. Dlatego te czowiek nalecy do porzdku natury, rozwaajc teoretycznie te zalenoci, musi uzna siebie . za cakowicie podlegego jej prawom. Jednoczenie przyroda jest rdem wszelkiego poznania prawidowoci. Ju dowiadczenia ycia codziennego ucz ustala te prawidowoci i liczy si z nimi, za nauki pozytywne o wiecie fizycznym poprzez ich badanie zbliaj si do poznania prawidowoci samego uniwersum. Urzeczywistniaj w ten sposb idea poznania, niedostpny opartym na przeyciu i rozumieniu naukom humanistycznym. Tak wic trudnoci zawarte w tym stanowisku popychaj

naturalizm drog niestrudzonej dialektyki ku coraz to nowym ujciom jego stanowiska wobec wiata i ycia c. Tworzywem, od ktrego wychodzi, jest zjawisko wiadomoci. W ten sposb popada w bdne koo: z tego, co dane jest wiadomoci jako zjawisko, pragnie wyprowadzi V sam wiadomo d. Podobnie jest rzecz niemoliw, aby z bodca danego jako zjawisko wiadomoci wyprowadzi wraenie i mylenie. Nieporwnywalno tych dwu faktw - gdy problem ten okaza si nierozwizywalny w naj rozmaitszych prbach poczwszy od staroytnego materializmu po System prrody - prowadzi do pozytywistycznego ustanowienia paralelizmu porzdku fizycznego i duchowe o 13. On take jest przedmiotem powanych wtpliwoci. I ostatecznie teoria moralna pierwotnego naturalizmu okazuje si niewystarczajca dla wytumaczenia rozwoju spoeczestwa. 2. Zaczn od epistemologicznego aspektu naturalizmu. Jego podstawy epistemologiczne tkwi w sensualizmie. Przez ensua zm ozumiem s rowadzenie rocesu poznania bd jego rezultatw do zewntrznego dowia c 'iia ,zmysowe o oraz okrelenie wartoci i celu na podstawie kryterium zmysowej przyjemnoci i przykroci. Tak oto sensualizm jest bezporedni filozoficzn ekspresj naturalistycznego usposobienia umysu. Dlatego te ju w zarodku ~any jest tu psychogenetyczny problem naturalizmu, ?olegajcy na wyprowadzaniu z poszczeglnych wrae V Jednoci ycia duchowego jako unitas compositionis. Sensualista nie odrzuca dowiadczenia wewntrznego ani te . ' me zaprzecza mylowemu powizaniu danych, ale wanie w por~dku ~ycznym znajduje podstaw wszelkiego poznama prawidowego zwizku [wszelkich faktw nalecych do] rzeczywistoci. Waciwoci mylenia staj si

154

TYP'y

wiatopogldw

Typy wiatopogldw

155

dla niego same przez si bd te za porednictwem teorii cz ci dowiadczenia zmysowego. Pierwsz teori sensualizmu stworzy Protagoras. Dawniejsza metafizyka nie oddzielaa uniwersalnej mocy rozumu, obecnej w ludzkim myleniu, od fizycznych waciwoci czowieka, od procesu oddychania oraz przenikajcych do um su rozumianych korpuskularnie obrazw zmysowych. rota oras naucza zatem, e ze wspdziaania tych dwu bo zcw w czowieku, zewntrznego i organicznego, powstaje spostrzeenie, a poniewa wra~ i mylenie byy u niego nieoddzielne, wyprowa Z on z powstajcych w ten sposo spostrzee cae ycie duchowe; take przyjemno, przykro i popd wyjania na podstawie zwizku tych dwu bodcw. Bez wtpienia by wic sensualist. To on ju odkry, wychodzc z tego stanowiska, tkwice w nim fenomenalistyczne i relatywistyczne konsekwencje. ~elatywistyczna teoria Prota, gorasa uznaje wszelkie poznanie, ustalenie wartoci bd Vwyznaczenie celu za zdeterminowane czysto empirycznym czynnikiem ustroju czowieka; wyklucza zatem porwnywalno tych wytworw z procesami zewntrznymi, do ktrych si odnosz. Zatem poznanie, wartociowanie \Ii wyznaczanie celw maj wano jedynie relatywn, mianowicie w odniesieniu do tego ustroju. Czon czcy podmiot z przedmiotem w hipotezie powszechnego tosamego rozumu, ktry dziaa w uniwersum i poznaje podobne poprzez podobne - zostaje tu zniesiony. Organizacja zmysowa wiata animalnego, obejmujcego te czowieka, przejawia - si w naj rozmaitszych formach i z kadej z nich powstawa musi cakowicie odmienny wiat. Czysto empiryczna faktyczno organizacji zmysowej, powizanie z ni wszelkiego mylenia i wczenie tej

. .. w struktur fizyczn, orgamzacjl .. stanowi . . podstaw . ki h l tywistycznych teoru caej starozytno CI. wszyst c re a . . dowi d awie takich zaoe moliwe Jest OSWladst k a na po .. J . . nauka dowiadczalna? To JUZ by nastpny . czeme I .. . b. Matematyka astronomia, nauka o ZIemI, 10pro bl em. '... keosi logia rozwijay si nieprzerwanie I sensu~listyczna s epsts musiaa objani ich moliwo. Ju teona prawdopod?biestwa Karneadesa miaa tendencj do stwo:zema wistycznego kompromisu pomidzy sensualistyczyt poz y . . d l .e K t n mi zaoeniami a naukami dowia cza nyrru '. ry ~ri:m prawdziwego poznania zostaje w jego sceptyc~mIe przeinterpretowane. z. [posta:~] tak charakterystycznej dla umysowoci greckiej relacji odtwarzania za pomoc przedstawie tego, co obiektywnie. zew~tr~n?, w [posta] wewntrznej spjnoci przedstawie l 'p0J~C w ra~ac.h pewnego niesprzecznego systemu. Usta!aJ,c Ide.a ~o~li~e najwyszego osigalnego prawdo?odo~Ienstwa, I roz~IcuJC jego stopnie uzyskano punkt widzenia, z ktorego Jednoczenie mona byo zwalcza metafizyk, za naukom dowiadczalnym zapewni chociaby skromn wano. Ale dopiero gdy wielka epoka matematycznego uzasadniania nauk przyrodniczych, wiek XVII, rozpoznaa zgodno porzdku przyrody z pr~wami, sensualizm wkroczy w swj ostatni, rozstrzygajcy eta~. Nau.ka o przyrodzie ukonstytuowaa si wwczas ~ako mek;vest1Onowana wiedza dowiadczalna i sensualizm musia ten fakt uzna ustosunkowa si do niego i przezwyciy sceptyczne' wnioski poprzedniej epoki. To byo wielkie osignicie Dawida Hume'a. On sam traktowa sw filozofi jako kontynuacj akademickiej skepsis. I rzeczywicie powracaj u niego gwne rysy owej skepsis: ~zyst.~ empiryczna faktyczno naszej zmysowej organizacji

156

Typy wiatopogld6w

---------------------

Typy wiatopogld6w

157

i uzalenionego od niej mylenia, wynikajce std zniesienie wszelkiego stosunku odwzorowania pomidzy poznajcym umysem a obiektywnym wiatem, a zatem V przeksztacenie poznania wiata w zwyk wewntrzn zgodno postrzee midzy sob i pojciami. Ale twierdzenia te uzyskuj w jego analizach nader owocne rozwinicie. a skutek prawidowoci w wystpowaniu pewnych zjawisk pows a"e,p:r:zyzwyczajenie, by czy je ze sob. Wanie w asocjacji tkwi wyczna podstawa poj substancji i przyczynowoci. W ten sposb powstaj wnioski, ktre miay zbudowa podstawy pozytywizmu. Treciowa s no wiata, zawdziczana wizom substancji i przyczynowo ci, staje si wtrnym efektem animalnych faktw przyzwyczajenia i asocjacji. I [auka dowiadczalna zostaje ograniczona do ujmowania regularnoci wspistnienia i nastpstwa zjawisk z wykluczeniem wszelkiej wiedzy o wewntrznych powizaniach, o istocie, substancji bd przyczynowoci; tego rodzaju prawidowoci stanowi w rwnym stopniu przedmiot naszej wiedzy o zjawiskach duchowych, jak o zjawiskach fizycznych. Wszystkie elementy wiata zostaj powizane w j e d n prawidowo. Istot systemu Dawida Hume'a jest sensualizm, ale jego wielkie dokonania w pozytywistycznej epistemologii od czasw d' Alemberta uwolniy si od zaoe metafizycznych. Pozytywizm sta si metod, za sam naturalizm u Feuerbacha, Moleschotta, Buchnera w opozycji do tego stanowiska fenomenalistycznego podkrela "soneczn jasno tego, co zmysowe" 14. Ju Comte wysun tez o wzajemnym powizaniu faktw fizycznych i uzalenieniu od nich faktw psychicznych, o czym pouczaa nowo powstaa fizjologia mzgu f.

3. Metafizyka naturalizmu uzyskuje swe mechanistyczne podstawy w epoce po Protagorasie. Wyjanienie mechanistyczne jest samo w sobie pozytywn metod naukow, a zatem daje si pogodzi z cakowicie odmiennymi pogldami na wiat. Dopiero wwczas, gdy rzeczywisto uznaje si tylko za mechanizm, gdy pojcia, ktre ;., poznawamu przyrody stanowi jedynie narzdzia jego procedury, uzna si za byty - powstaje metafizyka mechanist czna. Przyczyny pobudze umieszcza si w poszczeglnych materialnych elementach uniwersum i do tych elementw redukuje si wedug jakiej metody fakty duchowe. Z przyrody usunita zostaje caa strona we- Iv' wntrz na, ktr umieciy w niej religia, mit i poezja; teraz pozbawiono j duszy i adna jednolita struktura nie ogranicza ju jej technicznych interpretacji. Dopiero to stanowisko pozwala nada naturalizmowi form cile naukow. Jego problemem staje si teraz zgodne z prawidami wyprowadzenie wiata duchowego z mechanicznego porzdku czstek materialnych. Ogromna literatura wiadczy o tym, jak dono do rozwizania tego problemu. Osignicia szczytowe w tym zakresie to system epikurejski i jego wietne zobrazowanie u Lukrecjusza, peen mrocznej potgi system Hobbesa, ktry konsekwentnie ujmowa cao wiata duchowego z punktu widzenia popdu yciowego, z ktrego wywiedziono walk jednostek, stanw i pastw o wadz; w osiemnastowiecznej Francji - system przyrody, ktry VI swoich martwych formuach wyraa tajemnic wszystkich niedowiarkw i dnych uciech zmysowych i w kocu fanatyczne doktryny materialistyczne Feuerbacha, Buchnera, Moleschotta i ich towarzyszy. Potga tych teorii polegaa na tym, e opieray si one na zewntrznej, umiejscowionej w przestrzeni, dostpnej V

158

Typy !wiatopogldw

Typy wiatopogldw

159

zmysom rzeczywistoci, ktr obj moe cise mylenie przyrodnicze. Nie byo w niej najmniejszego miejsca dla niejasnych, niepojtych si. Nie byo tam zaktka, w ktrym mogoby ukry si co autonomicznie duchowego bd transcendentnego. Wszystko byo racjonalne i oczywiste. IDlatego te walka z potg religijnoci i metafizyk spirytualistyczn z jej niejasnociami stanowi istot tej materialistycznej metafizyki. Historycznajej racja polegaa za na tym, e pragna ona przezwyciy w spoeczestwie przymierze Kocioa z panowaniem opartym na --przemocy. W tego rodzaju porzdku rzeczy nie ma miejsca dla spojrzenia na wiat z punktu widzenia wartoci i celu. VVartoci i cele s tu lepymi wytworami procesu przyrodniczego, posiadajcymi szczeglny sens tylko dla czowieka, bowiem on sam tylko ze wzgldu na swe ycie wewntrzne stanowi orodek wiata i wszystko ocenia wedug swych uczu, de i celw. 4. yciowy idea naturalizmu musia by podwjny odpowiednio do swego ambiwalentnego stosunku do procesu przyrodniczego. Przez swe namitnoci czowiek V jest niewolnikiem procesu przyrodniczego - przebiegym, kalkulujcym niewolnikiem - a jednak stoi ponad nim dziki potdze myli. Ju staroytno rozwijaa obydwie strony ideau naturalistycznego g. Sensualizm Protagorasa zawiera przesanki dla hedonizmu Arystypa. Bowiem w zetkniciu si organizacji zmysowej ze wiatem zewntrznym powstaj, wedug niego, zarwno spostrzeenia zmysowe, jak zmysowe uczucia i podania; te za nie mog wyrazi wartoci obiektywnych, istniejcych w rzeczywistoci, lecz jedynie stosunek, w jakim pozostaje wobec niej podmiot

w swym yciu uczuciowym. Arystyp wycign std wniosek, e wycznie przyjemno, jako najdoskonalszy bodziec dziaajcy na nasz zmysowo, stanowi miar i cel susznego dziaania. W fizycznym powizaniu naszej animalnoci z przyrod zewntrzn, objawiajcym si w bodcach zmysowych, poszukiwa naley wzoru dla treci i celu sztuki ycia. Sokratejska refleksja staje si tu suwerenn gr formalnego mylenia liczcego si z wartociami przyjemnoci, wznoszcego si ponad konwencje, a nawet ponad obiektywne porzdki ycia. Ale w postrzeganiu naocznym i przyjemnoci estetycznej, ktre odgrywaj tak wielk rol w umysowoci greckiej, tkwi inny idea, i take on nie wykracza poza horyzont owej naturalistycznej metafizyki, ktr reprezentowali Demokry t, Epikur i Lukrecjusz. Ku niemu zmierzay dowiadczenia popdu yciowego. Jest to spokj umysu czowieka choncego niezmienn, trwa struktur uniwersum.Tego rodzaju dyspozycja umysu znalaza wyraz w dydaktycznym poemacie Lukrecjusza. Lukrecjusz przey w sobie wyzwalajc potg wielkiego, kosmicznego, astronomicznego i geograficznego obrazu wiata, stworzonego przez nauk greck. Niezmierzony wszechwiat, jego odwieczne prawa, powstanie adu w wiecie, historia ziemi' wraz z rolinnoci i zwierztami i, w kocu, z czowiekiem: koncepcja ta pozwolia mu patrze z dystansem na intrygi polityczne i pogardza ndznymi, marionetkowymi bstwami jego narodu. Nawet samo ycie jednostek z caym pragnieniem rozkoszy i wadzy, zmaganie si indywidualnych egzystencji na rzymskiej scenie teatru wiata stawao si znikome wobec tego kosmicznego punktu widzenia: "pobony jest czowiek, ktry w skupieniu umysu przyglda si uniwersum" h. Ju w staroytnoci dowiadczenie, jakiego z biegiem

160

Typy

wiatopogldw

Typy wiatopogldw

161

czasu nabywa dcy do zmysowego szczcia czowiek, rozlunio sztywny charakter teorii przyjemnoci zmysowej jako celu ycia. Obok przyjemnoci zmysowej dosza do znaczenia trwaa przyjemno duchowa. I ju wwczas szkoa epikurejska ~podja SI rozwiza, przyjmujc zaoenie postpowego rozwoju, decydujce zadanie wyprowadzenia kultury, z caym jej bogactwem i wielkoci, z elementarnych odczu zmysowej przyjemnoci i przykroci. Dopiero jednak czasy nowoytne dostarczyy naukowych metod naturalistycznego wyjaniania rozwoju ~duchowego. Nale do nich: zrozumienie ycia duchowego na podstawie otoczenia, wyprowadzenie ycia ekonomicznego z interesw jednostki, za wyszej kultury z postpu ekonomicznego oraz teoria ewolucji, zgodnie z ktr intelektualne i moralne wasnoci czowieka ugruntoway si w toku narastajcych, nieznacznych zmian sumujcych si w nieskoczenie dugim czasie. Idea naturalistyczny sformuowany zosta po dugim procesie rozwoju kultury, a wyrazicielem jego by Ludwik Feuerbach. By to idea wolnego czowieka, ktry w Bogu, niemiertelnoci i niewidzialnym porzdku rzeczy rozpoznaje cienie swoich pragnie. Myl ta wywara potny wpyw na koncepcj e polityczne, literatur i poezj.

[4M IUx
O-

f 1}-1 te I S'c.h

<1r

IV. IDEALIZM WOLNOCI

Opieram si tu ponownie na pokrewiestwie zachodzcym pomidzy du iloci systemw, opartym na pewnej postawie yciowej, na pewnym stanowisku ~obec wiata i charakteryzujcym si okrelon skonnoci do rozstrzygania zawartych w zagadce wiata. prob~e~w, wic w ten sposb owe systemy w drugi typ wiatopogldu.

1. Idealizm wolnoci jest wytworem z ducha ateskiego. Ksztatujca, twrcza, suwerenna energia staje si w nim, dziki dokonaniom Anaksagorasa, Sokr.atesa, Platona, Arystotelesa, zasad rozumienia wiata '. Cyceron dobitnie wyrazi swoj zgodno, swoj wsplnot zarwno z Sokratesem, jak z duchem sokratejskim pniejszej filozofii greckiej. Wybitni apologeci chrzecijascy i Ojcowie Kocioa pozostaj w wiadomej zgodnoci zarwno z duchem sokratejskim, jak z filozofi rzymsk. Nastpnie szkoa szkocka oprze si na kierunku mylowym wytyczonym przez Cycerona i zda sobie jednoczenie spraw ze swego pokrewiestwa z dawnymi pisarzami chrzecijaskimi. I wanie tego rodzaju wiadomo wsplnoty z tymi wczeniejszymi pisarzami wie Kanta i J acobiego, Maine de Birana i spokrewnionych z nim filozofw francuskich a po Bergsona. Obok tej wiadomoci pokrewiestwa istnieje te ostra polemika przedstawicieli tego kierunku z systemem naturalistycznym. wiadomo cakowite odrbnoci wobec naturalizmu w ujciu cia, w wiatopogldzie i ideale przenika a ego z tych mylicieli, najmocniej za tych najgbszych. Ale take opozycja wobec panteizmu coraz wyraniej dochodzia do wiadomoci przedstawicieli owego idealizmu osobowoci. Gdy dawniejszy grecki panteizm dystansowa si wobec religijnej personifikacji bstwa i osobistego z nim obcowania, wwczas przeciwstawi mu si Sokrates, za panujca filozofia rzymska podkrelaa swj zwizek z Sokratesem. Take dawna filozofia chrzecijaska uznaje sw jedno z przedstawicielami idealizmu wolnoci i osobowoci, jak te przeciwiestwo wobec naturalizmu i panteizmu. To samo stanowisko ponownie przejawio si w walce pniejszej filozofii chrzecijaskiej z idealizmem obiektywnym Awer-

162

Typy wiatopogldw

163

roesa hs. Nastpnie zyskuje ona znaczenie w epoce renesansu w walce Giordana Bruna z wszelkiego rodzaju filozofi chrzecijask oraz w walce filozofii chrzecijaskiej z nowym panteizmem Bruna. I poczwszy od tego okresu trwa w sporze Spinozy z kad teori osobowoci i wolnoci, midzy Leibnizem a licznymi obrocami teorii wolnoci, w kocu - w sporach Kanta, Fichtego, Jacobiego, Friesa i Herbarta z jednej strony, z drugiej za _ Schellinga, Hegla i SchIeiermachera. Namitny charakter wszystkich wielkich sporw filozoficznych ostatnich stuleci bierze si ze stosunku, w jakim pozostaje opozycyjny charakter rozwiza pewnego problemu wobec rnych wiatopogldw. Spr Bayle'a ze Spinoz ma u swych korzeni potrzeb wyzwolenia si od determinizmu. Spr Woltera z Leibnizem jest walk pomidzy upowszechnian przez czowieka praktyczn postaw wiadomoci, zmierzajc zatem przede wszystkim do zachowania wolnoci, a kontemplacyjn, opart na naocznym ogldzie uniwersum metafizyk. Rousseau przeciwstawia nastpnie z wielkim powodzeniem filozofi osobowoci i wolnoci najrozmaitszym postaciom naturalizmu bd monizmu. Dyskusja pomidzy Jacobim a Schellingiem dotyczy gwnych problemw, jakie pojawiaj si pomidzy obiektywnym idealizmem a filozofi osobowoci i nigdy nie prowadzono sporu bardziej namitnego ni wanie ten. Podobnie polemika Herbarta z filozofi monistyczn czerpie swoj moc z przekonania, e wielkie prawdy systemu teistycznego zostayby zakwestionowane przez w monizm, gdyby on sam nie wystpi zarazem jako obroca wiatopogldu chrzecijaskiego, ktry w swych naj gbszych korzeniach jest teistyczny. Zacito za, z jak Fries i Apelt walczyli ze spekulacj monistyczn, ma u podstaw nienawi spowodowan wypaczeniem przez Schellinga i Hegla

dowiadczalnych nauk o przyrodzie oraz zniszczeniem przez nich chrzecijaskiego teizmu pod pozorem obrony chrzecijastwa. 2. Temu poczuciu wspprzynalenoci i opozycyjnoci, ktra jednoczy przedstawicieli idealizmu wolnoci i odrnia ich zarwno od zwolennikw idealizmu obiektywnego, jak te naturalizmu, odpowiada faktyczne pokrewiestwo pomidzy rozmaitymi systemami tego typu. Istnieje mianowicie wi, ktra spaja w posta systemu wiatopogld, metod i metafizyk oraz polega na tym, e postawa, ktra wobec wszelkiej przedmiotowoci staje jako suwerenme samowana, charakteryzuje si nieza eznosci ego, co duchowe w stosunku do wszystkich danych [przedmiotw]; duch rozpoznaje swoj istot ja odmienn od wszelkiej przyczynowoci fizycznej. ichte z gbok intuicj etyczn dostrzeg zwizek pomidzy osobowociowym charakterem pewnej grupy mylicieli a idealizmem wolnoci w przeciwiestwie do wszelkiego systemu przyrody. Ten wolny, samowadny podmiot uznaje siebie jednoczenie za powizanego Zimiymi osobami: nie fizycznie, lecz za omoc normy e ycznej l poczucia zobowizania. Powstaje w ten sposb pojcie krlestwa osb, w ktrymjednostki, pozostajc wewntrznie wolne, zwizane s normanu. astpme zas z tymi przes an anu wie si kadorazowo odnoszenie si wolnych, wewntrznie zwizanych zasadami, odpowiedzialnych jednostek oraz krlestwa osb do absolutnej, osobowej i wolnej przyczyny. Z punktu widzenia postawy yciowej polega to na tym, e spontaniczna i wolna witalno uznaje si za si, ktra zdolna jest w~ na wolno innych osb, jednoczenie jednak sama przeywa, jak inne osoby staj si w niej si, ktra decyduje

164

TyP.Y wiatopogldw

Typy wiatopogldw

165

o niej samej odpowiednio do stopnia jej wasnej spontanicznoci. Tak oto w witalny, _wolicjonalny sposb determinowania i bycia zdeterminowanym staje SI schematem zalenoci zachodzcych w uniwersumjako caoci; jest on rzutowany niejako w owo uniwersum. Daje si go odnale w kadej relacji, w jakiej pozostaje podmiot systematycznego mylenia, a po podmiot najbardziej uniwersalny. W ten sposb bosko zostaje wyodrbniona V ze splotu przyczynowoci fizycznej i pojta jako panujce nad ni jej przeciwiestwo. Mamy tu do czynienia z projekcj wyznaczajcego cele rozumu, ktry jest samowadny wobec tego, co dane. Filozoficzny sens pojcia Boga ustalili i precyzyjnie wyrazili Anaksagoras i Arystoteles za pomoc stosunku tego, co boskie, do materii. W chrzecijaskiej koncepcji stworzenia z nicoci, z niebytu, ta osobowa idea Boga uzyskuje swe najradykalniejsze ujcie metafizyczne; ono samo wyraa bowiem transcendencj boskoci wobec zasady przyczynowoci, ktra panuje w wiecie przyrodniczym wedug reguy ex nihilo nihil fit. U Kanta za owa transcendencja Boga wobec poznania wiata, poznania wicego swoje prawdy wedle zasady przyczyny ostatecznej, zostaje uzasadniona na drodze krytycznej. Bg istnieje jedynie dla Vwoli, ktra domaga si go moc swej wolnoci. 3. Tak powstaje struktura wsplna wszystkim systemom tego typu wiatopogldu. Pod wzgldem epistemologicznym typ ten, gdy tylko zgodnie ze swym zaoeniem zbuduje metod filozoficzn, oprze si na faktach wiadomoci. wiatopogld ten przybiera w metafizyce rne formy. Najpierw wystpuje w filozofii attyckiej jako koncepcja formujcego rozumu, ktry nadaje materii posta wiata. Wane odkrycie, e istnieje niezalene od

wiata przyrody mylenie pojciowe i wola moralna oraz jej powizania z porzdkiem duchowym, stanowi u Platona punkt wyjcia tej koncepcji i pozostaje take zaoeniem Arystotelesa. Poprzedzona rzymskim wyobraeniem wadczej postawy Boga wobec wiata, ksztatuje si w chrzecijastwie druga koncepcja: teoria stworzenia. Bdzie ona budowa wiat transcendentny z zalenoci przeywanych w postawie wolicjonalnej. Do charakterystycznych dla wiadomoci chrzecijaskiej wyobrae Boga naley stosunek ojca do wasnych dzieci, zayo z Bogiem, opatrzno jako symbol sprawowania rzdw nad wiatem, sprawiedliwo, miosierdzie k. Duga droga prowadzi od tych idei do najwyszego wydoskonalenia wiadomoci Boga w niemieckiej filozofii transcendentalnej. vVe wznioseilll:.roicznej szlachetnoci, jak to naj doskonalej wida ~Schil~a, idealizm wolnoci buduje wiat ponadzmysowy7ktry istnieje jedynie dla woli, gdy ustanowiony zostaje przez jej idea nieskoczonego denia. 4. wiatopogld ten ma powszechnie wan podstaw wiadomoci. Jako wiadomo metafizyczna czowieka heroicznego pozostaje niezniszczalny : wystpi u kadego wielkiego czowieka czynu. -ie jest on jednak w stanie w sposb powszechnie wany naukowo zdefiniowa i uprawomocni swej zasady. Dlatego take tu niestrudzona dialektyka podejmuje od nowa swoje dzieo, posuwajc si od moliwoci do ~oliwoci, niezdolna jednak do rozwizania problemu. wiadoma swego celu, obecna w rodzinie, prawie i pastwie w...illa zostaa przeksztacona przez rzymskich mylicieli w kategorie dotyczce ycia (Lebensbegri.ffe), te za zostaj ostatecznie sprowadzone do wrodzonych zadatkw do kierowania yciem. VV ten sposb niezbdna w kiew [aktach
l

13 -

istocie

filozofii...

.166

Typy itoiatopoglqdour

Typy wiatopogldw

167

rowaniu yciem pewno spocza na czynniku nieuchwytnym i niedowodliwym. Popadajc w bdne koo, prawidowo form organizacji ycia oparto na zaoeniach .natywistycznych, ktrych [z kolei] mona dowie jedynie .na podstawie form organizacji ycia, powszechnej zgody narodw. W taki oto sposb rzymska filozofia ycia uzasadniaa swj [system] idealizmu osobowoci. wiadomo chrzecijaska zdefiniowaa na jego podstawie -:jako zasad tego stanowiska - transcendencj ducha, jego niezaleno od wszelki ego porzdku przyrodniczego. Jednake jest ona [seil. transcendencja ducha] przecie tylko symbolicznym sposobem wyraenia dowiadcze woli powicajcej si, w ofierze ycia wykraczajcej poza nati:lralny zwizek motywacji, "jest symbolem siy ycia, .urzeczywistniajcego porzdek ponad zmysowy. Idea witoci znajduje dowd swej wanoci w samym sobie, ale 'adne formuy nie s w stanie podnie go do poziomu wiadomoci logicznej. astpnie Kant i przedstawiciele filozofii transcendentalnej podjli si okrelenia tej idealnej woli i powszechnie wanego jej uzasadnienia, W opozycji wobec biegu wiata dochodzi do gosu czynnik be-zwarunkowy jako najwysza norma i najwysza warto. Prba ta upada. Ale odnowi si we francuskim idealizmie 'osoby, od Maine de Birana po Bergsona, w idealistycznej formie pragmatyzmu, jaki wystpi u Jamesa i pokrewnych mu mylicieli oraz w wielkim prdzie filozofii transcendentalnej w Niemczech, Jego potgajest niezniszczalna, zmieniaj si jedynie jego formy i sposoby dowodzenia. Potga ta opiera si na pewnej dyspozycji yciowej dziaajcego czowieka i domagajcej si trwaej reguy .w ustanawianiu celw. Schillcr jest poet tego idealizmu wolnoci, podobnie jak'--Ga:rlyle jego prorokiem i historyKiem.
r

Znion. by peni tchrzowe wymogi, ;;'iegdy' Alcyda trudne ycia drogi Przebywa w walkach bez koca, z lwem zapasy zmarych toczy, ywy skoczy, 'Walczy z hydrami, W d przewonika Jako przyjaci bogini "'szekie Podstp mczarnie

obroca. i ziemskie brzemiona ramiona, zsya niezbaganej na chtne

ienawistnemu A jako Eteru Pynie bstwo,

A bieg jego dokonanywolny od ziemskoci i w lekkoci Promienny Szczliw ciao rzuca

lot swj rozwinie, z nowego lotu niezwykego vzwy S~I("""

ciki sen ycia ziemskiego ginie"


16.

coraz niej -

niej -

.t~
~.~ 1--1
I'

t..

vZ) ~ f

""a

1 tQ

~....t..r;J.)lvf
OBIEKTYWNY!

rt"Jte...t

N ~I~I

OV\ 7-v-

\'.~~~lIZM

Mamy oto zwizane ze sob sy terny, ktre odbiegaj od dwu naszkicowanych wyej typw. Stanowi one zasadnicz substancj wszelkiej metafizyki, poprzez ca histori filozofii, a ich cisy zwizek z pokrewnymi zjawiskami wiary i ztuki wskazuje na wiatopogld przenikajcy religi, twrczo artystyczn i mylenie metafizyczne. 1. Sprbuj okreli, w jakim zakresie typ ten wystpuje w obrbie metafizyki. 'Wikszo systemw filozoficznych nie mona zwiza ani z naturalizmem, ani z idealizmem wolnoci. Systemy Ksenofanesa, Heraklita i Parmenidesa i inne, towarzyszce im systemy: stoicki, Giordano Bruno, Spinoza, Shaftesbury, Herder, Goethe, Schelling, Hegel, Schopenhauer i Schlciermacher. Wszystkie te systemy
13*

168

1)py wiatopogldw

Tjpy sunatopoglqdto

169

stanowi pewien wyrany typ, odbiegajcy cakowicie od obydwu pozostaych, ktre ju przedstawilimy. S one ze sob powizane stosunkami zalenoci i nieomyln wiadomoci pokrewiestwa. Stoa uwiadomia sobie sw zaleno od Heraklita, Giordano Bruno szeroko stosow~ podst~wowe pojcia stoickie; Spinoza czerpie ze stOlcy~mu. l filozoficznego kr m licieli, ktrym prze:-V0dzl GIOrdano Bruno. LeIbniza inaczej ni w ~Ie~omnym monizmie Spinozy, najpe niejszy wyraz znajduje nastawienie wiadomoci charakterystyczne dla renesan.su. Po znikniciu [pojcia] form substancjalnych w ok.resle renes~nsu nie ma j u miejsca dla adnej realnoci ~o~mdzy bos.kIm U1:iwe:sum a rzeczami jednostkowymi; SWlat st,anowl eksplIkacj Boga, rozproszy si w jego bezgr.anI~zneJ r.norodnoci": kada rzecz poszczeglna VodzwlercIedla uniwersum ze swojego miejsca. Jest to take stanowisko Leibniza; podczas gdy jego uzalenienie ?d p~jcio,:ej sytuacji epoki pozwala mu ujmowa Boga J~k? indywiduum, to zwizki z kultur teologiczn skamaj go do wysunicia na pierwszy plan odniesie do teologii. Panenteizm ozostaie ie o zasadnicz m ogldem b , zas uJ~cle uniwersum jak jednolitej caoci, ktrej kada cz~ ~zalenio?a je t od idealnej struktury znaczeniowej caoci, stanowi nowatorsk, wielk myl jego systemu. Je~t on cakowicie okrelony pytaniem o sens, Q znaczenie ltwlat.a. Pokrewny mu duchem jest Shaftesbury; wpynli na niego w rwnym stopniu stoicy, co Giordano Bruno. Wielcy nie~.eccy przedstawiciele idealizmu obiektywnego pozostawali Jednak pod wpywem potgi Leibniza, od Sha~tesbury'ego zapoyczaj poprzez niemiecki nurt poe~yckI, szczeglnie przez jego przedstawicieli, Goethego l ~e.rdera, za wpyw Spinozy, czciowo bezporedni, CZSClOWO poprzez wyej wymieniony nurt literacki, zosta
I

udowodniony i mona go potwierdzi w jeszcze szerszym zakresie. Systemy te stanowi zatem rwnie zwart struktur historyczn, co naturalizm i idealizm wolnoci. Zawsze te wyraay one zdec?,do~~nie swoj opozycj \j wobec obydwu pozostaych typow wiatopogldu. Jake urowo ocenia Heraklit materializm posplstwa! W jak uderzajcej opozycji pozostaje stoicyzm wobec epikurejskiego sensualizmu! 'Wznawiajc hylozoizm, uwiadamiali oni sobie jednak zarazem wasn odrbno wobec Platona i Arystotelesa. Kastpnie Giordano Bruno z niezrwnan arliwoci toczy walki z wszelkimi formami wiatopogldu chrzecijaskiego i chrzecijaskiego ideau ycia. Ta sama arliwo wybucha z rozumowania Spinozy, zwaszcza ze swobodniejszych co do stylu uzupenie, pierwotnie zredagowanych jako samodzielne: s one ekspresj jego postawy wobec ycia. Schelling i Hegel kierowali manifesty i pamflety przeciwko idealizmowi wolnoci, w szczeglnoci przeciwko Kantowi, Fichtemu oraz Jacobiemu jako filozofom refleksji. I abstrahujc od nagan Schopenhauera, Schleiermachera krytyka teorii moralnoci jest w gruncie rzeczy jednym wielkim dzieem polemicznym wymierzonym w sensualistyczn teori moralnoci oraz w dualistyczn, zawajc etyk Kanta i Fichtego, a za obiektywnym idealizmem. Jeli postpowanie porwnawcze przeledzi te dane, wwczas rozpozna pokrewiestwo zachodzce pomidzy pozostajcymi we wzajemnym zwizku czonami tej grupy praz wspln im struktur, dziki ktrej cz si one w typ wiatopogldu. Powizanie sdw, ktre stanowi o s.trukturze te~o typu, obejmuje metodyczno-epistemoJO~Iczne stanOWisko wiadomoci, formu metafizyczn, ktor~ zawIera, rone mo lWOSClmetafizycznego konstruowarna systemoworaz zasad ksztatowania ycia.

170

--------------------

Typy 'wiatopogldw

T.YPJ' wiatopogld/L'

171

2. Stanowisko wiadomoci wobec zagadki wiata wypracowane w sposb metodyczny przez epistemologi pierwszego z trzech wiatopogldw stanowio przejcie od poznania regu w wiecie fizycznym do uoglnie, ktre umoliwiay podporzdkowanie take faktw duchowych tej zewntrznej, mechanicznej prawidowoci: .( Natomiast idealizm wolnoci odnalaz trway punkt [oparcia] dla uniwersalnie wanego rozwizania zagadki wiata w faktach wiadomoci; postulowa istnienie i moliwo ustalenia niekwestionowalnych oglnych okrele wiadomoci, ktre moc spontanicznej siy ksztatoway ycie i wiatopogld na materiale zewntrznej rzeczyO wistoci. Trzeci typ metodologicznego postpowania ,.,,-ra7mach epistemologii jest cakowicie odmienny od obydwu pozostaych. Ustali go mona w rwnym stopniu na podstawie Heraklita, jak stoikw, tak Giordana Bruno jak Spinozy czy Shafresbury'ego, na przykadzie Schellinga, Hegla, Schopenhauera i Schleiermachera. Opiera si on bowiem na postaw.ie tych mylicieli wobec ycia. Zachowanie nazywamy kontemplacyjnym, ogldowym, estetycznym bd artystycznym, gdy podmiot niejako wypoczywa od pracy zwizanej z poznaniem przyrodniczym i od dziaania na polu zaspokojenia naszych potrzeb, powstajcych z nich celw i ich zewntrznego urzeczywistnienia. Poprzez t postaw kontemplacji nasze ycie uczuciowe, ,;, ktrym yciowe bogactwo, warto l szczcie z iSl:meiiia dowiadczane s przede wszystkim osobicie, poszerza si do rodzaj~ unUv_eI].alnej sympatii. Wskutek takIego poszeriei11al1aszej jani w powszechnej sympatii wypeniamy i przepajamy ca rzeczywisto wartociami, ktre odczuwa~, dziaanie za, w ktrym si wy;"'amy, ~vy1szymi ideaami pikna, dobra i prawdy. Nastroje, jakie wywouje w nas rzeczywisto, odnajdujemy w niej

-(

na powrt. I w stopniu, w jakim poszerzamy nasze wasne odczucie ycia, wspodczuv;ajc z caoci wiata, i w jakim dowiadczamy naszego pokrewlestwa ze wszyst. kirni zjawiskami rzeczywistoci, wzmaga si rado ycia i ronie wiadomo wasnej siy. Jest to stan ducha, w ktrym jednostka odczuwa jedno z boskim uniwersum rzeczy i czuje si spokrewlllona z krf;dymgnnym elementem tego univ,:ersum. Nikt pikniej ni G eth nie wyrazi tego usposobienia umysu. Pochwala on szczcie pynce z odczuwania przyrody, z rozkoszowania si ni. "Nie .z zimnym tylko zwiedza j podziwem pozwalasz mi, lecz w jej gbok pier mi ufnie patrze dajesz. yjcych wiedziesz ty przed okiem mym szeregi, ty mnie uczysz braci moich poznawa w gajach, w wodzie i powietrzu" 17. Taka dyspozycja uczuciowa (Gemiitsverjassung) pozwala przezwyciy wszelkie dysonanse ycia w uniwersalnej harmonii wszechrzeczy. Tragiczne odczucie sprzecznoci egzystencji, nastrj pesymistyczny, humor, ktry realistycznie ocenia ograniczono i przytaczajc ciasnot zjawisk, ale odnajduje w ich wntrzu zwycisk idealno tego, co rzeczywiste - to tylko stopnie, ktre prowadz do uchwycenia uniwersalnego zwizku istnienia i wartoci. W 0Wylll idealizmie obiektywnym forma ujmowania jest kadorazowo taka sama. Nie zachodzi tu uporzdkowanie zdarze wed~obidlstw~d.t. rwnoksztatnoci, lecz ,:vidzenie -Eci .w 'pewnej caoci) podniesienie struktury yciowej do poziomu stru 'tury uniwersum. Pierwszym spord mylicieli tego typu, ktr~ PQd~a refleksji sw metod filozoficzn, by, o ile wiemy! Heraklitl Wnikliwie zastanawia si nad metod kontemplacyjn i podkrela jej przeciwiestwo wzgldem personifikujcego mylenia wiary, spostrzeenia zmysowego, ktre nisko ocenia ze wzgldu na wyizolowany charakter, oraz wobec

172

7)py

iwilllopoglqdw

Typy wiatopogldw

173

naukowego poznania wiata. Filozof czyni przedmiotem swej refleksji to, co jest mu bliskie, co stale i na co dzie otacza go, co jest zawsze takie samo. By wiadomym Vtego, co nam si zdarza: tak wa 'nie przedstawiony zostaje gboki spokj umysu, w ktrym oczywiste dla przecitnych ludzi zjawiska biegu wiata staj si dla prawdziwego filozofa przedmiotem zdumienia i namysu. Za pomoc tej metody kontemplacyjnej ujmowa Heraklit .bieg wszechwiata jako wszdzie jednakowy - jako nieustann ynno i nietrwao wszystkich rzeczy, w kadym za jego momencie ad o po ia ajcy myli. Tak oto tragiczne poczucie nieustannego przepywu cza u, w ktrym teraniejszo jest i jednoczenie ju nie jest, zanika wobec poczucia, e Eord tej cigej pynnoci ..biegu wiata maj w nim miejsce trwae prawidowoci. , sz 'ole stoickiej panuje ten sam pogl na uniwerstlm jako cao, wobec ktrej poszczeglne rzeczy zachowuj si jako czci i w ktre' istnie' , podtrzymywane dziaaniem jednoczcej siy. Stoic drzucili zaleno podporzdkowania faktw abstrakcyjnym pojciom ujednolicajcym, jak miao to miejsce u Platona i Arystotelesa i zamiast logicznej relacji tego, co szczeglne, do tego, co oglne, wystpuje w tym systemie organiczna relacja caoci do jej czci, a zatem ta forma ujmowania, ktr Kant jako mono immanentnej teleologii wiata organicznego w jake wnikliwy sposb cile czy z estetyczn form ogldu. Gdy za scholastyczna sylogistyka i uniwersalna systematyka, ktre w chrzecijaskiej teologii zastosoway .formy substancjalne w celu uzasadnienia wiata transcendentnego, traciy na popularnoci, w owej epoce przejciowej od redniowiecza do czasw nowoytnych wyoniy si te same kategorie wiatopogldu: cao i jej

czeci, indywidualno tych czci a po najmniejsze z nich. Ju u Mikoaja z Kuzy wystpuje owa subtelnie pomylana estetyczna koncepcja wszechwiata, wedug ktrej poszczegln~ rzeczy jako sk.rtowe obrazy ~aoc~ odzw~erciedl.aj V uniwersum ze swojego punktu widzenia. Spmoza Jest przcdstawicielem tej teorii jedynego uniwersum i wiatopogld Leibniza, ze wzgldu na oparte na monadologii j zwizane z jej teologicznym nastawieniem pojcie Boga,. rwnie pochodzi z tego usposobienia umysu. Pena wiadomo tej postawy kontemplacyjnej dochodzi do> gosu w epistemologii Schellinga, Schopenhauera i Schleiermachera. Intelektualny ogld Schellinga, wolna od nacisku V woli, kontemplacyjna, estetyczna postawa Schopenhauera,. .w ktrej podmiot nie ledzi ju wzajemnych relacji midzy rzeczami odpowiednio do zasady racji dostatecznej, lecz Q{ uwypukla w zjawiskach to, co istotne, w kocu take ;l~. religia z Mto Schleiermachera jako ogld i odczucie' ( .uniwersum. 'rV tych rozmaitych formach wyraone zostaj rne aspekty postawy waciwej temu typowi wiatopogldu. 3. Z takiej postawy wyania si wsplna formua metafizyczna caej tej klasy systemw. Wszystkie zjawiska uniwersum maj dwustronny charakter: widziane z jednej strony, w spostrzeeniu zewntrznym, dane s jako przedmioty zmysowe i jako takie powizane s fizycznie, natomiast ujte niejako od wewntrz, zawieraj struktur yciow, ktra przeywana jest w strukturze waciwej naszemu wntrzu. Dlatego te zasad t mona wyrazi jako pokrewiestwo wszystkich czci uniwersu~bosky przyczyn i ze sob nawzajem. Odpowiada ona tej formacji duchowej, ktra poprzez sympati uniwersaln dowiadcza obecnoci Bo a we wszystkim, co rzeczywiste,

174

Typy wiatopogld6w

Typy wiatopogld6w

175

-------

----wzajem do siebie. Mylenie logiczne o pierwszej przyczynie wiata ma tu swj kres i pozostaje jedynie odzwierciedlenie jej yciowego charakteru w mistyce. Jeli pomyle j osobowo, to metafora ta domaga si, aby ow zasad ograniczy konkretnymi okreleniami. Jeli zastosowa do niej ide nieskoczonoci, wwczas ponownie znikaj wszelkie jej okrelenia i pozostaje take tu jedynie to, co niezgbialne, nieuchwytne, mrok mistyki. Jeli ma ona charakter wiadomy, wwczas podlega podziaowi na podmiot i przedmiot; nie moemy jednak zrozumie niewiadomoci wytwarzajcej z siebie wiadomo jako co wyszego i ponownie stajemy przed niepoznawalnym. Nie jestemy w stanie pomyle, jak z jednoci wiata powstaje wielo, z wiecznoci zmienno: logicznie jest to nieuchwytne. Stosunek bytu i mylenia, rozcigoci i myli nie staje si bardziej zrozumiay pod wpywem magicznego sowa "identyczno". Tak wic rwnie po tych systemach metafizycznych pozostaje jedynie pewna formacja duchowa i pewien wiatopogld. Temu wiatopogldowi naj doskonalszy wyraz da Goethe:
"Ten nie wie, co co Bg, kto tyko sdzi, wszechwiat wiata pcha i bodzie. rzdzi, wiatem e Bg od zewntrz Nie! On we wntrzu Przyrod Ni ducha
w sobie

co przejawia si przestrzennie. Ta wiadomo pokrewiestwa jest wspln zasadnicz vaciwoci metafizyczn religii Hindusw, Grekw i Germanw, za \\' metafizyce pociga ona za sob immanencj wszystkich rzeczy Jako czci pewnej caoci w jednorod~ zasadzie SWlata !WSzelkich wartoScl w strukturze znaczeniowej stanowicej o sensie wiata. Kontemplacja i intuicja, .ktre w jej yciu odtwrczo przeywaj ycie caoci, niezalenie od tego, jak mog je interpretowa - doznaj w zewntrznie danych zjawiskach pewnego wewntrznego, \j ywotnego, boskiego zwizku. Ostatecznie z postawy tej wypywa jako regua ujcie deterministyczne, bowiem to, co jednostkowe, okazuje si;hl okrelone przez cao, za struktura zjawisk zostaje ujta jako wewntrzna determinacja, niezalenie od tego, jakie inne wasnoci mog jej przysugiwa. 4. To, co w treci formuy obiektywnego idealizmu dotyczy waciwoci struktury uniwersum, zostaje podobnie, ale w sposb jedynie symboliczny, wyraone w religii, poezji, metafizyce m. Jest ono bezwarunkowo niepoznawalne. Metafizyka wyodrbnia jedynie z ywotnoci podmiotu, z yciowej struktury oso by poszczeglne strony ycia podmiotu i rzutuje je w nicskoczono jako struktur uniwersum. Tu powstaje nowa, niestrudzona dialektyka, ktra poda od systemu do systemu dopty, dopki po wyczerpaniu wszystkich moliwoci nie uzna, e problem jest nierozwizywalny. Czy ow zasad wiata jest rozum, czy wola? Jeli okrelimy j jako mylenie, to przecie domaga si ono woli, aby cokolwiek mogo powsta. Jeli za ujmie si j jako wol, to zakada ona wyznaczajce cel mylenie. Wola i mylenie nie daj si jednak zredukowa na-

-:-

ma i tkwi w przyrodzie, ktre


w nim oyy,

By tym ywotom.

jego nie zbrako,

ni sily"

lO.

You might also like