KU 0082 pozycja wydawnictw naukowych

Akademii Grniczo-Hutniczej im. Stanisawa Staszica w Krakowie

Wydawnictwa AGH, Krakw 2003

ISBN 83-89388-05-7
Redaktor Naczelny Uczelnianych Wydawnictw
Naukowo-Dydaktycznych: dr in. Jan Sas
Z-ca Redaktora Naczelnego: mgr Beata Barszczewska-Wojda





Recenzent: prof. dr in. Jerzy Frydrych

Projekt okadki i strony tytuowej: Beata Barszczewska-Wojda

Opracowanie edytorskie: zesp redakcyjny UWND AGH
Korekta: Danuta Harnik

Skad komputerowy: Andre, tel. 423-10-10

Redakcja Uczelnianych Wydawnictw Naukowo-Dydaktycznych AGH

al. Mickiewicza 30, 30-059 Krakw
tel. 617-32-28, tel./fax 636-40-38
e-mail: wydagh@uci.agh.edu.pl
http://galaxy.uci.agh.edu.pl/~wydagh

Spis treci

ROZDZIA . Elementy teorii plastycznoci i mechaniki kompozytw ...........

11

1.1. Wybrane zagadnienia teorii plastycznoci ..............................

1.1.1. Stan naprenia w punkcie ...........................................
1.1.2. Stan odksztacenia w punkcie ......................................
1.1.3. Prawo zachowania masy ...............................................
1.1.4. Literatura ......................................................................

11
11
23
28
31

1.2. Elementy teorii plastycznoci metalicznych cia

nieciliwych ........................................................................
1.2.1. Literatura ......................................................................

31
34



Wstp ..............................................................................................



1.3. Elementy teorii plastycznoci metalicznych cia

porowatych ..............................................................................
1.3.1. Warunki plastycznoci materiaw ciliwych .............
1.3.1.1. Warunek plastycznoci KuhnaDowneya ......
1.3.1.2. Warunek plastycznoci Greena .......................
1.3.1.3. Warunek plastycznoci Oyane ........................
1.3.1.4. Warunek plastycznoci Hirschvogla ...............
1.3.1.5. Warunek plastycznoci Hnea ......................
1.3.1.6. Energetyczny warunek plastycznoci .............
1.3.2. Analiza warunkw plastycznoci .................................
1.3.3. Empiryczne zwizki pomidzy parametrami
odksztacania a wybranymi wasnociami
porowatych materiaw metalicznych ..........................
1.3.4. Literatura ......................................................................
1.4. Elementy mechaniki kompozytw ..........................................
1.4.1. Kompozyt jako ukad mechaniczny .............................
1.4.2. Regua mieszanin ..........................................................
1.4.3. Teoria komrek .............................................................

34
34
35
35
36
36
37
39
41

49
57
58
58
63
65
3

68

ROZDZIA 2. Procesy ksztatowania na gorco spiekanych materiaw ........

76

2.1. Kucie w matrycach zamknitych ............................................

2.1.1. Wytwarzanie odkuwek z proszkw metali ...................
2.1.2. Linie technologiczne do kucia spiekw .......................
2.1.3. Aspekty ekonomiczne kucia spiekw ..........................

76
80
84
86

2.2. Wyciskanie ..............................................................................

88

2.3. Literatura .................................................................................

93

ROZDZIA 3. Wybrane zagadnienia modelowania odksztacania

spiekw i kompozytw ..................................................................

95

3.1. Plastyczno materiaw otrzymanych z proszkw ................

95

1.4.4. Kompozyty wzmocnione dyskretnymi wknami ........

1.4.5. Wytrzymao kompozytw wzmocnionych
dyskretnymi wknami .................................................
1.4.6. Kompozyty umocnione czstkami ................................
1.4.7. Literatura ......................................................................





3.2. Fizyczne i numeryczne modelowanie

procesu wyciskania .................................................................
3.2.1. Fizyczne modelowanie wyciskania wspbienego
wyprasek .......................................................................
3.2.2. Analiza metod elementw skoczonych
pynicia materiau w procesie wyciskania
wspbienego ..............................................................
3.2.2.1. Wpyw ksztatu narzdzi na pynicie materiau
w procesie wyciskania wspbienego ...........
3.2.3. Analiza metod elementw skoczonych
procesu wyciskania przeciwbienego ..........................

70
73
75

100
100

104
106
111

3.3. Analiza procesu kucia w matrycy zamknitej ......................... 113

3.4. Modelowanie odksztacania kompozytw
umocnionych czstkami .......................................................... 114
3.5. Literatura ................................................................................. 121
ROZDZIA 4. Materiay o duej gstoci otrzymywane z proszkw,
spiekw metali i kompozytw ...................................................... 123
4.1. Materiay z proszkw elaza i jego stopw ............................ 123
4.1.1. Wasnoci odksztacanych na gorco
spiekanych stali ............................................................ 123
4

4.1.2. Aspekty materiaowo-technologiczne

wytwarzania odkuwki ze spiekw ................................ 129
4.1.3. Literatura ...................................................................... 134



4.2. Materiay z proszkw na osnowie aluminium ........................

4.2.1. Klasyfikacja stopw aluminium ...................................
4.2.1.1. Stopy aluminium do przerbki plastycznej
utwardzane dyspersyjnie .................................
4.2.1.2. Duraluminium oraz inne stopy do przerbki
plastycznej utwardzane dyspersyjnie .............
4.2.1.3. Stopy aluminium na odkuwki
i wyroby toczone ...........................................
4.2.1.4. Siluminy oraz inne stopy aluminium
na odlewy ksztatowe ......................................
4.2.1.5. arowytrzymae stopy aluminium ..................
4.2.2. Wytwarzanie wyrobw z proszkw stopw
aluminium .....................................................................
4.2.2.1. Nowe stopy aluminium otrzymane metod
metalurgii proszkw .......................................
4.2.3. Literatura ......................................................................



4.3. Kompozyty na osnowie aluminium wzmocnione wknami

ceramicznymi ..........................................................................
4.3.1. Charakterystyka materiaw kompozytowych
na osnowach metalicznych ...........................................
4.3.2. Metody otrzymywania wzmocnionych wknami
kompozytw na osnowach metalicznych .....................
4.3.3. Zastosowanie i perspektywy rozwoju
wzmocnionych wknami materiaw kompozytowych
na osnowie aluminium ..................................................
4.3.4. Wasnoci kompozytw na osnowie stopw aluminium
wzmocnionych wknami ceramicznymi .....................
4.3.4.1. Kompozyty na osnowie proszku aluminium
wzmocnione wknami Al2O3 ........................
4.3.4.2. Kompozyty na osnowie proszkw stopw
aluminium wzmocnione wknami Al2O3 ......
4.3.5. Literatura ......................................................................

135
135
137
138
141
142
145
145
147
151
151
152
153

160
162
166
176
183

4.4. Kompozyty na osnowie stopw aluminium

umocnione czstkami fazy twardej ......................................... 185
4.4.1. Literatura ...................................................................... 198
5

4.5. Materiay z proszkw stopw tytanu ......................................

4.5.1. Charakterystyka tytanu i jego stopw ..........................
4.5.2. Procesy metalurgiczne otrzymywania stopw tytanu ......
4.5.3. Stopy tytanu otrzymane metod metalurgii proszkw .....
4.5.3.1. Wpyw odksztacania na struktur
i wasnoci stopu Ti6Al4V
otrzymanego z proszku ...................................
4.5.4. Literatura ......................................................................

198
198
204
205

206
215





Podsumowanie ................................................................................ 217






Mojej onie





Wstp





Rozwj rnych gazi techniki powoduje zapotrzebowanie na nowe tworzywa

konstrukcyjne. Due moliwoci w zakresie projektowania ich wasnoci znajduj si
w technologiach wytwarzania wykorzystujcych procesy metalurgii proszkw w poczeniu z procesami przerbki plastycznej, jak np. kucie matrycowe dokadne czy wyciskanie. Takie poczenie procesw wytwarzania umoliwia otrzymywanie nie tylko
wyrobw z proszkw i spiekw metali, ale take kompozytw na ich osnowie wzmocnionych wknami lub umocnionych czstkami fazy twardej nie reagujcej z osnow.
Metody metalurgii proszkw umoliwiaj wytwarzanie nowych tworzyw odksztacalnych plastycznie z materiaw posiadajcych okrelone wasnoci fizyczne.
Materiay te, otrzymane metalurgicznymi technikami, np. przez odlewanie, s kruche.
Dotyczy to przykadowo nadeutektycznych stopw aluminium z krzemem, tzw. siluminw, czy stopw tytanu, dla ktrych wymaga si rwnie wysokich wasnoci mechanicznych przy obcieniach zmiennych.
Ksztatowanie na gorco spiekw stao si alternatywn technik wytwarzania odkuwek dla przemysu motoryzacyjnego w USA i Japonii do procesw kucia z pwyrobw walcowanych. Przez wprowadzenie fazy umacniajcej podczas przygotowania
mieszanki proszkw moliwe jest otrzymanie materiaw o dodatkowo okrelonych
wasnociach uytkowych np. przeznaczonych do pracy w podwyszonych temperaturach w silnikach spalinowych i o zwikszonej odpornoci na zuycie cierne.
Podczas odksztacania materiaw porowatych nastpuje zmiana gstoci tworzywa, co odrnia ten proces od procesw ksztatowania pwyrobw walcowanych,
kiedy objto materiau nie ulega zmianie. Znajomo zjawisk, zachodzcych podczas ksztatowania proszkw i spiekw oraz kompozytw z nich wytwarzanych, jest
konieczna w praktyce do projektowania technologii przerbki plastycznej tych materiaw.
W pracy zwrcono szczegln uwag na zastosowanie procesw kucia i wyciskania do wytwarzania wyrobw oraz wskazano na wykorzystanie zjawisk w odksztacanych plastycznie materiaach z uwzgldnieniem wpywu parametrw odksztacania na
ksztatowanie ich wasnoci.
Omwiono wybrane zagadnienia z zakresu teorii plastycznoci, uwzgldniajc materiay porowate i mechanik kompozytw, procesy ksztatowania na gorco i aspekty
9






modelowania odksztacania tych materiaw. Ostatni cz pracy powicono wytwarzaniu materiaw o duej gstoci z proszkw, spiekw i kompozytw ze zwrceniem
szczeglnej uwagi na ksztatowanie struktury i wasnoci wyrobw z materiaw na
osnowie elaza, aluminium i jego stopw oraz stopw tytanu.
Wskazano na znaczenie bada metalograficznych, metod symulacyjnych i innych
metod badawczych przy analizie zjawisk zachodzcych w odksztacanych plastycznie
metalicznych materiaach porowatych i kompozytach.
Podjta tematyka pracy stanowi uzupenienie dostpnej w kraju literatury z zakresu wytwarzania wyrobw z proszkw i spiekw metali oraz kompozytw.
Przedstawiono w niej wyniki uzyskane przez Autora w toku realizowanych projektw badawczych w Pracowni Przetwrstwa Stopw i Materiaw Specjalnych na
Wydziale Metalurgii i Inynierii Materiaowej AGH w Krakowie oraz wyniki Jego
wsppracy bezporedniej z orodkami naukowymi w Niemczech: Institut fr Bildsame
Formgebung der RWTH Aachen i Institut fr Metallformung TU Bergakademie Freiberg we Freibergu.
Praca kierowana jest do czytelnika zajmujcego si projektowaniem wasnoci
wyrobw z proszkw i kompozytw wytwarzanych z wykorzystaniem przerbki plastycznej, take do studiujcych inynieri materiaow z ukierunkowaniem na szeroko
rozumiane przetwrstwo stopw i materiaw specjalnych.

10

ROZDZIA 

Elementy teorii plastycznoci

i mechaniki kompozytw

... Stan naprenia w punkcie

.. Wybrane zagadnienia teorii plastycznoci

Podstawowym obiektem badania stanu naprenia w teorii sprystoci jest elementarny prostopadocian, wydzielony z bryy obcionej dowolnie siami zewntrznymi [1, 2, 4, 5]. W najoglniejszym przypadku wystpi ukad napre, ktry przedstawiono na rysunku 1.1.



z +

yz

dx
x a
+ 0

dx

y
+

dy

y
y

dy

d
y

xy

y +

yx

dz

xy +

xz

yx

yx

xy
xz
+
dx
xz
x

yz

dy

zy
+
dz
dz zy
z

zx

yz +



zx

z
+

z
dz
z

zx

zx
dx
z
d

a
x

dy

Rys. .. Ukad napre na ciankach elementarnego prostopadocianu [5]

11

Naprenia normalne na przekrojach prostopadych do osi x, y, z oznaczono przez x, y, z, za naprenia styczne, wystpujce w tych samych przekrojach, przez xy, yz, zx, yx, zy, xz. Pierwszy symbol w indeksie wskazuje o, do ktrej naprenie styczne dziaa w paszczynie prostopadej, za drugi, o do ktrej jest
rwnolege.
Jeeli s znane wartoci wszystkich napre wystpujcych na ciankach elementarnego prostopadocianu, to znany jest stan naprenia w danym punkcie.
Naprenia spowodowane dziaaniem si zewntrznych na rozpatrywany orodek
cigy s rne w rnych punktach. Dlatego te naprenia naley wyraa jako funkcje wsprzdnych punktw orodka:

x = x ( x, y , z), x y = x y ( x, y, z),

y = y ( x, y, z), y z = y z ( x, y, z),

z = z ( x, y , z), z x = z x ( x, y , z).





Jeeli zaoymy, e na paszczynie abcd (rys.1.1) wystpuje naprenie x, to na

x
x
paszczynie abcd wystpi naprenie x +
d x oznacza
d x. Wyraenie
x
x
przyrost funkcji x. W podobny sposb zostay wyraone pozostae naprenie stycz yx
dy oznacza przyrost naprenia yx na dugoci dy. Z powyszych rozwane, np.
y
a wynika, e na trzech paszczyznach prostopadych, poprowadzonych przez okrelony punkt, wystpuje zesp dziewiciu napre, a mianowicie trzy skadowe naprenia normalnego x, y , z oraz sze skadowych naprenia stycznego xy, yz, zx,
yx, zy, xz. Zauwaymy rwnie, e nawet przy dowolnie maych wymiarach cian
elementarnego rwnolegocianu, w obszarze kadej ze cian, naprenia mog rozkada si nierwnomiernie. Uwzgldniajc to, naley zaoy, e przedstawione na rysunku 1.1 skadowe naprenia podaj wartoci rednie dla kadej z poszczeglnych
cian.
Jeeli rozpatrywane ciao znajduje si w rwnowadze, a rozwaamy wycity z niego elementarny prostopadocian, to dla zachowania rwnowagi musz by spenione
nastpujce warunki:

12

X = 0;

Mx = 0

Y = 0;

My = 0

Z = 0;

Mz = 0

(1.1)

Jeeli ciao znajduje si w ruchu, to prawe strony rwna (1.1) nie s zerami, lecz
zgodnie z drugim prawem Newtona powinny rwna si iloczynom masy elementu
i przyspieszenia zrzutowanego na odpowiedni o. Po uoeniu rwna momentw wzgldem osi rwnolegej do osi z i przechodzcej przez rodek prostopadocianu otrzymamy

yx dx dz

dy
dx
xy dy dz +
2
2

yx
xy

dy
dx
+ yx +
dy dx dz xy +
=0
dx dy dz
y
x
2
2

(1.2)

yx dx dy dz = xy dx dy dz,

W przytoczonym rwnaniu znalazy si tylko skadowe czterech napre stycznych prostopadych do osi z i nie przecinajcych jej. Po odrzuceniu nieskoczenie maych wartoci czwartego rzdu otrzymamy

czyli



yx = xy

(1.2a)

Rozumujc w ten sposb, otrzymuje si dla pozostaych osi:

xy = yx ,

yz = zy ,

zx = xz

(1.2b)



Ze wzorw (1.2) wynika, e skadowe napre stycznych, lece na dowolnych

dwch wzajemnie prostopadych paszczyznach i prostopadle do krawdzi ich przecicia, s sobie rwne co do wartoci i skierowane razem do krawdzi lub od krawdzi.
Omwione prawo nosi nazw prawa rwnoci odpowiadajcych sobie napre stycznych. Z rozwaa tych wynika, e liczba skadowych okrelajcych stan naprenia
w danym punkcie redukuje si do szeciu, a mianowicie: x, y , z, xy, yz, zx.
Jeli te skadowe s stae w caym rozwaanym ukadzie materialnym, to stan naprenia nazywamy jednorodnym.
Rozpatrzmy rwnanie rwnowagi X = 0. Przy zaoeniu, e na element dziaaj
rwnie siy masowe, ktrych skadowe, dziaajce na rodek masy, oznaczymy przez
X, Y, Z, to rwnanie X = 0 rwnowagi przedstawia si nastpujco

yx

dy dy dz yx dx dz +
x + x dx dy dz x dy dz + yx +
y
x

+ zx + zx dz dx dy zx dx dy + X
dx dy dz = 0

z
g

(1.3)

13

Po redukcji i podzieleniu przez dx dy dz otrzymamy rniczkowe rwnanie rwnowagi

x yx zx
+ X = 0
+
+
z
y
x

(1.3a)

Wykonujc analogiczne operacje w odniesieniu do warunkw Y = 0 i Z = 0,

otrzymuje si dwa pozostae rwnania:

xy

zy

+ Y = 0

(1.3b)

xz yz z
+
+
+ Z = 0
x
y
z

(1.3c)

t 2

2v

t 2

2w

t 2



2u

Jeeli ciao znajduje si w ruchu, to prawe strony rwna (1.3) nie s zerami. Zakadajc, e rzuty przemieszcze na poszczeglne osie wynosz kolejno u, v, w, otrzymamy nastpujce przyspieszenia:

a skadowe si bezwadnoci bd wyraone wzorami:

2u



dx dy dz

t 2

dx dy dz

2v
t 2

dx dy dz

2w
t 2

(1.4)

Po podstawieniu tych skadowych do rwna (1.3) otrzymuje si:

x yx zx
2u
+
+
+ X = 2
x
z
y
t

xy
x

y
y

zy
z

+ Y =

2v
t 2

(1.5)

xz yz z
2w
+
+
+ Z = 2
x
y
z
t
Rwnania (1.5) nosz nazw rniczkowych rwna ruchu orodkw cigych
Naviera. W rwnaniach (1.5) jest sze niewiadomych, rwna za jest trzy. Aby uzyska rwnania dodatkowe, naley zbada warunki odksztace oraz uwzgldni fizycz14

ne wasnoci danego orodka. Jeeli s znane naprenia na trzech elementarnych prostopadych paszczyznach, przeprowadzonych przez dany punkt, to mona okreli naprenia wystpujce na paszczynie dowolnie nachylonej wzgldem paszczyzn
ukadu wsprzdnych.
Rozpatruje si naprenia normalne i styczne wystpujce na ciankach nieskoczenie maego czworocianu (rys. 1.2).
a)

b)

c)
Pz

x
y

xy

yx
yz

zy

xz

Pz

Px

zx

PN

Sabc=dS

S0ac

Py
Px

S0bc
0

0
S0ab

Rys. .2. Naprenia wystpujce na paszczyznach czworocianu: a) na paszczyznach

ortogonalnych; b) na paszczynie zewntrznej; c) oznaczenie paszczyzn czworocianu [5]



Naprenia wewntrzne wystpuj na trzech ortogonalnych ciankach (rys. 1.2a),

natomiast naprenia zewntrzne, ktre rwnowa naprenia wewntrzne (rys. 1.2b)
wystpuj na paszczynie nachylonej pod dowolnym ktem do trzech paszczyzn. Jeeli przez dS oznaczy si pole ciany dowolnie zorientowanej normaln N, to powierzchnie pozostaych trzech cian wynios:



S 0 ab = dS cos (Nz )
S 0bc = dS cos (Nx )

(1.6)

S 0 ac = dS cos (Ny )

Gdy oznaczy si przez PN cakowite naprenie wystpujce na paszczynie zewntrznej czworocianu abc, a przez px, py, pz skadowe naprenia cakowitego rwnolege do osi x, y, z, wwczas suma rzutw wszystkich si na o x wyniesie

X = p x dS x dS cos (Nx ) yx dS cos (Ny ) zx dS cos (Nz ) = 0.

Biorc analogicznie Y = 0 i Z = 0, mona obliczy px, py, pz:

p x = x cos (Nx ) + yx cos (Ny ) + zx cos (Nz )

p y = xy cos (Nx ) + y cos (Ny ) + zy cos (Nz )

(1.7)

p z = xz cos (Nx ) + yz cos (Ny ) + z cos (Nz )

15

Rwnania (1.7) nie zawieraj si objtociowych (masowych) jako nieskoczenie

maych trzeciego rzdu.
Pomidzy napreniem cakowitym a jego skadowymi na paszczynie dowolnie
nachylonej istnieje zaleno

pN =

p 2x + p 2y + p z2

(1.8)

zx
zy
z

yx
y
yz



x
T = xy
xz

Jeeli zaoy si, e powierzchnia ciany dS bdzie dy do zera, to rwnania (1.7) bd wyraa zwizki midzy napreniami w punkcie 0 na paszczynie ukonej o zewntrznej normalnej N i napreniami na trzech paszczyznach rwnolegych
do paszczyzn ukadu wsprzdnych. Nosz one nazw warunkw brzegowych lub
granicznych.
Naprenia wystpujce w danym punkcie mona przedstawi w postaci macierzy [3,5]

(1.9)



W pierwszym wierszu wystpuj wszystkie skadowe napre rwnolege do

osi x, w drugim do osi y, w trzecim za do osi z. W pierwszej kolumnie zgrupowane s
wszystkie naprenia dziaajce na paszczynie normalnej do osi x, w drugiej do osi y,
w trzeciej do osi z. Przy takim sposobie zapisu macierzy, naprenia normalne rozoyy si na gwnej przektnej, a jednakowe co do wartoci naprenia styczne s symetryczne wzgldem przektnej. Korzystajc z prawa symetrii macierzy, wzr (1.9), mona zapisa rwnie w nastpujcej postaci

xy

xz

T = yx

yz .

zx

zy

Wprowadzono nastpujce oznaczenia dla:

skadowych naprenia w pierwotnym ukadzie wsprzdnych xyz:

16

x = 11 ,

xy = 12 ,

xz = 31 ,

yx = 21 ,

y = 22 ,

yz = 23 ,

zx = 31 ,

zy = 32 ,

z = 33 ;

 skadowych naprenia w nowym, obrconym, ukadzie wsprzdnych :

,
= 11

,
= 12

,
= 13

= 21,

,
= 12

= 23 ,

= 31 ,

= 32 ,

= 33 ;

= x1 ,

y = y2,

= x2 ,

z = z3,

= x3 ;

x = x1,

osi obu ukadw wsprzdnych:

x1

x2

x3

a11

a12

a13



x1



kosinusw ktw midzy poszczeglnymi osiami:

x2

a21

a22

a23

x3

a31

a32

a33

Po zastosowaniu tych oznacze prawo transformacji tensora drugiego rzdu przyjmuje posta

kl = aki alj ij
gdzie:
k
l
i
j

(1.10)

wskanik normalnej przekroju w nowym ukadzie,

wskanik kierunku naprenia w nowym ukadzie,
wskanik normalnej przekroju w pierwotnym ukadzie,
wskanik kierunku naprenia w pierwotnym ukadzie.

W rwnaniu (1.10) i, j, k, l przyjmuj wartoci 1, 2, 3.

17

Stosujc nowe oznaczenia, macierz kwadratow dwuwskanikow zoon z dziewiciu skadowych wyrazi mona wzorem

11

12

13

ij = 21

22

23

31

32

33

(1.11)

12

13

kl = 21

22

23

31

32

33

(1.12)

11

ktry transformuje si przy obrocie ukadu na tak sam macierz kwadratow, wyraon wzorem



Wzr transformacyjny (1.12) opisuje tzw. transformacj liniow i charakteryzuje

obiekt geometryczny zwany tensorem drugiego rzdu. Z uwagi na rwno elementw
macierzy pooonych symetrycznie wzgldem przektnej gwnej, zgodnie z warunkami Cauchyego, tensor taki nosi nazw symetrycznego. T cech symetrii zapisuje si
(1.13)

kl = lk

(1.14)



lub

ij = ji

Skadowe stanu napre, czyli wsprzdne trzech wektorw px, py, pz s skadowymi tensora symetrycznego drugiego rzdu, ktry nazywamy tensorem napre. Ma
on wasnoci niezmiennicze, tzn. pewne wyraenia, bdce kombinacj skadowych
tensora, zachowuj sta warto przy wszelkich ortogonalnych transformacjach ukadu wsprzdnych.
Wyrnia si trzy podstawowe niezmienniki tensora napre:
Niezmiennik pierwszy albo liniowy, przedstawia sum skadowych ustawionych
na przektnej gwnej tensora napre; warto ta jest proporcjonalna do jednostkowego odksztacenia objtociowego w rozpatrywanym punkcie ciaa

I1 = x + y + z = 1 + 2 + 3 = const
18

(1.15)

 Niezmiennik drugi, zwany kwadratowym, stanowi sum minorw wyjtych z tensora napre wedug elementw przektnej gwnej

I2 =

yx

xy

z x

xz

z y

y z

(1.16a)

Niezmiennik drugi wyraony za pomoc napre gwnych przybiera posta

I2 =

= 1 2 + 2 3 + 3 1 = const (1.16b)

yx

z x

I 3 = xy

xz

yz

Niezmiennik trzeci, zwany take niezmiennikiem trzeciego stopnia, jest rozwiniciem skadowych tensora napre

zy

(1.17a)



Analogiczny wyznacznik dla napre gwnych ma posta



I3 = 0

0 = 1 2 3

(1.17b)

W teorii stanu napre niezmienniki naley rozpatrywa jako gwne i podstawowe charakterystyki stanu naprenia w danym punkcie. Przytoczone trzy niezmienniki I1, I2, I3 nie wyczerpuj wszystkich moliwoci kombinacji. Uwaa si je za podstawowe, poniewa wszystkie inne mona wyrazi jako funkcje tych trzech. Uwzgldniajc wartoci wyraone rwnaniami (1.15), (1.16) i (1.17a), rwnanie trzeciego
stopnia, z ktrego wyznacza si naprenia gwne, ma posta

3 2 I1 + I 2 I 3 = 0

(1.18)

Rozkad stanu napre na dwa stany podstawowe

Stan naprenia okrelony w dowolnym punkcie orodka mona rozoy na stany
skadowe, a mianowicie: na rwnomierne wszechstronne ciskanie lub rozciganie m,
dce do zmiany objtoci elementu, oraz na tzw. dewiacyjny stan naprenia, dcy
19

do zmiany postaci bez zmiany jego objtoci. Dowiadczenia wykazuj, e osignicie naprenia uplastyczniajcego lub wytrzymaoci na rozciganie zaley nie tylko od wielkoci napre, ale i od charakteru stanu napre. Stan hydrostatyczny
(1 = 2 = 3), ktry w ciaach jednorodnych i izotropowych powoduje tylko odksztacenie objtociowe, nie powoduje uplastycznienia metalu. Natomiast siy wywoujce
zmian postaci, np. siy cinajce, stosunkowo atwo prowadz do osignicia stanu
plastycznego metalu.
Za podstawowe stany naprenia uwaa si:
stan hydrostatyczny, w ktrym naprenia gwne s sobie rwne
1 = 2 = 3

(1.19)

czyste cinanie, ktre charakteryzuje si tym, e

(1.20)

1 + 2 + 3 = 0



Szczeglnym przypadkiem czystego cinania jest cinanie proste, dla ktrego 2 = 0,

a wic 1 = 3.
Kady dowolny stan napre mona rozoy na stan hydrostatyczny i czyste
cinanie. Przyjmujc, e dowolny stan napre okrelony jest napreniami gwnymi 1, 2, 3, tensor napre ma posta

T = 0



(1.21)

a naprenie rednie okrelone jest zalenoci

m =

I1 1 + 2 + 3
=
3
3

(1.22)

Naprenia gwne mona wyrazi zalenociami:

1 = m + 1 m = t10 t11
2 = m + 2 m = t 20 t 22
3 = m + 3 m = t30 t33

20

(1.23)

w ktrych oznaczono:
t10 = m ;

t 20 = m ;

t30 = m

(1.24)

t11 = 1 m ;

t 22 = 2 m ;

t33 = 3 m

(1.25)

Trjki napre (t10, t20, t30) i (t11, t22, t33) w zalenociach (1.23) i (1.24) mona
uwaa za naprenia dwch stanw A i D, na jakie zosta rozoony stan T, ktry
w kadej chwili moemy odtworzy przez powrotn superpozycj stanw A i D.
Stan A okrelony trjk napre (t10, t20, t30) wykazuje cech typow dla stanu hydrostatycznego, a stan D okrelony trjk napre (t11, t22, t33) cech typow dla czystego cinania, co wyraaj rwnania:
(1.26)

t11 + t 22 + t 33 = 0

(1.27)

t10 = t 20 = t30 = m

0 = 0
3

1 m

2 m

3 m

0 +





Powysze twierdzenie mona przedstawi w ujciu tensorowym, stosujc proste

zasady algebry tensorowej. W myl tych zasad suma dwch tensorw jest nowym tensorem, ktrego skadowe otrzymuje si, dodajc odpowiednie skadowe dodawanych
tensorw. Zatem rozkad stanu napre przyjmie posta

(1.28)

Tensor, w ktrym elementy pooone na przektnej gwnej s sobie rwne (m),

nosi nazw aksjatora napre A, zwanego tensorem kulistym. Tensor, w ktrym suma
elementw pooonych na przektnej gwnej jest rwna zeru, nosi nazw dewiatora
napre D. Dokadny rozkad tensora napre T na aksjator A i dewiator D mona zapisa w postaci
T = A + D

(1.29)

Jeeli zadany stan napre okrelony jest tensorem napre T, odniesionym do

dowolnych ortogonalnych kierunkw x, y, z, to jego rozkad na dwa stany podstawowe
jest nastpujcy

yx

zx

xy

zy = 0

xz

yz

0
0 +
m

x m

yx

z x

xy

y m

zy

xz

yz

z m

(1.30)

21

Po prawej stronie pierwsza macierz wykazuje cech aksjatora, a druga cech dewiatora. Dowolny stan napre okrelony tensorem napre T moemy rozoy na
dwa nakadajce si na siebie stany napre. Analogicznie jak dla tensora napre
mona wyznaczy niezmienniki aksjatora i dewiatora napre.
Dla dewiatora napre, niezmienniki wyraone w napreniach gwnych okrelone s zalenociami:
niezmiennik pierwszy

I1 = (1 m ) + ( 2 m ) + (3 m ) = 0,
niezmiennik drugi

1
6

[( )
1

+ ( 2 3 )2 + (3 1)2 ,

1
(1 m )2 + ( 2 m )2 + (3 m )2 =
2

I 2 =

niezmiennik trzeci



I 3 = (1 m ) ( 2 m ) ( 3 m ).



Stan napre dla przypadku jednoosiowego ciskania okrelony jest tensorem

napre odniesionym do kierunkw gwnych

T = 0

0 ,

ktry po rozpisaniu ma posta

3
3

0 = 0

3
3

0 +

3
3

lub
T = A + D .
22

3
3

3
3

2 3
3

Czyste cinanie okrelone dewiatorem D mona dalej rozoy na dwa cinania

proste w paszczyznach wzajemnie prostopadych (1,3) (2,3), tj. na dwa skadowe
dewiatory

D = DI + DII ,
a po rozpisaniu

3
3

3
3

2 3
3

3
3

0 + 0

3
3

3
3

0 .

3
3

..2. Stan odksztacenia w punkcie





Stan odksztace w danym punkcie okrela si dziewicioma skadowymi, trzema

odksztaceniami jednostkowymi x, y, z oraz szecioma ktami odksztacenia postaciowego xy, yz, zx. Opisuj one jednoznacznie odksztacenie elementarnego prostopadocianu (odksztacenie w punkcie) o krawdziach rwnolegych do osi ukadu wsprzdnych xyz, przyjtego dowolnie w rozpatrywanym punkcie ciaa. Analogicznie
do warunku rwnoci odpowiadajcych sobie napre stycznych yx = xy itd. stosuje
si twierdzenie o rwnoci ktw odksztacenia postaciowego:

xy = yx

yz = zy

zx = xz .

Jeeli znamy rozkad przemieszcze w rozpatrywanym ciele, to w przypadku odksztace nieskoczenie maych, rozkad skadowych stanu odksztacenia w punkcie
mona przedstawi w postaci macierzy

Te =

1
xy
2

1
yx
2

1
zx
2

1
zy
2

1
xz
2
1
yz .
2

(1.31)

z
23

Po wprowadzenie oznacze:
x = 11 ,

1
xy = 12 ,
2

1
xz = 13 ,
2

1
yx = 21 ,
2

y = 22 ,

1
yz = 23 ,
2

1
zx = 31 ,
2

1
zy = 32 ,
2

z = 33 ,

12

13

T = 21

22

23

31

32

33



lub

(1.32a)

11

tensor odksztace przyjmie posta

ij =

1
2

u i u j

+
xj
xi

(1.32b)



Skadowe tensora odksztace w danym punkcie zale od przyjtego ukadu osi

wsprzdnych. Znajc je, atwo mona znale skadowe tego tensora dla nowego ukadu przy ortogonalnym przeksztaceniu. W kadym punkcie ciaa istniej trzy
wzajemnie prostopade kierunki, w ktrych odksztacenia liniowe osigaj wartoci
ekstremalne. Odksztacenia te nazywamy gwnymi, kierunki kierunkami gwnymi.
W kierunkach tych odksztacenia postaciowe s rwne zeru. Odksztacenia gwne wyznacza si z rwnania trzeciego stopnia, ktre ma posta

1 2

3 2 x + y + z + x y + y z + z x
xy + 2yz + 2zx
4

(1.33)

1
1

x y z + xy yz zx
x 2yz + y 2zx + z 2xy = 0
4
4

Rwnanie to posiada zawsze trzy pierwiastki rzeczywiste, na og rne od siebie:

1 > 2 > 3.
24

Dla stanu odksztacenia mona napisa ukad rwna:

l ( x ) + m

1
1
yx + n zx = 0
2
2

1
1
xy + m y + n zy = 0
2
2

1
1
xz + m yz + n ( z ) = 0
2
2

(1.34)

Po wyznaczeniu odksztace gwnych wstawia si je kolejno do rwna (1.34)

i znajduje kosinusy kierunkowe tych paszczyzn, na ktrych wystpuj odksztacenia
gwne. Kierunki napre gwnych powinny pokrywa si z kierunkami odksztace
gwnych, poniewa symetryczny ukad napre gwnych nie moe wywoywa asymetrycznego odksztacenia.
Wspczynniki rwnania trzeciego stopnia (1.33), ktre s niezmiennikami tensora odksztace, zapisujemy w nastpujcej postaci:

E1 = x + y + z = const

(1.35)

1
1
xy yz zx x 2yz + y 2zx + z 2xy = const
4
4



E3 = x y z +

1 2
xy + 2yz + 2zx = const
4



E2 = x y + y z + z x

Wyraajc niezmienniki przez odksztacenia gwne, otrzymuje si:

E1 = 1 + 2 + 3

E 2 = 1 2 + 2 3 + 31

(1.36)

E3 = 1 2 3

Wykorzystujc wzory (1.35) i (1.36), rwnanie trzeciego stopnia (1.33) przyjmie

posta

3 E1 2 + E2 E3 = 0

(1.37)

gdzie:
E1 suma skadowych przektnej gwnej,
E2 suma minorw wyjtych z macierzy wedug elementw przektnej gwnej,
E3 rozwinicie wyznacznika utworzonego ze skadowych tensora stanu odksztacenia.
25

Wprowadzajc pojcie redniego odksztacenia

m =

x + y + z
3

1 + 2 + 3
3

(1.38)

mona zapisa
E1 = 3 m .

Rozkad stanu odksztacenia na dwa stany podstawowe

Macierz tensora odksztace w odniesieniu do kierunkw gwnych ma posta

0
2
0

0
0 .
3

1
T = 0
0

T = A + D ,

gdzie:

m
A = 0
0

0
0
m



0
m

Tensor stanu odksztace mona rozoy na dwie skadowe

(1.39)



przedstawia aksjator tensora odksztace,

x m

D =

1
yx
2
1
zx
2

2x y z
3
=

1
yx
2
1
zx
2

26

1
xy
2

1
xz
2
1
yz =
2

y m
1
zy
2

z m
(1.40)

1
xy
2
2 y x z
3
1
zy
2

1
xz
2
1
yz
2
2z x y
3

okrela macierz dewiatora tensora odksztace dla dowolnego ukadu wsprzdnych.

W odniesieniu do gwnych osi stanu odksztace dewiator przyjmuje posta

D =

1 m

2 m

3 m

(1.41)

Niezmienniki aksjatora odksztace wyraaj si wzorami:

E1 = m + m + m = 1 + 2 + 3 = E1

E12
3

(1.42)

E13
27

(1 + 2 + 3 )2

2
=
E 2 = m m + m m + m m = 3 m

E3 = m m m = 3m =



Niezmienniki dewiatora odksztace s odpowiednio rwne:

E1 = 1 + 2 + 3 3 m = 0
E12
3

E3 = E3

E1 E2
2 3
+
E1
3
27



E 2 = E 2

(1.43)

Fizykalne znaczenie aksjatora uwidacznia si przy obliczaniu objtociowego odksztacenia waciwego. Wyraa ono zmian objtoci przypadajc na jednostk objtoci pocztkowej

V a1 (1 + 1) a2 (1 + 2) a3 (1 + 3) a1 a2 a3
=
=
V
a1 a2 a3

(1.44)

= (1 + 1)(1 + 2)(1 + 3) 1
Wzr (1.44) oznacza, e aksjator tensora odksztace przedstawia odksztacenie czysto objtociowe (spryste), natomiast dewiator tensora odksztace, dla ktrego E1 = 0, przedstawia odksztacenie postaci.
27

Przez analogi stanu napre do stanu odksztace, wyduenie w kierunku normalnym do paszczyzn oktaedrycznych ma posta

okt =

x + y + z
3

1 + 2 + 3 E1
=
3
3

(1.44a)

kt odksztacenia postaciowego powstay na paszczynie oktaedrycznej wynosi

okt =

2
3

( x y)2 + ( y z)2 + ( z x) 2 + 32 ( 2xy + 2yz + 2zx)

(1.44b)

a dla skadowych wyraonych przez odksztacenia gwne

2
3

(1 2 )2 + ( 2 3 )2 + ( 3 1)2

okt =

(1.45)

2
okt
2



i =

W teorii plastycznoci korzysta si z wielkoci proporcjonalnej do oktaedrycznego kta odksztacenia

(1.46)

ktr nazywa si intensywnoci odksztacenia lub uoglnionym odksztaceniem

2
3

(1 2 ) 2 + (2 3 ) 2 + (3 1 )2



i = H =

(1.47)

W zakresie odksztace sprystych wystpuje zaleno

i = E i

(1.48)

gdzie E jest moduem sprystoci pierwszego rodzaju lub moduem sprystoci

wzdunej.

..3. Prawo zachowania masy

W zamknitych ukadach fizycznych speniona jest zasada zachowania masy, ktra w przypadku orodkw cigych wyraa rwnanie cigoci. Dla wyprowadzenia
&
tego rwnania w polu prdkoci v rozwaa si nieruchomy obszar przestrzenny
o brzegu F (rys. 1.3) [7].
W elemencie objtociowym obszaru dV zawarta jest masa dV. W chwili t w obszarze znajduje si masa ciaa rwna cace dV .

28

x3

Vn

P
dF

dV

x2
0

x1



Rys. .3. Obszar przestrzenny o brzegu F [7]

Wskutek zmian gstoci w jednostce czasu t nastpuje wzrost masy w tym obszarze rwny

d
dt



dV

(1.49)

Zmiana masy podana wzorem (1.49) jest rwna masie, ktra przepywa przez
brzeg F w tym czasie. Masa, ktra dopywa do obszaru przez powierzchni F
w jednostce czasu, jest rwna cace po brzegu F z iloczynu skalarnego

&&
v n dF

(1.50)

Dodatnie znaki wyrae (1.49) i (1.50) oznaczaj wzrost masy w obszarze .

W zalenoci od kta (rys. 1.3) caka

&&

v n dF

(1.51)

F1

(gdzie F1 jest czci brzegu F) moe by dodatnia lub ujemna. Gdy w kadym punkcie

powierzchni F1 kt jest ostry < , wyraenie (1.51) jest ujemne i oznacza wy2

29


wyraenie jest dodatnie i nastpuje do2
pyw masy przez powierzchni F1. Porwnanie zalenoci (1.49) i (1.50) pozwala wyrazi zasad zachowania masy przez zwizek
pyw masy przez t cz brzegu. Gdy >

d
dt

&&

dV = v n dF

(1.52)

Z twierdzenia GaussaOstrogradskiego wynika, e

&&

&

v n dF = div (dv )dV .

d
dt

dV =

dV .
t

Jeeli rozwaany obszar jest niezmienny w czasie, to zachodzi zwizek

&
+ div (v) dV = 0.



Po uwzgldnieniu obu zalenoci we wzorze (1.52) i wprowadzeniu jego skadnikw pod wsplny znak caki przestrzennej otrzymuje si



Caka ta ma by rwna zeru dla dowolnego obszaru przestrzennego . Wobec tego

funkcja podcakowa musi by tosamociowo rwna zeru
&

+ div (v) = 0
t

(1.53)

Rozwijajc operator dywergencji we wsprzdnych prostoktnych kartezjaskich, otrzymuje si zaleno

( )

vj
+
t
xj

= 0,

j = 1, 2, 3

(1.54)

Biorc pod uwag tosamo

& &
&
div (v ) = v grad + div v,

rwnanie cigoci (1.53) mona przedstawi w postaci

&
&
+ v grad + div v = 0
t

30

(1.55)

czc dwa pierwsze skadniki, ktre przedstawiaj pochodn substancjaln gstoci, otrzymuje si jeszcze jedn posta rwnania cigoci
&

+ div v = 0
t

(1.56)

W przypadku stacjonarnego przepywu orodka ciliwego rwnanie to upraszcza

si do postaci
&
div (v ) = 0.
Gdy ciao jest nieciliwe, rwnanie cigoci przedstawia zaleno

j = 1, 2, 3.

& vj
div v =
= 0,
xj

..4. Literatura





[1] Gelei S.: Rasczot usilij i energii pri plasticzeskoj dieformacyji mietallow. Moskva,
Mietallurgizdat 1958
[2] George E., Dieter J.R.: Mechanical Metallurgy. New York, Mc Graw-Hill Book
Company 1961
[3] Gubkin S.I.: Plasticzeskaja dieformacyja mietallow. Moskva, Mietallurgija 1967
[4] Storozew M.B., Popow E.A.: Tieorija obrabotki mietallow dawlenijem. Moskva,
Izdat. Wysszaja Szkola 1963
[5] Morawiecki M. Sadok L. Wosiek E.: Przerbka plastyczna. Podstawy teoretyczne.
Katowice, Wyd. lsk 1986
[6] Kozowski T.: Zarys teorii sprystoci. Warszawa, Arkady 1968
[7] Wacawik J.: Mechanika orodkw cigych. Krakw, Wyd. AGH 1983

.2. Elementy teorii plastycznoci

metalicznych cia nieciliwych
Mechanika plastycznego pynicia naley do dziedzin zajmujcych si metodami
analizy odksztace plastycznych w trakcie procesu odksztacania. Zagadnieniom plastycznego pynicia cia nieciliwych, w zastosowaniu do rozwizywania szczeglnych przypadkw procesw, powiconych jest wiele opracowa monograficznych
[1, 2, 3].
Wikszo cia staych wykazuje, przy odpowiednich obcieniach, zdolno do
odksztace plastycznych. Wrd nich mona wyrni ciaa o wyranych zdolnociach do odksztace plastycznych, wystpujcych ju przy prostych sposobach obcienia jak jednoosiowe rozciganie lub ciskanie. Zdolno do odksztace plastycz31

nych jest jednak ograniczona, poniewa po osigniciu pewnego odksztacenia nastpuje naruszenie spjnoci, prowadzce do rozdzielenia ciaa. Jednym z czynnikw majcych istotny wpyw na zdolno cia staych do odksztace plastycznych jest prdko odksztacenia, ze wzrostem ktrej obserwuje si wzrost oporu odksztacenia. Do
opisu zachowania si cia podczas odksztacania zostay wprowadzone wyidealizowane ich modele (rys. 1.4) [1, 2], np.:

model ciaa sztywno-idealnie plastycznego,

model ciaa sztywno-plastycznego ze wzmocnieniem,
model ciaa sztywno-lepkoplastycznego ze wzmocnieniem,
model ciaa sprysto-idealnie plastycznego.

a)

b)



Dla ciaa sztywno-plastycznego pynicie plastyczne nastpuje przy wartoci staego naprenia wynoszcego *po i jest niezalene od wielkoci i prdkoci odksztacenia (rys. 1.3a). Przy napreniach mniejszych od *po ciao sztywno-plastyczne nie doznaje adnych odksztace. Model ten jest daleko idcym uproszczeniem zachowania
si wikszoci rzeczywistych cia staych, jednak w wielu przypadkach, szczeglnie
przy duych odksztaceniach plastycznych, odpowiada do dobrze rzeczywistoci.
Model ciaa sztywno-plastycznego ze wzmocnieniem zakada, e naprenie uplastyczniajce zaley od wielkoci odksztacenia plastycznego (rys. 1.4b).
c)

= ()



= constans

= (, )

*
po

*
po

d)

*
po

*
po

Rys. .4. Modele ciaa: a) sztywno-idealnie plastycznego; b) sztywno-plastycznego ze wzmocnieniem;

c) sztywno-lepkoplastycznego ze wzmocnieniem; d) sprysto-idealnie plastycznego [1]

Drugi oglniejszy model, gdy naprenie uplastyczniajce zaley jednoczenie od

wielkoci i prdkoci odksztacenia, tj. p = (,  ), nazywany jest modelem ciaa
sztywno-lepkoplastycznego ze wzmocnieniem (rys. 1.4c).
Powysze modele nie uwzgldniaj odksztace sprystych, wystpujcych
w czasie odksztacania wikszoci cia staych. W rzeczywistych orodkach, w pocztkowej fazie ich obcienia, odksztacenia w caej objtoci s spryste, a obszary plastyczne zaczynaj si tworzy przy wzrocie obcienia w miejscach koncentracji napre i rozprzestrzeniaj si a do osignicia stanu krytycznego, ktry charakteryzu32

je due odksztacenia plastyczne caoci. Takie zachowanie si materiau uwzgldnia

model ciaa sprysto-idealnie plastycznego (rys. 1.4d).
W praktyce wybr modelu zaley od rodzaju rozpatrywanego problemu, rodzaju zjawisk, ktre s przedmiotem bada i moliwoci otrzymania rozwizania teoretycznego.
Zakada si, e plastyczny potencja jest funkcj niezmiennikw tensora napre,
ktry wyraony moe by zalenoci [4]
(1.57)

F = F ( I1 , I 2 , I 3 )

F = F ( I1, I 2 , I 3 ) = p2

(1.58)

gdzie p oznacza naprenie pynicia.

Na tym pojciu oparta jest stosowana teoria plastycznoci nieciliwych cia [1, 2, 3].
Po osigniciu pewnej wartoci krytycznej, staej dla danego materiau, plastyczny potencja okrela warunek plastycznoci



Zwizki midzy przyrostami odksztacenia i napreniami w stanie plastycznym,

czyli tzw. prawa plastycznego pynicia, opisuje zaleno
d ij = d

F (ij )
ij

(1.59)



Wspczynnik proporcjonalnoci d okrelony jest zalenoci

d =

3 E2
p

(1.60)

Szczeglnym przypadkiem warunku plastycznoci Misesa, dla nieciliwych izotropowych cia, jest jego posta kwadratowa

3I 2 = p2

(1.61)

I1
nie ma wpywu na plastyczne
Hydrostatyczna skadowa stanu naprenia m =
3
pynicie.
Dla penego opisu plastycznego pynicia nieciliwych cia nale ponadto warunki rwnowagi, ktre bez uwzgldnienia si masowych i bezwadnociowych maj posta
ij
xi

=0

(1.62)

33

oraz warunek nieciliwoci

(1.63)

d ii = 0

Jednoznaczne rozwizanie problemw mechaniki plastycznego odksztacania cia

nieciliwych jest w wikszoci przypadkw niemoliwe. Do ich rozwizania stosuje
si rne metody, np. metod rwna rniczkowych rwnowagi, metody energetyczne, wariacyjne oraz metod elementw skoczonych.
Klasyczna mechanika plastycznego pynicia, z przyjtymi modelami cia plastycznych, nie pozwala opisa zjawisk zachodzcych w odksztacanych plastycznie
materiaach ciliwych, do ktrych zalicza si spiekane materiay metaliczne.

.2.. Literatura



[1] Szczepiski W.: Mechanika plastycznego pynicia. Warszawa, PWN 1978

[2] Gopinathan V.: Plasticity Theory and Its Application in Metal Forming. Willey
Estern Limited 1982
[3] Morawiecki M., Sadok L., Wosiek E.: Przerbka plastyczna. Podstawy teoretyczne. Katowice, Wyd. lsk 1986
[4] Betten J.: Beitrag zum isotropen kompressiblen plastischen Flieen. Arch. Eisenhttenwessen 46, 5, 1975, 317323



.3. Elementy teorii plastycznoci

metalicznych cia porowatych

.3.. Warunki plastycznoci materiaw ciliwych

Metalicznym materiaom zmieniajcym podczas odksztacania w sposb trway
objto powica si w ostatnim okresie duo uwagi, gwnie w aspekcie przejcia
takiego materiau w stan plastyczny. Wychodzc z zaoenia, e plastyczny potencja
jest funkcj niezmiennikw tensora naprenia (1.57), przedstawiono w [1] teori plastycznego pynicia izotropowych, ciliwych materiaw, a funkcj pynicia opisano
rwnaniem w postaci

F=

1
I12 + I 2
3

(1.64)

gdzie wspczynnik [0, 1/2].

W pracach [2, 3, 4, 5, 6, 7] wyznaczono dla szczeglnych przypadkw cia porowatych, gwnie spiekanych materiaw i granul, specjalne warunki plastycznoci.
U podstaw rozwaa nad warunkami plastycznoci dla tych materiaw, le rne modele pora (porowatoci).
34

.3... Warunek plastycznoci KuhnaDowneya

W pracy [3] przedstawiono warunek plastycznoci dla materiaw ciliwych
w postaci

3I 2 (1 2) I 2 = p2

(1.65)

Liczb Poissona i naprenie uplastyczniajce p wyznacza si w prbie jednoosiowego ciskania. Po podstawieniu zwizku midzy niezmiennikami tensora naprenia I1, I2 i niezmiennika dewiatora naprenia I 2
I 2 = I 2 +

I 2
3

(1.66)

p2
1 1 2 2
I1 =
2(1 + )
6 1+

(1.67)

I 2 +

do rwnania (1.65) i przeksztaceniu, warunek plastycznoci zapisa mona w postaci



Warunek ten ujmuje wpyw hydrostatycznej skadowej stanu naprenia przez

niezmiennik tensora naprenia I1 oraz dewiatora naprenia przez drugi jego niezmiennik I 2 oraz liczby Poissona na przejcie ciaa ciliwego w stan plastyczny.
.3..2. Warunek plastycznoci Greena



Warunek plastycznoci Greena [4] wyprowadzony zosta przy zaoeniu, e materia jest izotropowy z rwnomiernie rozoonymi pustkami o sferycznym ksztacie,
a osnowa materiau jest sztywno-plastyczna i podlega warunkowi pynicia Misesa.
Zaleno granicy plastycznoci materiau porowatego po od granicy plastycznoci
materiau osnowy *po i porowatoci opisano zalenoci

po =

) *

3 1 1 3

po

3 2 1 4

(1.68)

Dla sferycznej powoki, poddanej hydrostatycznemu ciskaniu, wyprowadzono

zwizek midzy pierwszym niezmiennikiem tensora naprenia I1, granic plastycznoci po oraz porowatoci w postaci zalenoci

* ln
I1 = 2 po

(1.69)

Dla czystego cinania uzyskano zaleno

3I 2 =

3 1 1/3

3 2 1/4

po
*

(1.70)

35

Poszukujc powierzchni pynicia w postaci elipsoidy obrotowej, otrzymano,

z uwzgldnieniem (1.69) i (1.70), nastpujc posta warunku plastycznoci

3 2 1/4

3I 2
3 1 1/3

2
+ I1 = * 2
po

4 (ln ) 2

(1.71)

ktry uwzgldnia wpyw hydrostatycznego naprenia przez pierwszy niezmiennik

tensora naprenia I1, dewiatora naprenia przez jego drugi niezmiennik I 2 , porowatoci oraz granicy plastycznoci materiau osnowy *po na przejcie ciaa ciliwego
w stan plastyczny.
.3..3. Warunek plastycznoci Oyane

W pracy [5] przyjto model ciaa porowatego w postaci elementu szeciennego

z wydronym wewntrz nieskoczenie maym szecianem symulujcym por. Przyjto,
e naprenie uplastyczniajce ciaa porowatego jest proporcjonalne do naprenia
uplastyczniajcego osnowy
(1.72)



p = f *p



W rwnaniu (1.72) wspczynnik f jest funkcj wzgldnej gstoci w postaci f = nw . Z porwnania jednostkowej pracy odksztacenia modelu ciaa porowatego
i odpowiadajcego mu modelu ciaa litego (bez pora) otrzymano nastpujc posta
warunku plastycznoci

3I 2 +

I12
= nw p*
9f

(1.73)

Wspczynnik f jest funkcj wzgldnej gstoci zapisan w postaci

f =

2 1
ln (1 w)
3 w

(1.74)

Warunek plastycznoci, okrelony rwnaniem (1.73), uwzgldnia wpyw aksjatora

naprenia przez pierwszy niezmiennik tensora naprenia I1, dewiatora naprenia
przez drugi jego niezmiennik I2 i wzgldnej gstoci w na przejcie materiau w stan
plastyczny.
.3..4. Warunek plastycznoci Hirschvogla
Do wyprowadzenia warunku plastycznoci Hirschvogel przyj model pora w postaci wydronego walca poddanego skrcaniu oraz hydrostatycznemu ciskaniu [6].
36

Porwnujc momenty skrcajce w stanie plastycznym dla wydronego walca i walca penego, otrzymano zaleno wyraajc naprenie cinania ciaa porowatego
przez naprenie cinania ciaa litego * w postaci

= * 1 3 + 2 3/2

(1.75)

Po uwzgldnieniu, e * = *p 3 i = p 3 , mona napisa zaleno midzy napreniem uplastyczniajcym ciaa porowatego i ciaa litego

p = *p 1 3 + 3 3/2

(1.76)

Porowato okrelona jest zalenoci

r
= i
ra

(1.77)



gdzie:
ri oznacza promie wewntrzny,
ra promie zewntrzny walca wydronego.



Dla hydrostatycznego ciskania zaleno midzy pierwszym niezmiennikiem

tensora napre I1, napreniem uplastyczniajcym osnowy *p i porowatoci , przy
zaoeniu, e na pobocznicy walca dziaa rwnomiernie rozoone naprenie ciskajce, warunek plastycznoci ma posta
I1 = *p ln

(1.78)

Przy zaoeniu, e powierzchnia pynicia jest elipsoid obrotow, przez kombinacje rwna (1.76) i (1.77) otrzymano warunek plastycznoci opisany rwnaniem
2

1 3 + 2 3/2
2
I 2 = *p 2 1 3 + 2 3/2
3I 2 +
1

ln

(1.79)

ktry uwzgldnia wpyw dewiatora naprenia przez drugi jego niezmiennik I 2 , aksjatora naprenia przez pierwszy niezmiennik tensora naprenia I1, porowatoci oraz
naprenia uplastyczniajcego ciaa litego p* na przejcie materiau ciliwego w stan
plastyczny.
.3..5. Warunek plastycznoci Hnea
Hne przyj model ciaa porowatego w postaci wydronej kuli o promieniu zewntrznym ra i promieniu wewntrznym ri w dwch stanach naprenia: hydrostatycz37

nym ciskaniu i czystym cinaniu [7, 8]. Dla hydrostatycznego ciskania warunek plastycznoci okrelony jest zalenoci

I1 = =
3 *
*p
2 ln

(1.80)

Przy czystym cinaniu zaoono, e na zewntrznej powierzchni wydronej kuli

dziaa maksymalne naprenie cinajce * = *p

3 . Sia cinania wynosi

F = * r 2a r i2

(1.81)

Przy zaoeniu, e naprenie cinania dziaa na pory rwnomiernie rozoone

wok kuli o promieniu ra, sia cinania wyniesie
(1.82)

F = ra2



Z porwnania (1.81) i (1.82) otrzymuje si zaleno midzy napreniem cinania ciaa porowatego i litego * oraz porowatoci w postaci
r
= * 1 i
ra

= * 1 2/3

(1.83)



przy czym porowato okrelona jest rwnaniem = (ri /ra)3.

Poniewa dla czystego cinania 2 = I 2 , rwnanie (1.83) przyjmuje posta

)2

I 2 = *2 1 2/3

(1.84)

a warunek plastycznoci wyraa zaleno

(1 )
I +

2/3 2

12(ln )

I12 = *2 1 2 3

(1.85)

Warunki plastycznoci okrelone zalenociami (1.67), (1.71), (1.73), (1.79),

(1.85) wyprowadzone zostay dla ciliwych cia przy zaoonych modelach porw
(walec wydrony, kula wydrona, kostka wydrona). Przy ich wyprowadzeniu
uwzgldeniono oddzielnie stan hydrostatycznego ciskania i czystego cinania. Zalenoci dla tych stanw naprenia wykorzystano do sformuowania postaci matema38

tycznej warunkw plastycznoci przy zaoeniu, e powierzchnia pynicia jest elipsoid obrotow. Warunki te uwzgldniaj, przy przejciu materiau ciliwego w stan
plastyczny, wpyw drugiego niezmiennika dewiatora naprenia I 2 , pierwszego niezmiennika tensora naprenia I1, porowatoci (lub wzgldnej gstoci w) oraz naprenia uplastyczniajcego *p materiau osnowy lub ciaa porowatego . Tylko warunek plastycznoci KuhnaDowneya nie jest zwizany z modelem pora, lecz z cechami
materiaowymi, tj. granic plastycznoci p i liczb Poissona .
.3..6. Energetyczny warunek plastycznoci

1
(1 2 )2 ( 2 3 )2 ( 3 1)2 = *p 2
2



3 I 2 =

W analizach mechaniki plastycznego odksztacenia cia nieciliwych stosowany

jest gwnie energetyczny warunek plastycznoci [10, 11].
Zgodnie z hipotez energetyczn, plastyczne odksztacenie materiau nieciliwego nastpuje wtedy, gdy potencjalna energia odksztacenia, wykorzystana na zmian
postaci osignie okrelon warto, niezalen od schematu stanu naprenia. Przy tym
zaoeniu wyprowadzony zosta dla cia nieciliwych warunek plastycznoci znany
jako warunek energii waciwej HuberaMisesaHenckyego
(1.86)



Podczas odksztacania metalicznych materiaw ciliwych zmianie postaci towarzyszy trwaa zmiana objtoci. Z mechanicznego punktu widzenia, przez analogi do
warunku plastycznoci HuberaMisesaHenckyego, odksztacenie plastyczne (trwae)
ciaa ciliwego moe nastpi wtedy, gdy potencjalna energia odksztacenia na zmian
objtoci i postaci osignie warto krytyczn, niezalen od schematu stanu naprenia. Energetyczny warunek plastycznoci dla cia ciliwych, po osigniciu przez te
ciaa penego zagszczenia, powinien by tosamym z energetycznym warunkiem dla
cia nieciliwych.
Do rozwaa przyjto e:

w stanie sprystym ciao ciliwe zachowuje liniow zaleno midzy napreniami i odksztaceniami opisan prawem Hookea,
trwaa zmiana objtoci i postaci nastpuje po osigniciu przez intensywno naprenia wartoci krytycznej, tj. granicy plastycznoci.
Energi odksztacenia, przypadajc na jednostk ciaa sprystego, wyraon
w napreniach gwnych 1, 2, 3 i odksztaceniach gwnych 1, 2, 3, mona zapisa [11]
u=

1
+ 2 2 + 3 3
2 1 1

(1.87)
39

Po uwzgldnieniu zwizkw midzy odksztaceniami i napreniami, okrelonymi

prawem Hookea rwnanie (1.87) przyjmuje posta

u=

( 2 + 3 ) + 2 (1 + 3 ) + 3 (1 + 2 ) (1.88)

2 E 1 1

a po przeksztaceniu
2
2
2

1 (1 2 ) + ( 2 3 ) + (3 1 )
u=
+ (1 2) ( 1 2 + 2 3 + 31 )

2E
2

(1.89)

1 2
1
2E

(1.90)

ulin =

Dla liniowego stanu naprenia, przy 1 0, 2 = 3 = 0, na podstawie (1.89)

otrzymuje si



a po osigniciu stanu plastycznego, gdy 1 = p

ulin =

1 2
p
2E

(1.91)



Zakadajc, e cakowita energia odksztacenia analogicznie jak energia odksztacenia postaciowego jest wielkoci niezalen od schematu naprenia, a zaley od wasnoci metalu i warunkw odksztacania, tj. temperatury i prdkoci odksztacenia, mona napisa ulin = uobj, a na tej podstawie
2
2
2

1 ( 1 2 ) + ( 2 3 ) + ( 3 1 )
+ (1 2) (1 2 + 2 3 + 3 1 ) =

2E
2

(1.92)

1 2
p
2E

std

( )2 + ( ) 2 + ( )2
1

+
(1.93)

+ (1 2) (1 2 + 2 3 + 31) = p
40

Uwzgldniajc, e

I1 = 1 + 2 + 3 ,
I 2 = (1 2 + 2 3 + 3 1 ),
I 2 =

1
(1 2 )2 + ( 2 3 )2 + (3 1)2
6

po przeksztaceniu (1.93) otrzymuje si

3I 2 (1 2) I 2 = 2p

(1.94)

2(1 + ) I 2 +

Po uwzgldnieniu zwizkw midzy niezmiennikami tensora naprenia I2 i I1

oraz dewiatora naprenia I 2 w postaci I 2 = I2 + I12/3, rwnanie (1.94) przyjmie posta
(1 2 ) 2
I1 = p2
3

(1.95)





Rwnanie (1.95) okrela przejcie materiau ciliwego w stan plastyczny w zalenoci od stanu naprenia wyraonego przez drugi niezmiennik dewiatora naprenia I 2 , pierwszy niezmiennik tensora naprenia I1 oraz wasnoci tego materiau okrelone przez liczb Poissona oraz naprenie uplastyczniajce p. Z rwnania tego
wynika, e do jednoznacznego okrelenia przejcia materiau ciliwego w stan plastyczny konieczne jest dowiadczalne wyznaczenie dwch jego cech materiaowych
liczby Poissona oraz naprenia uplastyczniajcego p w zalenoci od gstoci.
Energetyczny warunek plastycznoci, okrelony rwnaniem (1.95), jest zgodny w swej
postaci z warunkiem plastycznoci KuhnaDowneya. Po podstawieniu wyraenia
= (12)/3 do rwnania (1.95), otrzymuje si inn posta energetycznego warunku
przejcia materiau ciliwego w stan plastyczny

3I 2 ( ) + I12 = p2

(1.96)

Lewa strona rwnania (1.96) jest sum iloczynw wielkoci zalenych od wspczynnika i drugiego niezmiennika dewiatora naprenia I 2 oraz pierwszego niezmiennika tensora naprenia I1. Wartoci wspczynnika s stae dla danej gstoci,
a granicy plastycznoci p dla danej gstoci i prdkoci odksztacenia.

.3.2. Analiza warunkw plastycznoci

Przedstawione warunki plastycznoci dla izotropowych, ciliwych cia mona
sprowadzi do oglnej postaci

F (ij ) = I 2 +

2p

I12 =
3(1 )
3(1 )

(1.97)
41

Przy zaoeniu, e wektor przyrostu odksztacenia dij jest prostopady do powierzchni pynicia, otrzymuje si, przez czstkowe rniczkowanie rwnania (1.97),
zwizki midzy odksztaceniami i napreniami
d ij = d

F (ij )

(1.98)

ij

Wspczynnik d okrelony jest zalenoci

1 3E2 E12
d =
+
p 1 4

(1.99)

xi

=0



oraz warunek staej masy

ij

Do penego opisu plastycznego pynicia cia ciliwych nale ponadto warunki

rwnowagi, ktre po pominiciu si masowych i bezwadnociowych, maj posta

d
d ii =

(1.100)

(1.101)



Liczb Poissona wyznacza si dla jednoosiowego stanu naprenia

d 2 1
= (1 3 )
d1 2

(1.102)

a jej wartoci le w przedziale [0, 0,5]. Zalenoci liczby Poissona od gstoci wzgldnej (w) przedstawiaj pk krzywych rosncych. Speniaj one dla cakowicie zagszczonego materiau (w = 1) warunek ciaa idealnie plastycznego = 0,5 (rys. 1.5).
Przeksztacajc (1.102), otrzymuje si zaleno wspczynnika od liczby Poissona w postaci

1
(1 2 )
3

(1.103)

Dla granicznych wartoci liczby Poissona [0, 0,5], otrzymuje si wartoci

wspczynnika [1/3, 0]. Zalenoci (w) przedstawione s na rysunku 1.6. W zakresie wzgldnych gstoci wikszych od 0,8, funkcje te wykazuj charakter malejcy
i speniaj warunek graniczny dla w = 1 wspczynnik = 0. Zaleno (w) wedug
42

Hirschvogla odbiega swym przebiegiem od pozostaych funkcji. Rne wartoci funkcji (w) i (w) wystpujce w przedstawionych warunkach plastycznoci powoduj,
e przy rnych wartociach niezmiennikw I1 i I2' nastpi przejcie ciliwego ciaa
w stan plastyczny.
Hirschvogel

Hne Green Oyane

0,4
0,3

= 0,5w2*

Kuhn*

0,2

liczba Poissona

0,5

0,1

0,65

*eksperyment

0,0
0,60

0,70

0,75

0,80

0,85

0,90

0,95

1,0

0,10

0,05

0,0

0,40



gsto wzgldna w

0,35

0,30

0,25

0,20

0,15

porowato



Rys. .5. Zaleno liczby Poissona od gstoci wzgldnej w [13]

wspczynnik

0,4

Kuhn

0,3

Oyane

0,2
Hne
0,1

Green
Hirschvogel

0,0
0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0

porowato
1,0

0,8

0,6
0,4
0,2
gsto wzgldna w

Rys. .6. Zaleno wspczynnika od gstoci wzgldnej w [13]

43

Rwnanie (1.97) mona przeksztaci do postaci

3(1 ) I 2
p2

I12
p2

=1

(1.104)

ktre jest rwnaniem elipsoidy obrotowej

3(1 ) I 2
2

2 p

I
1
+
=1
p

(1.105)

p2

=1

3I 2

W ukadzie wsprzdnych 3I 2 p i I1 p graficznym przedstawieniem warunkw plastycznoci jest elipsa. Szczeglnym przypadkiem rwnania (1.104) jest
warunek plastycznoci Misesa, ktrego graficznym obrazem jest pobocznica walca
o rwnaniu
(1.106)



Analizowane warunki plastycznoci cia ciliwych speniaj dla w = 1 warunek plastycznoci HuberaMisesaHenckyego dla ciaa nieciliwego ( = 0). Dla
tego ciaa wspczynnik proporcjonalnoci d okrelony jest w postaci

3E2



d =

(1.107)

a warunek staej masy (1.101) jest tosamy z warunkiem nieciliwoci dii = 0.

Na rysunkach 1.71.9 przedstawiono zaleno (1.105) w ukadzie wsprzdnych 3I 2 p i I1 p dla analizowanych warunkw plastycznoci, wyznaczon dla
pocztkowych wzgldnych gstoci wo wynoszcych 0,7, 0,8, 0,9.
Warunki plastycznoci cia ciliwych speniaj, dla w = 1, warunek plastycznoci
cia nieciliwych Misesa. Krzywe plastycznoci przechodz przez punkt o wsprzdnych (1, 1), odpowiadajcy przejciu w stan plastyczny w jednoosiowym stanie naprenia. Do zagszczenia materiau potrzebne s naprenia ciskajce. Przedstawione
na rysunkach 1.71.9 zalenoci, dla analizowanych warunkw plastycznoci, wykazuj istotne rnice w wartociach. Jedynie warunek plastycznoci KuhnaDowneya
i zmodyfikowany warunek energetyczny daj te same wyniki, przy przyjciu zalenoci liczby Poissona od gstoci w postaci = 0,5 2w . Warunki te cechuje uniezalenienie od ksztatu pora, a ich stosowanie wymaga jedynie zalenoci naprenia uplastyczniajcego p i liczby Poissona odksztacanego ciaa porowatego.
44

wo = 0,7
5
Hirschvogel
HuberMises
Hencky

Hne

Green

Oyane
I1





zmodyfikowany
warunek energetyczny,
KuhnDowney

0,0

0,5

1,0

1,5

3 I2

Rys. .7. Porwnanie warunkw plastycznoci dla gstoci materiau 0,7 [13]

45

wo = 0,8
Hne
5
Hirschvogel

HuberMises
Hencky

Green





I1

Oyane

zmodyfikowany
warunek energetyczny,
KuhnDowney

0,0

0,5

1,0

1,5

3I2

Rys. .8. Porwnanie warunkw plastycznoci dla gstoci materiau 0,8 [13]

46

6
Hne

wo = 0,9

Hirschvogel

HuberMises
Hencky

Green





I1

Oyane

zmodyfikowany
warunek energetyczny,
KuhnDowney

0,0

0,5

1,0

1,5

3I 2

Rys. .9. Porwnanie warunkw plastycznoci dla gstoci materiau 0,9 [13]

47

W tabeli 1.1 zestawiono postacie warunkw plastycznoci, funkcje naprenia

w jednoosiowym stanie oraz funkcje porowatoci lub gstoci. Zmiany wzgldnych
wartoci granicy plastycznoci po /*po od pocztkowej gstoci wzgldnej wo okrelone dowiadczalnie oraz funkcje w jednoosiowym stanie naprenia /*po obliczone
teoretycznie przedstawiono na rysunku 1.10. Zalenoci teoretyczne wedug Greena,
Oyane, Hirchvogla i Hnea wykazuj stosunkowo due rozbienoci z krzyw uzyskan dla wartoci eksperymentalnych.
Tabela .
Warunki plastycznoci dla cia porowatych
Warunek plastycznoci
Autor

Matematyczna
posta

HuberMises
Hencky

3I 2 = *p 2

Kuhn

3I 2 (1 2 ) I 2 = p2

Warunek
energetyczny

3I 2 (1 2 ) I 2 = 2p

48

Oyane

Hirschvogel

Hne

Betten i Troost

materia lity

= 0,5 (1 )1,92

= 1
p

wyznaczane

= 1
p



Green

= 1
*p

3I 2 + I12 = p*2



Funkcje porowatoci

Lp.

Funkcja w jednoosiowym
stanie naprenia
1 = ,2 = 3 = 0

3I 2 +

I12

9f2

= 2 p* 2

3I 2 + I12 = *p 2

3I 2 + I12 = *p 2

I12 = 2p
I +
1+ 2 1+

=
p*
1+

=
1
*p
1+
9f 2
2

=
*p
1 + 32

=
*p
3 (1 + )

= 1
p

dowiadczalnie

1
3(1 )1 3

1
4
2 ( 3 2 ) ln

1 3(1 )1 3
=

2 (3 2 1 4 )

= 1
f =

2 ln
3 (1 )

1 3 + 23 2
3 ln

= 1 3 + 23 2

(1 2 3 ) 2
12 (ln ) 2

= (1 2 3 )2

Parametr = 0,

1
2

analitycznie nieokrelony

Wartoci fizycznej granicy plastycznoci ciaa porowatego po odniesione do fizycznej granicy plastycznoci ciaa w peni zagszczonego *po pokrywaj si dla danej
prdkoci odksztacenia w zakresie 0,0110 s1. Krzywa eksperymentalna wyznaczona
przez te wartoci stanowi funkcj naprenia uplastyczniajcego przy stosowaniu dla warunkw plastycznoci KuhnaDowneya i zmodyfikowanego warunku energetycznego.
1,0

= 0,01 s
1

= 10 s
0,8
Oyane

0,2

zmodyfikowany
warunek energetyczny,
Kuhn



0,4

0,0

1,0

Hne

Green

0,6

Hirschvogel



* w jednoosiowym stanie naprenia

funkcja /po
*
wzgldna granica plastycznoci po /po

= 1 s

0,1

0,9

0,2

0,8

0,3

0,4

0,5

0,6

0,6

0,5

0,4

porowato
0,7
gsto wzgldna w

Rys. .0. Zmiana wzgldnej granicy plastycznoci po /*po w zalenoci od gstoci w, otrzymana
dowiadczalnie i zaleno /*po od gstoci w, wyznaczona teoretycznie dla jednoosiowego stanu
naprenia [13]

.3.3. Empiryczne zwizki pomidzy parametrami odksztacania

a wybranymi wasnociami porowatych materiaw metalicznych
Podczas odksztacania metalicznych materiaw porowatych obok umocnienia
nastpuje ich zagszczenie. Dla danego skadu chemicznego materiau zmiana jego
wasnoci zaley od parametrw odksztacania, tj.: temperatury, prdkoci i wielkoci
49

odksztacania oraz pocztkowej gstoci. Do istotnych zalenoci naley zaliczy

zwizki pomidzy gstoci i odksztaceniem, liczb Poissona i gstoci, granic plastycznoci i gstoci oraz napreniem pynicia i gstoci. Przedstawione wyniki
eksperymentalne dotycz bada na spiekach elaza o rnej gstoci pocztkowej, odksztacanych w jednoosiowej prbie ciskania w temperaturze pokojowej z prdkociami odksztacenia  = 0,01, 1 i 10 s1.
Zmiana gstoci. Zaleno wzgldnej gstoci od odksztacenia logarytmicznego h, dla gstoci pocztkowych spieku elaza wo: 0,64, 0,7, 0,8, 0,9, 0,94 przedstawiono na rysunku 1.11. Nie obserwuje si wpywu prdkoci odksztacenia w zakresie
od 0,01 do 10 s1 na zagszczenie materiau. Przebieg zmian gstoci determinowany
jest pocztkow gstoci odksztacanego materiau i wielkoci zadanego odksztacenia. Zaleno t opisuje funkcja
w = wo + (1 wo ) (1 exp ( b h ))

(1.108)

1,0

= 0,01 s
1

+ = 1 s 1
= 10 s

gsto wzgldna w



0,9

*+

+*



+
*

ktra ujmuje gsto pocztkow odksztacanego materiau wo i wielko odksztacenia h. Aproksymacje zalenoci wzgldnej gstoci odksztaconego materiau od
wielkoci odksztacenia i pocztkowej gstoci spiekw na osnowie proszku elaza
WPL-200, opisane rwnaniem (1.108), podano tabeli w 1.2.

wo=0,94

= 0,01 s
1
= 1 s
1
= 10 s

wo=0,90

0,8

= 0,01 s
1
= 1 s
1
= 10 s

wo=0,80

= 0,01 s
1
= 1 s
1
= 10 s

0,7

wo=0,70

= 0,01 s
1
= 1 s
1
= 10 s

0,6
0,0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0

wo=0,64

1,2

h
odksztacenie n = ln 0
h

Rys. .. Krzywe zagszczania w prbie jednoosiowego ciskania z prdkociami odksztacenia = 0,01,
1 i 10 s1 spiekw z proszku elaza WPL-200 o rnych gstociach pocztkowych wo [13]

50

Tabela .2
Funkcje aproksymujce zaleno wzgldnej gstoci w od wielkoci odksztacenia h
dla spieku elaza na osnowie proszku WPL-200 [13]
Gsto
Liczba
Lp. wzgldna poprb
cztkowa wo
n

Parametr b

Wariancja

Posta funkcji

0,64

11

1,3952

0,0011547

w = 0,64 + 0,36 (1 exp (1,3952 h ))

0,70

20

1,3415

0,0013835

w = 0,70 + 0,30 (1 exp (1,3415 h ))

0,80

21

1,9534

0,0004059

w = 0,80 + 0,20 (1 exp (1,9534 h ))

0,90

18

2,0562

0,0004495

w = 0,90 + 0,10 (1 exp (2,0562 h ))

0,94

14

3,3664

0,0002108

w = 0,94 + 0,06 (1 exp (3,3664 h ))

= 0,5bw



= a + 0,5bw

liczba Poissona

0,3

+ +
*
+ +*+



0,5

0,4

Liczba Poissona. Na rysunku 1.12 przedstawiono zaleno liczby Poissona od

gstoci wzgldnej w. Nie obserwuje si wpywu prdkoci odksztacenia w zakresie od 0,01 do 10 s1 na warto liczby Poissona. Silny jest natomiast wpyw gstoci. Otrzymane zalenoci aproksymowano funkcjami:

(1.110)
1

= 0,01 s
1
+ = 1 s 1
= 10 s

wo=0,94

= 0,01 s
1
= 1 s
1
= 10 s

wo=0,90

= 0,01 s
1
= 1 s
1
= 10 s

0,2

wo=0,80

= 0,01 s
1
= 1 s
1
= 10 s

0,1

0,0
0,4

(1.109)

wo=0,70

= 0,01 s
1
= 1 s
1
= 10 s
0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

wo=0,64

1,0

wzgldna gsto w

Rys. .2. Zaleno liczby Poissona od wzgldnej gstoci w dla spiekw z proszku elaza
WPL-200, o rnych gstociach pocztkowych wo, odksztaconych z prdkociami wynoszcymi
0,01, 1 i 10 s1 [13]

51

W tabeli 1.3 zestawiono wartoci wspczynnikw funkcji aproksymujcych.

Aproksymacj funkcji (1.109) przeprowadzono przy warunku, e dla w = 1 ciao jest
idealnie plastyczne, a liczba Poissona osiga warto = 0,5. Do aproksymacji funkcj
(1.110) przyjto ograniczenia, e dla wzgldnej gstoci nasypowej, tj. przy braku
spjnoci midzy czsteczkami proszku, liczba Poissona = 0, a dla wzgldnej gstoci w = 1 ciao jest idealnie plastyczne, = 0,5.
Tabela .3
Funkcje aproksymujce zaleno liczby Poissona od wzgldnej gstoci w dla spiekw
z proszku elaza WPL-200 [13]
Liczba prb n

Parametr b

Wariancja

Posta funkcji

98

3,0313

0,15785

= 0,5 3w,0313

98

2,4242

0,13172

Lp.

2,4242
= 0,0278 + 0,5 w

450



Granica plastycznoci. Wartoci fizycznej granicy plastycznoci od pocztkowej,

wzgldnej gstoci spiekw elaza po(wo) w zalenoci od prdkoci odksztacenia,
przedstawiono na rysunku 1.13
1

= 0,01 s

400

= 1 s

= 10 s



350

granica plastycznoci

300
250
200
150
100

50

0,0 0,3

0,4

0,5 0,6
0,7
0,8
wzgldna gsto wo

0,9

1,0

Rys. .3. Zaleno fizycznej granicy plastycznoci po od wzgldnej gstoci pocztkowej wo

okrelona dla spiekw z proszku elaza WPL-200 [13]

52

Zwizek pomidzy wzgldn gstoci pocztkow spieku wo i jego granic plastycznoci po opisuj nastpujce funkcje:

po = a + c bwo

(1.111)

po = a ( w wo )b

(1.112)

po = a bw

(1.113)



Aproksymacj funkcjami (1.111) (1.113) przeprowadza si przy ograniczeniu, e

dla wzgldnej gstoci nasypowej wn, tj. przy braku spjnoci midzy czsteczkami
proszku, granica plastycznoci ciaa ciliwego po = 0.
W tabeli 1.4 zestawiono wartoci wspczynnikw funkcji aproksymujcych
i wariancj. Zmian granicy plastycznoci w zalenoci od prdkoci odksztacenia
przedstawiono na rysunku 1.14. Ze wzrostem prdkoci odksztacenia obserwuje si
wzrost wartoci granicy plastycznoci. Wpyw ten silniejszy jest dla bardziej zagszczonego materiau, np. rnica midzy wartociami fizycznej granicy plastycznoci,
wyznaczonymi przy prdkociach odksztacenia 10 i 0,01 s1 wynosi okoo 80 MPa dla
gstoci wo = 0,94 oraz okoo 30 MPa dla wo = 0,7.
Tabela .4

Funkcje aproksymujce zaleno granicy plastycznoci po od wzgldnej gstoci wo [13]

Posta funkcji
aproksymujcej

Warto wspczynnika



Lp.

po = a + c bw

po = a ( wo wn )b

po = a bwo

Wariancja

Prdko
odksztacenia , s1

33,58

6,2846

270,41

18,04

0,01

39,10

5,9704

331,06

13,98

30,06

4,9951

377,57

33,79

10

890,0

2,8068

27,59

0,01

1061,4

2,7422

24,09

1054,5

2,7139

35,86

10

280,84

4,4785

29,85

0,01

360,13

4,4583

28,22

394,56

3,9356

58,68

10

53

400

wo = 1

wo = 0,94

wo = 0,9

200

wo = 0,8

granica plastycznoci

300

100



wo = 0,7

wo = 0,64

0,1



0,01

10

100

prdko odksztacenia , s

Rys. .4. Zaleno fizycznej granicy plastycznoci od prdkoci odksztacenia po( ),

dla rnych, wzgldnych gstoci pocztkowych wo spiekw z proszku elaza WPL-200 [13]

Naprenie uplastyczniajce. Pen charakterystyk odksztacanego na zimno

metalicznego materiau spiekanego ze sta prdkoci odksztacenia opisuje, z mechanicznego punktu widzenia, zaleno naprenia uplastyczniajcego od wzgldnej, pocztkowej gstoci materiau, jego gstoci po odksztaceniu i wielkoci odksztacenia, czyli funkcja p = f (wo, w, h). Na rysunkach 1.15 i 1.16 przedstawiono zalenoci dla odksztacanych spiekw elaza z prdkociami odksztacenia, odpowiednio,
0,01 i 10 s1.
W paszczynie pw wystpuje zaleno po(wo), a w paszczynie ph dla
wo = 1 zaleno p(h). Zaleno p(wo, w, h) przedstawia powierzchni pynicia, przy uwzgldnieniu cznego wpywu pocztkowej i biecej gstoci oraz
wielkoci odksztacenia na naprenie uplastyczniajce. Opisuje ona zachowanie si
ciliwego ciaa sztywno-plastycznego podczas jego odksztacania (rys. 1.17).
54

p = f( h)
p = f(h, w)
1000

900

800

700


*

200

0,9
w

*
gs
to

400

1,0

0,8
w = f(h)

wz
gl
dn
a

500

300



600



naprenie uplastyczniajce

po = f (wo)

0,7

100

0,0

0,6

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

Rys. .5. Zaleno naprenia uplastyczniajcego p od wielkoci odksztacenia h i wzgldnej

gstoci w dla spiekw z proszku elaza WPL-200. Prdko odksztacenia = 0,01 s1[13]

55

p = f (h)
p = f (h, w)
1000

900

800

700


*



600

200

0,9

400

1,0

wz
gl
dna
gs
to

500



naprenie uplastyczniajce

p = f (wo)

300

0,8

w = f ( h)

0,7

100

0,0

0,6

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

odksztacenie h

Rys. .6. Zaleno naprenia uplastyczniajcego p od wielkoci odksztacenia h i wzgldnej

gstoci w dla spiekw z proszku elaza WPL-200. Prdko odksztacenia = 10 s1[13]

56

p(wo, w, h, )

w = 1

wn

Rys. .7. Model ciaa ciliwego sztywno-plastycznego [13]





Teoretyczny opis odksztacenia metalicznych cia ciliwych jest moliwy, gdy

znana jest okrelona dowiadczalnie zaleno naprenia uplastyczniajcego od gstoci, prdkoci odksztacenia i wielkoci odksztacenia.
W rozdziale tym przedstawiono w zarysie teori plastycznoci cia nieciliwych
oraz metalicznych cia porowatych. Dokonano analizy warunkw plastycznoci oraz
czynnikw wpywajcych na zachowanie si metalicznych materiaw porowatych
podczas odksztacania z uwzgldnieniem zmiany ich gstoci i naprenia pynicia.
Zawarte informacje uatwi zrozumienie zagadnie zwizanych z modelowaniem numerycznym odksztacania metalicznych materiaw porowatych oraz interpretacj wynikw symulacji procesw ksztatowania.

.3.4. Literatura

[1] Betten J.: Beitrag zum isotropen kompressiblen plastischen Flieen. Arch. Eisenhttenwessen, 46, 5, 1975, 317323
[2] Torr C.: Theorie und Verhalten der zusammengepreten Pulver. Berg.- und
Httenmnnische Monatshefte, Heft 4/5, Band 93, 6267
[3] Kuhn H.A., Downey C.L.: Deformation Characteristics and Plasticity Theory of
Sintered Powder Materials. International Journal of Powder Metallurgy, vol. 7,
No. 1, 1971, 1525
[4] Green R.J.: Plasticity Theory for Porous Solids. International Journal of Mechanical Sciences, vol. 14, No. 4, 1972, 215224
[5] Oyane M. Shima S., Kono Y.: Theory of Plasticity for Porous Metals. Bulletin of
the Journal Science Mechanical Enginnering, vol. 16, No. 99, 1973, 12541262
57

[6] Hirschvogel M.: Beitrag zur Plastizittstheorie porsen, kompressibler Materialen mit Anwendung in der Pulvermetallurgie. Thesis, Universitt Stuttgart 1975
[7] Hne H.: Investigation of Plastic Deformation Characteristics of Sintered Iron at
Room Temperatur. Powder Metallurgy International, vol. 9, No. 4, 1974, 170173
[8] Hne H.: ber das plastische Verhalten von Sintermetallen bei Raumtemperatur.
Berichte aus dem Institut fr Umformtechnik, Nr 40, Essen, Girardet 1976
[9] Takkura N., Yamaguchi K., Fukuda M.: Surface Roughness Development in Upsetting of Sintered Powder Metals. Advanced Technology of Plasticity, vol. 2,
Kyoto 1990, 903908
[10] Gopinathan V.: Plasticity Theory and Its Application in Metal Forming. Willey
Estern Limited 1982
[11] Morawiecki M., Sadok L., Wosiek E.: Przerbka plastyczna. Podstawy teoretyczne. Katowice, Wyd. lsk 1986
[12] Nowacki W.: Teoria sprystoci. Warszawa, PWN 1970
[13] Szczepanik S.: Teoretyczne i technologiczne aspekty kucia spiekanych stali. ZN AGH
Metalurgia i Odlewnictwo, z. 137, 1991

.4. Elementy mechaniki kompozytw



.4.. Kompozyt jako ukad mechaniczny



Przez kompozyt okrela si materia zoony z dwch lub wicej materiaw, posiadajcych wasnoci, ktrych nie miay materiay wyjciowe. W skrajnym przypadku
kompozyt stanowi kombinacj dwch rnych chemicznych substancji, w ktrych
mona wydzieli granice rozdziau, oddzielajce wyjciowe materiay. Na osnow
i faz umacniajc mog by zastosowane w kompozytach rnorodne materiay.
W praktyce projektuje si kompozyty, ktre posiadaj okrelone wasnoci mechaniczne oraz minimaln gsto, odporno na tworzenie si stref przejciowych czy odporno na wilgo. W kompozytach zwykle wyrnia si faz umacniajc i osnow lub
lepiszcze. Istotny wpyw na wasnoci kompozytu ma faza umacniajca i jej rozoenie
w materiale osnowy.
W zalenoci od postaci fazy umacniajcej mona wyrni (rys. 1.18):
kompozyty z dyspersyjnymi czstkami,
kompozyty z wknami.
Kompozyty z wknami mona dodatkowo podzieli, w zalenoci od dugoci
wkien oraz ich orientacji, na:
kompozyty z ukierunkowanymi wknami cigymi,
kompozyty z wknami krtkimi,
kompozyty z wknami dugimi, rnie ukierunkowanymi.
W praktyce stosuje si rwnie warstwowe materiay, ktre zoone s z poczonych ze sob warstw. Stanowi one ukierunkowany kompozyt.
58

a)

b)
c)



Rys. .8. Materiay kompozytowe: 1 umocniony dyspersyjnymi czstkami, 2a wzmocniony

krtkimi wknami, 2b wzmocniony ukierunkowanymi wknami dugimi, 2c wzmocniony
wknami dugimi rnie ukierunkowanymi, 3 warstwowy [1]

W zalenoci od rodzaju materiau umacniajcego i materiau osnowy mona wyrni nastpujce typy kompozytw wzmocnionych wknami:
wkna metaliczne osnowa metaliczna,
wkna metaliczne niemetaliczna osnowa,
wkna niemetaliczne metaliczna osnowa,
wkna niemetaliczne niemetaliczna osnowa



oraz umocnionych czstkami dyspersyjnymi:

czstki metaliczne osnowa metaliczna,

czstki metaliczne niemetaliczna osnowa,
czstki niemetaliczne metaliczna osnowa,
czstki niemetaliczne niemetaliczna osnowa.

Przy przyjciu zaoenia o liniowej addytywnoci, mona wasnoci fizyczne

kompozytw przedstawi zalenoci
y = C1X1 + C2X2 + C3X3 + ...

(1.114)

gdzie:
X1, X2, ... udziay objtociowe skadnikw kompozytu,
C1, C2, ... wasnoci fizyczne tych skadnikw.
59

Tak zaleno przyjmuje si przy okrelaniu masy, moduu sprystoci, wytrzymaoci na rozciganie i innych wasnoci, ktre wykazuj cechy liniowej addytywnoci. W wielu przypadkach mog jednak wystpowa zoone oddziaywania pomidzy
wyjciowymi materiaami.
W mechanice kompozytw rozrnia si zagadnienia zwizane z ich zachowaniem w zakresie odksztace sprystych oraz podczas zniszczenia, gwnie w wyniku
pkania. W oglnym przypadku przyjmuje si, e kompozyt jest materiaem izotropowym i jednorodnym.
Dla jednorodnego materiau zalenoci midzy napreniami i odksztaceniami
w ukadzie prostoktnym X, Y, Z mona przedstawi w postaci

E13

E14

E15

E22

E23

E24

E25

E32

E33

E34

E35

E43

E44

E45

E53

E54

E55

E63

E64

E65

E52

E42

E16 x


E26 y

E36 z


E46 yz


E56 zx

E66 xy

E12



x E11


y E21

z E
31
=
yz E41


zx E51

xy E61

E62

(1.115)



gdzie Eij oznacza modu sprystoci.

Jeeli odksztacenia spryste zachodz w warunkach izotermicznych oraz wystpuje potencja sprysty, ktry oznaczy si przez W, to w wyniku jego rniczkowania
wyznaczane s skadowe tensora naprenia:

W
= x
x

W
= y
y

W
= xy
xy

(1.116)

Jeeli przyjmie si, e:

x y x z
=
,
=
y x z
x

(1.117)

a dla moduw sprystoci

Eij = E ji
60

(1.118)

to rwnanie (1.115) mona przeksztaci do postaci

E12

E13

E14

E15

E22

E23

E24

E25

E32

E33

E34

E35

E42

E43

E44

E45

E52

E53

E54

E55

E62

E63

E64

E65

E16 x


E26 y

E36 z


E46 yz

E56 zx


E66 xz

(1.119)

x E11


y E21

z E31
=

yz E41

E
zx 51

xz E61

Na rysunku 1.19 przedstawiono schematycznie kompozyty wzmocnione wknami.





a)

paszczyzna
symetrii

b)

Rys. .9. Schematyczne przedstawienie kompozytu wzmocnionego wknami [1]

(objanienia w tekcie)

61

Jeeli paszczyzny symetrii sprystoci uoone s pod ktami prostymi (rys. 1.19a),
to mamy do czynienia z ortotropowym materiaem, dla ktrego rwnanie (1.115) ma
nastpujc posta

E13

E22

E23

E23

E33

E44

E55

0 x


0 y

0 z


0 yz


0 zx

E66 xy

(1.120)

E12

x E11


y E12

z E
13
=
yz 0


zx 0

xy 0



Moliwy jest rwnie przypadek pokazany na rysunku 1.19b, dla ktrego w jednej
paszczynie symetrii wystpuj jednakowe wasnoci we wszystkich kierunkach. Dla
tego przypadku zaleno midzy napreniami i odksztaceniami mona zapisa



0
x E11 E12 E13 0

E
0
0
E
E
y 12 11 13

z E13 E13 E33 0
0

=
0
0 E44 0
yz 0

0
0
0
0 E44
zx

0
0
0
0
xy 0

x


0
y


0
z

0
yz


0
zx
(E11 E12 )

2
xy
0

(1.121)

Przy nieskoczenie duej liczbie takich paszczyzn materia jest izotropowy.

W tym przypadku zaleno naprenie odksztacenie mona przedstawi dwoma
moduami sprystoci. Rozwizanie sprystego zachowania si kompozytu sprowadza si do okrelenia moduw sprystoci, wchodzcych do przedstawionego wyej
rwnania. Przy tym uwzgldnia si modu sprystoci i zawarto wzmacniajcych
skadnikw oraz ich uoenie w osnowie. cise okrelenie moduu sprystoci kompozytu jest zoonym zadaniem. Przede wszystkim przyjmuje si rozwizanie z wyko62

rzystaniem reguy mieszanin, ktra ma szerokie zastosowanie praktyczne. Do kompozytw wzmocnionych cigymi wknami stosowana jest rwnie teoria komrek i teoria ortotropowego sprystego materiau. Dla materiaw wzmocnionych wknami
krtkimi opracowane s rne mechaniczne modele, ktre wykorzystuje si rwnie do
kompozytw umocnionych dyspersyjnymi czstkami.

.4.2. Regua mieszanin

Przy zastosowaniu reguy mieszanin analizuje si proces odksztacania kompozytu,
zakadajc, e jest spjno pomidzy faz wzmacniajc i osnow. Modu sprystoci
i wytrzymao materiau kompozytowego, projektowanego z rwnolegymi lub nastpujcymi po sobie kolejno cigymi wknami, okrela si wykorzystujc zaleno

Y = VA X An + VB X Bn

wielko odpowiadajca budowie materiau,

odpowiada budowie materiau z rwnolegymi wknami,
odpowiada budowie materiau z posobnie uoonymi wknami,
fizyczna wielko,
fizyczne wielkoci skadnikw kompozytu,
wzgldny udzia objtociowy skadnikw kompozytu.



przy czym:
n
n=1
n = 1
Y
X A, X B
V A, V B

(1.122)



Kompozyt wzmocniony wknami mona przedstawi w postaci modelu warstwowego, w ktrym wystpuje faza umacniajca A i materia osnowy B (rys. 1.20).

Rys. .20. Przybliony model kompozytu wzmocnionego wknami: A faza wzmacniajca,

B osnowa [1]

63

Zakada si, e obcienie wystpuje rwnolegle do uoenia wkien i jest rwnomiernie rozoone oraz odpowiada mu rwnomierny rozkad odksztacenia. W tym
przypadku odksztacenie warstw jest jednakowe, a modu sprystoci i naprenia
mona opisa zalenociami:

Ec = Ef Vf + Em Vm

(1.123)

c = fu Vf + ( m )efu Vm

gdzie:
Ef i Em
Ec i c
fu
Vf , Vm
(m)efu

modu sprystoci wkna i osnowy,

modu sprystoci i wytrzymao na rozciganie kompozytu,
wytrzymao na rozciganie wkna,
wzgldny udzia objtociowy wkien i osnowy,
naprenie w osnowie odpowiadajce odksztaceniu, przy ktrym nastpio zniszczenie wkien,
, wspczynniki zalene od uoenia wkien, ktre przyjmuj warto
1,0 dla jednokierunkowego ich uoenia oraz 0,5 dla uoenia ortogonalnego.



Na rysunku 1.21 przedstawiono zaleno naprenie odksztacenie dla wkna,

materiau osnowy i wytworzonego z nich kompozytu.



1200

naprenie , MPa

1000

800

= {(Ef E m )Vf + Em}

600

Vf = 0,4

400
=
200
0

Ef d mm ef Vf + d mm f d

2
0

0,01

0,02

0,03

0,04

I etap II etap III etap

Rys. .2. Zaleno naprenie odksztacenie dla: 1 wkna szklanego,

2 ywicy poliestrowej oraz kompozytu [1]

64

W pocztkowym etapie obcienia zarwno osnowa, jak i wkno odksztacaj si

sprycie. W drugim etapie, materia wzmacniajcy jest w stanie sprystym, a osnowa doznaje odksztacenia plastycznego, co powoduje zmian charakterystyki kompozytu podczas obcienia z liniowej na nieliniow i w efekcie jego zniszczenie.

.4.3. Teoria komrek

W materiaach kompozytowych modu sprystoci wkna ma zwykle znacznie
wysz warto ni modu sprystoci materiau osnowy. Na przykad, gdy osnowa
poliestrowa wzmocniona jest cigymi wknami szklanymi, to stosunek moduu sprystoci wkna do moduu sprystoci osnowy wynosi 20. Na tej podstawie zakada
si, e dla kompozytw wzmocnionych wknami cigymi mona pomin naprenia
wystpujce w osnowie, a cae obcienie przenoszone jest przez wkna [1, 2].

Przyjmuje si rwnie, e:

wkno jest cige i prostoliniowe,

obcienie wystpuje tylko na kocu wkna,
sztywno przy zginaniu jest pomijana.



Rozpatruje si przypadek przedstawiony na rysunku 1.22, gdzie wkno nachylone jest pod ktem do osi x i ma miejsce paski stan odksztacenia.



wkna

Rys. .22. Uoenie wkien w ukadzie wsprzdnych [1]

Odksztacenie wystpujce w kierunku uoenia wkien, mona przedstawi

nastpujc zalenoci

= x cos 2 + y sin 2 + xy sin cos

(1.124)
65

W oglnym przypadku wkno moe by uoone pod innym ktem. Dlatego

wprowadza si funkcj rozkadu f (), zalen od kta nachylenia wkien , ktr
przedstawia si w postaci

f ( ) d = 1

(1.125)

( x cos

+ y sin 2 + xy sin cos cos 2 f ()d

x = Ef Vf

Zakada si, e naprenia we wknie s proporcjonalne do odksztacenia, oraz

skadowe funkcji orientacji w kierunkach x, y mona przedstawi jako f ()cos
i f ()sin.
Naprenia wystpujce w paszczynie nachylonej pod ktem prostym do osi x
mog by zapisane w postaci:

( x cos

( x cos

+ y sin 2 + xy sin cos sin 2 f ()d

(1.126)

+ y sin 2 + xy sin cos sin cos f ()d



xy = Ef Vf



y = Ef Vf

gdzie:
Ef modu sprystoci wkna,
Vf wzgldny udzia objtociowy wkna w kompozycie.
Ta zaleno moe by przedstawiona rwnie w postaci

x E11



y = E12



xy E16
66

E12
E22
E26

E16 x



E26 + y



E66 xy

(1.127)

gdzie:

cos

E11 = Ef Vf

f ( ) d

sin f () d

f ( ) d

cos f () d

sin 2 f () d

cos

E16 = Ef Vf

sin

E22 = Ef Vf

(1.128)

sin

E26 = Ef Vf

cos

E12 = Ef Vf

Gdy wkna s uoone nierwnomiernie we wszystkich kierunkach, to funkcja

f () ma warto



f () = 1 , 0

(1.129)

oraz wystpuj nastpujce zalenoci:

3
Ef Vf
8



E11 = E22 =
E12 =

1
Ef Vf
8

(1.130)

E16 = E 26 = 0

Modu sprystoci wzdunej Ec, modu odksztacenia postaciowego Gc i wspczynnik Poissona c dla rozpatrywanego materiau kompozytowego mona zapisa
w postaci:

Ec = E11

2
E12
1
= Ef Vf ,
E22 3

Gc = E12 =

1
Ef Vf ,
8

c =

Ec
1
1 = .
2Gc
3
67

.4.4. Kompozyty wzmocnione dyskretnymi wknami

Do wzmocnienia osnowy stosuje si wkna krtkie, ktre rozoone s w sposb nieuporzdkowany w kompozycie. Celem przeprowadzenia analizy, wydziela si
z kompozytu may element, ktry zawiera wkno o dugoci l (rys. 1.23 a i b).
a)

b)

Rys. .23. Kompozyt wzmocniony krtkimi wknami (a) i schematyczne przedstawienie

krtkiego wkna w osnowie (b) [2]



Zakada si, e osnowa, w ktrej znajduje si wkno, jest orodkiem cigym

i wystpuje spjno wkna z materiaem osnowy [2]. Rozpatrywany ukad na rysunku 1.23b doznaje odksztacenia w kierunku uoenia wkna. Dla siy P dziaajcej we
wknie, przyoonej w odlegoci x od koca wkna, mona zapisa
dP
= H (u )
dx



gdzie

(1.131)

u przemieszczenie punktu wkna;

przemieszczenie w materiale osnowy w rozpatrywanym punkcie, nie majcym kontaktu z wknem;
H wspczynnik, zaleny od geometrycznego rozkadu osnowy i wkna oraz
odpowiednich moduw sprystoci.
Sia P dziaajca na wkno o przekroju Af moe by przedstawiona zalenoci
w postaci

P = Ef Af

du
dx

(1.132)

Po podstawieniu do (1.132) wielkoci u z (1.131), otrzymuje si

P

,
=

H
0
Ef Af

dx 2

d2P

68

gdzie 0 =

d
dx

(1.133)

Dla x = 0 i x = l obcienie wkna P przyjmuje warto zero, wobec tego po

rozwizaniu rwnania (1.133) otrzymuje si

cosh l x

2
f = Ef 0 1

cosh

(1.134)

gdzie parametr okrelony jest z zalenoci

H
.
Ef Af

f =

(1.135)



tgh l

f dx
2

= Ef 0 1

l
l

2
2

l
2

rednie naprenie rozcigajce f , wystpujce we wknie, mona wyrazi

rwnaniem



Jeeli rozpatruje si materia kompozytowy z rwnolegle uoonymi wknami

i zastosuje regu mieszanin, to redni modu sprystoci Younga mona wyrazi zalenoci
Ec = Ef Vf + Em Vm

(1.136)

gdzie E 'f jest rwnowanym moduem sprystoci wkna, uwzgldniajcym niecigo wkien. Jeeli przyjmie si, e Ef = f / 0, to

tgh l

Ef = Ef 1

(1.137)

Ostatecznie cakowity modu sprystoci mona wyznaczy z zalenoci

tgh l

+ Em 1 Vf
=

Ec Ef Vf 1

(1.138)

69

w ktrej parametr zaleny jest od wspczynnika H. Przyblion warto parametru

w zapisie z rwnania (1.138) okrela zaleno

Gm
Ef

2
R
Af ln
r
0

(1.139)

otrzymana dla duej liczby rwnolegle uoonych wkien o dugoci l i przekroju koowym o promieniu r0 oraz odlegoci pomidzy ich rodkami 2R. Gm oznacza modu
odksztacenia postaciowego materiau osnowy.
Modu sprystoci materiau kompozytowego mona okreli z zalenoci Nielsena [3]

Ec = F Ef Vf + Em Vm

(1.140)

1,0

Ef /Em = 1



0,8



w ktrej pierwsza skadowa liniowego prawa addytywnoci pomnoona jest przez

wspczynnik efektywnoci wzmocnienia wknami F. Wspczynnik ten zaley od
udziau objtociowego wkien i stosunku moduu sprystoci wkna do moduu
sprystoci materiau osnowy. Zaleno tego wspczynnika od udziau objtociowego wkien krtkich pokazano na rysunku 1.24.

5
10
20

0,4

50

0,6

0,2

0
0

0,2

1000
0,4

0,6

0,8

Vf

Rys. .24. Zaleno wspczynnika efektywnoci wzmocnienia wknami

od udziau objtociowego wkien szklanych krtkich [1]

.4.5. Wytrzymao kompozytw

wzmocnionych dyskretnymi wknami
W kompozytach wzmacnianych dyskretnymi wknami obcienie wystpuje zasadniczo na powierzchni rozdziau wkno osnowa. Istotnymi czynnikami s charakterystyki powierzchni rozdziau osnowy i wkna, stosunek rednicy do dugoci wk70

na oraz stosunek moduu sprystoci wkna do moduu sprystoci osnowy. W rzeczywistych materiaach uoenie wkien jest nierwnomierne, jednak do rozwaa
teoretycznych przyjmuje si, e uoenie to ma charakter rwnomierny.
Na rysunku 1.25 pokazano prbk walcow, w ktrej wkna krtkie o dugoci l
uoone s rwnolegle do osi.



Rys. .25. Schematyczne przedstawienie kompozytu wzmocnionego wknami dyskretnymi

uoonymi w jednym kierunku [1]



Zakada si przy tym, e wszystkie wkna w dowolnym przekroju znajduj si

w identycznych pod wzgldem obcienia warunkach. Gdy oznaczymy przez f
redni warto naprenia wystpujc w jednym wknie w kierunku wzdunym,
to rednie naprenie w rozpatrywanym przekroju kompozytu mona przedstawi zalenoci

c = f Vf + ( m )fu 1 Vf , f =

1l
f dx
l 0

(1.141)

Dla okrelenia wartoci naprenia f wprowadza si pojcie maksymalnej wartoci naprenia f max, ktr wykorzystuje si do okrelenia naprenia redniego c.
Naprenie f max przedstawia warto, przy ktrej nastpuje zniszczenie wkna,
a (m)fu naprenie wystpujce w osnowie przy jego zniszczeniu.
Model Coxa [1, 2]. Model ten zakada, e wkno o dugoci l znajduje si
w osnowie sprystej, ktra jest z nim idealnie poczona (rys. 1.26). Pod wpywem napre we wknie, dziaajcych w kierunku osiowym, odksztacenia s jednakowe na powierzchni rozdziau osnowy i wkna, a powierzchnia czoowa nie przenosi obcie.
71

c
f

2r 0

m
x

c
l

2R

2R

Rys. .26. Model Coxa [2]



Dla tych warunkw naprenie we wknie wynosi

Ef Em
Em



f =

cosh l x

2
c 1

cosh

a maksymalne naprenie dla x =

(1.142)

l
okrelone jest rwnaniem
2

f max = Ef Em 1 sech
,
2

c
Em

(1.143)

Parametr jest wyraony przez modu sztywnoci na cinanie Gm materiau osnowy i modu sprystoci Ef, przekrj Af i promie r0 wkna oraz poow odlegoci
midzy wknami R nastpujc zalenoci

72

Gm
Ef

2
.
R
Af ln
r0

Jeeli przyjmie si, e f max = Ef max dla l = lc, to mona wyznaczy z tego wyraenia dugo krytyczn wkna

lc =

Ef

arc cos h
Ef Em

(1.144)

Jeeli dugo wkna l jest wiksza od lc oznacza to, e osiga ono warto graniczn dla naprenia i moe pojawi si efekt umocnienia. Wielko lc nazywa si
krytyczn wartoci dugoci wkna.
Naprenie cinajce, wystpujce na granicy midzy wknami i osnow, mona
okreli z zalenoci

(1.145)

m =

l
Em rf sinh x
2

l

2 cosh
2

(Ef



.4.6. Kompozyty umocnione czstkami



Na rysunku 1.27 pokazano elementarny szecian o krawdzi jednostkowej, w ktrym znajduje si czstka stanowica umocnienie. Na jego dwch przeciwlegych powierzchniach przyoone s siy rozcigajce P.
1

dx

Rys. .27. Schematyczne przedstawienie kompozytu umocnionego czstkami [1]

73

W odlegoci x od powierzchni szecianu powierzchnia przekroju fazy dyspersyjnej wynosi Af, a osnowy Am. W tym przekroju odksztacenie jest rwnomierne. Sia
dziaajca na szecian wynosi

P = f Af + m Am = Ef Af + Em Am

(1.146)

Wyduenie krawdzi jednostkowego szecianu wynosi

1

= dx = P

dx

(1.147)

Em + Ef Em A f

1 1
dx
=
E 0 E + E E A
m
f
m
f

a redni modu sprystoci E mona okreli dla kompozytu o szeciennym ksztacie

czstek z zalenoci

(1.148)



Jeeli zadana jest zmiana powierzchni Af w kierunku x, to mona okreli redni

modu sprystoci E . Przykadowo, dla czstek fazy dyspersyjnej w ksztacie szecianu modu sprystoci wyraony jest zalenoci

)( )
E=
Ef + (Em Ef )(1 Vf ) 1 (1 Vf )



Ef + Em Ef 1 Vf
2
3

2
3

1
3

Ef

(1.149)

W przypadku kompozytu wzmocnionego wknami, ktrych przekrj Af jest stay,

redni modu sprystoci okrela zaleno

E = E m + Ef E m Vf

(1.150)

Natomiast dla kompozytu powokowego redni modu sprystoci moe by wyznaczony z zalenoci

E=

74

Ef Em

E m Vf + E f 1 Vf

(1.51)

Przedstawione modele pozwalaj w sposb teoretyczny analizowa wasnoci

kompozytw umocnionych czstkami lub wzmocnionych wknami w oparciu o dane
w postaci wasnoci poszczeglnych skadnikw kompozytw oraz ich udziau objtociowego.

.4.7. Literatura





[1] Fudzi T. Djako M.: Mechanika rozruszenija kompozicjonnych materialow. Moskva, Mir 1982 (t. z j. japoskiego)
[2] Cox H.L.: The elasticity and strength of paper and other fibrous materials. British
J. Appl. Phys., vol. 3, 1952, 72
[3] Nielsen L.E., Chen P.E.: J. Materials, 1968, 352

75

ROZDZIA 2

Procesy ksztatowania na gorco

spiekanych materiaw





Nadawanie ksztatu materiaom spiekanym w procesach przerbki plastycznej odbywa si przede wszystkim przez kucie w matrycach zamknitych lub wyciskanie. Wyciskanie stosowane jest rwnie do ksztatowania pwyrobw otrzymanych w procesach izostatycznego prasowania lub w procesach natryskowego formowania stopw
aluminium oraz niklowo-chromowych. Dla uzyskania wyrobw z wolframu i molibdenu stosuje si rwnie proces cignienia.
Kuciem spiekanych materiaw nazywa si zagszczanie na gorco, z udziaem lub
bez znacznego udziau plastycznego odksztacenia, porowatych wyprasek z tworzyw
metalicznych, kompozytw metalicznych umocnionych czstkami lub wknami ceramicznymi. Rozwj tej technologii zwizany jest z poszukiwaniem materiao- i energooszczdnych metod wytwarzania elementw konstrukcyjnych o odpowiednich wasnociach mechanicznych przy obcieniach dynamicznych. Proces ten czy w sobie
cechy procesw metalurgii proszkw i kucia matrycowego dokadnego.
Ograniczona podatno proszkw do zagszczania powoduje, e uzyskanie maej
porowatoci wyrobw przez prasowanie na zimno jest z punktu widzenia technicznego
i ekonomicznego nieosigalne. Okoo 930 roku przeprowadzono pierwsze prace nad
zagszczaniem na gorco metalicznych materiaw porowatych i uzyskano due zagszczenie tworzywa []. Porowato kocowa obok skadu chemicznego i struktury
determinuje wasnoci mechaniczne wyrobw spiekanych.

2.. Kucie w matrycach zamknitych

Kucie matrycowe mona prowadzi na gorco i na zimno. Jeeli realizacja odksztacania odbywa si powyej temperatury rekrystalizacji, to taki proces okrela si
ksztatowaniem na gorco, a jeeli poniej tej temperatury, to ksztatowaniem na zimno. Procesy ksztatowania stali powyej temperatury kruchoci na niebiesko, a poniej
temperatury rekrystalizacji, okrela si ksztatowaniem na pgorco. W praktyce przemysowej stosuje si najczciej kucie na gorco.
Kucie matrycowe mona prowadzi w matrycach jedno- i wielowykrojowych.
Przy kuciu jednowykrojowym odkuwki wykonuje si bezporednio w jednym wykroju
z przedkuwki lub z prta. Metoda ta znalaza zastosowanie w produkcji masowej
76

w liniach zautomatyzowanych. W procesie kucia wielowykrojowego materia wyjciowy zmienia swj ksztat na gotow odkuwk, przechodzc przez kolejne wykroje matrycy wielowykrojowej. Zalenie od konstrukcji wykrojw matryce dzieli si na zamknite i otwarte (rys. 2.). Matryce zamknite (rys. 2.a) maj konstrukcj zamknitych wykrojw. W matrycach tego typu metal nie moe swobodnie wypywa na
zewntrz wykroju. W matrycach otwartych (rys. 2.b) ciany boczne wykroju s dzielone, a nadmiar materiau wypywa w czasie kucia na zewntrz wykroju i tworzy tak
zwan wypywk.

a)

b)



Rys. 2.. Matryce zamknite (a) i otwarte (b) [2]

Do ksztatowania odkuwek z pwyrobw walcowanych stosuje si matryce zamknite z jednym lub z dwoma zamkami oraz z zamkiem i kontrzamkiem (rys. 2.2).
b)

2 h
h

1520

~35



a)

Rys. 2.2. Matryce zamknite: a) z dwoma zamkami, b) z zamkiem i kontrzamkiem [2]

77

W matrycach z jednym zamkiem wykonuje si odkuwki typu k zbatych, piercieni oraz sworzni z konierzem. Drugi typ matryc ma dwa zamki pooone jeden nad
drugim (rys. 2.2a). Matryce te stosuje si do wykonania odkuwek typu sworzni z konierzem, ktrych ze wzgldu na znaczn dugo nie mona inaczej wykona. Dolny
zamek zabezpiecza matryce przed przesuniciem, a grny wstrzymuje wypywanie
metalu na zewntrz wykroju. Trzeci typ matryc (rys. 2.2b) ma dwa zamki: wewntrzny
pooony normalnie i zewntrzny odwrcony. Zamek zewntrzny suy do prowadzenia matryc i zabezpiecza zamek wewntrzny przed uszkodzeniem.
Jedn z gwnych technologii wytwarzania odkuwek matrycowych jest kucie na
prasach korbowych. Do zalet kucia na tych prasach naley:
spokojna, pozbawiona wstrzsw praca maszyny;
dokadne prowadzenie suwaka;
sztywno korpusu i czci prowadzcych;
wyposaenie prasy w wyrzutnik dolny i grny.





Te cechy kuniczych pras korbowych umoliwiaj wykonanie odkuwek o duej

dokadnoci wymiarw z maymi skosami i maymi naddatkami na obrbk skrawaniem oraz jednakowymi wasnociami i wymiarami odkuwek w jednej partii. Materia
przed prasowaniem musi by pozbawiony zgorzeliny, poniewa podczas odksztacania
zostaje ona wgnieciona w materia.
Podstawowymi prasami kuniczymi do kucia matrycowego s prasy typu Maxi
o korbowym ukadzie napdu suwaka. S one produkowane o nacisku od 3,5 do
00 MN. Na rysunku 2.3 przedstawiono schemat kinematyczny prasy Maxi. Na wale
porednim napdzanym przez silnik  umieszczone jest koo zamachowe 2. Przekadnia
zbata 3 przenosi ruch z wau poredniego na wa gwny 4 za pomoc sprzga pneumatycznego 5. Suwak prasy 8 jest poczony z waem gwnym za pomoc korbowodu 7.
Na stole 9 jest umieszczona podkadka klinowa 0, ktra suy do ustawienia narzdzi.
Prasy Maxi maj w stole i w suwaku wyrzutniki. Grne wyrzutniki instalowane s dla
wszystkich pras jako mechaniczne, natomiast dolne mog by mechaniczne (na prasach
o nacisku do 6 MN) i hydrauliczne (na prasach o nacisku ponad 20 MN). Prasy Maxi
do wyciskania na gorco maj przewanie wyrzutniki uruchamiane pneumatycznie.
Prasy typu Maxi maj specjaln konstrukcj stou umoliwiajc regulacj wysokoci dolnej matrycy. S one bardzo czue na przecienie. Kucie bezwypywkowe na
tych urzdzeniach wymaga stosowania dokadnej masy wsadu. Nieznaczne wahania
masy wsadu mog by kompensowane konstrukcj oprzyrzdowania. Wiksze nadmiary wsadu powoduj zakleszczenie pras.
Matryce zamknite dla pras korbowych wykonuje si przewanie z kompensatorami (rys. 2.4). Typ I kompensatory czoowe, przy ktrych nadmiar metalu otrzymuje
si w postaci wystpw stokowych (rys. 2.4a) lub piercieniowych (rys. 2.4b). Typ II
kompensatory wewntrzne umieszczone w denku odkuwki (rys. 2.4c), ktre s najczciej stosowane. Typ III kompensatory piercieniowe, pooone midzy matryc
a stemplem (rys. 2.4d, e). Typ IV to kompensatory zewntrzne umieszczone midzy
piercieniem centrujcym a matryc (rys. 2.4f).
78

1
2

5
7

10



Rys. 2.3. Schemat kinematyczny prasy kuniczej Maxi:  silnik, 2 koo zamachowe,
3 przekadnia zbata, 4 wa gwny, 5 sprzgo, 6 hamulec, 7 korbowd, 8 suwak,
9 st, 0 podkadka klinowa [2]

b)



a)

d)

1
2

e)

c)

f)
3

4
1

Rys. 2.4. Podstawowe typy kompensatorw i przykady ich zastosowania w matrycy:

 wyrzutnik dolny, 2 wyrzutnik grny, 3 piercie ustalajcy, 4 kompensator [2]
(objanienia w tekcie)

79

2... Wytwarzanie odkuwek z proszkw metali

przygotowanie i dozowanie materiau proszkowego,

ksztatowanie przedkuwki,
spiekanie,
kucie matrycowe dokadne.

Odksztacanie na gorco porowatych, metalicznych materiaw spiekanych stosowane jest celem nadania wymaganego ksztatu wyrobom i dostatecznie duego ich zagszczenia. czy ono dwa niezalenie rozwinite procesy technologiczne stosowane
do produkcji masowej elementw z du dokadnoci, a mianowicie wytwarzanie
spiekw konwencjonalnymi metodami metalurgii proszkw przez prasowanie i spiekanie oraz kucie dokadne.
Struktura i wasnoci wyrobw otrzymywanych metod kucia materiaw z proszkw zale od wielu czynnikw technologicznych. Na dobr parametrw kucia na gorco maj wpyw przede wszystkim wymagania stawiane dla wyrobu gotowego, jego
zastosowanie oraz wasnoci proszku [2, 3, 4, 5, 6]. Gwnymi parametrami, charakteryzujcymi proces kucia s: temperatura, czas trwania odksztacenia i naciski jednostkowe. Charakterystycznymi zabiegami tej technologii s:





Na rysunku 2.5 przedstawiono przebieg operacji w zalenoci temperatury od czasu dla podstawowych wariantw kucia spiekw [3].
Rozrnia si cztery podstawowe warianty technologii kucia na gorco spiekw.
Wariant pierwszy obejmuje krtkotrwae wygrzewanie porowatych wyprasek
w atmosferze ochronnej, podanie z pieca do matrycy i zagszczanie (rys. 2.5a). Taki
wariant stosuje si przy otrzymywaniu elementw konstrukcyjnych i elektrotechnicznych z proszkw materiaw jednoskadnikowych lub proszkw stopowych.
Wariant drugi obejmuje zabiegi: spiekanie porowatych przedkuwek w atmosferze ochronnej lub w prni z nastpnym ochodzeniem, krtkotrwae wygrzewanie
spieczonych przedkuwek, podanie do matrycy i zagszczenie (rys. 2.5b). Podczas spiekania zachodzi dyfuzja pierwiastkw stopowych takich, jak chrom, krzem, tytan, niob,
aluminium, ktre posiadaj wiksze powinowactwo do tlenu ni elazo, nikiel, mied.
Ten wariant procesu kucia spiekw stosuje si do otrzymywania wyrobw ze stopowych stali konstrukcyjnych, arowytrzymaych, odpornych na korozje i stali wysokostopowych. Porowate przedkuwki spieka si w celu ujednorodnienia oraz dla podwyszenia wasnoci mechanicznych, fizycznych i technologicznych materiau.
Wariant trzeci skada si z zabiegw takich, jak krtkotrwae wygrzewanie porowatych przedkuwek w atmosferze ochronnej, zagszczenie na gorco i spiekanie
(rys. 2.5c). Ten wariant technologiczny stosuje si przy otrzymywaniu wyrobw ze stopw proszkw z ukadw Fe P, Fe Si, Fe Ni. Spiekanie po zagszczeniu pozwala
na otrzymanie materiaw o strukturze z jednorodnym duym ziarnem oraz powoduje
podwyszenie charakterystyki magnetycznej np. mikkich materiaw magnetycznych.
80

Proces ten wpywa rwnie na podwyszenie gstoci wyrobw poprzez likwidacj

mikropkni, zmniejszenie iloci mikroporw, koagulacj wglikw, tlenkw i azotkw. Tym sposobem otrzymuje si wyroby ze stali arowytrzymaych, aroodpornych
oraz ze stali specjalnego zastosowania.
a)

b)
temperatura

temperatura

krtkotrwae wygrzewanie
odksztacanie
chodzenie

spiekanie

odksztacanie
chodzenie

czas

czas

d)
spiekanie




czas

spiekanie
chodzenie

temperatura

krtkotrwae wygrzewanie
odksztacanie
chodzenie

c)
temperatura

krtkotrwae
wygrzewanie

odksztacanie
chodzenie

czas

Rys. 2.5. Warianty technologiczne kucia spiekanych materiaw [3]



Wariant czwarty to spiekanie porowatych przedkuwek, podanie do matrycy i zagszczenie. W ten sposb otrzymuje si wyroby z mieszanki proszkw, gdy jej skadniki wzajemnie dyfunduj (rys. 2.5d). Podczas nagrzewania do wysokich temperatur redukuj si rwnie tlenki elaza. T technologi otrzymuje si wyroby ze stali wysokowglowych i manganowych.
Zabiegi procesu kucia na gorco przedstawiono schematycznie na rysunku 2.6.
Przygotowanie wsadu polega gwnie na mieszaniu proszku podstawowego z dodatkami stopowymi i rodkiem polizgowym dla uzyskania jednorodnej mieszaniny.
Stale spiekane otrzymuje si przez wprowadzenie dodatkw stopowych takich, jak: wgiel w postaci grafitu, nikiel, molibden, mangan, chrom, wolfram, krzem, mied, fosfor.
Ksztatowanie przedkuwki odbywa si przez prasowanie na zimno mieszanki dozowanej z dokadnoci masy 0,250,75%. Zagszczanie realizowane jest w matrycach zamknitych na prasach hydraulicznych lub mechanicznych dla uzyskania gstoci do okoo 0,8 gstoci materiau litego.
Dla zwizania czstek metalu, dyfuzji grafitu i pierwiastkw stopowych do skadnika podstawowego, prowadzi si spiekanie w temperaturze 0,70,8 bezwzgldnej
temperatury topnienia skadnika podstawowego, w czasie i atmosferze ochronnej zalenej od wasnoci spiekw [9]. Prowadzono te prby kucia po indukcyjnym nagrzewaniu [6, 8].
8

Procesy metalurgii proszkw

Przygotowanie proszku

Prasowanie

Spiekanie

Spiekanie
Chodzenie

Nagrzewanie

Nagrzewanie

Chodzenie

Zagszczanie na gorco



Nagrzewanie



Odksztacanie na gorco

Kontrolowane chodzenie

Obrbka mechaniczna wykaczajca

Obrbka cieplno-chemiczna
Wyrb gotowy

Rys. 2.6. Schematyczne przedstawienie procesu kucia spiekw [7]

Kucie spiekanych stali przeprowadza si w zakresie temperatur 85050oC,

w matrycach podgrzewanych do temperatury 200300oC. Odksztacanie przedkuwek
odbywa si w matrycach zamknitych przy zastosowaniu rodkw smarnych na bazie
grafitu. Stosuje si pokrywanie przedkuwki smarem, co chroni j przed utlenieniem
w czasie nagrzewania i wygrzewania.
W zalenoci od wymaganych wasnoci odkuwek, poddaje si je rnym zabiegom obrbki cieplnej jak normalizowanie czy ulepszanie cieplne. Zabiegi te mog by
82

stosowane bezporednio po kuciu. Wyroby po kocowej obrbce mechanicznej poddaje si rwnie obrbce cieplno-chemicznej.
Przez kucie spiekanych przedkuwek wytwarza si wiele elementw konstrukcyjnych o ksztacie osiowo symetrycznym, jak np. koa zbate, piercienie synchronizatorw oraz odkuwki z osi wyduon, np. korbowody. Na rysunkach 2.7 i 2.8 przedstawiono przykadowe schematy ksztatowania odkuwek z proszkw metali.
b)

c)

d)

a)

Rys. 2.7. Kucie stokowych k zbatych na prasach podwjnego dziaania [9]

(objanienia w tekcie)





Kucie stokowych k zbatych na prasach podwjnego dziaania przedstawiono

na rysunku 2.7 [9]. Przedkuwka koa zbatego, o masie wyrobu gotowego, umieszczona zostaje w wykroju dolnej matrycy (rys. 2.7a). Podczas roboczego ruchu suwaka prasy zewntrzna cz dzielonego stempla (rys. 2.7b) zamyka wykrj, po czym wewntrzn czci stempla ksztatowane jest koo zbate na gotowo (rys. 2.7c). Przy
zwrotnym ruchu suwaka prasy nastpuje rwnoczesne przemieszczanie dolnej matrycy, celem wyjcia odkuwki koa zbatego z wykroju matrycy (rys. 2.7d). Na rysunku 2.8 przedstawiono przebieg prasowania przedkuwki i kucia odkuwki korbowodu
w Krebsge GmbH-Remscheid [0].

prasowanie
przedkuwki

kucie

Rys. 2.8. Prasowanie przedkuwek i kucie korbowodw z proszkw [0]

83

Kucie korbowodw ze spiekanych przedkuwek umoliwia otrzymanie wyrobw

o rwnomiernie rozoonej masie w caej objtoci. Uzyskuje si to przez ksztatowanie wstpnej przedkuwki o ksztacie zblionym do ksztatu odkuwki. Podczas kucia
nastpuje dogszczanie materiau z nieznacznym jego pyniciem.

2..2. Linie technologiczne do kucia spiekw

Racjonalne kucie przedkuwek spiekanych wymaga zastosowania specjalistycznych linii technologicznych wyposaonych w urzdzenia do wstpnego formowania
proszku, spiekania, kucia i kontrolowanego chodzenia. Na rysunku 2.9 przedstawiono
rozplanowanie urzdze linii technologicznej w Zakadach Hgnas AB-Szwecja [2].
Linia ta skada si z:

hydraulicznej prasy do wstpnego prasowania proszkw o nacisku 4 MN,

pieca muflowego,
dwukolumnowej prasy korbowej do kucia o nacisku 5 MN.

Przy pracy w systemie automatycznym wydajno linii wynosi 500700 szt./h.

Wytwarzane s w niej odkuwki o rednicy do 200 mm i masie do 0,8 kg.
5





10

8
9

2
3
1

Rys. 2.9. Linia technologiczna kucia spiekw w Hgans AB-Szwecja [2]:  pojemnik na wypraski,
2 prasy do prasowania, 3 transporter, 4 piec do odparowania rodka polizgowego, 5 piec do
spiekania, 6 komora do chodzenia, 7 prasa do kucia, 8 urzdzenia hartownicze, 9 piec do
odpuszczania, 0 urzdzenie do kontrolowanego chodzenia

W koncernach samochodowych Toyota (Japonia 984 r.) i Renault (Francja

983 r.) oraz w Zakadach Miba Sintermetall (Austria 972 r.) wybudowano linie technologiczne (rys. 2.0) []. Rozplanowanie urzdze zautomatyzowanego gniazda do
kucia spiekw w Krebsge GmbH-Remscheid przedstawiono na rysunku 2. [0].
84

12

13
1

11

9
7
10





Rys. 2.0. Linia technologiczna do kucia spiekw z obrotowym piecem grzewczym (Renault, Toyota,
Miba) [3]:  prasy do prasowania proszkw, 2 i 8 transporter, 3 pojemnik na wypraski, 4 piec
do odparowania rodka polizgowego, 5, 2 i 3 roboty, 6 piec obrotowy, 7 prasa do kucia,
9, 0 urzdzenie do hartowania i odpuszczania,  urzdzenie do kontrolowanego chodzenia

Rys. 2.. Zautomatyzowane gniazdo do kucia spiekw (Krebsge GmbH-Remscheid) [3]:  prasa do kucia, 2 sterowanie prasy, 3 robot, 4 nagrzewarka indukcyjna, 5 urzdzenie do pomiaru
temperatury, 6 urzdzenie do kontrolowanego chodzenia, 7 urzdzenie do podgrzewania matryc,
8 urzdzenie do smarowania, 9 manipulator

85

Do kucia stosuje si prasy o naciskach od 2 do 8 MN. Najwiksza produkcja odkuwek z proszkw metali jest w USA i Japonii [].

2..3. Aspekty ekonomiczne kucia spiekw

Technologi kucie spiekw cechuje duy uzysk oraz mae zuycie energii na jednostk produkcji, co zwizane jest z wyeliminowaniem porednich etapw wytwarzania pwyrobw. W tabeli 2. porwnano stopie wykorzystania materiau oraz energochonno wytwarzania rnymi technikami [4].
Tabela 2.
Uzyski materiaowe i zuycie energii w rnych procesach wytwarzania [4]
Kucie
matrycowe bezwypywkowe

Kucie
matrycowe
dokadne

Kucie
na
zimno

Uzysk
w % bez
uwzgldnienia
procesw
metalurgicznych

4080

7090

5590

9500

Uzysk
w%
z uwzgldnieniem
procesw
metalurgicznych

3264

5672

4472

7680

70

49

56

38

Odlewanie
precyzyjne

6080

7090





Zuycie
energii
J/kg

Kucie
przedkuwek
odlewanych

Procesy metalurgii
proszkw

Proces

Kucie
w matrycach
otwartych

53

46

Prasowa- Kucie
nie i spie- spiekw
kanie

9500

9500

9095

9095

3

30

Wskaniki dla technologii wykorzystujcej wsad w postaci proszkw w porwnaniu z konwencjonalnymi metodami ksztatowania jak kucie z pwyrobw walcowanych i odlewanie s najnisze. Dokadne ksztatowanie wyrobw w procesie kucie
spiekw eliminuje obrbk mechaniczn, przez co cakowity czas wytwarzania ulega
znacznemu skrceniu. Z wysok dokadnoci wykonania odkuwek zwizane s wysze ni w konwencjonalnych technologiach koszty narzdzi i urzdze (tab. 2.2) [4].
Koszt narzdzi do kucia spiekw moe by nawet dwukrotnie wyszy ni w konwencjonalnej technologii, a koszt urzdze o okoo 60%.
86

Tabela 2.2
Porwnanie udziau kosztw narzdzi i urzdze w rnych procesach wytwarzania [4]
Kucie
Kucie
w matrycach
matrycowe
otwartych bezwypywowe

Kucie
przedkuwek
odlewanych

Kucie
dokadne
i precyzyjne

Kucie
proszkw

55

33

2040

323
2335

530

Warto
urzdzenia, %

00

20

90220

3050

4060

Tabela 2.3

Udzia kosztw
narzdzi
w jednostkowym
koszcie
wytwarzania, %

Lp.

Struktura kosztw linii technologicznej do kucia spiekw [5]

Urzdzenie

Udzia w cakowitym
koszcie linii, %

Mieszalnik i urzdzenia pomocnicze

Prasa hydrauliczna do zagszczania o nacisku 4 MN

6,7

Generator atmosfery o wydajnoci 00 m3/h

4,2

Piec do spiekania o wydajnoci 400 kg/h, moc 370 kW

20,8

Urzdzenie do nagrzewania indukcyjnego w wydajnoci 400 kg/h,

moc 200kW

8,3

Prasa do kucia o nacisku 6 MN, moc 60 kW

33,3

Robot i urzdzenie do smarowania

4,6





Razem

2,0

00,0

Struktur kosztw linii technologicznej do kucia spiekw przedstawiono w tabeli 2.3 [6]. Koszt prasy do prasowania proszkw i kucia stanowi poow kosztu caej linii.
Ekonomiczno wytwarzania wyrobw z proszkw w istotny sposb zaley od
masy czci i wielkoci produkcji. Na rysunku 2.2 przedstawiono koszt wytwarzania
piercienia synchronizatora przez kucie dokadne, prasowanie i spiekanie oraz kucie
spiekw []. Wytwarzanie piercieni synchronizatora o masie wikszej od 0,6 kg przez
kucie spiekw jest technologi ekonomicznie uzasadnion. Struktur kosztw kucia ze
spiekw nakrtki szecioktnej przy wielkoci produkcji 250 000 szt./rok przedstawiono na rysunku 2.3 [5].
87

koszt jednostkowy, DM/szt.

20
a

18

16
14
12
10
8
6
4
100

400

700

1000

masa, g

100

100

80,5



80
58,4

60

51,1

40,4

40



koszt odniesiony do technologii A, %

Rys. 2.2. Wpyw masy piercienia synchronizatora na koszt wytwarzania: a kucie dokadne
z walcowanych pwyrobw, b wyrb o duej gstoci otrzymany na drodze prasowania proszkw
i spiekania, c kuty spiek []

25,4

21,0

9,5
5,7

9,5

16,2

14,2

10,2

20

obrbka
mechaniczna
kucie
wsad
zagszczanie
proszek

Rys. 2.3. Struktura kosztw wytwarzania nakrtki szecioktnej (wielko produkcji 250 000 szt./rok):
A kucie ze wsadu walcowanego, B kucie matrycowe przedkuwki spiekanej, C kucie matrycowe
dokadne przedkuwki spiekanej [5]

2.2. Wyciskanie
Wyciskanie polega na tym, e metal lub stop zamknity w pojemniku wypywa
przez otwr matrycy. Ksztat przekroju poprzecznego wypywajcego metalu odpowiada ksztatowi otworu matrycy [7, 8]. Na drodze wyciskania otrzymuje si gotowe
wyroby lub pwyroby przeznaczone do dalszej obrbki skrawaniem, a take wyroby
o ksztatach walcowych i stokowych, pene i wydrone o przekroju okrgym i in88

nych przekrojach. Wyciskanie stosuje si take do otrzymywania przedkuwek majcych ksztat trzpienia o staym lub zmiennym przekroju, z pocienieniem na kocu, na
przykad zawory silnikw spalinowych. Proces wyciskania charakteryzuj metoda wyciskania oraz jego parametry zwizane z warunkami odksztacania [2, 7,8].
Metody procesu wyciskania
Rozrnia si dwa zasadnicze sposoby wyciskania:
z wypywem wspbienym metalu lub stopu,
z wypywem przeciwbienym metalu lub stopu.



Przy wyciskaniu wspbienym (rys. 2.4) materia  wypychany jest z pojemnika 2 w ten sposb, e pyta cisnca 3 przemieszczana jest stemplem 4 wzgldem cianek pojemnika, natomiast matryca 5 nie przemieszcza si wzgldem nich. W miar zbliania si stempla do matrycy wyciskany jest z niej wyrb 6.
Przy wyciskaniu wspbienym metal lub stop przemieszcza si wzgldem cianek pojemnika, a na powierzchni styku powstaj siy tarcia, przeciwdziaajce temu ruchowi. W tym procesie wytwarza si wyroby pene (rys. 2.4a) i wydrone
(rys. 2.4b). Przy wytwarzaniu wyrobw wydronych otwr, przez ktry wypywa metal, utworzony jest przez cianki matrycy 5 i iglic 7. Iglica dziuruje w nim otwr
w czasie wyciskania lub wprowadza si j w otwr we wsadzie, ktry przygotowany
jest wierceniem lub dziurowaniem na prasie.
b)



a)

Rys. 2.4. Schemat wyciskania wspbienego: a) wyciskanie wyrobu penego;

b) wyciskanie wyrobu wydronego [7]
(objanienia w tekcie)

Odmian wyciskania wspbienego jest wyciskanie z wypywem bocznym. Stosuje si take wyciskanie hydrauliczne, ktre polega na tym, e metal lub stop wygniatany jest z pojemnika przez otwr matrycy nie dziaaniem stempla, jak to ma miejsce
w procesie zwyczajnym, lecz dziaaniem cieczy doprowadzonej pod cinieniem
(rys. 2.5). W tym procesie wyciskany materia izolowany jest od narzdzi ciecz, poruszajc z prdkoci wiksz ni wypywajcy materia. Powoduje to wystpowanie
tarcia wyciskanego materiau o ciecz. Siy tarcia skierowane s w stron wypywu
89

materiau. Powoduje to zmniejszenie si siy koniecznej do wyciskania. Przy wikszej

lepkoci cieczy dodatkowe naprenia rozcigajce, wywoane siami tarcia, mog
przewysza zasadnicze naprenia ciskajce, co doprowadza do zniszczenia wyrobu.
Zakres zastosowania wyciskania hydraulicznego ograniczony jest temperatur.



Rys. 2.5. Schemat wyciskania hydraulicznego [7]



Rwnomierny rozkad odksztace uzyskuje si take przy wyciskaniu hydrodynamicznym, ktre polega na wspbienym wyciskaniu na gorco metalu izolowanego
od stempla krkiem grafitowym. Krek ten pod wpywem nacisku stempla kruszy
si, wypenia szczelin midzy metalem a pojemnikiem, tworzc jednoczenie powok smarujc.
Przy wyciskaniu przeciwbienym (rys. 2.6) wsad  wypychany jest matryc 2,
ktra przesuwa stempel 3 wzgldem cian pojemnika 4. Podczas wyciskania wyrobw
penych 5 (rys. 2.6a) materia  wygniatany jest przez otwr w matrycy, a przy wyciskaniu wyrobw wydronych i rur przez otwr piercieniowy wytworzony pomidzy pyt cisnc 6 i cianami pojemnika 4 (rys. 2.6b) lub matryc 2 i iglic 7
(rys. 2.6c). W procesie tym przemieszcza si moe zarwno pojemnik, jak i stempel. Przy wyciskaniu przeciwbienym materia nie przemieszcza si wzgldem cian
pojemnika, z wyjtkiem niewielkiej objtoci w pobliu matrycy. Tarcie w tym procesie oraz wpyw tarcia na siy wyciskania s mniejsze ni przy wyciskaniu wspbienym.
Czasami stosuje si wyciskanie mieszane, przy ktrym wspbiene i przeciwbiene wyciskanie metalu zachodzi rwnoczenie lub kolejno.
Gwnym schematem stanu naprenia przy wyciskaniu jest wszechstronne nierwnomierne ciskanie. Schemat odksztacenia zawiera jedno odksztacenie wyduajce i dwa odksztacenia ciskajce.
90

Wyciskanie ma szereg zalet w porwnaniu z innymi procesami przerbki plastycznej, jak cignienie, kucie czy walcowanie, wynikajcych z mechanicznego schematu
odksztacenia oraz moliwoci wytwarzania wyrobw o rnych ksztatach z trudno
odksztacalnych metali i stopw.
a)



b)



c)

Rys. 2.6. Schemat wyciskania przeciwbienego: a) wyciskanie wyrobw penych; b) wyciskanie

wyrobw wydronych, formowanych pyt cisnc; c) wyciskanie wyrobw wydronych formowanych iglic [7]
(objanienia w tekcie)

Mechaniczny schemat odksztacenia charakteryzuje stan wszechstronnych napre ciskajcych z jednym odksztaceniem wyduajcym. Schemat ten powoduje najwiksz plastyczno odksztacanego metalu. Dlatego wyciskanie mona stosowa do
odksztacania metali i stopw o maej plastycznoci, ktre nie daj odksztaca si innymi metodami.
9

wielko odksztacenia,
smarowanie,
temperatura i szybko odksztacenia,
sia wyciskania,
rodzaj, ksztat i wymiary materiau wyjciowego.



Parametry wyciskania
Parametrami wyciskania s [7,8]:

Przy zastosowaniu wyciskania mona otrzymywa wyroby pene i wydrone

o bardzo zoonym ksztacie przekroju poprzecznego: rury z wewntrznymi i zewntrznymi wzdunymi i poprzecznymi ebrami, wydrone wyroby z kilkoma kanaami o zoonym ksztacie itp. Wymiary i ksztat przekroju poprzecznego mog by
stopniowo lub skokowo zmieniane na dugoci wyrobu.
Przy wyciskaniu atwo jest osign przejcie z jednego ksztatu w inny przez
zmian matrycy. Dlatego celowe jest stosowanie wyciskania przy maoseryjnej produkcji nawet takich wyrobw, ktre mona wykonywa przez walcowanie jak na przykad
opatki turbin, ktre produkuje si w maych seriach o rnych typach i wymiarach.
Wyciskane wyroby maj du dokadno wymiarow.
Do wad procesu wyciskania naley zaliczy konieczno stosowania zwikszonych si, co stwarza trudne warunki pracy narzdzi, wystpowanie znacznej nierwnomiernoci odksztacenia, a w konsekwencji zrnicowania wasnoci na przekroju
i dugoci wyrobw. Podczas wyciskania s mniejsze uzyski w stosunku do innych procesw przerbki plastycznej.



Miar odksztacenia w tym procesie jest stopie oraz wspczynnik wyciskania.

Odksztacenia przy wyciskaniu charakteryzuje wzgldne zmniejszenie przekroju
= S0 S/S0

oraz wspczynnik wyciskania

= S0 /S,

gdzie S, S0 oznaczaj, odpowiednio, przekrj poprzeczny wyrobu i pojemnika.

Przy zbyt duych wspczynnikach wyciskania wystpuje nierwnomierne odksztacenie w wyciskanym materiale, co znacznie obnia jego jako.
Zalenie od rodzaju metalu lub stopu i ksztatu wyciskanego elementu stosuje si
nastpujce wspczynniki wyciskania:
= 45 dla stopw aluminium przeznaczonych do kucia matrycowego lub walcowania,
= 240 dla wyrobw ze stali,
= 2080 dla wyrobw z duraluminium,
= 3002000 dla oowianych i aluminiowych otulin kablowych.
92






Smarowanie powierzchni pracujcych jest konieczne w procesie wyciskania. Od

rodka smarnego wymaga si, by mia dostateczn lepko w podwyszonej temperaturze i tworzy cig warstw odporn na wysokie cinienia panujce w matrycy. Nie
powinien zawiera skadnikw, ktre ujemnie wpywaj na wyciskane elementy oraz
mie may wspczynnik tarcia. rodek smarujcy powinien mie te dobre wasnoci
cieplnie izolujce, zapobiegajc spadkowi temperatury nagrzanego materiau oraz nie
dopuszcza do zbytniego nagrzewania si pracujcych powierzchni narzdzia. Najbardziej rozpowszechnionym rodkiem smarujcym przy wyciskaniu stali na gorco jest
mieszanina grafitu pytkowego i oleju rolinnego. Do smarowania wykrojw przy wyciskaniu stopw tytanu na gorco stosuje si szko wodne w poczeniu z grafitem pytkowym, lub czyste szko w postaci ptna albo waty, rzadziej proszku. Przy wyciskaniu
na zimno stopw aluminium i miedzianych stosuje si jako rodki smarne pasty zawierajce olej maszynowy i sproszkowany grafit w stosunku  : 3.
Temperatura i szybko odksztacenia podczas wyciskania maj wpyw na wielko siy wyciskania, wielko napre i odksztace, struktur i jako wyciskanych
elementw. Metale i stopy, ktre maj wysok plastyczno mona wyciska na gorco
przy duej prdkoci. Mao plastyczne stopy, jak duraluminium, aroodporne stale
i stopy, wyciska si na gorco przy ograniczonych prdkociach. Wyciskanie tych stopw ze zbyt duymi prdkociami powoduje wystpowanie na ich powierzchni periodycznie powtarzajcych si poprzecznych pkni.
Omwione w tym rozdziale zagadnienia stanowi wprowadzenie do kucia matrycowego i wyciskania wyrobw z proszkw i spiekw oraz kompozytw. Omwiono
aspekty kucia w matrycach zamknitych i wyciskania, ktre uatwi zrozumienie zagadnie zwizanych z modelowaniem tych procesw ujtych w rozdziale 3 oraz wytwarzaniem tworzyw konstrukcyjnych z proszkw elaza, aluminium i jego stopu, tytanu i kompozytw na ich osnowie, ktre zawarte s w rozdziale 4.

2.3. Literatura

[] Bockstiegel G.: Bisherige Entwicklung und gegenwrtiger Stand der Sinterschmiedetechnik. Powder Metallurgy International, vol. 8, No. 2, 986, 9300
[2] Wasiunyk P.: Kucie matrycowe. Warszawa, WNT 975
[3] Dorofeev Ja.G., Gasanov B.G. i in.: Promyslennaja technologija gorjacego pressowanija poroskovych izdelij. Moskva, Metallurgija 990
[4] Bockstiegel G.: Bisherige Entwicklung und gegenwrtiger Stand der Sinterschmiedetechnik. Powder Metallurgy International, vol. 8, No. 3, 986, 232235
[5] Bockstiegel G.: Bisherige Entwicklung und gegenwrtiger Stand der Sinterschmiedetechnik. Powder Metallurgy International, vol. 8, No. 4, 986, 302304
[6] Fischmeister H.F., Olsson L., Esterling K.E.: Powder Forging. Powder Metallurgy
International, vol. 6, No. , 974, 3040
93






[7] Szczepanik S.: Teoretyczne i technologiczne aspekty kucia spiekanych stali. ZN

AGH, nr 37, 99
[8] Hirschorn J.S., Bargainne R.B.: The forging of powder metallurgy preforms. Metal
Forming, No. , 970, 320327
[9] Ridal K.A., Cundill R.T.: Sinter forging of alloy steel components. Metallurgia and
Metal Forming, No. 8, 97, 204209
[0] Sintergeschmiedete Bauteile Przision und Sicherheit in Serie. Krebsge informationen
[] Praca badawcza Instytutu Metalurgii AGH w Krakowie nr 2.35.3
[2] Bockstiegel G., Dittrich E., Cremer H.: Experiences with an Automatic Powder
Forging Line. Powder Metallurgy International, No. 4, 978, 7680
[3] Weber M., Albano-Mller L., Huppmann W.J.: Truck Synchronizer Rings Produced by Powder Forging. International Congress and Exposition, Detroit, Michingen, February 2428 986
[4] Frobin R., Lorenz B., Pannasch S., Altmann E.: Mglichkeiten und Perspektiven
des Pulverschmiedens. Fachtagung Umformtechnik, 87, Teil 2, 2923
[5] Huppmann W.J., Hirschvogel M.: Powder forging. International Metals Reviews,
No. 5, 978, 209240
[6] Bockstiegel G.: Technical and Economic Aspects of P/M Hotforming. Part 2. Powder Metallurgy International, vol. 6, No. 4, 974, 7278
[7] Morawiecki M., Sadok L., Wosiek E.: Teoretyczne podstawy technologicznych
procesw przerbki plastycznej. Katowice, Wyd. lsk 977
[8] Wasiunyk P.: Teoria procesw kucia i prasowania. Warszawa, WNT 982

94

ROZDZIA 3

Wybrane zagadnienia modelowania

odksztacania spiekw i kompozytw

3.. Plastyczno materiaw otrzymanych z proszkw



Plastycznoci nazywa si zdolno materiaw do ich odksztacania bez naruszenia spjnoci. Na plastyczno ma wpyw skad chemiczny i warunki ksztatowania,
tj. temperatura i prdko odksztacenia oraz stan napre. Plastycznoci materiaw
litych powicone jest midzy innymi opracowanie []. Brak jest danych w literaturze
w odniesieniu do wyrobw z proszkw i kompozytw.
W rozdziale tym przedstawiono wyniki bada plastometrycznych materiaw na
osnowie stopw aluminium i kompozytw otrzymanych z proszkw. Materiay wytworzone zostay z proszkw stopw aluminium otrzymanych metod rozpylania,
ktrych ksztat przedstawiony jest na rysunku 3..
b)



a)

25 m

100 m

c)

25 m

Rys. 3.. Struktury proszkw stopw aluminium otrzymanych metod rozpylania, obserwowane na
mikroskopie optycznym: a) Al7,5Si5Fe2Ni3Cu,Mg0,6Cr; b) Al20Si5Fe2Ni; c) Al5,5Cu [2]

95

Z proszkw tych wykonano wypraski o gstoci wzgldnej okoo 0,8, ktre

po nagrzaniu do temperatury 500oC odksztacano na gorco w matrycach zamknitych. T metod wytworzono rwnie kompozyt Al-5,5% mas. SiC. Po odksztacaniu
na gorco materiay posiaday gstoci wzgldne w przedziale 0,900,95. Struktury zagszczanych na gorco wyprasek ze stopw Al7,5Si5Fe2Ni3Cu,Mg0,6Cr
i Al20Si5Fe2Ni po wyarzaniu w temperaturze 500oC w czasie 2,5 h przedstawiono
na rysunkach 3.2a, b. Struktur po odksztacaniu na gorco kompozytu Al-5,5% mas.
SiC przedstawiono na rysunku 3.2c, a stopu Al5,5Cu na rysunku 3.2d.
Materiay poddano badaniom podatnoci do odksztace plastycznych w prbie
ciskania na serwohydraulicznej prasie WPM w Institut fr Metallformung TU Bergakademie Freiberg.
Przeprowadzono je przy nastpujcych parametrach [3, 4, 5]:

temperatura odksztacania: 20, 400, 450, 500oC;

prdko odksztacenia:  = 0,0, , 0 s;



b)



a)

logarytmiczne odksztacenie w zakresie h do 0,9.

100 m

c)

100 m

100 m

d)

80 m
80 m

Rys. 3.2. Obserwowane na mikroskopie optycznym struktury materiaw po odksztacaniu na gorco

i wyarzaniu w temperaturze 500oC w czasie 2,5 h: a) stop Al7Si5Fe3Cu,Mg0,6Cr; b) stop
Al20Si5Fe2Ni oraz po odksztacaniu na gorco: c) kompozyt Al-5,5% mas. SiC; d) stop Al5,5Cu [2]

96

Prbki ciskano midzy pytami smarowanymi emulsj grafitow. Krzywe ciskania przedstawiono na rysunkach 3.33.6. Na krzywych tych widoczny jest wpyw prdkoci odksztacenia na przebieg zalenoci naprenie odksztacenie.
Charakterystyczn cech materiaw Al7Si5Fe3Cu,Mg0,6Cr, Al20Si5Fe2Ni
oraz Al5,5Cu jest ich due umocnienie w pocztkowym etapie odksztacania, do odksztace logarytmicznych wynoszcych okoo 0,05, po czym nastpuje ich miknicie. Efekt ten wystpuje silniej przy temperaturze odksztacania wynoszcej 400oC.
Wpyw na miknicie materiau ma rwnie prdko odksztacenia. Materiay mikn
szybciej przy prdkoci odksztacenia =  s ni przy = 0,0 s. Moe to by
spowodowane przyrostem temperatury w wyniku zamiany pracy plastycznego odksztacenia na ciepo.



, MPa

b)

, MPa

a)

t, oC

t, oC
h

b)

, MPa

, MPa

a)



Rys. 3.3. Zaleno naprenie odksztacenie przy rnych temperaturach podczas ciskania stopu
Al20Si5Fe2Ni otrzymanego przez zagszczanie na gorco wyprasek z proszku. Prdko odksztacenia:
a) = 0,0 s; b) =  s [3, 5]

t, oC
h

t, oC

Rys. 3.4. Zaleno naprenie odksztacenie przy rnych temperaturach podczas ciskania stopu
Al7Si5Fe3Cu,Mg0,6Cr otrzymanego przez zagszczanie na gorco wyprasek z proszku. Prdko
odksztacenia: a) = 0,0 s; b) =  s [3, 5]

97

a)

Podobne zjawisko wystpuje dla stopu Al5,5Cu (rys. 3.5). Umocnienie materiau
w pocztkowej fazie odksztacania, ktre wystpuje przy odksztaceniach logarytmicznych w zakresie od 0,02 do 0,05, zaley od prdkoci odksztacania. Przy temperaturze
odksztacania 500oC widoczny jest silny efekt rekrystalizacji dynamicznej, ktry ma
wpyw na zalenoci naprenie odksztacenie. Miknicie tego materiau jest bardziej rwnomierne przy temperaturze odksztacania 400oC ni przy 500oC. Na jego
zachowanie si podczas odksztacania przy temperaturze 500oC duy wpyw ma prdko odksztacenia, z ktrej wzrostem nastpuje intensywniejsze jego miknicie. Zaleno naprenie odksztacenie dla kompozytu Al-5,5% mas. SiC uzyskane podczas bada w temperaturze otoczenia pokazano na rysunku 3.6. Materia ten umacnia
si ze wzrostem wielkoci odksztacenia.
Przebiegi zalenoci naprenie odksztacenie okrelone dla duych odksztace
pokrywaj si z krzywymi otrzymanymi przy zadanych maych odksztaceniach.
100
90

-1

1010ss1

70
60

1,0
1,0s-1
s1

50



naprenie , MPa

80

40
30
20



10

0,1
s-11
0,1s
-1

0,01 s1
0,01s

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

odksztacenie logarytmiczne

b)

70

-1

10 ss1
10

naprenie , MPa

60

-1
1,0
1,0s s 1

50
40

s-1
0,10,1
s1

30
20
0,01
s- 1
0,01s

10

0
0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

odksztacenie logarytmiczne

Rys. 3.5. Wpyw prdkoci odksztacenia na zaleno naprenie odksztacenie

podczas ciskania stopu Al5,5Cu w temperaturze: a) 400oC; b) 500oC [6]

98

Aproksymacja zalenoci naprenie odksztacenie funkcjami potgowymi []

2 m2 / h
= A m
h e

(3.)

daje dla tych materiaw zadawalajc dokadno do odksztace h = 0,6. Dla odksztace wikszych, wystpuj rnice pomidzy danymi eksperymentalnymi i krzywymi aproksymujcymi (rys. 3.6).
Wyniki bada plastycznoci materiaw Al7Si5Fe3Cu, Mg0,6Cr, Al20Si5Fe2Ni
oraz Al5,5Cu pokazuj, e poprzez szybkie schadzanie w czasie rozpylania ciekego
stopu jest moliwe wytworzenie proszkw, z ktrych otrzymane tworzywa, przez kucie
na gorco, s podatne na odksztacenia plastyczne. Ich plastyczno zwizana jest
z warunkami odksztacania, tj. temperatur i prdkoci odksztacenia.
b)

160

160
140

120

120

100

100

80

80

aproksymacja
eksperyment

40
20

60

aproksymacja
eksperyment

40
20

0
0,0



0
0,0

naprenie , MPa

140

60

180
naprenie , MPa

a)

0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
odksztacenie logarytmiczne h

1,2

0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
odksztacenie logarytmiczne h



Rys. 3.6. Zalenoci naprenie odksztacenie okrelone podczas ciskania kompozytu Al-5,5% mas.
SiC z prdkoci odksztacenia: a) = 0,0 s; b) = 0 s [4]

500 m

32 m

Rys. 3.7. Struktura po wyciskaniu wspczynnikiem 3 natryskowo formowanego stopu

Al7Si5Fe3Cu,Mg0,6Zr, obserwowana na mikroskopie optycznym [7]

Podobne zjawiska wystpuj w stopach Al7Si5Fe3Cu,Mg0,6Zr otrzymanych

przez natryskowe formowanie i wyciskanie. Ich struktur pokazano na rysunku 3.7,
a zaleno naprenie odksztacenie na rysunku 3.8.
99

180

a)
naprenie , MPa

160
1

= 10 s

140
120
100

= 1 s

80
60

= 0,01 s

40
20
0
0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

b)

odksztacenie logarytmiczne

140

= 10 s

100

= 1 s

80
60
40
20



naprenie , MPa

120

0,1

0,2



0
0,0

0,3

= 0,01 s

0,4

0,5

0,6

odksztacenie logarytmiczne

Rys. 3.8. Zalenoci naprenie odksztacenie natryskowo formowanego i wyciskanego materiau

Al7Si5Fe3Cu,Mg0,6Zr ze wspczynnikiem 3 przy rnych prdkociach odksztacenia
i temperaturach: a) t = 465C, b) t = 495C [7]

3.2. Fizyczne i numeryczne modelowanie

procesw wyciskania
3.2.. Fizyczne modelowanie wyciskania wspbienego wyprasek
Procesy wyciskania s gwnie stosowane do otrzymywania pproduktw do dalszego przetwrstwa lub do otrzymywania wyrobw gotowych nie wymagajcych
lub wymagajcych zastosowania obrbki mechanicznej wykaczajcej. Charakteryzuje je korzystny stan napre ciskajcych w odksztacanym materiale, co poprawia
00

jego plastyczno oraz pozwala na uzyskanie duych odksztace w jednym zabiegu.

Te korzystne cechy wyciskania wykorzystuje si do zagszczania i formowania pwyrobw z proszkw i spiekw metali oraz kompozytw.
Zjawiska zachodzce w materiale podczas wyciskania na gorco wyprasek
z proszku aluminium analizowano w pracach [8, 9, 0, ]. Wypraski o gstoci
wzgldnej 0,8 odksztacano stopniowo przy temperaturze 500oC ze wspczynnikiem
wyciskania = 4, lub = 3,32. Zmiany siy wyciskania w zalenoci od przemieszczenia stempla oraz ksztat prbek i ich gstoci w poszczeglnych etapach wyciskania
przedstawiono na rysunkach 3.9 i 3.0.

80

B
40
0

A
0

sia wyciskania F, kN

120

12

16

20

24

28

32



droga stempla l, mm
A

= 2,59 g/cm
Fw = 50 kN

D
3

= 2,66 g/cm
Fw = 96 kN

= 2,66 g/cm
Fw = 100 kN



gsto: = 2,3 g/cm

sia: Fw = 0 kN

Rys. 3.9. Zmiana siy w zalenoci od drogi stempla oraz ksztatu materiau podczas wyciskania
wyprasek z proszku aluminium. Temperatura wyciskania 500C, wspczynnik wyciskania = 4, [9]

Proces wyciskania skada si z trzech podstawowych etapw. W pierwszym etapie

odksztacania zagszcza si porowata wypraska przy niewielkim pyniciu materiau
w kierunku promieniowym. Etap ten koczy si po osigniciu przez materia gstoci
teoretycznej, w momencie zapocztkowania wypywu materiau przez oczko matrycy.
Drugi etap to wypyw zagszczonego materiau przez oczko matrycy przy prawie staej
sile. W trzecim etapie tworzy si tzw. strefa martwa, a duemu przyrostowi siy nie
towarzyszy odksztacenie materiau.
0

sia wyciskania F, kN

200

160

120

80
40
0

B
A
0

10

12

14

16

droga stempla l, mm
A

C
3

= 2,63 g/cm
Fw = 100 kN

E
3

= 2,66 g/cm
Fw = 132 kN

= 2,66 g/cm
Fw = 188 kN



gsto: = 2,32 g/cm = 2,58 g/cm

Fw = 50 kN
sia: Fw = 0 kN

D
3



Rys. 3.0. Zmiana siy w zalenoci od drogi stempla oraz ksztatu materiau podczas wyciskania
wyprasek z proszku aluminium. Temperatura wyciskania 500C, wspczynnik wyciskania = 3,32 [9]

Na rysunku 3. przedstawiono przykadowe zalenoci siy od drogi stempla

podczas wyciskania wyprasek z proszkw stopw aluminium przy temperaturze
490oC z rnymi wspczynnikami wyciskania. Krzywe otrzymane dla materiaw
Al7Si5Fe3Cu,Mg0,6Cr i Al20Si5Fe2Ni wyciskanych ze wspczynnikami w zakresie od = 4, do 3,32 maj rwnie trzy charakterystyczne etapy. Podczas wyciskania ze wspczynnikiem = 53,26 wystpuje pierwszy etap zagszczania, a nastpnie przejcie w trzeci etap, w ktrym wystpuje szybki przyrost siy przy maym
wzrocie przemieszczenia stempla.
Struktury tych materiaw po wyciskaniu pokazano na rysunkach 3.2 i 3.3.
Struktury wyciskanych materiaw otrzymanych z wyprasek z proszkw Al20Si5Fe2Ni,
Al7Si5Fe3Cu,Mg0,6Cr i Al7Si5Fe3Cu,Mg0,6Zr charakteryzuj si drobnym
ziarnem i rwnomiernym rozoenia tlenkw. Znaczce zmiany w strukturze nadeutektycznych stopw aluminium z krzemem otrzymanych metodami metalurgii proszkw, w porwnaniu z ich odlewami, powoduj ich dobr podatno na odksztacenia
plastyczne.
02

500

a)
sia wyciskania F, kN

= 53,26
400

= 13,32

300

= 5,92
200

= 4,11

100
0
0

b)

4 6

8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40
droga stempla l, mm

400

= 13,32

300
200
100
0
2

4 6

= 5,92
= 4,11

8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40
droga stempla l, mm





sia wyciskania F, kN

500

Rys. 3.. Zmiana siy podczas wyciskania wspbienego wyprasek otrzymanych z proszkw:
a) Al7Si5Fe3Cu,Mg0,6Cr; b) Al20Si5Fe2Ni. Temperatura wyciskania 495oC [8]

100 m

a)

100 m

b)

Rys. 3.2. Obserwowane na mikroskopie optycznym struktury stopu Al7Si5Fe3Cu,Mg0,6Cr

po wyciskaniu w 490oC ze wspczynnikiem : a) = 4,; b) = 3,32. Obserwacje na przekroju
poprzecznym [2, 8]

03

100 m

a)

100 m

b)

Rys. 3.3. Obserwowane na mikroskopie optycznym struktury stopu Al20Si5Fe2Ni po wyciskaniu

w temperaturze 490oC ze wspczynnikiem : a) = 4,; b) = 3,32. Obserwacje na przekroju
poprzecznym [2, 8]



3.2.2. Analiza metod elementw skoczonych pynicia materiau

w procesie wyciskania wspbienego



Analiza pynicia materiau metod elementw skoczonych podczas wyciskania

wyprasek z proszkw jest moliwa dla drugiego etapu tego procesu, gdy materia pynie po uprzednim zagszczeniu. Wybrane symulacje przeprowadzono dla wyciskania
wspbienego odkuwek zaworu, ktrych celem jest okrelenie midzy innymi rozkadu temperatury, odksztace i napre w odksztacanym materiale w zalenoci od
jego pocztkowej temperatury i temperatury narzdzi oraz prdkoci stempla podczas
wyciskania.
Proces technologiczny wytwarzania odkuwki zaworu skada si z dwch zabiegw: spczania i wyciskania. Symulacja dotyczy drugiego zabiegu procesu wytwarzania. Do symulacji wyciskania wspbienego materiau Al20Si5Fe2Ni i Al5,5Cu zastosowano program CAPS-Finel V.4.62 z modelem ciaa sztywno-plastycznego dla osiowo
symetrycznych elementw. Obliczenia przeprowadzono dla warunkw termomechanicznych procesu. Na rysunku 3.4 przedstawiono rozkady intensywnoci odksztace
i temperatury w kocowym etapie wyciskania stopu Al20Si5Fe2Ni.
W rodkowej czci odkuwki wystpuj porwnywalne wartoci intensywnoci
odksztacenia, ktre zawieraj si w przedziale od ,8 do 2,68. Na brzegu odkuwki
przyjmuj one wartoci od ,98 do 4,8. Rozkad temperatury zbliony jest do jednorodnego i potwierdza prawie izotermiczne warunki procesu wyciskania. Rozkad intensywnoci odksztace w wyciskanych wypraskach z proszku aluminium w rnych etapach ich odksztacania przedstawiony jest na rysunku 3.5. Potwierdza on jakociowo
uzyskane wyniki dla materiau Al20Si5Fe2Ni.
04

b)

c)
0,22

10,00

10,00

0,27

0,00

0,10

10,00
0,00

0,44

0,61
0,78
0,95

10,00

20,00

0,62

0,00

10,00

0,00

1,02
1,42
1,82
2,22

0,62
0,22

20,00
0,00

R, mm

10,00

Z, mm

0,10
Z, mm

Z, mm

0,10

d)

20,00

20,00

20,00

1,18
1,93
2,68
3,43
4,18

0,43

20,00

20,00
0,00 475,5
Z, mm

a)

40,00

20,00
40,00

475,5
473,2
470,9
468,6
466,3

1,18
0,43

20,00

0,00

20,00 40,00

R, mm

0,00

20,00 40,00

R, mm

R, mm

a)

b)
0,199
0,319

0,00

Z, mm

5,00

0,439

0,559
0,679

0,00

5,00

10,00 15,00
R, mm

10,00

0,00

0,00

1,06

1,65

10,00

3,42
2,83
2,24

20,00

Z, mm

Z, mm

5,00

10,00
20,00
R, mm

d)

0,47

0,00

0,157
0,287
0,417
0,807
0,677
0,547

10,00

20,00



c)

0,079



Z, mm

5,00

0,00

10,00

10,00

Rys. 3.4. Wyniki symulacji wyciskania wspbienego z zastosowaniem programu CAPS-Finel:

(ac) rozkad intensywnoci odksztacenia w rnych etapach wyciskania i temperatury w kocowym
etapie tego procesu (d). Materia Al20Si5Fe2Ni. Warunki brzegowe do symulacji: wspczynnik tarcia
= 0,, temperatura materiau tm = 475C, temperatura narzdzi tn = 475C, prdko stempla
 mm/s. Wspczynnik wyciskania = 4, [8]

20,00

0,55
1,22
1,89
3,9
3,23
2,56

40,00

60,00
0,00

20,00
R, mm

0,00

20,00

40,00
R, mm

Rys. 3.5. Rozkady intensywnoci odksztace w kolejnych etapach wyciskania ze wspczynnikiem

= 3,32 w temperaturze 500C wyprasek z aluminium. Krok obliczeniowy: a) 20; b) 200; c) 240;
d) 323. Warunki brzegowe do symulacji: wspczynnik tarcia = 0,, temperatura materiau
tm = 475C, temperatura narzdzi tn = 475C, prdko stempla  mm/s [9]

05

3.2.2.. Wpyw ksztatu narzdzi na pynicie materiau

w procesie wyciskania wspbienego
Pynicia materiau analizowano w oparciu o badania laboratoryjne i z zastosowaniem programu CAPS-Finel v.4.62 do symulacji metod elementw skoczonych
procesw osiowo symetrycznych.
Analiz przeprowadzono dla nastpujcych warunkw [2]:
wspczynnik wyciskania = 4, i 3,32;
wspczynnik tarcia = 0,;
kt stoka matrycy 80, 20 , 90o;
temperatura narzdzi tn = 500oC;
temperatura materiau tm = 500oC;

prdko narzdzi  mm/s.

b)

c)



a)



Badania objy wyciskanie ze wspczynnikami = 4, i 3,32 wyprasek i wstpnie zagszczonych na gorco pwyrobw z proszku stopu Al8,5Cu0,56Mg6,36Si
w matrycach o zadanych ksztatach czci stokowej w temperaturze 500oC. Analizowane warianty procesu wyciskania pokazano na rysunku 3.6, a na rysunkach 3.7
i 3.8 wyroby po wyciskaniu wyprasek z proszkw (a) i wstpnie zagszczonych pwyrobw (b). Na rysunkach 3.93.23 przedstawiono wyniki symulacji procesw wyciskania przy ustalonych parametrach.

d)

e)

f)

Rys. 3.6. Analizowane warianty procesu wyciskania ze wspczynnikiem = 3,32 (a, b, c)

i = 4, (d, e, f). Kt stoka matrycy: a), d) 80o; b), e) 20o; c), f) 90o [2, 3]

06

a)

b)

Rys. 3.7. Elementy wyciskane ze wspczynnikiem = 4, z wyprasek (a)

i wstpnie zagszczonych na gorco pwyrobw (b) [2, 3]

b)



a)

b)

10,00

10,00 2,30

1,54
0,94
0,34
0,34
0,94
1,54

0,94

0,00

Z, mm

Z, mm

0,00

20,30
15,80
24,80
20,30
15,80
11,30
6,80
2,30

c)

0,34

10,00

10,00
0,94

2,74
2,14
1,54

30,00

30,00
0,00

20,00
R, mm

499,7

0,00 499,2

3,34

20,00 0,34

20,00

10,00

0,00

Z, mm

a)



Rys. 3.8. Elementy wyciskane ze wspczynnikiem = 3,32 z wyprasek (a)

i wstpnie zagszczonych na gorco pwyrobw (b) [2, 3]

498,7

10,00

498,2
497,7

20,00 497,2
30,00

20,00
R, mm

0,00

20,00
R, mm

Rys. 3.9. Wyniki symulacji metod elementw skoczonych procesu wyciskania wyprasek z proszku
stopu Al8,5Cu0,56Mg6,36Si w temperaturze 500oC ze wspczynnikiem = 4,. Kt narzdzia 80o.
Rozkad: a) intensywnoci napre (MPa); b) intensywnoci odksztace; c) temperatury (oC) [2]

07

a)

b)

0,51
1,20

20,00

0,00

499,3
3,96
3,96
3,27
3,27

20,00

0,00 498,4
497,5

Z, mm

Z, mm

0,00

Z, mm

21,00
17,20
13,40
9,60
5,80
5,80
2,00

c)

1,89
2,58

496,6

20,00

1,20

495,7

2,58

40,00

40,00

20,00
R, mm

0,00

20,00
R, mm

0,00

0,00

40,00

20,00
R, mm

20,00

0,00

20,00



Z, mm

0,00

21,80
26,60
21,80
17,00
12,20
7,40
7,40
2,60

40,00

40,00

0,00

25,00
R, mm

0,00

499,1
497,3
495,5

20,00

493,7
491,9

40,00

490,1

2,16

60,00

60,00

3,68
3,68

c)

Z, mm

21,80

0,64
0,64
1,40
2,92
2,16
2,92
3,68
4,44
4,44



b)
21,80

Z, mm

a)

Rys. 3.20. Wyniki symulacji metod elementw skoczonych procesu wyciskania wyprasek z proszku
stopu Al8,5Cu0,56Mg6,36Si w temperaturze 500oC ze wspczynnikiem = 4,. Kt narzdzia 90o.
Rozkad: a) intensywnoci napre (MPa); b) intensywnoci odksztace; c) temperatury (oC) [2]

0,00

1,40

25,00
R, mm

60,00

0,00

25,00
R, mm

Rys. 3.2. Wyniki symulacji metod elementw skoczonych procesu wyciskania wyprasek z proszku
stopu Al8,5Cu0,56Mg6,36Si w temperaturze 500oC ze wspczynnikiem = 3,32. Kt narzdzia 90o.
Rozkad: a) intensywnoci napre (MPa); b) intensywnoci odksztace; c) temperatury (oC) [2]

W wyciskanym materiale w matrycy o kcie 90o ze wspczynnikiem = 3,32 intensywnoci odksztacenia w czci nie wycinitej zawieraj si w przedziale 0,642,6,
w czci kalibrujcej 3,684,44, a poza ni ,402,6, a wartoci napre w kotlinie
odksztacenia wynosz 7,02,8 MPa. W wyrobach wyciskanych z tym samym wspczynnikiem w matrycy o kcie 20o, intensywnoci odksztacenia w czci stokowej
08

wynosz ,393,76, kalibrujcej 2,973,76, a w czci wycinitej 0,604,55. Najwiksze naprenia maj wartoci 8,924,30 MPa. Natomiast w materiale wyciskanym
w matrycy o kcie 80o intensywnoci odksztacenia wynosz w czci nie wycinitej
,092,49, w czci kalibrujcej 2,493,89 i w czci wycinitej ,092,49, a najwiksze wartoci napre 8,522,6 MPa wystpuj w czci nie wycinitej prbki.
b)

60,00

80,00

80,00
25,00
R, mm

2,97
2,18
1,39
0,60

0,00

498,7
496,4
494,1
491,8

40,00

60,00

0,00

20,00
Z, mm

20,00

40,00

40,00

0,00

2,97
3,76
4,55
2,97
2,97
3,76

489,5
487,2

60,00

80,00

25,00
R, mm

0,00



Z, mm

20,00

0,00

24,30
29,70
18,90
13,50
8,10
2,70

Z, mm

0,00

c)

1,39
2,18
2,97
3,76

a)

25,00
R, mm

Z, mm

0,00

20,00

c)
1,09

0,00

22,60
18,50
14,40
10,30
6,20
2,10

2,49
3,89

20,00

1,09
2,49
3,89
5,29
6,69
8,09

0,00

20,00

40,00

0,00

20,00
R, mm

0,00

1,09

20,00
R, mm

496,4
495,4
494,4

2,49

40,00

499,4
498,4

Z, mm

b)

Z, mm

a)



Rys. 3.22. Wyniki symulacji metod elementw skoczonych procesu wyciskania wyprasek z proszku
stopu Al8,5Cu0,56Mg6,36Si w temperaturze 500oC ze wspczynnikiem = 3,32. Kt narzdzia 20o.
Rozkad: a) intensywnoci napre (MPa); b) intensywnoci odksztace; c) temperatury (oC) [2]

40,00

0,00

20,00
R, mm

Rys. 3.23. Wyniki symulacji metod elementw skoczonych procesu wyciskania wyprasek z proszku
stopu Al8,5Cu0,56Mg6,36Si w temperaturze 500oC ze wspczynnikiem = 3,32. Kt narzdzia 80o.
Rozkad: a) intensywnoci napre; b) intensywnoci odksztace; c) temperatury (oC) [2]

09

Podobne zalenoci wystpuj w materiale wyciskanym z = 4,, a najmniejszy

przedzia wartoci odksztace wynosi 0,343,34 dla matrycy z ktem 80o.
Zapotrzebowanie na wyroby o odpowiednich wasnociach uytkowych powoduje
konieczno wytwarzania elementw konstrukcyjnych z materiaw o zmiennym skadzie chemicznym lub wielowarstwowych. Na rysunku 3.24 przedstawiono wyniki
symulacji wyciskania wspbienego wypraski wykonanej z proszkw dwch materiaw: aluminium i stopu Al8,5Cu0,56Mg6,36Si. Symulacj przeprowadzono z zastosowaniem programu MSC.MARC/AutoForge. Na rysunku 3.24a pokazano wynik symulacji, a na rysunku 3.24b prbk po wyciskaniu oraz jej przekrj wzduny. Uoenie
materiau na przekroju uzyskanym w wyniku symulacji jest podobne do uoenia materiau na przekroju uzyskanym w wycinitej prbce. Potwierdza to przydatno tego
programu do analizy pynicia materiaw warstwowych.

a)



b)



Al

Al8,5Cu0,56Mg6,36Si

Rys. 3.24. Przykad wyciskania elementu o ksztacie zaworu z dwuwarstwowej wypraski z materiau
Al/Al8,5Cu0,56Mg6,36Si: a) symulacja metod elementw skoczonych; b) wsad i element po wyciskaniu oraz przekrj wzduny prbki wycinitej (u gry) [7, 4]

Wyniki analizy pynicia materiau podczas wyciskania pwyrobw z proszkw

stopu aluminium Al8,5Cu0,56Mg6,36Si wykazay, e jest moliwe wyciskanie ze
wspczynnikami = 4, i = 3,32 w matrycach z ktem czci stokowej w zakresie
od 90 do 80o zarwno wyprasek, jak i wstpnie zagszczonych na gorco pwyrobw.
Konstrukcja narzdzi ma wpyw na rozkad odksztace w materiale wyciskanym. Naj0



korzystniejszy rozkad odksztace wystpuje w materiale wyciskanym przy kcie matrycy 80o. O wyborze konstrukcji narzdzia do wyciskania decydowa bd ostatecznie uzyskane wasnoci i struktura wyrobw. Na rysunku 3.25 przedstawiono struktur
i rozkad odksztace w wyciskanym materiale ze stopu Al5,5Cu.



Rys. 3.25. Rozkad intensywnoci odksztacenia i struktury w wyciskanym stopie Al5,5Cu

w temperaturze 520oC ze wspczynnikiem wyciskania = 3,32. Powikszenie struktury 20 [5]

3.2.3. Analiza metod elementw skoczonych

procesu wyciskania przeciwbienego
Analiz procesu wyciskania przeciwbienego przeprowadzono z zastosowaniem
programu MSC.MARC/AutoForge dla odkuwki piercienia toka. Kucie tej odkuwki
odbywa si w dwch zabiegach: spczania i wyciskania. Symulacje przeprowadzono
dla osiowo symetrycznego przypadku, stosujc model ciaa sztywno-plastycznego
i termomechaniczn procedur oblicze. Na rysunku 3.26 pokazano rozkady intensywnoci odksztace w odkuwce ksztatowanej stemplem przemieszczajcym si
z prdkoci 0, m/s, a na rysunku 3.27 rozkady temperatur w kocowym etapie odksztacania z rnymi jego prdkociami. Wyniki symulacji pokazuj, e rozkady temperatury w odkuwkach zalene s od prdkoci narzdzi, przy tych samych pozostaych
warunkach odksztacania. Przy prdkoci narzdzi 0,5 m/s lokalnie temperatura przekracza 500C. Jest to niekorzystne zjawisko, ktre powoduje przemiany metalstabilnych faz i rozpuszczanie si wydziele w aluminiowej osnowie. W konsekwencji, zanikaj korzystne wasnoci otrzymane w nadeutektycznych stopach Al-Si podczas wytwarzania proszku.


b)



a)



Rys. 3.26. Rozkad intensywnoci odksztace w odkuwce w kocowym etapie wyciskania przeciwbienego stopu Al7Si5Fe3Cu,Mg0,6Zr, uzyskany w wyniku symulacji programem MSC.MARC/
AutoForge. Prdko narzdzi 0, m/s, pocztkowa temperatura materiau 480oC, temperatura narzdzi 400oC, wspczynnik tarcia = 0, [3, ]

Rys. 3.27. Rozkad temperatury (oC) w odkuwce w kocowym etapie wyciskania przeciwbienego
stopu Al7Si5Fe3Cu,Mg0,6Zr, uzyskany w wyniku symulacji programem MSC.MARC/AutoForge. Prdko narzdzi: a) 0,5 m/s; b)  m/s. Pocztkowa temperatura 480oC, wspczynnik tarcia
= 0, [3, ]

2

3.3. Analiza procesu kucia w matrycy zamknitej

Przedmiotem analizy jest kucie wyprasek w ksztacie walca. Proces kucia obejmuje nagrzewanie wyprasek do temperatury 520oC w atmosferze argonu w czasie 0,5 godziny, a nastpnie ich odksztacanie jednym skokiem roboczym na prasie rubowej
PS-00 w matrycy zamknitej, podgrzanej do temperatury 380oC. Zmian siy w czasie
odksztacania w matrycy przedstawiono na rysunku 3.28.



Rys. 3.28. Zmiana siy w funkcji czasu podczas kucia wyprasek z rozpylanego stopu Al5,5Cu.
Gniot h 60% [6, 5]



W wyniku odksztacania w matrycach zamknitych w jednozabiegowym procesie

kucia, przy temperaturze 520oC i odksztaceniu h 30%, uzyskuje si wyroby o gstoci okoo 0,97 gstoci teoretycznej, natomiast po dwuzabiegowym odksztacaniu
(h 60%) wyroby o gstoci okoo 0,99 gstoci teoretycznej. Symulacja dotyczy
wstpnie zagszczonego na gorco materiau, ktry posiada gsto zblion do teoretycznej. Na rysunku 3.29 przedstawiono rozkady intensywnoci odksztacenia i struktury stopu Al5,5Cu po odksztaceniu w matrycach zamknitych.

Rys. 3.29. Rozkad intensywnoci odksztace i struktury w stopie Al5,5Cu odksztacanym

w matrycach zamknitych w temperaturze 520oC. Powikszenie struktury 20 [6, 5]

3

3.4. Modelowanie odksztacania kompozytw

umocnionych czstkami





Przy modelowaniu odksztacania materiaw kompozytowych wzmocnionych

czstkami wystpuj dwa zagadnienia: jedno zwizane z pyniciem materiau w skali
makro, a drugie ze zjawiskami zachodzcymi w otoczeniu czstki wzmacniajcej, czyli
pynicia materiau w mikroobszarach.
Modelowanie pynicia tych materiaw przeprowadza si przy okrelonych warunkach brzegowych, a w szczeglnoci zadanych zalenociach naprenie odksztacenie przy rnych prdkociach odksztacenia i wspczynniku tarcia. Modelowanie termomechaniczne wymaga dodatkowo okrelenia dla materiaw wielkoci fizycznych zwizanych z transportem ciepa.
Analiza pynicia materiau kompozytowego w skali makro moe by przeprowadzona z zastosowaniem dostpnych programw komercyjnych, w ktrych wykorzystuje si zalenoci podane na rysunku 3.6. Nie mog by one jednak zastosowane do
analizy pynicia tych materiaw w obszarach mikro, gdzie wymagane jest rozrnienie materiau osnowy i czstki wzmacniajcej o wielkoci mikrometra.
W dalszej czci podrozdziau przedstawiono wyniki z zastosowania programu
CAPS-Finel v.4.62 [8] do analizy spczania materiau kompozytowego Al-5,5% mas. SiC
oraz programu z zastosowaniem metody elementw skoczonych do analizy pynicia
w mikroobszarach tego materiau, otaczajcych czstki wzmacniajce [6,7]. Spczanie jest jednym z zabiegw procesw kucia oraz prb do wyznaczania granicznych
odksztace materiau. Na rysunku 3.30 pokazano prbki wykonane z materiau kompozytowego Al-5,5% mas. SiC po spczaniu z prdkoci odksztacenia 0 s.
a)

b)

c)

d)

Rys. 3.30. Prbki z kompozytu Al-5,5% mas. SiC przed odksztaceniem (a) oraz po zadanych
odksztaceniach logarytmicznych: b) h = 0,2; c) h = 0,6; d) h =  przy prdkoci odksztacenia
=0 s w temperaturze otoczenia [4]

Materia ten odksztaca si bez naruszenia spjnoci do wielkoci odksztace logarytmicznych poniej , jego struktur przedstawiono na rysunkach 3.3 i 3.32.
W materiale odksztaconym na zimno widoczna jest struktura z cechami wknistoci, szczeglnie po duych odksztaceniach. W otoczeniu czstek fazy wzmacniajcej i na powierzchni rozdziau obserwuje si spitrzenie dyslokacji, co wiadczy o ich
4

udziale w umocnieniu materiau (rys. 3.32). Wyniki symulacji pynicia materiau podczas spczania otrzymano z zastosowaniem programu CAPS-Finel v.4.62 [8], przy
zaoeniu, e odksztacanie odbywa si w temperaturze 20oC z prdkoci odksztacenia = 0 s oraz przyjciu modelu mechanicznego i wspczynnika tarcia = 0,. Na
rysunku 3.33 pokazano rozkady intensywnoci odksztace i napre na przekroju
spczanej prbki.
a)

b)

c)

10 m

10 m

10 m

Rys. 3.3. Struktury kompozytu Al-5,5% mas. SiC obserwowane na mikroskopie optycznym:
a) materia przed odksztaceniem; b) materia po odksztaceniu na zimno z h = 0,2; c) materia po
odksztaceniu na zimno z h =  [2, 4]

b)





a)

0,4 m

0,3 m

Rys. 3.32. Struktura odksztacanego na zimno kompozytu Al-5,5% mas. SiC obserwowana na transmisyjnym mikroskopie elektronowym. Materia po odksztaceniu: a) h = 0,2; b) h = 0,6 [2]

5

b)

8,00
78,0
43,0

6,00
4,00

8,0

5,00

62,0

0,357 426
0,
0,4 95
0,564
0,6
33

Z, mm

Z, mm

10,00

27,0

a)

2,00
0,00

INKR. 40 (72)
5,00
R, mm

0,00

c)


0,00

INKR. 60 (72)

5,00

0,00

8,00

0,813

Z, mm

1,013

4,00

8,00

0 ,9
13

0,713

2,00

0,395

6,00

0,913

1,113

5,00
R, mm

d)

Z, mm

0,613

SIGMAV, MPa

4,00

0,219



R, mm

INKR. 72 (72)

0,307

0,00

0,00

4,00
2,00

2,00

6,00

277,4

6,00

4,00

0,00

5,00
R, mm

0,
76

0,565
0,6 64
0 ,763
0,862
0,96 1

SIGMAV, MPa

8,00



Z, mm

6,00

0,466

Z, mm

8,00

INKR. 72 (72)

286,2
281,8
277,4
273,0

0,00

0,395

0,00

2,00

INKR. 72 (72)

0,00

5,00
R, mm

0,00

INKR. 72 (72)

0,00

SIGMAM/KF

5,00
R, mm

Rys. 3.33. Rozkady: a) intensywnoci odksztace; b) napre stycznych; c) intensywnoci odksztace; d) naprenia redniego odniesionego do granicy plastycznoci obliczone podczas symulacji spczania kompozytu Al-5,5% mas. SiC z zastosowaniem programu CAPS-Finel [4]

6



Intensywnoci odksztace w materiale, w kocowym etapie jego spczania, maj

wartoci w zakresie od 0,63 do ,03 (rys. 3.33a), ktrym odpowiadaj intensywnoci
napre od 273 do 295 MPa (rys. 3.33 c). Naprenia styczne (rys. 3.33b) s dodatnie
i wynosz od 8 do 62 MPa z wyjtkiem naroy prbki, gdzie maj wartoci ujemne od
48 do 78 MPa. S one lokalnie powyej granicy plastycznoci, ktra wynosi dla tego
materiau 62 MPa, a dla osnowy aluminiowej 52 MPa. Sprzyja to propagacji pkni na
pobocznicy odksztacanego materiau (rys. 3.30d). Wartoci naprenia redniego odniesione do granicy plastycznoci maj znak ujemny.
Symulacja pynicia materiau osnowy w otoczeniu czstek fazy umacniajcej jest
niemoliwa do wykonania dostpnymi programami komercyjnymi, poniewa zastosowane s w nich urednione charakterystyki materiau kompozytowego w postaci zalenoci naprenie odksztacenie. Do lokalnej analizy pynicia materiau konieczna
jest procedura obliczeniowa, ktra umoliwia ledzenie wybranego obszaru materiau
kompozytowego podczas jego odksztacenia makro. Historia odksztacenia tego obszaru wykorzystana jest do analizy w mikroobszarze, w ktrym zdefiniowana jest osnowa
i czstka fazy wzmacniajcej.
Do modelowania odksztacania w mikroobszarach kompozytw zaoono, e proces jest niestacjonarny, a materia niesprysty [2, 6, 7]. Przyjto, e materia kompozytowy skada si z mikkiej osnowy i czstek o znacznie wikszym napreniu
uplastyczniajcym p. Analizowano spczanie szecianu o zaoonym w nim rozmieszczeniu czstek. Rozwizania poszukiwano w postaci pola prdkoci vi minimalizujcego funkcjona mocy odksztacenia
(3.2)




Et

2
(vi) = p  + t H (  ) d V +
(d kk )2 d V + s v dS

2
6(
2
)

V
V
S
W funkcjonale (3.2) przyjto nastpujce oznaczenia:
dkk
E
H
S
V
t


p
s
v

tensor prdkoci odksztacenia,

modu Younga,
modu plastycznoci,
powierzchnia styku materiau z narzdziem,
objto kontrolowana,
przyrost czasu,
intensywno prdkoci odksztacenia,
wspczynnik Poissona,
naprenie uplastyczniajce,
naprenie tarcia,
niecigoci prdkoci stycznej na powierzchni S.

Na powierzchni styku S odksztacanego materiau z narzdziem przyjto warunek

brzegowy vn = 0.
7

Pierwsza caka funkcjonau (3.2) reprezentuje moc odksztacenia plastycznego,

druga wprowadza warunek nieciliwoci, a trzecia okrela moc tarcia na powierzchni
styku z narzdziem. Naprenie tarcia s zdefiniowano jako funkcj naprenia uplastyczniajcego i czynnika tarcia m

s =

m p

(3.3)

Warunek nieciliwoci zapisano w postaci funkcji kary, ktra jest moc zmiany
objtoci, wprost proporcjonaln do moduu Younga E oraz przyrostu czasu odksztacenia t i odwrotnie proporcjonaln do wspczynnika Poissona:

= 0 dla p l

parametr skalujcy wspczynnik Poissona,

maksymalna warto wspczynnika Poissona,
minimalna warto wspczynnika Poissona,
granica proporcjonalnoci.



max
0
l

W rwnaniach (3.3) i (3.4) oznaczono:

(3.4)

p
= max ( max 0 ) exp 
dla p > l
l



Dyskretyzacj modelu matematycznego przeprowadzono metod elementw

skoczonych w przestrzeni trjwymiarowej [6, 7]. Obliczenia numeryczne zrealizowano dla spczania na zimno szecianu o dugoci boku 00 m. Szecian podzielono
na 202020 elementw, odpowiednio, w kierunkach osi ukadu wsprzdnych x, y, z.
Podzia ten daje siatk 8000 elementw o 27 783 stopniach swobody. Obliczenia przeprowadzono dla zawartoci czstek twardych 0,025%, 0,6%, 4,8% obj. Przyjto dla
czstek twardych naprenie uplastyczniajce p = 30 000 MPa; natomiast dla osnowy
aluminiowej wyznaczon w prbie spczania krzyw umocnienia, ktr aproksymowano funkcj

p = 50,3 0,596

(3.5)

Do analizy numerycznej wprowadzono kodowanie elementw, co umoliwio

przypisanie okrelonym elementom naprenia uplastyczniajcego o wartoci przyjtej
dla czstek twardych lub osnowy. Materia o zawartoci czstek twardych 0,025% obj.
modelowano przez wprowadzenie omiu elementw w narou szecianu, w ktrym
przyjto rwnie pocztek ukadu wsprzdnych kartezjaskich. Model materiau o zawartoci czstek twardych 0,6% obj. uzyskano przez wprowadzenie szeciu czstek
szeciennych, z ktrych kada opisana jest przez omiu elementw. Materia o zawartoci 4,8% obj. czstek modelowano przez wprowadzenie szeciu czstek, z ktrych kad opisano za pomoc 64 elementw.
8

Wzrost zawartoci czstek twardych wpywa na nierwnomierno odksztacenia osnowy kompozytu. Znieksztacenia siatki wok czstek twardych przedstawiono na rysunku 3.34, a rozkady odksztace w paszczynie xz dla analizowanych
trzech wartoci gniotw wzgldnych i trzech zawartoci czstek twardych na rysunkach 3.353.37. W materiale o zawartoci czstek twardych 0,025% obj. wystpuje
spitrzenie odksztace przed czstk, w kierunku dziaania wypadkowej pola prdkoci pynicia materiau. Podczas odksztacania kompozytu zawierajcego 0,6% obj.
czstek powstaje midzy nimi strefa duych odksztace, ktra rozwija si w kierunku
dziaania wypadkowej pola prdkoci. Widoczne s rwnie strefy odksztace mniejszych od wartoci redniej w przestrzeni midzy czstkami nie lecymi w kierunku
dziaania wypadkowej pola prdkoci. Opisany schemat odksztacenia wystpuje wyranie w przypadku kompozytu o zawartoci czstek 4,8% obj.

60

60

z, m

b) 80

40

40



z, m

a) 80

20

20

0
40

80

120



c)

x, m

40

80

120

x, m

80

120

80

z, m

60

40

20

0
0

40

x, m

Rys. 3.34. Siatka elementw w paszczynie xz po odksztaceniu prbki szeciennej z gniotem 30%.
Zawarto czstek twardych: a) 0,025% obj.; b) 0,6% obj.; c) 4,8% obj. [2]

9

a)

b)
90

70

80

50
40

0,12

50

0,08

40

0,06

z, m

z, m

60

30
0,04

20
10
0
0

0,35

60

70

0,30
0,25
0,20

30

0,15

20

0,10

10

0,05

0,00

10

20

30

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
x, m

40

50
50

60 70
x, m

80
80

90 100 110
110

0,00

a)

b)

90
80

70

70

60

0,40

0,14

50

0,35

0,12

50

40

20

0,20

20

0,15

0,04

10

0
0



0,00

10

20

30

40

50 60 70
x, m

80

0,25

0,06
0,02

10

0,30

30

0,08

30

z, m

0,10

40

0,45

0,16



z, m

60

0
0

Rys. 3.35. Rozkady intensywnoci odksztacenia w paszczynie xz po odksztaceniu prbki

szeciennej z gniotem 0% (a) i 30% (b). Zawarto czstek twardych 0,025% obj. [2]

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110
x, m

0,10
0,05
0,00

90 100

Rys. 3.36. Rozkady intensywnoci odksztacenia w paszczynie xz po odksztaceniu prbki

szeciennej z gniotem 0% (a) i 30% (b). Zawarto czstek twardych 0,6% obj. [2]

90
80
70

z, m

60
50
40
30
20
10
0
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120
x, m

b)
70
0,22
0,20
0,18
0,16
0,14
0,12
0,10
0,08
0,06
0,04
0,02
0,00

0,60

60

0,50

50

z, m

a)

40

0,40

30

0,30

20

0,20

10

0,10

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120

x, m

Rys. 3.37. Rozkady intensywnoci odksztacenia w paszczynie xz po odksztaceniu prbki

szeciennej z gniotem 0% (a) i 30% (b). Zawarto czstek twardych 4,8% obj. [2]

20

0,00

Prezentowane przykady modelowania odksztacania spiekw i kompozytw pokazuj przydatno zastosowania komercyjnych i specjalistycznych programw metody elementw skoczonych do analizy zjawisk podczas odksztacania tych materiaw.
Wystpuje dobra zgodno wynikw uzyskanych z symulacji oraz modelowania fizycznego. Wyniki symulacji dotyczce rozkadu odksztace, napre i temperatury
w odksztacanym materiale maj due znaczenie przy analizie jego struktury. Potwierdzaj to badania metalograficzne na mikroskopie elektronowym (rys. 3.32) zjawisk
w otoczeniu czstek w materiaach kompozytowych oraz stan odksztacenia uzyskany
w wyniku symulacji (rys. 3.353.37).

3.5. Literatura





[] Hensel A., Spittel T.: Kraft und Arbeitsbedarf bildsamer Formgebungsverfahren.
Leipzig, VEB Leipzig 978
[2] Szczepanik S. i in.: Otrzymywanie w procesie odksztacania na gorco materiaw
kompozytowych na bazie aluminium wzmocnionych czstkami fazy o duej twardoci. Raport z projektu badawczego KBN nr 7 T08D 042 08, Krakw, AGH lipiec
997
[3] Szczepanik S.: Bericht aus dem DAAD Studienaufenthalt am Institut fr Metallformung BA Freiberg. 8. Oktober 997 (materiay niepublikowane)
[4] Szczepanik S., Lehnert W.: The formability of the Al-5,5% SiC composite obtained
using P/M method. Journal of Materials Processing Technology, 60, 996, 703
709
[5] Szczepanik S., Lehnert W., Fischer O.: Deformation behaviour of hot drop-forged
powder metallurgical Al-Si-based materials. Aluminium, 76, 9, 200, 738742
[6] Szczepanik S., leboda T.: Wpyw warunkw odksztacania na gsto i struktur
materiaw otrzymanych z proszkw stopw Al-Cu. Materiay konferencyjne Problemy jakoci stymulatorem rozwoju technologii bezodpadowych, Krakw
68 wrzenia 999, t. II, 556
[7] Szczepanik S.: Bericht zum DAAD Studienaufenthalt am Institut fr Metallformung der TU Bergakademie Freiberg, Freiberg Oktober 2000
[8] Szczepanik S.: Hot extrusion of Al-Si Basis P/M Alloys. Proc. World Congr. on
Powder Metallurgy, Kyoto Nov. 2000, 85854
[9] Szczepanik S.: Umformung pulvermetallurgisch hergestellter Aluminiumlegierungen durch Fliepressen. Tagungsband MEFORM 99, Teilfertigung durch Umformen, Freiberg 2425 Mrz 999
[0] Szczepanik S.: Formability of Al-Si based P/M materials and its application in
modelling of extrusion. NATO Advanced Research Workshop; Recent Developments in Computer Modelling of Powder Metallurgy Processes, Zavaliangos A.,
Laptev A. (Eds), NATO Science Series III, Computer and Systems Sciences,
vol. 76, IOS Press 200, 228239
2






[] Szczepanik S., Fischer O., Lemke J., Lehmann G.: Umvormverhalten und FEM-Simulation des Fliepressens der sprhkompaktierten und stranggepreten P/M
Aluminiumlegierung. Werkstoffwoche 98, Band VI, Kopp R., Riedel H. (Eds),
. Aufl. Weinheim, New York, Chichester, Brisbane, Singapore, Toronto, Wiley-VCH 999, 9904
[2] Szczepanik S.: Wyciskanie wyprasek z proszkw i spiekw stopw aluminium. [w:]
witkowski K. (ed.), Polska metalurgia w latach 9982002, t. , Komitet Metalurgii Polskiej Akademii Nauk, Krakw, Wydawnictwo Naukowe AKAPIT 2002,
354360
[3] Bartoszek W.: Wpyw konstrukcji narzdzi na pynicie materiau podczas wyciskania pwyrobw z proszku aluminium, Krakw, WMiIM AGH 200 (praca
dyplomowa)
[4] Rassbach S., Szczepanik S., Lehnert W., Lehmann G.: Untersuchungen zur Herstellung von Bauteilen mit makroskopisch gradierter Werkstoffzusammensetzung
durch Umforprozesse. [w:] Wielge B., Leonhardt G. (eds), Verbundwerkstoffe und
Werkstoffverbunde, Weinheim, Wiley-VCH Verlag GmbH 200, 223228
[5] leboda T.: Wpyw odksztacania na gorco na wasnoci stopu Al-Cu o zawartoci 5,5% miedzi, otrzymanego metod metalurgii proszkw. Krakw, AGH 999
(praca doktorska)
[6] Malinowski Z.: Finite element 3-D Simulation of Metal Flow in Direct Extrusion
of Bars. Metallurgy and Foundry Engineering, 22, 4, 996, 295307
[7] Altenbach J., Sacharov A.S.: Die methode der finite Elemente in der Festkrpermechanik. Leipzig, Veb Fachbuchverlag 982
[8] CAPS-Finel,Das Finite-Element-Programm zur Simulation umformtechnischer
Fragstellungen. Herzogenrath, CPM GmbH BRD 995

22

ROZDZIA 4

Materiay o duej gstoci

otrzymywane z proszkw, spiekw metali
i kompozytw

4.. Materiay z proszkw elaza i jego stopw

4... Wasnoci odksztacanych na gorco spiekanych stali

Spiekane stale w porwnaniu do konwencjonalnych stali wyrniaj si nastpujcymi cechami [1]:





z drobnych frakcji proszku otrzymuje si wyroby o wielkoci ziarna mniejszej ni

w odpowiadajcych im skadem chemicznym stalach otrzymanych w procesach
metalurgicznych;
wtrcenia s rozmieszczone rwnomiernie, a nie w postaci wyduonej i skupisk,
jak ma to miejsce w stalach konwencjonalnych;
posiadaj izotropowe wasnoci;
jako dodatki stopowe w spiekanych stalach stosuje si najczciej molibden i nikiel, a ostatnio rwnie chrom i mangan.
W praktyce stosowane s spiekane stale o rnym przeznaczeniu [2]. Poniej podano zastosowanie i charakterystyk spiekanych stali.
Ogit spiekana stal o maej gstoci. Po wypenieniu porw olejem, istnieje moliwo zastosowania ich jako materiaw samosmarujcych.
Sista i sistadur grupa materiaw o duej gstoci. Produkowane s z nich gwnie wyroby przy zastosowaniu metody kucia z proszkw. Sistadur jest materiaem
szczeglnie polecanym do obrbki cieplnej.
Sibra spiekana stal, ktrej pory wypenione s innym metalem przez infiltracj.
Rholit proszek do otrzymywania wyrobw o najwyszej gstoci. Materia odznacza si wysok wytrzymaoci na rozciganie oraz bardzo dobrymi wasnociami
dynamicznymi.
Werhodit grupa spiekanych stali, ktra charakteryzuje si bardzo wysok gstoci oraz bardzo dobrymi wasnociami wytrzymaociowymi po obrbce cieplnej.
Na rysunku 4.1 przedstawiono zaleno wzgldnych wasnoci mechanicznych
od porowatoci, uzyskiwanej w rnych procesach formowania proszkw [3]. Jedynie
procesy zagszczania i odksztacania na gorco umoliwiaj uzyskanie bezporowatych
wyrobw, a tym samym wysokich cech plastycznych materiau [2, 3, 4, 5].
123

spieki jednokrotnie
prasowane

odkuwki

wasnoci mechaniczne
odniesione do wartoci
maksymalnych, %

100
75

wytrzymao
na rozciganie

50

wyduenie

25

przewenie
udarno
0

10
15
porowato, %

0,95
0,90
0,85
wzgldna gsto

20
0,80

1,0

Rys. 4.. Zaleno wzgldnych wasnoci mechanicznych od porowatoci wyrobw wytwarzanych

z proszkw metali w procesie prasowania i spiekania oraz kucia [3]

a)





Spiekane stale o duej gstoci i dobrych wasnociach plastycznych otrzymuje si

przez kucie na gorco porowatych przedkuwek. W pracy [4] okrelono parametry kucia
matrycowego konstrukcyjnej stali spiekanej ze stopowego proszku elaza Distaloy SA
o wzgldnej gstoci przedkuwek w = 0,8, tj. temperatur kucia 1000oC i gniot okoo
30%. Odksztacanie spiekanych stali w tych warunkach umoliwia uzyskanie tworzywa o porowatoci mniejszej od 3% oraz dobrych wasnociach mechanicznych. Rwnie due zagszczenie tworzywa uzyskuje si podczas odksztacania w tych warunkach spiekanych na stali z rozpylanego elaza o zawartoci wgla w przedziale
0,10,7%, z dodatkami stopowymi w postaci molibdenu (dwusiarczek molibdenu
lub trjtlenku molibdenu), niklu i miedzi oraz otrzymanej z proszku elaza WP (firmy
Mannesmann). Na rysunku 4.2 przedstawiono ksztaty czstek elaza rozpylanego
i elektrolitycznego proszku niklu.
b)

Rys. 4.2. Ksztaty czstek rozpylanego elaza RFe0 (a) i elektrolitycznego proszku niklu (b) [6]

124

Gsto odkuwek. Wpyw zawartoci wgla i wielkoci czstek proszku elaza

RFe0 oraz skadu chemicznego na gsto kutych stali spiekanych pokazano na rysunku 4.3. Zawarto wgla w spiekanej stali nie ma wpywu na jej gsto po odksztaceniu. Gstoci odkuwek otrzymanych ze spiekanej stali o zawartoci 0,1% wgla wynosz 7,67 0,05 g/cm3, o zawartoci 0,25% wgla 7,71 0,04 g/cm3 i o zawartoci
0,68% wgla 7,68 0,06 g/cm3 (rys. 4.3a).
a)

7,670,05

7,710,05

7,680,05

8
7

7,85 gsto
materiau litego

6
5
4
2
1

b)

0,25% C

0,68% C

7,730,02
7,700,05

7,670,12
7,700,08

7,670,09
7,670,05



0,1% C

7,85 gsto
materiau litego

7
6
5

proszek
Fe < 160 m



proszek
Fe < 63 m

2
1

0
skad chem.: 0,3% C

0,3% C
0,16% Mo
0,9% Ni

0,5% C
0,5% Mo
1,75% Ni
1,5% Cu

Rys. 4.3. Wpyw zawartoci wgla w spiekanej stali z dodatkiem 0,16% molibdenu i 0,9% niklu
otrzymanej z proszku elaza RFe0 (a) oraz skadu chemicznego i wielkoci czstek proszku elaza RFe0 (b) na gsto materiau po kuciu w temperaturze 1000oC z odksztaceniem h = 34% [6]

Nie stwierdza si wpywu wielkoci czstek proszku elaza na kocow gsto

(rys. 4.3b). Z mniejszych frakcji proszku elaza otrzymano nieznacznie nisze kocowe
gstoci odkuwek po odksztacaniu wyprasek w temperaturze 1000oC z gniotem ok. 34%.
Obserwuje si natomiast wpyw wprowadzonych dodatkw stopowych molibdenu (w postaci w postaci MoS) i miedzi, ktre powoduj nieznaczne obnienie gstoci wyrobw.
Wasnoci mechaniczne.Wasnoci mechaniczne kutych stali spiekanych okrelone po normalizowaniu, po hartowaniu i niskim odpuszczaniu oraz po ulepszaniu ciepl125



nym przedstawiono w tabelach 4.1 i 4.2. Austenityzowanie przeprowadzono zalenie

od zawartoci wgla w temperaturze 860oC lub 870oC w czasie 1 h. Odkuwki po wyarzaniu chodzono na powietrzu. Hartowanie przeprowadzono przez austenityzowanie odkuwek w temperaturze 870oC w czasie 1 h i ozibianie w oleju, a odpuszczanie
w temperaturze 200oC lub 540oC w czsie 1 h. Statyczn prb rozcigania przeprowadzono na prbkach pieciokrotnych o rednicy 4 mm. Wasnoci mechaniczne determinowane s, obok kocowej gstoci, skadem chemicznym spiekanej stali.
Wasnoci plastyczne materiau w stanie normalizowanym zmieniaj si ze wzrostem zawartoci w nich wgla: wyduenie zmniejsza si z 25%, przy zawartoci wgla
0,1%, do 11%, przy zawartoci wgla 0,68%, a przewenie odpowiednio, z 45% do
okoo 10%, czyli ponad 4,5 krotnie. Materia o zawartoci 0,25% C po hartowaniu
i odpuszczaniu w temperaturze 200oC wykazuje cechy plastyczne na poziomie cech
materiau normalizowanego, a odpuszczany w temperaturze 540oC posiada wysze
wartoci przewenia. Granica plastycznoci i wytrzymao na rozciganie rosn wraz
ze wzrostem zawartoci wgla w spiekanej stali.
Wielko czstek proszku elaza ma wpyw na wasnoci plastyczne materiau,
przy czym drobniejszym frakcjom, mniejszym od 63 m, odpowiadaj wysze wartoci
wyduenia i przewenia w stanie normalizowanym. Wzrost tych wasnoci wystpuje
dla stopowych stali o zawartoci okoo 0,3% wegla, 0,16% molibdenu (0,3% MoS)
i 0,90% niklu oraz o zawartoci okoo 0,5% wgla, 0,5% molibdenu, 1,75% niklu
i 1,5% miedzi. Dla stali o zawartoci okoo 0,3% wgla wpyw wyjciowej wielkoci
czstek proszku elaza jest mniejszy. Niskostopowa stal z dodatkiem miedzi, otrzymana z proszku elaza o frakcji mniejszej od 63 m posiada znacznie mniejsze wasnoci
wytrzymaociowe anieli stal otrzymana z frakcji poniej 160 m.



Tabela 4.

Wasnoci kutych stali spiekanych na osnowie proszku RFe0 o wielkoci czstek poniej 160 m
i poniej 63 m po normalizowaniu w temperaturze 870oC w czasie 1 h [6]
Lp.

Materia

Wasnoci
Rm ,
A,

Z,

MPa

MPa

Gsto,

Re ,

g/cm3

Twardo
HRB

Fe<160 m + 0,3% C

7,73

3725

5185

254

3711

695

Fe<63 m + 0,3% C

7,70

3341

47220

272

392

663

Fe<160 m + 0,3% C +
+ 0,16% Mo + 0,90% Ni

7,67

3029

47220

240

330

721

Fe<63 m + 0,3% C +
+ 0,16% Mo + 0,90% Ni

7,70

2860

41410

2410

420

766

Fe<160 m + 0,5% C + 0,5%

Mo + 1,75% Ni + 1,5% Cu

7,67

628

107664

123

101

896

Fe<63 m + 0,5% C + 0,5%

Mo + 1,75%Ni + 1,5% Cu

7,67

437

8935

152

209

855

126

127

7,68

7,70

7,68
7,71
7,70
7,68

7,72

Fe<160 m + 0,68% C + 0,16% Mo +

+ 0,90% Ni

Fe<160 m + 0,25% C + 0,16% Mo +

+ 0,90% Ni

Fe<160 m + 0,68% C + 0,16% Mo +

+ 0,90% Ni + 1,5% Cu

FeWP<200 m + 0,25% C + 0,16% Mo +

+ 0,90% Ni

Fe<160 m + 0,25% C + 0,16% Mo +

+ 0,9% Ni

Fe<160 m + 0,68% C + 0,16% Mo +

+ 0,9% Ni + 1,5% Cu

FeWP<200 m + 0,25% C + 0,16% Mo +

+ 0,9% Ni

35036

49467

39825

Rm, MPa

41933

79966

41928

42948

68440

42717

55759

58135

109044

58135

58370

97584


215

41

205

203

122

214

121

142

251

A, %

Wasnoci

59017

85929

Oznaczenia:
Fe<160 m proszek elaza RFe0 o wielkoci czstek poniej 160 m
Fe<63 m proszek elaza RFe0 o wielkoci czstek poniej 63 m
FeWP<200 m proszek elaza WP (rozpylany wod) o wielkoci czstek poniej 200 m

7,70

Fe<160 m + 0,25% C + 0,16% Mo +

+ 0,90% Ni

23614

Re, MPa




7,67

g/cm

Gsto,

Fe<160 m + 0,1% C + 0,16% Mo +

+ 0,90% Ni

Materia

Lp.

Tabela 4.2

225

94

225

3110

81

313

101

221

464

Z, %

Wpyw obrbki cieplnej na wasnoci kutych stali spiekanych [6]

291
HRC

291
HRC

806
HRB

762

975
HRB

791
HRB

833
HRB

736
HRB

607
HRB

Twardo

Hartowanie:
austenityzowanie
870oC, 1 h,
ozibianie w wodzie.
Odpuszczanie:
200oC, 1 h

Hartowanie:
austenityzowanie
870oC, 1 h,
ozibianie w wodzie.
Odpuszczanie:
540oC, 1 h

Normalizowanie
870oC, 1 h

Obrbka cieplna

Wasnoci mechaniczne po hartowaniu i odpuszczaniu kutych spiekanych stali

z rozpylanego elaza o frakcji mniejszej od 160 m oraz z proszku elaza WP o frakcji
mniejszej od 200 m s porwnywalne. Oznacza to brak wpywu metody wytwarzania
proszku na wasnoci kutych stali spiekanych.
Twardo kutych stali spiekanych zaley gwnie od zawartoci wgla i ich obrbki cieplnej. Inne dodatki stopowe jak molibden i nikiel powoduj jej wzrost. Wasnoci
mechaniczne spiekanych stali s porwnywalne dla materiaw otrzymanych z rozpylanego elaza RFe0 i proszku elaza WP.
Przeomy. Powierzchnie przeomw kutych spiekanych stali po rnych zabiegach
obrbki cieplnej, obserwowane przy uyciu skaningowego mikroskopu elektronowego,
przedstawiono na rysunkach 4.4 i 4.5.

c)



b)



4 m

a)

20 m

4 m

20 m

4 m

20 m

Rys. 4.4. Fraktografie powierzchni zniszczenia w prbie rozcigania kutej stali spiekanej, o skadzie
0,25% wgla, 0,15% molibdenu i 0,85% niklu otrzymanej z proszku elaza RFe0<160 m, obserwowane na skaningowym mikroskopie elektronowym: a) po normalizowaniu 870oC, 1 h; b) po hartowaniu
870oC 1 h, ozibianiu w oleju, odpuszczaniu: 200oC, 1 h; c) hartowaniu 870oC 1 h, ozibianiu
w oleju, odpuszczaniu: 540oC, 1 h [6]

128

a)

4 m

20 m

4 m

20 m



c)

b)

20 m



4 m

Rys. 4.5. Fraktografie powierzchni zniszczenia w prbie rozcigania kutej stali spiekanej, o skadzie
0,68% wgla, 0,16% molibdenu i 0,85% niklu otrzymanej z proszku elaza RFe0<160 m, obserwowane na skaningowym mikroskopie elektronowym: a) po normalizowaniu: 870oC, 1 h; b) po hartowaniu: 870oC, 1 h, ozibianiu w oleju, odpuszczaniu: 200oC, 1 h; c) po hartowaniu: 870oC 1 h, ozibianiu w oleju, odpuszczaniu: 540oC, 1 h [6]

Kute spiekane stale s materiaami o duym zagszczeniu. Na powierzchni zniszczenia obserwuje si sporadycznie pustki w postaci porw. Przeomy maj charakter plastyczny i przechodz przez ziarna materiau. Tylko na czci powierzchni kutych stali spiekanych o wysokiej zawartoci wgla 0,68% wystpuje przeom kruchy (rys. 4.5), ktry
przechodzi przez nieodksztacone czstki proszku. Powierzchnie zniszczenia materiaw obrazuj dobr jako otrzymanych tworzyw.

4..2. Aspekty materiaowo-technologiczne

wytwarzania odkuwki ze spiekw
Element maszynowy waka uzbionego, przedstawiony na rysunku 4.6, wykonywany jest przez obrbk mechaniczn odkuwki matrycowej o masie 0,305 kg wy129

konanej z pwyrobu walcowanego. Twardo odkuwki w stanie surowym wynosi

190 HB. Element gotowy waka ma mas 0,135 kg, a twardo na powierzchni poddanej nawglaniu ma wynosi 750 70 HV5.
53

51,37

41

38

11

8,6

b)
12,4

a)

M10

c)



24,8

d)

50

72 32
8,6

12,1

11,5



11,5

15

72

52

16

51,4

17,8

12

18,1
12,7

12

Rys. 4.6. Ksztat odkuwki: a) otrzymanej z pwyrobu walcowanego; b) wyrobu gotowego;

c) przedkuwki spiekanej; d) odkuwki ze spieku [6, 8]

Ksztatowanie odkuwki waka uzbionego ze spiekanej przedkuwki moe odbywa si przez zagszczanie z rwnoczesnym odksztacaniem plastycznym. Na rysunku 4.6c pokazano ksztat spiekanej przedkuwki, ktrej masa wynosi 0,165 kg. Przy
takim ksztacie przedkuwki formowanie trzona odbywa si wycznie przez zagszczanie, a formowanie tarczy przez zagszczanie z udziaem plastycznego odksztacenia.
130





Rys. 4.7. Matryce do kucia waka uzbionego ze spiekw [8]



Przedkuwki wykonano ze spiekanych stali niskostopowych na osnowie proszkw elaza RFe0 i WP przez prasowanie na zimno i spiekanie w temperaturze 1150oC
w czasie 2 h w atmosferze zdysocjowanego amaniaku. Kucie przeprowadzone jest na
prasie rubowej przy temperaturze 1000oC w przyrzdzie przedstawionym na rysunku 4.7. Jako rodek smarny zastosowano roztwr grafitu Delta 131.
Technologia ta umoliwia obnienie zuycia materiau o 0,144 kg/szt (okoo
47%), w porwnaniu z technologi kucia matrycowego z pwyrobw walcowanych
oraz eliminuje w znacznym stopniu obrbk mechaniczn. Gstoci odkuwek wykonanych na osnowie proszku elaza RFe0 wynosz 7,700,20 g/cm3, a z proszku WP
7,720,03 g/cm3. Obserwacje mikroskopowe na zgadach wykonanych na przekrojach
wzdunych odkuwek przedstawiaj du jednorodno zagszczenia materiau oraz
wystpowanie rozdrobnionego ziarna w caej objtoci (rys. 4.8 i 4.9).
Struktur spiekanych stali po normalizowaniu cechuje drobne ziarno w caej
objtoci. Twardo odkuwek po normalizowaniu wynosi 483 HRB. Po nawglaniu, hartowaniu i odpuszczaniu w temperaturze 300oC kuta spiekana stal ma twardo 502 HRC. Struktury kutej spiekanej stali na osnowie proszku RFe0 o zawartoci
0,25%C, 0,16%Mo, 0,85%Ni poddanej nawglaniu gazowemu w temperaturze 850oC
w czasie 1,5 h, przedstawiono na rysunku 4.10a, po nawglaniu, hartowaniu (870oC, 1 h,
olej) i odpuszczaniu w temperaturze 500oC w czasie 0,5 h na rysunku 4.10b, a na
rysunku 4.10c zmian twardoci w zalenoci od temperatury odpuszczania.
131






Rys. 4.8. Struktury obserwowane na mikroskopie optycznym w miejscach charakterystycznych
odkuwki ze spiekanej stali o zawartoci 0,25% wgla, 0,16% molibdenu i 0,85% niklu otrzymanej
z proszku elaza RFe0. Gsto odkuwki 7,70 g/cm3. Normalizowanie: 870oC, 1 h. Trawiono nitalem.
Powikszenie 250 [6]

132






Rys. 4.9. Struktury obserwowane na mikroskopie optycznym w miejscach charakterystycznych
odkuwki ze spiekanej stali o zawartoci 0,25% wgla, 0,16% molibdenu i 0,85% niklu otrzymanej
z proszku elaza WP-200. Gsto odkuwki 7,72 g/cm3. Normalizowanie: 870oC, 1 h. Trawiono nitalem.
Powikszenie 250 [6]

133

a)

b)

c)




40

20



twardo HRC

60

200
400
temperatura, oC

600



Rys. 4.0. Struktura kutej spiekanej stali o zawartoci 0,25% wgla, 0,16% molibdenu i 0,85% niklu
otrzymanej z proszku elaza RFe0 po nawglaniu (a) i po ulepszaniu cieplnym (b) oraz zmiana twardoci w zalenoci od temperatury odpuszczania w czasie 0,5 h nawglonej powierzchni poddanej
hartowaniu w temperaturze 870oC w czasie 1 h i ozibianiu w oleju (c) [6]

Wasnoci mechaniczne spiekanych stali po kuciu i obrbce cieplnej speniaj wymogi stawiane elementom konstrukcyjnym. Nie obserwuje si znaczcego wpywu
metody wytwarzania proszku materiau osnowy na gsto i wasnoci wyrobw otrzymanych w procesie ksztatowania na gorco.

4..3. Literatura
[1] Weber M.: Pulvergeschmiedete Pleuel-Dynamische Eigenschaften und wirtschaftliche Betrachtungen. Informacja firmowa
[2] Sintermetallwerk Krebsge Werkstoffe fr Sinterformteile. Informacja firmowa
[3] Bockstiegel G.: Bisherige Entwicklung und gegenwertiger Stand der Sinterschmiedetechnik. Powder Metallurgy International, vol. 18, No. 2, 1986, 93100
134

[4] Szczepanik S.: Wpyw parametrw kucia matrycowego na wasnoci fizyczne i mechaniczne stali spiekanych. Krakw, AGH 1979 (praca doktorska)
[5] Gogka Z.: Physical and Mechanical Properties of Die Forgings Made of Sintered 25 Steel. Metalurgia i Odlewnictwo, t. 7, z. 2, 1981, 203213
[6] Szczepanik S.: Teoretyczne i technologiczne aspekty kucia spiekanych stali. ZN
AGH Metalurgia i Odlewnictwo, z. 137, 1991
[7] Szczepanik S.: Kucie spiekanych stali. Hutnik, nr 7, 1990, 151155
[8] Praca badawcza w Instytucie Metalurgii AGH nr 2.351.131, Krakw 1987

4.2. Materiay z proszkw na osnowie aluminium

Stopy aluminium dzieli si na dwie grupy:

1) stopy do przerbki plastycznej,

2) stopy odlewnicze.

4.2.. Klasyfikacja stopw aluminium





Podzia midzy tymi grupami stopw okrela maksymalna, graniczna zawarto

w roztworze staym dodatkowego skadnika rozpuszczonego przy temperaturze eutektycznej. Z zestawienia zmian wasnoci technologicznych i z wykresu rwnowagi stopw o ograniczonej rozpuszczalnoci skadnikw wynika, e stopy o zawartoci dodatku stopowego mniejszej od granicznej jego rozpuszczalnoci w stanie staym przy wysokiej temperaturze maj, przy tej temperaturze, najwiksz plastyczno i najmniejsz
wytrzymao, a w zwizku z tym, du podatno na przerbk plastyczn. Wystpowanie struktury eutektycznej w stopie zmniejsza bardzo znacznie jego plastyczno,
podatno do toczenia, walcowania i kucia, przy pewnej za, zazwyczaj niezbyt duej,
zawartoci eutektyki taka przerbka staje si w ogle nie moliwa. Najwiksz rzadkopynno wykazuj stopy, ktre krystalizuj przy staej temperaturze. Gdy zawarto
skadnika przy okrelonej temperaturze przekracza graniczn jego rozpuszczalno
w metalu podstawowym, rzadkopynno stopu gwatownie ronie. Oglna objto
porw skurczowych, jak: pustki midzykrystaliczne, jamy i pcherze, ktre powstaj
podczas krzepnicia odlanego stopu, zmienia si w sposb cigy. Ich posta zaley od
zakresu temperatur krystalizacji. Gdy ten zakres jest duy, pory skurczowe s prawie
zawsze drobne i rozmieszczone w caym przekroju odlewu.
Gdy zakres temperatur krzepnicia jest rwny zeru, krzepnicie metali czystych
i stopw eutektycznych odbywa si przy staej temperaturze, wwczas zamiast rozproszonych porw powstaje w metalu wiksza, skupiona jama usadowa. Stosujc przy odlewaniu metalu do wlewnic odpowiednie nadstawki, mona spowodowa umiejscowienie si jamy wewntrz nadlewu i tym samym otrzyma odlew o duej zwartoci i cisej
budowie. Zawarto dodatkowych skadnikw w stopach odlewniczych powinna by
wiksza od granicznej rozpuszczalnoci danego skadnika w metalu podstawowym,
np. aluminium, przy wysokiej temperaturze.
135

Wynika to z nastpujcych przyczyn:

w odlanym i nie wyarzonym przedmiocie powstaj due i nieuniknione naprenia wasne, trzeba wic nada mu wystarczajc wytrzymao, aby na skutek tych
napre nie wystpiy pknicia;
wiksza zawarto skadnika, przekraczajca graniczn rozpuszczalno w stanie
staym, zwiksza rzadkopynno stopu.





temperatura

Stopy aluminium mona podzieli, opierajc si na wykresie rwnowagi, na podatne do przerbki plastycznej zakres a na rysunku 4.11 i odlewnicze zakres b
na rysunku 4.11. Zawarto mieszaniny eutektycznej w strukturze stopw odlewniczych nie powinna by zbyt dua, nie wiksza od 15 do 20% objtoci, poniewa pogarsza ona wasnoci mechaniczne i niektre wasnoci technologiczne stopu.
Zastosowanie obrbki cieplnej do odlewniczych stopw aluminium zwiksza ich
wytrzymao i twardo, lecz stopie utwardzenia jest tym mniejszy, im wiksza jest
w stopie zawarto dodanych skadnikw stopowych, tj. im wicej wystpuje w jego
strukturze mieszaniny eutektycznej. Stopy do przerbki plastycznej dziel si na stopy,
ktre w wyniku obrbki cieplnej utwardzaj si stopy w zakresie a1 na rysunku 4.11
oraz stopy nie nadajce si do utwardzania dyspersyjnego zakres a2 na rysunku 4.11.

a2

Al

a1

B, %

Rys. 4.. Klasyfikacja podwjnych stopw aluminium na podstawie wykresu rwnowagi

ukadu AlB (B skadnik dodatkowy w stopie na osnowie Al) [1]

Teoretyczn granic midzy tymi dwoma grupami stopw powinna by graniczna

zawarto rozpuszczonego skadnika w roztworze staym przy temperaturze pokojowej. Jednak w stopach zawierajcych dodatki stopowe w iloci niewiele wikszej od
wartoci granicznej, nie osiga si w praktyce utwardzenia podczas obrbki cieplnej
z powodu maej iloci fazy utwardzajcej. Na rysunku 4.12 przedstawiono klasyfikacje
stopw potrjnych na stopy odlewnicze i stopy do przerbki plastycznej oraz tych
ostatnich na stopy utwardzalne i nieutwardzalne przez obrbk ciepln.
136

a
II

a
III

Al



Rys. 4.2. Klasyfikacja trzyskadnikowych stopw aluminium na podstawie wykresu rwnowagi

ukadu potrjnego (pokazano cz wykresu odpowiadajc stopom bogatym w Al). Grupy stopw
odpowiadaj punktom w obszarach I, II i III. Obszar I (powyej linii a' b' ) stopy odlewnicze; obszar
II (midzy liniami a' b' i ab) stopy przerabiane plastycznie i obrabiane cieplnie w celu utwardzenia;
obszar III stopy przerabiane plastycznie, a nie obrabiane cieplnie [1]

4.2... Stopy aluminium do przerbki plastycznej utwardzane dyspersyjnie



Stopy tej grupy cechuje do maa wytrzymao, niewiele wiksza od wytrzymaoci aluminium, dua plastyczno i odporno na korozj. Stosuje si je w przypadkach, gdy wymagana jest dua plastyczno, np. na wyroby otrzymywane metod gbokiego toczenia lub matrycowania. Do omawianej grupy stopw nale stopy ukadu
AlMn, tzw. stopy typu AlMm (PA1) oraz stopy ukadu AlMg o znaku Amr (PA2).
Chocia w ukadzie AlMn (rys. 4.13) wystpuje zmienna rozpuszczalno zwizku midzymetalicznego Al6Mn w aluminium, to jednak wskutek zawartoci elaza,
ktre jest nieuniknionym zanieczyszczeniem stopu, tworzy si zwizek potrjny
Al6(Mn,Fe) nierozpuszczalny w osnowie aluminiowej.
W odrnieniu od innych pierwiastkw mangan polepsza odporno stopu aluminium na korozje. Dlatego stopy aluminium z manganem przewyszaj czyste aluminium pod wzgldem wytrzymaoci i odpornoci na korozj.
Stopy z ukadu AlMg zawierajce do 1,4% Mg nie utwardzaj si wskutek obrbki cieplnej (rys. 4.13b). Przy zawartoci magnezu powyej 3% utwardzenie jest moliwe, lecz skuteczno tego zabiegu jest niewielka. Z innych jednak wzgldw magnez
jest poytecznym skadnikiem stopw aluminium, powodujc polepszenie odpornoci
na korozj przy jego zawartoci nie wikszej od 3% oraz zmniejszenie gstoci stopu
aluminium i zwikszenie jego wytrzymaoci bez zmniejszenia plastycznoci. Dlatego
stopy aluminium z magnezem znalazy zastosowanie jako lejsze i bardziej wytrzymae
ni czyste aluminiowe materiay konstrukcyjne.
137

a)

b)

700

L+Al6Mn

600

400

400
300

200

200

100

100

1,82
0
Al

L+

500

+Al6Mn

300

L
600

500

700

1,95
2
Mn, %

0
Al

449 C

+(+Mg5Al8)+
+Mg5Al8

+Mg5Al8
1,4 17,4
10

33
20
Mg, %

30

Rys. 4.3. Wykresy rwnowagi: a) ukadu AlMn; b) ukadu AlMg [1]

4.2..2. Duraluminium oraz inne stopy do przerbki plastycznej

utwardzane dyspersyjnie





Spord stopw aluminium przerabianych plastycznie i obrabianych cieplnie

w celu utwardzenia najbardziej rozpowszechniony jest duraluminium. Zawiera on okoo 4% miedzi i po 1% magnezu i manganu, jak rwnie elazo i krzem. W skad duraluminium wchodzi zatem najmniej sze skadnikw: aluminium, mied, magnez, mangan, krzem i elazo. Gwnymi jednak dodatkami s mied i magnez. Dlatego te stop
ten mona zaliczy do stopw ukadu AlCuMg. Krzem i elazo s skadnikami, ktre
dostaj si do duraluminium wskutek niedostatecznej czystoci aluminium, bdcego
podstawowym skadnikiem osnowy stopu.
Mangan dodaje si do duraluminium, podobnie jak i do innych stopw aluminium,
gwnie w celu zwikszenia odpornoci na korozj. Wymienione skadniki duraluminium tworz rne fazy midzymetaliczne. Niektre z tych faz, jak CuAl2, faza S,
Mg2Si, rozpuszczaj si w aluminium, a wic umoliwiaj starzenie stopu, inne natomiast, jak zwizki midzymetaliczne elaza i manganu, s nierozpuszczalne.
Struktura duraluminium w stanie wyarzonym skada si z ziarn roztworu staego
i wtrnych wydziele rnych zwizkw midzymetalicznych. Podczas przesycania od
optymalnych temperatur wynoszcych okoo 500oC przewaajca cz zwizkw
midzymetalicznych CuAl2 i MgSi rozpuszcza si w aluminium, a zwizki elaza pozostaj nie rozpuszczone. Wskutek tego struktura stopu w stanie przesyconym skada
si z roztworu staego na osnowie aluminium oraz nie rozpuszczonych zwizkw elaza. Nagrzewanie do temperatur wyszych ni 500520oC powoduje nadtapianie na
granicach ziarn, a podczas nastpnego chodzenia z utworzonej fazy ciekej tworzy si
mieszanina eutektyczna.
Wasnoci mechaniczne stopu po kocowej obrbce cieplnej, tj. po przesycaniu
i utwardzaniu wydzieleniowym, zale od temperatury przesycania (rys. 4.14). Podwy138

szenie tej temperatury powoduje rozpuszczenie si wikszej iloci faz midzymetalicznych, otrzymuje si zatem roztwr stay bardziej przesycony, a po utwardzaniu wydzieleniowym wiksz wytrzymao stopu.
46

24

45

22
20

43

18

42

16

41

14

40

12
Rm

39

10

38

37

36

480

490

35
34

A, %

44

500

510

520

2
0



temperatura przesycania, oC

Rys. 4.4. Wasnoci mechaniczne duraluminium po przesycaniu i starzeniu

w zalenoci od temperatury przesycania [1]



Std bardzo wane jest dokadne przestrzeganie podczas obrbki cieplnej odpowiednich temperatur przesycania. Przy obrbce cieplnej duraluminium wahania temperatur przesycania nie powinny by wiksze od 3 do 4oC. Duraluminium naley do
stopw aluminium, ktrych starzenie przebiega samorzutnie. Wykazuje on najlepsze
wasnoci mechaniczne po starzeniu samorzutnym trwajcym 57 dni.
Obrbka cieplna duraluminium polega na przesycaniu od temperatury okoo 500oC
(ozibianie w wodzie) i nastpnym samorzutnym starzeniu, czyli wyroby z tych stopw
naley uwaa za gotowe dopiero po upywie 57 dni od chwili przesycania.
Wskutek maej odpornoci duraluminium na korozj poszukuje si sposobw jego
ochrony przed dziaaniem rodowisk korodujcych. Najczciej stosuje si w tym celu
platerowanie duraluminium czystym aluminium odlany wlewek z duraluminium owija si blach aluminiow i walcuje na gorco. Podczas walcowania nastpuje zgrzewanie aluminium z duraluminium.
Odporno na korozj duraluminium platerowanego jest taka sama jak czystego
aluminium. Wedug warunkw technicznych grubo warstwy ochronnej z aluminium
wynosi od 4 do 8% gruboci platerowanej blachy lub rednicy drutu, prta. Naoenie
na duraluminium warstwy czystego aluminium, majcego mniejsz wytrzymao ni
duraluminium, pogarsza wasnoci mechaniczne pwyrobu jako caoci.
139

Obecnie produkuje si rne gatunki duraluminium. Stop PA6 jest to tzw. duraluminium zwyke. Fazami utwardzajcymi w tym stopie s fazy: S i CuAl2. Gatunki duraluminium PA8 i PA7, tzw. superduraluminy, maj w porwnaniu z duraluminium zwykym nieco odmienny skad chemiczny.
Duraluminium PA8 zawiera nieco wicej miedzi, a PA7 wicej magnezu.
W pierwszym z nich podstawow faz utwardzajc jest zwizek CuAl2, a w drugim
faza S. Stopie nasycenia roztworu staego podczas wygrzewania przy przesycaniu jest
w obu tych stopach wikszy ni w duraluminium PA6. Po obrbce cieplnej obejmujcej
przesycanie i starzenie ich wytrzymao jest rwnie wiksza ni stopu PA6.
W tabeli 4.3 podano wasnoci mechaniczne wybranych gatunkw duraluminium,
a w tabeli 4.4 warunki ich obrbki cieplnej.
Tabela 4.3

PA6

wyarzony
przesycony
i starzony

PA8

wyarzony
przesycony
i starzony

R e,
MPa

210
420

A,
%

Z,
%

HB

110

18

58

45

240

15

35

45

220

110

15

48

50

460

300

15

105

220

110

18

55

50

320

17

30

105



PA7

wyarzony
przesycony
i starzony

Rm ,
MPa

Stan



Gatunek
duraluminu

Wasnoci mechaniczne duraluminw [1]

470

Tabela 4.4

Warunki obrbki cieplnej duraluminw [1]

Gatunek
duraluminu

Obrbka
zmikczajca
wyarzanie

Obrbka utwardzajca
przesycanie

starzenie

temperatura,
o
C

temperatura,
o
C

orodek
chodzcy

temperatura,
o
C

Czas,
dni

PA6

340370

495505

woda

20

>4

PA8

340370

498503

woda

20

>4

PA7

340370

490500

woda

20

>4

Z tabeli 4.4 wynika, e dla zwykego duraluminium wytrzymao na rozciganie Rm

osiga warto 420 MPa, a dla duraluminium o wysokiej wytrzymaoci 470 MPa.
140

Znacznie wiksz wytrzymao mona uzyska w stopach aluminium, ktre oprcz

miedzi i magnezu zawieraj rwnie cynk jako jeden z gwnych dodatkw, tj. w stopach ukadu AlCuMgZn.
4.2..3. Stopy aluminium na odkuwki i wyroby toczone
Wiele czci konstrukcyjnych, np. opatki rubowe, wykonuje si ze stopw aluminium, stosujc kucie. Wymaga si wwczas od stopu oprcz dobrych wasnoci mechanicznych rwnie duej plastycznoci na gorco. W tych przypadkach stosuje si
albo duraluminium o zwykym skadzie, ktre oznacza si przez PA6 (AK1), albo inne
stopy zblione do duraluminium pod wzgldem skadu chemicznego, jak PA31 (AK6)
lub PA33 (AK8). Skad chemiczny tych stopw oraz ich wasnoci mechaniczne zestawiono w tabelach 4.5 i 4.6.
Tabela 4.5

Zawarto pierwiastkw stopowych, %

Gatunek
stopu

Cu

Mg

PA6 (AK1)

3,84,8

PA31 (AK6)

1,82,6

Fe

0,40,8

0,40,8

< 0,7

< 0,7

0,40,8

0,40,8

0,61,2

< 0,6

Si

35

0,30,7

0,51,1

0,51,1

< 1,0

0,20,6

0,50,8

0,150,35

0,61,2

< 0,8



AK5

Mn



PA33 (AK80

Skad chemiczny stopw typu PA (AK) [1]

Tabela 4.6

Wasnoci mechaniczne stopw PA [1]

Gatunek stopu

Obrbka
cieplna

Przerbka
plastyczna
na gorco

Rm ,

A,

MPa

HB

PA6 (AK1)

przesycanie
i samorzutne
starzenie

toczenie
kucie

380
360

10
8

90
90

PA31 (AK6)

przesycanie
i przypieszone
starzenie

toczenie
kucie

360
340

7
5

95
95

PA33 (AK8)

przesycanie
i przyspieszone
starzenie

toczenie
kucie

460
440

10
8

130

AK5

przesycanie
i przypieszone
starzenie

toczenie
kucie

280
300

10
12

85
85

141

Spord tych stopw najwiksz plastycznoci odznacza si stop AK5, z ktrego

wykonuje si toczone lub matrycowane czci o zoonych ksztatach, np. kaduby
silnikw. W porwnaniu z duraluminium wasnoci mechaniczne tych stopw s nieco
gorsze. Rnica we wasnociach jest nastpstwem bardziej drobnoziarnistej struktury
duraluminium w postaci blachy, rur, ksztatownikw i innych podobnych pwyrobw.
Stopy grupy AK obrabia si cieplnie w zblionych warunkach. Po starzeniu przypieszonym stopy te uzyskuj zazwyczaj lepsze wasnoci ni po starzeniu samorzutnym.
4.2..4. Siluminy oraz inne stopy aluminium na odlewy ksztatowe

0,5

Si, %
1,0 1,5

2,0



0
1500 700

Do grupy stopw aluminium zwanych siluminami nale stopy o duej zawartoci

krzemu. S one najbardziej rozpowszechnione jako odlewnicze stopy aluminium stosowane na odlewy dla przemysu samochodowego i lotniczego. Jako stopy odlewnicze
uywane s, oprcz siluminw, rwnie stopy aluminium z miedzi, manganem i cynkiem, lecz zastosowanie tych stopw jest mniejsze. Stopy wikszoci ukadw podwjnych AlCu, AlMg, i innych o skadzie eutektycznym, maj niewystarczajce
wasnoci mechaniczne. Stopy z ukadu AlSi s pod tym wzgldem lepsze (rys. 4.15).

1400 600

1,65

1300 500



1200 400

1414oC

577 oC

temperatura, oC

1100 300

0,09

1000 200

L+Si

0,05

900 100
800

700 +L
600
500
400

577 oC

+Si
0
Al

10

20

30

40

50
60
Si, %

70

80

90

Rys. 4.5. Wykres rwnowagi ukadu AlSi [1]

142

100
Si






Eutektyka tego ukadu zawiera niewiele krzemu, a wasnoci mechaniczne stopu

eutektycznego s do dobre, zwaszcza gdy stop jest modyfikowany. Korzystne poczenie dobrych wasnoci odlewniczych, siluminw, w tym lejnoci i mechanicznych,
spowodowao ich szerokie zastosowanie. Obecnie stao si moliwe odlewanie czci
o bardzo zoonych ksztatach i duym obrysie.
W wyniku odlewania otrzymuje si odlewy o duej dokadnoci wymiarw, czsto
bez naddatkw na obrbk skrawaniem. Takie wyniki osiga si dziki stosowaniu metod odlewania precyzyjnego, odlewania do form trwaych lub skorupowych, odlewania
pod cinieniem. Stop w postaci odlewu ma gsto zblion do gstoci stopu przerobionego plastycznie, co osiga si przez zastosowanie krystalizacji pod cinieniem oraz
wielu innych ulepsze. Zastosowanie obrbki cieplnej odleww ze stopw aluminium
polepsza znacznie ich wasnoci mechaniczne. Dla odlewniczych stopw aluminium
dwukrotne zwikszenie wytrzymaoci i wyduenia jest zwykle wynikiem osiganym
przez zastosowanie przesycania z nastpnym przyspieszonym starzeniem. W porwnaniu z obrbk ciepln stopw aluminium przerabianych plastycznie w procesie obrbki
cieplnej odleww wystpuj pewne odrbne waciwoci, wynikajce z rnicy skadu chemicznego oraz z tego, e stopy w postaci odlewanej maj struktur o wikszym ziarnie ni stopy przerobione plastycznie. Podczas przesycania stopw w postaci odlewanej naley je nagrzewa zazwyczaj do temperatury nieco wyszej ni stopy
przerabiane plastycznie i duej wygrzewa odlewy przy tej temperaturze. Wynika to
z koniecznoci rozpuszczenia duych czstek zwizku midzymetalicznego, rozmieszczonych przewanie na granicach ziarn i wyrwnania skadu chemicznego w caej objtoci ziarna. Stopy odlewnicze prawie wcale nie podlegaj starzeniu samorzutnemu;
uzyskuj one maksymaln wytrzymao po starzeniu przyspieszonym, trwajcym
1020 h przy temperaturze w zakresie od 150 do 180oC.
Utwardzenie odlewniczych stopw aluminium nastpuje, podobnie jak stopw
przerabianych plastycznie, wskutek rozpuszczenia zwizkw midzymetalicznych takich, jak: CuAl2, Mg2Si, fazy S, Al3Mg2 i innych, oraz wytworzenia w wyniku przesycania roztworu staego przesyconego. Obrbka cieplna polepsza jednoczenie wytrzymao i cigliwo, co jest wynikiem rozpuszczenia wymienionych zwizkw midzymetalicznych, ktre przed obrbk ciepln byy w odlewie rozmieszczone na
granicach ziarn. Dlatego w wielu przypadkach ju samo tylko przesycanie bez starzenia polepsza wasnoci mechaniczne. Starzenie jeszcze w wikszym stopniu polepsza
wytrzymao, czsto jednak zachodzi przy tym zmniejszenie plastycznoci. Przesycanie i starzenie stopw podwjnych aluminium z krzemem i w ogle stopw o duej
zawartoci krzemu powoduje tylko nieznaczne ich utwardzanie, lecz wasnoci mechaniczne tych stopw mona znacznie polepszy, stosujc specjalne zabiegi w stanie ciekym. Silumin zawierajcy1215% Si jest ze wzgldu na struktur stopem nadeutektycznym. W strukturze tego stopu wystpuj pierwotne wydzielenia krzemu na tle gruboziarnistej mieszaniny eutektycznej. Jeli przed odlewaniem doda si do tego stopu
niewielk ilo sodu lub innych substancji, np. mieszaniny 2/3NaF + 1/3NaCl, to w jego strukturze zachodz zasadnicze zmiany. Stop staje si podeutektyczny, a struktura
143

skada si z jasnych krysztaw pierwotnych roztworu staego i drobnoziarnistej mieszaniny eutektycznej. Proces ten nazywa si modyfikowaniem, a wprowadzane substancje, ktre go wywouj modyfikatorami. Dodawanie modyfikatorw w iloci do
1% masowego ciekego stopu hamuje wydzielenie si krysztaw krzemu. Obniaj si
rwnie temperatury, przy ktrych wydzielaj si krysztay krzemu. Mieszanina eutektyczna tworzy si przy niszych temperaturach, w zwizku z czym mniejsza bdzie
wielko ziarn produktw krystalizacji. Z powodu przesunicia linii pocztku wydzielenia si krysztaw krzemu i wykrystalizowania eutektyki w obszar niszych temperatur stop nadeutektyczny o zawartoci krzemu w zakresie od 12 do 13% staje si stopem
podeutektycznym (rys. 4.16).
a)

Si




Al



temperatura

Silumin
1213% Si

b)



11,6

Si, %

c)

Rys. 4.6. Wpyw modyfikowania na krystalizacj stopw aluminium z krzemem: a) ukad AlSi,
linie cige odnosz si do siluminu niemodyfikowanego, linie kreskowane do modyfikowanego,
oraz struktura stopu: b) niemodyfikowanego; c) modyfikowanego [1]

144



Rozdrobnienie struktury oraz brak w niej pierwotnych krysztaw kruchego krzemu powoduje polepszenie wasnoci mechanicznych. Dla stopu niemodyfikowanego
o zawartoci 13% krzemu Rm = 140 MPa i A = 3%. Stop modyfikowany o tej samej zawartoci krzemu i innych skadnikw ma wasnoci nastpujce: Rm = 180 MPa, A = 8%.
Jakkolwiek stopy podwjne aluminium z krzemem maj bardzo dobr lejno, to jednak w wielu przypadkach nie czyni zado wymaganiom, jakie stawia si stopom odlewniczym pod wzgldem wasnoci mechanicznych. Stopy aluminium o zawartoci
1013% krzemu stosuje si na odlewy o zoonym ksztacie, od ktrych nie wymaga
si wysokich wskanikw wasnoci mechanicznych.
Przy wyszych wymaganiach dotyczcych wasnoci wytrzymaociowych stosuje
si specjalne siluminy podeutektyczne zawierajce 410% krzemu oraz dodatki miedzi, magnezu i manganu. Wasnoci mechaniczne siluminw specjalnych obrobionych
cieplnie zmieniaj si: Rm w zakresie 200250 MPa, A w zakresie 16%. S one znacznie gorsze od analogicznych wasnoci stopw przerabianych plastycznie. Rnica wasnoci tych dwch grup stopw aluminium jest nastpstwem bardziej gruboziarnistej
struktury stopw odlewniczych, nie rozdrobnionej przez obrbk plastyczn. Spord
stopw odlewniczych na osnowie aluminium, najlepsze wasnoci mechaniczne i odporno na korozj wykazuje stop z magnezem, zawierajcy 9,511,5% tego pierwiastka. Po przesycaniu tego stopu jego wytrzymao osiga 300 MPa, a wyduenie 12%.
4.2..5. arowytrzymae stopy aluminium



Wiele czci konstrukcyjnych wykonywanych ze stopw aluminium przez odlewanie lub toczenie pracuje przy temperaturach 200300oC, a nawet 350oC, np. toki,
gowice cylindrw itp. Skadnikami stopowymi tych materiaw s: mied, magnez,
nikiel, elazo, tytan. Aby nada tym stopom niezbdne wasnoci, stosuje si przesycanie, odbywa si wwczas przejcie dodatkowej fazy do roztworu staego, a nastpnie
przypieszone starzenie w celu otrzymania trwaej struktury. Im wicej pierwiastkw
stopowych wchodzi w skad stopu oraz w skad faz wydzielajcych si podczas starzenia, tym powolniejszy jest przy wysokich temperaturach proces zaniku utwardzenia
uzyskanego przez przesycanie i starzenie. Dlatego stopy arowytrzymae maj zazwyczaj bardziej zoony skad chemiczny i w odrnieniu od innych stopw aluminium
zawieraj one celowo dodawane elazo i nikiel jako dodatki stopowe.

4.2.2. Wytwarzanie wyrobw z proszkw stopw aluminium

Nowe materiay przeznaczone do zastosowania w silnikach spalinowych musz
spenia szereg warunkw. Gwnym wymaganiem jest zmniejszenie masy poruszanych lub przypieszanych elementw silnika. Spenienie tego warunku jest moliwe
przez optymalizowanie geometrii poszczeglnych elementw, zastosowanie materiaw o lepszych wasnociach mechanicznych lub dobr materiaw o mniejszej gstoci. Biorc pod uwag aluminium i jego stopy, jako alternatywne tworzywa dla osig145

nicia wyej wymienionych celw, naley poprawi wiele wasnoci konwencjonalnych

stopw aluminium, aby speni wymagania zwizane z ich zastosowaniem na wysokoobcione korbowody, zawory, piercienie tokw cylindrw itp. Na rysunkach 4.17
i 4.18 pokazano przykady zastosowania w silnikach spalinowych i gowicy silnikw
stopw aluminium, otrzymanych metodami metalurgii proszkw.

trzpie
spryna

zawr

prowadnica
zaworu

gniazdo
i zaworu
d



Rys. 4.7. Przykady zastosowania nowoczesnych stopw aluminium w silnikach spalinowych [2]

gowica cylindra

piercie toka



prowadnica
piercie toka
korbowd

wa korbowy

Rys. 4.8. Przykad zastosowania nowoczesnych stopw aluminium w gowicy cylindrw [2]

Z materiaowego punktu widzenia naley w tego typu materiaach, ze wzgldu na

temperatury zastosowania, zmieni mechanizm umocnienia z umocnienia wydzieleniowego na umocnienie dyspersyjnymi czstkami, celem zablokowania ruchu dyslokacji
w penym zakresie pracy materiau. Czstki dyspersyjne musz by bardzo mae, o wymiarach od 10 do 50 nm, rwnomiernie rozoone i stabilne w podwyszonych temperaturach. Struktur mona stabilizowa przez zastosowanie czstek dyspersyjnych
z materiaw ceramicznych (Al2O3, Al4C3) [2, 3] lub zwizkw midzymetalicznych utworzonych z metali przejciowych, o maej prdkoci dyfuzji do osnowy aluminiowej [4, 5].
146

4.2.2.. Nowe stopy aluminium otrzymane metod metalurgii proszkw

Do wytwarzania nowoczesnych stopw aluminium stosuje si na skal produkcyjn dwa procesy:
1) rozpylanie gazem,
2) natryskowe formowanie.

rozpylanie

b)

formowanie natryskowe

tygiel
tygiel



a)



Do rozpylania gazem stosuje si tzw. technik RS (ang. rapid solidification). Roztopiony materia, ktry jest nasycony rozpuszczonymi dodatkami stopowymi, zostaje
rozdrobniony przy uyciu gazu chodzcego, np. azotu (rys. 4.19a). Krople ciekego
stopu s bardzo szybko schodzone, w wyniku czego zostaje zamroony stan przesycenia w czstkach proszku. Rwnoczenie tworz si dyspersyjne zwizki midzymetaliczne, ktre stabilizuj wytrzymao na gorco.
Natryskowe formowanie moe by rozpatrywane jako specjalny przypadek rozpylania gazem. Wiksza ilo czstek, okoo 80%, podobnie jak w procesie RS ulega krzepniciu i opada w strumieniu gazu na obracajc si i obniajc si podstaw
(rys. 4.19b). Opadajce cieke lub czciowo zakrzepnite czstki ulegaj spajaniu na obrotowej podstawie lub na powierzchni powstajcego walca. Gstoci otrzymanych tym sposobem bloczkw wynosz powyej 0,97 gstoci teoretycznej. Poprzez
dodatkowe dysze moliwe jest wprowadzenie czstek staych do rozpylanej strugi, przez co otrzymuje si materiay wzmocnione czstkami tzw. materiay MMC
(ang. metal matrix composites).

ciekyy
stop
ciek
stop
dysza
dysza

wpr
wprowadzenie
do
p
do proszku fazy
wzm
wzmacniajcej
w

komora
komora
rozpylania
rozpylania

proszek

walec

frakcja proszku podsitowa

Rys. 4.9. Schematyczne przedstawienie procesu rozpylania proszku (a)

i natryskowego formowania (b) [2]

147

Wytwarzanie wyrobw z proszkw stopw aluminium skada si z nastpujcych zabiegw: izostatycznego prasowania na zimno, podgrzewania, wyciskania, kucia matrycowego i obrbki cieplnej, natomiast wytwarzanie wyrobw z natryskowo
formowanych walcw obejmuje: nagrzewanie, wyciskanie, kucie matrycowe i obrbk
ciepln.
Wpyw metody wytwarzania i zagszczania na rodzaj dyspersyjnych czstek
w stopie AlFe8 pokazano na rysunku 4.20 [3]. W materiale otrzymanym przez rozpylanie w procesie RS wystpuj gwnie czstki Al6Fe i maa ilo czstek Al3Fe.
Czstki Al6Fe s bardziej efektywne przy umocnieniu anieli czstki Al3Fe, jednake
s one metastabilne i rozpadaj si powyej temperatury 500oC. Po zagszczaniu na
gorco proszkw poniej temperatury 500oC wystpuje w materiale znaczna cz czstek Al6Fe. W procesie natryskowego formowania cz kropli o maych rozmiarach
opada na dno komory rozpylania, tworzc proszek. Proszek ten nazywa si Overspray
i zawiera w porwnaniu do RS proszku, mniejsz ilo czstek fazy Al6Fe, a znacznie
wikszy udzia czstek fazy Al3Fe. W natryskowo uformowanym walcu nie wystpuj
czstki fazy Al6Fe, co zwizane jest z warunkami cieplnymi tego procesu.
40

Al 3Fe



30
25
20
15
10
5
0

Al6Fe +



Udzia fazy Al Fe, %

35

Proszek
otrzymany
przez
rozpylanie

Materia
po kuciu proszku
w temperaturze
495oC

Frakcje
podsitowe
rozpylanego
proszku

Materia
po kuciu
podsitowych
frakcji proszku

Materia
natryskowo
formowany

Rys. 4.20. Udzia faz midzymetalicznych w stopie AlFe8

otrzymanym metodami metalurgii proszkw [2]

Stopy AlSi powinny zawiera odpowiedni ilo krzemu, aby zmniejszy wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej, jednake musi by w nich utrzymane przewodnictwo
cieplne na odpowiednim poziomie. Zawarto krzemu ma istotny wpyw na wymian
ciepa w elementach konstrukcyjnych. Ponadrwnowagowa zawarto krzemu powin148

na wystpowa w osnowie w postaci wydziele krysztaw pierwotnych, aby podobnie

jak dodatek czstek, np. SiC, podwyszy modu Younga E. Wielko wydziele krysztaw krzemu wpywa na odporno na cieranie i wytrzymao zmczeniow. Z trybologicznego punktu widzenia podane s w materiale czstki o wielkoci od 20 do 30 m,
podczas gdy dla uzyskania dobrej wytrzymaoci zmczeniowej czstki o wielkoci
od 2 do 3 m. Na rysunku 4.21 przedstawiono porwnanie wytrzymaoci na rozciganie materiau Dispal A/S 250 wytworzonego metod metalurgii proszkw z wytrzymaoci na rozciganie materiau konwencjonalnego AA2618 poddanego obrbce cieplnej T6, czyli zabiegom przesycania i starzenia sztucznego. Materia Dispal A/S to stop
aluminium o zawartoci 20% krzemu, 5% elaza i 2% niklu, ktry oznacza si liter A
w postaci rozpylanej gazem, a otrzymany przez natryskowe formowanie liter S. Powyej temperatury 200oC wytrzymao na rozciganie jest znaczco wysza w materiale
Dispal A/S w porwnaniu ze stopem AA2618 po obrbce cieplnej T6. Wytrzymao
i wyduenie materiaw Dispal w zalenoci od zawartoci czstek dyspersyjnych
przedstawiono na rysunku 4.22.
a)

b)

AA2618/T6
+ DISPAL A250
* DISPAL S250

500

300



400

DISPAL S250

200
100
0

100

400

Dispal 3



600

wytrzymao na rozciganie Rm, MPa

500

DISPAL A250

200

300
o

temperatura, C

400

Dispal 2
Dispal 1

300

200
Al Cu Mg2
100

100 200 300 400 500 600

temperatura, oC

Rys. 4.2. Porwnanie wytrzymaoci na rozciganie: a) przy rnych temparaturach przeprowadzenia bada dla materiaw Dispal A/S 250 i AA2618 po przesycaniu i starzeniu [2]; b) przy temperaturze otoczenia dla materiau Dispal zawierajcego czstki umacniajce i stopu AA2618 po wyarzaniu
w czasie 250 h przy rnych temperaturach [11]

Przetwrstwo materiaw z proszkw na osnowie aluminium realizowane jest

w procesach przerbki plastycznej na gorco gwnie poprzez kucie. O ksztatowaniu materiaw Dispal szerzej podano w pracy [6]. W pracy [7] przedstawiono wyniki
149

bada wyciskania ze wspczynnikami do = 53 stopw Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr

i Al20Si5Fe2Ni oraz kompozytw na ich osnowie umocnionych czstkami SiC.
W przetwrstwie tych materiaw wykorzystuje si okrelone dla nich podatnoci do
odksztace plastycznych podane w rozdziale trzecim.

Dispal 1 Dispal 2 Dispal 3

40

300

100

30

20

200

50

Rm

400



wytrzymao na rozciganie Rm, MPa

500

10

0
0
2 4 6 8 10 12 14 16
udzia czstek dyspersyjnych, % objtociowe



Rys. 4.22. Wytrzymao i wyduenie w zalenoci od zawartoci czstek dyspersyjnych

w materiaach Dispal [8]

W procesach wytwarzania elementw konstrukcyjnych metodami metalurgii

proszkw jest moliwo lokalnego ich wzmocnienia lub lokalnej optymalizacji wasnoci uytkowych wyrobw (rys. 4.23) [2]. Pokazano takie rozwizanie na przykadzie piercieni tokw, ktre wytwarzane s w postaci odleww lub odkuwek. Zastosowanie elementw z proszkw stopw aluminium wzmocnionych wknami lub umocnionych czstkami fazy twardej poprawia ich walory eksploatacyjne.
W rozdziale tym omwiono odlewnicze i do przerbki plastycznej stopy aluminium, ktre maj zastosowanie przemysowe. Zwrcono uwag na materiay utwardzane dyspersyjnie oraz na siluminy i arowytrzymae stopy aluminium. Zaprezentowano
rwnie zastosowania metalurgii proszkw do wytwarzania nowych materiaw potrzebnych dla motoryzacji, ktre umoliwiaj otrzymywanie tworzyw do przerbki plastycznej z nieodksztacalnych plastycznie stopw aluminium, posiadajcych okrelone
wasnoci fizyczne i mechaniczne.
150

piercie odlewany lub kuty

lokalne wzmocnienie odleww zgrzewanymi

tarciowo elementami z kompozytw

Rys. 4.23. Piercienie tokw otrzymane przez kucie lub odlewanie i tarciowe zgrzewanie odleww
z lokalnie wzmocnionymi elementami wykonanymi z proszkw stopw Al20SiFe5Ni2 (Dispal
A250) i AlSi12C101 z dodatkiem grafitu (Dispal M201) [2]

4.2.3. Literatura





[1] Gulajew A.P.: Metaloznawstwo. Katowice, Wyd. lsk 1969

[2] Hummert K.: Moderne Aluminiumlegierungen ber Pulvermetallurgie und Sprhkompaktieren fr den Ensatz in Verbrennungsmotoren. PEAK Werkstoff GmbH
Velbert/Neviges
[3] Jangg G. et al.: Aluminium 51(1975), 641
[4] Miller W.S. et al.: Production and Properties of Rapidly Solidified Aluminium
ChromiumZirconium Alloys. Proc. High Strength Powder Metallurgy Aluminium
Alloys, The Metallurgical Society/AIME, Pensylwania 1981, 311
[5] Prling R. et al.: Spray Deposition Plant for Aluminium Alloys-Technical Aspects.
Proc. Powder Metallurgy World Congress, San Francisco 1992
[6] Siegert K., Ringhand D.: Flashless and precision forging of connecting rods from
P/M aluminium alloys. J. Materials Processing Technology, 46, 1994, 157
[7] Szczepanik S.: Kompozyty na bazie stopw aluminium wzmocnione czstkami fazy
o duej twardoci, otrzymane w procesie odksztacania na gorco. Materiay Konferencyjne Projekty badawcze z zakresu przerbki plastycznej, metaloznawstwa
i technologii spiekowych, Wrocaw, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej 1997, 144

4.3. Kompozyty na osnowie aluminium

wzmocnione wknami ceramicznymi
Spord materiaw kompozytowych na osnowach metalicznych istotne znaczenie
maj kompozyty wzmocnione wknami. Due moliwoci ksztatowania ich wasnoci daj metody oparte na metalurgii proszkw. Rozwj metalurgii proszkw nastpuje
151

w kierunkach faworyzujcych takie technologie, ktrych zastosowanie prowadzi do

uzyskania korzystnych struktur oraz odpowiednich wasnoci mechanicznych i uytkowych gotowego wyrobu. Wpyw na decyzj o wprowadzeniu do produkcji czci wykonanej z proszku ma przede wszystkim rachunek ekonomiczny oraz wasnoci wyrobu wytworzonego t technologi w porwnaniu z wasnociami ich odpowiednikw
otrzymanych w sposb konwencjonalny, tj. z pwyrobw walcowanych, przez kucie matrycowe lub metod odlewania. Nadanie wasnoci wyrobom otrzymywanym
z proszkw odbywa si midzy innymi podczas przygotowania mieszanek metali,
proszkw stopowych, wprowadzania fazy umacniajcej w postaci czstek lub wkien,
prasowania mieszanki i spiekania wyprasek lub w procesach przerbki plastycznej.
Ostateczne wasnoci otrzymuje si po odpowiedniej obrbce cieplnej.

4.3.. Charakterystyka materiaw kompozytowych

na osnowach metalicznych





Metalowe materiay kompozytowe maj co najmniej dwa skadniki: osnow oraz

faz umacniajc. Osnowa moe by wzmocniona wknem cigym, citym (krtkim), niecigymi czstkami, wydzieleniami lub wiskerami albo dowolnym zestawem
wymienionych faz. Na osnowy kompozytu stosuje si czyste metale bd stopy aluminium, tytanu, miedzi, magnezu, superstopy lub aluminidy tytanu. Jako faz umacniajc stosuje si takie materiay, jak: Al2O3, Al2O3/SiO2, bor, grafit, SiC, TiC, molibden,
niob, SiCN4, TiB2, wolfram i inne [1]. Kombinacje kompozytowe najczciej stanowi
czstki lub wkna Al2O3/SiO2 w czystym aluminium lub w jego stopie, wkna cige
lub cite grafitu w aluminium, miedzi lub magnezie, czstki, wiskery lub wkna SiC
w aluminium lub tytanie, oraz wkna SiC w TiAl.
Szczegln grup materiaw kompozytowych stanowi stopy i metale wzmocnione wknami. Stosuje si wkna o dugoci od 0,75 mm i rednicy od 0,001 do 0,4 mm.
Kryterium decydujcym o doborze dugoci wkien jest przede wszystkim zastosowanie wyrobu; przykadowo na filtry stosuje si tzw. filce z wkien o dugoci
1,63,5 mm, za dla polepszenia wasnoci mechanicznych osnowy wprowadzane s
zazwyczaj wkna dusze. Zasadnicz cech odrniajc mikrostruktur kompozytu
wzmocnionego wknami od innych kompozytw jest zrnicowanie zalenie od kierunku przekroju. Struktura i wasnoci kompozytu wykazuj izotropi, jeeli w trakcie
jego wytwarzania nie nastpio zorientowanie wkien w osnowie w okrelony sposb.
Mikrostruktury materiaw wzmocnionych wknami uoonymi dowolnie, np. waty,
s statystycznie jednakowe.
Kompozyty staj si obecnie wanymi materiaami konstrukcyjnymi. Ich wytwarzanie datuje si od lat 60. XX w., kiedy uruchomiona zostaa na skal przemysow
produkcja rnego typu wkien, gwnie w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii
oraz w Japonii [2]. Obecnie wytwarzane wkna bazuj przede wszystkim na Al2O3
(Saffil, Nextel, FP) [3, 4, 5] oraz na SiC (Nicolan, Tokawischer) [6, 7].
152

Wasnoci wzmocnionych wknami kompozytw zalene s od takich czynnikw,

jak: rodzaj zastosowanych wkien, ich udzia objtociowy w odniesieniu do osnowy,
wasnoci osnowy i wkien, sposb rozmieszczenia i dugo wkien, kierunek bada
w stosunku do kierunku uoenia wkien oraz sposobu przygotowania i uoenia
w osnowie [8]. Jedn z najwaniejszych cech kompozytu stanowi powierzchnia rozdziau faz wkno osnowa. Wpywa ona na jako poczenia skadnikw.
Mona wyrni trzy typy powierzchni rozdziau faz:
1) niereagujce i wzajemnie nierozpuszczalne;
2) niereagujce i rozpuszczalne, w przypadku gdy materia osnowy moe wnika
w materia wkien i odwrotnie;
3) ukady, w ktrych w rezultacie zachodzcych reakcji tworzy si co najmniej jedna
nowa faza.





Chemiczne reakcje na granicy wkno osnowa nie s podane i mog stanowi

barier w ich praktycznym wykorzystaniu. Skadniki tworzce drugi i trzeci typ powierzchni rozdziau stosuje si cznie jedynie wwczas, gdy temperatury wytwarzania
i eksploatacji le poniej zakresu wystpowania niekorzystnych zjawisk lub jeeli stosowane s odpowiednie pokrycia ochronne wkien.
Obecno fazy wzmacniajcej w osnowie zapobiega propagacji pkni i jest
w stanie zapewni znaczc sztywno i wytrzymao konstrukcji. Metaliczna osnowa
reguluje odlegoci midzy wknami, chronic je w ten sposb przed niekorzystnym
wpywem najbliszego otoczenia, co pozwala na rozoenie obcienia na poszczeglne wkna. Wasnoci kompozytu mog by modyfikowane w zalenoci od przeznaczenia, najczciej poprzez zmian udziau objtociowego lub orientacji wkien.
Spord wszystkich kompozytw o osnowach metalicznych do grupy najbardziej
atrakcyjnych nale kompozyty na osnowie aluminium lub stopw aluminium umocnione wknami ceramicznymi ze wzgldu na ich dobre wasnoci poczone z nisk
gstoci.

4.3.2. Metody otrzymywania wzmocnionych wknami kompozytw

na osnowach metalicznych
Istnieje cay szereg metod otrzymywania kompozytw o osnowach metalicznych
wzmocnionych wknami, z ktrych kada odnosi si zazwyczaj do konkretnego materiau. Przyjmujc jako podstaw podziau sposb czenia wkien z materiaem osnowy, mona wyrni kilka zasadniczych metod.
Metoda kierunkowej krystalizacja stopw eutektycznych. Polega na wykorzystaniu odwracalnej reakcji izotermicznej, w trakcie ktrej cieky stop podczas chodzenia rozkada si na dwie lub wicej faz staych. W sprzyjajcych warunkach stopy
eutektyczne mog przyjmowa budow wknist. Przykadem eutektycznego kompozytu o budowie wknistej moe by kompozyt Al-Al3Ni [9].
153






Metoda pokrywania elektrolitycznego wkien metalem osnowy. Prowadzona zwykle w temperaturze pokojowej operacja nanoszenia drobnokrystalicznej
warstwy metalu pozwala unikn typowego dla wysokotemperaturowych procesw
osabienia wkien spowodowanego reaktywnoci. Metoda suy przewanie do przygotowania pwyrobw w postaci tam jednowarstwowych dla dalszej przerbki, zazwyczaj metod wizania dyfuzyjnego, oraz do nanoszenia pokry ochronnych na
wkna. Stosuje si gwnie do pokrywania wkien wglowych osnowami z aluminium, miedzi i kobaltu.
Metoda czenia dyfuzyjnego. Ukadane na warstwach folii osnowy wkna s
spiekane pod cinieniem. Metoda jest najczciej stosowana do czenia metali lekkich, jak tytan, aluminium z grubymi i sztywnymi wknami jak SiC, borowymi, stalowymi [10] oraz z wknami Al2O3 [11].
Metoda chemicznego naparowywania prniowego, znane take pod nazw CVD
(ang. chemical vapour deposition). W tej metodzie faza gazowa reaguje z innymi oparami (zarodkowanie homogeniczne) lub z podoem (zarodkowanie heterogeniczne),
tworzc pokrycia o rnym skadzie chemicznym i zrnicowanej gruboci. Krtka
rednia droga czsteczek naparowywanej substancji sprzyja wysokiej zdolnoci rwnomiernego krycia [10], co umoliwia pokrywanie wizek wkien zawierajcych du
ich liczb lub wknistych pwyrobw. Metoda znalaza zastosowanie do wytwarzania wyrobw kompozytowych na osnowie niobu, wzmocnionych wknami wolframowymi [12]. Jednak ze wzgldu na dugi czas trwania oraz wysokie koszty, metoda stosowana jest czciej do nanoszenia pokry na wkna ni do pokrywania bezporednio
metalem osnowy.
Metoda pokrywania wkien osnow w stanie stopionym. Gdy temperatura topnienia osnowy ley znacznie poniej temperatury zmian wasnoci wkien i jednoczenie jest wystarczajco niska, by nie powodowa reakcji na granicy faz wkno osnowa, otrzymuje si kompozyty metaliczne w wyniku czenia wkien ze stopionym materiaem osnowy. Schematy podstawowych sposobw infiltracji przedstawiono na
rysunku 4.24.
a)

b)

wkna

cinienie

stop

c)
prnia
wkna

wkna
stop

stop

Rys. 4.24. Sposoby otrzymywania wzmocnionych wknami kompozytw metalicznych przez infiltracj stopem osnowy: a) infiltracja kapilarna; b) infiltracja cinieniowa; c) infiltracja prniowa [9]

154






Gdy zwilanie wkien przez osnow jest dobre, wwczas mona stosowa infiltracj z wykorzystaniem zjawisk kapilarnych (rys. 4.24a). W przypadku sabego zwilania wkien przez stop osnowy stosuje si infiltracj pod cinieniem (rys. 4.24b).
Z reguy w parze ze zwilalnoci idzie reaktywno i w takich przypadkach otrzymanie kompozytu z zachowaniem wymaganych waciwoci wkien jest moliwe
jedynie przy zapewnieniu minimalnie krtkiego czasu kontaktu wkien ze stopem
osnowy. Warunki te zapewnia metoda infiltracji prniowej (rys. 4.24c), w ktrej wkna stykaj si ze stopion osnow tylko przez uamek sekundy. Metoda ta jest stosowana midzy innymi do wytwarzania kompozytw z wkien wolframowych i stopw
niklowych.
Odlewanie zawiesinowe. Faza wzmacniajca wprowadzana jest do ciekego metalu, w wyniku czego tworzy si zawiesina. Istnieje szereg wariantw wprowadzania
tej fazy [13 , 14 ], do ktrych nale midzy innymi rozpraszanie odrodkowe, rozpraszanie ultradwikowe, wprowadzanie wkien do mieszanego metalu oraz inne.
Metoda metalurgii proszkw. Podobnie jak w przypadku wielu innych materiaw wytwarzanych t technologi, najwaniejsz zalet otrzymywania kompozytw
wzmocnionych wknami z osnowy sproszkowanej jest moliwo obnienia temperatury procesu poniej zakresu wystpowania fazy ciekej, co pozwala na kontrol przebiegu reakcji na granicy midzy poszczeglnymi skadnikami. Poniewa metoda ta pozwala na zestawienie praktycznie dowolnej kombinacji w ukadzie wkno osnowa,
jest to czsto jedyny moliwy sposb wytwarzania wielu kompozytw, w szczeglnoci o osnowach z reaktywnych superstopw ogniotrwaych [9].
Prcz niewtpliwych zalet, zastosowanie metody metalurgii proszkw do otrzymywania kompozytw wzmocnionych wknami wie si z typowymi technologicznymi problemami, do ktrych nale przede wszystkim trudnoci z rwnomiernym rozprowadzeniem wkien w metalicznej osnowie oraz niekorzystny efekt rozdrabniania
wkien wskutek cinania ich na krawdziach czstek proszku osnowy podczas operacji prasowania lub ksztatowania na gorco.
Spord sposobw otrzymywania kompozytw wzmocnionych wknami, do najbardziej popularnych i najczciej stosowanych nale: cinieniowe odlewanie, infiltracja faz ciek i oparte na metodach metalurgii proszkw.
Odlewanie cinieniowe daje moliwo wytwarzania wyrobw o prawie gotowych
ksztatach, charakteryzujcych si du rwnomiernoci i przypadkowym rozoeniem wkien w metalicznej osnowie kompozytu. Nieznaczne uszkodzenia wkien
podczas procesu odlewania oraz zazwyczaj uzyskiwane dobrej jakoci czenie na powierzchni wkno osnowa sprawia, e otrzymane t metod kompozyty charakteryzuj si dobrymi wasnociami mechanicznymi [15, 16, 17]. Jednak podczas projektowania technologii wytwarzania tego typu materiaw musi by brany pod uwag zarwno
wysoki koszt wytwarzania ksztatki z wkien, jak i moliwo zajcia reakcji chemicznych pomidzy faz wzmacniajc i metaliczn osnow kompozytu, co w istotny sposb ogranicza atrakcyjno tej metody.
155

W pracy [18] autorzy przedstawili stosunkowo now (1995 rok) technik wytwarzania kompozytw, nazwan EDFI (ang. extrusion directly fallowing infiltration wyciskanie bezporednio po infiltracji). Skada si ona z trzech etapw (rys. 4.25):
1) zalewanie ciekego metalu osnowy do podgrzanej matrycy, w ktrej umieszczone
s wkna;
2) infiltracja wkien ciekym metalem oraz rozpoczcie krzepnicia osnowy pod
cinieniem wywoanym naciskiem stempla;
3) wyciskanie kompozytu z kontrolowan w trakcie jego trwania temperatur, dobran w taki sposb, aby stop w strefie odksztacenia znajdowa si czciowo w stanie ciekym.
a)

b)

5
4





3
2

c)
P

Rys. 4.25. Schemat wytwarzania wzmacnianych wknami kompozytw metod EDFI; a) zalewanie
metalu; b) infiltracja; c) wyciskanie; 1 stempel podpierajcy, 2 oczko matrycy, 3 ksztatka
z wkien, 4 cieky metal, 5 piec, 6 matryca, 7 stempel [18]

Wprowadzenie wkien do proszkowej osnowy, ktr najczciej cechuje o wiele

nisza twardo, wymaga wielu modyfikacji technologii wytwarzania w porwnaniu
z produkcj wyrobw niewzmocnionych (rys. 4.26). Wanym etapem w produkcji tego
typu materiaw jest mieszanie skadnikw. Sprawia ono wiele problemw, poniewa
jako mieszanki jest czynnikiem w duej mierze determinujcym wasnoci kocowe
kompozytu. Zaley ona przede wszystkim od zastosowanej metody mieszania, rodzaju
uytego proszku, tj. jego skadu chemicznego, rozkadu wielkoci czstek, ksztatu
czstek, jakoci ich powierzchni oraz wilgotnoci [24]. Jeeli uda si uzyska dobrej
jakoci jednorodn mieszank, kolejnym etapem produkcji kompozytw jest zazwyczaj jej prasowanie, ktrego parametry musz by cile okrelone dla danego typu
umocnienia i proszku osnowy. Generalnie proces prasowania powinno si prowadzi
do uzyskania moliwie wysokiej gstoci wyprasek.
156

W przypadku kompozytw wzmocnionych wknami podejcie to nie jest odpowiednie, poniewa przy duych naciskach jednostkowych wkna obecne w mieszaninie ulegaj zniszczeniu.
P

a)

b)

d)

wkna Al2O3



proszek RAI-1

c)



Rys. 4.26. Schemat procesu wytwarzania kompozytw proszek aluminium-wkna Al2O:

a) mieszanie skadnikw; b) prasowanie na zimno; c) spiekanie; d) kucie na gorco [24]

Stopy o duym stosunku wytrzymaoci na rozciganie do granicy plastycznoci

wymagaj maej iloci wkien dla wzmocnienia. Z tego powodu stosuje si oglnie
zmikczone stopy lub stopy o duej wytrzymaoci. Na osnowy materiaw kompozytowych stosowane s stopy aluminium: 1100 Al99, 2024 AlCuMg2, 6061 AlMg5, 7075
AlZnMgCu1,5, LM 9 AlSi12Mg, LM 25 AlSi7Mg, stopy magnezu: AZ 91 ZK 20A,
ZK 60A, AZ 80A, AZ 61A, AZ 31B oraz stopy tytanu, np. TiAl6V4.
Nastpnym kryterium wyboru stopu jest dobra zwilalno wkien i brak z nimi
chemicznych reakcji, jak rwnie przydatno proszku do wytwarzania kompozytw
na drodze metalurgii proszkw. Ze stopami aluminium i tytanu nie wystpuj problemy, natomiast dla stopw magnezu s ograniczenia.
Na rysunku 4.27 pokazano schematycznie wytwarzanie i przetwrstwo materiaw kompozytowych na osnowie metali lekkich metod metalurgii proszkw. Pierwszym krokiem procesu jest rozdzielenie wkien i wiskerw za pomoc ultradwikw
w ciekym orodku. Jest to konieczne, poniewa wkna krtkie i wiskery s dostarczane w postaci aglomeratw.
157

Po usuniciu rodka dyspergujcego prowadzone jest prasowanie mieszanki. Celem prasowania jest otrzymanie wypraski przy ograniczeniu do minimum zniszcze
wkien. Jest to moliwe tylko przy zastosowaniu wysokich temperatur.
Wkna krtkie

Stopy na osnowie Al, Mg, Ti



Mieszanie

Proszki stopowe

Mieszanka

Izostatyczne
prasowanie
na gorco



Prasowanie
na zimno
lub gorco

Wyrb

Obrbka
skrawaniem

Wyciskanie

Kucie

Ksztatowanie
dokadne

Wyrb

Pwyrb

Wyrb

Wyrb

Rys. 4.27. Schematyczne przedstawienie wytwarzania wyrobw

z materiaw kompozytowych [25]

Najlepsze wyniki uzyskuje si, gdy materia osnowy czciowo przejdzie w faz
ciek, a proces prasowania mieszanki prowadzony jest w prni. W tym procesie
otrzymuje si pwyroby, wypraski i wyroby, ktre wymagaj w niewielkim stopniu obrbki mechanicznej. Dalsza przerbka wyprasek odbywa si przez wyciskanie, kucie, nadplastyczne odksztacanie lub obrbk skrawaniem. Przykadowe ele158






menty wytwarzane z materiaw kompozytowych w Japonii i USA pokazano na rysunkach 4.284.31. Na rysunku 4.28 zilustrowano precyzyjnie wykonane elementy, jak: lustro lasera, kute pokrywy z materiaw kompozytowych Al/SiC i ksztatowane w warunkach nadplastycznoci elementy osiowo symetryczne. Koa zbate
z kompozytw Mg-SiC odporne na obcienia zmienne pokazano na rysunku 4.29.
Rwnie due elementy jak pokrywa komory cinieniowej s wykonywane t metod ze stopu Al2024-wkna SiC. Na rysunkach 4.30 i 4.31 pokazano pwyroby
i wyroby wytworzone ze stopw aluminium, wzmocnione wknami SiC lub Si3N4,
takie jak profile pene i rury o przekroju koowym, czworoktnym, czci przekadni
k zbatych i czci samochodowe jak piercienie, sworznie i korbowody, elementy wirnika, ktre wykonuje si specjaln technik prasowania z mieszanki proszku
z wknami [25].

Rys. 4.28. Zwierciado i elementy dokadne wykonane z kompozytu z Al-SiC [25, 31, 33]; od lewej
ksztatowany wyrb w warunkach nadplastycznoci, zwierciado laserowe i elementy pokryw

Rys. 4.29. Koa zbate z materiau Mg-wkna lub czstki SiC [25, 31, 33]

159

Rys. 4.30. Odkuwka pokrywy komory cinieniowej z kompozytu stop Al 2024-wkna SiC [25, 34]

b)

d)



c)



a)

Rys. 4.3. Pwyroby i wyroby otrzymane z kompozytw na osnowie aluminium i jego stopw
wzmocnione wknami: a) stop aluminium Al 6061-20% obj. wkien SiC [25, 29]; b) aluminium-wkna SiC [25, 35]; c) stop aluminium Al 2024-wkna SiC [25, 34]; d) aluminium-wkna Si3N4 [25]

4.3.3. Zastosowanie i perspektywy rozwoju

wzmocnionych wknami materiaw kompozytowych
na osnowie aluminium
Wiodcym obszarem zastosowa materiaw kompozytowych na osnowie aluminium jest przemys transportowy [19, 20 , 21, 22, 23]. W transporcie dy si do maksymalizacji masy przewoonego adunku z jednoczesn minimalizacj masy konstruk160






cji oraz utrzymania jak najniszych kosztw przy najwyszym poziomie bezpieczestwa podczas eksploatacji. Oznacza to, e nowe materiay musz mieci si w kategoriach opacalnoci ekonomicznej, atwoci wykonania, zapewni wysz jako produktu oraz sprosta rosncym wymaganiom eksploatacyjnym. Ewentualne wysze
koszty materiaowe musz by rekompensowane przez nowoczeniejsz, lejsz konstrukcj oraz polepszon sprawno. Dla przykadu, w silniku kosztujcym 15 000 dolarw USA zastosowanie kompozytowego toka przyczynia si do wzrostu nakadw
o okoo 200 dolarw USA, a wic wydatkw rzdu 1% wartoci konstrukcji. Jeeli
dokonanie takiej zmiany spowoduje polepszenie jego pracy, zwikszenie moliwych
mocy lub spadek zuycia paliwa, bdzie to modyfikacja korzystna [19]. Polepszenie parametrw jednostki napdowej zwiksza jej atrakcyjno dla potencjalnego nabywcy. Wprowadzone w miejsce tradycyjnie stosowanych elementw z eliwa
lub stali materiay kompozytowe na osnowie aluminium pozwalaj na zmniejszenie masy pojazdu, przyczyniajc si jednoczenie do wzrostu odpornoci na zatarcie i zuycie oraz do spadku poziomu drga. Zastosowanie ich do wytwarzania piercieni tokw i korbowodw obnia poziom drga wtrnych w trakcie wykonywania ruchw posuwisto-zwrotnych [21]. Dodatkowa korzy pojawia si w zwizku ze
zmniejszeniem obcie wau korbowego oraz obnieniem strat mocy wynikajcych
z procesw tarcia. Wzmocnienie osnowy aluminiowej wknami ceramicznymi powoduje nie tylko polepszenie wasnoci mechanicznych, ale rwnie utrzymanie tych
wasnoci po wygrzewaniu w podwyszonych temperaturach. Henning i inni [22] zbadali, e wytrzymao na rozciganie i granica plastycznoci materiau niewzmocnionego znacznie si obniyy po wygrzewaniu w temperaturze 400oC w czasie 1000 h,
natomiast dla materiaw wzmocnionych wknami aluminosylikatowymi zmniejszyy
si w niewielkim stopniu.
Obecnie szereg wzmacnianych wknami kompozytw o osnowie aluminium znalazo ju konkretne zastosowanie w przemyle motoryzacyjnym. Od roku 1985 koncern Honda (Japonia) produkuje na skal przemysow way korbowe silnikw benzynowych na osnowie aluminium wzmocnionego wknami SUS (wkna ceramiczne na
osnowie Al2O3), ktre maj podwyszon wytrzymao. Ta sama firma wprowadzia
w 1991 r. do masowej produkcji kompozytowe tuleje cylindrw (aluminium-wkno
cite Al2O3), co pozwolio na zmniejszenie ich masy o okoo 50% w porwnaniu do
stosowanych wczeniej elementw eliwnych. Zastosowanie przez japoski koncern
Toyota (1983) lokalnego wzmocnienia rowka podpiercieniowego toka silnika spalinowego wknami Al2O3 spowodowao wzrost odpornoci na zuycie tego elementu
w wysokich temperaturach i dodatkowo obnienie masy elementu [19]. Materiay kompozytowe w postaci rur, otrzymane z aluminium wzmocnionego wknami ceramicznymi, wytwarzane s metod wyciskania przez firm GKN Automotive (USA). Znalazy
one zastosowanie jako gwne way napdowe samochodw osobowych. Charakteryzuj si one okoo 50% mniejsz mas w stosunku do stosowanych do tej pory waw
stalowych, co umoliwio zrezygnowanie z dodatkowych oysk [23].
161

4.3.4. Wasnoci kompozytw na osnowie stopw aluminium

wzmocnionych wknami ceramicznymi
Wzmocnienie metali lekkich przez wprowadzenie do nich wkien krtkich lub
wiskerw jest korzystne wtedy, gdy:
powoduje zwikszenie moduu E i odpornoci na pkanie materiau,
wystpuje duy stosunek dugoci do gruboci elementu,
jest moliwo obnienia masy konstrukcji,
jest chemiczna stabilno i brak reakcyjnoci z osnow,
koszty wytwarzania s moliwe do przyjcia,
materiay wykazuj obrabialno.

Tabela 4.7

W tabeli 4.7 przedstawiono charakterystyki wkien dugich, krtkich oraz wiskerw, ktre stosuje si jako wzmocnienie metali lekkich.

Wymiary
wkien
Posta

Modu
sprystoci E,

rednica
m

dugo
m

Wytrzymao
na roz- Gsto, Producent/Kraj
ciganie,
GPa
g/cm3



Typ

Charakterystyka wkien stosowanych jako wzmocnienie metali lekkich [25]

GPa

LF
LF
LF
LF
LF

3,0
3,0
3,5
20,0
20,0

100300
300
200
385
230

12
2,0
2,0
>1,4
2,2

3,3
3,3
2,0
3,9
3,25

ICI/GB
ICI/GB
ICI/GB
DuPont/ USA
Sumitomo/
Japonia

SiC:
Tokawhisker

-W

0,11,0

50500

400700

314

3,17

Versite VC1A
Nicolan -SiC

-W
LF

1,0
15,0

300

Silag F9

-W

0,31,3

50500 400650

Si3N4:
UBE-SN-WA
UBE-SN-WB
Versite VN1A

-W
-W
-W

0,10,5
0,10,4
1,0

1030
520
200

Tyronno-Fiber

LF

10,0

KF/LF

12,2



Al2O3:
Saffil RF
Saffilmax SD
Saffilmax LD
FP Alumina
Sumitomo

Kelvar 49
(Aramid)

Stopy
Al, Mg

3,0

3,20

TokaiCarbon/
Japonia
Versar/ USA
Nippon Carbon/
Japonia
Arco Ch./ USA

250
250
203280

4,0
4,0
45,6

3,18
3,20
3,20

UBE/ Japonia
UBE/ Japonia
Versar/ USA

Stopy
Al, Mg

210

2,9

2,40

UBE/ Japonia

Stopy
Al, M

120

2,8

1,45

DuPont/ USA

Stopy
Al, M

490630 9,812,6
140
2,0

W wisker, KF wkna krtkie, LF wkna dugie

162

Materia
na
osnow

3,20
2,70

Stopy
Al, Mg

Wasnoci materiaw kompozytowych zale od wasnoci materiau osnowy

i zawartoci, geometrii i uporzdkowania dodanych skadnikw wzmacniajcych, jak
rwnie od powierzchni rozdziau osnowa materia wzmacniajcy. W idealnych warunkach, tj. przy odpowiednim uporzdkowaniu cigych wkien w elemencie konstrukcyjnym i ich rozoeniu, mona opisa wasnoci materiau kompozytowego Ec
w kierunku uoenia wkien, wykorzystujc liniow regu mieszanin, zalenoci [27]
Ec = EM (1 F) + EF F

(4.1)

gdzie:
EM wasno osnowy,
EF wasno wkien,
F udzia objtociowy wkien.

Ze wzgldu na wpyw wielu dodatkowych czynnikw w rzeczywistych materiaach kompozytowych, nie jest moliwe osignicie penego ich wmocnienia. Naley
w tych materiaach uwzgldni wspczynnik wpywu wkna F na wzmocnienie
kompozytu. Do okrelenia wytrzymaoci na rozciganie materiaw kompozytowych
zoonych z wkien o duym module sprystoci, rozmieszczonych w osnowie o maym module sprystoci, suszna jest zaleno [28]



C = *M (1 F) + F F F

(4.2)



gdzie:
C wytrzymao kompozytu,
* naprenie pynicia materiau osnowy,
M
F wytrzymao wkna.

Jeeli zastosowane s wkna o dugoci mniejszej od dugoci elementu, zmienia

si efekt wzmocnienia, ktry zaleny jest od gruboci i dugoci wkna.
Przy duej rnicy wartoci moduw sprystoci E materiau osnowy i wkna
wystpuje rne ich wyduenie podczas obcienia si przyoon rwnolegle do
uoenia wkien, ktre wywouje powstanie napre cinajcych na granicy rozdziau. Osigaj one wartoci maksymalne na kocu wkna, podczas gdy same wkna s
obciane przez naprenia normalne. Gdy naprenia te osign warto naprenia
pynicia w materiale osnowy, wtedy naprenie cinania osiga warto najwiksz.
Wzmocnienie wknami krtkimi moe wystpi wtedy, gdy maj one odpowiedni
dugo i wytrzymao na pkanie.
Z rwnowagi si mona wyznaczy krytyczn dugo wkna
lkr = F dF / 4F FM

(4.3)

gdzie:
FM naprenie cinajce, ktre wynosi w przyblieniu 0,5*M ;
dF rednica wkna.
163

Dla kompozytw o dugoci wkna l powyej dugoci lkr suszna jest zaleno
C = F F F (1 lkr /2l ) + (1 F)*M

(4.4)

Z tej zalenoci mona oszacowa zawarto wkien krtkich F,c, ktra wymagana jest przy okrelonej ich dugoci l lkr do osignicia wzmocnienia [28]
F,c = (C *M) / F (F (1 lkr/2l ) *M )

(4.5)

Kompozyty na osnowie z metali lekkich, wzmocnione wknami, wykazuj specjalne wasnoci. Mog by stosowane do wykonania elementw precyzyjnych, odpornych na temperatur, wytrzymaych zmczeniowo i elementw odpornych na cieranie.
Niemetaliczne dodatki poprawiaj silnie modu sprystoci metali lekkich. Wyroby na
osnowie stopw aluminium i tytanu posiadaj gstoci poniej 3 g/cm3, a wyroby na
osnowie stopw magnezu poniej 2,3 g/cm3. Przykadowe wartoci moduu sprystoci E s podane na rysunkach 4.32 i 4.33 dla stopw aluminium i na rysunku 4.34 dla
stopw magnezu.
A materia osnowy,
B 20% obj. SiC, prasowany na gorco,
C 20% obj. SiC, wyciskany.



120

1,0

80

0,8
0,6

60



E, GPa

100

40

0,4

20

0,2

A B C
6061

A B C
2024

A B C
7075

A B C
6061

A B C
2024

A B C
7075

stop

Rys. 4.32. Modu sprystoci E i wytrzymao na rozciganie Rm kompozytw o osnowie ze stopw

aluminium wzmocnionych wknami SiC po obrbce cieplnej obejmujcej przesycanie i sztuczne
starzenie [29]

Osigane wartoci moduu sprystoci, wytrzymaoci na rozciganie i granicy

plastycznoci tych materiaw, zalene s od uoenia wkien krtkich w materiale
osnowy. Izotropowe rozoenie, jakie wystpuje w materiale po izostatycznym prasowaniu na gorco, prowadzi do porednich wasnoci. Ukierunkowanie wkien, np. w wyniku wyciskania, powoduje podwyszenie wartoci wasnoci wytrzymaociowych
o 10 do 20%. S moliwe do uzyskania materiay o wytrzymaoci 700 MPa. Rwnoczenie nastpuje dwukrotne podwyszenie wytrzymaoci na rozciganie w temperatu164

180

0,6

160

0,5

140

0,4

120

0,3

100

0,2

80
60

0,7

0,6

20 C
200 C

0,7

0,5

300 C

0,3
10

0,2

0,1

0 10 20 30 40
udzia wkien, % obj.

20

0,4

200



E, GPa

rze 300oC w stosunku do materiau osnowy (rys. 4.33). Ulega rwnie znacznemu podwyszeniu wytrzymao zmczeniowa stopw metali lekkich w wyniku wzmocnienia.
W kompozytach na osnowie aluminium wystpuje prawie dwukrotne zwikszenie wytrzymaoci zmczeniowej w stosunku do wytrzymaoci materiau osnowy (rys. 4.35).
Podobne zalenoci wystpuj dla kompozytw na osnowie magnezu, wzmocnionych
wknami SiC. Rwnie osigana jest poprawa wasnoci cieplnych tych materiaw.
Rozszerzalno cieplna kompozytu Al6061+20% obj. SiC na osnowie stopu aluminium
wynosi 1213106 1/K, a na osnowie stopu magnezu z zawartoci 20% obj. wkien SiC
wynosi 20106 1/K. Wasnoci tych materiaw powoduj, e stosuje si je do wytwarzania precyzyjnych elementw konstrukcyjnych.

0,1

0 10 20 30 40
udzia wkien, % obj.

0 10 20 30 40
udzia wkien, % obj.



Rys. 4.33. Wasnoci mechaniczne kompozytw o osnowie ze stopu aluminium Al6061 wzmocnionych
wknami SiC po obrbce cieplnej obejmujcej przesycanie i sztuczne starzenie [30]

140
120

E, GPa

100
80
60
40
20
0

10

20

30

40

50

udzia wkien, % obj.

Rys. 4.34. Modu sprystoci E kompozytu o osnowie ze stopu magnezu ZK 60 A

wzmocnionego wknami SiC [31]

165

700

amplituda napre a, MPa

600
500
Al6061+20% SiC
400
300
200

Al6061

100

10

10
liczba cykli N

10

10

0
3
10

Rys. 4.35. Wytrzymao zmczeniowa stopu aluminium Al6061 i kompozytu na jego osnowie
o zawartoci 20% obj. wkien SiC po przesycaniu i starzeniu sztucznym [32]



4.3.4.. Kompozyty na osnowie proszku aluminium

wzmocnione wknami Al2O3



Kompozyty wytwarzane z proszkw mog by otrzymywane drog zagszczania

na gorco w matrycach zamknitych, gdzie podczas realizacji procesu nastpuje jedynie zmiana stanu zagszczenia lub w procesach przerbki plastycznej, np. wyciskania.
W procesie tym, obok zagszczenia, wystpuje due odksztacenie materiau. Podczas
zagszczania jest moliwo wytwarzania wyrobw o kierunkowym uoeniu wkien
w osnowie, natomiast w procesie wyciskania, uoenie wkien jest wynikiem kierunkowego pynicia materiau.
W pierwszym procesie, wypraski z mieszaniny proszku i wkien s wstpnie prasowane na zimno, a nastpnie zagszczane na gorco w matrycach zamknitych. Dla
proszku aluminium proces prowadzony jest w temperaturze 500oC, z naciskiem jednostkowym 120 MPa, przy czasie jego przetrzymania 240 s. Proces wyciskania polega
na odksztacaniu na gorco sprasowanych na zimno mieszanin proszku i wkien. Prowadzi si go w temperaturach od 400oC do 500oC ze wspczynnikami wyciskania powyej = 4,11.
Gstoci ksztatowanych na gorco kompozytw na osnowie proszku RAl-.
Wpyw udziau wkien cigych Nextel 312 na gsto ksztatowanych na gorco
w matrycach zamknitych kompozytw na osnowie proszku RAl-1 przedstawiono na
rysunku 4.36, a udziau wkien citych Belcotex na gsto kompozytw otrzymanych w procesie wyciskania na gorco na rysunku 4.37.
Gsto ksztatowanych na gorco kompozytw zaley od udziau objtociowego
wkien. Zwikszenie zawartoci wkien w osnowie wyrobw powoduje zmniejszenie ich gstoci (rys. 4.36 i 4.37), niezalenie od sposobu ksztatowania i temperatury
jego realizacji.
166

gsto wzgldna, %

100

98,7
98,7

97,8
97,8

98

96,7

96,7
95,3
95,3

96
94
92
90

0,0

1,2

2,5

5,0

udzia wkien Nextel 312, % obj.

a)

100
98
96
94
92



90

b)

98,4
98,4 98,2
98,2

97,9

98,6
98,6 98,5

97,7

97,4
97,4

97,1
97,1

96,3
96,3

95,9
95,9



gsto wzgldna, %

98,7 98,7
98,7
98,7

Rys. 4.36. Wpyw zawartoci wkien na gsto otrzymanych w procesie zagszczania na gorco
w matrycach zamknitych wyrobw z proszku aluminium RAl-1 i kompozytw na jego osnowie
wzmocnionych wknami Nextel 312. Temperatura: 500oC, nacisk jednostkowy:120 MPa, czas
oddziaywania nacisku: 240 s [37, 38]

0,0

0,6
1,2
2,5
5,0
udzia wkien Belcotex, % obj.

10,0

100

gsto wzgldna, %

98,3
98,3

98

98,0

98,3
98,3
97,9

98,2
98,2
97,8

98,0
98,0

97,4
97,4

97,5
97,5
97,1

96,5
96,5

96,0

96
94
92
90

0,0

0,6
1,2
2,5
5,0
udzia wkien Belcotex, % obj.
==13,32
13,32,

10,0

== 4,11
4,11,

Rys. 4.37. Wpyw zawartoci wkien i wspczynnika wyciskania na gsto wzgldn wyciskanych
wyrobw z proszku aluminium RAl-1 i kompozytw na jego osnowie wzmocnionych wknami Belcotex
przy temperaturze: a) 400oC; b) 500oC [37, 39, 41]

167






Najwikszy spadek gstoci z 98,7% materiau osnowy do 95,3% dla kompozytu

o zawartoci 5% obj. wkien Nextel 312 wystpuje w przypadku wyrobw ksztatowanych na gorco w matrycach zamknitych (rys. 4.37). Gsto wyciskanych wyrobw
zaley od parametrw ich otrzymywania. W procesie wyciskania zwikszenie wartoci
wspczynnika z 4,11 do 13,32 spowodowao wzrost gstoci wyrobw, niezalenie
od temperatury procesu. W miar wzrostu udziau wkien Belcotex wystpuje spadek
gstoci kompozytw otrzymanych przez wyciskanie w temperaturach 400oC i 500oC.
Wasnoci mechaniczne ksztatowanych na gorco kompozytw. Wasnoci
mechaniczne wyrobw zagszczanych na gorco w matrycach zamknitych przedstawiono na rysunku 4.38, a wyciskanych na rysunku 4.39. Materia zagszczany na gorco w matrycach zamknitych z wprowadzonymi do osnowy wknami Nextel 312
ma nisz wytrzymao na rozciganie Rm w temperaturze otoczenia i jednoczenie
mniejsze przewenie Z. W materiale wyciskanym zwikszanie zawartoci wkien
w osnowie do 5% objtociowych powodowao wzrost wytrzymaoci na rozciganie
kompozytw, niezalenie od zastosowanego wspczynnika wyciskania i temperatury
procesu (rys. 4.39). Przy zawartoci 10% objtociowych wkien nastpio zmniejszenie wytrzymaoci wyrobw. Kompozyty otrzymane przez wyciskanie ze wspczynnikiem = 13,32, przy temperaturze 500oC, charakteryzoway si wysz wytrzymaoci niezalenie od zawartoci wkien, za przy temperaturze 400oC przy ich zawartoci powyej 2,5% objtociowego. Materia wyciskany w temperaturze 500oC ze
wspczynnikiem = 13,32 ma wiksz wytrzymao na rozciganie.
Plastyczno wyciskanych kompozytw malaa ze zwikszaniem zawartoci wkien, co przejawiao si obnieniem wartoci przewenia. Wartoci przewenia s wysze dla materiau otrzymanego w procesie wyciskania ze wspczynnikiem = 13,32
ni ze wspczynnikiem 4,11. Wzrost wartoci przewenia obserwowany jest rwnie
w wyniku podwyszenia temperatury procesu wyciskania z 400 do 500oC przy staym .
a)

b) 30

140

1 11

111

1 06
106

100

17,48
17,48

20

80
60

11,84
11,84

15

9,3 8
9,38

10

40

20
0

23,84
23,84

25

90
90

Z, %

Rm, MPa

120

1 15
115

0,0

1,2

2,5

5,0

udzia wkien Nextel 312, % obj.

0,0

1,2

2,5

5,0

udzia wkien Nextel 312, % obj.

Rys. 4.38. Wpyw zawartoci wkien na wasnoci mechaniczne zagszczanych na gorco wyrobw
z proszku aluminium RAl-1 i kompozytw na jego osnowie wzmocnionych wknami Nextel 312.
Temperatura: 500oC, nacisk jednostkowy: 120 MPa, czas oddziaywania nacisku: 240 s. Wasnoci
mechaniczne: a) wytrzymao na rozciganie Rm; b) przewenie Z [37, 39, 41]

168

a)

180

Rm, MPa

150
120

125
123
123125

131
130
130 131

137 137
137
137

147142
147142

151
151 146
146

132
124
132124

90
60
30
0

b)

0,0

0,6
1,2
2,5
5,0
10,0
udzia wkien Belcotex, % obj.

180

120

122
122
122 122

131
131 127
127

142
142135
135

60

160
160

148
148

136 130
136
130

0,0

0,6
1,2
2,5
5,0
10,0
udzia wkien Belcotex, % obj.

30
23,2 22,0 21,4
23,2
22,0 21,4



25

19,0 18,9
19,0
18,9

20

Z, %

142
142

90

30

c)

153
153

Rm, MPa

150

16,9
16,9

12,6
11,3
12,6 11,3

15
10

8,3
8,3 8,1
8,1

6,4
6,4
5,7
5,7



5
0

d)

0,0

0,6
1,2
2,5
5,0
10,0
udzia wkien Belcotex, % obj.

30
25

Z, %

20

23,7
23,7
22,1
22,1
21,1
21,1 19,9
19,9 19,5
19,5
18,2
18,2

14,1
14,1 12,6
12,6

15

8,6 8,4
8,6
6,8 6,4
8,4 6,8
6,4

10
5
0

0,0

0,6
1,2
2,5
5,0
10,0
udzia wkien Belcotex, % obj.
==13,32
13,32,

== 4,11
4,11,

Rys. 4.39. Wpyw zawartoci wkien i wspczynnika na wasnoci mechaniczne wyciskanych na

gorco wyrobw z proszku RAl-1 i kompozytw na jego osnowie wzmocnionych wknami Belcotex;
a), b) wytrzymao na rozciganie Rm; c), d) przewenie Z. Temperatura wyciskania: a), c) 400oC;
b), d) 500oC [39, 41]

169

Twardo. Twardoci wyciskanych wyrobw o rnej zawartoci wkien Belcotex przedstawia rysunek 4.40. Wyniki pomiaru twardoci zawieraj si w przedziale
od 31,8 do 34,3 HB. Temperatura i wspczynnik wyciskania nie maj wpywu na
twardo wyrobw. Pewna, wychodzca poza przedzia rozrzutu wynikw, tendencja
do przyrostu twardoci wystpuje ze wzrostem udziau wkien w osnowie kompozytu
od 2,5 do 10% objtociowych. Jest on niewielki i dla kompozytw o najwyszej zawartoci wkien Belcotex wynosi okoo 78% w odniesieniu do materiau osnowy.
a)

40
34,3
34,134,3
33,3 34,1
33,3 33,3
32,3 33,3
32,0 32,2
32,232,3
32,1 31,9
31,932,0
32,0 31,9
31,932,1
31,8 32,0
31,8

HB

30
20

b)

0,0

0,6
1,2
2,5
5,0
udzia wkien Belcotex, % obj.

10

40

20



HB

30

31,7 31,8

31,5 32,1

32,1 32,0

33,1 33,3

34,2 34,1



31,6 31,7

10,0

10

0,0

0,6
1,2
2,5
5,0
udzia wkien Belcotex, % obj.
==13,32
13,32,

10,0

== 4,11
4,11,

Rys. 4.40. Wpyw zawartoci wkien i wspczynnika wyciskania na twardo wyciskanych

wyrobw z proszku RAl-1 i kompozytw na jego osnowie wzmocnionych wknami Belcotex.
Temperatura wyciskania: a) 400oC; b) 500oC [39, 41]

Badania metalograficzne. Fraktografie powierzchni zniszczenia w prbie rozcigania zagszczanego na gorco w matrycach zamknitych kompozytu aluminium-wkna Nextel 312 przedstawiono na rysunku. 4.41, a wyciskanych na gorco kompozytw
aluminium-wkna Belcotex na rysunku 4.42. Powierzchnia zniszczenia kompozytu
o zawartoci 5% wkien Nextel 312, otrzymanego w procesie zagszczania na gorco
w matrycach zamknitych, jest zrnicowana (rys. 4.41). Wystpuj na niej wkna pojedynczo oraz w skupiskach. Spjno skupisk wkien z osnow obserwuje
si jedynie na krawdziach nierozdrobnionych wizek. Na powierzchni przeomu
170



wyciskanego na gorco kompozytu o zawartoci 5% objtociowych wkien Belcotex

(rys. 4.42a) wkna rozmieszczone s w osnowie do regularnie. Obserwuje si rwnie obszary o zwikszonej ich koncentracji. Poszczeglne wkna s izolowane przez
osnow, a ich powierzchnie rzadko si stykaj. Zrywanie wkien wystpuje bezporednio przy powierzchni przeomu. wiadczy to o dobrej jakoci poczenia na granicach aluminium faza umacniajca. Wkna cile przylegaj do otaczajcej je aluminiowej osnowy. Obszary zwikszonych odksztace osnowy w bezporednim ssiedztwie wkien dowodz, e w trakcie rozcigania wkna bray udzia w umocnieniu
materiau, spowodowao to wzrost jego wytrzymaoci. Na przeomach rozciganych
prbek o zawartoci 10% objtociowych wkien wystpuj ich skupiska (rys. 4.42b).
Cz wkien wchodzcych w skad konglomeratw styka si powierzchniami, a niektre z nich s poamane.

50
m
50 m

a)



Rys. 4.4. Fraktografia powierzchni zniszczenia w prbie rozcigania kompozytu aluminium-5% obj.
wkien Nextel 312 otrzymanego przez zagszczanie w matrycach zamknitych, obserwowana na
skaningowym mikroskopie elektronowym. Temperatura zagszczania 500C, nacisk jednostkowy
120 MPa, czas oddziaywania nacisku 240 s [37, 41]

m
6
m

b)

66m
m

Rys. 4.42. Fraktografie powierzchni zniszczenia w prbie rozcigania kompozytu aluminium-wkna Belcotex otrzymanego w procesie wyciskania, obserwowana na skaningowym mikroskopie
elektronowym. Temperatura wyciskania 500oC, = 13,32. Zawarto wkien w kompozycie: a) 5% obj.
wkien; b) 10% obj. wkien [39, 41]

171

b)



a)

Struktur zagszczanego na gorco w matrycach zamknitych kompozytu aluminium-wkna Nextel 312, przedstawiono na rysunku 4.43, a wyciskanych na gorco
kompozytw aluminium wkna Belcotex na rysunkach 4.44 i 4.45. W procesie prasowania i nastpnie zagszczania w matrycach zamknitych wkna Nextel 312 ulegy czciowemu rozdrobnieniu. Na zgadach widoczne s liczne wkna dugie oraz
nieuszkodzone. Obserwuje si zarwno pojedyncze wkna, ulokowane w osnowie kompozytu (rys. 4.43a), jak i uoone wzgldem siebie rwnolegle ich skupiska
(rys. 4.43b). Ze zwikszeniem udziau objtociowego wkien coraz wiksza ich liczba bezporednio styka si lub wchodzi w skad konglomeratw. Korzystniejsze rozmieszczenie wkien w osnowie kompozytu uzyskuje si w procesie wyciskania na
gorco. W prbkach wyciskanych ze wspczynnikiem = 13,32 wystpuje uoenie
wkien w osnowie w kierunku zgodnym z kierunkiem pynicia materiau (rys. 4.44a).

a)



Rys. 4.43. Struktura zagszczanych na gorco w matrycach zamknitych kompozytw aluminium-wkna Nextel 312 obserwowana na mikroskopie optycznym. Temperatura zagszczania 500oC, nacisk
jednostkowy 120 MPa, czas oddziaywania nacisku 240 s. Zawarto wkien w kompozycie:
a) 1,2% obj. wkien; b) 5% obj. wkien. Zgady poprzeczne, polerowane. Powikszenie 250 [39, 41]

20 m
m
20

b)

20 m
m
20

Rys. 4.44. Struktura wyciskanego kompozytu Al-5% obj. wkien Belcotex obserwowana na mikroskopie
optycznym: a) temperatura wyciskania 400oC, = 4,11; b) temperatura wyciskania 500oC, = 13,32.
Zgady wzdune, polerowane [39, 41]

172

Na zgadach kompozytw wyciskanych ze wspczynnikiem = 4,11 obserwuje

si wkna uoone w kierunkach odbiegajcych od kierunku wyciskania. W przypadku prbek wyciskanych w temperaturze 400oC udzia wkien krtkich jest wikszy ni
w prbkach o tej samej zawartoci wkien, ale wyciskanych w temperaturze 500oC
(rys. 4.45). W miar zwikszania udziau wkien w osnowie nastpuje skrcenie ich
dugoci, co jest szczeglnie widoczne przy ich zawartoci wynoszcej 10% objtociowych. Do regularne rozmieszczenie wkien w osnowie obserwuje si do zawartoci 5% objtociowych. Przy zawartoci 10% objtociowych wkna ukaday
si w postaci silnie rozdrobnionych pasm lub konglomeratw. Rozdrobnienie zachodzi
podczas rozprowadzania wkien w osnowie, jako rezultat wzajemnego ich spltania,
lub w wyniku obecnoci w wyciskanej wyprasce spltanych wkien.

20
m
m
20



b)



a)

20
m
m
20

Rys. 4.45. Struktura wyciskanego kompozytu Al-10% obj. wkien Belcotex obserwowana na mikroskopie
optycznym. Wspczynnik wyciskania = 4,11. Temperatura wyciskania: a) 400oC; b) 500oC.
Zgady wzdune, polerowane [41]

Mikrostruktury wyrobw wyciskanych na gorco, obserwowane za pomoc transmisyjnego mikroskopu elektronowego JEM 100 C firmy JEOL, pokazano na rysunku 4.46. Wkna cile przylegaj do otaczajcych je ziarn nie obserwuje si pustek
lub niecigoci na granicach midzy wknem a osnow kompozytu (rys. 4.46a). Dowodem na przenoszenie napre na granicy wkno osnowa moe by obserwowane
173

na rysunku 4.46b skupisko dyslokacji w pobliu tej granicy. Podobny efekt umacniajcy powoduj rozmieszczone w osnowie czstki, prawdopodobnie tlenki (rys. 4.46c).
Czstki te nie tylko blokuj dyslokacje, ale mog rwnie hamowa ruch granic ziarn
podczas rekrystalizacji, zapobiegajc ich rozrostowi.
a)

osnowa

33 m
m

wkno

wkno

0,8
m
0,8m





b)

c)

0,6
m
0,6 m

Rys. 4.46. Mikrostruktura kompozytu aluminium-5% obj. wkien Belcotex wyciskanego w temperaturze 500oC z = 4,11 obserwowana na transmisyjnym mikroskopie elektronowym. Zgad wzduny,
w osi prbki [37, 41]

Odpornoci kompozytw na zuycie cierne. Wyniki bada porwnawczych odpornoci na zuycie cierne wyrobw otrzymanych w procesie wyciskania na gorco pokazano na rysunkach 4.47 i 4.48. Przedstawiony jest wpyw udziau wkien
174

Belcotex w osnowie kompozytu oraz rodzaju stosowanych do wzmocnienia wkien

ceramicznych. Wprowadzenie do aluminiowej osnowy wkien Belcotex lub zwikszenie ich udziau w kompozycie powoduje podwyszenie odpornoci na zuycie cierne. Test przeprowadzony na drodze 2500 m wykaza prawie dwukrotnie mniejszy,
w porwnaniu z materiaem osnowy, redni ubytek objtoci w przypadku kompozytu o zawartoci 5% wkien Belcotex i ponad czterokrotnie mniejszy dla kompozytu
o zawartoci 10% tych wkien.
10,0
8,0
6,0

Al - 5% obj. Belcotex
Al-5% obj. wkien Belcotex

4,0

- 10%
obj. Belcotex
Belcotex
Al-10% Al
obj.
wkien

2,0

ubytek objtoci, m3 10 9

Aluminium

0,0
250

500

750

1000 1250 1500

droga tarcia, m

1750

2000

2250

2500





Rys. 4.47. Wpyw zawartoci wkien na zuycie cierne wyciskanych w temperaturze 500oC wyrobw z proszku RAl-1 i kompozytw na jego osnowie wzmocnionych wknami Belcotex. Wspczynnik wyciskania = 4,11 [37, 47]
6,0

Al-5% obj. wkien Belcotex

Al - 5% obj. wkien Belcotex

ubytek objtoci, m3 109

5,0
4,0

Al-10% obj. wkien Nextel

Al + 5% obj. wkien Nextel

3,0
2,0

Al - 5% obj. Wkien Saffil

Al-5% obj. wkien Saffil

1,0
0,0

500

1000

1500
droga tarcia, m

2000

2500

Rys. 4.48. Wpyw rodzaju wkien na zuycie cierne wyciskanych w temperaturze 500oC wyrobw
z materiaw kompozytowych o zawartoci 5% obj. w osnowie. Wspczynnik wyciskania = 4,11
[37, 41]

175

Wprowadzenie do aluminiowej osnowy 5% obj. wkien Saffil powoduje niewielki wzrost odpornoci na zuycie cierne w odniesieniu do prbki materiau wyciskanego przy tych samych parametrach i zawierajcej 5% obj. wkien Belcotex.
Zastpienie wkien Belcotex przez wkna typu Nextel 312 nie spowodowao istotnych zmian odpornoci na cieranie. Na stopie zuycia ciernego materiaw kompozytowych wikszy wpyw ma udzia objtociowy wkien w osnowie ni ich rodzaj. Dotyczy to szczeglnie wkien o porwnywalnych rednicach, typu Nextel 312
i Belcotex.
4.3.4.2. Kompozyty na osnowie proszkw stopw aluminium
wzmocnione wknami Al2O3

udzia frakcji, %

25
20



30



Jako materiay osnowy stosuje si proszki stopw otrzymane metod rozpylania

[36, 40]. Przykadowe rozkady wielkoci czstek proszkw stopw Al8,5Cu0,56Mg6,36Si
oraz Al1,85Cu1,9Mg1,19SiO,94Ni przedstawiono na rysunkach 4.49 i 4.50, a ich
ksztat i struktury na rysunkach 4.51 i 4.52. Stopy po rozpylaniu cechuj si struktur o drobniejszym ziarnie w porwnaniu ze struktur odlewu. W strukturze wystpuj
sporadycznie pory, a na powierzchniach czstek rwnie tlenki. Materiay wzmacniajce osnowy stanowiy wkna ceramiczne Saffil w iloci 2,5, 5,0 i 10% objtociowych oraz wkna Nextel 610 i Nextel 720 w iloci 5% objtociowych. Ksztat
uytych wkien pokazano na rysunku 4.53. Wkna i materia osnowy mieszano na
mokro. Z mieszaniny materia osnowy-wkna wykonano wypraski przez prasowanie
na zimno.

15

25,15
25,15

15,3
15,3

13,4
13,4

11,5
11,5

11
11

5,1
5,1

2,1
2,1

22

3,5
3,5
0
0

0
< 40

4056

5663

6371 71100 100160160200200250250320320400400630

klasa wielkoci czstek, m

Rys. 4.49. Wynik analizy sitowej proszku Al8,5Cu0,56Mg6,36Si [7]

176

11
11

10

30

25,4
25,4

udzia frakcji, %

25
20

17,2
17,2

14,1
14,1

15

8,8
8,8

10

10,2
10,2

4,5
4,5

5,3
5,3

10
10

2,7
2,7

1,8
1,8

00

0
4056

5663

6371 71100 100160160200200250250320320400400630

< 40

klasa wielkoci czstek, m

Rys. 4.50. Wynik analizy sitowej proszku Al1,85Cu1,9Mg1,19Si0,94Ni [7]

b)





a)

100 m

80m
80
m

c)

30m
30
m

Rys. 4.5. Stop Al8,5Cu0,56Mg6,36Si: a) ksztat czstek proszku obserwowany na skaningowym

mikroskopie elektronowym; b) struktura czstki proszku; c) struktura odlewu obserwowana na
mikroskopie optycznym [7]

177

a)

b)

80 m

30 m

c)

30 m

b)



a)



Rys. 4.52. Stop Al1,85Cu1,9Mg1,19Si0,94Ni: a) ksztat czstek proszku obserwowany na skaningowym mikroskopie elektronowym; struktury: czstki proszku (b) i odlewu (c), obserwowane na
mikroskopie optycznym [36]

10
m
0 m

10
m
m
0

c)

10
m
0 m

Rys. 4.53. Wkna Al2O3 obserwowane na skaningowym mikroskopie elektronowym:

a) wkna Saffil; b) wkna Nextel 610; c) wkna Nextel 720 [36]

178

W tabeli 4.8 zestawiono wybrane wasnoci wkien na osnowie Al2O3 stosowanych do wzmocnienia metalicznej osnowy.
Tabela 4.8
Wybrane wasnoci wkien na osnowie Al2O3 [42, 43, 44]
Gsto

Rm ,

E,

g/cm3

MPa

GPa

cige

3,0

3,30

2000

3000

85,0% Al2O3,
15,0% SiO2

cige

1012

3,40

2100

280

> 99%Al2O3

cige

1012

Skad
chemiczny

Rodzaj

Saffil

96,0% Al2O3,
4% SiO2

Nextel 720
Nextel 610

Zastosowanie
Kompozyty
ceramiczne
i metalicznoceramiczne

rednica
wkien,
m

Nazwa
wkna

3,88

2930

373

250



sia wyciskania Fw, kN

300



Wypraski otrzymane z materiau osnowy i mieszaniny z wknami odksztacano

na gorco przez wyciskanie w warunkach izotermicznych. Zmiany siy podczas wyciskania kompozytw na osnowie proszku Al8,5Cu0,56Mg6,36Si przedstawiono na rysunku 4.54. Obserwuje si niewielki wzrost siy wyciskania ze wzrostem zawartoci
wkien w materiale osnowy.
10% wkna
5% wkna

200

2,5% wkna

150
100

50

0
0

10
15
droga stempla, mm

20

Rys. 4.54. Zmiana siy wyciskania w zalenoci od drogi stempla podczas wyciskania wyprasek
z proszku stopu Al8,5Cu0,56Mg6,36Si z dodatkiem wkien Saffil. Wspczynnik wyciskania
= 13,32, temperatura wyciskania 500oC [36]

W wyniku wyciskania uzyskuje si materiay o duej gstoci wzgldnej. W tabeli 4.9 zestawiono gstoci i porowatoci materiaw po wyciskaniu w temperaturze
500oC ze wspczynnikiem = 13,32. Wraz ze wzrostem zawartoci wkien w materiale osnowy obserwuje si zmniejszenie gstoci wyciskanych wyrobw.
179

Tabela 4.9
Gsto wzgldna wor i porowato o materiaw kompozytowych
wor, %

o, %

Al8,5Cu0,56Mg6,36Si:
+ 2,5% obj.wkna Saffil
+ 5% obj. wkna Saffil
+ 10% obj. wkna Saffil
+ 5% obj.wkna Nextel 610
+ 5% obj.wkna Nextel 720

96,4 0,9
95,2 0,5
93,5 0,5
95,9 0,9
95,0 0.9

3,6
4,8
6,5
4,1
5,0

Al1,85Cu1,9Mg1,19Si0,94Ni:
+ 2,5% obj. wkna Saffil
+ 5% obj. wkna Saffil
+ 10% obj. wkna Saffil
+ 5% obj.wkna Nextel 610
+ 5% obj wkna Nextel 720

93,5 0,5
91,9 0,5
90,4 0,5
92,1 0,5
91,6 1,4

6,5
8,1
9,6
7,9
8,4

Materia



Badania metalograficzne wyciskanych materiaw potwierdzaj due zagszczenie materiau osnowy (rys. 4.55 i 4.56). Struktura jest drobnoziarnista i nie obserwuje
si porw. Oprcz wkien wystpuj rozdrobnione tlenki i skupiska wydziele faz
midzymetalicznych.
b)



a)

30
m
30m

80
m
80m

c)

80 m

Rys. 4.55. Struktura wyciskanych materiaw ze stopu Al8,5Cu0,56Mg6,36Si obserwowana na mikroskopie optycznym. Materiay o zawartoci: a) 5% obj. wkien Saffil; b) 5% obj. wkien Nextel 610;
c) 5% obj. wkien Nextel 720 [36]

180

a)

b)

80 m

30 m





c)

30 m

Rys. 4.56. Struktury wyciskanych materiaw ze stopu Al1,85Cu1,9Mg1,19Si0,94Ni obserwowana

na mikroskopie optycznym. Materiay o zawartoci: a) 5% obj. wkna Saffil; b) 5% obj. wkien
Nextel 610; c) 5% obj. wkien Nextel 720 [36]

Wasnoci mechaniczne wyciskanych materiaw kompozytowych po przesycaniu (500oC/2 h, woda) i starzeniu (190oC/3 h), okrelone w oparciu o pomiar twardoci
na przekroju wzdunym oraz prb rozcigania i zginania, przedstawiono na rysunkach 4.57 i 4.58. Twardoci materiaw kompozytowych zale od obrbki cieplnej.
Udzia wkien nie ma istotnego wpywu na t cech wasnoci (rys. 4.57). Po przesycaniu i starzeniu materiay na osnowie stopu Al8,5Cu0,56Mg6,36Si maj twardo
125129 HB, a na osnowie Al1,85Cu1,9Mg1,19Si0,94Ni 111 HB.
Wytrzymao na rozciganie zaley od zawartoci wkien (rys. 4.58). Najwysze
wytrzymaoci ma materia kompozytowy o zawartoci 5% obj. wkien. Przyrost wytrzymaoci wynosi okoo 25% dla kompozytu na osnowie stopu Al1,85Cu1,9Mg1,19Si0,94Ni
i okoo 14% dla kompozytu na osnowie stopu Al8,5Cu0,56Mg6,36Si. Najwysz wytrzymao na rozciganie maj kompozyty wzmocnione wknami Nextel 720.
181

a)

140

125,2 128,0

120
100

129,0
2,5% wkna

110,2 110,8 110,2

97,4 98,2 99,0

5% wkna

80

HB

10% wkna

60
40
20
0

b)

po przesycaniu

120

HB

60

96,6 97,4 98,2

88,4 88,8 89,8



40

80

110,8 110,8 111,4



100

po starzeniu

po odksztaceniu

2,5% wkna
5% wkna
10% wkna

20

po odksztaceniu

po przesycaniu

po starzeniu

Rys. 4.57. Twardo kompozytw z dodatkiem wkien Saffil na osnowie stopw:

a) Al8,5Cu0,56Mg6,36Si; b) Al1,85Cu1,9Mg1,19Si0,94Ni [36, 40]

Omwione zagadnienia w tym rozdziale obejmuj charakterystyk materiaw

kompozytowych wzmocnionych wknami, metody ich wytwarzania jak rwnie aktualny stan i perspektywy rozwoju zastosowania tych materiaw. Szczegowo omwiono otrzymywanie kompozytw z proszkw aluminium i jego stopw z zastosowaniem
przetwrstwa na gorco w procesach kucia matrycowego i wyciskania. Przedstawiono
zagadnienia oddziaywania na struktur i wasnoci mechaniczne tych materiaw parametrami odksztacania, tj. temperatur i wielkoci odksztacenia oraz obrbk ciepln. Poruszono rwnie zagadnienia trybologiczne zwizane z eksploatacj materiaw
kompozytowych wzmocnionych wknami.
182

a)
250
185,72

R m , MPa

200

195,61

197,91

199,50

5% Nextel 610

5% Nextel 720

171,90

157,39
150
100
50
0
czysty

2,5% Saffil

175,19

182,82

osnowa

2,5% Saffil

5% Saffil

10% Saffil

b)
250

150

197,37

210,85

200,64

180,23

R m , MPa

200

100



50

5% Saffil

10% Saffil

5% Nextel 610 5% Nextel 720



Rys. 4.58. Wytrzymao na rozciganie wyciskanych stopw i kompozytw w zalenoci od iloci

i rodzaju fazy wzmacniajcej: a) stopu Al1,85Cu1,9Mg1,19Si0,94Ni; b) stopu Al8,5Cu0,56Mg6,36Si.
Materia przesycony i starzony [36, 40]

4.3.5. Literatura

[1] Brown M. et al.: Technology Base Enhancement Program Metal Matrix Composite. The North American Defence Industrial Base Organisation, August 1993
[2] Kaczmar J.W., Kainer K.U.: Powder Metallurgy, vol. 35, 1992, 64956505
[3] Clyne T.W., Bader M.G., Cappelman G.R., Hubert P.A.: Journal of Materials
Science, 20, 1985, 8596
[4] Dinwoodie J., Horsfall I.: Proceedings of 2nd European Conference on Composite
Materials, London July 1987, 23902401
[5] Dhingra A.K.: Philos. Trans. R. Soc. A, 294, 1980, 411417
[6] Anderson C.H., Warren R.: Composites, 15, 1984, 1624
[7] Anderson C.H., Warren R.: Composites, 15, 1984, 101111
[8] Rutkowski W.: Projektowanie waciwoci wyrobw spiekanych z proszkw
i wkien. Warszawa, PWN 1977
183






[9] Konsztowicz K.: Kompozyty wzmacniane wknami. Podstawy technologii. Krakw, Wyd. AGH 1986
[10] Partridge P.G., Ward-Close C.M.: International Materials Reviews, vol. 38, 1,
1993, 223
[11] Penkava J.: Metall. Internationalle Zeitschrift fr Technik und Wirtschaft, vol. 41,
No. 6, 1987, 590599
[12] Hunt M.: Material Engineering, October 1990, 2528
[13] Mortensen A.A., Cornie J.A., Flemings M.C.: Journal of Metals, February 1988,
1219
[14] Rohatgi P., Sobczak J., Asthana R., Kim J.K.: Proceedings of the International
Conference Cast Composites 95, Zakopane 1820 10 1995
[15] Parrini L., Schaller R.: Acta Metallurgica et Materialia, vol. 43, No. 6, 21492156
[16] Li Q.F., McCartney D.G.: Journal of Materials Science, vol. 51, 1995, 235243
[17] Li Q.F., McCartney D.G.: Journal of Materials Processing Technology, vol. 26,
1991, 35653574
[18] Lianxi Hu, Shoujing Luo, Wencan Huo, Wang Z.R.: Journal of Materials Processing Technology, vol. 49, 1995, 287294
[19] Sobczak J.: Metalowe materiay kompozytowe. Stan aktualny i perspektywy rozwoju w wietle polityki naukowej, technologii i praktyki przemysowej Stanw
Zjednoczonych. Krakw, Instytut Odlewnictwa 1996
[20] Sobczak J.: Seminarium. Materiay konferencyjne Kompozyty, Czstochowa
8 listopada 1996, 2364
[21] Allison J.E., Cole G.S.: Journal of Metals, January 1993, 1924
[22] Henning W., Neite G., Schmidt E.: Metall, vol. 48, 1994, 451454
[23] Pietrzak K., Kaczmar J., Wosiski W.: Materiay konferencyjne Kompozyty,
Czstochowa 8 listopada 1996, 6588
[24] Szczepanik S.: Hutnik. Wiadomoci Hutnicze, nr 5, 1999, 245251
[25] Mordike B.L, Kaiser K.U.: Bautaile aus pulvermetallurgisch hergestellten Leichtmetall-Kurzfaser-Verbundwerkstoffeen. Neue Werkstoffe, Band I, VDI Berichte,
670, 1988, 285300
[26] Robinson R.K.: ASTM, STP 427, Am. Soc. Testing Mats., 1967, 107123
[27] Kelly A., Davies G.J.: Met. Reviews, 10, 1965, 177
[28] Ibe G., Penkova S.: Metall, 41, 1987, 590599
[29] Kobe Steel. Guide to Kobe Steel's Exibit Sintering 87, Tokyo, Hyogo 1987, 13
[30] Morimoto H., Ouhi K., Minamide T.: Proc. 87 Int. Synp. Sintering, Tokyo 1987
[31] Information ARCO Metals Comp., Greer, USA 1982
[32] Information Tokai Carbon Co, Ltd., Tokyo 1983
[33] Guide to Selectting Engineered Materials. Advancred Materials & Processes, 2,
Juni 1987
[34] Divecha A.P, Fishman S.G., Karmarker S.D.: Journal of Metals, 33, September
1981, 1217
[35] Information Tokyo Yokyo Co., Ltd. 1987
184



[36] Szczepanik S. i in.: Wpyw ksztatowania na gorco na wasnoci wyrobw otrzymanych z proszkw na osnowie stopw Al-Cu wzmocnionych wknami ceramicznymi. Raport z projektu badawczego KBN nr T08D 002 14, Krakw, AGH 2001
[37] Wojtaszek M.: Wpyw ksztatowania na gorco na wasnoci kompozytw na bazie
aluminium wzmocnionych wknami ceramicznymi. Krakw, AGH 2000 (Praca
doktorska)
[38] Wojtaszek M., Szczepanik S.: Aluminium powder based composites reinforcrd
with Al2O3 fibres. Hot forming of aluminium powder compacts. Metallurgy and
Foundry Engineering, 27, 2, 2001, 183196
[39] Wojtaszek M., Szczepanik S.: Aluminium powder based composites reinforced
with Al2O3 fibres. Hot forming of aluminium powder compacts. Metallurgy and
Foundry Engineering, 27, 2, 2001, 197208
[40] Szczepanik S.: Badania zjawisk na granicy faza wzmacniajca osnowa w kompozytach otrzymanych z proszkw aluminium. Kompozyty, 1, 1, 2001, 5559
[41] Szczepanik S., Wojtaszek M.: Wpyw ksztatowania na gorco na wasnoci kompozytw na bazie aluminium wzmocnionych wknami ceramicznymi. Raport
z projektu badawczego KBN nr T08D 029 13, Krakw, AGH 1999
[42] Materiay informacyjne firmy Belcotex
[43] Materiay informacyjne o wknach Nextel firmy 3M
[44] Materiay informacyjne o wknach Saffil firmy ICI Chemical Industries, UK



4.4. Kompozyty na osnowie stopw aluminium

umocnione czstkami fazy twardej
Rozwj motoryzacji powoduje zapotrzebowanie na nowe materiay do pracy
w podwyszonych temperaturach. Materiaom tym stawia si wymagania stabilnych
wasnoci mechanicznych w temperaturach ich pracy, dobrej przewodnoci i maej rozszerzalnoci cieplnej oraz duej odpornoci na cieranie. Tworzywa na osnowie aluminium s atrakcyjnymi zamiennikami stali na elementy konstrukcyjne, bowiem umoliwiaj obnienia ich masy o okoo 60%.
Materiay, ktre przeznaczone s do pracy w podwyszonych temperaturach, musz spenia wiele wymaga zarwno w zakresie wasnoci mechanicznych, jak i innych wasnoci fizycznych. Z uwagi na wysokie temperatury pracy, z materiaowego
punktu widzenia, konieczna jest zmiana mechanizmu umocnienia z wydzieleniowego
na umocnienie dyspersyjnymi czstkami fazy ceramicznej lub zwizkami midzymetalicznymi o maej rozpuszczalnoci w aluminium. Nowe materiay na osnowie aluminium wytwarzane s metodami metalurgii proszkw lub pokrewnymi. Nastpuje rozwj zastosowania materiaw umocnionych dyspersyjnie [1, 2, 3] oraz czstkami fazy
twardej, nie reagujcej z osnow [4, 5, 6].
Proszki stopw aluminium przeznaczone na materiay konstrukcyjne do pracy
w podwyszonych temperaturach wytwarza si metod rozpylania gazem oraz natry185

skowego formowania pwyrobw [2]. Dalsze przetwrstwo tych proszkw wymaga

zastosowania przerbki plastycznej na gorco, gwnie kucia i wyciskania.
W tym rozdziale omwione zostan materiay otrzymane z proszkw stopw
Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr i Al20Si5Fe2Ni. Proszki do bada wytworzone zostay metod rozpylania gazem. Na rysunku 4.59 przedstawiono widok czstek proszkw siluminw, a w tabeli 4.10 ich charakterystyk.
b)

a)

100 m

100 m



Rys. 4.59. Ksztat czstek proszkw, otrzymanych metod rozpylania azotem, obserwowany na skaningowym mikroskopie elektronowym: a) stopu Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr; b) stopu Al20Si5Fe2Ni.
Wielko czstek proszku poniej 400 m [7]
Tabela 4.0



Charakterystyka rozpylanych proszkw stopw Al20Si5Fe2Ni i Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr [7]

Skad chemiczny

Proszek

Gsto
nasypowa
z usadem,
g/cm3

Si, %

Fe, %

Ni, %

Cu,%

Mg,%

Cr, %

Al, %

Al20Si5Fe2Ni

19,0

5,7

2,0

reszta

0,88

Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr

16,5

6,0

2,8

0,7

0,6

reszta

0,86

Z proszkw tych stopw wytworzono kompozyty z dodatkiem wglika krzemu

w iloci 5 i 10% mas., stosujc nastpujce zabiegi technologiczne: przygotowanie
mieszanki proszkw, prasowanie, nagrzewanie, zagszczanie i odksztacanie w matrycach zamknitych lub w procesie wyciskania wspbienego oraz obrbk ciepln wyrobw przez przesycanie i starzenie lub wyarzanie w temperaturze 500oC.
Kucie w matrycach zamknitych. Odksztacanie na gorco w matrycach zamknitych przeprowadzono na prasie rubowej PS-100, w matrycach podgrzewanych
do temperatury 300oC. Wygrzane wypraski w temperaturze 500oC w atmosferze argonu w czasie 0,5 godziny odksztacano w podgrzewanej matrycy jednym skokiem roboczym prasy. Przebieg siy kucia w czasie odksztacania przedstawiono na rysunku 4.60.
186

sia, kN

b)

c)

600
500
400
300
200
100
0
600
500
400
300
200
100
0

509,16

0,01

0,01

,
0,03

0,04

526,54

300
200
100


0

0,01

0,02
czas, s

600
500

,
0,03

0,04

560,71

400
300



sia, kN

0,04

sia, kN

0,02
czas, s

400

,
0,03

516,86

600
500

d)

0,02
czas, s

sia, kN

a)

200
100

0,01

0,02
czas, s

,
0,03

0,04

Rys. 4.60. Przykadowe przebiegi siy podczas kucia wyprasek z proszku: a), b) Al20Si5Fe2Ni;
c), d) Al17Si3Cu1,1Mg0,6Cr. Wielkoci czstek proszku: a), c) powyej 400 m, b), d) poniej
400 m [8]

Wyciskanie. Wyciskanie na gorco przeprowadzono w matrycach podgrzewanych

do temperatury 500oC na stanowisku badawczym na prasie ZD-100. Nagrzane do temperatury 490oC wypraski wyciskane byy ze wspczynnikami wyciskania = 4,11;
5,92; 13,32; 53,26. Przebieg siy wyciskania w zalenoci od drogi stempla przedstawiono na rysunkach 4.61 i 4.62. Na zalenociach tych wystpuj podczas wyciskania
dwa etapy, pocztkowy etap zagszczania w matrycy oraz drugi ustalonego wypywania materiau przy staej sile. Dodatek wglika krzemu powoduje zwikszenie siy potrzebnej do prowadzenia procesu wyciskania.
187

500
400
300

10% SiC
5% SiC

200

0% SiC

100
0

0 2

500
400

10% SiC
5% SiC

300

0% SiC
200

sia wyciskania F, kN, %

b)

8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40
droga stempla l, mm

100

sia wyciskania F, kN, %

a)

0
0 2

8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40
droga stempla l, mm



10% SiC
5% SiC
0% SiC

400
300



200
100

sia wyciskania F, kN, %

0 2

d)

500
sia wyciskania F, kN, %

c)

500

8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40
droga stempla l, mm
10% SiC

400

5% SiC

0% SiC

300
200
100
0
0 2

4 6

8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40
droga stempla l, mm

Rys. 4.6. Przebiegi siy w zalenoci od drogi stempla podczas wyciskania w temperaturze 490oC
wyprasek z proszku stopu Al20Si5Fe2Ni o wielkoci czstek powyej 400 m i kompozytw
na jego osnowie z dodatkiem wglika krzemu. Wspczynnik wyciskania: a) = 4,11; b) = 5,92;
c) = 13,32; d) = 53,2 [8]

188

a)
sia wyciskania F, kN, %

500
400
300
200

10% SiC
5% SiC
0% SiC

100
0
0

b)

8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40
droga stempla l, mm

10% SiC

250

5% SiC

200

150
100
50
0
0

c)

8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40
droga stempla l, mm



500
sia wyciskania F, kN, %

0% SiC



sia wyciskania F, kN, %

300

400
300

10% SiC

5% SiC
0% SiC

200
100
0

8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40
droga stempla l, mm

Rys. 4.62. Przebiegi siy w zalenoci od drogi stempla podczas wyciskania w temperaturze 490oC
wyprasek z proszku stopu Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr o wielkoci czstek powyej 400 m i kompozytw z dodatkiem wglika krzemu. Wspczynnik wyciskania: a) = 4,11; b) = 5,92; c) = 13,32 [8]

Zagszczenie materiau. Kucie w matrycach zamknitych, w jednym zabiegu,

wyprasek z rozpylanych proszkw siluminw umoliwia uzyskanie wyrobw o gstoci wzgldnej powyej 90%. Dodatkowe odksztacanie w matrycy zamknitej nie
189

wpywa znaczco na gstoci odkuwek (rys. 4.63). Powtrne kucie w matrycy zamknitej powoduje wzrost gstoci o okoo 5%. Na rysunku 4.64 przedstawiono gstoci materiau otrzymanego z proszku stopu Al20Si5Fe2Ni w zalenoci od metody formowania. Gstoci wyciskanych wyrobw s zblione, przy czym przy = 13,32 uzyskuje si materia w peni zagszczony.
94,5
94,31

94,18

94
93
92
91
90
89
88

89,27

= 0,4

= 0,4 + 0,114
= 0,4 + 0,139
= 0,4 + 0,216
odksztacenie wzgldne h/h0, mm

gsto wzgldna, %

95

Rys. 4.63. Gsto odkuwek w zalenoci od wielkoci odksztacenia podczas kucia w matrycy
zamknitej wyprasek z proszku stopu Al20Si5FeNi (wielko czstek mniejsza od 400 m) przy
temperaturze 500oC [7, 8]

64,43

40

100

wyciskanie
= 4,11

wyciskanie
= 13,32



80
60

96,97

88,91



gsto wzgldna, %

100

20

prasowanie
h0 /d0 = 0,4

kucie
= 0,4

Rys. 4.64. Gstoci materiau z rozpylanego proszku Al20Si5Fe2Ni o wielkoci czstek

powyej 400 m po rnych procesach formowania [7, 8]

Badania metalograficzne. Struktury odlewu i rozpylanych proszkw przedstawiono na rysunku 4.65, struktury odkuwek na rysunkach 4.66 i 4.67, a wyciskanego materiau rysunku 4.68. Struktura stopw zaley od metody otrzymywania. W stanie
po odlewaniu wystpuj due skupiska wydziele krzemu oraz zwizkw midzymetalicznych (rys. 4.65a). Fazy te posiadaj twardoci od 40 do 1200 HV. Znaczco rna jest struktura czstki proszku otrzymanego przez rozpylanie ciekego stopu
(rys. 4.65b), w ktrej wystpuj bardzo drobne wydzielenia w osnowie. Zwizane jest
to z krtkim czasem krzepnicia kropli stopu. Czstki proszku rozpylanego posiadaj
wewntrzn porowato.
190

b)

c)

d)



a)



Rys. 4.65. Struktura stopu obserwowana na mikroskopie optycznym: a), b) Al20Si5Fe2Ni;

c), d) Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr; a), c) odlanego stopu, powikszenie 100; b), d) proszku otrzymanego
metod rozpylania. Powikszenie 630 [7]

Rys. 4.66. Struktura stopu Al20Si5Fe2Ni po odksztacaniu na gorco w matrycy zamknitej

wypraski z proszku obserwowana na mikroskopie optycznym. Powikszenie 250 [7]

W wyniku odksztacania w matrycach zamknitych w temperaturze okoo 500oC,

obok zagszczenia obserwuje si rwnie zmiany strukturalne, gwnie w ssiedztwie
granic czstek proszku, gdzie nastpio odksztacenie plastyczne (rys. 4.66 i 4.67).
191

a)

b)

Rys. 4.67. Struktura stopu Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr po odksztacaniu na gorco w matrycy zamknitej

wypraski z proszku, obserwowana na mikroskopie optycznym. Powikszenie: a) 250; b) 630 [7 ]

b)

d)



c)



a)

Rys. 4.68. Struktura materiau kompozytowego z proszku stopu Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr o zawartoci

10% SiC obserwowana na mikroskopie optycznym. Wspczynnik wyciskania: a), b) = 4,11;
c), d) = 13,32; a), c) zgad wzduny; b), d) zgad poprzeczny. Powikszenie 250 [7]

Odksztacenie jest jednak zbyt mae, aby zniszczona zostaa powoka tlenkowa na
ich powierzchni. Widoczne s wyrane granice czstek proszku oraz granice subziarn.
Podczas wyciskania na gorco obserwuje si wraz ze wzrostem stopnia odksztacenia
korzystne zmiany w strukturze materiau. Zale one od wielkoci wspczynnika wyciskania , z ktrego wzrostem nastpuje rozdrobnienie tlenkw oraz powstaje struktura wykazujca charakter wknisty (rys. 4.68).
192

600

50110

45922

500
400

33145

300
200
100
0

kucie w matrycy
zamknitej

wyciskanie
= 4,11

wyciskanie
= 13,32

wytrzymao
na ciskanie Rc, MPa

Wasnoci wytrzymaociowe. Wasnoci mechaniczne materiaw okrelono

w prbie ciskania na zimno i w podwyszonych temperaturach do 300oC. ciskanie przeprowadzone zostao na prbkach walcowych o rednicy = 10 mm i smukoci h0/d0 = 1. Na rysunku 4.69 porwnano wytrzymao na ciskanie w temperaturze
otoczenia dla rnych procesw wytwarzania. Na rysunku 4.70 przedstawiono zmian wytrzymaoci na ciskanie w zalenoci od zawartoci wglika krzemu, a na rysunku 4.71 zaleno wytrzymaoci na ciskanie od temperatury przeprowadzenia prby.

700
600
500
400
300

68018

76445

69050

52012

wytrzymao
na ciskanie Rc, MPa

= 4,11
= 13,32

4785

200
100
0

b)

77943

800



wytrzymao
na ciskanie Rc, MPa

900



a)

Rys. 4.69. Porwnanie wytrzymaoci na ciskanie wyrobw ze stopu Al20Si5Fe2Ni w zalenoci

od sposobu ksztatowania. Wyarzanie w temperaturze 500oC przez 2 h [8]

Al17Si5Fe3Cu1Mg0,6Cr Al17Si5Fe3Cu1Mg0,6Cr Al17Si5Fe3Cu1Mg0,6Cr

5% SiC
10% SiC

600
500

48510 49040

= 4,11

44348 44820

45015 44444

400

= 13,32

300
200
100
0
Al20Si5Fe2Ni

Al20Si5Fe2Ni-5% SiC

Al20Si5Fe2Ni-10% SiC
o

Rys. 4.70. Wytrzymao na ciskanie w temperaturze 20 C materiau osnowy i kompozytw: a) na

osnowie Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr po wyciskaniu oraz przesycaniu i starzeniu; b) na osnowie
Al20Si5Fe2Ni po wyarzaniu w temperaturze 500oC przez 2 h [8]

193

0% SiC, = 13,32

0% SiC, = 4,11

5% SiC, = 13,32

5% SiC, = 4,11

10% SiC, = 13,32

10% SiC, = 4,11

500
450
400
350
300
250
200
150
100
50
0

b)

50

100

150
temperatura, oC

0% SiC, = 13,32

0% SiC, = 4,11

5% SiC, = 4,11

10% SiC, = 13,32

250

300

250

300

5% SiC, = 13,32

10% SiC, = 4,11



600
500
400



wytrzymao na ciskanie Rc, MPa

800
700

200

wytrzymao na ciskanie Rc, MPa

a)

300
200
100
0

50

100

150
temperatura, oC

200

Rys. 4.7. Wpyw temperatury przeprowadzenia prby na wytrzymao na ciskanie Rc wyciskanego

materiau na osnowie stopu: a) Al20Si5Fe2Ni; b) Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr [7, 8]

Wyroby otrzymane z rozpylanych proszkw siluminw cechuj si dobr wytrzymaoci na ciskanie, zalen od metody formowania i stopnia przerobu. Stwierdza si
stabilne wasnoci wytrzymaociowe tych stopw do temperatury okoo 180oC.
Wasnoci trybologicznych kompozytw na osnowie stopu Al7Si5Fe3Cu, Mg0,6Cr.
Wasnoci trybologiczne materiau osnowy i kompozytw umocnionych czstkami
wglika krzemu okrelono dla materiaw wyciskanych. Porwnano je z wasnociami
trybologicznymi powszechnie stosowanego materiau konstrukcyjnego w postaci stopu
194

aluminium PA6. Badania przeprowadzono na urzdzeniu T-05 przy nastpujcych parametrach:

naciski p = 0,5 MPa,
obroty n = 600 obr/min,
prdko polizgu v = 109,96 mm/s,
warunki tarcia technicznie suchego i zastosowanie emulsji chodzcej,
dugo drogi tarcia l = 13 057 m.

100

35,0

90

40,0

80
70

25,0
20,0



15,0
10,0

60
50
40
30

sia tarcia

20
10
1071

1015

959

903

847

791

0
735

678

622

566

509

396

340

285

174

62

118



0,0

452

temperatura

5,0

229

sia tarcia, N

30,0

temperatura masowa prbki, oC

Wze tarcia tworzy prostopadocienny klocek, o wymiarach 6,35 15,75 10,0 mm

i promieniu zatoczenia R = 17,5 mm, ktry wykonany jest z badanego materiau, oraz
hartowana rolka ze stali H15 o rednicy 35 i dugoci 8,7 mm. Przykadowe zmiany
siy i temperatury w czasie bada przedstawiono na rysunku 4.72.

czas biegu, s

Rys. 4.72. Zmiany si tarcia i temperatury w czasie bada [7, 9]

Jako kryterium zuycia przyjto zmian wymiaru liniowego ladu wytarcia. Pomiary zuycia wykonywano w rwnych odstpach drogi tarcia wynoszcej 1187 m
z dwoma powtrzeniami. Po statystycznym opracowaniu wyniki przedstawiono na rysunkach 4.73 i 4.74.
Zuycia liniowe prbek przy tarciu na sucho w sposb istotny zale od procentowej zawartoci twardych czstek wglika krzemu (rys. 4.73). Zuycia badanych materiaw na ustalonej drodze tarcia ma zaleno liniow, przy czym zuycie wyranie
maleje wraz ze wzrostem procentowej zawartoci wglika krzemu. Materia porwnawczy, jakim by stop aluminium PA6, pocztkowo zuywa si rwnomiernie, po
czym obserwuje si wzrost intensywnoci zuycia i stwierdza si w nim plastyczne
odksztacenie w warstwach, w ktrych wystpuje due oddziaywanie siy tarcia i temperatury. Zuycie materiaw kompozytowych ulega czternastokrotnemu zmniejszeniu
po zastosowaniu emulsji chodzcej Greterol (rys. 4.74).
195

1000

1
zuycie, m106

800

2
600

400

4
200
0
0

2000

4000

6000

8000

10 000

12 000

14 000

droga tarcia, m

Rys. 4.73. Zuycie liniowe prbek przy tarciu na sucho: 1 stop PA6, 2 stop Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr,
3 stop Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr 5% SiC, 4 stop Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr 10% SiC [7,9]
45
40



30
25
20
15
10
5
0
0



zuycie, m10 6

35

1180

2360

3540

4720

5900

7080

8260

Al-0% SiC
Al-5% SiC
Al-10% SiC

9440 10620 11800 12980 14160

droga tarcia, m

Rys.4.74. Zuycie liniowe prbek ze stopu Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr, oznaczonego Al, i kompozytw na jego osnowie umocnionych czstkami SiC, przy tarciu z zastosowaniem emulsji chodzcej
[7, 9]

Na rysunku 4.75 zamieszczono rednie wartoci wspczynnika tarcia. Przy tarciu

na sucho najwysz warto wspczynnika tarcia = 0,3 otrzymano dla stopu PA6.
Nisze wartoci 0,4 otrzymano dla kompozytw o zawartoci 5 i 10% wglika
krzemu. Najnisz warto wspczynnika tarcia otrzymano dla materiau osnowy
Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr, dla drogi tarcia 1187 metrw. Wartoci wspczynnika tarcia rosn wraz z postpujcym zuyciem prbki. Wytumaczy to mona zwikszon
si tarcia pochodzc od mikroskrawania przeciwprbki czstkami wglika krzemu
196

znajdujcymi si w prbkach. Ze wzrostem drogi tarcia obserwuje si wzrost wspczynnikw tarcia dla kompozytw z 10% zawartoci wglika krzemu. Dla materiau
osnowy kompozytu wspczynnik tarcia oscyluje wok wartoci 0,3.
0,7

0,5
1

0,4

2
3

0,3

0,2
0,1
0
1187

8309

wspczynnik tarcia

0,6

13 057

droga tarcia, m



Rys. 4.75. rednie wartoci wspczynnika tarcia w warunkach tarcia technicznie suchego:
1 stop PA6, 2 stop Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr, 3 stop Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr-5%SiC,
4 stop Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr-10% SiC [7, 9]



Zuycie liniowe maleje ze wzrostem zawartoci czstek fazy twardej. W porwnawczym stopie PA6 zmienia si zaleno zuycia w sposb nieliniowy ze wzrostem
drogi tarcia, w warunkach tarcia technicznie suchego. Moe to by spowodowane przyrostem temperatury na powierzchni prbki powyej temperatury starzenia. Efekt ten
nie zosta stwierdzony dla stopu osnowy Al17Si5Fe3Cu1,1Mg0,6Cr i dla kompozytw
na jego osnowie z zawartoci wglika krzemu.
Badania z zastosowaniem emulsji chodzcej wykazay znaczce obnienie zuycia liniowego prbek z materiaw kompozytowych. Ze wzrostem zawartoci wglika
krzemu wzrasta warto wspczynnika tarcia dla materiaw kompozytowych. Materia osnowy tych kompozytw posiada jednak znacznie nisz warto wspczynnika
tarcia ni stop PA6.
Przedstawione zagadnienia zwizane z otrzymywaniem i wasnociami kompozytw umocnionych czstkami fazy twardej dotycz nowych materiaw otrzymywanych
na osnowie proszkw stopw aluminium. Omwiono wasnoci proszkw oraz kucie
w matrycach zamknitych i wyciskanie wyprasek z tych proszkw oraz kompozytw
na ich osnowie umocnionych czstkami SiC. Pokazano wpyw wielkoci odksztacenia
na wasnoci osnowy i materiaw kompozytowych. Wasnoci trybologiczne materiaw osnowy i kompozytw s znacznie lepsze w porwnaniu do tradycyjnie stosowanego stopu PA6.
197

4.4.. Literatura





[1] Hehmann F., Bienvenu Y. et al.: Comparision of Processing Atomized and SprayDeposited Al-20-5Fe-2Ni (wt. %) Aimed at Automative Applications. Proc. World
Conference on Powder Metallurgy, London 1990, vol. 1, 216
[2] Hummert K.: Moderne Aluminiumlegierungen ber Pulvermetallurgie und Sprhkompaktieren fr den Einsatz in Verbrennungsmotoren. PEAK Werkstoff GmbH
Velbert/Neviges
[3] Takeda Y., Odani Y. et al.: Microstructure and Mechanical Properties of P/M Al-Si-X
Alloy. Proc. World Conference on Powder Metallurgy, London 1990, vol. 1, 392
[4] Bonnen J.J., Allison J.E. Jones: Fatigue Behaviour of a 2xxx Series Aluminium
Alloy Reinforced with 5 Vol Pct SiCp. Metallurgical Tansactions A, 22A, 1991,
1007
[5] Pippan R., Weinert P., Stve H.P.: Threshold of fatigue crack propagation in Al
and Al-composites. The 4th European Conference an Advanced Materials and Processes EUROMAT 95, Padua/Venice, 113
[6] Szczepanik S., Lehnert W.: The formability of the Al-5% SiC composite obtained
using P/M method. Journal of Materials Processing Technology, 60, 1996, 703.
[7] Szczepanik S. i in.: Otrzymywanie w procesie odksztacania na gorco materiaw
kompozytowych na bazie aluminium wzmocnionych czstkami fazy o duej twardoci. Grant KBN 7T08D 042 08, Krakw, AGH lipiec 1997
[8] Szczepanik S.: Kompozyty na bazie stopw aluminium wzmocnione czstkami fazy
o duej twardoci, otrzymane w procesie odksztacania na gorco. Materiay Konferencyjne Projekty badawcze z zakresu przerbki plastycznej, metaloznawstwa
i technologii spiekowych, Wrocaw, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej 1997, 144
[9] Szczepanik S., Krawczyk S., Pytko S.: Materiay na osnowie aluminium wzmocnione czstkami wglika krzemu, otrzymane w procesie wyciskania. Materiay
konferencyjne POLTRIB'97 Trybologia dla eksploatacji, Biaobrzegi 1012
czerwca 1997, 51

4.5. Materiay z proszkw stopw tytanu

4.5.. Charakterystyka tytanu i jego stopw
Wasnoci tytanu i jego stopw oraz wystpowanie w duych ilociach w skorupie ziemskiej rud tytanu powoduje rozwj przemysowego otrzymywania tego metalu.
W porwnaniu z innymi materiaami konstrukcyjnymi tytan i jego stopy wyrniaj
si dobrymi waciwociami mechanicznymi i dobr odpornoci na korozj. Materiay te wykorzystywane s w rnych gaziach przemysu. Stopy tytanu stosowane s
w przemysach: chemicznym, spoywczym, maszynowym, celulozowo-papierniczym,
198



elektronicznym, elektrotechnicznym, paliwowo-energetycznym geologii, metalurgii,

medycynie, rodkach transportu itd. Ich zastosowanie opisano obszernie w pracach
[1, 2, 3]. Z tytanu i jego stopw wytwarzane s stacjonarne czci silnikw odrzutowych i rakietowych, korpusy maszyn, elementy konstrukcji lotniczych, jak na przykad
opatki i wirniki do turbin gazowych, blachy na pokrycia i podwozia samolotw Boeing 747, F-15, F-16, zawory wylotowe w silnikach spalinowych, rurocigi i pompy
wody morskiej, kaduby okrtw podwodnych i statkw, wodoloty, ruby okrtowe,
instalacje chloru i siarkowodoru, obrbki bionawozw i innych rodkw agresywnych,
inynierii biomedycznej na implanty i instrumentalia chirurgiczne itd.
Wyroby z tytanu i jego stopw otrzymuje si metodami konwencjonalnymi z zastosowaniem procesw metalurgicznych, przerbki plastycznej oraz obrbki cieplnej.
Otrzymane materiay cechuj si anizotropi wasnoci mechanicznych, a dla uzyskania wyrobu kocowego konieczna jest znaczna obrbka mechaniczna. Metodami metalurgii proszkw mona uzyska dodatkowe cechy uytkowe wyrobw z tych materiaw, przy znacznie mniejszym zuyciu materiau wsadowego.
Podstawowym stopem tytanu jest stop Ti6Al4V, ktry cechuje si dobr plastycznoci i wysokimi wasnociami wytrzymaociowymi oraz odpornoci na korozj.
Wasnoci tych stopw zale od ich czystoci chemicznej, parametrw przerbki plastycznej i obrbki cieplnej, a wasnoci materiaw otrzymanych metodami metalurgii
proszkw rwnie od jakoci proszku i gstoci kocowej wyrobw. Podczas przerbki plastycznej materiaw z proszkw otrzymuje si wyroby o gstoci materiau
litego i dobrych wasnociach mechanicznych.
Tytan moe wystpowa w dwch ukadach krystalograficznych:



sieci heksagonalnej zwartej (),

sieci regularnej, przestrzennie centrowanej ().

Powyej temperatury 885oC wystpuje w czystym tytanie faza , podczas chodzenia pocztkowo wspistniej dwie fazy + , a ostatecznie faza . Przez wprowadzanie dodatkw stopowych mona stabilizowa fazy, otrzymujc trzy typy struktur
stopw tytanu: , + , . Obrbka cieplna umoliwia przemian niestabilnej fazy
w faz . Stopy o strukturze maj redni wytrzymao i nie s hartowne, pozostae
stopy posiadaj du wytrzymao wynoszc do 1050 MPa. Przewenie i udarno zale od warunkw procesw przerbki plastycznej, ktre determinuj z kolei
ksztat i wielko ziarna. Materiay te mog by stosowane w zakresie temperatur pracy
od 300 do 500oC. Stopy tytanu o strukturze i + s podatne dla przerbki plastycznej. Naprenie pynicia zaley od prdkoci odksztacenia i temperatury. Na rysunkach 4.76 i 4.77 podano zalenoci naprenia od temperatury i wielkoci odksztacenia otrzymane w prbie ciskania przy prdkociach odksztacenia 0,25 i 2,5 s1[4].
Stopy tytanu mog wykazywa rwnie zdolno do duych odksztace. Wasno
ta wystpuje w stopach o drobnym ziarnie, w odpowiednich warunkach temperatury
i prdkoci odksztacenia.
199

1600
o

20 C

1400

100 C
1200
o

200 C

naprenie , MPa

1000

300 C
o

400 C

800

500 C
600
o

600 C
400
o

700 C

200

0,12

0,24

0,36
0,48
odksztacenie

0,60

800oC
900 oC
1000 C

0,72

0,84



Rys. 4.76. Zalenoci naprenie odksztacenie przy rnych temperaturach otrzymane podczas
ciskania prbek ze stopu Ti6Al4V przy prdkoci odksztacenia = 0,25 s1 [4]
1600

20 C

1400



100 C

1200

200 C

naprenie , MPa

1000

300 C

800

400 C
o

500 C
600
o

600 C

400

700 C
o

800 C
o
900 oC
1000 C

200
0

0,12

0,24

0,36
0,48
odksztacenie

0,60

0,72

0,84

Rys. 4.77. Zalenoci naprenie odksztacenie przy rnych temperaturach otrzymane podczas
ciskania prbek ze stopu Ti6Al4V przy prdkoci odksztacenia = 2,5 s1 [4]

200

Zakres temperatury przerbki plastycznej stopw tytanu jest may. Ze wzgldu na

z przewodno ciepln stopu Ti6Al4V i due wspczynniki tarcia wystpuje podczas jego odksztacania lokalne przegrzewanie materiau. Odksztacanie na gorco
tego stopu odbywa si w zakresie dwufazowym + . Jeeli temperatura przemiany
zostanie przekroczona, uzyskuje si grube ziarno o maej cigliwoci i duy rozrzut
wasnoci. Tytan o strukturze + mona odksztaca pocztkowo powyej temperatury przemian, jeeli w kocowym etapie jego odksztacanie realizowane jest w zakresie dwufazowym z gniotem okoo 50%. Wystpuj wtedy mae naprenia pynicia
i dobra zdolno do odksztace plastycznych. Materia posiada lepsz cigliwo anieli podczas odksztacania tylko w zakresie wystpowania faz + . W odksztacanym
materiale wymagane jest przy tym uzyskanie rwnomiernego odksztacenia w jego objtoci. Udzia zrekrystalizowanej fazy , po wyarzaniu w temperaturze 850oC w czasie 1 h, zaley od temperatury i wielkoci odksztacenia. Korzystne jest odksztacanie
tego stopu w kocowym etapie w temperaturach poniej 900oC.
Dla stopw odksztacanych w warunkach nadplastycznych, tj. przy odpowiedniej
temperaturze i prdkoci odksztacenia, zaleno midzy napreniem i odksztaceniem ma odmienny charakter w stosunku do odksztacenia w warunkach konwencjonalnych (rys. 4.78).

100
80
60
40



naprenie , MPa

200



400

20

10
8
6

Ti6A14V
o

925 C

4
2

0
4
10

10

10

10

prdko odksztacenia , s

10

Rys. 4.78. Zaleno naprenia od prdkoci odksztacenia w procesie spczania stopu Ti6Al4V:
1 struktura gruboziarnista, 2 struktura drobnoziarnista [5]

W temperaturze 925oC stop Ti6Al4V o strukturze drobnoziarnistej (wielko ziarna poniej 10 m), wykazuje podwyszon czuo na prdko odksztacenia. W tej
temperaturze wspczynnik czuoci materiau na prdko odksztacenia przyjmuje
warto wiksz od 0,3. Oznacza to, e stop ten podlega odksztaceniu nadplastycznemu. Struktur drobnoziarnist materiau uzyskuje si z reguy w procesach obrbki
201

cieplno-plastycznej. Na rysunku 4.79 podano zabiegi obrbki cieplno-plastycznej stopu Ti6Al4V, prowadzce do uzyskania w nim struktury o drobnym ziarnie. Taka struktura powinna by stabilna w stosunkowo dugim cyklu odksztacania.
Wasnoci fizyczne stopu Ti6Al4V zestawiono w tabeli 4.11.

walcowanie

800

+
wyarzanie
rekrystalizujce

temperatura, oC

1500

wyarzanie
w zakresie fazy

czas



Rys. 4.79. Zabiegi obrbki cieplno-plastycznej prowadzce do otrzymania drobnoziarnistej

struktury stopu Ti6Al4V przeznaczonego do nadplastycznego odksztacenia [6]
Tabela 4.

Wasnoci fizyczne stopu Ti6Al4V [7]

4,43 g/cm3

Modu sprystoci

1,15103Pa

Przewodnictwo cieplne
przy temperaturze 20oC

11 W/(mK)



Gsto

redni wspczynnik
rozszerzalnoci cieplnej
przy temperaturach:
10100C
20250oC

8,6106 1/K
9,0106 1/K

Ciepo waciwe przy

temperaturze 20oC

0,561 J/(gK)

Zakres temperatury topnienia

15301630oC

Tytan i jego stopy charakteryzuj si ma przewodnoci ciepln, ktra zaleny

od temperatury (rys. 4.80 i 4.81). W zakresie temperatur 201000oC warto wspczynnika przewodnictwa cieplnego zmienia si od 10 do 24 W/(mK). Jest ona mniejsza od wspczynnika przewodnoci cieplnej: elaza okoo 34 razy, aluminium trzy202

nastokrotnie i miedzi szesnastokrotnie. Dodatki stopowe powoduj zmian przewodnoci cieplnej tytanu. Najwaniejszy wpyw na wasnoci cieplne stopw tytanu ma
zawarto aluminium.

24
20
16

stop Ti6A14V
tytan techniczny

12
8
4

200

przewodnictwo cieplne, W/(mK)

26

400
600
temperatura, oC

800

1000



Rys. 4.80. Przewodnictwo cieplne tytanu technicznego i stopu Ti6Al4V

w zalenoci od temperatury [7]



1,0

ciepo waciwe cp, J/(gK)

0,8

0,6

0,4
stop Ti6A14V
tytan techniczny
0,2

200

400

600

800

1000

1100

temperatura, o C

Rys. 4.8. Ciepo waciwe tytanu technicznego i stopu Ti6Al4V w zalenoci od temperatury [7]

203

Ciepo waciwe tytanu i jego stopw wzrasta wraz z temperatur. Dla czystego
tytanu (tytan techniczny) zmienia si prawie prostoliniowo w zakresie od 25oC do temperatury przemiany alotropowej . Odmiana alotropowa tytanu ma w temperaturze przemiany wiksze ciepo waciwe ni odmiana alotropowa , co wida wyranie
na rysunku 4.81.

4.5.2. Procesy metalurgiczne otrzymywania stopw tytanu

Otrzymanie stopw tytanu metodami metalurgicznymi [2, 8] polega na przetopieniu:

wlewka z tytanu technicznego z rwnoczesnym dodaniem pierwiastkw stopowych,

gbki tytanowej zwykej z dodatkiem pierwiastkw stopowych,
gbki tytanowej zwanej uszlachetnion, ktr wytwarza si metod Krolla.





W warunkach przemysowych uzyskuje si tytan z mineraw typu TiO2 i FeTiO3

w procesach opartych na metodzie Krolla. Materiaem wyjciowym do produkcji tytanu jest gbka tytanowa. Gbka tytanowa i chlorek magnezu MgCl2 powstaj w wyniku
chlorowaniu tlenku tytanu w obecnoci wgla. Tworzy si wtedy czterochlorek tytanu TiCl2, ktry jest redukowany za pomoc magnezu w zakresie temperatur od 870
do 900oC w atmosferze argonu. Oddzielenie gbki tytanowej od chlorku magnezu nastpuje podczas destylacji prniowej. Nastpnie gbka tytanowa zostaje poddana
przetopieniu. Stosuje si topienie w piecach: ukowych, plazmowych, redukcyjnych
lub elektronowych.
Wytwarzanie tytanu i jego stopw w piecach ukowych odbywa si w prni lub
w atmosferze argonu. Jedn z elektrod anod jest tygiel miedziany chodzony wod
wraz ze stopionym tytanem, a katod jest prt wolframowy lub grafitowy. Przetapianie
prowadzone jest za pomoc elektrod topliwych. Gbka tytanowa otrzymuje dany
ksztat elektrody przez sprasowanie. Wypraski s czone przez zgrzewanie w prni
lub atmosferze ochronnej.
Obecnie stosuje si do wytwarzania tytanu i jego stopw przede wszystkim topienie w piecach plazmowych i elektronowych. Topienie w piecach plazmowych ma duo
zalet, lecz ma mniejsze zastosowanie ni topienie w piecach elektronowych. Przy stosowaniu pieca elektronowego materia jest topiony za pomoc wizki elektronowej.
Proces przeprowadza si w komorze prniowej. Energi potrzebn do stopienia metalu przenosz elektrony. Elektrony s emitowane przez jedn lub wicej katod, ktre s
wykonane z wolframu lub tantalu. Topienie materiau nastpuje w prni, w miedzianym tyglu krystalizatora chodzonego wod. W grnej czci pieca znajduje si urzdzenie posiadajce wasn prni wstpn. Metoda ta pozwala na uzyskania wlewka,
ktry nie posiada zanieczyszcze pochodzcych z tygla oraz moliwo przegrzania
kpieli, aby usun skadniki lotne.
204

Po otrzymaniu tytanu i stopw tytanu w formie wlewkw poddaje si je dalszej

przerbce, ktra moe si odbywa rnymi metodami, w zalenoci od kocowego
przeznaczenia produktu.

Do metod przerbki materiaw tytanowych zaliczamy:

przerbk plastyczn na gorco, jak: walcowanie, wyciskanie, kucie swobodne,
kucie matrycowe i kucie matrycowe dokadne;
przerbk plastyczn na zimno w procesach cignienia rur i drutw oraz gbokie
toczenie;
precyzyjne odlewanie;
ksztatowanie w warunkach nadplastycznoci.

4.5.3. Stopy tytanu otrzymane metod metalurgii proszkw

Proszki tytanu i jego stopw otrzymuje si metodami redukcji, nawodorowania

i odwodorowania oraz metod wirujcej elektrody (PSV, PREP, REP, KRZ). Skady
chemiczne proszkw otrzymanych rnymi metodami podano w tabeli 4.12.
Tabela 4.2

Lp.

Metoda
wytwarzania
Metalotermiczna [8]

Nawodorowania i odwodorowania [8]

Fe

O2

H2

0,20,4



Al



Skad chemiczny proszkw stopw tytanu otrzymanych rnymi metodami, podany w procentach
N2

Si

0,050,08 0,030,05

Ca
0,050,08

0,10,15

PSV [9]

6,1 4,2

0,16

0,16

0,002

0,01

0,002

KRZ [9]

5,9 4,0

0,08

0,17

0,005

0,01

0,015

REP [9]

6,3 4,1

0,22

0,20

36*

0,03

0,01

PREP [10]

6,3 3,9

0,18

0,17

53*

104*

0,017

0,025

* w ppm

Najbardziej rozpowszechnionym procesem otrzymywania wyrobw z proszkw

tytanu i jego stopw jest prasowanie na zimno i spiekanie. Rozkad wielkoci czstek
i sposb otrzymania proszku ma istotny wpyw na podatno do zagszczenia. Wytrzymao wyprasek wzrasta wraz ze zwikszeniem udziau drobnych frakcji proszku. Zagszczanie proszkw tytanu i jego stopw prowadzone jest na prasach mechanicznych
lub hydraulicznych. Prasowanie w temperaturze bliskiej temperatury spiekania umoliwia otrzymanie wyrobw o gstoci materiaw litych.
205






Procesami odksztacania na gorco s kucie matrycowe i wyciskanie. Kucie obejmuje przygotowanie z proszku przedkuwki o ksztacie zblionym do ksztatu wyrobu
gotowego i dokadnej jego masie oraz odksztacenie w matrycach zamknitych. W wyniku kucia otrzymuje si wyroby o zoonym ksztacie przy minimalnych stratach materiau oraz ograniczonej obrbce mechanicznej dla uzyskania wyrobu gotowego. Temperatura narzdzi podczas kucia na motach i prasach korbowych wynosi od 200 do
300oC, a na prasach hydraulicznych okoo 430oC.
W zalenoci od gatunku stopw tytanu nagrzewa si materia przed kuciem do
temperatury 8501150oC. Konstrukcyjne stopy tytanu maj wystarczajc plastyczno w tym zakresie temperatur, ktra umoliwia otrzymanie wyrobw o danym
ksztacie. Temperatura kucia ma decydujcy wpyw na struktur oraz na warto i stabilno wasnoci wytrzymaociowych i plastycznych wyrobw. Podczas odksztacania generuje si ciepo, dlatego istotnym czynnikiem podczas kucia jest rwnie odpowiednia szybko odksztacania. Przyrost temperatury podczas kucia mona wyjani
duym umocnieniem i maym przewodnictwem cieplnym stopw tytanu. Szybko
odksztacania nie powinna by zbyt maa, poniewa w czasie dugiego kontaktu z narzdziem metal stygnie, ani zbyt dua, gdy moe to spowodowa jego przegrzanie.
Zwikszenie szybkoci odksztacania zmniejsza plastyczno stopw, a rwnoczenie
zwiksza umocnienie i niejednorodno odksztacania.
Gbk tytanow zagszcza si podczas ksztatowania wyrobw na tzw. prasomotach. W procesie tym wypraska, po nagrzaniu indukcyjnym do temperatury
11501200oC, odksztacana jest w matrycach zamknitych. Do zagszczania proszkw
tytanu i jego stopw znalazy zastosowanie rwnie metody wybuchowe.
Dla uzyskania wyrobw z proszkw stopw tytanu o wysokich wasnociach mechanicznych zaproponowano odksztacanie w plastycznej matrycy, tzw. proces
MVS, MVV (niem. Matrizenverbundschmieden, Matrizenverbundumformen) [11, 12].
Materia proszkowy w tym procesie odksztaca si plastycznie w trakcie zagszczania,
co ma korzystny wpyw na wasnoci stopu Ti6Al4V.
4.5.3.. Wpyw odksztacania na struktur i wasnoci stopu Ti6Al4V
otrzymanego z proszku
W ostatnim dwudziestoleciu rozwiny si procesy wytwarzania wyrobw z tytanu
i jego stopw z zastosowaniem poczonych metod metalurgii proszkw i przerbki
plastycznej. Szczeglnie dobre wasnoci mechaniczne wyrobw ze stopw tytanu
uzyskuje si przez ich odksztacanie w tzw. plastycznej matrycy [11, 12, 19].
Odksztacenia proszku Ti6Al4V w tym procesie obejmuje zabiegi (rys. 4.82) [11]:
wsypanie proszku do kapsuy stalowej, jej odgazowanie i hermetyczne zamknicie;
umieszczenie kapsuy w plastycznej matrycy;
nagrzanie matrycy z kapsu do odpowiedniej temperatury;
odksztacenie, np. przez wyciskanie;
obrbk mechaniczn oraz obrbk ciepln materiau, polegajc na wygrzewaniu
w temperaturze 950oC w czasie 0,5 h i chodzeniu na powietrzu.
206





Ti6Al4V

Do gwnych parametrw procesu odksztacenia stopu Ti6Al4V nale: temperatura odksztacania, wielko odksztacenia, prdko odksztacenia.
Temperatura odksztacenia powinna by wysza ni temperatura rekrystalizacji,
a nisza ni 950oC. Temperatura ta wpywa na wielko oporu odksztacenia oraz na
poczenie czsteczek proszku i struktur materiau.
Plastyczna matryca przenosi stan naprenia i odksztacenia na materia proszkowy, co powoduje jego zagszczenie i odksztacenie plastyczne. Aby uzyska wymagan struktur, naley osign krytyczn wielko odksztacenia plastycznego.
Prdko odksztacenia ma duy wpyw na warto granicy plastycznoci i plastyczno odksztaconego materiau. redni nacisk jednostkowy zaley od temperatury, prdkoci i wielkoci odksztacenia oraz wielkoci szczeliny pomidzy sztywn matryc a stemplem. Wielko szczeliny umoliwia zagszczanie materiau proszkowego
i wpywa na warunki wpywania materiau plastycznej matrycy w szczelin [18].

Rys. 4.82. Proces odksztacenia proszku stopu Ti6Al4V w plastycznej matrycy [11]

Otrzymanie odpowiedniego ksztatu materiau odbywa si przez (rys. 4.83):

a) odksztacenie kapsuy z proszkiem i plastycznej matrycy o ksztacie prostym
przez zagszczenie;
b) zagszczenie z pyniciem plastycznej matrycy;
c) odksztacenie ksztatowej kapsuy w plastycznej matrycy o ksztacie prostym;
d) odksztacenie w zoonej plastycznej matrycy.
207

b)

c)

d)



a)

Metoda wytworzenia materiau z proszku stopu tytanu ma duy wpyw na jego

wasnoci, ktre zale od czystoci proszku, temperatury przemian, parametrw zagszczania i odksztacenia oraz obrbki cieplnej. Duy wpyw na struktur materiau
ma jego odksztacenie plastyczne.

Rys. 4.83. Warianty odksztacania proszku stopu tytanu w plastycznej matrycy [19]



(objanienia w tekcie)

Struktury stopu tytanu Ti6Al4V otrzymanego z proszku wytworzonego metod PSV

i po jego odksztaceniu w plastycznej matrycy pokazano na rysunkach 4.84 i 4.85.
a)

100 m

b)

10 m

Rys. 4.84. Ksztat czstek proszku Ti6Al4V (PSV) obserwowany na skaningowym mikroskopie elektronowym (a), struktura czstki proszku Ti6Al4V obserwowana na mikroskopie optycznym (b) [19]

208

Po odksztaceniu = 25% i wyarzeniu w temperaturze 900oC w czasie 0,5 h

(rys. 4.85) wystpuj w stopie tytanu Ti6Al4V obszary o pytkowym i globularnym ksztacie ziarn. Materia o takiej strukturze posiada nastpujce wasnoci: E = 115 974,5 MPa,
Rm = 967 MPa, R0,2 = 930 MPa, A5 = 10,9%, Z = 21,9%.

25 m
m
25



Rys. 4.85. Struktura materiau otrzymanego z proszku stopu tytanu Ti6Al4V po odksztaceniu = 25%
i wyarzaniu w temperaturze 900oC w czasie 0,5 h, obserwowana na mikroskopie optycznym [19]



W materiale po odksztaceniu = 30% i wyarzeniu w temperaturze 900oC w czasie 0,5 h wystpuje tylko ziarno o ksztacie globularnym (rys. 4.86), a wasnoci materiau wynosz: E = 112 219 MPa, Rm = 957 MPa, R0,2 = 901 MPa, A5 = 13,4%,
Z = 32,4%. Ma on wic znacznie wysze wasnoci plastyczne w porwnaniu z materiaem po odksztaceniu wynoszcym 25%.

25
m
m
25

Rys. 4.86. Struktura materiau otrzymanego z proszku stopu tytanu Ti6Al4V po odksztaceniu = 30%
i wyarzaniu w temperaturze 900oC w czasie 0,5 h, obserwowana na mikroskopie optycznym [18, 19]

209

Metod odksztacania w plastycznej matrycy mona wytworzy materiay o jednorodnych, zblionych do regularnych ksztatach ziarn, podwyszajc wasnoci plastyczne i wytrzymaociowe. O strukturze stopu tytanu otrzymanego z proszku decyduj lokalne zjawiska zachodzce w odksztacanym materiale, a szczeglnie w odksztacanej czstce proszku. Wyniki symulacji odksztacania czstki proszku w ksztacie kuli
o rednicy 0,315 mm przedstawiono na rysunku 4.87.
b)

a)

d)



c)



Temperatura, oC

Rys. 4.87. Geometria prbki (a) oraz rozkad odksztace, (b) rozkad temperatury, (c) i struktura
materiau (d). Warunki przeprowadzenia symulacji: temperatura materiau tm = 900oC, temperatura
narzdzi tn = 900oC, prdko narzdzia v = 1 mm/s, wspczynnik tarcia = 0,3, h wysoko
prbki, r promie prbki

Symulacj przeprowadzono w skali 100 : 1 z zastosowaniem programu CAPS-Finel dla prbki w postaci kuli o rednicy D = 31,5 mm, przez ktrej odksztacenie otrzymano walec o rednicy podstawy a = 31,5 mm. Symulacj przeprowadzono dla temperatury 900oC w warunkach izotermicznych realizacji procesu odksztacania. W miar zwikszania si odksztacenia wystpuje nieznaczny przyrost temperatury, ktry
w materiale pod stemplem wynosi do 22oC, a w jego rodkowej czci 4oC. Lokalny
wzrost temperatury moe mie wpyw na rozkad odksztace w prbce (rys. 4.87c).
210



Odksztacenia w rodkowej czci prbki wynosz 0,160,4, a w zewntrznych czciach 0,640,88 i miejscami nawet do 1,316 (rys. 4.87b). Rozkad napre uzaleniony jest od rozkadu temperatury i odksztace.
Wyniki symulacji odksztacania czstki proszku stopu tytanu mog by powizane
ze struktur obserwowan w zagszczanym stopie. Widoczny jest wpyw lokalnego odksztacenia przy zadanej temperaturze na struktur materiau. Temperatura podczas odksztacenia wpywa na wielko oporu odksztacenia oraz na jako pocze
midzy czsteczkami proszku i struktur materiau.
Aby osign dan struktur i wasnoci mechaniczne materiau, konieczne jest
osignicie w materiale lokalnego minimalnego odksztacenia plastycznego, ktre dla
stopu Ti6Al4V wynosi 0,4 [18]. W tych obszarach tworzy si zrekrystalizowane ziarno
o ksztacie globularnym (rys. 4.87d).
Wasnoci mechaniczne i fizyczne wyrobw z proszkw. Wasnoci wyrobw
otrzymanych z mieszanki proszkw elementarnych zestawiono w tabeli 4.13, a z proszkw stopowych w tabeli 4.14. Procesy wytwarzania wyrobw ze stopowego proszku tytanu umoliwiaj otrzymanie dobrego materiau konstrukcyjnego. Odksztacenie
plastyczne tych materiaw podnosi wasnoci wytrzymaociowe w prbie statycznej
i zmczeniowej oraz wasnoci plastyczne, jak przewenie i wyduenie. W tabeli 4.15
zestawiono dla porwnania waciwoci mechaniczne stopu WT6, a w tabeli 4.16 jego
wasnoci fizyczne.
Tabela 4.3
Wasnoci mechaniczne wyrobw z proszku tytanu [10]
Materia

Proces otrzymywania



Lp.

Rm, MPa

R0,2, MPa

A, %

Z, %

Ti

Prasowanie +spiekanie

304

223

24,5

23

Ti

Prasowanie +spiekanie

381

282

37,1

30

Ti

Prasowanie +spiekanie

425

336

15,0

23

Ti

Prasowanie +spiekanie

608

480

11,0

10

Ti

Prasowanie + spiekanie + kucie

900oC + wyarzanie 705oC

453

364

23,0

30

Ti6Al4V

Prasowanie +spiekanie

776

664

10,5

20

Ti6Al4V

Prasowanie +spiekanie

833

708

8,3

Ti6Al4V

Prasowanie +spiekanie

823

734

5,0

Ti6Al4V

Prasowanie +spiekanie

646

561

11,5

14

10

Ti6Al4V

Prasowanie + spiekanie + kucie

900oC + wyarzanie 705oC

916

837

11,5

25

211

Tabela 4.4
Wasnoci mechaniczne wyrobw z proszku tytanu z dodatkami stopowymi
otrzymanych w rnych procesach
Materia

Proces otrzymywania

Rm, MPa

R0,2, MPa

A, %

Z, %

Norma
LN 3.7164 [13]

900

830

10

25

PSV [9]

990

925

13

35

KRZ [14, 15]

970

890

15

40

REP [9]

985

925

19

40

PREP [16]

937

860

17

42

PSV [11]

PSV [19]

PREP [12]

PREP [11]

982

950

15,7

31,5

980

930

16,0

38,0

1040

940

18,0

42,0

931

16,7

38,2





Izostatyczne prasowanie:
925oC, 105 MPa, 2 h
Izostatyczne prasowanie:
920oC, 150 MPa, 3 h
Izostatyczne prasowanie:
925oC, 105 MPa, 2 h
Izostatyczne prasowanie:
925oC, 105 MPa, 5 h
MVS: 900oC, 650 MPa
wyarzanie: 925oC,0,5 h
MVU: 900oC, 394 MPa
wyarzanie: 925oC, 0,5 h
MVU: 900oC, 400 MPa
wyarzanie: 925oC, 0,5 h
Izostatyczne prasowanie:
930oC, 193 MPa, 2,5 h;
Kucie: 900oC, = 87%
Wyarzanie: 830oC, 2 h

Lp.

1048

Tabela 4.5

Waciwoci mechaniczne stopu WT6 [7]

Po wyarzaniu

Temperatura, oC

Wielko

Twardo, HB
Udarno, KC
Wraliwo na
dziaanie karbu
przy obcieniu
statycznym
Wytrzymao
zmczeniowa, Zgo
Minimalna
wytrzymao na
pezanie, R0,2/100

212

Po hartowaniu i starzeniu
Jednostka

20

350

400

450

20

350

400

500

2,553,41
400

2,903,69
300

GPa
kJ/m2

1,35

1,25

530

430

420

390

550

50

450

MPa

540

360

140

630

360

MPa

Tabela 4.6
Wasnoci fizyczne stopu WT6 [7]
Temperatura, oC

Wielko
20
Gsto
Oporno elektryczna
Przewodnictwo cieplne
Ciepo waciwe
Wspczynnik cieplnej
rozszerzalnoci liniowej
106

Jednostka

100

200

300

400

4,43

1,60

8,3 9,2

548

1,82
10,9
568

11,3
670

2,02

12,1 13,8
712 795

8,4

9,8

10,1

10,3

9,3

500

600

700

2,12

15,5 16,7
883

g/cm3
m
W/(mK)
J/(kgK)
K1





Odporno na cieranie. T wasno materiau z proszku stopu tytanu Ti6Al4V,

otrzymanego przez odksztacanie w plastycznej matrycy, porwnano ze stopem WT6
otrzymanym przez kucie w konwencjonalnych warunkach [20].
Wze tarcia podczas bada tworzy prostopadocienny klocek ze stopu tytanu
o wymiarach 6,35 15,75 10,0 mm i promieniu zatoczenia R = 17,5 mm oraz prbka
ze stali H15 o rednicy 35 i dugoci 8,7 mm. Badania cieralnoci przeprowadzone
zostay przy nastpujcych parametrach: obcienie P = 150 N, prdko cierania
v = 100 m/s, obroty n = 600 obr/s, chodzenie w oleju silnikowym VS max (Olio Fiat).
Badano zuycie na drodze tarcia 1200 m. Przykadowe wyniki, obejmujce zmiany siy
tarcia podczas bada prbki ze stopu WT6, przedstawiono na rysunku 4.88, a zmiany
siy tarcia, temperatury prbki i temperatury orodka w czasie bada stopu otrzymanego z proszku zilustrowano na rysunku 4.89. Zuycie prbek podczas cierania pokazano na rysunku 4.90.
2,0

wartoci mierzone

sia tarcia, N

1,5
1,0

aproksymacja

0,5
0,0
0

-0,5
0,5

200

400

600

800

1000

1200

1400

droga tarcia, m

Rys. 4.88. Zmiana siy na drodze tarcia podczas bada prbki ze stopu Ti6Al4V (WT6)
uzyskanego metod kucia [21]

213

Po wzrocie zuycia prbek w pocztkowej fazie procesu, siy tarcia malej

w czasie ustalonego przebiegu (rys. 4.88 i 4.89a). Zwizane to jest z wyrwnywaniem
powierzchni wsppracujcych oraz przedostawania si pomidzy nie produktw zuycia. Temperatura prbki ze stopu tytanu i orodka chodzcego stabilizuj si w czasie
bada. Prbki wytworzone z proszku stopu tytanu s nieznacznie mniej odporne na
cieranie od prbek ze stopu WT6 (rys. 4.90).
3,5

a)

wartoci mierzone

3,0

aproksymacja

2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
-0,5 0

200

400

-1,0



50,0
40,0
30,0
20,0

1200

1400

aproksymacja

wartoci mierzone

10,0



temperatura prbki, oC

60,0

0,0

200

20,6

temperatura orodka, oC

1000

droga tarcia, m

70,0

c)

800

b)

600

sia tarcia, N

2,5

400

600
800
droga tarcia, m

1000

1200

1400

wartoci mierzone

20,5
20,4
20,3
20,2
20,1
20,0

aproksymacja

19,9
19,8
0

200

400

600
800
droga tarcia, m

1000

1200

1400

Rys. 4.89. Wyniki bada prbki z materiau wytworzonego z proszku stopu tytanu TI6Al4V przez
odksztacenie w plastycznej matrycy. Zmiany na drodze tarcia: a) siy; b) temperatury prbki;
c) temperatury orodka podczas bada [21]

214

1200

zuycje, m

1000
800
600
914

916

1108

1112

400
200
0
numer prbki

Rys. 4.90. Zuycie prbek podczas cierania na drodze 1200 m: 1, 2 prbki ze stopu TI6Al4V
(WT6) uzyskanego metod kucia, 3, 4 prbki z materiau wytworzonego z proszku stopu tytanu
Ti6Al4V (PSV)





Przedstawione w tym rozdziale zagadnienia stanowi wprowadzenie do metalurgii

proszkw tytanu i jego stopw. Pokazuj moliwoci oddziaywania na struktur i wasnoci materiaw otrzymywanych z proszkw stopw tytanu przez odksztacanie na
gorco. Wasnoci tych materiaw mog by dodatkowo ksztatowane przez wprowadzenie do materiau osnowy skadnikw o specjalnych wasnociach, np. w postaci
bioszkie z przeznaczeniem na implanty lub czstek fazy twardej, celem zwikszenia
odpornoci na cieranie i stabilizacji wasnoci podczas pracy wyrobw w podwyszonych temperaturach.

4.5.4. Literatura

[1] Bylica A., Sieniawski J.: Tytan i jego stopy. Warszawa, PWN 1985
[2] Ciszewski B., Przetakiewicz W.: Nowoczesne materiay w technice. Warszawa,
1993
[3] Marciniak J.: Biomateriay w chirurgii kostnej. Gliwice, Wyd. Politechniki lskiej 1992
[4] Bhler H., Wagner H.W.: Umformeigenschften von Titan und Titanlegierungen.
Bnde Blche Rhre, 6, 1965, 625630
[5] Gold R.: Precision Metall, 119, 1978, 40
[6] Welpelman K. et al.: Mikrostruktur und mechanische Eigenschaften von metallischen Leichtbauwerkstoffen. Werkstoffkolloquium, Kln 1983, 22
[7] Grny Z.: Odlewnicze stopy metali nieelaznych. Warszawa, WNT 1992
[8] Garmata i in.: Titan. Moskva, Metallurgija 1983
[9] Froes F.H. et al.: Fatique Properties of Hot Isostaticlly Pressed Ti6Al4V Powders. Metal Powder Report, 1983, 3641
215






[10] Abkowitz S.: Ttanium P/M Preforms, Parts and Composites. [w:] Jaffe R.J. and
Burte H.M. (Eds), The Metallurgical Society of AIME, Titanium Science and
Technology, 1, 1973, 381398, New YorkLondon, Plenum Press 1973
[11] Smarsly W.: Zusammenhang von Mikrostruktur und Umformbedingungen von
Ti6Al4V Pulver beim Matrizenverbundschmieden (MVS). Aachen, RWTH
1985 (Dissertation)
[12] Kopp R., Rogall C.M., Szczepanik S.: Matrizenverbundschmieden ein Verfahren
zur gezielten Beeinfluung von Gefge und mechanischen Eigenschaften pulvermetallurgisch erzeugter Formteile. Metall, 42, 12, 1988, 11921195
[14] The German Aerospace Standard LN 3.7164
[15] Grundhoff K.J., Wirth G.: Effect of Advanced Powder Production Processes on
Powder Characteristics and Mechanical Properties of HIP Compacts of Prealloyed Ti6Al4V. Proc. Fifth Int. Conf. on Titanium, Munich 1984, Titanium Science
and Technology, 411 417
[16] Willbrand J., Jablonski W., Grewe H.: Production and Morfphology of KRZ Ti6/4
Powder. Horizons of Powder Metallurgy. Proc. Int. P/M Conf., Dsseldorf 1986,
7175
[17] Hertmann J.P., Eylon D., Froes F.H.: Mechanical properties of Advanced Titanium
Powder metallurgy Compacts. Powder Metallurgy International, 17, 3, 1985, 116
118
[18] Szczepanik S., Kopp R., Wiegels H.: Production of Powder Ti Alloy Rings bei
Means Compaction and Radial-Rolling. Powder Metallurgy International, 25, 6,
1988, 2527
[19] Szczepanik S., Kopp R.: Wytwarzanie wyrobw z proszkw stopw tytanu przez
odksztacenie w pyncej matrycy, VII Konferencja Metalurgii Proszkw w Polsce, Krakw 57.X.1988, t. II, 361369
[20] Szczepanik S.: Otrzymywanie materiaw o duej gstoci z proszkw stopw tytanu. IV Oglnopolskie Sympozjum Tytan i jego stopy przetwrstwo i zastosowanie w technice, acuchRzeszw 1995, 88101
[21] Gancarzewicz E.: Analiza technologii otrzymywania materiaw na implanty. Krakw, Wydz. Metalurgii i Inynierii Materiaowej AGH 2001 (Praca dyplomowa)
[22] Szczepanik S.: Materiay o duej gstoci otrzymane z proszkw stopw tytanu.
Metalurgia proszkw, 12, 1995, 2638
[23] CapsFinel: Das FiniteElementProgramm zur Simulation umformtechnischer
Fragestellungen. CPM GmbH Herzogenrath

216

Podsumowanie





Przerbka plastyczna materiaw spiekanych z proszkw metali i ich stopw oraz

kompozytw na ich osnowie daje moliwo wytwarzania nowoczesnych wyrobw
o okrelonej strukturze i wasnociach mechanicznych oraz uytkowych. Wasnoci
ksztatowane s poprzez dobr skadu chemicznego i oddziaywanie na struktur warunkami odksztacania i parametrami obrbki cieplnej.
Do ksztatowania struktury i wasnoci wyrobw z proszkw metali i ich stopw
oraz kompozytw na ich osnowie niezbdne s informacje o zjawiskach zachodzcych
w materiale podczas odksztacania. Zjawiska te zwizane s ze stanem napre, odksztace oraz temperatur w odksztacanym materiale. Ich zrozumienie powinny uatwi omwione w rozdziale pierwszym opracowania wybrane zagadnienia teorii plastycznoci, ze szczeglnym uwzgldnieniem metalicznych materiaw porowatych
oraz elementy mechaniki kompozytw.
Omwione w rozdziale drugim pracy podstawowe procesy ksztatowania na gorco spiekanych materiaw stanowi wprowadzenie do technologii kucia matrycowego
dokadnego i wyciskania materiaw spiekanych.
W rozdziale trzecim pracy omwiono wybrane aspekty fizycznego modelowania
i symulacji numerycznej z zastosowaniem metody elementw skoczonych do analizy
odksztacania spiekw i kompozytw. Symulacja numeryczna procesw wymaga przygotowania odpowiednich warunkw brzegowych. Od ich poprawnoci zaley jako
otrzymanych wynikw i ich interpretacja. Niektre informacje, np. o stanie odksztace, napre czy temperatury w odksztacanym materiale, mona uzyskiwa w wyniku symulacji procesw ich odksztacania metod elementw skoczonych. Dlatego
zwrcono uwag na opracowanie warunkw brzegowych w badaniach plastometrycznych z uwzgldnieniem struktury materiau. Wyniki symulacji lokalnych zjawisk w odksztacanym materiale maj, przy prawidowych warunkach brzegowych, swe jakociowe potwierdzenie w badaniach metaloznawczych.
Rozdzia czwarty powicony jest materiaom o duej gstoci wytworzonym z proszkw, spiekw i kompozytw. Scharakteryzowano w nim procesy technologiczne, struktury i wasnoci materiaw z proszkw elaza i jego stopw oraz proszkw stopowych
na osnowie aluminium, materiaw kompozytowych na osnowie aluminium wzmocnionych wknami ceramicznymi i materiaw kompozytowych na osnowie stopw aluminium umocnionych czstkami faz ceramicznych o duej twardoci. Umieszczono w nim
rwnie informacje o materiaach, otrzymywanych z proszkw stopw tytanu.
217