Klska systemu zacht prorodzinnych w Niemczech

Wyczerpywanie si rezerw demograficznych jest palcym problemem w pastwach rozwinitych. Zasoby ludnociowe kraju s znaczcym daleko idce elementem jego rozwoju, dobrem i strategicznym. Perspektywa depopulacji kraju implikuje zatem decyzje w zakresie polityki spoecznej migracyjnej. Nie powinno wic dziwi, e wydatki na zachty prorodzinne w Republice Federalnej Niemiec rosy w ostatnich latach. System wiadcze prorodzinnych w Niemczech (ulgi), obejmuje wiadczenia pienine, podatkowe

ubezpieczenia, a take pomoc edukacyjn (wychowawcz). wiadczenia te funkcjonuj na kilku poziomach: federalnym, krajowym, komunalnym. Podczas, gdy jeszcze w 2007 r. w ramach tzw. Familienpolitik wynosiy one 182 mld euro, w 2008 r. 186 mld, w 2009 r. 195 mld, to w 2010 r. osigny ju Nr 160/2014 040314 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna sum ponad 200 mld euro. Czy wysokie nakady pomogy zachowa dodatnie saldo demograficzne RFN? Wszystko wskazuje, e nie do koca to si udao. Sam dodatek na opiek nad dzieckiem, ktry w 2010 r. kosztowa budet niemiecki 16 mld euro, przynis wzrost dzietnoci o zaledwie 0,18. Kolejne zasiki na dziecko, ktrych suma w 2013 r. wyniosa ponad 41 mld euro, Autor: spowodoway niemal niezauwaalny wzrost urodze (o 0,14). Sonda przeprowadzony na ankietowanych do pocztku 2014 r. na zlecenie rodziny. Dla 85% gazety Bild wykaza, e wiadczenia te zachciyby tylko 11% powikszenia respondentw nie miaoby to znaczenia.

Marcin Tujdowski
Redakcja: Marta Gtz Radosaw Grodzki Krzysztof Malinowski

przecigu ostatnich lat notowano w Niemczech spadkowy trend

demograficzny, wyraany wspczynnikiem dzietnoci. W 2007 r. wspczynnik ten wynosi dla Niemiec 1,37. W 2008 r. osign warto 1,38, w 2009 r. 1,36, w 2010 r. 1,39, a w 2011 r. 1,36. Jak wida w 2010 r. mia miejsce jednorazowy wzrost liczby urodze. Bya to pierwsza taka sytuacja od lat 90. XX w., kiedy to liczba urodze w danym roku bya wysza ni w roku poprzednim. W 2010 r. podniesiono wielko wydatkw na wiadczenia prorodzinne do poziomu 200,3 mld. W tym samym roku zanotowano wzrost liczby urodze dzieci o ponad 12,8 tys. wzgldem roku poprzedniego. Natomiast w 2011 r. sytuacja wrcia do stanu sprzed wzrostu, urodzio si okoo 15 tys. dzieci mniej ni w 2010 r. Co prawda w latach nastpnych, tj. 20112012 nastpi wzrost urodze o blisko 1,6%, ale w tym samym czasie liczba zgonw wzrosa o 2%. To pozwala przypuszcza, e wzrost liczby urodze w 2010 r. by zjawiskiem chwilowym i nie przynis trwaego odwrcenia niekorzystnych trendw demograficznych. Zdaniem ekspertw Towarzystwa Maxa Plancka nie mona cakowicie wykluczy zwizku tego chwilowego wzrostu liczby urodze ze wzrostem nakadw na wiadczenia prorodzinne, ale bardziej prawdopodobny jest zwizek z oglnoeuropejskimi trendami obserwowanymi w tym okresie. Trudno wskaza rzeczywisty wpyw wysokoci wiadcze prorodzinnych w Niemczech na popraw sytuacji demograficznej. Wspomniany niewielki, wzrost liczby urodze w 2010 r. nie przynis zmiany oglnego trendu demograficznego. Saldo demograficzne (rnica midzy liczb urodze a zgonw) dla RFN wci jest ujemne, co roku w Niemczech umiera 180-200 tys. osb wicej ni si rodzi. Od 2002 r. postpuje spadek liczby ludnoci Niemiec. Jeli ten trend si utrzyma, to zgodnie z prognozami RFN w 2015 r. bdzie liczy 81,1 mln mieszkacw, w 2020 r. 80,1 mln, a do spadku do 77,2 mln w 2030 r. Na to nakadaj si alarmistyczne dane z ostatniego niemieckiego spisu powszechnego, wskazujce na dotychczasowe przeszacowanie liczebnoci populacji RFN o ptora miliona osb. Z drugiej strony naley zauway, e rozbudowany system opieki spoecznej moe przyciga imigrantw. W kadym kolejnym roku wzrasta liczba osb przybywajcych do Niemiec. W 2011 r. zanotowano jej wzrost o 15% wzgldem roku poprzedniego; w 2012 r. by to kolejny skok o 11%. W 2011 r. liczba naturalizacji cudzoziemcw w RFN wzrosa o 5%. Wywoao to oglnoniemieck debat na temat

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

wprowadzenia barier w korzystaniu z systemu wiadcze spoecznych przez imigrantw (szczeglnie chodzio o imigrantw z Bugarii i Rumunii). Fiasko niemieckiej polityki zacht prorodzinnych moe wynika ze zbyt jednostronnego podejcia do tego problemu, tzn. skupiono si jedynie na systemie zacht finansowych, natomiast nie uwzgldniono zmian mentalnych i kulturowych, jakie zaszy w spoeczestwie niemieckim. Na deficyt demograficzny RFN maj wpyw takie zjawiska, jak: zmiany wzorca kariery kobiety. Wie si to z odkadaniem decyzji o zaoeniu rodziny bd cakowit rezygnacj z niej na rzecz kariery. Dane Federalnego Urzdu Statystycznego wskazuj, e wraz z wyksztaceniem i emancypacj zawodow wzrasta udzia bezdzietnych kobiet w wieku rozrodczym (35-49 lat). O ile np. wrd gospody domowych ten udzia wynosi 17%, to pord kobiet reprezentujcych zawody artystyczne wzrasta do 47% (dane za 2012 r.); rosnca rola alternatywnych wobec maestwa form zwizkw, np. ycie w pojedynk z przypadku wyboru (singielstwo). Na 39 mln niemieckich gospodarstw gospodarstw jednoosobowych ich udzia w niemieckim domowych 37% to gospodarstwa jednoosobowe, a 34% dwuosobowe. W spoeczestwie stale ronie (tzw. singularyzacja). W 2011 r. ju mniej ni poowa Niemcw ya w rodzinie (49%). Zgodnie z szacunkami, w 2040 r. udzia jednoosobowych gospodarstw moe osign 50%. Oznacza to znaczny spadek potencjau demograficznego. Nie pomogy ulgi w postaci wsplnego opodatkowania maonkw. Tzw. Ehegattensplitting, kosztowao pastwo ponad 20 mld euro w 2013 r., a przyczynio si do wzrostu urodze o zaledwie 0,01; starzenie si niemieckiego spoeczestwa. Obecnie Niemcy s w czowce najstarszych spoeczestw Europy, osoby powyej 60. roku ycia stanowi ponad 26% stanu ludnoci RFN. Wedug prognoz Eurostatu w latach 20102040 mediana wieku Niemiec bdzie najwysza w caej Europie.

Implikacje dla Polski W spoeczestwie RFN, podobnie jak i w spoeczestwach innych zachodnich krajw, ma miejsce zmiana kulturowego postrzegania rodziny, co powoduje m.in., e socjalne zachty do zaoenia rodziny nie s ju skuteczne. W odrnieniu od spoeczestw zachodnich, Polacy wci s przywizani do klasycznego modelu

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

rodziny, przeszkod w rozwoju demograficznym jest przede wszystkim niski stopie zabezpieczenia socjalnego matek i rodzin z dziemi. Polki deklaruj ch posiadania co najmniej dwjki dzieci (dzietno rzdu 2,1), ale ich faktyczna dzietno utrzymuje si na poziomie 1,3 urodzenia. Tymczasem te emigrujce do krajw o wysokim nasyceniu wiadczeniami socjalnymi zdecydowanie czciej osigaj deklarowan dzietno. Republika Federalna Niemiec jest drugim pod wzgldem popularnoci celem migracji Polakw (w 2011 r. 470 tys. osb; w roku nastpnym ju ponad 532 tys. osb). W Niemczech Polacy przesunli si na drugie miejsce pod wzgldem liczebnoci (po Turkach) pord obcokrajowcw, po raz pierwszy zajmujc miejsce Wochw. Spord obywateli pastw unijnych poniej 20. roku ycia naturalizowanych w Niemczech w ostatnich latach Polacy samodzielnie stanowi jedn czwart tej liczby. W latach 2004-2010 wzrs udzia Polek w wieku rozrodczym w oglnej liczbie naturalizacji Polakw w Niemczech (2004 r. 68,8%; 2007 r. 70,4%; 2010 r. 74,3%). Najliczniej do Niemiec migruj Polacy z przedziau wiekowego 25-45 lat, a wic osoby o najwyszym potencjale, jeli chodzi o zakadanie rodziny. Jest to oczywista i trudna do wyrwnania strata demograficzna dla Polski. T strat pogbia fakt, e do Niemiec emigruj osoby przedsibiorcze. Polacy s w Niemczech na pierwszym miejscu wrd obcokrajowcw zakadajcych firmy. Tylko w 2011 r. zarejestrowali w RFN 31 tys. przedsibiorstw, co oznacza, e co 20. firma rejestrowana w Niemczech naley do Polaka bd dominuje w niej polski kapita. Mona przypuszcza zatem, e rozwinity system opieki i udogodnie socjalnych dla rodzicw i dzieci stanowi bdzie czynnik zachcajcy Polakw do emigracji i naturalizowania dzieci za granic. Do tego naley doda atrakcyjn, kompleksow ofert edukacyjn w Niemczech, ktra moe nakania dzieci imigrantw do zwizania swoich losw z tym krajem. Jest to korzystne dla obu stron. Polacy upatruj moliwoci wyksztacenia dzieci w Niemczech i tym samym zwikszenia w przyszoci ich szans na europejskim rynku pracy. Natomiast napyw polskich uczniw pozwala na utrzymanie rentownoci niemieckich szk na obszarze dotknitym depopulacj. Obecnie wspczynniki dzietnoci Polski i Niemiec s zblione (1,3 1,4). Moliwe zatem, e na pograniczu polsko-niemieckim dojdzie do konkurencji obu pastw o przyszych obywateli.
Tezy zawarte w tekcie wyraaj jedynie opinie autora.

Marcin Tujdowski - politolog, socjolog, redaktor IZ Policy Papers, pracownik analityczny i naukowy Instytutu Zachodniego.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4