Pojcie granicy

1. Rozszerzona prosta. Otoczenie standardowe punktu.

Symbole (nieskoczono) i (minus nieskoczono) mona doczy do zbioru tworzc rozszerzon prost, ktr oznaczamy . Zatem = {} {}. Dla > 0 okrelamy zbir U (a, ) = {x : |x a| < } i nazywamy otoczeniem standardowym punktu a o promieniu . atwo sprawdzi, e U (a, ) = (a , a + ), a wic jest to przedzia otwarty dugoci 2 o rodku w punkcie a. Otoczeniem standardowym punktu nazywamy przedzia [, a), gdzie a . Otoczeniem standardowym punktu nazywamy przedzia (b, ], gdzie b .

2. Arytmetyka w rozszerzonej prostej

Niech a . Przyjmujemy nastpujce wyniki dziaa na elementach :

a + = gdy a = , a = 0 gdy a

a = gdy a = dla a > 0 dla a < 0

a=

Nieokrelone s wyniki dziaa:

, 0 () ,

3. Granica cigu

Denicja 1. Cigiem punktw z rozszerzonej prostej nazywamy dowoln funkcj f : . Punkt xn = f (n) nazywamy n-tym wyrazem cigu.

Zauwamy, e kady cig ma nieskoczenie wiele wyrazw. Dalej cigi bdziemy oznacza x n , yn lub an , bn . Dany jest cig punktw xn .

Denicja 2. Mwimy, e punkt g jest granic cigu xn gdy dla dowolnego otoczenia standardowego U punktu g istnieje n0 takie, e dla n > n0 mamy xn U . Piszemy wwczas

lim xn = g
n

Jeli g

to mwimy, e cig xn jest zbieny do g .

Twierdzenie 3. Cig xn moe mie co najwyej jedn granic. Twierdzenie 4. Cig xn jest zbieny do liczby g wtedy gdy dla dowolnego > 0 istnieje n 0 takie, e dla n > n0 |x n g | <

Twierdzenie 5. (Twierdzenie o trzech cigach) Dane s trzy cigi punktw z rozszerzonej prostej: xn , yn , zn . Zamy, e xn yn zn dla n i lim xn = lim zn = g . Wwczas lim yn = g .
n n n

Twierdzenie 6. (Twierdzenie o granicy cigu monotonicznego) Jeli cig x n jest niemalejcy, to znaczy xn xn+1 dla n to istnieje lim xn = g . Jeli cig xn jest niemalejcy i ograniczony z n gry to jest zbieny do liczby g = sup{x n : n }.

Analogiczne twierdzenie jest prawdziwe dla cigu nierosncego. Twierdzenie 7. (Dziaania arytmetyczne a granica) Dane s cigi x n i yn takie, e lim xn = g i n lim yn = h, gdzie g, h . Wwczas:

12

Uwaga 2. Mona wykaza, e

x

lim arc tg x =

, 2

lim arc ctg x = 0 ,

lim arc ctg x = ,

sin x =1, x 0 x lim

ex 1 =1 x 0 x lim

5. Cigo funkcji
Denicja 4. Mwimy, e funkcja f jest ciga w punkcie x 0 E gdy funkcja f jest ciga w kadym punkcie zbioru E to mwimy, e funkcja f jest ciga w E lub na E . Uwaga 3. Jeli zbir E jest przedziaem to funkcja f : E jest ciga na E wtedy gdy jej wykres nie ma przerw, tzn. jest lini cig. Jest to interpretacja geometryczna cigoci funkcji w przedziale.

x x 0

lim f (x) = f (x0 ). Jeli

6. Wasnoci funkcji cigych

Zamy, e dana jest funkcja f : E , gdzie E . Przez m f (E ) i Mf (E ) oznaczmy odpowiednio kres dolny i kres grny zbioru wartoci funkcji f na zbiorze E . Zatem mf (E ) = inf {f (x) : x E } , Mf (E ) = sup{f (x) : x E }.

Denicja 5. Funkcja f przyjmuje w punkcie x 0 E warto najwiksz (najmniejsz) w zbiorze E gdy dla dowolnego x E mamy f (x) f (x 0 ) (f (x) f (x0 )). Uwaga 4. Jeli funkcja f przyjmuje w punkcie x 0 E warto najwiksz (najmniejsz) w zbiorze E to Mf (E ) = f (x0 ) (mf (E ) = f (x0 )). Twierdzenie 12. Jeli f jest funkcj cig okrelon na przedziale domknitym E = [a, b] a, b to

1o funkcja f jest ograniczona, to znaczy m f (E )

i Mf (E )

2o liczby mf (E ) i Mf (E ) s odpowiednio najmniejsz i najwiksz wartoci funkcji f na przedziale [a, b], to znaczy istniej c1 , c2 [a, b] takie, e f (c1 ) = mf (E ) i f (c2 ) = Mf (E ) 3o zbiorem wartoci funkcji f okrelonej na [a, b] jest przedzia domknity [m f (E ), Mf (E )], to znaczy dla dowolnego y [mf (E ), Mf (E )] istnieje c [a, b] takie, e f (c) = y . Zadania domowe z matematyki. Zestaw 1. 1. Wypisz kilka kolejnych wyrazw danego cigu a n i zbadaj jego monotoniczno. a) an =
n+3 3n2

b) an = n sin(n 2)

1 n+1 c) an = (1 + n )

2. Oblicz granic cigw i podaj warto n 0 dla danej wartoci : = 0, 01 b) an = n2 + n + 3 n2 n + 2 , c) an = d) an =

1 2n

a) an =

2n+7 5n3

= 0, 001

= 0, 01

2n2 n cos(n!) 5n2 + 3 x dla x 0 2x + a dla x > 0

3. Zbada cigo funkcji sin x dla x = 0 a) f (x) = x 1 dla x = 0

b) f (x) =

14

Odpowiedzi do zada. 1. a) cig malejcy c) cig malejcy 2. a) g = 2 5, b) g = 1, c) g = 0, d) g =

2 5

n0 = 500 n0 = 4000 n0 = log2 100

Uwaga: mona otrzyma inne wartoci n 0 3. a) funkcja ciga dla x

b) dla a = 0 funkcja ciga dla x

, dla a = 0 funkcja ciga dla x = 0

Pochodna funkcji. Ekstrema.

1. Pochodna funkcji
Zamy, e dana jest funkcja f : (a, b)

i punkt x 0 (a, b).

Denicja 6. Mwimy, e funkcja f ma pochodn w punkcie x 0 gdy istnieje i jest skoczona granica
x x 0

lim

f (x) f (x0 ) x x0

ktr oznaczamy f (x0 ) i nazywamy pochodn funkcji f w punkcie x 0 . Jeli istnieje f (x) dla x (a, b) to mwimy, e funkcja f ma pochodn (lub jest rniczkowalna) w przedziale (a, b), a funkcj f (x), x (a, b) nazywamy funkcj pochodn funkcji f . Moemy zatem napisa f (x0 ) = lim Wyraenie
x x 0

f (x) f (x0 ) f (x0 + h) f (x0 ) = lim h 0 x x0 h

f (x) f (x0 ) nazywamy ilorazem rnicowym funkcji f w punkcie x 0 dla przyrostu x x0 x x0 . Jest to tangens kta jaki tworzy prosta przechodzca przez punkty (x 0 , f (x0 )) i (x, f (x)) (zwana sieczn) z osi OX . Gdy x zblia si do x 0 to sieczna ta staje si styczn do wykresu funkcji. Wynika std Interpretacja geometryczna pochodnej funkcji w punkcie Warto f (x0 ) pochodnej funkcji f w punkcie x0 jest rwna tangensowi kta nachylenia stycznej do wykresu funkcji f w punkcie x0 . Taka styczna istnieje wtedy i tylko wtedy gdy istnieje f (x0 ). Rwnanie stycznej (linii prostej) ma posta y f (x0 ) = f (x0 )(x x0 ) Jeli funkcja f (x) ma pochodn to mwimy, e funkcja f ma drug pochodn i piszemy f (x) = (f ) (x). 15

Jeli E jest przedziaem w to symbolem C k (E ) oznacza bdziemy zbir wszystkich funkcji okrelonych na E o wartociach w i majcych cige wszystkie pochodne do rzdu k wcznie. Symbolem f (m) oznaczamy m-t pochodn funkcji f , przy czym f (0) = f . Zatem f (1) = f , f (2) = f , i tak dalej.

Uwaga 5. Przy obliczaniu pochodnych funkcji mona (i warto) posugiwa si Tablic 1. Twierdzenie 13. (Warunek konieczny istnienia pochodnej funkcji w punkcie) Jeli funkcja f ma pochodn w punkcie x0 to jest ciga w x0 . Powyszego twierdzenia nie mona odwrci. Funkcja f (x) = |x|, x cigej, ktra nie ma pochodnej w punkcie x = 0.

jest przykadem funkcji

2. Ekstremum funkcji. Przedziay monotonicznoci.

Denicja 7. Funkcja f : E ma maksimum (minimum) w punkcie x 0 E gdy istnieje otoczenie standardowe U punktu x 0 takie, e dla dowolnego x E U mamy f (x) f (x 0 ) (f (x) f (x0 )). Maksima i minima funkcji f nazywamy ekstremami tej funkcji. Jeli w odpowiednich nierwnociach dla x = x0 moemy napisa znaki < lub > to mwimy o maksimum lub minimum waciwym w punkcie x0 .

Twierdzenie 14. (Warunek Fermata lub warunek konieczny istnienia ekstremum) Jeli funkcja f ma ekstremum w punkcie x0 (a, b) i istnieje f (x0 ) to f (x0 ) = 0. Uwaga 6. Jeli f C 1 ((a, b)) to kady punkt x0 (a, b) w ktrym pochodna funkcji f jest rwna zero nazywamy punktem stacjonarnym funkcji f . Z warunku Fermata wynika, e ekstrema funkcji rniczkowalnej mog wystpi tylko w punktach stacjonarnych tej funkcji. Twierdzenie 15. (Lagrange) Jeli funkcja f jest okrelona i ciga na przedziale domknitym [a, b] i ma pochodn w przedziale otwartym (a, b) to istnieje takie c (a, b) e f (b) f (a) = f (c) ba

Wniosek 1. Jeli funkcja f ma pochodn w przedziale (a, b) i f (x) = 0 dla x (a, b) to funkcja f jest staa w tym przedziale. Twierdzenie 16. Zamy, e funkcja f ma pochodn w (a, b), tzn. f C 1 ((a, b)). Jeli f (x) > 0 dla x (a, b) to funkcja f jest rosnca w przedziale (a, b). Jeli f (x) < 0 dla x (a, b) to funkcja f jest malejca w przedziale (a, b). Twierdzenie 17. (Warunek dostateczny istnienia ekstremum) Zamy, e f C 1 ((a, b)) i niech x0 (a, b). Jeli dla x < x0 pochodna f (x) > 0 , a dla x > x0 pochodna f (x) < 0 to w punkcie x0 jest maksimum (waciwe) funkcji f . Jeli dla x < x 0 pochodna f (x) < 0 , a dla x > x0 pochodna f (x) > 0 to w punkcie x0 jest minimum (waciwe) funkcji f . Aby wyznaczy ekstrema funkcji rniczkowalnej f naley obliczy jej pochodn, a nastpnie rozwiza rwnanie f (x) = 0 w celu wyznaczenia punktw w ktrych mog by ekstrema funkcji f i nierwnoci f (x) > 0, f (x) < 0 w celu wyznaczenia przedziaw monotonicznoci funkcji f . Nastpnie naley zastosowa twierdzenie 17. Twierdzenie 18. (Drugi warunek dostateczny istnienia ekstremum) Zamy, e f C 2 ((a, b)) i niech x0 (a, b) bdzie takie, e f (x0 ) = 0. Jeli f (x0 ) > 0 to w x0 jest minimum (waciwe) funkcji f . Jeli f (x0 ) < 0 to w x0 jest maksimum (waciwe) funkcji f . Zauwamy, e funkcja f (x) = x3 okrelona dla x jest funkcj rosnc. a jej pochodna f (x) = 3x2 jest rwna 0 dla x = 0, mimo e w tym punkcie funkcja nie ma ekstremum. Tak wic zerowanie si pochodnej funkcji f w pewnym punkcie nie wystarcza do stwierdzenia, e w tym punkcie jest ekstremum funkcji f .

16

c) przecicie z osiami: (1, 0) , (e, 0) , asymptoty: x = 0 lim f (x) = , lim f (x) = 0

x x
1 1

asymptoty ukonej brak bo

monotoniczno: x (0, e 2 ) to f , x (e 2 , ) to f 1 ekstrema: minimum w x = e 2 3 3 3 wypuko: x (0, e 2 ) funkcja wypuka, x (e 2 , ) funkcja wklsa, dla x = e 2 punkt przegicia 2. a) w2 (x) = 1 x2 3. a) e0,1 1, 1 z dokadnoci 0, 006 c) ln 0, 95 0, 05 z dokadnoci 0, 0015 b) w2 (x) = (x )2 b) cos 0, 2 1 z dokadnoci 0, 02

Caka i jej zastosowania

1. Caka nieoznaczona. Metody cakowania.
Zamy, e dana jest funkcja f : P

okrelona na przedziale P .

Denicja 14. Funkcj F : P

nazywamy funkcj pierwotn dla funkcji f gdy dla xP

F (x) = f (x)

Funkcja pierwotna nie jest wyznaczona jednoznacznie. Jeli F jest funkcj pierwotn dla f to funkcja G(x) = F (x) + C , gdzie C jest liczb sta, jest take funkcj pierwotn dla f . Jeli G jest inn funkcj pierwotn dla f to funkcja G(x) F (x) jest staa. Denicja 15. Rodzin wszystkich funkcji pierwotnych dla funkcji f nazywamy cak nieoznaczon z funkcji f i oznaczamy Piszemy zatem f (x)dx = F (x) + C gdzie F jest ustalon funkcj pierwotn dla f , a C dowoln liczb rzeczywist. Twierdzenie 23. Dla kadej funkcji f cigej w przedziale P istnieje funkcja pierwotna. Zauwamy, e funkcja sgn x nie ma funkcji pierwotnej w przedziale [1; 1]. Liniowo caki: Niech f i g bd funkcjami cigymi na przedziale P i niech a, b .

f (x)dx. Funkcj f nazywamy funkcj podcakow, a x zmienn cakowania.

(af (x) + bg (x))dx = a

f (x)dx + b

g (x)dx

Wzr na cakowanie przez czci: Jeli f i g s klasy C 1 to f (x)g (x)dx = f (x)g (x) f (x)g (x)dx

Wzr na cakowanie przez podstawienie: Jeli h jest klasy C 1 i ma wartoci w przedziale P to f (h(x))h (x)dx = f (y )dy

Prawa strona tego wzoru powstaje przez podstawienie y = h(x), std dy = h (x)dx Uwaga 11. Do obliczania caek nieoznaczonych mona posugiwa si Tablic 2.

2. Caka oznaczona.
Niech f bdzie funkcj cig na przedziale P i niech a, b P . 20

Denicja 16. Cak oznaczon z funkcji f w granicach od a do b nazywamy liczb

b

f (x)dx = F (b) F (a)

gdzie F jest dowoln funkcj pierwotn funkcji f . Caka oznaczona nie zaley od wyboru funkcji pierwotnej. Uwaga 12. Jeli a < b i f (x) 0 dla x [a, b] to caka oznaczona jest rwna polu gury ograniczonej osi 0X , wykresem funkcji f i prostymi x = a i x = b. Twierdzenie 24. Jeli f i g s funkcjami cigymi na przedziale [a, b] to pole S gury ograniczonej wykresami tych funkcji i prostymi x = a, x = b jest rwne
b

S=
a

|f (x) g (x)|dx

Cak oznaczon mona stosowa do wyznaczania innych wielkoci, np.: objto V bryy powstaej z obrotu wykresu funkcji f (x) dookoa osi OX dla x [a, b]
b

V =
a

[f (x)]2 dx

dugo L wykresu funkcji gadkiej f (x) dla x [a, b]

b

L=
a

1 + [f (x)]2 dx

Ponisze twierdzenie moe uatwi obliczanie caek oznaczonych. Twierdzenie 25. Dana jest funkcja ciga f okrelona na [a, a], dla a > 0. Jeli funkcja f
a a a

jest nieparzysta to
a

f (x)dx = 0. Jeli funkcja f jest parzysta to

a

f (x)dx = 2
0

f (x)dx.

Przykad 4. Obliczy pole ograniczone wykresami funkcji f (x) = 3x + 2 i g (x) = x + 2. Wyznaczamy punkty przecicia wykresw funkcji rozwizujc rwnanie f (x) = g (x) lub f (x) g (x) = 0. Podstawiajc do ostatniego rwnania otrzymujemy x3 x3 3x + 2 (x + 2) = 0 x3 4x = 0 x(x2 4) = 0 Zatem x = 0 lub x = 2 lub x = 2. Do obliczenia pola zastosujemy twierdzenie 24, gdzie a = 2 i b = 2. Niech S oznacza szukane pole. Mamy
2 2 2

S=
2

|f (x) g (x)|dx =

|x 3x + 2 (x + 2)|dx =

|x3 4x|dx

Niech h(x) oznacza funkcj podcakow. Zatem h(x) = |x 3 4x|. Wwczas h(x) = |(x)3 4(x)| = | x3 + 4x| = | (x3 4x)| = | 1||x3 4x| = |x3 4x| = h(x) co dowodzi, e funkcja h(x) jest parzysta. Na mocy twierdzenia 25 mamy
2 2

S=
2

|x 4x|dx = 2 21

|x3 4x|dx

Odpowied na drugie pytanie mona uzyska tylko w przypadku gdy m = n. Twierdzenie 37. (Cramer) Dany jest ukad n rwna liniowych o n niewiadomych
a11 x1 + a12 x2 + ... + a1n xn = b1 a x + a x + ... + a x = b 21 1 22 2 2n n 2

(4)

an1 x1 + an2 x2 + ... + ann xn = bn

Jeli macierz wspczynnikw A tego ukadu jest macierz nieosobliw (detA = 0) to ukad (4) ma dokadnie jedno rozwizanie okrelone wzorem xj = detAj detA

j = 1, 2, ..., n, gdzie Aj jest macierz, ktra powstaje z A przez zastpienie j tej kolumny macierzy A kolumn wyrazw wolnych b. Twierdzenie 38. (Uzupenienie twierdzenia Cramera) Jeli w ukadzie (4) macierz A jest osobliwa (detA = 0) oraz istnieje takie j , e detA j = 0 to ukad (4) jest sprzeczny (nie ma rozwiza). Jeli detA = 0 oraz detAj = 0 dla j = 1, 2, ..., n to ukad (4) jest sprzeczny lub ma nieskoczenie wiele rozwiza. Zadania domowe z matematyki. Zestaw 6. 1. Obliczy 1 A= 4 7 wyznacznik macierzy 2 3 a 1 1 5 6 B= 1 a 1 8 9 1 1 a

2. Wyznaczy rzd macierzy

3. W zalenoci od wartoci parametru k rozwiza ukad rwna: kx1 + 2x3 = k kx1 x2 = k 4x1 kx2 = 0 kx2 x3 = 2 a) b) kx x = 4 kx kx = 2k 2 3 1 3

1 2 3 A= 4 5 6 7 8 9

1 2 0 C = 1 0 2 0 2 1

a 1 1 B= 1 a 1 1 1 a

1 a b D= 1 x b 1 a x

Odpowiedzi do zada

1. det A = 0, 2. r (A) = 2, gdy a

det B = (a 1)2 (a + 2), gdy a = 1 to r (B ) = 1, \ {1, 2} to r (B ) = 3.

det C = 2,

det D = (x a)(x b).

gdy a = 2 to r (B ) = 2,

3. a) Dla

k = 0 ukad jest sprzeczny. Dla k = 8 ukad ma nieskoczenie wiele rozwiza: 1 x2 = x1 , x3 = 4x1 4 , x1 . Dla pozostaych k \ {8, 0} ukad ma jedno 2 4 rozwizanie x1 = 1 x2 = x3 = 0 k b) Dla k = 1 lub k = 1 ukad jest sprzeczny. Dla k = 0 ukad ma nieskoczenie wiele rozwiza: x2 = x3 = 0 , x1 . Dla pozostaych k \ {1 , 0 , 1} ukad

ma jedno rozwizanie x1 =

k2

1 k2

x2 =

k 1 k2

x3 =

k2 2 . 1 k2

30

Denicja 31. Mwimy, e funkcja f ma maksimum (minimum) w punkcie P E gdy istnieje r > 0 takie, e koo K (P, r ) E i dla x K (P, r ) mamy f (P ) f (x) (f (P ) f (x)). Jeli funkcja f ma maksimum lub minimum w punkccie P to mwimy, e f ma ekstremum w punkcie P. Mamy nastpujcy warunek konieczny istnienia ekstrmum funkcji f w punkcie: Twierdzenie 43. Jeli funkcja f ma ekstremum w punkcie P E i istnieje gradient funkcji f f f w punkcie P to grad f (P ) = 0, to znaczy (P ) = (P ) = 0. Punkt P speniajcy x y rwnanie grad f (P ) = 0 nazywamy punktem stacjonarnym funkcji f . Kolejne twierdzenie jest warunkiem dostatecznym istnienia ekstremum funkcji f w punkcie stacjonarnym P E. Twierdzenie 44. Zamy, e f C 2 (E ) i P E jest punktem stacjonarnym funkcji f . Niech 35 Hf (P ) oznacza macierz Hessego funkcji f w punkcie P to znaczy 2f x2 (P )
2f

Hf (P ) = Wwczas: 1o jeli det Hf (P ) > 0 i 2o jeli det Hf (P ) > 0 i 3o jeli

xy

(P )

2f (P ) xy
2f ( P ) y 2

2f (P ) > 0 to w punkcie P jest minimum (waciwe) funkcji f x2 2f (P ) < 0 to w punkcie P jest maksimum (waciwe) funkcji f x2

det Hf (P ) < 0 to w punkcie P funkcja f nie ma ekstremum. to nie wiadomo czy w punkcie P funkcja f ma czy te nie ma

4o jeli det Hf (P ) = 0 ekstremum.

Aby wyznaczy ekstremum funkcji wielu zmiennych klasy C 2 naley: 10 obliczy pochodne czstkowe funkcji f

20 wyznaczy punkty stacjonarne funkcji f czyli rozwiza ukad rwna