Zwrotkulturowywbadaniachnadprzekadem

CulturalTurninTranslationStudies

byMagdaHeydel

Source: SecondTexts(TekstyDrugie),issue:6/2009,pages:2133,onwww.ceeol.com.

Heydel

Zwrot kulturowy wbadaniach nad przekadem

Magda HEYDEL
Zwrot kulturowy wbadaniach nad przekadem

Dwie ostatnie dekady wstudiach nad przekadem nazywa si czasem zprzesad waciw modym dyscyplinom akademickim epok zwrotw. Najwaniejszym inajszerszym znich jest zwrot kulturowy, proces, ktrego korzenie sigaj pocztkw wspczesnych studiw nad przekadem, czyli prowadzonych od lat siedemdziesitych ubiegego wieku bada polisystemowych1, prac tak zwanej szkoy manipulistw2 oraz niemieckiej szkoy funkcjonalnej3. Zwrot kulturowy wbadaniach nad przekadem to termin nawizujcy do bada kulturowych popularnych dzi wwielu dziedzinach humanistyki. Termin ujmuje, definiujc rzecz najpobieniej, te kierunki bada przekadoznawczych, ktre prowadz do wyjcia poza granice wyznaczane przez paradygmat filologiczny, zwaszcza jzykoznawczy, uznawany od poowy ubiegego wieku za zasadniczy obszar dziaania translatologii. Przekadoznawstwo zorientowane kulturowo za przedmiot swoich bada nie uwaa ju transferu midzyjzykowego imidzytek1

Zob. I. Even-Zohar Miejsce literatury tumaczonej wpolisystemie literackim [1978], w: Wspczesne teorie przekadu. Antologia, red. P. Bukowski, M. Heydel, Znak, Krakw 2009, s. 195-204; G. Toury Descriptive Translation Studies and Beyond, John Benjamin, AmsterdamPhiladelphia 1995. Zob. Manipulation of Literature. Studies in Literary Translation, ed. by T. Hermans, Croom Helm, London-New York 1985. Zob. H.J. Vermeer Ein Rahmen fr eine allgemeine Translationstheorie [1978], w: tego Aufstze zur Translationstheorie, Groos, Heidelberg 1983, s. 48-61; M. Snell-Hornby Translation Studies. An Integrated Approach, John Benjamins, AmsterdamPhiladelphia 1988.

21

Szkice
stowego, lecz skomplikowan iwielowymiarow sfer kontaktw midzykulturowych. To kultura, anie jzyk, sowo czy tekst, jest wprzekadoznawstwie epoki zwrotw jednostk operacyjn przekadu4. Motywem przewodnim zwrotu kulturowego jest przedefiniowanie pola badawczego iprzejcie wstudiach nad przekadem od obszarw cile wytyczonych izamknitych do przestrzeni multidyscyplinarnych iotwartych, atake od postawy preskryptywnej, postrzegajcej teori przekadu jako zbir narzdzi krytycznych iprzybornik kryteriw oceny tumacze, do postawy deskryptywnej, awic opisu konkretnych tekstw zaistniaych ifunkcjonujcych wswoich kontekstach, ktrych problematyzacja moe posuy jako podstawa do formuowania pewnych norm. Zwrot kulturowy czy si zpoddaniem wwtpliwo zaoe uznawanych dotychczas za fundamentalne. Po pierwsze, podwaeniu ulega teza omoliwoci odkrycia iustabilizowania znaczenia tekstu przekadanego, awic oistnieniu jednoznacznych rozstrzygni interpretacyjnych. Prowadzi to do zanegowania absolutnej pozycji oryginau jako rda znacze, ktre, wyuskane zjzyka oryginau, naley przenie wjzyk itekst przekadu. Pozycyjny ihistoryczny charakter lektury, wprowadzenie wpole analizy czytelnika jako podmiotu aktu lektury, zanegowanie jednoznacznoci ijednoci tekstu sowem lekcja hermeneutyki idekonstrukcji prowadz do przedefiniowania relacji czcej dwa tradycyjnie niepoddawane wwtpliwo elementy aktu tumaczenia: orygina iprzekad. Zanegowane zostaje mianowicie, traktowane dotd jako naturalne iprzezroczyste, zaoenie oistnieniu potencjalnej ipodanej ekwiwalencji midzy tekstem wyjciowym idocelowym, atake preskryptywny zgruntu postulat denia do osignicia owej ekwiwalencji wprocesie translacji poprzez szereg podejmowanych przez tumacza suwerennych decyzji. Przekad, wedug obowizujcego dotd modelu, mia dy do (rnorodnie definiowanej) identycznoci zoryginaem. Tymczasem jeden zgwnych przedstawicieli przekadoznawstwa kulturowego, Theo Hermans, pisze, e kiedy znika rnica, znika take tumaczenie; innymi sowy: absolutna ekwiwalencja jest mierci translacji, cho przekad nie jest wstanie popeni samobjstwa, bo rnica istnieje wnim zawsze, chyba e ojej niwelacji zadecyduje jaka wysza instancja5. Przekad jest zatem wtakim ujciu celebracj rnic, awzajemna niewspmierno sfer wyjciowej idocelowej wwielu wymiarach, oktrych niej stanowi zasadnicze pole refleksji przekadoznawczej, anie czy nie tylko oceny jakoci przekadu. Owa niewspmierno dotyczy zreszt innych, poza jzykowym, poziomw funkcjonowania przekadw, bo
4

Translation, History and Culture, ed. by S. Bassnett, A. Lefevere, Pinter, LondonNew York 1990, s. 8. T. Hermans Przekad, zadranienie irezonans [2007], w: Wspczesne teorie przekadu, s. 57-58.

22

Heydel

Zwrot kulturowy wbadaniach nad przekadem

zwrot kulturowy to otwarcie pola badawczego na szeroko pojte konteksty. Rnice na poziomie tekstualnym stanowi dogodny punkt wyjcia dla analizy przekadoznawczej, ale istotne pytania dotycz ksztatu wchodzcych winterakcj kultur, ich podmiotowoci ireprezentacji oraz strefy ich styku, ktra jest nierzadko stref konfliktu, azawsze stref manipulacji inegocjacji. Z poziomu filologicznego uwaga przeniesiona zostaje na poziom polityki ietyki, std to kolejny podwaony dogmat wpraktyce przekadowej ikrytycznej neguje si warto denia do uzyskania efektu naturalnoci tekstu przeoonego wramach stylw iidiomw kultury docelowej oraz do idealnej niewidzialnoci tumacza-porednika. Etyczny wymiar pracy tumacza ma si wyraa (tu jednak dyskurs po-zwrotny od preskryptywizmu cakiem si nie uwalnia!) wszacunku dla gosu oryginau jako Innego, dla jego fundamentalnej obcoci, niedajcej si uj wkategoriach nalecych do systemu literatury wasnej6. Przekad okazuje si sfer rnorako pojtej interwencji politycznej czy spoecznej wobowizujce style idyskursy literatury docelowej. Konieczne jest zatem ujawnianie obecnoci podmiotu interwencji tumacza, bowiem chocia znajduje si on na pierwszym froncie procesw kulturotwrczych, jest jak okrela to wtytule swojej historii przekadu wkulturze Zachodu Lawrence Venuti7 niewidzialny. Konsekwencj tych zmian jest przeniesienie uwagi ztraktowanego dotd jako absolutny punkt odniesienia oryginau ikontekstu rdowego na przekad, postrzegany jako element kultury docelowej, wczajcy si wistniejce wniej kanony ifunkcjonujcy wramach obowizujcych tam norm. Akcent przesuwa si te zsamego produktu procesu przekadu na jego wielorakie uwarunkowania ikonteksty, wtym na jego twrcw (wytwrcw), awic ztekstw na ludzi tumaczy, ich zaplecze, wsppracownikw, instytucje, wramach ktrych dziaaj, na rodowiska spoeczne ipolityczne. Rwnie due znaczenie, co same teksty przekadw, zyskuj jako materia badawczy take towarzyszce im parateksty, otaczajca je krytyka literacka iinne wiadectwa funkcjonowania dziea przeoonego wkulturze docelowej. Mikroanalizy powicone opisowi zjawisk na poziomie poszczeglnych utworw, jak rwnie syntetyczne ogldy wikszych obszarw literackich, czy to synchroniczne, czy diachroniczne, dokonywane s na tle kontekstu spoecznego, politycznego ikulturowego. Wyzwalaj si zobciajcej je nieraz akademickoci, by mwi osprawach, ktre s istotne dla wspczesnego wiata. W epoce zwrotw bowiem przekad wznaczeniu najszerszym postrzegany jest jako kluczowy mechanizm tworzenia kultury, atumacz jako
6

Zob. A. Berman Przekad jako dowiadczenie obcego [1985], w: Wspczesne teorie przekadu, s. 247-264.; L. Venuti Przekad, wsplnota, utopia [2000], w: Wspczesne teorie przekadu, s. 265-294.

23

L. Venuti The Translators Invisibility. A History of Translation, Routledge, London New York 1995.

Szkice
daleki od niewinnoci wspuczestnik procesw tworzenia tosamoci 8, walki owadz9 oraz konfliktw militarnych ikulturowych10. Pocztki zwrotu kulturowego sigaj lat 70. iprac badaczy zBelgii iHolandii, atake zIzraela11. W tym samym okresie przekadoznawstwo, czyli Translation Studies, zaczyna wyodrbnia si jako samodzielna dyscyplina naukowa. Wanym punktem wjej rozwoju okaza si szkic Jamesa Holmesa The Name and Nature of Translation Studies12. Autor prezentuje wnim map tworzcej si dziedziny, ktr nazywa funkcjonujcym do dzisiaj terminem Translation Studies13, definiuje zakres jej zainteresowa oraz podkrela centraln pozycj bada opisowych, ktre po pierwsze, dotykaj samej istoty przekadu jako zjawiska, po drugie za, dostarczaj materiau do teoretycznych uoglnie. W roku 1978 opublikowany zostaje, przywoywany ju przeze mnie wpywowy szkic izraelskiego badacza Itamara Even-Zohara Miejsce literatury tumaczonej wpolisystemie literackim14, ktry, wykorzystujc modele wypracowane przez formalistw, zwaszcza Tynianowa, umieszcza literatur tumaczon jako jeden zsystemw wpolisystemie kultury docelowej, bowiem przekady funkcjonuj wjej obszarze, zatem podporzdkowuj si obowizujcym wniej systemom wartoci, ktre zkolei ksztatuj ich odbir15. W pracach Even-Zohara oraz Gideona Touryego16, wopisie procesu przekadu nastpuje przesunicie punktu cikoci zekwiwalencji wobec oryginau na akceptowalno wramach kontekstu docelowego. Akceptowalno wanie jest tu pojciem kluczowym, adekwatno wstosunku do oryginau pozostaje wtle17. Poziom akceptowalnoci przekadu opisa mona, odnoszc si do obowizujcych wkulturze docelowej norm. W obu przywoywanych pracach Toury defi8 9

Zob. M. Cronin Translation and Identity, Routledge, LondonNew York 2006. Zob. Translation and Power, ed. by M. Tymoczko, E. Genzler, University of Massachusetts Press, AmherstBoston 2002. Zob. M. Baker Translation and Conflict. A Narrative Account, Routledge, LondonNew York 2006; E. Apter The Translation Zone. A New Comparative Literature, Princeton University Press, Princeton and Oxford 2006. Por. E. Genzler Contemporary Translation Theories, Multilingual Matters, ClevendonBuffaloTorontoSydney 2001, s. 76-77; Manipulation of Literature, s. 14-15. J.S. Holmes The Name and Nature of Translation Studies [1978], w: The Translation Studies Reader, ed. by L. Venuti, Routledge, New York-London 2007, s. 180-183. Tame, s. 183-184 I. Even-Zohar Miejsce literatury G. Toury Descriptive Translation Studies, s. 53-54. Zob. G. Toury In Search of aTheory of Translation, Porter Institute for Poetics and Semiotics, Tel Aviv University, Tel Aviv 1980; tego Descriptive Translation Studies G. Toury Descriptive Translation Studies, s. 60.

10

11

12

13 14 15 16

24

17

Heydel

Zwrot kulturowy wbadaniach nad przekadem

niuje normy jako pewne prawidowoci zachowa przekadowych wynikajce zwpywajcych na poziom akceptowalnoci przekadw ogranicze spoeczno-kulturowych, tworzcych skal rozcigajc si pomidzy anarchi acisymi reguami. Przesunicia irnice wobec oryginau s wprzekadzie nieuniknione, asama ocena adekwatnoci, czyli krytyka przekadu, take jest funkcj norm obowizujcych wkulturze docelowej18. Przedmiotem badania jest tu zatem obszar kultury irzdzce nim prawidowoci, anie odsunita na daleki margines sprawa wiernoci przekadu wobec oryginau. Normy peni wobec indywidualnych tumaczy funkcj dyrektyw co do poziomu spoecznej akceptacji dla wypowiedzi, stylw ipoetyk. Oznacza to, e stosowanie si do istniejcych norm daje gwarancj akceptacji, awic uznania przekadu za tekst kultury docelowej. Sprzeciwienie si normie, ktre moe wynika zetycznej postawy tumacza respektujcego autonomi oryginau istawiajcego sobie za cel stworzenie tekstu adekwatnego wobec pierwowzoru, moe by gestem twrczym, prowadzcym do rewizji norm lub stworzenia nowej wartoci literackiej, ale niebezpiecznym, bo grocym odrzuceniem. Dominujcym hasem wbadaniach nad przekadem literackim wlatach 80. sta si tytu wydanego wAmsterdamie pod redakcj Theo Hermansa przywoywanego ju tutaj tomu The Manipulation of Literature. Studies in Literary Translation (1985), ktry da nazw tak zwanej szkole manipulistw, rozwijajcej opisowe isystemowe badania nad przekadem literackim, traktowanym jako gatunek otrudnej do przecenienia roli dla rozwoju systemw literackich. Postrzegajc literatur jako skomplikowany ukad dynamicznych relacji, manipulici postulowali cisy zwizek midzy teoretycznymi modelami apraktycznymi opisami funkcjonowania tumaczonych utworw, zrwnoczesnym przesuniciem akcentu wstron tych drugich19. Kady przekad, jak pisze we wstpie do wspomnianego tomu Hermans, zakada jaki stopie manipulacji tekstu wyjciowego, dokonany wjakim celu20. Ten sposb mylenia oprzekadzie rozwin wswoich badaniach Andr Lefevere21, ktry wyprowadzi do leksykonu przekadoznawstwa zaczerpnity zoptyki termin refrakcja (pniej posuguje si terminem przepisanie/ rewriting), oznaczajcym wszelkie dziaania tekstowe, takie jak krytyka literacka, adaptacja, antologizacja oraz tumaczenie, ktre wjaki sposb manipuluj znaczenie tekstu wyjciowego. Dziaania te zawsze podporzdkowane s wadzy instytucji sprawu-

18 19 20 21

Tame, s. 57 Manipulation of Literature, s. 14. Tame, s. 11. Zob. Translation/History/Culture. A Sourcebook, ed. by A. Lefevere, Routledge, London-New York 1992; A. Lefevere Translation, Rewriting and the Manipulation of Literary Fame, Routledge, London 1992; tego Ogrki Matki Courage. Tekst, system irefrakcja wteorii literatury [1982], w: Wspczesne teorie przekadu, s. 223-246.

25

Szkice
jcych kontrol nad tumaczem czy krytykiem, zasadniczo przy pomocy narzdzi ekonomicznych ipolitycznych, anie wycznie kulturowych, takich jak obowizujce wdanej kulturze wzorce inormy stylistyczne. Lefevere okrela t kontrol mianem patronatu. W ksztatowaniu przekadu, dziaania par excellance manipulatywnego, polityka wyprzedza wic poetyk, ajzyk zajmuje tu dopiero trzeci pozycj wskali wanoci. Badania Lefeverea znalazy kontynuacj np. wpracach Hermansa22 iLianieri23, analizujcych rol przekadu wbudowaniu wiadomoci klasowej, demokracji czy kultury narodowej wnowoytnych spoeczestwach. Za moment przeomowy dla zwrotu kulturowego uznaje si czsto rok 1990 iksik Translation, History and Culture pod redakcj Susan Bassnett iAndr Lefeverea. Termin cultural turn uyty tam zosta wtytule rozdziau wstpnego24, azebrane wtomie rozprawy zrnych perspektyw rozpatruj podwjne zakorzenienie tekstu przekadu, ze szczeglnym naciskiem na kontekst docelowy, jego zaleno od obowizujcych izmiennych konwencji czy standardw oceny, przesunicie uwagi badawczej zadekwatnoci na funkcjonalno tekstu przeoonego, aprzede wszystkim na warunki modelujce jego powstawanie idziaanie 25. Kolejna ksika tego tandemu autorskiego, Constructing Cultures. Essays on Literary Translation26, powicona jest zagadnieniom historii, postkolonializmu iakulturacji, gdzie za spraw przekadu itumacza odbywa si tytuowy proces konstruowania kultur, bowiem tumacz staje si tu mediatorem komunikacji midzykulturowej, odpowiedzialnym za budowanie obrazu Obcego, apodlegajcym rozmaitym ideologicznym ipolitycznym naciskom iograniczeniom, zarwno wewntrznym, nieuwiadomionym, jak izewntrznym. Piszc ordach iinspiracjach zwrotu kulturowego lat dziewidziesitych, nie mona zapomnie oroli, jak wprocesie tym obok szkoy belgijsko-izraelskiej imanipulistw, odegrao przekadoznawstwo niemieckie, zwaszcza tak zwana szkoa funkcjonalna (teoria skoposu), rozwijana przez Vermeera27, Kussmaula28 oraz
22

T. Hermans Translation, Ethics, Politics, w: The Routledge Companion to Translation Studies, ed. by J. Munday, Routledge, LondonNew York 2009, s. 93-105. A. Lianieri Translation and the Establishment of Liberal Democracy in Ninetheen Century England. Constructing the Political as an Interpretive Act, w: Translation and Power, s. 1-24. Translation, History and Culture, s. 1. Tame, s. 12. S. Bassnett, A. Lefevere Constructing Cultures. Essays on Literary Translation , Multilingual Matters, Clevendon 1998. H.J. Vermeer Ein Rahmen fr eine allgemeine Translationstheorie. P. Kussmaul berzetzen als Entscheidungsprozess. Die Role der Fehleranalyse in der berzetzungsdidaktik, w: berzetzungswissenschaft Eine Neuorientierung. Zur Integrierung von Theorie und Praxis, hrsg. von M. Snell-Hornby, Francke, Tbingen 1986, s. 206-229.

23

24 25 26

27 28

26

Heydel

Zwrot kulturowy wbadaniach nad przekadem

Reiss iVermeera29 czy teoria akcji przekadowej30. W tych ujciach najistotniejszym elementem przekadu jako procesu ijako produktu jest nakierowanie na cel, azatem na okrelone przez klienta zadanie, jakie tumaczenie ma speni wkonkretnym kontekcie kultury docelowej. Temu czynnikowi podporzdkowane s strategie przekadowe, wyznaczane indywidualnie wodniesieniu do konkretnego zlecenia. W przeciwiestwie do manipulistw, badacze szkoy funkcjonalnej nie ograniczali si do analizy tekstw literackich, susznie postrzegajc przekad jako zjawisko wszechobecne iistotne dla kadego poziomu kontaktw kulturowych. Na rol niemieckiego przekadoznawstwa wprzygotowaniu zwrotu kulturowego zwraca uwag Mary Snell-Hornby, autorka przywoywanej ju ksiki Translation Studies, gdzie zarysowany zosta projekt studiw nad przekadem jako interdyscypliny, sytuujcej si na styku jzykoznawstwa, literaturoznawstwa, semiotyki, etnologii, socjologii ipsychologii. Snell-Hornby daje wniej zarys wyaniajcej si niezalenej dyscypliny Translation Studies, ktra czerpie pojcia inarzdzia zwymienionych wyej pl, arwnoczenie, na zasadzie wzajemnoci, oferuje im take pewne zyski. Prb podsumowania przeomowej dekady lat dziewidziesitych przedstawia Snell-Hornby wswojej kolejnej ksice The Turns of Translation Studies. New Paradigms or Shifting Viewpoints?31. Spogldajc na minion dekad, autorka twierdzi, e wTranslation Studies jako szeroko pojtej dyscyplinie zdzisiejszej perspektywy widoczne s dwa zasadnicze zwroty pierwszy jest metodologiczny, wynikajcy zprzesunicia rodka cikoci ku studiom empirycznym, zarwno wzakresie przekadu pisemnego, jak iustnego, drugi natomiast wie si zbezprecedensowym rozwojem technologii komunikacyjnych oraz procesem globalizacji, co wpywa take na podjcie bada nad zagadnieniami dotychczas wprzekadoznawstwie uwaanymi za pomocnicze (np. nad przekadem ustnym iaudiowizualnym, terminologi, lokalizacj, badaniami korpusowymi, przekadem wspomaganym komputerowo), aco za tym idzie na osabienie roli przekadu literackiego, traktowanego dotychczas jako paradygmat centralny32. Przekad ustny isposoby jego opisu, awic jedna zpozornie pobocznych dziedzin Translation Studies mog posuy jako ciekawy przykad, azarazem model, zmian nastpujcych wsposobie mylenia oprzekadzie wogle. Od kwestii moliwoci itempa przetwarzania informacji czy pojemnoci pamici itechnicznych ogranicze wpracy tumacza ustnego oraz wynikajcych znich przesuni seman29

K. Reiss, H.J. Vermeer Grundlegung einer allgemeinen Translationstheorie, Niemeyer, Tbingen 1984. J. Holz-Mnttri Translatorisches Handeln. Theorie und Methode, Suomalainen Tiedeakatemia, Helsinki 1984. M. Snell-Hornby The Turns of Translation Studies. New Paradigms or Shifting Viewpoints?, John Benjamins, AmsterdamPhiladelphia 2006. Tame, s. 115.

30

31

27

32

Szkice
tycznych33, analiza przesuwa si ku zagadnieniom autorytetu iwadzy, presji sytuacji iemocjonalnych uwarunkowa dziaania tumacza, jego roli spoecznej iodpowiedzialnoci. Hermans34 podaje przykady wywiadu zSaddamem Huseinem zroku 1991, podczas ktrego zdenerwowany tumacz by wielokrotnie poprawiany przez dyktatora, wykadw amerykaskiego negacjonisty wNiemczech, gdzie tumaczem by neonazista, ale take (przechodzc wdomen literatury) sytuacji zagroenia, wjakiej pracowali tumacze oboonego fatw Salmana Rushdiego. Wyranie ujawnia si tu znaczenie kontekstw pozajzykowych, azwaszcza dziaania wadzy wformowaniu przekadu, nie tylko ustnego: wspczesne przekadoznawstwo nie moe bez naraania si na zamknicie wwiey zkoci soniowej, pozostawa wsztucznie zawonej sferze badania adekwatnoci wyborw sownych czy stylistycznych, lecz musi analizowa ksztatujce je ukady wadzy izalenoci oraz ich polityczne, ekonomiczne, spoeczne ikulturowe konsekwencje 35. Zainteresowanie wraliwym stykiem praktyki przekadowej zrzeczywistoci pozaliterack, czy to wkontekcie wojen iprocesw politycznych, czy historii literatury, okrela si czasem jako zwrot etyczny36. Andrew Chesterman37 zaproponowa nawet wprowadzenie dla praktykujcych tumaczy przysigi Hieronima na wzr przysigi Hipokratesa, ktra zobowizywaby tumaczy do tworzenia przekadw adekwatnych pod wzgldem wyrazu, opartych na prawdziwym podobiestwie wobec oryginau, atake do budowania wzajemnego zaufania iminimalizowania nieporozumienia midzy uczestnikami zaporedniczonej przez niego komunikacji wtumaczeniu. Powrt do etyki taki tytu nosio specjalne wydanie pisma The Translator pod redakcj Anthonyego Pyma (2001) to wezwanie do postawienia wcentrum zainteresowania indywidualnych decyzji podejmowanych przez indywidualnych tumaczy, dla ktrych tem s rnorodne uwarunkowania isystemy wartoci, wprowadzone wobszar badania translatologicznego dziki zwrotowi kulturowemu. W ujciach Pyma tumacz to nade wszystko wsptwrca dialogu midzykulturowego, ata pozycja zobowizuje go do dbaoci owzajemne
33

Por. np. F. Pchhacker Issues in Interpreting Studies, w: The Routledge Companion to Translation Studies, s. 128-140. T. Hermans Translation, Ethics, Politics, s. 93-94. Zob. np. A. Lefevere Translation, Rewriting; T. Hermans Translation in Systems. Descriptive and Systemic Approaches Explained, St. Jerome, Manchester 1999; J. Lambert Functional Approaches to Culture and Translation. Selected Papers by Jos Lambert, John Benjamins, AmsterdamPhiladelphia 2006. Zob. np. The Translator 2001 no 7 (2), numer specjalny: The Return to Ethics, ed. by A. Pym; T. Hermans Translation, Ethics, Politics, s. 93-105. A. Chesterman Ethics of Translation, w: Translation as Intercultural Communication. Selected Papers from EST Congress, Prague 1995, ed. by M. Snell-Hornby, Z. Jettmarov iK. Kaindl, John Benjamins, Amsterdam-Philadelphia 1997, s. 147-157; tego Proposal for aHieronymic Oath, w: The Translator 2001 no 7 (2), s. 139-154.

34 35

36

37

28

Heydel

Zwrot kulturowy wbadaniach nad przekadem

zaufanie izrozumienie stron, bowiem skutki jego pracy wychodz daleko poza poziom umoliwiania czy uatwienia komunikacji jzykowej. Tumacz jest mediatorem, ktry nie moe by cakowicie bezstronny, zawsze wszak daje wtworzonym dyskursie wyraz wasnej podmiotowoci isubiektywnoci, stajc si agensem wprzestrzeni spoecznej, wsptworzc jej ideologiczny, polityczny ikulturowy ksztat. Badania nad przekadem jako dyskursem ideologicznym podejmowali liczni badacze, m.in. Mona Baker38 czy Jeremy Munday39. W tym kontekcie, wywietlajcym wielorakie naciski, jakim poddawany jest tumacz, ale rwnie ujawniajcym, e sam przekad jest praktyk dalek od niewinnoci ineutralnoci, szczeglnie wane okazay si dwa paradygmaty: studia genderowe istudia postkolonialne. Oba te kierunki wobrbie Translation Studies doczekay si ju sporej bibliografii, omawiajcej ich rnorodne aspekty. Oba wduym stopniu wsptworz zwrot kulturowy, bowiem odwouj si do pozatekstowego ycia przekadw zwaszcza ich roli wformowaniu tosamoci kulturowych grup mniejszociowych podkrelajc zagadnienia etyki ipolityki. Badania genderowe nad przekadem wywodz si zanaliz przekadu kobiecego czy feministycznego, atake roli ipozycji kobiet wdyskursie przekadowym 40. Kobietom podobnie jak przekadom tradycyjnie wyznacza si wspoeczestwie rol podrzdn izalen od mczyzny/oryginau. Znajduje to odbicie wtradycyjnej metaforyce przekadowej, na przykad zrwnujcej kobiet iprzekad wkontekcie kategorii wiernoci ipikna czy przenoszcej wdomen translacji relacje wadzy idziedziczenia wpatriarchalnej rodzinie41. Wanym elementem feministycznych bada nad przekadem jest te opisanie isproblematyzowanie miejsca ispecyfiki przekadu dokonywanego przez kobiety 42. Studia nad przekadem feministycznym powstaway wic na szerokim tle protestu przeciwko patriarchalnej dominacji wkulturze ijzyku. Przekad wtakim ujciu znw okazuje si zadaniem owiele szerszym ni tylko oddanie treci tumaczonego dziea. Na kadym etapie poczwszy od wyboru tekstu poprzez zastosowane strategie przekadowe a do konstrukcji efektu finalnego tumaczka pracuje nad stworzeniem gosu, ktry wkulturze fallogocentrycznej jest uciszany, marginalizowany ipodlega przymusowemu przekadowi na kategorie jzyka dominujcego.

38 39

M. Baker Translation and Conflict. J. Munday Style and Ideology in Translation. Latin American Writing in English, Routledge, LondonNew York 2008. Zob. m.in. L. von Flotow Translation and Gender. Translating in the era of feminism, St. Jerome and University of Ottawa Press Manchester-Ottawa 1997; S. Simon Gender in Translation. Cultural Identity and the Politics of Transmission, Routledge, London-New York 1996. Zob. L. Chamberlain Gender ametaforyka przekadu [1988], w: Wspczesne teorie przekadu, s. 385-401. Zob. S. Simon Gender in Translation.

40

41

42

29

Szkice
Feministyczna refleksja przekadoznawcza, jak rwnie szersze mylenie genderowe, obejmujce prace powicone zagadnieniom przekadu gejowskiego43, jest wswym charakterze interwencjonistyczna, zarwno sama praktyka przekadowa, jak ijej teoretyzowanie jest dziaaniem odoniosych skutkach spoecznych ikulturowych, stawia te przed tumaczkami polityczne zadanie odkrywania ikreacji kobiecych tekstowych strategii podmiotowych, atake, na poziomie krytyki, demaskowania zawaszcze kobiecych tekstw wprzekadzie, manipulacji, poprzez ktre ulegaj one zafaszowaniu lub zniszczeniu. Przekad feministyczny, sam nierzadko posugujcy si manipulacj stawia przed sob zadanie wyrwnywania nierwnoci, tradycyjnie obecnych wdyskursie44. W tym aspekcie przekadoznawstwo zorientowane genderowo zbiega si zparadygmatem postkolonialnym, gdzie rwnie centralne miejsce zajmuje potrzeba interwencji wobec asymetrii inierwnego ukadu si wwymianie midzykulturowej. W gr wchodz pytania owarunki, na jakich odbywa si przekad midzy kultur ijzykiem imperium akoloniami, oto, kto je ustala, atake okierunek przekadu, selekcj materiau oraz ustalanie jego pozycji iprestiu wobrbie kanonu docelowego45. Przekad na jzyk kolonizatora zpunktu widzenia kolonii oznacza nadanie tumaczonemu tekstowi wysokiego prestiu, cho rwnoczenie jest przecie narzdziem poszerzania obszaru dominacji, aprzejcie przez kultur docelow przeoonego tekstu, traktowanego jak eksponat (zdobycz), wzmacnia orodek wadzy imperialnej. Mechanizm patronatu, dziaanie instytucji kontrolujcych styk midzykulturowy wsytuacji nierwnoci stron oraz wspodpowiedzialno etyczna tumacza ujawnia si tu zca moc. Przekad nabiera cech dosownie rozumianego transferu wasnoci poprzez nadpisanie na tekcie oryginalnym obcego sposobu mylenia ikonstruowania sensw. w obszar styku midzy dominujc kultur imperium akultur kolonii okrela si mianem przestrzeni hybrydycznej, nazywanej te sfer przekadu46. Okazuje si bowiem, e niemoliwe jest ju dotarcie do czystego oryginau kultury lokalnej, do rodzaju negritude, ducha kultury tubylczej czy jej autentycznych korzeni, arwnoczenie kultura kolonizatora take ulega zmceniu iczciowemu zanegowaniu przez wchodzc wni Inno: strefa przekadu jest stref kulturowego przemieszania iprzemieszczenia, migracji itransformacji, charakterystycznych dla spoeczestw postkolonialnych. Termin hybrydyczno sta43

Zob. K. Harvey Translating Camp Talk. Gay Identities and Culture Transfer [1998], w: The Translation Studies Reader, s. 402-422. Por. np. T. Hermans Translation, Ethics, Politics, s. 101. Zob. m.in. Post-colonial Translation. Theory and Practice, ed. by S. Bassnett, H. Trivedi, Routledge, LondonNew York 1999; T. Niranjana Siting Translation. History, Poststructuralism and the Colonial Context, University of California Press, BerkeleyLos Angeles 1992; M. Tymoczko Translation in aPostcolonial Context. Early Irish Literature in English Translation, St. Jerome, Manchester 1999. Zob. H. Bhabha The Location of Culture, Routledge, London 1994.

44 45

30

46

Heydel

Zwrot kulturowy wbadaniach nad przekadem

nowi take kategori opisu zjawisk tekstualnych, obserwowanych wliteraturze sfery poredniej: wielojzycznoci, niestabilnoci gatunkowej, rozchwiania narracyjnego iniepewnej podmiotowoci. Przekad iliteratura postkolonialna s obszarami paralelnymi iwzajemnie si wsobie odbijajcymi, dajcymi si opisywa przy pomocy tych samych kategorii47. Kontekst postkolonialny pozwala rwnie zauway, e samo przekadoznawstwo nie jest dyskursem neutralnym iniewinnym, podobnie jak na przykad etnologia. Dziedziny te, wsptworzc wymian midzykulturow, konstruuj reprezentacje kultur. Dlatego problematyzacji podlega musz take cele imetody wobrbie samej dyscypliny. Zetknicie zodmiennymi od zachodnich tradycjami mylenia oprzekadzie pozwala na przedefiniowanie kategorii opisu pozornie oczywistych, takich jak choby podmiotowo indywidualnego tumacza, ktr trzeba przemyle wkonfrontacji zchiskim modelem przekadu jako dziaania zbiorowego48 czy wrcz samo pojcie przekadu, ktre wrnych jzykach indyjskich okazuje si nieprzystawalne do poj europejskich 49. Dotyczy to take metaforyki stanowicej podstawy konceptualizacji przekadu wtradycji zachodniej, na przykad obrazw przezroczystej szyby, zaufanego porednika, mostu ponad przepaci obcoci etc. Najbardziej bodaj uderzajc postkolonialn metafor przekadu jest metafora kanibalistyczna, odwoujca si do rozumienia antropofagii jako aktu zarazem agresji iuwielbienia kultura postkolonialna poera europejskie wzorce kulturowe, by znich czerpa si do wzrostu irozwoju50. Przekadoznawstwo spod znaku kulturowego otwaro take wiele innych pl badawczych. Wrd nich wan dziedzin jest na przykad historia przekadu, stawiajca sobie pytania orol literatury tumaczonej wtworzeniu kanonw literatur oraz jej stylw iidiomw, ale rwnie badajca dzieje tumaczek itumaczy, ktrych losy mog stanowi histori alternatywn wobec historii autorw dzie oryginalnych. Nietrudno dostrzec, e itu istnieje ciekawa sfera porednia, hybrydalna, wktrej autorzy okazuj si tumaczami, atumacze autonomicznymi twrcami. Granice tych kategorii s pynne, aich zmienno jest odzwierciedleniem historycznej relatywnoci kategorii opisu. Dlatego obok tzw. zwrotu historycznego mwi si te ozwrocie kreatywnym, awic linii bada, ktre dziaalno tumacza analizuj jako dziaalno twrcz (notabene, biorc pod uwag wielowiekow tradycj przekadu literackiego trudno tu akurat dostrzec rzeczywicie punkt zwrotny inow ciek). Wanym obszarem bada jest wostatnim czasie socjologia przekadu, widzca fenomen tumaczenia jako praktyk spoeczn ipod47

Zob. M. Tymoczko Literatura postkolonialna iprzekad literacki [1999], w: Wspczesne teorie przekadu, s. 429-447. Zob. np. Asian Translation Traditions, ed. by E. Hung, J. Wakabayashi, St. Jerome, Manchester 2005. Zob. H. Trivedi In Our Own Time, on Our Own Terms, w: Translating Others, ed. by T. Hermans, St. Jerome, Manchester 2006. Post-colonial Translation, s. 4-5.

48

49

50

31

Szkice
dajca analizie rwne wymiary zawodu tumacza oraz badacza przekadu51. Mamy take tak zwany zwrot kognitywny, czyli badania nad procesem przekadu analizowanym zperspektywy psycholingwistycznej52 czy teorii relewancji53 przy uyciu danych empirycznych pozyskiwanych rnymi metodami54. Naszkicowany tu pobienie zarys studiw nad przekadem wepoce zwrotu kulturowego pokazuje, jak bardzo poszerzyo si pole zainteresowa tej dziedziny, oferujc liczne, nierzadko rozbiene cieki. Jest to niezwykle twrcze iobiecujce, jednak moe grozi martwi si tym np. Jeremy Munday55, autor wydanego par miesicy temu Routledge Companion to Translation Studies, fragmentacj lub rozproszeniem. Munday zastanawia si, czy dyscyplina ma do silne fundamenty ispjno wewntrzn, bymy uprawiajcy j badacze mieli pewno, e wci pochylamy si nad tym samym poletkiem. Wydaje si jednak, e zwrot kulturowy wprowadza nie tylko swoist si odrodkow, dziki ktrej przekonujemy si, e naprawd fascynujce badania przekadoznawcze sytuuj si poza obrbem bezpiecznego krgu akademickiej (take wsensie oderwania ycia) filologii. Jednak uzyskana wten sposb zewntrzna perspektywa pozwala podda wwtpliwo obowizujce do niedawna niemal na zasadzie dogmatw pojcia: ekwiwalencji inaturalnoci, przekonania oroli przekadu jako czynniku zbliajcym kultury itumaczu jako suwerennej jednostce podejmujcej strategiczne decyzje. Zmusza wic do przemylenia samego sedna dyscypliny. Wprowadzenie do Translation Studies nieoczywistych dotychczas kontekstw polityki, socjologii czy ekonomii, jak rwnie interwencjonistycznych dyskursw feminizmu ipostkolonializmu, kae na nowo definiowa pojcia podstawowe, zmienia rwnie perspektyw patrzenia na praktyk tumaczeniow wwielu dziedzinach ycia oraz na funkcjonowanie przekadw wkulturze wspczesnej.

51

Zob. np. M. Wolf, A. Fukari Constructing aSociology of Translation, John Benjamins, AmsterdamPhiladelphia 2007. Zob. m.in. R.T. Bell Translation and Translating. Theory and Practice , Longman, LondonNew York 1991; D. Kiraly Pathways to Translation. Pedagogy and Process, Kent State University Press, Kent, OH 1995. Zob. E.-A. Gutt Translation and Relevance. Cognition and Context, Blackwell Publishing, Oxford 1991. Zob. A.H. Albir, F. Alves Translation as Cognitive Activity, w: The Routledge Companion to Translation Studies, s. 70-73. The Routledge Companion to Translation Studies, s. 12.

52

53

54

32

55

Heydel

Zwrot kulturowy wbadaniach nad przekadem

Abstract
Magda HEYDEL Jagiellonian University (Krakw)

Cultural Turn in Translation Studies

For nearly two decades now, in Western translation studies cultural turn has been akey term used to refer to acomplex of processes which result in expanding the traditional boundaries of the discipline, especially by shifting the main stress from the linguistic paradigm to much broader areas of cultural studies. Translation stopped being perceived merely as interlingual or intertextual transaction, to become amultidimensional process of intercultural negotiation. The paper presents the main tenets of the turn and discusses its consequences for contemporary research: the interrogation of some long-held assumptions, e.g. the notion of equivalence or the position of translator; the shift from product to process/agents analysis; emergence of new fields of research, like the sociology of translation. Special attention is given to ethics and intervention as topics in translation studies today, with feminist and postcolonial schools as examples.

33