Karol Marks

Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej

http://maopd.wordpress.com/

Od redakcji wydania polskiego Pierwsze polskie wydanie Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej" ukazao si w roku 1889 w Paryu w przekadzie Leona Winiarskiego, nakadem Librairie Ghio, jako V tom Biblioteki Dzie Treci Spoeczno-Ekonomicznej. Wydanie drugie ukazao si rwnie w Paryu w tyme przekadzie w r. 1907, nakadem Librairie Keva. Obecne wydanie Przyczynku" (z wyjtkiem Przedmowy" Marksa i materiaw zamieszczonych w Dodatku") ukazuje si w przekadzie Edwarda Lipioskiego. Redaktorem odpowiedzialnym caoci jest Pawe Hoffman. I Z przedmowy do niemieckiego wydania z r. 1947 Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej" ukaza si w Berlinie w czerwcu r. 1859 jako pierwszy zeszyt obszernego dziea, ktre Marks zamierza wydad w lunych zeszytach". Plan tego dziea znajdzie czytelnik w synnej Przedmowie", w ktrej Marks po raz pierwszy syntetycznie, z klasyczn jasnoci i cisoci wykada swoje materialistyczne pojmowanie dziejw. ...W swym licie do Lassalle'a z 22 lutego r. 1858 Marks nazywa Przyczynek" owocem pitnastoletnich studiw i daje w przedmowie pewne informacje" o ich oglnym przebiegu. Caod materiau", ktry wwczas lea przed nim w postaci monografij, napisanych w bardzo duych odstpach czasu dla wyjanienia tych spraw sobie samemu, nie do druku", cznie z konspektami, bya w rzeczywistoci potna: nie dokooczone dzieo Krytyka ekonomii politycznej" (1844/45); praca o Pacy roboczej" (1847) jedna z prac przygotowawczych do ksiki Praca najemna a kapita" (1847/49), z czasw po rewolucji obszerne konspekty, ktre powstay we wrzeniu r. 1850 w Londynie; szkic Przyczynku"; siedem zeszytw, ktre zawieraj koncepcj planowanych ksiek o kapitale, rencie gruntowej, pracy najemnej, paostwie, handlu zagranicznym i rynku wiatowym, a ktre zostay napisane w czasie od pocztku r. 1857 do maja r. 1858; wreszcie opracowanie tekstu Przyczynku" do druku pid zeszytw, ktre powstay w czasie mniej wicej od czerwca do listopada r. 1858. W sierpniu r. 1857 zostao napisane Wprowadzenie".

W przedmowie do pierwszego wydania Kapitau" Marks mwi o stosunku Przyczynku" do Kapitau": Dzieo, ktrego tom pierwszy oddaj w rce publicznoci, jest dalszym cigiem mej pracy ogoszonej w r. 1859 pt. Zur Kritik der politischen Oekonomie *Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej"+. Powodem tak dugiej przerwy midzy pocztkiem a dalszym cigiem bya wieloletnia choroba, ktra ustawicznie przerywaa moj prac. Zawartod owej wczeniejszej pracy zostaa streszczona w pierwszym rozdziale tego tomu. Stao si tak nie tylko ze wzgldu na cigod i peni, ale i dla ulepszenia wykadu. O ile tylko pozwala na to przedmiot dociekao, rozwinem tu szerzej wiele punktw, dawniej zaledwie zaznaczonych, podczas gdy, na odwrt, wiele z tego, co tam byo obszernie rozwinite, tu jest tylko zaznaczone. Dziay dotyczce historii teorii wartoci i pienidza odpady, rzecz prosta, cakowicie. Jednake czytelnik poprzedniej pracy znajdzie w przypisach do pierwszego rozdziau nowe rda do historii tej teorii". Wskazanie przez Marksa na to, co bdc obszernie rozwinite" w Przyczynku", jest w Kapitale" tylko zaznaczone, dotyczy przede wszystkim rozdziau o pienidzu. cznie z dziaem o historii teoryj pienidza rozdzia ten jest najbardziej wyczerpujcym wykadem marksowskiej teorii pienidza. Marks rozpatruje tu take zagadnienia obiegu pieninego i teorii walut w warunkach cakowicie rozwinitej produkcji kapitalistycznej, zagadnienia, ktre s wyoone dopiero w trzeciej ksidze, po analizie procesu produkcji i procesu cyrkulacji kapitau, po analizie zysku przecitnego i kapitau procentujcego. Jeeli wic Przyczynek" jest formalnie tylko pocztkiem, a Kapita" jego dalszym cigiem", to obejmuje on jednak o wiele wicej ni sam prost cyrkulacj towarw. W zakresie teorii pienidza daje on ju zarysy penego dziea. W dodatku do naszego wydania znajdzie czytelnik oprcz recenzji Engelsa kilka listw Marksa o planie i dalszym przebiegu pracy nad Przyczynkiem", nastpnie nie dokooczone Wprowadzenie", o ktrym Marks mwi w przedmowie: Nie daj tu naszkicowanego przeze mnie oglnego wprowadzenia, gdy po dokadniejszym namyle uwaam, e wszelkie uprzedzanie wynikw, ktre maj dopiero byd udowodnione, bdzie raczej przeszkadzad, a czytelnik, ktry w ogle chce id za moimi mylami, musi si zdecydowad na to, eby si pid w gr od rzeczy szczegowych do oglnych". Dlatego umieszczanie dzi tego wprowadzenia na pocztku tomu byoby niewtpliwie nie w duchu Marksa, nie mwic o tym, e utrudnianie czytelnikowi lektury ksiki przez wysunicie tej pracy na pocztek byoby niewskazane. Wprowadzenie" jest faktycznie samodzieln prac. Marks rozwija tu w formie genialnego szkicu metodologiczne punkty

wyjciowe zastosowania materialistyczne+ dialektyki do ekonomii politycznej oraz niektre zasadnicze tezy materializmu historycznego. Niniejsze wydanie Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej" zawiera dokadny tekst wydania z r. 1859, poprawiony i uzupeniony przez przeniesienie poprawek i przypisw z egzemplarzy autorskich, ktrych fotokopie znajduj si w archiwum Instytutu Marksa EngelsaLenina w Moskwie. Chodzi tu po pierwsze o egzemplarz wydania z r. 1859 z wasnorcznymi poprawkami Marksa (okrelony przez nas jako egzemplarz autorski I), po drugie o egzemplarz tego wydania, ktry zawiera na karcie tytuowej wasnorczn dedykacj Marksa: Mojemu Wilhelmowi Wolffowi. Londyn, 19 sierpnia 1859. Karol Marks". Nieliczne poprawki w tym egzemplarzu (egzemplarz autorski II) s wniesione rk Wolffa, pochodz jednak niewtpliwie od samego Marksa. Zostay one pniej przejte przez Engelsa przy cytowaniu Przyczynku" w III tomie Kapitau". Redakcja niniejszego wydania przeniosa do tekstu poprawki z obydwu egzemplarzy i podaa je w przypisach w brzmieniu pierwotnym. W wydaniu z r. 1859 znajduje si kilka bdw drukarskich. Tam gdzie nie chodzio o przypadki oczywiste, tekst pierwotny podano w przypisie. Trudniejsze byo krytyczne opracowanie tekstu Wprowadzenia". Rkopis jest czciowo trudny do odczytania. Musielimy naturalnie zrezygnowad z umieszczania w kwadratowych nawiasach wszystkich poczynionych przez redakcj uzupenieo poskracanych wyrazw. Jednake wszystkie miejsca, w ktrych mog powstad wtpliwoci co do sposobu odczytania, bd miejsca, w ktrych byo konieczne poprawienie przez redakcj drobnych bdw ortograficznych, s wskazane w przypisach. Podobnie jak w Kapitale", redakcja opatrzya przypisy Marksa w biec numeracj.

Maoistowski Projekt Dokumentacyjny 2012

Przedmowa Rozpatruj system ekonomii buruazyjnej w nastpujcym porzdku: kapita, wasnod ziemska, praca najemna, paostwo, handel zagraniczny, rynek wiatowy. W trzech pierwszych rubrykach badam ekonomiczne warunki ycia trzech wielkich klas, na jakie rozpada si nowoczesne spoeczeostwo buruazyjne, zwizek trzech innych rubryk midzy sob jest oczywisty. Pierwsza czd pierwszej ksigi traktujcej o kapitale skada si z nastpujcych rozdziaw: 1) towar; 2) pienidz, czyli cyrkulacja prosta; 3) kapita w oglnoci. Pierwsze dwa rozdziay stanowi tred niniejszego zeszytu. Caod materiau ley przede mn w postaci monografij, napisanych w bardzo duych odstpach czasu, dla wyjanienia tych spraw sobie samemu, nie do druku. Opracowanie tych monografij w jedn systematyczn caod wedug powyszego planu zaleed bdzie od okolicznoci zewntrznych. Nie daj tu naszkicowanego przeze mnie oglnego wprowadzenia1, gdy po dokadniejszym namyle uwaam, e wszelkie uprzedzanie wynikw, ktre maj dopiero byd udowodnione, bdzie raczej przeszkadzad, a czytelnik, ktry w ogle chce id za moimi mylami, musi si zdecydowad na to, eby si pid w gr od rzeczy szczegowych do oglnych. Natomiast bdzie tu chyba wskazane podanie pewnych informacji o przebiegu mych wasnych studiw w dziedzinie ekonomii politycznej. Przedmiotem moich studiw fachowych byo prawoznawstwo, ktre jednak studiowaem tylko jako dyscyplin podrzdn obok filozofii d historii. W roku 18421843, gdy byem redaktorem Gazety Reoskiej", znalazem si w kopocie, gdy wypado mi po raz pierwszy zabrad gos na temat tak zwanych interesw materialnych. Debaty sejmiku nadreoskiego w sprawie kradziey drzewa i parcelacji wasnoci ziemskiej, urzdowa polemika w sprawie sytuacji nadmozelskich chopw, ktr wszcz z Gazet Reosk" pan von Schaper, podwczas prezydent prowincji nadreoskiej, wreszcie debaty nad wolnym handlem i cami ochronnymi to byy dla mnie pierwsze bodce do zajcia si kwestiami ekonomicznymi. Z drugiej strony, w owym czasie, kiedy to dobre chci posunicia si naprzd" miay wielokrotn przewag nad znajomoci
1

Wspomniane tu przez Marksa wprowadzenie zamieszczamy w Dodatku". Red. przek. polsk.

rzeczy, w Gazecie Reoskiej" dao si syszed z lekka filozoficznie zabarwione echo francuskiego socjalizmu i komunizmu. Wypowiedziaem si przeciw tej fuszerce, a zarazem wyznaem otwarcie w sporze z augsbursk Allgemeine Zeitung"2, e moje dotychczasowe studia nie wystarczaj mi do powzicia jakiegokolwiek samodzielnego sdu o samej treci francuskich kierunkw. Tote skwapliwie wykorzystaem zudzenia wydawcw Gazety Reoskiej", ktrzy sdzili, e przez bardziej umiarkowane redagowanie gazety uda im si spowodowad uchylenie wydanego na ni wyroku mierci, i wycofaem si z areny publicznej w zacisze pracowni naukowej. Pierwsz prac, ktr przedsiwziem dla rozstrzygnicia nurtujcych mnie wtpliwoci, bya krytyczna rewizja heglowskiej filozofii prawa. Wstp do tej pracy ukaza si w wydawanych w r. 1844 w Paryu Deutsch-Franzsische Jahrbcher". Moje badania doprowadziy mnie do wniosku, e stosunki prawne rwnie jak i formy paostwowe nie mog byd pojte z siebie samych ani te z tak zwanego oglnego rozwoju ducha ludzkiego, lecz przeciwnie, wyrastaj z materialnych warunkw ycia, ktrych caoksztat Hegel, za przykadem Anglikw i Francuzw w. XVIII, okrela oglnym mianem spoeczeostwa obywatelskiego", anatomii za spoeczeostwa obywatelskiego szukad naley w ekonomii politycznej. Studia nad t nauk, rozpoczte w Paryu, kontynuowaem w Brukseli, dokd si przeniosem na skutek wydanego przez pana Guizota nakazu wysiedlenia. Wynik oglny, do ktrego doszedem i ktry, z chwil gdy go zdobyem, posuy mi za nid przewodni w moich badaniach, da si krtko sformuowad w nastpujcy sposb: w spoecznym wytwarzaniu swego ycia ludzie wchodz w okrelone, konieczne, niezalene od ich woli stosunki, w stosunki produkcji, ktre odpowiadaj okrelonemu szczeblowi rozwoju ich materialnych si wytwrczych. Caoksztat tych stosunkw produkcji tworzy ekonomiczn struktur spoeczeostwa, realn baz, na ktrej si wznosi nadbudowa prawna i polityczna, a ktrej odpowiadaj okrelone formy wiadomoci spoecznej. Sposb produkcji ycia materialnego warunkuje spoeczny, polityczny i duchowy proces ycia w oglnoci. Nie wiadomod ludzi okrela ich byt, lecz przeciwnie, ich spoeczny byt okrela ich wiadomod. Na
2

Marks ma na myli swj artyku Komunizm a Powszechna Gazeta Augsburska" z dn. 16 padziernika r. 1842. Red. przek. polsk.

okrelonym szczeblu swego rozwoju materialne siy wytwrcze spoeczeostwa popadaj w sprzecznod z istniejcymi stosunkami produkcji albo co jest tylko prawnym tego wyrazem ze stosunkami wasnoci, w ktrych obrbie si dotd rozwijay. Z form rozwoju si wytwrczych stosunki te zamieniaj si w ich kajdany. Wwczas nastpuje epoka rewolucji socjalnej. Ze zmian podoa ekonomicznego odbywa si mniej lub bardziej szybko przewrt w caej olbrzymiej nadbudowie. Przy rozpatrywaniu takich przewrotw naley zawsze odrniad przewrt materialny w warunkach ekonomicznych produkcji, dajcy si stwierdzid ze cisoci nauk przyrodniczych od form prawnych, politycznych, religijnych, artystycznych lub filozoficznych, krtko mwic, od form ideologicznych, w jakich ludzie uwiadamiaj sobie ten konflikt i rozstrzygaj go. Podobnie jak nie mona sdzid o jednostce na podstawie tego, co ona sama o sobie myli, tak te nie mona sdzid o takiej epoce przewrotu na podstawie jej wiadomoci, lecz odwrotnie, wiadomod t naley tumaczyd sprzecznociami ycia materialnego, istniejcym konfliktem midzy spoecznymi siami wytwrczymi a stosunkami produkcji. adna formacja spoeczna nie ginie, zanim si nie rozwin wszystkie te siy wytwrcze, ktrym ona daje dostateczne pole rozwoju, a nowe, wysze stosunki produkcji nie zjawiaj si nigdy na jej miejsce, zanim w onie starego spoeczeostwa nie dojrzej materialne warunki ich istnienia. Tote ludzkod stawia sobie zawsze tylko takie zadania, ktre moe rozwizad, bo gdy si bliej przyjrzed tej sprawie, okae si zawsze, e samo zadanie wyania si dopiero wwczas, kiedy materialne warunki rozwizania go ju istniej lub co najmniej znajduj si w procesie stawania si. W grubszych zarysach mona okrelid azjatycki, antyczny, feudalny i nowoytny buruazyjny sposb produkcji jako progresywne epoki ekonomicznej formacji spoecznej. Buruazyjne stosunki produkcji s ostatni antagonistyczn form spoecznego procesu produkcji, antagonistyczn nie w sensie antagonizmu indywidualnego, lecz w sensie antagonizmu wyrastajcego ze spoecznych warunkw ycia jednostek; ale siy wytwrcze, rozwijajce si w onie spoeczeostwa buruazyjnego, stwarzaj zarazem materialne warunki rozwizania tego antagonizmu. Dlatego ta formacja spoeczna zamyka prehistori spoeczeostwa ludzkiego.

Fryderyk Engels, z ktrym od czasu ukazania si jego genialnego szkicu krytyki kategoryj ekonomicznych (w Deutsch-Franzsische Jahrbcher") utrzymywaem sta pisemn wymian myli, doszed inn drog (porwnaj jego Pooenie klasy robotniczej w Anglii") do tego samego wyniku, co ja, a gd y wiosn r. 1845 on take osiedli si w Brukseli, postanowilimy wsplnie opracowad nasz pogld przeciwstawny ideologicznemu pogldowi filozofii niemieckiej, dokonad faktycznie obrachunku z naszym dawniejszym sumieniem filozoficznym. Zamiar ten zosta wykonany w postaci krytyki poheglowskiej filozofii. Rkopis objtoci dwu grubych tomw formatu semki dotar ju od dawna do miejsca swego wydania w Westfalii, gdy otrzymalimy wiadomod, e zmienione warunki nie pozwalaj na wydrukowanie go. Pozostawilimy rkopis gryzcej krytyce myszy tym chtniej, e osignlimy nasz gwny cel wyjanienie sprawy samym sobie. Z rozproszonych prac, w ktrych to z tej, to z innej strony wyoylimy wwczas publicznoci nasze pogldy, wymieniam tylko napisany wsplnie prz ez Engelsa i przeze mnie Manifest Partii Komunistycznej" oraz ogoszon przeze mnie Rozpraw o wolnym handlu". Decydujce punkty naszych pogldw zostay po raz pierwszy naszkicowane naukowo jakkolwiek tylko w formie polemicznej w mojej pracy wydanej w r. 1847 i skierowanej przeciw Proudhonowi, pt. Ndza filozofii etc." Rewolucja lutowa i spowodowane przez ni wydalenie mnie przemoc z Belgii przerway druk mojej rozprawy o Pracy najemnej", napisanej po niemiecku, w ktrej to rozprawie powizaem w jedn caod wykady wygoszone przeze mnie na ten temat w brukselskim Niemieckim Stowarzyszeniu Robotniczym. Wydawanie Neue Rheinische Zeitung" w latach 1848 i 1849 oraz pniejsze wydarzenia przerway moje studia ekonomiczne, ktre mogem znowu podjd dopiero w Londynie w r. 1850. Olbrzymi materia z historii ekonomii politycznej, nagromadzony w Muzeum Brytyjskim, dogodny punkt obserwacji spoeczeostwa buruazyjnego, jakim jest Londyn, wreszcie nowe stadium rozwoju, w ktre, jak si zdawao, wstpio to spoeczeostwo na skutek odkrycia kalifornijskiego i australijskiego zota wszystko to skonio mnie do ponownego podjcia i krytycznego przerobienia nowego materiau. Studia te prowadziy mnie czciowo same przez si do cakiem na pozr odlegych dyscyplin, nad ktrymi musiaem si zatrzymywad krcej lub duej. Jednake czas, jakim

rozporzdzaem, by szczeglnie uszczuplony przez tward koniecznod zarobkowania. Moja dzi ju omioletnia wsppraca z pierwsz angloamerykaosk gazet, z New-York Tribune", wymagaa nadzwyczajnego rozpraszania si w studiach, jako e waciw korespondencj dziennikarsk uprawiam tylko wyjtkowo. Wszake prace o doniosych wydarzeniach ekonomicznych w Anglii i na kontynencie stanowiy tak znaczn czd moich artykuw, e musiaem si zapoznad z praktycznymi szczegami pozostajcymi poza obrbem waciwej nauki ekonomii politycznej. Ten zarys przebiegu mych studiw w dziedzinie ekonomii politycznej ma jedynie dowied, e moje pogldy cokolwiek si o nich sdzi i jakkolwiek daleko odbiegaj od samolubnych przesdw klas panujcych s wynikiem sumiennego i wieloletniego badania. A u bram nauki, tak jak u bram pieka, naley umiecid nastpujce danie: Qui si convien lasciare ogni sospetto; Ogni vilta convien che qui sia morta. [Tutaj lkliwod wszelka, kade podejrzenie niech zamrze w tobie; tu zbyd je przystoi]3.

Londyn, w styczniu 1859 Karol Marks

Dante, Boska Komedia". Red.

Ksiga pierwsza

O kapitale
Dzia I Kapita w oglnoci
Rozdzia pierwszy

Towar
Na pierwszy rzut oka bogactwo buruazyjne wystpuje jako olbrzymie zbiorowisko towarw, poszczeglny za towar jako jego byt elementarny. Ale kady towar ukazuje si z dwojakiego punktu widzenia: wartoci uytkowej i wartoci wymiennej4. Towar jest nasamprzd *zunachst+, uywajc wyraenia angielskich ekonomistw, jak rzecz potrzebn, poyteczn lub przyjemn dla ycia", przedmiotem ludzkich potrzeb, rodkiem utrzymania w najszerszym tego sowa znaczeniu. Ten byt towaru jako wartoci uytkowej oraz jego przyrodzone, namacalne istnienie stanowi jednod. Np. pszenica jest szczegln wartoci uytkow w odrnieniu od wartoci uytkowych baweny, szka, papieru itd. Wartod uytkowa posiada wartod tylko dla uytku i urzeczywistnia si tylko w
4

Arystoteles, De Republica", ksiga I, rozdz. 9 (wyd. J. Bekkeri, Oxonii 1837 *Opera t. X, str. 13 i n.+). Gdy dwojaki jest uytek kadego dobra... Jeden jest waciwy rzeczy jako takiej, drugi nie, jak sanday, ktre mog byd noszone zarwno jak i wymieniane. W obydwu wypadkach sanday przedstawiaj wartod uytkow, gdy ten, kto sanday wymienia na co, czego mu brak, np. na ywnod, uywa sandaw jako sandaw, jakkolwiek nie w sposb odpowiadajcy ich naturalnym wasnociom. Bo sanday istniej nie dla wymiany. To samo zachodzi rwnie w odniesieniu do innych dbr".

procesie spoycia. Ta sama wartod uytkowa moe byd uyta w rozmaity sposb. Jednake suma jej moliwych uytecznych zastosowao jest poczona w jej istnieniu jako rzeczy o okrelonych wasnociach. Nadto wartod uytkowa jest okrelona nie tylko jakociowo, lecz rwnie ilociowo. Rnorodne wartoci uytkowe posiadaj odpowiednio do swych przyrodzonych waciwoci odmienne miary, jak np. korzec pszenicy, libra papieru, okied ptna itd. Jakakolwiek byaby spoeczna forma bogactwa, wartoci uytkowe stanowi zawsze jego tred, dla ktrej forma ta jest nasamprzd obojtna. Po smaku pszenicy nie mona poznad, kto j uprawia rosyjski chop paoszczyniany, francuski chop siedzcy na wasnej dziace czy te angielski kapitalista. Wartod uytkowa, aczkolwiek stanowi przedmiot potrzeb spoecznych i dlatego objta jest wizi spoeczn, nie wyraa jednak adnego spoecznego stosunku produkcji. Ten oto towar jako wartod uytkowa jest np. diamentem. Po diamencie nie mona poznad, e jest towarem. Tam gdzie suy jako wartod uytkowa, dla celw estetycznych albo mechanicznych, na piersi loretki lub w rkach szlifierza, jest diamentem, a nie towarem. Byd wartoci uytkow to wydaje si konieczna przesanka dla towaru, ale byd towarem, to rzecz dla wartoci uytkowej obojtna. Wartod uytkowa w tej obojtnoci na owo ekonomiczne okrelenie formy to znaczy wartod uytkowa jako wartod uytkowa ley poza zakresem rozwaao ekonomii politycznej5. Naley ona do tego zakresu tylko wtedy, gdy sama jest okreleniem formy. Bezporednio wartod uytkowa stanowi materialn podstaw, w ktrej si wyraa okrelony stosunek ekonomiczny, wartod wymienna. Wartod wymienna wystpuje nasamprzd jako stosunek ilociowy, w jakim wartoci uytkowe s wzajemnie wymienialne.; W takim stosunku stanowi one tak sam wielkod wymienn. Tak wic jeden tom Propercjusza i 8 uncji tabaki mog stanowid tak sam wartod wymienn, pomimo odmiennej wartoci uytkowej tabaki i elegij. Jako wartod wymienna, jedna wartod uytkowa jest tyle warta, co inna, jeeli tylko istnieje w odpowiedniej iloci. Wartod wymienna paacu moe byd wyraona w okrelonej liczbie pudeek pasty do
5

To jest powd, dla ktrego niemieccy kompilatorzy zajmuj si eon amore *z zamiowaniem+ wartoci uytkow oznaczajc j mianem dobra". Patrz np. L. Stein, System der Staatswissenschaft" *Stuttgart i Tybinga 1852+, t. I, rozdzia o dobrach" *s tr. 134 i nast.+. Wiadomoci o dobrach" naley szukad w podrcznikach towaroznawstwa".

butw. I na odwrt, londyoscy fabrykanci pasty do butw wyrazili w paacach wartod wymienn swych uwielokrotnionych pudeek pasty do butw. Zupenie wic obojtne na przyrodzony sposb swojego bytowania i bez wzgldu na specyficzny charakter potrzeb, dla ktrych s wartociami uytkowymi, towary s sobie w okrelonych ilociach rwne, zastpuj si nawzajem w wymianie, wystpuj jako ekwiwalenty i stanowi w ten sposb, pomimo swej pozornej pstrokacizny, t sam jednoci Wartoci uytkowe s bezporednio rodkami utrzymania. Z kolei za te rodki utrzymania s same wytworami ycia spoecznego, wynikiem wydatkowanej ludzkiej siy yciowej, s uprzedmiotowion prac. Jako materializacja pracy spoecznej, kady towar stanowi krystalizacj tej samej jednoci. Rozpatrzmy tedy okrelony charakter tej jednoci, tzn. pracy, ktra si wyraa w wartoci wymiennej. Przyjmijmy, e jedna uncja zota, 1 tona elaza, 1 kwarter pszenicy i 20 okci jedwabiu stanowi wartoci wymienne jednakowej wielkoci. Jako takie ekwiwalenty, w ktrych zanikna jakociowa rnica ich wartoci uytkowych, reprezentuj one jednakow ilod takiej samej pracy. Praca, ktra si w nich rwnomiernie uprzedmiotawia, musi sama byd jednorodn, niezrnicowan, prost prac, dla ktrej jest rwnie obojtne, czy si objawia w zocie, elazie, pszenicy lub jedwabiu, jak obojtne jest dla tlenu, czy znajduje si on w rdzy elaza, w atmosferze, w soku winnej jagody czy te w ludzkiej krwi. Ale wydobywanie zota, wydobywanie rudy elaznej, uprawa pszenicy i tkanie jedwabiu s rodzajami pracy jakociowo od siebie rnymi. Istotnie, to, co rzeczowo wystpuje jako rozmaitod wartoci uytkowych, wystpuje w procesie jako rozmaitod rodzajw dziaalnoci wytwarzajcej te wartoci uytkowe. Praca tworzca wartoci wymiernie, bdc obojtn na szczegln substancj wartoci uytkowych, jest zatem obojtna na szczegln form samej pracy. Ponadto, rne wartoci uytkowe s produktami dziaalnoci rnych jednostek, s wic wynikami prac indywidualnie rnych. Ale jako wartoci wymienne reprezentuj prac jednakow, niezrnicowan, tzn. prac, w ktrej zanikna indywidualnod pracujcych. Praca tworzca wartoci wymienne jest wic prac abstrakcyjnie ogln.

Jeeli 1 uncja zota, 1 tona elaza, 1 kwarter pszenicy i 20 okci jedwabiu s wartociami wymiennymi jednakowej wielkoci, czyli ekwiwalentami, to 1 uncja zota, 1/2 tony elaza, 3 buszle pszenicy i 5 okci jedwabiu s wartociami wymiennymi o zupenie rnej wielkoci i ta ilociowa rnica jest jedyn rnic, jaka w ogle moe powstad midzy nimi jako wartociami wymiennymi. Jako wartoci wymienne rnej wielkoci, reprezentuj one wicej lub mniej, wiksze lub mniejsze iloci owej prostej, jednorodnej, abstrakcyjnie oglnej pracy tworzcej substancj wartoci wymiennej. Powstaje pytanie, w jaki sposb mierzyd te iloci? Albo raczej pytanie, jaki jest byt ilociowy samej tej pracy, skoro rnice wielkoci towarw jako wartoci wymiennych s tylko rnicami wielkoci uprzedmiotowionej w nich pracy. Jak ilociowym bytem ruchu jest czas, tak ilociowym bytem pracy jest czas pracy. Rnice w czasie trwania samej pracy, to zakadajc okrelon jej jakod jedyne rnice, jakie mog wystpid w odniesieniu do pracy. Jako czas pracy mierzy si praca naturalnymi miarami czasu godzinami, dniami, tygodniami itd. Czas pracy stanowi ywy byt pracy, obojtny na jej form, tred, indywidualnod; jest to jej ywy byt j ako byt ilociowy i zarazem immanentna miara tego bytu. Czas pracy uprzedmiotowiony w wartociach uytkowych towarw jest zarwno substancj, ktra czyni z nich wartoci wymienne, a wic towary, jak miar okrelonej wielkoci ich wartoci. Odpowiednie iloci rnych wartoci uytkowych, w ktrych si uprzedmiotawia taki sam czas pracy, s ekwiwalentami, czyli wszystkie wartoci uytkowe s ekwiwalentami w takich proporcjach, w jakich zawieraj tak sam ilod przepracowanego, uprzedmiotowionego czasu pracy. Jako wartoci wymienne wszystkie towary s tylko okrelonymi miarami zakrzepego czasu pracy. Dla zrozumienia okrelenia wartoci wymiennej przez czas pracy winny byd zachowane nastpujce gwne punkty widzenia: sprowadzenie pracy do pracy prostej, rzec mona pracy pozbawionej jakoci; specyficzny sposb, ktry sprawia, e praca stwarzajca wartod wymienn, a wic wytwarzajca towary, jest prac spoeczn; wreszcie rnica midzy prac, ktrej wynikiem s wartoci uytkowe, a prac, ktrej wynikiem s wartoci wymienne.

Aby mierzyd wartoci wymienne towarw zawartym w nich czasem pracy, rozmaite rodzaje pracy musz same byd sprowadzone do pracy niezrnicowanej, jednorodnej, prostej, sowem do pracy jakociowo takiej samej, a wic rnicej si tylko ilociowo. Sprowadzanie takie wydaje si abstrakcj, lecz jest to abstrakcja, ktra w spoecznym procesie produkcji dokonuje si codziennie. Sprowadzanie wszystkich towarw do czasu pracy nie jest abstrakcj wiksz ani te mniej realn ni przeistaczanie si wszystkich cia organicznych w powietrze. Praca, ktra jest wic mierzona czasem, wystpuje w rzeczywistoci nie jako praca rnych podmiotw, lecz przeciwnie, rne pracujce jednostki wystpuj tylko jako organy tej pracy. Inaczej mwic, praca, tak, jak ona wystpuje w wartociach wymiennych, mogaby byd nazwana prac oglnie ludzk. Ta abstrakcja oglnie ludzkiej pracy istnieje w pracy przecitnej, ktr w danym spoeczeostwie moe wykonywad kada przecitna jednostka, jako okrelone produkcyjne wydatkowanie ludzkich mini, nerww, mzgu itd. Jest to praca prosta6, do ktrej kada przecitna jednostka moe byd wprawiona i ktr w tej lub innej formie musi wykonywad. Sam charakter tej przecitnej pracy jest rny w rnych krajach i w rnych epokach kultury, jest jednak okrelony w okrelonym spoeczeostwie. W spoeczeostwie buruazyjnym praca prosta stanowi przytaczajc mas pracy, jak mona si o tym przekonad z kadej statystyki. Niezalenie od tego, czy A wytwarza w cigu 6 godzin elazo i w cigu 6 godzin ptno, a B rwnie w cigu 6 godzin elazo i w cigu 6 godzin ptno, czy te A w cigu 12 godzin elazo, a B w cigu 12 godzin ptno, jasne jest, e zawsze idzie o rozmaite zastosowanie tego samego czasu pracy. Ale jak si ma sprawa z prac zoon, ktra stoi powyej przecitnego poziomu jako praca o wikszej ywoci, o wikszym ciarze gatunkowym? Tego rodzaju praca rozkada si na zoon *zusammengesetzte+ prac prost, czyli prac prost podniesion do wyszej potgi, tak e np. jeden dzieo pracy zoonej rwna si trzem dniom pracy prostej. Prawa, ktre rzdz tym sprowadzaniem, nie mog jeszcze byd w tym miejscu omwione. Jasne jest jednak, e tego rodzaju sprowadzanie zachodzi, gdy jako wartod wymienna jest produkt najbardziej

Angielscy ekonomici nazywaj to unskilled labour" *praca niewykwalifikowana+.

nawet zoonej pracy w okrelonym stosunku ekwiwalentem produktu prostej pracy przecitnej, a wic jest zrwnany z okrelon iloci tej prostej pracy. Okrelanie wartoci wymiennej czasem pracy zakada nadto, e w okrelonym towarze, np. w tonie elaza, jest uprzedmiotowiona jednakowa ilod pracy, niezalenie od tego, czy bya to praca A lub B, albo te od tego, e rne jednostki zuywaj jednakowe iloci czasu pracy na wytworzenie tej samej, pod wzgldem ilociowym i jakociowym okrelonej, wartoci uytkowej. Innymi sowy zakada si, e czas pracy zawarty w towarze jest czasem pracy niezbdnym do wytworzenia go, tzn., czasem pracy potrzebnym do wytworzenia w danych oglnych warunkach produkcji nowego egzemplarza tego samego towaru. Warunki pracy stwarzajcej wartod wymienn, tak jak one wynikaj z analizy wartoci wymiennej, s spoecznymi okreleniami pracy albo okreleniami pracy spoecznej, ale spoecznej nie po prostu, tylko w szczeglny sposb. Jest to specyficzny rodzaj uspoecznienia. Przede wszystkim niezrnicowana prostota pracy jest rwnoci prac rnych jednostek, wzajemnym ustosunkowaniem si ich prac jako prac jednakowych, a to przez faktyczne sprowadzanie wszelkiego rodzaju prac do pracy jednorodnej. Praca kadej jednostki, o ile ona wystpuje w wartociach wymiennych, posiada ten spoeczny charakter jednorodnoci, a wyraa si ona w wartoci wymiennej tylko o tyle, o ile odniesiona jest do pracy wszystkich innych jednostek jako praca jednakowa. Dalej czas pracy poszczeglnej jednostki wystpuje w wartoci wymiennej bezporednio jako oglny czas pracy, a ten oglny charakter poszczeglnej pracy jako spoeczny charakter teje. Czas pracy wystpujcy w wartoci wymiennej jest czasem pracy jednostki, ale jednostki nie rnicej si od innych jednostek; jest to czas pracy wszystkich jednostek, o ile wykonuj jednakow prac, tote czas pracy potrzebny jakiejkolwiek z tych jednostek do produkcji okrelonego towaru jest niezbdnym czasem pracy, ktry byby zuyty przez kogokolwiek innego do produkcji tego samego towaru. Jest to czas pracy jednostki, jej czas pracy, ale tylko jako wsplny wszystkim czas pracy, ktremu jest wic obojtne, czyim w szczeglnoci jest czasem pracy. Jako oglny czas pracy, wyraa si on w oglnym produkcie, w oglnym ekwiwalencie, w okrelonej iloci

uprzedmiotowionego czasu pracy; dla tego produktu obojtna jest okrelona postad wartoci uytkowej, w jakiej on bezporednio wystpuje jako produkt jednostki, dowolnie wyraamy w kadej innej postaci wartoci uytkowej, w ktrej wystpuje jako produkt kadej innej jednostki. Wielkoci spoeczn jest on jedynie jako taka wanie wielkod oglna. Aby dad w wyniku wartod wymienn, praca jednostki musi dad w wyniku oglny ekwiwalent, ten. wyraenie czasu pracy jednostki jako oglnego czasu pracy, lub te wyraenie oglnego czasu pracy jako czasu pracy jednostki. Tak, jak gdyby rne jednostki poczyy swj czas pracy, przedstawiajc rne iloci czasu pracy, ktrym wsplnie rozporzdzaj, w rnych wartociach uytkowych. Cza s pracy jednostki jest wic w rzeczywistoci czasem pracy potrzebnym spoeczeostwu do wytworzenia okrelonej wartoci uytkowej, tzn. do zaspokojenia okrelonej potrzeby. Lecz idzie tu tylko o t specyficzn form, w ktrej praca nabiera spoecznego charakteru. Okrelony czas pracy przdzarza zostaje uprzedmiotowiony np. w 100 funtach przdzy lnianej. Powiedzmy, e produkt tkacza, 100 okci ptna, reprezentuje t sam ilod czasu pracy. Skoro oba te produkty reprezentuj jednakow ilod oglnego czasu pracy d dlatego s ekwiwalentami kadej wartoci uytkowej, zawierajcej tyle czasu pracy, s ekwiwalentami wzajemnie dla siebie. Tylko dlatego, e czas pracy przdzarza i czas pracy tkacza wystpuj jako oglny czas pracy, a wic ich produkty wystpuj jako oglne ekwiwalenty, praca, tkacza staje si prac dla przdzarza, a praca przdzarza prac dla tkacza, praca jednego prac dla drugiego, tzn. staje si dla obydwu spoecznym bytem ich prac. Natomiast w patriarchalnej produkcji wiejskiej, gdzie przdzarz i tkacz mieszkali pod jednym dachem, gdzie eoska czd rodziny zajmowaa si przdzeniem, mska tkaniem, powiedzmy, na wasne potrzeby rodziny, przdza i ptno byy produktami spoecznymi, a przdzenie i tkanie byy pracami spoecznymi w obrbie rodzin y. Ich spoeczny charakter nie na tym jednak polega, e przdza jako oglny ekwiwalent bya wymieniana na ptno jako oglny ekwiwalent, czyli e obydwa byy wzajemnie na siebie wymieniane jako rwnowane i rwnoznaczne wyraenia tego samego oglnego czasu pracy. Przeciwnie zwizek rodzinny z jego pierwotnym podziaem pracy wyciska na produkcie pracy swoiste spoeczne pitno. Albo wemy redniowieczn paoszczyzn i daniny w naturze.

Okrelone prace poszczeglnych jednostek w ich postaci naturalnej, szczeglny, a nie oglny charakter pracy tworzy tu wi spoeczn. Albo wreszcie wemy wspln prac w prymitywnej postaci, z jak spotykamy si w zaraniu historii wszystkich kulturalnych ludw7. Tutaj spoeczny charakter pracy nie na tym oczywicie polega, e praca jednostki przyjmuje abstrakcyjn form oglnoci albo e produkt jednostki przyjmuje form oglnego ekwiwalentu. Wsplnota, stanowica tutaj przesank produkcji, nie pozwala, aby praca jednostki bya prac prywatn, a jej produkt prywatnym produktem, natomiast powoduje, e jednostkowa praca wystpuje bezporednio jako funkcja czonu organizmu spoecznego. Zakada si, e praca reprezentowana w wartoci wymiennej jest prac odosobnionej jednostki. Spoeczn staje si ona przez to, e przybiera form swego bezporedniego przeciwieostwa, form abstrakcyjnej oglnoci. Prac wytwarzajc wartod wymienn charakteryzuje wreszcie to, e spoeczny stosunek osb przedstawia si w sposb jakby odwrcony, mianowicie jako spoeczny stosunek rzeczy. Tylko o tyle, o ile jedna wartod uytkowa odnosi si do innej jako wartod wymienna, praca rnych osb odnosi si do siebie jako praca jednakowa i oglna. Jeeli wic suszne jest twierdzenie, e wartod wymienna jest stosunkiem midzy osobami8, to trzeba jednak dodad: stosunkiem ukrytym pod powok rzeczow. Tak jak funt elaza i funt zota, pomimo ich odmiennych waciwoci fizycznych i chemicznych, reprezentuj t sam wielkod ciaru, tak samo wartoci uytkowe dwch towarw, w ktrych zawarty jest jednakowy czas pracy, reprezentuj t sam wartod wymienn. W ten sposb wartod wymienna wystpuje jako spoeczna okrelonod natury wartoci uytkowych, jako okrelonod waciwa im jako rzeczom, i dziki ktrej tale samo zastpuj si one w procesie wymiany w okrelonych stosunkach ilociowych, tworzc ekwiwalenty, jak proste substancje chemiczne cz si w okrelonych stosunkach ilociowych, tworzc ekwiwalenty chemiczne. Tylko dziki przyzwyczajeniu ycia codziennego wydaje si czym banalnym i samo
7

Jest to mieszny, rozpowszechniony ostatnio przesd, jakoby forma pierwotnej wasnoci gminnej bya form specyficznie sowiaosk albo nawet wycznie rosyjsk. Jest to praforma, ktr moemy znaled u Rzymian, Germanw, Celtw, a w Indiach znajduje si jeszcze obecnie, aczkolwiek czciowo w stanie ruiny, szereg rnorodnych odmian tych urzdzeo. Dokadniejsze zbadanie azjatyckich, a w szczeglnoci hinduskich form wasnoci gminnej wyjanioby, w jaki sposb z rnorodnych form pierwotnej wasnoci gminnej wynikaj rnorodne formy jej rozkadu. W ten sposb np. rnorodne typy oryginalne rzymskiej i germaoskiej wasnoci prywatnej dadz si wyprowadzid z rnych form hinduskiej wasnoci gminnej. 8 La Ricchezza e una ragione tra due persone". *Bogactwo jest stosunkiem midzy dwiema osobami".+ Galiani, Della Moneta", str. 221. W t. III zbioru Custodiego Scrittori classici Italiani di Economia Politica. Parte Moderna", Mediolan 1803.

przez si zrozumiaym, e spoeczny stosunek produkcji przybiera form przedmiotu, wskutek czego stosunek osb w ich pracy przedstawia si raczej jako stosunek, w jakim rzeczy pozostaj do siebie wzajemnie i do osb. W towarze mistyfikacja ta jest jeszcze nader prosta. Kady mniej lub bardziej wyranie wyczuwa, e stosunek midzy towarami jako wartociami wymiennymi jest raczej stosunkiem osb do ich wzajemnej dziaalnoci wytwrczej. W wyszych stosunkach produkcji znika ten pozr prostoty. Wszystkie zudzenia systemu monetarnego pochodz std, e nie znad po pienidzu, i reprezentuje on spoeczny stosunek produkcji, ale pod postaci rzeczy przyrodzonej, o okrelonych wasnociach. U nowoczesnych ekonomistw, ktrzy spogldaj drwico na zudzenia systemu monetarnego, wystpuje na jaw to samo zudzenie, gdy tylko zaczn operowad wyszymi kategoriami ekonomicznymi, np. kapitaem. Zudzenie to przebija w naiwnym zdziwieniu, gdy to, co przed chwil, jak si im wydawao, przygwodzili jako rzecz, nagle ukazuje si im jako stosunek spoeczny, a z kolei znw to, co zaledwie zdyli uznad za stosunek spoeczny, znw przekomarza si z nimi jako rzecz. Skoro wartod wymienna towarw w rzeczywistoci nie jest niczym innym, jak wzajemnym stosunkiem prac jednostek jako prac jednakowych i oglnych, niczym innym, jak rzeczowym wyraeniem specyficznie spoecznej formy pracy, tautologi jest stwierdzenie, e praca jest jedynym rdem wartoci wymiennej, a zatem i bogactwa, o ile skada si ono z wartoci wymiennych. Tak sam tautologi jest stwierdzenie, e materia przyrody jako taka nie posiada wartoci wymiennej9, gdy nie zawiera pracy, i e wartod wymienna jako taka nie zawiera materii przyrody. Gdy jednak William Petty nazywa prac ojcem, a ziemi matk bogactwa", albo biskup Berkeley zapytuje, czy cztery elementy oraz zawarta w nich praca czowieka nie stanowi prawdziwego rda bogactwa"10, lub gdy Amerykanin Th. Cooper popularnie wyjania: Usuo z bochenka chleba zuyt nao prac, prac piekarza, mynarza, dzierawcy itd., c pozostanie? Par kosw trawy dziko rosncej i nie przydatnej do adnego
9

W swoim stanie naturalnym materia jest zawsze pozbawiona wartoci". MacCulloch: Discours sur l'origine de l'economie politique etc." Przekad Prevosta. Genewa 1825, str. 57. Z tego widad, o ile nawet taki McCulloch stoi wyej od fetyszyzmu niemieckich mylicieli", ktrzy materi", a ponadto jeszcze p tuzina innych rnoci, ogaszaj za elementy wartoci. Por. np. L. Stein, System der Staatswissenschaft", t. I, str. 170 [195]. 10 Berkeley, The Querist", Londyn 1750 *str. 1+. Whether the four elements, and man's labour therein, be not the true source o f wealth?"

ludzkiego uytku"11 to we wszystkich tych pogldach idzie nie o prac abstrakcyjn, bdc rdem wartoci wymiennej, lecz o prac konkretn jako rdo materialnego bogactwa, sowem, o prac, o ile tworzy ona wartoci uytkowe. Zakadajc, e towar ma wartod uytkow, zakada si szczegln uytecznod, okrelon celowod zuytej nao pracy; tym samym jednak z punktu widzenia towaru wyczerpuje si wszelkie zainteresowanie prac jako prac uyteczn. W chlebie jako wartoci uytkowej interesuj nas jego wasnoci jako artykuu spoywczego, natomiast nie interesuj nas wcale prace dzierawcy, mynarza, piekarza itd. Gdyby z powodu jakiego wynalazku odpado 19/20 z tych prac, bochenek chleba oddawaby te same usugi, co przedtem. Gdyby chleb spada gotowy z nieba, nie straciby przez to ani atomu ze swojej wartoci uytkowej. Podczas gdy praca tworzca wartoci wymienne urzeczywistnia si w rwnoci towarw jako oglnych ekwiwalentw, to praca jako celowa dziaalnod wytwrcza urzeczywistnia si w nieskooczonej rnorodnoci ich wartoci uytkowych. Podczas gdy praca tworzca wartoci wymienne jest prac abstrakcyjnie ogln i jednakow, to praca tworzca wartoci uytkowe jest prac konkretn i szczegln, dzielc si pod wzgldem formy i materii na nieskooczenie wiele rozmaitych rodzajw pracy. Bdem jest mwid o pracy, o ile tworzy ona wartoci uytkowe, e jest ona jedynym rdem wytworzonego przez siebie mianowicie materialnego bogactwa. Jako dziaalnod przystosowujca to, co materialne, do tego lub innego celu, wymaga ona materii jako przesanki. Proporcja pracy i materii przyrody jest w rnych wartociach uytkowych bardzo rna, ale wartod uytkowa zawsze zawiera substrat naturalny. Jako celowa dziaalnod zmierzajca do zawaszczenia w tej lub w innej formie elementw przyrody, jest praca naturalnym warunkiem ludzkiej egzystencji, niezalenym od wszelkich form socjalnych, warunkiem wymiany materii midzy czowiekiem a przyrod. Przeciwnie, praca tworzca wartod wymienn jest specyficznie spoeczn form pracy. Np. praca krawca w swej materialnej okrelonoci, jako szczeglna dziaalnod produkcyjna, wytwarza surdut, ale nie wytwarza wartoci wymiennej surduta. T ostatni wytwarza ona nie jako praca krawca, lecz jako praca abstrakcyjnie oglna, a ta naley do spoecznego zwizku, ktrego nie
11

Th. Cooper, Lectures on the Elements of Political Economy", Londyn 1831 (Columbia 1820), str. 99.

sfastrygowa krawiec. I tak w staroytnym przemyle domowym kobiety wytwarzay odzie nie wytwarzajc jej wartoci wymiennej. Praca jako rdo materialnego bogactwa bya znana tak samo prawodawcy Mojeszowi jak urzdnikowi celnemu Adamowi Smithowi12. Rozpatrzmy teraz niektre blisze okrelenia wynikajce ze sprowadzenia wartoci wymiennej do czasu pracy. Jako wartod uytkowa towar dziaa jak przyczyna *ursachlich+. Pszenica np. dziaa jako rodek ywnoci. Maszyna zastpuje prac w okrelonych proporcjach. Owo dziaanie towaru a tylko przez nie jest on wartoci uytkow, przedmiotem konsumcji mona nazwad jego usug, usug, ktr towar oddaje jako wartod uytkowa. Natomiast jako wartod wymienna towar jest rozpatrywany zawsze tylko z punktu widzenia wyniku. Nie idzie tu o usug oddawan przez towar, lecz o usug13, ktra zostaa jemu samemu oddana w toku jego produkcji. Tak wic wartod wymienna maszyny np. nie jest okrelona iloci czasu pracy, ktry ona zastpuje, lecz iloci czasu pracy wydatkowanego na ni sam i dlatego potrzebnego do wytworzenia nowej maszyny tego samego rodzaju. Gdyby wic ilod pracy potrzebna do produkcji towarw pozostawaa staa, ich wartod wymienna byaby niezmienna. Ale atwod lub trudnod wytwarzania zmienia si nieustannie. Gdy sia produkcyjna pracy wzrasta, praca wytwarza t sam wartod uytkow w krtszym czasie. Gdy sia produkcyjna pra cy spada, potrzeba wicej czasu na wytworzenie tej samej wartoci uytkowej. Wielkod czasu pracy tkwicego w towarze, a wic jego wartod wymienna, jest przeto czym zmiennym, podnosi si lub spada w stosunku odwrotnym do wzrostu lub spadku siy produkcyjnej pracy. Sia produkcyjna pracy, ktra w przemyle manufakturowym jest stosowana w stopniu z gry okrelonym, w rolnictwie i w przemyle wydobywczym zalena jest rwnie od nie poddajcych si ludzkiej kontroli warunkw przyrodniczych. Ta sama praca przyniesie wiksze lub
12

Fr. List, ktry nigdy nie potrafi zrozumied rnicy midzy prac, o ile pomaga ona stwarzad co uytecznego, pewn wartod uytkow, a prac, o ile tworzy ona okrelon spoeczn form bogactwa, wartod wymienn jako e rozumienie w ogle byo obce jego interesownie praktycznemu rozumowi dojrza przeto we wspczesnych ekonomistach angielskich zwykych plagiatorw Mojesza z Egiptu. 13 Zrozumiae jest, jak usug" musi oddawad kategoria usugi" (service) pewnemu gatunkowi ekonomistw, jak np. J. B. Say i F. Bastiat, ktrych rezonujca mdrod, jak to ju trafnie zauway Malthus, wszdzie abstrahuje od specyficznej okrelonoci formy stosunkw ekonomicznych.

mniejsze wydobycie rnych kruszcw, w zalenoci od wzgldnie rzadszego lub czstszego wystpowania tych kruszcw w skorupie ziemskiej. W roku urodzajnym ta sama praca uprzedmiotowi si w dwch buszlach pszenicy, a w roku nieurodzajnym moe tylko w jednym buszlu. Rzadkod lub obfitod, jako warunki przyrodnicze, wydaj si tutaj okrelad wartod wymienn towarw, gdy okrelaj si produkcyjn szczeglnej realnej pracy zwizanej z warunkami przyrodniczymi. Rozmaite wartoci uytkowe zawieraj w nierwnym rozmiarze jednakowy czas pracy, czyli jednakow wartod wymienn. W im mniejszym rozmiarze swojej wartoci uytkowej, w porwnaniu z innymi wartociami uytkowymi, towar zawiera okrelon ilod czasu pracy, tym wiksza jest jego specyficzna wartod wymienna. Jeeli widzimy, e pewne wartoci uytkowe tworz w rnych, bardzo odlegych od siebie epokach kultury szereg specyficznych wartoci wymiennych, ktre zachowuj wobec siebie, jeeli nie cile ten sam stosunek liczbowy, to jednak oglny stosunek nadrzdnoci lub podrzdnoci, jak np. zoto, srebro, mied, elazo lub pszenica, yto, jczmieo, owies, to wynika z tego jedynie, e postpujcy rozwj spoecznych si wytwrczych oddziaywa rwnomiernie lub prawie rwnomiernie na czas pracy potrzebny do wytworzenia wspomnianych rozmaitych towarw. Wartod wymienna towaru nie objawia si w jego wasnej wartoci uytkowej. Jako uprzedmiotowienie oglnego spoecznego czasu pracy wartod uytkowa kadego towaru pozostaje jednak w pewnym stosunku do wartoci uytkowych innych towarw. Wartod wymienna jednego towaru objawia si w ten sposb w wartociach uytkowych innych towarw. Ekwiwalentem jest w rzeczywistoci wartod wymienna jednego towaru wyraona w wartoci uytkowej jakiego innego towaru. Jeeli np. mwi, e 1 okied ptna jest wart 2 funty kawy, to wartod wymienna ptna zostaa wyraona w wartoci uytkowej kawy, i to w okrelonej iloci tej wartoci uytkowej. Znajc ten stosunek, mog wyrazid w kawie wartod kadej iloci ptna. Jest jasne, e wartod wymienna jakiego towaru, np. ptna, nie wyczerpuje si w tym stosunku, w ktrym jaki inny szczeglny towar, np. kawa, stanowi jej ekwiwalent. Ilod oglnego czasu pracy reprezentowana przez okied ptna jest zrealizowana jednocze nie w

nieskooczenie rnych rozmiarach wartoci uytkowych wszystkich innych towarw. W tym stosunku, w jakim wartod uytkowa kadego innego towaru reprezentuje rwn ilod czasu pracy, stanowi ona ekwiwalent okcia ptna. Wartod wymienna tego poszczeglnego towaru wyraa si wic w sposb wyczerpujcy jedynie w nieskooczenie wielu rwnaniach, w ktrych wartoci uytkowe wszystkich innych towarw stanowi jego ekwiwalent. Tylko w sumie tych rwnao, czyli w caoksztacie tych rozmaitych proporcji, w jakic h towar jest wymienialny na kady inny towar, jest on w sposb wyczerpujcy wyraony jako oglny ekwiwalent. Np. szereg rwnao: 1 okied ptna = 1/2 funta herbaty 1 okied ptna = 2 funtom kawy 1 okied ptna = 8 funtom chleba 1 okied ptna = 6 okciom perkalu, moe byd przedstawiony jako: 1 okied ptna = 1/8 funta herbaty + 1/2 funta kawy + 2 funty chleba + 1,5 okcia perkalu. Gdybymy wic mieli przed sob ca sum rwnao, w ktrych wartod jednego okcia ptna wyczerpujco si wyraa, moglibymy jego wartod wymienn przedstawid w formie szeregu. Szereg ten jest w rzeczywistoci nieskooczony, gdy wiat towarw nigdy nie jest zamknity ostatecznie, lecz stale si rozszerza. Jeeli jednak w ten sposb jeden towar mierzy swoj wartod wymienn w wartociach uytkowych wszystkich innych towarw, to na odwrt, wartoci wymienne wszystkich innych towarw mierz si w wartoci uytkowej tego jednego, mierzcego si w nich towaru14. Jeeli wartod wymienna 1 okcia ptna wyraa si w 1/2 funta herbaty lub 2 funtach kawy, lub 6 okciach perkalu, lub 8 funtach chleba itd., wynika z tego, e kawa, herbata, perkal, chleb itd. w tym stosunku, w jakim s rwne przedmiotowi trzeciemu ptnu, s
14

Jeszcze jedna osobliwod miar polega na takim stosunku do mierzonej rzeczy, e mierzona rzecz staje si w pewnym sensie miar mierzcej rzeczy". Montanari, Della Moneta", str. 48 w zbiorze Custodiego, t. III, Parte Antica.

rwne midzy sob, a wic ptno suy za wspln miar ich warto ci wymiennych. Kady towar, jako uprzedmiotowiony oglny czas pracy, tj. jako okrelona ilod oglnego czasu pracy, wyraa sw wartod wymienn kolejno w okrelonych ilociach wartoci uytkowych wszystkich innych towarw, i na odwrt, wartoci wymienne wszystkich innych towarw mierz si w wartoci uytkowej tego jednego towaru. Ale jako wartod wymienna, jest kady towar zarwno tym jednym wycznym towarem, ktry suy za wspln miar wartoci wymiennych wszystkich innych towarw, jak z drugiej strony jest on tylko jednym z wielu towarw, w ktrych oglnym zespole kady inny towar wyobraa bezporednio swoj wartod wymienn. Wielkod wartoci towaru nie jest zalena od tego, czy oprcz niego istnieje mao czy duo towarw innego rodzaju. Czy jednak szereg rwnao, w ktrych si realizuje jego wartod wymienna, jest mniejszy lub wikszy, to zaley od wikszej lub mniejszej rnorodnoci innych towarw. Szereg rwnao, w ktrych si wyraa np. wartod kawy, przedstawia sfer jej wymienialnoci, granice, w ktrych dziaa ona jako wartod wymienna. Wartoci wymiennej towaru, jako uprzedmiotowieniu oglnego spoecznego czasu pracy, odpowiada wyraenie jego ekwiwalentnoci w nieskooczenie rnych wartociach uytkowych. Widzielimy, e wartod wymienna towaru zmienia si wraz ze zmian iloci bezporednio w nim samym zawartego czasu pracy. Jego zrealizowana, tzn. w wartociach uytkowych innych towarw wyraona wartod wymienna musi take zaleed od stosunku, w ktrym zmienia si czas pracy zuywany na produkcj wszystkich innych towarw. Gdyby np. czas pracy potrzebny do wytworzenia korca pszenicy pozosta ten sam, podczas gdy czas pracy potrzebny do wytworzenia wszystkich innych towarw si podwoi, wartod wymienna korca pszenicy, wyraona w jej ekwiwalentach, spadaby o poow. Wynik byby praktycznie ten sam, jak gdyby czas pracy potrzebny do wytworzenia korca pszenicy spad o poow, a czas pracy potrzebny do wytworzenia wszystkich innych towarw pozosta ten sam. Wartod towarw jest okrelona przez stosunek, w jakim mog one byd wytwarzane w tym samym czasie pracy. Aby zobaczyd, jakim moliwym zmianom podlegad moe ten stosunek, wyobramy sobie dwa towary A i B. Po pierwsze: Niech czas pracy potrzebny do

wytworzenia B pozostaje bez zmiany. W tym przypadku spada lub wzrasta wartod wymienna A, wyraona w B, w stosunku prostym do spadku lub wzrostu czasu pracy potrzebnego do wytworzenia A. Po wtre: Niech czas pracy potrzebny do wytworzenia A pozostaje bez zmiany. Wartod wymienna A, wyraona w B, spada lub wzrasta w odwrotnym stosunku do spadku lub wzrostu czasu pracy potrzebnego do wytworzenia B. Po trzecie: Niech czas pracy potrzebny do wytworzenia A i B spada albo wzrasta w tym samym stosunku. Wyraenie ekwiwalentnoci A i B pozostaje wtedy niezmienione. Gdyby si z jakiego powodu zmniejszya w tym samym stopniu sia produkcyjna wszystkich prac, tak e w jednakowym stopniu wzrsby czas pracy potrzebny do wytworzenia wszystkich towarw, wwczas wartod wszystkich towarw wzrosaby, realne wyraenie ich wartoci wymiennej pozostaoby bez zmiany, a rzeczywiste bogactwo spoeczeostwa zmalaoby, poniewa spoeczeostwo potrzebowaoby wicej czasu pracy do wytworzenia tej samej masy wartoci uytkowych. Po czwarte: Niech czas pracy potrzebny do wytworzenia A i B wzrasta lub spada dla obu, lecz nie w tym samym stopniu, albo te niech czas pracy potrzebny do wytworzenia A wzrasta, gdy dla B spada, lub odwrotnie. Wszystkie te przypadki mona po prostu sprowadzid do tego, e czas pracy potrzebny do wytworzenia jednego towaru pozostaje niezmieniony, gdy dla innych towarw wzrasta lub spada. Wartod wymienna kadego towaru wyraa si w wartoci uytkowej kadego innego towaru bd w caej wartoci uytkowej, bd w jej uamkach. Jako wartod wymienna jest kady towar tak samo podzielny jak sam czas pracy w nim uprzedmiotowiony. Ekwiwalentnod towarw jest tak samo niezalena od ich fizycznej podzielnoci jako wartoci uytkowych, jak dla dodawania wartoci wymiennych towarw jest obojtne, jakiej realnej zmianie form podlegaj wartoci uytkowe tych towarw przy przeksztaceniu ich w jeden nowy towar. Dotychczas rozpatrywalimy towar z dwojakiego punktu widzenia, jako wartod uytkow i jako wartod wymienn, za kadym razem jednostronnie. Ale jako towar stanowi on bezporednio jednod wartoci uytkowej i wymiennej; przy tym towarem jest on tylko w stosunku do innych towarw. Rzeczywistym wzajemnym stosunkiem towarw jest ich proces wymiany. Jest to ten proces

spoeczny, w ktry wstpuj jednostki wzajemnie od siebie niezalene, ale wstpuj weo tylko jako posiadacze towarw; ich wzajemnym istnieniem dla siebie jest istnienie ich towarw, w ten sposb wystpuj oni w rzeczywistoci tylko jako wiadomi nosiciele procesu wymiany. Towar jest wartoci uytkow: pszenic, ptnem, diamentem, maszyn etc, lecz jako towar jest on zarazem czym, co nie jest wartoci uytkow. Gdyby towar by dla swego posiadacza wartoci uytkow, to znaczy bezporednio rodkiem zaspokojenia jego wasnych potrzeb, nie byby towarem. Dla niego jes t on raczej nie-wartoci uytkow, mianowicie tylko materialnym nosicielem wartoci wymiennej, czyli tylko rodkiem wymiany; jako czynny nosiciel wartoci wymiennej, wartod uytkowa staje si rodkiem wymiany. Dla swego posiadacza towar jest wartoci uytkow ju tylko jako wartod wymienna15. Towar musi si zatem dopiero stad wartoci uytkow, przede wszystkim dla innych. Nie bdc wartoci uytkow dla swego posiadacza, jest on wartoci uytkow dla posiadacza innego towaru. Jeeli tak nie jest, pra ca jego posiadacza bya prac bezuyteczn, jej wynik nie jest wic towarem. Z drugiej strony towar musi si stad wartoci uytkow dla samego posiadacza, a to dlatego, e poza tym towarem, w wartociach uytkowych cudzych towarw, istniej jego rodki utrzymania. Aeby si stad wartoci uytkow, towar musi stand wobec tej szczeglnej potrzeby, dla ktrej stanowi rodek zaspokojenia. Wartoci uytkowe towarw staj si wic wartociami uytkowymi zmieniajc wszechstronnie miejsca, przechodzc z rk, w ktrych byy rodkiem wymiany, do rk, w ktrych staj si przedmiotami uytku. Jedynie w drodze tego wszechstronnego zbywania towarw praca w nich zawarta staje si prac uyteczn. W tym procesie wzajemnego odnoszenia si towarw do siebie jako do wartoci uytkowych nie otrzymuj one adnej nowej ekonomicznej okrelonoci formy. Przeciwnie, znika nawet ta okrelonod formy, ktra je charakteryzowaa jako towary. Np. chleb w przejciu z rk piekarza do rk konsumenta nie zmienia swego bytu jako chleb. Na odwrt, dopiero konsument odnosi si do niego jako do wartoci uytkowej, jako do okrelonego artykuu ywnoci, podczas gdy w rkach piekarza by on nosicielem stosunku ekonomicznego, rzecz zmysowo-nadzmysow. Jedyn zmian formy, ktrej
15

Wanie w tej okrelonoci Arystoteles ujmuje wartod wymienn (patrz ustp cytowany na pocztku rozdziau *str. 11+).

ulegaj towary w procesie stawania si wartociami uytkowymi, jest wic zniesienie ich bytu formalnego, w ktrym nie byy wartoci uytkow dla swego posiadacza, a byy wartoci uytkow dla swego nie-posiadacza. Stawanie si towarw wartociami uytkowymi zakada wszechstronne zbywanie ich, ich wejcie do procesu wymiany, wszelako ich byt dla wymiany jest ich bytem jako wartoci wymiennych. Aeby si wic urzeczywistnid jako wartoci uytkowe, musz si urzeczywistnid jako wartoci wymienne. Jeeli z punktu widzenia wartoci uytkowej poszczeglny towar wystpowa pocztkowo jako samodzielna rzecz, to jako wartod wymienna by on, odwrotnie, od razu rozpatrywany w stosunku do wszystkich innych towarw. Ale ten stosunek by tylko teoretyczny, mylowy. Rzeczywistym staje si on dopiero w procesie wymiany. Z drugiej strony towar jest wprawdzie wartoci wymienn, jako e zawiera w sobie okrelon ilod czasu pracy i stanowi przeto uprzedmiotowiony czas pracy. Lecz jako to, czym jest bezporednio, towar jest tylko uprzedmiotowionym indywidualnym czasem pracy o szczeglnej treci, a nie oglnym czasem pracy. Nie jest on przeto bezporednio wartoci wymienn, lecz musi sic, ni dopiero stad. Przede wszystkim moe on byd uprzedmiotowieniem oglnego czasu pracy tylko o tyle, o ile reprezentuje czas pracy w okrelonym uytecznym zastosowaniu, a wic w wartoci uytkowej. To by materialny warunek nieodzowny do uznania zawartego w towarach czasu pracy za oglny, spoeczny czas. Jeeli wic towar moe si stad wartoci uytkow tylko wtedy, gdy si urzeczywistni jako wartod wymienna, to moe si z drugiej strony urzeczywistnid jako wartod wymienna wtedy tylko, gdy w akcie zbycia wykae si jako wartod uytkowa. Towar jako wartod uytkowa moe byd zbyty tylko temu, dla kogo jest wartoci uytkow, tzn. przedmiotem szczeglnej potrzeby. Z drugiej strony jest on zbywany tylko za inny towar, albo jeeli si postawimy na miejscu posiadacza tego innego towaru, to moe on swj towar zbyd, tzn. urzeczywistnid rwnie tylko wtedy, gdy doprowadzi go do zetknicia z t szczegln potrzeb, ktrej towar ten jest przedmiotem. We wszechstronnym zbywaniu towarw jako wartoci uytkowych s one zatem wzajemnie do siebie odnoszone wedug ich materialnej odmiennoci jako rzeczy szczeglne, ktre dziki swym specyficznym wasnociom zaspokajaj szczeglne potrzeby. Jednake towary wzite tylko jako wartoci uytkowe s to istnienia

obojtne wobec siebie i raczej nie pozostajce w adnym stosunku ze sob. Jako wartoci uytkowe mog one byd wymieniane tylko w odniesieniu do szczeglnych potrzeb. Wymienialne s one jednak tylko jako ekwiwalenty, a ekwiwalentami s tylko jako jednakowe iloci uprzedmiotowionego czasu pracy, tak e znika wszelki wzgld na ich naturalne wasnoci jako wartoci uytkowych , a wic te na stosunek towarw do szczeglnych potrzeb. Natomiast jako wartod wymienna towar dziaa w ten sposb, e jako ekwiwalent zastpuje jakkolwiek okrelon ilod kadego innego towaru niezalenie od tego, czy jest lub nie jest wartoci uytkow dla posiadacza innego towaru. Ale dla posiadacza tego innego towaru staje si on towarem tylko wtedy, gdy jest dla niego wartoci uytkow, a dla swego wasnego posiadacza staje si wartoci wymienn tylko wtedy, gdy jest towarem dla tamtego. Jeden i t en sam stosunek powinien wic byd stosunkiem towarw jako wielkoci co do swojej istoty jednakowych, rnicych si tylko ilociowo, powinien byd ich przyrwnaniem jako materializacji oglnego czasu pracy, a rwnoczenie powinien byd ich stosunkiem jako rzeczy jakociowo odmiennych, jako szczeglnych wartoci uytkowych dla szczeglnych potrzeb, sowem, stosunkiem rozrniajcym te towary jako rzeczywiste wartoci uytkowe. Lecz to zrwnanie i niezrwnanie wzajemnie si wykluczaj. W ten sposb powstaje nie tylko bdne koo zagadnieo, gdy rozwizanie jednego zakada rozwizanie drugiego, lecz rwnie caoksztat sprzecznych wymagao, gdy spenienie jednego warunku jest bezporednio zwizane ze spenieniem jego przeciwieostwa. Proces wymiany towarw musi byd zarwno rozwiniciem, jak rozwizaniem tych sprzecznoci, ktre jednak nie mog si w nim wyrazid w ten prosty sposb. Widzielimy tylko, jak same towary odnosz si wzajemnie do siebie jako wartoci uytkowe, tzn. wystpuj wewntrz procesu wymiany jako wartoci uytkowe. Wartod wymienna natomiast, tak jak rozpatrywalimy j dotychczas, istniaa tylko w naszej abstrakcji, lub, jeli kto woli, w abstrakcji poszczeglnego posiadacza towaru, u ktrego jako wartod uytkowa ley na skadzie, a jako wartod wymienna na sumieniu. Ale same towary musz w procesie wymiany istnied nawzajem dla siebie nie tylko jako wartoci uytkowe, lecz rwnie jako wartoci wymienne, i to ich istnienie musi wygldad na ich wasny stosunek wzajemny. Trudnod, na ktr natrafilimy pocztkowo, polegaa na tym, e

towar, aby wystpid jako wartod wymienna, jako uprzedmiotowiona praca, musi przedtem byd zbyty jako wartod uytkowa, doprowadzony do nabywcy, podczas gdy zbycie go jako wartoci uytkowej zakada, na odwrt, jego byt j ako wartoci wymiennej. Zamy jednak, e trudnod ta jest rozwizana. Przypudmy, e towar zrzuci z siebie swoj szczegln wartod uytkow i przez wyzbycie si jej speni materialny warunek istnienia w charakterze spoecznie uytecznej pracy, zamiast byd szczegln prac jednostki dla siebie samej. Towar musi wtedy w procesie wymiany, jako wartod wymienna, stad si dla innych towarw oglnym ekwiwalentem, uprzedmiotowionym oglnym czasem pracy i w ten sposb uzyskad zamiast ograniczonego znaczenia szczeglnej wartoci uytkowej bezporedni zdolnod wyraania si we wszystkich wartociach uytkowych, jako w swoich ekwiwalentach. Ale kady towar jest tym towarem, ktry w ten sposb przez wyzbycie si swojej szczeglnej wartoci uytkowej musi wystpowad jako bezporednia materializacja oglnego czasu pracy. Z drugiej strony jednak, w procesie wymiany stoj naprzeciw siebie tylko towary szczeglne, w szczeglnych wartociach uytkowych ucielenione prace prywatnych jednostek. Sam oglny czas pracy jest abstrakcj, ktra jako taka dla towarw nie istnieje. Jeeli rozpatrzymy sum rwnao, w ktrej wartod wymienna jakiego towaru znajduje realny wyraz, np.: 1 okied ptna = 2 funtom kawy 1 okied ptna = 1/2 funta herbaty 1 okied ptna = 8 funtom chleba itd., to wprawdzie rwnania te mwi tylko, e oglny, spoeczny czas pracy jednakowej wielkoci uprzedmiotowi si w 1 okciu ptna, 2 funtach kawy, 1/2 funta herbaty itd., w rzeczywistoci jednak prace indywidualne, ktre wystpuj w tych szczeglnych wartociach uytkowych, staj si tylko wwczas ogln i w tej formie spoeczn prac, gdy si rzeczywicie nawzajem wymieniaj proporcjonalnie do czasu trwania zawartej w nich pracy. Spoeczny czas pracy istnieje w tych towarach, rzec mona, jedynie w sposb utajony i objawia si dopiero w procesie ich wymiany. Punktem wyjcia nie jest praca jednostek jako

praca spoeczna, lecz na odwrt, szczeglne prace prywatnych jednostek, prace, ktre dopiero w procesie wymiany, dziki zniesieniu ich pierwotnego charakteru, ujawniaj si jako oglna spoeczna praca. Praca oglnie spoeczna nie jest wic gotow przesank, tylko ksztatujcym si wynikiem. W ten sposb powstaje nowa trudnod, polegajca na tym, e z jednej strony towary musz wchodzid do procesu wymiany jako uprzedmiotowiony oglny czas pracy, z drugiej za strony uprzedmiotowienie czasu pracy jednostek, jako oglnego, samo stanowi tylko produkt procesu wymiany. Kady towar powinien przez wyzbycie si swojej wartoci uytkowej, a wic swego pierwotnego istnienia, uzyskad swoje odpowiednie istnienie jako wartod wymienna. Towar musi przeto w procesie wymiany podwoid swoje istnienie. Z drugiej strony jego drugie istnienie wanie jako wartoci wymiennej moe byd tylko innym towarem, gdy w procesie wymiany stoj naprzeciw siebie tylko towary. Jak przedstawid szczeglny towar bezporednio jako uprzedmiotowiony oglny czas pracy, albo te, co na jedno wychodzi, jak indywidualnemu czasowi pracy, uprzedmiotowionemu w szczeglnym towarze, nadad bezporednio charakter oglnoci? Realny wyraz wartoci wymiennej towaru, tzn. kadego towaru jako oglnego ekwiwalentu, przedstawia si w nieskooczonej sumie rwnao, jak: 1 okied ptna = 2 funtom kawy 1 okied ptna = 1/2 funta herbaty 1 okied ptna = 8 funtom chleba 1 okied ptna = 6 okciom perkalu 1 okied ptna = itd. Ten wywd mia charakter teoretyczny, pki towar by tylko pomylany jako okrelona ilod uprzedmiotowionego oglnego czasu pracy. Byt szczeglnego towaru jako oglnego ekwiwalentu staje si z czystej abstrakcji spoecznym wynikiem samego procesu wymiany przez proste odwrcenie powyszego szeregu rwnao. A wic np.: 2 funty kawy = 1 okciowi ptna

1/2 funta herbaty = 1 okciowi ptna 8 funtw chleba = 1 okciowi ptna 6 okci perkalu = 1 okciowi ptna. Gdy kawa, herbata, chleb, perkal, sowem wszystkie towary wyraaj w ptnie zawarty w nich samych czas pracy, to na odwrt, wartod wymienna ptna rozwija siej we wszystkich innych towarach jako jego ekwiwalentach i uprzedmiotowiony w nim samym czas pracy staje si bezporednio oglnym czasem pracy, ktry si objawia rwnomiernie w rnych ilociach wszystkich innych towarw. Ptno staje si tutaj oglnym ekwiwalentem dziki wszechstronnemu oddziaywaniu na nie wszystkich innych towarw. Jako wartod wymienna stawa si kady towar miernikiem wartoci wszystkich innych towarw. Tutaj, odwrotnie, wobec tego, e wszystkie towary mierz swoj wartod wymienn w jednym szczeglnym towarze, towar wydzielony staje si adekwatnym bytem wartoci wymiennej, jej bytem w charakterze oglnego ekwiwalentu. Natomiast nieskooczony szereg lub nieskooczenie wiele rwnao, w ktrych si wyraaa wartod wymienna kadego towaru, kurczy si do jedynego rwnania o dwch tylko czonach. 2 funty kawy = 1 okciowi ptna jest teraz wyczerpujcym wyrazem wartoci wymiennej kawy, gdy ptno wystpuje w tej chwili bezporednio jako ekwiwalent okrelonej iloci kadego innego towaru. W procesie wymiany towary istniej wic teraz wzajemnie dla siebie albo wystpuj jeden wobec drugiego jako wartoci wymienne w formie ptna. To, e wszystkie towary odnosz si do siebie jako wartoci wymienne, tylko jako rne iloci uprzedmiotowionego oglnego czasu pracy, objawia si teraz w ten sposb, e jako wartoci wymienne przedstawiaj one tylko rne iloci tego samego przedmiotu, ptna. Oglny czas pracy przedstawia si przeto ze swej strony jako rzecz szczeglna, jako towar istniejcy obok i poza wszystkimi innymi towarami. Zarazem jednak rwnanie, w ktrym jeden towar wystpuje wobec drugiego jako wartod wymienna, np. 2 funty kawy = 1 okciowi ptna, jest zrwnaniem, ktre ma si dopiero urzeczywistnid. Tylko wskutek zbycia towaru jako wartoci uytkowej, zalenego od tego, czy okae si on w procesie wymiany przedmiotem zaspokajajcym jak potrzeb, towar ten przeksztaca si rzeczywicie ze swego bytu jako kawa w byt jako ptno,

przybiera w ten sposb form oglnego ekwiwalentu i staje si rzeczywicie wartoci wymienn dla wszystkich innych towarw. Na odwrt, wskutek tego, e wszystkie towary przez zbycie ich jako wartoci uytkowych przeksztacaj si w ptno, staje si ono przeksztaconym bytem wszystkich innych towarw i tylko jako wynik tej przemiany wszystkich innych towarw w ptno, staje si ono bezporednio uprzedmiotowieniem oglnego czasu pracy, tzn. wynikiem wszechstronnego zbywania, znoszenia prac indywidualnych. Gdy wic towary podwajaj w ten sposb swe istnienie, aby wystpowad wzajemnie wobec siebie jako wartoci wymienne, towar wydzielony jako oglny ekwiwalent podwaja sw wartod uytkow. Poza sw szczegln wartoci uytkow szczeglnego towaru, otrzymuje on ogln wartod uytkow. Ta jego wartod uytkowa jest sama okrelonoci formy, tzn. wynika ze specyficznej roli, ktr towar ten odgrywa dziki wszechstronnemu oddziaywaniu nao innych towarw w procesie wymiany. Wartod uytkowa kadego towaru jako przedmiot szczeglnej potrzeby posiada rn wartod w rnych rkach, np. inn wartod w rkach tego, kto j zbywa, ni w rkach tego, kto j nabywa. To war wydzielony jako oglny ekwiwalent jest obecnie przedmiotem oglnej potrzeby wyrastajcej z samego procesu wymiany i posiada dla kadego t sam wartod uytkow nosiciela wartoci wymiennej, oglnego narzdzia wymiany. W ten sposb w tym jednym towarze rozwizana jest sprzecznod, ktr zawiera towar jako taki, e bdc szczegln wartoci uytkow jest zarazem oglnym ekwiwalentem, a przeto wartoci uytkow dla kadego, ogln wartoci uytkow. Gdy wic wszystkie inne towary ukazuj teraz swoj wartod wymienn wpierw jako pomylane wymagajce dopiero realizacji zrwnanie z towarem wydzielonym, wartod uytkowa tego wydzielonego towaru, jakkolwiek istniejca realnie, wystpuje w samym procesie jako byt czysto formalny, ktry dopiero ma byd zrealizowany drog przeistoczenia si w rzeczywiste wartoci uytkowe. Pierwotnie towar ukazywa si jako towar w ogle, jako oglny czas pracy uprzedmiotowiony w szczeglnej wartoci uytkowej. W procesie wymiany wszystkie towary odnosz si do towaru wyczo nego jako do towaru w ogle, jako do tego towaru, jako do bytowania oglnego czasu pracy w szczeglnej wartoci uytkowej. Jako szczeglne towary przeciwstawiaj

si przeto jednemu szczeglnemu towarowi jako towarowi oglnemu 16. To wic, e posiadacze towarw odnosz si wzajemnie do swych prac jako do oglnej pracy spoecznej, zachodzi w ten sposb, e odnosz si oni do swych towarw jako do wartoci wymiennych, a wzajemny stosunek towarw do siebie jako wartoci wymiennych wystpuje w procesie wymiany w postaci ich wszechstronnego stosunku do jednego szczeglnego towaru jako adekwatnego wyrazu ich wartoci wymiennej, co, na odwrt, wystpuje znw jako specyficzny stosunek tego szczeglnego towaru do wszystkich innych towarw i dlatego jako okrelony, jakby przyrodzony spoeczny charakter rzeczy. Szczeglny towar, ktry w ten sposb przedstawia adekwatny byt wartoci wymiennej wszystkich towarw, czyli wartod wymienna towarw jako szczeglny, wyczny towar jest pienidzem. Jest to krystalizacja wartoci wymiennej towarw, ktr one tworz w samym procesie wymiany. Gdy wic towary staj si dla siebie w obrbie procesu wymiany wartociami uytkowymi dziki temu, e zrzucaj z siebie wszelk okrelonod formy i odnosz si do siebie w swej bezporedniej materialnej postaci, to po to, aby byd wzajemnie dla siebie wartociami wymiennymi, musz przybrad now okrelonod formy, przejd w form pienidza. Pienidz nie jest symbolem, jak nie jest symbolem byt wartoci uytkowej jako towaru. To, e spoeczny stosunek produkcji ukazuje si jako przedmiot istniejcy poza jednostkami, a okrelone stosunki, w ktre wchodz jednostki w procesie wytwarzania swojego spoecznego ycia, wystpuj jako specyficzne wasnoci rzeczy, takie odwrcenie i nie wyimaginowana, lecz prozaicznie realna mistyfikacja charakteryzuje wszystkie spoeczne formy pracy tworzcej wartod wymienn. Tylko e w pienidzu wystpuje ona jaskrawiej ni w towarze. Niezbdnymi fizycznymi wasnociami szczeglnego towaru, w ktrym si ma krystalizowad pieniny byt wszystkich towarw, o ile te wasnoci wynikaj bezporednio z natury wartoci wymiennej, s: dowolna podzielnod, jednorodnod czci i brak rnic midzy wszystkimi egzemplarzami tego towaru. Jako materializacja oglnego czasu pracy musi on byd materializacj jednorodn i musi byd zdolny do wyraania rnic wycznie ilociowych. Inn niezbdn wasnod stanowi trwaod jego wartoci uytkowej, gdy musi si on
16

To samo wyraenie znajduje si u Genovesiego. *Przypis w egzemplarzu autorskim I.+

zachowad w procesie wymiany. Kruszce szlachetne posiadaj powysze wasnoci w znakomitym stopniu. Poniewa pienidz nie jest wytworem spekulacji mylowych czy umowy, lecz powstaje ywioowo w procesie wymiany, to towary nader rne, mniej lub bardziej nieodpowiednie, peniy na przemian funkcj pienidza. Zjawiajca si na okrelonym szczeblu rozwoju procesu wymiany koniecznod biegunowego rozdzielenia przeznaczeo wartoci wymiennej i wartoci uytkowej midzy towary w ten. sposb, e np. jeden towar figuruje jako rodek wymiany, gdy drugi jest zbywany jako wartod uytkowa, doprowadza do tego, e wszdzie ten jeden towar albo nawet kilka towarw o najpowszechniejszej wartoci uytkowej najpierw przypadkowo odgrywa rol pienidza. Nawet jeeli te towary nie s przedmiotem bezporednio istniejcych potrzeb, ich byt jako materialnie najwaniejszej czci skadowej bogactwa zapewnia im charakter bardziej powszechny ni innym wartociom uytkowym. Bezporedni handel zamienny, ta pierwotna forma procesu wymiany, przedstawia raczej pocztki przemiany wartoci uytkowych w towary ni towarw w pienidz. Wartod wymienna nie uzyskuje postaci samoistnej, lecz jest jeszcze bezporednio zwizana z wartoci uytkow. Przejawia si to w dwojaki sposb. Sama produkcja w caej swej strukturze jest nastawiona na wartod uytkow, a nie na wartod wymienn, i tylko dziki nadwyce ponad ilod potrzebn do konsumcji wartoci uytkowe przestaj tutaj byd wartociami uytkowymi, a staj si rodkami wymiany, towarami. Z drugiej strony, staj si one towarami tylko w granicach bezporedniej wartoci uytkowej, jakkolwiek s rozdzielone biegunowo, tak e towary, ktre maj byd wymienione przez posiadaczy towarw, musz byd wartociami uytkowymi dla obydwu stron, ale kady musi byd wartoci uytkow dla tego, kto go nie posiada. W rzeczywistoci proces wymiany towarw wystpuje pocztkowo nie w onie wsplnot pierwotnych17, lecz tam, gdzie one si koocz, na ich granicach, w tych nielicznych punktach, gdzie wchodz one w kontakt z innymi wsplnotami. Tutaj si zaczyna handel zamienny i std przenika do wntrza wsplnoty, na ktr
17

Arystoteles zauwaa to samo w odniesieniu do prywatnej rodziny jako pocztkowej formy wsplnoty. Ale pierwotna forma rodziny jest wanie rodow form rodziny, z ktrej rozkadu w procesie historycznym powstaje dopiero rodzina prywatna. Albowiem w pierwotnej wsplnocie (a to jest wanie rodzina) nie byo oczywicie adnej potrzeby takowej (to znaczy wymiany)". (De Republica" *tame, Opera wyd. Bekkeri, Oxonii 1837, t. X, str. 14].)

dziaa rozkadowo. Te szczeglne wartoci uytkowe, ktre si staj towarami w handlu zamiennym midzy rnymi wsplnotami, jak niewolnicy, bydo, metale, tworz wic przewanie pierwszy pienidz wewntrz samych wsplnot. Widzielimy, jak wartod wymienna jakiego towaru w tym wikszym stopniu wystpuje jako wartod wymienna, im duszy jest szereg ekwiwalentw tego towaru lub im wiksza jest sfera jego wymiany. Stopniowe rozszerzanie si handlu zamiennego, zwikszenie si iloci aktw wymiany i rnorodnoci towarw wchodzcych do handlu zamiennego, rozwija przeto towar jako wartod wymienn, pcha do powstawania pienidza i przez to dziaa rozkadowo na bezporedni handel zamienny. Ekonomici wyprowadzaj zazwyczaj pienidz z zewntrznych trudnoci, na jakie natrafia rozszerzajcy si handel zamienny, ale zapominaj przy tym, e trudnoci te wynikaj z rozwoju wartoci wymiennej, a zatem pracy spoecznej jako pracy oglnej. Np.: towary jako wartoci uytkowe nie s dowolnie podzielne, jakimi powinny byd jako wartoci wymienne. Albo te towar nalecy do A moe byd wartoci uytkow dla B, gdy towar nalecy do B nie jest wartoci uytkow dla A. Albo niepodzielne towary, przeznaczone do wzajemnej wymiany, mog byd potrzebne posiadaczom towarw w nierwnych proporcjach wartociowych. Innymi sowy, pod pozorem rozpatrywania prostego handlu zamiennego, ekonomici wyjaniaj sobie pewne strony sprzecznoci, ktra si kryje w bycie towaru jako bezporedniej jednoci wartoci uytkowej i wartoci wymiennej. Z drugiej strony, trzymaj si tedy konsekwentnie pogldu, e handel zamienny stanowi adekwatn form procesu wymiany towarw, zwizan tylko z pewnymi technicznymi niedogodnociami, na ktre pienidz stanowi chytrze wymylony rodek zaradczy. Wychodzc z tego zupenie powierzchownego zaoenia, pewien pomysowy ekonomista angielski celnie stwierdzi, e pienidz jest tylko materialnym narzdziem, podobnie jak statek lub maszyna parowa, a nie wyrazem spoecznego stosunku produkcji, wobec czego nie jest kategori ekonomiczn. Tote zupenie niewaciwie traktuje si o nim w ekonomii politycznej, ktra w istocie rzeczy nie ma nic wsplnego z technologi18.
18

Pienidz jest w rzeczywistoci tylko narzdziem do uskuteczniania kupna i sprzeday" (ale co pan rozumie przez kupno i sprzeda?) i rozpatrywanie go tak samo nie stanowi czci nauki ekonomii politycznej, jak rozwaania o statkach czy mas zynach parowych albo jakimkolwiek innym narzdziu, uywanym do uatwienia produkcji i podziau bogactw". (Th. Hodgskin, Popular Political Economy etc", Londyn 1827, str. 178, 179.)

W wiecie towarw zakada si rozwinity podzia pracy, a raczej podzia ten wystpuje bezporednio w rnorodnoci wartoci uytkowych, ktre si sobie przeciwstawiaj jako szczeglne towary i w ktrych tkwi rwnie rnorodne rodzaje pracy. Podzia pracy jako caoksztat wszystkich szczeglnych rodzajw dziaalnoci produkcyjnej stanowi wspln postad pracy spoecznej, rozpatrywanej z jej strony materialnej, jako pracy wytwarzajcej wartoci uytkowe. Jako taka jednak praca istnieje z punktu widzenia towarw i w obrbie procesu wymiany tylko w swoim wyniku, w odrbnoci samych towarw. Wymiana towarw jest procesem, w ktrym spoeczna przemiana materii, tzn. wymiana szczeglnych produktw prywatnych jednostek, jest zarazem wytwarzaniem okrelonych spoecznych stosunkw produkcji, w jakie jednostki te wchodz w tej przemianie materii. Rozwijajce si wzajemne stosunki towarw krystalizuj si jako zrnicowane okrelenia oglnego ekwiwalentu, a proces wymiany jest w ten sposb zarazem procesem tworzenia pienidza. Caod tego procesu, ktry si ukazuje jako kolejnod rnych procesw, stanowi cyrkulacj.

A. Z historii analizy towaru.

Analiza towaru sprowadzajca go do pracy w jej dwojakiej formie jego wartod uytkow do realnej pracy, czyli do celowo wytwrczej dziaalnoci, a jego wartod wymienn do czasu pracy, czyli do jednorodnej pracy spoecznej stanowi krytyczny wynik z gr ptorawiekowych badao klasycznej ekonomii politycznej, ktra bierze pocztek w Anglii od Williama Petty'ego, a we Francji od Boisguilleberta19, a kooczy si w Anglii na Ricardo, we Francji za na Sismondim. Petty sprowadza wartod uytkow do pracy, nie udzc si co do naturalnego uwarunkowania jej twrczej siy. Prac rzeczywist ujmuje on od razu w jej

19

Studium porwnawcze o pismach i postaciach Petty'ego i Boisguilleberta, pomijajc ju snop wiata, jaki rzucioby ono na rnic spoeczn midzy Angli a Francj w koocu XVII i na pocztku XVIII stulecia, daoby genetyczny opis narodowego kontrastu midzy angielsk a francusk ekonomi polityczn. Ten sam kontrast powtarza si w koocowej fazie u Ricarda i Sismondiego.

spoecznym caoksztacie jako podzia pracy20. Ten pogld na rdo materialnego bogactwa nie pozostaje, jak na przykad u wspczesnego mu Hobbesa, mniej lub bardziej jaowy, ale prowadzi go do arytmetyki politycznej, tej pierwszej formy, w ktrej si wyodrbnia ekonomia polityczna jako samodzielna nauka. Wartod wymienn jednak ujmuje on tak, jak si ona ukazuje w procesie wymiany towarw, jako pienidz, a sam pienidz jako istniejcy towar, jako zoto i srebro. Uwikany w pojciach systemu monetarnego, traktuje on ten szczeglny rodzaj realnej pracy, za pomoc ktrego wydobywa si zoto i srebro, jako prac tworzc wartod wymienn. W
20

Petty uj podzia pracy rwnie jako si produkcyjn, i to na znacznie szerszej podstawie ni Adam Smith. Patrz: An Essay concerning the Multiplication of Mankind etc", III wyd. 1686, str. 35'36. Korzyci pynce dla produkcji z podziau pracy wykazuje on tutaj nie tylko na przykadzie fabrykacji zegarka kieszonkowego, jak to pniej uczyni Adam Smith na przykadzie szpilki, lecz jednoczenie na przykadzie miasta i caego kraju, rozpatrywanych jako wielkie zakady fabryczne. Spectator" z dnia 26 listopada 1711 r. powouje si na t illustration of the admirable Sir William Petty" *wyjanienie godnego podziwu Sir Williama Petty' ego]. Bdne jest wic domniemanie MacCullocha, e Spectator" pomiesza Petty'ego z pewnym pisarzem o 40 lat modszym. Patrz: MacCulloch, The Litterature of Political Economy, a classified catalogue", Londyn 1845, str. 105. Petty czuje si twrc nowej nauki. Mwi, e jego metoda nie jest tradycyjna". Zamiast, powiada, wyplatad szereg komparatywnych i superlatywnych sw i spekulatywnych argumentw, zacz mwid in terms of number, weigth or measure *jzykiem liczb, wag i miar+, posugiwad si wycznie argumentami wyprowadzonymi z dowiadczenia zmysw i rozpatrywad tylko takie pr zyczyny, as have visible foundations in natur *ktre maj widoczn podstaw w naturze+. Innym pozostawia zajmowanie si przyczynami, ktre zale od mutable minds, opinions, appetites and passions of particular men *zmiennych pogldw, opinii, skonnoci i namitnoci pojedynczych ludzi+. (Political Arithmetic etc", Londyn 1699, Przedmowa.) Jego genialna odwaga ujawnia si np. w projekcie przeniesienia caej ludnoci i caego mienia ruchomego z Irlandii i Wyynnej Szkocji do innych czci Wielkiej Brytani i. W ten sposb oszczdzono by na czasie pracy, powikszono by si produkcyjn pracy, a krl i jego poddani staliby si bogatsi i silniejsi". (Political Arithmetic", Rozdz. 4 *str. 225+.) Albo wemy ten rozdzia jego Arytmetyki Politycznej, w ktrym w czasie, gdy Holandia graa wci jeszcze dominujc rol jako nard handlowy, a Francja, jak si wydawao, stawaa si panujc potg handlow dowodzi, e Anglia jest powoana do zdobycia rynku wiatowego: That the king of England's subjects have stoc k competent and covenient to drive the trade of the whole commercial world" *e poddani krla Anglii posiadaj dostateczne i odpowiednie kapitay, aby prowadzid interesy caego wiata handlowego.+ (tame, rozdz. 10 *str. 272+). That the impedimenta of England's greatness are but contingent and removeable". *e przeszkody na drodze do wielkoci Anglii s jednak przypadkowe i dadz si usund.+ (str. 274 i nast.) Wszystkie jego pisma oywia oryginalny humor. I tak dowodzi np., e gdy Holandia, bdca wwczas wzorcowym krajem dla ekonomistw angielskich, podobnie jak dla ekonomistw kontynentalnych jest nim dzi Anglia, zdobya rynek wiatowy, stao si to w sposb naturalny, without such angelical wits and judgments, as some attribute to the Holianders" [bez pomocy owego niebiaoskiego talentu i rozumu, jaki niektrzy przypisuj Holendrom+ (tame, str. 175, 176). Broni on wolnoci sumienia jako warunku handlu, bo ubodzy dopty s pracowici i traktuj prac i produkcj jako obowizek wobec Boga, dopki tylko pozwala si im wierzyd, e oni, ktrzy posiadaj mniej bogactw, maj za to wicej talentu i rozumu w sprawach boskich, ktre traktuj jako szczegln wasnod ubogich". Handel jest tedy zwizany nie z jakim rodzajem religii, lecz zawsze raczej z heretyck czci ludnoci" (tame, str. 183186). Petty wypowiada si za specjalnymi podatkami na utrzymanie otrzykw, gdy lepiej jest dla publicznoci, aby si sama na otrzykw opodatkowaa, ni gdyby si daa przez nich opodatkowad (tame, str. 199). Potpia natomiast podatki przerzucajce bogactwo z rk produkcyjnych do rk tych, ktrzy nie robi nic, tylko jedz, pij, piewaj, graj, taocz i uprawiaj metafizyk". Pisma Petty'ego s niemal e biaymi krukami i trafiaj si niekompletnie tylko w starych kiepskich wydaniach, co jest tym dziwniejsze, e William Petty jest nie tylko ojcem angielskiej ekonomii politycznej, ale zarazem przodkiem Henryka Petty'ego, alias markiza of Lansdowne, nestora an gielskich wigw. Ale rodzina Lansdowne nie mogaby wydad zebranych dzie Petty'ego nie poprzedzajc ich jego yciorysem, a tutaj znajduje zastosowanie to, co odnosi si do origines *pocztkw+ wikszoci wielkich rodzin wigowskich, the less said of them the bette r *im mniej si o tym mwi, tym lepiej+. miay w mylach, lecz nader frywolny chirurg wojskowy, skonny pod egid Cromwella zarwno do grabiey w Irlandii, jak do wybagania od Karola II potrzebnego mu do grabiey tytuu baroneta, nie jest bynajmniej portretem przodka, ktry by mona byo wystawid na widok publiczny. Ponadto Petty w wikszoci swoich pism, ktre wyda za ycia, stara si dowied, e okres rozkwitu Anglii przypada na panowanie Karola II, co jest pogldem heretycki m dla dziedzicznych eksploatatorw glorious reyolution" *sawna rewolucja" , obalenie w Anglii Stuarta przez Wilhelma Oraoskiego (1689), ktre oznaczao koniec restauracji feudalnej i postawio u steru rzdw buruazj na miejsce arystokracji ziemskiej. Okrelenie sawna", ktre nosi w buruazyjnej historiografii, tu uyte ironi cznie w przeciwstawieniu do rewolucji ludowej 1648/49. Red. przek. polsk.+

rzeczywistoci uwaa, e buruazyjna praca nie musi wytwarzad bezporedniej wartoci uytkowej, tylko towar, wartod uytkow, ktra zdolna jest, przez zbycie jej w procesie wymiany, do wystpowania jako zoto i srebro, tzn. jako pienidz, tzn. jako wartod wymienna, tzn. jako uprzedmiotowiona oglna praca. Jego przykad dowodzi wic niezbicie, e poznanie pracy jako rda materialnego bogactwa bynajmniej nie wyklucza zapoznawania okrelonej spoecznej formy, w ktrej praca jest rdem wartoci wymiennej. Boisguillebert ze swej strony jeeli nie wiadomie, to faktycznie sprowadza wartod wymienn towaru do czasu pracy, gdy okrela prawdziw wartod" (la juste valeur) przez waciw proporcj, w jakiej czas pracy jednostek rozdziela si midzy poszczeglne gazie produkcji, a woln konkurencj przedstawia jako spoeczny proces, ktry stwarza t waciw proporcj. Jednoczenie jednak, i w przeciwieostwie do Petty'ego, fanatycznie zwalcza pienidz, ktry przez swoje wtargnicie zakca naturaln rwnowag czy te harmoni wymiany towarw i niby fantastyczny Moloch da, by cae naturalne bogactwo zoono mu w ofierze. Jeeli wic z jednej strony ta polemika przeciw pienidzowi pozostaje w zwizku z okrelonymi okolicznociami historyczn ymi Boisguillebert bowiem zwalcza bezmylnie niszczycielsk dz zota, cechujc dwr takiego Ludwika XIV, jego dzierawcw podatkowych i jego szlacht21, podczas gdy Petty sawi dz zota jako potny bodziec skaniajcy nard do rozwoju przemysowego i do zdobywania wiatowego rynku to z drugiej strony ujawnia si tu jednoczenie owo gbsze zasadnicze przeciwieostwo, ktre si powtarza jako trway kontrast midzy prawdziwie angielsk a prawdziwie francusk22 ekonomi. Jako Boisguillebert zwraca uwag tylko na materialn tred bogactwa, na wartod uytkow, na uycie 23, i traktuje buruazyjn form pracy, wytwarzanie wartoci uytkowych jako
21

W przeciwieostwie do finansowej czarnej magii" owych czasw Boisguillebert mwi: Sztuka finansw nie jest niczym innym, jak pogbion znajomoci interesw rolnictwa i handl u". (Le detail de la France" *1697+. Wyd. przez Eugene Daire, Economistes financiers du XVIII-ieme siecle", Pary 1843, t. I, str. 241.) 22 A nie romaosk ekonomi, gdy Wosi w obydwu szkoach neapolitaoskiej i mediolaoskiej - powtarzaj przeciwieostwo ekonomii angielskiej i francuskiej, gdy natomiast Hiszpanie wczeniejszej epoki s albo czystymi merkantylistami i zmodyfikowanymi merkantylistami, jak Uztariz, albo te, jak Jovellanos (patrz jego Obras", Barcelona 1839/40), zachowuj z Adamem Smithem pozycj zotego rodka". 23 Prawdziwe bogactwo... jest penym uyciem nie tylko po -v trzeb yciowych, ale te zbytku, oraz wszelkiego tego, co moe sprawid przyjemnod zmysom". (Boisguillebert, Dissertation sur la natur de la richesse etc", tame, str. 403.) Gdy jednak Petty by frywolnym, dnym upw i pozbawionym charakteru awanturnikiem, Boisguillebert mimo e by jednym z intendentw Ludwika XIV wystpowa w obronie klas ucinionych z rwnym nakadem inteligencji, jak odwagi.

towarw i proces wymiany towarw, jako naturaln spoeczn form, w ktrej indywidualna praca osiga w cel. Tam wic, gdzie przed nim staje specyficzny charakter buruazyjnego bogactwa, jak w pienidzu, wierzy on w uzurpatorskie wtargnicie obcych elementw i pomstuje na buruazyjn prac w jednej formie, podczas gdy drug jej form utopijnie idealizuje"24. Boisguillebert dostarcza dowodu na to, e czas pracy moe byd traktowany jako miernik wielkoci wartoci towarw, chocia praca, uprzedmiotowiona w wartoci wymiennej towarw i mierzona czasem, jest mieszana z bezporedni, naturaln dziaalnoci jednostek. Pierwsza wiadoma, niemal trywialnie jasna analiza wartoci wymiennej, sprowadzajca j do czasu pracy, ma miejsce u czowieka z Nowego wiata, gdzie buruazyjne stosunki produkcji, importowane cznie z ich nosicielami, szybko wybujay na gruncie wyrwnujcym braki tradycji historycznej obfitoci gleby. Czowiekiem tym by Beniamin Franklin, ktry w swojej modzieoczej pracy napisanej w roku 1719, a wydanej drukiem w roku 1721, sformuowa podstawowe prawo nowoczesnej ekonomii politycznej 25. Uwaa on za konieczne poszukiwanie innego miernika wartoci ni kruszce szlachetne. Miernikiem tym jest praca. Prac moe byd mierzona wartod srebra rwnie dobrze jak wartod wszelkich innych rzeczy. Zamy np., e pewien czowiek zajmuje si produkowaniem zboa, gdy inny dobywa i oczyszcza srebro. Przy koocu roku lub jakiego innego okrelonego odcinka czasu cakowity produkt zboa i cakowity produkt srebra stanowi wzajemnie dla siebie naturalne ceny, a gdy ilod pierwszego wynosi 20 buszli, drugiego za 20 uncji, wwczas jedna uncja srebra jest warta t ilod pracy, jak zuyto na wytworzenie jednego buszla yta. Jeeli jednak z powodu odkrycia z bliej pooonych, atwiej dostpnych i wydajniejszych jeden czowiek moe wytworzyd 40 uncji srebra tak atwo jak przedtem 20 uncji, a do wytworzenia 20 buszli zboa potrzebna jest ta sama, co poprzednio, ilod pracy, wwczas 2 uncje srebra nie bd warte wicej ni ta sama praca zuyta na wytworzenie jednego buszla zboa, i buszel, ktry dawniej by wart 1 uncj, bdzie teraz, caeteris paribus [przy niezmienionych innych warunkach+, wart 2 uncje. Tak wic bogactwo jakiego kraju naley oceniad
24 25

Socjalizm francuski w osobie Proudhona cierpi na t sam dziedziczn chorob narodow. Franklin, B., The Works of etc." Wyda: I. Sparks, t. II, Boston 1836: A modest Inquiry into the Nature and Necessity of a Paper Currency".

iloci pracy, ktr jego mieszkaocy s zdolni kupid26. Czas pracy od razu przedstawia si u Franklina ekonomicznie jednostronnie jako miernik wartoci. Przemiana realnych produktw w wartoci wymienne rozumie si sama przez si, idzie wic tylko o wynalezienie miernika wielkoci ich wartoci. Poniewa mwi on handel to w ogle nic innego, jak wymiana pracy za prac, przeto wartod wszystkich rzeczy najtrafniej ocenia si prac"27. Gdy si tu postawi rzeczywist prac na miejsce sowa praca, wykryje si natychmiast pomieszanie pracy w jednej formie z prac w innej formie. Poniewa handel polega np. na wymianie pracy szewskiej, pracy grniczej, pracy przdzalniczej, pracy malarskiej itd., to czy wartod butw bdzie najlepiej oceniona w pracy malarskiej? Franklin uwaa odwrotnie, e wartod butw, produktw grnictwa, tkanin, obrazw itd. jest okrelona przez prac abstrakcyjn, nie posiadajc adnej szczeglnej jakoci, przeto wymiern tylko pod wzgldem ilociowym28. Ale e nie traktuje on pracy zawartej w wartoci wymiennej jako pracy abstrakcyjnie oglnej, wynikajcej z wszechstronnego zbywania prac indywidualnych, jako pracy spoecznej, si rzeczy zapoznaje znaczenie pienidza jako bezporedniej formy istnienia tej zbywanej pracy. Pienidz i praca tworzca wartod wymienn nie pozostaj przeto wedug niego w adnym wewntrznym zwizku, przeciwnie, pienidz jest narzdziem wniesionym z zewntrz do procesu wymiany gwoli technicznej wygody29. Dokonana przez Franklina analiza wartoci wymiennej pozostaa bez bezporedniego wpywu na oglny rozwj nauki, gdy Franklin zajmowa si przy pewnych praktycznych okazjach tylko poszczeglnymi zagadnieniami ekonomii politycznej. Przeciwieostwo midzy rzeczywist prac uyteczn a prac tworzc wartod wymienn nurtowao Europ w cigu XVIII stulecia w postaci zagadnienia: jaki szczeglny rodzaj rzeczywistej pracy jest rdem buruazyjnego boga ctwa? W ten sposb zakadano z gry, e nie wszelka praca, ktra si urzeczywistnia w wartociach uytkowych, czyli dostarcza produktw, ju przez to samo bezporednio stwarza bogactwo. Jednake zarwno dla fizjokratw, jak dla ich przeciwnikw palcym, zagadnieniem spornym byo nie to, jaka praca tworzy
26 27

Tame, str. 265. Thus the riches of a country are to be valued by the quantity of labour its inhabitants are able to purchase". Trade in general being nothing else but the exchange of labour for labour, the value of all things is, as I have said before , most justly mensured by labour" (tame, str. 267). 28 Tame, Remarks and Facts relative to the American Paper Money", 1764. 29 Patrz Papers on American Politics": Remarks and Facts relative to the American Paper Money", 1764 (tame).

wartod, lecz jaka praca tworzy wartod dodatkow. Rozpatruj wic oni zagadnienie w skomplikowanej formie, zanim je rozwizali w jego formie elementarnej, jak historyczny rozwj wszystkich nauk prowadzi dopiero poprzez mas krzyujcych si i oklnych drg do ich rzeczywistych punktw wyjcia. W odrnieniu od innych budowniczych, nauka nie tylko kreli zamki na lodzie, lecz wznosi poszczeglne mieszkalne pitra budynku, zanim pooy jego fundamenty. Nie zatrzymujc si tu duej przy fizjokratach i pomijajc cay szereg ekonomistw woskich, ktrzy w mniej lub bardziej trafnych pomysach zbliaj si do susznej analizy towaru30, zwrdmy si od razu do pierwszego Brytyjczyka, ktry opracowa oglny system buruazyjnej ekonomii, mianowicie do Sir Jamesa Steuarta31. Podobnie jak abstrakcyjne kategorie ekonomii politycznej wystpuj u niego jeszcze w procesie oddzielania si od ich materialnej treci, a wic pynnie i chwiejnie, tak sarno dzieje si z kategori wartoci wymiennej. W jednym miejscu okrela on realn wartod przez czas pracy (what a workman can perform in a day *co robotnik moe wykonad w cigu jednego dnia+), ale tu obok zamiennie figuruj salair *paca+ i surowiec32. W innym miejscu borykanie si z materialn treci wystpuje jeszcze jaskrawiej. Nazywa on przyrodzony materia zawarty w towarze, np. srebro w srebrnej plecionce, jego wartoci wewntrzn (intrinsic worth), natomiast tkwicy w towarze czas pracy jego wartoci uytkow (useful value). Pierwsza mwi jest czym realnym sama w sobie ... natomiast wartod uytkowa musi byd szacowana wedug pracy, ktr wydatkowano na wyprodukowanie jej. Praca zuyta na przeksztacenie materiau reprezentuje pewn czd czasu pracy czowieka itd."33 Tym, co Steuarta wyrnia spord jego poprzednikw i nastpcw, jest cise rozrnianie pracy specyficznie spoecznej, ktra si objawia w wartoci wymiennej, od pracy realnej, tworzcej wartoci uytkowe. Prac mwi on ktra przez zbycie jej (alienation) stwarza oglny ekwiwalent (universal equivalent), nazywam przemysem". Prac jako przemys odrnia on nie tylko
30

Patrz np. Galiani, Della Moneta", t. 3, w Scrittori Cla ssici italiani di Economia politica. (Wydane przez Custodiego.) Parte Moderna, Mediolan 1803. Wysiek" (fatica), mwi on, jest czym jedynym, ca nadaje rzeczy wartod". Str. 74. Oznaczenie prac y jako fatica jest charakterystyczne dla poudniowca. 31 Dzieo Steuarta An Inquiry into the Principles of Political Economy, being an essay on the science of domestic policy in free nations" ukazao si po raz pierwszy w r. 1767 w dwch tomach in quarto w Londynie, na dziesid lat przed Wealth of Nations" Adama Smitha. Cytuj wedug wydania dublioskiego z r. 1770. 32 Steuart, tame, t. I, str. 131183. 33 Steuart, tame, t. I, str. 361/362: represents a portion of a man's time".

od pracy realnej, ale take od innych spoecznych form pracy. Jest ona dla niego buruazyjn form pracy w przeciwieostwie do jej form staroytnych i redniowiecznych. Interesuje go mianowicie przeciwieostwo midzy prac buruazyjn a feudaln, przy czym t ostatni obserwowa w fazie jej upadku zarwno w samej Szkocji, jak w czasie swoich podry po rozlegych obszarach kontynentu. Oczywicie Steuart wiedzia bardzo dobrze, e rwnie w epokach przedburuazyjnych produkt uzyskuje form towaru, a towar form pienidza, lecz dowodzi szczegowo, i towar jako elementarna forma podstawowa bogactwa i zbywanie jako panujca forma zawaszczania, s waciwe tylko buruazyjnej epoce produkcji, e wic charakter pracy tworzcej wartod wymienn jest specyficznie buruazyjny34. Po tym, jak szczeglne formy realnej pracy rolnictwo, manufaktur, eglug, handel itd. proklamowano kolejno jako prawdziwe rda bogactwa, Adam Smith proklamowa prac w ogle, a mianowicie w jej spoecznym caoksztacie, jako podzia pracy jedynym rdem materialnego bogactwa, czyli wartoci uytkowych. Nie dostrzega on tu zupenie elementu przyrodzonego, ktry jednak przeladuje go w sferze bogactwa wycznie spoecznego wartoci wymiennej. Adam okrela wprawdzie wartod towaru przez zawarty w nim czas pracy, nastpnie jednak przenosi znowu rzeczywistod tego okrelenia wartoci do czasw przedadamowych. Innymi sowy, to co si mu wydaje prawdziwe z punktu widzenia prostego towaru, staje si dla niego niejasne, gdy zamiast towaru wystpuj wysze i bardziej skomplikowane formy, jak kapita, praca najemna, renta gruntowa itd. Wyraa on to w ten sposb, e wartod towar w bya mierzona zawartym w nich czasem pracy w paradise lost *raju utraconym+ buruazji, gdzie ludzie jeszcze nie wystpowali wobec siebie jako kapitalici, robotnicy najemni, waciciele ziemscy, dzierawcy, lichwiarze itd., lecz, tylko jako proci wytwrcy towarw i osoby wymieniajce towary. Miesza on stale okrelanie wartoci towarw przez zawarty w nich czas pracy z okrelaniem ich wartoci przez wartod pracy, waha si wszdzie przy rozpatrywaniu szczegw i bierze obiektywne zrwnanie, jakie proces spoeczny przymusowo
34

Std rolnictwo patriarchalne, skierowane bezporednio ku tworzeniu wartoci uytkowych dla posiadacza ziemi, nazywa on naduyciem", wprawdzie nie w Sparcie lub Rzymie, a nawet nie w Atenach, ale za to w przemysowych krajach XVIII stulecia. To abusive agriculture" *naduycie rolnictwa+ nie jest trade" *zajciem przemysowym+, lecz tylko rodkiem utrzymania". Podobnie jak buruazyjne rolnictwo uwalnia wie od zbdnych gb, tak samo buruazyjn manufaktura oczyszcza przemys ze zbdnych rk.

przeprowadza pomidzy nierwnymi pracami, za subiektywne rwnouprawnienie indywidualnych prac35. Przejcie od pracy rzeczywistej do pracy tworzcej wartod wymienn, tzn. do pracy buruazyjnej w jej zasadniczej formie, prbuje wytumaczyd podziaem pracy. Tymczasem, o ile suszne jest, e prywatna wymiana zakada uprzednie istnienie podziau pracy, o tyle faszywe jest mniemanie, e podzia pracy zakada uprzednie istnienie prywatnej wymiany. Np. u Peruwian praca bya nadzwyczaj podzielona, chocia nie miaa tam miejsca prywatna wymiana, wymiana produktw jako towarw. W przeciwieostwie do Adama Smitha David Ricardo cile wypracowa okrelanie wartoci towaru przez czas pracy i wykaza, e prawo to rzdzi rwnie pozornie najbardziej mu przeczcymi buruazyjnymi stosunkami produkcji. Badania Ricarda ograniczaj si wycznie do wielkoci wartoci i w odniesieniu do niej domyla si on przynajmniej, e realizacja tego prawa zaley od okrelonych przesanek historycznych. Mwi mianowicie, e okrelanie wielkoci wartoci przez czas pracy odnosi si tylko do tych towarw, ktre mog byd dowolnie pomnaane przez przemys i ktrych produkcj rzdzi nieograniczona konkurencja"36. W rzeczywistoci oznacza to tylko, e warunkiem penego rozwinicia si prawa wartoci jest spoeczeostwo wielkiej produkcji przemysowej i wolnej konkurencji, tzn. nowoczesne spoeczeostwo buruazyjne. Poza tym Ricardo uwaa buruazyjn form pracy za wieczn, przyrodzon form pracy spoecznej. Pierwotnemu rybakowi i pierwotnemu myliwemu kae od razu, jako posiadaczom towarw, wymieniad ryby i zwierzyn w stosunku do czasu pracy uprzedmiotowionej w tych wartociach wymiennych. Przy tej sposobnoci popenia anachronizm, bo oto pierwotny rybak i pierwotny myliwy dla obliczenia zuycia swych narzdzi pracy zasigaj rady w tabelach rocznych spat, uywanych na londyoskiej giedzie w roku 1817.
35

Tak np. Adam Smith mwi: O rwnych ilociach pracy mona powiedzied, e zawsze i wszdzie stanowi dla robotnika rwne wartoci. Przy zwykym stanie swego zdrowia, si i usposobienia, przy zwykym stopniu swej sprawnoci i zrcznoci robotnik musi zawsze powicid t sam ilod swego odpoczynku, swej swobody i swej szczliwoci. Cena, ktr paci, pozostad musi ta sama, bez wzgldu na ilod dbr, jak w zamian otrzymuje. Tych moe, co prawda, nabywad raz wicej, raz mniej, ale wwczas zmienna jest wartod tych dbr, nie za pracy, za ktr je nabywa. Tak wic , jedynie praca, jako nigdy nie wahajca si w swej wartoci, stanowi wycznie ostateczny i rzeczywisty miernik, wedug ktrego oceniad i porwnywad mona wartod wszelkich dbr w kadym czasie i na kadym miejscu. Ona jest ich cen rzeczywist etc." (Wealth of Nations", ksiga I, rozdz. 5. Wyd. Wakefield, Londyn 183539, tom I, str. 104 i nast.). *Cyt. wg wyd. polskiego: A. Smith, Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw", ks. I, rozdz. V, wyd. Gebethner i Wolff, Krakw 1927, str. 41. Red. przek. polsk.+ 36 Ricardo, David, On the Principles of Political Economy and Taxation" *Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania"+, 3 wyd., Londyn 1821, str. 3.

Paralelogramy pana Owena"37 wydaj si byd jedyn oprcz buruazyjnych znan mu form spoeczeostwa. Chocia ograniczony tym buru azyjnym horyzontem, Ricardo analizuje buruazyjn ekonomi ktra w istocie wyglda zupenie inaczej ni przy powierzchownym ujciu z tak cisoci teoretyczn, e lord Brougham mg o nim powiedzied: Mr. Ricardo seemed as if he had dropped from an other planet". *Pan Ricardo sprawia wraenie, jak gdyby spad z innej planety+. W bezporedniej polemice z Ricardem Sismondi podkrela zarwno specyficznie spoeczny charakter pracy tworzcej wartod wymienn38, jak i okrela jako cech charakterystyczn naszego postpu ekonomicznego" to, e wielkod wartoci sprowadza si do niezbdnego czasu pracy, czyli do stosunku midzy potrzeb caego spoeczeostwa a iloci pracy wystarczajc do zaspokojenia tej potrzeby39. Sismondi nie jest ju w niewoli wyobraenia Boisguilleberta, e praca tworzca wartod wymienn jest faszowana przez pienidz, ale podobnie jak Boisguillebert oskara pienidz, Sismondi oskara wielki kapita przemysowy. Jeeli ekonomia polityczna w osobie Ricarda w sposb bezwzgldny wyciga ostateczne wnioski i na tym si kooczy Sismondi uzupenia to zakooczenie, ukazujc jej zwtpienie o sobie samej. Poniewa Ricardo, jako ten, ktry zakooczy dzieo klasycznej ekonomii politycznej, najbardziej precyzyjnie sformuowa i rozwin okrelenie wartoci wymiennej przez czas pracy, przeto na nim z natury rzeczy koncentruje si polemika wszczta ze strony ekonomistw. Jeeli polemik t uwolnid od jej w wielkiej mierze niedorzecznej40 formy, to mona j ujd w nastpujcych punktach: Po pierwsze: Sama praca posiada wartod wymienn i rne prace maj rn wartod wymienn. Bdnym koem jest robienie z wartoci wymiennej miernika wartoci wymiennej, bo suca za miernik wartod wymienna sama znw potrzebuje miernika. Ten zarzut sprowadza si do zagadnienia: przy danym
37

Ironiczna nazwa nadana projektowi angielskiego socjalisty Owena, zmierzajcemu do rozwizania kwestii bezrobotnych podczas kryzysu 1816/1817; Owen proponowa utworzenie osiedli, ktre miay byd symetrycznie podzielone na paralelogramy (rwnolegoboki). Red. przek. polsk. 38 33 Sismondi, Etudes sur l'economie politique", t. II, Bruksela 1837. Przeciwieostwo midzy wartoci uytkow a wymienn jest tym, do czego handel sprowadzi ca spraw". Str. 161. 39 Sismondi, tame, str. 163166 i nast. 40 Najniedorzeczniejszej chyba w uwagach J. B. Saya do francuskiego przekadu Ricarda przez Constancio, a najbardziej pedantycznej i zarozumiaej w ostatnio wydanej Theory of Exchange", Londyn 1858, napisanej przez pana Macleoda.

czasie pracy, jako immanentnym mierniku wartoci wymiennej, rozwind na tej podstawie kwesti pacy roboczej. Odpowied na to daje nauka o pracy najemnej. Po drugie: Jeeli wartod wymienna produktu jest rwna zawartemu w nim czasowi pracy, to wartod wymienna jednego dnia pracy rwna si produktowi tego dnia pracy. Czyli paca robocza musi byd rwna produktowi pracy 41. Lecz w rzeczywistoci rzecz przedstawia si odwrotnie. Ergo. Ten zarzut sprowadza si do zagadnienia: w jaki sposb produkcja oparta na wartoci wymiennej okrelonej tylko czasem pracy prowadzi do takiego wyniku, e wartod wymienna pracy jest mniejsza ni wartod wymienna jej produktu? Zagadnienie to rozwizujemy przy rozpatrywaniu kapitau. Po trzecie: Cena rynkowa towarw spada poniej lub podnosi si ponad ich wartod wymienn wraz ze zmieniajcym si stosunkiem popytu i poday. A zatem wartod wymienna towarw jest okrelona przez stosunek popy ki i poday, a nie przez zawarty w nich czas pracy. W tym osobliwym wniosku stawia si w gruncie rzeczy tylko pytanie, w jaki sposb na podstawie wartoci wymiennej ksztatuje si odmienna od niej cena rynkowa, albo raczej, w jaki sposb prawo wartoci wymiennej urzeczywistnia si tylko w swym wasnym przeciwieostwie. Zagadnienie to znajduje rozwizanie w nauce o konkurencji. Po czwarte: Sprzecznod ostatnia i pozornie najbardziej uderzajca, jeeli nie jest przedstawiona, jak to si zazwyczaj dzieje, w postaci dziwacznych przykadw: jeeli wartod wymienna jest niczym innym, jak zawartym w towarze czasem pracy, to jak mog towary, ktre nie zawieraj adnej pracy, mied wartod wymienn, albo innymi sowy, skd si bierze wartod wymienna samych si przyrody? Zagadnienie to znajduje rozwizanie w nauce o rencie gruntowej.

41

Ten zarzut wysunity przeciw Ricardo przez ekonomi buruazyjn podjli potem socjalici. Zakadajc teoretyczn trafnod formuy, oskarono praktyk o sprzecznod z teori i wezwano buruazyjne spoeczeostwo, aby wycigno w praktyce rzekome konsekwencje z wasnej zasady teoretycznej. Przynajmniej w ten sposb socjalici angielscy zwrcili formu wartoci wymienne j Ricarda przeciw ekonomii politycznej. Panu Proudhonowi przypado w udziale nie tylko uznad podstawow zasad starego spoeczeostwa za zasad nowego, ale take ogosid si za wynalazc formuy, w ktrej Ricardo uj cay wynik klasycznej ekonomii angielskiej. Zostao dowiedzione, e nawet utopistyczna interpretacja formuy Ricarda w Anglii ju przebrzmiaa, gdy pan Proudhon odkry" j po drugiej stronie Kanau. (Por. moj prac: Misere de la Philosophie etc." *Ndza filozofii itd." ], Pary 1847, paragraf o la valeur constituee *wartoci ukonstytuowanej+. *Str. 18 i nast.])

Rozdzia drugi

Pienidz, czyli cyrkulacja prosta

W debacie parlamentarnej nad ustawami bankowymi Sir Roberta Peela z lat 1844 i 1845 Gladstone zauway, e nawet miod nie uczynia gupcami wikszej iloci ludzi ni mdrkowanie nad istot pienidza. Mwi o Br ytyjczykach do Brytyjczykw. Natomiast Holendrzy, czyli ludzie, ktrzy wbrew wtpliwociom Petty'ego od dawna posiadali niebiaoski talent" do spekulacji pieninych, nigdy nie zmarnowali swego talentu na spekulacj na temat pienidza. Gwna trudnod analizy pienidza jest pokonana, gdy si zrozumiao jego pochodzenie z samego towaru. Przy takim zaoeniu idzie ju tylko o to, aby cile ujd waciwe pienidzowi okrelonoci formy, co jest w pewnej mierze utrudnione, gdy wszystkie stosunki buruazyjne wystpuj jako pozocone lub posrebrzone, jako stosunki pienine i dlatego forma pienina wydaje si posiadad nieskooczenie wielorak tred, ktra jej samej jest obca. W dalszym badaniu naley mied na uwadze, e idzie tylko o te formy pienidza, ktre wyrastaj bezporednio z wymiany towarw, a nie o jego formy przynalene do wyszego szczebla procesu produkcji, jak np. pienidz kredytowy. Dla uproszczenia przyjto wszdzie zoto jako towar pieniny.

1. Miernik wartoci
Pierwszy proces cyrkulacji jest, rzec mona, procesem teoretycznym, przygotowawczym do rzeczywistej cyrkulacji. Towary istniejce jako wartoci uytkowe stwarzaj sobie przede wszystkim form, w ktrej wystpuj wzajemnie wobec siebie w sposb idealny jako wartoci wymienne, jako

okrelone iloci uprzedmiotowionego oglnego czasu pracy. Jak widzielimy, pierwszy konieczny akt tego procesu polega na tym, e towary wyodrbniaj spord siebie pewien towar specyficzny, powiedzmy zoto, jako bezporedni materializacj oglnego czasu pracy, czyli oglny ekwiwalent. Powrdmy na chwil do tej formy, w ktrej towary przeksztacaj zoto w pienidz. 1 tona elaza = 2 uncjom zota, 1 kwarter pszenicy = 1 uncji zota, 1 cetnar kawy = 1/4 uncji zota, 1 cetnar potau = 1/2 uncji zota, 1 tona brazylijskiego drewna = 1/2 uncji zota, Y towaru = X uncji zota. W tym szeregu rwnao elazo, pszenica, kawa, pota itd. wystpuj wzajemnie wobec siebie jako materializacja jednorodnej pracy, mianowicie pracy zmaterializowanej w zocie, w ktrej cakowicie zanika wszelka odrbnod rzeczywistych prac przedstawionych w ich rnorodnych wartociach uytkowych. Jako wartod s one identyczne s materializacj tej samej pracy, czyli s t sam materializacj pracy, zotem. Jako jednorodna materializacja tej samej pracy wykazuj tylko jedn rnic, ilociow, czyli wystpuj jako wartoci rnej wielkoci, gdy w ich wartociach uytkowych zawarty jest niejednakowy czas pracy. Bdc tymi poszczeglnymi towarami, odnosz si jednoczenie wzajemnie do siebie jako uprzedmiotowienie oglnego czasu pracy, przez to, e odnosz si do samego oglnego czasu pracy jako do wyodrbnionego towaru, zota. Ten sam majcy charakter procesu stosunek, w ktrym wystpuj wzajemnie wobec siebie jako wartoci wymienne, przedstawia zawarty w zocie czas pracy jako oglny czas pracy, ktrego dana ilod wyraa si w rnych ilociach elaza, pszenicy, kawy itd., sowem, w wartociach uytkowych wszystkich towarw, czyli rozwija si bezporednio w nieskooczonym szeregu ekwiwalentw towarowych. Przez to, e towary wszechstronnie wyraaj w zocie swe wartoci wymienne, zoto wyraa swoj wartod wymienn bezporednio we wszystkich towarach. Przez

to, e towary nadaj sobie samym wzajemnie form wartoci wymiennej, nadaj one zo tu form oglnego ekwiwalentu, czyli pienidza. Poniewa wszystkie towary mierz w zocie swoje wartoci wymienne w tym stosunku, w jakim okrelona ilod zota i okrelona ilod towaru zawieraj jednakowy czas pracy, zoto staje si miernikiem wartoci, i pocztkowo tylko dziki temu przeznaczeniu jako miernik wartoci, ktry mierzy swoj wasn wartod bezporednio w caym krgu ekwiwalentw towarowych zoto staje si oglnym ekwiwalentem, czyli pienidzem. Z drugiej strony wartod wymienna wszystkich towarw wyraa si teraz w zocie. Naley w tym wyraeniu rozrnid moment ilociowy i moment jakociowy. Wartod wymienna towaru istnieje jako materializacja tego samego jednorodnego czasu pracy; wielkod wartoci towaru jest przedstawiona wyczerpujco, gdy w tym samym stosunku, w jakim towary przyrwnane s do zota, s przyrwnane wzajemnie do siebie. Z jednej strony wystpuje oglny charakter zawartego w nich czasu pracy, z drugiej za jego ilod w swoim zotym ekwiwalencie. Wartod wymienna towarw, wyraona w ten sposb jako oglna ekwiwalentnod i zarazem jako stopieo tej ekwiwalentnoci w jednym specyficznym towarze, czyli w jedynym tylko przyrwnaniu towarw do specyficznego towaru, jest cen. Cena jest przeobraon form, w ktrej wartod wymienna towarw wystpuje w procesie cyrkulacji. A wic przez ten sam proces, w ktrym towary przedstawiaj swoje wartoci jako ceny w zocie, przedstawiaj one zoto jako miernik wartoci, a zatem jako pienidz. Gdyby towary wszechstronnie mierzyy swe wartoci w srebrze, pszenicy lub miedzi, a wic przedstawiay je jako ceny w srebrze, pszenicy lub miedzi, srebro, pszenica lub mied stayby si miernikiem wartoci, a tym samym oglnym ekwiwalentem. Aby wystpid w cyrkulacji jako ceny, towary musz przed cyrkulacj byd wartociami wymiennymi. Zoto staje si miernikiem wartoci tylko dlatego, e wszystkie towary mierz nim swoj wartod wymienn. Wszechstronnod tego rozwijajcego si stosunku, z ktrej jedynie wypywa charakter zota jako miernika, zakada jednak, e kady poszczeglny towar mierzy si zotem odpowiednio do czasu pracy zawartego w nich obu, e wic rzeczywist miar towaru i zota jest sama praca, albo te, e towar i zoto

drog bezporedniego handlu zamiennego s przyrwnane jako wartoci wymienne. Kwestia, w jaki sposb to przyrwnanie praktycznie si odbywa, nie moe byd roztrzsana w sferze cyrkulacji prostej. Tyle jednak jest jasne, e w krajach wytwarzajcych zoto i srebro okrelony czas pracy wciela si bezporednio w okrelon ilod zota d srebra, podczas gdy w krajach, ktre nie wytwarzaj zota i srebra, ten sam wynik jest osigany drog okln, przez bezporedni lub poredni wymian towarw krajowych, tzn. okrelonej czci narodowej przecitnej pracy, za okrelon ilod zmaterializowanego w z ocie i srebrze czasu pracy krajw posiadajcych kopalnie. Aby mc suyd jako miernik wartoci, zoto musi byd w miar monoci wartoci zdoln do zmian, gdy moe si ono stad ekwiwalentem innych towarw tylko jako materializacja czasu pracy, tymczasem w miar zmian si produkcyjnych realnej pracy ten sam czas pracy urzeczywistnia si w nierwnych ilociach tych samych wartoci uytkowych. Jak przy przedstawieniu wartoci wymiennej kadego towaru w wartoci uytkowej innego towaru, tak samo przy ocenie wszystkich towarw w zocie zakada si tylko, e zoto reprezentuje w danym momencie dan ilod czasu pracy. W zastosowaniu do zmiany jego wartoci obowizuje poprzednio rozwinite prawo wartoci wymiennych. Jeeli wartod wymienna towarw pozostaje niezmieniona, oglny wzrost ich cen w zocie jest moliwy tylko wtedy, gdy spada wartod wymienna zota. Jeeli wartod wymienna zota pozostaje niezmieniona, oglny wzrost cen w zocie jest moliwy tylko wtedy, gdy wzrastaj wartoci wymienne wszystkich towarw. Odwrotnie dzieje si w przypadku oglnego spadku cen towarw. Jeeli wartod uncji zota spada lub wzrasta z powodu zmiany czasu pracy potrzebnego do produkcji zota, to spada lub wzrasta rwnomiernie dla wszystkich innych towarw, przedstawia wic, jak poprzednio, wobec wszystkich towarw czas pracy o danej wielkoci. Te same wartoci wymienne s obecnie mierzone w wikszych lub mniejszych ni poprzednio ilociach zota, ale s oceniane w stosunku do wielkoci ich wartoci, a wic zachowuj ten sam wzajemny stosunek wartoci. Stosunek 2:4:8 pozostaje taki sam jak 1:2:4 lub 4 : 8 : 16. Zmieniona ilod zota, ktr s mierzone wartoci wymienne przy zmieniajcej si wartoci zota, tak samo nie jest przeszkod dla funkcjonowania zota jako miernika wartoci, jak 15 razy mniejsza wartod srebra w stosunku do zota nie przeszkadza, aby srebro

wypierao zoto z tej funkcji. Poniewa czas pracy jest miernikiem midzy zotem a towarami, zoto za o tyle tylko staje si miernikiem wartoci, o ile wszystkie towary s w nim mierzone, to jest tylko zudzeniem procesu cyrkulacji, jakoby pienidz czyni towary wspmiernymi42. Przeciwnie wsp-miernod towarw jako uprzedmiotowionego czasu pracy czyni zoto pienidzem. Realn postaci, w jakiej towary wchodz do procesu wymiany, jest postad ich wartoci uytkowych. Rzeczywistym oglnym ekwiwalentem maj si one stad dopiero przez ich zbycie. Okrelenie ich cen jest tylko ich idealn przemian w oglny ekwiwalent, przyrwnaniem ich do zota, ktre dopiero ma byd zrealizowane. Ale e towary w swych cenach przeobraane s w zoto tylko idealnie, czyli w zoto tylko wyobraone, a ich byt pieniny nie jest jeszcze w rzeczywistoci odczony od ich bytu realnego, przeto zoto zostao przeksztacone dopiero w pienidz idealny, jest dopiero miernikiem wartoci, a okrelone iloci zota funkcjonuj w rzeczywistoci tylko jako nazwy okrelonych iloci czasu pracy. Od okrelanego sposobu, w jaki towary wzajemnie prezentuj sobie sw wasn wartod wymienn, zaley w kadym wypadku okrelonod formy, w jakiej zoto krystalizuje si jako pienidz. Towary wystpuj teraz wobec siebie jako istoty o podwjnym bycie, realnie jako wartoci uytkowe, idealnie jako wartoci wymienne. Dwoist form zawartej w nich pracy prezentuj sobie teraz wzajemnie w ten sposb, e szczeglna realna praca istnieje rzeczywicie jako ich wartod uytkowa, podczas gdy oglny abstrakcyjny czas pracy otrzymuje w ich cenie byt wyobraony, w ktrym stanowi one jednorodn i tylko ilociowo rn materializacj tej samej substancji wartoci.

42

Arystoteles rozumie wprawdzie, e wartod wymienna towarw stanowi zaoenie cen towarw: e... wymiana istniaa, zanim istnia pienidz, to jest jasne; nie ma bowiem rnicy, czy dajemy za dom pid , czy te ilod pienidzy, jak te pid s warte". Z drugiej strony, poniewa towary dopiero w cenie posiadaj wzajemnie dla siebie postad wartoci wymiennej, przeto jego zdaniem staj si one wspmierne dziki pienidzowi. Wszystko musi mied cen; gdy w ten sposb zawsze bdzie istnied wymiana, a przeto i spoeczeostwo. Jako pienidz, na podobieostwo miary, czyni rzeczy wspmiernymi, aby je potem pomidzy sob przyrwnad. Nie ma bowiem spoeczeostwa bez wymiany, a wymiana nie moe istnied bez rwnoci, rwnod za bez wspmiernoci". Nie jest dla niego tajemnic, e te rnorodne, mierzone pienidzem rzeczy s wielkociami zgoa niewspmiernymi. Poszukuje on jednoci towarw jako wartoci wymiennych, ktrej jako staroytny Grek nie mg znaled. Znajduje takie wyjcie z kopotu, e rzeczy same przez si niewspmierne czyni wspmiernymi poprzez pienidz, o ile jest to niezbdne dla potrzeb praktycznych. Wprawdzie nie jest to w istocie moliwe, aby rzeczy tak rnorodne stay si wspmiernymi, ale dla potrzeby praktycznej dzieje si tak". (Arystoteles, Ethica Nicomachaea", ks. V, rozdz. 8, wyd. Bekkeri, Oxonii 1837. [Opera, t. IX, str. 99 i nast.])

Rnica midzy wartoci wymienn a cen wystpuje z jednej strony jako tylko nominalna; jak mwi Adam Smith, praca jest realn, a pienidz nominaln cen towarw. Zamiast oceniad 1 kwarter pszenicy w 30 dniach pracy, ocenia si go teraz w 1 uncji zota, jeeli jedna uncja zota jest produktem 30 dni pracy. Z drugiej strony rnica ta tak dalece nie jest zwyk tylko rnic nazw, e przeciwnie, koncentruj si w niej wszystkie burze, ktre gro towarowi w rzeczywistym procesie cyrkulacji. 30 dni pracy s zawarte w kwarterze pszenicy, tote nie trzeba go dopiero wyraad w czasie pracy. Lecz zoto jest towarem rnym od pszenicy i tylko w cyrkulacji moe si okazad, czy kwarter pszenicy rzeczywicie stanie si uncj zota, jak to jest antycypowane w jego cenie. Zaley to od tego, czy okae si on lub nie okae wartoci uytkow, czy zawarta w nim ilod czasu pracy okae si lub nie okae iloci czasu pracy uznan przez spoeczeostwo za koniecznie potrzebn do wytworzenia kwarteru pszenicy. Towar jako taki jest wartoci wymienn, posiada cen. W tej rnicy midzy wartoci wymienn a cen ujawnia si fakt, e zawarta w towarze szczeglna indywidualna praca musi byd dopiero poprzez proces zbycia przedstawiona jako swoje przeciwieostwo, jako wyzuta z. osobowoci, abstrakcyjnie oglna i tylko w tej formie spoeczna praca, tzn. jako pienidz. To, czy praca jest zdolna do takiego przedstawienia czy nie, wydaje si rzecz przypadku. Jakkolwiek wic wartod wymienna towaru uzyskuje w cenie byt tylko idealnie od towaru odmienny, a dwoisty byt zawartej w nim pracy istnieje dopiero jako rnorodny sposb przejawiania si, jakkolwiek wic z drugiej strony materializacja oglnego czasu pracy, zoto, wystpuje wobec rzeczywistego towaru dop iero jako wyobraony miernik wartoci to jednak w bycie wartoci wymiennej jako ceny lub zota jako miernika wartoci zawarta jest w sposb utajony koniecznod zbycia towaru za brzczce zoto i moliwod niezbycia go, sowem, caa ta sprzecznod, ktra wypywa std, e produkt jest towarem, czyli e szczeglna praca prywatnej jednostki, aby uzyskad spoeczny walor, musi byd przedstawiona jako bezporednie jej przeciwieostwo, jako praca abstrakcyjnie oglna. Utopici, ktrzy chc towaru, ale nie chc pienidza, chc produkcji opartej na prywatnej wymianie, ale bez koniecznych warunkw tej produkcji, s wic konsekwentni, gdy unicestwiaj" pienidz nie dopiero w jego uchwytnej

postaci, lecz ju w jego nieuchwytnej i uudnej formie miernika wartoci. W niewidzialnym mierniku wartoci czai si twardy pienidz. Jeeli mamy do czynienia z procesem, w ktrym zoto stao si miernikiem wartoci, a wartod wymienna cen, wtedy wszystkie towary s w swoich cenach tylko wyobraonymi ilociami zota rnej wielkoci. Jako takie rne iloci tej samej rzeczy, zota, s one sobie rwne, porwnywaj si i mierz pomidzy sob i w ten sposb wytwarza si techniczna koniecznod odniesienia ich do ustalonej iloci zota jako jednostki miary, takiej jednostki miary, ktra si przeksztaca nastpnie w skal przez to, e si dzieli na uamkowe czci, ktre z kolei dziel si znw na uamkowe czci43. Lecz iloci zota jako takie s mierzone ich wag. Skala jest wic ju gotowa w powszechnych miarach wagi kruszcw, ktre przeto w kadej cyrkulacji kruszcowej su pierwotnie take jako skala cen. Skoro towary odnosz si do siebie ju nie jako wartoci wymienne mierzalne czasem pracy, lecz jako jednoimienne wielkoci mierzone w zocie, zoto przeksztaca si z miernika wartoci w skal cen. Porwnanie midzy sob cen towarw jako rnych iloci zota krystalizuje si w ten sposb w znakach wpisywanych w wyobraon ilod zota i reprezentujcych zoto jako skal podzielon na uamkowe czci. Zoto jako miernik wartoci i skala ce n posiada zupenie rne okrelonoci formy, a pomieszanie jednej z drug zrodzio najbardziej dziwaczne teorie. Miernikiem wartoci jest zoto jako uprzedmiotowiony czas pracy, skal cen jako okrelona waga kruszcu. Miernikiem wartoci staje si zoto dziki temu, e jako wartod wymienna odniesione jest do towarw jako wartoci wymiennych w skali cen okrelona ilod zota suy za jednostk dla innych iloci zota. Miernikiem wartoci jest zoto dlatego, e wartod jego jest zmienna skal cen dlatego, e jest utrwalone jako niezmienna jednostka wagi. Tutaj, podobnie jak przy wszelkich oznaczeniach miary jednoimiennych wielkoci, rozstrzyga trwaod i okrelonod stosunkw miar. Koniecznod ustalenia pewnej iloci zota jako jednostki miary, a uamkowych czci, na ktre si ona dzieli, jako poddziaw tej jednostki, Brodzia wyobraenie, jakoby okrelona ilod zota, posiadajca oczywicie
43

T osobliwod, e uncja zota w Anglii, jako jednostka miary pienidza, nie jest podzielona na odpowiedni liczb uamkowych czci, tumaczy si, jak nastpuje: Nasz system pieniny by pocztkowo przystosowany tylko do uywania srebra dlatego uncja srebra moe byd zawsze podzielona na odpowiedni ilod monet; ale e zoto dopiero w czasach pniejszych zostao wprowadzone do systemu pieninego, przystosowanego wycznie do srebra, przeto z uncji zota nie moe byd wybita odpowiednia ilod monet". (Maclaren, History of the Curren cy", str. 16, Londyn 1858.)

zmienn wartod, znajdowaa si w trwaym stosunku wartoci do wartoci wymiennych towarw, przy czym przeoczono tylko, e wartoci wymienne towarw przeobraaj si w ceny, w iloci zota, zanim jeszcze zoto rozwino si jako skala cen. Niezalenie od zmian wartoci zota, rne iloci zota odnosz si do siebie stale w tym samym stosunku wartoci. Gdyby wartod zota spada o 1000 procent, 12 uncji zota posiadaoby nadal 12-krotnie wiksz wartod ni jedna uncja zota, a przy cenach idzie tylko o wzajemny stosunek rnych iloci zota. Poniewa z drugiej strony uncja zota ze spadkiem lub wzrostem swej wartoci nie zmienia bynajmniej swej wagi, nie zmienia si rwnie waga jej uamkowych czci i w ten sposb zoto suy stale jako niezmienna skala cen, niezalenie od zmian jego wartoci44. Historyczny proces, ktry wyjanimy pniej natur cyrkulacji kruszcowej, sprawi, e zachowano t sam nazw wagow dla nieustannie si zmieniajcej i zmniejszajcej wagi kruszcw szlachetnych w ich funkcji skali cen. I tak funt angielski oznacza mniej ni jedn trzeci swej pierwotnej wagi, a funt szkocki przed uni *Szkocji z Angli Red. przek. polsk.+ ju tylko 1/36, francuski livre 1/74, hiszpaoski maravedi mniej ni 1/1000, portugalski re jeszcze o wiele mniejsz proporcj. W ten sposb pienine nazwy wagi kruszcu oddzielay si w przebiegu historycznym od powszechnych nazw ich wagi45. Poniewa okrelenie jednostki miary, jej uamkowych czci oraz ich nazw jest z jednej strony czysto umowne, z drugiej za strony winno posiadad w cyrkulacji charakter powszechny i konieczny, musiao si ono stad okreleniem ustawowym. Ta czysto formalna operacja przypada wic w udziale rzdom46.
44

Pienidz moe nieustannie zmieniad wartod, a mimo to jest rwnie dobrze miernikiem wartoci, jak gdyby jego wartod pozostawaa cakowicie bez zmiany. Przypudmy np., e wartod jego si zmniejszya. Przed tym zmniejszeniem si za jedn gwine mona by byo kupid trzy buszle pszenicy, czyli prac 6 dni; pniej mona by kupid tylko 2 buszle pszenicy, czyli prac 4 dni. W obydwu wypadkach, przy danym stosunku pszenicy i pracy do pienidza, ich wzajemny stosunek da si okrelid innymi sowy, moemy ustalid, e jeden buszel pszenicy jest wart 2 dni pracy. Oto wszystko, co zawiera mierzenie wartoci, ktre po spadku wartoci odbywa si tak samo jak poprzednio. Wyrnienie pewnej rzeczy jako miernika wartoci jest cakowicie niezalene od zmiennoci jej wasnej wartoci". (Bailey, Money and its Vicissitudes", Londyn 1837, str . 9, 10.) 45 Rodzaje pienidza, ktrych nazwy s dzi ju tylko idealne, nale u wszystkich ludw do najdawniejszych; wszystkie one niegdy byy realne" (to ostatnie w takim zakresie niesuszne), i wanie dlatego, e byy realne, liczenie odbywao si p rzy ich pomocy". (Galiani, Della Moneta", tame str. 153.) 46 Romantyczny A. Muller powiada: Wedug naszych wyobraeo kady niezaleny monarcha ma prawo mianowania pienidza kruszcowego i nadawania mu spoecznej wartoci nominalnej, rangi, stanowiska i tytuu". (A. H. Muller, Die Elemente der Staatskunst", Berlin 1809, str. 288, t. II.) Co si tyczy tytuu, to pan radca dworu ma racj; zapomina tylko o treci. Jak baamutne byy jego wyobraenia", okazuje si np. w nastpujcym urywku: Dla kadego jest jasne, jak wiele zaley od trafnego okrelenia ceny monet, zwaszcza w takim kraju jak Anglia, gdzie rzd ze wspaniaomylnym liberalizmem bije monety bezpatnie (pan Muller wierzy, zdaje si, e personel rzdu angielskiego pokrywa koszty mennicze z wasnej kieszeni), nie biorc adnej opaty menniczej itd., a wic, gdyby rzd ustali monetarn cen zota na poziomie znacznie wyszym od ceny rynkowej, gdyby zamiast

Okrelony kruszec, sucy za materia pieniny, by dany przez warunki spoeczne. Ustawowa skala cen jest oczywicie rna w rnych krajach. W Anglii np. uncja jako waga kruszcu dzieli si na pe nnyweights, grains i carats troy, lecz uncja zota jako jednostka miary pienidza dzieli si na 3 i 7/8 suwerena, suweren na 20 szylingw, szyling na 12 pensw, tak e 100 funtw 22-karatowego zota (1200 uncji) rwna si 4 672 suwerenom i 10 szylingom. Natomiast na rynku wiatowym, na ktrym znikaj granice krajw, znikaj znw te narodowe charakteryzacje miar pieninych, ustpujc miejsca powszechnym miarom wagi kruszcw. Cena towaru, czyli ilod zota, w ktr on zosta idealnie przeobraony, wyraa si wic obecnie w pieninych nazwach skali pienidza. Zamiast wic mwid, e kwarter pszenicy rwna si jednej uncji zota, powiedziano by w Anglii, e rwna si on 3 funtom szterlingom 17 szylingom i 1072 pensom. W ten sposb wszystkie ceny wyraaj si jednoimiennie. Swoista forma, jak towary nadaj swej wartoci wymiennej, jest przeobraona w nazwy pienine, w ktrych towary mwi sobie wzajemnie, ile s warte. Pienidz ze swej strony staje si pienidzem, rachunkowym47. Przemiana towaru w pienidz rachunkowy, dokonana w gowie, na papierze, w mowie, odbywa si zawsze, gdy tylko jaki rodzaj bogactwa jest ujmowany z punktu widzenia wartoci wymiennej48. Do tej przemiany jest potrzebny materia zoty, ale tylko jako materia wyobraony. Aby ocenid wartod 1 000 bel baweny w okrelonej iloci uncyj zota, a t ilod uncyj z kolei wyrazid w nazwach rachunkowych uncji, w funtach szterlingach, szylingach, pensach, nie
pacid za uncj zota jak dzi 3 funty szterl. 17 szylingw 10/2 pensa, ustali cen uncji zota na 3 funty 19 szylingw, wszystkie pienidze popynyby do mennicy, otrzymane tam srebro wymieniono by na rynku na taosze tutaj zoto, ktre zanoszono by znw do mennicy, i w caym systemie monetarnym nastaby nieporzdek" (str. 280, 281, tame). Aby utrzymad porzdek w angielskiej mennicy, Muller wprowadza nieporzdek" u siebie. Podczas gdy szyling i pens s po prostu tylko nazwami, reprezentowanymi przez srebrne i miedziane znaki nazwami okrelonych czci jednej uncji zota, Muller wmawia sobie, e uncja zota jest oceniana w zocie, w srebrze i miedzi uszczliwiajc w ten sposb Anglikw potrjn standard of value *potrjn walut+. Co prawda, srebro jako miara pienina obok zota zostao formalnie skasowane dopiero w r. 1816, przez 56 George II I. c. 68 *Oznacza to: 68 ustawa z 56 roku rzdw Jerzego III. Red.+. W istocie rzeczy byo ono ju skasowane ustawowo w roku 1734 przez 14 George II. c. 42 *42 ustawa z 14 roku rzdw Jerzego II. Red.+, a jeszcze znacznie wczeniej przez praktyk. Dwie okolicznoci uczyniy A. Mullera specjalnie zdolnym do tzw. wyszego pojmowania ekonomii politycznej. Z jednej strony jego gruntowna nieznajomod faktw ekonomicznych, z drugiej jego czysto dyletancki, marzycielski stosunek do filozofii. 47 Gdy zapytano Anacharsisa, po co Hellenom potrzebny jest pienidz, odpowiedzia: do liczenia". (Athenaeus, Deipnosophistai", ks. IV, 49, t. 2 *str. 120+. Wyd. Schweighausera 1802.) 48 G. Garnierowi, jednemu z wczeniejszych francuskich tumaczy Adama Smitha, przyszed do gowy osobliwy pomys ustalenia stosunku midzy uywaniem pienidza rachunkowego a uywaniem rzeczywistego pienidza. Stosunek wynosi 10 do 1. (G. Garnier, Histoire de la monnaie depuis les temps de la plus haute antiquite etc", t. I, str. 78.)

trzeba nawet atomu rzeczywistego zota. I tak w Szkocji przed ustaw bankow Sir Roberta Peela z roku 1845 nie byo w obiegu ani jednej uncji zota, chocia uncja zota, wyraona mianowicie w angielskiej skali rachunkowej w 3 f. szterl. 17 szylingach 10 i 1/2 pensach, suya za ustawow miar cen. Tak srebro suy jako miara cen w wymianie towarowej midzy Syberi a Chinami, jakkolwiek handel ten jest w rzeczywistoci zwykym handlem zamiennym. Jest przeto obojtne dla pienidza jako pienidza rachunkowego, czy to sama jego jednostka miary czy te jej uamki s rzeczywicie wybijane z metalu, czy ni e. W Anglii za czasw Wilhelma Zdobywcy 1 f. szterl., wwczas 1 funt czystego srebra, oraz szyling, 1/20 funta, istniay tylko jako pienidz rachunkowy, gdy pens, 1/240 funta srebra, by najwiksz istniejc monet srebrn. Odwrotnie, w dzisiejszej Anglii nie istniej szylingi i pensy, chod s ustawowymi nazwami rachunkowymi okrelonych czci jednej uncji zota. Pienidz jako pienidz rachunkowy moe w ogle istnied tylko idealnie, podczas gdy pienidz rzeczywicie istniejcy jest bity wedug zupenie inn ej skali. I tak w wielu angielskich koloniach w Ameryce Pnocnej cyrkulujcy pienidz skada si jeszcze dugo w XVIII stuleciu z monet hiszpaoskich i portugalskich, gdy pienidz rachunkowy by wszdzie ten sam, co w Anglii49. Poniewa zoto jako skala cen wystpuje pod tymi samymi nazwami rachunkowymi, co ceny towarw, a wic np. zarwno uncja zota, jak tona elaza wyraana jest w 3 f. szt. 17 szylingach i 1072 pensach, przeto nazwano te jego rachunkowe nazwy jego cen monetarn. Z tego powstao dziwaczn e wyobraenie, jakoby zoto byo oceniane w jego wasnym materiale i jakoby w odrnieniu od wszystkich innych towarw otrzymywao od paostwa stal cen. Ustalenie nazw rachunkowych dla okrelonych czci wagowych zota wzdto za ustalenie wartoci tyche50. Tam, gdzie zoto suy jako element okrelania cen, a wic jako pienidz rachunkowy, nie tylko nie posiada staej ceny, lecz w ogle nie posiada ceny. Aby zoto mogo posiadad cen, tzn. wyraad si w jakim
49

Akt wydany w Marylandzie w roku 1723 czynicy tytoo ustawow monet, lecz z wyraeniem jego wartoci w angielskim pienidzu zotym, mianowicie jeden pens za funt tytoniu, przypomina leges barbarorum, gdzie, odwrotnie, okrelone sumy pienine zrwnywano z woami, krowami itd. W tym wypadku rzeczywistym materiaem pienidza rachunkowego nie byo zoto ani srebro, tylko w i krowa. 50 Tak na przykad w Familiar words" pana Davida Urquharta czytamy: Wartod zota musi byd mierzona sama sob: w jaki to sposb jaki materia moe byd miar swej wasnej wartoci w innych rzeczach? Wartod zota musi byd ustalona przy pomocy jego wasnej wagi, przy faszywym nazwaniu tej wagi, i w ten sposb uncja zota musi byd warta tyle a tyle funtw i uamkw funta. Lecz jest to sfaszowanie miary, a nie ustalenie skali". [Londyn 1856, str. 104 i nast.]

specyficznym towarze jako oglny ekwiwalent, w towar musiaby grad w procesie cyrkulacji t sarn wyjtkow rol, co zoto. Lecz dwa towary, wyczajce wszelkie inne towary, wyczaj si wzajemnie. Gdzie wic zoto i srebro istniej obok siebie ustawowo jako pienidz, tan. jako miernik wartoci, stale byy czynione daremne prby potraktowania ich jako jedn i t sam substancj. Zakadajc, e ten sam czas pracy uprzedmiotawia si niezmiennie w tej samej proporcji srebra i zota, zakada si faktycznie, e srebro i zoto s t sam substancj, a srebro, ten mniej wartociowy kruszec, stanowi niezmienny uamek zota. Od panowania Edwarda III do czasw Jerzego II historia angielskiego systemu pieninego przebiega w nieprzerwanym szeregu zakceo wynikajcych z kolizji midzy ustawowym ustaleniem stosunku wartoci zota i srebra a rzeczywistymi wahaniami ich wartoci. Raz oceniano za wysoko zoto, innym razem srebro. Kruszec oceniany za nisko by wycofywany z cyrkulacji, przetapiany i wywoony za granic. Wtedy znw zmieniano ustawowo stosunek wartoci obu kruszcw, ale wkrtce nowa wartod nominalna popadaa w ten sam konflikt z rzeczywistym stosunkiem wartoci, co poprzednia. W naszych czasach bardzo saby i przejciowy spadek wartoci zota w stosunku do srebra, wywoany popytem na srebro ze strony Indii i Chin, spowodowa we Francji w ogromnych rozmiarach to samo zjawisko wywz srebra i wyparcie go z cyrkulacji przez zoto. W latach 1855, 1856 i 1857 we Francji nadwyka przywozu zota nad jego wywozem wynosia 41 580 000 f. szt., gdy nadwyka wywozu srebra nad jego przywozem wynosia 14 704 000 funt. szt. Jako w krajach takich jak Francja, gdzie oba kruszce s ustawowo miernikami wartoci i oba musz byd przyjmowane przy patnociach, przy czym kady moe dowolnie pacid w jednym lub w drugim, kruszec, ktrego wartod wzrasta, wykazuje aio, mierzc sw cen, jak kady inny towar, w kruszcu ocenionym za wysoko, podczas gdy tylko ten ostatni suy jako miernik wartoci. Cae dowiadczenie historyczne na tym polu sprowadza si po prostu do tego, e tam, gdzie dwa towary speniaj ustawowo funkcj miernika wartoci, faktycznie zawsze tylko jeden utrzymuje si w tej roli51.

51

Pienidz jako miara stosowana w handlu powinien by, jak wszelka inna miara, zachowywad moliwie najwiksz staod. To jest niemoliwe, gdy wasz pienidz skada si z dwch kruszcw, ktrych stosunek wartoci nieustannie si zmienia". (John Locke, Some Considerations on the Lowering of Interest etc", 1691; str. 65 w jego Works", wyd. 7, Londyn 1768, t. II.)

B. Teorie jednostki miary pienidza.

Okolicznod, e towary jako ceny tylko idealnie przeobraaj si w zoto, a wobec tego zoto tylko idealnie przeobraa si w pienidz, spowodowaa powstanie nauki o idealnej jednostce miary pienidza. Poniewa przy okrelaniu cen funkcjonuje tylko wyobraone zoto lub srebro, zoto i srebro tylko jako pienidz rachunkowy, twierdzono, e nazwy funt, szyling, pens, talar, frank itd. nie oznaczaj czci wagowych zota lub srebra, lub w jaki inny sposb uprzedmiotowionej pracy, lec przeciwnie idealne atomy wartoci. Gdyby wic np. wzrosa wartod uncji srebra, uncja zawieraaby wicej takich atomw, musiaaby wic byd obliczana i bita w wikszej iloci szylingw. Doktryna ta, ktra ponownie wypyna podczas ostatniego kryzysu handlowego w Anglii i bya nawet reprezentowana w parlamencie w dwch specjalnych raportach, zaczonych do sprawozdania Komitetu Bankowego, obradujcego w r. 1858, pochodzi z kooca XVII wieku. W chwili objcia rzdw przez Wilhelma III cena monetarna jednej uncji srebra wynosia w Anglii 5 szylingw 2 pensy, czyli 1/62 uncji srebra staa si pensem, a 12 takich pensw nazwano szyli ngiem. Odpowiednio do tej skali, ze srebra wagi np. 6 uncji wybijano 31 monet zwanych szylingami. Ale cena rynkowa uncji srebra podniosa si ponad sw cen monetarn z 5 szylingw 2 pensw do 6 szylingw 3 pensw, czyli, aby kupid uncj czystego srebra, trzeba byo zapacid 6 szylingw 3 pensy. W jaki sposb cena rynkowa uncji srebra moga si podnied powyej jej ceny monetarnej, jeeli cena monetarna jest tylko rachunkow nazw uamkowych czci uncji srebra? Zagadka rozwizaa si w prosty sposb. Z 5 600 000 funt. szt. cyrkulujcego wwczas srebrnego pienidza cztery miliony skaday si z monet zuytych, startych i obcitych. Przy prbie okazao si, e 57 200 funt. szt. w srebrze, ktre powinny byy wayd 220 000 uncji, wayy tylko 141 000 uncji. Mennica bia w dalszym cigu wedug tej samej skali, ale faktycznie cyrkulujce lekkie szylingi przedstawiay mniejsze czci uamkowe uncji, ni to wskazywaa ich nazwa. Wobec tego na rynku trzeba byo za uncj czystego srebra pacid wiksz ilod tych lejszych szylingw. Kiedy skutkiem powstaych w ten sposb zaburzeo postanowiono powszechne przebicie monet, Lowndes, Secretary to the treasury *minister skarbu+, utrzymywa, e wartod uncji srebra si podniosa, naley wic bid z niej w przyszoci 6 szylingw 3 pensy zamiast, jak

dotychczas, 5 szylingw 2 pensy. Utrzymywa wic w istocie rzeczy, e skoro wartod uncji wzrosa, obniya si wartod jej uamkowych czci. Ale jego faszywa teoria bya tylko upikszeniem susznego praktycznego celu. Dugi paostwowe byy zacignite w szylingach lekkich, czy miay byd spacane w cikich? Zamiast powiedzied: spacajcie cztery uncje srebra, gdy nominalnie otrzymalicie 5 uncji, ale faktycznie tylko 4 uncje, powiedzia odwrotnie: spacajcie nominalnie 5 uncji, ale zredukujcie ich zawartod kruszcow do 4 uncji i nazwijcie szylingiem to, co dotychczas nazywalicie 4/5 szylinga. Lowndes trzyma si wic faktycznie zawartoci kruszcowej, gdy w teorii trzyma si nazwy rachunkowej. Jego przeciwnicy, ktrzy si trzymali tylko nazw rachunkowych i dlatego gosili, e szyling o 25 do 30 procent za lekki jest identyczny z szylingiem o penej wadze, twierdzili odwrotnie, e si trzymaj tylko zawartoci kruszcowej. John Locke, ktry reprezentowa now buruazj we wszelkich jej formach, przemysowcw przeciw klasie robotniczej i pauprom *biedakom+, kupcw przeciw starowieckim lichwiarzom, arystokratw finansowych przeciw paostwowym dunikom, i wskazywa nawet w specjalnym dziele, e mieszczaoski rozsdek jest normalnym ludzkim rozsdkiem, podj rwnie rkawic przeciw Lowndesowi. John Locke zwyciy i pienidz poyczony w gwineach zawierajcych 10 do 14 szylingw zosta spacony w gwineach zawierajcych po 20 szylingw52. Sir James Steuart ujmuje ironicznie ca t transakcj w nastpujcy sposb: Rzd zyska znacznie na podatkach, wierzyciele na kapitale i procentach, a nard, jedyny oszukany, nie pozna si na

52

Locke mwi m. in.: Nazwijcie koron to, co si przedtem nazywao p koron. Wartod pozostaje nadal okrelona zawartoci kruszcu. Gdybycie mogli 1/20 wagi srebra odjd monecie nie zmniejszajc jej wartoci, to moglibycie rwnie dobrze odjd 19/20 wagi zawartego w niej srebra. Wedug tej teorii musiaoby si za jeden farthing, nazwany koron, kupowad tyle korzeni, jedwabiu albo innych towarw, co za koron, ktra zawiera 60 razy wicej srebra. Wszystko, co moecie uczynid, to nadanie mniejszej iloci srebra stempla i nazwy wikszej iloci. Ale spaca si dugi i kupuje si towary za srebro, a nie za nazw. Jeeli wasze podwyszanie wartoci pienidza oznacza tylko nadawanie dowolnej nazwy uamkowym czciom sztuki srebra, np. nazwanie smej czci uncji srebra pensem, to rzeczywicie moecie podnosid wartod pienidza tak wysoko, jak wam si ywnie podoba". Locke odpowiedzia zarazem Lowndesowi, e wzrost ceny rynkowej srebra powyej ceny monetarnej pochodzi nie ze wzrostu wartoci srebra, lecz ze zmniejszenia si wagi monety srebrnej". 77 startych i obcitych szylingw nie way, owiadczy, ani o wos wicej ni 62 szylingi penej wagi. Wreszcie podnis trafnie, e pominwszy zmniejszenie zawartoci srebra w cyrkulujcej monecie, cena rynkowa czystego srebra w Anglii moe si nieco podnied ponad cen monetarn z tej racji, e wywz srebra w sztabach jest dozwolony, a wywz srebrnych monet zakazany. (Patrz Some Considerations etc", str. 54116 i nast.) Locke ogromnie si wystrzega poruszania palcej sprawy dugw paostwowych, jak rwnie ostronie unika poruszenia pewnej delikatnej sprawy ekonomicznej. A chodzio o to: kurs wymienny, podobnie jak stosunek srebra w sztabach do srebra w monetach, wykazywa, e cyrkulujcy pienidz bynajmniej nie by zdeprecjonowany proporcjonalnie do rzeczywistej utraty przezeo zawartoci srebra. Wrcimy do tej kwestii w bardziej oglnej formie, w rozdziale o rodku cyrkulacji *por. str. 79+. Nicholas Bar-bon w A Discourse Concerning Coining the new money lighter, in answer to Mr. Lockes Considerations etc", Londyn 1696, usiowa bezskutecznie zwabid Locke'a na ten niebezpieczny teren.

tym, gdy jego standard (miernik jego wasnej wartoci) nie zosta obniony53. Steuart sdzi, e w miar dalszego rozwoju handlu nard okae si bardziej przebiegy. Myli si. Mniej wicej 120 lat pniej powtrzyo si to samo qui pro quo [nieporozumienie]. Nic dziwnego, e biskup Berkeley, przedstawiciel mistycznego idealizmu w angielskiej filozofii, nada nauce o idealnej jednostce miary pienidza wersj teoretyczn, co omieszka uczynid praktyczny Secretary to the treasury". Zapytuje on: Czy nazwy livre, funt szterling, korona itd. nie powinny byd traktowane tylko jako nazwy stosunku?" (mianowicie stosunku abstrakcyjnej wartoci jako takiej). Czy zoto, srebro lub papier s czym wicej ni tylko biletami lub znakami do liczenia, zapisywania i kontrolowania go?" (stosunku wartoci). Czy wadza dysponowania dziaalnoci wytwrcz innych" (prac spoeczn) nie jest bogactwem? I czy pienidz jest faktycznie czym innym ni etonem albo znakiem sucym do przenoszenia lub rejestracji takiej wadzy i czy jest bardzo wane, z czego ten eton jest zrobiony?"54 Tu mamy pomieszanie z jednej strony miernika wartoci ze skal cen, z drugiej strony zota lub srebra jako miernika i jako rodka cyrkulacji. Skoro kruszce szlachetne mog byd zastpione w akcie cyrkulacji etonami, Berkeley dochodzi do wniosku, i etony te ze swej strony nie przedstawiaj nic, czyli przedstawiaj tylko abstrakcyjne pojcie wartoci. Nauka o idealnej jednostce miary pienidza jest u Sir Jamesa Steuarta rozwinita tak cakowicie, e jego zwolennicy zwolennicy niewiadomi, gdy go nie znali nie znajduj ju ani nowego zwrotu, ani nawet nowego przykadu. Pienidz rachunkowy mwi on to nic innego, jak dowolna skala o rwnych czciach, wynaleziona do mierzenia wzgldnej wartoci rzeczy podlegajcych sprzeday. Pienidz rachunkowy jest czym zupenie rnym od pienidza monetarnego (money coin), ktry jest cen55 i mgby istnied, nawet gdyby nie byo na wiecie substancji bdcej proporcjonalnym ekwiwalentem dla wszystkich towarw,. Pienidz rachunkowy spenia t sam usug w stosunku
53 54

Steuart, An Inquiry into the Principles of Political Economy etc", Dublin 1770, t. II, str. 154. The Querist" *Londyn 1750, str. 3, 4+. Queries on Money *zapytania w kwestii pienidza+ s zreszt dzie em inteligentnym. M. in. Berkeley zauwaa susznie, e wanie rozwj pnocno -amerykaoskich kolonii czyni jasnym jak sooce fakt, e zoto i srebro nie s tak konieczne dla bogactwa narodu, jak to sobie wyobraa posplstwo wszelkich stanw". 55 Cena oznacza tutaj realny ekwiwalent, jak u angielskich pisarzy ekonomistw XVII wieku.

do wartoci rzeczy, co stopnie, minuty, sekundy itd. dla ktw lub skale dla map geograficznych itd. We wszystkich tych wynalazkach za jednostk przyjmuje si zawsze t sam nazw. Jak poytecznod wszystkich tych urzdzeo ogranicza si po prostu do wskazywania proporcji tak samo jest z jednostk pienin. Nie moe wic ona pozostawad w niezmiennie okrelonej proporcji do jakiej czci wartoci, tzn. nie moe byd przytwierdzenia do jakiej okrelonej iloci zota, srebra czy jakiego innego towaru. Jeeli ta jednostka jest ju okrelona, mona drog mnoenia dochodzid do najwikszej wartoci. Poniewa wartod lewarw zaley od oglnego caoksztatu wszystkich oddziaujcych na nie okolicznoci oraz kaprysw ludzkich, zmiany lej wartoci naleaoby rozpatrywad tylko na tle wzajemnego stosunku midzy towarami. Wszystko, co narusza i ul rudnia stwierdzenie zmian proporcji przy pomocy powszechnej, okrelonej i niezmiennej skali, musi szkodliwie oddziaywad na handel. Pienidz jest tylko idealn skal o rwnych czciach. Jeeli pada pytanie, czym powinna byd jednostka miary wartoci jednej takiej czci, odpowiadam innym pytaniem: na czym polega normalna wielkod stopnia, minuty, sekundy? Nie posiadaj one takowej, ale gdy tylko jaka czd skali jest okrelona, wwczas zgodnie z natur danej skali musi si dad okrelid odpowiednio caa jej reszta. Przykadami takiego idealnego pienidza s: pienidz bankowy w Amsterdamie i angielski pienidz na wybrzeu afrykaoskim"56. Steuart trzyma si po prostu przejaww pienidza w cyrkulacji jako skali cen i pienidza rachunkowego. Jeeli rne towary s notowane w cennikach odpowiednio po 15 szylingw, 20 szylingw, 36 szylingw, to w rzeczywistoci przy porwnywaniu wielkoci ich wartoci nie interesuje mnie ani zawartod srebra w szylingu, ani jego nazwa. Stosunki liczbowe 15, 20, 36 mwi teraz wszystko, a liczba 1 staa si jedyn jednostk miary. Czysto abstrakcyjnym wyrazem proporcji jest w ogle, tylko sama abstrakcyjna proporcja liczb. Aby byd konsekwentnym, musia przeto Steuart porzucid nie tylko zoto i srebro,, lecz rwnie ich legalne imiona chrzestne. Poniewa nie rozumie on przemiany miernika wartoci w skal cen, sdzi naturalnie, e okrelona ilod zota, ktra suy za jednostk miary, odnosi si jako miara nie do innych iloci zota, lecz do wartoci jako takich. Poniewa towary skutkiem przemiany ich wartoci
56

Steuart, An Inquiry into the Principles of Political Economy etc", t. II, str. 154, 299.

wymiennych w ceny wystpuj jako wielkoci jednoimienne, neguje on jakod miary, ktra czyni je jednoimiennymi, a e w tym porwnaniu rnych iloci zota wielkod iloci zota suca za jednostk miary je st umowna, zaprzecza on w ogle koniecznoci jej ustalenia. Zamiast nazwad stopniem 1/360 czd koa, moe on nazwad stopniem 1/180 czd; kt prosty miaby wtedy 45 stopni zamiast 90 i odpowiednio kty ostre i rozwarte. Niemniej miar kta pozostaaby nadal, po pierwsze, jakociowo okrelona figura matematyczna, koo, i po wtre, ilociowo okrelony odcinek koa. Co si tyczy przykadw ekonomicznych Steuarta, to jednym z nich bije on sam w siebie, a drugim niczego nie dowodzi. Pienidz bankowy w Amsterdamie by w rzeczywistoci tylko nazw rachunkow dla hiszpaoskich dublonw, ktre zachowyway swoj pen yw wag dziki gnunemu spoczywaniu w podziemiach bankowych, podczas gdy pracowita moneta zdawkowa schuda w twardym cieraniu si ze wiatem zewntrz nym. Co si za tyczy afrykaoskich idealistw, musimy ich pozostawid wasnemu losowi, dopki krytyczni pisarze-podrnicy nie podadz nam o nich bliszych wiadomoci57. Pienidzem zblionym do idealnego, w rozumieniu Steuarta, mona by nazwad francusk asygnat: Wasnod narodowa. Asy gnata na 100 frankw". Wprawdzie bya tutaj wyszczeglniona wartod uytkowa, jak miaa wyobraad asygnata, mianowicie skonfiskowane grunty, lecz zapomniano o ilociowym okreleniu jednostki miary, wobec czego frank" sta si sowem pozbawionym sensu. Ile ziemi przedstawia frank w asygnacie, zaleao mianowicie od wyniku publicznej licytacji. W praktyce jednak frank w asygnatach cyrkulowa jako znak wartoci zastpujcy srebro i dlatego jego deprecjacja mierzya si wedug tej skali srebra. Okres zawieszenia wypat gotwkowych przez Bank Anglii nie by chyba bogatszy w biuletyny z teatru wojny ni w teorie pienine. Deprecjacja banknotw i wzrost ceny rynkowej ponad cen monetarn zota wskrzesiy u niektrych obroocw banku doktryn o idealnej mierze pieninej. Klasycznie baamutny wyraz dla tego baamutnego pogldu znalaz Lord Castlereagh, okrelajc jednostk miary pienidza jako a sense of value in reference to currency as
57

Z okazji ostatniego kryzysu handlowego pewne koa w Anglii z emfaz sawiy afrykaoski pienidz idealny, przesuwajc tym razem jego siedzib z wybrzea w samo serce Berberii. Wolnod Berberw od kryzysw handlowych i przemysowych wywodzono z idealnej jednostki miary ich bars" *kawaki kruszcu+. Czy nie prociej byo powiedzied, e handel i przemys stanowi conditio sine qua non *niezbdny warunek+ kryzysw handlowych i przemysowych?

compared with commodities" *wyobraenie o wartoci, wynikajce z porwnania rodka cyrkulacji z towarami+. Gdy w kilka lat po pokoju paryskim okolicznoci znw pozwoliy przywrcid wypaty gotwkowe, ponownie wypyna niemal w niezmienionej postaci ta sama kwestia, ktr poruszy Lowndes za Wilhelma III. Olbrzymi dug paostwowy oraz nagromadzona w cigu przeszo 20 lat masa dugw prywatnych, trwaych zobowizao itd. byy zacignite w zdeprecjonowanych banknotach. Czy naleao je zwrcid w banknotach, z ktrych 4 672 funt. szt. 10 szylingw nie z nazwy, lecz w rzeczywistoci przedstawiay wartod 100 funtw 22-karatowego zota? Bankier z Birmingham Thomas Attwood wystpi jako Lowndes redivivus. Wierzyciele mieli otrzymad z powrotem nominalnie tyle szylingw, na ile opiewaa umowa, ale jeeli w przyblieniu 778 uncji zota nazywano wedug dawnej stopy menniczej szylingiem, obecnie, powiedzmy, l/do uncji zota miano ochrzcid imieniem szylinga. Zwolennicy Attwooda s znani jako birminghamska szkoa little shillingmen" *ludzi maego szylinga+. Spr o idealn miar pienin, rozpoczty w roku 1819, trwa jeszcze w roku 1845 midzy Sir Robertem Peelem a Attwoodem, ktrego wasna mdrod, o ile dotyczy funkcji pienidza jako miernika, jest wyczerpujco ujta w nastpujcym cytacie: Sir Robert Peel w swej polemice z Izb Handlow w Birmingham zapytuje: co bdzie reprezentowa wasz funtowy banknot? czym jest funt? ... Co wobec tego, odwrotnie, naley rozumied przez obecn jednostk miary wartoci? . .. Czy 3 funty szt. 17 szylingw 10 i 1/2 pensw oznaczaj uncj zota czy jej wartod? Jeeli sam uncj, dlaczeg tedy nie nazywad rzeczy po imieniu i zamiast mwid funt szterling, szyling, pens, nie powiedzied raczej uncja, pennyweight i gran? Wtedy wracamy do systemu bezporedniego handlu zamiennego... Albo moe oznaczaj one wartoci? Jeeli uncja = 3 funtom szt. 17 szylingom 1072 pensom, dlaczego w rnych okresach bya warta raz 5 funt. szt. 4 szylingi, to znw 3 funty szt. 17 szylingw 9 pensw? ... Wyraz funt () odnosi si do wartoci, ale nie do wartoci ustalonej w niezmiennej czci wagowej zota. Funt jest idealn jednostk ... praca jest substancj, do ktrej si sprowadzaj koszty produkcji, i ona nadaje zotu jego wzgldn wartod, podobnie jak nadaje j elazu. Niezalenie od tego, jaka szczeglna nazwa rachunkowa jest uywana na

oznaczenie dziennej lub tygodniowej pracy czowieka, nazwa ta wyraa wartod wytworzonego towaru"58. W tych ostatnich sowach rozwiewa si mgliste wyobraenie o idealnej mierze pienidza i uwidacznia si waciwa tred mylowa tego wyobraenia. Nazwy rachunkowe zota, funt szt., szyling itd., winny byd nazwami okrelonych iloci czasu pracy. Poniewa czas pracy stanowi substancj oraz immanentny miernik wartoci, przeto owe nazwy faktycznie wyobraayby sam proporcj wartoci. Innymi sowy, utrzymuje si, e czas pracy jest prawdziw jednostk miary pienidza. Tym samym wystpujemy ze szkoy birminghamskiej, zaznaczajc jednak mimochodem, e doktryna o idealnej mierze pieninej otrzymaa nowy walor w spornej kwestii dotyczcej wymienialnoci lub niewymienialnoci banknotw. Jeeli papier otrzymuje swoj nazw od zota i srebra, wymienialnod banknotu, tzn. jego wymienialnod na zoto i srebro pozostaje prawem ekonomicznym, jakiekolwiek byoby prawo ustawowe. Tak np. pruski talar papierowy, chocia ustawowo jest niewymienialny, natychmiast ulegby deprecjacji, jeeli w codziennym obrocie byby wart mniej ni talar srebrny, a wic nie byby wymienialny praktycznie. Konsekwentni rzecznicy niewymienialnego pienidza papierowego w Anglii uciekli si wic do idealnej miary pienidza. Jeeli rachunkowe nazwy pienidza, funt szt., szyling, itd. s nazwami dla okrelonej sumy atomw wartoci, ktre jeden towar w wymianie z innymi towarami pochania lub oddaje w wikszej lub mniejszej iloci, to np. angielski banknot 5-funtowy jest rwnie niezaleny od swego stosunku do zota, jak od stosunku do elaza i baweny. Wobec tego, e jego nazwa przestaaby oznaczad teoretyczne przyrwnanie go do okrelonej iloci zota lub jakiegokolwiek innego towaru, danie jego wymienialnoci, tzn. praktycznego zrwnania go z okrelon iloci jakiej specyficznej rzeczy, byoby wykluczone ju ze wzgldu na samo pojcie tego banknotu. Nauka o czasie pracy jako bezporedniej jednostce miary pienidza zostaa *rozwinita systematycznie po raz pierwszy przez Johna Graya 59. Proponuje on,
58 59

The Currency Question, the Gemini Letters", Londyn 1844, str. 266 do 272 i dalej. John Gray, The Social System. A Treatise on the Principle of Exchange", Edynburg 1831. Por. tego samego pisarza: Lectures on the Nature and Use of Money", Edynburg 1848. Po rewolucji lutowej Gray wysa do francuskiego rzdu tymczasowego memoria, w ktrym poucza ten rzd, e Francja nie potrzebuje organisation of labour" *organizacji pracy+, tylko organisation of exchange" *organizacji wymiany+, ktrej plan, w peni opracowany, zawarty jest w wymylonym przez niego systemie

aby centralny bank narodowy poprzez swoje filie potwierdza iloci pracy wydatkowanej na wytwarzanie rozmaitych towarw. W zamian za towar wytwrca otrzymuje urzdowe zawiadczenie wartoci, tzn. pokwitowanie odbioru takiej iloci czasu pracy, jak zawiera jego towar 60, i takie banknoty na 1 tydzieo pracy, 1 dzieo pracy, 1 godzin pracy itd. su zarazem jako przekazy na ekwiwalent we wszystkich innych towarach zoonych w magazynach bankowych61. Taka jest podstawowa zasada, starannie opracowana w szczegach i wszdzie przystosowana do istniejcych urzdzeo angielskich. W takim systemie, mwi Gray, ,,byoby w kadym czasie rwnie atwo sprzedad za pienidze, jak dzi jest atwo za pienidze kupid; produkcja staaby si rwnomiernym, nigdy nie wysychajcym rdem popytu"62. Kruszce szlachetne utraciyby swj przywilej" wobec innych towarw i zajyby na rynku nalene im miejsce obok masa, jaj, sukna i kaliko, a ich wartod nie interesowaaby nas bardziej ni wartod diamentw"63. Czy -mamy utrzymad nasz wyimaginowany miernik wartoci, zoto, i przez to krpowad siy wytwrcze kraju, czy te mamy si zwrcid do naturalnego miernika wartoci, do pracy, i wyzwalad siy wytwrcze kraju?"64 Skoro czas pracy jest immanentn miar wartoci, po c wic istnieje obok niego jeszcze inna, zewntrzna miara? Dlaczego wartod wymienna rozwija si w cen? Dlaczego wszystkie towary oceniaj swoj wartod w jednym wycznym towarze, ktry zostaje w ten sposb przeobraony w adekwatny byt wartoci wymiennej, w pienidz? To byo zagadnienie, ktre mia rozwizad Gray. Ale zamiast je rozwizad, wyobraa on sobie, jakoby towary mogy odnosid si wzajemnie do siebie bezporednio jako produkty pracy spoecznej. Tymczasem mog si one odnosid do siebie wzajemnie tylko jako co, czym s. Towary s bezporednio produktami poszczeglnych niezalenych prac prywatnych, ktre
pieninym. Poczciwy John nie przypuszcza, e w szesnacie lat po ukazaniu si Social System" patent na to samo odkrycie wemie wynalazczy Proudhon. 60 Gray, The Social System etc", str. 63. Pienidz powinien byd jedynie pokwitowaniem odbioru, dowodem, e jego posiadacz albo powikszy istniejce bogactwo narodowe (to the national stock of wealth) o okrelon wartod, albo naby prawo do wzmiankowanej wartoci od kogo, kto t wartod wytworzy". 61 Gdy produkt uzyska ju wartod szacunkow, skada si go do banku, skd moe byd znowu podjty w razie potrzeby, przy czym W drodze powszechnej umowy ustala si jedynie, e ten, kto skada do projektowanego banku narodowego jaki rodzaj wasnoci, ma prawo z tego banku pobrad wartod rwn, niezalenie od tego, jaka jest jej tred, a nie jest zmuszony do wybierania z banku tej samej rzeczy, ktr zoy". (Gray, The Social System etc", str. 68 *67+.) 62 Tame, str. 16. 63 Gray, Lectures on Money etc", str. 182 *183+. 64 Tame, str. 169.

przez zbycie ich w procesie prywatnej wymiany musz uzyskad potwierdzenie jako oglna praca spoeczna, czyli, ze na gruncie produkcji towarowej praca staje si prac spoeczn dopiero poprzez wszechstronne zbycie prac indywidualnych. Jeeli jednak Gray traktuje tkwicy w towarach czas pracy jako bezporednio spoeczny, to uznaje go za uspoeczniony czas pracy, czyli za czas pracy bezporednio zrzeszonych jednostek. W ten sposb specyficzny towar, jak zoto i srebro, rzeczywicie nie mgby si przeciwstawiad innym towarom jako ucielenienie pracy oglnej, wartod wymienna nie stawaaby si cen, ale te wartod uytkowa nie stawaaby si wartoci wymienn, produkt nie stawaby si towarem i w ten sposb zostaaby zniesiona podstawa buruazyjnej produkcji. Lecz to nie jest bynajmniej opinia Graya. Produkty powinny byd jako towary wytwarzane, ale nie powinny byd wymieniane jako towary. Gray porucza bankowi narodowemu spenienie tego pobonego yczenia. Z jednej strony spoeczeostwo w formie banku uniezalenia jednostki od warunkw prywatnej wymiany, a z drugiej strony kae im nadal wytwarzad na gruncie prywatnej wymiany. Jednake wewntrzna konsekwencja zmusza Graya do odrzucania jednego warunku buruazyjnej produkcji za drugim, chocia chce zreformowad" tylko wynikajcy z wymiany towarowej pienidz. Tak czyni on z kapitau kapita narodowy65, z wasnoci ziemskiej wasnod narodow 66, a jeeli si uwanie przyjrzymy jego bankowi, okae si, e bank ten nie tylko przyjmuje jedn rk towary, wydajc drug rk zawiadczenia za dostarczon prac, ale reguluje te sam produkcj. W swej ostatniej pracy Lectures on Money", w ktrej Gray lkliwie usiuje przedstawid swj pienidz roboczy jako reform czysto buruazyjn, zapltuje si on w jeszcze jaskrawsze niedorzecznoci. Kady towar jest bezporednio pienidzem. Taka bya teoria Graya, wyprowadzona z jego niepenej, a wic bdnej analizy towaru. Organiczna" konstrukcja pienidza roboczego" oraz banku narodowego" i skadw towarowych" jest tylko fantasmagori, w ktrej dogmat zjawia si jako prawo rzdzce wiatem. Oczywicie dogmat, e towar jest bezporednio pienidzem lub e zawarta w nim szczeglna praca prywatnej jednostki jest prac bezporednio spoeczn, nie staje si prawdziwy przez fakt, e jaki bank wierzy
65

Interesy kadego kraju powinny byd prowadzone na podstawie kapitau narodowego". (John Gray, The Social System etc" , str. 171.) 66 Ziemia musi byd przeksztacona we wasnod narodow" (tame, str. 298).

w niego i wedug niego dziaa. Przeciwnie, w tym przypadku bankructwo wzioby na siebie rol praktycznej krytyki. To, co u Graya jest ukryte i niewiadome przede wszystkim jemu samemu, mianowicie, e pienidz roboczy jest ekonomicznie brzmicym frazesem przesaniajcym pobone yczenie, aby si pozbyd pienidza, z pienidzem wartoci wymiennej, z wartoci wymienn towaru, a z towarem buruazyjnej formy produkcji, zostao otwarcie wypowiedziane przez niektrych angielskich socjalistw, piszcych czciowo przed Grayem, czciowo po nim67. Ale dopiero panu Proudhonowi i jego szkole przypado w udziale powanie gosid, e degradacja pienidza i wniebowstpienie towaru stanowi jdro socjalizmu, i sprowadzad w ten sposb socjalizm do elementarnego nieporozumienia na temat koniecznego zwizku midzy towarem a pienidzem68.

2. rodek cyrkulacji
Po tym, gdy towar w procesie tworzenia si cen uzyska swoj form zdoln do cyrkulacji, a zoto swj charakter pienidza, cyrkulacja bdzie jednoczenie przedstawiad i rozwizywad sprzecznoci, ktre zawiera proces wymiany towarw. Rzeczywista wymiana towarw, tzn. spoeczna przemiana materii, odbywa si w postaci zmiany form, w ktrej si odsania dwoista natura towaru jako wartoci uytkowej i jako wartoci wymiennej, w ktrej jednak zmiana jego wasnych form krystalizuje si jednoczenie w okrelonych formach pienidza. Przedstawienie tej zmiany form oznacza przedstawienie cyrkulacji. Widzielimy, e towar tylko wtedy jest rozwinit wartoci wymienn, gdy jako przesanka istnieje wiat towarw, a tym samym rzeczywicie rozwinity podzia pracy; tak samo cyrkulacja wymaga jako przesanki istnienia wszechstronnych alitw wymiany i nieprzerwanego biegu ich odnawiania si. Druga przesanka polega na tym, e towary wchodz do procesu wymiany jako towary z okrelonymi cenami, czyli e w procesie tym wystpuj wobec siebie jako podwjne egzystencje,

67

Patrz na przykad: W. Thompson, An Inquiry into the Distribution of Wealth etc", Londyn 1827. Bray, Labours Wrongs and Labours Remedy", Leeds 1839. 68 Za kompendium tej melodramatycznej teorii pienidza mona uwaad: Alfred Darimon, De la reform des banques", Pary 1856.

realnie jako wartoci uytkowe, idealnie w cenie jako wartoci wymienne. Na najbardziej ruchliwych ulicach Londynu toczy si magazyn obok magazynu, a w szklanych oczach ich witryn lni wszystkie bogactwa wiata: indyjskie szale, amerykaoskie rewolwery, chioska porcelana, paryskie gorsety, rosyjskie futra a podzwrotnikowe korzenie, ale wszystkie te kuszce przedmioty nosz na czole fatalne biae znaki papierowe, na ktrych s wytoczone arabskie cyfry z lakonicznymi znakami: , s, d *funt szterling, szyling, pens+. Jest to obraz towaru wystpujcego w cyrkulacji.

a) Metamorfoza towarw Przy bliszym rozpatrywaniu proces cyrkulacji ukazuje dwie rozmaite formy ruchu okrnego. Oznaczmy towar przez T, pienidz przez P, wwczas obie te formy moemy wyrazid jako: TPT PTP W niniejszym rozdziale interesuje nas wycznie pierwsza forma, czyli bezporednia forma cyrkulacji towarw. Ruch okrny T P T rozkada si na ruch T P, wymiane towaru na pienidz, czyli sprzeda; na odwrotny ruch P T, wymian pienidza na towar, czyli kupno, oraz na jednod obu ruchw T P T, wymian towaru na pienidz i pienidza na towar, czyli sprzeda w celu kupna. A wynikiem, w ktrym proces wygasa, jest T T, wymiana towaru na towar, rzeczywista przemiana materii. T P T, jeeli za punkt wyjcia wemiemy towar wyjciowy, przedstawia jego przemian w zoto i powrotn przemian ze zota w towar, czyli ruch, w ktrym towar istnieje najpierw jako szczeglna wartod uytkowa, potem zrzuca t form bytu, uzyskujc jako wartod wymienna, czyli oglny ekwiwalent, byt wyzwolony z wszelkiego zwizku ze swoim bytem przyrodzonym, nastpnie

znw zrzuca t form i w koocu pozostaje jako rzeczywista wartod uytkowa dla zaspokojenia poszczeglnych potrzeb. W tej ostatniej formie przechodzi z cyrkulacji do konsumcji. Caod cyrkulacji T P T stanowi wic przede wszystkim czny szereg metamorfoz, ktre przechodzi kady poszczeglny towar, aby si stad bezporedni wartoci uytkow dla swego posiadacza. Pierwsza metamorfoza odbywa si w pierwszej poowie cyrkulacji T P, druga w drugiej poowie P T, a caa cyrkulacja tworzy curriculum vitae *drog yciow+ towaru. Lecz cyrkulacja T P T tylko dlatego stanowi pen metamorfoz jednego poszczeglnego towaru, e jest zarazem sum okrelonych jednostronnych metamorfoz innych towarw, gdy kada metamorfoza pierwszego towaru jest jego przemian w inny towar, a wic przemian tego innego towaru w pierwszy, jest wic przemian dwustronn, ktra si odbywa w tym samym stadium cyrkulacji. Musimy przede wszystkim rozpatrzyd odrbnie kady z tych dwch procesw wymiany, na ktre si rozpada cyrkulacja T P T. T P, czyli sprzeda: T, towar, wchodzi do procesu cyrkulacji nie tylko jako szczeglna wartod uytkowa, np. jako tona elaza, lecz zarazem jako wartod uytkowa o okrelonej cenie, powiedzmy, 3 f. szt. 17 szylingw 10 i 1/2 pensw, czyli uncji zota. Cena ta, bdc z jednej strony wykadnikiem zawartej w elazie iloci czasu pracy, tzn. wielkoci jego wartoci, wyraa zarazem pobone yczenie elaza, eby si stad zotem, tzn. nadad zawartemu w mim samymi czasowi pracy postad oglnego spoecznego czasu pracy. Jeeli to przeobraenie si nie uda, tona elaza przestaje byd nie tylko towarem, ale produktem, gdy jest towarem tylko dlatego, e nie jest wartoci uytkow dla swego posiadacza, czyli praca tego ostatniego jest rzeczywist prac tylko jako praca uyteczna dla innych, a dla niego samego jest ona prac uyteczn tylko jako praca abstrakcyjnie oglna. Zadaniem elaza wzgldnie jego posiadacza jest wic wynaled w wiecie towarw taki punkt, w ktrym elazo przyciga zoto. Ale trudnod ta, to salto mortale *karkoomny skok+ towaru, jest przezwyciona, jeeli sprzeda, jak to zakadamy tutaj w analizie cyrkulacji prostej, rzeczy wicie si dokonuje. Toma elaza, urzeczywistniajc si jako wartod uytkowa przez zbycie, tzn. przejcie z rk, w ktrych nie jest wartoci uytkow, do rk, w ktrych ni jest, realizuje zarazem sw cen i staje si ze zota tylko

wyobraonego zotem rzeczywistym. Na miejsce nazwy uncji zota lub 3 funtw szt. 17 szylingw 10 i 1/2 pensw wstpia teraz uncja rzeczywistego zota, ale tona elaza oprnia to miejsce. Przez sprzeda T P nie tylko towar, ktry w swojej cenie by idealnie przeobraony w zoto, zostaje przeobraony w zoto realnie, lecz dziki temu samemu procesowa zoto, ktre jako miernik wartoci byo tylko idealnym zotem i w rzeczywistoci figurowao tylko w postaci pieninych nazw towarw, zostaje przeobraone w rzeczywisty pienidz69. Jak zoto idealnie stao si oglnym ekwiwalentem, bo wszystkie towary mierzyy w nim swoje wartoci, tak teraz staje si ono jako produkt wszechstronnego zbywania towarw za nie a sprzeda T P jest procesem tego powszechnego zbywania towarem absolutnie zbywalnym, realnym pienidzem. Ale zoto staje si realnie pienidzem w sprzeday tylko dlatego, e wartoci wymienne towarw byy ju w cenach idealnie zotem. W sprzeday T P, podobnie jak w kupnie P T, stoj naprzeciw siebie dwa towary, z ktrych kady stanowi jednod wartoci wymiennej i wartoci uytkowej, ale w towarze jego wartod wymienna istnieje tylko w sposb idealny, jako cena, podczas gdy w zocie, chocia jest ono samo rzeczywist wartoci uytkow, jego wartod uytkowa istnieje tylko jako nosiciel wartoci wymiennej, a wic jako wartod uytkowa tylko formalina, nie odnoszca si do adnej rzeczywistej indywidualnej potrzeby. Przeciwieostwo midzy wartoci uytkow a wartoci wymienn rozkada si wic biegunowo na oba skrajne czony T P, tak e towar jest wobec zota wartoci uytkow, ktra musi dopiero zrealizowad w zocie sw idealn wartod wymienn, cen, natomiast zoto jest wobec towaru wartoci wymienn, ktra materializuje dopiero sw formaln wartod uytkow w towarze. Tylko przez to rozdwojenie towaru na towar i zoto i tylko przez ponownie dwoisty i przeciwstawmy stosunek, w ktrym kady ze skrajnych czonw jest idealnie tym, czym jego przeciwieostwo jest realnie, a realnie tym, czym jego przeciwieostwo jest idealnie, a wic tylko przez przedstawienie towarw jako obustronnie biegunowych przeciwieostw, rozwizuj si sprzecznoci zawarte w procesie ich wymiany.
69

Pienidz bywa dwojakiego rodzaju, idealny i realny; i jest uywany w dwojaki odmienny sposb, aby szacowad rzeczy i aby je kupowad. Do szacowania pienidz idealny nadaje si rwnie dobrze, jak realny, a moe nawet lepiej. Drugi sposb uywania pienidza polega na kupnie tych rzeczy, ktre on szacuje... Ceny i umowy s szacowane w pienidzu idealnym, a urzeczywistniane w pienidzu realnym". (Galiani, Della Moneta", str. 112 i nast.)

Dotychczas rozpatrywalimy T P jako sprzeda, przemian towaru w pienidz. Lecz jeeli staniemy po stronie drugiego skrajnego czonu, ten sam proces wystpi odwrotnie: jako P T, jako kupno, jako przemiana pienidza w towar. Sprzeda jest si rzeczy zarazem swoim przeciwieostwem, kupnem jednym, gdy patrzymy na proces z jednej stromy, drugimi, gdy patrzymy nao z drugiej stromy. Inaczej mwic, w rzeczywistoci proces tern rni si tylko tym, e w T P inicjatywa wychodzi od skrajnego czonu towaru, czyli od sprzedawcy, a w P T od skrajnego czonu pienidza, czyli od nabywcy. Przedstawiajc wic pierwsz metamorfoz towaru, jego przemian w pienidz, jako wynik przebiegu pierwszego stadium cyrkulacji T P, zakadamy jednoczenie, e jaki inny towar ju si przemieni w pienidz, a wic znajduje si ju w drugim stadium cyrkulacji P T. W ten sposb wpadamy w bdne kolo zaoeo. Cyrkulacja sama jest tym bdnym koem. Jeeli nie rozpatrujemy P w T P jako ju odbytej metamorfozy jakiego innego towaru, to wyrywamy akt wymiany z procesu cyrkulacji. A poza jego obrbem znika forma T P, a naprzeciw siebie stoj ju tylko dwa rne T, powiedzmy, elazo i zoto, ktrych wymiana nie stanowi szczeglnego aktu cyrkulacji, lecz jest aktem bezporedniego handlu zamiennego. Zoto jest towarem, jak kady inny towar u rda samego wytwarzania. Jego wzgldna wartod oraz wzgldna wartod elaza lub kadego innego towaru wystpuje wwczas w takich ilociach, w jakich si one wzajemnie wymieniaj. Natomiast w procesie cyrkulacji operacja powysza jest z gry zaoona; w cenach towarw jest ju dana wasna wartod zota. Tote nie moe byd nic biedniejszego od wyobraenia, e w procesie cyrkulacji zoto i towar wchodz w stosunek bezporedniego handlu zamiennego, wobec czego ich wzgldna wartod zostaje ustalona przez wymian ich jako zwykych towarw. Jeeli si wydaje, jakoby w procesie cyrkulacji zoto byo wymieniane na towary jako zwyky towar, zudzenie to wynika po prostu std, e ilod towaru okrelona w cenach jest ju przyrwnana do okrelonej iloci zota, tzn. odniesiona do zota ju jako pienidza, jako oglnego ekwiwalentu, i dlatego jest wymienialna bezporednio na zoto. Jeeli cena towaru realizuje si w zocie, towar wymienia si na zoto jako na towar, jako na szczegln materializacj czasu pracy, jeeli jednak w zocie realizuje si cena towaru, towar wymienia si na zoto jako na pienidz, a nie jako na towar, tzn.

na zoto jako ogln materializacj czasu pracy. Lecz w obydwu stosunkach ta ilod zota, na ktr si wymienia towar w procesie cyrkulacji, nie jest determinowana przez wymian, tylko wymiana jest determinowana przez cen towaru, tzn. przez jego wartod wymienn oszacowan w zocie70. W procesie cyrkulacji wystpuje zoto, w czyichkolwiek by rkach si znajdowao, jako wynik sprzeday T P. Ale poniewa T P, sprzeda, jest jednoczenie kupnem, P T, okazuje si, e gdy T, towar, od ktrego proces si zaczyna, przechodzi pierwsz metamorfoz, drugi towar, ktry si mu przeciwstawia jako czon P, odbywa swoj drug metamorfoz, a wic przebiega drug poow cyrkulacji, gdy pierwszy towar znajduje si jeszcze w pierwszej poowie swego kursu. Jako wynik pierwszego procesu cyrkulacji, sprzeday, zjawia si punkt wyjciowy drugiego procesu pienidz. Na miejsce towaru w jego pierwszej formie wstpi jego zoty ekwiwalent. Wynik ten stanowid moe chwilowo punkt spoczynku, gdy towar w tej drugiej formie posiada wasny wyczekujcy byt. Towar, nie bdcy w rkach swego posiadacza wartoci uytkow, istnieje obecnie w formie stale nadajcej si do uytku, bo stale wymienialnej, i tylko od okolicznoci zaley, kiedy i w ktrym punkcie na powierzchni wiata towarw wejdzie on z powrotem do cyrkulacji. Istnienie towaru w postaci zotej poczwarki stanowi w jego yciu samoistny rozdzia, w ktrym moe on przebywad duej lub krcej. Podczas gdy w handlu zamiennym wymiana jakiej szczeglnej wartoci uytkowej jest bezporednio zwizana z wymian innej szczeglnej wartoci uytkowej, oglny charakter pracy tworzcej wartod wymienn objawia si w oddzieleniu i w dowolnym rozbiciu aktw kupna i sprzeday. P T, kupno, stanowi ruch odwrotny do T P, a jednoczenie jest drug, czyli koocow metamorfoz towaru. Jako zoto, czyli w swoim bycie jako oglny ekwiwalent, jest towar bezporednio wyraalny w wartociach uytkowych wszystkich innych towarw, ktre w swych cenach wszystkie d take do zota jako do swego drugiego ycia, zarazem jednak wskazuj nut, ktra musi
70

To naturalnie nie przeszkadza, e cena rynkowa towarw moe byd wysza lub nisza od ich wartoci. Moment ten jednak nie istnieje w prostej cyrkulacji i naley do zupenie innej sfery, o ktrej bdzie mowa pniej, kiedy bdziemy badad stosunek wartoci i ceny rynkowej.

zadwiczed, aby ich ciaa, wartoci uytkowe, przesyy na stron pienidza, ich dusza za, wartod wymienna, wskoczya w samo zoto. Oglny produkt zbycia towarw jest towarem absolutnie zbywalnym. Nie istnieje adna jakociowa, tylko wycznie ju ilociowa granica dla przemiany zota w towar, granica jego wasnej iloci lub wielkoci wartoci. Wszystko jest do nabycia za gotwk". Podczas gdy w ruchu T P towar przez zbycie go jako wartoci uytkowej realizuje swoj wasn cen i wartod uytkow obcego pienidza, to w ruchu P T towar przez zbycie go jako wartoci wymiennej realizuje swoj wasn wartod uytkow i cen drugiego towaru. Jeeli towar przez realizacj swej ceny przeksztaca zarazem zoto w rzeczywisty pienidz, to przez powrotn przemian przeksztaca zoto w swj wasny, przebijajcy tylko byt pieniny. Poniewa cyrkulacja towarw zakada istnienie rozwinitego podziau pracy, a wic wielostronnod potrzeb jednostki w odwrotnym stosunku do jednostronnoci jej produktu, kupno P T raz bdzie si przedstawiad jako rwnanie z jednym ekwiwalentem towarowym, to snw bdzie si rozbijad na szereg ekwiwalentw towarowych okrelony krgiem potrzeb nabywcy oraz wielkoci jego sumy pieninej. Podobnie jak sprzeda jest jednoczenie kupnem, kupno jest jednoczenie sprzeda, P T jest jednoczenie T P, inicjatywa jednak naley tu do zota, czyli do nabywcy. Jeeli teraz wrcimy do cyrkulacji T P T wzitej w caoci, okae si, e towar przebiega w niej peny szereg swoich metamorfoz. Ale w tym samym czasie, gdy towar zaczyna pierwsz poow cyrkulacji i wykonuje pierwsz metamorfoz, drugi towar wstpuje w drug poow cyrkulacji, wykonuje swoj drug metamorfoz i wypada z cyrkulacji i odwrotnie, pierwszy towar wstpuje w drug poow cyrkulacji, wykonuje swoj drug metamorfoz i wypada z cyrkulacji, podczas gdy trzeci towar wstpuje do cyrkulacji, przebywa pierwsz poow swojego kursu i wykonuje pierwsz metamorfoz. A wic wzita w caoci cyrkulacja T P T jako pena metamorfoza jednego towaru zawsze jest jednoczenie koocem penej metamorfozy drugiego towaru i pocztkiem penej metamorfozy trzeciego towaru, czyli jest szeregiem bez pocztku d bez kooca. Dla wikszej wyrazistoci, aby odrnid towary, oznaczmy T odmiennie w obu skrajnych czonach, np. jako T' P T". Istotnie, pierwszy czon T' P zakada P jako wynik innego T P, jest wic sam tylko ostatnim czonem T P T, podczas

gdy drugi czon P T" w swoim wyniku jest T" P, czyli przedstawia si sam jako pierwszy czon T" P T'" itd. Okazuje si dalej, e ostatni czon P T, jakkolwiek P jest wynikiem tylko jednej sprzeday, moe si przedstawiad jako P T + P T" + P T + etc, moe si wic rozpad na mas aktw kupna, tzn. na mas aktw sprzeday, tzn. na mas pierwszych czonw nowych penych metamorfoz towarw. Jeeli wic pena metamorfoza pojedynczego towaru wystpuje nie tylko jako ogniwo nie majcego pocztku ani kooca aocucha metamorfoz, lecz jako ogniwo wielu takich aocuchw, proces cyrkulacji wiata towarw przedstawia si skoro kady poszczeglny towar podlega cyrkulacji T P T jako nieskooczenie popltane kbowisko aocuchw tego ruchu, ktry stale si kooczy i stale na nowo si zaczyna w nieskooczenie rnych punktach. Ale kada poszczeglna sprzeda lub kupno istnieje zarazem jako obojtny i izolowany akt, przy czym akt dopeniajcy go moe byd oddzielony od niego w czasie i przestrzeni, nie musi wic czyd si z nim bezporednio jako jego kontynuacja. Poniewa kady poszczeglny proces cyrkulacji T P lub P T, jako przemiana jednego towaru w wartod uytkow, a drugiego towaru w pienidz, jako pierwsze i drugie stadium cyrkulacji, tworzy po kadej stronie samodzielny punkt spoczynku, z drugiej za strony wszystkie towary we wsplnej im postaci oglnego ekwiwalentu, zota, zaczynaj swoj drug metamorfoz, ustawiajc si w punkcie wyjciowym drugiej poowy cyrkulacji, w rzeczywistej cyrkulacji dowolne P T docza do dowolnego T P, drugi rozdzia drogi yciowej jednego towaru docza do pierwszego rozdziau drogi yciowej innego towaru. Np. A sprzedaje elazo za 2 funty szt., wykonuje wic TP, czyli pierwsz metamorfoz towaru elazo, ale odkada kupno na pniej. Jednoczenie B, ktry przed 14 dniami sprzeda 2 kwartery pszenicy za 6 funt. szt., kupuje za te 6 funtw szt. surdut i spodnie od firmy Moses i Syn, wykonuje wic PT, czyli drug metamorfoz towaru pszenica. Oba te -akty PT i TP wystpuj tu tylko jako ogniwa jednego aocucha, gdy w P, w zocie, jeden towar wyglda jak drugi, a po zocie nie znad, czy jest przeobraonym elazem czy przeobraon pszenic. W rzeczywistym procesie cyrkulacji TPT przedstawia si wic jako nieskooczenie przypadkowe wspistnienie obok siebie i przypadkowa kolejnod bezadnie rozrzuconych ogniw rozmaitych penych metamorfoz. Rzeczywisty proces cyrkulacji wyglda wic nie na pen

metamorfoz towaru, nie na jego ruch poprzez przeciwstawne fazy, tylko na zesp wielu przypadkowo przebiegajcych obok siebie lub nastpujcych po sobie aktw kupna i sprzeday. W ten sposb zanika okrelonod formy tego procesu i to tym bardziej, e kady pojedynczy akt cyrkulacji, np. sprzeda, jest jednoczenie swoim przeciwieostwem, kupnem, i odwrotnie. Z drugiej strony, proces cyrkulacji jest ruchem metamorfoz wiata towarw, musi go wic odzwierciedlad rwnie w swoim ruchu cznym. W jaki sposb go odzwierciedla, rozpatrujemy w nastpnym rozdziale. W tym miejscu zaznaczmy tylko, e w TPT obydwa skrajne czony T nie znajduj si w jednakowym pod wzgldem formy stosunku do P. Pierwsze T odnosi si do pienidza j ako towar szczeglny do towaru oglnego, podczas gdy pienidz odnosi si do drugiego T jako towar oglny do towaru pojedynczego. TPT da si wic abstrakcyjnie logicznie sprowadzid do formy sylogizmu SOJ, gdzie szczeglnod tworzy pierwszy skrajny czon, oglnod czcy rodek, a jednostkowod ostatni czon skrajny. Posiadacze towarw weszli do procesu cyrkulacji po prostu jako piastunowie towarw. W obrbie tego procesu wystpuj oni wobec siebie w przeciwstawnej formie nabywcy i sprzedawcy, jeden jako personifikowana gowa cukru, drugi jako personifikowane zoto. Z chwil gdy gowa cukru staje si zotem, sprzedawca staje si nabywc. A wic te okrelone charakteryzacje spoeczne nie wynikaj bynajmniej z osobowoci ludzkiej w ogle, lecz ze stosunkw wymiennych midzy ludmi, ktrzy wytwarzaj swoje produkty w okrelonej formie towaru. Stosunki wyraajce si w stosunku nabywcy do sprzedawcy s tak dalece pozbawione czysto indywidualnego charakteru, e obaj oni wstpuj w ten stosunek tylko o tyle, o ile ich indywidualna praca ulega zaprzeczeniu, mianowicie o ile staje si, jako praca nie indywidualna, pienidzem. Podobnie wic jak niedorzecznoci jest ujmowad te ekonomicznie buruazyjne charakteryzacje nabywcy i sprzedawcy jako wieczyste spoeczne formy osobowoci ludzkiej, nonsensem jest ranid zy z tego powodu, e ponod unicestwiaj one osobowod71. Stanowi one konieczny wyraz indywidualnoci
71

Jak gboko rani pikne dusze nawet zupenie powierzchowna forma antagonizmu, ktry si wyraa w kupnie i sprzeday, wiadczy nastpujcy wyjtek z ksiki pana Izaaka Pereire'a Lecons sur l'industrie et les finances", Pary 1832. To, e ten sam Izaak, twrca i dyktator Credit mobilier, jest osawionym paryskim wilkiem giedowym, wykazuje zarazem, jak podszewk posiada sentymentalna krytyka ekonomii. Pan Pereir, w owym czasie aposto St. Simona, mwi: Poniewa jednostki s

na gruncie okrelonego szczebla spoecznego procesu produkcji. Ponadto, w przeciwieostwie nabywcy i sprzedawcy antagonistyczna natura buruazyjnej produkcji wyraa si jeszcze tak powierzchownie i formalnie, e istnieje ono rwnie w przedburuazyjnych formach spoecznych, gdy wymaga ono tylko tego, aby jednostki odnosiy si wzajemnie do siebie jako posiadacze towarw. Jeeli teraz rozpatrzymy wynik TPT, zobaczymy, e sprowadza si on do przemiany materii TT. Towar wymieniono na towar, wartod uytkow na wartod uytkow, a stawanie si towaru pienidzem, czyli towar jako pienidz, suy tylko do tego, eby poredniczyd w tej przemianie materii. Pienidz wystpuje w ten sposb tylko jako rodek wymiany towarw, ale nie jako rodek wymiany w ogle, tylko rodek wymiany nacechowany przez proces cyrkulacji, tzn. jako rodek cyrkulacji72. Z tego, e proces cyrkulacji towarw kooczy si na TT i dlatego wydaje si byd tylko handlem zamiennym dokonywanym za porednictwem pienidza, lub z tego, e TPT w ogle nie tylko rozpada si na dwa izolowane procesy, ale zarazem wyobraa ich znajdujc si w ruchu jednod, chcied z tego wnioskowad, e istnieje tylko jednod, a nie istnieje rozdzia kupna od sprzeday znaczy myled w sposb, ktrego krytyka naley do logiki, a nie do ekonomii. Rozsadzajc lokalno--prymitywne, tradycyjnie nabone, dobrodusznie gupawe bariery spoecznej przemiany materii, rozdzia kupna od sprzeday w procesie wymiany jest jednoczenie ogln form rozrywania zwizanych ze sob momentw tej przemiany materii oraz wzajemnego przeciwstawiania ich sobie, sowem, jest to oglna moliwod kryzysw handlowych, ale tylko dlatego, e przeciwieostwo towaru i pienidza jest abstrakcyjn i ogln form wszystkich przeciwieostw zawartych w buruazyjnej pracy. Cyrkulacja pienina moe wic zachodzid bez kryzysw, ale kryzysy nie mog zachodzid bez cyrkul acji
izolowane, oddzielone jedne od drugich, bd to w swych pracach, bd w konsumcji, istnieje midzy nimi wymiana odnonych produktw ich przemysw. Z koniecznoci wymiany wynika koniecznod okrelenia wzgldnej wartoci przedmiot w. Idea wartoci i idea wymiany s wic cile ze sob zwizane i obie wyraaj w swej rzeczywistej formie indywidualizm i antagonizm ... Wartod produktw mona ustalid tylko dlatego, e istnieje sprzeda i kupno, innymi sowy, dlatego, e istnieje antagon izm midzy rnymi czonkami spoeczeostwa. Tylko tam mona si byo zajmowad cen i wartoci, gdzie istniaa sprzeda i kupno, tzn. gdzie kada jednostka musiaa walczyd, aby zapewnid sobie przedmioty niezbdne do utrzymania egzystencji". (Tame, str. 2, 3 i nast.) 72 Pienidz jest tylko rodkiem i si poruszajc, podczas gdy poyteczne dla ycia towary stanowi ostateczny cel". (Boisguillebert, Le detail de la France", 1697, w Eug. Daire'a Economistes financiers du XVIII -ieme siecle", t. I, Pary 1843, str. 210.)

pieninej. A to oznacza tylko, e tam gdzie praca oparta na prywatnej wymianie nie doprowadzia jeszcze nawet do wytworzenia pienidza, oczywicie tym bardziej nie moe ona wytwarzad zjawisk, ktrych przesank jest peny rozwj buruazyjnego procesu produkcji. Mona wic ocenid gbi krytyki, ktra przez zniesienie przywileju" kruszcw szlachetnych i przy pomocy tak zwanego racjonalnego systemu pieninego" chce usund wady" buruazyjnej produkcji. Z drugiej strony jako prb apologetyki ekonomicznej wystarczy przytoczyd zwrot okrzyczany jako niebywale przenikliwy. James Mili, ojciec znanego angielskiego ekonomisty Johna Stuarta Milla, powiada: Nie moe byd nigdy braku nabywcw na wszystkie towary. Ktokolwiek oferuje towar na sprzeda, chce zao otrzymad w wymianie inny towar, jest wic nabywc ju przez sam fakt, e jest sprzedawc. Nabywcy i sprzedawcy wszystkich towarw razem wzici musz przeto z metafizyczn koniecznoci pozostawad w rwnowadze. Jeeli wic jest wicej sprzedawcw ni nabywcw jednego towaru, musi byd wicej nabywcw ni sprzedawcw innego towaru73. Mili ustanawia rwnowag przez to, e przeksztaca proces cyrkulacji w bezporedni handel zamienny, ale do bezporedniego handlu zamiennego przemyca z powrotem postacie nabywcy i sprzedawcy, zapoyczone z procesu cyrkulacji. Mwic zagmatwanym jzykiem Milla, w tych momentach, gdy wszystkie towary s nie do sprzedania, jak np. w Londynie i Hamburgu w niektrych momentach kryzysu handlowego 1857/58, mamy rzeczywicie wicej nabywcw ni sprzedawcw jednego towaru, a mianowicie pienidza, a wicej sprzedawcw ni nabywcw wszystkich innych odmian pienidza, mianowicie towarw. Metafizyczna rwnowaga aktw kupna i sprzeday ogranicza si do tego, e kade kupno jest sprzeda, a kada sprzeda kupnem, co nie jest adn szczegln pociech dla tych piastunw towarw, ktrzy nie s w stanie sprzedad, a wic nie mog rwnie nic kupid74.
73

W listopadzie roku 1807 ukazaa si w Anglii rozprawa Williama Spence'a pod tytuem: Britain Independent of Commerce" *Anglia niezalena od handlu+, ktrej zasad dalej rozwin William Cobbet w swej Political Register" w bardziej drastyc znej formie Perish Commerce" *Precz z handlem+. Natomiast James Mili ogosi w r. 1808 swoj Defence of Commerce" *Obron handlu+, gdzie si ju znajduje podany w tekcie argument, zapoyczony przez nas z jego Elements of Political Economy". W polemice z Sismondim i Malthusem na temat kryzysw handlowych J. B. Say przywaszczy sobie ten adny wynalazek, a e nie sposb byoby powiedzied, o jaki nowy pomys ten pocieszny prince de la science" *ksi nauki+ wzbogaci ekonomi polityczn jego zasuga polegaa raczej na bezstronnoci, z jak rwnie le rozumia swoich wspczesnych, Malthusa, Sismondiego i Ricarda przeto kontynentalni wielbiciele Say a roztrbili jego saw jako znalazcy owego skarbu idei o metafizycznej rwnowadze aktw kupna i sprzeday. 74 W jaki sposb ekonomici przedstawiaj rne okrelenia formy towaru, widad z nastpujcych przykadw:

Rozdzia midzy sprzeda a kupnem umoliwia powstanie obok waciwego handlu masy transakcji pozornych, odbywajcych si przed ostateczn wymian midzy producentami towarw a konsumentami towarw. W ten sposb umoliwia on masie pasoytw przenikanie do procesu produkcji i erowanie na tym rozdziale. Oznacza to znw tylko, e z pienidzem, jako ogln form buruazyjnej pracy, powstaa moliwod rozwoju jej sprzecznoci.

b) Obieg pienidza Rzeczywista cyrkulacja przedstawia si nasamprzd jako masa przypadkowo wsprzdnie przebiegajcych zakupw i sprzeday. Zarwno w kupnie, jak w sprzeday towar i pienidz przeciwstawiaj si sobie zawsze w tym samym stosunku sprzedawca po stronie towaru, nabywca po stronie pienidza. Pienidz jako rodek cyrkulacji wystpuje wic zawsze jako rodek nabywczy, wskutek czego jego rne przeznaczenia w przeciwstawnych faz ach metamorfozy towarw stay si niedostrzegalne. Pienidz przechodzi do rk sprzedawcy w tym samym akcie, w ktrym towar przechodzi do rk nabywcy. Towar i pienidz podaj wic w przeciwnych kierunkach i ta zmiana miejsc, w ktrej towar przechodzi na jedn stron, a pienidz na drug, dokonuje si jednoczenie w nieokrelenie wielu punktach na caej powierzchni buruazyjnego spoeczeostwa. Ale pierwszy krok, ktry towar robi w cyrkulacji, jest jednoczenie jego krokiem ostatnim75. Niezalenie od tego, czy towar rusza si z miejsca dlatego, e przyciga zoto (TP), czy te dlatego, e jest przez zoto przycigany (PT), tym jednym ruchem, t jedn zmian miejsca wychodzi on z cyrkulacji do konsumcji. Cyrkulacja jest nieustannym ruchem towarw,, ale wci innych towarw, a kady towar dokonuje tylko
Posiadajc pienidz musimy dokonad tylko jednej wymiany, aby osignd podany przedmiot, jeeli natomiast posiadamy inne niepotrzebne nam produkty, musimy przeprowadzid dwie wymiany, z ktrych pierwsza (otrzymanie pienidza) jest nieporwnanie trudniejsza ni druga". (G. Opdyke, A Treatise on Political Economy", Nowy Jork 1851, str. 287283.) Wiksza zbywalnod pienidza stanowi wanie skutek, czyli naturaln konsekwencj mniejszej zbywalnoci towarw". (Th. Corbet, An Inquiry into the Causes and Modes of the Wealth of Individuals etc", Londyn 1841, str. 117.) Pienidz posiada t waciwod, e jest zawsze wymienialny na co, co si w nim mierzy". (Bosanquet, Metallic, Paper and Credit Currency etc", Londyn 1842, str. 100.) Pienidz moe zawsze kupowad inne towary, gdy natomiast inne towary nie zawsze mog kupowad pienidz". (Th. Tooke, An Inuiry into the Currency Principle", 2 wyd. Londyn 1844, str. 10.) 75 Ten sam towar moe byd wielokrotnie kupowany i znw sprzedawany. Cyrkuluje on wtedy nie jako zwyky towar, lecz z przeznaczeniem, ktre jeszcze nie istnieje z punktu widzenia prostej cyrkulacji, prostego przeciwieostwa towaru i pienid za.

jednego ruchu. Kady towar zaczyna drug poow swojej cyrkulacji nie jako ten sam towar, lecz jako inny towar, jako zoto. Ruch towaru, ktry dokona metamorfozy, jest wic ruchem zota. Ta sama sztuka pienidz a albo identyczna jednostka zota, ktra w akcie TP raz ju zamienia miejsce z towarem, zjawia si, na odwrt, znw jako punkt wyjcia PT i w ten sposb po raz drugi zamienia si na miejsca z innym towarem. Jak z rk nabywcy B pienidz przeszed do rk sprzedawcy A, przechodzi on teraz z rk A, ktry sta si nabywc, do rk C. W ten sposb ruch form towaru, jego przemiana w pienidz i powrotna przemiana z pienidza, czyli ruch penej metamorfozy towaru, przedstawia si jako zewntrzny ruch tej samej sztuka pienidza, ktra dwukrotnie zamienia si na miejsca z dwoma rnymi towarami. Mimo i poszczeglne akty kupna i sprzeday zachodz obok siebie w rozproszeniu i przypadkowo, w rzeczywistej cyrkulacji zawsze naprzeciw nabywcy stoi sprzedawca, a pienidz, ktry wstpuje na miejsce sprzedanego towaru, zanim si dosta do rk nabywcy, musia ju raz zamienid si na miejsca z jakim innym towarem. Z drugiej strony, przechodzi om wczeniej lub pniej znw z rk sprzedawcy, ktry si sta nabywc, do rk nowego sprzedawcy, i w tym czstym powtarzaniu zmiany swego miejsca pienidz wyraa powizanie metamorfoz towarw. A wic te same sztuki pienidza przesuwaj si zawsze w kierunku przeciwnym ruchowi towarw, jedna czciej, druga mniej czsto, z jednego miejsca cyrkulacji na drugie, i opisuj w ten sposb duszy lub krtszy uk cyrkulacji. Te rne ruchy tej samej sztuki pienidza mog nastpowad po sobie tylko w czasie, podczas gdy na odwrt, mnogod i rozproszenie aktw kupna i sprzeday wystpuj w jednoczesnej, pod wzgldem przestrzennym zachodzcej obok siebie, jednorazowej zmianie miejsca towarw i pienidza. Cyrkulacja towarw TPT w swojej prostej formie dokonuje si w przechodzeniu pienidza z rk nabywcy do rk sprzedawcy i z rk sprzedawcy, ktry si sta nabywc, do rk nowego sprzedawcy. Na tym si kooczy metamorfoza towaru, a wic te ruch pienidza, o ile jest jej wyrazem. Ale e coraz to nowe wartoci uytkowe wytwarzane s jako towary, a wic musz byd wci na nowo rzucane do cyrkulacji, TPT powtarza si i odnawia poprzez tych samych posiadaczy towarw. Pienidz, ktry wydali oni jako nabywcy, wraca do ich rk, gdy wystpuj na nowo jako sprzedawcy towarw. Tak wic

nieustanne odnawianie si cyrkulacji towarw znajduje odbicie w tym, e pienidz nie tylko toczy si cigle z rki do rki, poprzez ca powierzchni buruazyjnego spoeczeostwa, lecz zarazem opisuje mnstwo rnych drobnych ruchw okrnych, wychodzc z nieskooczenie rozmaitych punktw i wracajc do tych samych punktw, aby na nowo powtrzyd ten sam ruch. Skoro zmiana formy towarw wystpuje jako zwyka zmiana miejsca pienidza, a cigod ruchu cyrkulacji przypada cakowicie na pienidz jako e towar zawsze czyni tylko jeden krok w kierunku odwrotnym ni pienidz, pienidz za czyni zawsze drugi krok za towar, mwic B tam, gdzie towar powiedzia A cay ruch wychodzi pozornie z pienidza, chocia towar przy sprzeday ciga pienidz z jego miejsca, a wic tak samo wprawia go w cyrkulacj, jak przy kupnie pienidz wprawia w cyrkulacj towar. Dalej, poniewa pienidz przeciwstawia si (towarowi zawsze pod tym samym wzgldem, mianowicie jako rodek nabywczy, a jako taki wprawia towary w ruch tylko poprzez realizowanie ich ceny, cay ruch cyrkulacji przedstawia si w ten sposb, e pienidz zamienia miejsce z towarami, realizujc ich ceny, bd to w jednoczenie obok siebie si odbywajcych poszczeglnych aktach cyrkulacji, bd te kolejno, gdy ta sama sztuka pienidza realizuje kolejno ceny rnych towarw. Jeeli np. rozpatrzymy TPT'PT"PT'" itd., nie biorc pod uwag momentw jakociowych, ktre w rzeczywistym procesie cyrkulacji staj si niedostrzegalne, to ukazuje si tylko ta sama monotonna operacja. P, po zrealizowaniu ceny T, realizuje kolejno peny od T' do T" itd., a towary T'T"T"' itd. wstpuj zawsze w miejsce opuszczone przez pienidz. Wydaje si wic, e pienidz, realizujc ceny towarw, wprawia je w cyrkulacj. W tej funkcji realizowania cen sam pienidz cyrkuluje nieustannie, to zmieniajc tylko miejsce, to przebiegajc uk cyrkulacji, to znw opisujc mae koo, w ktrym punkty wyjcia i punkt powrotu si zlewaj. Jako rodek cyrkulacji pienidz posiada swoj wasn cyrkulacj. Ruch form towarw przebywajcych proces cyrkulacji wystpuje przeto jako wasny ruch pienidza, warunkujcy wymian towarw, ktre same w sobie s nieruchome. Ruch procesu cyrkulacji towarw wystpuje wic w postaci ruchu pienidza jako rodka cyrkulacji w postaci obiegu pienidza.

Podobnie jak posiadacze towarw przedstawiali wytwory swoich prywatnych prac jako produkty pracy spoecznej, przeobraajc pewn rzecz, zoto, w bezporedni byt oglnego czasu pracy, a wic w pienidz, tak samo teraz ich wasny wszechstronny ruch, dziki ktremu powoduj oni przemian materii wasnej pracy, przeciwstawia im si jako swoisty ruch tej rzeczy, jako obieg zota. Sam spoeczny ruch jest dla posiadaczy towarw z jednej strony zewntrzn koniecznoci, z drugiej za, czysto formalnym, poredniczcym procesem, ktry umoliwia kadej jednostce, w zamian za wartod uytkow rzucon do cyrkulacji, wyciganie z niej innych wartoci uytkowych o tym samym rozmiarze wartoci. Wartod uytkowa towaru zaczyna si dopiero z jego wypadniciem z cyrkulacji, podczas gdy wartoci uytkow pienidza jako rodka cyrkulacji jest samo jego cyrkulowanie. Ruch towaru w cyrkulacja jest tylko przemijajcym momentem, natomiast niestrudzona w niej wdrwka staje si funkcj pienidza. Ta jego swoista funkcja wewntrz procesu cyrkulacji nadaje pienidzowi jako rodkowi cyrkulacji now okrelonod formy, ktr naley teraz bliej rozwind. Przede wszystkim widzimy, e obieg pienidza stanowa ruch nieskooczenie rozproszony, gdy odzwierciedla si w nim nieskooczone rozproszenie procesu cyrkulacji na akty kupna i sprzeday oraz zupeny brak zbienoci uzupeniajcych si faz metamorfozy towarw. Wprawdzie w maych ruchach okrnych pienidza, w ktrych punkt wyjcia i punkt powrotu si zlewaj, ujawnia si ruch o tendencji powrotnej, rzeczywisty ruch okrny, ale przecie jest tyle punktw wyjcia, ile towarw ju dziki swej nieokrelonej wieloci te okrne ruchy wymykaj si wszelkiej kontroli, mierzeniu i obliczaniu. Tak samo nie jest okrelony czas midzy oddaleniem si a powrotem do punktu wyjcia. Obojtne jest rwnie, czy taki ruch okrny zostanie opisany w danym przypadku czy nie. Nie ma powszechniej znanego faktu ekonomicznego ni ten, e kto moe wydad pienidz jedn rk, nie otrzymujc go z powrotom do drugiej. Pienidz wychodzi z nieskooczenie rnych punktw i wraca w nieskooczenie rnych punktach, ale zlanie si punktu wyjcia i punktu powrotu jest przypadkowe, gdy w ruchu T P T powrotna przemiana nabywcy w sprzedawc nie jest warunkiem koniecznym. A w jeszcze mniejszym stopniu obieg pienidza wyglda na ruch promieniujcy z jakiego rodka na wszystkie

punkty obwodu i wracajcy do tego samego rodka ze wszystkich punktw obwodu. Tzw. koowy ruch pienidza, tak jak wyglda z zewntrz, ogranicza si do tego, e we wszystkich punktach widad jego zjawianie si i z nikanie, jego ustawiczn zmian miejsca. W wyszej, skomplikowanej formie cyrkulacji pienidza, np. w cyrkulacji banknotw, zobaczymy, e warunki wydawania pienidza zawieraj w sobie warunki jego powrotu. Natomiast w prostej cyrkulacji pienidza zdarza si tylko przypadkowo, aby ten sam nabywca sta si znw sprzedawc. Tam gdzie w prostej cyrkulacji pienidza ujawniaj si stale rzeczywiste ruchy koowe, s one tylko odzwierciedleniem gbszych procesw produkcyjnych. Np. jaki fabrykant bierze w pitek pienidze od swego bankiera i wypaca je w sobot swoim robotnikom, ci za od razu wiksz czd tych pienidzy wypacaj sklepikarzom itd., a ci ostatni z powrotem przynosz je w poniedziaek bankierowi. Widzielimy, e pienidz, realizuje w bezadnie obok siebie w przestrzeni rozrzuconych aktach kupna i sprzeday jednoczenie dan mas cen, zamieniajc si na miejsca z towarami tylko raz. Lecz z drugiej strony, skoro w ruchu pienidza ukazuje si ruch penych metamorfoz towarw i powizanie tych metamorfoz, ta sarna sztuka pienidza realizuje ceny rozmaitych towarw, dokonujc w ten sposb wikszej lub mniejszej iloci obiegw. Jeeli wic wemiemy proces cyrkulacji jakiego kraju w danym okresie czasu, np. w jednym dniu, masa zota potrzebna do realizacji cen, a wic do cyrkulacji towarw, bdzie okrelona przez dwa momenty: z jednej strony przez czn sum tych cen, z drugiej przez przecitn ilod obiegw tych samych zotych monet. Ta liczba obiegw, czyli szybkod obiegu pienidza jest ze swej strony okrelona przez wzgldnie wyraa tylko przecitn szybkod, z jak towary przebiegaj rne fazy swej metamorfozy, z jak metamorfozy te, tworzc jeden aocuch, nastpuj po sobie, i z jak towary, ktre ju odbyy swoje metamorfozy, s zastpowane w procesie cyrkulacji przez nowe towary. Jeeli wic w procesie ustalania si cen wartod wymienna wszystkich towarw przemienia si idealnie w ilod zota o tej samej wielkoci wartoci i w obydwu izolowanych aktach cyrkulacji P T i T P ta sama suma wartoci istniaa podwjnie, po jednej stronie w towarze, po drugiej w zocie, byt zota jako rodka cyrkulacji jest okrelony nie przez jego izolowany stosunek do

poszczeglnych, znajdujcych si w spoczynku towarw, lecz przez jego wasny ruch w ruchu wiata towarw; przez jego funkcj przedstawiania w zmianach swego miejsca zmian form towarw, a wic przedstawiania szybkoci zmian swego miejsca szybkoci zmian ich formy. Jego rzeczywista obecnod w procesie cyrkulacji, tzn. rzeczywista masa zota, ktra cyrkuluje, jest wic w ten sposb okrelona przez jego funkcjonalny byt w samym caoksztacie procesu. Przesank cyrkulacji pienidza jest cyrkulacja towarw, przy czym pienidz wprawia w cyrkulacj towary, ktre maj cen, tzn. s ju idealnie zrwnane z okrelonymi ilociami zota. Przy okrelaniu cen samych towarw zakada si, e dana jest wielkod wartoci tej iloci zota, ktra suy za jednostk miary, czyli e dana jest wartod zota. Przy tym wic zaoeniu ilod zota potrzebna do cyrkulacji jest przede wszystkim okrelona przez czn sum cen towarw podlegajcych realizacji. A ta czna suma jest okrelona: 1) przez poziom cen, stosunkow wysokod lub niskod szacowanych w zocie wartoci wymiennych towarw i 2) przez mas towarw cyrkuu jacy eh po okrelonych cenach, a wic przez mas aktw kupna i sprzeday po danych cenach 76. Jeeli kwarter pszenicy kosztuje 60 szylingw, to eby wprawid go w cyrkulacj, czyli zrealizowad jego cen, trzeba dwa razy wicej zota, ni gdyby kosztowa tylko 30 szylingw. Do cyrkulacji 500 kwarterw po 60 szylingw trzeba dwa razy wicej zota ni do cyrkulacji 250 kwarterw po tej samej cenie. Wreszcie do cyrkulacji 10 kwarterw po 100 szylingw trzeba tylko poowy tej iloci zota, co do cyrkulacji 40 kwarterw po 50 szylingw. Wynika std, e ilod zota potrzebna do cyrkulacji towarw moe spadad mimo zwyki cen, jeeli masa cyrkulujcych towarw zmniejsza si w wikszym stopniu, ni wzrasta czna suma cen, oraz na odwrt e masa rodkw cyrkulacji moe wzrastad, gdy masa cyrkulujcych towarw spada, lecz wzrasta w wikszym stosunku suma ich cen. Tak np. doskonae angielskie szczegowe badania dowiody, e w Anglii w pierwszych stadiach droyzny zboa zwiksza si masa cyrkulujcego pienidza, gdy suma cen zmniejszonej masy zboa jest wiksza, ni bya suma cen wikszej masy zboa, ale jednoczenie cyrkulacja reszty masy towarowej po dawnych
76

Masa pienidzy jest obojtna, zaoywszy, e jest ich dod, aby utrzymad ceny odpowiadajce towarom''. Boisguillebert, Le detail de la France", str. 209. Jeeli cyrkulacja towarw na sum 400 milionw funtw szterlingw wymaga masy zota na sum 40 milionw i ta proporcja 1/10 wyraa waciwy poziom, to jeeli wartod cyrkulujcych towarw z naturalnych powodw wzronie do 450 milionw, masa zota, aby si utrzymad na swym poziomie, musiaaby rwnie wzrd do 45 milionw". W. Blake, Observations on the Effects produced by the Expenditure of Government etc", Londyn 1823, str. 80, 81.

cenach przez jaki czas trwa nadal nie zakcona. Natomiast w pniejszym stadium droyzny zboa spada masa cyrkulujcego pienidza, bd dlatego, e obok zboa sprzedaje si mniej towarw po dawnych cenach, bd te dlatego, e sprzedaje si tyle towarw po niszych cenach. Jednake ilod cyrkulujcego pienidza jest, jak widzielimy, okrelona nie tylko przez czn sum podlegajcych realizacji cen towarw, lecz zarazem przez szybkod, z jak pienidz obiega, czyli szybkod, z jak w okrelonym czasie dokonuje tej realizacji. Jeeli ten sam suweren w tym samym dniu dokonuje dziesiciu zakupw, za kadym razem zakupu towaru w cenie jednego suwerena, a wic przejdzie dziesid razy z rk do rk, to wykona dokadnie t sam robot, co 10 suwerenw, z ktrych kady w cigu dnia obiega tylko raz 77. Szybkod obiegu zota moe wic zastpid jego ilod, czyli byt zota w pro cesie cyrkulacji jest okrelony nie tylko przez jego byt jako ekwiwalentu obok towaru, lecz take przez jego byt w ruchu metamorfozy towarw. Ale szybkod obiegu pienidza zastpuje jego ilod tylko do pewnego stopnia, gdy na kady dany moment przypadaj nieskooczenie obok siebie w przestrzeni rozproszone akty kupna i sprzeday. Jeeli suma cen cyrkulujcych towarw wzrasta, ale w mniejszym stosunku, ni wzrasta szybkod obiegu pienidza, masa rodkw cyrkulacji spadnie. Jeeli za, na odwrt, szybkod cyrkulacji zmniejsza si w wikszym stosunku, ni spada suma cen cyrkulujcej masy towarw, masa rodkw cyrkulacji wzronie. Rosnca ilod rodkw cyrkulacji przy oglnym spadku cen, zmniejszajca si ilod rodkw cyrkulacji przy oglnym wzrocie cen jest jednym z najlepiej stwierdzonych zjawisk w historii cen towarw. Jednake przyczyny, ktre wywouj wzrost poziomu cen i jednoczenie jeszcze wikszy wzrost szybkoci obiegu pienidza, jak rwnie ruch odwrotny, le poza zakresem badania cyrkulacji prostej. Przykadowo mona wskazad, e midzy innymi w epokach przewagi kredytu szybkod obiegu pienidza wzrasta prdzej ni ceny towarw, podczas gdy przy zmniejszajcymi si kredycie ceny towarw spadaj wolniej ni szybkod cyrkulacji. Powierzchowny i formalny charakter prostej cyrkulacji pienidza objawia si wanie w tym, e wszystkie momenty okrelajce ilod
77

To szybkod obiegu pienidza, a nie ilod kruszcu sprawia, e w obiegu wydaje si byd wiele lub mao pienidzy". (Galiani, Della Moneta", str. 99.)

rodkw cyrkulacji, jak masa cyrkulujcych towarw, ceny, wzrost lub spadek cen, liczba jednoczesnych zakupw i sprzeday, szybkod obiegu pienidz a, zale od procesu metamorfozy wiata towarw, ktry znw zaley od oglnego charakteru sposobu produkcji, liczby ludnoci, stosunkw midzy miastem a wsi, rozwoju rodkw transportowych, wikszego lub mniejszego podziau pracy, kredytu itd., sowem, od okolicznoci, ktre le wszystkie poza prost cyrkulacj pienidza i tylko si w niej odzwierciedlaj . Jeeli przyjd szybkod cyrkulacji za dan, masa rodkw cyrkulacji jest po prostu okrelona przez ceny towarw. Ceny wic nie s wysokie lub niskie dlatego, e obiega wicej lub mniej pienidzy, lecz obiega wicej lub mniej pienidzy dlatego, e ceny s wysokie lub niskie. Jest to jedno z najwaniejszych praw ekonomicznych, ktrego udowodnienie w szczegach przy pomocy historii cen towarw stanowi moe jedyn zasug poricardowskiej ekonomii angielskiej. A jeeli dowiadczenie wykazuje, e poziom cyrkulacji kruszcowej, czyli masa cyrkulujcego zota lub srebra w okrelonym kraju podlega wprawdzie przejciowym przypywom i odpywom, a niekiedy przypywom i odpywom bardzo gwatownym78, na og jednak na duszej przestrzeni czasu pozostaje bez zmian, a odchylenia od przecitnego poziomu nie wychodz poza sabe wahania zjawisko to tumaczy si po prostu sprzeczn natur warunkw, ktre okrelaj mas cyrkulujcego pienidza. Jednoczesna zmiana tych warunkw paraliuje ich dziaanie i pozostawia wszystko po staremu. Prawo, wedug ktrego przy danej szybkoci obiegu pienidza i danej sumie cen towarw okrelona jest ilod cyrkulujcych rodkw, daje si rwnie wyrazid w ten sposb, e gdy dane s wartoci wymienne towarw i przecitna szybkod ich metamorfoz, ilod cyrkulujcego zota zaley od jego wasnej wartoci. Gdyby si wic zwikszya lub zmniejszya wartod zota, tzn. czas pracy potrzebny do jego produkcji, w odwrotnym stosunku wzrosyby lub spady ceny towarw, a temu oglnemu wzrostowi lub spadkowi cen odpowiadaaby, przy niezmiennej
78

Przykad nadzwyczajnego spadku cyrkulacji kruszcowej poniej przecitnego poziomu daa Anglia w roku 1858, jak to widad z nastpujcego wyimka z London Economist: Z samej natury rzeczy" (mianowicie z rozproszonego charakteru prostej cyrkulacji) niesposb uzyskad cisych danych o iloci gotwki znajdujcej si w obiegu na rynku i w rkach tych klas, ktre nie prowadz interesw bankowych. Ale dziaalnod lub brak dziaalnoci mennic u wielkich narodw handlowych stanowi jeden z najlepszych wskanikw zmian tej iloci. Produkcja *monet+ bdzie wielka, gdy wielkie bdzie zapotrzebowanie, a maa, gdy zapotrzebowanie bdzie niewielkie... W mennicy angielskiej ilod wybitych monet wynosia w roku 1855: 9 245 000 f. szt., w r. 1856: 6 476 000 f. szt., w r. 1857: 5 293 858 f. szt. W roku 1858 mennica nie miaa prawie nic do roboty". (Economist", 10 lipca 1858. *Str. 754 i nast.+) Jednoczenie jednak w piwnicach banku leao okoo 18 milionw funtw szterlingw w zocie.

szybkoci obiegu, wiksza lub mniejsza masa zota potrzebnego do cyrkulacji tej samej masy towarowej. Taka sama zmiana miaaby miejsce, gdyby dawny miernik wartoci zosta wyparty przez kruszec o wyszej lub niszej wartoci. Gdy np. Holandia, powodowana czu trosk o paostwowych wierzycieli i obaw przed nastpstwami odkrycia kalifornijskich i australijskich z, zastpia pienidz zoty srebrnym, potrzebowaa 14 do 15 razy wikszej iloci srebra ni poprzednio zota do cyrkulacji tej samej masy towarw. Z zalenoci cyrkulujcej iloci zota od zmieniajcej si sumy cen towarw i od zmieniajcej si szybkoci cyrkulacji wynika, e masa kruszcowych rodkw cyrkulacji musi byd zdolna do kurczenia si i rozszerzania, krtko mwic, e odpowiednio do potrzeby procesu cyrkulacji zoto musi to wchodzid do procesu jako rodek cyrkulacji, to znowu wychodzid z niego. W jaki sposb sam proces cyrkulacji urzeczywistnia powysze warunki, zobaczymy pniej.

c) Moneta. Znak wartoci Zoto w swej funkcji rodka cyrkulacja otrzymuje swoisty ksztat, staje si monet. Aeby jego obieg nie by wstrzymywany przez trudnoci techniczne, bije si monety wedug skali pienidza rachunkowego. Sztuki zota, ktrych stempel i ksztat wskazuj, e zawieraj czci wagowe zota wyobraone w rachunkowych nazwach pienidza, funt szt., szyling itd., s monetami. Podobnie jak oznaczenie ceny monetarnej, techniczna strona bicia monet naley do paostwa. Zarwno jako pienidz rachunkowy, pienidz jako moneta uzyskuje lokalny i polityczny charakter, przemawia rnymi krajowymi jzykami i nosi rne uniformy narodowe. Dlatego te sfera, w ktrej pienidz obiega jako moneta, wyodrbnia si jako zakrelona granicami danego paostwa wewntrzna cyrkulacja towarw od powszechnej cyrkulacji wiata towarw. Jednake zoto w sztabach i zoto jako moneta rni si jedno od drugiego nie wicej ni jego nazwa monetarna i jego nazwa wagowa. To, co w drugim wypadku wystpuje jako rnica w nazwie, wystpuje w pierwszym jako zwyka rnica postaci. Zot monet mona wrzucid do tygla i przemienid w ten sposb z powrotem w zoto sans phrase *po prostu+, tak jak, na odwrt , wystarczy

sztab zota tylko posad do mennicy, aby uzyskad form monety. Przemiana i powrotna przemiana z jednej postaci w drug okazuje si operacj czysto techniczn. Za 100 funtw, czyli 1 200 uncji troy 22-karatowego zota otrzymuje si z angielskiej mennicy 4 672 i 1/2 funtw szt. lub zotych suwerenw, a jeeli pooyd te suwereny na jedn szal wagi, a 100 funtw zota w sztabach na drug, bd wayy tyle samo, i w ten sposb dostarcza si dowodu, e suweren nie jest niczym innym, jak pewn czci wagow zota, oznaczon w angielskiej cenie monetarnej nazw suwerena i posiadajc wasny ksztat i wasny stempel. Te 4 672 i 1/2 zote suwereny s wrzucane z rnych punktw do cyrkulacji, a porwane przez ni wykonuj w cigu dnia okrelon ilod obiegw, jeden suweren wicej, drugi mniej. Gdyby przecitna liczba dziennych obiegw kadej uncji wynosia 10, wwczas 1 200 uncji zota zrealizowaoby czn cen. towarw na ogln sum 12 000 uncji, czyli 46 725 suwerenw. Mona z uncj zota wyprawiad, co si chce, nigdy nie bdzie waya 10 uncji zota. A jednak tu, w procesie cyrkulacji, 1 uncja way faktycznie 10 uncji. Byt monety w procesie cyrkulacji rwna si zawartej w niej iloci zota pomnoonej przez liczb jej obiegw. Moneta otrzymuje wic, oprcz swojego rzeczywistego bytu jako pojedyncza sztuka zota o okrelonej wadze, byt idealny, wynikajcy z jej funkcji. Ale niezalenie od tego, czy suweren dokonuje obiegu jeden raz czy dziesid razy, w kadym poszczeglnym akcie kupna lub sprzeday dziaa tylko jako pojedynczy suweren. Podobny jest do generaa, ktry w dniu bitwy, zjawiajc si w sam por w 10 rnych punktach, zastpuje 10 generaw, a przecie w kadym punkcie jest identycznie tym samym generaem. Idealizacja rodka cyrkulacji, wynikajca w obiegu pieninym z zastpienia iloci szybkoci, dotyczy tylko funkcjonalnego bytu monety w procesie cyrkulacji, nie obejmuje jednak bytu pojedynczej sztuki pienidza. Obieg pieniny jest jednak ruchem zewntrznym, a suweren, chod non olet *nie mierdzi+, obraca si w towarzystwie mieszanym. Ocierajc si o wszelkiego rodzaju rce, worki, kieszenie, portmonetki, sakiewki, szkatuki, skrzynie, szuflady, moneta si ciera, zostawia to tu, to tam atom zota i traci w ten sposb, szlifujc si w wdrwce po wiecie, coraz wicej ze swej wewntrznej

treci. Uywana zuywa si. Spjrzmy na suwerena w takim momencie, kiedy jego solidny z natury charakter ponis jeszcze niewielki uszczerbek. Piekarz, ktry w dniu dzisiejszym otrzymuje wanie z banku nowiuteokiego suwerena i paci nim jutro mynarzowi, nie paci tym samym prawdziwym (veritable) suwerenem; sta si on lejszy, ni by wtedy, kiedy go piekarz otrzyma" 79. Jest rzecz oczywist, e kada moneta z samej natury rzeczy stale musi ulegad deprecjacji wskutek zwykego i nieuniknionego cierania si. Jest fizyczn niemoliwoci kiedykolwiek cakowicie wyczyd lejsze monety z cyrkulacji, chodby na jeden dzieo"80. Jacob szacuje, e z 380 milionw funtw szterlingw, ktre istniay w r. 1809 w Europie, w roku 1829, a wic po dwudziestu latach, 19 milionw funtw cakowicie znikno przez starcie 81. Jeeli wic towar po pierwszym kroku, jaki stawia u wejcia do cyrkulacji, wypada z niej, moneta po paru krokach uczynionych w cyrkulacji wyobraa wicej zawartoci kruszcowej, ni jej posiada. Im duej moneta obiega przy niezmiennej szybkoci cyrkulacji albo im szybsza staje si jej cyrkulacja w tym samym okresie czasu, w tym wikszym stopniu jej byt jako monety oddziela si od jej bytu zotego lub srebrnego. To, co zostaje, jest magni nominis umbra [cieniem wielkiego imienia]. Ciao monety jest ju tylko cieniem. Jeeli pocztkowo staa si dziki procesowi cisza, teraz staje si dziki niemu lejsza, ale nadal w kadym poszczeglnym akcie kupna i sprzeday liczy si jako pierwotna ilod zota. Suweren jako pozorny suweren, jako pozorne -zoto, nadal spenia funkcj prawowitej sztuki zota. Gdy inne istoty przez ocieranie si o wiat zewntrzny trac swj idealizm, moneta idealizuje si przez praktyk, obraca si w pozorny tylko byt swego zotego lub srebrnego ciaa. Ta druga idealizacja pienidza kruszcowego, spowodowana przez sam proces cyrkulacji, czyli oddzielenie jego zawartoci nominalnej od zawartoci realnej, jest wykorzystywana czciowo przez rz dy, czciowo przez prywatnych awanturnikw do faszowania monet najrozmaitszymi sposobami. Caa historia systemu monetarnego od pocztkw redniowiecza a gboko w XVIII stulecie sprowadza si do historii tych dwustronnych i antagonistycznych faszerstw, a wielotomowy zbir prac
79 80

Dodd, Curiosities of Industry etc", Londyn 1854. *Gold: in the mine, the mint and the workshop", str. 16.+ The Currency Question reviewed etc. by a Banker etc.", Edynburg 1845, str. 69 etc. Gdyby talar nieco zuyty by wart nieco mniej ni talar zupenie nowy, obieg podlegaby nieustannemu hamowaniu i adna wypata nie mogaby si odbyd bez sporw". (G. Garnier, Histoire de la monnaie etc", t. I, str. 24.) 81 Jacob, W., An Historical Inquiry into the Production and Consumption of the Precious Metals", Londyn 1831, t. II, rozdz. XXV I [str. 322].

woskich ekonomistw opracowany przez Custodiego obraca si w duej mierze wok tej sprawy. Pozorny byt zota w obrbie jego funkcji wchodzi jednak w konflikt z jego bytem rzeczywistym. Jedna zota moneta utracia w obiegu wicej, druga mniej ze swej zawartoci kruszcowej, przeto jeden suweren jest obecnie w istocie rzeczy wicej wart od drugiego. Ale e w swym funkcjonalnym bycie jako monety maj one jednakowy walor suweren, ktry zawiera 1/4 uncji, ma nie wikszy walor ni suweren, ktry pozornie tylko zawiera 1/4 uncji suwereny o penej wadze s czciowo, przez pozbawionych skrupuw wacicieli, poddawane chirurgicznym operacjom i wykonuje si na nich sztucznie to, co sam obieg wykona w sposb naturalny na ich lejszych braciach. Obrzyna si je i faszuje, a nadmiar ich zotego tuszczu wdruje do tygla. Jeeli 4 672 i 1/2 zotego suwerena, pooone na szal, wa przecitnie ju tylko 800 uncji zamiast 1 200, bdzie mona za nie kupid na rynku zota ju tylko 800 uncji, czyli cena rynkowa zota wzrosaby pomad cen monetarn. Kada moneta, nawet o penej wadze, byaby w swej formie monetarnej mniej warta ni w formie sztab. Suwereny o penej wadze zostayby z powrotem obrcone w form sztab, w ktrej wiksza ilod zota ma wiksz wartod ni mniejsza ilod zota. Z chwil, gdy to spadanie poniej zawartoci kruszcowej objoby ilod suwerenw dostateczn, aby spowodowad trway wzrost ceny rynkowej zota powyej jego ceny monetarnej, nazwy rachunkowe monet pozostayby te same, ale oznaczayby odtd mniejsz ilod zota. Innymi sowy, zmieniaby si skala pienidza i odtd bito by ze zota monety wedug nowej skali. Dziki idealizacji zota jako rodka cyrkulacji zmienioby ono w drodze odwrotnego oddziaywania ustalone przez ustaw warunki, w ktrych byo skal cen. Ta sama rewolucja powtrzyaby si po pewnym czasie i w ten sposb zoto w swej funkcji zarwno skali cen, jak i rodka cyrkulacji podlegaoby nieustannym zmianom, tak e zmiana w jednej formie powodowaaby zmian w drugiej i na odwrt. Wyjania to poprzednio wzmiankowane zjawisko, e w historii wszystkich nowoczesnych narodw pozostawaa ta sama nazwa pienidza dla cigle si zmniejszajcej zawartoci zota. Sprzecznod midzy zotem jako monet a zotem jako skal cen staje si rwnie sprzecznoci midzy zotem jako monet a zotem jako oglnym ekwiwalentem, w ktrym to charakterze cyrku-luje ono nie tylko w granicach

kraju, ale na rynku wiatowym. Zoto jako miernik wartoci miao stale pen wag, gdy suyo tylko jako zoto idealne. Jako ekwiwalent w izolowanym akcie T P wypada ono natychmiast ze swojego ruchomego bytu z powrotem do stanu spoczynku, ale jako moneta wchodzi jego przyrodzona substancja w nieustanny konflikt z jego funkcj. Cakowicie uniknd przemiany zotego suwerena w zoto pozorne niesposb, ale ustawodawstwo usiuje przeszkodzid utrzymywaniu si takiego suwerena w charakterze monety, wyczajc go z obiegu przy okrelonym stopniu zmniejszenia si jego substancji. Wedug prawa angielskiego np. suweren, ktry utraci wicej ni 0,747 granw wagi, nie jest ju legalnym suwerenem. Bank Anglii, ktry w samym tylko okresie 18441848 zway 48 milionw zotych suwerenw, posiada dziki wynalezionej przez pana Cottona wadze do zota maszyn, ktra nie tylko wyczuwa rnic 1/100 grana midzy dwoma suwerenami, ale wyrzuca, jak istota rozumna, niepenej wagi suwerena na desk, skd wpada on do innej maszyny, ktra go rozpiowuje ze wschodnim okrucieostwem. Ale w tych warunkach zota moneta nie mogaby w ogle cyrkulowad, gdyby jej obieg nie ogranicza si do okrelonych krgw cyrkulacji, w ktrych obrbie nie zuywa si ona tak szybko. Jeeli zota moneta ma w cyrkulacji walor jednej czwartej uncji, chocia way ju tylko 1/5 uncji, to dla 1/20 uncji zota staa si faktycznie tylko znakiem albo symbolem, a w ten sposb wszelka zota moneta zostaje przez sam proces cyrkulacji w mniejszym lub wikszym stopniu przeobraona tylko w znak lub symbol swej substancji. Ale adna rzecz nie moe byd swoim wasnym symbolem. Malowane winogrona nie s symbolem rzeczywistych winogron, tylko pozornymi winogronami. W jeszcze mniejszym stopniu lekki suweren moe byd symbolem suwerena penej wagi, podobnie jak wychudzony koo nie moe byd symbolem tustego konia. A wobec tego, e zoto staje si symbolem samego siebie, ale nie moe suyd jako symbol samego siebie, uzyskuje ono w tych krgach cyrkulacji, w ktrych si najszybciej zuywa, tzn. w krgach, w ktrych akty kupna i sprzeday najmniejszych rozmiarw s nieustannie wznawiane, symboliczny srebrny lub miedziany byt oddzielony od jego zotego bytu. W krgach tych kryaby wci jako moneta, chod nie w tych samych sztukach zota, okrelona czd cakowitej iloci zotego pienidza. W tej czci zoto jest zastpowane srebrnymi lub miedzianymi znakami. Jeeli wic

jako miernik wartoci i dlatego jako pienidz moe funkcjonowad wewntrz danego kraju tylko jeden specyficzny towar, to obok pienidza rne towary mog suyd jako moneta. Te pomocnicze rodki cyrkulacji, np. srebrne lub miedziane znaki, reprezentuj w obrbie cyrkulacji okrelone czstki zotej monety. Ich wasna zawartod srebra lub miedzi nie jest wic okrelona przez stosunek wartoci srebra i miedzi do zota, lecz jest ustalana dowolnie przez prawo. Mog one byd wydawane tylko w takich ilociach, w jakich stale znajdowayby si w obiegu reprezentowane przez nie drobne czstki zotej monety, bd dla wymiany wikszych monet zotych, bd te dla realizacji odpowiednio maych cen towarw. W granicach detalicznej cyrkulacji towarw srebrne i miedziane znaki nale znw do szczeglnych krgw. Z natury rzeczy szybkod ich obiegu znajduje si w odwrotnym stosunku do ceny, ktr one w kadym pojedynczym akcie kupna i sprzeday realizuj, czyli do wielkoci tej czstki zotej monety, ktr reprezentuj. Jeeli wemiemy pod uwag olbrzymie rozmiary codziennego drobnego obrotu w kraju takim jak Anglia, to stosunkowo nieznaczna oglna ilod cyrkulujcych monet pomocniczych dowodzi szybkoci i nieustannoci ich obiegu. Z ogoszonego niedawno sprawozdania parlamentarnego dowiadujemy si np., e w r. 1857 angielska mennica wybia zota na sum 4 859 000 f. szt., srebra w nominalnej wartoci 733 000 f. szt., przy wartoci kruszcowej 363 000 f. szt. czna kwota wybitego na monety zota wynosia w cigu dziesiciolecia, kooczcego si dn. 31 grudnia 1857 roku, 55 239 000 f. szt., a srebra tylko 2 434 000 f. szt. Moneta miedziana wynosia w roku 1857 tylko 6 720 f. szt. wartoci nominalnej, przy 3 492 f. szt. wartoci miedzi, z czego 3 138 f. szt. przypadao na pensy, 2 464 na ppensy i 1 120 na farthingi. czna wartod miedzianych monet wybitych w cigu ostatniego dziesiciolecia wynosia 141 477 f. szt. wartoci nominalnej przy wartoci kruszcowej 73 503 f. szt. Podobnie jak zota moneta nie moe trwale zachowad swej funkcji monety z powodu przepisu prawnego okrelajcego utrat kruszcu, ktra demonetyzuje monet, tak na odwrt, srebrne i miedziane znaki nie mog przechodzid ze swoich sfer cyrkulacji do sfery cyrkulacji z otej monety i zagniedzid si tam w charakterze pienidza, gdy ustalona jest wysokod cen, ktre one ustawowo realizuj. Tak np. w Anglii istnieje obowizek przyjmowania miedzi przy patnociach tylko do wysokoci 6 pensw, a srebra

tylko do wysokoci 40 szylingw. Gdyby srebrne i miedziane znaki byy wydawane w ilociach wikszych, ni tego wymagaj potrzeby ich sfer cyrkulacji, ceny towarw nie wzrosyby z tego powodu, lecz miaoby miejsce nagromadzenie tych znakw u sprzedawcw detalicznych, ktrzy w koocu musieliby sprzedawad je jako kruszce. Tak np. w roku 1798 angielskie miedziane monety, wydawane przez osoby prywatne, nagromadziy si w kwocie 20 350 f. szt. u sklepikarzy, ktrzy daremnie usiowali pucid je z powrotem w obieg i wreszcie zmuszeni byli rzucid je jako towar na rynek miedzi82. Srebrne i miedziane znaki, reprezentujce zot monet w okrelonych sferach wewntrznej cyrkulacji, posiadaj prawnie ustalon zawartod srebra i miedzi, ale wcignite w cyrkulacj cieraj si tak jak monety zote i idealizuj si jeszcze szybciej ni one, odpowiednio do szybkoci i nieustannoci swego obiegu, stajc si widmami. Gdyby trzeba byo znw przeprowadzid lini graniczn demetalizacji, od ktrej srebrne i miedziane znaki traciyby charakter monet, musiayby one w granicach okrelonych krgw swojej wasnej sfery cyrkulacji byd z kolei zastpowane przez inny pienidz symboliczny, powiedzmy, przez elazo i ow, i to reprezentowanie jednego symbolicznego pienidza przez inny symboliczny pienidz stanowioby nieskooczony proces. Dlatego we wszystkich krajach o rozwinitej cyrkulacji sama koniecznod obiegu pienidza zmusza do uniezalenienia monetarnego charakteru srebrnych i miedzianych znakw od jakiegokolwiek stopnia utracenia przez nie kruszcu. W tym uja wnia si, e jak to wynika z samej natury rzeczy s one symbolami zotej monety nie dlatego, i s symbolami wykonanymi ze srebra lub miedzi, nie dlatego, e maj wartod, lecz dlatego, e jej nie maj. Rzeczy stosunkowo bezwartociowe, jak papier, mog wic funkcjonowad jako symbole zotego pienidza. Istnienie pomocniczej monety w postaci znakw metalowych, srebrnych, miedzianych itd. pochodzi przewanie std, e w wikszoci krajw mniej wartociowe kruszce cyrkuloway jako pienidz, jak srebro w Anglii, mied w starorzymskiej republice, w Szwecji, Szkocji itd., zanim proces cyrkulacji nie zdegradowa ich do roli monet zdawkowych, wprowadzajc na ich miejsce kruszec szlachetniejszy. Z samej natury rzeczy wynika zreszt, e
82

Dawid Buchanan, Observations on the Subjects treated of in Doctor Smith's Inquiry on the Wealth of Nations etc", Edynburg 1814, str. 3.

symbol pieniny, wyrastajcy bezporednio z cyrkulacji kruszcowej, sam pocztkowo take jest kruszcem. Podobnie jak zostaje zastpiona znakami metalowymi ta ilod zota, ktra musiaaby stale cyrkulowad jako moneta zdawkowa, rwnie ta ilod zota, ktr sfera wewntrznej cyrkulacji wchania stale jako monet, ktra wic musi si stale znajdowad w obiegu, moe byd zastpiona bezwartociowymi znakami. Poziom, poniej ktrego nigdy nie spada masa obiegajcych monet, jest w kadym kraju okrelony przez dowiadczenie. Niedostrzegalna pocztkowo rnica midzy nominaln a kruszcow zawartoci monety kruszcowej moe si wic zwikszyd a do absolutnego rozdziau. Monetarna nazwa pienidza oddziela si od jego substancji i istnieje poza ni w bezwartociowych kartkach papieru. Podobnie jak wartod wymienna towarw krystalizuje si poprzez proces ich wymiany w zotym pienidzu, zoty pienidz sublimuje w obiegu swj wasny symbol, najpierw w postaci zuytej zotej monety, potem w formie pomocniczych monet kruszcowych i wreszcie w formie bezwartociowego znaku, papieru, zwykego znaku wartoci. Jednake zota moneta tylko dlatego zrodzia swoich zastpcw, najpierw kruszcowych, pniej papierowych, e pomimo utraty kruszcu funkcjonowaa nadal jako moneta. Cyrkulowaa nie dlatego, e si zuya, lecz zuya si a do przeksztacenia si w symbol dlatego, e nadal cyrkulowaa. Tylko dlatego, e zote pienidze w procesie same staj si zwykym znakiem swojej wasnej wartoci, mog byd zastpione przez zwyke znaki wartoci. Skoro ruch T P T jest stanowic proces jednoci dwch bezporednio jeden w drugi przechodzcych momentw T P i P T, czyli skoro towar przebiega proces swojej penej metamorfozy, rozwija on swoj wartod wymienn w cenie i w pienidzu, aby znw form t natychmiast znied i z powrotem stad si towarem, a raczej wartoci uytkow. A wic towar wci zda do pozornego tylko usamodzielnienia swojej wartoci wymiennej. Z drugiej strony widzielimy, e zoto, o ile funkcjonuje tylko jako moneta, czyli znajduje si nieustannie w obiegu, przedstawia faktycznie tylko powizanie metamorfoz towarw oraz ich tylko przemijajcy byt pieniny, realizuje cen jednego towaru tylko po to, aby zrealizowad cen innego, nigdzie za nie wystpuje jako spoczywajcy byt wartoci wymiennej, czyli jako towar, ktry

sam si znajduje w stanie bezruchu. Realnod, ktr uzyskuje w tym procesie wartod wymienna towarw i ktr reprezentuje zoto w swym obiegu, jest tylko realnoci iskry elektrycznej. Chod jest to zoto rzeczywiste, funkcjonuje ono tylko jako zoto pozorne, i dlatego moe byd w tej funkcji zastpione znakiem siebie samego. Znak wartoci, powiedzmy papier, ktry funkcjonuje jako moneta, jest znakiem iloci zota wyraonej w jego nazwie monetarnej, a wic znakiem zota. Podobnie jak okrelona ilod zota nie wyraa sama przez si stosunku wartoci, nie wyraa go znak zastpujcy to zoto. W tej mierze, w jakiej ilod zota jako uprzedmiotowiony czas pracy posiada okrelon wielkod wartoci, znak zota reprezentuje wartod. Ale reprezentowana przezeo wielkod wartoci zaley w kadym wypadku od wartoci reprezentowanej przezeo iloci zota. Wobec towarw znak wartoci przedstawia realnod ich ceny, jest signum pretii *znakiem ceny+, a znakiem ich wartoci jest tylko dlatego, e wartod towarw jest wyraona w ich cenie. W procesie T P T, o ile przedstawia si on tylko jako stanowica proces jednod lub bezporednie przechodzenie jednej metamorfozy w drug a tak wanie przedstawia si on w sferze cyrkulacji, w ktrej funkcjonuje znak wartoci wartod wymienna towarw uzyskuje w cenie tylko idealne, wyobraone tylko w pienidzu, symboliczne istnienie. Tak wic wartod wymienna objawia si tylko jako pomylana albo przedstawiona w rzeczy, ale nie posiada rzeczywistoci poza t, ktr ma w samych towarach, jako e jest w nich uprzedmiotowiona okrelona ilod czasu pracy. Wydaje si wic, jakoby znak wartoci bezporednio reprezentowa wartod towarw, gdy wystpuje on nie jako znak zota, lecz jako znak wartoci wymiennej, w cenie tylko wyraonej, a zawartej jedynie w towarze. Pozr ten jest jednak faszywy. Znak wartoci jest bezporednio tylko znakiem ceny, a wic znakiem zota, a tylko drog okln jest on znakiem wartoci towaru. Zoto nie sprzedao jak Piotr Schlemihl swojego cienia, lecz kupuje swoim cieniem. Znak wartoci dziaa wic tylko o tyle, o ile przedstawia wewntrz procesu cen jednego towaru wobec innego towaru, czyli o ile wobec kadego waciciela towaru przedstawia zoto. Okrelony, stosunkowo bezwartociowy przed miot, np. kawaek skry, skrawek papieru itd., staje si pocztkowo si zwyczaju znakiem materiau pieninego, utrzymuje si jednak w tym charakterze tylko wtedy, gdy

jego byt w charakterze symbolu zostaje zagwarantowany przez powszechn wol wacicieli towarw, tzn. gdy uzyskuje prawnie uznany byt, a przeto i kurs przymusowy. Paostwowy pienidz papierowy o kursie przymusowym jest zakooczon form znaku wartoci i jedyn form pienidza papierowego, ktra wyrasta bezporednio z cyrkulacji kruszcowej albo z samej prostej cyrkulacji towarw. Pienidz kredytowy naley do wyszej sfery spoecznego procesu produkcji i reguluj go zupenie inne prawa. Symboliczny pienidz papierowy faktycznie nie jest bynajmniej czym odmiennym od pomocniczej monety kruszcowej, dziaa jednak w szerszej sferze cyrkulacji. Jeeli czysto techniczny rozwj skali cen, czyli ceny monetarnej, a dalej zewntrzna przemiana surowego zota w zot monet wywoay interwencj paostwa i przez to cyrkulacja wewntrzna jawnie si wyodrbnia z oglnej cyrkulacji towarw, to rozwj monety w znak wartoci kooczy proces tego wyodrbnienia. Jako zwyky rodek cyrkulacji, pienidz moe si w ogle usamodzielnid tylko w sferze cyrkulacji wewntrznej. Wykad masz pokaza, e monetarny byt zota, jako znaku wartoci oddzielonego od samej substancji zota, wynika z samego procesu cyrkulacji, a nie z umowy lub interwencji paostwa. Rosja stanowi uderzajcy przykad naturalnego powstania znaku wartoci. W czasach, kiedy skry a futra suyy tam jako pienidz, sprzecznod midzy tym nietrwaym i niepodatnym materiaem a jego funkcj jako rodka cyrkulacji wytworzya zwyczaj zastpowania go drobnymi kawakami ostemplowanej skry, ktre w ten sposb stay si przekazami patnymi w skrach i futrach. Pniej stay si one pod nazw kopiejek zwykymi znakami czci rubla srebrnego i utrzymay si miejscami w tym zastosowaniu a do roku 1700, kiedy to Piotr Wielki nakaza ich wymian na drobne monety miedziane wypuszczone przez paostwo83. Ju staroytni pisarze, ktrzy mogli obserwowad tylko zjawiska cyrkulacji kruszcowej, ujmuj monet zot jako symbol lub znak wartoci. Tak czyni Platon84 i Arystoteles85. W krajach bez
83

Henry Storch, Cours d'economie politique etc." z uwagami J. B. Saya. Pary 1823, t. IV, str. 79. Storch ogosi swoje dzieo w Petersburgu w jzyku francuskim. J. B. Say spowodowa natychmiast przedruk paryski, uzupeniony rzekomymi uwagami", ktre w rzeczywistoci zawieraj jedynie komunay. Storch (patrz jego Considerations sur la natur du revenu national", Pary 182 4) bynajmniej nie przyj uprzejmie tej aneksji swego dziea przez prince de la science" *ksicia nauki+. 84 Platon, De Republica", ksiga II, moneta jest symbolem wymiany" (Opera omnia etc, wyd. G. Stallbumius, Londyn 1850, str. 304). Platon rozwija pojcie pienidza tylko w dwch przeznaczeniach miernika wartoci i znaku wartoci, da jednak, prcz znaku wartoci sucego do cyrkulacji wewntrznej, innego znaku dla stosunkw z Grecj i z zagranic. (Por. take ksig 5 j ego Praw".)

jakiegokolwiek kredytu, jak Chiny, wczenie ju spotykamy pienidz papierowy o kursie przymusowym86. Starsi rzecznicy papierowego pienidza zwracaj wyranie uwag na wynikajc z samego procesu cyrkulacji przemian monety kruszcowej w znak wartoci. Tak czyni Beniamin Franklin87 i biskup Berkeley88. Ile ryz papierni pocitego na kartki moe cyrkulowad jako pienidz? Pytanie tak postawione byoby pozbawione sensu. Bezwartociowe znaki s znakami wartoci tylko o tyle, o ile w procesie cyrkulacji zastpuj zoto, a zastpuj je tylko w tej mierze, w jakiej ono samo wchodzioby do procesu cyrkulacji jako moneta, przy czym ilod ta jest okrelona przez wasn wartod zota, jeeli dane s wartoci wymienne towarw i szybkod ich metamorfoz. Bilety oznaczone jako 5 funt. szt. mogyby cyrkulowad tylko w iloci 5 razy mniejszej ni bilety oznaczone jako 1 funt szt., a gdyby si wszystkie patnoci odbyway w biletach szylingowych, musiaoby cyrkulowad 20 razy wicej biletw szylingowych ni biletw funtowych. Gdyby moneta zota bya reprezentowana przez bilety o rnej nazwie, np. bilety o nazwie 5 f. szt., 1 f. szt., 10 szylingw, ilod tych rnych rodzajw znakw wartoci byaby okrelona nie tylko przez ilod zota potrzebn do oglnej cyrkulacji, lecz rwnie przez t, ktra jest potrzebna w
85

Arystoteles (Ethica Nicomachaea", ksiga 5, rozdz. 8 tame *str. 98+.) Wycznym rodkiem wymiany wzajemnych potrzeb pienidz sta si skutkiem umowy. Dlatego te nosi on nazw , jako e istnieje nie z natury, lecz z prawa *+, i e od nas zaley, aby go zmienid i uczynid bezuytecznym". Arystoteles ujmowa pienidz bez porwnania wszechstronniej i gbiej ni Platon. Nieco dalej wywodzi on piknie, w jaki sposb z handlu zamiennego midzy rnymi spoecznociami wypywa koniecznod nadania charakteru pienidza specyficznemu towarowi, a wic substancji, ktra sama posiada wartod. Bo kiedy wzajemna pomoc w postaci przywozu tego, czego brak, a wywozu nadmiaru, obja wiksze odlegoci, powstao z koniecznoci zastosowanie pienidza... Uoono si, eby dawad i przyjmowad we wzajemnej wymianie tylko co, co bdc samo czym wartociowym dawaoby korzyd wygodnego uycia... jak elazo i srebro lub co innego w tym rodzaju". (Arystoteles, De Republica", ksiga I, rozdz. 9 tame *str. 14+.) Ustp ten cytuje Michel Chevalier ktry albo Arystotelesa nie czyta, albo go nie zrozumia aby dowied, e zdaniem Arystotelesa rodek cyrkulacji musi si skadad z substancji, ktra sama posiada wartod. Natomiast Arystoteles mwi wyranie, e pienidz jako zwyky rodek cyrkulacji wydaje si mied byt tylko umowny albo prawny, jak ju wskazuje jego nazwa *+ i e pienidz sw wartod uytkow jako moneta otrzymuje w rzeczywistoci wycznie od samej swej funkcji, a nie od przynalenej jemu samemu wartoci uytkowej. Pienidz wydaje si byd nicoci, czym stworzonym cakowicie przez prawo, a nie przez natur, tak e poza obiegiem umieszczony nie posiada adnej wartoci i jest nieprzydatny do czegokolwiek koniecznego". (Tame, *str. 15+.) 86 Mandeville (Sir John), Voyages and Travels", Londyn, wyd. z r. 1705, str. 105: Cesarz ten (Catteyu, czyli Chin) moe wydawad tyle, ile mu si podoba, bez ograniczeo. Jest bowiem niezaleny i robi pienidze tylko z zadrukowanej skry lub papieru. A gd y ten pienidz tak dugo obiega, e zaczyna si niszczyd, wtedy przynosi si go do skarbu cesarskiego i bierze nowy pienidz zamiast starego. I pienidz ten obiega w caym kraju i we wszystkich jego prowincjach... nie robi si pienidza ani ze zota, ani ze srebra" i, uwaa Mandeville, z tego powodu moe on wydawad wci na nowo i nadmiernie wiele". 87 Benjamin Franklin, Remarks and Facts relative to the American Paper Money", 1764, str. 348 tame: W obecnym czasie nawet srebrny pienidz jest w Anglii w pewnej czci swojej wartoci przymusowo prawnym rodkiem patniczym; ta czd jest rnic midzy jego rzeczywist wag a wartoci nominaln. Znaczna czd obiegajcych obecnie monet szylingowych i szeciopensowych staa si przez zuycie o 5, 10, 20, a niektre szeciopenswki nawet o 50% za lekkie. Tej rnicy midzy realn a nominaln wartoci nie wyrwnuje adna wartod wewntrzna, nawet aden papier, w ogle nic. Tylko moc prawnego rodka patniczego, poczona z wiadomoci, e mona j jako t sam wartod atwo dalej wydad, umoliwia, e srebrna moneta wartoci 3 pensw moe uchodzid za monet szeciopensow". 88 Berkeley, The Querist" *Londyn 1750, str. 3+. Jeeli nazwa monety zostaje utrzymana nawet wwczas, gdy jej kruszec podzieli los wszystkiego, co przemija, czy mimo to cyrkulacja handlowa nie bdzie istniaa nadal?"

krgu cyrkulacji kadego poszczeglnego rodzaju biletw. Gdyby 14 milionw funtw szterlingw (tak przyjmuje angielskie ustawodawstwo bankowe, ale nie w stosunku do monety, tylko w stosunku do pienidza kredytowego), stanowio poziom, poniej ktrego cyrkulacja jakiego kraju nigdy by nie spada, mogoby cyrkulowad 14 milionw biletw papierowych, z ktrych kady byby znakiem wartoci dla 1 f. szt. Gdyby wartod zota wzrosa lub spada z racji spadku lub wzrostu czasu pracy potrzebnego do jego produkcji, to przy niezmienionej wartoci wymiennej tej samej masy towarowej liczba cyrkulujcych biletw funtowych wzrosaby lub spada w stosunku odwrotnym do zmiany wartoci zota. Gdyby zoto jako miernik wartoci zostao zastpione przez srebro, a stosunek wartoci srebra do zota wynosiby: 1:15, przy czym kady bilet reprezentowaby t sam ilod srebra, co poprzednio zota, to zamiast 14 milionw musiaoby odtd cyrkulowad 210 milionw biletw funtowych. Ilod biletw papierowych jest wic okrelona przez ilod zotych pienidzy, ktre one w cyrkulacji zastpuj, a e s one tylko o tyle znakami wartoci, o ile zastpuj zoty pienidz, wartod ich jest po prostu okrelona przez ich ilod. Gdy wic ilod cyrkulujcego zota zaley od cen towarw, to odwrotnie, wartod cyrkulujcych biletw papierowych zaley wycznie od ich wasnej iloci. Interwencja paostwa wypuszczajcego pienidz papierowy o kursie przymusowym a rozpatrujemy tylko taki rodzaj pienidza papierowego wydaje si znosid dziaanie prawa ekonomicznego. Paostwo, ktre w cenie monetarnej nadao tylko imi chrzestne okrelonej wadze zota, a w mennicy wybio na zocie tylko swoj pieczd, wydaje si obecnie si magii swojej pieczci przemieniad papier w zoto. Poniewa bilety papierowe maj kurs przymusowy, nikt nie moe przeszkodzid paostwu w wepchniciu do cyrk ulacji dowolnej ich .iloci i nadaniu im dowolnych nazw monetarnych, jak 1 f. szt., 5 f. szt., 20 f. szt. Biletw, ktre raz si znalazy w cyrkulacji, nie sposb z niej wyrzucid, poniewa zarwno supy graniczne kraju hamuj ich bieg, jak te trac one wszelk wartod, wartod uytkow i wymienn, poza cyrkulacj. Oddzielone od swojego funkcjonalnego bytu przeksztacaj si w bezwartociowe wistki papieru. Jednake ta wadza paostwa jest tylko pozorem. Paostwo moe wrzucid do cyrkulacji dowoln ilod kartek papierowych o dowolnych nazwach monetarnych, ale na tym mechanicznym akcie kooczy si

jego kontrola. Znak wartoci, czyli pienidz papierowy, zagarnity przez cyrkulacj, dostaje si pod panowanie jej immanentnych praw. Gdyby 14 milionw funtw szterlingw stanowio sum zota potrzebnego do cyrkulacji towarw, a paostwo rzucioby do cyrkulacji 210 milionw biletw, kady o nazwie 1 funt szt., to tych 210 milionw przeobrazioby si w reprezentantw zota w kwocie 14 milionw funtw szt. Wyszoby na to s amo, jak gdyby paostwo uczynio bilety jednofuntowe reprezentantami kruszcu o wartoci 15 razy mniejszej albo reprezentantami 15 razy mniejszej wagi zota ni poprzednio. Nic by si nie zmienio oprcz nazw w skali cen, ktre s oczywicie umowne, niezalenie od togo, czy si zmieniaj wprost przez zmian stopy menniczej, czy porednio, przez pomnoenie liczby kartek papierowych do iloci wymaganej przez now, nisz skal. Poniewa nazwa funt szterling oznaczaaby teraz 15 razy niniejsz ilod zota, wszystkie ceny towarw wzrosyby pitnastokrotnie i bilety papierowe na sum 210 milionw f. szt. byyby teraz w rzeczywistoci tak samo potrzebne, jak poprzednio bilety na sum 14 milionw. W tej samej mierze, w jakiej zwikszyaby si czna kwota znakw wartoci, zmniejszyaby si ilod zota, ktr kady z tych znakw reprezentuje. Wzrost cen byby tylko reakcj procesu cyrkulacji, przemoc dostosowujcego ilod znakw wartoci do iloci zota, zamiast ktrego znaki te maj cyrkulowad. W historii angielskich i francuskich faszerstw pienidza uprawianych przez rzdy napotykamy wci zjawisko, e ceny nie wzrosy w tym samym stosunku, w jakim, sfaszowano srebrn monet. Dziao si tak po prostu dlatego, e stosunek, w jakim ulega zwikszeniu ilod monety, nie odpowiada stosunkowi, w jakim j sfaszowano, tzn., e ilod wypuszczonych monet o niszej zawartoci kruszcowej nie bya dod wielka, aby w przyszoci wartoci wymienne towarw mogy byd w niej szacowane jako w mierniku wartoci i realizowane za porednictwem monet odpowiadajcych tej niszej jednostce miary. W ten sposb rozwizuje si trudnod nie rozwizana w pojedynku midzy Locke'em a Lowndesem. Stosunek, w jakim znak wartoci, obojtne, czy to bdzie pa pier czy sfaszowane zoto i srebro, zastpuje iloci zota i srebra odpowiadajce cenie monetarnej, zaley nie od wasnego materiau tych znakw, lecz od ich iloci znajdujcej si w cyrkulacji. Trudnod w zrozumieniu tego stosunku wynika std,

e pienidz w obydwu funkcjach miernika wartoci i rodka cyrkulacji podlega prawom nie tylko sobie przeciwstawnym, lecz pozornie zaprzeczajcym przeciwieostwu obu tych funkcji. W odniesieniu do jego funkcji jako miernika wartoci, gdzie pienidz suy tylko jako pienidz rachunkowy, a zoto tylko jako zoto idealne, wszystko si sprowadza do naturalnego materiau. Wartoci wymienne szacowane w srebrze, czyli jako ceny w srebrze, przedstawiaj si oczywicie zupenie inaczej ni szacowane w zocie, czyli jako ceny w zocie. I na odwrt w odniesieniu do jego funkcji jako rodka cyrkulacji, gdzie pienidz jest nie tylko wyobraony, lecz musi wystpowad jako rzeczywisty przedmiot obok innych towarw, materia pienidza bdzie obojtny, natomiast wszystko zaley od jego iloci. Dla jednostki miary rozstrzygajce jest, czy jest ona funtem zota, srebra lub miedzi; natomiast sama tylko liczba monet, jakikolwiek byby ich materia, czyni je odpowiednim urzeczywistnieniem kadej z tych jednostek miary. Zdrowemu rozsdkowi ludzkiemu przeczy jednak to, e przy pienidzu tylko wyobraonym wszystko zaley od jego materialnej substancji, natomiast przy zmysowo istniejcej monecie wszystko jest zalene od idealnego stosunku liczbowego. Wzrost lub spadek cen towarw w zalenoci od wzrostu lub spadku masy biletw papierowych to ostatnie ma miejsce tam, gdzie bilety papierowe stanowi wyczny rodek cyrkulacji jest wic tylko przez proces cyrkulacji przemoc przywracanym dziaaniem mechanicznie z zewntrz naruszonego prawa, wedug ktrego ilod cyrkulujcego zota jest okrelona przez ceny towarw, a ilod cyrkuu jacy eh znakw wartoci jest okrelona przez ilod zotych monet, ktr one zastpuj w cyrkulacji. Tote, z drugiej strony, kada dowolna masa biletw papierowych bdzie wchonita i jakby strawiona przez proces cyrkulacji, gdy znak wartoci, z jakimkolwiek zotym tytuem wchodziby do cyrkulacji, zostaje w niej sprasowany w znak tej iloci zota, jaka mogaby zamiast niego cyrkulowad. W cyrkulacji znakw wartoci wszystkie prawa rzeczywistej cyrkulacji pieninej wystpuj odwrcone i postawione na gowie. Gdy zoto cyrkuluje, bo ma wartod, pienidz papierowy ma wartod, bo cyrkuluje. Gdy przy danej wartoci wymiennej towarw ilod cyrkulujcego zota zaley od jego wasnej wartoci, wartod pienidza papierowego zaley od jego cyrkulujcej iloci. Gdy ilod cyrkulujcego zota wzrasta lub spada ze wzrostem

lub spadkiem cen towarw, ceny towarw wydaj si wzrastad lub spadad ze zmian iloci cyrkulujcego pienidza papierowego. Gdy cyrkulacja towarw moe wchond tylko okrelon ilod zotych monet, wskutek czego kolejne kurczenie si i rozszerzanie iloci cyrkulujcego pienidza przedstawia si jako konieczne prawo, pienidz papierowy wydaje si wchodzid do cyrku lacji w kadym dowolnym wymiarze. Gdy paostwo faszujc zot i srebrn monet zakca jej funkcj jako rodka cyrkulacji, nawet jeeli wypuszcza monet chociaby tylko o 1/100 grana poniej jej zawartoci nominalnej, przeprowadza operacj zupenie poprawn, wypuszczajc bezwartociowe kartki papierowe, ktre nie maj nic wsplnego z kruszcem prcz nazwy monetarnej. Gdy zota moneta reprezentuje oczywicie tylko o tyle wartod towarw, o ile ta szacowana jest w zocie lub wystpuje jako cena, znak wartoci wydaje si reprezentowad bezporednio wartod towaru. Tote jasne jest, dlaczego obserwatorzy, ktrzy badali zjawiska cyrkulacji pieninej jednostronnie na przykadzie cyrkulacji pienidza papierowego o przymusowym kursie, musieli opacznie zrozumied wszystkie immanentne prawa cyrkulacji pieninej. Faktycznie prawa te wystpuj w cyrkulacji znakw wartoci nie tylko wypaczone, ale zatarte, gdy pienidz papierowy, jeeli jest wypuszczony w odpowiedniej iloci, wykonuje ruchy, ktre nie s mu waciwe jako znakowi wartoci, podczas gdy jego waciwy ruch pochodzi, zamiast bezporednio z metamorfozy towarw, z naruszenia jego waciwego stosunku do zota.

3. Pienidz
Pienidz, w odrnieniu od monety, stanowic wynik procesu cyrkulacji w formie TPT, etanowi punkt wyjcia procesu Cyrkulacji W formie PT P#ten. wymiany pienidza na towar w celu wymiany towaru na pienidz. Punkt wyjcia i punkt koocowy ruchu stanowi w formie TPT towar, w formie P TP pienidz. W pierwszej formie pienidz poredniczy w wymianie towarw, w drugiej towar poredniczy w stawaniu si pienidza pienidzem. Pienidz, ktry w pierwszej formie by tylko rodkiem, zjawia si w drugiej jako cel ostateczny cyrkulacji, natomiast towar, ktry w pierwszej formie by celem ostatecznym, w drugiej wystpuje tylko jako rodek. Poniewa ju sam pienidz

jest wynikiem cyrkulacji TPT, w formie PTP wynik cyrkulacji wystpuje jednoczenie jako jej punkt wyjcia. Gdy w TPT rzeczywist tred procesu stanowi przemiana materii, rzeczywist tred drugiego procesu PTP stanowi sam byt farmy to-# waru, wyoniony z tego pierwszego procesu. W formie TPT oba skrajne czony s towarami o tej samej wielkoci wartoci, ale jednoczenie o jakociowo rnej wartoci uytkowej. Ich wymiana TT jest rzeczywist przemian materii. Natomiast w formie PTP obydwa skrajne czony s zotem, i to zotem o tej samej wielkoci wartoci. Wymiana zota na towar w celu wymiany towaru na zoto, albo, rozpatrujc wynik PP, wymiana zota na zoto wydaje si niedorzecznoci. Jeeli jednak przetumaczymy PTP na formu: kupowad, aby sprzedawad co nie oznacza nic innego, jak wymian zota na zoto przy pomocy ruchu poredniczcego rozpoznamy natychmiast panujc form buruazyjnej produkcji. W praktyce jednak nie kupuje si, aby sprzedawad, lecz kupuje si tanio, aby sprzedad droej. Pienidz wymienia si na towar po to, aby ten sam towar znw wymienid na wiksz ilod pienidzy, tak e skrajne czony P P rni si od siebie, jeeli nie jakociowo, to ilociowo. Taka ilociowa rnica zakada wymian nie-ekwiwalentw, podczas gdy towar i pienidz jako takie s tylko przeciwstawnymi formami samego towaru, a wic tylko rnymi sposobami bytowania tej samej wielkoci wartoci. Ruch okrny PTP kryje wic pod formami pienidza i towaru bardziej rozwinite stosunki produkcji i stanowi w obrbie prostej cyrkulacji tylko odbicie ruchu bardziej zoonego. Powinnimy wic pienidz, rozpatrywany w odrnieniu od rodka cyrkulacji, wyprowadzid z bezporedniej formy cyrkulacji towarw TPT. Zoto, tzn. specyficzny towar, ktry suy jako miernik wartoci i jako rodek cyrkulacji, staje si bez bliszego udziau spoeczeostwa pienidzem. W Anglii, gdzie srebro nie jest ani miernikiem wartoci, ani panujcym rodkiem cyrkulacji, nie staje si ono pienidzem, podobnie jak zoto w Holandii przestao byd pienidzem po zdetronizowaniu go jako miernika wartoci. Towar staje si wic pienidzem przede wszystkim jako jednod miernika wartoci i rodka cyrkulacji albo inaczej jednod miernika wartoci i rodka cyrkulacji jest pienidzem. Lecz jako tego rodzaju jednod zoto posiada z kolei samodzielne

istnienie, rne od swego bytu w obydwu tych funkcjach. Jako miernik wartoci jest ono tylko idealnym pienidzem i idealnym zotem; jako zwyky rodek cyrkulacji jest symbolicznym pienidzem i symbolicznym zotem, ale w swej prostej kruszcowej cielesnoci zoto jest pienidzem, czyli pienidz rzeczywistym zotem. Rozpatrzmy teraz na chwil znajdujcy si w stanie bezruchu towar, zoto, t owar bdcy pienidzem, w jego stosunku do innych towarw. Wszystkie towary przedstawiaj w swych cenach okrelon sum zota, s wic tylko wyobraonym zotem, czyli wyobraonym pienidzem, s reprezentantami zota, tak jak, odwrotnie, pienidz wystpi w znaku wartoci jako zwyky reprezentant cen towarw89. Poniewa w ten sposb wszystkie towary s tylko wyobraonym pienidzem, pienidz jest jedynym rzeczywistym towarem. W przeciwieostwie do towarw, ktre tylko wyobraaj samoistny byt wartoci wymiennej, oglnej spoecznej pracy, abstrakcyjnego bogactwa, zoto jest materialnym bytem abstrakcyjnego bogactwa. Od strony wartoci uytkowej, kady towar, przez to, e odnosi si do pewnej szczeglnej potrzeby, wyraa tylko jeden moment materialnego bogactwa, tylko jedn poszczegln stron bogactwa. Pienidz natomiast zaspokaja kad potrzeb, jako e jest bezporednio wymienialny na przedmiot kadej potrzeby. Jego wasna wartod uytkowa realizuje si w nieskooczonym szeregu wartoci uytkowych, tworzcych jego ekwiwalent. W swej solidnej metalicznoci kryje on wszelkie bogactwo materialne, ktre roztacza wiat towarw. Jeeli wic towary w swych cenach reprezentuj oglny ekwiwalent, czyli abstrakcyjne bogactwo, zoto, to zoto w swej wartoci uytkowej reprezentuje wartoci uytkowe wszystkich towarw. Zoto jest wic materialnym przedstawicielem rzeczowego bogactwa. Jest ono precis de toutes les choses" *istot wszystkich rzeczy+ (Boisguillebert), streszczeniem spoecznego bogactwa. Jest ono zarazem, jeeli idzie o form, bezporednim wcieleniem pracy oglnej, jeeli idzie o tred caoksztatem wszystkich prac realnych. Jest oglnym bogactwem jako indywiduum90. W swej postaci porednika cyrkulacji byo naraone na wszelkiego rodzaju krzywdy, byo obrzynane, a nawet spaszczane w czysto symboliczny wistek papieru. Lecz jako
89

Znakami rzeczy s nie tylko kruszce szlachetne...; ale na przemian s rzeczy... znakami zota i srebra". (A. Genovesi, Lezi oni di Economia Civile" (1765), str. 281 u Custodiego, Parte Moderna, t. VIII.) 90 Petty: Zoto i srebro s universal wealth". Political Arithmetic", tame, str. 242.

pienidzowi wraca mu si jego zot wietnod. Z parobka staje si panem 91. Z prostego pomocnika staje si bogiem towarw92.

a) Tworzenie skarbu Zoto jako pienidz oddzielio si pocztkowo od rodka cyrkulacji przez to, e towar przerwa proces swej metamorfozy spoczwszy w postaci zotej poczwarki. Dzieje si to za kadym razem, kiedy sprzeda nie przechodzi w kupno. Usamodzielnienie si zota jako pienidza jest wic przede wszystkim uzmysowionym wyrazem rozpadnicia si procesu cyrkulacji, czyli metamorfozy towaru na dwa odosobnione, obojtnie obok siebie istniejce akty. Sama moneta staje si pienidzem, gdy bieg jej zostanie przerwany. W rkach sprzedawcy, ktry otrzymuje j za swj towar, jest ona pienidzem, nie monet; gdy tylko wyjdzie z jego rk, staje si znw monet. Kady jest sprzedawc jednostronnego, przez siebie wytwarzanego, towaru, ale jest nabywc wszystkich innych towarw, ktrych potrzebuje do spoecznej egzystencji. Podczas gdy jego wystpowanie w charakterze sprzedawcy zaley od czasu pracy, niezbdnego do produkcji jego towaru, jego wystpowanie w charakterze nabywcy jest uwarunkowane nieustannym odnawianiem si potrzeb yciowych. Aby mc kupid bez sprzedawania, musia przedtem sprzedad nie kupiwszy. Obieg TPT jest w istocie tylko stanowic proces jednoci sprzeday i kupna, bdc zarazem nieustajcym procesem ich rozdziau. Aby pienidz pyn nieustannie jako moneta, moneta musi si nieustannie osadzad w posta ci pienidza. Nieustanny obieg monety jest uwarunkowany nieustannym unieruchamianiem si jej w wikszych lub mniejszych ilociach, w postaci rezerwowych zasobw monet, tworzcych si wszdzie w cyrkulacji, a zarazem
91

E. Misselden, Free Trade or the Means to make Trade florish etc", Londyn 1622. Naturaln materi handlu jest merchandize *towar kupiecki+, ktry kupcy ze wzgldu na swoje interesy nazwali commodities *przedmioty uytkowe+. Sztuczn materi handlu jest pienidz, ktry otrzyma nazw of sinewes of warre and of state *nerw wojny i paostwa+. Pienidz, chod w przyrodz ie i w czasie zjawia si po merchandize, mimo to uzyska w swoim obecnym uytku pierwszorzdne znaczenie" (str. 7). Porwnuje on towar i pienidz z dwoma synami starego Jakuba, ktry praw rk pooy na modszego syna, lew na starszego". (Tame). Boisguillebert, Dissertation sur la natur des richesses etc", tame. Oto niewolnik handlu sta si jego panem... Ndza ludw pochodzi tylko std, e uczyniono panem, a raczej tyranem kogo, kto by niewolnikiem". (Str. 399, 395.) 92 Boisguillebert, Dissertation sur la natur des richesses etc." Uczyniono boka z tych kruszcw (zota i srebra), a poniechawszy celu i zamiaru, dla ktrych wprowadzono je do handlu, mianowicie, aby suyy jako fant w wymianie i wzajemnym oddawaniu sobie przedmiotw, zwolniono je niemal od tej suby, aby uczynid z nich bstwa, ktrym ofiarowano i cigle jeszcze si ofiaruje wicej dbr i wanych potrzeb, a nawet ludzi, ni kiedykolwiek lepa staroytnod ofiarowaa swoim faszywym bogom etc." (Tame, str. 395.)

cyrkulacj t warunkujcych, przy czym ich powstawanie, rozdzia, zanikanie i ponowne powstawanie nieustannie si zmienia, ich istnienie znika nieustannie, ich zanikanie trwa cigle. Adam Smith wyrazi owo nieprzerwane przeobraanie si monet w pienidz, a pienidza w monety w ten sposb, e ka dy posiadacz towaru musi mied stale w zapasie obok szczeglnego towaru, ktry sprzedaje, jeszcze pewn ilod towaru oglnego, za ktry kupuje. Widzielimy, e w cyrkulacji TPT czon drugi PT rozbija si na szereg aktw kupna, ktre si odbywaj nie od razu, lecz sukcesywnie w czasie, tak e czd P obiega jako moneta, gdy inna czd spoczywa jako pienidz. Faktycznie pienidz jest tutaj tylko zawieszon w czynnociach monet, a poszczeglne czci skadowe znajdujcej si w obiegu masy monet wystpuj wci na przemian w jednej lub drugiej formie. Ta pierwsza przemiana rodka cyrkulacji w pienidz stanowi wic tylko techniczny moment samego obiegu pieninego93. Pierwsz naturaln form bogactwa jest nadmiar, czyli nadwyka, ta czd produktw, ktra nie jest potrzebna bezporednio jako wartod uytkowa, lub te posiadanie takich produktw, ktrych wartod uytkowa ley poza krgiem niezbdnych potrzeb. Rozpatrujc przejcie od towaru do pienidza, widzielimy, e na nierozwinitym szczeblu produkcji ten na dmiar, czyli nadwyka produktw tworzy waciw sfer wymiany towarw. Produkty zbdne staj si produktami wymienialnymi lub towarami. Adekwatn form istnienia tego nadmiaru, pierwsz form, w ktrej bogactwo zostaje ujte jako bogactwo abstrakcyjnie spoeczne, jest zoto i srebro. W formie zota lub srebra, tzn. w materiale pienidza, nie tylko mog byd przechowywane towary, lecz zoto i srebro staje si bogactwem w formie przechowalnej. Kada wartod uytkowa jako taka suy w ten sposb, e zostaje skonsumowana, tzn. zniszczona. Natomiast wartod uytkowa zota jako pienidza polega na tym, e jest ono nosicielem wartoci wymiennej, e jako pozbawiony formy surowiec jest materializacj oglnego czasu pracy. Jako pozbawiony farmy kruszec wartod wymienna posiada nieprzemijajc form. Zoto lub srebro,
93

Boisguillebert w pierwszym unieruchomieniu tego perpetuum mobile, tzn. w zaprzeczeniu jego funkcjonalnego bytu jako rodka cyrkulacji, wszy od razu jego usamodzielnienie si wobec towarw. Pienidz, mwi on, musi si znajdowad w nieustannym ruchu, a w ruchu tym moe byd tak dugo, jak dugo jest ruchomy, a jeeli si staje nieruchomy, wszystko stracone". (Le detail de la France", str. 213.) Nie zrozumia, e owo zatrzymywanie si pienidza stanowi warunek jego ruchu. W istocie rzeczy da, aby wartod wymienna *Powinno byd: forma wartoci towarw (przypis w egzemplarzu autorskim I.)+ towarw wystpowaa tylko jako przemijajca forma ich przemiany materii, a nie utrwalaa si jako cel sam w sobie.

unieruchomione w ten sposb jako pienidz, jest skarbem. U narodw majcych tylko kruszcow cyrkulacj, jak np. u staroytnych, tworzenie skarbu wystpuje jako proces wszechstronny, od pojedynczych osb a do paostwa, ktre przechowuje swj skarb paostwowy. W jeszcze dawniejszych czasach, w Azji i w Egipcie, skarby te, pozostajce pod opiek krlw i kapanw, stanowi raczej dowody ich potgi. W Grecji i w Rzymie tworzenie skarbu paostwowego, jako stale zabezpieczonej i stale gotowej do uytku formy nadmiaru, staje si spraw polityczn. Szybkie przenoszenie takich skarbw z jednego kraju do drugiego przez zdobywcw oraz czciowe nage wlewanie ich do cyrkulacji jest osobliwoci staroytnej gospodarki. Zoto jako uprzedmiotowiony czas pracy porcza swoj wasn wielkod wartoci, a e jest materializacj oglnego czasu pracy, proces cyrkulacji zapewnia mu stae dziaanie w charakterze wartoci wymiennej. Dziki samemu faktowi, e posiadacz towaru moe zachowad towar w jego postaci wartoci wymiennej albo sam wartod wymienn jako towar, wymiana towarw w celu otrzymania ich z powrotem w przeistoczonej postaci zota staje si swoistym motywem cyrkulacji. Metamorfoza towaru TP zachodzi dla samej jego metamorfozy, w celu przeksztacenia towaru ze szczeglnego naturalnego bogactwa w oglne spoeczne bogactwo. Zamiast przemiany materii zmiana formy staje si celem samym w sobie. Wartod wymienna przechodzi z czystej formy w tred ruchu. Towar utrzymuje si jako bogactwo, jako towar, o tyle tylko, o ile si utrzymuje w sferze cyrkulacji, a w tym pynnym stanie utrzymuje si tylko wtedy, gdy stwardnieje w srebro i zoto. Pozostaje w strumieniu jako kryszta procesu cyrkulacji. Tymczasem samo zoto i srebro utrwalaj si jako pienidz tylko o tyle, o ile nie s rodkiem cyrkulacji. Jako nie -rodek cyrkulacji staj si pienidzem. Wyciganie towaru z cyrkulacji w formie zota jest wic jedynym sposobem utrzymywania go nieustannie w cyrkulacji. Posiadacz towaru moe z powrotem otrzymad z cyrkulacji w postaci pienidza tylko tyle, ile wkada do niej w postaci towaru. Ustawiczna sprzeda, nieustanne rzucanie towarw do cyrkulacji jest wic z punktu widzenia cyrkulacji towarw pierwszym warunkiem tworzenia skarbu. Z drugiej strony pienidz znika nieustannie jako rodek cyrkulacji w samym procesie cyrkulacji,

urzeczywistniajc si stale w wartociach uytkowych i ginc w przemijajcym uyciu. Pienidz musi wic byd wyrwany z poerajcego strumienia cyrkulacji, albo inaczej towar musi byd zachowany w swojej pierwszej metamorfozie przez uniemoliwienie mu spenienia funkcji rodka nabywczego. Posiadacz towarw, ktry si teraz sta zbieraczem skarbu, musi moliwie duo sprzedawad i moliwie mao kupowad, jak ju uczy stary Katon: patrem familias vendacem, non emacem esse *ojciec rodziny powinien byd skonny do sprzeday, a nie do kupna+. Jak pracowitod stanowi pozytywny warunek tworzenia skarbu, tak oszczdnod jest jego warunkiem negatywnym. Im mniej ekwiwalent towaru jest wycigany z cyrkulacji w postaci szczeglnych towarw, czyli wartoci uytkowych, tym bardziej jest on stamtd wycigany w formie pienidza, czyli wartoci wymiennej94. Zawaszczanie bogactwa w jego formie oglnej warunkuje wic wyrzeczenie si bogactwa w jego materialnej rzeczywistoci. ywotnym bodcem tworzenia skarbu jest wic skpstwo, dla ktrego potrzeb jest nie towar jako wartod uytkowa, lecz wartod wymienna jako towar. Aby owadnd nadmiarem w jego formie oglnej, szczeglne potrzeby musz byd traktowane jako zbytek i nadmiar. Tak np. w roku 1593 kortezy wystpiy do Filipa II z petycj, w ktrej m. in. czytamy: Kortezy z Valladolid z roku 1586 prosiy Wasz Krlewsk Mod nie pozwalad nadal na przywz do krlestwa wiec, towarw szklanych, biuterii, noy i podobnych rzeczy, ktre si przywozi z zagranicy, aby wymieniad te tak zbdne dla ycia ludzkiego rzeczy na zoto, jak gdyby Hiszpanie byli Indianami. Zbieracz skarbu gardzi wiatowymi, doczesnymi i przemijajcymi uciechami, aby si uganiad za skarbem wiecznym, ktrego nie zniszcz mole ni rdza, ktry jest cakowicie niebiaoski i cakowicie ziemski. Misselden w cytowanej ju pracy mwi: Oglna, ostateczna przyczyna naszego braku zota tkwi w wielkim zbytku naszego Krlestwa, polegajcym na spoywaniu towarw pochodzcych z obcych krajw, ktre si dla nas okazuj nie commodities *towarami poytecznymi+, lecz discommodities *nieuytecznym rupieciem+, gdy pozbawiaj nas rwnie wielkich skarbw, skarbw, ktre w przeciwnym razie mogyby byd importowane zamiast tych zabawek (toys). Konsumujemy u nas zbyt wielki nadmiar win z Hiszpanii, Francji, Nadrenii, Lewantu; rodzynki z Hiszpanii,
94

Im bardziej ronie zapas towarw, tym bardziej si zmniejsza zapas istniejcy jako skarb (in treasure)". E. Misselden, Free Trade or the Means to make Trade florish etc", str. 23.

koryntki z Lewantu, Lawns (rodzaj cienkiego ptna) i Cambrics *batyst+ z Hainault, jedwabie z Woch, cukier i tytoo z Indii Zachodnich, korzenie z Indii Wschodnich wszystko to nie stanowi dla nas absolutnej potrzeby, a mimo to kupuje si te rzeczy za prawdziwe zoto"95. Bogactwo w postaci zota i srebra jest nieprzemijajce zarwno dlatego, e jego wartod wymienna istnieje w niezniszczalnym kruszcu, jak zwaszcza dlatego, e zoto i srebro jako rodek cyrkulacji nie moe si stad przemijajc tylko form pienin towaru. Przemijajca tred zostaje wic zoona w ofierze nieprzemijajcej formie: Jeeli pienidz w postaci podatkw jest odbierany komu, kto go przejada i przepija, a dawany temu, kto go zuywa na ulepszenie roli, rybowstwo, grnictwo, manufaktury albo nawet na odzie, zawsze wynika z tego korzyd dla spoeczeostwa, bo nawet odzie nie jest tak przemijajca jak ywnod i napoje. Jeeli si wydaje pienidze na meble domowe, korzyd jest wiksza, a jeszcze wiksza w budowie domw itd., najwiksza za wtedy, gdy zoto i srebro przywozi si do kraju, jako e tylko te rzeczy nie s przemijajce, lecz s za wsze i wszdzie cenione jako bogactwo; wszystko inne jest tylko bogactwem pro hic et nunc *w okrelonym miejscu i czasie+"96. Wyrywanie pienidza ze strumienia cyrkulacji i ratowanie go od spoecznej przemiany materii objawia si rwnie na zewntrz w zakopywaniu go, tak e bogactwo spoeczne jako ukryty w ziemi, nieprzemijajcy skarb wstpuje w zupenie tajemniczy prywatny stosunek do posiadacza towaru. Doktor Bernier, ktry przez pewien czas przebywa w Delhi na dworze Aurenzeba, opowiada, e kupcy potajemnie zakopuj swoje pienidze gboko w ziemi, a odnosi si to zwaszcza do niemahometaoskich pogan skupiajcych w swoich rkach niemal cay handel i wszystkie pienidze, optanych wiar, e zoto i srebro, ktre schowaj za ycia, suyd im bdzie po mierci na tamtym wiecie"97. Zbieracz skarbu zreszt, o ile jego ascetyzm czy si z energiczn pracowitoci, z zasady wyznaje protestantyzm, i to przewanie purytanizm. Nie mona przeczyd temu, e kupowanie i sprzedawanie jest spraw potrzebn, bez ktrej nie mona si obejd, a mona z niej korzystad po chrzecijaosku, zwaszcza gdy idzie o rzeczy suce potrzebie i honorowi; bo przecie patriarchowie take sprzedawali i kupowali bydo, wen, zboe,
95 96

Tame, str. 1113, passim. Petty, Political Arithmetic", tame, str. 196. 97 Francois Bernier, Voyages contenant la description des etats du Grand Mogol", Wydanie paryskie 1830, t. I, por. s tr. 312 314.

maso, mleko i inne dobra. S to dary boe, ktre Bg daje z ziemi i dzieli midzy ludzi. Ale handel zagraniczny, ktry z Kalkuty i Indii, i podobnych krajw przywozi towary, jak wyborne jedwabie i przedmioty zote, i korzenie, suce tylko przepychowi, a nie dajce adnego poytku, wysysajce z kraju i z l udzi pienidze, nie powinien by byd dopuszczony, gdybymy mieli ad i prawdziwych ksit. Ale o tym nie chc teraz pisad; mniemam, e ostatecznie, kiedy ju nie bdziemy mieli pienidzy, handel ten ustanie sam przez si, podobnie jak zbytek i obarstwo; przecie adne pisanie i pouczanie nic tu nie pomoe, dopki nie przycinie nas ndza i bieda"98. W okresie zaburzeo w spoecznej przemianie materii odbywa si nawet w rozwinitym spoeczeostwie buruazyjnym zakopywanie pienidzy jako skarbu. Wi spoeczna w jej zwartej formie dla posiadacza towaru wizi t jest towar, a adekwatnym bytem towaru jest pienidz zostaje w ten sposb ocalona przed wstrzsem spoecznym. Spoeczny nervus rerum *nerw rzeczy+ zostaje pochowany obok ciaa, ktrego jest nerwem. Ot skarb byby tylko bezwartociowym metalem, jego pienina dusza uleciaaby z niego i pozostaby jako wypalony popi cyrkulacji, jako jej caput mortuum *zewok+, gdyby nie byo w nim nieustannego pdu do cyrkulacji. Pienidz, czyli usamodzielniona wartod wymienna, jest jakociowo bytem abstrakcyjnego bogactwa; ale z drugiej strony kada dana suma pienina jest ilociowo ograniczon wielkoci wartoci. Ilociowa granica wartoci wymiennej przeczy jej jakociowej oglnoci, a zbieracz skarbu odczuwa t granic jako ram, ktra faktycznie przechodzi zarazem w ram jakociow, a
98

Doktor Marcin Luter, Bcher vom Kaufhandel und Wucher" *Ksigi o handlu i lichwie"+, 1524. Tame pisze Luter: Z dopustu boego musimy my, Niemcy, pchad zoto i srebro do cudzych krajw, bogacid cay wiat, a sami pozostawad ebrakami. Ang lia miaaby na pewno mniej zota, gdyby Niemcy nie kupoway od niej sukna, a krl portugalski miaby take mniej, gdybymy nie brali od niego korzeni. Policz tylko, jak wiele pienidzy wychodzi z krajw niemieckich, bez potrzeby i powodu, w cigu jedne go jarmarku w Frankfurcie, a zadziwisz si, jak si to dzieje, e pozosta jeszcze w niemieckim kraju chod jeden halerz. Frankfur t jest dla srebra i zota dziur, ktrdy z niemieckiego kraju odpywa wszystko, co u nas pcznieje i ronie, co bite jest z kruszc u na monet; gdyby t dziur zatkad, nie syszaoby si dzi tylu skarg, e wszdzie s tylko dugi, a nie ma pienidzy, e wie i miasta s wyssane przez lichw. Ale niech si dzieje, co chce: my, Niemcy, musimy pozostad Niemcami! nie przestaniemy tak czynid, musimy tak czynid". Misselden w cytowanej ju pracy pragnie przynajmniej utrzymad zoto w krajach chrzecijaoskich: Pienidz zmniejsza si z powodu handlu z krajami niechrzecijaoskimi, z Turcj, Persj i Indiami Wschodnimi. Te gazie handlu prowadzi si po najwikszej czci za gotwk. ale inaczej ni gazie handlu w samych krajach chrzecijaoskich. Chocia bowiem w obrbie chrzecijaostwa handel jest prowadzony za gotwk, to jednak pienidz jest cigle zamknity w jego granicach. Mamy tu rzeczywicie prd i prd odwrotny, odpyw i przypyw pienidza w handlu prowadzonym w obrbie chrzecijaostwa; bo niekiedy jest go duo w jednej czci, a brak w innej, zalenie od tego, czy w je dnym kraju panuje niedostatek, a w innym nadmiar: pienidz przychodzi i odchodzi, wiruje w krgu chrzecijaostwa, ale zawsze pozostaje w jego granicach. Lecz pienidz wywieziony dla handlu z narodami niechrzecijaoskimi do wspomnianych krajw jest wydany na zawsze i nigdy nie wraca". *Str. 19, 20.+

wic czyni ze skarbu tylko ograniczonego przedstawiciela bogactwa materialnego. Jak widzielimy, pienidz jako oglny ekwiwalent wystpuje bezporednio w rwnaniu, w ktrym on sam tworzy jedn stron, a nieskooczony szereg towarw tworzy stron drug. Od wielkoci wartoci wymiennej zaley, w jakim stopniu pienidz si w przyblieniu realizuje jako taki nieskooczony szereg, tan. w jakim stopniu odpowiada swemu pojciu jako wartoci wymiennej. Ruch wartoci wymiennej jako wartoci wymiennej, jako automatu, 'moe w ogle polegad tylko na tym, e wykracza poza sw ilociow granic. Gdy jednak zostaje przekroczona jedna ilociowa granica skarbu, powstaje nowa zapora, ktra znw musi byd zniesiona. Ograniczeniem skarbu nie jest jaka okrelona granica, lecz granica w ogle. Tworzenie skarbu nie ma wic adnej immanentnej granicy, adnej miary w sobie, lecz jest procesem nieskooczonym, ktry w osignitym kadorazowo wyniku znajduje motyw swego pocztku. Jeeli skarb powiksza si tylko przez konserwacj, to zarazem konserwuje si tylko przez powikszanie. Pienidz jest nie tylko jednym z obiektw dzy bogacenia si, jest po prostu jej obiektem. dza bogacenia si jest w istocie auri sacra fames *przeklt dz zota+. Namitnod bogacenia si, w odrnieniu od namitnoci do konkretnego naturalnego bogactwa, czyli wartoci uytkowych, jak odzie, kosztownoci, stada itd., jest moliwa tylko wtedy, gdy oglne bogactwo jako takie jest zindywidualizowane w rzeczy szczeglnej, gdy wic moe byd przechowane jako pojedynczy towar. Pienidz wystpuje wic zarazem jako obiekt i jako rdo dzy bogacenia si99. W istocie rzeczy podstaw stanowi tu fakt, e celem staje si wartod wymienna jako taka, a tym samym i zwikszenie jej. Skpstwo przechowuje skarb, nie pozwalajc pienidzowi stad si rodkiem cyrkulacji, ale dza zota zachowuje pienin dusz skarbu, jego nieustanny pd do cyrkulacji. Czynnod tworzenia skarbu polega z jednej strony na wyrywaniu pienidza z cyrkulacji przez nieustannie ponawian sprzeda, z drugiej strony na prostym gromadzeniu, akumulowaniu. Akumulacja bogactwa jako taka ma miejsce w istocie tylko w sferze prostej cyrkulacji, a mianowicie w formie tworzenia skarbu,
99

Pocztek skpstwa tkwi w pienidzu... stopniowo rozpala si tu pewien rodzaj obdu; to ju nie jest skpstwo, tylko dza zota". (Pliniusz, Historia naturalis", ksiga XXXIII, rozdz. III, dzia 14.)

podczas gdy, jak zobaczymy pniej, inne tzw. formy akumulacji tylko przez nieporozumienie uchodz za akumulacj tylko dlatego, e przypominaj proste gromadzenie pienidza. Wszystkie inne towary s gromadzone albo w postaci wartoci uytkowych, a w tym przypadku sposb ich gromadzenia jest okrelony przez szczeglny charakter ich wartoci uytkowej. Np. gromadzenie zboa wymaga specjalnych urzdzeo. Gromadzenie owiec czyni ze mnie pasterza; gromadzenie niewolnikw i ziemi wymaga stosunkw panowania i niewoli itd. Tworzenie zapasw konkretnego bogactwa wymaga szczeglnych procesw, odmiennych od prostego aktu samego gromadzenia, i rozwija szczeglne strony osobowoci. Albo te bogactwo w formie towarw jest gromadzone w postaci wartoci wymiennej, a wtedy nagromadzanie przedstawia si jako operacja kupiecka lub specyficznie ekonomiczna. Jej podmiot staje si kupcem zboowym, handlarzem byda itd. Zoto i srebro s pienidzem nie dziki jakiemu dziaaniu jednostki, ktra je gromadzi, tylko jako krysztay procesu cyrkulacji, odbywajcego si bez wspudziau tej jednostki. Jej dziaanie ogranicza si tylko do odkadania zota i srebra, do dodawania jednej wagowej iloci do drugiej; jest to zupenie pozbawione treci dziaanie, ktre zastosowane do wszystkich innych towarw, zdeprecjonowaoby je100. Nasz zbieracz skarbw wystpuje jako mczennik wartoci wymiennej, jako wity asceta na szczycie kolumny z kruszcu. Zaley mu tylko na bogactwie w jego spoecznej formie i dlatego zakopuje je przed spoeczeostwem. Poda towaru w formie stale zdolnej do cyrkulacji i dlatego wyciga towar z cyrkulacji. Marzy o wartoci wymiennej i dlatego nie dokonuje wymiany. Pynna forma bogactwa i jego skamienieliny, eliksir ycia i kamieo filozoficzny obdny taniec alchemicznych upiorw. W swojej wyimaginowanej, bezgranicznej dzy
100

Horacy nic wic nie rozumie z filozofii tworzenia skarbu, skoro mwi (Satyry", ksiga II, Satyra III): Jeeli luteo kto nakupi i nagromadzi wielki kram, Chod nie powica si lutni ani oddaje si jednej z Muz. Albo dratew i szyde, chod nie jest szewcem, lub agli do *statkw, Chod nie jest eglarzem na morzu; kady nazwie go Bezrozumnym i susznie. Czyme rni si on Od tego, kto gromadzi srebro i zoto, ktrych nie umie uyd. A tego, co gromadzi, nie way si dotknd, jak czego witego?" Pan Senior lepiej rozumie t spraw: Pienidz wydaje si byd jedyn rzecz, ktrej wszyscy pragn, a mianowicie dlatego, e pienidz jest bogactwem abstrakcyjnym i e ludzie posiadajc go mog zaspokoid wszystkie swoje potrzeby, niezalenie od ich rodzaju". (Principes fondamentaux de l'economie politique, traduit parle Comte Jean Arrivabene", Pary 1836, str. 221.) Albo Storch: Poniewa pienidz reprezentuje wszystkie inne bogactwa, naley go tylko gromadzid, aby mc dostad wszelkie istniejc e w wiecie rodzaje bogactw". (Cours d'economie politique etc", tame, t. 2, str. 135.)

uycia wyrzeka si on wszelkiego uycia. Poniewa chce zaspokoid wszystkie spoeczne potrzeby, nie zaspokaja nawet prymitywnych potrzeb. Przechowujc bogactwo w jego kruszcowej cielesnoci, przeobraa je w czyste urojenie. Gromadzenie pienidza dla pienidza jest w istocie tylko barbarzyosk form produkcji dla produkcji, tzn. rozwoju si wytwrczych spoecznej pracy poza granice zwykych potrzeb. Im mniej rozwinita jest produkcja towarowa, tym. wiksze znaczenie ma pierwsze usamodzielnienie si wartoci wymiennej w postaci pienidza, czyli tworzenie skarbu, ktry z tego powodu gra wielk rol u ludw staroytnych, a w Azji a do czasw dzisiejszych, oraz u nowoczesnych narodw rolniczych, u ktrych wartod wymienna jeszcze nie opanowaa wszystkich stosunkw produkcji. Specyficznie ekonomiczn funkcj tworzenia skarbu w samej cyrkulacji kruszcowej rozpatrzymy niebawem, ale jeszcze przedtem powiemy o innej formie tworzenia skarbu. Towary ze srebra i ze zota, zupenie niezalenie od ich waciwoci estetycznych, mog byd przeobraone w pienidz, skoro materia, z ktrego s zrobione, jest materiaem pienidza, podobnie jak zoty pienidz lub zoto w sztabach dadz si przeksztacid w takie towary. Poniewa zoto d srebro s materiaem abstrakcyjnego bogactwa, najefektowniejszy sposb wystawiania bogactwa na pokaz polega na ich uywaniu w postaci konkretnych wartoci uytkowych, a jeeli na pewnych szczeblach rozwoju produkcji posiadacz towaru ukrywa swj skarb, to wszdzie tam, gdzie mona to bezpiecznie uczynid, ma on chtk pokazania si innym posiadaczom towaru jako rico hombre *bogaty czowiek+. Pozaca siebie i swj dom101. W Azji, zwaszcza w Indiach, gdzie tworzenie skarbu nie wystpuje jako podrzdna funkcja caego mechanizmu produkcji, jak w gospodarce buruazyjnej, lecz bogactwo w postaci skarbu jest przechowywane jako cel ostateczny towary ze zota i srebra s waciwie tylko estetyczn form skarbw. W redniowiecznej Anglii towary ze zota i srebra uchodziy wobec prawa tylko za rodzaj skarbu, jako e dodana do nich prymitywna praca tylko w nieznacznym stopniu powikszya ich wartod. Byy one przeznaczone do ponownego rzucenia do cyrkulacji, dlatego prba bya dla
101

Jak bardzo niezmienny pozostaje inner man *czowiek wewntrzny+ indywiduum towarowego nawet tam, gdzie ono si ucywilizowao i rozwino w kapitalist, dowodzi np. londyoski przedstawiciel pewnego kosmopolitycznego domu bankierskiego, ktry powiesi sobie w ramce pod szkem 100 000-funtowy banknot w charakterze odpowiedniego herbu rodzinnego. Pointa polega tutaj na tym, e banknot z swojej dostojnej wysokoci spoziera drwico na cyrkulacj.

nich 'ustawowo tak samo przepisana jak dla samych monet. Wzrastajce ze wzrostem, bogactwa uycie zota i srebra w postaci przedmiotw zbytku jest czym tak prostym, e byo dla staroytnych zupenie zrozumiae 102, tymczasem nowoczeni ekonomici wysunli bdne twierdzenie, e uycie towarw ze srebra i zota nie zwiksza si w stosunku do wzrostu bogactwa, tylko w stosunku do spadku wartoci kruszcw szlachetnych. Dlatego dane tych ekonomistw o zuyciu zota kalifornijskiego i australijskiego, skdind cise, wykazuj zawsze luk, gdy w ich wyobraeniu zwikszone zuycie zota w postaci surowca nie jest usprawiedliwione odpowiednim spadkiem jego wartoci. Od r. 1810 do 1830 przecitna roczna produkcja kruszcw szlachetnych zmniejszya si wicej ni o poow wskutek wojny kolonii amerykaoskich z Hiszpani oraz przerwania pracy w kopalniach spowodowanego rewolucjami. Spadek iloci monet cyrkulujcych w Europie wynosi w r. 1829 niemal 1/6 w porwnaniu z rokiem 1809. Chocia wic produkcja zmniejszya si ilociowo, a koszty produkcji wzrosy, jeeli w ogle ulegy zmianie, niemniej zuycie kruszcw szlachetnych na przedmioty zbytku niezwykle wzroso, w Anglii ju podczas wojny, a na kontynencie poczwszy od pokoju paryskiego. Wzroso ze wzrostem oglnego bogactwa103. Jako oglne prawo mona ustalid, e obracanie zotych i srebrnych pienidzy w przedmioty zbytku przewaa w czasie pokojowym, natomiast obracanie ich z powrotem w sztaby czy te monety przewaa tylko w czasach burzliwych104. Jak znaczny jest stosunek zotego i srebrnego skarbu, istniejcego w formie towarw luksusowych, do kruszcu szlachetnego sucego jako pienidz, mona wnioskowad z faktu, e wedug Jacoba w r. 1829 w Anglii stosunek ten wynosi 2 : 1, a w caej Europie i Ameryce istniao o 1/4 wicej kruszcu szlachetnego w przedmiotach zbytku ni w pienidzu. Widzielimy, e obieg pieniny jest tylko przejawem metamorfozy towarw, czyli zmiany formy, w ktrej si dokonuje spoeczna przemiana materii. Tote ze zmian sumy cen cyrkulujcych towarw lub rozmiaru ich jednoczesnych
102 103

Patrz przytoczone niej miejsce z Ksenofonta. Jacob, An Historical Inquiry into the Production and Consumption of the Precious Metals", t. 2, rozdz. 25 i 26. 104 W czasach wielkich zaburzeo i niepewnoci, szczeglnie w czasie wojen domowych lub inwazji, przedmioty ze zota i srebra przemienia si szybko w pienidz; natomiast w okresach pokoju i dobrobytu z pienidza robi si zastaw srebrn i ozdoby" (tame, t. 2, str. 357).

metamorfoz z jednej strony, i z kadorazow szybkoci zmian ich form z drugiej strony, czna ilod cyrkulujcego zota musiaa si nieustannie zwikszad lub zmniejszad, co jest moliwe tylko pod warunkiem, e czna ilod pienidza znajdujcego si w kraju pozostaje w nieustannie zmiennym stosunku do iloci pienidza cyrkulujcego. Ten warunek spenia tworzenie skarbu. Jeeli ceny spadaj albo wzrasta szybkod cyrkulacji, rezerwuary, ktrymi s skarby, wchaniaj czd pienidzy wypadajc z cyrkulacji; jeeli za ceny rosn albo zmniejsza si szybkod cyrkulacji, wtedy otwieraj si skarbce i pienidze czciowo pyn z powrotem do cyrkulacji. Krzepnicie cyrkulujcego pienidza w skarb i wylewanie si skarbw do cyrkulacji stanowi nieustannie zmieniajcy si ruch oscylacyjny, w ktrym o przewadze jednego lub drugiego kierunku decyduj tylko wahania cyrkulacji towarowej. A wic skarby wystpuj jako kanay dopywowe i odpywowe cyrkulujcego pienidza, tak e w postaci monet cyrkuluje zawsze tylko ta ilod pienidza, ktra jest uwarunkowana bezporednimi potrzebami samej cyrkulacji. Jeeli zwikszaj si nagle rozmiary caej cyrkulacji i przewaa pynna jednod sprzeday i kupna, lecz tak, e czna suma cen, ktre maj byd zrealizowane, ronie szybciej ni szybkod obiegu pieninego, skarby pustoszej w sposb widoczny; gdy tylko cay ruch ulegnie nadzwyczajnemu zahamowaniu lub zwikszy si odstp w czasie midzy sprzeda a kupnem, rodek cyrkulacji zastyga w uderzajcych proporcjach w pienidz, a rezerwuary skarbw napeniaj si znacznie powyej przecitnego poziomu. W krajach o czysto kruszcowej cyrkulacji lub na nierozwinitym poziomie produkcji skarby s nieskooczenie rozproszone i rozsiane po caej powierzchni kraju, natomiast w krajach rozwinitych buruazyjnie s one koncentrowane w rezerwuarach bankw. Nie naley mieszad skarbu z rezerw monetarn, ktra sama stanowi czd skadow cznej iloci pienidza znajdujcego si stale w cyrkulacji, podczas gdy aktywny stosunek midzy skarbem a rodkiem cyrkulacji zakada spadek lub wzrost owej cznej iloci pienidza. Towary ze zota i srebra tworz, jak widzielimy, nie tylko kana odpywowy dla kruszcw szlachetnych, lecz zarazem ukryte rdo ich dopywu. W czasach normalnych tylko ich pierwsza funkcja jest wana dla ekonomii cyrkulacji kruszcowej105.
105

Ksenofont w nastpujcym ustpie rozwija pojcie pienidza w jego specyficznej okrelonoci formy pienidza i skarbu:

b) rodek patniczy Dwiema formami, w jakich dotychczas pienidz rni si od rodka cyrkulacji, byy: forma zawieszonej w czynnociach monety i forma skarbu. Pierwsza forma w chwilowej przemianie monety w pienidz odbijaa okolicznod, e drugi czon TPT, kupno PT, musi si w okrelonej sferze cyrkulacji rozbid na szereg nastpujcych po sobie aktw kupna. Tworzenie skarbu natomiast polegao po prostu na izolowaniu aktu TP, ktry nie przeszed w PT, czyli by tylko samodzielnym rozwiniciem pierwszej metamorfozy towaru, pienidzem, ktry si rozwin jako wyabstrahowany byt wszystkich towarw w przeciwieostwie do rodka cyrkulacji jako bytu towaru w jego stale zbywalnej formie. Rezerwa monetarna i skarb byy pienidzem tylko jako nie-rodki cyrkulacji, a nierodkami cyrkulacji byy tylko dlatego, e nie cyrkuloway. W przeznaczeniu, w ktrym rozpatrujemy obecnie pienidz, cyrkuluje on lub wchodzi do cyrkulacji, ale nie w funkcji rodka cyrkulacji. Pienidz jako rodek cyrkulacji by zawsze rodkiem nabywczym, obecnie dziaa jako nie-rodek nabywczy. Gdy tylko pienidz drog tworzenia skarbu rozwin si jako byt abstrakcyjnego bogactwa spoecznego i materialny przedstawiciel rzeczowego bogactwa, otrzymuje on w tej swojej okrelonoci jako pienidz swoiste funkcje w procesie cyrkulacji. Jeeli cyrkuluje jako zwyky rodek nabywczy, zakada si, e towar i pienidz stoj jednoczenie naprzeciw siebie, a wic ta sama wielkod wartoci istnieje podwjnie, na jednym biegunie jako towar w rkach sprzedawcy, na drugim jako pienidz w rkach nabywcy. To jednoczesne istnienie obydwu ekwiwalentw na przeciwnych biegunach i jednoczesna zmiana przez nie miejsca, czyli obustronne ich zbycie, zakada z kolei, e sprz edawca i nabywca
Jedynie w tym przemyle, ze wszystkich mi znanych, nikt, kto si nim zajmuje, nie wywouje zawici tych, co ju s nim zajci... Bo im bogatsze s kopalnie srebra i im wicej si tam srebra wydobywa, tym wicej ludzi przycigaj one do tej pracy. Jeeli si nabyo dostateczn ilod sprztw domowych do gospodarstwa, niewiele si ju bdzie kupowad; nikt jednak nie posiada takiej iloci srebra, aby nie yczy sobie posiadad jeszcze wicej; a jeeli kto je ma w obfitoci, wtedy zakopuje nadmiar i cieszy si nim nie mniej, ni gdyby go uywa. Zwaszcza gdy rozkwitaj miasta, ludzie potrzebuj srebra. Mczyni bowiem pragn prcz piknej broni rwnie dobrych rumakw, wspaniaych domw i urzdzeo, kobiety za podaj wszelkiego rodzaju szat i zotych ozdb. Gdy jednak miasta znajduj si w ndzy z powodu nieurodzaju lub wojny, wtedy pienidz jest potrzebny z powodu niepodnoci gleby do zakupu ywnoci albo w celu werbowania wojsk pomocniczych". (Ksenofont, De Vectigalibus", rozdz. IV.) Arystoteles w rozdz. 9, ks. I Rzeczypospolitej" rozwija obydwa ruchy cyrkulacji TPT i PTP w ich przeciwstawnoci pod nazw ekonomiki" i chrematystyki". Obie formy s sobie przeciwstawiane przez tragikw greckich, mianowicie przez Eurypidesa jako *prawo+ i *egoizm+.

odnosz si do siebie wzajemnie tylko jako posiadacze istniejcych ekwiwalentw. Tymczasem proces metamorfozy towarw, ktry wytwarza rozmaite okrelonoci formy pienidza, poddaje metamorfozie take posiadaczy towarw, czyli zmienia spoeczne charakteryzacje, w ktrych oni wobec siebie nawzajem wystpuj. W procesie metamorfozy towaru piastun towaru zmienia skr rwnie czsto, jak czsto przesuwa si towar, lub jak czsto pienidz przybiera nowe formy. Tak te najpierw posiadacze towarw stali naprzeciw siebie tylko jako posiadacze towarw, potem jeden sta si sprzedawc, drugi nabywc, potem kady na przemian nabywc i sprzedawc, pniej stali si oni zbieraczami skarbw, wreszcie bogatymi ludmi. W ten sposb posiadacze towarw nie wychodz z procesu cyrkulacji takimi, jakimi weo wstpili. Rnorodne okrelonoci formy, ktre otrzymuje pienidz w procesie cyrkulacji, s w istocie jedynie skrystalizowan zmian form samych towarw, ktra z kolei jest tylko przedmiotowym wyrazem zmieniajcych si stosunkw spoecznych, w ktrych posiadacze towarw dokonuj swej przemiany materii. W procesie cyrkulacji powstaj nowe stosunki wymiany, a posiadacze towarw jako nosiciele tych zmienionych stosunkw otrzymuj nowe charakteryzacje ekonomiczne. Podobnie jak pienidz idealizuje si w cyrkulacji wewntrznej i zwyky papier spenia jako przedstawiciel zota funkcj pienidza, ten sam proces nadaje nabywcy albo sprzedawcy wchodzcemu doo tylko jako przedstawiciel pienidza lub towaru, tzn. reprezentujcemu przyszy pienidz lub przyszy towar znaczenie rzeczywistego sprzedawcy lub nabywcy. Wszystkie okrelonoci formy, w ktrych zoto- rozwija si jako pienidz, stanowi tylko rozwinicie przeznaczeo zawartych w metamorfozie towarw, przeznaczeo, ktre jednak w prostym obiegu pieninym, w wystpieniu pienidza jako monety lub w ruchu TPT jako jednoci w rozwoju, nie wydzieliy si w samoistn postad albo te, jak np. w przerwie metamorfozy towaru, wystpiy tylko jako moliwoci. Widzielimy, e w procesie TP towar jako rzeczywista wartod uytkowa i idealna wartod wymienna odnosi si do pienidza jako do wartoci wymiennej rzeczywistej, a idealnej tylko wartoci uytkowej. Sprzedawca, zbywajc towar jako wartod uytkow, realizowa jego wasn wartod wymienn oraz wartod uytkow pienidza. Na odwrt, nabywca, zbywajc pienidz jako wartod wymienn, realizowa jego wartod

uytkow oraz cen towaru. Zgodnie z tym nastpowaa zmiana miejsca towaru i pienidza. ywy proces tego dwustronnie biegunowego przeciwieostwa teraz znw ulega rozbiciu w swej realizacji. Sprzedawca zbywa towar rzeczywicie, a jego cen realizuje tymczasem tylko idealnie. Sprzeda towar za jego cen, ktra jednak bdzie zrealizowana dopiero w czasie ustalonym pniej. Nabywca kupuje jako przedstawiciel przyszego pienidza, gdy sprzedawca sprzedaje jako posiadacz teraniejszego towaru. Ze strony sprzedawcy towar jako wartod uytkowa zostaje zbyty rzeczywicie, nie bdc jednak rzeczywicie zrealizowany jako cena; ze strony nabywcy pienidz zostaje rzeczywicie zrealizowany w wartoci uytkowej towaru, nie bdc rzeczywicie zbyty w charakterze wartoci wymiennej. Zamiast znaku wartoci jak przedtem, sam nabywca reprezentuje tu symbolicznie pienidz. Ale jak przedtem oglna symbolika znaku wartoci uwarunkowaa gwarancj i przymusowy kurs ze strony paostwa, tak teraz osobista symbolika nabywcy powoduje prywatne umowy midzy posiadaczami towarw, ktrych wykonanie zabezpiecza ustawa. Odwrotnie, w procesie PT pienidz moe byd zbyty jako rzeczywisty rodek nabywczy i w ten sposb cena towaru moe byd zrealizowana, zanim bdzie zrealizowana wartod uytkowa pienidza, czyli zanim bdzie zbyty towar. Zachodzi to np. w pospolitej formie prenumeraty. Albo w formie, w jakiej rz d angielski zakupuje opium u Ryotw w Indiach, albo jak osiedleni w Rosji cudzoziemscy kupcy nabywaj na og rosyjskie ziemiopody. Tym sposobem jednak dziaa pienidz tylko w znanej ju formie rodka nabywczego, nie uzyskujc wic nowej okrelonoci formy106. Dlatego nie zatrzymujemy si przy tym ostatnim wypadku, jednake w odniesieniu do przeksztaconej postaci, w ktrej wystpuj tutaj obydwa procesy PT i TP, zauwamy, e rnice midzy kupnem a sprzeda, ktra bezporednio w cyrkulacji wystpuje tyl ko pomylana, staje si teraz rzeczywist rnic dziki temu, e w jednej formie istnieje tylko towar, a w drugiej tylko pienidz, w obu za formach istnieje tylko ten czon skrajny, od ktrego wychodzi inicjatywa. Ponadto obu formom wsplne jest to, e w obydwu jeden z ekwiwalentw istnieje tylko we wsplnej

106

Oczywicie rwnie kapita jest zaliczkowany w formie pienidza, a wyoony z gry pienidz moe byd wyoonym kapitaem; lecz ten punkt widzenia nie wchodzi w zakres prostej cyrkulacji.

woli nabywcy i sprzedawcy, woli, ktra ich obu wie i otrzymuje okrelone formy prawne. Sprzedawca i nabywca staj si wierzycielem i dunikiem. Jeeli posiadacz towaru jako piastun skarbu by postaci raczej komiczn, teraz staje si straszny, bo nie siebie, tylko swego bliniego traktuje jako byt okrelonej sumy pieninej i nie siebie, tylko jego czyni mczennikiem wartoci wymiennej. Z wierzcego staje si wierzycielem, z religii wpada w prawo-znawstwo. I stay here on my bond!"107 A wic w zmienionej formie TP, w ktrej towar istnieje, a pienidz jest tylko reprezentowany, pienidz funkcjonuje przede wszystkim jako miernik wartoci. Wartod wymienna towaru jest oceniana w pienidzu jako w swym mie rniku, ale cena, jako wartod wymienna oceniona w umowie, istnieje nie tylko w gowie sprzedawcy, lecz zarazem jako miara zobowizania nabywcy. Po wtre, pienidz funkcjonuje tutaj jako rodek nabywczy, chod rzuca przed siebie jedynie cieo swego przyszego bytu. Przesuwa mianowicie towar z jego miejsca, z rk sprzedawcy, do rk nabywcy. Kiedy zapada termin wypenienia umowy, pienidz wchodzi do cyrkulacji, gdy zmienia miejsce a przechodzi z rk byego nabywcy do rk byego sprzedawcy. Ale nie wchodzi do cyrkulacji jako rodek cyrkulacji lub rodek nabywczy. W tym charakterze pienidz funkcjonowa, zanim by obecny, a zjawia si, gdy przesta w tym charakterze funkcjonowad. Przeciwnie, wchodzi do cyrkulacji jako jedyny adekwatny ekwiwalent towaru, jako absolutny byt wartoci wymiennej, jako ostatnie sowo procesu wymiany, sowem jako pienidz, i to pienidz w okrelonej funkcji oglnego rodka patniczego. W tej funkcji rodka patniczego1 pienidz wystpuje jako towar absolutny, ale wystpuje w samej cyrkulacji, a nie, jak skarb, poza ni. Rnica midzy rodkiem nabywczym a rodkiem patniczym daje si w bardzo nieprzyjemny sposb odczud w okresach kryzysw handlowych108. Pocztkowo przemiana produktu w pienidz wystpuje w cyrkulacji tylko jako indywidualna koniecznod dla posiadacza towaru, jako e jego produkt nie jest wartoci uytkow dla niego, tylko ma si ni stad dopiero przez zbycie. Aby
107 108

dam zapaty weksla" (Shylock). Rnic midzy rodkiem nabywczym a rodkiem patniczym podkrela Luter. *Przypis w egzemplarzu autorskim I.+

jednak mc zapacid w terminie ustalonym umow, musi on wpierw sprzedad towar. Dlatego sprzeda, zupenie niezalenie od jego indywidualnych potrzeb, przeobrazia si dla niego, dziki ruchowi procesu cyrkulacji, w spoeczn koniecznod. Jako byy nabywca towaru, staje si on przymusowo sprzedawc innego towaru, nie po to, eby otrzymad pienidz jako rodek nabywczy, lecz po to, eby go otrzymad jako rodek patniczy, jako absolutn form wartoci wymiennej. Przemiana towaru w pienidz jako akt koocowy, czyli pierwsza metamorfoza towaru jako cel sam w sobie, to, co przy tworzeniu skarbu wygldao na kaprys posiadacza towaru, stao si teraz funkcj ekonomiczn. Motyw i tred sprzeday w celu zapaty jest treci samego procesu cyrkulacji, wypywajc z jego formy. W tej formie sprzeday towar dokonuje zmiany swego miejsca, cyrkuluje, odraczajc sw pierwsz metamorfoz swoj przemian w pienidz. Natomiast po stronie nabywcy spenia si druga metamorfoza, tzn. pienidz przemienia si z powrotem w towar, zanim si spenia pierwsza metamorfoza, tzn. zanim towar przemieni si w pienidz. Tutaj wic pierwsza metamorfoza zjawia si w czasie po drugiej. A tym samym pienidz postad towaru w jego pierwszej metamorfozie uzyskuje now okrelonod formy. Pienidz, czyli samoistne rozwinicie wartoci wymiennej, nie jest ju poredniczc form cyrkulacji towarw, lecz jej koocowym wynikiem. e takie sprzedae terminowe, gdzie oba bieguny sprzeday istniej oddzielone w czasie, wypywaj w sposb naturalny z prostej cyrkulacji towarowej, nie wymaga obszernego dowodzenia. Rozwj cyrkulacji powoduje przede wszystkim, e si powtarza kolejne wystpowanie tych samych posiadaczy towarw wobec siebie jako sprzedawcw i nabywcw na zmian. To powtarzajce si zjawisko nie jest tylko przypadkowe, lecz np. towar zamawia si na jaki przyszy termin, w ktrym winien byd dostarczony i zapacony. W tym przypadku sprzeda jest idealna, tzn. tutaj dokonana prawnie, bez wystpienia towaru i pienidza w ich cielesnej postaci. Obie formy pienidza jako rodka cyrkulacji i jako rodka patniczego tutaj jeszcze si zlewaj, poniewa z jednej strony, towar i pienidz zmieniaj miejsce jednoczenie, z drugiej za pienidz nie kupuje towaru, tylko realizuje cen towaru sprzedanego wczeniej. Dalej

natura szeregu wartoci uytkowych powoduje, e s one rzeczywicie zbywane nie przez przekazanie towaru, lecz tylko przez odstpienie go na okrelony czas. Np. przy sprzeday uytkowania domu na jeden miesic wartod uytkowa domu jest cakowicie dostarczona dopiero po upywie miesica, mimo e dom przeszed z rk do rk na pocztku miesica. Poniewa faktyczne przekazanie wartoci uytkowej i rzeczywiste zbycie jej s tu oddzielone w czasie, take realizacja jej ceny nastpuje pniej ni zmiana jej miejsca. Wreszcie rnica w dugoci czasu produkcji rnych towarw oraz w porze, w jakiej s produkowane, sprawia, e jeden wystpuje jako sprzedawca, gdy drugi nie moe jeszcze wystpid jako nabywca, a w ten sposb, przy czstszym powtarzaniu si aktw kupna i sprzeday midzy tymi samymi posiadaczami towarw oba momenty sprzeday, odpowiednio do warunkw produkcji ich towarw, s oddzielone w czasie. W ten sposb powstaje midzy posiadaczami towarw stosunek wierzyciela i dunika, ktry wprawdzie tworzy naturaln podstaw systemu kredytowego, ale moe byd w peni rozwinity, zanim ten ostatni powsta. Jest jednak jasne, e z rozwojem systemu kredytowego, a wic produkcji buruazyjnej w ogle, funkcja pienidza jako rodka patniczego bdzie si rozszerzad kosztem jego funkcji jako rodka nabywczego, a tym bardziej jako elementu tworzenia skarbu. W Anglii np. pienidz jako moneta zosta niemal cakowicie wyparty do sfery handlu detalicznego i drobnego handlu midzy producentem a konsumentem, gdy jako rodek patniczy panuje w sferze wielkich transakcji handlowych109. Pienidz jako oglny rodek patniczy staje si oglnym towarem umw najpierw tylko w sferze cyrkulacji towarw110. Ale z jego rozwojem w tej funkcji wszystkie inne formy patnoci sprowadzaj si stopniowo do patnoci w pienidzu. Stopieo, w ktrym

109

Pan Macleod, pomimo swego zarozumiaego doktrynerskiego lubowania si w definicjach, tak dalece nie rozumie najelementarniejszych stosunkw ekonomicznych, e wyprowadza pienidz w ogle z jego formy najbardziej rozwinitej, z formy rodka patniczego. Midzy innymi mwi: poniewa ludzie potrzebuj swych wzajemnych usug nie zawsze jednoczenie i nie w tej samej wielkoci wartoci, przeto pozostaaby pewna rnica lub suma usug, naleca si j ednej osobie od drugiej dug". Waciciel tego dugu potrzebuje usug innej osoby, ktra bezporednio nie potrzebuje jego usug, i przekazuje osobie trzeci ej dug, naleny mu od osoby pierwszej. Tytu duny przechodzi w ten sposb z rki do rki rodek obiegu... Jeeli kto przejmuje zobowizanie dune, wyraone w pienidzu kruszcowym, moe rozporzdzad nie tylko usugami pierwotnego dunika, ale take usugami caej pracujcej spoecznoci". (Macleod, Theory and Practice of Banking etc", Londyn 18 55, t. 1, rozdz. 1 [str. 23 i nast., 29].) 110 Bailey, Money and its Vicissitudes", Londyn 1837, str. 3: Pienidz jest oglnym towarem umw, czyli tym towarem, w ktrym zawiera si wikszod umw majtkowych, ktre maj byd wykonane w pniejszym terminie" .

pienidz rozwin si jako jedyny rodek patniczy, wskazuje ma stopieo, w ktrym wartod wymienna opanowaa produkcj w caym jej zakresie 111. Mas pienidza cyrkulujcego jako rodek patniczy okrelaj przede wszystkim rozmiary patnoci, tzn. suma cen zbytych towarw, a nie towarw, ktre maj byd zbyte, jak to si dzieje w prostym obiegu pieninym. Okrelona w ten sposb suma podlega jednak zmianie w sposb dwojaki, po pierwsze, pod wpywem szybkoci, z jak ta sama sztuka pienina powtarza t sam funkcj, czyli z jak masa patnoci wystpuje jako rozwijajcy si aocuch patnoci. A paci B, po czym B paci C i tak dalej. Szybkod, z jak ta sama sztuka pienina powtarza swoj funkcj rodka patniczego, zaley z jednej strony od splotu stosunkw wierzyciela i dunika midzy posiadaczami towarw, tak e ten sam posiadacz towarw jest wierzycielem dla jednego, a dunikiem dla innego itd., z drugiej strony od dugoci czasu dzielcego poszczeglne terminy patnoci. Ten aocuch patnoci lub opnionych pierwszych metamorfoz towarw jest jakociowo odmienny od tego aocucha metamorfoz, ktry si wyraa w obiegu pienidza jako rodka cyrkulacji. Ten aocuch nie tylko wystpuje w kolejnoci czasu, ale dopiero w niej powstaje. Towar staje si pienidzem, potem znw towarem, czynic w ten sposb inny towar zdolnym do stania si pienidzem itd., albo te sprzedawca staje si nabywc, przez co inny posiadacz towaru staje si sprzedawc. Ten zwizek powstaje przypadkowo w samym procesie wymiany towarw. Jednake w tym, e pienidzem, ktrym A zapaci B, B paci dalej C, a C D itd., i to w krtkich odstpach czasu w tym zewntrznym zwizku wystpuje tylko na jaw istniejcy ju w gotowej postaci zwizek spoeczny. Ten sam pienidz nie dlatego przebiega przez rne rce, e wystpuje jako -rodek patniczy, lecz obiega jako rodek patniczy dlatego, e poszczeglni posiadacze towarw ju dobili targu. Szybkod obiegu pienidza jako rodka patniczego wskazuje wic na nieporwnanie silniejsze wcignicie jednostek w proces
111

Senior, Principes fondamentaux etc", str. 221, mwi: Poniewa wartod wszystkich rzeczy zmienia si w cigu pewnego czasu, przeto przyjmuje si jako rodek patniczy rzecz, ktrej wartod si najmniej zmienia, ktra najduej zachowuje dan redni si nabywcz. Tak pienidz staje si wyrazem, czyli reprezentantem wartoci". Odwrotnie. Poniewa zoto, srebro, etc. stay si pienidzem, tzn. bytem usamodzielnionej wartoci wymiennej, staj si one oglnym rodkiem patniczym. Tam gdzie wystpuje wzmiankowany przez pana Seniora wzgld na trwaod wielkoci wartoci pienidza, tzn. w okresach, w ktrych pienidz si okolicznoci zwycia jako oglny rodek patniczy, wanie odkrywa si take wahania w wielkoci wartoci pienidza. W Anglii takim okresem byy czasy Elbiety i wanie w tych czasach Lord Burleigh i Sir Thomas Smith ze wzgldu na ujawniajc si deprecjacj kruszcw szlachetnych przeprowadzili ustaw parlamentarn, moc ktrej uniwersytety w Oxfordzie i Cambridge zobowizane s zastrzec sobie patnod jednej trzeciej czci ich renty gruntowej w pszenicy i sodzie .

cyrkulacji ni szybkod obiegu pienidza jako monety lub jako rodka nabywczego. Suma cen jednoczesnych, a wic przestrzennie obok siebie zachodzcych aktw kupna i sprzeday stanowi granic zastpowania masy monetarnej przez szybkod obiegu. Ograniczenie to odpada, gdy idzie o pienidz funkcjonujcy jako rodek patniczy. Jeeli patnoci, ktre maj byd dokonane jednoczenie, skupiaj si w jednym miejscu, co zachodzi w sposb naturalny przede wszystkim tylko w wielkich punktach zbiorczych cyrkulacji towarowej, wwczas patnoci wyrwnuj si wzajemnie jako wielkoci dodatnie i ujemne, skoro A ma zapacid B, a jednoczenie otrzymad zapat od C itd. Suma pienidzy potrzebna jako rodek patniczy nie bdzie wic okrelona przez sum patnoci, ktre maj byd jednoczenie zrealizowane, tylko przez wiksz lub mniejsz ich koncentracj oraz wielkod bilansu, ktry pozostaje po wzajemnym zniesieniu si ich jako wielkoci ujemnych i dodatnich. Specjalne instytucje dla tych wzajemnych rozliczeo powstaj niezalenie od rozwoju dziedziny kredy tu, jak np. w staroytnym Rzymie. Jednake rozpatrywanie ich nie naley tutaj, podobnie jak rozpatrywanie oglnych terminw patniczych, ktre si ustalaj wszdzie w okrelonych koach spoecznych. Tutaj zauwamy tylko, e specyficzny wpyw, wywierany przez te terminy na okresowe wahania iloci obiegajcego pienidza, zosta dopiero w ostatnim czasie naukowo zbadany. Jeeli patnoci si wyrwnuj jako wielkoci dodatnie i ujemne, nie dochodzi do interwencji rzeczywistego pienidza. Pienidz rozwija si tu tylko w swej formie miernika wartoci, z jednej strony w cenie towaru, z drugiej w wielkoci wzajemnych zobowizao. Poza swym bytem idealnym wartod wymienna nie uzyskuje wic tutaj bytu samoistnego, nie uzyskuje nawet bytu w postaci znaku wartoci, czyli pienidz staje si jedynie idealnym pienidzem rachunkowym. Funkcja pienidza jako rodka patniczego zawiera wic sprzecznod polegajc na tym, e z jednej strony, jeeli patnoci si wyrwnuj, pienidz dziaa tylko idealnie jako miernik, z drugiej strony, jeeli patnod ma byd dokonana rzeczywicie, wchodzi on do cyrkulacji nie jako przemijajcy rodek cyrkulacji, lecz jako trwajcy w bezruchu byt oglnego ekwiwalentu, jako towar absolutny, sowem, jako pienidz. Tam wic, gdzie si rozwin,! aocuch patnoci oraz

sztuczny system wyrwnywania ich, tam podczas wstrzsw, przerywajcych gwatownie strumieo patnoci i zakcajcych mechanizm ich wyrwnywania, pienidz przechodzi nagle ze swej mglistej i widmowej postaci miernika wartoci w brzczc monet, czyli rodek patniczy. Tote w stosunkach rozwinitej buruazyjnej produkcji gdzie posiadacz towaru da wino ju sta si kapitalist, zna swego Adama Smitha i z wyniosym umiechem traktuje przesd, jakoby tylko zoto i srebro byo pienidzem lub jakoby pienidz w ogle, w odrnieniu od innych towarw, by towarem absolutnym pienidz nagle zjawia si znowu nie jako porednik w cyrkulacji, lecz jako jedyna adekwatna forma wartoci wymiennej, jako jedyne bogactwo, tak wanie, jak to pojmuje tw rca skarbu. Jako taki wyczny byt bogactwa, objawia si on nie tylko w wyobraonej, jak w systemie monetarnym, ale w rzeczywistej, czciowej albo cakowitej, deprecjacji wszelkiego bogactwa materialnego. Jest to w szczeglny moment w kryzysach rynku wiatowego, zwany kryzysem pieninym. Jedynym bogactwem, o ktre si woa w takich momentach, summum bonum *najwyszym dobrem+ jest pienidz, gotwka, a wszystkie inne towary, wanie dlatego, e s wartociami uytkowymi, wydaj si obok niego bezuyteczne, wydaj si fraszk, zabawk albo, jak mwi nasz doktor Marcin Luter, tylko byskotk i wyerk. To nage przejcie systemu kredytowego w system monetarny docza teoretyczny strach do praktycznej panic *paniki+, a uczestnicy cyrkulacji staj w przeraeniu przed nieprzeniknion tajemnic swoich wasnych stosunkw112. Patnoci ze swej strony czyni potrzebnym fundusz rezerwowy, akumulacj pienidza jako rodka patniczego. Tworzenie takich funduszw rezerwowych nie wystpuje ju, jak przy tworzeniu skarbu, jako dziaalnod obca samej cyrkulacji lub jak w przypadku rezerwy monetarnej jako czysto techniczne zatrzymanie monety, tylko pienidz musi byd gromadzony stopniowo, aby by do dyspozycji w okrelonych przyszych terminach patnoci. Gdy wic tworzenie skarbu w formie abstrakcyjnej, w ktrej uchodzi za bogacenie si, zmniejsza si z
112

Boisguillebert, ktry chciaby uniemoliwid buruazyjnym stosunkom produkcji stawanie dba przeciw samym bourgeois, woli rozpatrywad te formy pienidza, w ktrych wystpuje on tylko idealnie albo w sposb przemijajcy. Tak byo dawniej ze rodkiem cyrkulacji. Tak byo ze rodkiem patniczym. Nie widzi natomiast Boisguillebert bezporedniego przechodzenia pienidza z formy idealnej w swoj zewntrzn rzeczywistod, tego, e brzczca moneta tkwi ju ukryta w wyobraonym jedynie mierniku wartoci. To, e pienidz mwi on jest tylko form samych towarw, wychodzi na jaw w handlu hurtowym, gdzie wymiana odbywa si bez interwencji pienidza, gdy ju les marchandises sont appreciees" *towary s wycenione+. (Le detail de la France", tame, str. 210.)

rozwojem buruazyjnej produkcji, wzrasta to drugie tworzenie skarbu, potrzebne bezporednio w procesie wymiany, lub odwrotnie, czd skarbw tworzcych si w ogle w sferze cyrkulacji towarowej jest wchaniana jako fundusze rezerwowe rodkw patniczych. Im bardziej rozwinita jest produkcja buruazyjna, w tym wikszym stopniu te fundusze rezerwowe ograniczaj si do niezbdnego minimum. Locke w swej pracy o obnianiu stopy procentowej113 podaje interesujce dane o wielkoci tych funduszw rezerwowych za jego czasw. Widad z tego, jak powan czd obiegajcego w ogle pienidza pochony w Anglii rezerwuary rodkw patniczych wanie w okresie rozpoczynajcego si rozwoju bankowoci. Prawo dotyczce iloci cyrkulujcego pienidza, w postaci, w jakiej wyniko z analizy prostego obiegu pieninego, ulega istotnej modyfikacji dziki obiegowi rodka patniczego. Przy danej szybkoci obiegu pienidza, bd jako rodka cyrkulacji, bd jako rodka patniczego, czn sum pienidzy cyrkulujcych w danym okresie czasu okreli czna suma cen towarw, ktre maj byd zrealizowane, *plus+ czna suma patnoci przypadajcych w tym samym czasie, minus patnoci, ktre si przy wyrwnywaniu wzajemnie znosz. Oglne prawo, e masa obiegajcego pienidza zaley od cen towarw, nie jest przez to w najmniejszym stopniu naruszone, gdy suma samych patnoci jest wyznaczona przez ceny ustalone w umowach. Uderza jednak fakt, e nawet przy zaoeniu, i niezmieniona jest szybkod obiegu i stopieo oszczdnoci w patnociach, suma cen cyrkulujcych w pewnym okresie, np. dniu, mas towarowych i masa pienidzy cyrkulujcych w cigu tego samego dnia bynajmniej si nie pokrywaj, gdy w cyrkulacji znajduje si masa towarw, ktrych cena bdzie zrealizowana dopiero w przyszoci, oraz masa pienidzy, ktrej odpowiadaj towary ju od dawna nie bdce w cyrkulacji. Ta ostatnia masa bdzie znw zaleaa od tego, jak wielka bdzie wartod sumy patnoci przypadajcych na ten sam dzieo, chod umowy byy zawarte w rnych okresach czasu. Widzielimy, e zmiana wartoci zota i srebra nie dotyka ich funkcji miernika wartoci, czyli pienidza rachunkowego. Zmiana ta staje si jednak .rozstrzygajco wana dla pienidza jako skarbu, gdy ze wzrostem lub spadkiem
113

Locke, Some Considerations on the lowering of Interest etc", tame, str. 17, 18.

wartoci zota. i srebra wzrasta lub spada wielkod wartoci zotego lub srebrnego skarbu. Jest to jeszcze waniejsze dla pienidza jako rodka patniczego. Zapata odbywa si dopiero po sprzeday towaru, a wic pienidz w dwu rnych okresach czasu dziaa w dwch rnych funkcjach, najpierw jako miernik wartoci, nastpnie jako odpowiadajcy temu mierzeniu rodek patniczy. Jeeli w okresie midzy tymi terminami zmienia si wartod kruszcw szlachetnych, czyli czas pracy potrzebny do ich produkcji, wwczas ta sama ilod zota lub srebra, jeeli wystpuje jako rodek patniczy, bdzie warta mniej lub wicej ni w czasie, gdy suya za miernik wartoci lub kiedy umowa bya zawierana. Funkcja speniana przez szczeglny towar, jakim jest zoto i srebro w roli pienidza, czyli usamodzielnionej wartoci wymiennej, wchodzi tu w kolizj z jego natur szczeglnego towaru, ktrego wielkod wartoci zaley od zmiany jego kosztw produkcji. Wielki przewrt spoeczny wywoany w Europie spadkiem wartoci kruszcw szlachetnych jest faktem rwnie znanym, jak odwrotny przewrt spowodowany we wczeniejszej epoce, w starorzymskiej republice, wzrostem wartoci miedzi, w ktrej byy zacigane dugi przez plebejuszw. Nie ledzc dalej wpywu wahao wartoci kruszcw szlachetnych na system gospodarki buruazyjnej widzimy ju tu, e spadek wartoci kruszcw szlachetnych przynosi korzyd dunikom kosztem wierzycieli, a wzrost ich wartoci, odwrotnie, daje korzyd wierzycielom kosztem dunikw.

c) Pienidz wiatowy Zoto staje si pienidzem, w odrnieniu od monety, najpierw gdy wychodzi z cyrkulacji jako skarb, potem gdy wchodzi do niej jako nie-rodek cyrkulacji, wreszcie, gdy przeamuje ramy wewntrznej cyrkulacji, eby funkcjonowad ja ko oglny ekwiwalent w wiecie towarw. W ten sposb staje si -pienidzem, wiatowym. Jeeli oglne miary wagi kruszcw szlachetnych suyy pierwotnie jako mierniki wartoci, to na rynku wiatowym nazwy rachunkowe pienidza przeksztacaj si znowu w odpowiednie nazwy wagi. Jeeli bezksztatny surowiec (aes rude) by pierwotn postaci rodka cyrkulacji, a forma monety bya pocztkowo tylko urzdowym znakiem wagi zawartej w kawakach kruszcu, to kruszec szlachetny

jako moneta wiatowa znowu zrzuca z siebie figur i stempel, powracajc do obojtnej formy sztaby; innymi sowy, jeeli krajowe monety, jak rosyjskie imperiay, meksykaoskie talary i angielskie suwereny cyrkuu j za granic, nazwy ich staj si obojtne, a wana jest tylko ich zawartod. Wreszci e kruszce szlachetne jako pienidz midzynarodowy speniaj znw sw pierwotn funkcj rodka wymiany, ktra jak sama wymiana towarw powstaa nie wewntrz wsplnoty pierwotnej, lecz w punktach stycznoci rnych wsplnot. Jako pienidz wiatowy uzyskuje wic pienidz z powrotem swoj pierwotn form. Opuszczajc cyrkulacj wewntrzn, znowu zrzuca z siebie szczeglne formy, ktre wyrosy z rozwoju procesu wymiany wewntrz kadej poszczeglnej sfery, zrzuca lokalne formy skali cen, monety, monety zdawkowej i znaku wartoci. Widzielimy, e w wewntrznej cyrkulacji jakiego kraju tylko jeden towar suy jako miernik wartoci. Ale e w jednym kraju funkcj t spenia zoto, w innym srebro, przeto na rynku wiatowym dziaa dwojaki miernik wartoci i pienidz podwaja swoje istnienie rwnie we wszystkich innych funkcjach. Przekad wartoci towarw z cen w zocie na ceny w srebrze, i odwrotnie, jest w kadym przypadku okrelony przez wzgldn wartod obu kruszcw, ktra si nieustannie zmienia i dlatego nieustannie znajduje si w procesie ustalania. Posiadacze towarw w kadej wewntrznej sferze cyrkulacji musz uywad dla cyrkulacji zagranicznej na przemian zota i srebra, wymieniajc w ten sposb kruszec, ktry funkcjonuje w kraju jako pienidz, na kruszec potrzebny im wanie jako pienidz za granic. Kady nard stosuje w charakterze pienidza wiatowego obydwa kruszce zoto i srebro. W midzynarodowej cyrkulacji towarw zoto i srebro wystpuj nie jako rodek cyrkulacji, tylko jako oglny rodek wymiany. Lecz oglny rodek wymiany funkcjonuje tylko w obydwu rozwinitych formach rodka nabywczego i rodka patniczego, ktrych stosunek wzajemny na rynku wiatowym jednak si odwraca. Pienidz w sferze cyrkulacji wewntrznej, skoro by monet i reprezentowa rodkowe ogniwo stanowicej proces jednoci TPT, czyli by tylko przemijajc form wartoci wymiennej w nieprzerwanej zmianie miejsc towarw, dziaa wycznie jako rodek nabywczy. Odwrotnie jest na rynku wiatowym. Tu zoto i srebro wystpuje jako rodek nabywczy, jeeli przemiana

materii jest tylko jednostronna, a wic kupno i sprzeda nie zbiegaj si w czasie. Np. handel pograniczny w Kiachcie jest faktycznie i moc umowy handlem zamiennym, w ktrym srebro jest tylko miernikiem wartoci. Wojna r. 1857 1858 zmusia Chioczykw do tego, eby sprzedawad nie kupujc. Wtedy srebro nagle si zjawio jako rodek nabywczy. Rosjanie, liczc si z liter umowy, przerabiali francuskie piciofrankwki na prymitywne towary srebrne, ktre suyy jako rodek wymiany. Srebro funkcjonuje ustawicznie jako rodek nabywczy midzy Europ d Ameryk z jednej strony, a Azj z drugiej, gdzie si osadza jako skarb. Dalej, kruszce szlachetne funkcjonuj jako midzynarodowy rodek nabywczy, gdy nagle zostanie przerwana zwyka rwnowaga w przemianie materii midzy dwoma narodami, np. gdy nieurodzaj zmusi jeden z nich do kupowania w rozmiarach niezwykle duych. Wreszcie, kruszce szlachetne stanowi midzynarodowy rodek nabywczy dla krajw wytwarzajcych zoto i srebro, gdzie s bezporednim, produktem i towarem, a nie przeistoczon form towaru. Im bardziej si rozwija wymiana towarw midzy rnymi narodowymi sferami cyrkulacji, tym bardziej rozwija si funkcja wiatowego pienidza jako rodka patniczego sucego do wyrwnywan ia bilansw midzynarodowych. Cyrkulacja midzynarodowa, podobnie jak wewntrzna, wymaga stale si zmieniajcej iloci zota i srebra. Dlatego czd nagromadzonych skarbw suy w -kadym kraju jako fundusz rezerwowy pienidza wiatowego, to pustoszejcy, to znw si zapeniajcy odpowiednio do wahao w wymianie towarw114. Pienidz wiatowy, prcz szczeglnych ruchw, w ktrych przebiega tu i tam midzy narodowymi sferami cyrkulacji, posiada ruch oglny, ktrego punkty wyjcia le u rde produkcji, skd strumienie zota i srebra tocz si w rnych kierunkach po rynku wiatowym. Zoto i srebro wchodz tu do cyrkulacji wiatowej jako towary i jako ekwiwalenty s w stosunku zawartego w nich zapasu pracy wymieniane na ekwiwalenty towarowe, zanim si dostan do wewntrznych sfer cyrkulacji. Dlatego wystpuj w nich, majc ju dan wielkod wartoci. Tote kady spadek lub wzrost kosztw ich produkcji wywiera na rynku rwnomierny wpyw na ich wzgldn wartod, ktra natomiast jest zupenie niezalena od stopnia
114

Nagromadzony pienidz docza si do tej sumy, ktra, aby si znajdowad rzeczywicie w cyrkulacji i zaspokajad moliwoci handlu, oddala si i wychodzi ze sfery samej cyrkulacji". (G. R. Carli, uwaga do Verriego, Meditazioni sulla Economia Politi ca", str. 196, t. XV u Custodiego, tame.)

pochaniania zota i srebra przez rne narodowe sfery cyrkulacji. Ta czd strumienia kruszcowego, ktr zabiera kada szczeglna sfera wiata towarw, czciowo bezporednio wchodzi do wewntrznego obiegu pieninego, dla zastpienia startych monet kruszcowych, czciowo jest zatrzymywana w rnych skarbach-rezerwuarach monet, rodkw patniczych i pienidza wiatowego, czciowo obracana jest w artykuy zbytku, a pozostaa czd wreszcie staje si po prostu skarbem. Na rozwinitym szczeblu buruazyjnej produkcji tworzenie skarbu jest ograniczone do minimum potrzebnego do zapewnienia swobodnego dziaania mechanizmu rnych procesw cyrkulacji. Skarbem jako takim staje si tu tylko lece bezczynnie bogactwo o ile nie jest ono przemijajc form nadwyki w bilansie patniczym, wynikiem przerwanej przemiany materii, a wic zakrzepniciem towaru w jego pierwszej metamorfozie. Jeeli zoto i srebro jako pienidz s, z samej definicja, oglnym towarem, to w pienidzu wiatowym uzyskuj one odpowiedni form istnienia form towaru uniwersalnego. W tej mierze, w jakiej wszystkie produkty wymieniaj si na zoto i srebro, oba te kruszce staj si przeistoczon postaci wszystkich towarw, czyli towarem wszechstronnie zbywalnym. Jako materializacja oglnego czasu pracy, urzeczywistniaj si, w miar jak przemiana materii prac realnych rozciga si na ca kul ziemsk. Staj si oglnym ekwiwalentem w tym stopniu, w jakim si rozwija szereg ekwiwalentw szczeglnych, tworzcych sfer ich wymiany. Poniewa towary w cyrkulacji wiatowej rozwijaj uniwersalnie swoj wasn wartod wymienn, ich postad przeistoczona w zoto i srebro wystpuje jako pienidz wiatowy. Gdy wic narody posiadaczy towarw, dziki swej wszechstronnej produkcji i wszechstronnej wymianie, przeksztacaj zoto w adekwatny pienidz, produkcja i wymiana wydaj im si tylko rodkami do wycigania z rynku wiatowego pienidza w postaci zota i srebra. Zoto i srebro jako pienidz wiatowy s wic w tym samym stopniu wytworami oglnej cyrkulacji towarw, co rodkiem dalszego rozszerzania krgw tej cyrkulacji. Jak za plecami alchemikw, gdy chcieli robid zoto, wyrosa chemia, tak za plecami posiadaczy towarw, gdy si uganiaj za towarem w jego zaczarowanej postaci, wytryskuj rda wiatowego przemysu i wiatowego handlu. Zoto i srebro pomagaj przy tworzeniu rynku wiatowego, antycypujc jego byt w swym

pojciu pienidza. Niezwykle silny wpyw, jaki na stosunki wiatowe wywiera odkrycie nowych krain zota w poowie XIX stulecia, dowodzi, e to m agiczne dziaanie zota i srebra nie ogranicza si bynajmniej do lat dziecicych spoeczeostwa buruazyjnego, lecz wyrasta nieuchronnie z tego odwrcenia, w jakim przedstawia si nosicielom wiata towarw ich wasna praca. Podobnie jak pienidz rozwija si w pienidz wiatowy, posiadacz towaru rozwija si w kosmopolit. Kosmopolityczny stosunek ludzi do siebie jest pocztkowo tylko ich stosunkiem jako posiadaczy towarw. Towar jako taki stoi ponad wszelkimi granicami religijnymi, politycznymi, narodowymi i jzykowymi. Cena jest jego oglnym jzykiem, a spoecznoci pienidz. Lecz z rozwojem pienidza wiatowego w przeciwieostwie do monety krajowej, kosmopolityzm posiadacza towaru rozwija si jako wiara praktycznego rozsdku w przeciwieostwie do tradycyjnych przesdw religijnych, narodowych i innych, hamujcych przemian materii w onie ludzkoci. Skoro to samo zoto, ldujc w postaci amerykaoskich eagles *dziesiciodolarwek+ w Anglii, staje si suwerenem, w trzy dni pniej obiega w Paryu jako napoleon , po paru tygodniach zjawia si znw w Wenecji w postaci dukata, ale stale zachowuje t sarn wartod, dla posiadacza towaru staje si jasne, e narodowod is but the guinea's stamp" *jest tylko etykiet gwinei+. Wznios ide, w ktrej rozpywa si dla niego cay wiat, jest idea rynku rynku wiatowego115.

4. Kruszce szlachetne
Buruazyjny proces produkcji podporzdkowuje sobie najpierw cyrkulacj kruszcow jako organ odziedziczony w gotowej postaci, organ, ktry podlega wprawdzie stopniowemu przeksztacaniu, ale wci zachowuje sw zasadnicz budow. Kwestia, dlaczego zoto i srebro, a nie inne towary su jako materia pienidza, wychodzi poza granice buruazyjnego systemu. Tote ujmiemy tylko skrtowo najistotniejsze aspekty sprawy.

115

Montanari, Della Moneta" (1683), tame, str. 40: Powizanie midzy wszystkimi ludami tak si rozszerzyo na ca kul ziemsk, e mona nieomal powiedzied, i wiat cay sta si jednym jedynym miastem, w ktrym si odbywa stay jarmark na wszystkie towary, a kady, siedzc w swym domu, moe za porednictwem pienidza kupid sobie i uywad wszystko, co ziemia, zwierzta i ludzka praca gdziekolwiek wytworzyy. Przedziwny wynalazek".

Poniewa sam oglny czas pracy dopuszcza tylko ilociowe rnice, przedmiot, ktry ma grad rol jego specyficznego wcielenia, musi posiadad zdolnod ukazywania rnic czysto ilociowych, co zakada tosamod, jednorodnod jakoci. To jest pierwszy warunek funkcjonowania towaru jako miernika wartoci. Jeeli np. oceniam wszystkie towary w woach, skrach, zbou itd., musz je w rzeczywistoci mierzyd w idealnych przecitnych woach, przecitnych skrach, gdy w rni si jakociowo od wou, zboe od zboa, skra od skry. Natomiast zoto i srebro s to ciaa proste, stale sobie rwne, tote jednakowe ich iloci przedstawiaj jednakowo wielkie wartoci 116. Inny warunek, jaki musi speniad towar majcy byd oglnym ekwiwalentem, warunek, ktry wynika bezporednio z funkcji przedstawiania rnic czysto ilociowych, polega na moliwoci cicia go na dowolne czstki i ponownego czenia w caod, tak aby pienidz rachunkowy mg byd wyobraony rwnie w sposb zmysowo postrzegamy. Zoto i srebro posiadaj te wasnoci w wysokim stopniu. Zoto i srebro jako rodki cyrkulacji posiadaj t przewag nad innymi towarami, e ich wysokiemu ciarowi gatunkowemu przedstawiaj one stosunkowo znaczny ciar przy maej objtoci odpowiada ekonomiczny ciar gatunkowy, tzn., e maa ich ilod zawiera stosunkowo wiele czasu pracy, tj. du wartod wymienn. W ten sposb jest zapewniona atwod transportu, przenoszenia z rk do rk i z kraju do kraju, zdolnod do rwnie szybkiego zjawiania si. jak znikania sowem, materialna przenonod, owa sine qua non *niezbdny warunek+ towaru, ktry ma suyd jako perpetuum mobile procesu cyrkulacji. Wysoka wartod gatunkowa kruszcw szlachetnych, ich trwaod, wzgldna niezniszczalnod, odpornod na utlenianie w powietrzu, a jeeli idzie specjalnie o zoto, jego nierozpuszczalnod w kwasach prcz wody krlewskiej, wszystkie te przyrodzone wasnoci czyni z kruszcw szlachetnych naturalny materia tworzenia skarbu. Dlatego Piotr Martyr, ktry, zdaje si, by wielkim amatorem czekolady, czyni tak uwag o workach kakao, stanowicych jedn z odmian
116

Kruszce posiadaj t waciwod i szczegln cech, e tylko w nich wszelkie stosunki sprowadzaj si do jednego, to jest do ich iloci, gdy z natury nie rni si one odrbnymi cechami ani ze wzgldu na wewntrzn budow, ani ze wzgldu na form i obrbk". (Galiani, Della Moneta", str. 130.)

meksykaoskich pienidzy: O, szczliwy pienidz, ktry daje rodzajowi ludzkiemu sodki i poywny napj, a zarazem strzee swych niewinnych wacicieli od piekielnej zarazy skpstwa, gdy nie mona go ani zakopad , ani dugo przetrzymywad". (De orbe novo". *Alcala 1530. Dec. 5. Cap. 4.+) Wielkie znaczenie kruszcw w ogle w bezporednim procesie produkcji jest zwizane z ich funkcj jako narzdzi produkcji. Niezalenie od ich rzadkoci, wielka 'mikkod zota i srebra w porwnaniu z elazem, a nawet z miedzi (w stanie hartownym, tak jak jej uywali staroytni), czyni te kruszce niezdatnymi do tego uytkowego zastosowania, pozbawiajc je z tego powodu w wielkiej mierze wasnoci, na ktrych w ogle opiera si wartod uytkowa kruszcw. S rwnie bezuyteczne w bezporednim procesie produkcji, jak zbdne si okazuj jako rodki utrzymania, jako przedmioty konsumcji. Kada dowolna ilod kruszcw szlachetnych moe wic wejd do spoecznego procesu cyrkulacji bez uszczerbku dla procesw bezporedniej produkcji i konsumcji. Ich indywidualna wartod uytkowa nie wpada w konflikt z ich funkcj ekonomiczn. Z drugiej strony zoto i srebro s nie tylko przedmiotami zbdnymi, tan. niepotrzebnymi w sensie negatywnym, lecz ich wasnoci estetyczne czyni z nich naturalny materia przepychu, ozdb, blasku, odwitnych potrzeb, sowem pozytywn form zbytku d bogactwa. Zjawiaj si one w pewnym stopniu jako samorodne wiato wydobyte z podziemnego wiata, gdy srebro odbija wszystkie promienie wietlne w ich pierwotnym zmieszaniu, a zoto odbija jedynie barw o najwyszej potdze czerwieo. A odczuwanie barw jest najpopularniejsz form zmysu estetycznego w ogle. Jakub Grimm dowid, e w rnych jzykach indogermaoskich istnieje etymologiczny zwizek midzy nazwami kruszcw szlachetnych a stosunkami barw. (Patrz jego Geschichte der detitschen Sprache".) Wreszcie zdolnod zota i srebra do przeksztacania si z formy monetarnej w form sztab, z formy sztab w form artykuw zbytku i odwrotnie, a wic ich przewaga nad innymi towarami, polegajca na tym, e nie s uwizione w raz na zawsze danych, okrelonych formach uytkowych, czyni z nich naturalny materia pienidza, ktry musi nieustannie przechodzid z jednej okrelonoci formy do innej.

Przyroda nie produkuje pienidza, jak nie tworzy bankierw lub kursw dewiz. Skoro jednak buruazyjna produkcja musi krystalizowad bogactwo jako fetysza w formie pojedynczej rzeczy, zoto i srebro s odpowiednim wcieleniem bogactwa. Zoto i srebro nie s z natury pienidzem, ale pienidz jest z natury zotem i srebrem. Z jednej strony srebrny lub zoty kryszta pieniny jest nie tylko produktem procesu cyrkulacji, lecz w gruncie rzeczy jedynym jego produktem, ktry pozostaje. Z drugiej strony zoto i srebro to gotowe produkty przyrody, przy czym s one bezporednio jednym i drugim, nie rozdzielone adn rnic formy. Oglny produkt procesu spoecznego, czyli sam proces spoeczny jako produkt stanowi szczeglny wytwr przyrody, kruszec tkwicy we wntrzu ziemi, z ziemi dobywalny117. Widzielimy, e zoto i srebro nie mog speniad postulatu stawianego im jako pienidzowi, mianowicie, aby stanowiy niezmienn wielkod wartoci. Lecz, jak ju zauway Arystoteles, posiadaj one wartod, ktrej wielkod jest bardziej staa ni przecitnie wartod innych towarw. Niezalenie od oglnego dziaania wzrostu lub spadku wartoci kruszcw szlachetnych, wahania w stosunku wartoci zota do srebra maj szczeglne znaczenie, gdy oba te kruszce na rynku wiatowym su obok siebie jako materia pienidza. Czysto ekonomiczne powody tej zmiany wartoci podboje i inne przewroty polityczne, ktre wywieray wielki wpyw na wartod kruszcw w staroytnoci, dziaaj tylko lokalnie i przemijajco musz byd sprowadzone do zmian czasu pracy potrzebnego do produkcji tych kruszcw. Sam czas pracy zaley od ich stosunkowej rzadkoci w przyrodzie oraz mniejszej lub wikszej trudnoci, z jak si je uzyskuje w postaci czystego kruszcu. Zoto jest faktycznie pierwszym kruszcem odkrytym przez czowieka. Z jednej strony, sama przyroda daje je w czysto krystalicznej postaci wyosobnione, nie zwizane chemicznie z innymi ciaami, czyli, jak mwili alchemicy, w stanie dziewiczym; z drugiej strony, sama przyroda bierze na siebie funkcje technologii w wielkich pukalniach zota w rzekach. Od czowieka wic wymaga si tylko najprostszej pracy, bd przy wydobywaniu zota w oyskach rzek, bd na naniesionej ziemi, gdy dobywanie
117

W roku 760 mnstwo ubogich ludzi wy wdrowao na poudnie od Pragi, aby wymywad zoty pia sek rzeczny, a trzech ludzi mogo wydobyd w cigu dnia 3 marki zota. Skutkiem tego napyw do tych diggings" *znalezisk zota+ oraz liczba rk odjtych rolnictwu byy tak wielkie, e kraj w najbliszym roku by nawiedzony godem. (Patrz M. G. Krner, Abhandlung von dem Altertum des bhmischen Bergwerks", Schneeberg 1758 *str. 37 i nast.+.)

srebra wymaga pracy grniczej i na og stosunkowo wysokiego poziomu techniki. Dlatego pierwotna wartod srebra, pomimo jego mniejszej absolutnej rzadkoci, jest stosunkowo wysza ni wartod zota. Zapewnienie Strabona, e u pewnego arabskiego plemienia dawano 10 funtw zota za 1 funt elaza, a 2 funty zota za 1 funt srebra, wcale nie wydaje si nieprawdopodobne. Lecz w miar, jak si rozwijaj siy wytwrcze spoecznej pracy, a przez to droeje produkt pracy prostej w stosunku do produktu pracy zoonej, w miar jak skorupa ziemska jest coraz bardziej rozkopywana i wysychaj pierwotne, lece bardziej na powierzchni, rda dopywu zota, spada wartod srebra w porwnaniu z wartoci zota. Na pewnym szczeblu rozwoju techniki i rodkw komunikacji zaczynaj wreszcie wywierad wpyw odkrycia nowych krain zot a i srebra. W staroytnej Azji stosunek zota do srebra by jak 6 do 1 lub 8 do 1, jak to byo w Chinach i Japonii jeszcze w pocztkach XIX stulecia; stosunek istniejcy za czasw Ksenofonta, 10:1, mona uwaad za przecitny stosunek rodkowego okresu staroytnoci. Eksploatacja hiszpaoskich kopalo srebra przez Kartagin, a pniej przez Rzym miaa w staroytnoci wpyw podobny w przyblieniu do wpywu, jaki wywaro odkrycie kopalo amerykaoskich w nowoytnej Europie. Stosunek 15 lub 16 do 1 moe byd z grubsza przyjty jako stosunek w czasach cesarstwa rzymskiego, jakkolwiek czsto widzimy silniejszy spadek wartoci srebra w Rzymie. Ten sam ruch, zaczynajcy si od stosunkowej deprecjacji zota, a kooczcy si spadkiem wartoci srebra, powtarza si w nastpne j epoce, rozcigajcej si od redniowiecza a do czasw najnowszych. Podobnie jak za czasw Ksenofonta, stosunek przecitny w redniowieczu wynosi 10 : 1, spadajc wskutek odkrycia z amerykaoskich znw do 16 lub 15 :1. Odkrycie australijskich, kalifornijskich i kolumbijskich rde zota czyni jednak prawdopodobnym nowy spadek wartoci zota118.

118

Australijskie i inne odkrycia nie wpyny dotychczas na stosunek wartoci zota i srebra. Przeciwne twierdzenia Michaa Chevaliera s akurat tyle warte, co socjalizm tego byego saintsimonisty. Co prawda, notowania srebra na rynku londyoskim dowodz, e przecitny kurs srebra w zocie w latach 18501858 stoi o niecae 3 procent powyej ceny z okresu 18301850. Lecz wzrost ten tumaczy si po prostu popytem na srebro, pyncym z Azji. W okresie 18521858 cena srebra zmienia si w poszczeglnych latach i miesicach tylko w zwizku z tym popytem, a wcale nie z powodu dowozu zota z nowoodkrytych rde. Oto przegld cen srebra na rynku londyoskim:

C. Teorie rodka patniczego i pienidza Jeeli powszechna dza zota pdzia narody i monarchw w XVI i XVII stuleciu, tym okresie dziecictwa nowoczesnego buruazyjnego spoeczeostwa, na zamorskie wyprawy krzyowe po zdobycie zotego Graala119, to pierwsi interpretatorzy nowoytnego wiata, twrcy systemu monetarnego, ktrego odmian tylko jest system merkantylny, proklamowali zoto i srebro, tzn. pienidz, jedynym bogactwem. Stwierdzili oni susznie, e powoaniem buruazyjnego spoeczeostwa jest robienie pienidzy, a wic z punktu widzenia prostej cyrkulacji towarowej tworzenie niespoytego skarbu, ktrego nie zniszcz ani mole, ani rdza. Fakt, e tona elaza o cenie 3 funt. szt. stanowi rwnie wielk wartod jak 3 funt. szt. w zocie, nie jest adnym argumentem przeciw systemowi monetarnemu. Nie chodzi tu o wielkod wartoci wymiennej, tylko o jej adekwatn form. Jeeli system monetarny i merkantylny wyrnia handel wiatowy oraz poszczeglne gazie pracy narodowej, bezporednio zwizane z handlem wiatowym, jako jedyne prawdziwe rda bogactwa, czyli pienidza, naley zwayd, e w owej epoce najwiksza czd produkcji narodowej odbywaa si jeszcze w formach feudalnych i suya jako bezporednie rdo utrzymania samych producentw. Produkty po najwikszej czci nie przemieniay si w towary, a wic nie przemieniay si w pienidz, w ogle nie wchodziy do oglnej spoecznej przemiany materii, nie wystpoway wic jako uprzedmiotowienie oglnej abstrakcyjnej pracy, i rzeczywicie nie tworzyy buruazyjnego bogactwa. Pienidz jako cel cyrkulacji jest wartoci wymienn, czyli abstrakcyjnym

119

Cudown rzecz jest zoto! Kto je posiada, jest panem wszystkiego, czego pragnie. Zoto moe nawet otworzyd duszom drog do raju". (Kolumb w licie z Jamajki, 1503.) *Przypis w egzemplarzu autorskim I.+

bogactwem, a nie jakim materialnym skadnikiem bogactwa, jako cel okrelajcy produkcj i jej bodziec. Owi zapoznani prorocy, jak to odpowiadao tym pocztkom produkcji buruazyjnej, trzymali si solidnej, namacalnej i byszczcej formy wartoci wymiennej, jej formy stanowicej oglny towar w przeciwieostwie do wszystkich towarw szczeglnych. Waciw ekonomiczn sfer buruazyjn w owych czasach bya sfera cyrkulacji towarowej. Dlatego rozpatrywali oni z punktu widzenia tej elementarnej sfery cay powikany proces buruazyjnej produkcji i mieszali pienidz z kapitaem. Niegasnca walka nowoczesnych ekonomistw z systemem monetarnym i merkantylnym pochodzi. gwnie std, e system ten w brutalnie naiwnej formie wypapla tajemnic buruazyjnej produkcji, opanowanie jej przez wartod wymienn. Ricardo zaznacza gdzie, chod w bdnym zastosowaniu, e nawet w czasach godu przywozi si zboe nie dlatego, e nard goduje, tylko dlatego, e na tym zarabia kupiec zboowy. Ekonomia polityczna chybia wic w swej krytyce systemu monetarnego i merkantylnego, gdy zwalcza ten system tylko jako zudzenie, tylko jako bdn teori, a nie rozpoznaje w nim barbarzyoskiej formy swego wasnego podstawowego zaoenia. Ponadto systemowi temu przysuguje nadal nie tylko historyczne prawo, lecz- pene prawo obywatelstwa w okrelonych sferach nowoczesnej ekonomii. Na wszystkich szczeblach buruazyjnego procesu produkcji, gdzie bogactwo przybiera elementarn form towaru, wartod wymienna przybiera elementarn form pienidza, a we wszystkich fazach procesu produkcji bogactwo raz po raz wraca na chwil do oglnej, elementarnej formy towaru. Nawet w najbardziej rozwinitej gospodarce buruazyjnej specyficzne funkcje zota i srebra jako pienidza, w odrnieniu od ich funkcji jako rodka cyrkulacji i w przeciwieostwie do wszystkich innych towarw, nie s zniesione, s tylko ograniczone, a wic system monetarny i merkantylny zachowuje swe prawa. Katolicki fakt, e zoto i srebro wystpuje wobec innych wieckich towarw jako bezporednie wcielenie pracy spoecznej, a wic jako byt abstrakcyjnego bogactwa, naturalnie obraa protestancki point d'honneur *punkt honoru+ buruazyjnej ekonomii, a z obawy przed przesdami systemu monetarnego ekonomia ta, jak to wyka dalsze wywody, na dugo utracia zdolnod do sdzenia o zjawiskach cyrkulacji pieninej.

Byo w zupenym porzdku, e klasyczna ekonomia w przeciwieostwie do systemu monetarnego i merkantylnego, znajcego pienidz tylko w tej jego okrelonoci formy, ktra jest krystalicznym wytworem cyrkulacji ujmowaa go przede wszystkim w jego formie pynnej, jako powstajc w samej metamorfozie towaru i znowu w niej znikajc form wartoci wymiennej. Podobnie wic, jak cyrkulacja towarw jest ujmowana wycznie w formie T PT, a ta z kolei wycznie w charakterze urzeczywistniajcej si w postaci procesu jednoci aktw sprzeday i kupna, pienidz jest uznawany w okrelonoci jego formy jako rodka cyrkulacji, w przeciwieostwie do okrelonoci jego formy jako pienidza. Jeeli sam rodek cyrkulacji bdzie izolowany w swej funkcji monety, przeksztaci si, jak widzielimy, w znak wartoci. A e przed ekonomi klasyczn jako panujca forma cyrkulacji staa przede wszystkim cyrkulacja kruszcowa, przeto ekonomia klasyczna ujmuje pienidz kruszcowy jako monet, a kruszcow monet jako prosty znak wartoci. W ten sposb zgodnie z prawem cyrkulacji znakw wartoci wysunito tez, e ceny towarw zale od masy cyrkulujcego pienidza, a nie odwrotnie masa cyrkulujcego pienidza od cen towarw. Pogld ten, sabiej lub silniej zaznaczony, spotykamy u ekonomistw woskich XVII stulecia; Locke raz si z nim zgadza, to znw go odrzuca, a w sposb zdecydowany rozwija go Spectator (w numerze z 19 padziernika 1711 r.) oraz Monteskiusz i Hume. Poniewa Hume jest niewtpliwie najwybitniejszym przedstawicielem tej teorii w XVIII wieku, od niego zaczniemy nasz przegld. W okrelonych warunkach zwikszenie lub zmniejszenie iloci znajdujcego si w cyrkulacji pienidza kruszcowego, czy te cyrkulujcych znakw wartoci, wywiera na ceny towarw wpyw jak gdyby rwnomierny. Jeeli wartod zota lub srebra, w ktrych si szacuje wartoci wymienne towarw w postaci cen, wzrasta lub spada, wzrastaj lub spadaj ceny, bo si zmieni miernik ich wartoci, i wiksza lub mniejsza ilod zota i srebra cyrkuu je w postaci monet, bo wzrosy lub spady ceny. Ale zjawiskiem widocznym jest zmiana cen wskutek zwikszenia si lub zmniejszenia iloci rodkw cyrkulacji, przy niezmienionej wartoci wymiennej towarw. Jeeli z drugiej strony ilod cyrkulujcych znakw wartoci spadnie lub wzronie powyej lub poniej koniecznego poziomu, spadek lub wzrost cen towarw sprowadzi j si do tego poziomu. W obu wypadkach wydaje si, e

ten sam skutek zosta wywoany t sam przyczyn i tego zudzenia trzyma si Hume. Kade naukowe badanie stosunku midzy iloci rodkw cyrkulacji a ruchem cen towarw musi zakadad, e wartod materiau pieninego jest dana. Hume natomiast rozpatruje wycznie epoki przewrotu w mierniku samych kruszcw szlachetnych, a wic przewrotw zachodzcych w mierniku wartoci. Wzrost cen towarw jednoczesny ze zwikszeniem si iloci pienidza kruszcowego od czasu odkrycia amerykaoskich z tworzy historyczne to jego teorii, podobnie jak polemika z systemem monetarnym i merkantylnym stanowia jej motyw praktyczny. Przypyw kruszcw szlachetnych moe byd naturalnie zwikszony przy niezmienionych kosztach ich produkcji. Z drugiej strony, zmniejszenie ich wartoci, tzn. czasu pracy potrzebnego do wytworzenia ich, ujawnia si pocztkowo tylko w zwikszeniu ich dopywu. A wic mwili pniej uczniowie Hume'a zmniejszona wartod kruszcw szlachetnych ujawnia si w rosncej masie rodkw cyrkulacji, a rosnca masa rodkw cyrkulacji we wzrocie cen towarw. Faktycznie za wzrasta tylko cena towarw wywoonych, ktre wymieniaj si na zoto i srebro jako na towary, a nie jako na rodki cyrkulacji. A zatem cena tych towarw, ktre s oceniane w zocie i w srebrze o obnionej wartoci, wzrasta w stosunku do wszystkich innych towarw, ktrych wartod wymienna jest nadal oceniana w zocie lub srebrze wedug skali ich dawnych kosztw produkcji. Rzecz jasna, ta podwjna ocen wartoci wymiennej towarw w tym samym kraju moe istnied tylko przejciowo i ceny w zocie i w srebrze musz si wyrwnywad w proporcjach wyznaczonych przez same wartoci wymienne, tak e ostatecznie wartoci wymienne wszystkich towarw s oceniane odpowiednio do nowej wartoci materiau pieninego. Nie tu miejsce na wyczerpujce zobrazowanie tego procesu, jak nie tu miejsce na przedstawianie sposobu, w jaki w ogle przebija si wartod wymienna towarw poprzez wahania cen rynkowych. e jednak to wyrwnywanie w mniej rozwinitych epokach produkcji buruazyjnej odbywa si nader powoli, rozkadajc si na dugie okresy, a w kadym razie nie dotrzymuje kroku zwikszeniu obiegajcej gotwki, w sposb przekonujcy dowiody nowe

krytyczne badania ruchu cen w XVI stuleciu120. Chtne powoywanie si uczniw Hume'a na wzrost cen w staroytnym Rzymie wskutek zdobycia Macedonii, Egiptu i Azji Mniejszej jest zupenie nie do rzeczy. Nagle i si dokonywane przenoszenie nagromadzonych skarbw pieninych z jednego kraju do drugiego, tak waciwe staroytnemu wiatu, oraz przejciowa redukcja kosztw wytwarzania kruszcw szlachetnych w okrelonym kraju, spowodowana zwykym procesem rabunku, tak samo nie narusza immanentnych praw cyrkulacji pieninej, jak, powiedzmy, bezpatny rozdzia zboa egipskiego i sycylijskiego w Rzymie nie narusza oglnego prawa regulujcego cen zboa. Hume'owi, jak i wszystkim innym pisarzom XVIII stulecia, brak byo materiau potrzebnego do szczegowych obserwacji obiegu pieninego, z jednej strony brak byo uporzdkowanej historii cen towarw, z drugiej za urzdowej i systematycznej statystyki zwikszania si i zmniejszania iloci cyrkulujcych rodkw, przypywu i odpywu kruszcw szlachetnych itd. sowem, materiau, ktry w ogle powstaje dopiero przy cakowicie rozwinitej bankowoci. Teori cyrkulacji Hume'a mona ujd w sposb nastpujcy: 1. Ceny towaru w jakim kraju okrela znajdujca si w nim masa pienidza (realnego lub symbolicznego). 2. Cyrkulujcy w jakim kraju pienidz reprezentuje wszystkie znajdujce si w tym kraju towary. W miar jak wzrasta liczba tych reprezentantw, tzn. pienidzy, na kadego poszczeglnego reprezentanta przypada mniej albo wicej reprezentowanej rzeczy. 3. Jeeli si powiksza ilod towarw, spada ich cena albo podnosi si wartod pienidza. Jeeli si powiksza ilod pienidza, wwczas, odwrotnie, wzrasta cena towarw, a wartod pienidza spada121. Droyzna rzeczy wskutek nadmiaru pienidza mwi Hume przynosi szkod wszelkiemu istniejcemu handlowi, umoliwiajc biednym krajom skuteczn konkurencj z krajami bogatymi na wszystkich zagranicznych rynkach122. Jeeli rozpatrujemy jeden kraj sam w sobie, to mniejsza lub wiksza ilod monet do liczenia lub reprezentowania towarw nie moe wywierad adnego wpywu, ani dobrego, ani zego, podobnie jak. nie zmieniby si bilans kupca, gdyby zastosowa on w buchalterii zamiast arabskiego sposobu liczenia,
120

T powolnod Hume zreszt przyznaje, chod nie odpowiada ona jego tezie . Patrz David Hume, Essays and Treatises on several Subjedts", wyd. Londyn 1777, t. I, str. 300. 121 Por. Steuart, An Inquiry into the Principles of Political Economy etc", t. I, str. 394400. 122 David Hume, Essays etc", str. 300.

wymagajcego maej iloci cyfr, sposb rzymski, ktry wymaga wikszej iloci. Ba, wiksza ilod pienidza, podobnie jak rzymskich znakw rachunkowych, jest raczej niedogodna i wymaga wicej trudu zarwno przy przechowywaniu, jak przy transporcie"123. Aby w ogle czego dowied, Hume powinien by pokazad, e w danym systemie znakw rachunkowych masa uytych cyfr nie zaley od wielkoci wartoci liczbowej, tylko odwrotnie, wielkod wartoci liczbowej zaley od masy uytych znakw. Bardzo susznie, e nie daje korzyci ocenianie lub liczenie" wartoci towarw w zocie i w srebrze, ktrych wartod spada, i dlatego, w miar jak wzrastaa suma wartoci cyrkulujcych towarw, narody uwaay za bardziej wygodne liczyd w srebrze ni w miedzi, a w zocie bardziej ni w srebrze. W miar jak si narody staway bogatsze, obracay mniej cenne kruszce w monet pomocnicz, a bardziej cenne w pienidz. Z drugiej strony Hume zapomina, e po to, by liczyd wartoci w zocie i w srebrze, ani zoto, ani srebro nie musi byd rzeczywicie obecne". Pienidz rachunkowy i rodek cyrkulacji zlewaj si u niego w jedno i obydwa s monet (coin). Poniewa zmiana wartoci miernika wartoci lub kruszcw szlachetnych funkcjonujcych jako pienidz rachunkowy powoduje wzrost lub spadek cen towarw, a wic przy niezmienionej szybkoci obiegu take wzrost lub spadek masy cyrkulujcego pienidza, Hume dochodzi do wniosku, e wzrost lub spadek cen towarw zaley od iloci cyrkulujcego pienidza. O tym, e w wieku XVI i XVII nie tylko zwikszya si ilod zota i srebra, lecz zarazem zmniejszyy si koszty ich produkcji, mg Hume wnosid z zamknicia europejskich kopalo. W wieku XVI i XVII ceny towarw w Europie wzrastay ze wzrostem masy importowanego amerykaoskiego zota i srebra; ceny towarw wyznacza wic w kadym kraju masa znajdujcego si tam zota i srebra. To bya pierwsza konieczna konkluzja" Hume'a124. W wieku XVI i XVII ceny nie wzrastay odpowiednio do wzrostu iloci kruszcw szlachetnych; upyno wicej ni p wieku, zanim si ujawnia jakakolwiek zmiana cen towarw, ale nawet wtedy trwao jeszcze bardzo dugo, zanim zaczto powszechnie oceniad wartoci wymienne towarw odpowiednio do obnionej wartoci zota i srebra, a wic zanim przewrt obj powszechnie ceny towarw. A wic wnioskuje Hume, ktry w zupenej sprzecznoci z zasadami swej filozofii bezkrytycznie obraca zaobserwowane jednostronnie
123 124

David Hume, tame, str. 303. David Hume, tame, str. 303.

fakty w oglne tezy a wic nie absolutna masa znajdujcego si w kraju pienidza wyznacza ceny towarw lub wartod pienidza, lecz przeciwnie, ta ilod zota i srebra, ktra rzeczywicie wchodzi do cyrkulacji, ostatecznie jednak wszystko zoto i srebro znajdujce si w kraju musi byd wchonite przez cyrkulacj w charakterze monet125. Jasne jest, e jeeli zoto i srebro posiadaj wasn wartod, to, pominwszy wszystkie inne prawa obiegu, tylko okrelona ilod zota i srebra moe cyrkulowad jako ekwiwalent danej sumy wartoci towarw. Jeeli wic kada znajdujca si przypadkowo w kraju ilod zota i srebra musi wejd jako rodek cyrkulacji do procesu wymiany towarw bez wzgldu na sum towarowych wartoci, zoto i srebro nie posiadaj adnej wartoci immanentnej i dlatego nie s faktycznie rzeczywistymi towarami. To jest trzecia konieczna konkluzja" Hume'a. Puszcza on do procesu cyrkulacji towary bez ceny, a zoto i srebro bez wartoci. Dlatego te nie mwi nigdy o wartoci towarw i wartoci zota, tylko o ich ilociowej proporcji. Ju Locke powiedzia, e zoto i srebro maj ponod tylko wartod wyobraon lub umown; bya to pierwsza prymitywna forma przeciwstawienia si twierdzeniu systemu monetarnego, e tylko zoto i srebro posiadaj prawdziw wartod. Fakt, e pieniny byt zota i srebra wynika jedynie z ich funkcji w spoecznym procesie wymiany, jest interpretowany w tym sensie, e zawdziczaj one funk cji spoecznej sw wasn wartod, a wic i sw wielkod wartoci 126. Zoto i srebro s wic rzeczami bezwartociowymi, ale w procesie cyrkulacji uzyskuj jako reprezentanci towarw fikcyjn wielkod wartoci. W procesie tym przeksztacaj si nie w pienidz, lecz w wartod. T ich wartod wyznacza proporcja midzy ich wasn mas a mas towarow, gdy obie masy musz si pokrywad. Jeeli wic Hume puszcza zoto i srebro w wiat towarw jako nie towary, to na odwrt, gdy tylko wystpuj one w okrelonoci for my monet, czyni je zwykymi towarami, ktre w prostym handlu wymiennym wymieniaj si na inne towary. Gdyby wiat towarw skada si z jednego jedynego towaru,
125

Jasne jest, e ceny zale nie tyle od absolutnej iloci towarw oraz pienidzy znajdujcych si w kraju, lecz raczej od iloci towarw trafiajcych na rynek lub mogcych tam trafid oraz od pienidzy, ktre s w cyrkulacji. Jeeli wybity pienidz zostanie zamknity w skrzyniach, bdzie to miao dla cen takie samo znaczenie, jak gdyby zosta zniszczony; jeeli towary bd nagromadzone w skadach i spichrzach, skutek bdzie ten sam. Poniewa w takich przypadkach pienidze i towary nigdy si nie spotykaj, nie mog te wzajemnie na siebie oddziaywad. Og (cen) osignie w koocu waciwy stosunek do nowej iloci pienidza kruszcowego, ktry jest w kraju". (Essays and Treatises on several Subjects", str. 303, 307, 308.) 126 Patrz Law i Franklin o nadwyce wartoci, ktr ma uzyskiwad zoto i srebro z funkcji pieninej. Take Forbonnais. *Przypis w egz. autorskim I.]

np. z miliona kwarterw zboa, atwo byoby sobie wyobrazid, e gdy mamy dwa miliony uncji zota, jeden kwarter wymienia si na dwie uncje zota lub e si wymienia na 20 uncji zota, gdy mamy 20 milionw uncji zota, a wic cena towaru i wartod pienidza rosn lub spadaj w stosunku odwrotnym do istniejcej iloci pienidzy127. Lecz wiat towarw skada si z nieskooczenie rnych wartoci uytkowych, ktrych wzgldna wartod bynajmniej nie jest wyznaczana ich wzgldn iloci. Jake wic wyobraa sobie Hume t wymian midzy mas towarw a mas pienidzy? Zadowala si bezsensownie prymitywnym wyobraeniem, e kady towar jako uamkowa czd caej masy towarowej wymienia si na odpowiedni czd uamkow masy zota. Odbywajcy si w postaci procesu ruch towarw, ktry wynika z tkwicego w nich przeciwieostwa wartoci wymiennej i wartoci uytkowej, objawia si w obiegu pienidza i krystalizuje si w rnych okrelonociach jego formy, wygasa w ten sposb, a na jego miejsce wstpuje wyobraone mechaniczne zrwnanie masy wagowej znajdujcych si w kraju kruszcw szlachetnych z jednoczenie istniejc mas towarow. Sir James Steuart zaczyna swe badania o monetach i pienidzu szczegow krytyk Hume'a i Monteskiusza128. W gruncie rzeczy on pierwszy stawia pytanie: czy ilod obiegajcego pienidza jest wyznaczana przez ceny towarw, czy te ceny towarw s wyznaczane iloci obiegajcego pienidza? Chod wykad jego jest zaciemniany przez fantastyczny pogld na miernik wartoci i baamutne przedstawienie wartoci wymiennej w ogle i przez reminiscencje systemu merkantylnego, odkrywa on istotne okrelonoci formy pienidza i oglne prawa obiegu pieninego, gdy nie stawia mechanicznie towarw po jednej stronie, a pienidzy po drugiej, lecz faktycznie wyprowadza rne funkcje z rnych momentw samej wymiany towarw. Uycie pienidza w cyrkulacji wewntrzkrajowej da si sprowadzid do dwch gwnych punktw zapata tego, co kto jest duny, kupno tego, co komu jest potrzebne; jedno i drugie cznie stwarza popyt na gotwk (ready money demands) ... Razem wzity stan handlu, przemysu, stopy yciowej i zwykych wydatkw mieszkaocw wszystko to cznie reguluje i okrela mas popytu na gotwk, tzn. mas
127 128

Tego rodzaju fikcja wystpuje dosownie u Monteskiusza. *Przypis w egz. autorskim I.+ Steuart, An Inquiry into the Principles of Political Economy etc", t. I. str. 394 i nast.

aktw zbycia. Do uruchomienia tej masy rnorodnych wypat potrzebna jest pewna ilod pienidzy. Zalenie od okolicznoci ilod ta moe si ze swej strony zwikszad lub zmniejszad, chod ilod aktw zbycia pozostaje bez zmiany ... W kadym razie cyrkulacja jakiego kraju moe wchond tylko okrelon ilod pienidzy"129. Rynkow cen towaru wyznacza powikana gra popytu i konkurencji (demand and competition), zjawisk zupenie niezalenych od znajdujcej si w danym kraju masy zota i srebra. A c si stanie ze zotem i srebrem, ktre nie jest potrzebne w postaci monet? Bdzie nagromadzone jako skarb lub przerobione jako materia artykuw zbytku. Gdyby masa zota i srebra spada poniej poziomu potrzebnego do cyrkulacji, zastpuje si j pienidzem symbolicznym lub innymi rodkami pomocniczymi. Jeeli korzystny kurs dewiz sprowadzi do kraju nadmiar pienidzy, a jednoczenie zniesie popyt na wysyk ich za granic, trafiaj one obficie do skrzyo, gdzie staj si rwnie bezuyteczne, jak gdyby leay w kopalniach130. Drugie prawo odkryte przez Steuarta, to reflux *powrotny przypyw+ cyrkulacji opartej na kredycie do punktu wyjcia. Wreszcie Steuart omawia wpyw, jaki wywieraj rnice stopy procentowej w rnych krajach na midzynarodowe przypywy i odpywy kruszcw szlachetnych. Oba ostatnie punkty podkrelamy tu tylko dla penoci obrazu, gdy le one poza zakresem samego tematu prostej cyrkulacji131. Pienidz symboliczny lub
129 130

James Steuart, tame, t. 2, str. 377379, passim. Tame, str. 379380, passim. 131 Dodatkowe monety bd schowane lub przerobione na zastaw srebrn... A pienidz papierowy, gdy tylko speni pierwsze zadanie zaspokojenia potrzeby tego, kto go wypoyczy, wrci do dunika i bdzie zrealizowany... Moecie wic dowolnie zwikszyd lub zmniejszyd ilod brzczcej monety jakiego kraju, towary jednak zdroej lub staniej zgodnie z zasadami popytu i konkurencji, a te bd zawsze zalene od skonnoci osb majcych do oddania wasnod lub jakikolwiek inny rodzaj ekwiwalentu, lecz nigdy od posiadanej przez nie iloci monet... Niech ta (mianowicie ilod pienidza kruszcowego w danym kraj u) bdzie nie wiadomo jak maa, mimo to, dopki istnieje w kraju rzeczywista wasnod jakiegokolwiek rodzaju i konkurencja w spoyciu ze strony tych, ktrzy j posiadaj, ceny bd utrzymane na wysokim poziomie przy pomocy wymiany towarowej, pienidza symbolicznego, wzajemnych patnoci i tysica innych wynalazkw... Jeeli kraj ten posiada obroty z innymi narodami, musi istnied pewien stosunek midzy cenami wielu towarw tu i tam, a nage zwikszenie lub zmniejszenie pienidza kruszcowego, zaoywszy, e mogoby samo przez si wywoad zwyk lub znik cen, byoby ograniczone w dziaaniu z powodu konkurencji zagranicznej". Steuart, An Inquiry into the Principles of Political Economy etc", t. I, str. 400402. Cyrkulacja w kadym kraju musi byd dostosowana do dziaalnoci przemysowej tych mieszkaocw, ktrzy wytwarzaj towary wchodzce na rynek... Jeeli wic brzczca moneta jakiego kraju spadnie poniej proporcji odpowiadajcej cenom wytworw przemysowych oferowanych do sprzeday, ludzie uciekn si do wynalazkw takich, jak symboliczny pienidz, aby wynaled ekwiwalent dla tych wytworw. Jeeli si natomiast okae, e pienidz kruszcowy znajduje si powyej proporcji odpowiadajcej dziaalnoci przemysowej, nie spowoduje on adnej zwyki cen ani nie wejdzie do cyrkulacji: bdzie gromadzony w skarbach... Niezalenie od iloci pienidzy posiadanych przez jaki kraj w porwnaniu z innymi krajami, w cyrkulacji moe pozostad tylko ta ilod, ktra jest w przyblieniu proporcjonalna do konsumcji bogatych oraz pracy i dziaalnoci przemysowej ubogich mieszkaocw", a ta proporcja nie jest okrelona przez rzeczywicie znajdujc si w kraju ilod pienidza" (tame, str. 403408, passim). Wszystkie kraje bd si staray rzucid gotwk, ktrej nie potrzebuj do wasnej cyrkulacji, do tego kraju, w ktrym stopa procentowa jest w porwnaniu z ich wasn stop wysoka" (tame, t. 2, str. 5). Najbogatszy kraj w Europie moe byd najbiedniejszym, jeeli idzie o znajdujcy si w cyrkulacji pienidz kruszcowy". (An Inquiry into the Principles of Political Economy etc." t. 2, str. 6.) Patrz polemik przeciw Steuartowi u Artura Younga. [Dodatek w egzemplarzu autorskim I.]

kredytowy Steuart nie rozrnia jeszcze tych dwch form pienidza moe zastpid kruszce szlachetne jako rodek nabywczy lub rodek patniczy w cyrkulacji wewntrznej, ale nie na rynku wiatowym. Noty papierowe s wic pienidzem spoeczeostwa (money of the society), podczas gdy zoto i srebro stanowi pienidz wiata (money of the world)132. Waciwoci narodw o historycznym" rozwoju, w sensie historycznej szkoy prawa, jest stae zapominanie wasnych dziejw. Dlatego te, mimo e sporna kwestia stosunku cen towarw do iloci rodkw cyrkulacji poruszaa nieustannie parlament w cigu tego pwiecza i spowodowaa napisanie w Anglii tysica maych i wielkich parafletw, Steuart pozosta w jeszcze wikszym stopniu zdechym psem", ni by nim za czasw Lessinga Spinoza dla Mojesza Mendelssohna. Nawet najnowszy dziejopis currency" *rodkw cyrkulacji+, Maclaren, uczyni Adama Smitha wynalazc teorii Steuarta, tak jak uczyni Ricarda wynalazc teorii Hume'a133. Jeeli Ricardo udoskonali teori Hume'a, Adam Smith rejestruje tylko wyniki badao Steuarta jako martwe fakty. Adam Smith zastosowa swoje szkockie przysowie jeeli zarobie mao, czsto bdzie ci atwo zarobid wiele" take do bogactwa duchowego i dlatego w sposb maostkowo troskliwy zataja rda, ktrym zawdzicza to niewiele, z czego zrobi zaiste bardzo wiele. Niejeden raz woli stpid ostrze tam, gdzie ostre sformuowanie zmusioby go do obrachunku ze swymi poprzednikami. Tak uczyni w teorii pienidza. Milczco przyjmuje teori Steuarta opowiadajc, e znajdujce si w kraju zoto i srebro czciowo1 jest uywane w postaci monet, czciowo gromadzone w postaci funduszw rezerwowych dla kupcw w krajach nie majcych bankw oraz w postaci rezerwy bankowej w krajach o cyrkulacji kredytowej, czciowo suy jako skarb do wyrwnywania patnoci midzynarodowych, czciowo jest przerabiane na artykuy zbytku. Milczco uchyla kwesti iloci cyrkulujcych monet, zupenie bdnie traktujc pienidz jako zwyky towar134. Wulgaryzator jego myli, jaowy J. B. Say, ktrego Francuzi obwoali prince - de la science *ksiciem nauki+, podobnie jak Johann Christoph
132

Steuart, tame, t. 2, str. 370. Louis Blanc robi z money of the society" co nie znaczy nic innego, jak pienidz krajowy, narodowy pienidz socjalistyczny, co zupenie nic nie znaczy, czynic zgodnie z tym Johna Lawa socjalist. (Patrz jego pierwszy tom Historii rewolucji francuskiej.) 133 Maclaren, History of the Currency", Londyn 1858, str. 43 i nast. Patriotyzm kaza przedwczenie zmaremu niemieckiemu pisarzowi (Gustawowi Juliusowi) przeciwstawid szkole ricardowskiej starego Bscha jako autorytet. Czcigodny Bsch przeoy genialn angielszczyzn Steuarta na hambursk gwar, znieksztacajc orygina tak czsto, jak tylko byo moliwe. 134 To nie jest cise. Przeciwnie, w niektrych miejscach susznie formuuje prawo. *Przypis w egz. autorskim I.+

Gottsched mianowa swego Schnaicha Homerem, a Pietro Aretimo nazwa samego siebie terror principum *postrachem ksit+ i lux mundi *wiatem wiata] z wielk powag podnis do rangi dogmatu ten niezupenie naiwny bd Adama Smitha135. Zreszt, ferwor polemiki ze zudzeniami systemu merkantylnego przeszkodzi Adamowi Smithowi w obiektywnym ujciu zjawisk cyrkulacji kruszcowej, gdy jego pogldy na pienidz kredytowy s oryginalne i gbokie. Jak teorie skamienielin XVIII w. zawsze nurtuje utajony prd wypywajcy z krytycznego lub apologetycznego pogldu na biblijn tradycj potopu, tak za wszystkimi teoriami pienidza w XVIII wieku kryje si taje mna walka z systemem monetarnym, owym upiorem, ktry sta u kolebki buruazyjnej ekonomii i wci jeszcze rzuca swj cieo na ustawodawstwo. Studia nad pienidzem w XIX wieku nie byy spowodowane bezporednio zjawiskami cyrkulacji kruszcowej, lecz przeciwnie, zjawiskami cyrkulacji banknotw. Na pierwsz powoywano si tylko po to, aby odkrywad, prawa drugiej. Zawieszenie wypaty gotwkowej przez Bank Anglii od r. 1797, pniej wzrost cen wielu towarw, spadek ceny monetarnej zota poniej ceny rynkowej, deprecjacja banknotw, zwaszcza od roku 1809 wszystko to dao bezporedni praktyczny powd do walki partyjnej w parlamencie i do teoretycznego turnieju poza parlamentem, przy czym w obu wypadkach spory byy jednakowo namitne. To historyczne debaty stanowia historia pienidza papierowego w XVIII wieku, fiasko banku Lawa, rosnca rwnolegle z wzrostem ilociowym znakw wartoci deprecjacja prowincjonalnych banknotw angielskich kolonii w Ameryce Pnocnej od pocztku a do poowy XVIII stulecia; pniej pienidz, papierowy (continental bills), ustawowo narzucony przez amerykaoski rzd centralny podczas wojny o niepodlegod, wreszcie eksperyment z francuskimi asygnatami przeprowadzony na jeszcze wiksz skal. Wikszod pisarzy angielskich owych czasw miesza cyrkulacj banknotw odbywajc si wedug zupenie innych praw z cyrkulacj znakw wartoci, czyli paostwowych pienidzy papierowych o kursie przymusowym; a deklarujc, e wyprowadzaj zjawiska tej przymusowej cyrkulacji z praw cyrkulacji
135

Dlatego nie znajdziemy w Wealth of Nations" rnicy midzy currency" a money", tzn. midzy rodkiem cyr kulacji a pienidzem. Uczciwy Maclaren, wprowadzony w bd pozorn bezstronnoci Adama Smitha, znajcego doskonale swego Hume'a i Steuarta, czyni uwag: Teoria zalenoci cen od iloci rodkw obiegu nie zwrcia dotychczas na siebie uwagi; a doktor Smith, podobnie jak pan Locke" (Locke jest zmienny w pogldach), widzi w pienidzu kruszcowym tylko towar". (Maclaren, History of the Currency", str. 44.)

kruszcowej, faktycznie postpuj odwrotnie, wyprowadzajc prawa cyrkulacja kruszcowej ze zjawisk cyrkulacji przymusowej. Pomijamy wszystkich licznych pisarzy z okresu 18001809 i przechodzimy od razu do Ricarda, zarwno dlatego, e uoglnia on pogldy swoich poprzednikw, formuujc je wyraniej, jak i dlatego, e postad, ktr Ricardo nada teorii pienidza, dominuje po dzi dzieo w angielskim ustawodawstwie bankowym. Ricardo, podobnie jak jego poprzednicy, miesza cyrkulacj banknotw, czyli pienidza kredytowego, z cyrkulacj zwykych znakw wartoci. Najwaniejszym faktem jest dla niego deprecjacja pienidza papierowego oraz jednoczesny wzrost cen towarw. Czym dla Hume'a byy amerykaoskie kopalnie, tym dla Ricarda s prasy drukarskie Thread-needle street; i en sam w pewnym miejscu utosamia te dwa czynniki. Pierwsze jego prace, ktre si zajmuj wycznie zagadnieniem pienidza, przypadaj na okres najzacitszej polemiki midzy Bankiem Anglii, po ktrego stronie stali ministrowie i stronnictwo wojny, a jego prze ciwnikami, wok ktrych skupiaa si opozycja parlamentarna, wigowie i stronnictwo pokoju. Prace te ukazay si jako bezporednie poprzedniczki synnego sprawozdania komitetu do spraw sztab zota z r. 1810, w ktrym przyjte zostay pogldy Ricarda136. Ten dziwny fakt, e Ricardo i jego zwolennicy, uznajcy pienidz za czysty znak wartoci, nazywaj si bullionistami (zwolennikami sztab zota), pochodzi nie tylko z nazwy tego- komitetu, ale z samej treci jego teorii. W swym dziele traktujcym, o ekonomii politycznej Ricardo powtrzy i dalej rozwin te same pogldy, nigdzie jednak nie bada sprawy pienidza jako takiej, jak to uczyni z wartoci wymienn, zyskiem, rent itd. Wartod zota i srebra, podobnie jak wszystkich innych towarw, Ricardo okrela pocztkowo iloci uprzedmiotowionego w nich czasu pracy137. Zotem i srebrem, jako towarami o okrelonej wartoci, mierzy si wartoci wszystkich innych towarw 138. Ot wartod jednostki miary pienidza z jednej, suma wartoci wymiennych towarw z drugiej strony wyznacza ilod rodkw cyrkulacji w danym kraju.

136

Dawid Ricardo, The high Price of Bullion, a Proof of the Depreciation of Banknotes", 4 wydanie, Lond yn 1811. (Pierwsze wydanie ukazao si w r. 1809.) Dalej: Reply to Mr. Bosanquets practical Ob -servations on the Report of the Bullion Committee", Londyn 1811. 137 David Ricardo, On the Principles of Political Economy etc", str. 77. Wartod kruszcw szlachetnych, jak wszystkich innych towarw, zaley ostatecznie od cakowitej iloci pracy potrzebnej do ich otrzymania i dostarczenia na rynek". 138 Tame, str. 77, 180, 181.

Ilod ta ulega zmianom przy oszczdnym sposobie rozliczeo139. Skoro wic ilod, w ktrej moe eyrkulowad pienidz o danej wartoci, jest okrelona, a wartod pienidza objawia si w cyrkulacji tylko w jego iloci,. zwyke znaki jego wartoci, jeeli s wypuszczane w proporcji okrelonej jego wartoci, mog go zastpowad w cyrkulacji, albowiem obieg pieniny znajduje si w swym najdoskonalszym stanie, gdy si skada wycznie z pienidzy papierowych. o wartoci rwnej wartoci zota, ktre maj reprezentowad"140. Dotychczas wic Ricardo zakadajc, e wartod jest dana okrela ilod rodkw cyrkulacji cenami towarw, przy czym pienidz jako znak wartoci jest u niego znakiem okrelonej iloci zota, a nie, jak u Hume'a, bezwartociowym reprezentantem towarw. Tam gdzie Ricardo nagle skrca z prostej drogi swego wykadu i przechodzi do pogldu przeciwnego, zwraca si natychmiast do midzynarodowej cyrkulacji kruszcw szlachetnych, zaciemniajc w ten sposb kwesti przez wprowadzenie obcych punktw widzenia. Siedzc wewntrzny tok jego myli, pomiomy na razie wszystkie sztuczne, przypadkowe okolicznoci i przeniemy z tej racji kopalnie zota i srebra do wntrza tych. krajw, w ktrych kruszce szlachetne cyrkuluj jako pienidz. Jedyna teza wynikajca z dotychczasowego wykadu Ricarda polega na tym, e przy danej wartoci zota ceny towarw okrelaj ilod cyrkulujcego pienidza. W danym momencie mas pienidza cyrkulujcego w pewnym kraju okrela wic po prostu wartod wymienna cyrkulujcych towarw. Zamy teraz, e zmniejsza si suma tych wartoci wymiennych, bd dlatego, e wytworzono mniej towarw przy dawnych wartociach wymiennych, bd dlatego, e wskutek spotgowania siy produkcyjnej pracy ta sam a masa towarowa posiada mniejsz wartod wymienn. Albo te zamy, e na odwrt, zwiksza si suma wartoci wymiennych, bo si powiksza masa towarw przy niezmienionych kosztach produkcji, lub wskutek zmniejszenia si siy produkcyjnej pracy wzrasta wartod tej samej albo mniejszej masy towarowej. Co si w obydwu wypadkach stanie z dan iloci cyrkulujcego kruszcu? Jeeli zoto jest tylko pienidzem, gdy kry jako rodek cyrkulacji, jeeli jest ono
139

Ricardo, tame, str. 421. Ilod pienidza, ktra moe byd uyta w jakim kraju, zaley od jego wartoci. Gdyby w cyrkulacji byo samo zoto, trzeba by go byo pitnacie razy mniej ni przy uyciu tylko srebra". Patrz take Ricardo, Proposals for a n economical and secure currency", Londyn 1816, str. 17, 18, gdzie mwi: Ilod cyrkulujcych not zaley od kwoty potrzebnej do cyrkulacji w kraju, a t normuje wartod jednostki miary pienidza, suma patnoci i oszczdnod przy ich realizacji". 140 Ricardo, Principles of Political Economy", str. 432, 433.

zmuszone do pozostawania cigle w cyrkulacji na podobieostwo emitowanych przez paostwo pienidzy papierowych o kursie przymusowym (a to ma na myli Ricardo), wtedy w pierwszym przypadku ilod cyrkulujcego pienidza bdzie nadmiernie wielka w stosunku do wartoci wymiennej kruszcu; w drugim przypadku byaby nisza od swego normalnego poziomu. Dlatego te zoto, mimo e posiada wasn wartod, w pierwszym przypadku stanie si znakiem kruszcu o niszej wartoci wymiennej ni jego wasna, w drugim znakiem kruszcu o wartoci wyszej. W pierwszym przypadku zoto stad bdzie jako znak wartoci poniej, w drugim powyej swej rzeczywistej wartoci (jest to znowu wniosek wyprowadzony ze zjawisk dotyczcych pienidza papierowego o kursie przymusowym). W pierwszym przypadku byoby tak samo, jak gdyby towary oceniano w kruszcu o wartoci niszej od zota, w drugim jak gdyby je oceniano w kruszcu o wartoci wyszej. W pierwszym wic przypadku ceny towarw wzrosyby, w drugim za spady. W obydwu przypadkach ruch cen towarw, ich wzrost lub spadek, byby skutkiem stosunkowego zwikszenia si lub zmniejszenia masy cyrkulujcego zota powyej lub poniej poziomu odpowiadajcego jego wasnej wartoci, tzn. normalnej iloci, ktr wyznacza stosunek midzy jego wasn wartoci a wartoci towarw majcych wejd do cyrkulacji. Ten sam proces odbyby si, gdyby suma cen cyrkulujcych towarw pozostaa bez zmiany, lecz masa cyrkulujcego zota znajdowaaby si poniej lub powyej normalnego poziomu, pierwszy przypadek gdyby monety zote starte w cyrkulacji nie byy zastpowane now produkcj kopalo, drugi - gdyby nowy przypyw z kopalo przewyszy potrzeby cyrkulacji. W obydwu przypadkach zakada si, e koszty produkcji zota lub jego wartod pozostaj takie same. Podsumujmy: cyrkulujcy pienidz znajduje si na normalnym poziomie, jeeli jego ilod, przy danej wartoci wymiennej towarw, jest wyznaczana jego wasn wartoci kruszcow. Pienidz przewysza ten poziom, zoto spada poniej wasnej wartoci kruszcowej, a ceny towarw rosn, jeeli si zmniejsza suma wartoci wymiennych masy towarowej albo zwiksza si dopyw zota z kopalo. Ilod pienidza spada poniej normalnego poziomu, zoto si podnosi powyej wasnej wartoci kruszcowej, a ceny towarw spadaj, jeeli ronie suma

wartoci wymiennych masy towarowej lub przypyw zota z kopalo nie zastpuje masy zota startego. W obydwu przypadkach cyrkulujce zoto jest znakiem wartoci o wartoci wikszej lub mniejszej od tej, ktr rzeczywicie zawiera. Moe, si ono stad przecenionym albo zdeprecjonowanym znakiem samego siebie. Z chwil gdy towary bd powszechnie oceniane w tej nowej wartoci pienidza i wszystkie ceny towarw odpowiednio si podnios lub spadn, ilod cyrkulujcego zota znw zacznie odpowiadad potrzebom cyrkulacji (wniosek, ktry Ricardo akcentuje ze szczegln satysfakcj), ale w sprzecznoci z kosztami produkcji kruszcw szlachetnych, a wic z ich stosunkiem jako towaru do innych towarw. Zgodnie z ricardowsk teori wartoci wymiennych w ogle, wzrost zota powyej jego wartoci wymiennej, tzn. powyej wartoci okrelonej tkwicym w nim czasem pracy, spowoduje zwikszenie produkcji zota, dopki jego zwikszony przypyw nie obniy go z powrotem do normalnej wielkoci jego wartoci. Odwrotnie, spadek zota poniej jego wartoci spowoduje zmniejszenie si jego produkcji, dopki nie podniesie si ono znowu do waciwej wielkoci swojej wartoci. Skutkiem tych odwrotnych ruchw wyrwna si przeciwieostwo midzy kruszcow wartoci zota a jego wartoci jako rodka cyrkulacji, ustali si normalny poziom cyrkulujcej masy zota i wysokod cen towarw znw zacznie odpowiadad miernikowi wartoci. Te wahania w wartoci cyrkulujcego zota obejmuj rwnie zoto w sztabach, gdy zgodnie z zaoeniem, w cyrkulacji znajduje si wszystko zoto, nie zuyte w postaci artykuw zbytku. Poniewa samo zoto, bd jako moneta, bd jako sztaby, moe byd znakiem wartoci o wikszej lub mniejszej wartoci kruszcowej, ni wynosi jego wasna wartod, przeto rozumie si, e ewentualne cyrkulujce banknoty, wymienialne na zoto, podziel ten sam los. Jakkolwiek banknoty s wymienialne, a wic ich wartod realna odpowiada ich wartoci nominalnej, oglna masa cyrkulujcego pienidza zoto i banknoty (the aggregate currency consisting of metal and of convertible notes) moe zyskad lub stracid na wartoci, zalenie od tego, czy globalna ilod tej masy, z powodw poprzednio wyoonych, wzronie lub spadnie powyej lub poniej tego poziomu, ktry jest okrelony wartoci wymienn cyrkulujcych towarw i wartoci kruszcow zota. Z tego punktu widzenia pienidz papierowy niewymienialny posiada tylko t przewag nad pienidzem papierowym

wymienialnym, e moe ulec podwjnej deprecjacji. Moe spad poniej wartoci kruszcu, ktry ma reprezentowad, bd dlatego, e go emitowano w zbyt wielkiej iloci, bd te dlatego, e spada poniej jego wasnej wartoci wartod reprezentowanego .przezeo kruszcu. Taka deprecjacja, ju nie papieru w stosunku do zota, lecz zota i papieru cznie, czyli deprecjacja globalnej masy rodkw cyrkulacji danego kraju, stanowi jedno z gwnych odkryd Ricarda, odkryd, ktre Lord Overstone i ska wprzgli w swoj sub, czynic z nich fundament ustawodawstwa bankowego Sir Roberta Peela z r. 1844 i 1845. Miao byd dowiedzione, e cena towarw, czyli wartod zota, zaley od masy cyrkulujcego pienidza. Dowd polega na zaoeniu tego, co miao byd dowiedzione, mianowicie, e wszelka ilod szlachetnego kruszcu sucego jako pienidz uniezaleni od stosunku tej iloci kruszcu do jego wewntrznej wartoci musi si stad rodkiem cyrkulacji, monet, a wic znakiem wartoci cyrkulujcych towarw, niezalenie od cznej sumy ich wartoci. Innymi sowy, dowd polega na abstrahowaniu od wszelkich innych funkcji, ktre *spenia+ pienidz poza swoj funkcj rodka cyrkulacji. Ricardo, gdy go mocno przycisnd, jak np. w polemice z Bosanquetem, ucieka si do dogmatycznych zapewnieo, cakowicie zasugerowany zjawiskiem deprecjacji znakw wartoci wywoanej ich iloci141. Gdyby Ricardo rozwin t teori w sposb abstrakcyjny, jak mymy to uczynili, nie uwzgldniajc konkretnych stosunkw ani przypadkowych momentw odwodzcych od samego zagadnienia, pustka teorii wystpiaby w sposb jaskrawy. Ale Ricardo nadaje caej sprawie midzynarodowe zabarwienie. atwo jednak dowied, e pozorna wielkod skali nic nie zmienia w maoci podstawowych myli. A wic pierwsze twierdzenie brzmiao: ilod cyrkulujcego pienidza kruszcowego jest normalna, gdy wyznacza j oceniana w jego wartoci kruszcowej suma wartoci cyrkulujcych towarw. W mowie midzynarodowej twierdzenie to brzmi: w normalnym stanie cyrkulacji kady kraj posiada mas pienidza odpowiadajc jego bogactwu i jego produkcji. Pienidz cyrkuluje w
141

David Ricardo, Reply to Mr. Bosanquets practical Observations etc", str. 49. Zakadam jako fakt bezsporny, e ceny towarw rosn lub spadaj proporcjonalnie do zwikszania si lub zmniejszania iloci pienidzy".

wartoci odpowiadajcej jego rzeczywistej wartoci lub kosztom jego produkcji, tzn. we wszystkich krajach posiada t sam wartod142. Nigdy wic pienidz nie mgby byd wywoony lub przewoony z jednego kraju do drugiego143. Ustaliaby si w ten sposb rwnowaga midzy currencies (globalnymi masami cyrkulujcego pienidza) rnych krajw. Normalny poziom narodowej currency zosta wic wyraony jako midzynarodowa rwnowaga currencies, co w gruncie rzeczy znaczy tylko tyle, e narodowod absolutnie nic nie zmienia w oglnym prawie ekonomicznym. Doszlimy do tego samego fatalnego punktu, co poprzednio. W jaki sposb dochodzi do naruszenia normalnego poziomu, to znaczy, w jaki sposb ulega naruszeniu midzynarodowa rwnowaga currencies, czyli w jaki sposb pienidz przestaje mied jednakow wartod we wszystkich krajach, lub wreszcie, w jaki sposb pienidz przestaje mied w kadym kraju swoj wasn wartod? Jak poprzednio normalny poziom bywa naruszany, bo si zwikszaa lub zmniejszaa masa cyrkulujcego zota przy niezmienionej sumie wartoci towarw, albo pozostawaa bez zmiany ilod cyrkulujcego pienidza, gdy si zwikszay lub zmniejszay wartoci wymienne towarw, tak teraz ulega naruszeniu poziom midzynarodowy, wyznaczony przez wartod samego kruszcu, bo wskutek odkrycia w danym kraju nowych z kruszcu wzrasta masa zota znajdujcego si w tym kraju144 albo te zwikszaa si lub zmniejszaa suma wartoci wymiennych towarw cyrkulujcych w jakim poszczeglnym kraju. Jak poprzednio zmniejszaa si lub zwikszaa produkcja kruszcw szlachetnych zalenie od tego, czy zachodzia potrzeba skurczenia czy rozszerzenia currency i odpowiedniego obnienia lub podniesienia cen towarw, tak teraz dziaa wywz i przywz z jednego kraju do drugiego. W kraju, w ktrym ceny wzrosy, a wartod zota wskutek zwikszenia cyrkulacji spada poniej jego wartoci kruszcowej, zoto w porwnaniu z innymi krajami ulega deprecjacji, skutkiem czego wzrastaj ceny towarw w porwnaniu z innymi krajami. Zoto bdzie wic wywoone, a towary przywoone. W przypadku odwrotnym bdzie na odwrt. Jak poprzednio przebiegaa produkcja zota, tak teraz bdzie przebiega przywz albo wywz zota, a w zwizku z tym wzrost lub spadek cen towarw, pki si znowu nie ustali rwnowaga midzynarodowych
142

Dawid Ricardo, The high Price of Bullion etc." Pienidz miaby we wszystkich krajach t sama wartod". (Str. 4.) W swojej ekonomii politycznej Ricardo zmodyfikowa to twierdzenie, ale nie w sposb, ktry by mia tu znaczenie. 143 Tame, str. 34. 144 Tame, str. 4.

currencies, podobnie jak przedtem prawidowy stosunek wartoci kruszcu i towaru. Jak w pierwszym przypadku produkcja zota zwikszaa si lub zmniejszaa tylko dlatego, e zoto stao powyej lub poniej swej wartoci, podobnie tylko z tej przyczyny nastpi midzynarodowa migracja zota. Jak w pierwszym przypadku wszelka zmiana w produkcji zota odbijaa si na iloci cyrkulujcego kruszcu, a tym samym na cenach, tak samo zacznie teraz dziaad midzynarodowy przywz i wywz zota. Z chwil przywrcenia stosunku wartoci midzy zotem a towarem albo normalnej iloci rodkw cyrkulacji, w pierwszym przypadku ustaaby dalsza produkcja, w drugim dalszy wywz lub przywz, chyba w celu zastpienia startych monet i na potrzeby przemysu luksusowego. Wynika std, e pokusa wywoenia zota jako ekwiwalentu za towary lub dla wyrwnania niekorzystnego bilansu handlowego nie moe nigdy zaistnied inaczej, jak tylko wskutek nadmiernej iloci rodkw cyrkulacji 145. Przywz lub wywz kruszcu byby zawsze spowodowany tylko deprecjacj lub nadmiern wartoci kruszcu, wywoan rozszerzeniem lub s kurczeniem masy rodkw cyrkulacji powyej lub poniej ich waciwego poziomu 146. Dalej okazaoby si: skoro w pierwszym przypadku produkcja zota tylko si zwiksza lub zmniejsza, w drugim za zoto jest tylko wywoone lub przywoone, bo ilod jego stoi powyej lub poniej jej waciwego poziomu, albo uzyskao ono nadmiern wartod lub ulego deprecjacji powyej lub poniej swej wartoci kruszcowej, a wic ceny towarw s za wysokie lub za niskie, to kady taki ruch dziaa jako rodek korygujcy147, sprowadzajc, poprzez rozszerzenie lub skurczenie cyrkulujcego pienidza, ceny z powrotem do ich normalnego poziomu, w pierwszym przypadku do poziomu stosunku midzy wartoci zota a wartoci towaru, w drugim do midzynarodowego poziomu currencies. Innymi sowy: pienidz cyrkuu je w rnych krajach tylko o tyle, o ile cyrkuu je w kadym kraju jako moneta. Pienidz jest tylko monet, tote ilod zota znajdujcego si w danym kraju musi wejd do cyrkulacji, moe wic jako znak siebie samego wzrastad powyej lub spadad poniej swej wasnej wartoci. W

145

Niekorzystny bilans handlowy nigdy nie powstaje inaczej, jak z nadmiaru rodkw obiegowych". (Ricardo, The high Price of Bullion etc", str. 11, 12.) 146 Wywz brzczcej monety jest powodowany jej tanioci i nie jest skutkiem, lecz przyczyn niekorzystnego bilansu" (tame, str. 14). 147 Tame, str. 17.

ten sposb, okln drog tego midzynarodowego splotu znw szczliwie doszlimy do prostego dogmatu, stanowicego punkt wyjcia. Kilka przykadw pokae, jak Ricardo na si poustawia rzeczywiste zjawiska po myli swojej abstrakcyjnej teorii. Utrzymuje on np., e w czasach nieurodzaju, czstych w Anglii w okresie od 1800 do 1820, zoto wywoono nie dlatego, e byo potrzebne zboe i e zoto jest pienidzem, a wic na rynku wiatowym nieustannie czynnym rodkiem nabywczym i patniczym, lecz dlatego, e zoto ulego deprecjacji w stosunku do innych towarw, a wic currency kraju dotknitego nieurodzajem zdeprecjonowao si w porwnaniu z currencies innych krajw. A mianowicie, skoro nieurodzaj zmniejszy mas cyrkuu jacy eh towarw, faktyczna ilod cyrkuu jacy eh pienidzy przekroczya swj normalny poziom i dlatego wzrosy wszystkie ceny towarw148. W przeciwieostwie do tej paradoksalnej interpretacji dowiedziono na podstawie statystyki, e od roku 1793 a do czasw najnowszych istniejca w przypadku nieurodzaju w Anglii ilod rodkw cyrkulacji nie tylko nie bya nadmierna lecz bya niedostateczna, dlatego cyrkulowao i musiao cyrkulowad wicej pienidzy ni poprzednio149. Ricardo utrzymywa rwnie w okresie napoleooskiej blokady kontynentalnej i angielskich dekretw o blokadzie, e Anglicy wywozili na kontynent zoto zamiast towarw, gdy ich pienidz by zdeprecjonowany w stosunku do pienidza krajw kontynentalnych, dlatego ich towary miay wysz cen, tote wywoenie zota zamiast towarw byo korzystniejsz spekulacj handlow. Wedug niego Anglia bya rynkiem, na ktrym towary byy drogie, a pienidz tani, gdy na kontynencie towary byy tanie, a pienidz drogi. Faktem", mwi pewien angielski pisarz, bya rujnujco niska cena naszych fabrykatw i
148

Ricardo, The high Price of Bullion etc", str. 74, 75. Anglia z powodu zych zbiorw mogaby si znaled w takiej sytuacji, e utraciaby czd swych towarw i dlatego potrzebowaaby zmniejszonej kwoty rodkw cyrkulacji. rodki obiegowe, ktrych ilod poprzednio rwnaa si patnociom, teraz stayby si zbdne i ulegyby stosunkowej deprecjacji, proporcjonalnie do zmniejszonej produkcji. Wywz tej sumy doprowadziby wic do restytucji wartoci rodkw obiegowych w stosunku do wartoci rodkw obiegowych innych krajw". Pomieszanie przez niego pienidza i towaru, pienidza i monety wystpuje w zabawny sposb w nastpujcym zdaniu: Gdybymy mogli przyjd, e po zych zbiorach, gdy Anglia wymaga wicej ni zwykego przywozu zboa, inny kraj posiada nadmiar tych artykuw, ale nie ma adnego zapotrzebowania na jakiekolwiek inne towary, wynikoby z tego bez wtpienia, e taki kraj nie mgby wywied swego zboa w zamian za inne towary: ale nie mgby wywied zboa nawet za pienidze, gdy jest to towar, ktrego aden kraj nigdy nie potrzebuje absolutnie, tylko relatywnie". (Tame, str. 75.) W bohaterskim poemacie Puszkina ojciec bohatera nie moe nigdy zrozumied, e towar jest pienidzem. Ale e pienidz jest towarem, to rozumieli Rosjanie ju od dawna, jak tego dowodzi nie tylko angielski import zboa od r. 1838 do 1842, ale caa historia ich handlu. 149 Por. Thomas Tooke, History of Prices" i James Wilson, Capital, Currency and Banking". (Ta ostatnia ksika stanowi odbitk szeregu artykuw, ktre si ukazay w latach 1844, 1845 i 1847 w London Economist.)

towarw kolonialnych, wskutek dziaania systemu kontynentalnego w cigu ostatnich szeciu lat wojny. Np. ceny cukru i kawy, obliczone w zocie, byy cztery albo pid razy wysze na kontynencie ni te same ceny w Anglii, obliczane w banknotach. Byy to czasy, kiedy francuscy chemicy wynaleli cukier z burakw i zastpili kaw cykori; kiedy jednoczenie angielscy dzierawcy przeprowadzali dowiadczenia z tuczeniem wow syropem i melas; kiedy Anglia opanowaa Helgoland, aby utworzyd tam skad towarw dla uatwienia przemytu na pnoc Europy; kiedy lejsze rodzaje brytyjskich fabrykatw szukay drogi do Niemiec przez Turcj ... Nieomal wszystkie towary wiata byy zgromadzone w naszych skadach towarowych i leay tam unieruchomione, chyba e przy pomocy francuskiej licencji mona byo zmobilizowad ma ich ilod, za co kupcy z Hamburga i Amsterdamu zapacili Napoleonowi kwot 40 do 50 tysicy f. szt. Musieli to byd zabawni kupcy, kiedy pacili takie sumy za monod wywiezienia adunku towarw z rynku drogiego na rynek tani. Jaka to oczywista alternatywa staa przed kupcem? Albo kupowad kaw po 6 pensw w banknotach i wysyad t kaw na rynek, na ktrym mg on bezporednio sprzedad funt za 3 lub 4 szylingi w zocie, albo kupowad zoto w banknotach po 5 f. szt. za uncj i wysyad to zoto na rynek, gdzie liczono za nie 3 f. szt. 17 szylingw 10 i 1/2 pensa. Byoby nonsensem powiedzied, e wysyka zota zamiast kawy stanowia bardziej korzystn operacj kupieck... Nie byo w wiecie kraju, w ktrym mona byo wwczas otrzymad tak wielkie iloci podanych towarw jak w Anglii. Bonaparte nieustannie i dokadnie bada angielskie notowania cen. Dopki widzia, e w Anglii zoto jest drogie, a kawa tania, by zadowolony z dziaania swego systemu kontynentalnego"150. W tym wanie czasie, kiedy Ricardo po raz pierwszy sformuowa sw teori pienidza, a komitet do spraw sztab zota wczy j do swego sprawozdania parlamentarnego, w r. 1810, nastpi rujnujcy w porwnaniu z r. 1808 i 1809 spadek cen wszystkich angielskich towarw, tymczasem zoto stosunkowo podnioso si w cenie. Ziemiopody stanowiy wyjtek, gdy ich przywz z zagranicy natrafi na przeszkody, a ich ilod znajdujca si w kraju znacznie zmniejszya si wskutek nieurodzaju151. Tak wic Ricardo zupenie nie doceni roli kruszcw szlachetnych jako midzynarodowego rodka patniczego i dlatego
150 151

James Deacon Hume, Letters on the Cornlaws", Londyn 1834, str. 12931. Thomas Tooke, History of Prices etc", Londyn 1848, str. 110.

w swej wypowiedzi przed Komitetem Izby Lordw (1819) mg owiadczyd: Gdy tylko zostan znw podjte wypaty w gotwce, a obieg pieniny bdzie sprowadzony do swego kruszcowego poziomu, ustanie cakowicie odpyw zota za granic". Ricardo zmar akurat w por, wanie przed wybuchem kryzysu z roku 1825, ktry zada kam jego proroctwu. Okres, na ktry przypada dziaalnod pisarska Ricarda, by w ogle mao odpowiedni do obserwowania funkcji kruszcw szlachetnych jako pienidza wiatowego. Przed wprowadzeniem blokady kontynentalnej bilans handlowy by prawie zawsze korzystny dla Anglii, a transakcje z kontynentem europejskim podczas tej blokady byy zbyt nieznaczne, aby wywierad wpyw na angielski kurs dewiz. Wysyki pienidzy miay gwnie charakter polityczny, a Ricardo, zdaje si, cakowicie nie doceni roli, jak subsydia pienine gray w angielskim wywozie zota152. Wrd wspczesnych Ricarda tworzcych grup wyznawcw jego ekonomii politycznej najznakomitszy by James Mill. Prbowa on wyoyd ricardowsk teori pienidza na podstawie prostej cyrkulacji kruszcowej, nie biorc pod uwag nie majcych tu nic do rzeczy midzynarodowych powizao, za ktrymi Ricardo ukrywa ubstwo swych pogldw, ani nie ustosunkowujc si polemicznie do operacji Banku Anglii. Gwne jego twierdzenia s nastpujce153: Wartod pienidza rwna si proporcji, w jakiej pienidz jest wymieniany na inne artykuy, czyli tej iloci pienidzy, ktr si daje w zamian za okrelon ilod innych rzeczy. Stosunek ten jest wyznaczony przez cakowit ilod pienidzy znajdujcych si w kraju. Jeeli po jednej stronie wemie si wszystkie towary kraju, a po drugiej wszystkie jego pienidze, jest oczywiste, e przy wymianie obu stron wartod pienidza, tzn. ilod towarw, na ktr go si wymienia, zaley cakowicie od jego wasnej iloci. W rzeczywistym biegu rzeczy sprawa ma si zupenie tak samo. Cakowita masa towarw kraju nie wymienia si jednorazowo na cakowit mas pienidza, tylko towary wymieniaj si w czciach, czsto w bardzo maych czciach, i w rnych okresach czasu w cigu
152 153

Por. W. Blake, cytowane wyej Observations etc." James Mill, Elements of Political Economy". W niniejszym tekcie przeoone z francuskiego tumaczenia J. T. Parissota, Pary 1823.

roku. Ta sama sztuka pienidza, ktra dzi suya do jednej wymiany, nazajutrz moe suyd do innej. Czd pienidzy bdzie zuyta do znacznej liczby aktw wymiany, inna czd do bardzo nieznacznej, jeszcze inna zostanie nagromadzona i nie posuy w ogle do wymiany. Wrd tych zmiennych przypadkw istnieje pewna przecitna, oparta na liczbie tych aktw wymiany, do ktrych byaby uyta kada moneta, gdyby kada realizowaa t sam ich liczb. Ustalmy dowolnie t przecitn, np. na 10. Jeeli kada sztuka pienidza, znajdujca si w kraju, posuya do 10 aktw kupna, znaczy to to samo, jak gdyby cakowita masa monet powikszya si dziesiciokrotnie, a kada moneta posuya tylko do jednego jedynego aktu kupna. W tym przypadku wartod wszystkich towarw rwna si dziesiciokrotnej wartoci pienidza itd. Odwrotnie, gdyby zamiast tego, e kada moneta suy w cigu roku do 10 aktw kupna, powikszono dziesiciokrotnie cakowit mas pienidzy i kada moneta dopeniaaby tylko jednego aktu wymiany, to rzecz jasna, e kade zwikszenie tej sumy spowodowaoby odpowiednie zmniejszenie wartoci kadej sztuki pienidza z osobna. Poniewa si zakada, e masa wszystkich towarw, na ktre si moe wymienid pienidz, pozostaje niezmieniona, po zwikszeniu iloci pienidza wartod jego cakowitej masy nie staa si wiksza, ni bya poprzednio. Jeeli zaoymy powikszenie o jedn dziesit, wartod kadego uamka cakowitej masy, np. jednej uncji, musiaa si zmniejszyd o jedn dziesit. Jakikolwiek wic byby stopieo zmniejszenia lub zwikszenia cakowitej masy pienidza, jeeli ilod innych rzeczy pozostaje bez zmiany, ta cakowita masa oraz kada z jej czstek dozna odwrotnie proporcjonalnego zmniejszenia lub zwikszenia. Jest jasne, e twierdzenie to zawiera absolutn prawd. Zawsze, gdy wartod pienidza wzrosa lub spada, a pozostaa bez zmiany ilod towarw, na ktr mona byo go wymienid, oraz tempo cyrkulacji, przyczyn tej zmiany musiao byd stosunkowe zwikszenie si lub zmniejszenie iloci pienidzy, i nie mona przypisad tej zmiany adnej innej przyczynie. Jeeli si zmniejsza masa towarowa, a ilod pienidzy pozostaje bez zmiany, sprawa ma si tak, jak gdyby si zwikszya globalna suma pienidzy i odwrotnie. Podobne zmiany s wynikiem kadorazowej zmiany tempa cyrkulacji. Kade zwikszenie liczby obrotw wytwarza ten sam skutek, co zwikszenie cakowitej iloci pienidza; zmniejszenie liczby obrotw wywouje bezporednio dziaanie odwrotne ... Jeeli

czd rocznej produkcji tnie podlega wcale wymianie, jak np. to, co producenci sami zuywaj, czd ta nie wchodzi w rachub. Poniewa ta czd nie wymienia si na pienidze, przeto w stosunku do pienidza jakby w ogle nie istniaa... Ilekrod zwikszenie i zmniejszenie si iloci pienidzy moe nastpowad swobodnie, cakowit ich ilod znajdujc si w jakim kraju reguluje wartod kruszcw szlachetnych. Lecz zoto i srebro s towarami, ktrych wartod, tak jak wartod wszystkich innych towarw, wyznaczaj ich koszty produkcji, czyli ilod zawartej w nich pracy"154. Caa przenikliwod Milla sprowadza si do szeregu zaoeo rwnie dowolnych , jak pozbawionych sensu. Chce on dowied, e cena towaru albo wartod pienidza jest wyznaczona przez globaln ilod pienidza istniejcego w kraju". Jeeli zaoymy, e bez zmiany pozostaje masa i wartod wymienna cyrkulujcych towarw, jak rwnie szybkod cyrkulacji i wartod kruszcw szlachetnych okrelona przez koszty produkcji, jeeli zaoymy jednoczenie, e mimo to zwiksza si lub zmniejsza ilod cyrkulujcego pienidza kruszcowego w stosunku do masy istniejcego w kraju pienidza, to stanie si istotnie oczywiste", e zaoylimy to, czego chcielimy rzekomo dowied. Mili popenia zreszt ten sam bd, co Hume, kiedy puszcza w obieg wartoci uytkowe, a nie towary o danej wartoci wymiennej, tote twierdzenie jego jest bdne, nawet gdyby si zgodzid z jego zaoeniami". Szybkod cyrkulacji moe si nie zmienid, bez zmiany moe rwnie pozostad wartod kruszcw szlachetnych, a take ilod cyrkulujcych towarw, mimo to, jeeli nastpi zmiana wartoci wymiennej towarw, do cyrkulacji tych towarw moe byd potrzebna raz wiksza, raz mniejsza masa pienidzy. Mili widzi fakt, e czd pienidzy istniejcych w kraju obiega, gdy inna znajduje si w bezruchu. Zakada on jakkolwiek w rzeczywistoci wydaje si inaczej naprawd przy pomocy wysoce zabawnego rachunku przecitnego, e cyrkuluje wszystek pienidz znajdujcy si w danym kraju. Jeeli zaoyd, e w danym kraju 10 milionw talarw srebrnych obraca si dwukrotnie w cigu roku, to gdyby kady talar dokona tylko jednego aktu kupna, mogoby obiegad 20 milionw talarw. A jeeli globalna suma srebra znajdujca si w kraju pod wszelkimi postaciami wynosi 100 milionw talarw, mona zaoyd, e te 100 milionw mogyby obiegad, gdyby kada
154

Elements of Political Economy", str. 128136, passim.

sztuka pienidza dokonaa jednego aktu kupna w cigu piciu lat. Mona by rwnie zaoyd, e wszystek pienidz wiata obiega w Hampstead, ale e kady jego uamek uskutecznia obrt w cigu 3 000 000 lat, zamiast np. trzech obrotw w cigu roku. Dla okrelenia stosunku midzy sum cen towarw a iloci rodkw obiegowych jedno zaoenie jest rwnie wane jak drugie. Mill czuje, e decydujce znaczenie ma dla niego zetknicie towarw bezporednio nie z iloci pienidzy znajdujcych si w cyrkulacji, lecz z caym zasobem pienidzy istniejcych kadorazowo w kraju. Mill przyznaje, e cakowita masa towarw w kraju nie wymienia si za jednym razem na cakowit mas pienidzy, tylko e rne iloci towarw wymieniaj si w rnych okresach roku na rne iloci pienidzy. Aby usund t niezgodnod, Mill zakada, e ona n ie istnieje. Zreszt cae to wyobraenie o bezporednim stykaniu si towarw i pienidzy oraz ich bezporedniej wymianie jest wyprowadzone z ruchu prostych aktw kupna i sprzeday, z funkcji pienidza jako rodka nabywczego. Ju w ruchu pienidza jako rodka patniczego znika cae to jednoczesne zjawianie si towaru i pienidza. Kryzysy handlowe w XIX stuleciu, w szczeglnoci wielkie kryzysy z lat 1825 i 1836, nie spowodoway dalszego rozwoju ricardowskiej teorii pienidza, lecz spowodoway nowe jej zastosowanie. Teraz zainteresowanie budziy ju nie poszczeglne zjawiska ekonomiczne, jak u Hume'a deprecjacja kruszcw szlachetnych w wieku XVI i XVII, lub jak u Ricarda deprecjacja pienidza papierowego w wieku XVIII i na pocztku XIX, lecz wielkie burze na rynku wiatowym, w ktrych si wyadowuje sprzecznod wszystkich elementw buruazyjnego sposobu produkcji; ich rde i sposobw obrony przed nimi szukano w najbardziej powierzchownej i abstrakcyjnej sferze tego procesu, w sferze cyrkulacji pienidza. Waciwe teoretyczne zaoenie, z ktrego wychodzi szkoa ekonomicznych sztukmistrzw od pogody, polega w gruncie rzeczy na dogmacie, jakoby Ricardo odkry prawa cyrkulacji czysto kruszcowej. Ich rzecz byo tylko poddanie cyrkulacji kredytowej, czyli cyrkulacji banknotw, dziaaniu tych praw. Najbardziej ogln i najbardziej rzucajc si w oczy cech kryzysw handlowych stanowi nagy, oglny spadek cen towarw, nastpujcy po

duszym oglnym ich wzrocie. Oglny spadek cen towarw moe byd wyraony jako wzrost stosunkowej wartoci pienidza w porwnaniu z innymi towarami, a oglny wzrost cen odwrotnie jako spadek stosunkowej wartoci pienidza. Oba sposoby wyraania notuj tyko zjawisko, ale go nie wyjaniaj. Niezalenie od tego, czy postawi zadanie: wyjanid oglny periodyczny wzrost cen, po ktrym nastpuje oglny ich spadek, czy te zadanie to sformuuj inaczej: wyjanid periodyczny spadek i wzrost stosunkowej wartoci pienidza w porwnaniu z wartoci towarw ta rnorodna frazeologia tak samo nie rozwie zadania, jak nie mogoby tego uczynid przeoenie go z jzyka niemieckiego na angielski. Dlatego teoria Ricarda zjawia si w sam por, bo nadaa tautologii pozr stosunku przyczynowego. Skd si bierze oglny, periodyczny spadek cen towarw? Z periodycznego wzrostu stosunkowej wartoci pienidza. Na odwrt skd si bierze oglny, periodyczny wzrost cen towarw? Z periodycznego spadku stosunkowej wartoci pienidza. Z rwn susznoci mona by powiedzied, e periodyczny wzrost i spadek cen pochodzi z ich periodycznego wzrostu i spadku. W samym postawieniu zadania tkwi zaoenie, e immanentna wartod pienidza, tzn. jego wartod wyznaczona kosztami produkcji kruszcw szlachetnych, pozostaje niezmienna. Jeeli ta tautologia ma byd czym wicej ni tautologi, opiera si na niezrozumieniu najbardziej elementarnych pojd. Jeeli spada wartod wymienna A mierzona w B, wtedy wiemy, e moe to pochodzid rwnie dobrze ze spadku wartoci A, jak ze wzrostu wartoci B. Tak samo, na odwrt, jeeli wzrasta wartod wymienna A mierzona w B. Lecz gdy tylko przystaniemy na przemian tautologii w stosunek przyczynowy, wszystko inne okae si atwe. Wzrost cen towarw pochodzi ze spadku wartoci pienidza, lecz spadek wartoci pienidza, jak to wiemy od Ricarda, pochodzi z nadmiernej cyrkulacji, tzn. std, e masa cyrkulujcego pienidza wzrasta ponad poziom okrelony jego wasn immanentna wartoci i immanentnymi wartociami towarw. Tak samo na odwrt, oglny spadek cen towarw pochodzi z wzrostu wartoci pienidza ponad jego wartod immanentna, a to skutkiem niewystarczajcej cyrkulacji pieninej. A wic ceny rosn i spadaj periodycznie, gdy periodycznie cyrkuluje za wiele lub za mao pienidzy. Jeeli teraz np. dowiedziemy, e wzrost cen zbieg si ze zmniejszeniem cyrkulacji pieninej, a spadek cen ze zwikszeniem cyrkulacji,

to moemy mimo to utrzymywad, e skutkiem jakiego, chodby statystycznie niemoliwego do udowodnienia, zmniejszenia lub zwikszenia cyrkulacji masy towarowej zwikszya si lub zmniejszya ilod cyrkulujcego pienidza, wprawdzie nie absolutnie, ale jednak wzgldnie. Ot widzielimy, e wedug Ricarda te oglne wahania cen musz wystpowad rwnie przy cyrkulacji czysto kruszcowej, lecz wtedy wyrwnuj si przez kolejne nastpowanie po sobie, gdy np. niewystarczajca cyrkulacja wywouje spadek cen towarw, spadek cen towarw powoduje wywz towarw za granic, ten za wywz sprowadza napyw pienidza do kraju, a napyw pienidza znowu wzrost cen towarw. Odwrotnie jest przy nadmiernej cyrkulacji, kiedy si przywozi towary, a wywozi pienidze. Jakkolwiek te oglne wahania cen pochodz e samej natury cyrkulacji kruszcowej, tak jak j pojmowa Ricardo, to jednak ich gorczkowa, gwatowna forma, forma kryzysu, cechuje okres rozwinitych stosunkw kredytowych, jest wic jasne jak sooce, e emisja banknotw nie jest regulowana cile wedug praw cyrkulacji kruszcowej. Cyrkulacja kruszcowa rozporzdza wasnym lekarstwem w postaci przywozu i wywozu kruszcw szlachetnych, ktre natychmiast wchodz do obiegu jako monety, powodujc dziki swemu napywowi lub odpywowi spadek lub wzrost cen towarw. Ot naladowanie praw cyrkulacji kruszcowej przez banki moe sztucznie wywierad ten sam wpyw na ceny towarw. Przypyw zota z zagranicy stanowi dowd, e cyrkulacja jest niedostateczna, wartod pienidza za wysoka, a ceny towarw za niskie, wobec czego musz byd rzucone do cyrkulacji banknoty proporcjonalnie do nowoimportowanego zota. Na odwrt, banknoty musz byd wycofane z cyrkulacji w tym stosunku, w jakim zoto z kraju odpywa. Innymi sowy, emisja banknotw winna byd regulowana odpowiednio do przywozu i wywozu kruszcw szlachetnych, czyli odpowiednio do kursu dewiz. Bdne zaoenie Ricarda, e zoto jest tylko monet, a wic cae przywoone zoto powiksza obieg pieniny i dlatego powoduje wzrost cen, natomiast cae wywoone zoto zmniejsza ilod monet i dlatego powoduje spadek cen, to teoretyczne zaoenie staje si eksperymentem praktycznym, nakazujcym puszczenie w obieg takiej iloci monet, ile kadorazowo posiadamy zota. Lord Overstone (bankier Jones Loyd), pukownik Torrens, Norman, Clay, Arbuthnot i legion innych pisarzy, znanych w Anglii pod nazw szkoy currency principle", nie tylko gosili t

doktryn, lecz uczynili z niej dziki ustawom bankowym Sir Roberta Peela z r. 1844 i 1845 podstaw istniejcego angielskiego i szkockiego ustawodawstwa bankowego. Dopiero w nauce o kredycie bdziemy mogli opisad haniebne fiasko tej teorii, fiasko teoretyczne, jak i praktyczne, po eksperymentach na najwiksz skal paostwow155. Ale widad ju teraz, jak teoria Ricarda, izolujca pienidz w jego pynnej formie rodka cyrkulacji, kooczy si na tym, e przypisuje absolutny wpyw na gospodark buruazyjn zwikszeniu lub zmniejszeniu si iloci kruszcw szlachetnych, w stopniu, o jakim si nigdy nie nio przesdom systemu monetarnego. W ten sposb Ricardo, ktry ogosi pienidz papierowy za najdoskonalsz form pienidza, sta si prorokiem bullionistw. Gdy w ten sposb do ostatecznych konsekwencji rozwinito teori Hume'a, czyli abstrakcyjne przeciwieostwo systemu monetarnego, Thomas Tooke w koocu restytuowa konkretne ujcie pienidza przez Steuarta156. Tooke nie wyprowadza swoich zasad z jakiej teorii, lecz z sumiennej analizy historii cen towarw od r. 1793 do 1856. W pierwszym wydaniu swojej historii cen, ktra si ukazaa w roku 1823, Tooke tkwi jeszcze cakowicie w ptach teorii Ricarda i daremnie usiuje pogodzid fakty z t teori. Jego broszur On the Currency", ktra si ukazaa po kryzysie roku 1825, mona by nawet traktowad jako pierwsze konsekwentne sformuowanie pogldw rozwinitych pniej przez Overstone'a. Dalsze badania w zakresie historii cen towarw ka mu jednak zrozumied, e w bezporedni zwizek midzy cenami a iloci rodkw obiegowych, jak go zakada teoria, stanowi czyste przywidzenie; e rozszerzanie i kurczenie si iloci rodkw obiegowych, przy niezmienionej wartoci kruszcw szlachetnych, jest zawsze skutkiem, a nigdy przyczyn wahao cen; e cyrkulacja pienina w ogle jest tylko ruchem wtrnym i e pienidz w rzeczywistym
155

Na kilka miesicy przed wybuchem oglnego kryzysu handlowego w r. 1857 obradowaa Komisja Izby G min, aby przeprowadzid bar-dania skutkw ustaw bankowych z r. 1844 i 1845. Lord Overstone, teoretyczny ojciec tych ustaw, wystpi w swej wypowiedzi przed Komisj z nastpujc autoreklam: Dziki cisemu i dokadnemu przestrzeganiu zasad ustawy z r. 184 4 wszystko si odbyo prawidowo i atwo: system pieniny jest zabezpieczony i nienaruszony, pomylnod kraju bezsporna, a publiczne zaufanie do prawa z r. 1844 przybiera z kadym dniem na sile. Jeeli Komisja yczy sobie dalszych praktycznych dowodw, e zasady, na ktrych si ta ustawa opiera, s zdrowe i e skutki przez ni spowodowane s dobroczynne, rzeteln i wystarczajc odpowiedzi bdzie, co nastpuje: spjrzcie wok siebie, zwrdcie uwag na obecny stan interesw w naszym kraju, na zadowolenie ludu, na bogactwo i pomylnod wszystkich klas spoeczeostwa; gdy to uczynicie, Komisja bdzie w stanie rozstrzygnd, czy zechce przeszkodzid dalszemu obowizywaniu prawa, pod ktrego panowaniem osignito tak wielkie sukcesy".*Report from the Select Committee on Bank Act etc", 1857, wypowied nr 4189.+ W taki sposb da Overstone w swe wasne fanfary w dniu 14 lipca 1857 r.; dnia 12 listopada tego roku rzd musia na wasn odpowiedzialnod zawiesid dziaani e cudotwrczej ustawy z roku 1844. 156 Tooke nie zna zupenie pracy Steuarta, jak to wynika z jego History of Prices from 1839 till 1847", Londyn 1848, gdzie daje historyczny przegld teoryj pienidza.

procesie produkcji uzyskuje jeszcze inne okrelonoci formy, poza form rodka cyrkulacji. Szczegowe badania Tooke'a nale do innej sfery ni sfera prostej cyrkulacji kruszcowej i dlatego nie mog tu jeszcze byd omawiane, podobnie jak nalece do tego samego kierunku badania Wilsona i Fullartona 157. Wszyscy ci pisarze pojmuj pienidz nie w sposb jednostronny, lecz w rnych jego momentach, ale tylko materialnie, bez jakiegokolwiek ywego zwizku zarwno tych momentw midzy sob, jak z oglnym systemem kategorii ekonomicznych. Dlatego te bdnie mieszaj pienidz, w odrnieniu od rodkw cyrkulacji, z kapitaem albo nawet z towarem, chod znowu z drugiej strony musz niekiedy przyznawad, e pienidz rni si od jednego i od drugiego158. Jeeli si np. wysya zoto za granic, w istocie rzeczy wysya si za granic kapita, ale to samo si dzieje, gdy wysyamy elazo, bawen, zboe, sowem, kady towar. Jedno i drugie jest kapitaem, i dlatego rni si od siebie nie jako kapita, lecz jako pienidz i towar. Rola zota jako midzynarodowego rodka wymiany wynika wic nie z okrelonoci jego formy jako kapitau, lecz z jego specyficznej funkcji pienidza. Tak samo, jeeli zoto lub zamiast nieg o banknoty funkcjonuj w handlu wewntrznym jako rodki patnicze, s zarazem kapitaem. Lecz kapita w formie towaru nie mgby zajd ich miejsca, jak o tym np. wiadcz bardzo wyranie kryzysy. A wic znw rnica midzy zotem jako pienidzem a towarem, a nie byt zota jako kapitau czyni zoto rodkiem patniczym. Nawet wtedy gdy si bezporednio wywozi kapita jako kapita po to, eby np. okrelon sum wartoci poyczyd na procent zagranicy, zaley od koniunktury, czy si go bdzie wywozid w formie towaru czy w formie zota; a jeeli si go wywiezie w tej ostatniej formie, dzieje si tak dziki specyficznemu przeznaczeniu kruszcw szlachetnych jako pienidza, w odrnieniu od towaru.
157

Wan prac Tooke'a, prcz History of Prices", ktr jego wsppracownik Newmarch wyda w szeciu tomach, jest An Inquiry into the Currency Principle, the connection of currency with prices itd.", 2 wydanie, Londyn 1844. Prac Wilsona ju cytowalimy. Wreszcie naley wspomnied jeszcze o pracy Johna Fullartona, On the Regulation of Currencies", 2 wyda nie, Londyn 1845. 158 Naley odrniad pienidz jako towar, to znaczy kapita, od pienidza jako rodka cyrkulacji". (Tooke, An Inquiry into the Currency Principle etc", str. 10.) Mona liczyd na to, e zoto i srebro przy ich dopywie niemal cile pokryj potrzebn sum... Zoto i srebro posiadaj nieskooczenie wielk przewag nad wszystkimi innymi rodzajami towarw ... dziki tej okolicznoci, e s powszechnie w uyciu jako pienidz ... Moc umowy spaca si zazwyczaj dugi zagraniczne lub krajowe nie w herbacie, kawie, cukrze czy indygo, lecz w monetach; a przesyka pienina, dokonywana albo we wzmiankowanych wanie monetach, albo w sztabach, ktre natychmiast mog byd obrcone w owe monety w mennicy lub na rynku tego kraju, do ktrego si je wysya, musi dawad wysyajcemu zawsze najbezpieczniejszy, najbardziej bezporedni i najbardziej precyzyjny rodek patnoci, bez ryzyka strat skutkiem braku popytu lub wahao cen". (Fullarton, tame, str. 132, 133.) Kady inny artyku" (poza zotem i srebrem) moe co do iloci lub jakoci nie odpowiadad normalnemu popytowi tego kraju, do ktrego jest wysyany". (Tooke, An Inquiry etc")

W ogle wzmiankowani pisarze pocztkowo nie rozpatruj pienidza w owej abstrakcyjnej postaci, w jakiej si pienidz rozwija w granicach prostej cyrkulacji towarowej i w jakiej wyrasta z samych istniejcych jako proces stosunkw midzy towarami. Dlatego wahaj si oni nieustannie midzy abstrakcyjnymi okrelonociami form, jakie przybiera pienidz w przeciwieostwie do towaru, a okrelonociami pienidza, w ktrych si ukrywaj stosunki bardziej konkretne, jak kapita, revenue (dochd) itp.159

159

Przemian pienidza w kapita rozpatrzymy w 3 rozdziale traktujcym o kapitale i tworzcym zakooczenie niniejszego pierwszego dziau.