Miasto Atrakcji 11013

Narodziny kultury masowej na przeomie XIX i XX wieku
Optyka Nowych Historykw Kina [...] w polskim lmoznawstwie dochodzi do gosu powoli i z wielkim trudem. Z tej perspektywy wielkim walorem recenzowanej rozprawy jest poczenie rzetelnych bada archiwalnych wykorzystujcych dawne teksty prasowe, archiwa policyjne i dokumenty ikonograczne z deniem do produktywnego zastosowania w tych badaniach owych nowych uj teoretycznych i narzdzi metodologicznych. Ustalenia autora maj dziki przyjciu tej strategii charakter ponadlokalny, wany dla caego pola bada lmoznawczych, chocia [...] zogniskowane s na studium przypadku: lokalnej, dzkiej kulturze lmowej sprzed roku 1914. Zamys rewizji dotychczasowej historii kultury polskiej okresu modernizmu i polskiej narracji historycznolmowej staje si moliwy oraz przekonujcy wanie dziki temu, e przeprowadzony zostaje na ograniczonym czasowo i przestrzennie materiale. Z recenzji wydawniczej dr. hab. Tomasza Majewskiego
Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013
[Wakat]
ukasz Biskupski
Miasto Atrakcji
Narodziny kultury masowej na przeomie XIX i XX wieku
Kino wsystemie rozrywkowym odzi
Narodowe Centrum Kultury Szkoa Wysza Psychologii Spoecznej w Warszawie Warszawa 2013
[Wakat]
Ksik t powicam pamici Stefana Biskupskiego, mojego ojca
Publikacja recenzowana przez prof. dr hab. Ann Zeidler-Janiszewsk idr. hab. Tomasza Majewskiego Redaktor prowadzca: Anna Wieczorek Redakcja jzykowa ikorekta: CONVIVO Anna Matysiak Opracowanie graczne iprojekt okadki: Anna Gajewska dla Stowarzyszenia Topograe Fotoedycja: Stefan Brajter dla Stowarzyszenia Topograe Wsppraca archiwistyczna: Dariusz Majewski Wpublikacji wykorzystano ilustracje znajdujce si wdomenie publicznej pochodzce zArchiwum Pastwowego wodzi, zbiorw prywatnych oraz prasy. Copyright by Narodowe Centrum Kultury Warszawa 2013 All rights reserved Wydanie I ISBN 978-83-63631-42-0 Druk: PPU Multigraf
Narodowe Centrum Kultury ul. Pocka 13, 01-231 Warszawa www.nck.pl
Szkoa Wysza Psychologii Spoecznej ul. Chodakowska 19/31, 03-815 Warszawa www.swps.pl
8 13 51 75 137 197 289 303 309
Podzikowania Wstp. Zawizanie akcji Rozdzia 1 Nowa Historia Kina. Zwrot kulturowy wlmoznawstwie Rozdzia 2 Kultura atrakcji. System rozrywkowy odzi koca XIX wieku Rozdzia 3 Kinematograf! Sensacyjna atrakcja wspczesnoci (18961907) Rozdzia 4 Kinomania. Kinematograf jako nowy segment brany rozrywkowej (19071914) Zakoczenie. Tam nasz pocztek Spis ilustracji Bibliograa
Podzikowania
Pierwsze badania, ktre zaowocoway powstaniem Miasta Atrakcji, wykonaem na potrzeby pracy magisterskiej napisanej w2009 roku na Uniwersytecie dzkim pod kierunkiem prof. Ryszarda W. Kluszczyskiego. Kwerendy archiwalne prowadziem wlatach 2008-2012 wkilku etapach dziki wsparciu Prezydenta Miasta odzi, Stowarzyszenia Naukowego Collegium Invisibile, aprzede wszystkim Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej, ktra donansowaa rwnie druk ksiki wramach grantu pochodzcego ze rodkw na Badania Statutowe Wydziau Kulturoznawstwa iFilologii. Do powstania tej ksiki wobecnym ksztacie przyczynio si wiele osb iinstytucji. Dr. hab. Tomaszowi Majewskiemu oraz prof. Annie Zeidler-Janiszewskiej chciabym podzikowa nie tylko za wiar wniniejszy projekt od samego pocztku, ale przede wszystkim za przewodnictwo po wiecie humanistyki ipokazanie, na czym polega moe idea uniwersytetu. Michaowi Pabisiowi-Orzeszynie jestem wdziczny za zwrcenie uwagi na problematyk wczesnego kina, dziki czemu mogem poczy zainteresowanie kinem, histori iodzi. Dariuszowi Majewskiemu oraz Wiktorowi Marcowi iAgacie Zysiak za wspprac przy wkwerendach archiwalnych. Hannah Borisch, Julii Haremskiej, dr Magdalenie Saryusz-Wolskiej, Sophie Schwarzmaier, oraz Monice Wsik za pomoc wtumaczeniach. Aleksandrze Jach za udostpnienie cennej bibliograi. Ponownie Wiktorowi Marcowi, Agacie Zysiak idr Magdalenie Saryusz-Wolskiej oraz dr. Mirosawowi Filiciakowi i dr. Andrzejowi Dbskiemu za lektur wczeniejszych wersji tekstu ikrytyczne uwagi (wszelkie niedoskonaoci s jednak moj win). Stefanowi Brajterowi, Przemysawowi Grskiemu iAdamowi Musiaowiczowi za wsparcie wopracowaniu materiaw wizualnych, aMalwinie Wadas oraz Joannie Ufnalskiej za ratunek
redakcyjny. Prac nad ksik uatwia rwnie yczliwo pracownikw Biblioteki Instytutu Kultury Wspczesnej Uniwersytetu dzkiego, Biblioteki Uniwersytetu dzkiego, Wojewdzkiej iMiejskiej Biblioteki im. Jzefa Pisudskiego wodzi, Archiwum Pastwowego wodzi oraz Biblioteki Narodowej. Szczeglne w yrazy wdzicznoci winien jestem dyrektorowi Narodowego Centrum Kultury Krzysztofowi Dudkowi za yczliwe zainteresowanie niniejszym przedsiwziciem oraz Annie Wieczorek za opiek nad procesem wydawniczym. Praca nad Miastem Atrakcji utwierdzia mnie wprzekonaniu, e nauka jest gr zespoow. Fragmenty iwczeniejsze wersje tekstw, ktre znalazy si wMiecie Atrakcji, ukazay si wnastpujcych publikacjach: Kinematograf wernakularny. Kino wkulturze popularnej odzi przeomu XIX iXX wieku, [w:] Tomasz Majewski (red.), Rekonguracje modernizmu. Nowoczesno ikultura popularna, Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne, Warszawa 2009. Od ciekawostki do dyscypliny. Historia teorii bada nad wczesnym kinem, Kwartalnik Filmowy 2009, nr 6768. Narodziny kina zducha variet. Kultura atrakcji przeomu dziewitnastego idwudziestego wieku, Dialog 2013, nr 1.
Il. 1. Dom towarowy Emila Schmechela i budynek Zgromadzenia Majstrw Tkackich na skrzyowaniu ul. Piotrkowskiej i Przejazd. W gbi kinematografy Luna i Odeon / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
Tam nasz pocztek. Na prno si broni, Prno wspomina daleki Wiek Zoty. Nam raczej przyj i uzna za swoje Wsik z pomad, melonik na bakier I tombakowej brzkanie dewizki. Za swoj uzna pie przy kuu piwa W czarnych jak sukno fabrycznych osadach. Zapak trzasn, na dwanacie godzin I, tworzy w dymach postp i bogactwo. [...] Traona z pistoletu gra pianola. Kadryl po knajpach goni dzikie pary. I ruda, tusta, prztykajc w podwizk, Z rozwalonymi udami na tronie, W pantoach z puszkiem, czeka tajemnica Na domokrcw gum i salwarsanu. Tam nasz pocztek Ju miga iluzyon Max Linder krow prowadzi i pada W ogrdkach wiec przez ziele lampiony. eska orkiestra w puzon, w puzon dmie Czesaw Miosz Traktat poetycki*
Kade pokolenie pisze na nowo histori, poniewa z innej perspektywy patrzy na przeszo, z innymi zjawiskami dnia dzisiejszego zestawia i porwnuje. Jerzy Toeplitz**
* Czesaw Miosz, Traktat poet ycki, [w:] tego, Wiersze, Wy dawnictwo Literackie, Krakw 1987, t. II, s. 89.
** Jerzy Toeplitz, przedmowa, Historia lmu polskiego, t. 1, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1989, s. 11.
[Wakat]
Wstp
Zawizanie akcji
[Wakat]
1913 roku publicysta warszawskiego tygodnika spoeczno-kulturalnego Zoty Rg pisa wzamiejscowej Wadnym miecie nie zapanoway tak kinematografy jak wodzi. Wcigu paru lat ostatnich te liczne przedsibiorstwa zdobyy si na wasne budynki lub specjalnie pobudowane lokale, usadowiy si jeden przy drugim lub naprzeciwko siebie, zalay wiatem rnorodne ulice, oblepiy ciany iparkany jaskrawymi reklamami iprzecigaj si we wspzawodnictwie1.
korespondencji:
Kolorowana pocztwka wydana wdrukarni Jzefa Ostrowskiego ztego samego roku pokazuje rg ul. Przejazd (Tuwima) iul. Piotrkowskiej. Na pierwszym planie wobiektyw ciekawie spoglda chopiec wszkolnym mundurku. Stoi tu przy torach pierwszego wKongreswce tramwaju elektrycznego, ktry regularnie przemierza zhukiem gwn ulic miasta. Po drugiej stronie ulicy koo latarni gazowej isupa trakcyjnego rosyjski policjant spoglda czujnie na uliczn handlark. Pord wozw idoroek przechodz mczyni wsurdutach imelonikach oraz kobiety weleganckich sukniach. Nie wida bluz robotnikw ani grubych chust, ktre wiejskim zwyczajem nosiy wkniarki. Zokien ekskluzywnego magazynu konfekcyjnego Emila Schmechela przy ul. Piotrkowskiej 98 na uliczny ruch spogldaj manekiny demonstrujce najnowsze kolekcje paryskie. Po przeciwlegej stronie Przejazdu nad otoczeniem gruje Meisterhaus zcharakterystycznym znakiem trzech czenek tkackich uoonych wtrjkt na fasadzie potny gmach Zgromadzenia Majstrw Tkackich, elity wrd pracownikw fabrycznych. Idc wgr Przejazdem, tu za ogrodem majstrw zrestauracj Tivoli imuszl koncertow, napotkamy koci w. Krzya,
1 Zoty Rg 25.05.1913.
16
ZAWIzANIE AKCJI | WSTP
najwaniejsz katolick wityni wmiecie, iMikoajewski Ogrd Miejski oraz now siedzib poczty. Podajc wprzeciwnym kierunku, dojdziemy do eleganckiego korso spacerowego przy nastpnej przecznicy. Wlewo iwprawo przy ul. Piotrkowskiej znajduj si gieda, redakcja dziennika Lodzer Zeitung mieszczcego si wokazaej neogotyckiej kamienicy drukarza Johanna Petersilgego, paace wenianego krla Juliusza Heinzla ibankiera Maksymiliana Goldfedera, luksusowe sklepy, skady ikamienice. Sowem, rg Przejazd iPiotrkowskiej znajdowa si wbodaj najbardziej wielkomiejskim odcinku Piotrkowskiej, pryncypalnej ulicy odzi, cig ncym si od ul. Dzielnej do Nawrot. Tutaj odzianie robili zakupy, interesy, chodzili do cukierni ispacerowali. Trotuary wypeniay tumy ubrane elegancko, damy wmodnych kapeluszach, wbogatych okrywkach, mczyni wdugich czarnych paltach, whawelokach zpelerynami. ydzi wdugich surdutach zaboconych, ydwki przewanie pikne waksamitach, ktrymi zamiatay boto na trotuarach. Wrzawa napeniaa ulic, przepychano si ze miechem, toczono, spacerowano wgr ulicy a do Przejazd iNawrot izpowrotem 2. Dobre samopoczucie przechodniw musia zakca jedynie fetor zotwartych rynsztokw miasto nie miao kanalizacji. To wanie to skrzyowanie co wieczr kinematografy zaleway migajcym wiatem. Wikszo iluzjonw zlokalizowanych byo wcisym centrum, ale dziaay jeszcze skierowane do uboszej klienteli sale projekcyjne na Chojnach iBautach. W1913 roku, 17 lat po pierwszej demonstracji kinematografu wHelenowie, elitarnym ogrodzie dla dzkiej buruazji, kino na trwae wpisao si wkulturowy iprzestrzenny pejza miasta. Tu przed wybuchem Iwojny wiatowej wponadpmilionowej odzi dziaao kilkanacie kin, wtym dwa luksusowe kinoteatry, trzy kinematografy uznawane
2 Wadysaw St. Reymont, Ziemia Obiecana, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1956, t. I, s. 114. Sto razy tam isto zpowrotem / pomidzy Krtk aNawrotem pisa po latach Tuwim. Julian Tuwim, Kwiaty Polskie, Wydawnictwo Literatura, d 2010, s. 78
WSTP | ZAWIzANIE AKCJI
17
za pierwszorzdne oraz co najmniej dziewi mniej prestiowych lokali organizujcych za opat projekcje lmowe3. Chodzenie do kina stao si powszechn praktyk konsumpcyjn isposobem na manifestacj miejskiego stylu ycia. Kino dostarczao poruszajcych dozna estetycznych nie tylko na ekranach, ale take na scenie wielkiego spektaklu miasta. Budynki kinematografw wraz zowietleniem ulicznym, reklamami czy tramwajami wsptworzyy wielkomiejski krajobraz. Zbudowany w1908 roku tu za magazynem Schmechela kinematograf Odeon przy ul. Przejazd 2 obwiesza lampkami iaszami ssiedni budynek domu towarowego. Dokadnie naprzeciwko Odeonu wMeisterhausie znajdowaa si kino Luna (to wanie te ssiadujce kinematografy, oktrych pisze korespondent Zotego Rogu). Neon Luny growa nad skrzyowaniem, ale ouwag przechodniw wieczorami musia walczy zreklamami wietlnymi wywietlanymi za pomoc latarni magicznej na zamontowanym na dachu wielkim ekranie (fotograf tak ustawi kadr, aby go nie uchwyci, ale na pocztwce wida budk projekcyjn). Wpobliu, wpodwrku przy ul. Piotrkowskiej 67, wbudynku po spalonym teatrze prowadzonym przez Aleksandra Zelwerowicza dziaa od 1911 roku najwikszy wmiecie kinoteatr Casino na tysic miejsc. Kolejne kino miecio si na pitrze Grand Hotelu, jeszcze jedno, Bio-Express, kawaek dalej przy ul. Zielonej, koo Wielkiej Synagogi zamykajcej korso na ul. Spacerowej. (Bio-Express by pierwszym wodzi budynkiem zaprojektowanym specjalnie na potrzeby projekcji lmowych, wczeniej pokazy odbyway si wadaptowanych przestrzeniach). Wszystkie te kinematografy mona byo obej wczasie kilkuminutowego spaceru. Odeon, Luna wraz zCasinem miay status zeroekranowcw to znaczy, e do nich najpierw traay wszystkie nowoci. Odeon mg
3 Zgodnie zwczesnym uzusem jzykowym staram si uywa nazwy kinematograf, jedynie czasami, ze wzgldw stylistycznych, mwic okinach. Pierwsze lokale specjalizujce si wprojekcjach lmowych okrelam historycznym mianem iluzjonu, akina owyszym standardzie kinoteatru. Zob. Kazimierz St. Michalewicz, Polskie rodowody lmu. Narodziny masowego zjawiska, Polska Agencja Ekologiczna, Warszawa 1998, s. 4247.
18
pomieci jednorazowo 450 osb, Luna bya podobnej wielkoci. Przy kadej wtorkowej lub sobotniej zmianie programu, azwaszcza kiedy wywietlano szeroko reklamowane sensacyjne dramaty, przy kasach ustawiay si dugie kolejki. Kinematografy te standardem przewyszay teatry, czsto zreszt, wprzeciwiestwie do kin, utrzymujce si na granicy rentownoci. Przed Lun sta wytworny szwajcar izachca przechodniw do wejcia na takie lmy jak katastroczny dramat historyczny Ostatnie Dni Pompei (Jone oGli ultimi giorni di Pompei, re. Ubaldo Maria Del Colle, Giovanni Enrico Vidali, 1913, 2500 m)4. WOdeonie widzw wita czarnoskry portier wliberii iwprowadza ich do poczekalni penej drzew palmowych. Kinowe foyer nie byo bowiem jak zauway Jurij Cywjan elementem rzeczywistego miasta, lecz sfer eksterytorialn, wktrej nastpowaa teatralizacja ycia na wzr kina5. Tak wodzi, miecie archetypowym dla nowoczesnoci, rozkwitao medium archetypowe dla dwudziestowiecznej kultury masowej. Tak te rodzi si obraz kina jako fabryki snw, awieloetniczne miasto przemysowe stawao si miastem atrakcji, wktrym przestrze miejska zamieniaa si wspektakl, aspektakl wtowar.
Rewizja
Wostatnich dekadach XIX wieku ziemie polskie, podobnie zreszt jak inne regiony Europy rodkowo-Wschodniej, dowiadczyy gwatownych procesw modernizacyjnych. Wwczas narodzia si nowoczes na kultura polska. Wlatach 18901914 uksztatowa si modernizm artystyczny. Wykrystalizowa si te peen wachlarz nowoczesnych postaw politycznych iintelektualnych od anarchosyndykalizmu po
4 Tam, gdzie to moliwe, podaj tytu oryginalny lmu, dat premiery inazwisko reysera, ewentualnie dugo wszpulach lub metrach (na podstawie informacji zbazy IMDB.com). Nie zawsze jednak udao mi si ustali wszystkie dane; zkolei wprzypadku kina atrakcji nazwiska twrcw s nieznane, tytuy miay za drugorzdne znaczenie iczsto ulegay zmianie zalenie od kontekstu prezentacji. 5 Yuri Tsivian (Jurij Cywjan), Early Cinema in Russia and its Cultural Reception, University of Chicago Press, Chicago 1998, s. 47.
19
ideologi narodow iod marksizmu po psychoanaliz. Wkocu wyodrbnio si autonomiczne pole nowoczesnej masowej komercyjnej rozrywki zdominowane przez literatur sensacyjn, apniej kino. Pierwsze dwa obszary kultury modernizm artystyczny inowoczes ne idee zwizane s zpowstaniem nowej grupy spoecznej czy te formacji intelektualnej okrelanej unas mianem inteligencji. Rozwj popkultury to zkolei skutek dynamicznych procesw modernizacyjnych: urbanizacji, industrializacji, znacznego upowszechnienia czytelnictwa iwytworzenia si czasu wolnego zwizanego zkapitalistyczn prac zarobkow. Wanym skadnikiem tego nowego miejskiego stylu ycia stay si popularne formy rozrywki. Wszystkie te procesy modernizacji kultury polskiej przebiegay wswoisty dla siebie sposb zgodnie zkolonialn logik centrum-peryferie. Wysoki modernizm intelektualny wpolskim wydaniu spotka si na przykad zzarzutami oniedostateczne przyswojenie zachodnich postaw, co Stanisaw Brzozowski nazwa intelektem taroczkowo-bezikowym6. Zkolei niski modernizm miejskich rozrywek ikultury masowej nigdy nie osign takiego poziomu masowoci jak wpastwach zachodnich. Modernizacja kultury rwnie przebiegaa wsposb waciwy dla modernizacji peryferyjnej. Niezalenie od oceny zjawiska nie sposb nie zauway, e spord wskazanych aspektw modernizacji kultury polskiej modernizmu artystycznego, nowoczesnych idei oraz kultury popularnej narodziny tej ostatniej wPolsce doczekay si stosunkowo najmniejszej liczby opracowa. WMiecie Atrakcji podejmuj prb uzupenienia tego obrazu. Wzwizku ztym, e pojcia kultura masowa ikultura popularna obarczone s znacznym bagaem semantycznym ipowizane zkonkretnymi krytycznymi bd armatywnymi dyskursami7, staram si ich nie uywa, mwic wzamian omasowej komercyjnej
6 Stanisaw Brzozowski, Legenda Modej Polski. Studia ostrukturze duszy kulturalnej, t. 1, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1997, s. 42. 7 Zob. John Storey, Studia kulturowe ibadania kultury popularnej. Teorie imetody, prze. J. Baraski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2003; Dominic Strinati, Wprowadzenie do kultury popularnej, prze. W.J. Burszta, Zysk iS-ka, Pozna 1998.
20
rozrywce, ktr proponuj nazywa kultur atrakcji 8. Obejmuje ona takie zjawiska, jak literatura sensacyjna, ogrdki rozrywkowe, kabarety ivariet, muzea osobliwoci ipanoptika, atrakcje jarmarczne, panoramy, fotoplastykony isalony iluzji optycznych, zabawy ogrodowe isport (np. wrotki irowery). Wksice opisuj procesy modernizacji kultury atrakcji, skutkujce dominacj kina wuniwersum miejskich rozrywek wielkiego orodka przemysowego odzi. Poka, jak zmienia si masowa komercyjna rozrywka wmiecie wzwizku zrozwojem kina. Moje poszukiwania organizuje prba odpowiedzi na pytanie, wjaki sposb wtej wielkoprzemysowej iwielokulturowej metropolii pooonej na zachodzie Cesarstwa Rosyjskiego kino wyonio si jako osobny icieszcy si bodaj najwiksz popularnoci segment brany rozrywkowej. Przygldam si, jak nowinka techniczna pozwalajca na wywietlanie na paszczynie obrazw fotogracznych dajcych zudzenie ruchu zostaa wczona wrne formy iformaty rozrywkowe, by zczasem sta si autonomiczn form wmiar taniej rozrywki. Opisuj instytucj, publiczno isieci wczesnego kina. Badam rozwj nowego formatu rozrywkowego kinematografu, czyli przedsibiorstwa, ktre specjalizuje si wpokazywaniu lmw, bdcym podstawowym rdem ich dochodu. Charakteryzuj boom kinematograczny czy te, jak wwczas mawiano, kinematografomani zapocztkowan okoo roku 19071908. Ksik t mona zatem sytuowa dwojako: przestrzennie idyscyplinarnie. Po pierwsze wodniesieniu do historii polskiej kultury, po drugie wobec akademickiego lmoznawstwa. Wobu aspektach proponuj uzupenienie istniejcych narracji.
a. Rewizja historii kultury polskiej

Wczasach, kiedy idea kulturowego kanonu poddawana jest zmasowanej krytyce, zasadne wydaje si wczenie do narracji opolskiej kulturze zdominowanej, jak sdz, przez zjawiska
8 Czasami, ze wzgldw stylistycznych, uywam jednak pozostaych poj, nie majc na myli odniesie do dyskursw, ktre je uksztatoway: konserwatywnej krytyki kultury masowej iarmacji kultury popularnej przez studia kulturowe.
21
wysokoartystyczne rwnie tego, co miejskie, codzienne iniskie. Jak przypomina Miosz wTraktacie poetyckim tam wanie, wosadach fabrycznego pyu imigotliwym wietle iluzjonw, tkwi prawdziwy pocztek nowoczesnej polskiej kultury. Historyk iteoretyk kultury popularnej Tomasz Majewski przypomina, e brakuje wPolsce bada nad rodzim kultur popularn (rwnie kinem) sprzed 1989 roku9. Owocnie rozwijajce si ostatnio pod wpywem zachodnich impulsw naukowych kulturoznawcze analizy polskiej popkultury nie wykraczaj swoimi zainteresowaniami poza szeroko rozumian wspczesno. Brakuje za historycznych uj tego zjawiska, co autor postrzega jako specyczn cech kultury polskiej, zwrotnie wpywajc na zainteresowania badaczy. Nie trzeba si tutaj odwoywa a do wyranowanego teoretycznie konceptu faszywej wiadomoci, eby zauway, e mamy najwidoczniej wPolsce pewien problem zodniesieniem spoecznie usytuowanej jednostki do jej codziennoci, do kultury, ktra jest zwyczajna inie manifestuje si wycznie wformach artystycznych iodwitnych10. Oczywicie wskaza mona wyjtki, chociaby wielu badaczy reprezentujcych literaturoznawstwo, etnologi czy socjologi, skupionych wok rnych jednostek Uniwersytetu dzkiego zainteresowanych kultur popularn irobotnicz. Literatur popularn bada tam Janusz Dunin; histori popularnej kultury robotniczej Wadysaw Lech Karwacki; socjologi kultury masowej zajmowaa si Antonina Koskowska; systematyczn prb opisu dzkiej spoecznoci robotniczej przed 1939 rokiem prowadzili etnografowie skupieni wok Bronisawy Kopczyskiej-Jaworskiej, tworzc zacztki polskich studiw miejskich11. Interesujce, e ich zainteresowania, mniej lub bardziej systematycznie osadzone na podbudowie teoretycznej marksizmu, czasowo zbiegaj si zposzukiwaniami przedstawicieli brytyjskich studiw kulturowych.
9 Tomasz Majewski, Wstp, [w:] Janusz Dunin, WBi-Ba-Bo igdzie indziej, Ofcyna, d 2010. 10 Tame, s. 11. 11 Zob. ukasz Biskupski, Wpoprzek ina skos. Uwagi na marginesie ksiki Kulturoznawstwo. Dyscyplina bez dyscypliny, Teksty Drugie 2010, nr 5, s. 8588.
22
Wiele polskich bada nad kultur popularn urwao si jednak po 1968 roku. Od tego czasu za, wcigu ostatnich trzydziestu lat wwiatowym obiegu naukowym pojawio si wiele monograi powiconych odczytaniu kulturowego wymiaru wczesnego kina, wysokonakadowej prasy ilustrowanej przeomu XIX iXX wieku, domw towarowych, literatury sensacyjnej, miejskiej ikonosfery czy parkw rozrywki. Przygldanie si im pozwala nie tylko pozna histori mediw masowych, ale rwnie kulturowy wymiar modernizacji. Warto t optyk zastosowa rwnie do rodzimej kultury.
Il. 2. Ruch uliczny i sklepy przy ul. Piotrkowskiej 47 / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
Moe inie wynalazem kina, ale to ja zamieniem je wprzemys12 powiedzia podobno Charles Path. Kolej elazna, telegraf, telefon, elektryczno, fotograa, tama montaowa, imperializm, kuchenka gazowa, globalizacja, rozwj kultury konsumpcyjnej, szczepionki, kino... Sowem nowoczesno. Narodziny nowoczesnej kultury masowej to przejaw szerszych procesw modernizacyjnych zwizanych przede wszystkim zurbanizacj iindustrializacj, rewolucj transportow ikomunikacyjn. Na proces modernizacji skadaj si
12 Za: Richard Abel, The Cin Goes to Town: French Cinema, 1896-1914, University of California Press, Los Angeles 1994, s. 9.
23
midzy innymi: rozpowszechnienie zmechanizowanych technik produkcji przemysowej, rozwj gsto zaludnionych orodkw miejskich wefekcie migracji, gwnie zterenw wiejskich, aco za tym idzie, przeksztacenie tradycyjnych wizi spoecznych, sekularyzacja, alienacja pracy fabrycznej, ale rwnie upowszechnienie edukacji iczytelnictwa, poszerzenie praw wyborczych, emancypacja obyczajowa, rozwj opieki zdrowotnej izabezpiecze socjalnych, rozwj spoeczestwa konsumpcyjnego. Narodziny iupowszechnienie si kina wpisuj si wte przemiany iodzwierciedlaj je. Ju wczeniej nastpowaa modernizacja kultury popularnej rozumiana jako stopniowa standaryzacja, komercjalizacja iindustrializacja form popkulturowych. Wytwory kulturowe chociaby slajdy do latarni magicznej stay si towarami cyrkulujcymi zgodnie zprawami popytu ipoday, wytwarzanymi przemysowo zpomoc technik masowej produkcji iwformie moliwie najbardziej zestandaryzowanej, aby obniy koszty. Dopiero jednak kino obok popularnej prasy iradia stao si, jak twierdzi Dominic Strinati, archetypowym nowoczesnym rodkiem masowego przekazu13. Zkolei Miriam Bratu Hansen przekonuje, e kino klasyczne stanowio formacj kulturow ktra bya postrzegana jako wcielenie nowoczesnoci, jako medium estetyczne paralelne do fordowsko-taylorowskich metod produkcji przemysowej imasowej konsumpcji. Paralelne do drastycznych zmian wstosunkach spoecznych, seksualnych ipciowych obecnych wmaterialnej tkance codziennego ycia, worganizacji zmysowej percepcji idowiadczenia14. Zdaniem Hansen, kino miao ponadto charakter reeksyjny wobec tych przemian. Pozwalao widzowi oswoi sprzecznoci nowoczes noci wdwojaki sposb. Na poziomie narracyjnym odbywao si to poprzez dostarczanie wzorw tosamoci, ktre pokazyway, jak
13 Dominic Strinati, Wprowadzenie do kultury popularnej..., s. 16. 14 Miriam B. Hansen, Masowe wytwarzanie dowiadczenia zmysowego. Klasyczne kino hollywoodzkie jako modernizm wernakularny, prze. . Biskupski iin., [w:] Tomasz Majewski (red.), Rekonguracje modernizmu. Nowoczesno ikultura popularna, Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne, Warszawa 2009, s. 186.
24
by nowoczesnym, czy te poprzez zaporedniczon konfrontacj ztypowymi zagroeniami wspczesnoci, takimi jak katastrofy czy morderstwa. Na poziomie sensorycznym zkolei estetyka atrakcji odzwierciedlaa niecige iintensywne dowiadczenie wielkomiejskiej nowoczesnoci. Apogeum rozwoju tych archetypowych mediw przypada na lata dwudzieste itrzydzieste XX wieku, ale okinie jako masowej rozrywce iglobalnym przemyle kultury mona zasadnie mwi ju wodniesieniu do okresu tu przed pierwsz wojn wiatow. Uprogu wojny kino jest ju narzdziem masowej produkcji ikonsumpcji ruchomych obrazw, dominujcym elementem nowoczesnego systemu rozrywkowego. Filmy stay si kluczow form kultury wizualnej, jednym z najwaniejszych globalnych mediw masowych i, obok muzyki, najbardziej dochodow praktyk kultury popularnej. Wywodzc si zbogatej tradycji praktyk rozrywkowych, naukowych, ekonomicznych iedukacyjnych, technologia publicznej projekcji obrazw na paszczynie, wytwarzajca wwidzach wraenie ruchu, przesza drog od nowinki technicznej oniejasnym statusie izastosowaniu do osobnego pola iistotnej siy ekonomicznej owiatowym zasigu oddziaywania. Kino jest przejawem fordyzmu wsferze kultury, wzorcowym przykadem nowoczesnego przemysu kultury masowo imechanicznie wytwarzanej formy rozrywki, ktra, inaczej ni wysokonakadowa prasa, osigna globalny zasig dziki niezalenoci niemego kina od jzyka. Wcigu kilkunastu lat uksztatowao si kilka liczcych si orodkw produkcji lmowej zFrancj na czele, ktrych produkty dziki globalnemu systemowi dystrybucji konsumowane byy wtysicach kin rozsianych zrnym zagszczeniem wcaym modernizujcym si wiecie. Wrnych miejscach (zgodnie zinnymi relacjami wadzy wyznaczanymi przez o centrum-peryferie) proces wyodrbniania si kina jako autonomicznego pola kulturowej produkcji ikonsumpcji zachodzi zrn dynamik ispecyk. Przyjrz si rozwojowi tego globalnego medium wjednym ztych miejsc, gdzie modernizacja nie zachodzia lub zachodzia
25
wsposb zupenie inny ni wkrajach centrum, amianowicie odzi, kapitalistycznej wyspie pord oceanu pl ibrzozowych gajw Krlestwa Polskiego15. d, wielkoprzemysowa, wieloetniczna metropolia Europy Wschodniej, jest szczeglnie interesujcym miejscem, ktre daje moliwo porwnawczej analizy rozwoju kina jako globalnej instytucji komercyjnej rozrywki. Chocia istniaa wczeniej jako niewielka miejscowo, jako monokultura przemysowa powstaa na pocztku XIX wieku niemal na surowym korzeniu wskutek kilkudziesicioletniego procesu kapitalistycznej produkcji przestrzeni ijest przykadem peryferyjnej nowoczesnoci16. Wprawdzie rozwina si dziki rewolucji przemysowej, ale modernizacja miasta nie zachodzia tu wsposb analogiczny do modelu zachodniej Europy. Takie zjawiska,
15 Zasadne zatem wydaje si rozwaenie uytecznoci wtym kontekcie zaproponowanej przez Immanuela Wallersteina kategorii modernizacji pperyferyjnej. Immanuel Wallerstein, Analiza systemw-wiatw, prze.K. GawlicziM. Starnawski,Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2007. 16 Niestety nie traem na opracowanie historii odzi ztej perspektywy. Prb charakterystyki peryferyjnej modernizacji wPolsce (ze szczeglnym uwzgldnieniem odzi) wodniesienu do okresu pniejszego podj Kacper Pobocki, The Cunning of Class. Urbanization of Inequality in Post-War Poland, Budapest 2010, niepublikowana rozprawa doktorska <http://etnologia.amu.edu.pl/go.live.php/PL-H648/dr-kacper-poblocki.html> (30.04.2013). Por. m.in.: Bohdan Baranowski, Jan Fijaek (red.), d. Dzieje miasta, t 1 do 1918 roku, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa d 1980; Gryzelda Missalowa, Studia nad powstaniem dzkiego okrgu przemysowego 1815-1870, Wydawnictwo dzkie, d, t. 13, 19641975; Wiesaw Pu, Stefan Pytlas, Dzieje dzkich Zakadw Przemysu Bawenianego im. Obrocw Pokoju (dawnych Zjednoczonych Zakadw K. Scheiblera iL. Grohmana), Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa d 1979; Wiesaw Pu, Dzieje odzi przemysowej, Muzeum Historii Miasta odzi, d 1987; Julian Janczak, Ludno odzi przemysowej 1820-1914, Acta Universitas Lodzensus. Folia Historica nr 11, d 1982; Stefan Pytlas, dzka buruazja przemysowa wlatach 1864-1914, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 1994; Helena Brodowska (red.), Studia imateriay do dziejw odzi iOkrgu dzkiego. Uwaszczenie chopw imieszczan-rolnikw, Wydawnictwo dzkie, d 1966; Pawe Samu (red.), Polacy, Niemcy iydzi wodzi wXIX-XX w.: ssiedzi dalecy ibliscy, Wydawnictwo Ibidem, d 1997; Krystyna Radziszewska, Krzysztof Woniak (red.), Pod jednym dachem. Niemcy oraz ich polscy iydowscy ssiedzi wodzi wXIX iXX wieku, Literatura, d 2000; Bartosz M. Walczak, Zespoy fabryczno-mieszkalne: midzy tradycj anowoczesnoci, [w:] Sztuka wodzi (3): Sztuka obok awangardy, Stowarzyszenie Historykw Sztuki wodzi, d 2005; Wisawa Jordan, Wkrgu dzkiej secesji, Wydawnictwo Literatura, d 2006.
26
jak rozwj ruchw politycznych, przemiany spoeczne iobyczajowe, urbanizacja czy rozwj masowej kultury konsumpcyjnej przebiegay inaczej lub zinn intensywnoci ni wmiastach nalecych do centrum globalnego systemu spoeczno-ekonomicznego. Narodziny kina przypadaj wodzi na okres dynamicznego rozwoju, atake najbardziej burzliwych tar spoecznych. d zostaa wyznaczona na osad wkiennicz, dzi powiedzielibymy: specjaln stref ekonomiczn, w1820 roku. Za granic podjto szerok akcj werbowania profesjonalistw: tkaczy, farbiarzy iprzdzalnikw, gwarantujc im ulgi ipomoc nansow. Zniesienie w1850 roku barier celnych pomidzy ziemiami dawnego Krlestwa Polskiego areszt Cesarstwa Rosyjskiego otworzyo dostp do ogromnych rynkw zbytu na dzkie produkty wkiennicze. Przyjazd przedsibiorcw iwysoko wykwalikowanych fachowcw zzachodu Europy, zwaszcza zNiemiec, zapewni know-how oraz kapita inwestycyjny, auwaszczenie chopw w1863 roku iwielkie migracje do miasta, zwaszcza modych osb, dostarczyy niezbdnej taniej siy roboczej, wymuszajc jednoczenie radykaln zmian ich stylu ycia itworzc zupenie nowe rodowisko sensoryczne17. Ogwatownoci zmiany spoecznej katalizowanej przez d niech zawiadczy cytat zlistu mieszkaca poddzkiej miejscowoci: d, ta potna d ten potwr fabryczny pochania siy robocze. Niech tylko chopiec lub dziewczyna skoczy lat 15, wnet rodzice pchaj swe dzieci do odzi. [] Id tedy masy od nas co rok do odzi iwielu powraca ztej krainy obiecanej, lecz powraca wstanie zrujnowanym moralnie izycznie. Wielu ztakich robotnikw nabiera miejskich fanaberyj ipniej nie chce im si wzi do znojnej pracy na roli 18. Miasto liczce w1831 roku 4700 mieszkacw przekroczyo 100 tys. w1873 roku, aw cigu ostatniego pwiecza przed wybuchem
17 Zob. Wiktor Marzec, Agata Zysiak, Miasto, morderstwo, maszyna. Osobliwe przypadki wczesnonowoczesnej odzi, [w:] Tomasz Majewski (red.) Rekonguracje... 18 Rozwj 7.07.1898.
27
Iwojny wiatowej przybyo ponad 400 tys. kolejnych osb. Spis urzdowy z1913 roku wykaza populacj 630 tys. mieszkacw wodzi wraz zBautami pozostajcymi wwczas poza granicami administracyjnymi miasta19. d bya najwikszym orodkiem produkcji wkienniczej wKrlestwie Polskim. W1913 roku pracowao tu 25% wszystkich robotnikw iwytwarzano wnim 31% globalnej wartoci produkcji przemysowej Krlestwa 20. 78% mieszkacw stanowili robotnicy (ze znaczn liczb kobiet), 15-20% kupcy irzemielnicy, 5% inteligencja i5% buruazja 21. Spowodowao to, e Ziemia obiecana staa si teatrem tar inapi na tle klasowym ietnicznym. W1911 roku miasto zamieszkiwao 52% katolikw, 14 % ewangelikw i33% ydw, ado tego pozostawao ono pod rosyjsk administracj22. Kominogrd by najwikszym wKrlestwie skupiskiem Niemcw idrugim po Warszawie ydw. Wikszo kapitau ifabryk znajdowaa si wrkach Niemcw iydw, podczas gdy sia robocza rekrutowaa si zpolskich przybyszw zokolicznych wsi. d staa si centrum ruchu robotniczego. W1892 roku doszo do wielkiego strajku paraliujcego prac miasta, anapicia klasowe osigny swj szczyt wtrakcie rewolucji 1905 roku, ktra wodzi przebiega wsposb szczeglnie burzliwy, destabilizujc sytuacj co najmniej do 1907 roku23. Na skutek tych zjawisk d staa si jednym znajwikszych orodkw przemysowych carskiej Rosji, ale rwnie locus ciemnej strony nowoczesnoci inegatywnych skutkw rewolucji przemysowej, poczwszy od nierwnoci ekonomicznych, przez tarcia etniczne, po dzik urbanizacj inisk jako ycia spowodowan zapnieniem
19 Julian Janczak, Ludno odzi..., s. 132. 20 Bohdan Baranowski, Jan Fijaek (red.), d. Dzieje miasta, s. 285. 21 Za: Marta Piestrzeniewicz, Rozrywka odzian na przeomie XIX iXX wieku, Wydawnictwo Ibidem, d 2010, s. 23. 22 Za: Maria Nietyksza, Rozwj miast iaglomeracji miejsko-przemysowych wKrlestwie Polskim 2895-1914, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985, Tabela 41 Ludno Warszawy iodzi wedug wyzna wlatach 18641914 (wprocentach). 23 Wadysaw L. Karwacki, d wczasach rewolucji 1905-1907, Wydawnictwo dzkie, d 1975.
28
infrastrukturalnym miasta, wktrym jako jedynym europejskim orodku tej wielkoci do lat dwudziestych XX wieku nie byo chociaby kanalizacji. Rozwj ekonomiczno-przestrzenny, struktura etniczna iklasowa odzi nie pozostay bez wpywu na ksztat systemu rozrywkowego wmiecie, wktrym uksztatowaa si sie instytucji zajmujcych si profesjonalnie dostarczaniem rozrywki skierowanej do grup ornym poziomie zamonoci. Uprogu Iwojny wiatowej kino byo ju najpopularniejsz wrd miejskich atrakcji. Ich historia rwnie jest czci historii kultury.
b. Rewizja historii kina

Drugim celem mojego wywodu jest prba uzupenienia tradycyjnej polskiej narracji historyczno-lmowej oujcia spoeczno-kulturowe identykowane ze zwrotem historycznym wlmoznawstwie24. Sdz bowiem, e dominuje u nas paradygmat badawczy, ktry mona skrtowo nazwa modernistycznym. Innymi sowy, kry nad nim widmo widmo X Muzy. W1913 roku wpopularnym warszawskim tygodniku wiat ukaza si artyku Karola Irzykowskiego Krlestwo ruchu, pniej przedrukowany wjego zbiorze esejw lmowych Dziesita Muza. Irzykowski, znany wwczas przede wszystkim jako pisarz oraz krytyk literacki iteatralny, polemizowa zwyobraeniem kina jako skandalu publicznego. Wprzeciwiestwie do potocznej opinii okinie jako zjawisku pytkim, demoralizujcym modzie, psujcym smak izdrowie itd. poszukiwa wnim znamion artyzmu. Przekonywa, e kino naley sytuowa wobrbie zagadnie estetyki ilozoi. Zgodnie zwczesnym horyzontem teoretycznym pyta, czy kino jest sztuk czyst, sztuk now czy modykacj sztuk istniejcych. Artystycznoci ispecyki kina dopatrywa si wjego zdolnoci do oddawania ruchu. Twierdzi, e moe jeszcze nie obecnie, ale in potentia kino to sztuka. Jeli si zapomni, e kino jest dzi sztuk
24 In Focus: Film History, or aBaedeker Guide to the Historical Turn, Cinema Journal 2004, nr 1 (44).
29
dla tumw irozway spraw bez uprzedzenia, odkryje si moe, e jest ono rud zawierajc szlachetny icenny materia na sztuk, kto wie, czy nie wedle wszelkich prawide estetycznych25. Kino zmaga si zproblemem mechanicznej reprodukcji, ktra powoduje, e inaczej ni np. malarstwo, nie jest ono sztuk waciw. Zagroeniem dla rozwoju kina, jego mierci techniczn ikupieck jako eksperymentu estetycznego byoby, zdaniem Irzykowskiego, jego udwikowienie ieksploatacja jako formy rozrywki. Ale jeli tylko kino pjdzie wkierunku eksplorowania swojego potencjau jako medium zdolnego oddawa ruch, bdzie widzie wruchu swj gwny temat, uzyska wasne miejsce na Parnasie obok dziewiciu rezydujcych tam ju od dawna muz. Irzykowskiego mona uzna za pierwszego przedstawiciela dyskursu wwczas nowatorskiego, adzi archaicznego, ktrego elementy nadal pojawiaj si wmyleniu okulturze. czy si tu potpienie komercyjnego charakteru kina, typowo modernistyczne zainteresowanie specyk medium iprba wpisania lmu wpole sztuki, atym samym jego legitymizacja jako kultury wysokiej. Ztego widma zrodzio si po czci akademickie lmoznawstwo, ktre mona uzna za rodzaj krytyki artystycznej prowadzonej innymi metodami. Jak zauwaa William Uricchio26 odnonie do sytuacji wUSA, niegdy badania lmoznawcze rdowo okrelay swj obszar zainteresowania wopozycji do sfery komercyjnej, koncentrujc si na historii medium, wymiarze tekstualnym iartystycznym. Wypracowane przeze pojcia ikategorie wywodziy si ztradycyjnie rozumianej historii sztuki iliteraturoznawstwa. Widmo X Muzy wymusza, jak sdz, trzy dyspozycje badawcze: 1) postrzeganie lmu jako formy artystycznej, 2) zorientowanie na interpretacj tekstu lmowego i3) skupienie si na kinie narodowym jako kategorii analitycznej.
25 Karol Irzykowski, Dziesita muza oraz pomniejsze pisma lmowe, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1982, s. 16. 26 William Uricchio, Historicizing Media in Transition, [w:] David Thorburn, Henry Jenkins, Brad Seawell (red.), Rethinking Media Change: the Aesthetics of Transition, MIT Press, Cambridge Mass. 2003, s. 27.
30
ZAWIzANIE AKCJI (WSTP) | 1
Wtym paradygmacie dominuje historia stylw, gatunkw iautorw oraz kinematograi poszczeglnych krajw. Model ten dobrze sprawdza si wzotej erze cinephilii, wdobie przedwojennego kina modernistycznego ijego kontynuacji wpowojennych estetykach nowofalowych, od lat jednak wobrbie akademickiego lmoznawstwa pojawiaj si ju jednak ujcia bardziej (auto)krytyczne. Zwrot historyczny ikulturowy wbadaniach humanistycznych wlatach siedemdziesitych oraz uatwiony dostp do archiww lmowych, skoni badaczy do przemylenia sposobw, wjakich pisze si histori imyli olmie. Szczeglnym obszarem za, na ktrym opracowywano itestowano nowe ujcia stay si zwaszcza pocztki kina. WUSA modernistyczna perspektywa X Muzy zostaa uzupeniona wlatach siedemdziesitych oujcia waciwe historii spoecznej, literaturoznawstwu wduchu New Historicism (poetyki kulturowej) icoraz bardziej widocznym wwczas studiom kulturowym zainteresowanym midzy innymi obiegiem wytworw kulturowych idowiadczeniami ich odbiorcw. Odkrycie archiww, przemiany whistoriograi iwpywy studiw kulturowych mocno odcisny si na lmoznawstwie. Ta zmiana perspektywy bya gboka, zrywaa zdomnieman oczywistoci opowieci ohistorii rozwoju medium od prostego czarno-biaego lmu niemego do wspczesnych systemw rzeczywistoci wirtualnej (lub, warto odnotowa, paralelnej narracji ocoraz bardziej wyranowanych technikach kontroli ideologicznej)27. Wramach tego, co nazwano Now Histori Filmu28, medium zaczto umiejscawia wobrbie historycznie usytuowanych intertekstualnych iintermedialnych sieci, badajc powizania kina ze starszymi od niego systemami reprezentacji waciwymi dziewitnastowiecznej kulturze spektaklu. Uricchio porwnuje ten zwrot do rewolucji, jak wpisarskiej samowiadomoci Herodota uczynia jego podr do Egiptu, zmuszajc go do uwiadomienia sobie relatywizmu wasnego greckocentrycznego
27 Tame, s. 29. 28 Por. Thomas Elsaesser, The New Film History, Sight and Sound 1986, nr 4.
1 | ZAWIzANIE AKCJI (WSTP)
31
punktu widzenia, ktry dotd uwaa on za jedyny obowizujcy. Podobnie we wspczesnej reeksji medialnej znajome punkty odniesienia, zdawna utrzymywane zaoenia iten rodzaj pewnoci, ktry wynika zprzekonania oposiadaniu monopolu na prawd, zosta zakwestionowany, zrekontekstualizowany iporuszony29. Widmo X Muzy, przynajmniej gdzieniegdzie, zostao przepdzone. Dzi, kiedy zmienia si kulturowa pozycja kina, akontakt zruchomym obrazem wrnych postaciach sta si wszechobecny, koncentracja na penometraowym lmie fabularnym jako dziele sztuki lmowej wydaje si ujciem zbyt wskim. Andrzej Gwd przekonuje, e badacz sytuujcy si wobszarze pokrewnym zdyscyplin, ktr zprzyzwyczajenia nazywamy lmoznawstwem, nie moe ju by (wycznie) ani opisywaczem lmw, ani lektorem biograi tych, co je zrobili jego poszukiwania powinny by ufundowane na intermedialnym dyskursie teoretycznolmowym 30. Dostrzegajc wspczesn rewolucj cyfrow, stalimy si te wraliwsi na rnorodno iodrbno krajobrazu medialnego przeszoci, azwaszcza na dziewitnastowieczn kultur wizualn. Zagadnienia te wczeniej stanowiy margines wnarracji, dla ktrej gwnym punktem odniesienia izwieczeniem dziejw bya zaciemniona sala, wktrej na ekranie odbyway si projekcje penometraowych lmw fabularnych z35-milimetrowej celuloidowej tamy 31. Ta rnorodno powoduje, zdaniem Thomasa Elsaessera, e wczesne kino mona postrzega jako klucz do paradygmatu nowych mediw. Przygldanie si za dynamice konwergencji idywergencji medialnej waciwej wyodrbnieniu si kina jako osobnej praktyki kulturowej oraz teoretyczne konsekwencje zuwiadomienia sobie nieliniowoci historii pozwalaj lepiej zrozumie wspczesne przejcie ku mediom cyfrowym. Std konceptualizacje, wktrych klasyczne
29 Tame, s. 23. 30 Andrzej Gwd, Przedmowa, [w:] tego (red.), Kino po kinie. Film wkulturze uczestnictwa, Ocyna Naukowa, Warszawa 2010, s. 7. 31 Zob. Andrzej Gwd, Kino po kinie lm po kinie, [w:] Andrzej Gwd (red.), Kino po kinie...
32
ZAWIzANIE AKCJI (WSTP) | 1
kino Hollywood pojawia si jedynie jako antrakt (Zielinski 32) whistorii form audiowizualnych, czy gromadzenie kolejnych dowodw na problematyczno najbardziej stereotypowej narracji olinearnej ewolucji kina od lmu niemego do dwikowego, od czerni ibieli do koloru, od 2-D do 3-D iod wizjera do ekranu. Std te zwrot ku drobiazgowym studiom przeomu medialnego zwizanego znarodzinami kina. Wostatnich latach, obok Nowej Historii Filmu iarcheologii mediw, wyranie zarysowuje si perspektywa nazywana Now Histori Kina 33 (anie tylko lmu). Reprezentanci tego programu postuluj powizanie historii kina zzproblemami
32 Siegfried Zielinski, Audiovisionen: Kino und Fernsehen als Zwischenspiele, Rowohlts Enzyklopdie, Reinbek 1989; wyd. ang.: Audiovisions: Cinema and Television as Entractes in History, prze. G. Cunstance, Amsterdam University Press, Amsterdam 1999. 33 Richard Maltby, Danil Biltereyst, Philippe Meers, Explorations in New Cinema History: Approaches and Case Studies, Wiley-Blackwell, Malden, Mass. 2011.
Il. 3. Widok oglny odzi od strony szosy Pabianickiej / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
33
tego programu postuluj powizanie historii kina zzproblemami istotnymi dla historii kultury czy historii spoecznej. Std zwrot ku badaniom recepcji przygldanie si roli, jak wcigu ostatniego wieku lmy odgryway wyciu rnych grup spoecznych, i jakwizay si zrozwojem nowoczesnych spoeczestw. Niewiele ztych ustale przedostao si do polskiej literatury. To, co Jacques Derrida nazwa archiwaln gorczk waciw zwrotowi historycznemu whumanistyce, wprzeciwiestwie na przykad do studiw nad sztukami wizualnymi 34 nie rozpalio jeszcze zbyt mocno polskiego lmoznawstwa. Marcin Adamczak rozpoczyna swj tekst bdcy prb rewizji kategorii autora, fundamentalnej dla perspektywy X Muzy, od obserwacji: Gdy porwna spisy treci dwch wydanych niedawno podrcznikw akademickich Teorii literatury XX wieku Anny Burzyskiej iMichaa Pawa Markowskiego oraz Historii myli lmowej Alicji Helman iJacka Ostaszewskiego okazuje si, e ich kolejne rozdziay traktuj wzasadzie oanalogicznych koncepcjach badawczych, zt rnic, ina gruncie reeksji nad lmem pojawiajsi one jako twrcze adaptacje, spnione okilka czy kilkanacie lat, is swoistym odbiciem teorii literackich, lozocznych lub psychologicznych 35. Autor Globalnego Hollywood zauwaa, e zbieno koczy si przy ostatnich rozdziaach, gdy wksice powiconej teorii literatury pojawiaj si ujcia spoeczno-kulturowe takie jak nowy historycyzm, ktre uznaj rol bada kontekstowych. Pokazuje to, e chocia na konieczno przemylenia pocztkw kina iteoretyczn wag tego zagadnienia wskazuj midzy innymi wspomniani ju Andrzej Gwd iTomasz Majewski, atake Mirosaw Filiciak 36
34Zob. Tytu roboczy: archiwum, katalog Muzeum Sztuki wodzi, d 2010 oraz Kultura Wspczesna 2011, nr 4. 35 Marcin Adamczak, Konstruujc Alfredw Hitchcockw, Kwartalnik Filmowy 2009, nr 6768, s. 56. 36 Mirosaw Filiciak, Media, wersja beta, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdask 2013 (wdruku), rozdz. Wparku rozrywki: granice mediw maszynopis udostpniony przez autora.
34
iMicha Pabi-Orzeszyna 37, zdobycze zwrotu historycznego nie s jeszcze obowizkowym elementem wrodzimej lmoznawczej skrzynce znarzdziami. Rewizjonistyczne, wiadome teoretycznie, spoeczno-kulturowe badania nad wczesnym, zwaszcza rodzimym 38 kinem, identykowane zNow Histori Filmu, znajduj si nadal poza akademickim mainstreamem. Sowem, gorczka archiww nie trawi polskiego lmoznawstwa 39. Wgwnym obszarze zainteresowania rodzimych historykw znajduje si lm fabularny jako obiekt interpretacji iforma sztuki. Widmo X Muzy wydaje si szczeglnie niebezpieczne wprzypadku badania pierwszych dekad kina. Nie jest od niego wolna najnowsza polska synteza historii lmu, aspirujca do miana kanonicznego podrcznika 40 , a take kluczowe opracowania dotyczce historii kina na ziemiach polskich.
37 Historie ewentualne iinne prowokacje dla historii lmu, referat wygoszony na konferencji Kino, ktrego nie ma (Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz, 2011), maszynopis udostpniony przez autora; Dawno temu przed Nanookiem. Czy wczesne kino niekcjonalne to przeszo podrzdna historiograi lmowej?, [w:] Dagmara Rode, Marcin Piekowski (red.), Metody dokumentalne wlmie. Wok lmu niekcjonalnego, Wydawnictwo Pastwowej Wyszej Szkoy Filmowej, Telewizyjnej iTeatralnej, d 2012. 38 Nie oznacza to jednak, e wartociowe badania nie s unas prowadzone oinnych badaczach ibadaczkach pisz wdalszej czci pracy. 39 Chciabym podkreli, e mam tu na myli badania najwczeniejszego okresu kina. 40 Tadeusz Lubelski, Iwona Sowiska, Rafa Syska (red.), Kino nieme, Universitas, Krakw 2008. Zob. krytyk projektu autorstwa Tomasza Majewskiego, Historia kina po liftingu, Kultura Wspczesna 2010, nr 2. Autor zwraca uwag, e przedsiwzicie to, mimo deklarowanej rewizji historycznolmowej, czsto wsposb implicytny powiela paradygmaty badawcze sprzed wielu dekad, charakteryzujce si niemal heglowskim zainteresowaniem logik rozwoju dziejw kina ihierarchi zjawisk wich obrbie, reprodukujc skonstruowany przed laty kanon lmw czy determinizm technologiczny, ktry kae uznawa przeom dwikowy za wan cezur historyczn. Wcentrum zainteresowania jest kinematograa narodowa (jeden zrozdziaw nosi tytu: Trzy europejskie kinematograe narodowe la belle epoque Francja, Wielka Brytania, Wochy) ikategoria autora. Otej ostatniej wkontekcie rozdziau Lumire iMlis: fotograf iiluzjonista inicjuj kinematograf Majewski pisze: wtej formie sylwetki inicjatorw kinematograi, su promowaniu modelu historiograi zpoowy lat 50., sprzedajc go co gorsza czytelnikom co nie jest ju wcale zabawne jako now optyk historyczn. Kluczowemu za dla najnowszych bada nad wczesnym kinem pojciu kina atrakcji powicona zostaa za raptem jedna kapsuka na marginesie gwnych wywodw.
35
Polskie badania wczesnego kina

Jednym zpierwszych 41 projektw badawczych dotyczcych pocztkw kina byy prace podejmowane wramach wieloletniego projektu Historia lmu polskiego, prowadzonego przez Zakad Historii iTeorii Filmu Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk pod kierownictwem Jerzego Toeplitza. Warto wspomnie, e by to szerszy element powojennego projektu instytucjonalnego iideologicznego majcego wzmocni pozycj lmu wkulturze polskiej oraz jego propagandowe oddziaywanie ispoeczn uyteczno. Mona tu rwnie wskaza na inne dziaania: oprcz zaoenia wytwrni lmowych to rwnie powstanie szkoy lmowej wodzi, powoanie na Uniwersytecie dzkim pierwszego polskiego lmoznawstwa, zaoenie Kwartalnika Filmowego ipopularnych czasopism lmowych takich jak Film oraz lmoteki. Projekt kodykacji pamici opolskiej kinematograi, ktry mia na celu dostarczenie ocjalnej opowieci orozwoju kina, wpisuje si wte zaoenia. Jednym zlarw wiedzy opolskim lmie miao by archiwum lmowe, innym jednostka badawcza dziaajca wramach PAN. Po wojnie dokumenty zaczto gromadzi warchiwum lmowym przy Szkole Filmowej wodzi, od jego powstania w1955 roku wCentralnym Archiwum Filmowym (od 1970 roku Filmoteka Narodowa). Po 1955 roku powstaa Redakcja Historii Filmu Polskiego zoona zWadysawa Banaszkiewicza, Aleksandra Jackiewicza, Bolesawa Lewickiego iJerzego Toeplitza, ktra ustalia zawarto trzytomowej historii polskiego lmu (warto podkreli lmu, nie kina). Cz powicona okresowi najwczeniejszemu, napisana przez Wadysawa Banaszkiewicza, wieloletniego dyrektora Filmoteki Narodowej, jest nie tylko podstawowym rdem danych faktogracznych, ale rwnie dominujc narracj opocztkach kina na ziemiach identykowanych zpniejsz Polsk 42.
41 Jeszcze wlatach pidziesitych tematem tym zajmowa si Wadysaw Jewsiewicki. Zob. m.in. Materiay do dziejw lmu wPolsce, Pastwowy Instytut Sztuki, Warszawa 1952; tego, Historia lmu polskiego. Wprowadzenie do historii polskiej kinematograi 1894-1939, Pastwowa Wysza Szkoa Teatralna iFilmowa, d 1959. 42 Wadysaw Banaszkiewicz, Witold Witczak, Historia lmu polskiego, Wydawnictwa Artystyczne iFilmowe, Warszawa 1989.
36
Zgodnie zzaoeniami metodologicznymi wszystkich tomw kada zsekcji miaa przyglda si trzem obszarom: mechanizmom powstawania iodbioru lmw, czyli trybowi produkcji irecepcji, twrczoci, awic samym lmom, oraz myli ikulturze lmowej danego okresu. Podstawowa warto tej publikacji ley wrzetelnym idrobiazgowym zebraniu (izarchiwizowaniu) danych faktogracznych. Proponowana narracja unika rwnie wartociowania, przedstawiania pocztkw kina jako formy bardziej prymitywnej, niedojrzaej lub takiej, ktra jeszcze nie odkrya swojej specyki. Gwny nacisk zosta jednak pooony na histori pionierw techniki lmowej iwynalazkw technicznych, aniewiele uwagi powicono sposobowi prezentowania lmw wkinach, konstrukcji programw kinowych izagadnieniu dystrybucji. Marginalnie potraktowano rwnie lmy niekcjonalne. Gwnym obszarem analizy ipodstaw do uoglnie jest Warszawa, bez uwzgldnienia odzi jako drugiego najwikszego orodka miejskiego wdawnej Kongreswce oraz mniejszych miejscowoci iterenw wiejskich. Pomimo wsplnego rozpatrywania wszystkich zaborw, stosowania anachronicznej kategorii lm polski czy pomijania zagadnienia cigoci kina wobec starszych form rozrywki, naley podkreli, e zaoenia metodologiczne tego przedsiwzicia, skupionego na badaniu kultury lmowej, pozostaj nadal zaskakujco aktualne. Kolejn istotn publikacj na temat pocztkw kina na ziemiach polskich jest ksika ladami tamtych cieni Magorzaty Hendrykowskiej wydana w1993 roku 43. Tytu pracy nasuwa skojarzenia zniezwykle wpywow ksik Life to those Shadows Nola Burcha, bdc jedn zpierwszych prb rewizji historii wczesnego kina. Te rewaloryzacje ireorientacje metodologiczne, ju bardzo widoczne wlatach osiemdziesitych, wniewielkim stopniu zostaj wtej ksice uwzgldnione. Jest to raczej kolejny przykad bada pozostajcych pod wpywem widma X Muzy. Autorka zadaje bardzo
43 Magorzata Hendrykowska, ladami tamtych cieni. Film wkulturze polskiej przeomu stuleci 1895-1914, Ocyna Wydawnicza Book Service, Pozna 1993.
37
wane pytanie ospoeczne funkcjonowanie lmu, ozwizek kina zprzemianami kulturowymi tego okresu. Bierze pod uwag kontekst sposobu prezentacji lmw: wygld kin, ukad programw kinowych, przyglda si rozwojowi kina wmaych iduych miastach wszystkich terenw porozbiorowych, analizuje rwnie publiczny dyskurs na temat kina. Materiau dostarczyy jej imponujce rozmachem kwerendy archiwalne, gwnie prasowe. Podstawowym zastrzeeniem, jakie mona sformuowa pod adresem ksiki, s dyskusyjne zaoenia teoretyczne. Problematyczne wydaj si trzy kwestie: przyjta denicja kultury, teleologiczna wizja historii oraz modernistyczne (amoe nawet romantyczne) residua analityczne. Starajc si umieci lm wkulturze polskiej przeomu wiekw, Hendrykowska przyjmuje elitarn, wartociujc denicj kultury. Gwnym obszarem jej zainteresowania jest relacja pomidzy kultur wysokoartystyczn akinem. Mona jednak odnie wraenie, e zabiera ona gos wsporach sprzed wieku, zamiast podda je problematyzacji. Podejmuje si obrony kina jako kultury popularnej, ale zelitarystycznego punktu widzenia. Wika si wwczesne wojny kulturowe, bronic kina przed etykietk rozrywki jarmarcznej, oraz w jaowe zpoznawczego punktu widzenia prby dowodzenia, e kultura popularna moe by niemal tak wartociowa jak wysoka. Po drugie winterpretacjach proponowanych przez autork bardzo wyrane jest przekonanie oteleologicznym charakterze rozwoju medium. Wczesny lm postrzegany jest jako forma bardziej prymitywna, niedoskonaa zapowied lmu wksztacie docelowym, waciwym kinu okresu klasycznego czy te kinu stylu zerowego. Po trzecie to, co nazywam modernistycznymi residuami, przejawia si chociaby wimplicytnym zaoeniu, e lm jako medium posiada swoje wewntrzne waciwoci, ktre naley jedynie odkry: [] wroku 1910, 1911 Capellani, Feuillade maj ju owiele gbsz wiadomo kina, wiedz, e adna prba uszlachetnienia lmu nie okae si skuteczn, jeli lm nie bdzie wykorzystywa sobie tylko waciwych moliwoci, jeli dobrowolnie zrezygnuje
38
ze swojej atrakcyjnoci44. Ztej przyczyny ksika ladami tamtych cieni, cho dostrzega istotny problem, wymaga krytycznej lektury oraz uzupeniajcych analiz, jeli chodzi omiejsce kina wkulturze przeomu wiekw. Wydaje si, e zastosowanie niewartociujcej denicji kultury popularnej iodniesienie si do dyskusji onowoczesnoci, zastosowanie takich poj, jak system rozrywkowy czy kino atrakcji pozwala lepiej uchwyci specyk zjawiska ni prba wpisania kina wporzdek kultury wysokiej imodernistyczn teori sztuki. Sformuowane wyej zastrzeenia nie zmieniaj faktu, e ustaleniom autorki wiele zawdziczam. Praca Hendrykowskiej, pionierska wobszarze badania wczesnej kultury lmowej oraz doborze materiau rdowego, zaja stae miejsce wliteraturze przedmiotu. Wduo mniejszym stopniu mona to powiedzie omao znanej prbie opisu pocztkw kina podjtej przez Kazimierza St. Michalewicza45. Rozprawa ta analizuje rda historyczne, ujmujc je zperspektywy semiotycznej jako akty wypowiedzi wiadczce ospoecznej funkcji lmu 46. Autor deniuje dwa obszary badania: prasowe wypowiedzi potoczne oraz wypowiedzi socjologiczne, starajc si zrekonstruowa dyskurs na temat kina wodniesieniu do takich zagadnie, jak kategoria ruchu, estetyczne, poznawcze czy moralne oceny kina. Szczeglnie ciekawym problemem jest relacja pomidzy kinem arodzc si socjologi polsk. Polskie rodowody lmu, mimo imponujcych rozmiarw zebranego materiau, trudno umiejscowi wszerszym horyzoncie reeksji nad wczesnym kinem. Uyte kategorie analityczne powoduj, e ustalenia trudno powiza zinnymi badaniami, alektur komplikuje pewna zawio stylu. Niemniej liczne jednostkowe obserwacje oraz przywoywany materia rdowy stanowi cenny wkad wbadania.
44 Tame, s. 177. 45 Kazimierz St. Michalewicz, Polskie rodowody lmu. Narodziny masowego zjawiska, Polska Agencja Ekologiczna, Warszawa 1998. 46 Tame, s. 7.
39
Wczesne kino jako kino narodowe?

Waciwa widmu X Muzy kategoria kina narodowego jest szeglnie problematyczna wodniesieniu do wczesnego rodzimego kina, gdzie ujawnia swoj skonstruowan natur. Wzwizku znieistnieniem pastwa polskiego zostaa ona przeksztacona wkino na ziemiach polskich47. Obszar deniowany jako ziemie polskie ustalony zosta jednak arbitralnie ibez eksplicytnego odniesienia do ideologicznego charakteru tej kategorii. Bezreeksyjne wczanie tego okresu wnarracj oprzeszoci kina narodowego wydaje si jednak co najmniej anachronizmem (aprzez to bdem metodologicznym), by nie rzec zabiegiem zzakresu polityki historycznej. Wszak wyobraone ziemie polskie stanowiy cz trzech rnych pastw. Filmy by wwczas dystrybuowane, pokazywane, aczasami nawet produkowane wramach trzech odmiennych systemw prawnych, ekonomicznych ikulturowych Imperium Rosyjskiego, Monarchii austro-wgierskiej iCesarstwa Niemieckiego itaki te powinien by horyzont bada historycznych. Ponadto wtakim ujciu ijest to zarzut uniwersalny wstosunku do historii narodowych historia gwnych orodkw wadzy podlega czsto uniwersalizacji jako historia caego opisywanego bytu. Uwidacznia si to wHistorii Filmu Polskiego, wktrej, jak wspominaem, historia wczesnego kina na ziemiach polskich jest wduym stopniu histori kina wWarszawie. Co wicej, wspomnieni autorzy wyodrbniaj rwnie lmy polskie, posikujc si, kryterium jzykowym. Tym samym poza ich gwnym obszarem zainteresowania znajduj si tytuy skierowane do publicznoci ydowskiej (jidysz), ktrych wiele powstao chociaby wwarszawskim Kantorze Sia Mordechaja Towbina. Azatem, jak wida, badanie wczesnego kina na ziemiach polskich czy te lmu polskiego wymaga odpowiedniej ideologicznej ostronoci, aby moe rwnie zmiany optyki.
47 Tak perspektyw prezentuj dwa omwione polskie opracowania: Wadysaw Banaszkiewicz, Witold Witczak, Historia filmu polskiego ; Magorzata Hendrykowska , ladami tamtych cieni...
40
Mona pody za ciekawym rozwizaniem tego problemu przez Jana Sow, ktry zaproponowa, aby nie pisa oPolsce, lecz oPolsce48 , ianalogicznie sformuowa program badania Historii Kina Polskiego. Innym rozwizaniem jest przyjcie perspektywy lokalnej. Wraz ze zwrotem przestrzennym ipamiciowym whumanistyce lokalnej czy te oddolnej zaczto zwraca uwag, e historia ma wymiar przestrzenny, zawsze ma swoje miejsce (history always takes place)49. Narracja historyczna powinna bra pod uwag, e przestrze ma znaczenie. Wprzypadku historii kina polskiego oznacza to, e zamiast narracji ujmujcej rozwj abstrakcyjnego tworu, jakim jawi
48 Jan Sowa, Fantomowe ciao krla. Peryferyjne zmagania znowoczesn form, Universitas, Krakw 2012. 49 Zob. Magdalena Saryusz-Wolska, Spotkania czasu zmiejscem. Studia opamici imiastach, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011. Przykadem analizy dotyczcej lokalnego kontekstu, uwzgldniajcej aspekt przestrzenny jest Kacpra Pobockiego, The Cunning of Class...
Il. 4. Fabryki i domy w okolicach ul. Piotrkowskiej / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
41
si kino polskie pocztku XX wieku, wprowadzona zostaje narracja pokazujca jego rozwj wkonkretnych miejscach. Zamiast tworzenia generalnych historii kina wperspektywie narodowej waciwsze jest zawenie optyki ikonstruowanie przestrzennie osadzonych, lokalnych bd regionalnych mikrohistorii. Wtym kierunku zdaj si i systematycznie prowadzone badania historii kina na lsku pod auspicjami Andrzeja Gwodzia 50. Podobnie sytuowa mona wykazujce rn wiadomo teoretyczn monograe lmowego Lwowa51, Wrocawia 52, Krakowa53, Poznania54 czy odzi 55. Wszystkie te prace pozwalaj uwiadomi sobie, e history takes place, e nie mona bada przeszoci bez uwzgldnienia przestrzennego wymiaru narracji historycznej. Wtym kierunku id rwnie wswoich poszukiwaniach.
50 Wkontekcie bada najwczeniejszego okresu historii kina szczeglnie istotne s nastpujce artykuy: Weronika Jaglarz, Widzowie lat pierwszych. Zzagadnie recepcji wczesnego kina na Grnym lsku, [w:] A. Gwd (red.), Filmowcy ikiniarze, Rabid, Krakw 2004; Magorzata Kaganiec, Wrd Bytomskich przybytkw X Muzy, [w:] A. Gwd (red.), Filmowcy ikiniarze; Weronika Jaglarz, Dziesita muza wGliwicach pierwsze lata irozwj, [w:] A. Gwd (red.), Historie celuloidem podszyte. Zdziejw X muzy na Grnym lsku iwZagbiu Dbrowskim, Rabid, Krakw 2005; Piotr Hnatyszyn, Zdziejw lmowego Zabrza, [w:] A. Gwd (red.), Historie celuloidem podszyte...; Andrzej Dbski, Pierwsze pokazy lmowe we Wrocawiu, [w:] A. Gwd (red.), Historie celuloidem podszyte... 51 Barbara Gierszewska, Kino ilm we Lwowie do 1939 roku, Wydawnictwo Akademii witokrzyskiej, Kielce 2006. 52 Andrzej Dbski, Historia kina we Wrocawiu wlatach 1896-1918, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2009. 53 Zbigniew Wyszyski, Filmowy Krakw 1896-1971, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1975; Andrzej Urbaczyk, Cyrk Edison: pierwsze kino Krakowa, 19061912, Krakowski Dom Kultury, Centrum Sztuki Filmowej, Krakw 1985; tego, Kinematograf na scenie: Pierwsze pokazy lmowe wKrakowie XI-XII 1896, Krakowski Dom Kultury, Centrum Sztuki Filmowej, Krakw 1986. 54 Magorzata Hendrykowska, Marek Hendrykowski, Film wPoznaniu iWielkopolsce 1896-1996, Ars Nova, Pozna 1996. 55 Hanna Krajewska, ycie lmowe odzi wlatach 1896-1939, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa d 1992, dalej jako F. Praca ta stanowi cenny przyczynek do bada nad pocztkami kina wodzi. Autorka zidentykowaa znakomit wikszo materiaw rdowych na ten temat, poczwszy od materiaw prasowych, przez materiay archiwalne, czsto nieoczywiste, jak akta policmajstra miasta odzi, po wspomnienia, tworzc swoisty katalog informacji.
42
Model teoretyczny: podwjne narodziny kina

Chciabym przepdzi widmo X Muzy wyj poza perspektyw wysokoartystyczn, skoncentrowan na tekcie lmowym inarracji narodowej. Zamiast historii generalnej proponuj lokaln, zamiast artystycznej popularn, zamiast historii lmu histori kina. Thomas Elsaesser wyrni trzy gwne obszary zainteresowania archeologii mediw (wodniesieniu do kina): histori technologii (np. arkuszy celulozowych czy krzya maltaskiego)56, histori rnych form ekranowej sztuki projekcji (fantasmagorie, pokazy latarni magicznej)57 oraz histori kina jako publicznego wystpu irozrywki 58. Swj wywd sytuuj wtym trzecim obszarze. Andr Gaudreault iPhillippe Marion, ktrych teori wykorzystuj, podobnie jak Rick Altman iwielu innych badaczy zobszaru Nowej Historii Filmu, postuluj uhistorycznienie wczesnego kina. Przekonuj do przygldania si kontekstowi kulturowemu, wktrym ruchome fotograe si rozwijay, wczane wobrb ju solidnie umocowanych praktyk kulturowych. Wwczas jak twierdzi Andr Gaudreault problematyzacji ulegaj nawet same fundamentalne kategorie pre-kina ( pre-cinema) iwczesnego kina (early cinema)59. Po pierwsze, jego zdaniem, pre-cinema to zbyt oglny termin, ktry wrzuca wszystkie zjawiska kulturowe z badanego okresu do jednego worka, podporzdkowujc je dyskursowi uprzywilejowujcemu kino jako jego mniej istotn zapowied. Anie mona tych zjawisk traktowa jako niezrnicowanej magmy. Po drugie, bdem jest,
56 Zob. np. M.J. Punt, Early Cinema and the Technological Imaginary, University of Amsterdam, London 2000. Online: http://dare.uva.nl/en/record/86563 (30.03.2013). 57 Zob. np. Siegfried Zielinski, Archeologia mediw. Ogbokim czasie technicznym, prze. K. Krzemie, Ocyna Naukowa, Warszawa 2010. 58 Thomas Elsaesser, Nowa Historia Filmu jako archeologia mediw, prze. G. Nadgrodkiewicz, Kwartalnik Filmowy 2009, nr 6768, s. 22. 59 Andr Gaudreault, The Diversity of Cinematographic Connections in the Intermedial Context of the Turn of the 20th Century, [w:] Simon Popple, Vanessa Toulmin (red.), Visual Delights. Essays on the Popular and Projected Image, in the 19th century, Flicks Books, Trowbridge 2000.
43
jego zdaniem, ostre oddzielanie pre-kina iwczesnego kina. Dla historii kina istotniejsza jest nie technologia, ale praktyka kulturowa (dlatego pytanie oto, kto wynalaz kino, nawet jeli nie okazuje si le postawione, to przestaje by istotne). Wczesnego kina nie mona jeszcze postrzega jako kina waciwego, tego, ktre wyksztacio si okoo 1910 roku: [...] jeli wczesne kino nie jest jeszcze kinem, to dlatego, e [] tak zwane wczesne kino jest zasadniczo nadal itylko pre-kinem! To lekcja trudna do przyswojenia, zwaszcza dla historykw kina...60 pisze Gaudreault. Dostpno nowej technologii nie zmienia radykalnie utartych ludzkich zachowa izwyczajw. To stopniowy proces ipodobnie jak wynalezienie mikroskopu nie oznacza automatycznie stworzenia mikrobiologii, tak wynalezienie kinematografu nie powouje do ycia kina 61. Zanim kino stao si autonomicznym medium, nie tylko podlegao wpywom innych mediw isfer kulturowych popularnych na przeomie XX wieku, ale zarazem byo pokazem magicznym, feeri, variet [caf concert-act], pokazem wodewilowym, latarni magiczn tutti quanti 62. Konsekwencj uznania takiego stanu rzeczy jest porzucenie ostrego podziau na pre-kino iwczesne kino iprzyjcie perspektywy panoramicznej iretrospektywnej, badanie kina wkontekcie jego intermedialnoci ipokrewnych mu praktyk kulturowych, nie tylko technik iluzji optycznych, ale rwnie pokrewnych formatw rozrywkowych. Dlatego przyjmuj zaoenie opodwjnych narodzinach kina. Wcigu ostatnich trzydziestu lat wieloaspektowej krytyce poddana zostaa linearna wizja historii lmu/kina wraz zprzekonaniem, e moliwe jest odkrycie pocztkowego punktu, od ktrego wyprowadza mona narracj oewolucji tego zjawiska. Zakwestionowano twierdzenia takie jak to, e kino narodzio si w1895 roku wchwili publicznej projekcji aparatu braci Lumire lub e pierwsze kino na ziemiach polskich zaoyli w1899 roku wodzi bracia Wadysaw
60 Tame, s. 13. 61 Tame, s. 12. 62 Tame, s. 14.
44
iAntoni Krzemiscy. Zamiast tego zaproponowane zostay modele, ktre oferuj bardziej zoone wyjanienie rozwoju kina jako medium masowego, takie jak koncepcja podwjnych narodzin medium Gaudreaulta iMariona zastosowana do badania rozwoju kina, fotograi ikomiksu63 oraz historiograi kryzysowej Ricka Altmana stworzonej, aby opisa rozwj kina dwikowego64. Oba modele zakadaj, e proces wyaniania si kina by powolny inie sposb wyznaczy adnej satysfakcjonujcej cezury pocztkowej. Zanim kino rozpoznane zostao jako nowe pole instytucjonalne czy medium, zanim uzyskao swoj tosamo, aparat kinematograczny postrzegany by jako uzupenienie istniejcych praktyk wizualnych iperformatywnych skadajcych si na nowoczesn kultur atrakcji. Gaudreault iMarion: Utosamia narodziny medium zwynalazkiem technologii, ito nie tylko wprzypadku kina, to ulega grande illusion. Pomimo atrakcyjnoci nowego urzdzenia, pomimo jego statusu nowinki technologicznej, medium byo wwczas uywane do robienia tych samych starych rzeczy65. Funkcjonowao przede wszystkim jako nowa forma prezentacji istniejcych ju formatw rozrywkowych: pokazw magicznych, fars, panoram, wystaw osobliwoci czy pokazw wdrownych showmanw. Dopiero wraz zinstytucjonalizacj kino uzyskao status osobnego wyrazistego obszaru posiadajcego wasn specyk, co wizao si rwnie zustaleniem jednej obowizujcej nazwy. Dlatego, jak twierdz Gaudreault iMarion, medium zawsze rodzi si dwa razy: raz jako technologia, drugi raz jako instytucja. Pierwsze narodziny charakteryzuje wykorzystywanie technologii wistniejcych ju praktykach, drugie wyanianie si medium jako autonomicznego pola wykorzystujcego moliwoci stwarzane przez now technologi66. Doprecyzowujc swj model, badacze przekonuj, e zamiast mwi
63 Andr Gaudreault, Philippe Marion, The Cinema as aModel for the Genealogy of Media, Convergence 2002, nr 8. 64 Rick Altman, Silent Film Sound, Columbia University Press, New York 2004. 65 Andr Gaudreault, Philippe Marion, The Cinema as aModel..., s. 1314. 66 Tame, s. 1314.
45
onarodzinach medium, aprzynajmniej tym, co charakteryzuj jako jego drugie narodziny, lepiej mwi ojego konstytucji. Owo drugie przyjcie na wiat nie jest bowiem, jeli uwzgldni rwnie kontekst spoeczno-kulturowy, anie jedynie technologiczny, jednorazowym wydarzeniem moliwym do umiejscowienia wczasie idatowania. Konstytucj medium badacze charakteryzuj jako stopniowo zachodzcy proces, na ktry skadaj si trzy momenty. Przyporzdkowuj im triad poj. Historia wczesnego kina byaby zatem przejciem od pojawienia si aparatury technologicznej (appearance), przez wyonienie si kultury ruchomych obrazw (emergence), po konstytucj instytucji medialnej (constitution)67. Wypracowawszy za taki model na przykadzie kina, badacze testuj go take wodniesieniu do fotograi ikomiksu68. Wpodobnym duchu Rick Altman argumentuje, e kino to znak kulturowy, byt skonstruowany spoecznie, anie dany raz na zawsze ihistorycznie niezmienny. Chocia dzisiaj mamy wmiar jasne wyobraenie na temat tego, czym jest kino, powinnimy pamita, e jako nowa technologia miao ono charakter bardzo nieokrelony. Altman efektownie zauwaa, e nowe technologie zawsze rodz si bez imienia69. Patrzc na kino jako konstrukt spoeczny, argumentuje Altman, odkrywamy, e technologia, ktr nazywamy dzi kinem, przez ponad dekad bya zupenie inaczej postrzegana przez wspczesnych. [...] to, co obecnie retrospektywnie uznajemy za kino, wowym czasie stanowio szereg dosy odmiennych fenomenw przenikajcych si zju istniejcym medium70. Wswoich wczesnych latach projektowane ruchome obrazy ujmowane byy na wiele rnych, czsto sprzecznych, sposobw. Iwanie zpowodu tej wielorakiej tosamoci okrelenie daty narodzin staje si niemoliwe, ametafora narodzin wprzypadku kina okazuje si
67 Tame, s. 14. 68 Andr Gaudreault, Philippe Marion, AMedium Is Always Born Twice, Early Popular Visual Culture 2005, nr 3, s. 415. 69 Rick Altman, Silent Film..., s. 19. 70Tame.
46
nieadekwatna. To, co chcemy postrzega jako narodziny, jest raczej rdowym kryzysem tosamoci. Kryzys taki, jak proponuje Altman, skada si ztrzech etapw: wielorakiej identykacji (multiple identication) nowej technologii, sporu ojurysdykcj ( jurisdictional conict), oto, jak powinna wyglda waciwa tosamo, iwkocu doprecyzowania rozwiza (overdetermined solutions) okrelajcych charakter medium. Kryzys tosamoci przejawia si wkwestii terminologii charakteryzujcej nowy wynalazek, statusu prawnego itechnologii, atake praktyk prezentacji. Technologia, ale rwnie nomenklatura, sposoby prezentacji oraz oczekiwania widzw konstytuuj si stopniowo. Model podwjnych narodzin kina ihistoriograi kryzysowej, odkrelajcy dynamik iwielokierunkowo procesu konstytucji medium, pozwala, jak sdz, wyjani, jak nowe technologie staj si oswojonymi towarami ilegitymizowanymi mediami. Zjawisko to demonstruj wmikroskali, na przykadzie odzi.
Struktura pracy
Wykorzystujc omwione wyej ujcia, opisuj proces konstytucji lub spoecznej konstrukcji kina tak, jak dokonywaa si ona wodzi wokresie od mniej wicej ostatniej wierci XIX wieku do wybuchu Iwojny wiatowej. Staram si uchwyci przejcie od ogldania ruchomych fotograi do kinomanii idominacji kina wmiejskim systemie rozrywkowym, prbujc odpowiedzie na pytania: 1 Jak wygldao miejsce kina wodzi wfazie emergencji, bez imiennoci, wczasie, kiedy nie byo jeszcze czego takiego jak kino, akinematograf wykorzystywany by przez istniejce instytucje rozrywkowe wdotychczas stosowanych formatach? 2 Jak wygldao przezwycienie kryzysu tosamoci iwyonienie si kina jako osobnego segmentu brany rozrywkowej? Optyk instytucjonaln warto uzupeni ozagadnienia zwizane zrecepcj. Donald Crafton, zauway, e badania widowni
47
wczesnego71 kina koncentruj si przede wszystkim na USA (chocia wszybkim tempie powstaj studia dotyczce Europy, Azji iinnych regionw wiata) ipotrzebna jest prawdziwie midzynarodowa reeksja nad publicznoci wczesnych lmw72. Wzwizku ztym pragnc przyczyni si do rozwoju debaty na ten temat do postawionych wyej dwch pyta dodaj trzecie: 3 Kto wwczas chodzi na lmy wodzi ijak wyglda publiczny odbir kina? Tak zadane pytania okreliy struktur pracy. Wrozdziale pierwszym, Nowa Historia Kina, opisuj ewolucj bada nad wczesnym kinem, ktre doprowadziy do wyonienia si nowych perspektyw badawczych, iwskazuj gwne problemy oraz dyskusje, rozwijajc wtki nakrelone we wstpie. Wrozdziale drugim, Kultura Atrakcji, szkicuj swoist map miasta atrakcji, podejmuj prb opisu wczesnego systemu rozrywkowego tak, jak wyglda on tu przed pojawieniem si kina. Rozdzia trzeci, Kinematograf! Sensacyjna atrakcja wspczesnoci, skupia si na fazie emergencji. Pokazuj wnim, jak wykorzystywano kinematograf jako jedn zatrakcji wwidowiskach rnorodnoci, wczajc pokazy lmowe wprogram numerowy, ijak powoli stawa si on osobn form rozrywki. Ostatnia cz, Kinomania, charakteryzuje rne aspekty instytucjonalizacji kina jako autonomicznej praktyki kulturowej. Tym samym opowiadam dzieje kina wMiecie Atrakcji przekonujc, e nie ma czego takiego jak jego pocztek bo kino rodzio si dwa razy ie wrealiach peryferyjnej modernizacji kino, podobnie jak wiele innych importw zcywilizacyjnego centrum, byo silnie powizane ztymi grupami spoecznymi, ktre mogy uczestniczy wprocesach konsumpcji, oraz zwyobraeniami onowoczesnym miejskim stylu ycia.
71 Pisz onich szerzej wnastpnym rozdziale. 72 Donald Crafton, Audiences: Research Issues and Projects, [w:] Richard Abel (red.), Encyclopaedia of Early Cinema, Routledge, Florence 2004. s. 64. Dalej jako EEC.
48
rda
Wprzemowie do pierwszego tomu Historii Filmu Polskiego Toeplitz wspomina oprzedwojennym zbiorze reysera Ryszarda Biskego, ktry zgromadzi usiebie cae skrzynie programw, aszy, fotosw, pism iwycinkw lmowych73. Kolekcj przejo pniej pastwo, powierzajc j Radzie Naczelnej Przemysu Filmowego wPolsce. Wczasie wojny zbiory te zaginy, prawdopodobnie zostay zniszczone przez Niemcw jako bezwartociowe. Powojenne prby ocalenia dziedzictwa lmowego okazay si bardziej skuteczne, ale losy rde na temat wczesnego kina przypominaj nam, e proces znikania przeszoci da si spowolni, lecz nie zatrzyma. Podczas poszukiwa materiaw do niniejszego projektu uderzyy mnie zwaszcza dwa przykady: losy wspomnie kinooperatora Wadysawa Gralaka i Aktualnoci zWystawy Rzemielniczo-Przemysowej. Po wojnie powsta Zwizek Zawodowy Pracownikw Kultury iSztuki, wktrym dziaaa Komisja Historyczna dokumentujca wspomnienia najstarszych zwizkowcw. Zebrane przez Komisj wspomnienia Wadysawa Gralaka zpracy jako kinooperator wdzkim kinie Odeon cytuje Hanna Krajewska. Jest to ostatni lad po tym materiale. Wiele trudu zajo mi odnalezienie instytucji kontynuujcej po transformacji ustrojowej dziaanie ZZPKiS. Okazao si, e nieskatalogowane materiay istniej znajduj si wwarszawskiej siedzibie zwizku ale wspomnienia Gralaka oraz dziewi teczek okolejnych sygnaturach, prawdopodobnie wszystkie zawierajce materiay dzkie, znikny inikt nie potra zrekonstruowa ich losw. Drugi przykad dotyczy materiau lmowego. Wpoowie 2008 roku dotarem do prywatnego kolekcjonera posiadajcego dupnegatyw zdj dokumentalnych zWystawy Rzemielniczo-Przemysowej, ktra odbya si wodzi w1912 roku. Byo to wydarzenie doniose dla polskiej spoecznoci odzi, ktra moga wten sposb zamanifestowa swj udzia wsferze produkcji przemysowej, co byo wane ze wzgldu na dominacj gospodarcz innych grup etnicznych, zwaszcza Niemcw. To moe
73 Jerzy Toeplitz, Przedmowa, [w:] Historia lmu polskiego..., s. 8.
49
rwnie wyjania fakt zachowania si tej akurat tamy. Wpuszce na lm znajdowa si raport Dziau Kontroli Technicznej Wytwrni Filmw Fabularnych wodzi datowany na 6 kwietnia 1960 roku74. Wynikao zniego, e dupnegatyw, opatrzony tytuem Prby archiwalne, wyprodukowany zosta przez Wydzia Obrbki Tamy. Nie udao mi si ustali, jak materia tra do Wytwrni ani jak przeszed wprywatne rce. Mona jedynie przypuszcza, e pochodzi on ze zlikwidowanego wlatach dziewidziesitych archiwum WOT, zktrego wiele materiaw podobno zagino75. Inny los czeka materiay gromadzone latami przez Wadysawa Jewsiewickiego. Te niedawno przeszy wprywatne rce76. Nie sposb powiedzie, jakie archiwalia zostay stracone, ajakie jeszcze znajduj si poza publicznymi instytucjami gromadzcymi dziedzictwo kulturowe. Azatem zuwagi na okolicznoci historyczne dostpne rda s bardzo fragmentaryczne. Nie zachoway si praktycznie adne akta handlowe, korespondencja, dokumenty prawne, ulotki, plakaty czy ikonograa, nie wspominajc osamych lmach, zwaszcza niefabularnych. Dysponujemy jedynie wspomnianymi dwoma materiaami dokumentalnymi (zokoo dwudziestu wyprodukowanych do 1916 roku) aktualnociami zWystawy Rzemielniczo-Przemysowej wodzi w1912 roku. Badania opieram zatem na analizie najlepiej dostpnego rda, czyli prasy, zarwno tej popularnej (jak Dziennik dzki, Lodzer Zeitung, Rozwj, Kurier dzki)77, jak inielicznych zachowanych numerw prasy branowej (np. Kino, Teatr iSport bd Nowiny Sezonu). Omawianego tematu dotykaj rwnie fragmenty wspomnie ipamitnikw. Niezwykle cenne
74 Raport nr 956 wykonany na podstawie zlecenia nr 1346 przez Punkt Kontrolny nr 5, Wytwrnia Filmw Fabularnych wodzi, 1960. 75 Od samego kolekcjonera dowiedziaem si, e tam wyrzucio na mieci jedno zdzkich muzew, nie Muzeum Kinematograi. Nie udao mi si jednak uzyska nazwy tej instytucji. 76 Uzyskaem niepotwierdzon informacj, e materiay s wposiadaniu gdyskiego studia lmowego Harpoon Films. 77 WBibliotece Uniwersytetu dzkiego iArchiwum Pastwowym wodzi znajduj si dzienniki wjidysz zaledwie zkilku miesicy.
50
materiay znale mona waktach rosyjskiej administracji. Akta Wydziau Budowlanego iWydziau Administracyjnego Guberni Piotrkowskiej, cho niepene, zawieraj liczne plany architektoniczne. Akta Policmajstra Miasta odzi podania, raporty zinspekcji oraz dokumentacj rozmaitych zaj iincydentw, ktre zwizane byy zdziaalnoci kin iinnych instytucji rozrywkowych78. Mniej tradycyjnym rdem informacji s dla mnie ilustrowane kartki pocztowe 79. Zpewnoci ztych fragmentw potuczonej wazy nie mona dokona jej penej rekonstrukcji, ale wierz, e obraz bdzie na tyle kompletny, aby da wyobraenie obogactwie przeszoci. Rozpoczn jednak od przyblienia dyskusji, ktre tocz si wrd badaczy wczesnego kina.
78 Szczeglnej trudnoci nastrcza wielojzyczny charakter rde. Ocjalne dokumenty pisane byy wurzdowym jzyku rosyjskim, reklamy za ukazyway si wprasie wjzyku polskim, niemieckim ijidysz. 79 Byy one jednym zprzejaww szalestwa widzialnoci ielementem popularnej kultury wizualnej przeomu XIX iXX wieku. Ambicj kadej wikszej miejscowoci byo posiadanie wasnego zestawu widokwek. Prezentowano na nich to, co dane miejsce miao wpowszechnym przekonaniu najlepszego, dlatego badanie starych pocztwek pozwala odtworzy topogra emocji, zrekonstruowa mentaln map miast.
Il. 5. Fabryka Poznaskiego przy ul. Ogrodowej / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
Rozdzia
1
Nowa Historia Kina. Zwrot kulturowy wlmoznawstwie
[Wakat]
item zaoycielskim bada nad wczesnym kinem, czsto
przywoywanym wliteraturze, staa si konferencja Midzynarodowej Federacji Archiww Filmowych (LaFdration Internationale des Archives du Film FIAF), ktra odbya si w1978 roku wBrighton. Byo to pierwsze spotkanie lmoznawcw iarchiwistw lmowych zorganizowane na tak wielk skal. Pod egid FIAF najwiksze archiwa wiata zaprezentoway okoo piciuset lmw wyprodukowanych wlatach 19001906. Wrd pokazanych tam obrazw znalazo si wiele wieo odrestaurowanych, niektre wywietlono po raz pierwszy od ponad siedemdziesiciu lat. Moliwo obejrzenia setki nowych lmw wwersjach najbliszych pierwotnym wywoaa bez maa rewolucj wbadaniach nad wczes nym kinem, dajc impuls do wielu oywionych debat. Konferencja wBrighton znalaza swoj kontynuacj wimprezie Le Giornate del Cinema Muto, odbywajcej si corocznie od 1982 roku wPorderone we Woszech, iorganizowanej co dwa lata konferencji Domitor. Owocem tego typu spotka byy liczne publikacje, zktrych najwikszy oddwik uzyskay przywoywane do dzi Film Before Grifth pod redakcj Johna Fella 1 oraz Frame, Space, Narrative pod redakcj Thomasa Elsaessera 2. Od tego czasu wiele si wydarzyo. szybciej rozwijajcym si dziaem lmoznawstwa. Jak sygnalizowaem we wstpie, przywoujc Williama Uricchio, do wzrostu zainteresowania wczesnym kinem przyczyni si uatwiony dostp do rde, ale rwnie nowe inspiracje teoretyczne. Porzucono
1 John L. Fell (red.), Film Before Grifth, University of California Press, Los Angeles 1993. 2 Thomas Elsaesser (red.), Early Cinema: Space, Frame, Narrative, British Film Institute Publishing, London 1990.
Dzi badania wczesnego kina s bodaj najbardziej podnym inaj-
54
NOWA HISTORIA KInA. ZWROT kULTUROWY W FILMOznAWSTWIE | ROZDZIA 1
modernistyczn perspektyw X Muzy na rzecz uj zainspirowanych studiami kulturowymi, Nowym Historyzmem czy histori spoeczn. Niniejszy rozdzia daje krtkie sprawozdanie znajwaniejszych dyskusji wobrbie bada nad wczesnym kinem, sytuujc je wkontekcie przemian paradygmatw historiograi lmowej.
Wersja standardowa ijej wrogowie

David Bordwell, badacz zainteresowany przede wszystkim estetyk lmu, twierdzi, e zwrot ku pocztkom kina spowodowany zosta przez poszukiwania adekwatnego sposobu opisania zmian icigoci wstylu lmowym 3. WOn the History of Film Style amerykaski lmoznawca zaproponowa historyczn typologi teorii lmowych. Ujmuje ona nastpujce po sobie paradygmaty czy te, jak je nazywa Bordwell, programy badawcze oferujce kolejne hipotezy wyjaniajce ewolucj stylu lmowego od pierwszych teoretycznych reeksji nad kinem, przez teorie zkrgu Andr Bazina itak zwanej nowej francuskiej krytyki lmowej, a po pniejszych badaczy dcych do rewizji tradycyjnej narracji ohistorii lmu. Posu si ni wswoim omwieniu. Pocztkowo wczesnym kinem interesowano si jedynie wkontekcie technik projekcyjnych ilmowych. Wmodelu, ktry mona nazwa determinizmem technologicznym, za najwaniejszy czynnik rozwojowy uznawano innowacyjne rozwizania techniczne dokonywane przez wielkich innowatorw, takich jak Georges Mlis, Thomas Edison czy W.L.K. Dickson. Ujcie to, zwane przez rewizjonistycznych historykw kina, Roberta Allena iDouglasa Gomeryego, teori wielkich mw (Great Men Theory), kazao nam wyobraa sobie histori jako cig okrzykw Eureka wznoszonych bladym witem przez samotnych wynalazcw, jak to zoliwie przedstawiaj wspomniani autorzy4. Wnarracji takiej, konstruowanej wstecznie jako
3 David Bordwell, On the History of Film Style, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1997. 4 Robert Allen, Douglas Gomery, Film History: Theory and Practice, McGraw-Hill, New York 1985, s. 110.
ROZDZIA 1 | NOWA HISTORIA KInA. ZWROT kULTUROWY W FILMOznAWSTWIE
55
ewolucyjny cig zjawisk prowadzcy do teraniejszoci, istotne byy tylko te wynalazki ici wynalazcy, ktrzy posuwali kino ku obecnemu zaawansowaniu technologicznemu. Dzieje innowacji technologicznych, nieustraszonych pionierw iwielkich arcydzie skadaj si na to, co David Bordwell nazywa podstawow opowieci (Basic Story) ohistorii lmu5 Perspektywa ta skupiona jest na legitymizowaniu lmu jako sztuki iwypracowywaniu kolejnych technik pozwalajcych osign wiksz sprawno narracyjn kina. Georges Mlis (efekty magiczne), Edwin Porter (akcja rwnolega), David W. Grifth (retrospekcje, monta analityczny), Szwedzi (odkrycie potgi naturalnego krajobrazu), francuscy impresjonici (poetycko), niemieccy ekspresjonici (zerwanie zrealizmem), radziecka szkoa montau, by wymieni tylko niektrych, wyznaczaj kolejne innowacje stylistyczne prowadzce do wzrostu artystycznego poziomu kina. Korpus tytuw, reyserw iszk narodowych utrwalony przez opowie podstawow dalej relacjonuj narracj Bordwella wszed wskad modernistycznej wersji standardowej (Standard Version) historii lmu (ktrej residua nazwaem we wstpie widmem X Muzy). Wramach jej zaoe [...] historia stylistyczna nie bya traktowana po prostu jako szereg innowacji. Historycy twierdzili, e styl lmowy mona rozumie jako rozwj ku odkryciu wewntrznych waciwoci kina. Do linearnej koncepcji postpu stylistycznego historycy dodali odkrywania potencjau medium6. Zaoenie to jest jednym zpodstawowych przekona modernistycznej reeksji nad sztuk. Wczesne teorie lmowe Ricciota Canuda, Hugo Mnsterberga, Rudolfa Arnheima czy Erwina Panofskiego awPolsce Karola Irzykowskiego staray si znale odpowied na pytanie, jakie specyczne dla medium lmowego czynniki powoduj, e moemy uzna je za form sztuki, anie jedynie narzdzie reprodukcji rzeczywistoci. Zgodnie ztym ujciem wczesne lmy nie rozpoznaway jeszcze swojego potencjau artystycznego, pozostajc albo mechaniczn rejestracj zdarze (lumierowskie actualits), albo slmowanym teatrem niedodajcym adnych specycznie
5 Zob. David Bordwell, On the History..., s. 1327. 6 Tame, s. 27.
56
lmowych efektw. Nie potray rwnie, jak twierdzono, opowiada bardziej zoonych historii ani oddawa skomplikowanych cigw przyczynowo-skutkowych. Dopiero Narodziny Narodu Davida W. Griftha (The Birth of the Nation, 1916, 3 530 m, 165 min.), gdzie zastosowano monta rwnolegy, niemoliwy do powtrzenia na scenie, uznano, jak przekonuje Bordwell, za pierwszy lm prawdziwie lmowy. Kreacyjny potencja kamery imontau wyznacza kierunek odkrywania natury medium wcelu wypracowywania bardziej efektywnych narzdzi narracyjnych. Zgodnie ztym ujciem nieme kino pod koniec lat dwudziestych osigno szczyt potencjau twrczego. Wprowadzenie dwiku zburzyo tak wizj ewolucji stylu lmowego. Wielu teoretykw ikrytykw stwierdzio jak gosi popularne powiedzenie e kino umaro na dwik. Robert Brassilach iMaurice Bardche, autorzy pracy Histoire du cinma (1935)7 uznawanej przez Bordwella za najbardziej reprezentatywny przykad wersji standardowej, ktry wpyn midzy innymi na ksztat kolekcji Museum of Modern Art wNowym Jorku, opisali ewolucj kina jako stopniowe pozbywanie si naleciaoci teatralnych. Nadejcie dwiku miao za by krokiem wty, powrotem do teatru. Autorzy pozostawiali otwartym pytanie, czy uda si wypracowa specyczn estetyk kina dwikowego, podejrzewali jednak, e wzmoone naciski komercyjne spowoduj, e stworzenie prawdziwie artystycznego dziea stanie si bardzo mao prawdopodobne8. Wpodobnym duchu mimo znacznych rnic winterpretacji wielu kwestii szczegowych, chociaby roli tak zwanej Szkoy zBrighton pomijanej przez par francuskich historykw utrzymana bya synna Histoire gnrale du cinma GeorgesaSadoula9, jedna znajbardziej wpywowych uj historii kina. Jak zauwaa Bordwell, jeszcze pod koniec lat siedemdziesitych wpowanych akademickich ujciach niemego iwczesnego lmu dwikowego dominowa korpus tytuw
7 Robert Brassilach, Maurice Bardche, Histoire du cinma, Editions Andr Martel, Paris 1948 (iinne wydania). 8 Tame, s. 39. 9 Georges Sadoul, Histoire generale du cinema, t. 16, Denol, Paris 19731975.
57
iperiodyzacja wprowadzone wkanonicznych ujciach wersji standardowej10. Reyserzy inurty ujte wtych narracjach (poszerzone oautorw kina powojennego) skadaj si na kanon kina reprodukowany do dzi wwielu podrcznikach, na przegldach lmowych iwprogramach popularnych kursw historii lmu11. Pierwszy bardziej systematyczny sprzeciw wobec wersji standardowej zosta sformuowany nadal relacjonuj narracj Bordwella zaraz po II wojnie wiatowej przez grup modych francuskich krytykw skupionych wok Andr Bazina. Autorzy ci, wychowani ju na kinie dwikowym, mieli zupenie inne spojrzenie na histori lmu. Dla nich punktem odniesienia nie byy lmy sprzed przeomu dwikowego, lecz wspczesne im kino amerykaskie czy woskie, masowo pokazywane wCinmathque Franaise isetkach cin clubs, dostarczajce naocznego dowodu, e historia kina jeszcze si nie skoczya. Modzi krytycy nie cenili eksperymentw formalnych przedwojennej awangardy, ponad kreacyjne moliwoci montau przedkadajc estetyk bardziej przejrzystego kina popularnego ifaworyzujcego rzeczywisto decoupage. Najlepszym przykadem takiego mylenia jest teoria ontologicznego realizmu Bazina12. Bazin zakwestionowa linearn wizj rozwoju lmu jako samodoskonalenia si medium na rzecz wizji dialektycznej, jak j nazywa Bordwell, wktrej cieray si tendencje stylistyczne reprezentowane przez reyserw wierzcych wobraz iwierzcych wrzeczywisto, niemniej faworyzujc reprodukcyjn funkcj lmu13. Wnieco podobnym duchu, chocia wopozycji do Bazina, pisali ogarnici cinphili modzi krytycy zCahiers du cinma glory10 Por. Tomasz Majewski, Historia kina po liftingu, Kultura Wspczesna 2010, nr 2. 11 Na temat kodykacji iupowszechniania korpusu lmw skadajcych si na wersj podstawow zob. David Bordwell, On the History..., s. 2127. 12 Andr Bazin, Film irzeczywisto, prze. B. Michaek, Wydawnictwa Artystyczne iFilmowe, Warszawa 1963. 13 Zob. tame, rozdz. Against the Seventh Art: Andr Bazin and the Dialectical Program, s. 4682. Por. Donato Totaro, Andr Bazin: Part 1, Film Style Theory in its Historical Context, Offscreen July 2003, <www.horschamp.qc.ca/new_offscreen/bazin_intro.html> (30.04.2013).
58
kujcy autorw kina popularnego, takich jak Howard Hawks, Otto Preminger czy Alfred Hitchcock, idziaanie wobszarze mise-en-scne jako kwintesencj lmowoci.
Krytyka ideologiczna
Powojenny rozkwit kina eksperymentalnego stworzy zapotrzebowanie na now narracj, ktra zrelatywizowaaby kino stylu zerowego, dowartociowujc alternatywne praktyki lmowe. Krytyki formuowane zperspektywy semiotycznie podbudowanego marksizmu uderzay zkolei wkino gwnego nurtu, prezentujc je jako buruazyjny konstrukt ideologiczny forsujcy zafaszowany obraz rzeczywistoci, ktry nie jest niczym wicej ni zestawem przygodnych kodw. Jean-Louis Comolli pisa oideologii tego, co widzialne iatakowa tradycyjne narracje: Dla historykw-estetykw wrodzaju Mitryego oraz teoretykw takich jak Bazin, ktrzy dali si ponie wyjanianiu lmowego pisania iewolucji jzyka lmowego za pomoc postpw techniki, [...] konieczne byo, by cay techniczny aparat kina zdawa im si tak naturalny, tak oczywisty, e pytania dotyczce jego przydatnoci icelu (czemu suy) pozostaway cakowicie przysonite przez jego wykorzystanie (jak si nim posugiwa)14. Demaskujc ideologiczny wymiar aparatu kinematogracznego, Comolli odwoa si do pocztkw kina. Udowadnia, e gbia ostroci, powszechnie wykorzystywana wpierwszych latach rozwoju kina (midzy innymi we Wjedzie na stacj La Ciotat braci Lumire (Larrive dun train La Ciotat, 1896, 15 m, 1 min.), znikna na dugi czas nie zpowodw technologicznych, jak twierdzi Jean Mitry, lecz ideologicznych jako zbdna wprocesie produkcji
14 Jean-Louis Comolli, Maszyny widzialnego, zang. prze. A. Piskorz iA. Gwd, [w:] Andrzej Gwd (red.), Widzie, myle, by, Universitas, Krakw 2001, s. 455.
59
efektu rzeczywistoci15. Comolli posuy si wczesnym kinem wargumentacji na rzecz ideologicznego wymiaru reprezentacji lmowej idowartociowania tego, co si takiej reprezentacji opiera wytwarza lepot bdc istot tego, co widzialne iodziera nas ze zudze. Zpodobnych pobudek, jednak duo bardziej szczegowo, pocztkami kinematograi zainteresowa si Nol Burch. Opisujc alternatywny styl pierwszych lmw, pokazywa wzgldno absolutystycznych aspiracji kina gwnego nurtu. Aby ukaza pozorn uniwersalno tych zasad, Burch zwrci si ku estetycznym tradycjom kina japoskiego oraz pocztkom kinematograi. Argumentowa przeciw pogldowi, e wczesne kino byo naiwnie teatralne ie postp jzyka lmowego skada si zserii naturalnych ineutralnych ideologicznie usprawnie. Chodzio oto, by pokaza, e jzyk kina waden sposb nie jest naturalny, afortiori, e nie jest wieczny, e ma swoj histori ie jest produktem Historii pisa po latach Burch16. Przekonywa, e reguy stylistyczne maj swoj spoeczn ipolityczn histori zwizan zkapitalistycznymi spoeczestwami Zachodu. Kino iluzjonistyczne wspierane przez klas redni isystem kapitalistyczny okreli mianem Instytucjonalnego Trybu Reprezentacji (IMR Institutional Mode of Representation)17. Prawida stylu zerowego (motywacja psychologiczna bohaterw, struktury narracyjne, zasady montaowe itd.) maj, jego zdaniem, charakter ideologiczny, aich celem jest utwierdzanie obrazu wiata faworyzowanego przez buruazj. Twierdzi on, e wlatach 18941914, kiedy IMR nie uzyska jeszcze pozycji dominujcej, kino miao charakter
15 Tame, s. 459. Nie znaczy to jednak, jak twierdzi Comolli, e gbia ostroci izwizany zni sposb odwzorowania jest neutralny. Gbia ostroci stanowi nie tylko znak podporzdkowania owym kodom reprezentacji oraz historiom iideologiom [zwizanym zklasyczn perspektyw .B.], ktre zkoniecznoci je okrelaj inimi kieruj, lecz wsposb oglny sygnalizuje, e kino samo generuje aparat ideologiczny poprzez owe kody isystemy reprezentacji [...]. Tame, s. 457. 16 Nol Burch, Life to Those Shadows, University of California Press, Berkeley 1990, s. 2. 17 Wicej na temat IMR zob. Bordwell, On the History..., s. 95-102.
60
antyiluzjonistyczny. Praktyki lmowe ztego okresu charakteryzuje jako prymitywny tryb reprezentacji (PMR Primitive Mode of Representation)18. PMR mia okrela (idowartociowywa) swoisto wczesnego kina, wskazujc na jego autonomiczno ibrak koniecznoci postrzegania go jako etapu wewolucji ku formom bardziej rozwinitym. WPMR, zdaniem Burcha, lmy skaday si zjednego bd kilku tableaux ujtych wplanie oglnym, arelacje przestrzenne iczasowe pomidzy nastpujcymi po sobie obrazami nie byy jasno okrelone. Punkt narracyjnej fokalizacji pozostawa zewntrzny wobec bohaterw, brakowao cigoci narracyjnej idramaturgicznych punktw kulminacyjnych. Teksty Burcha byy jedn zpierwszych systematycznych prb dowartociowania wczesnego kina. Dowartociowanie to miao jednak wesprze krytyk ideologiczn kina gwnego nurtu przeomu lat pidziesitych iszedziesitych. Std pewne teleologiczne skrzywienie. Wiele propozycji Burcha nie daje zjawiskom zprzeszoci autonomii jako historycznie swoistym bytom, lecz ujmuje je jako preguracje samowiadomego iautoreeksyjnego powojennego kina eksperymentalnego. Dzi taka tendencja jest poddawana krytyce, niemniej jego badania przyczyniy si do rewizji tradycyjnej opowieci ohistorii lmu istanowi wany punkt whistorii historiograi lmowej.
Rewizjonistyczna Historia Filmu

Dziki atwiejszemu dostpowi do archiww ilicznym programom restauracji ikonserwacji znaczco zwikszy si korpus materiaw, ktre mona byo podda analizie. Moliwo dokadniejszej analizy lmw zaowocowaa opracowaniem chronologicznej listy innowacji technologicznych iprzemian zbiorowych norm tworzenia lmw (struktura ujcia ijego zwizek znarracj, inscenizacja kadru, monta itd.). Dokadna analiza pozwolia Barryemu Saltowi stwierdzi
18 Zob. Nol Burch, APrimitive Mode of Representation, [w:] Thomas Elsaesser (red.), Early Cinema: Space..., Por. tego, Life To Those Shadows.
61
na przykad, e David W. Grifth nie by pionierem montau rwnolegego wystpujcego wowym czasie ju dosy powszechnie19. Analizom Salta zarzucano jednak linearne, ewolucyjne rozumienie historii stylu lmowego, przejawiajce si we wprowadzeniu kategorii przeytku (evolutionary dead-end ) na okrelenie rozwiza, ktre zostay zarzucone wpniejszym rozwoju stylu lmowego. Takie teleologiczne podejcie uniemoliwia pene zrozumienie wczes nej kultury lmowej, abrak zainteresowania lepymi uliczkami historii lmu zubaa iznieksztacania obraz historii kina 20. Grupa badaczy nazwana rewizjonistami poddaa krytyce ujcia teleologiczne (oraz wogle moliwo napisania powszechnej historii stylu lmowego) na rzecz analiz mikrohistorycznych uzupeniajcych badanie estetyki lmu okonteksty technologiczne, ekonomiczne ispoeczne. Wskutek ich docieka wobrb zainteresowania lmoznawcw weszy obszary zwizane ze zjawiskami uprzemysowienia istandaryzacji rozrywki oraz formami spdzania czasu wolnego wytworzonymi wskutek oddziaywania procesw modernizacyjnych. Badacze zakwestionowali przewiadczenie, e tekst lmowy dostarcza koniecznych iwystarczajcych danych potrzebnych do jego interpretacji. Rwnorzdnym obok lmw przedmiotem zainteresowania staa si prasa zepoki, lokalne akta sdowe, plany zagospodarowania miast, umowy handlowe czy akta patentowe. Efektem bada jest midzy innymi niemal ju dzi kanoniczna ksika The Classical Hollywood Cinema Janet Staiger, Kristin Thompson iDavida Bordwella 21. Najbardziej wyczerpujce ujcie teoretyczne rewizjonistycznej historii lmu prezentuje za chyba Film History. Theory and Practice Roberta Allena iDouglasa
19 Zob. Barry Salt, Film Form 1900-1906, [w:] Thomas Elsaesser (red.), Early Cinema. Space... oraz tego, Styl itechnologia lmu: historia ianaliza, t. 13, prze. A. Helman, Pastwowa Wysza Szkoa Filmowa, Telewizyjna i Teatralna, d 2003. 20 Zob. Simon Popple, Joe Kember, Early Cinema. From the Factory Gate to Dream Factory, Walliower Press, London 2004, s. 3233. 21 David Bordwell, Janet Staiger, Kristin Thompson, The Classical Hollywood Cinema: Film Style and Mode of Production to 1960, Columbia University Press, New York 1985.
62
Gomeryego22. Rewizji poddano rwnie pocztki kina 23. Badacze zwrcili uwag, e na wczesne kino mona patrze nie jako na form prymitywn, ale inaczej ni Burch, ktry widzia wczesne kino jako antycypacj kina eksperymentalnego najbardziej zaawansowan zdziewitnastowiecznych form rozrywki, ktra speniaa wszystkie stawiane jej wymagania. Rewizjonici prowadzili drobiazgowe badania lmw zuwzgldnieniem ich uwarunkowa demogracznych, ekonomicznych, przemysowych itechnologicznych oraz intertekstw medialnych: wodewilu iinnych popularnych rozrywek, takich jak penny arcades, pokazy medyczne czy podre Halea24 (nie absolutyzujc zwizkw lmu zliteratur iteatrem). Kluczowa okazaa si znajomo pierwotnych wersji lmw. Najbardziej znanym przykadem jest chyba nowa interpretacja ycia amerykaskiego straaka (Life of an American Fireman, re. Edwin S. Porter, John S. Fleming, 1904, 130 m) dokonana przez Charlesa Mussera na podstawie znalezisk warchiwach. Dotar on do zgoszonej do opatentowania wersji lmu (wczeniej badacze opierali si na kopii przechowywanej wMuseum of Modern Art wNowym Jorku), dziki czemu odkry, e lm oryginalnie posiada zupenie inn struktur narracyjn, ni dotychczas sdzono. Poar prezentowano najpierw zzewntrz, apniej od wewntrz, anie naprzemiennie jak wwersji przechowywanej wmuzeum. Okazao
22 Robert Allen, Douglas Gomery, Film History... 23 Sprawozdanie zdziaalnoci rewizjonistw wczesnej historii lmu podaje Bordwell wOn the History of Film Style wrozdziale Piecmeal History. Zob. te wstp Thomasa Elsaessera, Early Cinema: From Linear History to Mass Media Archaeology, [w:] tego, Early Cinema: Space...; rozdz. Approaches to Early Cinema, [w:] Simon Popple, Joe Kember, Early Cinema: From Factory Gate Wjzyku polskim dostpny jest artyku Donalda Craftona omawiajcy zaoenia iproblematyk rewizjonizmu, zwaszcza stanowiska badawcze Burcha, Mussera, Gunninga, Gaudreaulta iAbla. Zob. tego, 1895-1905: Problemy wczesnego kina, prze. P. Sitarski, [w:] Jan Rek, Elbieta Ostrowska (red.), Kino ma 100 lat. Dekada po dekadzie, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 1998; Thomas Elsaesser, Nowa Historia Filmu jako archeologia mediw, prze. G. Nadgrodkiewicz, Kwartalnik Filmowy 2009, nr 6768 24 Zob. Raymond Fielding, Hales tours: Ultrarealism in the Pre-1910 Motion Picture, [w:] John L. Fell (red.), Film before Grifth, University of California Press, Berkeley 1983.
63
si, e lm glorykowany za prekursorskie zastosowanie montau rwnolegego mia wistocie bardzo prost konstrukcj, adotychczas obowizujca wersja historii lmu opieraa si na faszywych przesankach 25. Zbadanie wczesnych praktyk ekspozycyjnych iprodukcyjnych, warunkw projekcji iodbioru akompaniamentu muzycznego, typw ekranw, azwaszcza roli antreprenera rzucio nowe wiato na ocen wczesnego kina. Musser doszed midzy innymi do wniosku, e prezentera naleaoby traktowa raczej jako penoprawnego autora ze wzgldu na jego swobod wskadaniu programu zlmw jednoujciowych (montau) ikontroli nad tym, co nazwalibymy dzi postprodukcj 26. Coraz wicej uwagi zwraca si na kulturowe, ekonomiczne, spoeczne, etniczne igenderowe uwarunkowania tworzenia iogldania lmw we wczesnym okresie kinematograi27. Nie sposb wtym krtkim opracowaniu zarysowa wszystkich dyskusji iobszarw badawczych nowej historiograi. Porzucajc typologi Bordwella, skupi si tutaj na czterech zagadnieniach: koncepcji kina atrakcji, tezie onowoczesnoci, badaniach lmw niekcjonalnych ibadaniach widowni.
25 Zob. David Bordwell, On the History, s. 129. Por. Charles Musser, Before the Nickelodeon: Edwin S. Porter and the Edison Manufacturing Company, University of California Press, Berkeley 1991. 26 Musser zakwestionowa rwnie typologi trybw produkcji lmowej zaproponowan przez Janet Staiger wThe Classical Hollywood Cinema. Dowodzi, e nie dominowa wwczas operator (cameraman system of production wedug Staiger), lecz model oparty na wsppracy wielu osb. Zob. Charles Musser, Pre-Classical American Cinema: Its Changing Modes of Film Production, [w:] Richard Abel (red.), Silent Film, Athlone, London 1996. Por. Simon Popple, Joe Kember, Early Cinema from Factory Gate..., s. 4244. 27 Zob. np. Lauryn Rabinovitz, For the Love of Pleasure: Women, Movies and Culture in Turn-of-century Chicago, Rutgers University Press, Fredericksburg 1998 czy Gregg Bachman, Thomas J. Slater (red.), American Silent Film. Discovering Marginalized Voices, Souther Illionois University Press, Carbondale Edwardsville 1997; Miriam B. Hansen, Babel and Babylon: Spectatorship in American Silent Film, Harvard University Press, Cambridge Mass. 1994.
64
Nowe obszary iperspektywy

Kino atrakcji
Jako ram integrujc szereg bada mikrohistorycznych iszczegowych analiz najczciej przyjmuje si koncepcj kina atrakcji. Termin ten zosta upowszechniony przez Toma Gunninga dla charakterystyki kina sprzed okoo 1906 roku28. Model ten, nawizujcy do montau atrakcji Siergieja Eisensteina, zwraca uwag na kluczow cech odrniajc wczesne kino od kina fabularnej integralnoci (cinema of narrative integration)29. Waciwe temu pierwszemu krtkie nienarracyjne porcje przyjemnoci wizualnych, niezwykych widokw, gagw, trikw itym podobnych scenek, maj charakter ekshibicjonistyczny cechuje je zyczno rodem zteatru sensacji Grand Guignol30. Wswoich pocztkach lm by jednym, nienajwaniejszym, znumerw skadajcych si na pokaz rozrywkowy. Taki kontekst instytucjonalny wpyn na waciwoci wczesnych lmw: podkrelanie aktu demonstrowania (anie opowiadania); obecno elementw zaskoczenia iszoku dowiadczanych przez widowni (anie przyjemnoci zobserwowania rozwoju fabuy); angaowanie widza podczas produkcji znaczenia
28 Zob. Tom Gunning, The Cinema of Attraction: Early Cinema. Its Spectator and the Avant-Garde, Non-Continuity, Continuity, Discontinuity: ATheory of Genres in Early Film; Primitive Cinema: AFrame-up? or the Tricks on Us, [w:] Thomas Elsaesser (red.), Early Cinema: Space, Frame, Narrative... oraz Now You See It, Now You Dont: The Temporality of The Cinema of Attractions, [w:] Richard Abel, Silent Film... Por. Tom Gunning, Cinema of Attractions, [w:] Richard Abel (red.), Encyclopedia of Early Cinema, Routledge, London New York 2004; Wanda Strauven, Introduction to an Attractive Concept, [w:] teje (red.), The Cinema of Attractions Reloaded, Amsterdam University Press, Amsterdam 2007. Por. Andr Gaudreault, Teatralno narracyjno itrickowo. Oceniajc kino GeorgesaMlisa, [w:] Magorzata Hendrykowska (red.), Wcieniu braci Lumire. Europejscy historycy lmu opocztkach kina, Wydawnictwo Ars Nova. Pozna 1995. 29 Zob. przypis nr 72 w: Tomasz Majewski, Modernizmy iich losy, [w:] tego (red.), Rekonguracje modernizmu. Nowoczesno ikultura popularna, Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne, Warszawa 2009, s. 4344. 30 Donald Crafton, 1895-1905: Problemy..., s. 23.
65
(anie jego kontemplatywny odbir), chociaby poprzez spogldanie postaci wkamer. Do kategorii kina atrakcji odwouj si wkolejnych rozdziaach 31.
Teza onowoczesnoci
Gunning jest jednym znajbardziej znanych zwolennikw badania kina wkontekcie przemian spoeczno-kulturowych zwanych nowoczesnoci. Od koca lat osiemdziesitych akademicy zainspirowani pismami Siegfrieda Kracauera iWaltera Benjamina zaczli rozwija ich intuicje iobserwacje dotyczce zwizkw kina inowoczesnoci. Badacze ci mona tu wskaza rwnie Anne Friedberg, Leo Charneya, Miriam Hansen, Vaness Schwartz, Lauren Rabinovitz iBena Singera zaczli si zastanawia nad powizaniami wczesnego kina isensorycznego rodowiska nowoczesnego miasta zpnodziewitnastowiecznymi wynalazkami zwizanymi ze zmian sposobw dowiadczania czasu iprzestrzeni (na przykad podczas podry pocigiem), atake zinnymi elementami kultury wizualnej zaawansowanego kapitalizmu (domami towarowymi, muzeami, reklamami ulicznymi)32. Ta perspektywa badawcza jest dobitnym przykadem dokonujcego si zwrotu kulturowego wbadaniach nad lmem. Niejako modelowym zarwno ze wzgldu na kompleksowo ujcia nowych perspektyw, jak iprzez dbao ostaranne empiryczne motywowanie tez przykadem nowej historiograi jest monumentalna ksika Richarda Abla Cin Goes to Town. French cinema 1896-191433.
31 Warto te odnotowa popularno kategorii atrakcji wopisach lmw wspczesnych jako sposobu uchwycenia odejcia kina od wyznacznikw klasycznego kina Hollywood, dominacji spektaklu nad narracj. 32 Zob. Leo Charney, Vanessa Schwarz (red.), Cinema and the Intervention of Modern Life, University of California Press, Berkeley 1995; Murray Pomerance (red.), Cinema and Modernity, Rutgers University Press, Fredericksburg 2006; Ben Singer, Melodrama and Modernity. Early Sensational Cinema and Its Contexts, Columbia University Press, New York 2001; Lauryn Rabinovitz, Electric Dreamland: Amusement Parks, Movies, and American Modernity, Columbia University Press, New York 2012. Por. Tomasz Majewski (red.), Rekonguracje modernizmu... 33 Richard Abel, The Cin Goes to Town. French cinema 1896-1914, University of California Press, Berkeley Los Angeles London 1998.
66
Abel scharakteryzowa francuski przemys lmowy, demonstrujc jego wiodcy wpyw na rozwj wczesnego kina iznaczenie jako jednego znajwaniejszych przemysw kultury. Ukaza francuskie kino wkontekcie imperializmu ekonomicznego pastwa ispecycznej sytuacji spoecznej ipolitycznej panujcej we Francji doby III Republiki, azwaszcza roli kultury masowej wksztatowaniu si tosamoci narodowej. Scharakteryzowa przejcie od kina atrakcji do kina narracyjnego, uwzgldniajc czynniki prawne, ekonomiczne, polityczne iideologiczne. Unikajc prostego determinizmu, zanalizowa zoon sie powiza pomidzy sfer produkcji, dystrybucji iwywietlania lmw, oferujc drobiazgowy opis zarwno przemiany architektury kin, jak iestetyki lmw. Podejcie waciwe badaczom poszukujcym zwizkw kina inowoczesnoci spotyka si zkrytyk bardziej tradycyjnie nastawionych lmoznawcw, zaniepokojonych czstym, jak twierdz, brakiem zakorzenienia wempirii inadmiernymi uoglnieniami dokonywanymi przez tych badaczy. David Bordwell uwaa zwolennikw tezy onowoczesnoci (modernity thesis34), jak etykietuje t perspektyw, za zakamuowanych przedstawicieli krytykowanej przez niego Wielkiej Teorii Wszystkiego (SLAB Theory) spod znaku marksizmu ipsychoanalizy. Ich dziaania nazywa p-zwrotem historycznym (Historical Half-Turn), zdu doz zoliwoci piszc: Wielu niedawnych autorw, ktrzy teraz chlubi si swoim zatoniciem warchiwach, uczyo si na pami Wielkiej Syntagmatyki iprbowao zrozumie, oco chodzi wfazie lustra, wczasach gdy Balio iGomery [rewizjonistyczni historycy lmu .B.] przewijali mikrolmy iprzerzucali strona po stronie zakurzone papiery35. Modernici zkolei zarzucaj Bordwellowi upraszczajce podejcie do skomplikowanych kwestii lozocznych. Polemiki zwizane zzasadnoci szerokich uoglnie teoretyczno-lmowych
34 David Bordwell, On the History, s. 139149. 35 David Bordwell, Film and the Historical Return, DavidBordwell.net <www. davidbordwell.net> (30.04.2013).
67
iteoretyczno-kulturowych wodniesieniu do wczesnego kina trwaj iich zrelacjonowanie wykracza poza moliwoci tego opracowania 36.
Filmy niekcjonalne
Kolejnym nowym obszarem, ktry chciabym pokrtce omwi, jest wczesny lm niekcjonalny, ktry dugo pozostawa poza zainteresowaniem nie tylko historykw dokumentu, ale rwnie badaczy wczesnego kina. Niemal kanoniczne dzi prace Documentary: AHistory of the Non-ction Film Erika Barnouwa z1974 roku37 oraz Non Fiction Film. ACritical History Richarda M. Barsama z1973 roku38 obie kilkukrotnie wznawiane pocztek historii dokumentu lokuj wtwrczoci Roberta Flahertyego. Zkilkudziesiciu lat historii kinematograi poprzedzajcych aktywno tego reysera autorzy interesuj si jako prehistori dokumentu gwnie lmami zwytwrni braci Lumire oraz (Barsam) kronikami wojennymi, mimo e twrczo niefabularna dugo przewaaa wprodukcji kinematogracznej. Kino niefabularne wykluczono jednak podwjnie, bo rwnie wgronie badaczy wczesnego kina. Pozostawao ono chociaby poza zainteresowaniem uczestnikw konferencji wBrighton, ktrzy skupili si na dzieach fabularnych. Jeszcze w1995 roku oraz na kolejnych konferencjach Domitor wprogramie lmowym prawie nie byo produkcji niefabularnych. Jak przekonuje Stephen Bottomore, gwnym archiwistycznym powodem takiego stanu rzeczy by utrudniony dostp do lmw niekcjonalnych oraz olbrzymie trudnoci zidentykacj poszczeglnych realizacji, gdy powstaway one wniewielkiej liczbie kopii inie reklamowano ich szeroko wprasie39. Jednak jako
36 Relacj zdebaty zuwzgldnieniem argumentw obu stron zdaje Ben Singer wrozdz. Making Sense of the Modernity Thesis, [w:] tego, Melodrama and Modernity... 37 Erik Barnouw, Documentary: AHistory of the Non-ction Film, Oxford University Press, New York 1974. 38 Richard M. Barsam, Fiction Film. ACritical History, E.P. Dutton & Co., New York 1973. 39 Stephen Bottomore, Rediscovering Early Non-Fiction Film, Film History 2001, vol. 13, nr 2.
68
gwny teoretyczny powd takiego braku zainteresowania Bottomore wymienia dominujce wrd wikszoci badaczy przekonanie oartystycznej iautonomicznej naturze lmu wogle, czyli wanie widmo X Muzy. Twierdz pisze Bottomore e model ten zdominowa wikszo dyskusji ipism na temat lmu niekcjonalnego a do dzisiaj. Zakada on, e jeli lm dokumentalny nie jest sztuk, to jest niczym, atym samym, e adne p r a w d z i w e dokumenty nie powstay przed 1920 rokiem40. Jeden zpierwszych teoretykw gatunku, Paul Rotha, za pionierskie dokumenty uznawa Nanooka zPnocy (Nanook of the North, 1922, 79 min.) Roberta Flahertyego, eksperymenty Digi Wiertowa, lm Berlin. Symfonia Wielkiego Miasta Waltera Ruttmanna (Berlin: Die Sinfonie der Grosstadt, 1927, 74 min.) czy Poawiaczy ledzi Johna Griersona (Drifters, 1929, 49 min.). Wpodobnym kierunku poday wszystkie wane publikacje dotyczce historii lmu dokumentalnego, koncentrujce si jedynie na najsynniejszych tytuach tworzonych przez wybitnych autorw41. Trawelogi, lmy przemysowe, reklamy, lmy naukowe czy aktualnoci nie byy uznawane za prawdziwe dokumenty, poniewa nie posiaday personalnego odcisku twrcy, stanowicego przesank Griersonowskiej twrczej interpretacji rzeczywistoci. Wykluczany przez wersj standardow ipniejsze paradygmaty badawcze wczesny lm niekcjonalny stanowi bia plam historiograi a do poowy lat dziewidziesitych. Niemniej jak przekonuje Bottomore w wywodzcy si zmodernizmu paradygmat wysokoartystyczny jest nadal czstym sposobem pisania oruchomym obrazie, abadacze i zwaszcza krytycy koncentruj si na tych wytworach, ktre uzna mona za sztuk42.
40 Tame, s. 160. 41 Zob. tame, s. 160161. Por. Paul Rotha, Documentary Film, Faber and Faber, London 1936, s. 77. 42 Potwierdza to na przykad artyku Jadwigi Hukovej Nieme kino dokumentalne, [w:] Tadeusz Lubelski, Iwona Sowiska, Rafa Syska (red.), Kino nieme, t.1, Universitas, Krakw 2009. Okresowi sprzed twrczoci Flahertyego autorka powica raptem trzy wstpne akapity.
69
Jak argumentuje ten sam badacz, krytykowany pogld wpywa rwnie na sposb prezentacji wczesnych lmw na festiwalach iwarsztatach, ktre chciay zmieni ten stan rzeczy. Przede wszystkim bdem byo grupowanie lmw wbloki tematyczne na podstawie podobiestw stylistycznych, co przeczyo sposobowi ukadania programw kinowych wepoce. Ponadto zakadano, e do ich zrozumienia nie potrzeba adnych dodatkowych informacji. [...] jeli lmy s postrzegane jako dziea sztuki, moe si wydawa, e posiadaj one immanentn warto estetyczn, odrbn od kontekstu ich powstania, ie mona je bada jako cig obrazw bez adnej historii43. Tymczasem, jak przekonuje Bottomore, warto wczesnych lmw niekcjonalnych nie ley wich stylistyce, ale raczej wzawartoci informacyjnej. Wymaga to jednak zupenie innych metod badawczych, gdy zawodz tu tradycyjne sposoby analizy. Filmy niekcjonalne od okoo 19031905 roku 44, czyli od czasu, kiedy produkcja fabularna zdominowaa kinematogra, nie ulegy prawie adnej ewolucji stylistycznej ani warsztatowej. Inaczej ni wprzypadku lmw fabularnych ztego okresu, wktrych ledzi moemy zmiany wmontau, technikach owietlenia, grze aktorskiej itd., materiay non-ction praktycznie nie ewoluoway, co wizao si midzy innymi zich postpujc marginalizacj wprogramach lmowych, gdzie funkcjonoway jako dodatek (nadprogram) do lmw fabularnych. w brak przemian stylistycznych zmusi badaczy zajmujcych si estetyk formy lmowej do wypracowania nowych kategorii opisu, takich jak estetyka widoku zaproponowana przez Toma Gunninga 45. Wczesn produkcj niekcjonaln opisuje si rwnie zperspektywy krytycznokulturowej ipolitycznej zzastosowaniem midzy innymi teorii feministycznych czy postkolonialnych. Za przykad tej ostatniej
43 Stephen Bottomore, Rediscovering..., s. 166. 44 Toczy si dyskusja na temat waciwej cezury. 45 Zob. Tom Gunning, Before Documentary: Early Non-Fiction Films and the View Aesthetic, [w:] D. Hertogs, N. de Klerk (red.), Uncharted Territory: Essays on Early Nonction Film, Nederlands Filmmuseum, Amsterdam 1997.
70
perspektywy mona uzna teksty Alison Grifths, ktra analizuje wykorzystanie lmowych reprezentacji obszarw kolonialnych wdyskursie politycznym inaukowym 46. Szczeglnym przypadkiem s tu badania nad lmami lokalnymi 47. Wanym impulsem, ktry zwrci uwag badaczy na rol zaniedbywanych dotd lmw niekcjonalnych we wczesnej produkcji lmowej, byo odnalezienie w1994 roku wWielkiej Brytanii archiwum Mitchella iKenyona. Wtrakcie porzdkowania piwnicy pod sklepem zartykuami fotogracznymi wstarym przemysowym miecie Blackburn odkryto 830 puszek znitrocelulozowymi negatywami lmowymi wzapiecztowanych pojemnikach 48. Odkrycie to zwikszyo liczb lmw zlat 19001913 znajdujcych si wzbiorach National Film and Television Archive o20 procent. Wcelu opracowania znaleziska zorganizowano szeroko zakrojony projekt badawczy koordynowany przez British Film Institute, polegajcy na odrestaurowaniu ikrytycznym opisie materiaw49. Konieczne okazao si stworzenie nowych poj do opisu poetyki wczesnych lmw niekcjonalnych. Pracownicy spki Sagara Mitchella iJamesa Kenyona wlatach 18971922 przemierzali hrabstwa Lancashire iWest Yorkshire, dokonujc rejestracji lmowych lokalnych wydarze zprzeznaczeniem do wywietlania na objazdowych jarmarkach. Filmowali robotnikw opuszczajcych fabryki, kibicw igraczy podczas imprez sportowych, uczestnikw wit kalendarzowych
46 Alison Grifths, wiatu wiat pokazujemy: wczesne trawelogi jako etnograa na ekranie, prze. . Biskupski, M. Pabi, [w:] Dagmara Rode, Marcin Piekowski (red.), Metody dokumentalne wlmie, Pastwowa Wysza Szkoa Filmowa, Telewizyjna iTeatralna, d 2012. 47 Zob. Uli Jung, Local Views: aBlind Spot in the Historiography of Early German Cinema, Historical Journal of Film, Radio and Television 2002, nr 3; Martin Loiperdinger, The Audience Feels Rather at Home...: Peter Marzens Localization of Film Exhibition in Trier, [w:] Frank Kessler, Nanna Verhoeff (red.), Networks of Entertainment : Early Film Distribution 1895-1915, John Libbey Publishing, Chesham 2007. 48 Na temat samego odkrycia zob. John K. Walton, Nowe spojrzenie na wczesn histori brytyjskiego kina archiwum Mitchella iKenyona, prze. G. Nadgrodkiewicz, Kwartalnik Filmowy 2005, nr 52. 49 Zob. Vanessa Toulmin, Patrick Russel, Simon Popple (red.), The Lost World of Mitchell and Kenyon, British Film Institute Publishing, London 2004.
71
religijnych, wojskowych, rozrywkowych pochodw, demonstracji iinnych zgromadze. Dziki temu materiay te mog dzi suy do badania autoprezentacji przedstawicieli rnych grup spoecznych przez analiz sposobu chodzenia, gestyki, mimiki, zachowa tumu opuszczajcego fabryki, ludzi wypeniajcych ulice, przechadzajcych si po promenadzie czy ogldajcych mecze 50. Pokazao to znaczenie przekazw wizualnych rwnie dla badaczy zobszaru historii spoecznej czy socjologii historycznej51.
Badania widowni
Przejawem fuzji historii spoecznej ilmoznawstwa s te badania publicznoci kinowej. Jak twierdzi Donald Crafton, dociekania na temat struktury, funkcji izachowa publicznoci ogldajcej wczesne lmy zaowocoway jednymi znajywszych inajbardziej produktywnych dyskusji wlmoznawstwie52. Jak wygldaa etniczna iklasowa struktura publicznoci kinowej? Kto chodzi do kina wnajwcze niejszym okresie ijakie penio ono funkcje? To jedne znajczciej dyskutowanych inajtrudniejszych do uchwycenia kwestii. Historiograa lmowa dugo zakadaa, e wczesna widownia kinowa wUSA skadaa si przede wszystkim zrobotnikw iimigrantw. Gwnym punktem odniesienia wtych dyskusjach bya tak zwana teza ouburuazyjnieniu (bourgeoisication thesis) sformuowana wlatach siedemdziesitych wUSA. Gosi ona, e rozwj kina polega na przejciu od rozrywki dla klas pracujcych do formy popularnej wrd klasy redniej. Zgodnie ztym ujciem modelowym przykadem dla historii kina byy mae robotniczo-imigranckie kina na Manhattanie zwane nickelodeonami, powstajce midzy 1905 a1910 rokiem, wktrych imigranci uczyli si American way of life. Po tym, jak nowinka techniczna opatrzya si, producenci idystrybutorzy podjli prb cignicia bardziej wyranowanej publicznoci, co
50 Zob. tame. 51Zob. The Lost World..., cz The Films as Historical Evidence. 52 Donald Crafton, haso Audiences: research issues and projects, [w:] EEC, s. 60.
72
wizao si zwprowadzeniem nowego formatu programu kinowego (dusze metrae, kino fabularne, tematy zaczerpnite zkultury wysokiej), ktry utosamiany jest zlmami Davida W. Griftha. Pogld ten zosta poddany gruntownej rewizji. Zwracano midzy innymi uwag, e wniosek ouburuazyjnieniu zosta sformuowany na podstawie obserwacji publicznoci jedynie wNowym Jorku iChicago, aprzypisuje mu si prawdziwo dla caych Stanw Zjednoczonych. Inaczej przecie wygldaa sytuacja wwielkich miastach, inaczej na wsi. Nawet wsamym Nowym Jorku mona wskaza rnice pomidzy wsplnotami imigrantw ydowskich i woskich. To swoiste wynalezienie etnicznoci dostarcza, jak zauwaa Judith Thissen, wieej strategii badawczej rzucajcej nowe wiato na to, czym dla imigrantw wNowym Jorku na przeomie XIX iXX wieku byo chodzenie do kina. Perspektywa ta: pozwala na uwzgldnienie wewntrznej dynamiki lokalnego przemysu rozrywkowego wodniesieniu do zmieniajcych si realiw wspoecznociach imigranckich iwrd prawowitych Amerykanw (American mainstream) izada bardziej precyzyjne pytania oto, co sami imigranci rozumieli jako amerykask rozrywk. Innymi sowy, ta strategia badawcza wie si zzainteresowaniem dwoma zagadnieniami: 1) wpywem praktyk etnicznych na dowiadczenie chodzenia do kina konkretnych grup imigranckich 2) na sposoby, wjakie chodzenie do kina wspomagao procesy wytwarzania tosamoci etnicznej (ethnicization) tych imigrantw53. Przykadowo, analizy wzorw chodzenia do kina wrd ydowskiej publicznoci Lower East Side, dokonane przez Judith Thissen, iwoskiej Maej Italii, przeprowadzone przez Giorgia Bertelliniego, ujawniy zoon rol kina wpraktykach kulturowych imigrantw. Zaobserwowano, e Wosi duo mniej chtnie chodzili do kina ni ydowscy imigranci zEuropy Wschodniej, odkryto te, e lmy
53 Judith Thissen, Moyshe Goes to The Movies: Jewish Immigrants, Popular Entertainment, and Ethnic Identity in New York City (1880-1914). PhD dissertation, Utrecht University, 2001, s. 15, maszynopis udostpniony przez autork.
73
peniy rwnie istotn rol wpodtrzymywaniu odrbnoci etnicznej przybyszw, jak iwich akulturacji 54. Oywion debat wywoaa rwnie ksika Bena Singera Manhattan Nickelodeons: New Data on Audiences and Exhibitors55. Singer powrci do dyskusji na temat nickelodeonw, twierdzc, e rola klasy redniej przed 1910 rokiem zostaa wyolbrzymiona ifaktycznie publiczno imigrancka iproletariacka dominowaa wrd klientw kin (aydowscy przedsibiorcy dominowali wrd wacicieli kin). Oglnie wskutek tych poszukiwa zaczto skania si ku pogldowi, e kino nie byo pocztkowo rozrywk waciw wycznie rodowiskom imigrancko-robotniczym, azmiany szy raczej wstron szerszej ibardziej zrnicowanej spoecznoci, a nie wkierunku zmian grup odbiorczych. Czy waciciele pierwszych kin kierowali si do klas niszych, czy od pocztku starali si przycign ludzi bardziej zamonych, nadal pozostaje istotnym zagadnieniem.
Podsumowanie: historia na nowo

Wczesne kino stanowio istotny poligon dowiadczalny dla zwrotu kulturowego ihistorycznego w lmoznawstwie. Toczce si wostatnich dekadach dyskusje iprowadzone badania na tyle zmieniy perspektyw badawcz, e zaczo si mwi wrcz oNowej Historii Filmu. Charles Musser wymienia pi wyzwa stojcych przed now historiogra: 1) dotarcie do najbardziej pierwotnych wersji tekstw lmowych, 2) usytuowanie ich na tle innych wytworw kultury, ktre czsto odwoyway si do tych samych tematw ikonwencji
54 Judith Thissen, Jewish Immigrant Audiences in New York City 1905-14; teje, The Emergence of Cinema in Jewish New York. How the Movies Came to Rivington Street, [w:] Corinna Mller, Harro Segeberg (red.), Kinoffentlichkeit. Entstehung, Etablierung, Differenzierung 18951920, Schren, Marburg 2008; Giorgio Bertellini , Italian Imageries, Historical Feature Films, and the Fabrication of Italys Specators in Early 1900s New York, [w:] M. Stokes, R. Maltby (red.), American Movie Audiences. From the Turn of the Century to Early Sound Era, British Film Institute Publishing, London 1999. 55 Ben Singer, Manhattan Nickelodeons: New Data on Audiences and Exhibitors, [w:] Lee Grieveson, Peter Krmer (red.), The Silent Cinema Reader, Routledge, London 2004.
74
narracyjnych, 3) usytuowanie tekstw lmowych na tle trybw produkcji, dystrybucji, recepcji, 4) metareeksja nad natur narracji historyczno-lmowej, azwaszcza uwzgldnienie aspektu intermedialnego np. pokazw latarni magicznej czy teatru popularnego, 5) rozpatrywanie lmw wodniesieniu do kontekstu spoecznego oraz uwzgldnianie aspektw ideologicznych 56. Richard Maltby zkolei postuluje, aby wyj poza histori samych lmw iwramach Nowej Historii Kina zgbia problemy istotne rwnie dla historii spoecznej isocjologii historycznej57. Badania nad wczesnym kinem prowadzone znowej perspektywy uzyskay dzi swoj instytucjonaln legitymizacj. Powstaj zakady ikatedry zajmujce si t tematyk, ukazuj si liczne periodyki naukowe, organizuje si przegldy lmowe ikonferencje. Podjto rwnie prby systematyzacji ipopularyzacji wiedzy otym okresie, piszc podrczniki 58 iencyklopedie59. Wczesne lmy iich kontekst przestay by marginalnym obszarem zainteresowania lmoznawstwa, stajc si penoprawn gazi posiadajc swj przedmiot iwaciwe sobie metody. Znajomo faktw idyskusji zwizanych zwczesnym kinem ma jednak znaczenie dla reeksji lmoznawczej wogle. Bez tych kontekstw przemiany whistoriograi lmowej, sposobach prowadzenia bada historycznych iteorii stylu lmowego staj si mniej zrozumiae. Wtym sensie reeksja nad wczesnym kinem jest reeksj nad kinem jako takim.
56 Charles Musser, Historiographic Method and the Study of Early Cinema, Cinema Journal 2004, vol. 44, nr 1, s. 102107. 57 Richard Maltby, On the Prospect of Writing History from Below, Tijdschrift Voor Mediageschiedenis 2006, nr 9(2). 58 Np. Simon Popple, Joe Kember, Early Cinema. From the Factory Gate... 59 Richard Abel (red.), Encyclopaedia of Early Cinema...
Rozdzia
2
Kultura atrakcji. System rozrywkowy odzi koca XIX wieku
[Wakat]
pinia omiecie zajtym wycznie geszeftem ipozba-
wionym ycia kulturalnego stale powraca wkorespondencjach zodzi do warszawskich pism koca XIX wieku1. Za kultur wysok uznawano wwczas midzy innymi muzyk, teatr imalarstwo, to wzmianki na ich temat pojawiay si wsekcjach kulturalnych prasy ito im dedykoway swoj dziaalno stowarzyszenia dramatyczne, piewacze, muzyczne czy popierania sztuk piknych. Na przeomie wiekw dziaa wodzi dom koncertowy przy ulicy Dzielnej i, zalenie od okresu, trzy-cztery teatry oferujce repertuar dramatyczny2. Jednak, jak pisze Wadysaw Lech Karwacki, jeden spektakl wniewielkiej sali teatru by wstanie pomieci wszystkich potencjalnych mionikw dramatu czy komedii, awaciwie farsy ioperetki, poniewa ten rodzaj sztuki najbardziej przypad do gustu mieszczaskiemu iburuazyjnemu widzowi teatralnemu3. Chocia przedstawiciele polskiej inteligencji dyskredytowali co zrozumiae masow komercyjn rozrywk iwypowiedzieli jej wojn milczenia, rozwijaa si ona zarwno wodzi, jak iwinnych miastach duo ywiej ni jakakolwiek forma kultury elitarnej. To wanie masowa komercyjna rozrywka stanowia jeden zgwnych elementw miejskiego stylu ycia, jedn zpodstawowych obok domw towarowych, tramwajw, restauracji
1 Zob. Kamil miechowski, Zperspektywy stolicy. Obraz odzi wwarszawskich tygodnikach spoeczno-kulturalnych (1881-1905), Wydawnictwo Ibidem, d 2012. 2 Anna Kuligowska-Korzeniewska, Scena obiecana. Teatr polski wodzi 1844-1918, Wydawnictwo dzkie, d 1995; Magorzata Leyko (red.), dzkie sceny ydowskie. Studia imateriay, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 2000; Karolina Prykowska-Michalak, Teatr niemiecki wodzi. Sceny Wykonawcy Repertuar, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 2005. 3 Wadysaw Lech Karwacki, Teatr dla robotnikw przed 1914 r. (Przyczynek do dziejw awansu kulturalnego klasy robotniczej), [w:] Stanisaw Kalabiski (red.), Polska klasa robotnicza. Studia historyczne, t. VII, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1970, s. 178.
78
KULTURA ATRAkCJI. SYsTEM ROZRYWkOWY ODZI kOCA XIX WIEkU | ROZDZIA 2
czy kawiarni atrakcji konsumpcyjnych wwidowiskowej strukturze miasta. Liczne instytucje rozrywkowe zsukcesem prosperoway wodzi. Ich dziaanie opierao si na podobnej formule praktycznie we wszystkich nowoczesnych orodkach miejskich 4. Kultura masowa XIX wieku, wobszarze ktrej lokowao si take kino, zwizana bya zsystemami rozrywkowymi przybierajcymi form rozbudowanych konglomeratw atrakcji, zwanych oglnie pokazami lub spektaklami. wczesny show-biznes czy wjednej, niesychanie pojemnej formule widowiska rnorodnoci (czego lad mamy wnazwach: variet, potpourri) najrozmaitsze typy prezentacji: akrobatw, magikw, wdrowne menaerie, teatry psw imap, pokazy atletw, szopki mechaniczne, muzea medycznych
Il. 6. Reklama cyrku i teatru map / Rozwj 25.01.1903
fenomenw igabinety osobliwoci zwane czasami zodwoaniem do sztafau naukowego Muzeami Higieny iAnatomii, atake pokazy zabawek optycznych idemonstracje obrazw poczwszy od latarni magicznej, stereoskopu, fotoplastykonu, na panoramie ikinematograe koczc. Nadrzdn zasad estetyczn przy
4 Zob. Vanessa Toulmin, Curios Things in Curios Places: Temporary Exhibition Venues in the Victorian and Edwardian Entertainment Environment, Early Visual Popular Culture 2006, vol. 4, nr 2; Vanessa R. Schwartz, Spectacular Realities: Early Mass Culture in Fin-de-Siecle Paris, University of California Press, Berkeley 1999; Lauren Rabinovitz, Electric Dreamland: Amusement Parks, Movies, and American Modernity, Columbia University Press, New York 2012.
ROZDZIA 2 | KULTURA ATRAkCJI. SYsTEM ROZRYWkOWY ODZI kOCA XIX WIEkU
79
tworzeniu tych pokazw byo zorganizowanie rnorodnych numerw wspektakl atrakcji. Abstrahujc od cyrkowej, przyrodniczej, technicznej, etnogracznej, sportowej czy artystycznej genezy, atrakcj mogo by wszystko, co nowe, osobliwe, monstrualne, zdumiewajce, wszystko, co mogo przycign uwag szerokiej publicznoci. Atrakcj stanowiy zarwno wystpy linochodw, demonstracje preparatw monstrw zakonserwowanych wsojach iwoskowych odleww chorobowo zmienionych narzdw ciaa5, jak ipokazy osobliwie grubej damy6, kosmoram zwidokami synnych miast czy mapy wyrczajcej publiczno na loterii fantowej. Wtym rozdziale charakteryzuj dzk kultur atrakcji ispektaklu zkoca XIX wieku tu przed pojawieniem si kinematografu, szkicujc swoist map miasta atrakcji. Przygldam si takim formatom iinstytucjom rozrywki, jak zabawy iatrakcje jarmarczne, salony osobliwoci, variets iinne przybytki podkasanej muzy, cyrk, salony iluzji optycznych, panoramy itd. Takie to pozwoli mi wnastpnym rozdziale pokaza, jak wistniejcy system rozrywkowy odzi wpisa si wynalazek kinematografu, ktry, wykorzystujc pokrewne tematy ikonwencje narracyjne, kierowa si do podobnych grup odbiorcw.
Zabawy ludowe, panoptika ikultura wizualna

Nowoczesna kultura popularna zazwyczaj bya wodzi zachodnim importem. Wiele zpopularnych miejskich rozrywek wywodzio si jeszcze zkultury pierwszych niemieckich osadnikw. Pierwszy opis nowoczesnej odzi autorstwa Oskara Flatta z1853 roku jest te pierwsz relacj na temat kultury atrakcji. Wumowie zzagranicznymi przybyszami Rzd Krlestwa Polskiego oprcz przywilejw osobistych igospodarczych zapewni im wolno powoania Zgromadzenia Strzeleckiego, czyli Bractwa Kurkowego7. Powstao ono
5 Anna Wieczorkiewicz, Kobieta-mapa, kobieta-niedwied. Historia spojrzenia na Juli Pastran, Konteksty 2007, nr 1 (272). 6 Vanessa Toulmin, Curios things in curios places..., s. 125. 7 Oskar Flatt, Opis miasta odzi pod wzgldem historycznym, statystycznym iprzemysowym, Reprint, Grako, d 2002, s. 143.
80
w1824 roku. Flatt pisze, e dwoma najwaniejszymi wydarzeniami wwczesnej odzi byy bal noworoczny izabawa strzelecka wZielone witki 8. Gwny punkt zielonowitkowej imprezy stanowio Vogelschiesen strzelanie do ptaka zakoczone galowym pochodem przez Piotrkowsk i balem wyprawianym wogrodzie Paradyz (oktrym jeszcze wspomn). Towarzyszyy im inne rozrywki jarmarczne: [...] gdy wic ci zwysileniem okoron strzeleck walcz, na placu tymczasem iwogrodzie zgiek, wrzawa jarmarczna, wesoo izabawa Na placu urzdzone s igrzyska ludowe; ale oprcz owych karuzeli, hutawek, mynw diabelskich isupw znccymi zdobyczami widzielimy tu zabawy iwspzawodnictwa nowego zupenie rodzaju: nie tutejszo-krajowe, niemieckie to pomysy, wojczynione tylko na nasz ziemi dla dzkich mieszkacw Dookoa rozbite szaasy zjarmarcznemi artykuami, awszdzie ujrzysz tolerowane wyjtkowo: fortun irulet 9. Wodzi, podobnie jak winnych miastach, pokazy kuriozw iaparatw optycznych cieszyy si ogromn popularnoci przez cay XIX wiek. Wdrowni hecarze, sztukmistrzowie czy waciciele panoptikw rozstawiali swoje budy zwane baaganami na placach publicznych albo podczas okolicznociowych imprez jarmarkw czy zabaw ludowych takich jak Fajka, czyli Zielonych witek urzdzanych na Wodnym Rynku (pl. Zwycistwa) iwssiadujcym znim parku rdliska zwanym Kwel10. Do celw rozrywkowych suya cz wschodnia poudniowej strony rynku, ktra naleaa do Towarzystwa Strzeleckiego. Tam organizowano zabawy zkaruzelami, hutawkami, strzelnic, wystpami cyrkw itd. Tradycyjnie przyjazd jarmarcznych atrakcji sygnalizowaa czerwona aga powiewajca nad prowizorycznymi budami inamiotami:
8 Tame, s. 118. 9 Tame, s. 147. 10 Por. Marta Piestrzeniewicz, Rozrywka odzian na przeomie XIX iXX wieku, Wydawnictwo Ibidem, d 2010, s. 50-55
81
Il. 7. Budynek Bractwa Kurkowego przy Wodnym Rynku / Vidy iz gorodov Lodzi, Zgierza i Pabianic - Ansichten aus den Stdten Lodz, Zgierz und Pabianice, d 1889
Na dogodnym placyku rozbijano bud, przed ni ustawiano pomost imona byo rozpoczyna widowisko. Najpierw uderzano wbben, ktremu nieraz towarzyszya trba, aby zwrci uwag publicznoci. Kiedy zgromadzio si ju troch gapiw, na pomost wstpowa arlekin, ktry pociesznymi glami ikociokami ciga ciekawskich. Kiedy krg widzw by ju odpowiedni, wywoywacz informowa oszczegach widowiska, adyrektor przedsiwzicia sprzedawa bilety araczej zbiera co aska do kapelusza: Panowie ipanie! Sztuki achrobatyczne, magiczne ifordamozy, mechaniczne aftomaty, chodcie, korzystajcie zodpustu, podziwiajcie...11.
Il. 8. Czerwona aga na budzie baaganu na Wodnym Rynku podczas Zielonych witek / Pocztwka, ok. 1900 r. Ze zbiorw prywatnych
11 Wadysaw L. Karwacki, Teatr dla robotnikw..., s. 133.
82
Dobr atrakcji by ograniczony jedynie zdolnociami organizacyjnymi dyrektora. Zgromadzeni widzowie mogli podziwia magikw, ktrzy wycigali krlika zcylindra, atletw zrywajcych acuchy lub pici rozbijajcych kowada, pudle jedce na wzkach igrajce na bbenkach, cyrki pche iteatry map czy przenone muzea anatomiczno-przyrodnicze bd historyczne narzdzi inkwizycyjnych iinnych mczeskich12 oraz rnorodne zabawki optyczne. Wjednej zodmian przenonej panoramy znajdoway si iluzjonistyczne obrazy malarskie nawinite na waki umieszczone wskrzynce zaopatrzonej wwizjery. Widz, krcc pokrtami, przesuwa sobie przed oczyma widoki dalekich krajw iwanych wydarze. Jeden zantreprenerw pokazujcy za par kopiejek widoki zrnych stron wiata tak si reklamowa: Szanowna publicznoci [...] sprowadziem ju duo nowoci zHamburga iEuropy imam teraz tyle adnych icudownych rzeczy, e kady za nisk opat moe podziwia wszystkie cuda tego marnego wiata!. Antreprener podnosi chorgiewk ikrcc korb, objania zmieniajce si widoki: Miasto Londyn nad Czarnym Morzem, stolica kraju Anglii, gdzie mieszka krlowa Wiktoria igdzie przyjedaj korabie zca zaog. Pomnik krlowej Aleopatry (czytaj Kleopatry) wAfenach; ludzie czytaj napisy na pomniku iobok pomnika: na wierzchu pomnika siedzi sowa ipatrzy. Algier na Kaukazie, wojsko stoi zaog. Tu informator komentowa dodatkowo, e tam by iniejedn krwaw kampani przey iobjania dalej: Pogrzeb strzelca. Zajce ze wiec id naprzd, zwierzta trumn nios na ramionach. Bitwa pod Strosburgiem, wojsko idzie na bagnety, trupy padaj milionami, wkookolniach dzwoni, aimperator francuski razem zpanami ratuje si. Koci Notre-Dame wParyu, kookolnie na wieach, tak jak unas wkociele... [tu nazwa lokalnego kocioa .B.]13.
12Tame. 13 Wadysaw L. Karwacki, Zabawy na Bielanach, PWN, Warszawa 1978, s. 130131.
83
Asortyment rozrywek podczas Zielonych witek nie ulega zasadniczym zmianom. W1885 roku felietonista Dziennika dzkiego odnotowywa dwa tuziny katarynek ustawione na placu pod parkiem, rzdem o20 krokw jedna od drugiej igrajcych chrem rozmaite melodye14. Ztrudem znoszc ich haas, uciek dopiero, jak pisa, przed trb dyrektora teatru marionetek do budy zpanoram.
Il. 9. Reklama teatru marionetek / Rozwj 16.03.1902
w dziennikarz przez szka powikszajce oglda nie omieszkujc zoliwie skomentowa bdw ortogracznych Powrut jeneraa Zikowskiego zbitwy pod Ciecior15. W1901 roku sprawozdawca Rozwoju naliczy na Wodnym Rynku dwa teatry marionetek, strzelnic, gimnastyk, budy dla akrobatw imagikw, teatr magiczny, teatr nowoci, cyrk akrobatw icyrk konny, 12 karuzel i34 hutawki16. Przedsibiorcy ci wokresie pozawitecznym kryli po kraju, demonstrujc swoj ofert. Przyjrzyjmy si bliej wachlarzowi atrakcji tam oferowanych.
14 Dziennik dzki 31.05.1885. 15Tame. 16 Rozwj 24.05.1901.
Il. 10. Karuzele i hutawki na Wodnym Rynku podczas Zielonych witek / Pocztwka, ok. 1900 r. Ze zbiorw prywatnych
Dug tradycj wpostaci jaseek iszopek zruchomymi gurami wystawianymi wkocioach miay wieckie pokazy zwykorzystywaniem lalek imarionetek. Byy to midzy innymi szejne-katarynki, teatry mechaniczne czy gabinety gur woskowych. Ju wkocu XVIII wieku wWarszawie pokazywano Teatrum z44 osb woskowych zoone, wktrym, jak gosi asz, prezentowano osoby tak ksztatnie zrobione jakoby mwi miay [...]. Mona tam byo obejrze, jak Xi Leopold de Brunwig zswoim Regimentem Unifornym by podczas wielkiej wody na rzece Odrze pod Frankfortem nieszczliwy ijako go czterech rybakw zrzeki wyratowano17. Winnym teatrze na pocztku XIX wieku obiecywano widzom, e 0baczy si jako pi gur wmaszkary ubrane tacuj, ana hiszpaskich bbnach bbni, ato wszystko bardzo ucieszne iforemnie. Winnej scenie: Obaczy si jako jedna gura, poowa czowieka ikonia przyjdzie, aze lwem si bdzie bia. Mona te byo oglda sceny historyczne, jak Turcy zchrzecijany na okrtach do siebie zdzia strzelaj, aspoem si bij18. Najbardziej rozpowszechnionym tego typu urzdzeniem byy szejne-katarynki (schne Katherine lub charmante Catherine) obnoszone
17 Stefan Strauss (red.), Bibliograa rde do historii teatru wPolsce. Druki zwarte iulotne, Zakad im. Ossoliskich, Wrocaw 1957, s. 219. Cyt. za: Wadysaw L. Karwacki, Teatr dla robotnikw..., s. 161162. 18 Tygodnik Ilustrowany 15.07.1871, cyt. za: Wadysaw L. Karwacki, Teatr dla robotnikw..., s. 162.
85
po wszelkiego rodzaju zgromadzeniach. Wkatarynce wtakt muzyki na malutkiej scenie taczyy drewniane lalki, chocia czasem powaniejsz przedstawiay scen, np. histori Otella iDesdemony lub mier Napoleona19. Wiksze teatry gur mechanicznych zwano Teatre pittoresque. W1891 roku do odzi zawitay przedstawienia teatrzyku synnych amerykaskich maryonetek Mr. Willarda pokazywane wogrodzie Bendorfa przy ul. Dzielnej20 iTeatru marionetek pani Schmidt, ktry dawa przedstawienia wTeatrze Sellina. Teatrzyk Pani Schmidt, wczeniej przez dwa miesice pokazywany wWarszawie wEldorado, prezentowa midzy innymi Don Juana zudziaem dwustu mechanicznych aktorw. Do innych pokazywanych wodzi cudw techniki nalea zagadkowy aparat mechaniczny przedstawiajcy foksal [dworzec] wchwili przybycia iodejcia pocigu, ruch pasaerw starajcych si obileta izajtych bagaami oraz czynnoci urzdnikw kolejowych itelegrast przy aparacie funkcjonujcych, take andarmw, pilnujcych porzdku oraz konduktorw idrnikw dajcych gwizdki isygnay21. Niektrzy antreprenerzy podrowali, demonstrujc kurioza, ktrych funkcj peniy zarwno zwierzta, jak iludzie onienormatywnej zjonomii. Jeszcze w1914 roku atrakcj by wdrowny zwierzyniec reklamujcy si tak: Spieszcie obejrze najrzadszy okaz zoologiczny Orang-Utanga, ktry pokazywany bdzie jeszcze kilka dni tylko, zosta bowiem sprzedany do londyskiego parku zoologicznego za 30 000 marek, jak rwnie spieszcie oglda iinne ciekawe zwierzta22. Szczeglnym zainteresowaniem cieszyy si dzieci-olbrzymy, rodziny liliputw, siostry syjamskie, grube ichude dziewice, kobiety zbrod czy, jak w1898 roku przy ul. Piotrkowskiej 100, jedyni ywi wwiecie znamienici tatuowani ludzie od gowy do ng23. W1900 roku przy ul. Piotrkowskiej 15 za niewielk opat
19 Cyt. za: tame, s. 130. 20 Dziennik dzki 20.08.1891. 21 Dziennik dzki 1.01.1892, cyt. za: F, s. 162. 22 Rozwj 5.01.1914. 23 Codziennie od 11 rano do 11 wieczorem prezentowali si pikna tatuow. dama La Belle Madeleine oraz Mister Rivalli, Rozwj 15.09.1898.
86
(30 kopiejek, dzieci 20, onierze 5) mona byo oglda osobliwy wybryk natury: ywego chopca omioletniego olwiej grzywie inajmniejsz rodzin na caym wiecie: markiz Luiz imarkiza Volge z15-letnim synem Paulem wzrostu 20 cali 24. Antreprenerzy opowiadali dzieje ich ycia (czsto dostpne te wwersji drukowanej), przedstawiajc medyczne dowody ich niezwykoci. Atrakcyjno takich pokazw dziwolgw opieraa si, jak twierdzi Joe Kember, na tym, e widzowie freak shows utwierdzali si wswoim wyobraeniu onormatywnej tosamoci ispenianiu przez siebie jej kryteriw25. Rwnie popularne byy kuriozalne przedmioty.
Il. 11. Najgrubszy chopiec i najwyszy czowiek wiata / Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1908, nr 8
24 Rozwj 26.10.1900; Rozwj 8.11.1900. 25 Joe Kember, The Functions of Showmanship in Freak Show and Early Film, Early Popular Visual Culture 2007, 1(5), s. 14.
Il. 12. Sidonia de Barcsy kobieta z brod i pukownik Ricu karze / Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1903, nr 39
Il. 13. Reklama pokazw dzieci-olbrzymw na Nowym Rynku / Rozwj 22.09.1899
Il. 14. Reklama pokazw chopca o lwiej grzywie oraz najmniejszej rodziny na caym wiecie / Rozwj 26.10.1900
88
Figury mechaniczne, urzdzenia optyczne imagiczne czy osobliwoci anatomiczne spotykano rwnie wpanoptikach zwanych te muzeami. Wikszo znich zwasnymi budami przez cay rok wdrowaa po zabawach iodpustach, wielkich imaych miastach, niektre zatrzymyway si wjednym miejscu na duej, nawet na lata, nieliczne miay sta siedzib ipodroway tylko okolicznociowo. Budy jarmarczne znajrnorodniejszymi panoramami, gurami woskowemi imenaeryami s bardzo rozpowszechnione wNiemczech. Te wdrujce dziwolgi niejednokrotnie nawiedzaj nasz kraj iobjedaj mniejsze miasteczka, cigajc haracz zdnej, rozciekawionej publicznoci, ktra myli znale jakie nadzwyczajne lub nadprzyrodzone rzeczy iwychodzi rozczarowana 26. Wmuzeach osobliwoci demonstrowano, pojedynczo lub wgrupach, ruchome gury woskowe naturalnej wielkoci, przedstawiajce znane postaci historyczne imitologiczne oraz spektakularne aktualne wydarzenia. Odtwarzay one dramatyczne momenty za pomoc dwu- itrjwymiarowych elementw scenograi iodpowiedniego owietlenia. Kolekcj uzupeniay pokazy iluzji optycznych iautomatw mechanicznych, aosobn stref stanowi dzia anatomiczny zawierajcy midzy innymi zmienione chorobowo organy igury anatomiczne. Wstp tam po uiszczeniu dodatkowej opaty miay jedynie osoby dorose (wniektre dni wycznie kobiety). Jak wygldao takie przedsibiorstwo zzewntrz, moemy si przekona dziki projektowi architektonicznemu muzeum-panoptikum Karola Stephana zachowanemu wArchiwum Pastwowym wodzi. Bya to rzeczywicie mao efektowna buda. Ten przedsibiorca rozrywkowy, najprawdopodobniej Niemiec, przebywa wodzi latach 1896190427. Wrnych miejscach, midzy innymi na placu na rogu ul. Dzielnej (Narutowicza) iWschodniej wpobliu dworca d Fabryczna stawia drewniany, poduny parterowy gmach swojego
26 Rozwj 13.12.1898. 27 F, s. 14.
89
panoptikum. Nad prost fasad zpojedynczym dwuskrzydowym wejciem idwoma oknami growaa attyka zpicioma chorgiewkami zwiastujcymi baagan28.
Il. 15. Buda panoptikum Stephana / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. nr 6115
Kilkakrotnie przy ul. Przejazd (Tuwima) naprzeciwko toru cyklistw zatrzymywao si Muzeum Kreutzberga. Oprcz gur woskowych muzeum posiadao panoramy, stereoskopy, duy wybr paryskich mechanicznych obrazw iautomatw29. UKreutzberga widzowie podziwiali naturalnej wielkoci gury woskowe: Odalisk, pikno wschodni, Dziewczyn poraon piorunem, Cesarzow Austryack Elbiet ijej morderc Lucheniego, Bismarcka oraz panoramy Zatonicie statku La Bourgogne przy czem utono 600 ludzi, Kapitan Dreyfus na
28 Archiwum Pastwowe wodzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. nr 6115. 29 Rozwj 5.01.1905.
Il. 16. Reklama panoptikum Kreutzberga / Rozwj 21.05.1889
wyspie dyabelskiej, Wojna amerykasko-hiszpaska30 czy Gd idum wIndyach31. Muzeum pokazywao te, jak anonsuje prasa, ciel zgow podobn do ludzkiej inogami psiemi, psa zomiu nogami, koty zdwoma gowami, barana zjedn gow idwoma twarzami32. Do pewnego czasu Muzeum reklamowao rwnie teatr wilkw, czyli popisy treserskie dyrektora Kreutzberga. Dziennikarz Rozwoju, piszc prawdopodobnie wanie otym panoptikum, zpogard stwierdza, e znajduje si tam: kilka ohydnych masek zbrodniarzy, le odlanych zwosku, s gury mechaniczne, woskowe, oddychajce lub przewracajce oczy, s obrazy, na ktre patrzy si przez szkieko powikszajce, s wreszcie fotograe itroch etnogracznych zbiorw33. Wdziale etnogracznym znajdoway si narzdzia ibro
30 Reklama Muzeum Kreutzberga, Rozwj 20.05.1899. Co istotne zpunktu widzenia bada nad kinem, prezentowane tam gury wczano wnarracj dotyczc aktualnych wydarze. W1905 roku byy to na przykad najnowsze wypadki dziejowe: Spotkanie Dreyfusa zon, Dreyfus przed sdem wojennym oraz sceny zWojen Burskich takie jak Rozbicie pdzcego pocigu przez Boerw pod Kimberley (13.01.1900). 31 Goniec dzki 23.04.1898. 32 Dni powszednie 20 kop. Wejcie 10 kop, oddzia anatomiczny: 10 kop. Rozwj 5.01.1905. 33 Rozwj 13.12.1898.
91
zestawione chaotycznie, jak krytykowa publicysta, bez naukowej systematycznoci. Obrazy, takie jak Ostatnie chwile posdzonego czy sceny zWojny amerykasko-hiszpaskiej publicysta opisywa je jako le malowane, kiepskie wrysunku iohydne wkolorze, ale przedstawiajce sceny wstrzsajce. Osdza, e malarz nie widzia wojny ani morza, astatek wpomieniach itoncych na falach przedstawia nieudolnie. Prasa rnia si jednak wopiniach. Ekspozycja petersburskiego muzeum-panoptikum Bozwy gocia wodzi co najmniej dwukrotnie: w1889 i1891 roku. Podczas pierwszej wizyty ogoszenie prasowe zachwalao jako gwd programu pikn Galate marmurowy biust oywiajcy si woczach widzw. Dwa lata pniej czytelnikw zachcano Amtryt, czyli yw kobiet latajc wpowietrzu i pozbawionym ju mitologicznego sztafau popiersiem kobiety rozmawiajcej zpublicznoci, czyli popularnymi wwczas elektrycznymi dziewicami itelefonicznymi biustami. Reklama podkre l aa rwnie, e muzeum posiada wielk liczba nowoci wynalezionych przez profesora Voisena 34, ktre cieszyy si wielk popularnoci na Wystawie wiatowej wParyu (1889), pokazywanych naprzemiennie co dwa tygodnie. Szczegowe opisy odwiedzajcy mogli znale wrozdawanych przy wejciu katalogach po polsku, rosyjsku, niemiecku i, jak zanotowa jeden z dziennikarzy, hebrajsku35. Wewntrz zwrci on uwag na woskow gur amora, Helen Atesk, ktra mocno przypomina rbnite przez nas szansonistki niemieckie, ale nic anic powabn cr Grecyi, Kleopatr co sekund par ksana przez zjadliw mij dam co si we lwie kochaa [] jak objani mnie muzealny cycerone oraz tortury hiszpaskie ipana Torquemad, ktry zluboci obraca gow na t iow stron, aby si dzieu swemu przypatrze36. Wicej
34 Tytu profesora wtym ogoszeniu uzyska Emile Voisin, wynalazca urzdze do sztuczek magicznych, waciciel sklepu dla magikw Rue Vielle-du-Temple wParyu, nauczyciel GeorgesaMlisa 35 Dziennik dzki 21.05.1889. 36Tame.
92
entuzjazmu mia inny dziennikarz tej samej gazety, ktry nieco wczeniej odwiedzi przybytek Bozwy wjego warszawskiej siedzibie. Relacja jest na tyle unikalna, e warto przytoczy j wcaoci, aby uzyska wgld wdowiadczenie wizyty wpodobnym miejscu. Dziesi salonw jeden znajwikszych apartamentw wWarszawie, ledwie pomieci mog okazy muzealne. Woskowe gury, naturalnej wielkoci s do tego stopnia efektowne iwwykonaniu zudzajce, i wpierwszej chwili byem pewny, e widz Ester, Kleopatr, Puszkina, Gambett iinnych, cieszcych si najlepszem zdrowiem. Podziwiajc urocz bachantk, marzc na jawie, przeniosem si ija wt krain, gdy naraz zbudzony zostaem koncertem, ktry wyprawio mi cae towarzystwo liliputw woskowych igrona mechanicznych ptakw. Kto tego nie widzia inie sysza ten pojcia mie nie moe, co to jest, zapomina si bowiem, i si jest nie wlesie, lecz wMuzeum. Duo tu podobnych okazw, ajeszcze liczniejszy dzia historyczno-etnograczny: tu widzi si plastycznie to, czego uczymy si opisowo wksikach. Oddzia anatomiczny mieszczcy si wosobnych salonach, zawiera okazy godne niemniejszego podziwu. Niema tu takiego nagromadzenia drobiazgw, jak zwykle wMuzeach bywa, lecz za to odpowiedni dobr rzeczy zajmujcych ipouczajcych. Owieczornej porze odbywaj si przedstawienia nikncych obrazw Drummond iKrosso viribus unitis rzucaj na dwunastookciowy ekran pikne widoki, karykatury, obrazy, atake oznajmiaj widzw zastronomi, geologi, wypraw Franklina, bosk komedy. Pikne to s rzeczy ipouczajce, lecz pikniejsza jeszcze uprzejmo p. Bozwa, staje ktry, majc na wzgldzie, i nie wszyscy widzowie mog zrozumie obrazy znauk cisych, historyi lub literatury, postara si otmacza iszczegowe opisy wpolskim iniemieckim jzyku. Od obrazw przechodzimy do drugiej sali. P. Bozwa [okaza] si tu cudotwrc: zwyczajny biust marmurowy wobecnoci widzw zamienia si wyw, pikn dzieweczk iodwrotnie. Krtki to eksperyment izabieram si do odwrotu, atu, jakby zziemi zjawia si jeszcze jedna dzieweczka zt tylko rnic, e nie zamienia siebie wmarmur, lecz widza. Dzieweczka ta ma 3,5
93
okci wysokoci, 280 funtw wagi, aczasu by zebra to wszystko miaa tylko 11 lat, co potwierdzaj dowody prawne. Sala zmodelami elektro-technicznymi; pikna, co tydzie nowa panorama, czysto, liczna uprzejma suba, oto warunki, ktre zoyy si na to, em prawdziwie przyjemnie cay wieczr spdzi 37. Wida wic, e panoptika byy niejako modelowymi przykadami przedsibiorstwa rozrywkowego kultury atrakcji prezentujcego tanie ipopularne widowisko rnorodnoci, zatrakcjami performatywnymi (wystpy, narrator-przewodnik) ioptycznymi (np. latarnia magiczna). Format ten okaza si niezwykle stabilny mimo zmieniajcego si asortymentu niezwykoci wofercie. Latarnie magiczne, czyli projektory do wywietlania szklanych przezroczy, znajdoway wwczas podwjne zastosowanie: jako pomoc wodczytach naukowych oraz jako atrakcja wpokazach rozrywkowych. Wobu kontekstach posta operatora bya niezwykle istotna odpowiada on zarwno za jako techniczn projekcji, jak iza opowie, ktr opatrywane byy pokazywane obrazy. Cytowany felietonista Dziennika dzkiego wspomina, e wieczorem uBozwy odbyway si przedstawienia nikncych obrazw, jak nazywao si wwczas projekcje zwykorzystaniem latarni magicznej, urzdzane przy wietle gazowym wedug systemu Drummonda (Krosso to najprawdopodobniej nazwisko operatora urzdzenia). Funkcje operatora inarratora byy jednak czsto rozdzielane. W1892 roku wsali koncertowej przy ulicy Dzielnej wystpowa znany wwiecie caym prestidigitator brzuchomwca, solista na werafonie ijedyny wswoim zakresie wirtuoz na are Eolskiej dr S. Epstein starszy, ktry dawa nadzwyczajne fantastyczno-czarodziejskie przedstawienie wtrzech oddziaach (czciach) zoone ze sztuczek magicznych, popisw brzuchomwstwa, koncertu na hare Eolskiej ilatarni magicznej38. Synne niknce obrazy wduych rozmiarach,
37 Dziennik dzki4.04.1889. 38 Dodatkowo pomidzy wystpami dra Epsteina prezentowana bdzie sztuczka Kokon polegajca na przemianie gsienicy wyw kobiet, Dziennik dzki 13.01.1892.
94
owietlonych wiatem Drummonda prezentowa napotkany ju wwarszawskiej relacji prasowej zyk J. Krosso39. Na iluzji optycznej opieray si rwnie stereoskopy, prezentowane zarwno jako jedna zatrakcji panoptikw, jak iw roli samodzielnej atrakcji. Iluzj gbi uzyskiwano wprzypadku obrazw malarskich, ale rwnie fotograi. Ju wstyczniu 1860 roku wdomu Wilhelma Ginsberga na Nowym Rynku 7 (obecnie Pl. Wolnoci) impresario woski A. Rungaldjer pokaza Wystaw znatury zdjtych obrazw optycznych stereoskopw ukazujc widoki miast, midzy innymi Moskwy, Petersburga, Heidelbergu, atake Rivoli, ulic now wParyu, Polowanie na boa czy Mody paryskie40. Byy to zapewne stereoskopowe dagerotypy (rozsawione podczas Wystawy wiatowej wLondynie w1851 roku roku) lub nieco nowsze stereoskopy przenone systemu Brewstera lub Holmesa41. Technik ekspozycji stereoskopw udoskonali berliski przedsibiorca August Fuhrmann, ktry opracowa iwprowadzi na rynek fotoplastykon, wNiemczech nazywany Kaiser -Panoram 42. Fotoplastykon to automat do prezentacji caych cykli fotograi stereoskopowych. Pojedyncze stereogramy przesuway si przed widzem siedzcym na jednym z25 stanowisk wyposaonych wwizjery. Kademu przesuniciu obrazu towarzyszy dzwonek, ilekro rozbrzmiewa, tskny nastrj poegnania przenika gry a do ich podna, miasta zoknami lnicymi jak zwierciada, dalekich, malowniczych tubylcw, dworce kolejowe pene tego dymu, przenika wzgrza zwinnicami a po najdrobniejszy li
39 Prawdopodobnie bya to posta, wspomniana wcytowanej powyej relacji Dziennika dzkiego ktra dawaa pokazy latarni magicznej wmuzeum Bozwa. 40 Tak zachca asz: kady, kto kupi bilet za kop. 20, otrzyma Obraz lub Muszlowej roboty pudeko. Asz Wystawa znatury zdjtych obrazw optycznych stereoskopw, Archiwum Pastwowe wodzi, reprodukcja wF, s. 11. 41 Zob. Micha Witkowski, Medium stereoskopu idowiadczenie natury wkulturze modernizmu, [w:] Tomasz Majewski (red.), Rekonguracje modernizmu. Nowoczesno ikultura popularna, Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne, Warszawa 2009. 42 Fuhrman uruchomi te wypoyczalni isprzeda serii rcznie kolorowanych przezroczy znajdalszych zaktkw wiata dostarczanych przez pracujcych dla niego fotografw. Dieter Lorenz, Das Kaiserpanorama. Ein Unternehmen des August Fuhrmann, Mnchner Stadtmuseum, Mnchen 2010.
95
wspomina swoje dziecice wizyty wberliskim fotoplastykonie Walter Benjamin43. W1899 roku wrepertuarze cesarskiej panoramy wpanoptikum Kreutzberga byy Sceny zycia Jezusa iTajemnice sypialni maeskiej, oczym zoburzeniem informowa dzki tygodnik Ognisko Rodzinne44. W1901 roku reklamowano tam nowo zdziedziny panoramy istereoskopw Paace Krlowej Wiktoryi oraz przedstawienia znikncymi obrazami, czyli latarni magiczn 45. Zmieniane co tydzie serie zdj stereoskopowych pokazywano rwnie od grudnia 1900 roku wfotoplastykonie przy ul. Piotrkowskiej 69. Wserii VII z17 stycznia demonstrowano widoki Styrii, tydzie pniej Indii Zachodnich. 18 lutego wserii XI widzw zapraszano wwirtualn podr po Alzacji iLotaryngii, a16 marca wserii XV mogli zapozna si zcudami Wystawy Paryskiej z1900 roku 46. W1899 roku do proby ozgod na postawienie na Bauckim rynku wielkiej panoramy przedsibiorca G. Ostrouchow doczy rosyjskojzyczn ulotk zwczeniejszego pobytu winnym miecie. Wielkiej panoramie towarzyszya wystawa zmienianych co czwartek artystycznych obrazw, prawdopodobnie mniejszych panoram pudekowych, gdzie prezentowano midzy innymi obrazy zwojny chisko-japoskiej oraz widoki zNicei iinnych miast europejskich. Wstp kosztowa niewiele, raptem 10 kopiejek. Za dodatkowe 10 mona byo podziwia raznoobraznyje przedstawienia znamienitego prestidigitatora imagika K. Narwisza, ktry na zakoczenie repertuaru zoonego z50 numerw przedstawia Mwic gow odpowiadajc na pytania publicznoci. Przy baaganie postawiono za Chisk gr polegajc na narzucaniu kek na noe iinne przedmioty. Kady, komu si to udao, otrzymywa nagrod 1 kopiejk za kade traenie.
43 Walter Benjamin, Cesarska panorama, [w:] Berliskie dziecistwo na przeomie wiekw, prze. B. Baran, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2010, s. 28. 44 Wisawa Jordan, Wkrgu dzkiej secesji, Wydawnictwo Literatura, d 2006, s. 23. 45 Rozwj 24.05.1901. 46 Rozwj 17.01.1901; 21.01.1901; 18.02.1901; 16.03.1901. Ostatnie reklamy fotoplastikonu wRozwoju pojawiaj si wczerwcu.
Il. 18. Projekt panoramy wPasau Szulca przekrj pionowy / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. nr 6157
Klasyczn Barkerowsk cykloram 47 bya Wielka Panorama, ktrej rotunda stana w1898 roku wPasau Szulca, reprezentacyjnej ulicy wzachodnim rdmieciu. By to obraz olejny rozpity na cylindrycznej konstrukcji, zaprojektowany tak, aby widz stojcy we wntrzu uzyskiwa widok panoramiczny (360-stopniowy) img wpeni zanurzy si wpodziwian reprezentacj48. Jak mona zaobserwowa na planie architektonicznym zachowanym wArchiwum Pastwowym wodzi, bya to dziesicioboczna rotunda na aurowej drewnianej konstrukcji zkopu zwieczon latarni, na ktrej zatknita bya aga. Otaczao j piercieniowe attykowe obejcie ozdobione pkolumnami iukami. Do wntrza prowadziy dwa przeciwlege wejcia. We wntrzu wpoowie wysokoci budowli biega galeria, na ktr wchodzio si po drewnianych schodach. Obrazy do panoramy byy kosztowne itrudne wtransporcie, wic zmiany programu odbyway si rzadko. Wpanoramach przewanie prezentowano obrazy otematyce historycznej, batalistycznej ireligijnej. Podobnie wodzi. Wlatach 18981900 eksponowano Oblenie Parya (Bitwa pod Villers) ze scenami zwojny francusko-pruskiej49. Od czerwca 1900 roku obraz zmieniono na Betleem (Narodziny Chrystusa). Na przeomie maja 1901 roku lad wRozwoju si urywa 50.
47 Stephen Herbert (red.), AHistory of Pre-Cinema, t. 2, Routledge, London 2000, s. 3237. 48 Najsynniejszym, do dzi zachowanym przykadem cykloramy jest Panorama Racawicka namalowana na Powszechn Wystaw Krajow we Lwowie w 1894 roku przez Jana Styk iWojciecha Kossaka. Dziki poczeniu obrazu olejnego zelementami dekoracyjnymi lecymi ujego podna artyci zacierali granic midzy widzem a dzieem, dziki temu publiczno odczuwaa wraenie uczestnictwa wuwiecznionych wydarzeniach. 49 Rozwj 5.09.1898, nr 203; Goniec dzki 16.10.1899. 50 Rozwj 6.071900 i24.05.1901.
Il. 17. Projekt panoramy w Pasau Szulca fasada / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego w odzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. nr 6157
98
Variet iinne przykady kultury performatywnej

Wan instytucj kultury atrakcji byy cyrki, ktre przyjeday do odzi od 1860 roku. Miasto czsto odwiedzay trupy braci Truzzich iA. Devignea, acyrkowe namioty rozstawiay si zazwyczaj na Targowym Rynku (Pl. Dbrowskiego), na Wodnym Rynku ina wolnym placu przy zbiegu ulic Zawadzkiej iPaskiej (Prchnika ieromskiego)51.
Il. 19. Projekt drewnianego, tymczasowego cyrku Cinsellich / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. nr 17681
Atrakcje tam prezentowane cechowao wiele pokrewiestw zpopularn kultur wizualn. Punktem kulminacyjnym programw cyrkowych byy pantomimy bdce skrzyowaniem, jak to uj Witold Filler, hippiki zywym obrazem, historii ze szmir52. Uczestniczyli wnich wszyscy czonkowie trupy. Peno tam byo gonitw na koniach, walk, potyczek, ogni sztucznych, strzaw itym podobnych efektw wizualno-suchowych icho widowiskowo bya nadrzdn zasad formaln, to zawsze wprowadzano jak, raczej pretekstow, ram fabularn.
51 Marta Piestrzeniewicz, Rozrywka..., s. 96. 52 Witold Filler, Cyrk czyli emocje pradziadkw, Wydawnictwo Artystyczne iFilmowe, Warszawa 1963, s. 39.
Il. 20. Reklama usug Tria Cedroni akrobatw cyrkowych / Organ, 1910, nr 1
Jakkolwiek wtych pantomimach wicej byo efektownych gonitw, bijatyk, koziokw ipirotechnicznych efektw ni treci zapowiadanych waszach icho wszystkie toczyy si wedug okrelonych schematw, zgry wiadomo byo, jak si zakocz, publiczno zawsze przeywaa je silnie iangaowaa si uczuciowo. Wpantomimach przedstawiajcych Boerw zAnglikami zawsze ci ostatni musieli by pokonani, akiedy raz odwrcono ten porzdek, omao nie doszo do zdemolowania cyrku przez publiczno53. Wcyrkach wystawiano pantomimy, takie jak Dzicy na wyspie Otahity, Przygody rycerza Don Kiszota ze swoim giermkiem szansopansa, Rinaldo Rinaldini albo straszna godzina opnocy, Mazepa czy Eleonora albo pomiertna jazda opnocy (wedug ballady Burgera). Streszczenie wprogramie podaje, e przed Eleonor zjawi si jedziec pancerny, ta biey wjego objcia, jedcowi pancerz spada, aEleonora strachem zdjta widzi si objciach kociotrupa. w pojmawszy j biey do pomiennego grobu, ktre to widowisko sztucznym zakocza si ogniem54. dzkie ogoszenie prasowe z1903 roku zapowiadao akrobacje hippiczne, midzy innymi Powrt Markiza iMarkizy Pompadour zbalu, ktrzy rozbieraj si ztoalety balowej
53 Wadysaw L. Karwacki, Teatr dla robotnikw..., s. 162. 54 Witold Filler, Cyrk..., s. 45.
100
iubieraj si na spoczynek do dwuosobowego ka, ana zakoczenie wielka pantomima baletowa wtrzech aktach: owy na zamku angielskim barona dAuberville. Wspudzia caej trupy, corps de baletu, statystw, 30 koni-skoczkw. Komiczne role gwne wykonaj Lepomme iEugeniusz55. Winnym programie za znalaza si pantomima historyczna w8 aktach i50 obrazach na podstawie Ogniem imieczem. Wielkie przedstawienie zprologiem, apoteoz, ywemi obrazami, piewem, tacami, chrami iwspaniaym baletem 300 osb corps de ballet, chr piewakw i40 koni56. Modelowy przykad dziewitnastowiecznej kultury atrakcji wwydaniu performatywnym stanowi jednak format widowiska rnorodnoci (variet) zwizany zrnymi przestrzeniami rozrywki ikonsumpcji. Wraz zniemieckimi przybyszami przywdrowaa do odzi kultura publicznego picia piwa oraz ogrdki piwne, czyli biergarteny, wktrych majstrzy iweberzy mogli dodatkowym kuem uczci rcentag, czyli wypat wynagrodzenia za poprzednie dwa tygodnie pracy. Taki obraz niemieckiego meistra kreli Artur Glisczynski: Ion zdala przywdrowa, Lecz si zodzi zy, Wasnych fabryk nie budowa, Za to sobie ty. Dniem pracuje bez wytchnienia, Donner-wetter klnie; Wieczr humor istrj zmienia, ikufelki tnie. Wpolityk si nie bawi inie czyta nic, Chyba, ot, zFliegende Blatter Jaki pieprzny witz. Za eb trzyma pryncypaa, Wasny cenic stan, Kto ten czowiek? Majster zWlki So, ein Lodzer-Mann. Ma stammkufel, jest stammgastem Wknajpce spdza czas Ipotra po pitnastym Woa: Noch ein Glas57. WWarszawie miejsca, gdzie mona byo dosta kufel piwa, nazywano bawariami. Wlatach czterdziestych XIX wieku powsta tam
55 Rozwj 25.11.1903. 56 Rozwj 20.12.1903. 57 Artur Glisczyski, Majster, cyt. za: Helena Karwacka, Artur Glisczyski. Pieniarz fabrycznej odzi, Wydawnictwo dzkie, d 1975, s. 324.
101
ogrd Szymanowskiego (tzw. Szymanowszczyzna) oraz ogrd pod Lipk 58. Ich waciciele, eby zabawi publiczno idostarczy im pieprznych witzw sprowadzali hararki, skrzypicieli, fortepianistw, sztukmistrzw czy domowe menaerie. Dziennikarz Tygodnika Ilustrowanego tak pisa otych miejscach: Kada ztakich bawaryj ma ugodzon swoj muzyk ijakie specyalne widowisko, ktrem podnieca ciekawo publicznoci. Tutaj mimik odgrywajcy po niemiecku jakie sceny, ktrych nikt nie rozumie; tam menaerya skadajca si zkreta, gsi idwch wieo zapanych szczurw; tam znowu jakie widowisko optyczne, akrobatyczne, balony. Bg wie nie co. Awszdzie iluminacja iniemal wszdzie sztuczne ognie. Jak to wszystko pomidzy godzin 10t a11t wieczorem zacznie po kolei puka, pka, syczy iwyskakiwa wgr rnemi racami, szmermelami, bukietami ikoami brylantowemi, to zdawaoby si, e Warszawa lada chwila wyleci wpowietrze59. Wpocztkach lat szedziesitych waciciele bawarii zaczli angaowa piewakw, kuplecistw, anawet zespoy francuskich szansonistek isielskie dotychczas ogrdki zaczy zamienia si wparyskie caffe chantants60, przyjmujc nazwy, takie jak Casino, Belle-Vue czy Tivoli61. Otym ostatnim Bolesaw Prus pisa wswoim felietonie: Przejcie od koncertowych ogrdkw do teatrzykw ogrdkowych stanowi Tivoli zakad, ktry obok traktierni posiada [...] ma scenk podobn do duej szopki. Wszopce tej przesuwali si kolejno: wgierscy muzycy wsilnie wyszamerowanych ipodszarzaych kurtkach, pejsaty Indianin grajcy na dwunastu bbnach ijaki meloman egzekwujcy swoj sztuk na dwunastu kieliszkach, obecnie panuje tam trupa komiczno-zagranicznych piewakw. Pery midzy nimi stanowi Miss Minie Daevis, artystka opatrzona
58 Wadysaw L. Karwacki, Teatr dla robotnikw..., s. 165. 59 Wacaw Szymanowski, Niedziela wmiecie, Tygodnik Ilustrowany 10.12.1860. 60 Cyt za: Wadysaw L. Karwacki, Teatr dla robotnikw..., s. 165. 61 Czyli podobnie jak pniejsze kina.
102
muskuami akrobaty igosem lalki mechanicznej, jakie tuste indywiduum, ktremu dwuznaczna powierzchowno pozwala wystpowa wcharakterze dam imczyzn, awreszcie woska czy te niemiecka primadonna, ktra zdesek teatru opery na deski Tivoli sprowadzi nos, istotnie troch za duy jak na jedn osob 62. Wzwizku zdu liczb ludnoci pochodzenia niemieckiego ipiwo, iogrdki cieszyy si w odzi wielk popularnoci. Najstarszym tego rodzaju przybytkiem wodzi istniejcym od pocztkw odzi przemysowej by wspomniany przez Flatta ogrd publiczny Paradyz (Paradies raj) zaoony na trzech dziakach rkodzielniczych przy ul. Piotrkowskiej 175. Dzierawili go prywatni przedsibiorcy,
Il. 21. Ogrd Paradyz / Vidy iz gorodov Lodzi, Zgierza i Pabianic - Ansichten aus den Stdten Lodz, Zgierz und Pabianice, d 1889
ktrzy prowadzili tam zajazd iogrd spacerowy wstylu angielskim oraz krgielni ialtan, apniej restauracj. Pocztkowo ogrd peni funkcj wypoczynkow, ale pod koniec XIX wieku, otoczony rozbudowujcymi si dziakami, dziaa gwnie jako dodatek do restauracji isali tanecznej63. Na posesji przy obecnej ul. Kopernika 60,
62 Kurier Codzienny 18.07.1870. Cyt. za: Wadysaw L. Karwacki, Teatr dla robotnikw..., s. 166. 63 Anna Rynkowska, Ulica Piotrkowska, Wydawnictwo dzkie, d 1970, s. 2122.
103
sigajc a do granic lasu miejskiego, rozciga si Lasek Milscha64. Pierwszy waciciel Teodor Milsch, waciciel ssiedniego browaru, stworzy tam park leny, staw zdkami idu drewnian will Waldschlsschen. WLeniczwce wsezonie letnim odbyway si koncerty poranne ipopoudniowe oraz wielkie zabawy ogrodowe zprogramem rozrywkowym. W1902 roku roboty ziemne przy kolei ibudowa wok fabryk obniya poziom wd gruntowych przez co drzewa zaczy usycha. W1911 roku magistrat wykupi cz dziaki pod ulic prowadzc do dworca, reszt dziaek rozparcelowano. Przy zbiegu ul. Letniej ielaznej (Dugosza) dziaa ogrdek sprzedajcy piwo zbrowaru Gehligw. Tutaj rwnie cz terenu zostaa zajta na potrzeby kolei Kaliskiej, aw1908 roku cay ogrd uleg parcelacji. Zkolei wokolicach Ksiego Myna przy ul. Przdzalnianej 70 znajdowa si ogrd Elizjum kierujcy swoj ofert do robotnikw. Wstarszej czci ogrodu znajdowaa si piwiarnia, krgielnia ialtana koncertowa, aobok restauracja isala taneczna A. Bauma (Przdzalniana 68), wktrej odbyway si rwnie wystpy sceniczne.
Il. 22. Leniczwka w Lasku Milscha / Vidy iz gorodov Lodzi, Zgierza i Pabianic Ansichten aus den Stdten Lodz, Zgierz und Pabianice, d 1889 64 Informacje na temat Milscha, Gehliga iElizjum podaj za: Krzysztof Kowalczyski, d przeomu wiekw XIX/XX, Dom Wydawniczy Ksiy Myn, d 2008, s. 7172.
Il. 23. Reklama numeru wietlno-tanecznego Mademoiselle Mory / Organ 1911, nr 38
Nieatwo si wyrni, kiedy zasad jest rnorodno. Siostry Missi Meri iGreta Elektra miay jednak wzanadrzu numer na miar nowego XX wieku wystpoway jako ywe akumulatory elektryczne. Przez ich ciao pyn prd onateniu 500 000 woltw. Dziki temu arwki, ktre bray wdonie, zaczynay wieci. Krlowe elektrycznoci umiay te jednym dotkniciem rozpali pochodni czy podane przez widza cygaro. Mademoiselle Mora rwnie wykorzystywaa nowe technologie. Wjej ofercie znajdowa si pikantny taniec wkostiumie motyla zsensacyjnymi efektami wietlnymi uzyskiwanymi dziki 400 trjkolorowym arwkom wszytym wskrzyda. Ten numer wietlno-taneczny wszdzie podobno odnosi wielki sukces. Inni performerzy wybierali bardziej typowe formaty. Jzef Aleksandrowicz wystpowa na scenie jako humorysta. Prezentowa sceny humorystyczne imimiczne, ale specjalizowa si wkupletach. Wrepertuarze mia je wodmianie frakowo-salonowej icharakterystycznej, rwnie wasnego autorstwa. Szczyci si te zdolnoci improwizowanego ukadania kupletw na temat zadany
105
przez publiczno. By ulubiecem widzw, wszdzie cieszcym si nadzwyczajnym powodzeniem, zwaszcza wrd polskiej widowni, gdy cz repertuaru wykonywa po polsku. Aur midzynarodowego blichtru roztacza zkolei francuski duet taneczny Les Lina Darwils prosto zparyskich kabaretw Eldorado ides Ambasadeurs. Byli niezawodni wprezentacji wszystkiego, co aktualnie modne: tacw ekscentrycznych, brazylijskiego tanga maczicze czy tacw apaszowskich wykonywanych wbogatych, byskawicznie zmienianych kostiumach. W1909 roku wszyscy ci artyci-performerzy, prbujc szczcia na terenie Rosji, znaleli si wWarszawie. Zpomoc impresaria Ernesta Vitolla zvariet Aquarium prbowali zdoby engagement na scenach rosyjskich variet bdcych odpowiednikami francuskich cafs-concerts, brytyjskich music halli czy amerykaskich wodewili 65. Wszyscy zachwalali swoje oryginalne ibezkonkurencyjne wystpy wredagowanym przez Vitolla Organie. By to fachowy dwutygodnik skierowanym do profesjonalistw brany estradowej, powicony sprawom teatru, kabaretu, teatru variet, cyrku, kinematograi, itp.. Pismo ukazywao si od 1909 roku a do wybuchu wojny. Wychodzio po polsku, rosyjsku iniemiecku, co demonstruje kosmopolityczn specyk wczesnego przemysu rozrywkowego zwizanego ze scen. Zasig oddziaywania periodyku rozciga si na du cz Imperium Rosyjskiego, aKrlestwo Polskie byo czsto pierwszym przystankiem zagranicznych artystw. Wtym samym czasie wOrganie reklamowali swoje usugi rwnie ruscy gladiatorzy-siacze Bracia Schilinscy, bosonoga tancerka, wspzawodniczka Isadory Duncan opseudonimie scenicznym Dora Dumcan, napowietrzni gimnastycy Les Zanatos, znakomity transformista zomioma przebraniami wtajemnicze kostiumy przed oczyma publicznoci Ernesto Felden, japoski ongler Takaszima czy turecki skoczek isaltomortalista na piramidzie Marzulla. Artyci ci kryli po wikszych imniejszych miastach Imperium
65 Zob. odpowiednie hasa wEEC.
106
Rosyji, angaujc si na krtkie okresy do kolejnych przedsibiorstw rozrywkowych. Kabarety, teatry variet, kinematografy, restauracje zorkiestrami rwnie ogaszay si wOrganie, pragnc uzupeni skad orkiestry, trupy czy zapeni program numerowy. W1910 roku wpimie mona byo znale ogoszenia midzy innymi teatru variet Apollo zKijowa, familijnego ogrodu iteatru Liwadja zKurska, teatru Urania wodzi czy ogrodu Chateau des Fleurs wMelitopolu66. d bya wanym punktem na rozrywkowej mapie kraju. Dugo najwikszym potentatem rozrywkowym wodzi pozostawa Fryderyk Sellin. W1864 roku ten niemiecki przedsibiorca, wa ciciel cukierni izajazdu, wprzebudowanej wojskowej ujedalni przy ul. Konstantynowskiej 14 (Legionw) uruchomi Teatr Arkadia.
Il. 24. Teatr Fryderyka Sellina / Ognisko rodzinne, 1899, nr 18
Zuwagi na zgrzebno zwano go Wielk Bud. Po przebudowie w1881 roku ipodwyszeniu standardu nadano mu nazw Theatre-variet. W1901 roku na jego miejscu powsta za nowoczesny iekskluzywny Teatr Wielki. Na poczonych dziakach wprzy ul. Konstantynowskiej 14/16 w1873 roku przedsibiorca wybudowa
66 Organ 1910, nr 1.
107
rwnie Teatr Letni. W1898 roku stary budynek teatru zasoni nowy gmach caorocznego teatru Apollo (od 1910 roku Popularny), ktry stan prostopadle do drugiego budynku teatralnego67. Wgmachach Sellina mona byo zobaczy wystpy midzynarodowych grup teatralnych, pokazy variet, trup cyrkowych, awpniejszym okresie kinematografu68. Podobnie jak wamerykaskim wodewilu, kultura popularna bya zwornikiem dla zrnicowanych (etnicznie, religijnie) widzw iwykonawcw69. Jak pisze Magorzata Leyko (chyba jednak przesadnie podkrelajc wyjtkowo teatrw Sellina na tle innych dzkich przedsibiorstw rozrywkowych): Skadankowy charakter przedstawie iwielo jzykw, jakimi posugiwali si wykonawcy, przycigay publiczno rnych narodowoci isprawiay, e do koca wieku Teatr Sellina by miejscem najsilniejszego przenikania si kultur wodzi. Mimo powtarzajcego si ubolewania prasy nad zym gustem przedstawie izbyt emocjonalnym zachowywaniem si widowni, wanie na tej scenie powstaa najpopularniejsza forma przedstawie wodzi, przejmowana pniej przez inne scenki, rwnie chtnie odwiedzane przez widzw ydowskich70. W1900 roku wteatrze Sellina ztrzema przedstawieniami wystpia trupa Prawdziwych chiczykw zpokazami akrobatycznymi71. W1905 roku d odwiedzia Mademoiselle Julietta ze swoimi tresowanymi lwami morskimi. Za zapewnienie duego budetu na potrzeby tego pokazu chwali Sellina Neue Lodzer Zeitung. Dziennik pisa, e warto wybra si zobaczy lwy, rzadko spotykane wodzi;
67 Krzysztof R. Kowalczyski, d przeomu..., s. 105106. 68 Zob. Anna Kuligowska-Korzeniewska, Scena obiecana... 69 Robert Synder, Artyci wodewilu iich wiat, przek. zbiorowy, [w:] Tomasz Majewski (red.), Rekonguracje modernizmu... 70 Magorzata Leyko, Zamknita karta. Teatr ydowski wodzi, Kronika Miasta odzi 2007, nr 1. 71 Chiczycy czarodzieje wschodu. Chiczycy znakomici ekwilibryci, Chiczycy nieporwnani onglerzy, Chiczycy sztukmistrze zadziwiaj wszystkich swemi tajemniczymi produkcyami, Chiczycy mieli olbrzymie powodzenie wPetersburgu iMoskwie zachwalaa reklama. Rozwj 3.02.1900.
108
zachwala je jako naprawd zmylne iposuszne zwierzta: ani Mdry Hans [inteligentny ko rozwizujcy zadania matematyczne, bardzo wwczas popularny .B.], ani nasze pudle nijak maj si do tych pulchnych istot, ktrych [...] inteligencja objawia si wlustrze ich oczu72. W1907 roku wystpowaa tam za Miss Emerita, prezentujca tradycyjne pieni itace wyspy Samoa (jak podawa Neue Lodzer Zeitung zzawodu bdca nauczycielk)73. Teatry Sellina odwiedzaa przewanie publiczno niemiecka iydowska. rodowiska polskiej inteligencji ogniskoway si wok Teatru Victoria, zwanego potocznie teatrem polskim. Instytucja powstaa w1877 roku na podwrzu Hotelu Victoria przy ul. Piotrkowskiej 67 (w1909 roku strawi go poar). Od 1888 roku Teatr Victoria by siedzib staego zespou dramatycznego, kierowanego midzy innymi przez Aleksandra Zelwerowicza74, ale wystawiano tam rwnie oczym czsto si zapomina przedstawienia lejszego kalibru, ktre mona zaliczy do kultury atrakcji. W1898 roku Rozwj opisuje wystpy transformisty Artura Zawadzkiego. Wieczorami humorystycznymi, ktre zawsze prawie wodzi ciesz si duem powodzeniem. Wsobot wypowie p. Zawadzki nastpujce monologi: Pan Gadulski ma gos, Jankiel rekrutem, Mama Joasi wSzczawnicy iUrlopowany, tudzie odegra jednoaktow fraszk sceniczn Gabinet wrestauracyi, wktrej wszystkie role mskie ikobiece w32 odmianach gra bdzie sam jeden wodmiennych kostyumach iprzy odpowiedniej charakteryzacji75. Wanym miejscem wodzi bya rwnie Sala Koncertowa Ignacego Vogla przy ul. Dzielnej 18 (Narutowicza) ukoczona w1886 roku. Penia ona funkcj miejskiej lharmonii gocia zespoy muzyczne isawnych solistw (koncertowali tam midzy innymi Ignacy Jan Paderewski iArtur Rubinstein) ale nie ograniczaa
72 Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1905, nr 4. 73 Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1907, nr 41. 74 Zob. Anna Kuligowska-Korzeniewska, Scena obiecana... 75 Rozwj 19.07.1898.
Il. 25. Dom koncertowy Ignacego Vogla przy ul. Dzielnej / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
si do repertuaru elitarnego. Na znanej fotograi sali Vogla wida duy transparent Troupe Samoa, ktry zapowiada prawdopodobnie wystp przedstawicieli ludw Oceanii, zaspokajajc zapotrzebowanie lokalnej publicznoci na egzotyk. Przez lata odbyway si tam wystepy variet ipokazy kinematografu. Kiedy indziej za Roland Amundsen opowiada przy ul. Dzielnej oswoich podrach, ilustrujc je pokazami lmowymi76. Ostatnim teatrem wybudowanym wmiecie przed wybuchem wojny by Teatr Skala przy ul. Cegielnianej 18 (Jaracza). Wkrtce po otwarciu w1912 roku reklamowa si jako pierwszorzdny teatr rozmaitoci dla rodzin; najpikniejszy teatr wKrlestwie Polskim, dostpny kademu77. Instytucja ta miaa bardzo zrnicowany program zoony zkomedii, wodewili, przedstawie dla dzieci, seansw magicznych, pokazw tresury zwierzt oraz pokazw kinematografu. Wprasie szczeglnie intensywnie reklamowano wystpy kabaretowe wletnim ogrodzie iSali Biaej eleganckiego Hotelu Manteuffel na rogu ul. Zachodniej 45 nalecego do braci Petrykowskich. Hotel chwali si wysokim komfortem pokoi, omnibusem hotelowym do
76 Nowa Gazeta dzka 29.01.1914. 77 Cyt. za: Krzysztof R. Kowalczyski, d przeomu..., s. 107.
Il. 26. Letni ogrd w Hotelu Manteufel / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
kadego pocigu oraz restauracj zwielkim wyborem da wkarcie, wyborowymi winami, awsezonie rybami morskimi, homarami iostrygami oraz owietleniem elektrycznym78. W1909 roku niedzielny dodatek do Neue Lodzer Zeitung informowa ootwarciu na Zielone witki ogrdka koncertowego: Podobnie jak hotel Manteuffel zjego wyszukan ofert dobrej kuchni, take ipikny ogrd stanowi miejsce spotka eleganckiej odzi. Pan Petrykowski take wtym roku sprawuje artystyczn piecz nad dobrymi napojami. Kabaret pod przewodnictwem cenionego dyrektora Donato rozpoczyna sezon. Wystawiany jest peen blasku program, do ktrego zaangaowano najdoskonalsze siy artystyczne. [] Take wtym roku kabaret Manuteuffel wprowadzi wyranowan, subteln iartystyczn nut wprzecitno zwykych przedstawie79.
Il. 27. Letni ogrd w Hotelu Manteufel / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
78 Reklama wkalendarzu Czasu na 1912 rok. 79 Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1909, nr 22.
111
Trudno stwierdzi, ktre zprzedstawie recenzent zaliczyby do wyranowanych, aktre do przecitnych. Wprasie znajdujemy ilustrowane informacje owystpach oryginalnego polskiego duetu chopskiego Pauba piewajcego humorystyczne pieni ikuplety80, Mr Swana taczcego onglera oraz cudownych psw pana Kretona zmaym artyst czytania imistrzem rachunkw, ktry zpodziwu godn zgodnoci potra rozwiza najrniejsze zadania81. Oferta taka zpewnoci nie odpowiadaa jednak konserwatywnie nastawionej polskiej prasie. Rozwj narzeka, e wtym jak go okreli jednym znajbardziej uczszczanych cabaretw spotka mona wyrostw imode panienki, nieomal jeszcze podlotki, wrd tumw publicznoci zinteligencyi, zawzicie izrozpomienionemi niezdrow dz twarzyczkami iroziskrzonemi ocztami ledzcych najtuciejsze inajdrastyczniejsze kawaki gupio-dowcipnego programu, obliczonego na podranienie zmysw idz82. Kabaret Hotelu Manteuffel nalea do najelegantszych wmiecie. Pod koniec pierwszej dekady XX wieku wanym miejscem by rwnie variet Urania przy ul. Cegielnianej, oktrym pisz szerzej wnastpnym rozdziale. Dziaao te wiele lokali obardzo zej opinii. Beletrystyczny opis jednego ztakich podupadajcych kabaretw (oparty na wspomnieniach zbytnoci wodzi wczasie Iwojny wiatowej) daje Joseph Roth: Dziewczyna ma na imi Stasia. Na programie nie ma jej nazwiska. Taczy na deskach tanich kabaretw [...]. Robi par obrotw orientalnego taca, pniej siada zpodwinitymi nogami przed kotem zkadzidem iczeka na koniec. Wida jej ciao, niebieskie cienie pod pachami, wykwitajce pczki brunatnych piersi, okrg lini bioder; nagie uda wygldaj spod koczcego si nagle trykotu.
80 Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1908, nr 37. 81 Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1911, nr 24. 82 Dodawa, e najdrastyczniejsze produkcje cabaretowego repertuaru wykonywane s ku uciesze licznie zgromadzonej modziey pci obojga iku wstydowi siwowosych wielbicieli podkasanej muzy szynkawianej, dajcych modemu pokoleniu wstrtny, peen ohydy przykad, jak ycie marnowa ito wchwili, kiedy kraj ijego lud woa rozpaczliwie oodrodzenie. Rozwj 5.09.1908.
112
Bya tam mieszna dta kapela, brakowao skrzypiec, co byo prawie bolesne. piewano stare, humorystyczne piosenki, byy zbutwiae dowcipy klowna, tresowany osio zczerwonymi wsteczkami na uszach drepta tam izpowrotem, biali kelnerzy, ktrych czu byo piwnic, uwijali si zpenymi kuami midzy czarnymi rzdami, blask tego reektora pada skonie zotworu wsucie, ciemne to sceny krzyczao jak rozwarte szeroko usta, skrzecza konferansjer, zwiastun smutnych wieci 83. Czsto lokale te czyy wystpy kabaretowe zdziaalnoci domu publicznego: Wypiem dwie wdki iwliznem si wskrzany fotel. Pod barem stali panowie ijedli kanapki zkawiorem. Pianista usiad do fortepianu. Siedzimy przy maych stolikach, wszyscy si tu znajduj, jest to jedna rodzina. Pani Jetka Kupfer dzwoni srebrnym dzwonkiem inagie kobiety wstpuj na scen. Robi si cicho iciemno, krzesa si posuwaj, wszyscy patrz na deski sceny. Dziewczta s mode iupudrowane. Tacz le, wyginaj si wtakt muzyki, kada wedug swego upodobania. Midzy wszystkimi jest ich dziesi zwrciem uwag na ma, chud, ktra ma piegi widoczne pod pudrem iniebieskie, wystraszone oczy. Wskie kostki jej ng s kruche, jej ruchy s niezgrabne istrwoone, bezskutecznie stara si rkami zakry piersi, drobne ispiczaste, ibezustannie drce jak mode marznce zwierztka. Nastpnie pani Jetka znowu dzwoni srebrnym dzwonkiem, taniec ustaje, pianista uderza potnie wklawisze, wiato jasno zabyska, aciaa dziewczt cofaj si rwnomiernie krtkimi krokami, wygldaj jak gdyby je dopiero jasno rozebraa. Odwracaj si idrobnym kroczkiem, gsiego schodz ze sceny. Pani Jetka woa: Toniu! Przychodzi Tonia, zpiegami; pani Jetka opuszcza bar, schodzi jak zchmur, rozsiewa zapach perfum ilikierw iprzedstawia:
83 Joseph Roth, Hotel Savoy, Cyklop, d 2002, s. 2324.
113
Panna Tonia, nasza najnowsza! wietnie! zawoa ktry zpanw; by to pan Kanner, fabrykant aniliny, jak mi pan Glanz objani. Toka! - rzek iuszczypn j kciukiem ipalcem wskazujcym, by wdobrym humorze, wycign lew rk ichwyci j za ydk 84. Skojarze wanie ztakimi lokalami staray si unikn miejsca, ktre aspiroway do tytuu godziwych rozrywek. Te wreklamach podkrelay swj artystyczny charakter idostpno dla rodzin, co oznaczao przede wszystkim rezygnacj zatrakcji ozabarwieniu erotycznym. Variet starao si sytuowa wsegmencie przystpnej iprzyzwoitej wieczornej rozrywki dla szanujcych si mieszkacw miasta. e si to udawao, wiadczy fakt, e pokazy ocharakterze teatrzyku rozmaitoci stanowiy jedn zlicznych atrakcji ekskluzywnego Helenowa.
OParku wHelenowie
Epicentrum dziewitnastowiecznej kultury spektaklu wwydaniu dzkim, wktrym rne formy rozrywek kumuloway si wjedn wielk przestrze iluzji ifantazji, by Park wHelenowie. Wrd dzkich pocztwek sprzed Iwojny wiatowej obok widokw oglnych, kilku reprezentacyjnych uj ulicy Piotrkowskiej, paacw, fabryk ikociow, znajduje si zaskakujco duo reprezentacji wizualnych tego parku. Powstao co najmniej kilkanacie widokwek obrazujcych jego rne czci (anie zachowao si na przykad adne zdjcie kinematografu Odeon). Ten prywatny ogrd rozrywkowo-spacerowy zaoony w1885 roku wkorycie rzeki dki przez rodzin Andstatw inazwany na cze ony jednego znich Heleny by nie tylko chtnie odwiedzany przez zamoniejszych odzian, ale rwnie wybierany jako ten obraz miasta, ktry chcieli oni wysya wwiat na pocztwkach. Helenw stanowi jeden znajwaniejszych punktw na mapie Miasta Atrakcji. Tu te odbyy si pierwsze projekcje lmowe wodzi.
84 Tame, s. 4748.
114
Ma Berlin wspaniae ogrody zoologiczne ibotaniczne, Warszawa wietny Ogrd Saski iDolin Szwajcarsk, ad ma cudowny Helenw pisa w1908 roku dziennikarz wilustrowanym dodatku niedzielnym do Neue Lodzer Zeitung85. Autor artykuu wweekendowym dodatku do Lodzerki niczym aneur zabiera nas na spacer po Helenenhoe. Zaraz po wejciu przez pikn bram (schne Gittertor) ukazuje si oku patrzcego duga aleja po obu stronach ocieniona wielkimi starymi drzewami zaczyna wirtualn przechadzk. Dalej, na lewo, znajduje si gmach restauracji, po prawej drewniana muszla dla orkiestry letniej. Po kilku krokach po lewej oczom przechodniw ukazuje si duy staw otoczony drzewami ikrzewami, po ktrym pywaj dki wiosowe oraz czarne ibiae abdzie. Nad stawem gruje kamienna kaskada wodna na skarpie rzeki dki, apanoram zamyka przysta wformie mauretaskiego kiosku zkopuami imuzumaskim pksiycem (de facto prosty budynek zdoczepionymi attykami udajcymi kopuy). Woddali
85 Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1908, nr 30, s. 236.
Il. 28. Staw, kaskada wodna i kiosk mauretaski w parku w Helenowie / Pocztwka, ok. 1912 r. Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013 Ze zbiorw prywatnych
115
za otym dziennikarz nie wspomina wznosz si monumentalne wiee fabryki Biedermanna, ktra ssiaduje zparkiem. Na prawo od gwnej alejki znajduje si zwierzyniec. Wtym miniaturowym zoo gocie mog podziwia midzy innymi strusie, dziki, kondory, mapy ilisy, ale najwiksz atrakcj stanowi jaskinia zczerwonej cegy zwieami, przypominajca nieco budynki fabryczne, wktrej trzymany jest niedwied 86. (Maa powierzchnia klatek wywoywaa agresj zwierzt, co byo dodatkow atrakcj dla publicznoci, lecz powodowao powane wypadki w1904 roku rozzoszczona niedwiedzica rozszarpaa dozorc 87). Wartykule przedrukowano fotogra (obraz ten funkcjonuje rwnie jako samodzielna pocztwka) przedstawiajc grup chopcw ogldajcych niedwiedzia niektrzy wszkolnych czapkach, inni weleganckich somkowych kapeluszach zprostym rondem. Idc wbok od gwnej alei, docieramy do obszernego terenu przeznaczonego do uprawiania sportu. Znajduje si tam plac do lawn tenisa, wielki plac do wycigw cyklowych
86 Zwierzyniec zosta wykorzystany rwnie wjednej zhumorystycznych miniatur poetyckich Artura Glisczyskiego, ktry opisywa romantyczn wieczorn schadzk modej pary. Zalotnik skada wybrance wyrazy mioci... Iblady ksiyc za chmurek szaty Jak za mg gazy si chowa, Srebrzc agodnie krzewy ikwiaty, Istawy Helenowa Wtej wanie chwili, co rozmarzeniem Zmysy iserce opta, Ung jej klcza izupojeniem, Drobne caowa rczta. [...............] Ipocaunek drcych ust dwoje Wnamitne spoi pieszczoty: Modzian wci szepta zaklcia swoje Na honor, pieko igroty. A gdy przywoa niebo na wiadki, e nie opuci niebogiej... Zarycza niedwied zpobliskiej klatki. Modzian si zerwa i... wnogi! Artur Glisczyski, Ballada, cyt. za: Helena Karwacka, Artur Glisczyski..., s. 330331. 87 Krzysztof R. Kowalczynski, d przeomu..., s. 69.
Il. 29. Zwierzyniec w Helenowie / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
zboiskiem porodku dla grajcych wpik non (foot-ball)88, zim za lizgawka. Idc do koca gwnej alei iskrcajc wprawo, dociera si do obronitej pnczami groty ztufu wulkanicznego (wspomnianej wcytowanym fragmencie wiersza), gdzie wletnie wieczory organizowano popularne iefektowne widowiska. Dalej za napotkamy budynek zwie widokow oraz cukierni imleczarni zwerand, ktre stanowiy szczegln atrakcj dla wiata dam89. Wizyta wparku, podobnie jak wsanatorium czy teatrze, stawaa si narzdziem dystynkcji spoecznej, umacniajc wodwiedzajcych poczucie przynalenoci do klasy wyszej, jednoczenie oferujc zudne wraenie jednolitoci spoeczestwa, gdy wszyscy byli sobie mniej wicej podobni. Oczywicie jeli zdoali przekroczy bram. W1913 roku dzki korespondent warszawskiego Zotego Rogu odmalowywa tak scenk:
Il. 30. Brama wejciowa do Parku w Helenowie / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
88 Stanisaw Miszewski, Ilustrowany Przewodnik po odzi iokolicach, Gebethner iWolff, Warszawa Lublin d 1912 , s. 54. 89 Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1908, nr 30, s. 237.
117
Przed bram parku wHelenowie stoi gromadka dziatwy wybladej, ocerze zielonkawej ioczach mocno podsiniaych. Co kilka minut zajeda tramwaj, zktrego si wysypuje publiczno witecznie ubrana ispieszy do ogrodu. Zdaleka dochodz odgosy muzyki. Cienista aleja owieej zieleni majowe nci oko. Ach! jak tam adnie! woa dziewczynka iumiecha si blademi, anemicznemi ustami, ktre pokazuj szereg zbw zepsutych, sczerniaych. Aczy ty wiesz, Maka, e tam s rne zwierzta zamorskie wklatkach. Tam jest restauracja! Panowie siedz, suchaj muzyki, jedz ipiwo pij. Dorzuci chopak orachitycznych nogach iprzekn lin, ktra si potoczya do pustych trzewi. Tam je taka woda dua, na niej dki stojom adne, koo takiego budynku na wodzie. Tam jest taka dziwna altana zkamieni, ktre wisz jak wzimie ld na dachu tej chaupy, gdzie mieszkamy. To nie altana, to grota. Skd ty wiesz, Walek? Ojciec mj bywa tu ustra, ktry mwi. Aty tam chodzisz? Nie! Nie puszczajom! Przed bram staje jaka staruszka, podtrzymywana pod rk przez wt, przyzwoicie, lecz skromnie ubran dziewczyn. Jak tam adnie! Zielono! awki s. Chodmy, posiedzimy troch... Wchodz, lecz im drog zastpuje str: Bilety s... nie ma?!... To jazda! Tu nie mona bez biletw. Dzi muzyka! Szkoda! Szkoda! mwi zrezygnacj staruszka... Mona jutro, wdzie powszedni! dorzuci agodniej str. Jaka szkoda, e tak daleko mieszkamy ie ty, Franiu, wdzie po wszedni wracasz dopiero o9-tej wieczorem zpracy. Przyszybymy iposiedziay tutaj... Czego gapicie si obuzy? Idcie precz! Moe chcecie gazie ama ikwiaty obrywa? zawoa ten sam str gniewnie do gromadki dziatwy. Ee... co tu sta! Goniom nas! Chod, Walek, zabawimy si wpolicjanta ibandyt na placu, koo cyrku...90.
90Heron, Przed bram Helenowa, Zoty Rg 1913, nr 20.
118
Sam park, pooony na obrzeach miasta iodgrodzony potem od otoczenia, wypeniony baniow infrastruktur, by sfer odrealnion, stanowi feeryczn przestrze, wktrej parafrazujc intuicje Waltera Benjamina zamoni odzianie mogli ni swj kolektywny sen na jawie 91. Zjednej strony widzom oferowano dowiadczenia tworzce wizualne iluzje, zdrugiej doznania angaujce ich zmysy idostarczajce dreszczu emocji. Reklamy atrakcji helenowskich drukowane wprasie informuj ookazjonalnych popisach prezentowanych przez artystw widowiskowych zobjazdowych zespow, okolicznociowych zabawach ifestynach oraz regularnych spektaklach teatru variet. We wrzeniu 1898 roku prasa donosia ocodziennych przedstawieniach trupy indyjskich fakirw odbywajcych si midzy godz. 16:00 a21:00 (wstp dodatkowo 30 kopiejek, wdni powszednie 25, znika dla dzieci)92. Trzy lata pniej wtym samym miesicu jako atrakcj reklamowano balonowe skoki znanego, jedynego wswym
Il. 31. Reklama letniej zabawy w Helenowie / Rozwj 24.05.1902
91 Zob. Tomasz Majewski, Fantasmagoria iepisteme nowoczesnoci, [w:] tego, Dialektyczne feerie. Nowoczesno ikultura popularna, Ofcyna, d 2011. 92 Goniec dzki 3.11.1898.
119
rodzaju aeronauty Welly-Wildenhofa ze spadochronem wasnego wynalazku. Wildenhof wzlatuje do wysokoci 3000 m. ispuszcza si na ziemi93. Od 15:00 mona byo oglda balon, wzloty zaczynay si o17:00. Udzia wpokazie kosztowa 30 kopiejek i45 za miejsce siedzce. Wlipcu 1903 roku wHelenowie pojawia si wielka sensacya XX wieku. Pierwszy wystp cieszcej si wszechwiatow saw nieporwnanej Mistrzyni chodzenia po drucie, Donny Eroina wraz zdogiem Rexem imistrza championa chodzenia p drucie Mr. Oreni94. Nad stawem na wysokoci 80 okci rozwieszono drut dugoci 150 okci, po ktrym akrobaci chodzili ijedzili rowerami owietlani przez ognie sztuczne. Pokazy pirotechniczne miay zreszt same wsobie status atrakcji niemal artystycznej. We wrzeniu 1898 roku odby si pokaz znanego zaszczytnie pyrotechnika pana M. Kollera zWarszawy, ktry zaprezentowa dwa pierwszorzdne arcydziea pyrotechniczne: Fantastycznego welocypedyst na linie drucianej oraz Parowiec wojenny wbitwie na penem morzu95.
Il. 32. Pokazy akrobatyczne w Helenowie / Rozwj" 23.07.1903 93 Rozwj 20.09.1901. 94 Rozwj 23.07.1903. 95 Dziennik dzki 20.09.1889.
Il. 33. Reklama pokazw akrobacji automobilowych w Helenowie / Rozwj 21.05.1912
Co jaki czas wmiesicach letnich organizowano wiksze imprezy, czsto zwizane zintencj charytatywn, podczas ktrych starano si zgromadzi jak najwicej atrakcji. Zapraszano mistrzw efektownych numerw akrobatycznych, wykonawcw lekkiego repertuaru rozrywkowego, orkiestry, organizowano pochody kwiatowe izabawy, takie jak obrzucanie si confetti izarzucanie wiecw kwiatowych na szyj. Pokazy fajerwerkw, iluminacja odzi na stawie czy groty za pomoc ogni bengalskich, ktre pony rnobarwnymi pomieniami iwydzielay due iloci dymu, przewijaj si przez lata wogoszeniach jako zwieczenie letnich imprez. Wwietle sztucznych ogni inscenizowano ywe obrazy (tableaux vivants), czyli kompozycje zgrup osb przygotowywane przez znanych artystw malarzy96, awgrocie odgrywano woskie zemsty (italienischer Rchte)97 dajce okazj do stosowania efektownych rodkw wietlnych, bdce zapewne popularn wariacj na tematy zaczerpnite zdramatu elbietaskiego, penego morderstw iduchw, oraz feerie,
96 Grupy osb wkostiumach, zrekwizytami idekoracjami, ztowarzyszeniem muzyki inscenizowao pozy historyczne ialegoryczne znane zliterattury iteatru. Dziewitnastowieczny amerykaski podrcznik do tworzenia ywych obrazw proponowa midzy innymi takie ukady: Wenus wychodzca zmorza, Flora iwrki, Napoleon ze swoj gwardi pod Waterlo, pica dziewica, Pokj, Wolno, Religia. Zob. James H. Head, Home Pastimes; or Tableaux Vivants, Tilton and Co, Boston 1860 Project Gutenberg <http://www.gutenberg.org/les/19724/19724-h/ 19724-h.htm#INTRODUCTION>. 97 Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1908, nr 30.
121
czyli widowiska sceniczne, wktrych gwn treci s dekoracje, czarodziejskie zmiany, balet, ubiory itd.98. Wten sposb cay park stawa si przestrzeni fantazji, amieszkacy bawenianego grodu mogli uczestniczy wwidowisku wszechogarniajcej fantasmagorii. Imprezy przycigay podobno tysice osb.
Il. 34. ywe obrazy / Ognisko rodzinne 1899 nr 7
Wniedziel 10 czerwca 1900 roku odbya si wielka zabawa ogrodowa na rzecz dzkiego Pogotowia Ratunkowego99. Wprogramie znalazo si midzy innymi korso na ukwieconych rowerach oraz popisowa jazda cyklistw. Przez ca imprez kilkunastu amatorw miao fotografowa przechodniw, ustawiono te camer obscur, ktra odzwierciedlaa ruch, izorganizowano projekcje kinematografu. Dodatkowymi atrakcjami byy Confetti, rzucanie serpentinami, podrzucanie piki, zarzucanie wstg zkwiatami na osoby wybrane. Przygrywaa orkiestra, odbyy si te wystpy chru polskiego Towarzystwa piewaczego Lutnia iniemieckiego Mnnergesangsvereinu. Zadbano te orodki podniecajce humor: murzyna idwch chiczykw, ktrzy mieli zachca do
98 Micha Arct, Sowniczek wyrazw obcych, Wyd. M. Arcta, Warszawa 1905, s. 76. 99 Rozwj 2.06.1900.
122
kupna dowcipnie skonstruowanych gielkw jak miniaturowe latarki Pogotowia, trbki, abki itd. Pod wieczr widzowie obejrzeli tableaux vivant wedug pomysu p. Pilichowskiego wbarwnem owietleniu iprzy ilustracji muzycznej. Wpamici mieszkacw zapisa si festyn Stray Ochotniczej Ogniowej z1911 roku, podczas ktrego na pycie cyklodromu wybudowano japosk wiosk zpagodami iherbaciarniami, aprzed gomi, ktrzy poruszali si zchryzantemami wpitymi wklapy marynarek, prezentowali si straacy przebrani za gejsze. Festyn zakoczy si podpaleniem pagody ipokazem akcji ganiczej inocnym spektaklem ogni sztucznych. Imprez odwiedzio podobno okoo 20 tys. osb100.
Il. 35. Japoska wioska na festynie w Helenowie w / Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1911, nr 33 Il. 36. Straacy przebrani za gejsze podczas festynu w Helenowie / Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1911, nr 33
100gh. , Japan in Helenenhof, Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1911, nr 33, s. 261.
123
Wniedziel 24 maja 1902 roku odbya si wielka zabawa ogrodowa na rzecz Pogotowia Ratunkowego. Od godziny 15:00 do wieczora odwiedzajcym przygryway dwie orkiestry, awprogramie znalaza si zabawa dziecica, wystpy cyklistw (biegi humorystyczne) irne gry sportowe, wtym strzelanie znagrodami. Gwodziem programu byy, widocznie bardzo popularne, bo prezentowane regularnie od lat, skoki spadochronowe zbalonu. Po obu stronach gwnej alejki rozbijano namioty, wktrych mona byo naby confetti, serpentiny, kwiaty latajce, piki japoskie itd.. Ogoszenie z1903 roku zapraszao zkolei na Wielk Zabaw Ogrodow zTacami zorganizowan przez drukarzy dzkich na rzecz powodzian. Wprogramie midzy innymi wystp synnego polskiego improwizora-kuplecisty Bronowskiego, rosyjsko-ydowskiego kuplecisty Arsenjewa, imitatora kobiet Edlem von Metza, znanego humorysty Toegla oraz czowieka-wa Louisa dAllemonda. Wieczorem ogrd mia zosta rzsicie uiluminowany rnokolorowymi lampkami iogniami bengalskiemi101. Po podobnej zabawie zorganizowanej na cze Stray Ogniowej Ochotniczej wsierpniu 1907 roku dziennikarz Rozwoju donosi, e namioty zconfetti byy oblegane iprzez kilka godzin obsypywano si wzajemnie kolorowemi papierkami102. Punkt kulminacyjny stanowiy sobtki, wielka zabawa na wodzie ze piewami, iluminowanymi odziami igrupami malowniczymi, czyli tableaux vivants. Wieczr koczy za wspaniay fajerwerk103. Wwydarzeniu mona byo uczestniczy po uiszczeniu opaty 45 kopiejek (dzieci 25)104.
101 Za: Krzysztof R. Kowalczynski, d przeomu..., s. 71. 102 Rozwj 26. 08. 1907. 103 Rozwj 24. 05.1902. 104 Robotnicy zkolei najpowszechniej bawili si, taczc. Dziennikarz komentujcy obyczaje robotnikw zauwaa, e robotnicy, ktrzy do dyspozycji maj tylko niedziele iwita, lubowali si wpotacwkach. Pisa, e robotnik psetki niedziel ityle wit wcigu roku przekouje, kada majwka cechw izwizkw, kada wieczornica robotniczego stowarzyszenia Echo wypeniona jest tacami, aprzecitna zabawa ludowa, gdzie wstp kosztuje 20 kopiejek, gromadzi 3-4 tysice osb (ci za, ktrych ina to nie sta, urzdzali zabaw na polance wlasku). Echa tygodniowe. Jak bawi si robotnicy?, Nowy Kurier dzki 26.07.1908.
124
Warto zwrci uwag, e efektownym widowiskiem publicznym, atym samym wanym elementem wczesnej kultury popularnej by rwnie sport105. Upowszechniony pod koniec XIX wieku jako sposb na spdzanie wolnego czasu miejskiej elity, sytuowa si wpodobnym porzdku jak opisywane zjawiska. Sporty, takie jak tenis, jazda na wrotkach izim na ywach, aprzede wszystkim welocypedy, byy wczesnym krzykiem mody, tak popularnym, e powstao nawet pismo powicone tym formom rekreacji Kolarz, wiolarz, ywiarz. Przy ul. Olgiskiej wlistopadzie 1910 roku otworzy si, nie pierwszy wodzi, The English Skating Ring, czyli, jak zdecydowano wtym samym roku, wrotnisko106, wktrym odbywaa si jazda na kkach wspecyalnie wspaniale urzdzonych salach oraz popisy wszechwiatowego championa skatingu Mr. Turnera zAnglii (kolejny tor wrotkowy znajdowa si na dziace przy ul. Olgiskiej, tu przy granicy parku wHelenowie). Zim na helenowskim boisku wylewano lizgawk, na ktrej lizgano si przy dwikach orkiestry, awkarnawale urzdzano bale maskowe. Podobn rozrywk oferowa Fryderyk Sellin na przy Konstantynowskiej. Bodaj najbardziej spektakularnym, ale rwnie zuwagi na wysokie ceny maszyn, welocypedw ibicyklw elitarnym sportem bya jazda na rowerze. Towarzystwo Cyklistw dzkich Union dziaao od 1886 roku107. Klub sprystw, jak ich nazywano, skupia bogatych przemysowcw (prezesem by fabrykant Juliusz Heinzel), handlowcw iurzdnikw wysokiego szczebla, zamoniejszych inynierw iadwokatw, przede wszystkim Niemcw, ale czonkami byli rwnie Polacy. Klub cyklistw posiada 60 maszyn iwasny lokal klubowy przy ul. Przejazd, gdzie miecia si midzy innymi biblioteka. Organizowano wycieczki iwycigi. Najpierw
105 Wicej odzkim sporcie wkontekcie rozrywki zob. Marta Przestrzeniewicz, Rozrywki..., s. 75-95. Tam te dalsza bibliograa. 106 Rozwj z30 padziernika 1910 roku donosi, e wWarszawie odby si konkurs na polsk nazw Roller Skating Ringu. Znadesanych 812 propozycji komisja, wktrej zasiadali midzy innymi Antoni Fertner iStanisaw Szober, zdecydowaa, e najlepszy bdzie wyraz wrotnisko. ywa na kkach nazywa si ma Wrotka, aywiarz jedcy na kkach Wrotnik. 107 Helena Karwacka, Artur Glisczyski..., s. 89.
125
wykorzystywano tor wycigowy wSelinwce, aod 1893 roku uywano nowego toru w Helenowie. Na jednej z11 ilustracji do cytowanego artykuu wLodzer Zeitung umieszczono fotogra wycigw kolarskich wykonan najpewniej wpierwszej poowie lat dziewidziesitych XIX wieku. Wycigi bicykli zwielkim przednim koem przy akompaniamencie orkiestry obserwuje elegancka publiczno odgrodzona od toru sznurkiem. Pniej, po przebudowie toru, powstay drewniane trybuny, akolarze przesiedli si na nowoczesne rowery zprzekadni acuchow. Zokazji midzynarodowych wycigw kolarskich zorganizowanych na otwarcie toru koowego wydano nawet jednodniwk Cyklista dzki ztekstami Artura Glisczynskiego108. Klub cyklistw zajmowa wane miejsce wyciu towarzyskim ikulturalnym. Organizowa wieczory humorystyczne idwa gone bale: przed adwentem iwkarnawale. Charakteryzowa je Szyk iwykwint, bo na niego mog sobie pozwoli modzie ipanie nalece do najzamoniejszych sfer przemysowo-handlowych miasta, astanowice jego le monde ou lon samuse109. Taczono tu to wyczno kotyliona zprzyborami. Jak mielimy okazj si przekona, klub aktywnie wcza si rwnie worganizacj atrakcji na letnie zabawy wHelenowie. Zim oprcz lizgawki gwn atrakcj Helenowa stanowiy pokazy wsalce restauracyjno-widowiskowej. Wsezonie zimowym 1901 roku przyjy one formu staego teatru variet. Wczwartek 10 stycznia 1901 ogoszenie wRozwoju informowao ootwarciu Midzynarodowego Teatru Nowoci Variet. J. Sibilski iL. Drange, prawdopodobnie waciciele lub najemcy, informuj, e chc wzorowa si na berliskim Wintergarten iteatrzyku Liebiga we Wrocawiu, zapewniaj, e bd prowadzi go na stopie pierwszorzdnej, zmieniajc program zdoborem jednak dostpnym dla rodzin. Aby utrzyma wysoki poziom, kierownictwo artystyczne przedsiwzicia powierzyli panu Alfredowi Hohenau zWiednia ipani Jolan de Hopp
108 Tame, s. 92. 109 Artur Gliszczynski, Cyklista dzki, s. 211. cyt za: Helena Karwacka, Artur Gliszczyski..., s. 90.
126
zBudapesztu, ktrzy zadbaj oto, by co sobota mona byo podziwia nowych artystw110. Koncert inaugurujcy wieczr zaczyna si ogodz. 20:00, asamo przedstawienie o20:30. Waciciele zapewniali rwnie, e powrt tramwajami po przedstawieniu zapewniony111. Cena za miejsce siedzce wynosia 1 rubla 15 kopiejek, adodatkowo datek 10 kopiejek na ubogich. Stoy wpierwszym rzdzie mona byo zaj za 75 kopiejek (+ 5) awII rzdzie 50 kopiejek (+ 5). Bya to wic rozrywka dosy kosztowna. Program teatrzyku skada si zwystpw piewakw, akrobatw, gimnastykw, subretek (komiczna posta pokojwki zoperetek), tancerzy, onglerw, klownw, transformistw czy humorystw. Na przeomie grudnia istycznia 1901 roku Helenw goci midzy innymi M-melle Sophie Petit wraz ze swym partnerem M-r Michel jedynych na wiecie wykonawcw taca Tourbillon112, trup akrobatw, Josephine Raimond odgrywajc posta subretki, byli te muzykalni klowni ekscentrycy Lola iElida, weseli chiscy parodyci Czing Czang-Fu czy Sitkow oryginalny humorzysta ruski113. Wlutym za wystpowali midzy innymi Emmo humorysta Raschdorf, piewaczka koncertowa Alice Sanille, subretka niemiecka Emma Neuman itrupa Huebele ze swoimi wspaniaemi putpourri wpowietrzu114. Po jednym zprzedstawie dziennikarz Rozwoju relacjonowa, e sala bya przepeniona ikomentowa: Zna odzianie gustuj wlejszych rozrywkach wicej, ni wteatrach ikoncertach115.
110 Rozwj 10.01.1901. 111 Tramwaj mg zajecha wtrosce ogoci, gdy waciciel parku Zenon Anstadt by zaangaowany wprace konsorcjumtramwajowego, ikiedy wgrudniu 1898 roku uruchomiono komunikacj tramwajow wodzi trasa jednej, zlinii zostaa poprowadzona (dzisiejsz ulic Andstadta) pod sam bram wejciow do parku. Wbardzo maej skali ujawnia si tutaj czsto podkrelany zwizek rewolucji miejskiego transportu publicznego zrozkwitem rozrywek. Poetycki lad po dzkich tramwajach znajdziemy uTuwima: Na cmentarz ta trjka wiedzie, / do domu szstka granatowa, / Zielon czwrk si dojedzie / Do zielonego Helenowa. Julian Tuwim, Kwiaty polskie, Wydawnictwo Literatura, d 2010, s. 79. 112 Rozwj 15.01.1901. 113 Rozwj 30.12.1900 i1.01.1901. 114 Rozwj 27.02.1901.
127
Variet stanowi jeden znajwaniejszych formatw rozrywko wych wkontekcie narodzin kina, do czego powrc jeszcze wnastpnym rozdziale.
Podsumowanie: estetyka atrakcji ikultura konsumpcyjna

Wtakim kontekcie instytucjonalnym, estetycznym ispoecznym, wszczytowej fazie dziewitnastowiecznej modernizacji, wmomencie wysokiej konwergencji rnych form medialnych iformatw rozrywkowych, zaistniay pierwsze pokazy lmowe, ktrym przyjrz si dokadniej wnastpnym rozdziale. Przywoane przykady pokazuj ogromn rnorodno dziewitnastowiecznej kultury atrakcji, ajednoczenie ich jednolito, jeli chodzi ozasad estetyczn. wczesne przestrzenie rozrywki charakteryzowaa zoona konguracja medialnie zaporedniczonej reprezentacji izycznej obecnoci. Zdu doz uproszczenia mona jednak wyodrbni dwa, niejako modelowe formaty rozrywkowe: gabinetu osobliwoci (panoptikum) iteatrzyku rozmaitoci (variet). Wpierwszej przestrzeni najwiksze znaczenie zdawa si mie aspekt wizualny, wdrugiej performatywny. Pomidzy tymi biegunami znajdoway si jednak przestrzenie kombinowane. Wszystkie cechowao to, co charakteryzuj poniej jako afektywno imultimedialno. Pod wzgldem estetycznym popularne formy rozrywki czyy si wnadrzdnym akcie ekspozycji, wystawiania czego na spojrzenia. Wsplny im by take cel wpostaci podekscytowania odbiorcw, wszystkie zawieray element sensacji wzmocniony dodatkowo melodramatyczn opraw iopowieci antreprenerw. Pokazy iwystpy wizualne iperformatywne elementy widowiska stapiay si wjedn sekwencj niezwykych wrae zmysowych (Siegfried Kracauer), ktra dookrelaa ideniowaa kad osobliwo lub numer artystyczny jako atrakcj. Widowiska tego rodzaju nie zakaday odbioru zdystansowanego, estetycznej kontemplacji
115 Rozwj 2.01.1901.
128
waciwej kulturze wysokiej. Operoway raczej tym, co Tom Gunning odnonie do wczesnego kina nazwa estetyk zdziwienia116. Talent retoryczno-performatywny antreprenera cicerone wpanoptikum czy operatora latarni magicznej odgrywa kluczow rol wtych pokazach idecydowa oich sukcesie lub porace. Musiaa go zatem charakteryzowa, jak zauway Joe Kember, zdolno do przeksztacenia nawet najmniej obiecujcego materiau wbardzo atrakcyjne widowisko publiczne przy wykorzystaniu dogbnej inajprawdopodobniej intuicyjnej wiedzy owartoci tego, co inne, dla konkretnej publicznoci117. Showmeni obudowywali pokazywane eksponaty fantastycznymi historiami, ktre podkrelay iwzmacniay ich inno ikuriozalno. Publiczno za wietnie rozumiaa iwysoko cenia zdolno performerw do przesadzania ikoloryzowania. Budowanie napicia emocjonalnego szo tu wparze zangaowaniem ciaa izmysw widza, ktrego odpowiednikiem po stronie spektaklu by zyczny, cielesny charakter demonstracji. Jak przekonuje Henry Jenkins wswojej rekonstrukcji estetyki wystpw popularnych na przykadzie amerykaskiego wodewilu (posiadajcego wiele cech wsplnych zomawianymi widowiskami rnorodnoci), najwaniejsz cech tych pokazw byo skoncentrowanie na rzeczywistym, materialnym ciele wykonawcy: Od performerw oczekiwano wykonywania swoich popisowych numerw niezmiennie znajwysz moliw precyzj iprdkoci. Czsto wystpy byy tak pomylane, eby skupi uwag na umiejtnociach performera, inie miay adnego lub prawie adnego innego uzasadnienia ani tematu. Zpewnoci tak byo wprzypadku pokazw transformistw [ protean or quick-change acts], wktrych gwiazda moga oprze cay jednoczciowy, prezentowany samotnie wystp, zmieniajc gesty, tembr gosu ikostiumy, aby odegra czterdzieci czy pidziesit rnych postaci. Parodyci, karykaturzyci, imitatorzy obu pci, gwizdacze,
116 Tom Gunning, An Aesthetic of Astonishment: Early Film and the (In)Credulous Spectator, [w:] Linda Williams (red.), Viewing Positions, Rutgers, New Brunswick 1995. 117 Joe Kember, The Functions of Showmanship..., s. 3.
129
przebieracy, ekscentryczni tancerze, naladowcy zwierzt lub dzieci korzystali zfascynacji sam umiejtnoci atrakcyjnego wykonania numeru [showmanship for its own sake]; takie akty odpowiaday na potrzeb olnienia zrcznoci performera bardziej ni na potrzeb ledzenia jakiej opowieci118.
Il. 37. Reklama numeru Mourdiniego / Organ 1911, nr 42
Nastawienie na prezentacj (anie reprezentacj), bezporednie iosobiste oddziaywanie na odbiorc odrnia widowiska rnorodnoci od iluzjonistycznego teatru, wktrym kcyjny wiat dramatu dominuje nad wiatem cielesnej rzeczywistoci, aciao semiotyczne znak kcyjnego ciaa kcyjnej postaci scenicznej nad ciaem
118 Henry Jenkins, Aregular Mine, aReservoir, aProving Ground: Reconstructing the Vaudeville Aesthetic, [w:] tego, What Made Pistachio Nuts? Early Sound Comedy and Vaudeville Aesthetic, Columbia University Press, New York 1992, s. 6869. Zob. Robert W. Snyder, Artyci wodewilu iich wiat, prze. P. Kruczkowska, J. Stpie, M. Wjcik, [w:] Tomasz Majewski (red.), Rekonguracje modernizmu...
130
materialnym119. Wteatrze dramatycznym arystotelesowska zasada prawdopodobiestwa wymuszaa na aktorach schowanie si za postaci, ukrycie wasnych psychicznych izycznych cech szczeglnych wcelu zbudowania jak najbardziej wiarygodnej iluzji. Teatr czwartej ciany kaza aktorom udawa, e nie dostrzegaj istnienia widowni ipogry si wkcyjnej rzeczywistoci reprezentacji. Wodewilowe widowisko rnorodnoci ignorowao te reguy. Aktorzy eksponowali swoj zyczno (niezwyky wzrost, wielko nosa, dugo brody byy zalet, anie wad), acaa maszyneria sceniczna, jak zauwaa Jenkins, miaa podkrela jednostkowo performera wystpowa on czsto wpunktowym wietle iprzed opuszczon kurtyn. Jeszcze silniej zasada ta uwidaczniaa si, kiedy do numerw wykorzystywano zwierzta, jak wcyrkach czy teatrzykach variets120. Sukces artysty zalea za wanie od umiejtnoci nawizania kontaktu zwidowni, czytania jej reakcji idostosowywania do nich gry121. Podporzdkowanie estetyce atrakcji powodowao te, e tre przedstawienia nie zakadaa stworzenia iluzji kcyjnej rzeczywistoci ani spjnej narracji przyczynowo-skutkowej. Poszczeglne numery, takie jak akrobacje, sztuczki magiczne czy wystpy tresowanych fok miay przede wszystkim wywoa yw reakcj widowni. Program widowiska rnorodnoci skada si zmoduw odugoci okoo dwudziestu minut. Te pojedyncze numery byy zestawiane ze sob wtaki sposb, aby uzyska efekt
119 Na temat rnic midzy tymi dwoma porzdkami zob. Erika Fischer-Lichte, Rzeczywisto ikcja, prze. M. Sugiera, M. Borowski, Didaskalia 2005, nr 70, s. 66. 120 Kiedy tylko zwierzta pojawiaj si na scenie, ujawniaj od razu swoj niesamowit obecno. [...] Wejcie zwierzcia na scen postrzega si jako wdarcie si realnego wiata wwiat kcyjny, przypadku wporzdek, natury wkultur. Kiedy na scenie pojawia si zwierz, to niczym orkan lub powd wprowadza ten moment, ktry grozi, e ludzki porzdek stanie si pastw natury; azatem moment, wktrym inaczej ni wczasie orkanu czy powodzi zburzenie ludzkiego porzdku, czyli przerwanie inscenizacji przez zwierz, wydaje si owiele bardziej radosn perspektyw ni pena realizacja zgry powzitego planu. Wejcie zwierzcia na scen wprowadza winscenizacj moment subwersywny, groc rozsadzeniem jej od rodka, co budzi zarazem ogromn fascynacj wwidzu. Erika Fischer-Lichte, Estetyka performatywnoc i, prze. M. Borowski, M. Sugiera, Ksigarnia Akademicka, Krakw 2008, s. 173. 121 Zob. Henry Jenkins, Aregular Mine..., s. 7477.
131
nowoci irnorodnoci, anie konsekwencji logicznej. Program jako cao nie oferowa adnego spjnego przekazu; poszczeglne numery mogy formuowa sprzeczne bd konkurujce komunikaty. Koniec kocw to, co wodewil komunikowa przede wszystkim, to przyjemno nieskoczonej rnorodnoci wnieskoczonej liczbie kombinacji122. Cao bya za luno podporzdkowana jedynie zasadzie budowania napicia a do osignicia spektakularnego zakoczenia Wow Finish, jak je nazywa Jenkins123. Dziewitnastowieczna kultura atrakcji bya wznacznym stopniu kultur wizualn. Rozwj technologii produkcji ireprodukcji obrazw spowodowa, e druga poowa XIX wieku pogrya si jak to uj Jean-Louis Comolli wistnym szalestwie widzialnoci124, czego konsekwencj bya zupena zmiana sposobu dowiadczania czasu iprzestrzeni. Jak pisze Anne Friedberg: WXIX wieku szeroka gama aparatw poszerzya obszar tego, co widzialne, iprzeksztacia zwizualizowane dowiadczenie wform towarow. Dziki szerokiemu rozpowszechnieniu druku pojawia si nowa forma ilustracji gazetowych. Wraz zwynalezieniem litograi zaistniay karykatury Daumiera, Grandvilleaiinnych. Kiedy za upowszechnia si fotograa, rodki publicznej irodzinnej dokumentacji ulegy przeksztaceniu. Telegraf, telefon ielektryczno zwikszyy prdko komunikacji, kolej iparostatek zmieniy pojcie odlegoci, anowa kultura wizualna fotograa, reklama iwystawa sklepowa przeorganizoway natur pamici idowiadczenia. Czy bdzie to szalestwo widzialnoci, czy potna akumulacja spektakli, ycie codzienne zostao przeksztacone za spraw spoecznej multiplikacji obrazw125.
122 Tame, s. 63. 123 Tame, s. 79. 124 Jean-Louis Comolli, Maszyny widzialnego, prze. zang. A. Piskorz, A. Gwd, [w:] Andrzej Gwd (red.), Widzie, myle, by, Universitas, Krakw 2001, s. 449. 125 Anne Friedberg, Mobilne iwirtualne spojrzenie wnowoczesnoci: aneur/aneuse, przek. zbiorowy, [w:] Tomasz Majewski (red.), Rekonguracje modernizmu..., s. 5960. Na temat spoecznych konsekwencji tego procesu zob. John B. Thompson, Media inowoczesno. Spoeczna teoria mediw, prze. I. Mielnik, Astrum, Wrocaw 2006.
132
Friedberg przekonuje, e wszechobecno urzdze optycznych wpyna rwnie na powstanie nowych reimw widzialnoci. Inaczej ni wbenthamowskim panoptikonie przywoanym jako metafora nowoczesnoci przez Michela Foucaulta, wdziewitnastowiecznych maszynach widzialnego Friedberg koncentruje si na dioramie ipanoramie nastpio uruchomienie (zmobilizowanie, jak chc polscy tumacze) spojrzenia, ktre pozwalao odbywa wirtualne podre. Inaczej rozkadajc akcenty wnarracji onowoczesnoci, Friedberg zauwaa, e diorama ipanorama wprawdzie nie byy narzdziami opresji, ale podobnie jak panoptykon opieray si na unieruchomieniu widza inadwartociowaniu funkcji wizualnej126. Spojrzenie uruchomione (mobilne), ale tylko wirtualnie, charakteryzuje zatem dziewitnastowieczne spoeczne relacje patrzenia, apanoramy, dioramy iinne urzdzenia optyczne s aparatami obowizujcego reimu wizualnego. Kiedy kinematograf doczy do innych maszyn widzialnego, nie spowodowa rewolucyjnej zmiany, lecz wpisa si wistniejcy system rozrywkowy jako narzdzie rejestracji wystpw scenicznych, urzdzenie do wykonywania sztuczek magicznych lub aparat do uruchamiania spojrzenia widza, chociaby poprzez ukazywanie dalekich egzotycznych krajw. Nie byo to kino opowiadajce zoone historie, lecz kino atrakcji. Jak pokazuje nawet pobieny rzut oka na wczesn popularn kultur wizualn (wwydaniu dzkim), uruchomione spojrzenie to tylko jeden zwielu moliwych parametrw jej odbioru. Przestrze rozrywki zkoca XIX wieku (sale variet, muzea anatomiczne, parki
126 W ujciu Friedberg panorama idiorama miay podobn eskapistyczn funkcj, jak niektrzy przypisywali kinu, telewizji, apniej grom komputerowym: Technologia dioramy polegaa, co prawda, na unieruchomieniu widza, ale oferowaa wizualn wdrwk iwirtualne uwolnienie od ogranicze codziennego czasu iprzestrzeni. Jeeli panoptykon polega na uwizieniu spojrzenia wwewntrznym ograniczeniu zamknitych, ale widzialnych podmiotw, to diorama opieraa si na wyobraonej ekspansji tego spojrzenia. Inaczej ni stranik-obserwator, widz dioramy nie by kuszony wadz nad ludzkimi podmiotami, ale nieustannie angaowany wrozkosze panowania nad sztucznie stworzonym wiatem, wprzyjemno zanurzenia si wwiecie nieobecnym. Anne Friedberg, Mobilne iwirtualne..., s. 83.
133
rozrywki) bya wysoce nasyconym technologicznie rodowiskiem integrujcym rne formy medialne, ktre oferoway bogate izoone dowiadczenie estetyczne wykraczajce poza kategori audiowizualnoci. wczesne przestrzenie rozrywki wypenione gurami mechanicznymi, aparatami optycznymi iaudialnymi, preparatami anatomicznymi, przyrzdami magicznymi iperformansami cechowaa multimedialno, haptyczno iimmersyjno oraz zasada remediacji, jak wprzypadku tableaux vivants. Rozwijajc intuicj Thomasa Elseassera owczesnym kinie jako rozszerzonym polu praktyki medialnej, wktrym relacja pomidzy przestrzeni ekranu aprzestrzeni widowni moe przyjmowa rne parametry127, mona tu wczy dodatkowe wymiary. Zgodnie zzaproponowanym przez Elsaessera rozumieniem diegezy obejmujcej rne konguracje przestrzeni, czasu ipodmiotu rwnie istotne jest zwrcenie uwag chociaby na narracyjn funkcj antreprenera, ktry integrowa ze sob poszczeglne atrakcje128. Pojawiay si konguracje, takie jak unieruchomiony widz / ruchome spojrzenie inieruchomy widz / ruchome spojrzenie, ale rwnie: paski ekran / obiekt trjwymiarowy / wizjer owietlona sala / zaciemniona sala obiekt pasywny / obiekt interaktywny / performer nawigacja / pasywny odbir publiczno jako zbiorowo / publiczno jako zbir podmiotw Fragmentaryczno dostpnego materiau nie pozwala na dzkim przykadzie przeanalizowa dokadnie rnych moliwych
127 Jak moe wyglda analiza wczesnego kina zuyciem tych kategorii, pokazuje Elsaesser na przykadzie dwch niemieckich lmw: Richard Wagner oraz Des Pfarers Toechterlein, Thomas Elsaesser, Early German Cinema: Asecond life?, [w:] Thomas Elsaesser, Michael Wedel (red.), ASecond Life. German Cinemas First Decades, Amsterdam University Press, Amsterdam 1996, s. 3237. 128 Funkcja zrcznego komentowania obrazw, oczym pisa bd dalej, odgrywaa rwnie olbrzymi rol wprzypadku objaniania lmw iutrzymaa si wkinach bardzo dugo a do wprowadzenia plansz midzyujciowych okoo 1908 roku.
134
kombinacji tych parametrw. Zasadne jednak wydaje si twierdzenie, e wczesne przestrzenie rozrywki miay charakter powikszonej przestrzeni (augmented space)129 cechujcej si wysokim nasyceniem informacj oraz zoon konguracj obecnoci ireprezentacji podporzdkowanych estetyce atrakcji. Oprcz urzdze optycznych, aktw performatywnych iobiektw interaktywnych. Osoby wchodzce tam mogy przyjmowa naprzemiennie funkcje widza (jak wprzypadku pokazw latarni magicznej czy aktw performatywnych), zwiedzajcego (kiedy przechodzili do dziau anatomicznego), uytkownikw (jak wprzypadku kontaktw ztakimi interaktywnymi obiektami jak biusty telefoniczne) czy nawet graczy (podczas zabaw ogrodowych). Tak jak teatr rozmaitoci opiera si na akcie ekspozycji efektownego numeru icielesnoci performera, tak salon osobliwoci koncentrowa uwag widza/uytkownika na atrakcji wpostaci obiektu czy obrazu luno jedynie sfunkcjonalizowanego wramach szerszej opowieci. Na koniec warto jeszcze podkreli, e pojawienie si masowej komercyjnej rozrywki jest rwnie przejawem rozwoju kultury konsumpcyjnej, traktujcej spektakl jako towar. Chocia niektre formy kultury atrakcji wywodziy si ztradycji ludowej, jest ona zjawiskiem par excellence nowoczesnym. Dynamiczny rozwj gospodarczy odzi, napyw wykwalikowanej kadry fabrycznej zZachodu oraz niskopatnej siy roboczej zpoddzkich wsi wytworzyy zapotrzebowanie na atrakcyjne iprzystpne sposoby spdzania wolnego czasu wrd wszystkich klas. W duej mierze byo ono zaspokajane przez przedsibiorstwa rozrywkowe. dzk map rozrywki wyznaczay centralne eleganckie dzielnice zokazaymi kamienicami iprzestrzeniami konsumpcji, gdzie obok sklepw, domw towarowych czy restauracji znajdoway si lepsze variet ikabarety oraz inne czsto uczszczane publiczne przestrzenie, w ktrych ustawiay si muzea osobliwoci, wdrowni
129 Lev Manovich, Poetyka powikszonej przestrzeni, prze. A. Nacher, [w:] Ewa Rewers (red.), Miasto wsztuce sztuka miasta, Universitas, Krakw 2010.
135
demonstratorzy osobliwoci iinne przedsibiorstwa rozrywkowe. Praktyki konsumpcyjne byy sposobem na uczestnictwo wwielkomiejskim stylu ycia wzachodnim wydaniu. Wpeni korzystaa znich przede wszystkim nowo tworzca si klasa petit-bourgeois grupa wmiar zamonych kupcw czy personelu fabrycznego redniego iwyszego szczebla iich rodzin, traktujc je jako wyraz swoich cywilizacyjnych aspiracji130. wczesny kapitalizm wperyferyjnym wydaniu powodowa, e znaczna cz spoeczestwa bya jednak wyczona zkonsumpcji. Wsytuacji, kiedy wikszo populacji ya na granicy ndzy, pracujc po 12 godzin dziennie, mogc sobie pozwoli jedynie na zaspokojenie podstawowych potrzeb, komercyjna rozrywka bya zbytkiem niedostpnym lub trudno dostpnym dla znacznej czci mieszkacw. Masowo nowoczesnych form rozrywki, rodzcych si przemysw kultury opieraa si jednak na ich stosunkowo powszechnej dostpnoci, zwikszajcej si wraz zupywem czasu. Wstp do panoptikum kosztowa tyle samo co na zabaw ludow, achocia bilet do variet mg kosztowa iponad rubla, to kupno za 25 kopiejek najtaszego biletu na galerii byo jednak wzasigu tych, ktrzy zarabiali chocia troch powyej yciowego minimum. Wzamian za otrzymywao si moliwo uczestnictwa watrakcjach wielkiego miasta. Zagadnienie to rozwin wkolejnych rozdziaach.
130 Zwraca na to uwag chociaby Witold Wandurski pionier zaangaowanego spoecznie teatru wedug wzorw radzieckich piszc, e formy komercyjnej kultury popularnej takie jak variet byy domen ludzi zamoniejszych, nie robotnikw, wrd ktrych upowszechniy si one dopiero wdwudziestoleciu midzywojennym. Wandurski tak w1923 roku charakteryzowa przedwojenny dzki krajobraz kulturowy, wic popularno zdynamik ycia nowoczesnego orodka miejskiego: Szantan, variet, tingl-tangl zawsze miay powodzenie wodzi, gdzie przez cay rok robi si interesa gorczkowo, nerwowo, wspobkanie awieczorem si odpoczywa. Chadzaa tam kiedy nansjera. Dzi chodzi rzenicki majster, sklepikarz, paskarz, czowiek zczarnej giedy.... Witold Wandurski, Upodobania estetyczne proletariatu, Nowa Kultura 1923, nr 6, cyt. za: Helena Karwacka, Witold Wandurski, Wydawnictwo dzkie, d 1968, s. 119.
[Wakat]
Rozdzia
3
Kinematograf! Sensacyjna atrakcja wspczesnoci (18961907)
[Wakat]
ino nie pojawio si winstytucjonalnej prni. Wpoprzednim
rozdziale naszkicowaem map dzkiego systemu rozrywkowego zprzeomu XIX iXX wieku, funkcjonujcego zgodnie zformu kultury atrakcji. Jej zasad byy estetyka zaskoczenia, program numerowy (lub zestaw atrakcji) oraz zoona konguracja obrazu izycznej obecnoci. Zaznaczyem rwnie, e by to moment znacznej konwergencji medialnej. Nadmieniem, e zpewn doz uproszczenia wrd rnych form kultury atrakcji wyodrbni mona dwa paradygmatyczne formaty rozrywkowe: muzeum osobliwoci oferujce tani iegalitarn rozrywk do konsumowania zulicy oraz teatr variet, rwnie popularny, skierowany do nieco zamoniejszej publicznoci poszukujcej przystpnej, ale cywilizowanej rozrywki. Wtym rozdziale skupi si na powizaniach kinematografu zistniejcym systemem rozrywkowym, wktry wynalazek wpisa si jako jedna zwielu atrakcji. Weuropejskich miastach przed powstaniem autonomicznej instytucji kina gwnymi platformami popularyzacji ruchomych obrazw byy lokale oferujce program skadankowy takie jak teatry variet. Jak zwraca uwag Deac Rossel wzwizku ztym, e te miejsca staych projekcji ( xed location exhibitions) stworzyy baz dla ewolucji wyspecjalizowanych kinematografw, atake nowszego systemu prezentacji idystrybucji lmw, miay one uprzywilejowan pozycj wdotychczasowych historiach lmu1. Aby uzupeni istniejce narracje, badacze zainteresowali
1 Deac Rossell, ASlippery Job: Travelling Exhibitors in Early Cinema, [w:] Simon Popple, Vanessa Toulmin (red.), Visual Delights. Essays on the Popular and Projected Image in the 19 Century, Flicks Books Trowbridge, Wilts. 2000, s. 51. Zjawisko to na przykadzie Niemiec opisuje Corinna Mller, Frhe deutsche Kinematographie. Formale, wirtschaftliche und kulturelle Entwicklungen, J.B. Metzler Verlag, Stuttgart Weimar 1994. Zob. te Martin Koerber, Filmfabrikant Oskar Messter. Stationen einer Karriere, [w:] Martin Loiperdinger (red.), Oskar Messter. Filmpionier der Kaiserzeit, Stroemfeld/Roter Stern, Frankfurt am Main Basel 1994, s. 2791. Prace te znam jedynie zomwie.
140
KINEMATOGRAF! SENsACYJNA ATRAkCJA WsPCZEsNOCI (18961907) | ROZDZIA 3
si ostatnimi laty dziaalnoci wdrownych operatorw, ktrzy urzdzali projekcje wwynajtych publicznych salach, apoza duymi miastami na jarmarkach2. Postaram si przedstawi pocztki lokalnych pokazw lmowych wodzi zarwno wkontekcie dziaania objazdowych demonstratorw, jak istaych instytucji rozrywkowych. Opisz kontekst pierwszych demonstracji kinematografu iprzyjrz si dzkiemu okresowi braci Krzemiskich, wacicieli jednego znajbardziej prnych wdrownych przedsibiorstw zajmujcych si komercjalizacj nowego urzdzenia wpierwszych latach jego funkcjonowania na rynku. Bliej przyjrz si te wzwizku ze znaczeniem variet dla wyksztacenia si instytucji kina teatrowi Urania prowadzonemu przez EugneaJuliusa Vortheila iTheodorea Junoda. Zwrc te uwag na wspistnienie rnych formatw rozrywkowych imediw. Wten sposb opisz pierwsze narodziny kina.
Kino atrakcji
Jak sygnalizowaem we wstpie, termin kino atrakcji, ta magiczna formua lmoznawstwa3 okrela stylistyczn odrbno kina zpierwszej dekady kinematograi (mniej wicej do lat 19051907, kiedy upowszechnio si kino fabularnej integralnoci iformat lmu odugoci najpierw jednej szpuli, aod okoo 1911 roku wielu). Wokresie tym przewaay lmy, ktre nie opowiaday zoonych historii, jakie stay stay si znakiem rozpoznawczym kina klasycznego. Tom Gunning pisze: kino atrakcji bezporednio przyciga uwag widza, pobudzajc ciekawo wizualn idostarczajc przyjemnoci poprzez ekscytujcy
2 Zob. Deac Rossel, ASlippery Job... oraz np. Joseph Garncarz, Bylimy na jarmarku. Kino objazdowe na lsku przed pierwsz wojn wiatow, [w:] Andrzej Dbski, Marek Zybura (red.), Wrocaw bdzie miastem lmowym. Zdziejw kina wstolicy Dolnego lska, GAJT, Wrocaw 2008; tego, The European Fairground Cinema. (Re)dening and (Re)contextualizing the Cinema of Attractions, [w:] A. Gaudreault, N. Dulac, S. Hidalgo (red.), Acompanion to Early Cinema, Wiley- -Blackwell, Chichester 2012. Tam te dalsza bibliograa. 3 Thomas Elsaesser, Nowa Historia Filmu jako archeologia mediw, prze. G. Nadgrodkiewicz, Kwartalnik Filmowy 2009, nr 6768, s. 14.
ROZDZIA 3 | KINEMATOGRAF! SENsACYJNA ATRAkCJA WsPCZEsNOCI (18961907)
141
spektakl unikalne wydarzenie, czy to kcyjne, czy dokumentalne, ktre samo wsobie jest interesujce [that is of interest in itself ]. Wywietlana atrakcja moe mie rwnie natur kinematograczn [cinematic], tak jak wczesne zblienia [] albo lmy trikowe, wktrych zabieg kinematograczny (zwolnione tempo, podstawienie, wielokrotna ekspozycja) zapewnia lmowi powab nowoci. Sytuacje fabularne zdaj si ogranicza do gagw, numerw wodewilowych lub odtwarzania szokujcych lub interesujcych wydarze (egzekucje, wydarzenia biece). Takie podejcie do lmowania deniuje to, e atrakcja jest oferowana przez kinowego antreprenera wformie bezporedniego zwrotu do publicznoci. Tryb teatralnej prezentacji dominuje nad angaowaniem fabularnym, podkrelajc bezporedni stymulacj przez szok lub zaskoczenie, zamiast rozwija histori lub tworzy rzeczywisto diegetyczn 4. Kino atrakcji operowao prezentystyczn estetyk tableaux, statycznych uj czonych na zasadzie prostych zestawie (reguy opowiadania zuyciem montau upowszechniy si pniej). Celem byo pokazywanie, anie opowiadanie, ito takie pokazywanie, ktre wywoa miao wywoa uwidzw podniecenie izaskoczenie. Tak oddziayway spektakularne numery ekwilibrystyczno-akrobatyczne, feerie, fantazje iinne spektakle nadmiaru, gagi czy aktualnoci. Taki charakter miay te lmy pornograczne, opisane wkatalogu handlowym Path jako scnes grivoises dun caractre piquant5, awodzi prezentowane wramach pokazw specyalnych. Jeli ju bya wtych lmach jaka fabua, to miaa ona na celu raczej stworzenie ramy dla efektownego numeru lub demonstracji kreacyjnego (magicznego) potencjau medium. Cenny przegld takich realizacji daje zestaw lmw wydanych na pycie DVD Europaisches Kino der Attraktionen 1896-19166, wybranych
4 Tom Gunning, The Cinema of Attraction[s]: Early Film, Its Spectator and the Avant-Garde, [w:] Wanda Strauven (red.), The Cinema of Attractions Reloaded, Amsterdam University Press, Amsterdam 2007, s. 384. 5 Paolo Cherchi Usai, Pornography, [w:] EEC, s. 757. 6 Crazy Cinematographe. Europaisches Jahrmarktkino 1896-1916, Cinematheque de la Ville de Louxembourg, Medienwissenschaft der Universitait Trier, 2012.
142
przez Vaness Toulmin, ClaudeaBertemesaiNicole Dahlen. Wybr ten pozwala zapozna si zmodelowymi programami lmowymi, analogicznymi do tych, ktre byy rwnie wodzi. Pomocny moe by szybki przegld typowych przykadw kina atrakcji. Wan cz stanowiy rejestracje pokazw akrobatycznych igimnastycznych oraz innych numerw scenicznych. Przykadami tu s Will Evans muzyczny ekscentryk (Will Evans, the Musical Eccentric, 1899, 1 min.), bdcy zapisem numeru, wktrym wykonawca przebrany za klowna prezentuje akrobacje zkrzesem imandolin oraz Agoust onglerska rodzina (Agoust Family of jugglers, 1898, 1 min.), jak rwnie klownada Komicznych akrobatw (Acrobati comici, 1910, 5 min.). Do elaznego repertuaru wczesnych pokazw nalea kolorowany Taniec Serpentine (Dansa Serpentina, 1900, 1 min.) przedstawiajcy efektowny ukad choreograczny zwykorzystaniem buastej sukni. Tajemniczy mczyzna (LHomme mysterieux, 1910, 6 min.) iMiss Harry kobieta w (Miss Harry, femme serpent, 1911, 3 min.) (kolorowany) pokazuj, jak wyglday wystpy osb prezentujcych niezwyke zdolnoci do wyginania si wrnych kierunkach. Cudowne psy (Les chiens savants, 1907, 5 min.) to zkolei przykad wystpu tresowanych zwierzt, wtym wypadku psw przebranych za ludzi, wykonujcych na teatralnej scenie numery akrobatyczne igrajcych na pianinie. Kolejn odmian stanowiy lmy-feerie7 iinne obrazy prezentujce potencja kina jako sztuczki magicznej. Kiriki japoscy akrobaci (Les Kiriki, acrobates japonais, 1907, 3 min.) to trikowy zapis numeru akrobatycznego niewykonalnego zuwagi na prawa grawitacji, zrealizowany dziki lmowaniu zgry trupy lecej na pododze. Wkolorowanej feerii Tulipany (Les Tulipes, 1907, 4 min.) rwnie wykorzystano efekty specjalne. Dziki zastosowaniu podstawie izdj nakadanych uzyskano cudownie wyrastajce kwiaty, le ne boki nagle pojawiajce si wobokach dymu imwic gow wielkoci dwch postaci ludzkich (magiczn aur uzupeniay ywe obrazy, fajerwerki iognie bengalskie). Inny przykad tego, jak lm
7 Zob. Frank Kessler, Feeries or or fairy plays, [w:] EEC, s. 330334.
143
mg peni funkcj sztuczki iluzjonistycznej, daje Krl Dolarw (Le Roi des Dollars, 1905, 2 min.), wktrym magik wyczarowuje monety zdoni izust. Wan czci kadego programu skadankowego byy natury, dokumentalne zdjcia zarwno egzotycznych kuriozw inietypowych sytuacji, jak iaktualnych wydarze politycznych oraz widokw podrniczych 8. Womawianej kolekcji do natur naley Ambylostoma (LAmblystme, 1913, 7 min.) ukazujca efektownego paza posiadajcego zarwno skrzela, jak ipuca, aosobliwa natura Foksteriery iszczury (Foxterriers et rats, 1902, 1 min.) przedstawia mczyzn ikobiety zdobrego towarzystwa zwyranymi oznakami zadowolenia rzucajcych szczury na poarcie psom zamknitym wklatce. Szczegln natur jest te Gabinet dr. Macintyrea(Dr Macintyre X-ray cabinet, 1909, 1 min.), lm rentgenowski ukazujcy ruch stawu kolanowego iprac odka wypenionego bizmutem. Na pokazach specyalnych demonstrowano sceny pornograczne, zarwno takie, na ktrych reprezentowano jedynie kobiec nago (Kpiel dam dworu Bain des dames de la cour, 1904, 1 min. czy Spacer Chrysis La reveil de Chrysis, 1897-1899, 1 min.), jak iakt seksualny (Scene pornograque, 1909, 2 min.). Sceny komiczne, byy nieco bardziej zintegrowane fabularnie. Naleaa do nich przygoda mczyzny odprowadzajcego do sypialni pulchn kobiet, niezwykle wjego oczach atrakcyjn (Do widzenia idzikuj Au revoir et merci, 1906, 2 min.), ktry przekonuje si, e bujne ksztaty niewiasty zostay uzyskane dziki balonom ipoduszkom woonym
8A ctualits deniowane jako lmy prezentujce aktualne wydarzenia znajduj si ju wrd pierwszych produkcji braci Lumi re (wizyty dostojnikw pastwowych, odsonicia pomnikw, parady, procesje iinne wydarzenia przycigajce uwag szerokiej publicznoci). Do najsynniejszych wczesnych aktualnoci nale zdjcia zkoronacji Cara Mikoaja II (1896) oraz Diamentowego Jubileuszu Krlowej Wiktorii (1897). Nieco osobn odmian materiaw dokumentalnych stanowi lmy lokalne (zob. rozdz. 1) itrawelogi, czyli krtkie lmy ukazujce obrazy odlegych miejsc, ludw, rzemios oraz miejscowych atrakcji. Istot trawelogw bya prezentacja specycznych cech danego miejsca, dostarczenie informacji faktogracznych oraz podkrelenie jego egzotyki. Gatunek ten wywodzi si zwielu starszych mediw, takich jak stereoskop czy latarnia magiczna, ktre rwnie prezentoway obrazy dalekich krain, zaspokajajc potrzeb egzotyki waciw kulturze dziewitnastowiecznej. Zob. Jennifer Lynn Peterson, Travelogues, [w:] EEC, s. 927-931.
144
pod ubranie. Komizm Denerwujcego bdu (Facheuse meprise, 1905, 1 min.) polega za na tym, e dwie kobiety wkociele zamiast wod wicon przeegnuj si farb pozostawion przez nieuwanego malarza. rdem humoru wNowoczesnym fryzjerze (Le Barbier n de sicle, 1896, 1 min.) jest za obserwacja, jak fryzjer ucina gow klienta, goli j na stole, po czym odkada zpowrotem na szyj iten wychodzi, jak gdyby nic si nie stao. Tym podobne krtkie realizacje stanowiy przewaajc wikszo produkcji wpierwszych latach kina9. Prezentowali je rwnie lokalni przedsibiorcy rozrywkowi wodzi.
Kinematograf nowa atrakcja

Jak wiemy, odzianie byli przyzwyczajeni do regularnych wizyt demonstratorw rnych atrakcyjnych ciekawostek osb onienormatywnej zjonomii, performerw onadzwyczajnych zdolnociach, treserw zwierzt czy operatorw efektownych urzdze technicznych takich jak elektrotachiskop prezentowany w1891 roku przez niejakiego Bremera10. Ubosi podziwiali je na rynkach (Bauckim, Wodnym, Nowym) iwinnych oglnodostpnych przestrzeniach, zamoniejsi mogli cieszy si rozrywkami, jednocze nie manifestujc swj status podczas pokazw wrestauracjach, wParku wHelenowie, na scenach Sellina, wsali koncertowej przy ul. Dzielnej czy wMeisterhausie. Kinematograf wodzi pojawi si wanie jako jedna ztakich nowych atrakcji demonstrowanych na okolicznociowych pokazach.
9 Charakterystyka ta, jak sdz, jest wystarczajca na potrzeby niniejszego opracowania, samo jednak zagadnienie kina atrakcji jest duo bardziej zoone. Zob. Wanda Strauven (red.), The Cinema of Attractions... oraz szczegowe analizy dokonane przez Richard Abla wrozdziale The Transition to aNarrative Cinema , [w:] Richard Abel, The Cin Goes to Town: French Cinema, 1896-1914, University of California Press, Los Angeles 1994. 10 Wurzdzeniu tym wbudzie, na ekraniku formatu fotograi gabinetowej podziwiano maszerujce wojsko, konia przesadzajcego przeszkody, wiczenia gimnastyczne itp.. Cyt. za ZF, s. 16.
145
Chocia aparat braci Lumire tra do powszechnej sprzeday dopiero po pewnym czasie od jego publicznej prezentacji, europejscy przedsibiorcy mieli do dyspozycji wiele modeli projektorw wytwarzanych przez rnych producentw11. Wsierpniu do odzi przybyli wdrowni demonstratorzy kinematografu Edisona, ktrzy chcc zapewne przycign zamon publiczno buruazyjn iwyszy personel fabryczny, zorganizowali szeroko reklamowane wniemieckojzycznej prasie pokazy wHelenowie, najchtniej uczszczanej letniej przestrzeni rozrywkowej. Jedno zogosze prasowych zachwalao, e codziennie od 18:00, awniedziele iwita od 15:00 za 30 kopiejek (miejsce siedzce) lub 20 (stojc) mona oglda Sensationellste Sehenswrdigkeit der Gegenwart! (Sensacyjn atrakcj wspczesnoci)12. Inne informowao, e tylko przez krtki czas zapozna si mona zOriginell! Hochinteressant! Edisons lebende photographien in lebensgrosse (Oryginalne! Nadzwyczaj interesujce! ywe fotograe Edisona naturalnej wielkoci)13. Projekcje odbyway si zakompaniamentem muzycznym zedisonowskiego fonografu, apo ich zakoczeniu widzom prezentowano jeszcze chiski teatr cieni. Wywietlono midzy innymi Taniec kobiet zharemu, Taniec tatarski, Fragmenty znanych oper ioperetek, Przygody zdzikimi zwierztami, Ulice iplace wielkich miast14 oraz Poar fabryki wChicago iTaniec wojenny Indian Siux wAmeryce Pnocnej15. Lodzer Tageblatt pisa, e dziki skomplikowanemu mechanizmowi poruszania obrazw za pomoc elektrycznoci, uzyskano naturalnej wielkoci obraz (lebensgrosse) inaturalny ruch. Wszystko, co wida na wielkim ekranie, porusza si, zdaje y16. Dziennikarz wyraa
11 Jednym znich by Hermann Foersterling, ktry pod nazw Edisons Ideal sprzedawa kopi projektora Continsouzy cieszce si wielk popularnoci wpnocnej iwschodniej Europie izachca swoich klientw do reklamowania swoich pokazw wpowizaniu znazwiskami Edisona ibraci Lumire. Zob. Deac Rossel, Foersterling Hermann, EEC, s. 349. 12 Lodzer Tageblatt 1.08.1896. 13 Lodzer Tageblatt 4.08.1896. 14 Lodzer Tageblatt 1.08.1896. 15 Lodzer Tageblatt 20.08.1896. 16 Lodzer Tageblatt 1.08.1896.
146
satysfakcj zfaktu, e tylko mieszkacy niektrych najwikszych miast Europy iAmeryki mieli dotychczas okazj zobaczy ten najnowszy wynalazek bdcy poczeniem fotograi ielektrycznoci17. 19 sierpnia przedsibiorcy przenieli si do rwnie prestiowego Zgromadzenia Majstrw Tkackich, gdzie za t sam cen urzdzali pokazy do 24 sierpnia (wtygodniu od godziny 18:00, awniedziele wgodzinach 12:00-14:00 i16:00-22:00)18. Filmy zaistniay zatem wekskluzywnej przestrzeni dostpnej jedynie zamonym odzianom iwaurze nowoczesnoci. Wdrowni antreprenerzy organizowali projekcje wrozmaitych kontekstach: salach rozrywkowych, wynajtych pomieszczeniach, cyrkach iinnych przedsibiorstwach rozrywkowych. 7 listopada 1896 roku Lodzer Zeitung wlakonicznej notce informowa, e przy ul. Piotrkowskiej 17 demonstrowany jest aktualnie ostatni genialny wynalazek Edisona, aparat do pokazywania ywych fotograi. Jest tu rwnie wystawiony fonograf19. W1897 roku cyrk International A.L. Durowa, ktry rozbi swj namiot przy Zielonym Rynku, mia w programie pokazy kinematografu. Wtym samym roku Teatr Iluzji Szenka ulokowany na placu przy ul. Dzielnej, gdzie czsto rozstawiay si baagany, oprcz iluzji optycznych inumerw performatywnych oferowa pokazy lmw zmessterowskiego thaumatografu20. Wczerwcu do odzi dotarli demonstratorzy przedstawiajcy si jako wysannicy rmy braci Lumire zpokazami prawdziwego sinematografu21. 11 czerwca wsali koncertowej wHelenowie zorganizowano seans przedpremierowy, aod 12 do 20 czerwca o17:00 odbyway si prezentacje dla publicznoci. Oprcz kosztu wejcia do parku naleao jeszcze zapaci dodatkowo 30 kopiejek. Seans trwa 30 minut iskada si zomiu lmw. Prasa zwrcia uwag na
17Tame. 18 Lodzer Tageblatt 20.08.1896. 19 Lodzer Zeitung 7.11.1896. Hanna Krajewska sugeruje, e projekcje te odbyway si wGabinecie Iluzji Krzemiskiego. Zob. F. s. 19. 20 F, s. 16. 21 F, s. 19-20.
147
Koronacj jego majestatu, Wizyt najwyszej pary cesarskiej wParyu, Dwie cesarskie parady we Wrocawiu, Scen na Placu w. Marka wWenecji, Przybycie pocigu na stacj, Pojedynek dwch szablistw, Kpiel Diany wMediolanie. Wcigu omiu dni program zmieniono trzy razy. Wlipcu 1899 roku projekcje lmowe stanowiy ju bardziej regularn atrakcj wParku wHelenowie. Oprcz codziennych koncertw pod batut kapelmistrza Kwasta odbyway si rwnie za opat 20 kopiejek za krzeso lub 10 za wejcie codzienne demonstracje ywych obrazw za pomoc aparatu biografa Royal22. Wtym roku wodzi pierwsze pokazy lmowe zorganizowali jak podaj niektre rda bracia Krzemiscy.
Krzemiscy tradycja gabinetu iluzji

Wnajstarszych opracowaniach naukowych dotyczcych historii kina polskiego bracia Krzemiscy przedstawiani s jako zaoyciele pierwszego kina na ziemiach polskich23. Wnowszych narracjach ich osoby s albo marginalizowane24, albo susznie polemizuje si zzasadnoci obsesyjnego poszukiwania wyranych pocztkw25. Niemniej s to pierwsi przedsibiorcy rozrywkowi demonstrujcy kinematograf, oktrych do dzi zachowao si wicej informacji. Pisz onich nie jako opionierach, ale reprezentantach wczesnej brany rozrywkowej, skupiajc si na ich strategiach marketingowych. Podkrelajc cigo, anie nowo, proponuj, aby myle onich nie jako ozaoycielach pierwszego kina na ziemiach polskich, ale wacicielach rozszerzonego gabinetu iluzji iwdrownych demonstratorach.
22 Goniec dzki 7.07.1899. 23 Wadysaw Jewsiewicki, Historia lmu polskiego. Wprowadzenie do historii polskiej kinematograi 1894-1939, Pastwowa Wysza Szkoa Teatralna iFilmowa, d 1959. 24 Wadysaw Banaszkiewicz, Witold Witczak, Historia filmu polskiego, t.1, Wydawnictwa Artystyczne iFilmowe, Warszawa 1989. Autorzy niedokadnie cytuj wspomnienia braci Krzemiskich, opisujc zdarzenia, jakie miay miejsce wodzi jako dziejce si wWarszawie. 25 Magorzata Hendrykowska, ladami tamtych cieni. Film wkulturze polskiej przeomu stuleci 1895-1914, Ocyna Wydawnicza Book Service, Pozna 1993.
148
Wadysaw Krzemiski po ukoczeniu szkoy redniej wRadomiu przenis si do Warszawy iw1888 roku zosta zatrudniony wpanoptikum Bozwy jako przewodnik iobjaniacz eksponatw26. Musia zatem posiada talent retoryczny, aby opowiada histori woskowej Estery, Kleopatry, Puszkina czy Gambetty, komentowa slajdy otematyce naukowej czy artystycznej izadziwia zwiedzajcych osobliwociami wdziale anatomicznym. Po tym, jak Bozwa opuci Warszaw, jadc ze swoim panoptikum dalej na Wschd 27, Krzemiski w1892 roku otworzy wodzi wasny gabinet osobliwoci wwynajtej salce przy ul. Piotrkowskiej 1728. Przybytek mia otrzyma nazw Gabinetu Iluzji. Program Gabinetu by typowy dla panoptikw istanowi mieszanin kuriozw anatomicznych (omiopalczasta do wsoiku, wypchany dwugowy pies, ywe kary iolbrzymy) iurzdze iluzji optycznej (panoramy, stereoskopy, latarnia magiczna)29. By moe cz eksponatw Krzemiski odkupi od swojego dawnego pracodawcy. Wmaju 1889 roku wpanoptikum Bozwy zachwalano zestaw atrakcji: Dafne, fonograf oraz panoramy prezentujce ekspedycj Stanleya ispotkanie zEminem Pasz 30. Wpodaniu z1899 roku ozgod policmajstra na dokonywanie pokazw iluzji na Nowym Rynku Wadysaw Krzemiski informowa odokadnie takiej samej ofercie: Dafne, mikrograf ipanoramy31. Do dokumentu zaczona bya dwujzyczna wiatrwka (jak wwczas nazywano ulotki) reklamujca Teatr Nowoci zprogramem opoow taszym ni uBozwy (nie 20, lecz 10 kopiejek za wejcie). Gwd programu
26 Wadysaw Jewsiewicki, Historia lmu polskiego..., s. 8. Szerzej otym panoptikum pisaem wpoprzednim rozdziale. 27Tame. 28 Tak dat imiejsce podaje Hanna Krajewska, nie wskazujc jednak rda. F, s. 19. 29 Magorzata Hendrykowska, Film Journeys of the Krzeminski Brothers, 1900-1908, Film History 1994, vol. 6, nr 2, s. 207. 30 Dziennik dzki 21.05.1889. 31 Podanie Wadysawa Krzemiskiego, Archiwum Pastwowe wodzi, Akta Policmajstra m. odzi, sygn. nr 848.
Il. 38. Ulotka reklamujca pokazy Dafne 1 strona / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego w odzi, Akta Policmajstra m. odzi, sygn. nr 848
stanowiy pokazy Daphne przeladowanej przez Apolla, jednej zostatnich paryskich nowoci zdziedziny iluzyi wynalezionej przez professora Wuazena32. Widzowie na scenie maj zobaczy, jak Dafne dziki czarodziejskim sztuczkom zamienia si wkoszyk kwiatw, kwiaty wdrzewo muzykalne laurowe, na nim wyrastaj re, by zamieni si zaraz wdzwonki. Nastpnie drzewo przeksztaca si wwielki szkielet czowieka, po czym Dafne ponownie ukazuje si siedzca na scenie, ale znika wpowietrzu, pozostawiajc
32 Zob. rozdz. 2.
150
krzeso, ktre zamienia si wrne przedmioty, awkocu wsam Dafne. Organizatorzy podkrelaj, e te transformacje odbywaj si na oczach widzw i inaczej ni winnych czarnych itajemniczych gabinetach ipieczarach przy penym owietleniu sceny, acao jest szczegowo objaniana. Oprcz Dafne mia by prezentowany widzom ostatni wynalazek Edisona Mikrograf, zktrego puszczane bd arie, kuplety iopowiadania 33, oraz panorama obrazw. Seanse rozpoczynay si wpoudnie itrway godzin. Taka formua przedstawienia rozrywkowego zostaa pniej uzupeniona projekcjami lmowymi.
Il. 39. Ulotka reklamujca pokazy Mikrografu szczeg / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego w odzi, Akta Policmajstra m. odzi, sygn. nr 848
33 Pokaz mikrografu skada si z: 1) arii zopery 2) solo na instrumencie 3) pieni, kupletu, opowiadania 4) Sztuki granej przez ca orkiestr.
151
Il. 40. Ulotka reklamujca pokazy Mikrografu / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego w odzi, Akta Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013 Policmajstra m. odzi, sygn. nr 848
152
Podstawowym rdem wiedzy obraciach Krzemiskich s wspomnienia modszego znich, Antoniego, spisane w1953 roku, awic wp wieku po relacjonowanych wydarzeniach. Nie mona zatem odnosi si do informacji tam zawartych jako faktycznych. Antoni pisze, e we wrzeniu 1899 roku otrzyma od brata propozycj wspprowadzenia przedsibiorstwa rozrywkowego Gabinet Iluzji przy ul. Piotrkowskiej 17. Bracia kupili wBerlinie projektor systemu Lumiera i18 lmw, by wgrudniu 1899 roku przy ul. Piotrkowskiej 120 uruchomi pierwsze kino wPolsce34. Prb werykacji okolicznoci powstania pierwszego kina podja Hanna Krajewska. Ustalia ona, e zachowane dokumenty nie potwierdzaj opisanej wersji35. Badaczka zwrcia uwag, e wAktach Policmajstra miasta odzi znajduje si podanie Wadysawa Krzemiskiego z30 listopada 1899 roku, ale dotyczy onozgody na uruchomienie przedsibiorstwa rozrywkowego oinnym charakterze iwinnym miejscu. Chodzio bowiem ourzdzenie Gabinetu Nowoci przy Nowym Rynku 2 wdomu Leinvebra zopisanymi powyej atrakcjami (Dafne, Mikrograf istereoskopy) inie pada wnim informacja opokazach kinematografu. Zkolei rwnie wlistopadzie 1899 roku ozezwolenie na projekcje lmowe prosi Eugeniusz Kreutzberg (wpodaniu, wrosyjskiej transkrypcji: Krejc berg), prawdopodobnie waciciel panoptikum opisywanego wpoprzednim rozdziale. Projekcje miay si odbywa od 6 listopada 1899 roku wdawnej restauracji Adolfa Fiszera przy... ul. Piotrkowskiej 120. Krajewska nie dotara do wzmianek na temat projekcji wtym miejscu. WGocu dzkim zgrudnia 1899 roku znajduje si jednak ogoszenie potwierdzajce, e przy ul. Piotrkowskiej 120 dostpne s nowe zmiany kinematografu Lumire36. Niestety wogoszeniu
34 Antoni Krzemiski, Jak powstao pierwsze kino wPolsce. Jego dalszy rozwj wPolsce jak iRosji Carskiej. Ze swoich wspomnie spisa Antoni Krzemiski, pierwszy operator kinowy wPolsce, Czstochowa 1953, maszynopis ze zbiorw Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Cytuj za przedrukiem w: Grayna M. Grabowska (red.), Sto lat polskiego lmu. Kino okresu wielkiego niemowy, cz. I pocztki, Filmoteka Narodowa, Warszawa 2008, s. 93. 35 F, s. 2627. Autorka nie poddaa jednak problematyzacji anachronicznej (ahistorycznej) wtym kontekcie kategorii kina. 36 Goniec dzki 6.12.1899.
153
nie ma nazwiska waciciela. Zkolei pierwsza informacja prasowa oprojekcjach wdomu Leinvebra przy Nowym Rynku znajduje si wRozwoju z5 maja 1900 roku. Reklama informuje opierwszych wodzi pokazach Bioscopu, ktre rozpoczn si 15 maja 37. Trudno stwierdzi, kto prowadzi ten lokal, gdy oBioscopie Krzemiski wogle nie wspomina, sugerujc, e bracia dziaali od grudnia 1899 roku do wyjazdu zodzi wmarcu 1900 roku przy ul. Piotrkowskiej 120. Zkolei anonse wRozwoju wiadcz oistnieniu Bioscopu przy Nowym Rynku 2 wokresie maj-lipiec 190038. Przez kwiecie mieli, wedug relacji Krzemiskiego, pokazywa lmy wRadomiu, pniej wCzstochowie od maja do wrzenia, wpadzierniku we Wocawku, by wlistopadzie powrci do odzi iprzez rok prowadzi lokal onazwie Biograf przy ul. Piotrkowskiej 17. Zkolei ogoszenie z28 czerwca dowodzi, e pokazy lmowe utrzymay si wodzi jeszcze kilka miesicy do 5 lipca 39. Wwietle zarysowanych powyej niejasnoci niemoliwe jest precyzyjne usytuowanie wczasie poszczeglnych etapw rozwoju kinematogracznego biznesu braci Krzemiskich. Nie sposb ustali, jak wygldaa chronologia ich dziaa przed wynajciem lokalu przy Nowym Rynku 4 na sezon zimowy 1901 roku. Opowie Krzemiskiego nie znajduje potwierdzenia wdokumentach archiwalnych irdach prasowych aczasami jest znimi sprzeczna. Nie wiadomo, czy to oni organizowali projekcje przy ul. Piotrkowskiej 120 (bardziej prawdopodobne, e by to Kreutzberg, waciciel panoptikum) ani czy mieli jaki zwizek zprojekcjami na Nowym Rynku 2 wdrugim kwartale 1900 roku. Wiele wskazuje na to, e przy spisywaniu po pidziesiciu latach wspomnie Krzemiskiego
37 Rozwj 5.05.1900. 38 Ciekawe, e osiem lat pniej w1908 roku przy okazji pierwszego staego kinematografu Moderne wprasie pojawia si rwnie tajemniczo brzmica notka sugerujca, e Zarzycki by pionierem kina wodzi: Pierwszem przedsibiorstwem pokazw kinematogracznych, jakie przed paru laty powstao wodzi jest Bioskop, noszcy obecnie tytu Theatre Moderne urzdzony wwielkiej sali Grand Hotelu (Rozwj 22.10.1908). Zachowane informacje nie pozwalaj jednak nic stwierdzi na ten temat. 39 Rozwj 28.06.1900.
154
zawioda pami, aniewykluczone rwnie, e autor wiadomie dokona drobnej mistykacji, ktra miaa przedstawi braci jako pionierw kinematograi. Wprzypadku kwestii pierwszestwa ichronologii mamy do czynienia zrwnaniem, wktrym zawsze pozostaje jaka niewiadoma. Zasadniej jest skupi si na przykadzie Krzemiskich jako jednych zwielu objazdowych przedsibiorcw rozrywkowych, ktrzy zaczli specjalizowa si wprojekcjach lmowych. Mniej wicej wtym samym czasie, kiedy bracia uruchamiali seanse, wodzi dziaay liczne lokale oferujce komercyjn wizualn rozrywk. Ztych reklamowanych wprasie mona wymieni midzy innymi (wielk) panoram wPasau Szulca oraz panoramy istereoskopy wMuzeum Kreutzberga na rogu ul. Mikoajewskiej iul. Przejazd oraz Fotoplastykon przy ul. Piotrkowskiej 69, prezentujcy widoki krajoznawcze. Rozszerzenie asortymentu gabinetu iluzji oprojekcje kinematograczne mogo pomc Krzemiskim wuzyskaniu przewagi nad konkurencj. Musia to by strza wdziesitk, skoro swoje dalsze losy zwizali zkinem. Zalenie od tego, czy dziaali wwielkim miecie nasyconym ofert rozrywkow, czy na prowincji, inaczej ksztatowali swoj ofert, co dawao moliwo maksymalizacji zyskw. Starajc si zrekonstruowa marketingow strategi braci, mona wyrni metropolitaln formu rozszerzonego gabinetu iluzji iprowincjonaln formu wanego wydarzenia kulturalnego. Na pocztku kinematograf nie spowodowa zasadniczej zmiany wdziaaniu gabinetu iluzji Krzemiskich liczba posiadanych lmw nie pozwalaa na organizacj samodzielnych seansw. Kiedy kupili projektor lumierowski i18 lmw (najduszy 12 m, najkrtszy 6 m), wczyli je do oferty prowadzonego przez siebie salonu przy Nowym Rynku 2 (lub ul. Piotrkowskiej 120, tudzie ul. Piotrkowskiej 17). Byy to lmy zwytwrni Braci Lumire lub ich podrbki, ktre wwczas rwnie kryy na rynku 40. Jeden seans skada si
40 Krzemiski pisa: pocig wjeda na stacj (wraenie, e wjeda wpubliczno), ywiarz na lodzie (zakrci si wokoo, lm si koczy), baletnica (kilka ruchw na estradzie), pacz dziecka, fale morskie, d morska, ulica teatralna wTokio. Antoni Krzemiski, Jak powstao..., s. 93.
155
zczterech lmw ocznej dugoci 40 m, czyli trwa, zakadajc, e projekcja odbywaa si zprdkoci 16 klatek na sekund, okoo ptorej minuty. Projekcje uzupeniano innymi atrakcjami, efektami wietlnymi, ktrych Krzemiski nie charakteryzuje (zapewne byy wrd nich wymieniane powyej urzdzenia magiczne), ipokazami latarni magicznej, uzyskujc 4550-minutowy program. Cao za spaja komentarzem jeden zbraci. Kolejne wejcia odbyway si co godzin od 11:00 do 23:00, aklienci oczekujcy wpoczekalni mogli oglda stereoskopy zwidokami krajoznawczymi. Program zmieniano co tydzie. Bilet na seans mia kosztowa tyle co do podobnych przybytkw rozrywkowych: 20 kopiejek za miejsce siedzce, a10 za stojce (co nie stanowio wygrowanej ceny)41. Wogoszeniach reklamujcych pokazy przy ul. Piotrkowskiej 120 nie ma jednak wzmianek oofercie innej ni lmowa. Wprogramie z6 grudnia zapraszano na: Taniec serpentine, wiczenia wmaneu, Sprzeczk cyklistw, Malarza rysujcego zwierzta ipodobne wicej interesujce oraz komiczne sceny. Przede wszystkim zwracano jednak uwag na nowe zmiany: Robinson Kruzoe, Fenomenalny yjcy biust oraz Wystp koncertowego wirtuoza p. Rotini42. Ograniczony zestaw lmw nie pozwala na zwizanie si zjedn publicznoci. Niebawem bracia wyruszyli wobjazd po okolicznych wikszych miastach (niewykluczone, e Wadysaw ze swoim gabinetem iluzji podrowa ju wczeniej). WRadomiu demonstrowali kinematograf podczas pokazw tamtejszego cyrku, by pniej przenie si do Czstochowy (korzystajc zduego napywu pielgrzymw) iWocawka, gdzie na potrzeby pokazw wznieli drewnian bud orozmiarach 30x20 m. Znajdowaa si wniej osobna kasa ipoczekalnia oraz widownia dla publicznoci zmiejscami siedzcymi istojcymi, scen iekranem. Projektor umieszczony by poza zasigiem wzroku widzw woddzielnej kabinie. Przed budynkiem
41Tame. 42 Goniec dzki 6.12.1899. Zgodnie zogoszeniem wejcie do lokalu byo nieco drosze ni podaje Krzemiski i, podobnie jak wteatrach ikabaretach, uzalenione od odlegoci od frontu sali: Imiejsca kosztoway 30 kopiejek, II 20, amiejsce stojce na galerii 10, ale byy tasze ni w variet.
156
za, jak wprzypadku kadego innego baaganu, sta informator, ktry wrnych jzykach zachca do kupna biletu 43. Wnastpnym sezonie wiosenno-letnim, w1900 roku, bracia dziaali ponownie wodzi wlokalu przy Nowym Rynku 2, czyli wjednym znajbardziej ywych punktw miasta, wanej przestrzeni handlowej, na ktrej znajdowao si targowisko ijatki, a take magistrat ikoci ewangelicki. Dawao to nadziej na du liczb klientw. Analiza ogosze prasowych skania do przyjcia innej wersji, ni ta, ktr przedstawia Krzemiski. Wbrew zapisom ze wspomnie
Il. 41. Nowy Rynek w dzie targowy / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
43 Antoni Krzemiski, Jak powstao..., s. 93-94.
157
wydaje si, e funkcjonowali ju wwczas zgodnie zformu przedsibiorstwa rozrywkowego oferujcego peen program kinowy jako konkurencja dla gabinetw iluzji. Ogoszenia zachwalaj olbrzymi program ze 100 numerw zmieniany trzy razy wtygodniu, co sugeruje, e posiadali ju wwczas stay dostp do nowych lmw. Wadysaw Jewsiewicki, prawdopodobnie na podstawie informacji uzyskanych od Krzemiskiego, podaje takie przykadowe programy (jeden seans skada si zdwch szpul): Pierwszy program: Krlestwo woscy wParyu przyjazd krlestwa woskich na przegld wojsk odjazd zprzegldu wojsk wVincennes Przyjaciele dzieci Ktnia czterech kobiet Magiczny kapelusz Drugi program: Boerzy na czatach Scena wobozie Boerw Walka kogutw Trzeci program: Krzysztof Kolumb Sceny historyczne w8-miu obrazach Bunt na morzu. Ziemia. Ubrzegw Ameryki Spotkanie ztubylcami iprzyjcie Uroczysty wjazd do Barcelony Przyjcie na dworze hiszpaskim Krzysztof Kolumb wnieasce Krzysztof Kolumb wwizieniu Hod pamici Krzysztofa Kolumba 44 Komunikat reklamowy ireakcje prasy pozwalaj twierdzi, e swoj ofert pozycjonowali Krzemiscy wsegmencie iluzji optycznych.
44 Wadysaw Jewsiewicki, Historia lmu polskiego..., s. 10-11.
158
Samo ogoszenie ozdobione jest alegoryczn ilustracj przedstawiajc kobiet wantycznej tunice trzymajc latarni, ktra rzutuje obraz rozbitego na wyspie statku, balonu inapis bioskop. Bracia zachwalali ywe fotograe wykoczone doskonale, arecenzent gazetowy wswojej ocenie zwraca uwag na aspekt techniczny, piszc: ruchome te obrazy udz na tyle oko widza, e zdaje si, i wszystko jest naturalnem45; podobnie pniejsza okilka tygodni notka gazetowa wikszo miejsca powicia technologii projekcji itego, e obrazy na kliszy s niewielkie ipowikszajce si za pomoc soczewki46. Zarwno artykuy prasowe, jak iwspomnienia Krzemiskich wzmiankuj, e kinematograf na Nowym Rynku cieszy si powodzeniem, postrzegany wwczas jeszcze jako stosunkowo atrakcyjna nowinka techniczna warta odwiedzenia po to, by zobaczy, jak wygldaj oywione fotograe. Atrakcj byo samo urzdzenie. Wczerwcu Rozwj pisa: Bioskop wodzi naley do lepszych bioskopw, achocia klisze s ju troch porysowane mona tu przepdzi par chwil zduem zainteresowaniem, zwaszcza na popoudniowych przedstawieniach dla rodzin, gdzie dziatwa ubawi si wystaw Kopciuszka lub wojny zTranswalu. Zwaszcza balet Kopciuszek wystawiony jest a w20 obrazach. Bardzo adny jest te taniec Serpentine iinne sceny zycia zwierzt lub ryb!47 Bioskop otwarty by wtedy od godziny 12:00 do 23:00. Miejsce siedzce kosztowao 20 kopiejek, stojce 10. Oprcz szerokiej publicznoci grup docelow byy rwnie rodziny zdziemi oraz doroli mczyni. Dzieci do 10 lat paciy poow normalnej ceny biletu, adla rodzin organizowano specjalne popoudniowe pokazy (wgodzinach 16:0020:00) zosobnym programem. Ciekawe, e oprcz lmu Kopciuszek Georgesa Melisa (Cinderella, 1899, 6 min, 124 m) za atrakcyjne dla dzieci dziennikarz uzna rwnie aktualnoci zwojny Burskiej. Od
45 Rozwj 7.05.1900. 46 Rozwj 19.06.1900. 47 Rozwj 19.06.1900.
159
22:00 do 23:00 organizowano za specjalne przedstawienia lmw pornogracznych (dla panw), na ktre wstp kosztowa najpierw 50 kopiejek, ale po kilku tygodniach ju tylko 30. Przedsibiorstwo musiao przynosi znaczne dochody. Zgodnie znarracj Krzemiskiego, wsierpniu 1901 roku Wadysaw pojecha do Parya, gdzie wrmie braci Path kupi projektor oraz par tysicy metrw lmw wszystkie, ktre byy na skadzie (co musiao kosztowa wedug podanej stawki 37 kopiejek za metr od 1000 do 3000 rubli), apo powrocie bracia wynajli na trzy lata, poczwszy od sezonu zimowego, trjizbowy lokal na parterze wdomu przy Nowym Rynku 4 48. Wpomieszczeniu frontowym bya kasa ipoczekalnia ze stereoskopami, wdrugim ekran itak zwana widownia z30 krzesami, aza nimi miejsca stojce na 60 osb, chocia podobno zazwyczaj byo ich tam 120, awkolejnym kabina projekcyjna znowo zakupionym projektorem Path. Lokal mieli nazwa teatrem ywych fotograi (chocia wogoszeniach nazwa ta pojawia si dopiero wnastpnym sezonie ito zrzadka). Nie byo bocznych wyj, wic zwidowni wychodzio si przez poczekalni.
Il. 42. Reklama kinematografu na Nowym Rynku / Rozwj 10.11.1901 48 Antoni Krzemiski, Jak powstao..., s. 95.
160
Bracia dostawali regularnie lmy zPath, nawizali kontakt rwnie zGaumontem. Pokazy odbyway si co godzin od 12:00 przy niezmienionych cenach: krzesa 20 kopiejek, miejsca stojce 10, dzieci do 10 roku ycia paciy poow. Projekcjom akompaniowao mechaniczne pianino. Zmiana programu odbywaa si co tydzie, arepertuar stanowio kino atrakcji: mieszanka scen akrobatycznych, komicznych, natur, aktualnoci, feeri isztuczek magicznych, ana oddzielnych pokazach lmw pornogracznych. Wogoszeniach prasowych zapraszano na powikszony program przedstawie, podkrelajc dugo lmw. 23 stycznia 1902 roku ogoszenie wRozwoju zachwalao ostatni nowo parysk 7 Czarodziejskich zamkw, olbrzymi teatralno-kinematograczn feerj w40-uobrazach, zzadziwiajcemi zjawiskami izamianami, z2-ma baletami, apoteoz49. By to podobno najduszy zistniejcych obrazw kinematogracznych odugoci 18-20 minut. Dodatkowo pokazywano wwczas lmy Kazimierza Prszyskiego: Przed pomnikiem Mickiewicza iPolski mazur wkostjumach. Wstyczniu 1900 roku bracia pokazywali balet Kopciuszek, Taniec Serpentine, sceny zycia zwierzt iryb natury, Krlestwo woscy wParyu, aktualnoci zwojny Burskiej, Walka kogutw, Magiczny kapelusz. We wspomnieniach Krzemiski tak charakteryzowa lmy trikowe nabyte po jednej zpodry do Parya: Chiska Wdliniarnia, stoi maszyna zkrccym si kkiem, zwierzchu jest dua tuba, ludzie znosz prosiaki, psy, koty, wrzucajc ich do tuby, zdrugiej strony wychodz wspaniae serdelki, Delada uaww Paryskich, natura, Zaczarowany pokj stoowy (st znika zpotrawami, konsumenci przestraszeni uciekaj, Zadziwiajcy krawiec: klient ubiera si wpracowni krawieckiej, wychodzi na ulice, ubranie zniego znika wraca ibije krawca itp.50.
49Termin apoteoza wywodzi si ztradycji scenicznej iodnosi si do efektownie zaaranowanego obrazu (lub tableau), wktrym wszystkie postacie zostay tak ustawione, by stworzy wizualny ornament, iwktrym zastosowano dodatkowe efekty po to, by stworzy silnie oddziaujce ispektakularne zakoczenie, dostarczajce widzom przytaczajc ilo bodcw wizualnych. Frank Kessler, Feeries..., s. 332. 50 Antoni Krzemiski, Jak powstao..., s. 95.
161
W1902 roku wogoszeniach pojawia si czciej wyrnienie jednego tytuu wrd caego programu. Jedno zogosze kusi lmem Aladyn albo lampa cudowna. Miaa to by wielka feerja z1001 nocy w45 obrazach zzadziwiajcemi zjawiskami izamianami, z2-ma baletami, apoteoz itp. Oprcz tego tytuu program uzupeniaa codziennie nowa serya innych, tylko co otrzymanych obrazw, takich jak Zawalenie si mostu midzy dwoma pocigami, Stara panna ioperator odciskw, Pies ifajka, Scena wwagonie51. Par miesicy pniej pokazywano wielk kinematograczn ba, feeri w12 obrazach pica krlewna. Ponownie przekonywano, e to najduszy zistniejcych lmw, ktry trwa 20 minut (1 szpul), aposzczeglne obrazy s objaniane przez lektora. Jak pozwalaj sdzi zachowane relacje, nowa technologia cieszya si olbrzymim zainteresowaniem. Projekcje, jak zapewnia Krzemiski, odbyway si przy przepenionej widowni, osigajc coraz wikszy rozgos. Wedug jego relacji publiczno odwiedzajca ich kinematograf skadaa si wdziewidziesiciu procentach zrobotnikw irobotnic fabrycznych, natomiast pozostae dziesi procent stanowili fabrykanci, przedsibiorcy, kupcy iludzie zamoni dla ktrych wydatek 20 kopiejek [10 za miejsce stojce .B.] za wejcie do teatru ywych fotograi nie przedstawia adnego problemu, jednake ta publiczno odnosia si do lmw lekcewaco iinformator musia dugo objania, co to jest ywa fotograa, zaczem suchajcy tych wyjanie zdecydowa si wej52. Wpierwszym tygodniu dziaania odwiedzio ich podobno przeszo 12 tys. widzw. Przy zmianach programu, jak wspomina Krzemiski, lub wdni witeczne frekwencja bya tak dua, e wpoczekalni gromadzio si po kilkaset osb oczekujcych na swoj kolej. Wzwizku zadaptowanym charakterem przestrzeni projekcyjnej ibrakiem drugiego wyjcia ludzie ci nie chcieli wychodzi zbudynku, aby wypuci widzw zsali projekcyjnej. Po seansie publiczno musiaa zatem opuszcza pomieszczenie oknem, co, jak pisa Krzemiski,
51 Rozwj 8.12.1902. 52 Tame, s. 95.
162
odbywao si szybko ibez adnej pretensji do nas. Rwnie wewntrz panowa cisk, lecz nie spotykao si to zlicznymi protestami widzw53. Mona zatem sdzi, e salon by rozrywk egalitarn, dostpn niezalenie od dochodw ipci. Nie istniay jasne reguy zachowania si wkinematograe, ludzie przebywali wnim wubraniach i, jak wspomina Krzemiski, ywioowo reagowali na lmy iszeroko je komentowali. Poniewa bracia dysponowali ju wwczas dwoma urzdzeniami amerykaskim iprojektorem Path zdecydowali si zorganizowa rwnolegle do prowadzonego salonu wodzi pokazy objazdowe wpobliskich wikszych miastach, wktrych, jak twierdzi Krzemiski, kinematograf nie by wczeniej demonstrowany. Zestawienie strategii stosowanej przez nich wodzi zt prowincjonaln pozwala zaobserwowa ciekaw rnic. Kiedy wodzi projekcje lmowe funkcjonoway jako jedna zwielu popularnych rozrywek (aczkolwiek najnowsza iby moe najciekawsza), wmniejszych miastach wykorzystujc aur nowoci inowoczesnoci prezentowanej technologii bracia starali si stworzy aur wanego wydarzenia kulturalnego. W1902 roku, wtowarzystwie duej ju ekipy technicznej, ze swoimi pokazami odwiedzili Tomaszw, Kalisz, Zdusk Wol, Sieradz, Koo iKonin. Wkadym ztych miast starali si wynaj przestrzenie najbardziej prestiowe, czyli, jeli tylko byo to moliwe, sale teatralne, gdzie, upodabniajc si do teatru, organizowali pojedyncze dwugodzinne wieczorne pokazy, anie caodzienne seanse wodstpach co godzin, jak wodzi. Drukowano asze na rmowym papierze irozsyano imienne zaproszenia do ocjeli, do biletw rozdawano program imitujcy teatralny, ado lmw przygrywaa wynajta orkiestra. Ceny te byy teatralne, duo wysze od dzkich. WKaliszu za lo naleao zapaci od 3 do 5 rubli, za pierwsze miejsca,
53 Tame. Krzemiski wspomina, e gdy kto zacz wyraa swoje niezadowolenie zciasnoty, publiczno natychmiast go uspakajaa, mwic: to nasz teatr ywych fotograi ipan tu nie ma nic do gadania: albo wyjdzie, albo zachowa si przyzwoicie.
163
najbliej ekranu, ptora rubla, za ostatnie rzdy 75 kopiejek, amiejsce stojce na galerii kosztowao ju tylko 35 kopiejek. Program zmieniano dwa razy wtygodniu. Zestaw lmw by taki sam jak wodzi. Krzemiski wspomina, e niekiedy na yczenie publicznoci musieli niektre powtarza, aszczeglnym zainteresowaniem cieszya si Pantomima akrobatw iSzalony ko. Kiedy Antoni objeda miasta regionu, Wadysaw zakoczy sezon zimowy wodzi iprzenis si do Ciechocinka, najwikszego wwczas uzdrowiska wKrlestwie Polskim, gdzie zkolei zastosowa miejski format cig y54, ztym e zmiana zestawu odbywaa si codziennie, aceny byy wysze. Pokazy odbyway si wpostawionej na ten cel budzie. Bracia zostali tam cay sezon, odwiedzajc rwnie Piotrkw, Czstochow, Dbrow Grnicz, Sosnowiec, Kielce, Radom iom. Formu teatraln zastosowali rwnie wPocku i Lublinie, gdzie zarobili podobno 2000 rubli. WBiaymstoku zostali zaangaowani na miesic wtamtejszym ogrodzie spacerowym onazwie Zwierzyniec, gdzie jako zwieczenie programu variet urzdzali pgodzinn projekcj. Zainkasowali 1750 rubli. Dostali rwnie zaproszenie do zorganizowania projekcji wMokach zokazji wita suwalskiego puku piechoty. Honorarium za trzygodzinny seans wynioso 500 rubli. Nastpnie powrcili do odzi przygotowywa sezon zimowy. Zgromadziwszy fundusze dalej opieram si na zapisach zpamitnika Wadysaw odby kolejn podr handlow do Parya. Naby kilka tysicy metrw lmw od Path iGaumonta, ponownie kupujc wszystkie tytuy, ktre byy wsprzeday, wtym nowo dwukrotnie drosze lmy kolorowane (2 franki za metr)55. Zawar rwnie zobydwiema rmami kontrakt na regularne dostawy nowych lmw do odzi ikupi kolejny projektor Gaumonta wyposaony wtarcz wiraow. Dodatkowo wwytwrni Path nakrci krtki materia, wktrym wychodzi na scen, kania si, dzikujc publicznoci
54 WCiechocinku program wyglda tak jak wodzi co godzin od 11:00 do 22:00. Miejsca siedzce 30 kop., stojce 20. Dugo seansu 50 min. Zmiany lmw codziennie. 55 Tytuy zwiastujce feerje: Tulipany, Zote kwiaty, Legenda oniezapominajce, Wieszczka wiosny, Dwanacie strojw gw damskich.
164
Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013 Il. 43. Reklama kinematografu braci Krzemiskich / Kalendarz odzianka na 1903 r.
165
za przybycie na seans56. Wkolejnym sezonie puszczano go na zakoczenie kadej projekcji. Sezon wkinematograe przy Nowym Rynku 4 trwa od wrzenia 1902 roku do kwietnia 1903 zgodnie ze sprawdzon formu: pidziesiciominutowe seanse od poudnia do wieczora, krzesa 20 kopiejek, wejcie 10. Dzieci do lat 10 poowa. We wtorki, czwartki isoboty o22:00 przedstawienia specyalne (krzeso 50 kopiejek, wejcie 30). Reklamowali si na aszach rozklejanych wmiecie, wsklepach iprzy wejciu do lokalu, zamawiali ogoszenia wpismach idystrybuowali wiatrwki, ktrych tygodniowo rozdawali podobno a 50 tysicy. Wkulturalno-humorystycznym kalendarzu odzianka na 1903 rok znajduje si bogato ilustrowane ogoszenie, ozdobione ornamentami zkwiatw ialegori muzy (kobiety siedzcej na pksiycu zlatarni magiczn). Tekst zachwala przedstawienia za pomoc najlepszego kinematografu obecnego czasu Amerykaskiego Bioskopu. Podkrelono rwnie stay dopyw ukazujcych si za granic nowoci kinematogracznych, acao opisano jako pouczajce iinteresujce miejsce rozrywki57. Ostatni sezon wodzi zakoczyli Krzemiscy, jak podawaa prasa, wniedziel 24 maja 1903 roku 58 (podobno nastpia te wwczas przerwa wdostawach lmw), iwyjechali wkolejny objazd, urzdzajc wieczorne pojedyncze pokazy wteatrach prowincjonalnych. Wnastpnym sezonie organizowali seanse wWarszawie, by wlatach 10941908 przemierza cae Imperium Rosyjskie zokolicznociowymi projekcjami, akiedy czas prosperity dla wdrownych kinooperatorw si skoczy, w1909 roku otworzy stay kinematograf wCzstochowie59. Podsumowujc, stwierdzi mona, e rodzinne przedsibiorstwo Krzemiskich stanowio kontynuacj dziewitnastowiecznej kultury atrakcji. Antoni Krzemiski ostrogi wprzemyle rozrywkowym
56 Kadry ztego lmu reprodukuje Magorzata Hendrykowska. Zob. ladami..., s. 110. 57 Kalendarz odzianka na rok 1903. 58 Rozwj 16.05.1903. 59 Zob. Magorzata Hendrykowska, Peregrynacje braci Krzemiskich. Kartki zhistorii, Kino 1989, nr 11.
166
zdoby jako objaniacz eksponatw wwdrownym panoptikum Bozwy, po czym otworzy wasny salon iluzji, ktrego ofert zczasem rozszerzy onow technologi projekcje lmowe, by nastpnie usun zprogramu demonstracj innych mediw. Wlatach 1900(1899) 1903 bracia dziaali zgodnie zformu wdrownego przedsibiorstwa rozrywkowego, ktre wsezonie zimowym za swoj baz obrao d, alatem objedao miasta prowincjonalne. Bardzo wiadomie iuwanie ksztatowali swoje strategie marketingowe zalenie od grupy odbiorcw, do ktrej si kierowali. dzkie przedsibiorstwo Krzemiskich zgodnie ze strategi, ktr nazwaem metropolitaln starao si przycign publiczno normalnie odwiedzajc salony osobliwoci iwykazujc waciwe tym miejscom oczekiwania iprzyzwyczajenia. wiadcz otym zarwno lokalizacje wuczszczanych punktach miasta, cigy tryb projekcji oraz polityka niskich cen przycigajca moliwie najszersz publiczno. Zkolei wmiejscowociach, wktrych, wedug relacji Antoniego, kinematograf nie by wczeniej pokazywany, przedstawiali swoje widowiska jako prestiowe wydarzenie kulturalne zwizane zokolicznociow demonstracj nowej atrakcji, co moe przeczy pogldowi oniskim statusie kina objazdowego. Seanse organizowali wteatrach, abilety miay cen teatraln (nawet dwudziestopiciokrotnie wysz ni wodzi). Wokresie, kiedy kinematograf otoczony by jeszcze aur nowoci, pozwolio im to zgromadzi znaczny kapita, aformu sprawdzon wguberniach nadwilaskich zastosowali pniej wazjatyckiej czci Imperium Rosyjskiego. *** Dziaay w odzi rwnie inne przedsibiorstwa, ktre prboway skomercjalizowa nowy wynalazek. Przez chwil funkcjonowao kilka takich proto-kinematografw, ktre na co warto zwrci uwag wswoich nazwach odwoyway si do modeli aparatw projekcyjnych, co wskazuje, e samo urzdzenie byo atrakcj. Wpadzierniku 1903 roku uruchomiony zosta Kinematograf przy ul. Gwnej 1 (al. Mickiewicza) idziaa do grudnia. Pierwsze ogoszenie informowao, e pokazy odbywaj si od 17:00 do 22:00,
167
awniedziele iwit od 13:00, wejcie 15 i10 kopiejek. Waciciel zawiadamia szanown publiczno, e ma komplet najnowszych inajciekawszych widokw dotd niewidzianych. Wymienia Podr pod ksiycem iycie szulera60. Przez miesic, wkwietniu 1904 roku, istnia przy ul. Piotrkowskiej 95 Amerykaski Pleograf. Podobnie krtko prosperowa Mutograf przy ul. Piotrkowskiej 1561. Efemeryczny charakter tych przedsiwzi nie musi koniecznie oznacza braku zainteresowania publicznoci. Moliwe, e byy to pokazy organizowane przez wdrownych demonstratorw prezentujcych lmy wwynajtych na krtko pomieszczeniach, ktrzy nastpnie udawali si wdalsz drog. Stanowio to wwczas powszechn praktyk wcaej Europie.
Il. 44. Reklama pokazw kinematografu w panoptikum przy ul. Spacerowej / Rozwj 6.07.1902
Seanse odbyway si rwnie wAnglo-Amerykaskim Muzeum iPanopticum przy ul. Spacerowej 7. Muzeum dziaao od 19 kwietnia62 do 18 sierpnia 1902 roku63. Podobnie jak winnych panoptikach wrnych dziaach pokazywano tam gury woskowe (wtym wypadku Inkwizycji hiszpaskiej), wielk panoram obrazw artystycznych
60 Rozwj 3.10.1903. 61 F, s. 3233. 62 Rozwj 19.04.1902. 63 Czynne od 10:00 do 23:00. Wejcie kosztowao 30 kopiejek, dla dzieci do 10 lat 15 kopiejek, pniej, by moe pod wpywem niskiej frekwencji, cen wstpu obniono do 10 kopiejek. Rozwj 16.08.1902.
168
(wlipcu wpanoramie prezentowano Straszn katastrof na wyspie Martynice) ioddzia anatomiczno-naukowy. Projekcje kinematograczne odbyway si wtygodniu o15:00, 17:00, 19:00 i21:00, awniedziel od 13:00 co godzin. 18 listopada 1901 roku informowano, e we wtorek 26 listopada po raz pierwszy wodzi odbdzie si przedstawienie kinematografu fotografw dworu cesarskiego K.E. Von Hahna ispki. Zapowiadano, e bdzie to powtrzenie pokazu, ktry zorganizowano wobecnoci cara wSkierniewicach. Anonsowano 45 obrazw wtrzech czciach, midzy innymi lm ze niadania rodziny cesarskiej iwity podczas polowania wBiaowiey, wizyty we Francji iinnych wydarze zycia dworu. Ceny ustalono wedug Ikategorii teatralnej64. Wgrudniu 1902 roku lmy pokazywano wcyrku A. Devignea. Wcodziennych iniedzielnych przedstawieniach demonstracja biografu towarzyszya wystpom zwierzcych baletw ipantomim65. Opisane przykady pokazuj, e uywanie nazwy pierwsze kina odnonie do przedsibiorstw demonstrujcych lmy wtym okresie jest uproszczeniem. Byy to czsto salony osobliwoci zofert rozszerzon oprojekcje kinematograczne lub efemeryczne lokale prezentujce nowe urzdzenia jako ciekawostk techniczn. Wydaje si e kluczow rol winstytucjonalizacji kina odegray teatry variet.
Rozszerzone variet
Pierwsze pokazy lmowe wwielkich metropoliach Europy wlatach 18951897 odbyway si wanie wprzedsibiorstwach rozrywkowych dziaajcych zgodnie zformatem variet. WBerlinie ruchome obrazy zaprezentoway teatry Wintergarten iApollo, wLondynie Empire, Alhambra iPalace, awParyu Olympia, Eldorado iCasino de Paris66. Projekcje szybko weszy wskad programu numerowego, doczajc tam do pokazw akrobatycznych, tresury zwierzt,
64 Rozwj 21.11.1901. 65 Rozwj 23.12.1902. 66 Barry Anthony, Music hall, [w:] EEC, s. 659.
169
kupletw, piosenek itp. Rwnie wodzi gwn platform rozpowszechniania ruchomych obrazw stay si teatry variet, ktre wczay do swoich programw, wrnych proporcjach, projekcje lmowe. Ju wstyczniu 1901 roku womawianym wpoprzednim rozdziale Midzynarodowym Teatrze Nowoci Variet wHelenowie oprcz wiedeskich sistr Helm, tancerki ipiewaczki, M-lle Sophie Petit iMr Michela, jedynych wykonawcw taca Tourbillon, prezentowano, jak podkrelano wogoszeniu, Kinematograf! Kinematograf! Kinematograf!67. Rwnie od sezonu zimowego 1901 do typowego zestawu wystpw clownw, pantomim, elektrycznych produkcji zkwiatowym koszem teatr Apollo doczy The American Bioscop, ktry dziaa do 1903 roku68. Cho dzi projekcje wtym kontekcie mona postrzega jako boczn odnog historii kina, hybrydyczny format rozszerzonego variet zoony znumerw performatywnych ipokazw lmowych by bardzo popularny wodzi wlatach 19031907 ipniej. Dlatego przyjrz si teraz dokadniej dziaaniu jednego ztakich przedsibiorstw.
Vortheil iJunod, teatr Urania

Obok Apolla usytuowanego wssiedztwie teatru Sellina, jednym znajprniej rozwijajcych si inajbardziej widocznych publicznie lokali tego typu by teatr variet Urania prowadzony przez dwch przybyszy zzachodu Europy: EugneaJuliusa Vortheila iTheodoreaJunoda. Obaj mieli dowiadczenie wbrany rozrywkowej. Junod (Jounod, Jounaut), inynier pochodzcy ze Szwajcarii by, jak twierdzi Ludwik Sempoliski, specjalist od prowadzenia kabaretw iszantanw na prowincji69. By te ojcem urodzonego w1899 roku Eugeniusza Bodo. Ten wspomina: Ju jako niemowl zaczem ycie bardzo ruchliwe, duo podrowaem. Zjedziwszy
67 Rozwj 18.01.1901. 68 F, s. 25. 69 Ludwik Sempoliski, Wielcy artyci maych scen, Czytelnik, Warszawa 1968, s. 196197.
Il. 45. Theodore Junod i Eugne Vortheil / wiat 1909, nr 11
cae imperium rosyjskie oraz pogranicze Chin iPersji, gdzie p. ojciec mj wywietla lmy, zawitalimy do Polski iosiedlilimy si tu na stae. Ojciec otworzy wodzi teatr Urania, amnie ksztacono, chcc zrobi jakiego uytecznego czonka spoeczestwa70. Zkolei Vortheil, Duczyk, przypisywa sobie rol pioniera kinematograi. To niezwykle tajemnicza posta. Wedug wspczesnej relacji yjcych czonkw rodziny Masickich, ktrzy kontaktowali si znim wdziecistwie, urodzony w1851 roku Vortheil studiowa chemi wDorpacie, ale studiw nie ukoczy przenis si do Parya, gdzie zaoy teatr variet, iztrup aktorw jedzi po Europie. Zafascynowany kinematografem braci Lumire, kupi jeden zich aparatw iwykorzystujc swoj wiedz chemiczn, sam wywoywa swoje lmy. Nastpnie wyjecha do Petersburga (wedug relacji Masickich jako pierwszy wCesarstwie Rosyjskim otrzyma koncesj na prowadzenie kinoteatru). Tam te mia by jednym zoperatorw lmujcych koronacj cara Mikoaja II. Jedn zosb worszaku by szach Persji, ktry, jak podaj Masiccy, zaprosi go do siebie wcelu lmowania dworu (wedle ich zapewnie same lmy, dyplom
70 Cyt. za: Stanisaw Janicki, Trubadur Warszawy Eugeniusz Bodo, Jednota 2002, nr 23. <http://www.jednota.pl/content/view/94/47> (24.05.2009).
171
iodznaczenie znajdowao si warchiwum rodzinnym Masickich do 1939 roku)71. Opowie ta jest niemal niemoliwa do potwierdzenia i mao wiarygodna, adokonania te przypisuje si powszechnie innym postaciom, midzy innymi Bolesawowi Matuszewskiemu. Niemniej to dziki Vortheilowi pokazy lmowe rwnie lmw krconych wodzi stanowiy wany element programu Uranii. Wmarcu 1903 roku wsplnicy otworzyli lokal przy ul. Piotrkowskiej 2172. Krzemiski wspomina oprzedsibiorstwie Jounoda iVortheila, ale kreli obraz podrzdnej speluny: na widowni wchodzio si wprost zulicy, sala moga pomieci 30 osb, ale siedziao jedynie 11 widzw. Ekran by opoow mniejszy ni ich imia okoo metra, jako obrazu te bya nisza. Jednym zwywietlanych lmw bya podobno Paryanka wswoim buduarze, ktra rozbiera si do
71 Zob. Wojciech Walczak, Eduard Julius Vortheil, Biuletyn Informacyjny Konserwatorw Dzie Sztuki 1995, nr 2(21); por. opowieci rodziny Masickich na lmie dokumentalnym Andrzeja Perza z2002 roku Eduard Julius Vortheil. Sny imarzenia pioniera kinematograi. Tam te podana jest informacja, e Vortheil by na Wystawie wiatowej wParyu w1900 roku, skd przywiz zegarek zpamitkow inskrypcj (demonstrowany na lmie przez Rudolfa Masickiego). Niestety nie udao mi si znale potwierdzenia dla opowieci oyciorysie Vortheila. Wiktor Bieliakow (Viktor Belyakov) pisze tylko, e [...] dokumenty zRosyjskiego Pastwowego Archiwum Historycznego (RGIA) pokazuj, e car by pocztkowo lmowany przez zagranicznych operatorw, ktrzy okazjonalnie odwiedzali Rosj wposzukiwaniu egzotycznych tematw. Za kadym razem musieli oni skada petycj do cara zprob ojego slmowanie, nastpnie za zobowizani byli zaprezentowa materia, po czym razem znim wyjedali. [...] Ostatecznie car doszed do wniosku, e zgod na lmowanie dworu powinien posiada Rosjanin [wspomniany Aleksander Jagielski .B.]. Viktor Belyakov, Russias Last Tsar Nicholas II and Cinema, Historical Journal of Film and Television 1995, nr 4, s. 518. Zpewnoci wrd operatorw, ktrzy zdobyli tak zgod, byli Francois Doublier iCharles Moisson wysani przez braci Lumire. Oni te slmowali koronacj cara, anastpnie udali si wpodr na Wschd, docierajc a do Pekinu, by w1900 roku powrci do Francji wcelu udokumentowania Wystawy wiatowej. Towarzyszyo im wielu pomocnikw nie wszystkie nazwiska udao si ustali. Zob. Jacques Rittaud-Hutinet, Le cinma des origines: Les frres Lumire et leurs oprateurs, Champ Vallon, Seyssel 1985. Wrd wymienionych wksice operatorw nie ma Vortheila. Biorc jednak pod uwag zbienoci pomidzy trasami wdrwek wysannikw braci Lumire (koronacja cara, podr na Wschd, Wystawa wiatowa), mona domniemywa, e Vortheil rzeczywicie by wtych miejscach jako czonek francuskiej ekipy. Temat zasuguje na osobne badania. 72 Antoni Krzemiski, Jako powstao, maszynopis, s. 10.
172
kpieli wwannie. Krzemiski pisze, e zdziwia go bardzo poufao waciciela, ktry zaj miejsce pomidzy osobami siedzcymi na widowni ipo skoczeniu lmu by moe zgodnie ze swoimi nawykami kabaretowego konferansjera powiedzia: co, dobre? Tylko mao. C robi, co dobre to zawsze mao73. By moe takie wanie byy pocztki tego interesu rozrywkowego, ale szwajcarsko-duski duet systematycznie podnosi standard lokalu. Wsierpniu 1903 roku Vortheil i Junod przenieli si na ul. Piotrkowsk 1774. Powikszyli widowni, dobudowali scenk, na ktrej odbyway si wystpy. Wlistopadzie 1906 roku, na nowy sezon zimowy, przyjli nazw Teatr Urania75. Do kogo kierowali swoj ofert? Chocia 1907 rok wyznacza powolny powrt odzi do stanu prosperity, pocztek roku nadal stoi pod znakiem rewolucji. Du cz doniesie prasowych wKurierze dzkim zajmowaa kronika lokautowa, informacje omorderstwach, walkach partyjnych, napadach rabunkowych, rewizjach iaresztowaniach76. Wtym czasie, wstyczniu 1907 roku wteatrzyku Junoda iVortheila wystpowa znany transformista Jacobini, po nim wAmerican Bioscopie wywietlany by sensacyjny obraz Cudowna lampa Alladyna womiu zmianach ikolorach, Zatrute kurcz, lm komiczny wszeciu zmianach, oraz andarm chce pi, rwnie komiczny wszeciu zmianach77. Strategia marketingowa dwch wsplnikw zakadaa docieranie do stosunkowo zamonego klienta rnej narodowoci, ktry nie angaowa si wwalk klasow. Nie robotnicy byli gwnymi adresatami oferty wsplnikw, lecz wielonarodowa grupa zamoniejszych odzian przedsibiorcw,
73 Warto zauway, e we wspomnieniach Krzemiski nie pisze otym, e oni rwnie organizowali przedstawienia wycznie dla mczyzn. 74 F, s. 33. 75 F, s. 33. By moe na czas remontu, razem lub osobno, wsppracowali zteatrem Apollo. Wdrugiej poowie 1906 roku nie ma ladw ich dziaalnoci wprasie, zkolei wprogramie konkurencyjnego teatru variet Apollo znajduj si pokazy The American Bioscope, ktrej to nazwy wsplnicy uywali na okrelenie projekcji lmowych wich repertuarze. 76 Wwietle zebranych przeze mnie rde niemoliwe okazao si dokadniejsze przeledzenie zwizku pomidzy rewolucj asystemem rozrywkowym miasta. 77 Kurier dzki 6.01.1907.
173
kupcw czy pracownikw zakadowych kantorw, by moe rwnie najbardziej zamony, wykwalikowany personel fabryczny. Ujawnia si to wkonstrukcji przestrzeni, programowaniu ireklamie. W1907 roku Junod iVortheil mieli ju wystarczajcy kapita, by zbudowa na rogu ul. Piotrkowskiej iCegielnianej (Jaracza) nowy wystawny budynek, nazywajc go ponownie Urania. By to wzasadzie kompleks rozrywkowo-gastronomiczny. Znajdowaa si wnim centralnie ogrzewana ielektrycznie wentylowana widownia na 250 miejsc (podzielonych na III kategorie) zpochy podog, aby widzowie sobie nie zasaniali, dua scena (szer. 5 m, d. 6 m, wys. 4,5 m78) ze zdobion kurtyn. Pod sutem, wrogach po bokach sceny
Il. 46. Wejcie do variet Urania / wiat 1909, nr 11
zwieszay si dwie kariatydy. Sala bya rwnie wyposaona wgaleri oraz miejsce na orkiestr ukryte we wgbieniu. Wssiednich pomieszczeniach znajdowa si bufet, weranda spacerowa iletni ogrdek. Plan architektoniczny uwzgldnia infrastruktur projekcyjn kabin ze stolikiem na projektor na wysokoci pitra, co pokazuje, e oprojekcjach waciciele myleli jako ointegralnym elemencie swojej oferty. Wsierpniu 1908 roku dokonano kolejnej przebudowy: powikszono scen iwidowni oraz zapewne wodpowiedzi na podnoszce si czsto gosy ozagroeniu poarem powodowanym przez kinematograf zwikszono liczb wyj iwprowadzono dodatkowe zabezpieczenia79. Na planie architektonicznym zaznaczono trzy
78 Organ 1910, nr 34. 79 Nowy Kurier dzki 2.08.1908.
174
Il. 47. Plan architektoniczny variet Urania / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego w odzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. nr 11918
kategorie miejsc siedzcych wzalenoci od odlegoci od ekranu. Za nimi znajdowaa si, najtasza, galeria zmiejscami stojcymi. Wogoszeniach prasowych wsplnicy nie informowali ocenach biletw, ale bilety wstpu do analogicznego teatru Belle Vue ksztatoway si nastpujco: Imiejsca 1 rubel, II miejsca 75 kopiejek, III miejsca 50, galeria 25. Uczniowie idzieci: 15 kopiejek 80. Byy zatem wysze ni ceny wstpu do fotoplastykonw imuzew osobliwoci oraz przedsibiorstwa Krzemiskich.
80 Nowy Kurier dzki 911.1907.
175
Przedsibiorcy kierowali si do dzkich aspirujcych petit-bourgeois, przekonujc ich, e kupujc bilet do Uranii, zamanifestuj swj nowoczesny miejski styl ycia waciwy zachodnim metropoliom. Przejawiao si to wtakich detalach, jak francuskojzyczne napisy na programie rozdawanym widzom (Theatre variet Urania, Lodz, direction Junod & Vortheil), opatrzonym rwnie rycin przedstawiajca Urani owietlon wiatem elektrycznym, przed ktr pdzi automobil ispaceruj wytworni przechodnie 81. Strategi marketingow szwajcarsko-duskiego duetu dobrze ilustruje artyku najpewniej sponsorowany wwiecie z1909 roku, jednym znajbardziej popularnych polskojzycznych pism okrajowym zasigu. Autor podpisujcy si jako Fks, odwoujc si by moe do prowincjonalnych aspiracji ikompleksw przemysowego miasta, zapewnia, e Urania dziaa na zachodnim poziomie. Sytuuje dzki teatr wrd europejskich music-halli ikabaretw, takich jak Folies Bergere iOlympia wParyu, Wintergarten wBerlinie, Ronacher iApollo wWiedniu 82. Podkrelanie pokrewiestwa ze sposobami spdzania czasu wmetropoliach zachodniej Europy ijej najsynniejszych lokali miao wytworzy aur zachodnioeuropejskoci. Dziennikarz pisze, e wspomniane zachodnie przybytki oferuj lejsz zabaw, rozumiejc fakt, e po ciko przepracowanym dniu czowiek poda rozrywki, nie wymagajcej silniejszych wysikw umysowych. Rwnie wodzi, jak twierdzi, potrzeba miejsca, wktrym rozbrzmiewa wesoa lub liryczna piosenka, gimnastycy pokazuj swe trudne, nieraz karkoomne sztuki. Publicysta wiata powica duo uwagi przekonywaniu, e rozrywka peni funkcj spoecznie poyteczn: praca, przeoona rozrywk, godziny spdzane wkantorze, sklepie lub laboratoryum, przeplecione od czasu do czasu godzink, spdzon wmiejscu rozrywki, staje si ywsz, intensywniejsz, doskonalsz ioczywicie owocniejsz83.
81 Program od 16 lutego do 1 marca 1912 roku, Archiwum Pastwowe wodzi, Zbir Teatraliw dzkich, sygn. nr 213. WProgramie publikowano take du liczb reklam, np. Jeeli si kto oeni, to prosz pj do Adolfa Bauera Wschodnia 72, tam si dostaje najlepsze meble zgwarancj za gotwk ina raty. 82 wiat 1909, nr 11. 83Tame.
Il. 48. Bufet w variet Urania / wiat 1909, nr 11
Il. 49. Weranda w variet Urania / wiat 1909, nr 11
177
Autor prbuje te udowodni, e Urania to miejsce prowadzone przez profesjonalistw. Piosnka, wiczenia gimnastyczne, numery, zapoyczone zcyrku, zkabaretu, zmusic-hallu, tak zwanej dalej spcialits daj dyrektorowi bogactwo wielkie wyboru. Sam jednak wybr, jak podkrela, to kwestia dowiadczenia iwyczucia, ktre to oba, jak zapewnia, Junod posiada, idziki temu programy stopniuj zrcznie dawane wraenia. Bawi, anie nuy to motto Uranii ijej program pozbawiony ma by celowo wyduanych przerw midzy numerami. Przedstawienie jest treciwe, powiedzielibymy soczyste, idaje dwie godziny zabawy, tak szczelnie wypenione, i nuda ani na jeden moment nie jest zdolna si tu zakra. Publicysta wiata niejako zabezpiecza si te przed polskimi czytelnikami zkrgu inteligencji (dalej pisze, e Junod ma si za prawdziwego przyjaciela Polakw), zapewniajc, e teatr polski wodzi jest doskonale prowadzony przez Aleksandra Zelwerowicza, ale wmiecie przebywa wielu Niemcw iydw oraz przybyszw ze Wschodu iZachodu nieznajcych lub sabo znajcych jzyk polski, ktrych dramat polski pociga nie moe. Co wane, Urania miaa te oferowa godziw rozrywk pozbawion pornograi. [P]rzed kilku laty dwch cudzoziemcw szwajcar p. Junod iduczyk p. Vortheil zawarli spk celem zaoenia wodzi teatru variets na wielk skal iwnajlepszym smaku. Byli to ludzie olepszych aspiracyach artystycznych. Za wzr wzili sobie nie ordynarne analogiczne cafes chantanty niemieckie albo pornograe uprawiajce beuglanty francuskie - ale wielkie music-halle londyskie. Iodnieli zwycistwo, dziki zrcznie dobieranemu ico dwa tygodnie systematycznie zmienianemu repertuarowi, ktry bawi, nie szerzc zgorszenia izepsucia, dziki ruchliwoci idobrej organizacyi. Staa si nawet rzecz niepraktykowana. Do teatru Urania poczy uczszcza rodziny84.
84 wiat 1909, nr 11.
178
Inaczej ni rni spekulanci, ktrzy raczyli polski Manchester rnorodnemi kinematografami, illusionami itinglami nastawionymi na najnisze instynkty szerokich miast, waciciele przedsibiorstwa zulicy Cegielnianej nie naraali widzw na to, e co wywoa tam niezdrowe wypieki na obliczach ich synw irumiece wstydu na twarzach crek.
Il. 51. Reklama numerw akrobatycznych braci Ballot / Organ 1911, nr 31
Jak byy konstruowane programy wteatrze Junoda iVortheila? Bya to mieszanina wystpw akrobatw wykonujcych na przykad powietrzne gimnastyczne wiczenia, onglerw-komikw, piewakw itancerzy, humorystw, transformistw, subretek czy iluzjonistw85, uzupenione oprojekcje lmowe. Przykadowo, w1911 roku wUranii widzw bawia trupa taczcych liliputw. Niedzielny dodatek do Neue Lodzer Zeitung pisa: Do tego, co mae, kochane imilutkie ywimy zazwyczaj cieplejsze uczucia ni do tego, co normalne idue. Dlatego wystpujce obecnie wodzi liliputy, ktre pozostan wTeatrze Urania tylko
85 Byli to wykonawcy zEuropy Zachodniej (Austrii, Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii), Rosji, ale czasami te Polacy, ktrzy kryli po Imperium Rosyjskim, zatrudniajc si na krtki czas wkolejnych lokalach. Najpeniejszy przegld znajdziemy wOrganie, gdzie ogaszali, si publikujc swoje zdjcie iopis zdolnoci. Zob. rozdz. 2.
179
na krtko, zjednuj sobie duo sympatii publicznoci. Co wieczr wszystkie miejsca s wyprzedane. Mali kosmopolici zachwycaj pewnoci siebie, radosn prezencj isympatycznymi gosikami. Wcaej ich naturze jest co baniowego. Ukazuj si zurocz gracj poczon zczym milutkim chocia opisuj siebie jako osoby dorose. Gaworz bardzo sodko iwszystko rozumiej imoemy nawet im zazdroci. Malcy wietnie czuj si wodzi 86. Pocztkowo kolejne numery prezentowano trybie cigym od otwarcia do zamknicia, ale ju wstyczniu 1907 roku nastpio przejcie na tryb teatralny zwyranie okrelonymi godzinami rozpoczcia spektakli 87. Stopniowo wzrastaa liczba numerw na ywo wprogramie, aznaczenie projekcji lmowych spadao. Wstyczniu 1907 roku, kiedy wsplnicy dziaali jeszcze przy ul. Piotrkowskiej 17, Idzia trzyczciowego programu stanowiy wystpy znakomitych iluzjonistw M-me et M-r Fanta zWiednia, II dzia wypeniaa M-is Eleonora ywa Akwarela wzachwycajcych pozach plastycznych, aIII Amerykaski Bioscop, czyli ywa fotograa (Porwana ksiniczka, czyli wKrlestwie Neptuna, sensacyjny obraz w35 zmianach ikolorach oraz Tajemnice dna morskiego)88. Ju wpadzierniku tego samego roku, po przenosinach na ul. Cegielnian, widzw zabawiali: Mr Foretti, treser psw, duet piewaczek itancerek sistr Llind, duet transformistw Finno Duo, Mr. Edwan imitator ikomik grotesque oraz S. Bolesawski, polski humorysta ulubieniec dzkiej publicznoci. WBioscopie prezentowano Przygod pajaca, wielk ferj kinematograczn, wspaniay obraz w40 zmianach89 Od nastpnego roku wogoszeniach informowano ju zdawkowo, e wBioscopie wywietlana bdzie wielka ferja kinematograczna
86 Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1911, nr 7. 87 Wstyczniu 1907 roku pierwsze przedstawienia danego dnia rozpoczynay si codziennie o16:00, wwita isoboty o13:00. Wlistopadzie 1907 roku wtygodniu pocztek kolejnych widowisk mia miejsce o18:00, 20:00 i22:00, awwita isoboty o15:00 wtrybie cigym. Wlutym 1909 roku byy to odpowiednio godziny 20:00 i22:00 i16:00. 88 Kurier dzki 20.01.1907. 89 Kurier dzki 20.10.1907.
Il. 52. Widoki variet Urania / Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1909, nr 3
181
wmarcu ju tylko, e wAmerican Bioscope lub Bioskopie (potem Urania Bio) demonstrowana bdzie nowa seria obrazw. Wdwugodzinnym programie prezentowanym od 16 lutego do 1 marca 1912 roku numerw byo ju 12 (to oznacza, e jeden numer mg trwa co najwyej 10 minut, podobnie projekcje): 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Orkiestra muzyki pod kierunkiem kapelmistrza Neumana Les Antonoff Trio oryginalne piewy itace Diuwal Rossyjski humorysta-autor Arzdurff duo akrobatyczne tace Belle Marion piewaczka Rattenfaenger niszczyciel szczurw Hueber et Com. Prezentujcy akt gimnastyczny Lili Najmniejsza na wiecie tancerka isubretka The Steinrettys parter akrobaci Stamer duo wiedeski kontrastowy duet M-lle Amanda et M-r Sidoni rczni ekwilibryci Franz Radotzky zgrup tresowanych niedwiedzi Urania-Bio nowa seria obrazw90
Il. 53. Trupa performerw z variet Urania / wiat 1909, nr 11 90 Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Zbir Teatraliw dzkich, sygn. nr 21/31
182
Seanse lmowe American Bioscope lub Bioscop odbyway si na zakoczenie pokazw artystycznych. Junod zVortheilem traktowali projekcje jako uzupenienie wystpw na ywo wjednym widowisku rnorodnoci. Inaczej ni wprzypadku przedsibiorstwa Krzemiskich, numery performatywne nie miay na celu wyduenia seansu, ktrego zpowodu niewystarczajcej iloci lmw nie dao si wypeni wcaoci projekcjami. Raczej odwrotnie to lmy mogy uzupenia niedostateczn liczb wykonawcw wpierwszych latach dziaania wsplnikw. Przedsibiorcy nie dyli do wyeliminowania wystpw na ywo zprogramu; przeciwnie, kiedy przyjrze si ich ogoszeniom na przestrzeni kilku lat, wida, e coraz mniej miejsca zajmuj tam informacje opokazach bioskopu. By moe, kiedy utwierdzili swoj pozycj izbudowali sie kontaktw, nie musieli ratowa konstrukcji programu projekcjami (zwaszcza, e powstawaa coraz wiksza konkurencja wyspecjalizowanych kinematografw). Film by wanym obszarem ich dziaalnoci rwnie winny sposb. W1907 roku nakrcili iwczyli oni do swojego programu sceny zycia dzkich elit: zabaw ogrodow, wycigi rowerowe iwycigi konne, prowadzili te biuro wynajmu lmw. Projekcje zprogramu znikny cakowicie w1913 roku, kiedy otwarto wUranii nowy kabaret pod nazw Maxime91. By moe wanym czynnikiem bya rosnca konkurencja oraz zmiany wcharakterze wczesnej produkcji lmowej, ktra spowodowaa, e dusze, fabularne lmy przestay pasowa do numerowej formuy teatru variet. Wkadym razie rezygnacja zprojekcji spowodowaa odejcie ze spki Vortheila, ktry zaoy wasny kinematograf wPabianicach92. Cae przedsibiorstwo pod koniec 1913 roku przej za Benedykt Zarzycki inada mu nazw Miniature93. Junod iVortheil, specjalici od prowadzenia szantanw na prowincji byli antreprenerami przybyymi zzachodu Europy, ktrzy przeszczepiali tamtejsze modele brany rozrywkowej. Kierowali
91 F, s. 63. 92 Zob. Wojciech Walczak, Eduard... 93 F, s. 64.
183
jedenymi zkilku dzkich teatrw variet zrnorodn ofert atrakcji skierowan do grupy nieco zamoniejszych odzian, dla ktrych variet mogo by jednym ze skadnikw wyobraenia onowoczesnym wielkomiejskim stylu ycia. Przez cay okres swojej dziaalnoci stosowali program skadankowy zoony znumerw performatywnych iprojekcji lmowych, nigdy nie dyli jednak do wypenienia nimi caego programu. Nie by to jedyny lokal oferujcy skadankowy program zoony zmieszaniny wystpw scenicznych ikina atrakcji.
Il. 54. Widownia variet Urania /wiat 1909, nr 11
Inne rozszerzone variet

W1907 roku nastpio apogeum rozwoju przedsibiorstw dziaajcych zgodnie zformu teatru variet wczajcego wswj program na prawach osobnego numeru projekcje lmowe. Wtym roku powstay co najmniej trzy takie miejsca, awiele istniejcych zwrcio si ku projekcjom lmowym. Trudno powiedzie, czy wizao si to bardziej zglobalnym wzrostem popularnoci kina, czy lokalnym odrodzeniem gospodarczym miasta po rewolucji. Niemniej
184
w1907 roku formua rozszerzonego variet staa si standardem. Rozkwit takich lokali zwrci uwag prasy. We wrzeniu 1907 roku wNowym Kurierze dzkim, pimie, ktre nie charakteryzowao si tak silnym spoecznym moralizatorstwem jak Rozwj, ukaza si krytyczny artyku na ich temat. Autor konstatuje, e wodzi, podobnie jak winnych miastach europejskich, jak grzyby po deszczu wyrastaj tak zwane cabarety. Wtekcie wymienia Apollo, Urani, Illusion, Theatre Optique, sal koncertow Vogla iBelle-Vue94. Przedsibiorstwa dzkie s jednak, zdaniem autora, ndzn parodi lokali zachodnioeuropejskich. Zapewnia on, e cho nie jest purytaninem iceni dobry kabaret, musi stwierdzi, e to, co pokazuje si wodzi, tylko demoralizuje publiczno. Ku uciesze osb zajmujcych tasze miejsca na galerii humoryci prezentuj poziom wyranowania humoru zRynku Bauckiego, akuplecici wystpuj bez frakw, jest duo efektownej atrakcji, za to mao dobrych, lekkich numerw piewanych95. Opis zamieszczony wgazecie potwierdza, e format performatywno-lmowy dominowa wwczas wlokalach rozrywkowych: Podstawow cz widowisk owych teatrzykw stanowi nieodzowny kinematograf. Dziki maszynie edissonowskiej na ekranie ujrzysz to, co byo, co bdzie, iczego nigdy nie bdzie, anawet to, czego wpublicznem miejscu pokazywa si nie powinno. [...] [Oprcz kinematografu mona tam zobaczy wystpy] ekscentrycznych klownw grajcych na pudeku od cygar lub jaku do butw, piejcych jak koguty, albo wreszcie naladujcych winie (ku
94 Warto zwrci uwag, e te nowe lokale przyjmoway szlachetnie brzmice francuskie nazwy zwizane ze sfer wizualnoci, anie takie, ktre byy zaczerpnite znomenklatury projekcyjnych. 95 Zdaniem autora artykuu, prawdziwy chansonnier-kuplecista odznacza si niewyczerpanym zasobem humoru idowcipu ze znaczn domieszk satyry. Wkupletach swych porusza zwykle wdowcipnej formie, upstrzonej przejrzystymi aluzjami, wszystkie wypadki chwili, zdarzenia polityczne lub te wytyka uomnoci imiesznoci buruazyjnych ojcw rodzin. Pantoowych panw domu, wreszcie pozacanych modziecw idam od Maksyma.
185
czemu ujawniaj wybitne uzdolnienie). Jeeli jeszcze tra si jaka wyranerowana szansonistka, to program nazywa si obtym inader urozmaiconym. Waciwi reprezentanci kabaretu kuplecici iwodewilistki znajduj si na ostatnim planie. Dyrektorzy teatrzykw staraj si niby ojakiego humoryst polskiego zwanego zwykle ulubiecem publicznoci, ale cay dowcip takiego pana ogranicza si zwykle na odpiewaniu kilku oklepanych piosenek zKurjera witecznego iodtacowaniu polki Oj-ra ku czemu nieodzown jest odpowiednio zachmaniona marynarka96. Po artykule wKurierze dzkim na par miesicy znikny ogoszenia niby kabaretw, lokale te nie przestay si jednak dynamicznie rozwija97. Przy ul. Piotrkowskiej 17, wmiejscu zwolnionym przez Urani, we wrzeniu 1907 roku Lucjan Aniokiewicz otworzy Teatr Illusion. 5 wrzenia 1907 roku na scenie teatru wystpowa polski humorysta liwiski irosyjski tancerz Gorbaczewski, awbioskopie pokazywano lmy Wszechwiatowe tace w18 obrazach, Psy-szwarcownicy w17 obrazach, Anglik wHaremie w19 obrazach, Dom poprawy dla nieletnich przestpcw w15 obrazach, Strajk mamek w18 obrazach. Wdni powszednie od 17:00, wniedziele iwita od 15:0098. Od soboty 2 listopada zapraszano na wystpy tanc-humorysty p. Razdolskiego ze swemi tanc-nowinkami oraz lmy Oara progresu w20 obrazach, Zaczarowana kuchnia iluzja w12 obrazach, Tragiczna chwila w17 obrazach, Manekin, komiczny w18 obrazach, Gry Alp, natura w12 obrazach, Sposzone konie w10 obrazach, Policjant wopaach bardzo komiczne w10 obrazach. Wniedziele isoboty od 15:00, wtygodniu od 17:00. Zmiana programu rwnie co tydzie. Julian Tuwim pozostawi literackie wspomnienie wizyt wIllusionie:
96 S. M-ski, Niby Kabarety, Nowy Kurier dzki 9.11.1907. 97 Co wskazuje na powstawanie nowego segmentu rynku; cz nich mona zaklasykowa jako rozszerzone variet, acz protokinematografy odpowiadajce np. amerykaskim nickelodeonom. Ze wzgldu na fragmentaryczno rde precyzyjne okrelenie prolu wielu znich jest trudne. Oniektrych lokalach powstaych w1907 pisz szerzej wnastpnym rozdziale. 98 Nowy Kurier dzki 5.09.1907.
186
[W] podwrzu domu przy Piotrkowskiej 17 odbyway si pokazy iluzjonu: drewniane awki wponurej izbie bez podogi (po prostu na glinianej ziemi ustawione), pomarszczone przecierado na cianie oto na ptno wjeda szary, wibrujcy wdeszczu miga parowz [...]. Po sensie lmowym zjawia si na estradzie kuplecista ipiewa: Przyjechaem tu do odzi By na hare gra Izarobi troch grosza IMaryce da Serwus Brzezina, jak si bracie masz itd. Inny piewa: Anto, Anto, ty bdziesz wielki pan, Anto, Anto, wcaych Bautach znan! Zapiesz frajera, nie pytaj duo, pal! Kul na cal, web mu wwal, To bdzie dla ciebie bal. Albo: Niedziela gdy zawita, Wnet cieszy si kto yw, Chce nawet pan Mykita Na Kace wywrze wpyw... [...] Wreszcie zjawiaa si jaka biodrzasta dama wtrykotach, rozwijaa skrzyda-ramiona itrzepocc niemi wciemnoci, stawaa si ywym kalejdoskopem krcych fantastycznie kolorowych wiate 99. Sala koncertowa przy ul. Dzielnej 18 bya wynajmowana rnym przedsibiorcom rozrywkowym. Wsezonie zimowym 1907 roku uVogla dziaa teatr variet wedug rozszerzonej formuy. Od 1 listopada wystpowali tam Ella iHeo, szeciolatkowie wykonujcy
99 Julian Tuwim, 1936-1911=XXV. Nauka szkolna izainteresowania pozaszkolne, Wiadomoci literackie 1.03.1936, nr 9, s. 2.
187
ywe obrazy, Allesandro, oryginalny malarz na szkle, The Pawel & Sophies, znakomici naladowcy wi, oraz humorysta liwiski, ktry zapewne przeszed tu zTeatru Illusion, gdzie wystpowa par tygodni wczeniej. WBioskopie za, bez wymieniania poszczeglnych tytuw, pokazywana by miaa nowa seria wspaniaych obrazw wduym formacie100. Wnieco innym kontekcie kinematograf pojawi si wsali Vogla wkarnawale 1908 roku. We wtorek 4 lutego wodzi pojedynczy pokaz daa japoska trupa gejsz zTokio iNagasaki, ktr zaproszono do Petersburga, Moskwy iWarszawy (wystpia wTeatrze Wielkim), korzystajc zapewne zsilnego wwczas zainteresowania orientem. Dziesi piknoci zkraju Wschodzcego Soca, Gejsze graj, gejsze tacz, gejsze piewaj zachwalaa reklama. Pery herbaciarni tokijskich, jak nazwa je pniej gazetowy recenzent, wystpiy we wspaniaych, oryginalnych kostiumach zprzyrzdami magicznymi iwe wasnych dekoracjach przedstawiajcych wntrze herbaciarni gejsz. Ponadto demonstrowany by aparat Taumatograf wspaniae obrazy, repertuar zadziwiajcy101. Organizowano rwnie samodzielne pokazy lmowe. WRozwoju zmarca 1907 roku znajduje si ogoszenie variet wHelenowie, ktre zaprasza wsobot iniedziel 23 i24 marca na godzin 21:00 na Wielkie Przedstawienie Kinematograczne w4 oddziaach. Po kupnie biletu za 40 kopiejek mona byo zobaczy takie tytuy
Il. 55. Projekcje lmowe w variet w Helenowie / Rozwj 23.03.1907
100 Nowy Kurier dzki 1.11.1907. 101 Nowy Kurier dzki 2.02.1908.
188
jak: Idylla mierci, Paryskie ycie studenckie, iwzbudzajcy obecnie sensacy obraz Rce do gry ze wspudziaem pierwszorzdnych artystw. Atrakcj mg stanowi fakt, e zamiast mechanicznego akompaniamentu oferowano koncert kapeli damskiej Payer-Messerschmidt102. Jak wspominaem, wkadym sezonie letnim otwieray si ogrdki rozrywkowe iodbyway si liczne zabawy ogrodowe. Wtym kontek cie rwnie wielokrotnie pojawia si kinematograf prezentowany czsto przez wacicieli opisywanych wyej lokali. Wsobot 30 maja 1908 roku nastpio otwarcie letniego ogrodu przy hotelu Manteufel103. Na inauguracj zaplanowano wystpy znanego illuzjonisty, zjognomisty-mimika Natana Szwarca, ktry mia imitowa czonkw Dumy Pastwowej. Przygrywaa za, po raz pierwszy wodzi, damska orkiestra wociaska pod batut dziesicioletniego Henia Sienkiewicza. Na koniec za zaserwowano ostatnie nowoci zkinematografu. Pocztek o20:30. Wejcie 50 kopiejek, po tygodniu 25 kopiejek104. Kurier dzki donosi, e otwarcie cigno liczn publiczno. [...] rzsistemi oklaskami powitano znane zlicznych portretw postacie jak Ibsena (uderzajce podobiestwo), Sienkiewicza, cesarza Franciszka Jzefa, Muromcewa, Milukowa, Rodiczewa iwielu innych. Zaciekawienie wzbudzi te podobno kinematograf105. 9 czerwca ogoszenie zapowiadao nastpujce projekcje: Romans biednej dziewczyny dramat, Zaczarowany cylinder obraz komiczny, Motyle japoskie obraz fantastyczny wkolorach, Wicher nad morzem obraz komiczny, Dziecko wkoszarach obraz komiczny106. Przedstawienie zaczynao si ogodzinie 20:00, pokazy kinematografu o22:00 i23:30. WHelenowie ju latem 1899 roku jak wskazywaem na wstpie tego rozdziau kinematograf stanowi jedn zatrakcji. Pniej
102 Rozwj 21.03.1907. 103 Pisaem onim wpoprzednim rozdziale. 104 Nowy Kurier dzki 29.05.1908. 105 Nowy Kurier dzki 31.05.1908. 106 Nowy Kurier dzki 9.06.1908.
189
przez par lat by atrakcj niemal obowizkow. Przykadowo 13 sierpnia 1904 roku Rozwj na niedziel zapowiada zabaw wlesie miejskim zpopisami gimnastykw. Mieli utworzy pochd sonia wtowarzystwie murzynw, zmiejsca zabawy przej do lasu, by tam popisywa si tacami charakterystycznymi ze soniem. Nastpnie zaplanowano widowisko teatralne operetk idivertisement baletowe, aod 20:00 do 21:00 kinematograf ze scenami komicznocharakterystycznemi. Ponadto wprogramie zapowiadano skoki do kiebas, zjadanie plackw, karuzele, hutawki, tace, strzelnica. Wieczorem owietlenie lampkami elektrycznymi ilampionami chiskimi107. Podczas zabawy wHelenowie w1906 roku wprogramie znalaz si koncert orkiestry Heinzla iKunitzera. Wieczorem za zaplanowano tradycyjnie iluminacy ibengalskie owietlenie ogrodu oraz walk confetti oraz wielkie przedstawienie Kinematografu wtrzech oddziaach. Mia by wywietlony lm Meksykascy rabusie kolejowi, czyli Crki Weichenstellera oraz Na hutawce, atake sceny komiczne otytuach Wesoe praczki iprzygody Don uana, mierdzcy ser jako podarek imieninowy itp. Na zakoczenie Wystp pani Jadwigi wzachwycajcych pozach pod tytuem yjca akwarela lub Kobieta kameleon108. W1908 roku pierwsza letnia zabawa ogrodowa zaplanowana zostaa na 31 maja wHelenowie na rzecz sekcji pielgnowania chorych Bykur Cholim. Rozrywk mia zapewnia ponownie aeronauta skaczcy zbalonu, loteria fantowa, foot-bul, czyli zapasy dzkiego Koa Petersburskiego Klubu Sportowego oraz kinematograf wogrodzie nad wod109. 7 i8 czerwca 1908 roku wOgrodzie Mikoajewskim odbya si zabawa ogrodowa na dochd Szkoy Rzemios. Do atrakcji naleay dwie orkiestry, kinematograf, efektowna dekoracja iiluminacja, confetti, cukiernia ibufet na miejscu110. Podsumowujc zielonowitkowe zabawy, Rozwj pisa, e wzio wnich udzia 31 007 osb. Dziennikarz ubolewa, e
107 Rozwj 13.08.1904. 108 Rozwj 6.09.1906. 109 Nowy Kurier dzki 22.05.1908. 110 Nowy Kurier dzki 4.06.1908.
190
najwicej ludzi przycigny budy kuglarskie na Wodnym Rynku 22 tys. osb. Wogrodzie przy ul. Mikoajewskiej [Sienkiewicza] 4 100 osb. Dobre wraenie psu podobno na obu zabawach kinematograf, ktry dziaa ogromnie licho (wogrodzie Manteua przez chwil te podobno byy problemy)111. Wkolejnych latach kinematograf rzadziej pojawia si wprogramach zabaw ogrodowych.
Wspistnienie zinnymi formatami rozrywkowymi

Chocia kilkukrotnie bya otym mowa, warto podkreli, e pojawienie si pokazw kinematogracznych ani nie wyeliminowao innych form rozrywki, ani automatycznie nie spowodowao, e zostay one uznane za przestarzae. W1899 roku tym samym, wktrym zainaugurowa dziaanie kinematograf przy ul. Piotrkowskiej 120 na Nowym Rynku koo magistratu, tam gdzie par miesicy pniej Krzemiscy demonstrowali swoje lmy, mona byo oglda wzbudzajce wielki podziw wwieku dziewitnastym dzieci olbrzymy, picioletni Ann owadze 170 funtw, siedmioletniego Hermana (178 funtw) idziewicioletni Id (210 funtw). Dzieci te nie byy widziane jeszcze wodzi inie maj nic wsplnego zbedcemi, aktremi profesorowie idoktorzy si interesowali112. Regularnie reklamowano rwnie pokazy osobliwoci iciekawostek. Wstyczniu 1901 przy Piotrkowskiej 108 mona byo oglda Teatr Marionetek113, awstyczniu 1903 wbudynku na rogu ul. Nowocegielnianej iLipowej wystpowa wielki pierwszorzdny szotlancki cyrk iteatr map nalecy do W. Salomona 114. Regularnie d odwiedza cyrk A. Devignea zkoskimi pantomimami, walkami zapaniczymi czowieka zlwem iztresowanymi mapami, soniami, psami iponny. W1904 roku za na Piotrkowsk 17, wpodwrko, gdzie pniej
111 Rozwj 9.06.1908. 112 Imiejsca 40 kopiejek, II miejsca 20, dzieci do 12 lat poowa. Rozwj 4.10.1899. 113 Rozwj 12.01.1901. 114 Rozwj 25.01.1903.
191
powsta Theatre Illusion, zawitay ywe fenomeny: miss-Emelina tatuowana dama amerykanka majca na swem ciele przeszo 300 tatuowanych rnokolorowych obrazw (jedyny okaz wEuropie) oraz dwunastoletni Chopczyk olbrzym atleta, dwunastoletni owadze 10 pudw i25 funtw115. Jeszcze w1914 roku mona znale anons informujcy otym, e jad do odzi jedyne wwiecie fenomeny dama zbrod iwsami, czowiek okoczynach zwierzcia morskiego idama olbrzym116. Utrzymyway si rwnie inne atrakcje optyczne. W1898 roku, wdwa lata po pierwszych pokazach kinematografu wodzi, uruchomiono omawian wpoprzednim rozdziale panoram wPasau Szulca, ktra dziaaa do 1901 roku. Bezporedni konkurencj dla bioskopu Krzemiskich byy inne gabinety iluzji imuzea-panoptika, ktre sytuoway si wtym samym segmencie cenowym. Wtym okresie wRozwoju tu obok Bioskopu Krzemiskich reklamoway si panoptika Kreutzberga iStefana117. Wydaje si, e nie wkontek cie rozrywkowym, ale edukacyjnym funkcjonoway dokonywane za pomoc rnych mediw pokazy widokw krajoznawczych. Przy ul. Piotrkowskiej 69 w1901 roku dziaa wspominany wpoprzednim rozdziale fotoplastykon pokazujcy serie zdj zrnych zaktkw wiata. Fuhrmanowskim fotoplastykonem bya te prawdopodobnie uruchomiona wpadzierniku 1902 przy ul. Piotrkowskiej 113 staa Diorama Imperial prezentujca kolorowe fotograe stereoskopowe z600 rnych podry, wystaw izdarze zbiecej chwili zebranych zcaego wiata. Winauguracyjnym tygodniu wpierwszym aparacie umieszczono widoki Boni, wdrugim odzi118. Miesic pniej zkolei demonstrowano widoki Luwru. Najprawdopodobniej
115 Rozwj 5.01.1904. 116 Nowa Gazeta dzka 19.01.1914. 117 Pierwsze czynne byo codziennie od 11:00 do 22:00, wstp kosztowa 10 kopiejek idodatkowe 10 za prawo wejcia do dziau anatomicznego (ceny okrelono jako znione). Drugie zwiedza mona byo codziennie od 10 rano do 23 po uiszczeniu opaty 25 kopiejek (15 dzieci) idodatkowych 15 za prawo obejrzenia osobliwoci natury. 118 Rozwj 11.10.1902.
192
odmian latarni magicznej wywietlajcej szeroko dostpne ju wwczas slajdy zbogato kolorowanych zdj fotogracznych119 bya panorama Terra uruchomiona wpadzierniku 1908 roku (kiedy dziaao ju wodzi kilka duych kinematografw) przy ul. Benedykta. Ta lia, jak donosi Rozwj, polskiej (co podkrelono wnotatce) rmy warszawskiej wrnych miastach ustawiaa wasne aparaty panoramiczne, bdce ostatnim wyrazem techniki ioptyki. Ceny wstpu do niej byy nisze ni do kinematografw iwynosiy 15 kopiejek, 10 dla dzieci. Dziennik zachwala, e program jest zawsze na poziomie wyszych artystycznych aspiracji ima przede wszystkiem na celu popularyzowanie za pomoc wietlnych seryi znajomoci dzie sztuki, zabytkw architektury irzeby, wspaniaych widokw przyrody itd.120. We wrzeniu 1909 roku na ulicy Benedykta pokazywano seri widokw zpodry do Londynu: wzburzone fale wkanale La Manche, opactwo Westminsterskie, Zamek Windsor iPaac Krysztaowy121. Obrazy te ukazyway widoki odlegych miejsc, ludw, lokalne rzemiosa oraz atrakcje, zaspokajajc potrzeb egzotyki waciw kulturze dziewitnastowiecznej. Rozwj pisa: prcz nieporwnanej plastyki iperspektywy, pokazy te oddaj wschody izachody soca, noce ksiycowe idnie soneczne. Wprzypadku zaawansowanych latarni zdwoma lub trzema obiektywami rzeczywicie mona byo osign bardzo zoone efekty. WWielkiej Brytanii podczas podobnych projekcji pokazywano midzy innymi wschd ksiyca nad Tamiz przed budynkiem Parlamentu wLondynie, inny zestaw slajdw ukazywa przejcie dnia wnoc nad wiejsk chatk, nad ktr nastpnie rozptywaa si nieyca, adrzewa zaczynay ugina si pod naporem wiatru iniegu122. Tak jak lmowe trawelogi penice podobn funkcj, widoki krajoznawcze wpanoramie uznawano za form szlachetn, gdy sytuoway si one wkontekcie
119 Stephen Herbert (red.), AHistory of Pre-Cinema, t. 2, Routledge, London, 2000, s. 98. 120 Rozwj 9.10.1908. 121 Rozwj 11.09.1909. 122 Stephen Herbert (red.), AHistory of Pre-Cinema, s. 96.
193
bardziej edukacyjnym ni rozrywkowym. Zapewne tym wyjania mona dziaanie panoramy wczasie, kiedy wietnie prosperoway ju due kinematografy.
Podsumowanie: mediatyzacja iremediacja

Opisujc pocztki kina zperspektywy intermedialnoci ipokrewnych mu praktyk kulturowych, chciabym podkreli nie histori pkni, ale cigoci. Ztej perspektywy czy to Krzemiscy, czy duet Vortheil-Junod jawi si nie jako nieustraszeni pionierzy kina, ale typowi przedsibiorcy rozrywkowi, ktrzy poszukiwali nowych atrakcji, aby utrzyma zainteresowanie publicznoci ipomnoy zyski. Sama za prba ustalenia cisej faktograi ukazuje, e w mityczny pocztek, jeli go szuka, pozostaje wcigym ruchu. Niemniej, odchodzc od snucia opowieci poszukujcej nowego wstarym, akonkretnie najwczeniejszych przejaww kina wtakim ksztacie, jaki by paradygmatyczny dla wikszoci XX wieku, moemy dokona ciekawych obserwacji. Na pierwsze przedsibiorstwa wywietlajce lmy naley spojrze nie jako na pierwsze kina, lecz rozszerzone gabinety iluzji irozszerzone variet. atwiej zrozumie specyk wczesnego kina, jeli osadzi si je na tle wczesnej kultury atrakcji. Wprzypadku braci Krzemiskich punktem wyjcia by gabinet iluzji optycznych, wktrym program urozmaicono lmami, akiedy okazao si, e generuj one znaczne zyski, uczyniono je wycznym skadnikiem seansw. Przykad Junoda iVortheila pokazuje zkolei, jak kinematograf zosta zaadaptowany jako jeden znumerw skadankowego programu teatru variet, gdzie utrzyma si przez lata jako zwieczenie spektaklu. Ta formua zdaje si dominowa wdzkim systemie rozrywkowym przed 1908 rokiem. Teatry variet okazuj si kluczow przestrzeni dla historii kina. Na szersz skal lm zaistnia jako jedna zwielu atrakcji skadajcych si na program numerowy. Variet kieroway swoj ofert do wieloetnicznej buruazyjnej widowni, prezentujc si jako jeden zpodstawowych
194
elementw nowoczesnego wielkomiejskiego stylu ycia wzachodnioeuropejskim wydaniu. Zjednej strony prezentoway si jako wartociowa rozrywka niepozbawiona aspiracji artystycznych, azdrugiej nie wymagay wysokich kompetencji kulturowych. Mona sdzi, e powstajce pniej luksusowe teatry kinematograczne sytuoway si wpodobnym segmencie iprzejy niektre strategie wypracowane przez variet. Zwizki zistniejcym systemem rozrywkowym widoczne s nie tylko na poziomie instytucji, ale rwnie wformie lmowej. Najwczeniejsze lmy okrelane mianem kina atrakcji mediatyzoway praktyki performatywne iremedioway treci innych mediw. Na takim tle atwiej wyjani estetyczne waciwoci wczesnych lmw, ktre wpisyway si wofert teatru varit, gabinetw iluzji, fotoplastykonw ipanoram. Kino stanowio narzdzie rejestracji irozpowszechniania wystpu na ywo ibyo pokazywane jako ich cz. Wpisywao si wkonwencj numeru scenicznego iczsto wten sposb byo prezentowane. Tak wanie traktowa medium lmu Georges Mlis jako sposb na dotarcie ze swoimi sztuczkami magicznymi do szerszej publicznoci123. Zkolei lokalni antreprenerzy uznawali projekcje lmowe za atrakcyjne uzupenienie swoich pokazw. Kino mogo by samo wsobie sztuczk magiczn lub iluzj optyczn wykorzystujc potencja medium. Wkocu byo demonstracj widoku, narzdziem unaocznienia tego, co aktualne, sensacyjne lub egzotyczne. Wiele lmw ztego czasu pokazuje te to, co mona byo zobaczy niemal na kadym przedstawieniu teatrzykw variet: ekwilibrystw, akrobatw, transformistw, komikw, tresowane psy, niedwiedzie czy foki, tudzie iluzjonistw, scenki komiczne imagiczne. Przejcie do pokazw bioskopu nastpowao wic bardzo pynnie inie stanowio adnego zgrzytu wprogramie. Kino tego okresu odzwierciedlao dziewitnastowieczn kultur atrakcji, dlatego najlepszym dla niego okreleniem wydaje si termin zaproponowany przez Toma Gunninga iAndr Gaudreaulta kino atrakcji.
123 Andr Gaudreault, Philippe Marion, AMedium Is Always Born Twice, Early Popular Visual Culture 2005, nr 3, s. 415
195
Rozpite pomidzy reprezentacj azyczn obecnoci jak zwraca uwag Thomas Elsaesser wczesne lmy zakorzenione byy wkulturze scenicznej rwnie wten sposb, e projektoway widzw jako zycznie istniejc publiczno, zktr tekst lmowy mia nawiza interakcj124. Std zwracanie si wykonawcw na lmach wprost do kamery, ukony do publicznoci, widoczna czsto rama wpostaci sceny, kurtyny, kaniajcego si wykonawcy, ale rwnie obecno ywego komentatora pomidzy ekranem awidowni zaporedniczajcego iksztatujcego odbir. Wydaje si, e wtakim kontekcie naley sytuowa na przykad decyzj Krzemiskiego onagraniu swojego poegnalnego ukonu do widzw, komentarze Junoda czy przede wszystkim tak powszechn praktyk wczania projekcji wkabaretowy program numerowy. Tekst lmowy nie by konstruowany wten sposb, aby symulowa obecno widza wprezentowanym wiecie, ale by odtwarza sytuacj kontaktu izycznej obecnoci waciw pokazowi na ywo. Warto rwnie wskaza na inny aspekt intermedialnego czy te remediujcego wymiaru pierwszych lmw. Nie mamy dostpu do tego, co konkretnie prezentowane byo wodzi, ale nawet pobieny rzut oka na na tytuy itekstow charakterystyk eksponatw wpanoptikach, numerw prezentowanych wHelenowie czy teatrach variet, widokw wpanoramach, tematw, ktrymi interesowaa si popularna prasa oraz lmw, ujawnia intermedialny charakter dziewitnastowiecznych atrakcji. Wpanoptikach prezentowano Ekspedycj Stanleya ispotkanie zEminem Pasz, aktualnoci zwojny burskiej (chociaby Rozbicie pdzcego pocigu przez Boerw pod Kimberley), proces Dreyfusa, sceny ze starego testamentu, Podr cesarza Wilhelma na wschd (wjazd do Jerozolimy iBetleemu), Zawalenie pomostu przy spuszczaniu okrtu, kurioza anatomiczne iprzyrodnicze. Panorama wPasau Szulca ukazywaa sceny zwojny niemiecko-francuskiej, fotoplastykon widoki Sabaudii, Mont Blanc idomu wybudowanego przez Rosseau. Popularna prasa ilustrowana,
124 Thomas Elsaesser, Michael Wedel (red.), ASecond Life. German Cinemas First Decades, Amsterdam University Press, Amsterdam 1996, s. 34.
196
chociaby niedzielny dodatek do Neue Lodzer Zeitung, staraa si dostarcza wizualnej reprezentacji dla podobnych tematw. Znajdziemy tam ilustracje do informacji okatastrofach kolejowych ibudowlanych, sceny zycia koronowanych gw, reprezentacje egzotycznych zaktkw wiata, wynalazkw technicznych, wydarze politycznych, sportowych ikulturalnych, liliputw, olbrzymw, mordercw, skazacw, zdjcia oar wybuchu Wezuwiusza czy nawet osobliwoci przyrodniczych takich jak jabko wksztacie ludzkiej doni. Podobne rzeczy prezentowao kino atrakcji 125. odzianie yli zatem wkrajobrazie silnie nasyconym informacjami, zktrym kontaktowali si wcodziennym yciu za pomoc rnych konwergujcych ze sob mediw: prasy, gur woskowych, stereoskopw czy lmw. Wszystko to pokazuje zakorzenienie pierwszych lmw we wczeniejszej kulturze atrakcji, ktra zostaa zmediatyzowana izremediowana za pomoc nowej technologii. Wnastpnym rozdziale przyjrz si przejawom instytucjonalnej odrbnoci tryumfowi kinematografu pord konsumpcyjnych rozrywek miasta atrakcji.
125 Przykadowo, ostatni seans przed sezonem letnim wkinematograe na Nowym Rynku 4 obejmowa nastpujcy program: Straszna katastrofa na wyspie Martynice, Uroczystoci koronacyjne krla Alfonsa XII wMadrycie, Ostatni wzlot aeronauty Severo na jego balonie Pax, Najnowszy magnetyzm, Wycigi zprzeszkodami, Sen chorej, Katastrofa zsamochodem, Przygoda wpodry, Zaczarowany miecz, Teatralna ferja, Rozwj 31.05.1902.
Rozdzia
4
Kinomania. Kinematograf jako nowy segment brany rozrywkowej (19071914)
[Wakat]
ak udowadniaem wpoprzednim rozdziale, wodzi, podobnie
jak wwielu innych europejskich miastach, gwn platform upowszechniania lmw wpierwszych latach XX wieku byo variet, takie jak Urania, ktre wczay projekcje kina atrakcji wswj program numerowy. Instytucje rozrywkowe wyspecjalizowane wprojekcjach lmowych zaczy powstawa pniej. Pierwsze tego typu lokale pojawiy si wpolskim Manchesterze w1908 roku, wczasie gdy poziom produkcji na wiecie irozwinity system dystrybucji zapewniy stay dopyw nowych tytuw, alokalni przedsibiorcy mogli ju obserwowa sukces nowej brany wmetropoliach takich jak Pary. Wtym rozdziale skupi si na okolicznociach wyodrbnienia si
kina jako wyrazistej praktyki kulturowej oraz autonomicznego segmentu brany rozrywkowej, powstaniu infrastruktury kinowej, sieci dystrybucji inawyku chodzenia do kina. Przyjrz si zmianom wsystemie rozpowszechniania, ksztacie isposobie prezentacji lmw oraz ich odbiorze przez publiczno. Opisz zatem powstawanie budynkw kinowych projektowanych na potrzeby projekcji kinematogracznych, wprowadzenie sieci dystrybucji lmw opartej na wynajmie tam, pojawienie si duszych, kilkuszpulowych (penometraowych) lmw fabularnych. Przyjrz si wyksztaceniu si systemu gwiazd imonopolowych premier, atake publicznoci kinowej. Zmiany te nie zachodziy wprni, akino byo medium globalnym, dlatego opisz lokaln sytuacj wodniesieniu do kontekstu midzynarodowego oraz regionalnego (Rosja, Krlestwo Polskie). Oglnie proces ten mona scharakteryzowa jako denie do standaryzacji od wytwarzania lmu jako stypizowanego produktu, przez rozpowszechnianie za pomoc ustalonych kanaw dystrybucji, po konsumpcj wramach jednolitego formatu
200
KINOMANIA. KINEMATOGRAF JAkO NOWY SEGMENT BRANY ROZRYWkOWEJ (19071914) | ROZDZIA 4
kulturowego. Wten sposb mona uchwyci moment, wktrym kinematograa staa si nowoczesnym przemysem kulturalnym. Opowie zaczn od ujcia wplanie oglnym, pokazujc globalny kontekst rozwoju kinematograi, by nastpnie przej do zblienia na Krlestwo Polskie id.
Wielka czwrka: Francja, Dania, Niemcy, Wochy

Mniej wicej pomidzy 1907 rokiem aIwojn wiatow doszo do uksztatowania kultury lmowej, ktrej wiele elementw utrzymao si przez wikszo XX wieku, aniektre istniej do dzi. Przemys lmowy, chcc przycign zamoniejszych mieszkacw miast, skupi si na stymulacji rozwoju eleganckich kinematografw wcentralnie pooonych dzielnicach. Dziki zastpieniu systemu sprzeday kopii ich wynajmowaniem kina mogy regularnie zmienia program, co dawao szans na powroty tych samych widzw iprzeksztacenie ich wkinomanw, czyli osoby nawykowo spdzajce swj wolny czas wkinie. Aby skusi klientw zklasy redniej, oferowano atmosfer prestiu: wystawn architektur budynkw kinowych oraz produkt (lmy) odwoujcy si do atrybutw kultury wysokiej, ale jednoczenie atrakcyjny iatwy wkonsumpcji. Azatem realizowano dusze, wysokobudetowe produkcje dramaty historyczne imelodramaty odwoujce si do motyww literackich itwrczoci gonych autorw, zudziaem aktorw znanych ze scen teatralnych ioperowych, oraz lmy sensacyjne, czerpice wzorce zliteratury popularnej. Format programu kinowego, wktrym gwodziem byy wanie takie historyczne, obyczajowe lub sensacyjne szlagiery1, uzupeniany komediami imateriaami
1 Wjzyku angielskim te w yksztacone wwczas dusze f ilmy nowego rodzaju okrela si mianem feature. Termin ten nie jest dokadnym odpowiednikiem filmu penometraowego, anazwa podkrela przede wszystkim ich uprzy wilejowane miejsce wprogramie kinow ym. Wzwizku ztym zdecydowaem si w ykorzysta niemiecki termin f unkcjonujcy ju wwczas wjzyku polskim szlagier.
ROZDZIA 4 | KINOMANIA. KINEMATOGRAF JAkO NOWY SEGMENT BRANY ROZRYWkOWEJ (19071914)
201
niekcjonalnymi, zastpi wczeniejsze formaty numerowe zoone zduej liczby krtkich lmw. Wan rol odegra tu rwnie kryzys nadprodukcji, ktry ogarn europejsk kinematogra wlatach 19081909. Jak pisze Martin Loiperdinger: Wswoim deniu do moliwie wysokich zyskw oferenci dostarczali na rynek znacznie wicej lmw krtkometraowych, ni mogli zamieci wswoich programach iopaci waciciele kin. Producenci lmowi obniali wic ceny, aby pomimo tego mc sprzedawa swoje towary. Poniewa czynili tak wszyscy, zainwestowany wten sposb wprodukcj lmw kapita uleg deprecjacji, a ceny sprzeday spady poniej cen produkcji. Stao si wwczas jasne, e produkcja (iwynajem) lmw nie bya ju opacalnym interesem 2. Kryzys ten doprowadzi do przemiany brany kinematogracznej: powsta wyspecjalizowany mechanizm obrotu duszymi idroszymi lmami fabularnymi (co najmniej dwuaktowymi, trwajcymi okoo p godziny), oparty na zmianie programu dwa razy wtygodniu. Wtedy te narodzi si fenomen popularnych aktorw lmowych (tzw. system gwiazd) bdcych magnesem dla publicznoci, co dawao nadziej na wiksze zyski zdanego tytuu. Aby uczyni wynajem pojedynczego lmu opacalnym, wprowadzono rwnie system monopolowy, dziaajcy na zasadzie wycznych praw dla dystrybutora na okrelony region iwokrelonym czasie ten mg wwczas wyda licencj okrelonemu kiniarzowi. To by pocztek premier lmowych pozwalajcych na kapitalizacj chci widzw do konsumpcji nowego, elitarnego produktu. Najwikszym graczem wbrany kinematogracznej, awpierwszej dekadzie XX wieku niemal monopolist, bya francuska rma Compagnie Gnrale des tablissements Path Frres Phonographes & Cinmatographes, powstaa w1896 roku. Pomidzy 1902 a1907
2 Martin Loiperdinger, Abgrnde (Przepa) Pocztek dugometraowych lmw fabularnych we Wrocawiu (1910/11), prze. A. Dbski, [w:] Andrzej Dbski, Marek Zybura (red.), Wrocaw bdzie miastem lmowym... Zdziejw kina wstolicy Dolnego lska, GAJT, Wrocaw 2008, s. 5556.
202
rokiem Path uzyskaa wiatow dominacj, dostarczajc solidnych aparatw projekcyjnych ikamer oraz lmw, ktrych gwnymi odbiorcami byli wdrowni kinooperatorzy prezentujcy zakupione lmy na ftes foraines (jarmarkach) oraz wcaf-concerts (ipokrewnych lokalach rozrywkowych). Wpadzierniku 1906 roku rma bya ju sprawn usine aux images (po polsku mwio si ofabrykach lm kinematogracznych) wprowadzajac na rynek sze tytuw tygodniowo, kady w75 kopiach 3. Wytwrnia niemal zmonopolizowaa izestandaryzowaa rynek wtym sensie, e zapewniaa pewne, regularne dostawy nowych lmw we wszystkich gatunkach, wystarczajce do stworzenia kompletnych programw lmowych. Dopiero wlatach 19111914 zrm zaczy konkurowa takie przedsibiorstwa, jak Gaumont, clair iinne wytwrnie zFrancji czy Woch. Path staa si te wertykalnie zintegrowan rm kontrolujc rwnie dystrybucj lmw ikina. Wlatach 19041906 stworzya sie placwek przedstawicielskich wwielu miastach europejskich oraz na innych kontynentach. Bya obecna wcaej Europie, Rosji, Indiach czy Japonii. Winne miejsca docieraa za pomoc porednikw. Od Path pochodzia poowa lmw pokazywanych wUSA 4. System polegajcy na sprzeday kopii przynosi znaczny dochd, ale powodowa te, e miaa ona niewielk kontrol nad cyrkulujcymi tamami czsto byy wielokrotnie odsprzedawane. Dlatego w1907 roku wytwrnia wprowadzia, najpierw we Francji, pniej winnych regionach wiata, system wynajmu lmw zlicencj na okrelony czas. System ten by korzystny dla wacicieli staych kinematografw, ktrym bardziej opacao si wypoyczy lm ni go kupowa, skoro liczba potencjalnych widzw itak bya ograniczona. Wielkimi przegranymi tej zmiany stali si zkolei wdrowni kinooperatorzy, ktrzy nie mogli konkurowa zwielkimi kinami. Innowacja wpostaci systemu wynajmu nie od razu zostaa zaakceptowana przez inne europejskie wytwrnie, dystrybutorw iwacicieli kin. Wzwizku
3 Richard Abel, The Cin Goes to Town: French Cinema, 1896-1914, University of California Press, Los Angeles 1994, s. 24. 4 Paul Grainge, Mark Jancovich, Sharon Monteith, Film Histories. An Introduction and reader, University of Toronto Press, Toronto 2007, s. 45.
203
ztym w1909 roku zorganizowano wParyu kongres producentw lmowych, ktrego celem byo ustalenie zasad eksploatacji lmw na nowym rynku stworzonym przez stae kina 5. Te masowo zaczy powstawa we Francji od 1907 roku, okrzyknitego tam rokiem kina. Wsamym Paryu otworzyo si okoo pidziesiciu kinematografw6. W1911 roku kina wParyu odwiedziy ju 3 miliony widzw7. Sama Path otworzya swj pierwszy lokal Omnia Path ju wgrudniu, na trzysta miejsc, ado 1909 roku miaa ju dwiecie placwek we Francji iBelgii. Kolejna fala budowlana przypada we Francji na lata 19111913. Powstaa sie staych eleganckich kin owyszym standardzie, takich jak Gaumont Palace, oferujcych wyszej jakoci produkt, asam lm uzyska na tyle wysoki status kulturowy, e ju w1912 roku Le Figaro iExcelsior prowadziy stae rubryki lmowe. Szczeglnie istotne dla rozwoju nowego modelu marketingowego kina iwyduenia standardowej dugoci lmu (model ten, zapocztkowany okoo 1909 roku, dominowa ju wroku 1911) wydaj si serie komediowe ikryminalne oraz jakociowe produkcje artystyczne. Od 1907 roku we Francji powstaway cykle realizacji ztym samym aktorem/postaci, co byo sposobem na zapewnienie regularnych powrotw widzw. Filmy humorystyczne (komiczne), chocia nigdy nie byy gwodziem programu, miay ugruntowan pozycj jako dodatek do gwnego szlagieru, cieszc si niesabncym zainteresowaniem publicznoci. Jedn zpierwszych postaci regularnie powracajcych wkolejnych lmach komediowych by Boireau, grany od 1907 roku przez Andr Deeda (produkcja Path). Kiedy Deed przeszed w1909 roku do woskiej wytwrni Itala, zastpiono go Maxem Linderem, ktry sta si najpopularniejszym aktorem komicznym iobok Asty Nielsen 8, bodaj pierwsz gwiazd lmow. Nazywany
5 Richard Abel, The Cin Goes to Town..., s. 34. 6 Tame, s. 25. 7 Tame, s. 3. 8 Zob. Martin Loiperdinger, Uli Jung (red.), Importing Asta Nielsen: The International Film Star in the Making 1910-1914, John Libbey Publishing, New Barnet 2013.
204
krlem grymasy Linder gra przystojnego ieleganckiego, ale zawsze pakujcego si wjakie tarapaty bourgeois: Wiosn 1910 roku sawa Lindera osigna tak skal, e Path, wykorzystujc samo imi komika, zmienia tytu caej serii po prostu na Max. Grana przez niego posta nabraa ostatecznie staych cech nienagannie ubranego modego bourgeois wsurducie, krawacie ikamizelce, zprkowanymi lub czarnymi spodniami, wgetrach, zcylindrem ilaseczk. Niezmiennie zamieszkujc dobrze urzdzone apartamenty pene sucych [], Max rzadko kiedy pracowa; zamiast tego albo adorowa mode kobiety (nie zawsze niezamne) odwiedza restauracje inocne kluby, albo uprawia rozmaite sporty. Innymi sowy, uosabia prnujcego (leisured ) francuskiego mieszczaskiego rentiera czy te modego utrzymanka wiodcego ycie dekadenta9. Midzynarodowy sukces komikw Path (popularny by rwnie Charles Prince, gwiazda music-halli, odgrywajcy posta Rigadina) spowodowa, e kada wytwrnia staraa si mie swojego agowego komedianta. Przykadowo uGaumonta, najwikszego konkurenta Path, by to Clment Mige Calin, Jean Durand oraz przede wszystkim Ernest Bourbon grajcy Onesimea (19121914). Louis Feuillade, szef produkcji Gaumonta, stworzy rwnie inn popularn seri komediow zudziaem kilkuletniego Clementa Mary, ktry pomidzy 1910 a1913 rokiem wystpi w74 tytuach. Richard Abel przekonuje, e bodaj najwaniejszym czynnikiem stopniowej dominacji jednoszpulowych lmw fabularnych, anastpnie jeszcze duszych produkcji, bya, zwaszcza we Francji, popularno lmw kryminalnych10. Jedn zpierwszych serii detektywnych, osnut wok kolejnych przygd Nicka Wintera, wyprodukowaa Path, w1908 roku Eclair zaadaptowao zkolei sensacyjn seri zeszytow oprzygodach Nicka Cartera. Inne rmy poszy za ciosem: Eclipse realizowao lmy oNacie Pinkertonie, wNiemczech
9 Richard Abel, The Cin Goes to Town..., s. 240. 10 Richard Abel, Crime Film, [w:] EEC, s. 157.
Il. 56. Reklama lmu o przygodach Nicka Wintera Tajemniczy profesor w kinematograe Casino / Rozwj 29.11.1913
gwnym bohaterem lmowym by Stuart Webb, aduski Nordisk produkowa seri oSherlocku Holmesie. Jednym zpierwszych duszych lmw we Francji by trzyszpulowy Zigomar Victorina Jasseta (935 m) z1911 roku produkcji clair, oparty na popularnej powieci zeszytowej EugeneaSazie. Sukces Zigomara skoni rm do nakrcenia kolejnych lmw ztym bohaterem oraz innych opowieci wtym gatunku. Gaumont, nie chcc pozostawa wtyle, zamwi uLouisa Feuillada cykl oFantmasie, mistrzu zbrodni iprzebieranek zbrukowej powieci Marcela Allaina iPierreaSouvestrea, niezwykle poczytnej we Francji. Wlatach 19131914 powstao pi lmw, wktrych posta grana przez Rene Navarreakadorazowo umyka policji, utrzymujc widowni wnapitym oczekiwaniu dalszego rozwoju wydarze 11. Powstaway rwnie takie intertekstualne
11 Fantmas. lombre de la guillotine, 1913, 1146 m, 54 min, 4 szpule; Juve contre Fantmas, 1913, 1227 m, 51 min, 4 szpule; Le mort qui tue, 1913, 1945 m, 90 min; Le faux magistrat, 1914, 1881 m, 90 min.
206
kombinacje jak Nick Carter versus Zigomar (Zigomar contre Nick Carter, re. Victorin Jasset, 1912, 1 050 m, 3 szpule). Popularno tych lmw stworzya rwnie nowy fenomen serial 12.
Il. 57. Reklama lmu Fantmas w kinematograe Odeon / Rozwj 24.01.1914
Wlegitymizacji lmu jako akceptowalnej praktyki kulturowej kluczow rol odegra zkolei gatunek lm dart. Firma otakiej nazwie (Film dArt) powstaa wlutym 1908 roku. Jej dyrektorem artystycznym zosta Henri Lavedan, czonek Akademii Francuskiej. Pomys biznesowy zakada przycignicie do kin publicznoci, ktra normalnie chodzia do teatru, poprzez powizanie kina zliteratur iscen dramatyczn. Wtym celu angaowano najbardziej znanych autorw iaktorw epoki (Charles Le Bargy, Mounet-Sully, Sarah Bernhardt) do lmw opartych na scenariuszach zamawianych ugwiazd pira. Premierze pierwszej realizacji tego typu, Morderstwa ksicia de Guise13 (Lassassinat du duc de Guise, re . Andr Calmettes, Charles Le Bargy 1908, 324 m, 15 min) zmuzyk Camille Saint-Sansa, 17 listopada 1908 roku, towarzyszya gona kampania reklamowa. Wtedy wanie francuskie elity symboliczne zwrciy uwag na sfer kina. Firma Film dArt zmuszona bya dystrybuowa swoje lmy za porednictwem Path, co niekorzystnie odbio si na ich funkcjonowaniu na rynku. Francuski potentat promowa bowiem
12 Zob. Tom Gunning, Detective lm, [w:] EEC, s. 180. 13 Stosuj tumaczenie wbrzmieniu, wktrym funkcjonowao wdzkich programach.
207
przede wszystkim tytuy serii artystycznej produkowane przez zwizan ze sob Socit Cinmatographique des Auteurs et Gens de Lettres (SCAGL), powsta wmarcu 1908 roku14. Saba dystrybucja bya jednym zwielu czynnikw, ktry doprowadzi rm zarzdzan przez Lavedana do kryzysu15. Inaczej ni Film dArt, SCAGL nie wykorzystywaa oryginalnych scenariuszy, lecz specjalizowaa si wadaptacjach gonych utworw literackich. Nie prbowaa te uczyni zkina formy elitarnej, starajc si raczej upowszechnia kino opretensjach artystycznych wrd wszystkich klas spoecznych16. Pierwszy lm wytwrni, Arlezjank a (LArlsienne, re. Albert Capellani, 1908, 350 m), adaptacja sztuki iopowiadania AlphoneseaDaudeta, mia premier we wrzeniu 1908 roku, miesic przed Gwizjuszem, ale nie towarzyszya mu tak szeroko zakrojona kampania promocyjna. Kolejny lm SCAGL, Oary alkoholizmu wreyserii Alberta Capellaniego (LAssommoir, 1909, 740 m, 2 szpule), oparty na powieci Emila Zoli LAssommoir, uznawany jest za pierwszy francuski lm typu feature17. Wnastpnych latach wSCAGL powstay takie szlagiery, jak adaptacje powieci Wiktora Hugo Notre Dame de Paris (re. Albert Capellani, 1911, 810 m, 3 szpule) iNdznicy (Les Misrables, re. Albert Capellani 1912, 3445 m) oraz Zoli Germinal (re. Albert Capellani, 1913, 3020 m, 10 szpul, 150 min .). Wkrtce inne rmy wprowadziy podobny model: clair powoa A.C.A.D., Gaumont, Grand Films Artistiques, aEclipse, Srie dart. Okoo 1910 roku standardem produkcyjnym we Francji byy jeszcze lmy odugoci jednej szpuli. Wpyw na wyduenie typowego metrau mia przede wszystkim midzynarodowy sukces duskiej innowacji wpostaci sensacyjnego melodramatu. W1910 roku hegemonem na lokalnym rynku by Nordisk (drugi po Path najwikszy wiatowy producent lmowy18. Jeden zpierwszych duszych
14 By to przykad stosowanej przez Path uprogu drugiej dekady XX wieku strategii dywersykacji ryzyka iprzerzucania kosztw na powizane ze ni rmy. 15Haso Film dArt, [w:] EEC. Zob. Richard Abel, The Cin Goes to Town..., s. 40. 16 Jean-Pierre Sirois-Trahan, SCAGL, [w:] EEC, s. 818. 17 Eric LeRoy, Alberto Capellani, [w:] EEC, s. 147. 18 Film Histories..., s. 48.
208
szlagierw Biaa niewolnica (Den hvide Slavehandel, re. Alfred Cohn, 1910, 706 m, 35 min), opowiadajcy ohandlu ywym towarem, wyprodukowaa jednak wytwrnia Fotorama. Tytu okaza si takim sukcesem, e Nordisk, nie zwaajc na prawa autorskie, wykona dokadny remake (Den hvide Slavehandel I, re. August Blom, 1910, 603 m, 45 min) irozpowszechni go za pomoc swoich midzynarodowych kanaw dystrybucji. Film wwersji Nordisku odnis duy sukces kasowy izapocztkowa ca seri dugometraowych lmw obiaym niewolnictwie. Nowy gatunek sensacyjnego melodramatu sta si znakiem rozpoznawczym duskiego kina. Wspaniae aktorstwo ijako techniczna (wiato, praca kamery, dekoracje) oraz atmosfera przepeniona zbrodni iseksem przyniosy rmie midzynarodow popularno. wiatow sensacj okazaa si Otcha z1910 roku (Afgrunden, re. Urban Gad, 1910, 850 m, 47 min). Debiutujca wlmie Asta Nielsen graa wnim dziewczyn zszanowanych sfer, ktra wbrew wszystkim konwenansom wdaje si wromans zartyst cyrkowym ischodzi na z drog. Najbardziej magnetyczn izarazem kontrowersyjn scen lmu by taniec gaucho wwykonaniu przyszej gwiazdy, ktra na scenie variet wprowokacyjnym numerze scenicznym okrca lin wok swojego partnera, ociera si oniego, podniecajc, dominujc iwkocu krpujc wizami. Nikt nie mg oprze si lmowej chemii Nielsen19. Tytu dystrybuowano wNiemczech na zasadzie wycznej licencji dla kin (zwanej tam systemem monopolowym), zzakrojon na szerok skal kampani promocyjn jako wielki sensacyjny dramat teatralny Urbana Gada w2 aktach. Jedno znajwikszych dotychczas zrealizowanych dzie kinematogracznych20, aaktorka cigaa tumy przed ekrany. Wkrtce Gad iNielsen przyjli propozycj zNiemiec od Paula Davidsona, szefa rmy Projektions-AG Union (PAGU) powstaej w1910 roku na bazie nalecej do Davidsona Allgemeine Kinematographen-Theater Gesellschaft (AKGT), kontrolujcej najwiksz sie kin wNiemczech. Zyski zluksusowych kinoteatrw pooonych wcentrum Berlina
19 Janet Bergstrom, Asta Nielsen, [w:] EEC, s. 691. 20 Martin Loiperdinger, Abgrnde..., s. 5859.
Il. 58. Reklama lmw z Ast Nielsen i Maksem Linderem w kinematograe Odeon / Rozwj 29.11.1913
iinnych duych miast przemysowych pozwoliy wej rmie wsfer produkcji idystrybucji lmowej, zsukcesem przycigajc na gone szlagiery publiczno zklasy redniej. Wmaju 1911 roku Niel sen iGad podpisali umow zDavidsonem na osiem lmw rocznie, wktrych aktorka graa role nietypowych kobiet zmagajcych si zkonwenansami itradycyjnymi rolami pciowymi (dama ztowarzystwa, performerka cyrkowa, modelka, sufraystka, cyganka, dziennikarka, gwiazda filmowa, dziecko, czonkini bandy zbrodniarzy, szpieg). Davidson dostrzeg potencja dystrybucyjny zarwno systemu monopolowego, jak igwiazdorskiej charyzmy Nielsen. Nie mylaem oprodukcji lmowej. Ale wtedy zobaczyem pierwszy lm zAst Nielsen. Uwiadomiem sobie, e era krtkich lmw dobiega koca. Aprzede wszystkim zdaem sobie spraw, e ta kobieta bya pierwsz artystk wmedium lmu. Asta Nielsen, od razu to czuem, moga okaza si wiatowym sukcesem 21. Otcha, jak twierdz badacze, zapocztkowaa wNiemczech er lmw dugometraowych iwycigna rynek lmowy wNiemczech zkryzysu22. Posta Nielsen bya tu rwnie istotna. Thomas Elsaesser pisze, e jej pocigajcy magnetyzm wydatnie przyczyni si do ustanowienia Monopollmu
21 P. Diaz, Asta Nielsen: Eine Biographie unserer populren Knstlerin, [w:] Renate Seydl, Allan Hagedorff (red.), Asta Nielsen: Ihr Leben in Fotodokumenten, Selbstzeugnissen and zeitgenssischen Betrachtungen, Henschel, Berlin 1981, s. 50, cyt. za: Peter Lahn, Paul Davidson, the Frankfurt Film Scene and Afgrunden in Germany, [w:] Thomas Elsaesser, Michael Wedel (red.), ASecond Life..., s. 85. 22 Thomas Elsaesser, Early German Cinema. Asecond life?, [w:] Thomas Elsaesser, Michael Wedel (red.), ASecond Life..., s. 24; Martin Loiperdinger, Abgrnde...
210
jako dominujcej praktyki biznesowej isystemu gwiazd jako jego najbardziej widocznej reprezentacji23. Niemieckim odpowiednikiem lm dart by Autorenlm pomylany jako wartociowa artystycznie przeciwwaga dla melodramatw sensacyjnych. Filmy zudziaem gonych nazwisk miay wysokie budety, towarzyszyy im due kampanie reklamowe podkrelajce ekskluzywny charakter premier. Pierwsz tego typu realizacj by Tamten (Der Andere, 1913, 1760 m, 5 rolek) zwytwrni Vitascope, wreyserii Maxa Macka ize scenariuszem Paula Lindaua. Zkolei rma Bioscope zawara kontrakt zpisarzem Hannsem Heinzem Ewersem iaktorami teatralnymi Paulem Wegenerem, Grete Berger iAlexandrem Moissim na lmy, takie jak Student zPragi (Der Student von Prag, re. Stellan Rye, Paul Wegener, 1913, 1538 m, 83 min) czy Das schwarze Los (re. John Gottowt, 1913, 1415 m, 4 szpule). PAGU zapewnio za sobie wspprac czoowego reysera teatralnego Maxa Reinhardta. Znajwikszym rozmachem dziaa jednak Nordisk, ktry wyprodukowa spektakularny Atlantis (1913, 2280 m, 121 min) dugoci 8 szpul wreyserii Augusta Bloma na podstawie powieci Gerharta Hauptmana z1912 roku (realizacja zyskaa now aktualno wkontekcie niedawnej katastrofy Titanica). Autorenlm, podobnie jak lm dart, przyczyni si do rozwoju sieci bardziej luksusowych kin zwiastujcych denie przemysu do przycignicia zamoniejszych widzw. Na woskim rynku przez lata dominowaa wytwrnia Path, co skonio lokalne rmy, takie jak Cines, Ambrosio czy Itala do produkcji nowej odmiany lmw artystycznych wykorzystujcych tematy ze staroytnej Grecji, Rzymu czy renesansu. Wlatach 19111914 powsta szereg dugich, co najmniej trzyszpulowych realizacji tego typu skierowanych do wyrobionej publicznoci. Midzynarodowy sukces trzech lmw wyprodukowanych w1911: Pieka (Linferno, 1200 m, 71 min, 5 szpul) wreyserii Francesco Bertoliniego iAdolfo Padovana we wsppracy zGiuseppe de Liguoro; Jerozolimy wyzwolonej (La Gerusalemme liberata, re. Enrico Guazzoni, 4 szpule) iUpadku Troi (La caduta di Troia, 600 m, 31 min, 2 szpule) wreyserii
23 Thomas Elsaesser, Early German Cinema..., s. 25.
211
Pastrone iRomano Borgnetto okreliy przyszo woskiej kinematograi. Powstay kolejne monumentalne produkcje: w1913 Quo vadis? wytwrni Cines (2250 m, 120 min, 9 szpul) wreyserii Guazzoniego 9 1914 Cabiria Itali (re. Giovanni Pastrone, 4500 m, 186 min). Woski dramat historyczny wraz zgatunkiem diva lm opartym na gwiazdorskiej charyzmie takich aktorek, jak Lyda Borelli czy Francesca Bertini utwierdziy wiatow dominacj lmu dugometraowego ijego statusu jako wartociowej formy kultury. Dziaania zapocztkowane we Francji, Danii, Niemczech iWoszech doprowadziy do powstania zoonego modelu marketingowego wyznaczajcego pozycj kinematograi jako przemysu kultury paradygmatycznego dla XX wieku. Wszystkie jego elementy sie eleganckich, centralnie pooonych kin, penometraowe szlagiery, gwiazdy, system wynajmu tam, wyczne licencje wzajemnie si stymuloway iwarunkoway na zasadzie sprzenia zwrotnego. To one okreliy, co ijak mogli oglda usiebie mieszkacy takich regionw jak polska cz Cesarstwa Rosyjskiego.
Krlestwo Polskie jako cz rynku rosyjskiego

Cesarstwo Rosyjskie byo wanym rynkiem zbytu dla wytwrni lmowych. Podobnie jak wiele francuskich rm zinnych bran wtym okresie Path rozpocza ekspansj na rynek rosyjski, sprzedajc patefony, lmy, sprzt, oferujc usugi laboratoryjne oraz zajmujc si produkcj idystrybucj lmw. WRosji rma znajdowaa zbyt dla 25 procent swojej produkcji lmowej24. Pierwsze biuro rmy powstao wMoskwie przy ul. Twerskiej 38 ju w1904 roku; na jego czele stan wynalazca pathfonu, Guillaume Kemmler, adziaem lmowym zarzdza Maurice Hache. Wnastpnych latach powstao jeszcze siedem salonw wSankt Petersburgu, Kijowie, Rostowie nad Donem, Warszawie iinnych duych miastach 25. Carl Philippe
24 Richard Abel, The Cin Goes to Town..., s. 22. 25 Youri Tsivian (Cywjan) Russia, [w:] EEC, s. 804810.
212
(Karol Filip) peni funkcj commis-voyageuraodpowiedzialnego za sprzeda wterenie26. (Osoby HacheaiPhilippeapowrc jeszcze wpolskim kontekcie). Produkcj lmow rozpocza Path w1908 roku, wysyajc MauriceaMatreaiun grand operateur specialiste dans le tournage sujets russes Josepha Mundvillera (Meyera) wcelu lmowania rosyjskich actualits, ktre jako egzotyczne tematy cieszyy si du popularnoci na wiecie. Widoki zRosji (vues russes) kupowano rwnie od lokalnych operatorw, takich jak Nikoaj Kozowski na Ukrainie czy Jewgienij Sawiski wRewlu (Tallinie)27. Lokalne kino szybko zyskiwao na popularnoci. W1913 roku wRosji dziaao ju okoo 14001500 kinematografw, zczego wsamym dwumilionowym Petersburgu byo ich 130, awopoow mniejszej Moskwie 6728. Chocia rynek by zdominowany przez produkcj zagraniczn, lokalne wytwrnie rwnie prboway dostarcza lmy odpowiadajce na zainteresowanie rosyjskiej widowni. W1907 roku wasne studio lmowe otworzy Aleksander Drankow, fotograf zSankt Petersburga. Jego Stienka Razin odnis sukces jako pierwszy rosyjski lm kcjonalny29. Do najwaniejszych wytwrni naleay rmy Chanonkowa oraz Thiemann iReinhard. Rosyjska produkcja wzrosa z19 lmw w1909 roku do 129 w1913 (przewaay wrd nich materiay kronikarskie). Wraz zrozwojem lmw dugometraowych rwnie wRosji zaczy powstawa adaptacje literackie Puszkina, Czechowa, Gogola iTostoja, atake sensacyjnych melodramatw czoowych autorw, takich jak Leonid Andrejew czy Anastazja Werbicka. Zdaniem Jurija Cywjana, spektakularny sukces Kluczy szczcia bdcych adaptacj jej powieci (re. Wadymir
26 Zob. Nea Zorkaa, Le temps des frres Path Moscou, [w:] Jacques Kermabon (red.), Path, premier empire du cinma, Centre Georges Pompidou, Paris 1994, s. 104. 27Tame. 28 Informacje wtym akapicie podaj za Yourijem Tsivianem (Cywjanem) Russia, [w:] EEC. 29 Film by szeroko reklamowany, midzy innymi za pomoc plakatu wzorowanego na tradycyjnej rosyjskiej estetyce ubok, przedstawiajcego buntownika, ktry rzuca pojman ksiniczk do Wogi, aciek muzyczn do lmu zamwiono uznanego kompozytora Michaia Ippolitowa-Iwanowa.
213
Gardin iJakow Protanazow, 5000 m) wyznaczy wRosji przejcie od programw numerowych na rzecz takich, wktrych dominowa jeden szlagier. Polskie dzielnice Cesarstwa Rosyjskiego potocznie zwane Krlestwem Polskim stanowiy jedynie niewielk cz rynku rosyjskiego, silnie powizan zkrajowym imidzynarodowym przemysem kinematogracznym. Ztych powiza dobrze zdawaa sobie spraw lokalna prasa. W1914 roku we wstpniaku inicjujcym dziaanie dwutygodnika Kino, teatr isport redakcja pisaa: Nie ma jeszcze dziesiciu lat od chwili, kiedy Warszawa ujrzaa na licie swych codziennych rozrywek teatr kinematograczny. Od tego czasu wtych niewielu latach liczba tych teatrw-zudze, czyli jak zwie je gwara brukowa illuzjonw, dosza do kilkudziesiciu iwaha si pomidzy 30-40. Wtej liczbie wrdmieciu Warszawy, wdzielnicach eleganckich ibogatych, gdzie koncentruj si wszystkie pulsy ycia iruchu znajduje si kilkanacie takich pierwszorzdnych teatrw, aprzez sale ich przeciga kadego wieczora najmniej dziesi tysicy osb spord inteligentnej publicznoci. Kinematograf przesta ju by zabawk, sta si przemysem. Par milionw rubli rocznie wydaje Warszawa na swoje teatry zudze. Jest jednym zlepszych zyskw zbytu dla ogromnej produkcji fabryk kinematogracznych paryskich, woskich, kopenhaskich, amerykaskich. Wytworzyy si nowe specjalnoci, nowe rodzaje zaj ipracy, powstay specjalne organizacje handlowe dla kinematografu, zaczynaj nawet powstawa lokalne fabryki produkujce tamy, osnute na swojskich tematach, na literaturze naszej iyciu. Rozwj sieci kin by powizany ze sprawnym systemem dystrybucji. WWarszawie ju w1899 roku powstaa rma poredniczca wsprzeday lmw Golcz iSzalay, ktra oferowaa tamy gwnie jako dodatek do sprzedawanego przez siebie sprztu 30. Pierwsi kinooperatorzy, tacy jak bracia Krzemiscy, nie mieli zapewnionego
30 Zob. Wadysaw Banaszkiewicz, Witold Witczak, Historia lmu polskiego, t. 1, Wydawnictwa Artystyczne iFilmowe, Warszawa 1989, s. 48.
214
staego dopywu wystarczajcej liczby tytuw. Sami sprowadzali lmy zzagranicy, akiedy lokalna publiczno zapoznaa si zcaym repertuarem zmieniali miejsce pobytu. Dopiero jednak stae lokale zajmujce si projekcjami stanowiy impuls dla rozwoju sieci instytucji poredniczcych wdystrybucji. Po Krlestwie Polskim jedzili wdrowni handlarze, tacy jak wspomniany komiwojaer Path Karol Philipp, ktry w1905 roku dotar do odzi, zatrzymujc si wGrand Hotelu zwielkim zapasem wstg31. W1908 roku pod nazwiskiem GuillameaKemmlera funkcjonowao ju stae przedstawicielstwo rmy Path na Krlestwo Polskie32. Wtym samym roku powstay lokalne biura wynajmu. Przy ul. Zotej 14 zacz dziaa Kantor Sia przybyego zgbi Cesarstwa Mordechaja Towbina, charakteryzowanego przez pras jako jeden znajruchliwszych kupcw kinematogracznych33. W1909 ruszyo Towarzystwo Udziaowe Snks (ul. Marszakowska 116) Aleksandra Hertza, Alfreda Silberlasta, Mordechaja (?) Zukera, Jzefa Koernera. Od 1908 roku istniao biuro Roll, wasno inynierw Grzybowskiego iKarbowskiego, ktrzy mieli swoje lie wcaej Rosji. Wodzi biuro wynajmu prowadzi Teodor Junod wUranii. W1908 roku prb porednictwa podj te Benedykt Zarzycki, waciciel kinematografu Moderne. Ten ostatni oferowa cae pakiety krtkich lmw: Co tydzie nowe pyszne programy. Wynajem najnowszych lmsw iaparatw kinematogracznych na bardzo wygodnych warunkach. Na skadzie zawsze przeszo 75 tysicy metrw lmsw najlepszych fabryk wiata. Uywane lmse sprzedaje si od 15 kop. za metr34. Obaj dzcy przedsibiorcy porzucili porednictwo w1909 roku. Najprawdopodobniej byo to zwizane zwprowadzeniem systemu wynajmu kopii ipowstaniem duych dystrybutorw, ktrzy
31 Rozwj 21.06 1905. Wogoszeniu mianowa si reprezentantem towarzystwa Kinematograf iWstga. 32 Wadysaw Banaszkiewicz, Witold Witczak, Historia lmu polskiego, s. 61. 33 Warszawskie biura wynajmu, Nowiny Sezonu 18.11.1911, nr 9. 34 Czas, kalendarz na rok 1909, d 1908, s. 19.
215
nawizywali dugoterminowe kontakty zwytwrniami ikinami, eliminujc zrynku maych graczy. Globalny kryzys nadprodukcji odbija si rwnie na lokalnym rynku. Panowaa dua konkurencja, aoperacje wynajmu odbyway si na kredyt wytwrnie kredytoway biura wynajmu, abiura kina. Tak sytuacja wygldaa wocenie lokalnej prasy branowej: Szalona konkurencja tych biur wytworzya warunki pracy opakane. Ceny wynajmu nigdy nie miay normy. Przecigano si wustpstwach, byle zdoby klientw. Ale nie tylko oceny wynajmu walka toczya si zapamitale. Przecigano si wmistrzostwie wczeniejszego zdobycia poszczeglnych obrazw, aby tym sposobem popsu konkurentowi atrakcyjny program, przez co przy drugim, trzecim wypadku odcigao si klienta, itd. Biura kinematograczne to wiecznie kccy si przeciwnicy, ktrych adne zgodne ukady uspokoi nie zdoaj 35. Wzwizku ztrudn sytuacj w1910 roku odby si wMoskwie, by moe jako reperkusja konferencji paryskiej zorganizowanej rok wczeniej, pierwszy zjazd wacicieli kinematografw. W1911 roku wasny zjazd zorganizoway wytwrnie. Podjto decyzj oskasowaniu systemu kredytowego, wprowadzono opat zgry za wynajem kopii, naoono ograniczenia na biura wynajmu 36. Porozumienie to zostao nazwane przez pras Syndykatem Kinematogracznym. Wzjedzie uczestniczyli przedstawiciele rmy Roll, Mordechaj Towbin iAleksander Hertz ze Snksa, ktrzy zorganizowali lokalny podsyndykat. Umowa zabraniaa wypoyczania lmw jakimkolwiek kinom wKrlestwie, ktre sprowadzayby obrazy poza podsyndykatem 37 lub trustem38. Nagle odcito dopyw do nowych
35 Pierwszy syndykat kinematograczny, Nowiny Sezonu 1911, nr 9, s. 34; za: Wadysaw Banaszkiewicz, Witold Witczak, Historia lmu polskiego, s. 61. 36 Producenci ustalili, e nie bd wynajmowa lmw na kredyt, awaciciele kin mieli paci biurom za 1-4 tygodnie zgry, biura za gotwk wytwrniom. Tame. 37 Zob. Wadysaw Banaszkiewicz, Witold Witczak, Historia lmu polskiego, s. 61-62. 38 Kurier Warszawski 5.12.1911.
216
tytuw. Warszawa, jak donosi Kurier Warszawski, miaa trzy biura wynajmu nalece do syndykatu fabrykantw zorganizowanego wMoskwie. Gdyby ktry zwacicieli kinematografw chcia naby lmy poza porozumieniem, wwczas pozbawiby si moliwoci wsppracy zsyndykatem, ktry zmonopolizowa dostp do lmw zagranicznych. Sytuacja bya jednak zoona, aw1911 roku dziaali te wWarszawie bezporedni przedstawiciele niektrych wytwrni: Braci Path reprezentowa niejaki Skrzyski, Gaumonta Adolf Jackowski, Cines Bruno Eisenman, Thiemann-Reinhardt niejaki pan Ginsburg (rosyjska rma miaa rwnie licencj na Cesarstwo iKrlestwo, take na produkcje wytwrni Ambrosio, Nordisk iVitagraph). Inne przedsibiorstwa, jak podawaa prasa branowa, miay zastpcw wMoskwie iPetersburgu, znajwikszym Towarzystwem Akcyjnym S.A. Frenkel wMoskwie. Niektre znich reprezentowane miay by przez Towarzystwo Snks39. Kiedy pojawiy si pisma brany okookinowej40, publikowano wniej recenzje nowoci sprowadzonych przez biura wynajmu, chociaby Krlowej Nilu (Cines) dystrybuowanej przez biuro Kinemalm, Sodyczy grzechu (Towarzystwa Sok) czy Wszponach ndznika (Path) dystrybuowanego przez Snksa. Wan czci byy reklamy biur wynajmu, takich jak Sia, Kinemalm, Victoria czy biuro M. Bessera, przedstawiciela kilku zagranicznych wytwrni. Publikowano listy lmw, ktre miay wej do dystrybucji, podajc dugo, specykacj gatunkow (etykiety gatunkowe, takie jak jak dramat, komiczne, natury inaukowe) iczsto zamieszczajc obszerne opisy. Std wiemy przykadowo, e w1914 roku Towbin mia wswojej ofercie ca rosyjsk Zot Seri, wszystkie pi serii Fantmasa, przygody Sherlocka Holmesa iZigomara, lmy zBetti Nansen, Jenny
39 Nowiny Sezonu 18.11.1911, nr 9. 40 Istnienie czasopism bdcych platform komunikacji dla profesjonalistw zdanej dziedziny wiadczy ojej mocnym osadzeniu na rynku iwyrazistej tosamoci. WKrlestwie Polskim a do 1914 roku nie powstao adne pismo branowe zwizane zprzemysem lmowo-kinowym, co pokazuje jego sabe rozwinicie, zwaszcza jeli chodzi osfer produkcji. Gwnym medium branowym pozostawa Organ, dowodzc niepenej rynkowej autonomizacji kina.
Il.59. Reklama lmu monopolowego Zigomar II w kinematograe Luna / Rozwj 19.03.1912
Porten iprimadonn kinematografu Ast Nielsen. Towbin szczyci si rwnie tym, e nabywa wszystkie wybitne obrazy monopolowe (okoo 15 000 metrw tygodniowo)41. Biura wynajmu opracowyway polskie irosyjskie (zatwierdzane przez cenzur) napisy iwklejay je na tam lmow 42. Jan Skarbek-Malczewski, ktry od kwietnia 1911 roku pracowa jako szef biura wynajmu uHertza, bdc odpowiedzialnym za ukadanie programu dla klienta, odwiedzanie klienteli celem utrzymania stosunkw, inkasowanie nalenoci oraz nadzr ikontrol wysyek 43, wspomina, e zdobyte tytuy najpierw puszczano wsamym Snksie, apotem wssiednim kinie Olimpia przy ul. Marszakowskiej 114. Nastpnie za kopie wysyano do odzi (drugiego po Warszawie najwaniejszego lokalnego odbiorcy lmw) imniejszych orodkw. Konkurencja bya tak wielka, e lm po zejciu zekranu, jeszcze ciepy, ju szed na prowincj, aby
41 Kino, Teatr iSport, nr 1. 42 Pojawiao si wiele gosw krytycznie wyraajcych si ojzyku napisw urgajcych gramatyce, ortograi, sensowi istylowi. Polski jzyk ikinematografy, Kino, teatr isport, nr 2. WNowinach Sezonu pojawi si zarzut, e Towbin pozwala pokazywa lmy wjzyku rosyjskim bez polskich napisw, aich tumaczenia woaj opomst do Boga. Zkolei Snks celuje wpolskich tumaczeniach iopisach. Warszawskie biura wynajmu, Nowiny Sezonu 18.11.1911, nr 9. 43 Umowa ze zbiorw Muzeum Kinematograi wodzi.
218
uprzedzi konkurenta. Bywao tak, e gdy wysaem program do odzi, nadchodzia depesza Ju idzie. Wtedy musiaem natychmiast dostarczy inny program44. Sytuacja na lokalnym rynku dystrybucyjnym wokresie boomu kinematogracznego lat bezporednio poprzedzajcych Iwojn wiatow bya niezwykle zoona, ajej szczegowe opisanie wymaga dalszych bada iwykracza poza moliwoci niniejszego opracowania. Niemniej wczasie powstawania staych kin wodzi istniaa ju rozwinita izoona sie dystrybucyjna, austalone zasady rozpowszechniania lmw determinoway to, co odzianie ogldali wkinematografach. Prawie wszystkie wiksze miasta polskich guberni miay wasne kina, niektre po kilka, ale dokadna ich liczba nie zostaa oszacowana. Stosunkowo wiele wiemy oWarszawie. Wedug informacji prasowych w1908 roku miasto miao okoo 2030 iluzjonw, aw1911 roku ju przeszo 6045. Bez szczegowych bada s to dane trudne do zwerykowania, zwaywszy e w 1914 roku wWarszawie dziaao jedynie 25 kinematografw moliwych do wymienienia znazwy iadresu 46. Prestiowe iluzjony koncentroway si przy gwnych ulicach rdmiecia (Marszakowska, Nowy wiat), ale kina mona te byo znale wdzielnicach robotniczych. Na woli miao ich by 15, kilka kolejnych na Powilu, byy rwnie wpodwarszawskich gminach, takich jak Czyste, Mokotw czy Brdno47. Najpowaniejszymi podmiotami na rynku byy Kantor Sia iTowarzystwo Udziaowe Snks, ktre oprcz wynajmu zajmoway si rwnie innymi gaziami brany lmowej. Powstay w1908 roku Kantor Sia prowadzi wasny iluzjon przy ul. Marszakowskiej 118 wWarszawie, apo pewnym czasie rma uruchomia take laboratorium iangaowaa si wprodukcj. Wssiedztwie, przy ul. Marszakowskiej 116, 25 lutego 1909 roku spka Snks uruchomia
44 Jan Skarbek-Malczewski, Byem tam zkamer, Czytelnik, Warszawa 1962, s. 17. 45 Wadysaw Banaszkiewicz, Witold Witczak, Historia lmu polskiego, s. 60. 46 Kino, teatr isport, nr 1. 47 Wadysaw Banaszkiewicz, Witold Witczak, Historia lmu polskiego, s. 60.
219
elegancki kinematograf Snks. To biuro kinematograczne zajmowao si rwnie sprzeda aparatw kinematogracznych rnych fabryk, kompletnym urzdzaniem teatrw kinematogracznych, instalacjami elektrycznymi, urzdzaniem przedstawie publicznych zarwno wWarszawie, jak ina prowincji. Od 1909 roku rma wprodukowaa lokalne aktualnoci,odsprzedawane czasami Path jako vues russes. Wpewnym momencie zwrcia si rwnie ku produkcji fabularnej, organizujc wasne laboratorium oraz atelier. Firma zintegrowaa si zwikszymi wytwrniami rosyjskimi oraz Path Frres, stajc si by moe lokalnym przykadem stosowanej wwczas strategii biznesowej opartej na sieci blisko powizanych ze sob przedsibiorstw. Wlistopadzie 1912 roku Sd Handlowy wWarszawie ogosi, e Aleksander Hertz jako rmowy wsplnik, Moryc Gasz [wspomniany Maurice Hache], Jzef Jermoljew iAntonina Chanonkowa bd wsplnie prowadzili przedsibiorstwo kinematograczne Snks48. Wizao si to zapewne nie tylko zkorzyciami kapitaowymi, lecz take zmoliwoci dystrybucji zagranicznych lmw na rynku lokalnym iszerszym zbytem dla wasnych produkcji. Przykadowo wyprodukowane par tygodni wczeniej Przesdy reklamowano jako Polsk seri Braci Path49. Hertz nawiza rwnie bliskie stosunki handlowe midzy innymi zdzkimi potentatami kinowymi Franciszkiem Fezerem iMaksem Glicensteinem, by moe poredniczc wich kontaktach zwikszymi wytwrniami (do tego wtku powrc wdalszej czci rozdziau). Tego typu lokalne zagadnienia instytucjonalne s najsabiej zbadanym obszarem wczesnego rodzimego kina. Niemniej zarwno Sia, jak iSnks dyy do pionowej integracji lokalnego rynku udziau wdystrybucji, wywietlaniu iprodukcji. Od 1911 roku lokalne wytwrnie podejmoway prby samodzielnej realizacji lmw dugometraowych we wszystkich modnych gatunkach: melodramatw, lmw artystycznych (gwnie adaptacje
48 Cytat za: Wadysaw Banaszkiewicz, Witold Witczak, Historia lmu polskiego, s. 82. 49 Rozwj 17.09.1912.
220
lmw historycznych), tytuw komicznych. cznie do wybuchu wojny powstao kilkadziesit lmw. Snks prbowa si wadaptacjach isensacyjnych melodramatach (dramatach towarzyskich) przedstawiajcych tematy obyczajowe znane zliteratury popularnej. Jeden zpierwszych, Meir Ezofowicz wreyserii Jzefa Ostoi-Sulnickiego (650 m, 1911) zudziaem aktorw Teatru Maego wWarszawie, spotka si zprzychylnym przyjciem prasy. Przesdy (1912, re. Jzef Ostoja-Sulnicki, 700 m) opowiaday onieszczliwej mioci hrabianki ilokaja. Pierwszy duszy lm Snksa Wykolejeni (1300 m) na podstawie Aszantki Wodzimierza Perzyskiego zudziaem znanych aktorw opowiada omiosnym trjkcie szwaczki, robotnika ihrabiego. Konstanty Jastrzbski, wspwaciciel iluzjonu Venus (ul. Marszakowska 137) w1911 roku rozpocz zdjcia do adaptacji Dziejw Grzechu eromskiego wreyserii Antoniego Bednarczyka (1300 m) zudziaem znanych warszawskich aktorw (m.in. Marii Mirskiej iStanisawa Knake-Zawadzkiego). Scenariusz specjalnie dla Jastrzbskiego przygotowaa Gabriela Zapolska. Niebezpiecznego kochanka zlutego 1912 roku zudziaem iwreyserii Kazimierza Kamiskiego iinnych czoowych aktorw powszechnie skrytykowano wprasie jako twrczo brukow. Zkolei prb produkcji lmw komicznych podja w1911 roku spka popularnych aktorw Antoniego Fertnera, Juliana Krzewiskiego iWincentego Rapackiego oraz waciciela warszawskiego kina Corso Juliusza Zagrodzkiego. Ich Skandal na ulicy Szopena pokazywa komiczn awantur zazdrosnego ma na skating ringu wDolinie Szwajcarskiej iokaza si duym sukcesem. Po wyprodukowaniu jeszcze kilku lmw spka rozwizaa si wskutek zatargu zpodsyndykatem. Zagrodzki wraz zgrup warszawskich aktorw zawiza Kooperatyw Artystyczn, ktra dokonaa midzy innymi adaptacji Sdziw Wyspiaskiego pod tytuem Sd Boy (re. Stanisaw Knake-Zawadzki, 1911) oraz Szkicw wglem Sienkiewicza, dajc im tytu Krwawa dola (re. Wadysaw Paliski, 1912). Na dotarcie do publicznoci ydowskiej caego Cesarstwa Rosyjskiego nastawiony by Kantor Sia. Wcigu dwch lat (19111912) Towbin wyprodukowa okoo dziesiciu lmw otematyce ydowskiej oraz kontuszowy dramat historyczny
221
Wojewoda (1100 m). Rwnie do publicznoci ydowskiej skierowane byy pocztkowo lmy wytwrni Kosmolm, zaoonej w1913 roku przez Samuela Ginzburga iHenryka Finkelsteina. Wsppracujc zzespoem warszawskiego teatru ydowskiego, stworzyli oni kilkanacie lmw znapisami wjidysz, gwnie adaptacji sztuk Jakuba Gordina50. Ponadto wytwrnia wyprodukowaa adaptacj Halki (850 m), pikantn fars Tajemnica pokoju nr 100 (900 m, 1914) zudziaem midzy innymi Stefana Jaracza iAleksandra Zelwerowicza oraz sensacyjne Mty Warszawy odugoci 900 m. Lokalna twrczo fabularna prezentuje si jednak skromnie na tle moliwoci produkcyjnych innych rosyjskich izagranicznych rm. WWarszawie powstawaa te wikszo materiaw niekcjonalnych, chocia rozwj sieci kin spowodowa, e wielu przedsibiorcw kinowych decydowao si wpewnym momencie na zamwienie lmw dokumentujcych wydarzenia bliskie ich klientom, co mogyby uatrakcyjni ich programy51. Wizao si to zlicznymi problemami technicznymi, przede wszystkim brakiem wykwalikowanego personelu. Skarbek-Malczewski wspomina, e lokalni kiniarze wynajmowali zagranicznych fachowcw, operatorw ilaborantw, przysyanych do Warszawy jako korespondenci. Polski operator wymienia dwch: GeorgesaMeyera zrmy Path Frres iAnatola ThibervilleazGaumonta, uktrych zamawiali lmy Mordechaj Towbin ispka prowadzca iluzjon Oaza. Dziki wspomnieniom Skarbka-Malczewskiego dysponujemy pewnymi informacjami na temat kulisw produkcyjnych lmw niekcjonalnych 52. Pierwsze warszawskie realizacje powstay zatem zinicjatywy przedstawiciela
50 Magorzata Hendrykowska, ladami tamtych cieni. Film wkulturze polskiej przeomu stuleci 1895-1914, Ocyna Wydawnicza Book Service, Pozna 1993, s. 182, za: Judith Goldberg. Laughter through Tears: The Yiddish Cinema, Associated University, New Jersey 1983. 51 Warto tu wspomnie odziaalnoci braci Krzemiskich, ktrzy osiadszy wCzstochowie, okoo 1910 roku nabyli kamer Path idokumentowali lokalne wydarzenia. Jednym znielicznych zachowanych do dzi lmw niekcjonalnych jest ich Poar zapaczarni z1913 roku. 52 Zob. ukasz Biskupski, Produkcja niefabularna ilmy lokalne wKrlestwie Polskim 1907-1914 prba rekonstrukcji, [w:] Dagmara Rode, Marcin Piekowski (red.), Metody dokumentalne wlmie. Wok lmu niekcjonalnego, Wydawnictwo Pastwowej Wyszej Szkoy Filmowej, Telewizyjnej iTeatralnej, d 2012.
222
Path idziki jego kontaktom. Polscy operatorzy byli zazwyczaj samoukami, ktrzy obsugi kamery, wywoywania materiaw oraz kopiowania uczyli si gwnie na wasnych bdach 53. Okoo 1909 roku pojawi si wWarszawie drugi operator, Stanisaw Sebel (Zebel wedug Skarbka-Malczewskiego), ktry umiejtnoci operatorskie zdoby prawdopodobnie wRosji ipracowa dla Kantoru Sia Mordechaja Towbina 54. Wlmowaniu aktualnoci specjalizowa si Marian Fuks (Fuchs), fotograf tygodnika wiat, apniej od 1912 roku reporter lmowy dla kina Olimpia. Hertz, przyjwszy do siebie Sebela iSkarbka-Malczewskiego, aponadto Czesawa Jakubowicza iLeonarda Zawisawskiego, zaj si dokumentacj warszawskich sensacji dnia. Pierwszym lmem nakrconym przez operatorw Snksa by prawdopodobnie Wzlot aeroplanu wWarszawie zrealizowany wlistopadzie 1909 roku 55 .
Iluzjony: powstanie staych kinematografw

Wykonajmy teraz zblienie na d. Jak wmiecie przebiega rozwj sieci kin? Pierwsze instytucje rozrywkowe nastawione wycznie lub wznacznym stopniu na projekcje kinematograczne zaczy powstawa, jak pozwalaj sdzi zachowane rda, w1907 roku56. Te niby
53 Metr negatywu kosztowa wwczas 19 kopiejek; wywoanie wParyu metra tamy 5 kopiejek, skopiowanie metra cznie zwiraowaniem 6 kopiejek. Za lm kupiony zzagranicy pacio si za 75 kopiejek za metr. Wadysaw Jewsiewicki, Historia lmu polskiego..., s. 22. 54 Wadysaw Banaszkiewicz, Witold Witczak, Historia lmu polskiego, s. 74. 55Tame, s. 8384. 56 Warto pamita, e europejska fala budowy kin zbiega si wodzi zwychodzeniem zokresu niepokojw ikryzysu zwizanego zwydarzeniami rewolucji 1905 roku, ktre odbiy si negatywnie na jego yciu rozrywkowym. Zamoni odzianie uciekli za granic, biedniejsi do innych miast lub do rodziny na wie, awiele rodzin robotniczych znalazo si na skraju ndzy. Nie oznacza to jednak, e ci, ktrych byo na to sta, zupenie zrezygnowali zpopularnych rozrywek dziaao wwczas wiele przedsibiorstw rozrywkowych. Niemniej by to najtrudniejszy okres dla miasta wcaej jego dotychczasowej historii. Z335 tys. w1905 roku ludno miasta zmniejszya si do 328 tys. w1907. Tendencja spadkowa odwrcia si dopiero rok pniej. Nie s to dane precyzyjne, ale oddaj ogln tendencj. Dane szacunkowe Komitetu Statystycznego, za: Krzysztof Kowalczyski, d przeomu wiekw XIX/XX, Dom Wydawniczy Ksiy Myn, d 2008, s. 15.
223
kabarety czy te iluzjony komentatorzy prasowi stawiali wjednym rzdzie zinnymi podrzdnymi lokalami, takimi jak knajpy czy grki bilardowe. Owe wmiar tanie przybytki przyczyniy si do wyonienia si kina jako osobnego segmentu rynku rozrywkowego, by pniej zosta zastpione przez bardziej eleganckie lokale (mona zatem porwna je do amerykaskich nickelodeonw). Jak sygnalizowaem wpoprzednim rozdziale, zuwagi na niewielk ilo zachowanych rde, trudno stwierdzi, ktre zlokali nastawiay si na mieszany program performatywno-lmowy, aktre jedynie na projekcje.
Il. 60. Ul. Piotrkowska, nad bram po lewej stronie widoczny szyld Theatre Optique Parisien / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
Przedsibiorstwa te ulokoway si wbramach kamienic pooonych na handlowym, ale nieco mniej reprezentacyjnym odcinku ul. Piotrkowskiej. Od frontw na pitrze iparterze powstaway tam sklepy, wpodwrza przenosiy si skady hurtowe przdzy imateriaw wkienniczych. Na pitrach umieszczano magazyny ikantory bankierskie57. Przy ul. Piotrkowskiej 35 usytuowa si Amerykaski
57 Przykadowo w1899 roku wpodwrzu ul. Piotrkowskiej 17 dziaao 8 sklepw wkienniczych. Anna Rynkowska, Ulica Piotrkowska, Wydawnictwo dzkie, d 1970, s. 155.
224
Bioskop. Wstyczniu 1907 roku wRozwoju pojawio si ogoszenie reklamujce zoony z16 obrazw lm Wybr kandydata Aadina do Dumy Pastwowej, zapewne uzupeniony mniej atrakcyjnymi tytuami ni ten zwizany zaktualnymi burzliwymi wyborami do II Dumy. Pokazy odbyway si wtygodniu od 15:00 do 22:00, awniedziele iwita od 13:00 do 22:00. Cen nie podano58. Rwnie wstyczniu 1907 roku wlokalu po Mutograe przy ul. Piotrkowskiej 15 Mani Hendlisz uruchomi Theatre Optique Parisien na 180 miejsc. Wprogramie przygotowanym na otwarcie, wniedziel 13 stycznia 1907 roku, reklamowano nowoci nigdy wczeniej nie widziane wodzi. Wrepertuarze zoonym ztrzech oddziaw (szpul) znalazy si: Powitanie ksicia Walii, Ktnia pana Brauna zon, Dramat wWenecji iTaniec Hiszpaski59. Ceny miejsc byy nieco wysze ni wgabinetach
Il. 61. Reklama projekcji w Theatre Optique Parisien / Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1907, nr 18
58 Rozwj 18.01.1907. 59 Trzy oddziay (czyli trzy rolki lmu) mog sugerowa, e pokaz odby si bez numerw scenicznych. Cytowany dalej artyku zalicza jednak przedsibiorstwo Hendlisza do cabaretw zpokazami lmowymi. Operformatywno-lmowym programie pisze te Hanna Krajewska, F, s. 48.
225
iluzji ipanoptikach czy uKrzemiskich, zalenie od kategorii miejsca: 45, 30 i20 kopiejek za okoo 45-minutow projekcj. Wtygodniu lokal otwiera si o18:00, awniedziele iwita o15:0060. Zmiana programu nastpowaa co tydzie. Kilka miesicy pniej, we wrze niu 1907 roku wlokalu po Uranii przy ul. Piotrkowskiej 17 Lucjan Aniokiewicz otworzy niewielki teatr Illusion (poczekalnia na 48 osb, sala na 100, pozbawiona wentylacji). Podobnie jak Urania byo to raczej przedsibiorstwo ocharakterze variet, jeszcze w1912 roku oferujce program performatywny uzupeniany projekcjami61. Prawie naprzeciwko Illusionu na parterze dwupitrowej kamienicy przy ul. Piotrkowskiej 22 we wrzeniu 1908 roku Albert Hoffman otworzy kinematograf Arkadia. Znajdowaa si tam sala na 150 osb ipoczekalnia zelektrycznym orkiestronem (w1913 roku komisja sanitarno-techniczna zwrcia uwag, e poczekalnia jest bardzo maa)62. Poza Piotrkowsk, ale rwnie wcisym centrum, wdawnej sali tanecznej Millera przy ul. Mikoajewskiej 40 (pomidzy kocioem w. Krzya aParkiem Mikoajewskim, wpobliu towarzystwa cyklistw Union oraz ogrodu Meisterhausu), wlistopadzie 1907 roku Gustaw Mjunkner iOskar Kulawiski zainaugurowali dziaalno Teatru Belle-Vue. Przed otwarciem, ktre miao miejsce 9 listopada oraz przez cay listopad igrudzie reklamowano przedstawienie Chrono-Megafonu zachwalanego jako cud XX wieku zywemi, piewajcemi fotografjami iautomatycznem regulowaniem siy gosu63. Podkrelano rwnie, e lokal ma wspaniae owietlenie elektryczne. Ceny na otwarcie byy dosy wysokie: pierwsze miejsca 1 rubel, drugie 75 kopiejek, trzecie 50, czwarte 25, uczniowie idzieci na galerii 15 kopiejek. Iluzjony musiay by atrakcyjnym biznesem, skoro przedsibiorcy rozrywkowi szybko podjli decyzj oinwestycjach wnow bran rynku izaczli wznosi budynki przeznaczone specjalnie na
60 Rozwj 12.01.1907. 61 Rozwj 21.09.1912. 62 Archiwum Pastwowe wodzi, Akta Policmajstra m. odzi, sygn. nr 1366. 63 Nowy Kurier dzki 9.11.1907.
226
potrzeby projekcji. Fakt ten odnotowa we wrzeniu 1908 roku komentator Rozwoju. Pisa, e iluzjony [...] robi tak wietne interesy, e nie tylko opacaj bardzo wysokie komorne, ale nadto par znich buduje ju zduym nakadem kosztw wasne dla siebie gmachy, chocia powstay tak niedawno64. Ich budow ukoczono na sezon zimowy 1908/1909. 20 wrzenia zainaugurowa swoj dziaalno Bio-Express przy ul. Zielonej 2, tydzie pniej, 29 wrzenia przy ul. Przejazd 2 otworzono kinematograf Odeon, 25 padziernika ruszy za Teatr Oaza przy ul. Gwnej 1. Te nowe kinematografy zlokalizowane byy na bardziej reprezentacyjnym odcinku ul. Piotrkowskiej iodznaczay si elegantszym wystrojem. Wtym samym czasie autonomizacj kina potwierdziy rwnie regulacje prawne. Wprowadzenie szczegowych przepisw pokazuje, e iluzjony byy ju wwczas popularnymi przybytkami przycigajcymi tumy widzw, atym samym wzbudzajcymi trosk ozachowanie bezpieczestwa. Pocztkowo na organizacj pokazw potrzebna bya jedynie zgoda policmajstra. W1908 roku kinematografy uznano jednak za instytucje uytecznoci publicznej65. Te zatwierdza gubernator piotrkowski. Naleao zoy podanie do magistratu, ktre kierowane byo do zaopiniowania wPiotrkowie iwracao do odzi 66. Aby postawi nowy budynek kinowy, naleao zoy wmagistracie plan architektoniczny zokreleniem rozmiarw, liczby wej iwyj, wskazaniem miejsca przechowywania tam, sposobu urzdzenia kabiny, rozstawienia krzese, ukadu rzdw iprzej oraz miejsca dla muzyki. Lokal oceniaa komisja techniczno-sanitarna zoona zprezydenta miasta, policmajstra, starszego architekta, dzielnicowego, komendanta stray poarnej ilekarza. Ewentualn zgod wysyano wformie raportu do guberni.
64 Kronika tygodniowa Cabarety iiluzjony, Rozwj 5.09.1908. 65 Procedur opisuj za Hanna Krajewska, ycie lmowe odzi wlatach 1896-1939, maszynopis rozprawy doktorskiej, Biblioteka Uniwersytecka wodzi, Rps 3381, s. 97. Dalej jako F-m. 66 Podania iprotoko y komisji (Akta Policmajstra m. odzi wArchiwum Pastwowym wodzi) s dzi czsto jedynymi rdami informacji na temat niektrych kinematografw.
227
Na kocu odbywa si odbir wobecnoci tej samej komisji, ktra sprawdzaa obecno zapasowych drzwi, zabezpieczonego miejsca do trzymania (atwopalnych) tam, liczb krzese iprzej. Jeli komisja stwierdzia jakie uchybienia, waciciel musia je usun iponownie zaprosi inspekcj. Po wielkim poarze wTule w1909 roku, ktry pochon 14 oar, zaczto zwraca szczegln uwag na bezpieczestwo projekcji. Przepisy ulegy dalszemu zaostrzeniu po drugiej katastroe kinowej wBoogoje 1 marca 1911 roku 67. Wtedy architektur kin wCesarstwie Rosyjskim uregulowano wustawie Ministerstwa Spraw Wewntrznych zoonej z48 szczegowych punktw. Ustawa zakazywaa budowania kin powyej pierwszego pitra, zobowizywaa wacicieli do umieszczania projektorw wwydzielonej od widzw kabinie obitej azbestem, na kinooperatorw nakadaa obowizek przechodzenia szkole izdawania egzaminw. Przepisy reguloway liczb wyj (jedno na 150 widzw), dopuszczaln liczb osb wsali (maksymalnie osiem na se) isposb instalowania miejsc (przykrcane krzesa, 12 wrzdzie, szeroko midzy rzdami 2 arszyny). Miejsca stojce ibufety byy
67 F , s. 4647. Por. notka prasowa Katastrofa wkinematografie, Rozwj 11.03.1911. Jak obecnie stwierdzono, oar strasznej katastrofy wteatrzyku kinematogracznym na st. kolejowej mikoajewskiej, Boogoje, pady 82 osoby, wczem poowa dzieci, 41 za osb odnioso rany cikie. Katastrofa zdarzya si wchwili, gdy na ekranie przedstawiano zebranym katastrof kolejow. Waciciel kinematografu objania publicznoci przebieg katastrofy. Wtej chwili mwi rozleg si huk ipocig uleg wykolejeniu. Jakby na potwierdzenie tych sw przedsibiorcy da si sysze istotnie huk oguszajcy wywoany jak si nastpnie okazao przez wybuch zbiornika benzyny. Niemal natychmiast szop drewnian, wktrej teatrzyk urzdzono, ogarny pomienie, rd publicznoci za powsta popoch okropny. Niestety wszopie znajdowao si jedno tylko wyjcie, alampy pogaszono, powstao wic zamieszanie niesychane, ard cisku ikrzyku zaczy rozgrywa si sceny straszne. Tylko 30 osb zdoao wydosta si szczliwie zszopy. Reszta albo spona ywcem, albo te odniosa rany cikie. Depesze donosiy, e rd spalonych znajduje si naczelnik dystansu, inynier, baron von Taube zdzieckiem; tymczasem bar. Taube przypadkowo zdoa uratowa si. Na kilka minut przed katastrof jego dziecko zachorowao. Wobec tego bar. Taube opuci teatr itym sposobem uratowa ycie swoje idziecka. Zwzitych przez niego biletw nikt nie skorzysta. Oarami pado wielu urzdnikw kolejowych zrodzinami. [] Przy szeregach trumienek ze zwokami dzieci rozegray si sceny wstrzsajce. Zrozpaczone matki rzucay si na trumienki, nie pozwalajc odwozi ich na cmentarz.
228
zakazane 68. Wsalach musiay znajdowa si latarnie zpalcymi si wiecami na wypadek wyczenia elektrycznoci, adrzwi na zewntrz nie mogy mie adnych rygli. Poczekalnia powinna mieci poow osb mieszczcych si na widowni inie mogy si wniej znajdowa wszelkie automaty, przyrzdy ruchome itp. suce za rozrywk oczekujcej publicznoci ani gra muzyka 69. Awic poniekd to same wadze za pomoc przepisw ograniczajcych ofert iluzjonw do samych projekcji, wspary wyanianie si autonomicznego segmentu brany rozrywkowej. Pierwszym kinematografem wodzi uruchomionym wbudynku zaprojektowanym specjalnie do tej funkcji by teatr The Bio -Express przy ul. Zielonej 2, otwarty na sezon zimowy 20 wrzenia 1908 roku70 przez Juliana Szrojta, krewnego Juliana Tuwima. Kinematograf zlokalizowano od frontu, na krtkim odcinku ulicy prowadzcym od ul. Piotrkowskiej do Wielkiej Synagogi znajdujcej si na pocztku korso spacerowego biegncego rwnolegle do tej handlowej ulicy. Pocztkowo budynek mia by przeznaczony na skad towarw, ale waciciel Ludwik Fiszer podj decyzj ojego adaptacji na kino71. Zprzodu od ulicy znajdowao si wejcie, kasa ipoczekalnia, nad nimi kabina projekcyjna. Na sal liczc 270
68 Wrzeczywistoci przepisy te nie byy jednak zbyt rygorystycznie przestrzegane. Dokonane w1911 roku ogldziny wszystkich kinematografw wodzi wykazay wszdzie uchybienia. Kina nie respektoway nakazu izolowania projektorw, montoway zbyt duo krzese inie stawiay ganic ani nawet nie przestrzegay zakazu budowy bufetw (byy wOdeonie, Moderne, Lunie iTheatre Optique Parisien). Pomimo tak racych uchybie inie przestrzegania przepisw, komisja wyraaa jedynie swoje ubolewanie, skrztnie spisywaa mankamenty inie podejmowaa adnych krokw wykonawczych. F-m, s. 102. Ponownie zarzdzona kontrola wszystkich kin w1913 roku rwnie wykazaa uchybienia. Przykadowo wOazie aparat sta na odkrytej galerii razem zwidzami, nie byo te urzdze przeciwpoarowych. AP 6715 nr 102. Sytuacja jednak stopniowo si poprawiaa ina przykad kinematograf The Bio-Express wedug komisji spenia przepisy Ministerstwa. AP 6715 nr 128. Mimo wielu niezgodnoci zprzepisami, wodzi nie wybuch aden powaniejszy poar kinematografu (jedynie wmaju 1912 roku wBio-Express zapalia si tama lmowa, ale obyo si bez wikszych szkd). F-m, s. 100102. 69 Organ 1910, nr 1. 70 Kurier dzki 20.09.1908. Relacja tame. 71 F, s. 52
229
miejsc prowadzio dwoje drzwi, zboku znajdoway si rwnie podwjne wyjcia na ulic. Lokal by owietlony wiatem elektrycznym iwentylowany. Na wyposaeniu kinematografu znajdoway si te dwa aparaty ganicze 72.
Il. 62. Ul. Zielona, w gbi kinematograf The Bio Express / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
Dziennikarz piszcy ootwarciu kinematografu donosi, e ma on by prowadzony planowo, by uczszczajca tam publiczno mog a odnie korzyci naukowe73. Irzeczywicie, wkinematograe organizowane byy czsto wydarzenia ocharakterze edukacyjnym iowiatowym. Waciciel dba rwnie ododatkowe atrakcje iostatnie nowinki. Od padziernika 1911 roku, kiedy otwiera si Kinematograf Casino, Bio-Express wykona remont izainstalowa aparatur do projekcji dwikowych. Notka prasowa gosia: Dyrekcja zakupia nowy wynalazek rmy Goumonta [sic]: maszyny dajce zupen iluzy gosu itonu. Bd wic demonstrowane cae
72Tame. 73 Kurier dzki 18.09.1908.
230
opery, operetki, odczyty ilekcye, jak rwnie najlepsze dramaty wwykonaniu artystw krlewskich teatrw wKopenhadze zpani Nilsen na czele74. Szrojt prowadzi kino do koca sezonu letniego 1913 roku, anastpnie lokal przej Grigorij Afanasjew, ktry zmieni nazw na Snks; wlutym nastpnego roku kinematograf naby Maks Glicenstein, wspwaciciel Casina iOdeonu75. Theatre Moderne otworzony wpoowie 1908 roku przez Rosjanina Benedykta Zarzyckiego na pitrze eleganckiego Grand Hotelu przy ul. Piotrkowskiej by pierwszym kinematografem dziaajcym zduym rozmachem jako przedsibiorstwo organizujce za opat seanse lmowe bdce podstawowym elementem oferty. Zarzecki posiada ju wwczas Elektro-Biograf przy Piotrkowskiej 86 uruchomiony 1 stycznia 1908 roku76 oraz prawdopodobnie sdzc po ogoszeniach, ktre ukazyway si wprasie rwnie Theatre Optique Parisien77. W anonsach tych kinematografw pojawia si informacja, e Elektro-Biograf od 19 czerwca zostaje przeniesiony do Grand Hotelu, gdzie bdzie dziaa pod nazw Theatre Moderne78. Otwarcie nastpio 19 czerwca 1908 roku79. Do Moderne (zsal na okoo trzysta osb80) wchodzio si od ul. Krtkiej (Traugutta), na pitro po kamiennych schodach. Zprawej strony sali znajdowao si pomieszczenie magazynowe, zlewej sala do gry wszachy. Na sal projekcyjn mieszczc trzysta osb prowadziy trzy wejcia. Przez jedno znich mona byo przej bezporednio do hotelowej restauracji na parterze 81. Wyglda na to, e Zarzycki podejmowa ambitne prby rozwoju swojego przedsibiorstwa. Jednoczenie zinformacjami onowym kinie whotelu pojawiy si informacje,
74 Rozwj 30.09.1911. 75 F, s. 219. 76 F, s. 53. 77 Zob. np. Kurier dzki 14.04.1908, Rozwj 23.06.1908. Hanna Krajewska podaje, e wwczas wacicielem by Mani Hendlisz. 78 Rozwj 17.06.1908. 79 Rozwj 17.06.1908. 80 F, s. 53. 81 F, s. 53.
Il. 63. Teatr Modern w Grand Hotelu / Pocztwka ok.1911 r. Ze zbiorw prywatnych
e lia Elektro-Biografu dziaa wgrnej sali wHelenowie, gdzie pokazywane s obrazy paryskiego genru, czyli lmy pornograczne 82. Na ul. Piotrkowsk 86 projekcje powrciy jesieni tego roku, a kinematograf dziaa tam do koca 1909 roku 83 (awic kino nie zostao jednak zlikwidowane, lecz miao charakter sezonowy). Jak wspomniaem, wlatach 19081909 Zarzycki prowadzi te biuro wynajmu lmw84. Wreklamach oprcz seansw ogasza rwnie, e aparaty iobrazy ostatniej nowoci wypoycza si. Na skadzie przeszo 100 000 metrw; co tydzie otrzymuj 5 000 metrw85. W1910 roku kupi od Gustawa Mjunknera iOskara Kulawiskiego teatr Belle Vue przy ul. Mikoajewskiej 40, gdzie 1 listopada 1910 roku otworzy kinematograf Moulin Rouge 86. Zpowodu remontu 87 hotelu Grand kinematograf Moderne by zamknity przez ponad rok (28.09.191112.12.1912)88, co zapewne
82 Rozwj 14.07.1908. 83 F, s. 52. 84 Tame, s. 66. 85 Rozwj 11.09.1908. 86 F, s. 218. 87 Rozwj 3.04.1912: Waciciel kinematografu Moderne wystpi do sdu okrgowego piotrkowskiego ze skarg o36 000 rb. odszkodowania od akcyjnego towarzystwa Grand Hotel zpowodu zamknicia mu lokalu przez komisj budowlan. 88 F, s. 52.
232
nie byo wacicielowi na rk. Jeszcze podczas remontu Zarzycki sprzeda kino Kazimierzowi Raskiemu, ktry otworzy je ponownie, kiedy dziaay ju luksusowe kinoteatry Casino iLuna, akonkurencja bya duo wiksza (kino dziaao pod rnymi nazwami do wybuchu wojny). Ju w1909 roku Zarzycki porzuci ide prowadzenia Elektro-Biografu, awlipcu 1911 roku pozby si zkolei Moulin Rouge 89. Tym samym wycofa si zrynku tu przed boomem kinematogracznym lat 19131914. W1913 roku przej lokal po Uranii Junoda iVortheila, nadajc mu nazw Teatr Minature iprowadzc go zgodnie zformu variet 90. Wlutym 1913 roku po dwch latach dziaalnoci Raski sprzeda Moderne Lwu Samuelowi Rubaszkinowi, aten rwno rok pniej odstpi je Wacawowi Gowiskiemu, ktry nazwa je Teatr Mirage91. Kino ruszyo wrod 4 marca92. Wduej sali znajdowao si 6 l i300 krzese, wdrugiej przylegej sali poczekalnia zaopatrzona wpisma rozoone na stolikach koszykowej roboty i50 takiche foteli dla oczekujcych93. Wkolejnym za pomieszczeniu ustawiono fotoplastykon. Na otwarcie demonstrowano 50 widokw Japonii, aprzedsibiorstwo reklamowao si jako pierwszorzdnie wytwornie urzdzony kinematograf iphotoplastikon wsalonach Grand Hotelu94. Kino Odeon powstao przy ul. Przejazd 2 na dziace ssiadujcej zrogowym magazynem konfekcyjnym Emila Schmechela. Pierwszym wacicielem do 1913 roku byo towarzystwo udziaowe zoone midzy innymi zMarkusa Wohla, Leonida Rozenbauma iEdwarda Babjackiego95. Niedaleko znajdowa si ogrd Majstrw Tkackich Mei sterhaus, plac do wicze gimnastycznych, tor kolarski ilodowisko
89 F, s. 218. 90 F, s. 62, 64. 91 F, s. 62. WRozwoju opublikowano zkolei notk informujc, e kino wydzierawio na pi lat towarzystwo udziaowe zoone zkilku obywateli m. Warszawy. Rozwj 04.03.1914. 92 Rozwj 28.02.1914. 93 Rozwj 4.03.1914. 94 Rozwj 27.03.1914. 95 F, s. 50.
233
wzimie. Nieco dalej reprezentacyjny Mikoajewski Ogrd Miejski oraz wiele sklepw, kantorw fabrycznych iurzdw. Otwarcie Odeonu nastpio wsezonie jesiennym 29 wrzenia 1908 roku96. Reklama informowaa, e foyer, cukiernia iteatr s wykwintnie urzdzone iodpowiadaj zupenie nowym wymaganiom, adyrekcja specjalnie czuwa nad etyczn stron programu97. Do lmw mia przygrywa znany pianista Adolf Schuer. Sala liczya 350 miejsc98. Fasad budynku, jak wspomnia wieloletni operator kina Wadysaw Gralak, pokrywaa iluminacja zoona zkolorowych migajcych wiate. Wiea domu towarowego na rogu obwieszona bya czterema rzdami kolorowych lampek, asowa znajdujca si na zwieczeniu budynku mrugaa oczami, wabic publiczno 99. Zkorytarza wchodzio si przez szerokie drzwi na widowni z350 miejscami iwydzielonym podestem dla orkiestry oraz na pierwsze pitro zkabin projekcyjn iloami obitymi pluszem. Kino to byo bardzo nowoczenie wyposaone. Operator mia do dyspozycji kabin zoknami wychodzcymi na ulic idysponowa a dwoma aparatami rm Duskes iMaster [Messter? .B.]. Dziki takiemu wyposaeniu dziewiciogodzinne przebywanie wraz zpomocnikiem wkabinie byo daleko mniej uciliwe ni wpozostaych kinematografach100. Sali widowiskowej nie powstydziaby si niejedna metropolia: krysztaowe yrandole, ozdobne plafony, doskonaa wentylacja (elektryczna), gazowe ogrzewanie, korkowa posadzka wyoona puszystymi chodnikami101. Zboku znajdowaa si cukiernia ipoczekalnia ze wietlikami wdachu, ktra tona wpowodzi laurowych drzew, pod ktrymi urzdowali bileterzy weleganckich, ciemnozielonych frakach102. Do frakw nosili biae krawaty, biae
96 Nowy Kurier dzki 29.09.1908. 97 Nowy Kurier dzki 2.10.1908. 98 F, s. 50. 99 Wadysaw Gralak, Moje wspomnienia zpracy zawodowej kinooperatora zlat 19091924; Archiwum Zwizku Zawodowego Pracownikw Kultury iSztuki, 15/272, za: F-m, s. 189. 100 Tame, s. 6, za: F-m, s. 109. 101 Tame, s. 11, za: F-m, s. 109. 102 Tame, s. 11. za: F-m, s. 109.
234
koszule ibiae rkawiczki. Rozdawali widzom starannie drukowane dwujzyczne (polskie irosyjskie) broszury przypominajce programy teatralne103. Przed kinem sta za izachca do wejcia szwajcar wczerwonej liberii wOdeonie wtej funkcji pracowa czarnoskry Sam Sandi104. Od koca 1910 roku wogoszeniach na wzr teatrw czy kabaretw zamieszczano informacj, e program przygotowywany jest pod nadzorem dyrektora Hutten-Czapskiego. Inwestowano welementy przycigajce widowni, takie jak wyranowane urzdzenia udwikawiania lmw imitujce strzay, krzyki iinne efekty dwikowe. Przykadowo w1909 roku do Odeonu sprowadzono Biophone Messtera. Jak wspomina Wadysaw Gralak: Na widowni przed ekranem zosta zamontowany gramofon zWielk Tub. Wspecjalnej skrzyni obitej grubym wojokiem ustawiony by 5 KM motor ssco-toczcy silny prd powietrza do specjalnej membrany gramofonowej [...]. Naprzeciw tuby gramofonowej zainstalowano aparat telefoniczny poczony zkabin ze suchawkami na uszy. Cae urzdzenie przed ekranem zakryto specjalnie zbudowanym parawanem. Wkabinie oprcz telefonu zainstalowano specjaln tablic ztarcz zegarow iwskazwk. Wskazwka poczona bya [...] wykiem zbokiem migawki. Gdy pyta zacza obraca si na gramofonie przed ekranem, wwczas obracaa si tarcza znakowana cyframi na tablicy wkabinie105. Operator synchronizowa obraz zdwikiem, przesuwajc rcznie tam zgodnie ze wskazaniami zegara. Byo to urzdzenie bardzo drogie weksploatacji, bo pyty zuyway si po dziesiciu uyciach, ale mimo kosztw suyo rok, zapewniajc murowan kas. Pod wpywem sukcesu podobny aparat kupiono wrmie Path w1913 roku do Casina. W1914 roku prezentowano tam Najwiksz sensacy
103 Tame, s. 5, F-m, s. 192. 104 Tame, s. 11, F -m, s. 132. Prawdopodobnie ten sam, ktry walczy pniej wPowstaniu Wielkopolskim. Zob. Anna Plenzler, Cudzoziemskie epizody, Tygodnik Powszechny 16.12.2008. <http://tygodnik.onet.pl/35,0,18770,cudzoziemskie_epizody,artykul.html> (30.04.2009). 105 Wadysaw Gralak, Moje wspomnienia..., s. 4, F-m, s. 148-149.
235
XX wieku: Mwice obrazy, pytajc wogoszeniu: Czy sysza pan piejcego koguta? Czy mia si pan zHansem Freddy? Czy sysza pan dzk telefoniczn rozmow?. W1913 roku kinematograf przeszed pod kontrol wacicieli luksusowego kinoteatru Casino. Rwnie w1908 roku Szlem Frankenberg dobudowa do swojej kamienicy na rogu ul. Piotrkowskiej iGwnej pitro, ktre przeznaczy na projekcje lmowe. Mimo zastrzee komisji techniczno-sanitarnej Gersz Szenwic uruchomi tam 25 padziernika kinematograf Oaza106. Sala kinowa na 180 miejsc pooona bya niezgodnie zprzepisami na pitrze, do poczekalni wchodzio si po elaznych schodach, aprojektor znajdowa si wsali na galerii. Oaza leaa poza najbardziej reprezentacyjnym odcinkiem ulicy Piotrkowskiej, ale za to przy ul. Gwnej, ktra prowadzia wstron Wodnego Rynku idalej na robotnicze osiedla Widzewa. Wpierwszym okresie po uruchomieniu kinematograf stara si uzyska przewag nad konkurencj dziki atrakcyjnej polityce repertuarowej. Jak zapewniano wogoszeniu, dyrekcja dokadaa [...] stara, aby sta na wysokoci swego zadania wwyborze artystycznych obrazw isprowadza najnowsze serye, jak rwnie ostatnie sensacyjne zdarzenia107. Przykadowo, to tutaj po raz pierwszy wodzi pokazano Morderstwa ksicia de Guise. Wmaju 1909 roku Oaza zainicjowaa te zmiany programu dwa razy na tydzie. Pniej, po otwarciu duych kinoteatrw, przestano zabiega oklienta za pomoc ogosze prasowych. Dopiero ponownie od 1912 roku, zwaszcza wdwch nastpnych latach Oaza, staa si kinem drugiego obiegu pokazujcym szlagiery wjaki czas po tym, jak zeszy zkin zeroekranowych, za to wbardziej przystpnych cenach. W1909 roku poza centrum powstay dwa kinematografy wpoudniowej czci miasta itrzy wpnocnej, nastawione na mniej zamon publiczno108. Wkwietniu Aleksander Stefaski otworzy Komet przy ul. Rzgowskiej 2, koo ruchliwego Grnego Rynku. Byo to mae
106 F, s. 54. 107 Rozwj 9.08.1909. 108 Informacje oobu za F, s. 56.
Il. 64. Plany architektoniczne kinematografu przy ul. Rzgowskiej 2 / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego w odzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. nr 15203
kino zwasn prdnic. Po poarze w1912 roku Kometa powikszya widowni do 250 osb, dobudowaa dwie galerie na okoo 40 osb oraz poczekalni na 72 osoby, atake miejsce dla orkiestry. Oprcz projekcji prezentowano tam rwnie numery atrakcyjne. Jeszcze bardziej na poudnie, przy ul. Rzgowskiej 74 wssiedztwie Czerwonego Rynku, 23 listopada 1909 roku ruszy iluzjon Orion. Pocztkowo wacicielem by Jzef Makowski, a w1912 roku kino przeszo pod kontrol Jzefa Kazimierskiego iprzyjo nazw Czary. Na pnoc od centrum na Bautach 16 maja powsta teatr Flora na 200 miejsc na widowni i100 na galerii, mieszajcy projekcje lmowe inumery atrakcyjne. Jeszcze bardziej na pnoc dziaa kinematograf Kassandra przy ul. Aleksandrowskiej 37, oferujcy program mieszany zoony zprojekcji inumerw variet. Zachowaa si rwnie informacja, e wgrudniu 1910 uruchomi si kinematograf przy ul. Lutomierskiej. Najbardziej eksponowane miejsce wprzestrzeni miejskiej zajmoway jednak okazae kinoteatry.
13 11
1 7
dmiecie
5
Bauty
1 7
rdmiecie
6 14 3
5
6 14 3
Il. 65. Mapa kinematografw w1912 roku. Pogrubione najlepsze dzkie kina wedug Stanisawa Miszewskiego, autora Ilustrowanego przewodnika po odzi iokolicach (Gebethner iWolff, Warszawa Lublin d 1912) 1. Theatre Optique Parisien, ul. Piotrkowska 15 (za. 1907) 2. Illusion, ul. Piotrkowska 17 (za. 1907) 3. Moulin Rouge, ul. Mikoajewska 40 (za. 1907) 4. Moderne, ul. Piotrkowska 72 (za. 1908) 5. The Bio ul. Express, ul. Zielona 2 (za. 1908) 6. Odeon, ul. Przejazd 2 (za. 1908) 7. Arkadia, ul. Piotrkowska 22 (za. 1908) 8. Casino, ul. Piotrkowska 67 (za. 1911) 9. Oaza, ul. Gwna 1 (za. 1908) 10. Kometa, ul. Rzgowska 2 (za. 1909) 11. Flora, ul. Zawadzka 22 (za. 1909) 12. Czary, ul. Rzgowska 74 (za. 1909) 13. Kassandra, ul. Aleksandrowska 37 (za. 1909) 14. Luna, ul. Przejazd 1/3 (za. 1911)
Widzew
Widzew
widzew
Grna
10
12
238
1911: Teatry kinematograczne Luna iCasino

Wlatach 19081911 owidzw najbardziej konkuroway kinematografy Odeon, Moderne iBio-Express; to one najwicej rodkw powicay na reklam wprasie, ciganie szlagierw idodatkowych atrakcji. 1911 rok przynis im powan konkurencj wpostaci dwch duych luksusowych kinematografw: Luny iCasina.
Il. 66. Nagwek papieru rmowego kinematografu Luna / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Akta Policmajstra m. odzi, sygn. nr 1368
Przy ul. Przejazd 1/3, dokadnie naprzeciwko Odeonu, w1911 roku otworzy si kinematograf Luna. Usytuowano go na pitrze zbudowanego wtym samym roku nowego luksusowego gmachu Zgromadzenia Majstrw Tkackich. Cz pomieszcze przeznaczona bya na potrzeby cechowe, cz wydzierawiono wsplnikom Albertowi iRyszardowi Boehme oraz Jzefowi Masickiemu. Na parterze prowadzili oni eleganck restauracj Meisterhaus, wktrej posiki umilaa orkiestra. Wniedziele iwita dodatkowo na pitrze organizowano okolicznociowe patne koncerty. Od koca stycznia 1911 roku popoudniami iwieczorami graa tam orkiestra 1. puku strzelcw (wejcie 20 i10 kopiejek)109. Latem wogrodzie Meisterhausu rwnie koncertowaa orkiestra, organizowano te
109 Rozwj 20.01.1911.
239
wystpy kabaretowe. Wczerwcu odbyway si gocinne wystpy wramach programu Pstrokata scena. Wieczory wesoe iniekrpujce, wramach ktrych zapraszano na piewane duety, kuplety, monologi humorystyczno-muzykalne ijednoaktwki 110. Kinematograf na pitrze ruszy 6 grudnia. Przy wejciu do kina wisiay asze reklamowe ifotosy zlmw, aszwajcar wliberii zachwala nowy program. Do sali projekcyjnej znajdujcej si na pierwszym pitrze wchodzio si po marmurowej klatce schodowej zozdobnymi witraami111. Wkolebkowo sklepionej sali przed kwadratowym ekranem stay rzdy drewnianych thonettowskich krzese (kino mogo pomieci okoo 350 widzw112), na cianach wisiay cikie kotary, awntrze ozdabiay dodatkowo roliny wdonicach. Kabina projekcyjna znajdowaa si na oddzielnym kamiennym balkonie. Kino oferowao elektryczne owietlenie, ogrzewanie parowe, bufet ibezpatn szatni. Wszystko tu byo na najwyszym poziomie. Wjubileuszowym wydaniu Lodzer Zeitung z1913 roku znajduje si caostronicowa reklama kina, wktrej czytamy midzy innymi: jako projekcji wtym teatrze osigna niezrwnan perfekcj, obraz zupenie pozbawiony jest drga aaparat pracuje bezszelestnie113. Obszern poczekalni idwa tarasy wynajmowano na zebrania, przyjcia iwystawy114. Kupujcy bilet mieli prawo do korzystania wprzerwach zogrodu Meisterhausu. Dzierawcy kina w1912 roku otworzyli letni kinematograf Luna na Wystawie Rzemielniczo-Przemysowej wParku Staszica, cae wydarzenie udokumentowali rwnie na tamie lmowej.
110 Rozwj 24.06.1911. 111 Witra zachowa si do dzi. Przedstawia tkacza siedzcego przy kronie inapis Gott schtze unser Handwerk, czyli Boe chro nasze rzemioso. 112 Na podstawie planu architektonicznego, Archiwum Pastwowe wodzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany sygn. Nr 16668. 113 1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung, 1913. 114 F-m, s. 123.
Il. 67. Klatka schodowa w kinematograe Luna / 1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung 1913
Il. 68. Plan sytuacyjny widowni kinematografu Luna / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego w odzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. nr 16668
Il. 69. Sala projekcyjna w kinematograe Luna. Widok na ekran / 1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung 1913
Il. 70. Sala projekcyjna wkinematograe Luna. Widok na kabin projekcyjn / 1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung 1913
Il. 71. Poczekalnia w kinematograe Luna / 1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung 1913
Il. 72. Wejcie do kinematografu Luna /1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung 1913
Il. 73. Bufet w kinematograe Luna /1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung 1913
Il. 74. Reklama kinematografu Luna w jubileuszowym wydaniu Lodzer Zeitung / Lodzer Zeitung. 1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung, 1913
243
Najokazalszym dzkim kinematografem by kinoteatr Casino znajdujcy si wmurowanej ocynie na tyach hotelu Victoria przy ul. Piotrkowskiej 67. Kino naleao do Maksa Glicensteina iAnglika Francisa Fezera (Fesera). Wsplnicy byli zamonymi kupcami iprzedsibiorcami, dorobili si na handlu przdz poprzez Londyn zRosj ipostanowili zainwestowa wnow, dobrze rokujc bran kino115. Pocztkowo wbudynku mieci si wzmiankowany wpoprzednim rozdziale Teatr Victoria, ktry spali si 1909 roku za dyrekcji Aleksandra Zelwerowicza. Na jego miejscu we wrzeniu 1910 roku powsta tor wrotkowy Victoria Skating Palace. Dziaalno przedsibiorstwa pokazuje, e sport mona rwnie zaliczy do kultury popularnej. Tor zbudowany zosta zkostek drzewa klonowego, nad nim na wysokich kolumnach wznosiy si loe imiejsca dla publicznoci. Na terenie budynku znajdowaa si kawiarnia, ajedcym czas umilaa orkiestra, odbyway si pokazy wirtuozw wrotek, jak chociaby trjki Three Gandhy Children116, awkarnawale rwnie bale maskowe. Jednak ju wczerwcu lipcu 1911 roku Rozwj donosi, e wrotnisko wzia wdzieraw grupa miejscowych nansistw zkapitalist angielskim na czele117. Tor wrotkowy mia pozosta, aobok niego powsta kinematograf, lecz ju wlipcu pojawia si informacja, e komisja techniczno-budowlana zatwierdzia plany inyniera Edwarda Banasza na przebudow skating ringu na kinematograf na 800 osb (bez wrotniska). Sala ostatecznie na 1000 osb118 miaa mie pi wej isiedem wyj, balkon zszecioma klatkami schodowymi iwestybul zkasami ze cianami ze szka krysztaowego119. Kinoteatr otwarto 4 padziernika 1911 roku. Wreklamie czytamy: Teatr urzdzony podug najnowszych wymaga techniki isztuki ijest najwikszym, najwygodniejszym, najwspanialszym zakadem kinematogracznym wodzi. Wspaniae obrazy! Doskonaa
115 F-m, s. 128. 116 Rozwj 11.02.1911. 117 Rozwj 17.06.1911. 118 F, s. 51. 119 Rozwj 16.07.1911.
244
wentylacja zapewnia najwiksze bezpieczestwo. Doskonay kwartet wiedeski skadajcy si zabsolwentw konserwatorium120. Zygmunt Pietkiewicz wswojej korespondencji zodzi nazwa Casino najwspanialszym teatrem kinematogracznym wKrlestwie iCesarstwie121. Inny dziennikarz tak opisywa wntrze: Bardzo dua sala oukowatym sucie utrzymana jest wtonach makartowskich [znany wiedeski architekt Hans Makart .B.] (ciemno psowe to rozjaniono obramowaniem sceny, wgbi sali ipo bokach). Umiejtnie zastosowane wiato elektryczne (gwnie grne) nadaj caoci wyraz waciwy. Plafony s dzieem malarzy Haltrechta, Tomasona iPietkiewicza. Na scenie p. Banasz zastosowa bardzo dowcipn maszyneri do przesuwania ekranu. Przd sceny zakrywa cika, pluszowa zasona bordo, ze zotymi rzutami122.
Il. 75. Ekran kinematografu Casino / Zoty Rg 1912, nr 43 120 Rozwj 30.09.1911. 121 Zoty Rg 1912, nr 43. 122 Rozwj 3.09.1911, cyt. za: F-m, s. 121.
Il. 76. Widownia kinematografu Casino / Zoty Rg 1912, nr 43
cienne malowida przedstawiay klasycyzujce kompozycje zpostaciami na tle antycznych budowli123. Jedn zatrakcji kina byy samootwierajce si fotele, ktre po krzesach iawach winnych kinach wyglday imponujco124. Zastosowano tam te najnowsze osignicia techniki: centralne ogrzewanie, wentylacj elektryczn imechaniczne odkurzacze. Dyrektorem Casina zosta Hutten-Czapski, wczeniej dyrektor Odeonu, ktry midzy innymi wprowadzi wyranowany system biletowy, utrudniajcy widzom pozostawanie na kolejnym przedstawieniu iuniemoliwiajcy zajmowanie miejsca droszego ni wykupione125. Waciciele mieli na tyle siln pozycj rynkow, e mogli zawiera umowy licencyjne bezporednio zproducentami inegocjowa wczeniejsze terminy projekcji. Casino byo kinematografem zeroekranowym:
123 Twrcy polichromii Eustachy Pietkiewicz iDawid Haltrecht naleeli do pokolenia debiutujcego po 1905 roku, ktremu bliski by nurt syntetycznego malarstwa symbolicznego. Pietkiewicz pracowa jako dekorator Teatru Polskiego, dziaajcego do czasu spalenia wanie przy Piotrkowskiej 67. Wisawa Jordan, Wkrgu dzkiej secesji, Wydawnictwo Literatura, d 2006, s. 212. 124Tame. 125 Nowiny Sezonu 9.12.1911.
246
Zwracam uwag panw na nasz ekran 0 mwi dyr. Czapski iwnet objania widzc nasze zdziwione miny. Ekran 0 to znaczy, e kad lm otrzymujemy tu wprost zfabryki idemonstrujemy wprogramie wczeniej, jak Warszawa. Ekran I to jednoczenie zWarszaw, ekran II dopiero po Warszawie. Wten sposb odzianie najwczeniej poznaj obrazy, aCasino jest jakby teatrem premjer kinematogracznych126.
Il. 77. Dyrektor kinematografu Casino / Zoty Rg 1912, nr 43 126 Zoty Rg 1912, nr 43.
247
Okres letni by tradycyjnie czasem rozrywek na wolnym powietrzu. Kino wpisao si wten kalendarz towarzyski, oferujc projekcje poza salami kinowymi. Latem 1911 roku, podobnie jak winnych kinach, wGrand Hotelu zorganizowano kinematograf wogrodzie pod nazw Letni Ermitage127. Zarzecki urzdza rwnie letnie projekcje wsali restauracyjnej ina torze wycigowym wHelenowie, podczas zabaw ogrodowych czy wogrodzie teatru Sellina przy ul. Konstantynowskiej. Prowadzi te letnie kino wPfaffendore, ogrodzie przy ul. Przdzalnianej (bya tam restauracja, regularnie organizowano koncerty orkiestr) odwiedzanym gwnie przez robotnikw128. Latem 1912 i1913 roku Julian Szrojt prowadzi przy ul. Zielonej 4 Zielon d, ktr reklamowa jako Randez-vous [sic] eleganckiego wiata. Jak relacjonowa dziennikarz: Poniewa, pomimo wentylacyi, podczas obecnych upaw jest we wszystkich salach rozrywkowych gorco iduszno, p. Szrojt, wa ciciel Expressu wpad na szczliw myl iurzdzi wogrdku przy ul. Zielonej 4 nowy teatr kinematograczny pod tyt. Zielona d. Piknie pomylane dekoracye sceny iogrodu wstylu greckim wykonali pp. Eustachy Pietkiewicz iHenryk Szczygliski. Ogln uwag zwracaj na siebie zaraz uwstpu dwa ogromne lwy iprzeliczna waza, wykonane przez p. Pietkiewicza. Ogrd wieczorem wrd efektownych wiate robi bardzo mie wraenie. Wczasie przedstawie przygrywa koncertowy kwartet czeski. Przedstawienia ciesz si powodzeniem129. Aby uatrakcyjni wieczr otwarcia, 22 czerwca jako nadprogram umieszczono lokaln aktualno dzkie psy policyjne chwytaj bandyt130, kolejne zwasnych zdj puszczanych przez Szrojta. Wprogramie tego dnia znalazy si: dramat w3 czciach Dwie mierci wwykonaniu artystw teatrw krlewskich wKopenhadze
127 F, s. 52. 128 F, s. 54 129 Rozwj 28.06.1912. 130 Rozwj 22.06.1912.
248
zAst Nilsen [sic] wroli tytuowej, widoki natury, obrazy humorystyczne, wreszcie bardzo zajmujcy tygodnik ilustrowany. W1913 ustawiono kinematograf wHelenowie na cyklodromie budk oraz duy ekran, ktry mona byo oglda zdwch stron. Kupno biletu do kinematografu upowaniao do bezpatnego wejcia do parku. Kinematograf ze wzgldu na pooenie irozgos wietnej orkiestry p. Furmaskiego, niewtpliwie cieszy si bdzie duym powodzeniem131. Wesoy program zmieniano co tydzie.
Il. 78. Filmy lokalne jako nadprogram w The Bio Express / Rozwj 12.02.1910
Tu przed wybuchem Iwojny wiatowej wponadpmilionowej odzi (liczcej wraz zBautami 630 tys. mieszkacw) dziaao co najmniej 14 kin, wtym dwa luksusowe kinoteatry, trzy kinematografy uznawane za pierwszorzdne oraz co najmniej dziewi mniej prestiowych lokali organizujcych za opat projekcje lmowe. Niestety nie dysponujemy wiarygodnymi danymi na temat liczby kin wWarszawie. Dla porwnania przypomn, e wdwumilionowym Petersburgu byo 130 kin, awopoow mniejszej Moskwie 67132. Przy pewnym zaokrgleniu liczb mona przyj, e okoo 1912 roku waustriackim Lwowie (200 tys. mieszkacw) dziaao 21 kin133, awniemieckim Wrocawiu (530 tys. mieszkacw) 24134. Zkolei wParyu (2,8 mln mieszkacw) byo ich 150135. Biorc pod uwag
131 Rozwj 18.07.1913. 132 Yourij Tsivian (Cywjan) Russia, [w:] EEC. 133 Dane przyblione na podstawie: Barbara Gierszewska, Kino ilm we Lwowie do 1939 roku, Wydawnictwo Akademii witokrzyskiej, Kielce 2006. 134 Dane przyblione na podstawie: Andrzej Dbski, Historia kina we Wrocawiu wlatach 1896-1918, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2009. 135 Dane przyblione na podstawie: Jean-Jacques Meussy, Paris-Palaces ou le temps des cinmas (1894-1918), Centre National de la Recherche Scientique, Paris 1995.
249
wielko miasta, sie kin wodzi bya zatem stosunkowo niewielka, co moe wiza si zdu liczb robotnikw, ktrzy nie mogli wpeni uczestniczy wpraktykach konsumpcyjnych.
Integracja pionowa ipozioma

Rynek kinematograczny Krlestwa by niewielki istanowi cz rynku rosyjskiego. Wmaej skali zachodziy tu jednak przeksztacenia handlowe waciwe dla caej brany. Warszawskie Towarzystwa Snks iKantor Sia dyy do kontrolowania wszystkich sfer kinematograi: produkcji, dystrybucji oraz kin, czyli tego, co nazywa si integracj pionow. Rwnie wodzi mona zaobserwowa denia konsolidacyjne. Prby wtym kierunku podejmowa Benedykt Zarzecki wokresie powstawania pierwszych iluzjonw. Zakoczyy si one jego cakowitym wycofaniem zrynku. Tu przed Iwojn wiatow lokalna brana kinematograczna zostaa opanowana wduym stopniu przez Glicensteina iFezera. W1911 roku wsplnicy zbudowali kinoteatr Casino. Inwestycja musiaa si okaza sukcesem, skoro wlipcu 1913 roku przejli kontrol nad Odeonem, ana pocztku nastpnego roku nad Snksem (dawnym Bio-Expressem)136. Przy okazji sprzeday Odeonu wprasie pojawia si intrygujca notatka informujca, e przed rejentem Trojanowskim sporzdzony zosta akt kupna teatru kinematogracznego Odeon przez warszawskie towarzystwo kinematograczne Snks za 25 tysicy rubli. Faktycznym nabywc Odeonu przy porednictwie Snksa jest konsorcjum posiadajce Teatr Casino wodzi137. Wskazuje to na silne, lecz trudne do uchwycenia, powizania biznesowe zrm Hertza (by moe zmiana nazwy kina Bio-Express na Snks wtym roku rwnie nie bya przypadkow zbienoci). Zpewnoci jak pozwala sdzi fotograa zamieszczona we wspomnieniach Skarbka-Malczewskiego, pokazu przedstawiciela Path na Warszaw Skrzyskiego, Aleksandra Hertza iFezera138 pozostawali oni wbliskich
136 F, s. 60. 137 Rozwj 23.06.1913. 138 Zob. Jan Skarbek-Malczewski, Byem tam zkamer, s. 21.
250
stosunkach handlowych, by moe nie tylko na polu dystrybucji. Oprcz budowania maej sieci kin, czyli integracji poziomej, planowali rwnie pionow. Jak podaje Hanna Krajewska, wporozumieniu zAleksandrem Hertzem ijego rosyjskim partnerem Aleksandrem Chanonkowem, najwikszym rosyjskim producentem lmowym, planowali zbudowa wodzi wielkie atelier zdjciowe imiasteczko lmowe, co wpoczeniu zkontrol nad kinami mogo doprowadzi do powstania silnego konsorcjum kontrolujcego wszystkiego czci rynku139. Pooenie odzi sprzyjao tym planom. Kapita pocztkowy wynosi mia 100 tysicy rubli iwmiar potrzeby by powikszany. Wlipcu 1914 roku wadze wPetersburgu zatwierdziy powstanie Akcyjnego Towarzystwa Budowy Atelier. Celem spki byo rozwijanie produkcji lmowej pokrywajcej zapotrzebowanie caego Cesarstwa Rosyjskiego. Budynki wytwrni, wtym atelier zdjciowe, planowano wznie na Polesiu Konstantynowskim. Zamierzono rwnie budow wsamej odzi trzech dwupitrowych kinematografw multipleksw, kady zdwoma amteatrami po 3 tysice miejsc. Kina miay stan na parcelach budowlanych przy Odeonie, ktry chciano rozbudowa do rogu Piotrkowskiej (zwejciem po olbrzymich marmurowych stopniach wmiejscu naronego domu towarowego), przy Casinie, rwnie rozbudowanym do samej ul. Piotrkowskiej ina rogu ul. Zielonej iPiotrkowskiej140. Rozwaano take budow dwch nowych obiektw, jednego na Bautach idrugiego wczci poudniowej miasta przy Grnym Rynku. Mae, niespeniajce standardw kina miay by stopniowo wykupione izamknite141. Plany tej kinematogracznej ekspansji zostay
139 Zob. F, s. 64-66. 140 W1913 roku, by moe wtym kontekcie, ukazaa si notka prasowa zapowiadajca nigdy niezrealizowane zmiany: Wacicielka posesyi przy ul. Zielonej nr 2, na ktrej mieci si budynek kinematografu Bio-Express, p. Fischerowa, przystpuje wkrtce do budowy wielkiego pitrowego gmachu kinematogracznego na 900 miejsc, ktry bdzie najwiksz sal wodzi. Nowy budynek bdzie mia 40 okci szerokoci i52 okcie dugoci. Obecny budynek, wktrym mieci si Bio-Express, bdzie stanowi foyer nowego kinematografu. Nowa sala zbudowana bdzie wten sposb, e bdzie moga take suy na zebrania izabawy. Rozwj 27.09.1913. 141 Za: F, s. 66.
251
jednak przekrelone przez wybuch Iwojny wiatowej. Niemniej jest to dobra ilustracja procesu uprzemysawiania kina.
Przestrzenie konsumpcji
Ilustrowany przewodnik po odzi iokolicach z1912 roku do najlepszych kinematografw zaliczy pi lokali: Casino, Odeon, The Bio-Express, Moderne i Lun. Jako mniej wytworne wskaza kolejne pi: Arkadi, Illusion, Moulin Rouge, Oaz, Theatre Optique Parisien, nie wspominajc wogle okinach wdzielnicach robotniczych142. Zestawiajc ten ranking zlist wszystkich dzkich kinematografw, widzimy wyranie, e wikszo kin znajdowaa si wcisym centrum miasta, wtym wszystkie kina uznawane za najlepsze. Te drugorzdne znajdoway si wbiedniejszych dzielnicach bliej Starego Miasta iBaut oraz na poudniu. Kina pierwszej kategorii usytuowane za byy pomidzy ul. Dzieln (Narutowicza) aPrzejazd (Tuwima), czyli na najbardziej reprezentacyjnym, spacerowym odcinku ul. Piotrkowskiej, wokolicy drogich domw towarowych, kawiarni irestauracji. Wszystkie znajdoway si wodlegoci kilkuminutowego spaceru od siebie. Aby wczu si wmiejsk przestrze konsumpcyjn, warto zagbi si wwyczerpujcy reportaowy opis ulicy Piotrkowskiej, ktry opublikowa Neue Lodzer Zeitung zokazji wit wgrudniu 1903 roku. Artyku ma form relacji ze spaceru szlakiem boonarodzeniowych wystaw rozwietlonych wiatem gazowym ielektrycznym. Po wejciu na Piotrkowsk zNowego Rynku: zaraz na lewo wida wielkie wystawy skadu yrardowskiego. Pokazane tam przez rm Hielle iDittrich lniane wyroby mog ucieszy serce kadej dobrej gospodyni. Idziemy dalej, na prawo ina lewo coraz adniejsze wystawy. Towary galanteryjne, buty, sklepy elazne. Eleganckie s okna rmy Hertzenberg iRappaport (Piotrkowska 15) oblone przez ciekawych od rana do wieczora. Tu czyni zakupy elegancki damski wiat ima racj. Wszerokich, ze
142 Stanisaw Miszewski, Ilustrowany przewodnik po odzi iokolicach, Gebethner iWolff, Warszawa Lublin d 1912, s. 7980.
252
smakiem urzdzonych wystawach s najdrosze materiay, wspaniae wieczorowe suknie koronkowe, aksamity, welwety, eleganckie jedwabne spdniczki ibluzki, ranki, obrusy, dywany smyrneskie iniezliczone rne artykuy brany konfekcyjnej [...]. Zaraz obok [Piotrkowska 15] jest lokal rmy Emanuela Sieradzkiego [...]. Tutaj sprzedaje si najdrosze futra zdalekiej Syberii, zrosyjskich lasw, zcaego wiata. Rosyjskie sobole, niedwiedzie, tchrze, wydry, szynszyle [...] corso rozszerza si, wystawy po obu stronach staj si jeszcze elegantsze ipokazuj gustowne towary krajowego izagranicznego przemysu wkienniczego, wyroby elazne, lampy, manufaktur ikonfekcj, najmodniejsze towary galanteryjne - a dochodzimy do sklepw kolonialnych iowocowych, na widok ktrych idzie linka do ust. Wsklepie delikatesowym D. Bienkego [Piotrkowska 34] sprzedaj kosztowne owoce krajowe izagraniczne: jabka kalwile, gruszki diuszesy, winogrono, ananasy, banany, konserwy, soki, kontury. Widzc takie nagromadzenie, czowiek zadaje sobie pytanie: Czy tak duo jest ludzi bogatych wodzi, e mog tyle smakoykw kupowa? Chyba tak, bo wanie ilo sklepw delikatesowych zwiksza si zroku na rok. [...] Dochodzimy teraz do tej czci ulicy Piotrkowskiej, gdzie wgodzinach popoudniowych iwieczornych pynie olbrzymia fala eleganckiego wiata, spieszcych kupcw iprzemysowcw [...]. Tutaj cig nie si jeden sklep za drugim ikady stara si przecign ssiada welegancji wystawy. Przy rogu Cegielnianej iPiotrkowskiej 29 rzuca si woczy imponujcy budynek Wilhelma Landaua; wtym domu czaruje nas wystawa jubilerska Kantora. Byszczy zoto isrebro oraz gustowne drogocenne kamienie [...]. Wbrany towarw galanteryjnych iwbrany nowoczesnych brzw idrobiazgw miasto nasze wostatnich latach uczynio wielki krok naprzd. Tutaj wok starych iduych rm Ludwika Herniga [Piotrkowska 29, skad lamp ibrzw] iAdolfa Rosenthala [Piotrkowska 39, brzy igalanteria] grupuje si znaczna ilo naszych kupcw, ktrzy rozumiej potrzeb eleganckich przedmiotw zdobicych mieszkanie [...]. Stoimy teraz przed sklepem M. Cjubowa Piotrkowska 33. Wida po wystawie,
253
e jest to sklep szczeglny, ktry przenosi nas wokolice dalekiego Wschodu. Tu le dziea kaukaskiej sztuki metalowej, artystycznie obrobione kamienie, jedwabne, kolorowe szale orientalne, sztylety isztyleciki [...]. Przed sklepem zwdlinami R. Weyraucha [Piotrkowska 41] wyczekuje znw gromada osb. Przed wystaw stoj take ludzie ubodzy, gdy tu rozoono tuste specjay, zktrych biedacy chcieliby przygotowa co smacznego na wita Boego Narodzenia. Wida rowe szynki, serwolatk, salami, mortadel iinne niezliczone gatunki wdlin imisa [...]. Stajemy przed znan rm M. Sprzczkowskiego [...]. Jej waciciel podejmuje corocznie dalekie podre, aby na miejscu we Francji czy na Wgrzech, nad Renem lub nad Mozel, wHiszpanii lub wItalii - zakupywa najlepsze gatunki win [...]. Naley take wymieni obie cukiernie A. Roszkowskiego przy Piotrkowskiej 76 i103, gdzie panuje wielki ruch. Obok staych goci zeleganckiego wiata, napywaj zcaego miasta zamwienia witeczne [...]. Do najelegantszych sklepw mona zaliczy skad obuwia produkowanego maszynowo przez Petersburskie Towarzystwo [Piotrkowska 53 skorochd]. Byszcz tam eleganckie damskie buciki, zwyke ibalowe, zimowe zfutrzan podszewk, eleganckie lakierki dla panw, wysokie buty myliwskie [...]. Wsklepie jest zapas 15 000 par butw. Obok [Piotrkowska 55] mieci si sklep Henryka Schwalbego [...]. Firma ta prowadzi wszystko, co zalicza si do nowoci sezonowych zbrany bielizny, przedmioty potrzebne wpodry; tutaj panuj absolutnie stae ceny. Idziemy dalej, mno si sklepy zmateriaami pimiennymi, papierem, pocztwkami [...] Firma Ostrowskiego, na Piotrkowskiej 66, ktra prowadzi prcz materiaw pimiennych take brzy, posiada wspaniae albumy do poezji, do pocztwek [...]. Znw spotykamy sklep delikatesowy rmy Okojew iCzkwianow, ktra ma sklep gwny na Piotrkowskiej 23 ili na Piotrkowskiej 69. Wyoono tu poudniowe owoce, konserwy, kontury, soki, rne ryby [...]. Wpiknie udekorowanej wystawie sklepu tytoniowego Jakuba Pfeiffra przy Piotrkowskiej 73 widzimy olbrzymi ilo rnych gatunkw drogich cygar, papierosw, tabaki [...]. Fotograf J. Tyraspolski wswej pracowni
254
przy rogu pasau Meyera wystawi wielkie kolorowe portrety [...]. Po prawej stronie Piotrkowskiej znajduje si skad pianin, instrumentw muzycznych inut nadwornego dostawcy K. Schroetera143. Dziennikarz nie wspomina okinematograe, ktry dziaa ju wtedy przy ul. Piotrkowskiej 17 ireklamowa si wtej samej gazecie. Niemniej przestrzenie rozrywki stanowiy integraln cz tego konsumpcyjnego krajobrazu miasta, poniekd j nawet intensykujc. Zczasem te zaznaczay si wnim coraz silniej. Odzwierciedla to topograa, architektura, repertuar, anawet nazewnictwo kinematografw wokresie ich awansu spoecznego. Okoo 1900 roku, jak odnotowuje Cywjan, moskiewskie kina nosiy nazwy zaczerpnite zmarek poszczeglnych aparatw projekcyjnych Biograph, Vitagraph, Bioscope, Thaumatograph, Pategraph czy Primavivograph. Zkolei okoo 1910 roku zaczy pojawia si nazwy ewokujce splendor, takie jak Universal, Alabaster, Lira czy Mirage. Wodzi zaobserwowa mona podobn ewolucj. Wkolejnych odsonach swojego interesu Krzemiscy uywali takich nazw, jak Bioskop, Bioskop Amerykaski, Biograph, Elektryczny Kineskop. Wpierwszej dekadzie dziaay rwnie Mutograf iAmerykaski Pleograf. Pniej powstay za kina onazwach ewokujcych zwizek znowoczesnoci, sztuk lub oglnie wysok jakoci kulturaln kojarzon zFrancj: Casino, Odeon, The Bio-Express, Moderne, Luna, Arkadia, Illusion, Moulin Rouge, Theatre Optique Parisien, Belle-vue. Elektryka, wentylacja, orkiestry, bufet, obecno kurtyny czy rzeb imalowide miay komunikowa wysoki status kulturowy inobilitowa widzw, ale rwnie wskazywa na znaczenie samej przestrzeni. Wan czci kinoteatru stao si foyer. Pojawiy si szatnie, bufety, dywany, krzesa, tropikalne roliny czy orkiestra umilajca czas oczekujcym. WOdeonie, podobnie jak wprzywoywanym przez Cywjana kinie Saturn wPetersburgu, znajdowa si nawet tropikalny ogrd zimowy. Winterpretacji badacza poczekalnia nie bya elementem adnego rzeczywistego miasta, ale sfer wyobrani, wktrej nastpowaa
143 Wanderung durch die Weihnachtsaustellungen, Neue Lodzer Zeitung 37.12.1903, prze. A. Rynkowska, za: teje, Ulica Piotrkowska.
255
teatralizacja ycia na wzr kina144. By moe czarnoskry szwajcar witajcy goci przy wejciu, orkiestra kameralna isnujcy si po foyer bileterzy wliberiach wywoywali dowiadczenie wkraczania winn, nadrealn przestrze iluzji. Kina, podobnie jak pasae, ogrody zimowe, panoramy, domy towarowe, panoptika idworce staway si benjaminowskimi domami ze snw, wktrych zbiorowo moga za niewielk opat ni oprzynalenoci do klasy wyszej iuczestnictwie wpowszechnej konsumpcji.
Od programw numerowych do programw szlagierowych

Mniej wicej na lata 1908-1912 przypadaj gwatowne zmiany westetyce idugoci lmw oraz ukadzie programw kinowych. Coraz czciej pojawiay si wieloszpulowe, spektakularne tytuy, ktre przycigay widzw, ale jednoczenie stanowiy wyzwanie dla wa cicieli ukadajcych seanse. Zanim uksztatowa si stosunkowo zestandaryzowany format programu zoony zgonego szlagieru, komedii oraz materiaw dokumentalnych, repertuary przeszy przez faz eksperymentw. Ewolucja programw jest zagadnieniem bardzo istotnym. Dlatego wkolejnych akapitach staram si dokadnie przyjrze si tym przemianom izrozumie, jak przebiegay na poziomie lokalnym. Wten sposb przyczyni si do odpowiedzi na pytanie, jak to si stao, e przez wikszo XX wieku a do dzi wkinach dominoway seanse zoone zpojedynczego penometraowego lmu fabularnego. Program szlagierowy wyksztacony tu przed pierwsz wojn wiatow by bowiem jego bezporednim poprzednikiem. W1907 roku wszystkie iluzjony oferoway program zoony zwielu krtkich lmw, wniektrych miejscach uzupeniany wystpami na ywo, tak zwanymi numerami atrakcyjnymi. Seans zazwyczaj skada si ztrzech czci (czasem czterech) odpowiadajcych dugoci jednej szpuli, czyli mona zakada, e trwa okoo 45
144 Tame, s. 47.
256
minut. Jeden zpierwszych programw Odeonu prezentowany przez tydzie, od pitku 9 padziernika do 16 padziernika, skada si zsiedmiu lmw podzielonych na trzy czci. Wpierwszej znalazy si Sport wodny wLyonie (znatury), Ekonomiczna podr (komiczne) oraz Nad Nilem (znatury). Gwn atrakcj programu stanowia fantazja wkolorach Faun oraz dramat Grzesznica. Na zakoczenie za serwowano humorystyczny Mendel wieych jajek oraz natur Poszukiwacze zota wpustyniach Egiptu145. Oaza wswoim pierwszym programie od soboty 31 padziernika do 6 listopada wywietlaa: 1) Beatricze-Czency dramat historyczny zycia woskiej piknoci XVII stulecia, Tulipany (wkolorach), 2) Widoki malowniczej Sycylii (znatury), Pierwszy miesic rekruta (bardzo komiczne), Serce Cyganki (dramat), Dwaj koledzy zawy szkolnej (bardzo komiczne)146. Oaza, wniecay miesic po otwarciu iwmiesic po rosyjskiej premierze, od 20 listopada 1908 roku, jako gwd trzyczciowego programu gono reklamowaa Stienk Razina zwytwrni Drankowa pierwszy rosyjski lm fabularny przeznaczony specjalnie dla krajowej widowni. Tytu zosta wyeksponowany wogoszeniu (scharakteryzowano kade zszeciu uj), ale lm trwa okoo 810 minut (224 m), wic nie zajmowa nawet jednej caej szpuli. Wpierwszym oddziale nastpowaa po nim fantazja wkolorach album czarodziejski. Drugi oddzia skada si zdramatu zczasw Bonapartego Warjat zFalicza oraz humorystycznego lmu Nadzwyczajna operacja. Na trzeciej szpuli by dramat Szczcie domu oraz dwa obrazy komiczne: Modna kradzie iReklama restauracji nie majcej powodzenia. Bodaj pierwsza dusza realizacja wywietlana wdzkich iluzjonach to lm biblijny ycie Pana Jezusa od narodzenia do zmartwychwstania wywietlany przez Amerykaski Bioskop wmarcu 1907 roku. By to najprawdopodobniej obraz wyprodukowany przez rm Gaumont (La vie du Christ, re. Alice Guy, 1906, 33 min) zoony z25 tableaux, jeden zpierwszych lmw duszych ni jedna rolka. Konstrukcja
145 Nowy Kurier dzki 8.10.1908. 146 Nowy Kurier dzki 1.11.1908. 147 Zob. Mark B. Sandberg, Multiple-reel/feature lms, [w:] EEC, s. 648653.
Il. 79. Reklama lmu ycie pana Jezusa w kinematograe przy ul. Piotrkowskiej 35 / Rozwj 23.03.1907
narracyjna lmu pozwalaa na rozczne projekcje kolejnych czci tak, aby waciciel kina mg elastycznie wpasowywa go wprogram numerowy147. Amerykaski Bioskop wywietla ten obraz, dzielc go na dwie szpule ipokazujc wosobnych programach wodstpie kilku dni. Jedno zogosze prasowych informowao, e dalszy cig tego obrazu przyby ijest pokazywany od dzisiaj148. Projekcji towarzyszyy za pienia religijne zfonografu149. Tak dugie lmy byy wwczas jednak rzadkoci, chocia prezentowano dosy czsto lmy jednoszpulowe, ktre zajmoway cay oddzia programu, tak jak wprzypadku romansu historycznego wkolorach Don Juan wModerne150 czy dramatu Romans Modystki wTheatre Optique Parisien151.
Il. 80. Programy numerowe / Rozwj 14.07.1908
148 Rozwj 23.03.1907. 149 Rozwj 25.03.1907. 150 Rozwj 20.06.1908. 151 Rozwj 14.07.1908.
258
Oprcz lmw biblijnych wan rol we wprowadzeniu duszych lmw jako standardu odegray jednoszpulowe lmy kryminalne, takie jak Sherlock Holmes, zycia najsynniejszego detektywa wywietlany wOdeonie152 czy Pinkerton, najsawniejszy wcaym wiecie agent tajnej policji153 wBio-Express, oba umieszczone wprogramach wtym samym okresie wpadzierniku 1908 roku, atake gatuek lm dart.
Il. 81. Reklama lm dart w kinematograe Odeon / Rozwj 23.11.1910
Powstanie trzech nowych iluzjonw wsezonie zimowym 1908 roku zaostrzyo rywalizacj na atrakcje programu. Pierwszy lm dart Arlezjanka (produkcji SCAGL), pokazywano jako cz trzyoddziaowego programu wlistopadzie wModerne, co najmniej przez dwa programy. 21 listopada 1908 roku wRozwoju czytamy, e na danie szanownej publicznoci dana bdzie po raz drugi sensacyjna nowo. Zzaznaczeniem, e zdjcia wykonano wArles, zudziaem, jak to ujli autorzy ogoszenia, zdradzajc swoje rosyjskie pochodzenie, lepszych artystw dramatycznych. Wtym samym czasie wOazie prezentowano Stienk Razina. Morderstwo ksicia de Guise trao na dzkie ekrany miesic pniej. Film rwnie pokazywaa Oaza od niedzieli 6 grudnia 1908 roku przez tydzie. Wogoszeniu dyrekcja teatru zapewniaa, e idc za postpem, prezentuje te obrazy, ktrych zadaniem jest odtworzenie na ptnie dziea wszelkich ludzi imylicieli oraz najznakomitsze sceny historyczne. Wtym celu powoani zostali najsawniejsi pisarze iartyci teatrw francuskich, przy udziale
152 Rozwj 15.10.1908. 153 Rozwj 17.10.1908.
259
ktrych zostay odtworzone powysze obrazy. atwy std wniosek, i powysza serya obrazw bdzie jakby per wrd przemysu kinematogracznego154. Wtrakcie prezentacji zmieniono inne pozycje wprogramie itak pod koniec wywietlania lm by zwieczeniem (nadprogram) zestawu zoonego zdramatu Gwardzista ihumoreski Tajemniczy zodziej (Ioddzia) oraz komedii Epolety brygadyera, natury Dzieci szkolnej kolonii Parya ikomicznego Cudownego silemonotoskopu. Tytu prezentowano jako produkcja SCAGL, co byo zapewne przejawem strategii Path, ktra promowaa wdystrybucji swoj spk crk, kosztem wytwrni Film dArt. Wkolejnych miesicach wprogramach wmiar regularnie pojawiay si ju lmy serii artystycznej, chociaby pierwszy francuski dugometraowy lm fabularny LAssomir [sic] tragedia pijastwa, podug znanego romansu Emila Zoli, wwykonaniu najlepszych artystw teatrw paryskich tra do Bio-Express wpitek 14 maja 1909 roku. Kinematograf poinformowa przy okazji o wydueniu godziny otwarcia do pnocy155. Konkurencja pomidzy kinami poczona ze stabilniejszym dopywem nowych tytuw zbiur wynajmu doprowadzia do zmian programu dwa razy na tydzie (wmiejsce zmian cotygodniowych). Innowacj t wprowadzi iluzjon Oaza wmaju 1909 roku156. Tydzie pniej wlad za nim poszed kinematograf Moderne, ktry ogosi, e jako teatr zawsze zadawalnia najwybredniejsze gusta Szanownej Publicznoci i obecnie uwaa za konieczne zmienia program 2 razy wtygodniu, ato jedynie dlatego, aeby najwczeniej zaznajamia publiczno znajwieszemi dziaami sztuki kinematogracznej. Przy zmianie programu jeden program 3 dni adrugi 4 dni trwa bdzie, ae faktycznie same nowoci najpierw wTeatrze Moderne przedstawiane
260
bd, wic szanowna publiczno zechce askawie t innowacj mie wpamici igremialnie dy do teatru, wktrym przedstawienia codziennie trwaj do godz. 12 wnocy157. Wogoszeniu wskazano wwczas jedynie dramat odegrany przez najwybitniejszych artystw teatrw paryskich pt. Cyrkowcy, czyli nieszczliwa dola wdrownych cyrkowych artystw. Wlad za Oaz i Moderne poszed Odeon, ktry przez chwil wprowadzi nawet zmiany trzy razy na tydzie158, zkolei Bio-Express doczy do nich dopiero wlistopadzie tego roku. Dusze lmy stanowiy wyzwanie zpunktu widzenia programowania seansw kinowych. Zanim zdecydowano si na ograniczenie liczby dodatkw na rzecz lmu dugometraowego, powszechn praktyk byo prezentowanie ich wczciach przez kolejne zmiany programu. Wodzi tak pokazywano ycie Mojesza oraz dwie wersje Ndznikw. Wyprodukowane przez Vitagraph pierwsze amerykaskie lmy dugometraowe, czteroszpulowi Ndznicy (Les Miserables, re. Brooke Van Dyke, ok. 1200 m) oraz ycie Mojesza (Life of Moses, re. Charles Kent iJ. Stuart Blackton, 1909, 1453 m, 5 rolek), wUSA dystrybuowany by pod koniec 1909 roku wczciach, ktre swoj premier miay wkilkutygodniowych odstpach iwchodziy wskad typowego programu numerowego. Do odzi lmy tray wlutym imarcu nastpnego roku, wywietlane przez Odeon. Kolejne czci Ndznikw pokazywano wkrtkich odstpach: wrod 9 iwczwartek 10 lutego zaprezentowano Icz, wpitek isobot zapewne II, wniedziel 13, poniedziaek 14 iwtorek 15 obie czci cznie. Potem od rody 16 do soboty 19 lutego cz III, nastpnie za zapewne kolejn (brak ogoszenia). Sceny biblijne wykonane pod osobistym kierunkiem historyka Stanw Zjednoczonych, Petersa, amerykaskiego rabina159, skadajce si na ywot Mojesza, pokazyway rwnolegle Odeon iModerne od czwartku 3 marca 1910
261
roku jako cz programu numerowego. Wogoszeniu Moderne pisa: Wspaniay ten obraz skada si z5 duych czci 11 000 stp ibdzie demonstrowany czciami160. Wkwietniu zastosowano za inn strategi: wprowadzono dwa rne programy tego samego dnia. Od soboty 23 kwietnia wgodzinach 12:0019:00 prezentowano lm wcaoci, by pniej, wgodzinach 20:0024:00 zademonstrowa drugi, tym razem numerowy program zoony zszeciu lmw wtrzech oddziaach161. WOdeonie pokazanie wszystkich piciu czci lmu trwao, prawdopodobnie zprzerwami, okoo czterech tygodni162. Wkolejnych latach sporadycznie rwnie dzielono lmy. Tak pokazano w1912 roku SCAGL-owsk wersj Ndznikw. Jedyny egzemplarz wKrlestwie tego arcydziea sztuki kinematogracznej wwykonaniu najwybitniejszych zjednoczonych artystw Francyi (Film dArt) wedug niemiertelnego utworu Les Miserables Wiktora Hugo163 Casino prezentowao wkolejnych programach od soboty 2 listopada 1912 do pitku 15 listopada 164. Jeszcze w1913 roku gone Klucze szczcia (Kluczi szczastia, re. Wadimir Gardin, Jakow Protazanow, 1913, 4700 m), (Monopol! Jedyny egzemplarz! Olbrzymia sensacya!) podzielono na dwa seanse wkolejnych programach165. Jednymi znajistotniejszych dla publicznej widocznoci kina i zuwagi na sukces frekwencyjny dla jego przyszego rozwoju byy
160 Rozwj 3.03.1910. Teatr Moderne od czwartku 3 marca demonstrowa cz Iprzez dwa dni, wsobot 5 marca dwie pierwsze czci naraz, onastpnych za nie informowa wprasie. 161 Rozwj 23.04.1912. 162 Cz pierwsz demonstrowano od czwartku 3 marca, drug od poniedziaku 7 marca, trzeci wsobot iniedziel 1112 marca, azapewne ikilka dni duej; pniej nastpia przerwa wogoszeniach zuwagi na Wielki Tydzie, akolejn czwart cz zapowiedziano na rod iczwartek (od 30 marca do 5 kwietnia), kolejnego programu nie ogaszano wprasie, apit iza razem ostatni cz prezentowano od rody 6 do soboty 9 kwietnia. 163 Rozwj 2.11.1912. 164 Cz IiII: od soboty 2 listopada do pitku 8 listopada; II iIV: od soboty 9 listopada do pitku 15 listopada. 165 Cz Iod wtorku 4 listopada do poniedziaku 10 listopada, II od wtorku 11 listopada do poniedziaku 17 listopada.
262
duskie melodramaty sensacyjne, azwaszcza wzmiankowane ju Biaa niewolnica (Den hvide slavehandel I) iOtcha. Bodaj aden obraz nie by wczeniej tak szeroko komentowany przez dzk pras jak pierwszy zwymienionych tytuw. Kampania promocyjna lmu sytuowaa go wkontekcie wanego spoecznego problemu jako stronic zdziejw handlu ywym towarem, obraz agitacyjny nakrcony pod patronatem Londyskiego Towarzystwa Ochrony Kobiet. 3 padziernika 1910 roku wprzeddzie premiery kinematograf Odeon zorganizowa ocjalny pokaz dla wadz iprasy. Wzwizku ztym wRozwoju ukazaa si pierwsza wtej gazecie tak rozbudowana wzmianka na temat kina zawierajca streszczenie caej akcji (wraz zzakoczeniem). Gazeta opisywaa lm jako histori modych niedowiadczonych dziewczt, ktre zwabione szumnemi ogoszeniami, padaj wsida aferzystw, uwocych je pod pozorem otrzymania korzystnej posady do domu rozpusty. Obraz zyska rekomendacj gazety: wobec czstych wypadkw wywoenia niedowiadczonych dziewczt za ocean, pouczajcy ten obraz moe by przestrog dla robotnic fabrycznych, sucych i.t.p. ktre najczciej padaj oar niecnych handlarzy ywym towarem166. Widzowie (wycznie doroli) mogli oglda lm od wtorku 4 padziernika jako samodzieln pozycj repertuaru (do godz. 20:00 prezentowano zwyky program skadankowy167), wniedziel 9 padziernika od 14:30, awkolejnym tygodniu od 19:00 (do wtorku 11 padziernika). Zainteresowanie lmem musiao by due, skoro, co byo wyjtkowym przypadkiem, dyrekcja Odeonu przeniosa projekcje do Belle Vue, gdzie pokazywano go po obnionych cenach (kino wtym czasie zmieniao waciciela). Wsobot 15 padziernika pojawia si notka iogoszenie, e zuwagi na to, e lm ten ma due znaczenie uwiadamiajce, wane dla tak bardzo naraonej na pokusy handlarzy ywym towarem sfery robotniczej,
166 Rozwj 4.10.1910. 167 Brussa (znatury); Cesarzowa Aida faworyt cesarzowej (tragedia historyczna); Na nowej posadzie Kubu wbanku (komiczne); Zota dolina (znatury wkolorach); Najnowszy aeroplan. Nowy wynalazca (komiczne); Wyjcie ydw zEgiptu (sceny biblijne wkolorach).
263
urzdza wsobot iniedziel pokazy wkinematograe Belle Vue. Nastpnie kino, ju pod nazw Moulin Rouge, prezentowao lm od 2 do 7 listopada. Biaa niewolnica zapocztkowaa ca seri realizacji poruszajcych problem handlu ywym towarem168. Pierwszym wodzi pojedynczym tytuem lmowym, ktry odnis spektakularny sukces frekwencyjny, bya Otcha. Dzieje upadku kobiety Nordisku zAst Nielsen. Rozpowszechniany wsystemie monopolowym lm znajdowa si wprogramie Odeonu przez trzy zmiany programu (dwa tygodnie) od 7 do 20 grudnia 1910 roku. Tak dugi ikontrowersyjny lm sprawia problem przy ukadaniu repertuaru. Ostatecznie zdecydowano si na rozwizanie wpostaci dwch rnych programw wcigu dnia. Wgodzinach popoudniowych prezentowano tradycyjny program numerowy, awieczorem na pokazach tylko dla dorosych wywietlano wdwugodzinnych odstpach Otcha (ostatni seans o22:30). Zainteresowanie musiao by ogromne, skoro wprowadzono przedsprzeda biletw na oznaczone dni igodziny. Wtym czasie odbyo si co najmniej 48 pokazw lmu, awic taniec gaucho wwykonaniu Asty Nielsen mogo obejrze nawet 17 tysicy odzian (sala miaa 350 krzese). Na oglne danie publicznoci Otcha wrcia do Odeonu na dziesi dni wlutym 1911 roku. Od 14 do 25 lutego o22:30 dziennie odbywao si jedno
Il. 82. Reklama lmu Otcha w kinematograe Odeon / Rozwj 19.12.1910
przedstawienie ztowarzyszeniem trio koncertowego. Otcha nie tylko zapocztkowaa gwiazdorsk karier Asty Nielsen (wodzi prezentowano co najmniej 18 lmw zjej udziaem), ale
168 Wmarcu 1911 roku Bio-Express demonstrowa sequel lmu pod tytuem Notatnik Edyty (Den hvide Slavehandels sidste Offer II (1911), re. August Blom, 47 min), awgrudniu 1913 Odeon Bia niewolnic (Den hvide Slavehandel III, 1912, 665 m, re. Urban Gad).
264
rwnie popularno sensacyjnych melodramatw. Zperspektywy rozwoju kina jako instytucji rozrywkowej najwaniejsze jest wszelako to, e duska produkcja przyczynia si do konstruowania programw, wktrych dominowa dugometraowy lm fabularny. Ich dokadna analiza pokazuje jednak, e ewolucja ta zachodzia stopniowo, zalenie od dostpnoci tytuw, iOtcha nie przyniosa tak zasadniczej zmiany wprogramowaniu, jak przypisuj jej niektrzy badacze169. Niemniej to od tego czasu kina dyy do tego, by wkadym programie znajdowa si jaki atrakcyjny element: czasami by to dramat artystyczny, czasami sensacyjny melodramat, ale rwnie czsto sensacyjna aktualno lub dodatkowe numery atrakcyjne (dopki nie zostay prawnie ograniczone)170. Najbardziej typowy format programu skada si za zgwnego tytuu, komedii oraz materiau dokumentalnego, zestawianych ze sob wrnych proporcjach ikombinacjach. Oto kilka przykadowych programw z1912 roku uoonych zgodnie znowym formatem:
Il. 83. Program kinematografu Casino / Rozwj 29.02.1912
169 Zob. Martin Loiperdinger, Aufgrnden... iAndrzej Dbski, Otcha wWarszawie. Przyczynek do opisu przeomu medialnego idiagnozy popularnosci Asty Nielsen na ziemiach polskich przed Iwojn wiatow, [w:] Konrad Klejsa (red.), Shamma Schahadat (wsp. red.), Polska iNiemcy: lmowe granice issiedztwa, Ocyna Wydawnicza Atut, Wrocaw 2012. 170 Przykadowo w1912 roku na zakoczenie programu wCasinie dwie dziewczynki Adida iAndra wykonyway efektowne tace maorosyjskie wodpowiednich kostyumach. We wrzeniu 1912 roku policmajster m. odzi wyda cyrkularz, wktrym zakazywa tzw. atrakcji (przedstawie teatralnych, tacw ikupletw kabaretowych oraz popisw cyrkowych) przed godzin 21. Zostay one uznane za nieodpowiednie dla modziey. Spowodowao to, e zupenie znikny zprogramw. Rozwj 30.09.1912.
Jakie lmy cieszyy si najwikszym zainteresowaniem odzian, stanowic gwd nowych kinowych programw? Wodzi wywietlano kolejne obrazy zSherlockiem Holmesem, Nickiem Carterem, aod 1911 roku zNatem Pinkertonem, Zigomarem, Fantmasem iArsnem Lupinem. dzka prasa zpewnym zrozumieniem pisaa ofali popularnoci takich lmw: yjemy dzi wokresie bandytyzmu wnajprzerniejszej formie, nic wic dziwnego, e tematy te ciesz si powodzeniem171. Historie opolicjantach opodwjnej osobowoci, ktrzy noc zmieniaj si wprzestpcw, odpowiaday niepewnej atmosferze czasw iklimatowi wielkich miast. Jednym zpierwszych lmw komicznych zMaxem Linderem pokazywanych wodzi by Maks Linder kocha wczenie 29 lutego 1912 wCasino, aod poowy 1912 roku Linder ju regularnie goci wprogramach. Wodzi pokazywano midzy innymi Noc polubn Maksa, Maks
171 Nowa Gazeta dzka 6.12.1913; F-m, s. 158.
266
wboksie zmiliarderk, Maks poluje na niedwiedzie czy Maks usuwa odciski. Apogeum popularnoci Lindera przypado na pocztek 1914 roku, kiedy aktor da gocinny wystp wWarszawie wramach swojego rosyjskiego tourne. Gazeta dzka pisaa: Maks I, krl Kintopu, osobicie raczy by wWarszawie iwasnorcznie raczy fatygowa si na estradzie Filharmonji. Fil-har-monji! On, ktrego imi popularniejsze jest od imion krlw, od imion wieszczw. Nie Juljiusz, nie Adam, nie Zygmunt Maksio est Nomen magnum!172 Dziennikarz odnis si rwnie do zawiedzionych oczekiwa odzian na wizyt gwiazdy wich miecie, co dao mu pretekst do opisywania prowincjonalnoci odzi przekonywa, e Linder nie moe odwiedzi miasta, wktrym nie ma kanalizacji. odzianie musieli zadowoli si ogldaniem wizyty na ekranie. Przyjazd Maksa Lindera do Moskwy, Podr Maksa Lindera do Warszawy, Owiadczyny Maksa Lindera po angielsku pokazywano wkrtce potem wCasinie173. Seans kinowy zamykany by najczciej przez lm niekcjonalny zwany potocznie natur, czasami zadnotacj pouczajce lub sensacyjne. Oprcz dramatycznych historii inawiza do popularnych powieci widzw przycigay rwnie wydarzenia aktualne ostatniej doby. Jednym zwydarze, ktre zelektryzowao opini publiczn na caym wiecie, byo Trzsienie Ziemi wMessynie, ktre pokazywano wodzi w1909 roku. Pisano wwczas wogoszeniu: Specyalnie wysany przez nas czowiek przywiz nam cay szereg zadziwiajcych inigdzie nie widzianych obrazw, ktre wszystkie wzachwyt wprowadz, midzy innymi znajduj si take dwie najnowsze serye [...] zdjte znatury podczas ktrych dwch fotografw ponioso mier na miejscu174. Stopniowo pojedyncze aktualnoci lmowe doczane do lmw fabularnych zaczto czy wzestawy. Format kroniki lmowej zawierajcej wybr krtkich materiaw dodawanych do programu rozrywkowego zosta zapocztkowany przez braci Path w1908 roku wPath Fait-Divers, pniej Path Journal.
172 Gazeta dzka 10.01.1914. 173 Rozwj 13.01.1914. 174 Rozwj 22.01.1909.
267
Wkrtce wlady Path posza wytwrnia Gaumont (Gaumont Actualites) iEclair (Eclair-Journal). Kroniki byy zestawem rnorodnych lmw otematyce lokalnej, zazwyczaj jednorolkowych odugoci okoo minuty, wywietlanych wregularnych odstpach. Zawieray zazwyczaj informacje znane ju widzom zprasy (wepoce kroniki czsto nazywano animowanymi gazetami), takie jak uroczystoci publiczne, parady wojskowe, wodowania statkw, wizyty monarchw, trawelogi czy lmy sportowe, ktre stay si znakiem rozpoznawczym kronik. Duo rzadziej zawieray informacje sensacyjne, jak wprzypadku newsa oobleniu Londynu przez gang anarchistw (1911), schwytania gangu Bonnota wParyu (1912) czy mierci sufraystki Emily Davison pod kopytami konia podczas Derby wEpsom w1913 roku. Komentarz wpostaci pocztkowych plansz znapisami by bardzo ograniczony iczysto informacyjny175. Szczeglnie atrakcyjny charakter miay aktualnoci lokalne. Wodzi pierwsze lmy nakrcili w1907 roku wsplnicy Teodor Jounod iEduard Julius Vortheil, waciciele Teatru Urania. 16 padziernika 1907 roku wBioscopie wywietlone zostay lokalne aktualnoci: Wycigi konne wKsawerowie pod odzi 2 VII 1907, Wycigi cyklistw Union wHelenowie, Zabawa wHelenowie wdniu 1 X 1907 oraz Pogrzeb Mieczysawa Silbersteina. S to pierwsze znane lmy nakrcone wodzi, niestety nie zachoway si. Autorem zdj by najprawdopodobniej Vortheil, ktry przez letnie miesice rejestrowa wane wydarzenia dzkich elit: zabaw ogrodow, wycigi rowerowe iwycigi konne oraz gony pogrzeb Silbersteina, dzkiego fabrykanta zamordowanego przez robotnikw rozwcieczonych przez odrzucenie ich da strajkowych. Operowanie kamer opanowali rwnie Julian Szrojt iJulian Raski, waciciele odpowiednio kina The Bio-Express oraz Moderne176. Wkolejnych latach, zwaszcza w1912 roku, kina regularnie zamawiay materiay lmowe, ktrych tematy byy cile zwizane zyciem wodzi. Daway one okazj, aby widzowie zobaczyli na ekranie znane sobie miejsca iwydarzenia, aby moe nawet siebie.
175 Luke McKernan, Newsreel, [w:] EEC, s. 477478. 176 F, s. 40.
Il. 86. Kadry zaktualnoci zotwarcia Wystawy Rzemielniczo-Przemysowej wodzi w1912 roku / Ze zbiorw prywatnych
Il. 87. Kadry zaktualnoci ze wita pracy na Wystawie Rzemielniczo-Przemysowej wodzi w1912 roku / Ze zbiorw prywatnych
270
Premiery gonych szlagierw

Od 1913 roku wogoszeniach oprogramach zaczy dominowa monumentalne szlagiery. Sezon 1912/1913 i1913/1914, kiedy system monopolowych premier gonych tytuw by ju wpeni rozwinity, to okres olbrzymiej konkurencji midzy kinami. Przy kadej zmianie programu zamawiane byy wielkoformatowe ibogate gracznie ogoszenia kuszce sensacyjnym repertuarem. Reklamujc lm, podkrelano kilka elementw zwizanych zrozmiarem irozmachem produkcji. Przy dramatach podawano liczb aktw idugo lmu, atake informacj owycznej licencji na d. Starano si uwypukli spektakularne elementy, takie jak katastrofy, poary czy pocigi: Wdramacie tym monopolowym widzimy straszn katastrof morsk, zatonicie wielkiego okrtu pasaerskiego, Dotychczas niebyway efektowny poar okrtu osobowego na penym morzu, Wycigi pocigu Express ipowietrznego okrtu, Porywajce sceny. Lwy! Walki gladiatorw! Wybuch wulkanu, poar izagada Pompei.
Il. 88. Reklama lmu Ostatnie dni Pompei w kinematograe Luna / Rozwj 02.09.1912
271
Rwnie wanym elementem byy nazwiska gwiazd (Asta Nielsen, Max Linder, Lyda Borelli, Henny Porten), czsto pisane wikszym drukiem ni tytu lmu. Jeli aktorzy nie byli znani, podawano ich pochodzenie (artyci scen francuskich, woskich), nazw wytwrni bd seri (Fantmas). Kolejnym elementem komunikowanym potencjalnym widzom bya oprawa muzyczna. Chwalono si najlepsz orkiestr wmiecie, powikszon orkiestr symfoniczn tudzie najlepiej zgranym sextetem muzycznym. Na najwiksze szlagiery obowizyway specjalne ceny biletw (nie akceptowano karnetw passe partout niewane). Reklamy znajdoway si rwnie wprzestrzeni miejskiej na aszach, kamienicach, tramwajach ispecjalnych drewnianych stelaach. Spotykao si to znegatywn reakcj wczesnych krytykw kultury: Mwic okinematografach, ich tasiemcowych obrazach dugoci 4 tys. anawet 5 tys. metrw, co rwnie suy za reklam, trudno pomin mi obrazy reklamowe, jakie kina nasze nie wyczajc mniejszych umieszczaj na swoich budynkach. Naprawd a si zimno robi patrzc na te artystyczne bohomazy. Gdy idziesz zamylony inagle podniesiesz oczy, to zprzeraenia na widok tych sensacji wosy na gowie mog stan dba aoczy wya na wierzch... Tu mier zkos idziesitki szkieletw. Tam pocig wykolejony. Awszystko to zrobione ztak maym poczuciem smaku iestetyki, nie mwic obraku jakiegokolwiek artyzmu, e podziwia mona ciemnot umysow zarzdw teatrw zwanych szumnie dyrekcjami, ktre za podobne obrazy pac177. Produkowano rwnie ulotki-programy po polsku irosyjsku, ktre zawieray streszczenia najwaniejszych scen wlmie, nazwiska gwiazd, dugo lmw, godziny seansw ihasa promocyjne. Stosowano bardzo zrnicowan polityk cenow. Cena zalena bya przede wszystkim od kategorii miejsca, pniej za od rangi szlagieru. Wten sposb zaznaczaa si bardzo wyranie
177 Rozwj 16.08.1913.
272
spoeczna segregacja przestrzeni kinowej. Najtasze miejsca znajdoway si wpobliu ekranu, acena wzrastaa wraz zoddaleniem. Wpocztkowym okresie istnienia iluzjonw najtaszy bilet wkinach drugiej kategorii kosztowa 20 kopiejek, tyle co bilet wstpu do panoptikum. WTheatre Optique Parisien byo to ju 20, 30 i45 kopiejek, awIllusionie 20 i30178. W1908 roku ceny na skadankowy program do Oazy ksztatoway si nastpujco: balkon 50 kopiejek, Imiejsce 40, II miejsce 30, III miejsce 20, dzieci imodzie 12179. W1910 roku, aby wej na przedstawienie wigilijne wMoulin Rouge, naleao zapaci 20 kopiejek za Imiejsca, 15 za II, dzieci paciy tylko 10. Po 1911 roku wluksusowych kinoteatrach ceny wzrosy iuzalenione byy od statusu projekcji. W1912 roku podwyszone ceny miejsc na dug, bo siedmiusetmetrow Walk bykw wHiszpanii wCasinie: 45 kopiejek za III miejsce, II miejsce 60, 75 za Imiejsce, i90 za lo, amteatr kosztowa za 60, abalkon 40 kopiejek 180. Najdrosze byy zatem ekskluzywne loe, przeznaczone dla tych, ktrzy potrzebowali siedze wygodniejszych ni drewniane krzesa albo nie chcieli miesza si ztumem181. Pniej na premiery szlagierw obowizyway ceny specjalne (nie akceptowano te karnetw zwanych passe-partout). Na premier Walki obyt wCasinie wzestawie ztrzema lmami zMaxem Linderem oraz lmem otangu wstyczniu 1914 bilety kosztoway 40, 50, 60, 75 kopiejek irubla182. Na Cleopatr wCasinie iOdeonie zsymfoniczn czternastoosobow orkiestr ceny zaczynay si od 50 kopiejek, oprcz pierwszego przedstawienia danego dnia, na ktre obowizyway zwyczajne stawki. Po kilku dniach ustalono za przedzia: 40, 50, 60, 75 kopiejek irubel za lo. Ocenach popularnych wogoszeniach zachowao si niewiele informacji, ale w1912 i1913 roku Oaza jako ceny zwyczajne podawaa przedzia: 17-50 kopiejek
178 F-m, s. 134. 179 Rozwj 26.11.1908. 180 Rozwj 3.12.1912. 181 Chocia paradoksalnie, jak to miao miejsce wCasinie, byy one czsto usytuowane wzdu cian sali, co nie dawao dobrego widoku. 182 Nowa Gazeta dzka 13.01.1914.
273
(uczniowie 15)183, wgrudniu: przedzia od 22 do 75 kopiejek184. W1914 roku Snks kusi niskimi cenami: 15, 20, 30 kopiejek, 40 za lo. Podobnie Mirage: od 40 kopiejek do 1 rubla zprawem korzystania zfotoplastykonu. Sam fotoplastykon 20 i10 kopiejek185. Aby unikn posdze odemoralizacj, kina organizoway specjalne seanse dla dzieci imodziey zbardzo niskimi cenami wstpu (bilety kosztoway tylko 5 i10 kopiejek 186). Podsumowujc polityk cenow kin, mona stwierdzi, e wokresie pierwszych iluzjonw koszty biletw ksztatoway si podobnie jak wpanoramach czy panoptikach, by szybko dorwna tym zlepszych variet; nigdy nie osigny jednak poziomu najdroszych miejsc teatralnych)187. Azatem kto, kto chcia cieszy si premier kinow zloy, mg kupi sobie ten przywilej za ponad trzykrotnie nisz kwot ni wteatrze. Wpoczeniu zcaym wachlarzem taszych miejsc pokazuje to, e waciciele kin starali si dotrze do moliwie najszerszej publicznoci, obok ekskluzywnych iprzyzwoitych miejsc oferujc rwnie wstp za minimaln stawk, a take rnicujc ceny zalenie od atrakcyjnoci inowoci programu. Ktre szlagiery byy najdrosze i najgoniejsze? Od wtorku 11 marca do pitku 14 marca 1913 roku (apotem jeszcze do niedzieli 16 marca) Casino, zwane teatrem premier kinematogracznych, prezentowao najwikszy detektyw-szlager od czasu istnienia kinematografu188: monopollm Szajka Tygrys (Tigris, re. Vincenzo Denizot, 1400 m). Wrepertuarze Casina znalaz si te tryumf sezonu Dziecko Parya (Lenfant de Paris, re. Lonce Perret, 1913, 124 min),
183 Rozwj 1.02.1913. 184 Rozwj 21.12.1913. 185 Rozwj 27.03.1914. 186 Nowa Gazeta dzka 10.01.1914. 187 WTeatrze Polskim w1913 roku stawki byy nastpujce: wczwartki podwyszone ceny premierowe (kwoty nie podano), winne dni tygodnia odpowiaday kosztom biletw zteatru popularnego (od 20 kopiejek po 1 rubla 20 kopiejek, loa 3 ruble 60 kopiejek), wsoboty za ceny najnisze: wszystkie krzesa 30 kopiejek, balkony iamteatr po 20, amiejsca wloy 50 kopiejek Zoty Rg 1913, nr 36. 188 Rozwj 11.03.1913.
274
najwspanialszy inajduszy wobecnym czasie kino-dramat (znakomita reyserya! Wspaniaa gra iwystawa. Najdoskonalsze zdjcia fotograczne) trwajcy 2,5 godziny189. Wmaju 1913 roku rwnie wCasinie mona byo oglda niebyway obraz detektyww tej samej formy co Banda Tygrys iDziecko Parya Fantmasa.
Il. 89. Reklama lmu Dziecko Parya w kinematograe Odeon / Rozwj 13.05.1913
Casino iOdeon, od kiedy zaczy nalee do tych samym wacicieli, prowadziy wspln polityk programow. Kinematografy czasami jednoczenie demonstroway ten sam tytu, ainnym razem przygotowyway ofert dla publicznoci ornych zainteresowaniach. Itak przykadowo wtym samym czasie wczerwcu wOdeonie pokazywano przez siedem dni niebyway monopolowy dramat detektyww przy cenach popularnych Ksi ebrak, awCasinie pierwszy niemiecki Autorenlm, prezentowany jako monopolowy dramat znajwikszym artyst Niemiec Albertem Bassermannem Tamten po podwyszonych
189 Rozwj 13.05.1913. Wzwizku ztym, e nie by to lm monopolowy, wywietla go rwnie kinematograf Luna.
275
cenach, trwajcy ponad 2 godziny190. Wpadzierniku 1913 roku monopolowy szlagier Germinal wywietlano za jednoczenie wCasinie iOdeonie. Podobnie byo wprzypadku monopolowego lmu Cleopatra Krlowa Nilu (Marcantonio e Cleopatra, re. Enrico Guazzoni, 1913, 2000 m, 7 rolek)191. 6 stycznia 1914 roku informowano na duym
Il. 90. Cleopatra w Odeonie i Casinie ogoszenie w jzyku polskim / Rozwj 31.01.1914 190 Rozwj 26.06.1913. 191 Film dystrybuowany przez biuro Kinemalm pokazywano krtko wPanoramie [wWarszawie], potem wodzi, teraz wrcia iprzyciga widzw do Stelli ido teatrzyku Venus. Kino, teatr isport 1914, nr 1.
Il. 91. Cleopatra w Odeonie i Casinie ogoszenie w jzyku jidysz / Lodzer Tageblat 1914, nr 15
ogoszeniu, e Cleopatra od jutra demonstrowana bdzie wteatrach. Dzie pniej za pojawio si ogoszenie orwnoczesnej premierze wobu kinach Fezera iGlicensteina: Casinie iOdeonie: Wszechwiatowy cud kinematograczny: Cleopatra Krlowa Nilu Najpotniejsze dzieo historyczne w7-miu aktach. Przedstawienie trwa przeszo dwie godziny. [...] Najpikniejsze co kinematograf stworzy iodtworzy moe. WLondynie, Berlinie iParyu demonstrowany ponad 300 razy. Powikszona orkiestra symfoniczna. Pocztek przedstawie codziennie o3, 5, 7, 9 i11 godz. Cena od 50 kop. Pierwsze dwa przedstawienia po cenach zwyczajnych. Passe partout niewane.
Il. 92. Cleopatra w Odeonie i Casinie ogoszenie w jzyku niemieckim / Neue Lodzer Zeitung 27.01.1914
277
Specyk rynku rosyjskiego byo, jak sdzono, upodobanie do nieszczliwych zakocze. Rosja bya na tyle istotnym odbiorc dla takich rm jak Nordisk, e produkowano specjalnie ich alternatywne wersje, aby zadowoli lokaln publiczno. Jednym zprzykadw takiej praktyki jest Autorenlm tej wytwrni, wysokobudetowy obraz Atlantis z1913 roku, oparty na powieci Gerharta Hauptmana. Film tra na swj czas. Wniecay rok po zatoniciu Titanica zainteresowanie katastrofami morskimi nadal byo due. Twrcw oskarano oerowanie na tragedii, ale co ciekawe, powie zostaa opublikowana na miesic przed feralnym wydarzeniem. Monopol na d zdobyo kino Luna; tam te we wtorek 12 stycznia 1914 roku odbya si premiera przy podwyszonych cenach biletw izwikszonej orkiestrze. Film prezentowano przez dwie zmiany programu do poniedziaku 19 stycznia. Dramat reklamowano jako najbardziej sensacyjny obraz wszechczasw. Maximum ludzkiej inteligencji192. Zwracano uwag na dugo lmu (3500 m) irozmach produkcji: Odtworzenie obrazu kosztowao ponad p miljona rubli. Specjalnie dla zdj spotrzebowano: 1 wielki oceanowy okrt, 3 parowe statki, 2 ratunkowe odzie, 3 motorowe odzie i1 zepsuty statek. Przeszo 1000 osb biorcych udzia!. Podkrelano obecno gwiazd: wrolach gwnych najlepsze siy krlewskiego teatru wKopenhadze, pani Ida Orowa zwiedeskiego cesarskiego teatru iznany artysta bez rk C.H. Untan. Film zosta nakrcony zdwoma zakoczeniami: happy endem zgodnym zliterackim pierwowzorem oraz zzakoczeniem nieszczliwym. Jak dowiadujemy si zkomentarza Dansk Filminstitut umieszczonego wcyfrowym wydaniu lmu, Hauptman nie zgadza si na zmian nau, wic alternatywna kocwka miaa by pokazywana jedynie na Syberii, znadziej, e informacja ta nie dotrze do pisarza. Ogoszenie zlokalnej prasy zawierajce opis wszystkich obrazw pozwala sdzi, e zakaz nie by respektowany rwnie winnych regionach193:
192 Rozwj 12.01.1914. 193 Rozwj 3.03.1914.
278
1. Symptomy psychicznego rozstroju ony Fryderyka staj si coraz widoczniejsze 2. Pikna tancerka Mari wswym oryginalnym tacu Oara pajka 3. Spotkanie Fryderyka zMari na okrcie Roland podajcym do Ameryki 4. Zachd soca na Oceanie Atlantyckim. Sygnay podczas mgy. Uspokjcie si. Niema niebezpieczestwa! 5. Giniemy, ratujcie si! Straszna panika na pokadzie. Okrt tonie, ludzie zmieniaj si wstado krwioerczych dzikich zwierzt, wwalce oycie, gdy kady chce y! 6. Straszna noc mina, nasta pikny poranek, wielk mogi setek oar pokrywaj spienione jeszcze fale morskie ycie nasze cierpieniem Rado iszczcie wnim cieniem Jak sen bezpowrotnie przemija Gdy godzina mierci wybija 7. Fryderyk czuje zbliajce si suchoty 8. Zbyt pno Mona zaryzykowa twierdzenie, e zuwagi na polski rodowd literackiego pierwowzoru, najwaniejszym lmem dla rodzimej kultury lmowej przed Iwojn wiatow by Quo Vadis. Wodzi zrobio si onim gono, jeszcze zanim obraz wszed do kin: Zwolennicy kinematografu tryumfuj, gdy nawet wrogowie musz przyzna po wystawieniu Quo Vadis, e teatry kinematograczne maj swoj racj bytu, popularyzujc wiekopomne dziea nie nadajce si lub niemoliwe do wystawienia na scenach [...] dlaczego nasze kina [...] nie pomylay osprowadzeniu tej lmy do odzi iWarszawy?194
194 Gazeta dzka 8.04.1912, cyt. za: F-m, s. 164.
Il. 93. Reklama lmu Quo Vadis w kinematograe Casino / Rozwj 15.04.1913
Wkrtce tama zostaa sprowadzona do Krlestwa przez Aleksandra Hertza ze Snksa. Skarbek-Malczewski tak wspomina okolicznoci wywietlania lmu: Aleksander Hertz by bardzo ruchliwy, czsto wyjeda za granic iprzywozi szlagiery. Razu pewnego przywiz obraz Quo Vadis ito by superszlagier. Premiera odbya si zwielk pomp, zaproszono przedstawicieli wadz, prasy, sal wypenia elita towarzyska Warszawy. Na dalsze seanse przybywao tylu widzw, e tumy odchodziy nieraz od kasy nie mogc dosta biletu. [] Snks zHertzem triumfowa, ale niedugo bo oto okazuje si, e jego konkurent [Mordka Towbin B] rwnie dosta lm Quo Vadis izacz demonstrowa go wodzi. Poniewa Hertz kupi lm zwycznym prawem na Polsk, pojecha do odzi zwielk awantur, chcia skonskowa lm przez policj isdy, ale mu si nie udao. Zajady przedsibiorca nie zrezygnowa. Zakrad si do kabiny iobla lm klejem. Towbin musia zrezygnowa zwywietlania Quo Vadis wodzi195. Rzeczywicie lm reklamowany jako monopolowy demonstroway rne kina, nie sposb jednak stwierdzi, czy ktre znich przerwao
195 Jan Skarbek-Malczewski, Byem tam zkamer, s. 1617.
280
projekcj wopisany sposb. Spodziewajc si duej frekwencji, zorganizowano przedsprzeda biletw izaplanowano du liczb seansw. Quo Vadis pokazywano wOdeonie od soboty 12 kwietnia do czwartku 1 maja jako jedyny egzemplarz wKrlestwie, jednak tego samego dnia projekcje rozpoczto wCasinie (ktre dopiero wlipcu przeszo pod kontrol tej samej spki), adzie pniej, wniedziel, tytu pojawi si wLunie. Casino iLuna zgodnie zzapowiedzi wogoszeniu, zakoczyy projekcje wpitek 18 kwietnia, podczas gdy Odeon prezentowa go po zwyczajnych cenach jeszcze do pitku 2 maja. Wwietle tych rde trudno potwierdzi opowie Skarbka-Malczewskiego. Warto jednak zwrci uwag, e Luna dzie po zakoczeniu prezentacji Quo Vadis zapraszaa wprogramie na... Quo Vadis. Bya to jednak inna, krtsza adaptacja powieci, wprogramie, wktrym gwodziem by Upadek Adryanopola, adodatkowo pokazywano rwnie dramat Niewolnica fal oraz komedi Nie udao si196. cznie odbyo si okoo stu seansw lmu; Rozwj pisa, e po 200 osb odchodzi od kasy197, awsamym Odeonie mogo go obejrze nawet 29 tysicy widzw. Ceny zostay podwyszone, akina zadbay owaciw opraw muzyczn: wOdeonie akompaniowaa dwunastoosobowa orkiestra, wCasinie zaangaowano chr, podobnie byo na seansach wLunie, gdzie, jak pisaa prasa, chr wkatakumbach wykonywa pienia religijne198. Dziennikarze chwalili: Pikne plenery, trjwymiarowe dekoracje, masy statystw, szalejce ifalujce tumy, orgia Nerona, wzruszajce sceny chrztu Winicjusza, groz przejmujce sceny na arenie, straszny poar Rzymu, bogactwo zarwno treci jak iscenograa przycigay do kina spragnionych emocji iwrae przez blisko miesic199. Po dantejskiem Piekle jest to najwiksza inajpikniejsza rzecz, jaka ukazaa si wreprodukcji kinematogracznej, pisa Rozwj. Pismo
196 Rozwj 19.04.1913. 197 Rozwj 21.04.1913. 198 Rozwj 15.04.1913. 199 Gazeta dzka 12.05.1913, cyt. za: F-m, s. 164.
281
to wykorzystao te popularno lmu wmanifestacji siy kultury polskiej. Wrecenzji podkrelono, e lm powsta na podstawie powieci polskiego pisarza, jednej znajchtniej czytanych ksiek na wiecie, opracowanej dla Wochw przez niejakiego profesora Ordyskiego. Teraz patrzc na te reprodukcj, podziwiamy olbrzymi fantazy itwrczo polskiego pisarza. Zwrcono rwnie uwag, e na projekcjach przewaa niemiecka publiczno, ktra, nie znajc dziea mistrza, dzi dobija si ot powie, aksigarze zamwili nowe dostawy wydania woryginale200. Zkolei Neue Lodzer Zeitung odnis si do lmu duo chodniej, okrelajc ten dwugodzinny program jako nudny. Mimochodem ujawnio to zatem kulturowo-etniczny antagonizm wrd lokalnych elit. Otym, jak wana bya to premiera dla polskiej gazety, zazwyczaj niechtnie piszcej olmach, moe wiadczy rwnie fakt, e par tygodni po premierze na jej amach ukaza si jeszcze obszerny artyku Jak wykonano lm Quo Vadis powicony kulisom produkcyjnym powstawania ekranizacji 201. Specyczna lokalna recepcja tego lmu jest otyle interesujca, e by to globalny przebj przeznaczony na bardzo rne rynki idla moliwie szerokiej publicznoci. Na koniec warto rwnie odnotowa wyksztacenie si kinematografw, ktre moemy nazwa drugoobiegowymi. Prezentoway one gone szlagiery wprzystpniejszych cenach, ale wjaki czas po tym, jak zeszy one zekranw 0. Wtakich projekcjach po remoncie wsierpniu 1913 roku wyspecjalizowaa si Oaza. Od 26 sierpnia do 5 wrzenia, czyli wpi miesicy po premierze Quo Vadis, wywietlano tam po cenach zwyczajnych to arcydzieo sztuki kinematogracznej, przekonujc, e nikt nie winien si zrzec sposobnoci zapoznania si zwybitnym arcydzieem Henryka Sienkiewicza202. Podobnie byo wprzypadku innych lmw. Wstyczniu 1914 roku wrepertuarze znalazy si Ostatnie dni Pompei (pi miesicy po premierze), Tajemnice Adrianopola, awmarcu Atlantyk iKlucze szczcia.
Il. 94. Ulotka reklamowa Quo Vadis wkinematograe Oaza / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Akta Policmajstra m. odzi, sygn. nr 1368
Wten sam sposb zacz dziaa Snks, ktry wmarcu 1914 zaprasza na Germinal203. Powstanie tego typu kinematografw rwnie byo skutkiem wprowadzenia systemu monopolowego. Stanowiy one rynkow odpowied na rozwj teatrw premier kinematogracznych, kierujc si do tych widzw, ktrzy nie mogli lub nie chcieli paci za przywilej premierowych projekcji.
203 Rozwj 17.03.1914.
283
Podsumowanie: Kinomani
Wlatach 19081914 kino wyonio si jako nowy segment brany rozrywkowej. Za symboliczn dat lokalnych drugich narodzin kina mona uzna sezon zimowy 1908 roku. Wtym dzkim roku kina wcisym centrum miasta powstay trzy iluzjony odo wysokim standardzie. Podobnie jak we Francji druga fala budowlana przypada na rok 1911, kiedy obserwowa mona ju byo spektakularne sukcesy frekwencyjne takich lmw jak Otcha, awidzw przycigay coraz regularniej premiery dugometraowych produkcji. W1911 roku powstay dwa kolejne kinoteatry Luna iCasino, ktre wielkoci iwystrojem przewyszyy wszystkie dotychczasowe miejsca projekcji. Rozwijaa si rwnie sie taszych ibardziej peryferyjnych kin. Uprogu Iwojny wiatowej kino byo ju zjawiskiem masowym, przymiewajcym variet jako najbardziej popularna forma komercyjnej miejskiej rozrywki. Premiery spektakularnych monopolowych szlagierw zgwiazdorsk obsad, wystawne produkcje historyczne, katastroczne czy sensacyjne przycigay tumy, agazety dziwiy si szybkiemu tempu, wjakim dzk publiczno ogarna swoista kinomania. W1913 roku Rozwj lamentowa: Wjakim stopniu ta kinomania zawadna publicznoci dzk! Pono kady przecitny kulturalny odzianin uwaa za swj obowizek by na premierze wjednym ztych kinw, gdy teatry nasze mwi to specjalnie opolskich te jedyne prawdziwe przybytki sztuki ikultury wiec zawsze pustkami 204. Autor nazywa nowe zjawisko, uywajc modnego wwczas neologizmu opartego na zrocie zwyrazem mania (pisano wwczas rwnie m.in. otangomanii). Abstrahujc od wartociujcego sdu zawartego wtym cytacie, naley zauway, e dziennikarz celnie rozpozna powstanie nowej praktyki kulturowej inowej kategorii konsumenta kinomana. Inny zkolei konstatowa du czstotliwo, zjak publiczno pdzona nudami ibrakiem innych
204 Rozwj 6.07.1913.
284
rozrywek odwiedza 2-3 rne teatry tego rodzaju wtygodniu205. Teatry kinematograczne w1913 czy 1914 roku wniewielkim ju stopniu przypominay lokal braci Krzemiskich, gdzie wstuosobowej sali ludzie siedzieli lub stali wduym cisku, wubraniach, wchodzili jeden na drugiego, awidowni opuszczali przez okna. Wizyty wkinie stay si czynnoci na tyle powszechn, e w1912 roku Ilustrowany Przewodnik po odzi mg ju swobodnie pisa, e wodzi [d]obardzo ulubionych widowisk nale obecnie przedstawienia kinematograczne [...]206 iobok urzdw oraz teatrw opisywa rwnie kinematografy. Ich funkcjonowanie reguloway przepisy, takie jak oklnik rzdu gubernialnego piotrkowskiego z1914 roku zobowizujcy wacicieli kinematografw do wpuszczania na sal jedynie tylu osb, ile jest miejsc, izabraniania publicznoci stania pomidzy rzdami. Jednoczenie kino stao si rozrywk popularn wrd wszystkich grup spoecznych, etnicznych ipciowych. W1914 roku Nowy Kurier dzki pisa, e mona tam spotka: Obok niebieskiej bluzy robotnika, dobrze skrojony akiet wiatowca. Obok mao rozwinitej jednostki, czowieka de nomine stojcego na wieczniku naszej umysowoci207. Wan grup klientw bya rwnie modzie. Zpewnoci modych mczyzn ikobiety atmosfera sali kinowej moga przyciga obietnic atrakcji matrymonialnych. Same kinematografy wykorzystyway rwnie ten aspekt wswojej promocji: Poznali si wOdeonie... Siedzieli przy sobie blizko... Trafem trciy si donie... Przeprosi... skoni si nizko... Potem jej spada chusteczka... Podnis... by dziarskim modziecem...
205 Rozwj Teatrw Kinematogracznych wodz i, Tygodnik dzki Ilustrowany 1912, nr 56, s. 7. 206 Stanisaw Miszewski, Ilustrowany przewodnik po odzi..., s. 70. 207 Nowy Kurier dzki 17.01.1914.
285
Ona przygryza usteczka... Twarz jej spona rumiecem... Ciemno zalega na sali... Westchna przecigle, smutnie, Bo sodko si caowali Ale aktorzy na ptnie... Westchna znw (brak tonu) Oczarowana obrazem, Co sprawi, e zOdeonu, Wysza zssiadem swym razem...208. Popularno kina wrd modziey bya tak dua, e podjto nawet prby naukowego (socjologicznego) zbadania zjawiska 209. Sowem, powstaa nowa, przystpna nansowo ipowszechna praktyka kulturowa, ktra odpowiadaa nowemu miejskiemu stylowi ycia. Dostrzeg to dziennikarz Kuriera Warszawskiego: Kinematograf sta si najbardziej demokratycznem miejscem zabawy. Gdzie ley tajemnica tego powodzenia? Niewtpliwie wielk rolk odegra tutaj wzgld wany, czysto materialny to niskie ceny wstpu. Ale warto tego motywu jest czysto problematyczna, bo mimo nizkich cen kinematograf wyciga zkieszeni oszczdnych obywateli woglnoci sum znacznie wiksz ni inne rozrywki artystyczne przez to, e stwarza typ staych bywalcw, ktrzy id na kad prawie zmian programu, awic co najmniej 2-3 razy tygodniowo. [...] Rozwj przyszed sam, nie stworzyli go aferzyci, ktrzy skwapliwie ujli wswe rce to nowe rdo dochodu. Oni wyczuli tylko niewiadomie psychik wspczesnego tumu idali mu circenses. ycie wspczesne, zwaszcza miejskie, pynie wartkim prdem, dajc mnogo, ale zarazem irozwiewno wrae,
208 miech 5.04.1913. 209 Ludwik Skoczylas, Jak kinoteatr wychowuje nasz modzie , Kronika Powszechna 1913, nr 25, 26, 27, 28.
286
utrzymujc nerwy wnieustannem napiciu, domagajc si cigej gotowoci do reagowania natychmiastowego na zagadnienia yciowe ito wszystko watmosferze walki obyt, prawa, wiedz210. Na sukces kina zoyy si, jak sdz, trzy czynniki. Po pierwsze, kino wpisao si wistniejce konwencje rozrywkowe ipraktyki kulturowe zwizane ze spdzaniem wolnego czasu, ale zmodernizowao je, zapewniajc bardziej atrakcyjny, taszy (zarwno dla przedsibiorcy, jak idla widza) izrnicowany produkt kulturowy ni, przykadowo, salony osobliwoci czy pokazy wdrownych antrprenerw iperformerw. Po drugie, kino zaoferowao hybrydyczn (czc elementy wysokie iniskie) form uczestnictwa wkulturze, najbardziej odpowiadajc potrzebom masowej widowni. Jako popularna rozrywka zdoao uzyska podwyszony status kulturowy bez podnoszenia progu kompetencji waciwego instytucjom kultury wysokiej, takim jak opera czy teatr. Innymi sowy, chodzenie do kina stao si usankcjonowan spoecznie praktyk kulturow, wyznaczajc narodziny nowoczesnej kultury masowej. Po trzecie, wtak wielokulturowym miecie jak d, kino, nieme iglobalnie ujednolicone, inaczej ni teatr (kada grupa etniczna wodzi miaa swj), nie kierowao si do jednej grupy jzykowej izreguy nie wizao si zuczestnictwem wkulturowych wojnach itosamociowych rozgrywkach rnych grup etnicznych. Wten sposb przemienio odrbne grupy etniczne ispoeczne wmasow publiczno nowoczesnych konsumentw. Kino na wiele sposobw powizane byo zrozwojem spoeczestwa konsumpcyjnego, silnie wpisujc si wmiejski krajobraz domw towarowych, restauracji czy hoteli. Taki by te zapewne ideologiczny efekt kina, jeli chodzi oksztatowanie postaw konsumpcyjnych. Na zwizki kina ztowarami uytkowymi, mod, stylem ycia czy podrami zwanymi wjzyku niemieckim zbiorczo die Konfektion zwraca uwag Thomas Elsaesser. Popularne gatunki promoway spoecznie akceptowalne zachowania, pitnujc jednoczenie
210 Wadysaw Kopczewski, Kurier Warszawski 11.01.1914, s. 11.
287
zachowania transgresyjne, dziki czemu stanowiy potne narzdzie regulacji spoecznej: [W] swoim powizaniu zdie Konfektion, gwnym atutem kina byy gwiazdy, ktre mona byo kocha nie ze wzgldu na ich unikalne umiejtnoci, lecz zuwagi na to, co mona nazwa ich niezwyk typowoci (uncommon typicality) lub specyczn zwyczajnoci (special ordinariness). Henni Porten podobnie jak Hanni Weise, Ernst Reich czy Harry Piel dostarczali wzorw dla widowni dcej do awansu spoecznego, zperfekcj demonstrujc, jak zachowywa si jako guwernantka, crka lub niezamna matka, lub jakie ubrania, gesty czy postawy przystoj mieszkacowi miasta pci mskiej, dentelmenowi lub nieustraszonemu detektywowi 211. Podobny aspekt podkrela Richard Abel. Przypomina, e kino oferowao zestandaryzowany spektakl bdcy produktem fabryk obrazu, ktry oddziaywa na rne sposoby. Stara si wzmacnia tradycyjne postawy spoeczne, wspiera instytucj rodziny (zkobiet odpowiedzialn za sfer domow) jako modelow grup, wktrej spdzao si wolny czas ikorzystao zrozrywek, jak rwnie rozbudza uwszystkich iwszdzie potrzeb konsumowania ibycia konsumowanym 212. Sowem, kino uczyo, jak by przykadnym petit-bourgeois, ajednoczenie oferowao dowiadczenie estetyczne jako jeden ztowarw. Tym samym umoliwiao uczestnictwo wmiejskich przyjemnociach konsumpcyjnych tym atrakcyjniejsze, e dla mieszkacw peryferyjnej odzi iokolic mogo oznacza rwnie udzia wstylu ycia nowoczesnego czowieka zachodnich metropolii. Stosunkowo niewielka liczba kin wporwnaniu ztakimi zachodnimi metropoliami jak Pary pokazuje jednak, e rozwj masowej kultury lmowej powizany by zoglnym poziomem konsumpcji iodpowiada specyce lokalnej modernizacji. d znajdowaa si na peryferiach kultury atrakcji.
211 Thomas Elsaesser, Early German Cinema. ASecond life?, [w:] Thomas Elsaesser, Michael Wedel (red.), ASecond Life..., s. 26. 212 Richard Abel, The Cin Goes to Town..., s. 7.
[Wakat]
Zakoczenie
Tam nasz pocztek
[Wakat]
otto do Miasta Atrakcji zaczerpnem zpierwszej czci
Traktatu poetyckiego Czesawa Miosza. Poeta szkicuje tam nasycony zmysowym konkretem obraz La Belle Epoque przeomu poprzednich wiekw. Przywouje gury ikoniczne dla naszych wyobrae okulturze tamtego czasu: modopolskich poetw przemykajcych wpelerynach pod wie Mariack iich muzy wpowczystych szalach, upinajce warkocz secesyjn szpil. Piszc, e tam nasz pocztek, poeta zdaje si wskazywa rda nowoczesnej poezji polskiej, krytykujc jednoczenie symbolistyczny jzyk poetycki, wykluczajcy sfer tego, co codzienne iniskie. Dla tamtej poezji, czystej na przekr smutnym sprawom ziemi, zakazane byy sowa, takie jak telefon, pocig, bilet, rzy ipienidz. Moda Polska preferowaa raczej wzruszenie ipowiew idiom poetycki, ktrego metonimicznym reprezentantem staje si dla noblisty wielokropek, wszechobecny wpoetyckich wersach tamtego okresu. Miosz postuluje stworzenie pojemniejszej formy poetyckiej uwzgldniajcej rwnie niskie rejestry jzyka irzeczywistoci. Wpierwszej czci samego Traktatu... obrazuje to namnoenie kolejnych metonimii, dziki czemu otrzymujemy swoisty katalog materialnych ladw przeszoci: melonik, zegarek zdewizk, pie przy kuu piwa, tingel-tangle, leki na sylis iporost wosw, gazetowe ogoszenia idwunastogodzinne zmiany wfabrykach, ktrych kominy pokryway miasta grubym czarnym osadem, czy te migajce wiata iekrany iluzjonw. Obrazy te maj charakter epifanii1 dziki nim ontologia staje si epistemologi, amy uzyskujemy wgld wutracon rzeczywisto. Stwierdzenie Tam nasz pocztek. Na prno si broni mona zinterpretowa nie tylko jako wypowied metapoetyck na temat
1 Zob. Ryszard Nycz, Literatura jako trop rzeczywistoci, Universitas, Krakw 2012.
292
ZAKOCzENIE | TAM NASZ POCZTEK
pocztkw stylu kontestowanego przez dwudziestowieczne awangardy literackie, ale rwnie pocztkw dziewitnastowiecznego spoeczestwa polskiego. Wachlarz materialnych epifanii, ktry rozwija Miosz, odsya nas do zjawisk kluczowych dla nowoczesnoci imodernizacji, takich jak przemys, konsumpcja czy rozrywka. Je rwnie trzeba przyj iuzna za swoje iposzukiwa bardziej pojemnej formy historiogracznej uwzgldniajcej histori kultury atrakcji. Postulat ten jest kluczowy dla niniejszego przedsiwzicia.
Rozwizanie akcji
Najoglniej ujty cel, jaki staraem si osign, mia charakter rewizjonistyczny. Chodzio mi ouzupenienie opowieci ohistorii kina polskiego oujcia wychodzce poza lmocentryzm iwyobraenie olmie jako formie sztuki, aby zwrci uwag na narodziny kultury masowej wPolsce. Zagadnienie to, jak sdz, pozostaje poza obszarem zainteresowania historii kultury, rwnie zdominowanej przez zjawiska wysokoartystyczne (perspektyw t nazwaem widmem X Muzy). Mam nadziej, e rekonstrukcja systemu rozrywkowego peryferyjnego, duego orodka przemysowego odzi moe by przyczynkiem do prby wpisania omawianych zjawisk wszersze analizy zzakresu historii spoecznej oraz waktualne dyskusje kulturoznawcze. Jak pokazywaem we wstpie iwpierwszym rozdziale, przepisywanie historii kina stao si powszechne wlatach siedemdziesitych iosiemdziesitych XX wieku, uzyskujc miano Nowej Historii Filmu. Badacze ibadaczki identykujcy si zt perspektyw starali si zrewidowa utarte pogldy, czsto nieznajdujce potwierdzenia wrdach historycznych. Prbowali rwnie wypracowa standardy bardziej przystajce do akademickich bada historycznych, konstruujc model badawczy alternatywny wobec dominujcej metody odziedziczonej po literaturoznawstwie, opartej na interpretacji tekst ualnej2. Wkolejnych dekadach, kiedy rewolucja cyfrowa
2 Richard Maltby, On the Prospect of Writing History from Below, Tijdschrift Voor Mediageschiedenis 2006, nr 9(2), s. 76.
293
wymusia zmian mylenia ohistorii mediw, wobszarze zainteresowania nowego lmoznawstwa znalaza si historia kina ujmowana wperspektywie innych form medialnych. Podjto rwnie prby fuzji horyzontw zhistori spoeczn (czy te socjologi historyczn) wduchu historii oddolnej (history from below Maltby). Ta Nowa Historia Kina (anie tylko lmw) ma midzy innymi ukazywa jego histori jako cz dziejw rozwoju spoeczestwa konsumpcyjnego. Poszukuje si takiej opowieci odziejach kina, ktra ujmie jego pocztki wkategoriach pozwalajcych porwnywa zmian medialn zprzeomu XIX iXX wieku zt dokonujc si obecnie. Wtym duchu Mirosaw Filiciak zwraca uwag na pokrewiestwa obu sytuacji medialnych, ktre nazywa konwergencj 1.0 ikonwergencj 2.0: Odniesienia do przeszoci pytania oto, jak kiedy ogldano lmy ijak sytuowano je wodniesieniu do innych sposobw spdzenia wolnego czasu, ale te krytyczna rewizja naszych wyobrae oniej, stanowi [] wany kontekst dla namysu nad wspczesnym ekosystemem medialnym isystemami rozrywkowymi 3. Miasto Atrakcji opisuje histori kina jako spektaklu ipublicznej rozrywki zperspektywy starajcej si uwzgldni wspczesne zainteresowania itendencje. Bazujc na doniesieniach ireklamach prasowych czy te dokumentach urzdowych, opisaem moment, kiedy kino znalazo si na fali wznoszcej wpejzau mediw istao si dominujcym segmentem brany rozrywkowej. Przyjcie optyki skupionej na systemie rozrywkowym jednego miasta pozwolio wyeksponowa zjawiska ipowizania, ktre mog umyka, gdy przyjmujemy perspektyw bardziej mediocentryczn, skupion chociaby na nastpujcych po sobie technikach ekranowej projekcji czy sposobach uzyskania reprodukcji ruchu. Rozwj kina wodzi odpowiada przedstawionemu we wstpie modelowi jego podwjnych narodzin. Kino pojawio si najpierw jako
3 Mirosaw Filiciak, Media, wersja beta, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdask 2013 (w druku), maszynopis.
294
nowa atrakcja zaadaptowana do istniejcych formatw rozrywkowych, zwaszcza salonw osobliwoci ivariet, dopiero pniej zaczy powstawa pierwsze iluzjony, czyli instytucje specjalizujce si wprojekcjach lmowych, anastpnie kinoteatry owyszym standardzie pozycjonujce si wsferze bardziej ekskluzywnej rozrywki. Wrozdziale drugim staraem si pokaza, jak wyglda dzki system rozrywkowy przed wyonieniem si kina jako osobnego segmentu brany rozrywkowej. Opisaem estetyk iinstytucje wczesnej kultury atrakcji, takie jak salony osobliwoci, teatry variet, zabawy letnie wparku rozrywki wHelenowie. Rozwj kina usytuowany na tym tle uwidacznia postpujc mediatyzacj systemu rozrywkowego. Rozszerzone pole praktyki medialnej (Elsaesser) panoptikum czy performatywnej sytuacji zvariet zostao przymione przez reprodukcj zaporedniczon technologicznie. wczesne przestrzenie rozrywki wypenione gurami mechanicznymi, aparatami optycznymi iaudialnymi, preparatami anatomicznymi, przyrzdami magicznymi iperformansami cechowaa multimedialno, haptyczno iimmersyjno. Wraz zpowstawaniem instytucji kina to zoone dowiadczenie estetyczne nastawione na prezentacj icielesne zaangaowanie odbiorcy byo stopniowo zastpowane przez paradygmatyczn dla kina sytuacj black box. Nie stao si to ani od razu, ani skokowo. Przez dugi czas lmy pojawiay si na zabawach, wsalonach osobliwoci, panoptikach, pniej jako gwna atrakcja wczasowo wynajmowanych lokalach, ale rwnie teatrach variet. Wrozdziale trzecim pokazaem, jak nowy wynalazek kinematografu, ta sensacyjna atrakcja wspczesnoci, zosta wczony wistniejce formaty rozrywkowe, przyczyniajc si do powstania rozszerzonych gabinetw iluzji czy te rozszerzonych variet. Wprzypadku braci Krzemiskich punktem wyjcia by gabinet iluzji optycznych, wktrym program urozmaicono lmami, akiedy okazao si, e generuj one znaczne zyski, stay si wycznym skadnikiem seansw. Przykad Uranii Junoda iVortheila pokazuje zkolei, jak kinematograf zosta zaadaptowany jako jeden znumerw skadankowego programu teatru variet, gdzie utrzyma
295
si przez lata jako zwieczenie spektaklu. Prezentowane tam lmy wpisyway si wofert wczesnych instytucji rozrywkowych. Kino atrakcji mediatyzowao praktyki performatywne iremediowao treci innych mediw byo narzdziem rejestracji irozpowszechniania wystpu na ywo iinnych atrakcji wizualnych. Stanowio integraln cz programu numerowego, aprzejcie od wystpw do pokazw lmowych odbywao si pynnie, bez zakcania dowiadczenia odbiorcw. Drugie, niejako waciwe narodziny kina nastpiy po 1907 roku, poczwszy od pojawienia si iluzjonw. Lokale te, usytuowane czsto wpodwrkach izaadaptowanych salach, oferoway program numerowy zoony zsamych lmw, wniektrych miejscach uzupeniany wystpami na ywo, tzw. numerami atrakcyjnymi. Szybko zaczto wznosi budynki zaprojektowane specjalnie na potrzeby kina. W1908 roku wcisym centrum miasta powstay trzy iluzjony odo wysokim standardzie. W1911 roku, kiedy obserwowa mona ju byo spektakularne sukcesy frekwencyjne takich szlagierw jak Otcha, awidzw przycigay coraz regularniej premiery produkcji dugometraowych, zbudowano dwa kinoteatry Lun iCasino. Przedsibiorstwa te wielkoci iwystrojem przewyszyy wszystkie dotychczasowe miejsca projekcji, chocia rozwijaa si rwnie sie taszych ibardziej peryferyjnych kin. Jednak to te lepsze iliczniejsze, usytuowane na gwnej ulicy stay, si jedn zikonicznych konsumpcyjnych atrakcji miasta, zalewajc co wieczr chodniki migajcym wiatem. Warunkiem sukcesu kina byo wprowadzenie efektywnego modelu marketingowego, ktry zapewniby regularne powroty widzw. Oprcz sprawnej sieci dystrybucji lmw opartej na systemie wynajmu tam, dostarczajcej coraz to nowych tytuw, kluczowe stao si takie uksztatowanie oferty, aby uzyska cige kolejki przed kasami. Dlatego tyle miejsca powiciem ewolucji programw kinowych. Staraem si pokaza, jak lokalnie przebiegao wprowadzanie duszych, kilkuszpulowych lmw fabularnych, ktre stanowiy gwd programu uzupenianego przez komedie ilmy
296
niekcjonalne oraz systemu gwiazd imonopolowych premier. Taki format stanowi zapowied modelu paradygmatycznego dla kina okresu klasycznego, opartego na zaangaowaniu umysu widza siedzcego wzaciemnionej sali wwiat przedstawiony prezentowany przez penometraowy lm fabularny. Program zoony zkilku lmw, muzyka grana na ywo czy nadal czste wystpy performatywne waciwe okresowi sprzed Iwojny wiatowej zmuszaj jednak do ostronoci wformuowaniu podobnych sdw. Otym, e nowe rozwizania marketingowe okazay si skuteczne, wiadcz rwnie reakcje wczesnych komentatorw kulturalnych, ktrzy zaczli mwi ozjawisku kinomanii zagraajcym tradycyjnym formom kultury. Trafnie uchwyci to jeden zwczesnych publicystw piszcy okinematograe. Spopularyzoway go naprzd cyrki itingle, ujy go potem wrce wielkie midzynarodowe przedsibiorstwa produkcji lm, ktre zalay wszystkie miasta kuli ziemskiej towarami produkowanym byle jak ibyle gdzie. Upyno duo czasu zanim wielkie miasta zbudoway wreszcie tu pod bokiem teatrw olbrzymie gmachy dla widowisk zruchomemi obrazami przyrody, ycia, fantazji. Zdarza si, e teatry bywaj coraz pustsze, paace bioskopiczne coraz peniejsze4. Zrnicowana polityka cenowa ioferta niewymagajca wysokich kompetencji kulturowych daway szans na uczestnictwo wnowoczesnych praktykach konsumpcyjnych rnorodnym grupom spoecznym. Powstaa nowa, stosunkowo przystpna nansowo ipowszechna aktywno kulturowa, ktra odpowiadaa nowemu miejskiemu stylowi ycia. Wytworzya si te nowa kategoria konsumentw kinomani ikinomanki, ktrzy dziki kinu mogli uczestniczy lub mie poczucie uczestniczenia wstylu ycia nowoczesnych mieszkacw zachodnich metropolii. Nowoczesna rozrywka jak podkrela Richard Maltby bya jednym zkluczowych skadowych modernizacji. Starajc si powiza
4 Teatr akinematograf, Nowiny Sezonu 17.05.1913.
297
lmoznawstwo zhistori spoeczn, badacz ten przypomina, e lmy, zwikszajc jako, dostp iprzystpno cenow rozrywki, przyczyniy si do poprawy jakoci ycia analogicznie do tego, jak wprowadzenie do miast owietlenia ulicznego poprawio korzystanie zprzestrzeni miejskiej5. Rozwj kina odpowiada mniej wicej (wjakim stopniu, to temat na osobne badania) oglnemu poziomowi modernizacji, ktr wodniesieniu do sytuacji ziem Krlestwa Polskiego mona okreli mianem pperyferyjnej. Wodzi podobnie jak wcaej Europie rodkowo-Wschodniej modernizacja dowiadczana bya jako proces nie zrodzony na miejscu, lecz zaimportowany, przychodzcy zzewntrz. Podobnie byo zkinem. Wschd (aziemie polskie jako cz Cesarstwa Rosyjskiego byy lokalnym rynkiem imperium) traktowano jako rozszerzenie stref zbytu dla europejskiego przemysu, zwaszcza francuskiego. Rwnie wprzypadku kina zarwno technologia, jak ilmy docieray tu zzewntrz. Przedsibiorcy rozrywkowi te czsto byli przybyszami zza zachodniej granicy Cesarstwa. Zczasem, wraz zupowszechnianiem si nowej technologii, na terenie Krlestwa zaistniay wszystkie elementy globalnego przemysu kinematogracznego, cho na niewielk skal. Produkowano lmy, ale wporwnaniu zwytwrni Path bya to produkcja chaupnicza niczym produkcja waciciela kilku rcznych krosien na Grnej zestawiona zfabrycznym imperium Karola Scheiblera na Ksiym Mynie. Powstaa sie kin ozrnicowanym standardzie, lokalne orodki produkcyjne idystrybucyjne (brakowao jednak rm wytwarzajcych precyzyjn aparatur projekcyjn). Nowe produkty kulturowe konsumowaa wieloetniczna iwieloklasowa masowa publiczno, korzystajca zpopularnych rozrywek miejskich. Sie kin bya gsta, ale nie tak gsta jak wzachodnich metropoliach, istniay luksusowe kina, ale przepychem nie dorwnyway tym paryskim. Stosunkowo niewielki rozwj kina jako przemysu rozrywkowego wiza si zoglnym (niedo)rozwojem
5 Richard Maltby, On the prospects..., s. 85; za: John Sedgwick iin., Proposal for aCost Action on the History of Film Exhibition and Reception, praca niepublikowana, 2004.
298
spoeczestwa konsumpcyjnego, ato wynikao zumiejscowienia omawianego regionu wglobalnym podziale pracy. Wskazuje to na konieczno przemylenia, jaka bya rola konsumpcjonizmu wuksztatowaniu nowoczesnego spoeczestwa polskiego. Dzisiaj, kiedy powszechnie itrwale produkcja estetyczna zostaa wczona wramy oglnej produkcji towarw6, co znajduje swoje odzwierciedlenie wpojciach, takich jak przemysy kultury czy gospodarka kreatywna, pytanie ohistori tego zjawiska rysuje si jako szczeglnie istotne. Jak wida, ju pod koniec XIX wieku wnaszym regionie istnia wpeni rozwinity isilnie powizany zzachodem Europy przemys rozrywkowy zdominowany przez formaty salonu osobliwoci oraz teatru variet iwpisany wkonsumpcyjny pejza miasta. Kultura atrakcji przychodzia do Krlestwa Polskiego zZachodu, gwnie poprzez Niemcy, zurzdzeniami iproduktami (stereogramy, urzdzenia magiczne), przedsibiorcami iwykonawcami. Nowy segment kina jedynie zintensykowa dostp do globalnej produkcji estetycznej. Jak Polacy rozumieli siebie iswoje miejsce wwiecie wkontaktach zmechanizmami globalizujcej si kultury? Niniejsza praca moe by tylko przyczynkiem do prb odpowiedzi na to pytanie wramach pojemniejszej formy historiogracznej rewidujcej utarte wyobraenia oprzeszoci. Denia do przepisania narracji historycznych zuwzgldnieniem grup marginalizowanych iwykluczonych mona za Edwardem Sai dem nazwa historiogra insurekcyjn7. Projektw tego typu odnoszcych si do rodzimej historii jest nadal niewiele. Ojednym znich, Fantomowym ciele krla Jana Sowy wspominaem we wstpie8. Do tego nurtu zaliczy mona te ksik Elbiety Janickiej Festung Warschau, ktra zpewnym opnieniem wywoaa oywion debat
6 Fredric Jameson, Postmodernizm, czyli logika kulturowa pnego kapitalizmu, prze. M. Paza, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2011, s. 5. 7 Ewa Domaska, Historiograa insurekcyjna, Literatura na wiecie 2009, nr 12. Zob. te Wiktor Marzec, Agata Zysiak, Polityczne oblicza przeciwhistorii midzy partykularyzmem auniwersalizmem, Kultura ihistoria 2012, nr 21. 8 Zob. ukasz Biskupski, Projekt materialistyczno-fantazmatycznej krytyki historii Polski, Przegld Humanistyczny 2012, nr 6(435).
299
publiczn na temat przemilczanych homoseksualnych iantysemickich wtkw wKamieniach na szaniec Aleksandra Kamiskiego 9. Wtym kontekcie Janicka sformuowaa postulat historii zintegrowanej, uwzgldniajcej sprawy pominite wutartych narracjach oprzeszoci. Janicka oczekuje historii ocharakterze poznawczym, anie wyznawczym. Chodzi oto, by przewartociowa przeszo iopowiedzie j na nowo, czynic miejsce dla polskich obywateli poddawanych wczeniej przemocy iwykluczeniu przez polsk kultur wikszociow, ktr do dzisiaj wniezmienionym niemal ksztacie transmituj najwaniejsze instytucje spoeczne: dom, Koci, szkoa10. Dla Janickiej postulat historii zintegrowanej to postulat emancypacyjny. Wczenie kultury atrakcji do narracji ohistorii kultury polskiej nie ma tak jednoznacznie emancypacyjnego charakteru. Potencja krytyczny tego gestu tkwi chyba jednak wtym, e problematyzuje on wartoci iwzory kultury, ktre ksztatuj samorozumienie wsplnoty symbolicznej. Mit Modej Polski jako kulturowej dominanty utrudnia bowiem nasze rozumienie tego okresu. Jak wskazuj przedstawiciele iprzedstawicielki historiograi insurekcyjnej, narracje takie tworzone s zperspektywy elit symbolicznych, ate fundoway swoj tosamo na rnicy wobec tego, co masowe ikomercyjne. Narracje koncentrujce si na tym, co wysokie, sfer t wyrzucaj poza obszar zainteresowania. Jak staraem si pokaza, wwypadku rozwoju kultury masowej na ziemiach polskich, na osi grupy dominujce grupy podporzdkowane, kultury popularnej nie mona jednoznacznie przyporzdkowa do tych drugich. Wzwizku ztym, e moliwo korzystania zkomercyjnych rozrywek bya blisko zwizania zsi nabywcz, segment rozrywki dla faktycznych iaspirujcych petit-bourgeois stanowi istotn inajbardziej widoczn (ana pewno najlepiej udokumentowany rdowo) cz
9 Elbieta Janicka, Festung Warschau. Raport zoblonego miasta, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2011. 10 Kamienie na szaniec. Reaktywacja. ZElbiet Janick rozmawia Pawe Smoleski, Gazeta Wyborcza 1314.04.2013, s. 30.
300
systemu rozrywkowego. Nie mona jej zatem jednoczenie okreli jako autonomicznej praktyki kulturowej grup wykluczonych. Niemniej, sab obecno tych zjawisk wnarracji historycznej mona raczej wyjania poprzez obowizujc denicj kultury jako domeny tego-co-najlepsze, Arnoldowskiej sodyczy iwiata. Dominujca parnasowa historia kultury naznaczona widmem wszystkich dziesiciu muz ignoruje histori zjawisk by moe nieposiadajcych wyjtkowej wartoci artystycznej, ale za to ksztatujcych codzienne dowiadczenie mas ludnoci miejskiej. Wtym sensie kultura popularna bya kultur dominujc. Odpowiadaa na masowe gusty iwyobraenia oraz ksztatowaa je. Ztego wanie powodu historia kultury atrakcji wymaga integracji zhistori kultury polskiej.
Co jeszcze trzeba zbada?

Granice kadego projektu badawczego wyznaczane s przez ilo dostpnego czasu, charakter rde izdolnoci badacza. Wwietle tych ogranicze mam poczucie, e pewne zagadnienia wymagaj bardziej pogbionych studiw. Wychodzc zzaoenia, e nauka jest gr zespoow, chciabym na koniec zasugerowa kilka tropw do rozwinicia wprzyszoci. Sdz, e oprcz oglnego postulatu przemylenia roli konsumpcjonizmu wrozwoju spoeczestwa polskiego cenne poznawczo bdzie dokadniejsze zbadanie zagadnie takich jak: odbir spoeczny kultury atrakcji wrd poszczeglnych grup etnicznych, midzy innymi na podstawie szczegowej analizy niemieckiej iydowskiej prasy; dyskurs na temat kina ikultury masowej wpolskiej prasie wzestawieniu ztym, co okinie pisaa lokalna prasa winnych jzykach; rodzima kultura sceniczna (historia teatru) zuwzgldnieniem form popularnych takich jak variet i globalnych obiegw, wjakich funkcjonoway;
301
sytuacja winnych miastach Krlestwa Polskiego, zarwno wWarszawie, jak i w maych miejscowociach (wtym: rekonstrukcja tras wdrownych demonstratorw kinematografu ispecyki ich pracy oraz rozwoju staych kin). Mam nadziej, e rozmowa orodzimej kulturze atrakcji przeomu ubiegych wiekw bdzie kontynuowana.
[Wakat]
Spis ilustracji
Il. 1. Dom towarowy Emila Schmechela ibudynek Zgromadzenia Majstrw Tkackich na skrzyowaniu ul. Piotrkowskiej iPrzejazd. Wgbi kinematografy Luna iOdeon / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych. Il. 2. Ruch uliczny isklepy przy ul. Piotrkowskiej 47 / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych. Il. 3. Widok oglny odzi od strony szosy Pabianickiej / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych. Il. 4. Fabryki idomy wokolicach ul. Piotrkowskiej / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych. Il. 5. Fabryka Poznaskiego przy ul. Ogrodowej / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych. Il. 6. Reklama cyrku iteatru map / Rozwj 25.01.1903. Il. 7. Budynek Bractwa Kurkowego przy Wodnym Rynku / Vidy iz gorodov Lodzi, Zgierza iPabianic Ansichten aus den Stdten Lodz, Zgierz und Pabianice, d 1889. Il. 8. Czerwona aga na budzie baaganu na Wodnym Rynku podczas Zielonych witek / Pocztwka, ok. 1900 r. Il. 9. Reklama teatru marionetek / Rozwj 16.03.1902. Il. 10. Karuzele ihutawki na Wodnym Rynku podczas Zielonych witek / Pocztwka, ok. 1900 r. Il. 11. Najgrubszy inajwyszy czowiek wiata / Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1908, nr 8. Il. 12. Sidonia de Barcsy kobieta zbrod ipukownik Ricu karze / Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1903, nr 39. Il. 13. Reklama pokazw dzieci-olbrzymw na Nowym Rynku / Rozwj 22.09.1899. Il. 14. Reklama pokazw chopca olwiej grzywie oraz najmniejszej rodziny na caym wiecie / Rozwj26.10.1900. Il. 15. Buda panoptikum Stephana / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. Nr 6115. Il. 16. Reklama panoptikum Kreutzberga / Rozwj 21.05.1889. Il. 17. Projekt panoramy wPasau Szulca fasada / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. Nr 6157. Il. 18. Projekt panoramy wPasau Szulca przekrj pionowy / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. Nr 6157. Il. 19. Projekt drewnianego, tymczasowego cyrku Cinsellich / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. nr 17681. Il. 20. Reklama usug Tria Cedroni akrobatw cyrkowych / Organ, 1910, nr 1.
304
SPIs ILUsTRACJI
Il. 21. Ogrd Paradyz / Vidy iz gorodov Lodzi, Zgierza iPabianic Ansichten aus den Stdten Lodz, Zgierz und Pabianice, d 1889. Il. 22. Leniczwka wLasku Milscha / Vidy iz gorodov Lodzi, Zgierza iPabianic Ansichten aus den Stdten Lodz, Zgierz und Pabianice, d 1889. Il. 23. Reklama numeru wietlno-tanecznego Mademoiselle Mory / Organ 1911, nr 38. Il. 24. Teatr Fryderyka Sellina / Ognisko rodzinne 1899, nr 18. Il. 25. Dom koncertowy Ignacego Vogla przy ul. Dzielnej / Pocztwka, ok. 1912 r. Il. 26. Letni ogrd wHotelu Manteufel / Pocztwka, ok. 1912 r. Il. 27. Letni ogrd wHotelu Manteufel / Pocztwka, ok. 1912 r. Il. 28. Staw, kaskada wodna ikiosk mauretaski wparku wHelenowie / Pocztwka, ok. 1912 r. Il. 29. Zwierzyniec wHelenowie / Pocztwka, ok. 1912 r. Il. 30. Brama wejciowa do Parku wHelenowie / Pocztwka, ok. 1912 r. Il. 31. Reklama letniej zabawy wHelenowie / Rozwj 24.05.1902. Il. 32. Pokazy akrobatyczne w Helenowie / Rozwj 23.07.1903 Il. 33. Reklama pokazw akrobacji automobilowych wHelenowie / Rozwj 21.05.1912. Il. 34. ywe obrazy / Ognisko rodzinne 1899, nr 7. Il. 35. Japoska wioska na festynie wHelenowie w/ Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1911, nr 33. Il. 36. Straacy przebrani za gejsze podczas festynu wHelenowie / Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1911, nr 33. Il. 37. Reklama numeru Mourdiniego / Organ 1911, nr 42. Il. 38. Ulotka reklamujca pokazy Dafne 1 strona / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Akta Policmajstra m. odzi, sygn. nr 848. Il. 39. Ulotka reklamujca pokazy Mikrografu szczeg / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Akta Policmajstra m. odzi, sygn. Nr 848. Il. 40. Ulotka reklamujca pokazy Mikrografu / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Akta Policmajstra m. odzi, sygn. Nr 848. Il. 41. Nowy Rynek wdzie targowy / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych. Il. 42. Reklama kinematografu na Nowym Rynku / Rozwj 10.11.1901. Il. 43. Reklama kinematografu braci Krzemiskich / Kalendarz odzianka na 1903 r. Il. 44. Reklama pokazw kinematografu wpanoptikum przy ul. Spacerowej / Rozwj 6.07.1902. Il. 45. Theodore Junod iEugne Vortheil / wiat 1909, nr 11.
SPIs ILUsTRACJI
305
Il. 46. Wejcie do variete Urania / wiat 1909, nr 11. Il. 47. Plan architektoniczny variet Urania / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. Nr 11918. Il. 48. Bufet wvariet Urania / wiat 1909, nr 11. Il. 49. Weranda wvariet Urania / wiat 1909, nr 11. Il. 50. Reklama numerw akrobatycznych braci Ballot / Organ 1911, nr 31. Il. 51. Widoki variet Urania / Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1909, nr 3. Il. 52. Widownia variet Urania /wiat 1909, nr 11. Il. 53. Trupa performerw zvariet Urania / wiat 1909, nr 11. Il. 54. Publiczno variet Urania / wiat 1909, nr 11. Il. 55. Projekcje lmowe wvariet wHelenowie / Rozwj 23.03.1907. Il. 56. Reklama lmu oprzygodach Nicka Wintera p.t. Tajemniczy profesor wkinematograe Casino / Rozwj 29.11.1913. Il. 57. Reklama lmu Fantmas wkinematograe Odeon / Rozwj 24.01.1914. Il. 58. Reklama lmw zAst Nielsen iMaksem Linderem wkinematograe Odeon / Rozwj 29.11.1913. Il.59. Reklama lmu monopolowego Zigomar II wkinematograe Luna / Rozwj 19.03.1912. Il. 60. Ul. Piotrkowska, nad bram po lewej stronie widoczny szyld Theatre Optique Parisien / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych. Il. 61. Reklama projekcji wTheatre Optique Parisien / Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1907, nr 18. Il. 62. Ul. Zielona, wgbi kinematograf The Bio Express / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych. Il. 63. Teatr Modern wGrand Hotelu / Pocztwka ok.1911 r. Ze zbiorw prywatnych. Il. 64. Plany architektoniczne kinematografu przy ul. Rzgowskiej 2 / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. nr 15203. Il. 65. Mapa kinematografw w1912 roku. Il. 66. Nagwek papieru rmowego kinematografu Luna / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Akta Policmajstra m. odzi, sygn. nr 1368. Il. 67. Klatka schodowa wkinematograe Luna / 1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung 1913.
306
SPIs ILUsTRACJI
Il. 68. Plan sytuacyjny widowni kinematografu Luna / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. nr 16668. Zeitung, 1913. Il. 69. Sala projekcyjna w kinematograe Luna. Widok na ekran / 1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung 1913. Il. 70. Sala projekcyjna w kinematograe Luna. Widok na kabin projekcyjn / 1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung 1913. Il. 71. Poczekalnia w kinematografie Luna / 1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung 1913. Il. 72. Wejcie do kinematografu Luna /1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung 1913. Il. 73. Bufet w kinematograe Luna /1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung 1913. Il. 74. Reklama kinematografu Luna w jubileuszowym wydaniu Lodzer Zeitung / Lodzer Zeitung. 1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung, 1913. Il. 75. Ekran kinematografu Casino / Zoty Rg 1912, nr 43. Il. 76. Widownia kinematografu Casino / Zoty Rg 1912, nr 43. Il. 77. Dyrektor kinematografu Casino / Zoty Rg 1912, nr 43. Il. 78. Filmy lokalne jako nadprogram wThe Bio Express / Rozwj 12.02.1910. Il. 79. Reklama lmu ycie pana Jezusa wkinematograe przy ul. Piotrkowskiej 35 / Rozwj 23.03.1907. Il. 80. Programy numerowe / Rozwj 14.07.1908. Il. 81. Reklama lm dart wkinematograe Odeon / Rozwj 23.11.1910. Il. 82. Reklama lmu Otcha wkinematograe Odeonie / Rozwj 19.12.1910. Il. 83. Program kinematografu Casino / Rozwj 29.02.1912. Il. 84. Program kinematografu Casino / Rozwj 20.08.1912. Il. 85. Program kinematografu Odeon / Rozwj 29.08.1912. Il. 86. Kadry zaktualnoci zotwarcia Wystawy Rzemielniczo-Przemysowej wodzi w1912 roku / Ze zbiorw prywatnych. Il. 87. Kadry zaktualnoci ze wita pracy na Wystawie Rzemielniczo-Przemysowej wodzi w1912 roku / Ze zbiorw prywatnych. Il. 88. Reklama lmu Ostatnie dni Pompei wkinematograe Luna / Rozwj 02.09.1912. Il. 89. Reklama lmu Dziecko Parya wkinematograe Odeon / Rozwj 13.05.1913. Il. 90. Cleopatra wOdeonie iCasinie ogoszenie wjzyku polskim / Rozwj 31.01.1914. Il. 91. Cleopatra wOdeonie iCasinie ogoszenie wjzyku jidysz / Lodzer Tageblat 1914, nr 15.
SPIs ILUsTRACJI
307
Il. 92. Cleopatra wOdeonie iCasinie ogoszenie wjzyku niemieckim / Neue Lodzer Zeitung 27.01.1914. Il. 93. Reklama lmu Quo Vadis wkinematograe Casino / Rozwj 15.04.1913. Il. 94. Ulotka reklamowa Quo Vadis wkinematograe Oaza / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Akta Policmajstra m. odzi, sygn. nr 1368.
[Wakat]
Wykaz skrtw i bibliograa

EEC Abel Richard (red.), Encyclopaedia of Early Cinema, Routledge, Florence 2004. F Krajewska Hanna , ycie lmowe odzi w latach 1896-1939, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, d Warszawa 1992. F-m Krajewska Hanna, ycie lmowe odzi w latach 1896-1939, maszynopis rozprawy doktorskiej, Biblioteka Uniwersytecka w odzi, Rps 3381.
Abel Richard, Cin Goes to Town. French Cinema 1896-1914, University of California Press, Berkeley Los Angeles London 1998. Abel Richard (red.), Encyclopaedia of Early Cinema, Routledge, Florence 2004. Adamczak Marcin, Konstruujc Alfredw Hitchcockw, Kwartalnik Filmowy 2009, nr 67-68. Allen Robert, Gomery Douglas, Film History: Theory and Practice, McGraw-Hill, New York 1985. Altman Rick, Silent Film Sound, Columbia University Press, New York 2004. Arct Micha, Sowniczek wyrazw obcych, Wyd. M. Arcta, Warszawa 1905. Bachman Gregg, Slater Thomas J. (red.), American Silent Film. Discovering Marginalized Voices, Souther Illionois University Press, Carbondale Edwardsville 1997. Banaszkiewicz Wadysaw, Witczak Witold, Historia lmu polskiego, t. 1, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1989 Baranowski Bohdan, Fijaek Jan (red.), d. Dzieje miasta, t. 1, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa d 1980. Barnouw Erik, Documentary: A History of the Non-ction Film, Oxford University Press, New York 1974. Barsam Richard M., Fiction Film. A Critical History, E.P. Dutton & Co., New York 1973. Bazin Andr, Film i rzeczywisto, prze. B. Michaek, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1963. Belyakov Viktor, Russias Last Tsar Nicholas II and Cinema, Historical Journal of Film and Television 1995, nr 4. Benjamin Walter, Cesarska panorama, [w:] Berliskie dziecistwo na przeomie wiekw, prze. B. Baran, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2010. Biskupski ukasz, Produkcja niefabularna i lmy lokalne w Krlestwie Polskim 1907-1914 prba rekonstrukcji, [w:] Dagmara Rode, Marcin Piekowski (red.), Metody dokumentalne w lmie. Wok lmu niekcjonalnego, Wydawnictwo PWSFTViT, d 2012.
310
BIbLIOGRAFIA
Biskupski ukasz, W poprzek i na skos. Uwagi na marginesie ksiki Kulturo-znawstwo. Dyscyplina bez dyscypliny, Teksty Drugie 2010, nr 5. Bordwell David, On the History of Film Style, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1997. Bordwell David, Staiger Janet, Thompson Kristin, The Classical Hollywood Cinema: Film Style and Mode of Production to 1960, Columbia University Press, New York 1985. Bottomore Stephen, Rediscovering Early Non-Fiction Film, Film History 2001, vol. 13, nr 2. Brassilach Robert, Bardche Maurice, Histoire du cinma, Editions Andr Martel, Paris 1948 . Brodowska Helena (red.), Studia i materiay do dziejw odzi i Okrgu dzkiego. Uwaszczenie chopw i mieszczan-rolnikw, Wydawnictwo dzkie, d 1966. Brzozowski Stanisaw, Legenda Modej Polski. Studia o strukturze duszy kulturalnej, t. 1, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1997. Burch Nol, A Primitive Mode of Representation, [w:] Elsaesser Thomas (red.), Early Cinema: Space, Frame, Narrative, British Film Institute Publishing, London 1990. Burch Nol, Life to Those Shadows, University of California Press, Berkeley 1990. Charney Leo, Schwarz Vanessa (red.), Cinema and the Intervention of Modern Life, University of California Press, Berkeley 1995. Comolli J. Louis, Maszyny widzialnego, z ang. prze. A. Piskorz i A. Gwd, [w:] Andrzej Gwd (red.), Widzie, myle, by, Universitas, Krakw 2001. Crafton Donald, 1895-1905: Problemy wczesnego kina, prze. P. Sitarski, [w:] Jan Rek, Elbieta Ostrowska (red.), Kino ma 100 lat. Dekada po dekadzie, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 1998. Crafton Donald, Audiences: Research Issues and Projects, [w:] Richard Abel (red.), Encyclopaedia of Early Cinema, Routledge, Florence 2004. Dbski Andrzej, Historia kina we Wrocawiu w latach 1896-1918, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2009. Dbski Andrzej, Otcha w Warszawie. Przyczynek do opisu przeomu medialnego i diagnozy popularnoci Asty Nielsen na ziemiach polskich przed I wojn wiatow, [w:] Konrad Klejsa (red.), Shamma Schahadat (wsp. red.), Polska i Niemcy: lmowe granice i ssiedztwa, Ocyna Wydawnicza Atut, Wrocaw 2012. Dbski Andrzej, Zybura M. (red.), Wrocaw bdzie miastem lmowym. Z dziejw kina w stolicy Dolnego lska, GAJT, Wrocaw 2008.
BIbLIOGRAFIA
311
Elsaesser Thomas, Nowa Historia Filmu jako archeologia mediw, prze. G. Nagrodkiewicz, Kwartalnik Filmowy 2009, nr 67-68. Elsaesser Thomas, The New Film History, Sight and Sound 1986, nr 4. Elsaesser Thomas (red.), Early Cinema: Space, Frame, Narrative, British Film Institute Publishing, London 1990. Elsaesser Thomas, Wedel Michael, (red.), A Second Life. German Cinemas First Decades, Amsterdam University Press, Amsterdam 1996. Fell John L. (red.), Film Before Grifth, University of California Press, Los Angeles 1993. Fielding Raymond, Hales Tours: Ultrarealism in the Pre-1910 Motion Picture, [w:] John L. Fell (red.), Film Before Grifth, University of California Press, Berkeley 1983. Filiciak Mirosaw, Media, wersja beta, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdask 2013. Filler Witold, Cyrk czyli emocje pradziadkw, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1963. Fischer-Lichte Erika, Estetyka performatywnoci, prze. M. Borowski, M. Sugiera, Ksigarnia Akademicka, Krakw 2008. Fischer-Lichte Erika, Rzeczywisto i kcja, prze. M. Sugiera, M. Borowski, Didaskalia 2005, nr 70. Flatt Oskar, Opis miasta odzi pod wzgldem historycznym, statystycznym i przemysowym, Reprint, Grako, d 2002. Friedberg Anne, Mobilne i wirtualne spojrzenie w nowoczesnoci: aneur/aneuse, przek. zbiorowy, [w:] Tomasz Majewski (red.), Rekonguracje modernizmu. Nowoczesno i kultura popularna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009. Garncarz Joseph, Bylimy na jarmarku. Kino objazdowe na lsku przed pierwsz wojn wiatow, [w:] Andrzej Dbski, Marek Zybura (red.), Wrocaw bdzie miastem lmowym. Z dziejw kina w stolicy Dolnego lska, GAJT, Wrocaw 2008. Garncarz Joseph, The European Fairground Cinema. (Re)dening and (Re)contextualizing the Cinema of Attractions, [w:] A Companion to Early Cinema, red. A. Gaudreault, N. Dulac, S. Hidalgo, Wiley-Blackwell, Chichester 2012. Gaudreault Andr, Teatralno narracyjno i trickowo. Oceniajc kino Georgesa Mlisa, [w:] Magorzata Hendrykowska (red.), W cieniu braci Lumire. Europejscy historycy lmu o pocztkach kina, Wydawnictwo Ars Nova, Pozna 1995.
312
BIbLIOGRAFIA
Gaudreault Andr, The Diversity of Cinematographic Connections in the Intermedial Context of the Turn of the 20th Century, [w:] Visual Delights. Essays on the Popular and Projected Image, in the 19th century, Flicks Books, Trowbridge 2000. Gaudreault Andr, Philippe Marion, A Medium is Always Born Twice, Early Popular Visual Culture 2005, nr 3. Gaudreault Andr, Philippe Marion, The Cinema as a Model for the Genealogy of Media, Convergence 2002, nr 8. Gaudreault Andr, Dulac N., Hidalgo S.(red.), A Companion to Early Cinema Chichester, Wiley -Blackwell 2012. Gierszewska Barbara, Kino i lm we Lwowie do 1939 roku, Wydawnictwo Akademii witokrzyskiej, Kielce 2006. Grainge P., Jancovich M., Monteith S., Film Histories. An Introduction and Reader, University of Toronto Press, Toronto 2007. Grifths Alison, wiatu wiat pokazujemy: wczesne trawelogi jako etnograa na ekranie, prze. . Biskupski, M. Pabi, [w:] Dagmara Rode, Marcin Piekowski (red.), Metody dokumentalne w lmie, Pastwowa Wysza Szkoa Filmowa, Telewizyjna i Teatralna, d 2012. Gunning Tom, An Aesthetic of Astonishment: Early Film and the (In)Credulous Spectator, [w:] Linda Williams (red.), Viewing Positions, Rutgers, New Brunswick 1995. Gunning Tom, Before Documentary: Early Non-Fiction Films and the `View Aesthetic, [w:] D. Hertogs, N. de Klerk (red.), Uncharted Territory: Essays on Early Nonction Film, Nederlands Filmmuseum, Amsterdam 1997. Gwd Andrzej, Kino po kinie. Film w kulturze uczestnictwa, Ocyna Naukowa, Warszawa 2010. Hansen Miriam B., Babel and Babylon: Spectatorship in American Silent Film, Harvard University Press, Cambridge Mass. 1994. Hansen Miriam B., Masowe wytwarzanie dowiadczenia zmysowego. Klasyczne kino hollywoodz kie jako modernizm wernakularny, prze. . Biskupski i in., [w:] Tomasz Majewski (red.), Rekonguracje modernizmu. Nowoczesno i kultura popularna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009. Hendrykowska Magorzata, Film Journeys of the Krzeminski Brothers, 1900-1908, Film History 1994, vol. 6, nr 2. Hendrykowska Magorzata, Peregrynacje braci Krzemiskich. Kartki z historii, Kino 1989, nr 11. Hendrykowska Magorzata, ladami tamtych cieni. Film w kulturze polskiej przeomu stuleci 1895-1914, Ocyna Wydawnicza Book Service, Pozna 1993.
BIbLIOGRAFIA
313
Hendrykowska Magorzata, Hendrykowski M., Film w Poznaniu i Wielkopolsce 1896-1996, Ars Nova, Pozna 1996. Herbert Stephen (red.), A History of Pre-cinema, t. 2, Routledge, London 2000. Hertogs Daan, De Klerk Nico (red.), Uncharted Territory: Essays on Early Nonction Film, Nederlands Filmmuseum, Amsterdam 1997. Hnatyszyn Piotr, Z dziejw lmowego Zabrza, [w:] A. Gwd (red.), Historie celuloidem podszyte. Z dziejw X muzy na Grnym lsku i w Zagbiu Dbrowskim, Rabid, Krakw 2005. Irzykowski Karol, Dziesita muza oraz pomniejsze pisma lmowe, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1982. Jaglarz Weronika, Dziesita muza w Gliwicach pierwsze lata i rozwj, [w:] A. Gwd (red.), Historie celuloidem podszyte. Z dziejw X muzy na Grnym lsku i w Zagbiu Dbrowskim, Rabid, Krakw 2005. Jaglarz Weronika, Widzowie lat pierwszych. Z zagadnie recepcji wczesnego kina na Grnym lsku, [w:] A. Gwd (red.), Filmowcy i kiniarze, Rabid, Krakw 2004. Janczak Julian, Ludno odziprzemysowej, 1820-1914, Acta Universitas Lodzensis. Folia Historica, nr 11, d 1982. Jenkins Henry, A Regular Mine, a Reservoir, a Proving Ground: Reconstructing the Vaudeville Aesthetic, [w:] tego, What Made Pistachio Nuts? Early Sound Comedy and Vaudeville Aesthetic, Columbia University Press, New York 1992. Jenkins Henry, What Made Pistachio Nuts? Early Sound Comedy and Vaudeville Aesthetic, Columbia University Press, New York 1992. Jewsiewicki Wadysaw, Historia lmu polskiego. Wprowadzenie do historii polskiej kinematograi 1894-1939, Pastwowa Wysza Szkoa Teatralna i Filmowa, d 1959. Jewsiewicki Wadysaw, Materiay do dziejw lmu w Polsce, Pastwowy Instytut Sztuki, Warszawa 1952. Jordan Wisawa, W krgu dzkiej secesji, Wydawnictwo Literatura, d 2006. Jung Uli, Local Views: a Blind Spot in the Historiography of Early German Cinema, Historical Journal of Film, Radio and Television 2002, nr 3. Kaganiec Magorzata, Wrd Bytomskich przybytkw X Muzy, [w:] A. Gwd (red.), Filmowcy i kiniarze, Rabid, Krakw 2004. Kalabiski Stanisaw (red.), Polska klasa robotnicza. Studia historyczne, t. VII, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1970.
314
BIbLIOGRAFIA
Karwacka Helena, Glisczyski Artur, Pieniarz fabrycznej odzi, Wydawnictwo dzkie, d 1975. Karwacka Helena, Witold Wandurski, Wydawnictwo dzkie, d 1968. Karwacki Wadysaw Lech, d w czasach rewolucji 1905-1907, Wydawnictwo dzkie, d 1975. Karwacki Wadysaw Lech, Teatr dla robotnikw przed 1914 r. (Przyczynek do dziejw awansu kulturalnego klasy robotniczej), [w:] Stanisaw Kalabiski (red.), Polska klasa robotnicza. Studia historyczne, t. VII, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1970. Karwacki Wadysaw Lech, Zabawy na Bielanach, Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978. Kember Joe, The Functions of Showmanship in Freak Show and Early Film, Early Popular Visual Culture 2007, nr 1(5). Kermabon Jacques (red.), Path, premier empire du cinma, Centre Georges Pompidou, Paris 1994. Kessler Frank, Verhoeff Nina (red.), Networks of Entertainment: Early Film Distribution 1895-1915, John Libbey Publishing, Chesham 2007. Klejsa Konrad (red.), Schahadat Schamma (wsp. red.), Polska i Niemcy: lmowe granice i ssiedztwa, Ocyna Wydawnicza Atut, Wrocaw 2012. Koerber Martin, Filmfabrikant Oskar Messter. Stationen einer Karriere, [w:] Martin Loiperdinger (red.), Oskar Messter. Filmpionier der Kaiserzeit, Stroemfeld/Roter Stern, Frankfurt am Main Basel 1994. Kowalczyski Krzysztof R., d przeomu wiekw XIX/XX, Dom Wydawniczy Ksiy Myn, d 2008. Krajewska Hanna, ycie lmowe odzi w latach 1896-1939, maszynopis rozprawy doktorskiej, Biblioteka Uniwersytecka w odzi, Rps 3381. Krzemiski Antoni, Jak powstao pierwsze kino w Polsce. Jego dalszy rozwj w Polsce jak i w Rosji Carskiej, maszynopis ze zbiorw Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Krzemiski Antoni, Jak powstao pierwsze kino w Polsce. Jego dalszy rozwj w Polsce jak i w Rosji Carskiej, [w:] Grayna M. Grabowska (red.), Sto lat polskiego lmu. Kino okresu wielkiego niemowy, cz. I pocztki, Filmoteka Narodowa, Warszawa 2008. Kuligowska-Korzeniewska Anna, Scena obiecana. Teatr polski w odzi 1844-1918, Wydawnictwo dzkie, d 1995. Lahn Peter, Davidson P., the Frankfurt Film Scene and Afgrunden in Germany, [w:] Thomas Elsaesser, Michael Wedel (red.), A Second Life. German Cinemas First Decades, Amsterdam University Press, Amsterdam 1996.
BIbLIOGRAFIA
315
Leyko Magorzata, Zamknita karta. Teatr ydowski w odzi, Kronika Miasta odzi 2007, nr 1. Leyko Magorzata (red.), dzkie sceny ydowskie. Studia i materiay, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 2000. Loiperdinger Martin, Abgrnde (Przepa) Pocztek dugometraowych lmw fabularnych we Wrocawiu (1910/11), prze. A. Dbski, [w:] Andrzej Dbski, Marek Zybura (red.), Wrocaw bdzie miastem lmowym... Z dziejw kina w stolicy Dolnego lska, GAJT, Wrocaw 2008. Loiperdinger Martin, The Audience Feels Rather at Home...: Peter Marzens Localization of Film Exhibition in Trier, [w:] Frank Kessler, Nanna Verhoeff (red.), Networks of Entertainment: Early Film Distribution 1895-1915, John Libbey Publishing, Chesham 2007. Loiperdinger Martin, Jung Uli (red.), Importing Asta Nielsen: The International Film Star in the Making 1910:1914, John Libbey Publishing, New Barnet 2013. Lorenz Dieter, Das Kaiserpanorama. Ein Unternehmen des August Fuhrmann, Mnchner Stadtmuseum, Mnchen 2010. Lubelski Tadeusz, Sowiska Iwona, Syska Rafa (red.), Kino nieme, Universitas, Krakw 2008. Majewski Tomasz, Dialektyczne feerie. Nowoczesno i kultura popularna, Ofcyna, d 2011. Majewski Tomasz, Historia kina po liftingu, Kultura Wspczesna 2010, nr 2. Majewski Tomasz, Modernizmy i ich losy, [w:] tego (red.), Rekonguracje modernizmu. Nowoczesno i kultura popularna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009. Majewski Tomasz, Wstp, [w:] Janusz Dunin, W Bi-Ba-Bo i gdzie indziej, Ofcyna, d 2010. Majewski Tomasz (red.), Rekonguracje modernizmu. Nowoczesno i kultura popularna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009. Maltby Richard, Danil Biltereyst, Philippe Meers, Explorations in New Cinema History: Approaches and Case Studies, Wiley-Blackwell, Malden, Mass. 2011. Manovich Lev, Poetyka powikszonej przestrzeni, prze. A. Nacher, [w:] Ewa Rewers (red.), Miasto w sztuce sztuka miasta, Universitas, Krakw 2010. Marzec Wiktor, Zysiak Agata, Miasto, morderstwo, maszyna. Osobliwe przypadki wczesnonowoczesnej odzi, [w:] Tomasz Majewski (red.), Rekonguracje modernizmu. Nowoczesno i kultura popularna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009. Meussy Jean-Jacques, Paris-Palaces ou le lemps des cinmas (1894-1918), Centre National de la Recherche Scientique, Paris 1995. Michalewicz Kazimierz St., Polskie rodowody lmu. Narodziny masowego zjawiska, Polska Agencja Ekologiczna, Warszawa 1998.
316
BIbLIOGRAFIA
Miosz Czesaw, Traktat poetycki, [w:] tego, Wiersze, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1987, t. II. Missalowa Gryzelda, Studia nad powstaniem dzkiego okrgu przemysowego 1815-1870, Wydawnictwo dzkie, d, t. 13 19641975. Miszewski Stanisaw, Ilustrowany Przewodnik po odzi i okolicach, Gebethner i Wolff, Warszawa Lublin d 1912. Musser Charles, Before the Nickleodeon: Edwin S. Porter and the Edison Manufacturing Company, University of California Press, Berkeley 1991. Musser Charles, Historiographic Method and the Study of Early Cinema, Cinema Journal 2004, vol. 44, nr 1. Musser Charles, Pre-Classical American Cinema: Its Changing Modes of Film Production, [w:] Richard Abel (red.), Silent Film, Athlone, London 1996. Mller Corinna, Frhe deutsche Kinematographie. Formale, wirtschaftliche und kulturelle Entwicklungen, J.B. Metzler Verlag, Stuttgart Weimar 1994. Niver Kemp R. (red.), Motion Pictures from the Library of Congress Paper Print Collection, 18941912, University of California Press, Berkeley 1967. Nietyksza Maria, Rozwj miasti aglomeracji miejsko-przemysowych w Krlestwie Polskim, 1865-1914, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985. MichaPabi-Orzeszyna,Dawno temu przed Nanookiem. Czy wczesne kino niekcjonalne to przeszopodrzdna historiograi lmowej, [w:] Metody dokumentalne w lmie. Wok lmu niekcjonalnego, Wydawnictwo Pastwowej WyszejSzkoyFilmowej Telewizyjnej i Teatralnej, d 2012. Piestrzeniewicz Marta, Rozrywka odzianna przeomie XIX i XX wieku, Wydawnictwo Ibidem, d 2010. Pobocki Kacper, The Cunning of Class. Urbanization of Inequality in Post-War Poland, Budapest 2010, niepublikowana rozprawa doktorska. Pomerance Murray (red.), Cinema and Modernity, Rutgers University Press, Fredericksburg 2006. Popple Simon, Kember Joe, Early Cinema. From the Factory Gate to Dream Factory, Walliower Press, London 2004. Popple Simon, Toulmin Vanessa (red.), Visual Delights. Essays on the Popular and Projected Imagein the 19 Century, (Trowbridge, Wilts) Flicks Books, 2000. Prykowska-Michalak Karolina, Teatr niemiecki w odzi. Sceny wykonawcy repertuar, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 2005.
BIbLIOGRAFIA
317
Punt M.J., Early Cinema and the Technological Imaginary, University of Amsterdam, London 2000. Pu Wiesaw, Dzieje odzi przemysowej, Muzeum Historii Miasta odzi, d 1987. Pu Wiesaw, Pytlas Stefan, Dzieje dzkich Zakadw Przemysu Bawenianego im. Obrocw Pokoju (dawnych Zjednoczonych Zakadw K. Scheiblera i L. Grohmana), Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa d 1979. Pytlas Stefan, dzka buruazja przemysowa w latach 1864-1914, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 1994. Rabinovitz Lauryn, Electric Dreamland: Amusement Parks, Movies, and American Modernity, Columbia University, New York 2012. Rabinovitz Lauryn, For the Love of Pleasure: Women, Movies and Culture in Turn-of-Century Chicago, Rutgers University Press, Fredericksburg 1998. Radziszewska Krystyna, Woniak Krzysztof (red.), Pod jednym dachem. Niemcy oraz ich polscy i ydowscy ssiedzi w odzi w XIX i XX wieku, Literatura, d 2000. Reymont Wadysaw St., Ziemia Obiecana, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1956, t. I. Rittaud-Hutinet Jacques, Le cinma des origines: Les frres Lumire et leurs oprateurs, Champ Vallon, Seyssel 1985. Rode Dagmara, Piekowski Marcin (red.), Metody dokumentalne w lmie. Wok lmu niekcjonalnego, Wydawnictwo Pastwowej WyszejSzkoyFilmowej Telewizyjnej i Teatralnej, d 2012. Rossell Deac, A Slippery Job: Travelling Exhibitors in Early Cinema, [w:] Simon Popple, Vanessa Toulmin (red.), Visual Delights. Essays on the Popular and Projected Imagein the 19 Century, (Trowbridge, Wilts) Flicks Books, 2000. Roth Joseph, Hotel Savoy, Cyklop, d 2002. Rotha Paul, Documentary Film, Faber and Faber, London 1936. Rynkowska Anna, Ulica Piotrkowska, Wydawnictwo dzkie, d 1970. Sadoul Georges, Histoire generale du cinema, t. 1-6, Denoel, Paris 19731975. Salt Barry, Film Form 1900-1906, [w:] Thomas Elsaesser (red.), Early Cinema: Space, Frame, Narrative, British Film Institute Publishing, London 1990. Salt Barry, Styl i technologia lmu: historia i analiza, t. 13, prze. A. Helman, Pastwowa Wysza Szkoa Telewizyjna, Teatralna i Filmowa, d 2003. Samu Pawe (red.), Polacy, Niemcy i ydzi w odzi w XIX-XX w.: ssiedzi dalecy i bliscy, Wydawnictwo Ibidem, d 1997.
318
BIbLIOGRAFIA
Saryusz-Wolska Magdalena, Spotkania czasu z miejscem. Studia o pamici i miastach, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011. Schwartz Vanessa R., Spectacular Realities: Early Mass Culture in Fin-de-Siecle Paris, University of California Press, Berkeley 1999. Sempoliski Ludwik, Wielcy artyci maych scen, Czytelnik, Warszawa 1968. Seydl Renate, Hagedorff Allan (red.), Asta Nielsen: Ihr Leben in Fotodokumenten, Slebstzeugnissen and zeitgenssischen Betrachtungen, Henschel, Berlin 1918. Singer Ben, Manhattan Nickelodeons: New Data on Audiences and Exhibitors, [w:] Lee Grieveson, Peter Krmer (red.), The Silent Cinema Reader, Routledge, London 2004. Singer Ben, Melodrama and Modernity. Early Sensational Cinema and Its Contexts, Columbia University Press, New York 2001. Skarbek-Malczewski Jan, Byem tam z kamer, Czytelnik, Warszawa 1962. Snyder Robert W., Artyci wodewilu i ich wiat, prze. P. Kruczkowska, J. Stpie, M. Wjcik, [w:] Tomasz Majewski (red.), Rekonguracje modernizmu. Nowoczesno i kultura popularna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009. Sowa Jan, Fantomowe ciao krla. Peryferyjne zmagania z nowoczesn form, Universitas, Krakw 2012. Storey John, Studia kulturowe i badania kultury popularnej. Teorie i metody, prze. J. Baraski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2003. Strauven Wanda (red.), Cinema of Attractions Reloaded, Amsterdam University Press, Amsterdam 2007. Strinati Dominic, Wprowadzenie do kultury popularnej, prze. W.J. Burszta, Zysk i S-ka, Pozna 1998. miechowski Kamil, Z perspektywy stolicy. Obraz odzi w warszawskich tygodnikach spoeczno-kulturalnych (1881-1905), Wydawnictwo Ibidem, d 2012. Thissen Judith, Moyshe Goes to The Movies: Jewish Immigrants, Popular Entertainment, and Ethnic Identity in New York City (1880-1914) PhD dissertation, Utrecht University, 2001 Thompson John B., Media i nowoczesno. Spoeczna teoria mediw, prze. I. Mielnik, Astrum, Wrocaw 2006. Toeplitz Jerzy, przedmowa, Historia lmu polskiego, t. 1, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe (wyd. 2), Warszawa 2007.
BIbLIOGRAFIA
319
Toulmin Vanessa, Curios Things in Curios Places: Temporary Exhibition Venues in the Victorian and Edwardian Entertainment Environment, Early Visual Popular Culture 2006, vol. 4, nr 2. Toulmin Vanessa, Patrick Russel, Simon Popple (red.), The Lost World of Mitchell and Kenyon, British Film Institute Publishing, London 2004. Tsivian Yuri (Jurij Cywjan), Early Cinema in Russia and its Cultural Reception, University of Chicago Press, Chicago 1998. Tuwim Julian, 1936-1911=XXV. Nauka szkolna i zainteresowania pozaszkolne, Wiadomoci Literackie 1.03.1936, nr 9. Tuwim Julian, Kwiaty polskie, Wydawnictwo Literatura, d 1995. Tytu roboczy: archiwum, Katalog Muzeum Sztuki w odzi, d 2010. Urbaczyk Andrzej, Kinematograf na scenie: Pierwsze pokazy lmowe w Krakowie XI-XII 1896, Krakowski Dom Kultury, Centrum Sztuki Filmowej, Krakw 1986. Urbaczyk Andrzej, Edison C.: pierwsze kino Krakowa, 1906-1912, Krakowski Dom Kultury, Centrum Sztuki Filmowej, Krakw 1985. Uricchio William, Historicizing Media in Transition, [w:] David Thorburn, Henry Jenkins, Brad Seawell (red.), Rethinking Media Change: the Aesthetics of Transition, MIT Press, Cambridge Mass. 2003. Walczak Bartosz M., Zespoy fabryczno-mieszkalne: midzy tradycj a nowoczesnoci, [w:] Sztuka w odzi (3) Sztuka obok awangardy, Stowarzyszenie Historykw Sztuki w odzi, d 2005. Walczak Wojciech, Julius E. Vortheil, Biuletyn Informacyjny Konserwatorw Dzie Sztuki 1995, nr 2(21). Wallerstein Immanuel, Analiza systemw-wiatw, prze.K. GawlicziM. Starnawski,Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2007. Walton John K., Nowe spojrzenie na wczesn histori brytyjskiego kina archiwum Mitchella i Kenyona, prze. G. Nagrodkiewicz, Kwartalnik Filmowy 2005 nr 52. Wieczorkiewicz Anna, Kobieta-mapa, kobieta-niedwied. Historia spojrzenia na Juli Pastran, Konteksty 2007, nr 1. Witkowski Micha, Medium stereoskopu i dowiadczenie natury w kulturze modernizmu, [w:] Tomasz Majewski (red.), Rekonguracje modernizmu. Nowoczesno i kultura popularna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009. Wyszyski Zbigniew, Filmowy Krakw 1896-1971, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1975.
320
BIbLIOGRAFIA
Zielinski Siegfried, Archeologia mediw. O gbokim czasie technicznym, prze. K. Krzemie, Ocyna Naukowa, Warszawa 2010. Zielinski Siegfried, Audiovisionen: Kino und Fernsehen als Zwischenspiele, Rowohlts Enzyklopdie, Reinbek 1989, wyd. ang.: Audiovisions: Cinema and Television as Entractes in History, prze. G. Cunstance, Amsterdam University Press, Amsterdam 1999. Zorkaa Nea, Le temps des frres Path Moscou, [w:] Jacques Kermabon (red.), Path, premier empire du cinma, Centre Georges Pompidou, Paris 1994.
[Wakat]
[Wakat]
FOT. TOMASZ STACZAK
ukasz Biskupski
Miasto Atrakcji opisuje przemiany rodzimej kultury popularnej na przeomie XIX i XX wieku i proces wyksztacania si kina jako dominujcej formy w uniwersum rozrywek odzi, najwikszego orodka przemysowego na terenie polskich prowincji Cesarstwa Rosyjskiego. Autor rekonstruuje system rozrywkowy miasta, ledzc podwjne narodziny kina. Pocztkowo kinematograf pojawi si w latach 90. XIX wieku jako nowa technologia zaadaptowana przez dziewitnastowieczn kultur atrakcji reprezentowan przez salony osobliwoci czy teatry variet. Dopiero okoo 1907 roku kino wyonio si jako osobny segment brany rozrywkowej, posiadajcy wasne miejsca prezentacji i wasn publiczno przyzwyczajon do regularnych powrotw do kin w ramach praktyki, ktr, za wczesn pras, mona nazwa kinomani. Kinematografy, jedne z najwaniejszych miejskich przestrzeni konsumpcji, regularnie dostarczay najbardziej atrakcyjnych i stosunkowo przystpnych nansowo produktw kulturalnych, ktre jednoczenie stanowiy atrybut nowoczesnoci. Kinomania jako praktyka kulturalna umoliwiaa udzia w wyobraonym stylu ycia mieszkacw zachodnich metropolii, a lmy dostarczay wiedzy, jak by nowoczesnym. Kulturowa historia kina (Nowa Historia Kina) Urban history, local history Historia kultury popularnej Kino atrakcji, kultura atrakcji Nowoczesno, modernizm, modernizacja Archeologia mediw www.miasto-atrakcji.edu.pl
kulturoznawca i lmoznawca, doktorant Instytutu Kulturoznawstwa Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej w Warszawie. Zajmuje si dawn i wspczesn kultur wizualn. Wiceprzewodniczcy dzkiego Stowarzyszenia Inicjatyw Miejskich Topograe.
Prol naukowy: http://swps.academia.edu/LukaszBiskupski
ISBN 978-83-63631-42-0
cena 49 z

Miasto Atrakcji 11013

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Miasto Atrakcji 11013

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Narodziny kultury masowej na przeomie XIX i XX wieku

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Ksik t powicam pamici Stefana Biskupskiego, mojego ojca

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Narodowe Centrum Kultury ul. Pocka 13, 01-231 Warszawa www.nck.pl

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

8 13 51 75 137 197 289 303 309

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

ZAWIzANIE AKCJI | WSTP

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

WSTP | ZAWIzANIE AKCJI

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

ZAWIzANIE AKCJI | WSTP

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

WSTP | ZAWIzANIE AKCJI

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

ZAWIzANIE AKCJI | WSTP

a. Rewizja historii kultury polskiej

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

WSTP | ZAWIzANIE AKCJI

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

ZAWIzANIE AKCJI | WSTP

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

WSTP | ZAWIzANIE AKCJI

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

ZAWIzANIE AKCJI | WSTP

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

WSTP | ZAWIzANIE AKCJI

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

ZAWIzANIE AKCJI | WSTP

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

WSTP | ZAWIzANIE AKCJI

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

ZAWIzANIE AKCJI | WSTP

b. Rewizja historii kina

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

WSTP | ZAWIzANIE AKCJI

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

ZAWIzANIE AKCJI (WSTP) | 1

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

1 | ZAWIzANIE AKCJI (WSTP)

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

ZAWIzANIE AKCJI (WSTP) | 1

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

WSTP | ZAWIzANIE AKCJI

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

ZAWIzANIE AKCJI | WSTP

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

WSTP | ZAWIzANIE AKCJI

Polskie badania wczesnego kina

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

ZAWIzANIE AKCJI | WSTP