RUCH PRAWNICZY, EKONOMICZNY I SOCJOLOGICZNY ROK LXXI - zeszyt 4 - 2009_______________

ANNA TOBOLSKA

GWNE KIERUNKI WSPCZESNYCH PROCESW GOSPODARCZYCH: GLOBALIZACJA I REGIONALIZACJA

I. WPROWADZENIE Analiza kierunkw i wielkoci strumieni midzynarodowych przepyww handlowych oraz bezporednich inwestycji zagranicznych wskazuje na ich intensyfikacj w stosunkowo nielicznych regionach wiata. Takie szczeglnie silne wspzalenoci gospodarcze w postaci przepyww midzynarodowych, m.in. dbr, usug i kapitau, obserwuje si w ostatnich dekadach midzy pastwami czonkowskimi wielu regionalnych ugrupowa gospodarczych1. Pozwala to na postawienie tezy, e obok globalizacji gwnym kierunkiem wspczesnych procesw gospodarczych na wiecie jest regionalizacja, rozu miana jako wzrost znaczenia powiza wewntrznych midzy czonkami wielu ugrupowa gospodarczych o charakterze regionalnym. W literaturze dotyczcej midzynarodowych stosunkw gospodarczych podkrela si przy tym, e globalizacja i regionalizacja s to procesy jednoczenie zarwno konkurencyjne wobec siebie, jak i komplementarne2, ale take regionalizm ujmuje si jako swoist przeciwwag wobec potnych si globalizacji, jako rozwizanie porednie midzy systemem globalnym a jego podstawowymi jednostkami3. Z kolei na przewag procesw regionalizacji zwraca uwag A. L. Friedberg, ktry przekonuje, e wbrew nowej retoryce, dominujca tendencja w polityce wiatowej dzi jest ku regionalizacji raczej ni ku globalizacji, ku fragmentaryzacji raczej ni ku unifikacji, a Peter Drucker uznaje, i wymagania gospodarki wiedzy (knowledge economy) czyni regionalizm zarwno nieuniknionym jak nieodwracalnym 4. Pomimo wyranych tendencji

1 A. B. Kisiel-owczyc, Procesy midzynarodowej integracji gospodarczej i ich znaczenie dla wspczesnej gospodarki wiatowej, w: E. Oziewicz (red.), Przemiany we wspczesnej gospodarce wiatowej, PWE, Warszawa 2006, s. 222-235; M. Kutschker, S. Schmid, Internationales Management, R. Oldenburg Verlag Mnchen, Wien 2005; B. Mucha-Leszko, Rozwj powiza gospodarce wiatowej etapy globalizacji i regionalizacji procesw gospodarczych, w: idem (red.), Wspczesna gospodarka wiatowa. Gwne centra gospodarcze, Wydawnictwo Uniwersytetu M. Skodowskiej-Curie, Lublin 2005; J. B. Zieliska, Rola Unii Europejskiej w midzynarodowej integracji gospodarczej, w: W. i D. Giziccy (red.), Polska i wiat wobec wyzwa wspczesnoci, Wydawnictwo A. Marszaek, Toru 2008, s. 171-183. 2 A. B. Kisiel-owczyc, op. cit. 3 E. Cziomer, L. W. Zyblikiewicz, Zarys wspczesnych stosunkw midzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Krakw 2000. 4 Ibidem.

146

Anna Tobolska

regionalizacyjnych w gospodarce wiatowej bardziej zauwaalnym procesem ostatnich dwch dekad, szeroko omawianym w literaturze naukowej i uwzgldnianym w strategiach podmiotw gospodarczych jest globalizacja. W kontekcie tych rozwaa istotnym zagadnieniem staje si rozpoznanie relacji midzy jednoczesn globalizacj a regionalizacj, a take kwantytatywna ocena przebiegu tych komplementarnych procesw. W opracowaniu podjto prb pomiaru intensywnoci powiza gospodarczych midzy gospodarkami krajowymi w oparciu o przepywy handlu midzynarodowego i bezporednich inwestycji zagranicznych ze szczeglnym uwzgldnieniem regionalnej dynamiki tych powiza w ramach ugrupowa gospodarczych, dla ujawnienia ich charakteru: globalnego bd regionalnego.

II. GLOBALIZACJA JAKO NAJBARDZIEJ ZAAWANSOWANA FORMA INTERNACJONALIZACJI DZIAALNOCI GOSPODARCZEJ Globalizacja to termin interdyscyplinarny powszechnie uywany w rnych dziedzinach nauki: ekonomii, socjologii, naukach politycznych, kulturoznawczych, a take w geografii spoeczno-ekonomicznej - uoglniajc mona chyba stwierdzi, e ilo konceptualizacji globalizacji jest zbliona do iloci dyscyplin w szeroko rozumianych naukach spoecznych. Termin ten najczciej stosowany jest jednak do opisania m.in. takich zjawisk, jak ujednolicanie si kultur, produktw i produkcji, intensyfikacja powiza ekonomicznych, politycznych i kulturowych ponad granicami geograficznymi (przenikalno granic), co przejawia si wzrostem wspdziaania i wspzalenoci gos podarek poszczeglnych krajw, spoeczestw i podmiotw gospodarczych. Charakteryzujc pojcie globalizacji z punktu widzenia rnych dyscyplin naukowych, warto na pocztek zwrci uwag na sformuowanie brytyjskiego socjologa Anthonyego Giddensa, ktry definiuje globalizacj jako zintensy fikowanie oglnowiatowych (caoziemskich) zwizkw socjalnych, w wyniku ktrych odlege miejsca s ze sob wzajemnie powizane, w takim sensie, e zdarzenia w jednym z nich nosz pitno zdarze zachodzcych w innym odlegym miejscu 5. Z kolei w perspektywie filozoficznej ciekawe wydaje si podejcie do globalizacji prezentowane przez Petera Sloterdijka6, ktry identyfikuje to zjawisko w kontekcie zdarze majcych swj pocztek w Sewilii w 1522 r. Wedug tego niemieckiego filozofa, wanie wtedy, gdy podrnicy powrcili do swoich miast po opyniciu po raz pierwszy globu, nastpia zmiana domu, ziemi ojczystej (Heimatort) na miejsce lokalizacji (Standort). Tak pojmowanymi miejscami - lokalizacjami byy wwczas porty, a wic miejsca przepywu kapitau. Peter Sloterdijk nakreli w swoich rozwaaniach podstawow figur kinetyczn epoki globalizacji, ktr identyfikuje z tras obiegu kapitau dookoa Ziemi. Podczas tego obiegu nastpuje metamorfoza towarw z formy pienidza w towary i z powrotem w pienidze o zwielo krotnionej wartoci. Wedug Sloterdijka, to wanie ta duga droga dookoa
5 M. Kutschker, S. Schmid, op. cit., s. 155. 6 Ibidem, s. 156.

G wne kierunki w spczesnych procesw gospodarczych

147

globu, ta metafizyczna wrcz wdrwka towarw i kapitau, ktry wraca do portw wyjciowych zwielokrotniony, stanowi istot globalizacji. Wzorcowym przykadem cytowanym przez tego autora jest handel korzenny we wczesnym okresie nowoytnoci, ktry w istocie polega na metamorfozie kapitau w towar np. na Molukach, gdzie ronie pieprz, a w drodze powrotnej na kolejnej metamorfozie nabytych przypraw w kapita, i to powikszony o korzyci z ich sprzeday. Obok uj socjologicznych i filozoficznych proces globalizacji w perspektywie ekonomicznej uznawany jest za najwysz form umidzynarodowienia dziaalnoci gospodarczej i oznacza wzrost znaczenia i wzbogacenie form midzynarodowego zarzdzania rynkami i organizacjami oraz caociowe ich traktowanie. Globalizacja jako proces wieloaspektowy stanowi wane pole badawcze geografii spoeczno-ekonomicznej. Geografowie charakteryzujc procesy glo balizacji najczciej opieraj si na ustaleniach P. Dickena, zawartych w takich opracowaniach, jak Global Shift. The Internalisation o f Economic Activity7oraz Global Shift. Transforming the World Economy 8. Wedug cytowanego autora, globalizacja jest wysz jakociowo, bardziej zoon form internacjonalizacji, oznacza nie tylko intensyfikacj powiza midzy pastwami, ale take cechuje j geograficzne rozszerzenie dziaalnoci i wyrana integracja funkcjonalna gwnych podmiotw globalizacji, tj. przedsibiorstw rozproszonych organiza cyjnie w skali midzynarodowej9. Warto zwrci uwag, e bardzo czsto globalizacja jest utosamiana z internacjonalizacj. W teorii stosunkw midzynarodowych internacjonali zacja obejmuje takie zjawiska i procesy midzynarodowe, ktre wykraczaj poza granice pastw i ich stosunki bilateralne 10. Procesy internacjonalizacji analizuje si w ukadzie pastw podzielonych granicami terytorialnymi oraz przestrzeni czasow, ktr naley pokona przemieszczajc si z jednego do drugiego. Globalizacja z kolei t sam map wiata ujmuje jako sie powiza transgranicznych 1 1 - nastpuje wic zmiana wymiaru geograficz nego poprzez wzrost intensywnoci powiza i wspzalenoci. A zatem globalizacja traktowana moe by jako specyficzna cz skadowa inter nacjonalizacji, jako jej szczeglne nasilenie, lub jako najbardziej zaawansowany (najwyszy) etap procesu umidzynarodowienia dziaalnoci gospodarczej12. Szczeglnie istotn cech tego procesu jest wedug cytowanego autora scalenie si, zintegrowanie, prowadzonej przez poszczeglne podmioty w skali midzynarodowej dziaalnoci gospodarczej. Relacje midzy internacjonalizacj
7 Guilford Press, New York-London 1992. 8 Paul Chpman Pubi. Ltd, London 1998. 9 A. orska, Ku globalizacji. Przemiany w korporacjach transnarodowych i gospodarce wiatowej, PWN, Warszawa 1998, s. 19. 1 0 J. Kukuka, Prawa rozwoju i zmiennoci stosunkw midzynarodowych w wietle procesw globalizacji, w: M. Pietra (red.), Oblicza procesw globalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu M. Curie-Skodowskiej, Lublin 2002, s. 18. 1 1 A. Moraczewska, Korporacje transnarodowe w procesach globalizacji, w: Oblicza procesw globalizacji, M. Pietra (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu M. Curie-Skodowskiej, Lublin 2002, s. 88. 1 2 A. Maka, Wspczesna gospodarka wiatowa, je j istota i struktura, w: E. Oziewicz (red.), op. cit.

148
Rysunek 1

Anna Tobolska

Skadowe procesu internacjonalizacji i globalizacji gospodarki

HANDEL ZAGRANICZNY

BEZPOREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE

MIGRACJE

rdo: opracowanie wasne.

a globalizacj przedstawiono na rys. 1, jednoczenie uwzgldniajc czci skadowe tych procesw, dziki ktrym mona je w sposb kwantytatywny identyfikowa. Internacjonalizacja ma dugie tradycje zwizane przede wszystkim z dziaalnoci handlow (handel staroytnego Dalekiego Wschodu szlakami jedwabnym, zotym, nastpnie od okresu wielkich odkry geograficznych intensyfikacja handlu zamorskiego, take w epoce kolonializmu), napywem bezporednich inwestycji zagranicznych, a take przemieszczaniem si ludzi wraz z ich zasobami rzeczowymi i kulturowymi, w szczeglnoci z falami migracji pracownikw. Globalizacja z kolei w opozycji do internacjonalizacji moe zosta uznana za fenomen wspczesnoci (cho niektrzy badacze nadaj globalizacji odleg historyczn metryk1 3), z takimi cechami charakterystycz nymi jak konwergencja i kompresja czasoprzestrzeni (czyli kurczenie si czasoprzestrzeni w wyniku skracania odlegoci czasowych midzy miejscami1 4 , a wic jako proces, w ktrym ksztatuje si nowy obraz relacji w przestrzeni geograficznej 15. III. REGIONALNY CHARAKTER MIDZYNARODOWEJ INTEGRACJI GOSPODARCZEJ Od koca lat 80. XX w. w gospodarce wiatowej obserwuje si szczeglne nasilenie procesw midzynarodowej integracji gospodarczej, prowadzcych do powstania rnych ugrupowa wielu odrbnych pastw. W literaturze dotyczcej midzynarodowych stosunkw gospodarczych przyjmuje si, e
13 W. Misiak, Globalizacja wicej ni podrcznik, Difin, Warszawa 2007, s. 33. 14 R. Matykowski, A. Tobolska, Globalizacja jako przedmiot bada i nauczania w geografii spoeczno-ekonomicznej, Dokumentacja Geograficzna nr 33, PAN IGiPZ, Warszawa 2006. 15 M. Czerny, Globalizacja a rozwj. Wybrane zagadnienia geografii spoeczno-gospodarczej wiata, PWN, Warszawa 2005, s. 15.

Gw ne kierunki w spczesnych procesw gospodarczych

149

istot midzynarodowej integracji gospodarczej jest wewntrzne i wzajemne dostosowywanie si struktur gospodarczych poszczeglnych krajw, tworzenie si midzy nimi trwaych powiza gospodarczych, w wyniku czego powstaje nowa struktura i w miar jednolity nowy organizm gospodarczy, ktry wyrnia si w midzynarodowym otoczeniu gospodarczym i zajmuje w midzyna rodowych stosunkach gospodarczych nowe miejsce 1 6 . Celem tak powstaych ugrupowa jest osignicie korzyci wynikajcej ze wzajemnej wsppracy, jak np. rozszerzenie rynkw zbytu, dostp do obcych kapitaw i technologii, rozwj specjalizacji i kooperacji. Regionalny charakter takich ugrupowa przejawia si przynalenoci jego czonkw do tego samego regionu geograficznego (rozumianego zazwyczaj jako kontynent lub jego cz) oraz wystpowaniem relacji ssiedztwa midzy nimi. Z perspektywy metodologii geografii ekono micznej takie regionalne ugrupowania gospodarcze, integrujce pastwa na paszczynie gospodarczej, mona utosamia z regionami w ujciu koncepcji przedmiotowej, wg ktrej [...] region ujmuje si jako realny obiekt spoeczny lub skadnik rzeczywistoci spoecznej w postaci pewnej caoci wyodrbnionej przestrzennie [...] 17. Takie okrelenie nie jest jedyn koncepcj regionu, ale wydaje si, e st^unkowo dobrze oddaje istot regionalnych ugrupowa wielu pastw, dcych do zacienienia wizi gospodarczych i ich instytucjonalizacji. Wanie jedno ze stanowisk reprezentujcych koncepcj przedmiotow regionu, sformuowane przez Passiego1 8 , przedstawia region jako jednostk terytorialn uksztatowan instytucjonalnie w toku rozwoju spoecznego. Z kolei instytu cjonalizacj regionu cytowany autor okrela jako [...] proces spoeczno-przestrzenny w czasie, z ktrego wyania si pewna jednostka terytorialna jako cz struktury przestrzennej spoeczestwa i zostaje ustalona i okrelona w rnych sferach dziaa i wiadomoci spoecznej. Takie instytucjonalne ksztatowanie regionu zwizane ze zmianami w czasie mona porwna z procesem regionalizacji w ujciu dynamicznym. Sam termin regionalizacja wrd geografw spoeczno-ekonomicznych rozumiany jest co najmniej dwojako1 9 : (1) jako dziaanie w celu dokonania pewnych podziaw (ujecie dynamiczne), przy czym gwny akcent kadzie si na metody delimitacji, lub (2) jako okrelenie istniejcego w rzeczywistoci zrnicowania przestrzennego, przy czym gwn uwag koncentruje si na okreleniu zrnicowania (istniejcej realnie) przestrzeni geograficznej. Opierajc si na tych ustaleniach, proces integracji gospodarczej mona identyfikowa z regionalizacj w ujciu dynamicznym, tj. jako proces spajania rnych gospodarek narodowych lub ich czci. Z drugiej strony integracja gospodarcza moe by rozumiana jako pewien istniejcy stan zaawansowania tego procesu integracji - re gionalizacji, a wic jako ugrupowanie gospodarcze powstae w wyniku tego
16 A. Maka, Midzynarodowa integracja gospodarcza podstawowe problemy teoretyczne, w: E. Oziewicz (red.), Procesy integracyjne we wspczesnej gospodarce wiatowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 10. 17 Z. Chojnicki, Region w ujciugeograficzno-systemowym, w: T. Czy (red.), Podstawy regionalizacji geograficznej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Pozna 1996, s. 7-46. 18 Op. cit., s. 10-11. 19 Z. Zioo, Dyskusja, w: Regionalizacja w Polsce w wietle dowiadcze zachodnioeuropejskich, Biuletyn PAN KPZK, z. 160, Warszawa 1992.

150

A nna Tobolska

procesu, ktry z kolei moemy identyfikowa z regionem w ujciu koncepcji przedmiotowej. Ugrupowania gospodarcze mog mie charakter formalny - zinstytucjo nalizowany, a wic wystpowa w postaci midzynarodowych organizacji, posiadajcej wasne struktury organizacyjne, organy, statuty, regulacje, porozumienia. E. Cziomer, L. W. Zyblikiewicz definiuj organizacj midzy narodow jako celowe zrzeszenie uczestnikw stosunkw midzynarodowych, powstae w wyniku zawartego midzy nimi porozumienia oraz wyposaone w stae organy 20. Ale ugrupowania integracyjne mog mie rwnie charakter nieformalny, polegajcy tylko na powizaniach ekonomicznych midzy ich wewntrznymi podmiotami gospodarczymi. Ze wzgldu na stopie zaawanso wania wsppracy i scalenia gospodarek poszczeglnych czonkw ugrupowa istnieje szereg form kooperacji i integracji midzynarodowej, wrd ktrych najczciej wyrnia si nastpujce2 1 a) formy kooperacji: - umowy kooperacyjne dotyczce konkretnych projektw czy rozwizania konkretnych problemw (np. midzy Francj a Wielk Brytani przy budowie tunelu); - ukady preferencyjne: to specjalne uregulowania, np. zwolnienia celne przy imporcie okrelonych dbr; - umowy stowarzyszeniowe: wstpny krok do integracji, np. umowy midzy Mercosurem a Chile i Boliwi. b) formy integracji: - strefy wolnego handlu: zakadaj one zniesienie ce we wzajemnych obrotach handlowych; - unia celna: pastwa prowadz wspln polityk wobec krajw trzecich; - wsplny rynek: jednolite warunki gospodarcze w krajach czonkowskich oraz wsplny rynek pracy, czy uwolnione przepywy kapitaowe; - unia gospodarcza: wsplne systemy gospodarcze, np. polityka antyinflacyjna, zwalczanie bezrobocia, wsplna waluta; - unia polityczna: jednolite systemy prawne i legislacyjne (np. Stany Zjednoczone Ameryki). W tabeli 1 przedstawiono przegld najwaniejszych regionalnych ugrupo wa gospodarczych funkcjonujcych na pocztku pierwszej dekady XXI w., uwzgldniajc ich status, stopie integracji, rok powstania, a take udzia w globalnych obrotach handlu midzynarodowego wedug wartoci ich eksportu oraz udzia w cakowitej liczbie ludnoci wiata, pokazujcy potencjaln wiel ko ich rynku wewntrznego. Warto zwrci uwag, e wikszo z tych ugrupowa funkcjonuje w najprostszej formie integracyjnej, tj. jako strefy wolnego handlu. Najwyszy stopie integracji reprezentuje Unia Europejska, funkcjonujca w formie unii gospodarczej, cho i tak ma jeszcze wiele zada do penej integracji tego typu.

20 E Cziomer, L. W. Zyblikiewicz, op. cit., s. 66. 21 E. Janto-Drozdowska, Regionalna integracja gospodarcza , PWN, Warszawa 1998, s. 11; Kisiel-owczyc, op. cit.; M. Kutschker, S. Schmid, op. cit.; A. Maka, op. cit.

Tabela 1
W y b r a n e reg io n a ln e u g ru p o w a n ia g osp od a rcze (2 0 0 7 r.)

Ugrupowanie gospodarcze Wsplnota Gospodarcza Azji i Pacyfiku

Skrt nazwy APEC

Kraje czonkowskie

Rok powstania 1989

Status

% wiatowego eksportu w 2007 r. 44,97

% ludnoci wiata w 2007 r. 40,5

Gwne kierunki wspczesnych

Australia, Brunei, Chile, Chiny, Hong Konglndonezja, Japonia, Korea Poudniowa, Malezja, pastwa NAFTA, Nowa Zelandia, Papua Nowa Gwinea, Peru, Filipiny, Rosja, Singapur, Tajwan, Tajlandia, Wietnam Birma, Brunei, Indonezja, Kamboda, Laos, Malezja, Myanmar, Filipiny, Singapur, Tajlandia, Wietnam

Forum dyskusyjne

Stowarzyszenie Narodw Azji Poudniowo-Wschodniej Strefa Wolnego Handlu ASEAN-u Unia Celna i Gospodarcza Afryki rodkowej Wsplnota Gospodarcza i Monetarna Afryki rodkowej Wsplny Rynek Ameryki rodkowej Wsplnota Karaibska

ASEAN

1967

Strefa preferencyjna

6,26

8,56

1
AFTA UDEAC

!
1991 Denie do unii celnej Unia celna 0,23 0,59 1966

procesw

Gwinea Rwnikowa, Gabon, Kamerun, Kongo, Czad, Republika rodkowej Afryki

gospodarczych

I
CEMAC UDEAC bez Kamerunu

i
1994 Denie do wsplnego rynku

CACM CARICOM

Kostaryka, Salwador, Gwatemala, Honduras, Nikaragua, Panama Antigua i Barbuda, Bahamy, Barbados, Belize, Dominika, Grenada, Gujana, Jamajka, Mont serrat, Saint Kitts i Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent i Grenadyny, Surinam, Trynidad i Tobago

1960 1973

Denie do unii celnej Denie do wsplnego rynku

0,15 0,13

0,61 0,59

151

152

Organizacja Wsppracy Gospodarczej Wsplnota Gospodarcza Pastw Afryki Zachodniej Europejska Stowarzyszenie Wolnego Handlu Unia Europejska Strefa Wolnego Handlu Obu Ameryk

ECO

Afganistan, Azerbejdan, Iran, Kazachstan, Kirgizstan, Pakistan, Tadykistan, Turcja, Turk menistan, Uzbekistan Benin, Burkina Faso, Gambia, Ghana, Gwinea, Gwinea - Bissau, Wybrzee Koci Soniowej, Liberia, Mali, Mauretania do 2002, Niger, Nigeria, Republika Zielonego Przyldka, Senegal, Sierra Leone, Togo Islandia, Liechtenstein, Norwegia, Szwajcaria, Do 1973 Dania i W. Brytania, do 1985 Portugalia, do 1994 Finlandia, Austria, Szwecja 27 ANCOM, CACM, MERCOSUR, NAFTA, Antigua i Barbuda, Bahamy, Barbados, Belize, Chile, Dominika, Dominikana, Grenada, Gujana, Haiti, Jamajka, Saint Kitts i Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent i Grenadyny, Surinam, Trynidad i Tobago Bahrajn, Kuwejt, Katar, Oman, Arabia Sau dyjska, Zjednoczone Emiraty Arabskie Argentyna, Boliwia, Brazylia, Chile, Ekwador, Kolumbia, Kuba, Meksyk, Paragwaj, Peru, Urugwaj, Wenezuela

1991

Forum dyskusyjne Strefa wolnego handlu ! Planowana unia walutowa Strefa wolnego handlu Unia gospodarcza Forum dyskusyjne Strefa wolnego handlu Denie do unii celnej Strefa wolnego handlu (plan) Strefa preferencyjna

1,97

6,24

ECOWAS

1995

0,48

4,24

J
2005 1960

EFTA

2,26

0,19

Anna Tobolska

UE ETAA

1952 1995

38,2 16,89

7,49 12,29

Planowano 2005 1981

Rada Wsppracy Pastw Zatoki Perskiej Stowarzyszenie Wolnego Handlu Ameryki aciskiej

GCC

3,86

0,57

LAFTA

1960

5,15

7,66

1 Stowarzyszenie

1
LAIA (ALADI)

!
1980

Integracyjna Ameryki aciskiej

Wsplny Rynek Ameryki Poudniowej Pnocno amerykaska Strefa Wolnego Handlu Pakt Andyjski 1 Grupa Andyjska 1 Andyjski Wsplny Rynek

MERCOSUR NAFTA

Argentyna, Brazylia, Paragwaj, Urugwaj

1994

Wsplny rynek

1,62

4,00

Kanada, Maksyk, USA

1994

Strefa wolnego handlu

13,3

6,68 Gwne kierunki wspczesnych procesw gospodarczych

Pacto Andino 1 Grupo Andino 1 ANCOM

Boliwia, Ekwador, Kolumbia, Peru, Wenezuela

1969 4 1989 1 1993 I 1995 1 2005

Forum dyskusyjne Strefa wolnego handlu Unia celna (odwoana) Planowany wsp. rynek Strefa wolnego handlu 1 Denie do wsplnego rynku

0,55

1,87

Obszar Handlu Preferencyjnego Krajw Afryki Wschodniej i Poudniowej i Wsplny Rynek Afryki Wschodniej i Poudniowej

PTA 1 COMESA

Do 1993 Lesoto, Mozambik, Somalia, Tanzania Egipt, Erytrea, Etiopia, Burundi, Demokratyczna Republika Kongo, Dibuti, Erytrea, Kenia, Komory, Libia, Madagaskar, Malawi, Mauritius, Ruanda, Zambia, Seszele, Zimbabwe, Sudan, Suazi, Uganda

1981 1 1993

0,66

6,09

153

154

Stowarzyszenie Azji Poud. Wsppracy Regionalnej

SAARC

1
SAFTA

Bangladesz, Bhutan, Indie, Malediwy, Nepal, Pakistan, Sri Lanka

1985

I
2002

Forum dyskusyjne

1,33

21,99

Podniowo-Azjatycka Strefa Wolnego Handlu Poudniowo afrykaska Unia Celna Organizacja Rozwoju Afryki Poudniowej Unia Gospodarcza i Monetarna Afryki Zachodniej SACU Botswana, Lesoto, Namibia, RPA, Suazi 1969

Utworzenie strefy wolnego handlu

Unia celna

0,58

0,77

SADC

Angola, Botswana, Demokratyczna Republika Kongo, Lesoto, Madagaskar, Malawi, Mauritius, Mozambik, Namibia, Zambia, Seszele, Zimbabwe, RPA, Suazi, Tanzania Benin, Burkina Faso, Wybrzee Koci Soniowej, Gwinea Bissau, Mali, Niger, Senegal i Togo

1992

Strefa wolnego handlu

1,01

3,51

Anna Tobolska

UEMOA

1994

Strefa wolnego handlu

0,11

1,21

rdo: Kutschker, Schmid, op. cit.; obliczenia wasne na podstawie danych UNCTAD 2008 oraz stron informacji podanych na stronach internetowych ugrupowa.

G w ne kierunki w spczesnych procesw gospodarczych

155

Warto jeszcze podkreli, e szczeglne nasilenie inicjatyw regionalnych ugrupowa gospodarczych, w rnej formie i zakresie nastpio po 1995 r., tj. od momentu powstania wiatowej Organizacji Handlu WTO, ktrej jednym z gwnych celw jest liberalizacja handlu midzynarodowego i redukcja tendencji protekcjonistycznych. Mimo ronych efektw kolejnych rund negocjacyjnych oraz konferencji (WTO), wzrasta stopniowo liczba czonkw tej organizacji (ze 147 w 2004 do 153 w lipcu 2008 r.) i wzrasta take liczba regionalnych porozumie handlowych, co z kolei przyczynia si do wzmacniania liberalizacji nie tylko regionalnej w przepywach midzynarodowych, ale take globalnej. Rwnie istotny udzia w integracji gospodarki wiatowej ma dziaalno Banku wiatowego.

IV. POZIOM ZAAWANSOWANIA PROCESW GLOBALIZACJI I REGIONALIZACJI Stopie zaawansowania procesw globalizacji i jednoczenie regionalizacji najczciej charakteryzuje si, okrelajc stopie zaangaowania w operacje na rynkach wiatowych, bada si powizania midzynarodowe, przejawiajce si m.in.: - wielkoci importu i eksportu towarw i usug, - wielkoci napywu bezporednich inwestycji zagranicznych i wielkoci wypywu takich inwestycji poza granice krajw pochodzenia inwestorw; - liczb korporacji transnarodowych (KTN) i ich zaangaowaniem na rynkach midzynarodowych. Szczegowe charakterystyki KTN, ich funkcjonowanie, przedstawiono rwnie w polskiej literaturze22, std te nie bd przedmiotem niniejszych rozwaa. Naley jednak stwierdzi, e korporacje midzynarodowe, ich strategie internacjonalizacji, uwaane s za jeden z waniejszych generatorw globalizacji wspczesnej gospodarki. Rwnoczenie w perspektywie funkcjono wania korporacji midzynarodowych mona obserwowa koncentracj dziaal noci w wybranych regionach - strategie globalne funkcjonuj w tych mega-przedsibiorstwach na rwni ze strategiami regionalnymi (na taki dualizm wskazuj m.in. wyniki analiz w obszernym opracowaniu Stonehouse, Hamill, Campbell, Purdie23. Te mega-przedsibiorstwa jednak nieco odmiennie definiuj regiony w zalenoci od potrzeb strategii i zasigu swojej dziaalnoci,
22 E. Janto-Drozdowska, Korporacje transnarodowe w procesie globalizacji, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2006, z. 2; R. Matykowski, A. Tobolska, Dziaalno przemysowa w warunkach wzrastajcej internacjonalizacji i globalizacji na przykadzie wybranych produktw , w: Z. Zioo, T. Rachwa (red.), Midzynarodowe uwarunkowania rozwoju przemysu , Prace Komisji Geografii Przemysu PTG nr 8, Warszawa-Krakw 2006; S. Sala, Rozwj korporacji transnarodowych w gospodarce wiatowej, w: Z. Zioo, T. Rachwa (red.), Przedsibiorczo a wspczesne wyzwania cywilizacyjne , Wydawnictwo Nowa Era, Krakw 2005; A. Wieloski, Geografia przem ysu , Wydawnictwo UW, Warszawa 2005; Z. Zioo, Zrnicowanie wiatowej przestrzeni przemysowej w wietle koncentracji siedzib zarzdw wiodcych korporacji , w: Midzynarodowe ...; A. orska, op. cit. 23 G. Stonehouse, J. Hamill, D. Campbell, T. Purdie, Globalizacja. Strategia i zarzdzanie , Felberg SJA, Warszawa 2001.

156

Anna Tobolska

i najczciej wyodrbniaj je na podstawie takich kryteriw, jak: podobiestwo kultury, jzyka, rodowiska przyrodniczego, sposobu prowadzenia dziaalnoci gospodarczej, ustroju politycznego, porzdku instytucjonalnego, poziomu rozwoju ekonomicznego, infrastruktury. Dla wielonarodowych spek istnieje kilka gwnych regionw: Unia Europejska, kraje Azji i Pacyfiku, Ameryka Pnocna, Ameryka aciska24, do ktrych zaliczaj jednak tylko te kraje, w ktrych prowadz swoj dziaalno. 1. Handel midzynarodowy jako czynnik wzrostu wspzalenoci gospodarek wiata Dynamiczny wzrost obrotw handlu midzynarodowego jest jednym z naj istotniejszych przejaww wzrastajcej wsppracy i wspzalenoci midzy gospodarkami rnych krajw wiata. Szczeglnie wysok dynamik tego wzrostu mona zaobserwowa w latach 70. XX w., kiedy np. w 1978 r. nastpi niemal 5-krotny wzrost wartoci oglnowiatowego eksportu w stosunku do 1968 r. (por. rys. 2). W kolejnych dziesicioleciach nastpowao podwajanie
Rysunek 2 Rozwj handlu midzynarodowego na podstawie wzrostu wartoci eksportu na wiecie w latach 1938-2008 (mld $)

1938

1948

1958

1968

1978

1988

1998

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

rdo: dane WTO 2008 i 2009 oraz Kutschker, Schmid, op. cit.

24 A. Tobolska, Strategie globalne a nowe formy organizacji przedsibiorstw transnarodowych, w: Z. Zioo, T. Rachwa (red.), Rola przedsibiorczoci w podnoszeniu konkurencyjnoci spoeczestwa i gospodarki, Seria Przedsibiorczo - edukacja nr 2, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa-Krakw 2006, s. 125-143.

Tabela 2 Udzia kontynentw (regionw wiata w nomenklaturze WTO) w handlu midzynarodowym towarw w 2000, 2007 i 2008 r. EKSPORT mld $ 2000 Europa Azja i Oceania rodkowy Wschd* Ameryka Pnocna Ameryka aciska Kraje WNP Afryka wiat razem 2441 1649 263 1058 359 271** 145 6 186 % 2000 39,5 26,7 4,3 17,1 5,8 4,4 2,3 100,0
% %

Gwne kierunki wspczesnych procesw gospodarczych

IMPORT 2008 40,9 27,6 6,6 13,0 3,8 4,5 3,6 100,0 mld $ 2008 6 456 4 355 1 047 2 049 602 703 561 15 775 mld $ 2000 2567 1481 171 1 504 388 249** 130 6 490 % 2000 39,6 22,8 2,6 23,2 6,0 3,8 2,0 100,0 % 2007 43,4 25,3 3,4 19,4 3,3 2,7 2,6 100,0
%

2007 42,4 27,9 5,6 13,6 3,7 3,7 3,1 100,0

2008 42,4 26,3 3,6 18,0 3,7 3,1 2,9 100,0

mld $ 2008 6 833 4 247 575 2 909 595 493 466 16 120

* Arabia Saudyjska, Bahrain, Jordania, Jemen, Irak, Iran, Izrael, Katar, Kuwejt, Liban, Oman, Syria, ZEA, ** razem z krajami batyckimi. rdo: dane z International Trade Statistics 2001 i 2008 oraz WTO 2009 Press Releases (Press/554 z 23.03.09, World Trade 2008, Prospects for 2009).

157

158

Anna Tobolska

wielkoci eksportu, tak e w 1998 r. osign on warto 5,5 bin $, a w 2000 r. prawie 6,5 bin $ (dane WTO, 2008). Sytuacja zmienia si w 2001 r., w ktrym odnotowano ok. jednoprocentowy spadek dynamiki wzrostu wartoci eksportu w stosunku do 2000 r., ale z kolei w nastpnych latach tempo wzrostu przybrao na sile i w 2005 r. warto eksportu wiatowego wyniosa prawie 10,5 bin $., a w 2007 niemale 14 bin $ (rysunek 2). W kolejnym 2008 r. - mimo wyranych symptomw kryzysu i spadku wielu wskanikw gospodarczych - rwnie nastpi wzrost obrotw w handlu midzynarodowym. Wedug danych ONZ z 2009 r. (Word Economic Situation and Prospects, UN, New York 2009) warto eksportu wzrosa w 2008 r. o 18,9% w stosunku do 2007 r. i jest to najdynamiczniejszy wzrost w cigu ostatnich 4 lat. W handlu midzynarodowym dominujc rol odgrywaj gwnie kraje Europy Zachodniej oraz Ameryki Pnocnej, a take niektre kraje azjatyckie (por. tab. 2 i 3). Wedug danych WTO w 2007 r., z krajw europejskich pochodzio ponad 42% wiatowego eksportu i do nich kierowao si ponad 43% wiatowego importu. W 2008 r. ta dominacja Europy nieco osaba i jej udzia w strukturze handlu midzynarodowego spad, co nie zmienia faktu, e jest ona najwikszym rdem strumieni eksportu i gwnym kierunkiem strumieni importu w skali globalnej. Porwnujc udzia poszczeglnych regionw w wia towym handlu zagranicznym z ich udziaem w wiatowym zaludnieniu wyranie wida nierwnowag i nieproporcjonalno udziau Afryki oraz duej czci Azji. Mimo to naley podkreli wzrost udziau Afryki w strukturze midzynarodowej wymiany towarowej, szczeglnie w porwnaniu z 2000 r. (tab. 2 i rys. 3). Rwnie istotn zmian jest spadek znaczenia w strukturze handlu zagranicznego krajw Ameryki aciskiej, mimo e w tym okresie nastpio prawie podwojenie wartoci zarwno ich eksportu, jak i importu. Z kolei ronie systematycznie znaczenie krajw regionu Azji i Oceanii (te dwa kontynenty zaliczane s w statystykach WTO do jednego regionu, cho z wyczeniem krajw Bliskiego Wschodu), zarwno w strukturze obrotw globalnych, jak i wartociowo (tab. 2 i rys. 3). Analiza wielkoci obrotw handlu zagranicznego poszczeglnych krajw wiata wskazuje na wieloletni dominacj Stanw Zjednoczonych i Niemiec zarwno w wartoci eksportu, jak i importu. Warto przy tym zwrci uwag, e udzia USA w wartociach importu jest zdecydowanie wikszy ni w wiatowych wartoci eksportu, natomiast udzia Niemiec w wiatowym imporcie jest relatywnie nieco mniejszy ni w wiatowym eksporcie (tab. 3). W 2008 r. t tradycyjnju kolejno przeamay Chiny, ktre znalazy si na drugiej pozycji, wypierajc z niej USA. Do najwaniejszych eksporterw i importerw wia towego handlu naley ponadto Japonia (w ostatnich latach zostaa rwnie wyprzedzona przez Chiny), a take Francja, Wielka Brytania, Kanada i Wochy. Udzia pierwszych dziesiciu pastw w wiatowym eksporcie w 2008 wynosi 50,7% (w 2007 r. eksport by nieco silniej skoncentrowany - 10 pierwszych eksporterw skupiao 52,3% jego wiatowej wartoci) i prawie 52,6% w wia towym imporcie (rwnie nastpi spadek koncentracji w stosunku do 2007). Z kolei ponad 81,4% wartoci wiatowego eksportu skupionych jest w 30 krajach, co stanowi ok. 15% oglnej ich liczby. W grupie wiatowych liderw handlu zagranicznego na uwag zasuguj takie kraje, jak Holandia, Belgia czy

G w ne kierunki w spczesnych procesw gospodarczych

159

Rysunek 3 Wielko eksportu wedug regionw wiata w 2000 i 2008 r. (mld $)

rdo: International Trade Statistics 2001 i 2008, WTO 2009 Press Releases (Press/554 z 23.03.09, World Trade 2008, Prospects for 2009).

Tajwan i Singapur, ktre mimo swego relatywnie maego potencjau zaso bowego generuj duy udzia w wiatowych obrotach handlowych. Pewn specyfik kierunkw w handlu midzynarodowym charakteryzuj si kraje Europy Zachodniej, szczeglnie byej 15 UE, nalece do liderw w wiatowym handlu zagranicznym: analiza gwnych kierunkw ich eksportu i importu pokazuje, e rednio ok. 2/3 tych obrotw odbywa si z pastwami ssiedzkimi, a wic ma charakter handlu intra-europejskiego. Najwyszy udzia krajw europejskich w oglnej wielkoci eksportu wystpuje w handlu zagranicznym Luksemburga, Portugalii, Niderlandw czy Belgii - co najmniej 3/4 wartoci eksportu tych krajw trafia na ssiadujce rynki europejskie (rys. 4). Stosunkowo najmniejsz zaleno od handlu intra-europejskiego wykazuj Finlandia, Szwecja i Wielka Brytania, ktre niewiele ponad poow eksportu kieruj do pastw UE. Porwnujc kierunki handlu zagranicznego pastw Unii Europejskiej w latach 2000 i 2006, mona sformuowa uogl nienie, e w tym okresie nastpia nieznaczna dekoncentracja eksportu poza granice tego ugrupowania (rys. 4), o czym wiadcz zmniejszone udziay tego kierunku eksportu prawie we wszystkich pastwach (wyjtek stanowi Luksemburg, Irlandia, Francja i Grecja). Warto zauway, e nowi od 2004 r. czonkowie Unii, szczeglnie Sowacja, Czechy, Wgry, Polska i otwa, wyka zuj rwnie silne powizania eksportowe z gospodark Unii, jak jej najsilniejsi pod tym wzgldem starzy czonkowie, przy czym w 2000 r. ten kierunek eksportu odgrywa dla tych pastw, wwczas bdcych zewntrznymi dla UE, jeszcze wiksz rol. Wyjtek wrd nowych czonkw UE stanowi Cypr i Malta, dla ktrych w 2006 r. udzia eksportu do krajw ssiedzkich z ugru-

160
Tabela 3

A nna Tobolska

Najwiksi eksporterzy i importerzy towarw w 2007 i 2008 r.

Udzia (%) Udzia (%) w obrotach w obrotach Lp. wiatowych wiatowych w 2007 w 2008 Udzia (%) Udzia (%) w obrotach w obrotach wiatowych wiatowych w 2008 w 2007

Lp.

Eksport

Import

1. Niemcy 2. USA 3. Chiny 4. Japonia 5. Francja 6. Niderlandy 7. Wochy 8. Wielka Brytania 9. Belgia 10. Kanada
Razem 10:

9,5 8,7 8,3 5,1 4,0 4,0 3,5 3,1 3,1 3,0 52,3 2,7 2,5 2,5 2,4 2,0 1,8 1,7 1,7

9,1 8,11 8,9f 4,9 3,8f 3,9f 3,3 2,81 3,Ot 2,81 50,7 2,61 2,31 2,9} 2,1 1,81 1,61 2,Of l,7t

1. USA 2. Niemcy 3. Chiny 4. Wielka Brytania 5. Japonia 6. Francja 7. Wochy 8. Holandia 9. Belgia 10. Kanada
Razem 10:

14,2 7,4 6,7 4,4 4,4 4,3 3,5 3,5 2,9 2,7 54,0 2,6 2,6 2,5 2,1 1,8 1,6 1,5 1,5

13,2 7,3 6,9 3,81 4,6t 4,3t 3,4t 3,5t 2,9t 2,51 52,6 2,41 2,5 2,7t 2,0 1,9 1,8 1,8 1,5

11. Korea Poudniowa 12. Hongkong 13. Rosja 14. Singapur 15. Meksyk 16. Tajwan 17. Arabia Saudyjska 18. Hiszpania

11. Hongkong 12. Hiszpania 13. Korea Poudniowa 14. Meksyk 15. Singapur 16. Rosja 17. Indie 18. Tajwan

28. Polska 29. Norwegia 30. Czechy Razem 30:

1,0 1,0 0,9 82,6

1,0 1,0 0,9 81,4

20. Australia 21. Polska 30. Dania Razem 30:

1,2 1,1 0,7 82,3

1,21 l,2t 81,7

1 t zmiana pozycji w rankingu w 2008 w stosunku do 2007 r. rdo: dane WTO 2008 i 2009, www.wto.org.

powania jest nadal najniszy w tej grupie pastw, mimo duego, ok. 15-procentowego, wzrostu w stosunku do 2000 r. Mimo tak silnych powiza eksporto wych wewntrz ugrupowania, kraje UE maj wystarczajco duy wolumen handlu midzynarodowego, e to jednostronne ukierunkowanie w niczym nie umniejsza ich roli globalnych liderw w rankingach aktywnoci handlowej.

Gw ne kierunki w spczesnych procesw gospodarczych

161

Rysunek4 Udzia eksportu do krajw UE w eksporcie ogem w 2000 i 2006 r. (%)

Austria Belgia Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania Irlandia Luksemburg Niemcy Niderlandy Portugalia Szwecja Wielka Brytania W ochy
59,8 58,2 59,2 58 61,1 61,1
i 7,2

3
. 64, 5 ,

71

71

E j

J 65,I 71,8
70,3

I __61,5
63,3

U
I 64 ,
63,4

81,4 78,9

Czechy Estonia Cypr Litwa otwa Malta Polska Sowacja Sowenia Wgry
72,2

8 4 ,:
65,

m ,,
72,3 63,6 80,7 72,7

34.1 1
81,3

83,7 79,2

10

20

30

40 2000 02006

50

60

70

80

90

100

rdo: dane UNCTAD, Handbook o f Statistics 2008.

Koncentracja handlu zagranicznego na obrotach z najbliszymi ssiadami charakteryzuje oprcz poszczeglnych krajw europejskich rwnie pastwa tzw. triady, a wic gospodark Unii Europejskiej jako caoci, Stanw Zjednoczonych i Japonii (tab. 4). W 2007 r., podobnie jak w latach wcze niejszych, ponad 2/3 obrotw handlu zagranicznego Unii Europejskiej

162
Tabela 4

A nna Tobolska

Gwni partnerzy w eksporcie towarw wybranych krajw w 2007 r. Unia Europejska Lp. Kraje 1. 2. 3. UE USA Szwajcaria % 68,1 6,7 2,4 Kraje Kanada UE Meksyk % 21,4 21,3 11,7 Kraje USA Chiny UE % 20,4 18,2 14,8 Kraje UE USA * Kraje Azji Wschodniej (6) Japonia Rosja
%

USA

Japonia

Chiny

24,6 23,8 14,8

4. 5.

Rosja Chiny

2,3 1,8 81,2

Chiny Japonia

5,6 5,4 65,4

Korea Poud. Tajwan / Chiny/

7,6 6,3 67,4

10,2 2,3 75,7

Razem:

* Hong Kong, Korea Poud., Malezja, Singapur, Tajlandia, Tajwan. rdo: dane z International Trade Statistic 2008. www.wto.org.

odbywao si midzy jej wasnymi czonkami, a dodatkowo do najwaniejszych partnerw naleay rwnie kraje ssiedzkie, tj. Szwajcaria i Rosja. Wrd gwnych partnerw w handlu zagranicznym Stanw Zjednoczonych znajduj si pozostae dwa kraje kontynentu pnocnoamerykaskiego, tj. Kanada i Meksyk. Rwnie Japoczycy chtnie handluj z ssiadami z kontynentu: wrd piciu najwaniejszych partnerw w handlu zagranicznym tego kraju znajduj si Chiny, Korea Poudniowa i Tajwan (w statystykach WTO Tajwan traktowany jest oddzielnie od Chin). Warto rwnie zwrci uwag na gospodark chisk, najbardziej dynamiczn w ostatniej dekadzie: dane statystyczne zamieszczone w tabeli 4 dotyczce eksportu z Chin w 2007 r. pokazuj, e najwaniejszymi partnerami handlowymi tego kraju s UE i Stany Zjednoczone, a dopiero na kolejnych miejscach odbiorcami ich eksportu s ssiedzi z kontynentu. Moe to z pewnoci wiadczy o duej konkurencyjnoci chiskich towarw eksportowych na poziomie globalnym, wikszej ni na poziomie regionalnym swojego kontynentu. Te statystyki dotyczcych kierunkw eksportu, szczeglnie gospodarek triady, potwierdzaj uoglnienia neoklasycznych teorii handlu midzynarodo wego, mwice, e w przypadku gospodarek o zblionych strukturach i pozio mach rozwoju wzajemny handel moe by nawet wikszy ni w przypadku krajw rnicych si midzy sob, co jest rezultatem dywersyfikacji produkcji i produktw oraz funkcjonowania handlu wewntrzbranowego intra industry trade 25. Due rozmiary handlu zagranicznego midzy krajami
25 M. Gorynia, Strategie zagranicznej ekspansji przedsibiorstw, Polskie Wydawnictwo Ekono miczne, Warszawa 2007, s. 93.

G w ne kierunki w spczesnych procesw gospodarczych

163

rozwinitymi wyjania rwnie teoria ujednoliconej struktury popytu S. B. Lindera26, uzasadniajc je zblionymi strukturami popytu w tyche krajach, co implikuje struktur geograficzn handlu midzynarodowego. 2. Bezporednie inwestycje zagraniczne jako czynnik rozwoju globalizacji i regionalizacji Bezporednie inwestycje zagraniczne stanowi, obok aktywnoci w handlu midzynarodowym, drugi podstawowy filar procesw internacjonalizacji, a dziki swojej intensywnoci i wieloaspektowym konsekwencjom prowadz zarwno do uaktywnienia procesw globalizacji, jak rwnie regionalizacji. Bezporednie inwestycje zagraniczne pojawiy si obok inwestycji portfelo wych w drugiej poowie XIX w., a gwnym motywem - podobnie jak wsp czenie - byo zabezpieczenie interesw i zapewnienie dugofalowej kontroli inwestorom. Szacuje si (opieram si na ustaleniach M. Kutschker, S. Schmid27), e do 1913 r. warto BIZ wynosia ok. 14,5 mld $, co odpowiada ok. 9% PKB wiatowego w tamtym okresie - i to oznacza duy odsetek, gdy po II wojnie wiatowej podobnie duy udzia BIZ w produkcji globalnej osigny dopiero w 1993 r. (tj. 9,1%, a w 2007 r. - 28,9%, wg danych UNCTAD 2008; z kolei wg statystyk WTO z 2008 r. udzia ten w latach 1950-1973 ksztatowa si na poziomie 5,2%). W tamtym czasie, tj. przed I wojn wiatow, okoo 3/4 wszystkich BIZ pochodzio z Europy, przede wszystkim ze Zjednoczonego Krlestwa (tab. 5). Pozostae inwestycje pochodziy w kolejnoci z Francji i Niemiec. Ale rwnie mae pastwa, takie jak Belgia, Holandia, Szwecja, Dania, czy Szwajcaria, zaczy by aktywne w bezporednim inwestowaniu za granic. Rynek wewntrzny tych relatywnie niewielkich krajw szybko stawa si zbyt may dla rozwijajcych si przedsibiorstw, co powodowao inter nacjonalizacj ich dziaa. Poowa BIZ przypadaa na sektor pierwotny, kolejne 20% inwestycji zagranicznych na dziaalno w zakresie kolejnictwa. Krajami docelowymi BIZ byy przede wszystkim kolonie lub bye kolonie - ponad 60% BIZ w tym okresie popyno do Ameryki aciskiej, Azji i Afryki - a wic do geograficznie odlegych regionw. Ale rwnie w niektrych pastwach euro pejskich BIZ odgryway wan rol. Szacuje si np. (opieram si na ustaleniach M. Kutschker, S. Schmid2 8), e w Rosji przed I wojn wiatow ponad 50% inwestycji bya pochodzenia zagranicznego. Inwestycje byy prowadzone przede wszystkim przez prywatnych przedsibiorcw: np. Siemens na przeomie wiekw XIX i XX mia swoje oddziay w 30 miejscach na caym wiecie i kontrolowa przez szwajcarski holding finansowy spki elektryczne, tramwajowe i owietleniowe od Argentyny po Rosj. W latach 1914-1938 warto BIZ na wiecie wzrosa z 14 mld $ do 26 mld $. W tym okresie Zjednoczone Krlestwo rozbudowao swoje BIZ, ale take Stany Zjednoczone wkroczyy aktywnie na rynek globalny jako inwestor i w 1938 r. miay ju 28% udziau w wiatowych BIZ. Wikszo inwestycji pyna do krajw, ktre
26 Op. cit. 27 M. Kutschker, S. Schmid, op. cit. 28 Ibidem.

164
Tabela 5

A nna Tobolska

Rozwj BIZ wg krajw pochodzenia 1914-1978 1914 mld $ USA Zjedn. Krlestwo Wielkiej Brytanii Niemcy Francja Japonia Pozostae kraje uprzemysowione Kraje rozwijajce si Razem 2,7 6,5 1,5 1,8 0,02 1,8 14,3 % 18,9 45,5 10,5 12,6 0,1 12,6
-

1938 mld $ 7,3 10,5 0,4 2,5 0,8 4,9 %

1960 mld $ 32,8 10,8 0,8 4,1 0,5 17,0 0,7

%

1971 mld $ 82,8 23,7 7,3 7,3 4,4 42,6 4,0 % 48,1 13,8 4,2 4,2 2,6 24,8 2,3

1978 mld $ 162,7 50,7 28,6 14,9 26,8 96,6 12,5 % 41,4 12,9 7,3 3,8 6,8 24,6 3,2

27,7 39,8 1,5 9,4 3,0 18,6

-

49,2 16,2 1,2 6,1 0,7 25,5 1,0

100,0 26,4 100,0 66,7 100,0 172,1 100,0 392,8 100,0

rdo: M. Kutschker, S. Schmid, op. cit.

dzisiaj nazywamy rozwijajcymi si, w ktrych inwestowano przede wszystkim w sektor surowcowy. Po II wojnie wiatowej nadesza faza nieprzerwanego wzrostu BIZ, w latach 50., 60. i 70. dominowali przedsibiorcy amerykascy z USA. Europa po zawirowaniach wojennych rwnie odbudowywaa swoje inwestycje zagraniczne, natomiast inwestycje japoskie zaczy odgrywa rol dopiero w latach 80. XX w. Ale najbardziej intensywny wzrost BIZ rozpocz si dopiero w drugiej poowie lat 80. XX w., a do tego czasu by wyranie mniej znaczcy ni wielko handlu zagranicznego. Wedug danych UNCTAD, warto skumulowana napywu BIZ na wiecie w 1980 r. wynosia nieco ponad 500 miliardw $ i wzrosa dwudziestokrotnie do poziomu ponad 10 000 mld $ w 2005 r., a w 2007 wynosia ju 15 602 mld $ (por. rys. 5). Najwiksze tempo przyrostu BIZ mona zaobserwowa na przeomie lat 1999 i 2000, kiedy nastpi wzrost o 1327,1 mld $, tj. ponad dwukrotnie wicej ni stan BIZ wyliczony przez UNCTAD na 1980 r. Ta szczeglna aktywno w zakresie BIZ na przeomie wiekw bya wynikiem bardzo wwczas modnych megafuzji i przej, ktre z kolei wynikay z nowych strategii globalnych przedsibiorstw transnarodowych. Wysokie tempo wzrostu BIZ byo moliwe dziki liberalizacji midzynarodowego transferu kapitau i deregulacji rynkw finansowych. Jeszcze wiksza dynamika rozwoju BIZ w skali wiata nastpia po 2004 r. - wskanik dynamiki napywu BIZ wynosi w 2005 r. 138,7%, w 2006 r. - 125,9%, a w 2007 r. - 122,3%. Ze wzgldu na roczne wartoci napywu BIZ rok 2007 jest rekordowy - warto napywu wyniosa 1833 mld $, wobec 1411 mld $ w 2006 r., 958 mld w 2005 r. i np. 207 mld $ w 1990 r. Zosta rwnie przekroczony rekord z 2000 r., kiedy to warto napywu BIZ wyniosa

Gwne kierunki w spczesnych procesw gospodarczych

165

Rysunek 5 Skumulowane wartoci napywu bezporednich inwestycji zagranicznych (FDI outward stock) w latach 1980-2007 (mld $)
15602

1980

1985

1990

1995

1999

2000

2001

2004

2005

2006

2007

rdo: dane z WWW.UNCTAD, 2002 i World Investment Report 2008.

1398 mld $. Ten silnie wzrostowy trend napywu bezporednich inwestycji zagranicznych zosta jednak przerwany kryzysem wiatowym, a pierwsze wyliczenia dla 2008 r. wskazuj spadek o 21%, tj. do poziomu 1449 mld $ 29. Wedug danych UNCTAD, najwikszym eksporterem (71,2% udzia w wiatowym odpywie BIZ w 2005 r. i 57,2% w 2007), ale i najwikszym importerem BIZ (46,0% udzia w wiatowym napywie BIZ w 2005 r. i 38% w 2007 r.) bya gospodarka Unii Europejskiej (tab. 6 i rys. 6). Duym napywem BIZ charakteryzoway si rwnie kraje azjatyckie (wraz z Oceani przyjy w 2007 r. ponad 1/5 wiatowych inwestycji bezporednich) oraz kraje Ameryki aciskiej (w 2007 r. napyna tu dziesita cz wiatowych BIZ). Wrd krajw azjatyckich na uwag zasuguje Japonia, ze wzgldu na wysok dynamik spadku napywu tych inwestycji w latach 2000-2005, ale i prawie dziesiciokrotny wzrost w kolejnych dwch latach. Szczeglnie wyrniajc si jest gospodarka chiska, charakteryzujca si duym, ponad dwukrotnym wzrostem napywu BIZ w tym czasie, ale i jeszcze wiksz dynamik odpywu BIZ (20-krotny wzrost wartoci inwestycji chiskich w wiecie w tym okresie). Najwikszy, dziesiciokrotny wzrost napywu BIZ w 2008 w stosunku do 2000 r. nastpi jednak do krajw Europy Poudniowo-Wschodniej oraz krajw Wsplnoty Niepodlegych Pastw (kraje te w statystykach i raportach UNCTAD traktowane s jako jeden region), cho pod wzgldem wartoci napywu BIZ region ten nie dorwnuje nawet gospodarce chiskiej. Na uwag zasuguj rwnie Stany Zjednoczone, do ktrych skierowanych byo w 2005
29 World Economic Situation and Prospects, UN, New York 2009.

166

Tabela 6 Napyw i odpyw BIZ wg krajw i regionw w 2000, 2005, 2007 i 2008 r. Napyw BIZ Region/kraj 2000 mld $ UE Japonia USA Afryka Ameryka aciska Azja i Oceania Chiny S-E Europa i WNP WIAT
* szacunki wstpne. rdo: dane z WWW.UNCTAD, World Investment Report 2006 i 2008 oraz World Economic Situation and Prospects, UN, New York 2009.

Odpyw BIZ 2008* mld $ 557,4 17,4 220,0 61,9 142,3 313,5 92,4 91,3 1449,1 % 38,5 1,2 15,2 4,3 9,8 21,6 6,4 6,3 100,0 2000 mld $ 813,1 31,6 142,6 1,5 60,0 82,2 0,9 3,2 1244,5 % 65,3 2,5 11,5 0,12 4,8 6,6 0,1 0,3 100,0 2005 mld $ 554,8 45,8 -1 2 ,7 1,1 32,8 83,6 11,3 15,1 778,7 2007 mld $ 1142,2 73,5 313,8 6,1 52,3 194,6 22,5 51,2 1996,5 % 57,2 Anna Tobolska 3,7 15,7 0,3 2,6 9,7 1,1 2,6 100,0

2005 % 49,4 0,6 mld $ 421,9 2,8 99,4 30,7 103,7 200,0 72,4 39,7 916,3

2007 mld $ 804,3 22,5 232,8 53,0 126,3 320,5 83,5 85,9 1833,3

696,1 8,3 314,0 9,6 109,0 148,3 40,7 9,1 1409,6

22,3 0,7 7,7 10,5 2,9 0,6 100,0

G w ne kierunki w spczesnych procesw gospodarczych

167

Rysunek 6 Napyw BIZ wedug regionw wiata w 2000 i 2008 r. (mld $)

rdo: dane UNCTAD 2006, 2008 i 2009.

ponad 10% ogu BIZ na wiecie, trzeba jednak podkreli, e w stosunku do 2000 r. nastpi wwczas znaczny (prawie o 60%) spadek wartoci napywu BIZ, ale w kolejnych analizowanych latach tendencja ta si odwrcia. Ponadto dane statystyczne UNCTAD za 2005 r. (tab. 6) wskazuj wartoci ujemne w odpywie BIZ z USA, a wic mona mwi o wystpieniu zjawiska deinwestycji, co wie si gwnie z wycofywaniem kapitau amerykaskiego z zagranicy. W analizie BIZ na wiecie na uwag ponownie zasuguj kraje Europy Zachodniej, ktre - podobnie jak w przypadku handlu zagranicznego - najbardziej zwizane s inwestycjami zagranicznymi ze swoimi ssiadami. Wedug danych OECD z 2001 r. wszystkie kraje byej 15 UE, z wyjtkiem Wielkiej Brytanii, co najmniej poow swoich bezporednich inwestycji zagranicznych kieroway do krajw europejskich, jak rwnie, co najmniej poowa inwestycji zagranicznych w tych pastwach pochodzia z krajw europejskich (por. rys. 7). Szczeglnie silne europejskie powizania w zakresie BIZ wykazyway wwczas Wochy, Austria i Finlandia. Wedug danych OECD, w przypadku Austrii prawie 40% BIZ pochodzio z Niemiec, w przypadku Finlandii prawie poowa BIZ pochodzia ze Szwecji, a w przypadku Woch gwnie ze Szwajcarii i Francji. Kraje europejskie s wic bardzo silnie uzalenione od napywu BIZ ze strony swoich ssiadw. Ta sytuacja wyjtkowo silnych intraeuropejskich powiza moe wynika m.in. z faktu postpujcej

168
Rysunek 7

A nna Tobolska

Wewntrzeuropejskie przepywy BIZ w wybranych krajach UE (%)

Udzia BIZ z Europy

Udzia BIZ do Europy

rdo: dane OECD 2001, za: M. Kutschker, S. Schmid, op. cit.

integracji w ramach UE, ktra prowadzi do wyboru czonkw UE jako bardziej atrakcyjnych miejsc lokalizacji inwestycji wrd wszystkich pozostaych regionw wiata.

V. PODSUMOWANIE W oglnej perspektywie gospodarki wiatowej widoczny jest wzrost obrotw w handlu midzynarodowym oraz wzrost przepyww BIZ, ale jednoczenie wida siln koncentracj tych procesw w nielicznych krajach, najczciej s to pastwa OECD lub tzw. triady: ponad 50% udzia w wiatowych obrotach handlu zagranicznego ma tylko 10 pastw, a ponad poowa globalnych wartoci BIZ wypywa z krajw UE. Takie silne wspzalenoci gospodarcze, zwaszcza w wypadku handlu zagranicznego, mona rwnie zaobserwowa midzy pastwami czonkowskimi innych regionalnych ugrupowa gospodarczych, szczeglnie tymi najliczebniejszymi, jak APEC, LAIA, ASEAN czy ANCOM, lub zrzeszajcymi najwiksze gospodarki wiatowe, jak np. NAFTA. Na rys. 8 przedstawiono udzia eksportu skierowanego do pastw czonkowskich wy branych ugrupowa gospodarczych w oglnej wartoci ich eksportu, a na rys. 9 t sam relacj w odniesieniu do importu. Przepywy eksportowe i importowe do krajw ssiedzkich i czonkowskich poszczeglnych ugrupowa gospodarczych mog by traktowane jako ich handel wewntrzny. Najwiksza intensyfikacja powiza midzy krajami wewntrz poszczegl nych ugrupowa gospodarczych nastpia w dekadzie lat 90. XX w. Ten wzrost powiza handlowych i prby tworzenia coraz bardziej spjnych ugrupowa

G w ne kierunki w spczesnych procesw gospodarczych

169

Rysunek 8 Wewntrzny eksport towarw wybranych regionalnych ugrupowa gospodarczych ogu ich eksportu (%)

2006 2000 1990

rdo: dane UNCTAD 2008.

Rysunek 9 Wewntrzny import towarw wybranych ugrupowa gospodarczych w % ogu ich importu

EU

APEC

NAFTA

ASEAN

MERCOSUR

ANCOM*

1995 2 0 0 0 D2007 *Andean Community. rdo: dane World Trade Statistic 2008 oraz B. Mucha-Leszko, op. cit.

170

A nna Tobolska

regionalnych ma szczeglnie znaczenie w kontekcie relatywnie niewielkich udziaw najsabszych ugrupowa w globalnych obrotach handlowych i glo balnych przepywach BIZ (rys. 10 i 11). Na uwag zasuguje jednak fakt, e w porwnaniu z 2000 r. nastpi spadek znaczenia w globalnych obrotach handlowych najpotniejszych ugrupowa, np. APEC, NAFTA, a w napywie BIZ rwnie UE i Mercosuru, z kolei umocniy si pozycje w tych strukturach wanie ugrupowa relatywnie sabszych, z obszaru Afryki: ECOWAS, COMESA, SADC i Ameryki aciskiej: ANCOM, CARICOM, CACM. Konstatujc powysze fakty, naley stwierdzi, e do wzrostu powiza midzy gospodarkami przyczyniaj si procesy integracji w ramach ugrupowa regionalnych. Poszczeglne bloki pastw w jeszcze szybszym tempie dokonuj zmniejszenia rnego rodzaju barier na swoim terytorium, uatwiaj wsp prac i wspdziaanie, i to nie tylko w kategoriach procesw internacjonalizacji, ale uruchamiajc rwnie procesy globalizacji. A zatem regionalne inicjatywy liberalizacyjne i deregulacyjne mona traktowa jako najistotniejsze generatory globalizacji. Szczeglne znaczenie przypisuje si deregulacji i liberalizacji midzynarodowych przepyww dbr, usug i kapitau (np. zwikszenie liczby walut cakowicie wymienialnych z 10 na pocztku lat 80. do ponad 50 w 1999 r.30), a take deregulacji i demonopolizacji bran strategicznych dla poszczeglnych krajw (np. energetyki, telekomunikacji, usug transportowych i finansowych). Jak zauwaa W. Misiak31, badacze s zgodni w twierdzeniu, e nurt przemian ekonomicznych prowadzcych do integracji gospodarczej w wymiarze wiatowym jest najistotniejszym czynnikiem rozwoju globalizacji. Analiza kierunkw handlu midzynarodowego i przepyww BIZ potwierdza wic przedstawion we wstpie tez, e w gospodarce wiatowej mamy do czynienia z globalizacj i rwnoczenie z regionalizacj. Midzynarodowe powizania gospodarcze kondensuj si regionalnie, a organizacje integracyjne uatwiaj i umoliwiaj wolny handel midzynarodowy i przepywy inwestycji. Tworzenie ugrupowa pastw z jednej strony jest czynnikiem, ktry pozy tywnie oddziauje na internacjonalizacj gospodarek krajowych oraz na intensyfikacj procesw globalizacyjnych. Z drugiej strony to wanie tworzenie tych ugrupowa jest wyrazem tworzenia blokw, co z kolei raczej nie jest dowodem na globalizacj, lecz dowodem na postpujc regionalizacj gospo darki wiatowej. Powstae ugrupowania pastw mog by traktowane jako wsplnoty regionalne bd regiony w skali globalnej. Jednoczenie naley jednak zwrci uwag, e tego typu regionalizacja poprzez tworzenie spjnych ugrupowa gospodarczych moe by postrzegana dwojako: (1) jako wzmocnienie globalizacji (w wielu wypadkach umowy kooperacyjne i ukady integracyjne prowadz do wzrostu wielkoci obrotw handlu midzynarodowego i prze pyww BIZ), ale rwnie jako (2) reakcja przeciwko globalizacji (poszczeglne pastwa przez integracje i jednoczenie si w regionalne wsplnoty prbuj zapobiega niebezpieczestwom jakie niesie ze sob globalizacja). Z punktu widzenia gospodarki wiatowej regionalizacja nie musi bowiem przynosi
30 R. Owczarzak, Pomiar zaawansowania procesw globalizacyjnych, w: Gospodarka Narodowa , 5-6, 2006, s. 38. 31 W. Misiak, op. cit., s. 36.

G w ne kierunki w spczesnych procesw gospodarczych

171

Rysunek 10 Udzia wybranych ugrupowa w globalnych wartociach eksportu w 2000 i 2007 r. (%)

2000 D2007

rdo: dane UNCTAD 2008.

Rysunek 11 Udzia wybranych ugrupowa w globalnym napywie BIZ w 2000 i 2006 r. (%)

50 45 40 35 30 25

20
15 10 5

2000 02006

rdo: obliczenia wasne na podstawie danych UNCTAD 2008.

172

A nna Tobolska

wycznie korzyci wszystkim jej krajom czonkowskim. Praktyka pokazuje, e pojedyncze pastwa odnosz czsto profity z przynalenoci do gospodarczych ugrupowa regionalnych, ale inne pastwa, nienalece do tych ugrupowa, ponosz z kolei koszty tego procesu (np. Maroko, Tunezja odnotoway znaczny spadek eksportu pomaracz, oliwek i olejw w momencie, gdy Hiszpania i Grecja stay si penoprawnymi czonkami EWG i tym samym awansoway na gwnych dostawcw tych produktw do pozostaych pastw EWG). Podsumo wujc dotychczasowe rozwaania mona wic stwierdzi, e globalizacja i regio nalizacja, rozumiane jako integracja oraz kooperacja wewntrz ugrupowa gospodarczych, s wspzalene.
d r A n n a Tobolska U niw ersytet im. A dam a M ickiewicza w Poznaniu

MAIN DIRECTIONS OF CONTEMPORARY ECONOMIC PROCESSES: GLOBALISATION AND REGIONALISATION Summary An analysis of international economic processes such as foreign trade or direct foreign investments indicate regional condensation: almost two thirds of foreign trade of the EU member states is carried among those states. A similar situation is observed in foreign investments which are usually placed in neighbouring countries. Such strong economic dependence, especially when it comes to foreign trade, may also be noticed among member states of other regional economic groups where foreign trade may be, in fact, regarded as internal trade. Such intensification of relationships among states within various regional economic groups confirms the thesis of a complementary character of globalisation and regionalisation processes in todays contemporary economy.