Psychiatria Polska 2012, tom XLVI, numer 5 strony 845856

Uzalenienie od wicze fizycznych objawy i mechanizmy

Exercise dependence symptoms and mechanisms
Monika Gu s z k o w s k a
Zakad Podstaw Spoeczno-Kulturowych w Turystyce, Wydzia Turystyki i Rekreacji Akademii Wychowania Fizycznego Jzefa Pisudskiegow Warszawie Kierownik: dr hab. prof. AWF W. Szeligiewicz Summary The aim of this article is to synthesise the knowledge about the phenomenon of exercise dependence (ED), which is now characterised by an obsessive preoccupation with exercise, negative in nature. ED could be operationalized as a multidimensional maladaptive pattern of exercise, leading to clinically impairment or distress. Its criteria are: tolerance, withdrawal effects, lack of control, reductions in other activities, impaired psychological, social or physical functioning. For primary ED, the physical activity is an end in itself; for secondary ED, motivation is extrinsic to control or alter body mass and shape. Estimates of the prevalence of ED range from 23% to 2030%. Hypotheses of ED development concentrate on -endorphin, sympathetic arousal, affect regulation or some psychological explanations (e.g. exercise as distractor). Sowa klucze: wiczenia fizyczne, uzalenienie, zaburzenia odywiania si, kryteria, mechanizmy Key words: exercise, dependence, eating disorders, criteria, mechanisms

Korzyci zdrowotne pynce zwicze fizycznych zostay doskonale udokumentowane wliteraturze psychologicznej. Zdarza si jednak, e aktywno fizyczna zaczyna zajmowa centralne miejsce wyciu jednostki, eliminujc wszelkie inne formy aktywnoci wczasie wolnym. Takie osoby wicz regularnie, niezalenie od okolicznoci, take wwczas, gdy s chore, doznay kontuzji czy wbrew zakazom lekarza. Aktywno fizyczna zaczyna dominowa wich yciu, wpywajc niekorzystnie na inne obszary funkcjonowania, jak praca zawodowa, ycie rodzinne czy kontakty towarzyskie [1, 2]. Wcelu opisu tego zjawiska badacze uywaj rnych terminw, takich jak uzalenienie od wicze fizycznych (exercise addiction), zaleno od wicze (exercise dependence), wiczenia przymusowe lub kompulsywne (obligatory exercise; compulsive exercising). Termin zaleno od wicze zosta po raz pierwszy uyty wopisie przypadku mczyzny wrednim wieku, ktry wiczy, pomimo kontuzji iinnych komplikacji

846

Monika Guszkowska

[3]. Wtym samym czasie Baekeland [4] mia powane trudnoci wznalezieniu wrd osb systematycznie wiczcych 56 razy wtygodniu ochotnikw do udziau wpatnym badaniu wymagajcym zaprzestania wicze na miesic. Baekeland sugerowa, e osoby te s uzalenione od wicze fizycznych, poniewa nie s wstanie znich zrezygnowa. Ostatecznie weksperymencie wzili udzia studenci wiczcy 34 razy tygodniowo, uktrych zaobserwowa on wokresie przerwy wtreningach wzrost poziomu lku, nerwowo, pogorszenie snu, co interpretowa jako objawy odstawienia. Uzalenienie od wicze zjawisko pozytywne czy negatywne? Wkrtce wprowadzono rozrnienie na uzalenienie pozytywne inegatywne wcelu podkrelenia dwojakich nastpstw intensywnych iczsto podejmowanych wicze fizycznych. Glasser [5] okreli uzalenienie od wicze jako pozytywne zpowodu korzyci psychologicznych ifizjologicznych, jakie miao przynosi. Jego zdaniem prowadzi do niego przynoszca rado aktywno bdca rdem silnego odczucia przyjemnoci (euforii), siy psychicznej idowiadcze mistycznych zwizanych zprzekraczaniem granic ja. Objawy odstawienia wsytuacji niewiczenia, takie jak bl lub poczucie winy, byy przez niego traktowane jako nastpstwo deprywacji przyjemnoci iodmiennego stanu wiadomoci. Wprzekonaniu Glassera bardzo intensywne, nadmierne wiczenia przynosz popraw samopoczucia imaj nastpstwa korzystne dla jednostki, wprzeciwiestwie do uzalenienia od substancji chemicznych. Zjawisko uzalenienia od wicze prbowali bada ztej perspektywy Sachs iPargman [6] przeprowadzajc wywiady z12 biegaczami. Zdefiniowali uzalenionych od wicze jako osoby, ktre wykazuj psychologiczn i/lub fizjologiczn zaleno od regularnego biegania. Utych jednostek niezaspokojenie potrzeby biegania powoduje symptomy odstawienia [6, s. 145]. Objawy odstawienia, takie jak lk, poczucie winy, nerwowo, dyskomfort idraliwo, stanowiy istotn cech zalenoci od wicze. Wystpoway one w24 do 36 godzin po zaprzestaniu biegania imiay komponenty zarwno fizjologiczne jak ipsychologiczne. Tym samym uwaga badaczy przesuna si wkierunku negatywnych konsekwencji nadmiernego wiczenia. Wbrew pozytywnym ocenom Glassera, Morgan [7] traktowa uzalenienie od wicze jako zjawisko negatywne iokreli dwa jego kryteria: codzienne wiczenia s jednostce niezbdne do funkcjonowania iwprzypadku ich braku wystpuj objawy odstawienia. Dodatkowo wzrasta tolerancja wysiku aby utrzyma stan euforii, konieczne jest zwikszanie dawki, czyli intensywnoci lub czasu trwania wicze. Takim objawom odstawienia, jak depresja, lk idraliwo, towarzyszy nerwowo, bezsenno istae zmczenie. Uzalenieni biegacze mniej interesuj si sprawami nie zwizanymi ztreningiem rodzinnymi czy zawodowymi, ibiegaj pomimo problemw zdrowotnych. Zdaniem Morgana uzalenienie od wicze fizycznych nie rni si od uzalenienia od substancji psychoaktywnych. Podsumowujc, badacze traktujcy uzalenienie od wicze jako zjawisko patologiczne, wskazuj dwie jego waciwoci: neuroadaptacj (objawy odstawienia itolerancja) oraz niekorzystne nastpstwa (wiczenia pomimo przeciwwskaza medycznych) [8].

Uzalenienie od wicze fizycznych objawy i mechanizmy

847

Czsto wystpowania uzalenienia od wicze wrd osb systematycznie wiczcych nie jest atwa do ustalenia. Rni badacze oceniaj, e zjawisko moe dotyczy od 23% [9, 10] do 2030% osb systematycznie wiczcych [1114]. Tak due rozbienoci wynikaj zrnych kryteriw diagnostycznych istosowanych skal pomiarowych oraz uwzgldniania bd pomijania rozrnienia na uzalenienie pierwotne lub wtrne. Wedug Allegrea, Souvillea, ThermeaiGriffithsa [8] niezalenie od tego, czy stosujemy kryteria podobne jak przy uzalenieniu od substancji czy wzorowane na kryteriach uzalenie behawioralnych (od czynnoci), czsto wystpowania uzalenienia od wicze wynosi okoo 5%. Szabo iGriffiths [15] ustalili, e prawie 7% badanych studentw nauk osporcie byo zagroonych ryzykiem uzalenienia, wskanik by istotnie niszy uosb wiczcych wklubach fitness (niespena 4% badanych). Uzalenienie od wicze jest najczciej opisywane uosb podejmujcych wiczenia ocharakterze tlenowym (bieganie, jazda na rowerze, pywanie), gwnie mczyzn wiczcych rekreacyjnie lub byych sportowcw [16]. Uzalenienie pierwotne iwtrne Podzia na uzalenienie pierwotne iwtrne zaproponowa jako pierwszy de Coverley Veale [17]. Pierwsze nie jest zwizane zzaburzeniami psychicznymi imoe by rozpoznane tylko przy ich wykluczeniu, podczas gdy drugie pojawia si wprzebiegu zaburze odywiania si. Autor zaproponowa pocztkowo nastpujce kryteria dla uzalenienia pierwotnego: 1 zawenie repertuaru wicze prowadzce do stereotypowych wzorcw treningu, odbywanych regularnie co najmniej raz dziennie; 2 nadawanie wiczeniom wzrastajcego iwyranego priorytetu wstosunku do innych form aktywnoci wcelu utrzymania wzorca wicze; 3 narastajca tolerancja liczby wicze wykonywanych wkolejnych latach; 4 objawy odstawienia zwizane zzaburzeniami nastroju po przerwie wplanowanych wiczeniach; 5 unikanie lub agodzenie objaww odstawienia przez dalsze wiczenia; 6 gwatowny powrt do poprzedniego wzorca wicze po duszym okresie niewiczenia. De Coverley Veale [17] wskazuje dwie dodatkowe waciwoci: po pierwsze kontynuowanie wicze, pomimo wiadomoci, e spowoduj one, nasil lub przedu istotne dolegliwoci fizyczne oraz kopoty wkontaktach partnerskich, rodzinnych, przyjacielskich izawodowych; po drugie celowa utrata masy ciaa jako rodek prowadzcy do poprawy poziomu wykonywania wicze. Odrnienie uzalenienia pierwotnego od wtrnego jest jego zdaniem najatwiejsze na podstawie najwaniejszego motywu podejmowania wicze. Wuzalenieniu pierwotnym wiczenie jest celem samym wsobie, adieta iutrata masy ciaa rodkiem uatwiajcym jego realizacj, natomiast wprzypadku uzalenienia wtrnego wiczenia staj si rodkiem prowadzcym do zmniejszenia masy ciaa [17]. Wopinii tego autora uzalenienie wstopniu agodnym moe by traktowane jako zjawisko pozytywne lub bez specjalnego znaczenia, uza-

848

Monika Guszkowska

lenienie umiarkowane zaczyna stanowi problem, powane wie si zryzykiem znacznych trudnoci wrnych obszarach funkcjonowania. Wpracy z1995 roku Veale1 [2] zmodyfikowa kryteria pierwotnego uzalenienia od wicze nastpujco: 1 zaabsorbowanie wiczeniami, ktre staj si stereotypowe irutynowe; 2 emocjonalne ifizyczne objawy odstawienia wokresie niewiczenia (wahania nastroju, draliwo, bezsenno); 3 dystres fizyczny, spoeczny izawodowy oraz pogorszenie si funkcjonowania wtych obszarach wynikajce zzaabsorbowania wiczeniami; 4 brak innego wyjanienia zaabsorbowania wiczeniami (np. zaburze odywiania si) [2]. Wtym ujciu pojawio si kryterium stereotypowego wzorca wicze oraz podkrelone zostay objawy odstawienia. Naley jednak zaznaczy, e zesp pierwotnego uzalenienia od wicze fizycznych nie zosta potwierdzony wsensie klinicznym inie stanowi kategorii diagnostycznej wedug ICD-10 ani DSM-IV. Badacze jednak odwouj si do kryteriw uzalenienia obecnych wtych systemach klasyfikacyjnych. Hausenblas iSymons Downs [18] operacjonalizuj uzalenienie od wicze jako ich wielowymiarowy wzorzec prowadzcy do znaczcego klinicznie pogorszenia si funkcjonowania lub dystresu iprzyjmuj za jego wskaniki tolerancj, efekty odstawienia, efekt intencji, brak kontroli, czas wicze, ograniczenie innych aktywnoci ikontynuowanie wicze pomimo niekorzystnych nastpstw. Dwa pierwsze s oczywiste wwietle tego, co napisano powyej. Efekt intencji jest okrelany jako wiczenie wwikszej objtoci lub duszym czasie ni planowano. Brak kontroli wyraa si nieskutecznymi wysikami podejmowanymi wcelu zaprzestania wicze lub sprawowania nad nimi kontroli. Czas to godziny powicane na wiczenia. Pozostae kryteria s podobnie definiowane jak przez innych autorw. Ustalajc kryteria uzalenienia od wicze, badacze odwouj si take do definicji zachowania uzalenionego (addictive behavior). Przyjmujc to podejcie do wicze fizycznych, Griffiths [19] za kryteria uzalenienia przyj: priorytet wzgldem innych zachowa (aktywno panuje nad mylami, uczuciami izachowaniem), modyfikacj nastroju (specyficzne dowiadczenia wtrakcie realizowania aktywnoci), tolerancj (konieczno zwikszania iloci dziaa wcelu osignicia wczeniejszych efektw), objawy odstawienia (nieprzyjemne stany emocjonalne lub doznania fizyczne wsytuacji przerwania wicze lub nagej ich redukcji, jak draliwo, zy humor), konflikt (konflikty interpersonalne midzy uzalenionym aotoczeniem, konflikty zinnymi formami aktywnoci, konflikty wewntrzne) inawroty (tendencja do powracania do wczeniejszych wzorcw zachowania po wielu latach abstynencji lub sprawowania nad nim kontroli). Uzalenienie od wicze azaburzenia odywiania si Szczeglnie czsto przedmiotem zainteresowania badaczy s zalenoci midzy uzalenieniem od wicze fizycznych azaburzeniami odywiania si [20]. Mona
1

De Coverley Veale iVeale to ten sam autor uywajcy wrnych okresach rnych nazwisk.

Uzalenienie od wicze fizycznych objawy i mechanizmy

849

wskaza kilka powodw tego zainteresowania. wiczenia fizyczne s powszechnym sposobem kontroli masy ciaa uosb leczonych zpowodu zaburze odywiania si, zwaszcza zrozpoznaniem anoreksji, anadmierne wiczenia s cech definiujc nieprzeczyszczajcy podtyp bulimii wedug DSM-IV. Wyniki wczesnych obserwacji [21] sugeroway istnienie podobiestw midzy osobami biegajcymi na dugich dystansach acierpicymi na anoreksj. Zdrugiej strony ujawniono, e wskaniki zaburze odywiania si izwizanej znimi psychopatologii uosb zobowizanych do wicze s zblione do obserwowanych wgrupach osb niewiczcych [22], co sugeruje, e wprzypadku braku objaww zaburze odywiania si przymusowe wiczenia nie stanowi syndromu klinicznego [23]. Uosb intensywnie wiczcych nie stwierdzono niezadowolenia zycia [24] ani podwyszonych wskanikw depresji [25]. Weight iNoakes [26] sugeruj, e obowizkowe wiczenia mog niekiedy wrcz zmniejsza ryzyko klinicznych zaburze odywiania si upredysponowanych do nich jednostek, zastpujc bardziej ekstremalne formy kontroli masy ciaa, takie jak prowokowanie wymiotw istosowanie rodkw przeczyszczajcych [25]. Przeciwny pogld prezentuj Davis iwspautorzy [27] dowodzc, e nadmierne wiczenia poprzedzaj wystpienie zaburze odywiania si isugeruj, e intensywny trening moe odgrywa istotn rol wpatogenezie tych zaburze. Inni autorzy [20] twierdz, e jest to moliwe wprzypadku wystpowania takich objaww, jak poczucie winy po opuszczeniu sesji treningowej czy wiczenie wcelu poprawy sylwetki lub zmniejszenia masy ciaa. Nowe kryteria diagnostyczne wtrnego uzalenienia od wicze fizycznych wprzebiegu zaburze odywiania si zaproponowali Bamber iwspautorzy [28]: 1 jednostka wykazuje pogorszenie si funkcjonowania wco najmniej dwch ztrzech nastpujcych obszarw: a) psychicznym (ruminacje lub natrtne myli dotyczce wicze, wielo myli owiczeniach, lk lub depresja); b) spoecznym lub zawodowym (przedkadanie wicze nad kontakty spoeczne, niemono wykonywania pracy zawodowej zich powodu); c) fizycznym (wiczenia powoduj lub nasilaj kopoty zdrowotne lub kontuzje, s kontynuowane pomimo przeciwwskaza lekarskich); 2 jednostka ujawnia co najmniej jeden zdwch objaww: a) klinicznie znaczce niewaciwe reakcje na zmian lub zakcenie nawykw zwizanych zwiczeniami ocharakterze fizycznym, psychicznym, spoecznym lub behawioralnym (powany lk, depresja, wycofanie spoeczne, samouszkodzenia); b) stae pragnienie i/lub nieefektywne wysiki wcelu kontroli lub redukcji lku; 3 dodatkowe nastpujce objawy, ktre nie s definicyjne: a) tolerancja (wzrost objtoci wicze); b) dua objto wicze i/lub wiczenia co najmniej raz dziennie; c) wiczenia wsamotnoci; d) oszukiwanie (kamstwa dotyczce objtoci wicze, wiczenie po kryjomu); e) brak wgldu (zaprzeczanie, e wiczenie stanowi problem). Brak zaburze odywiania si pozwala rozpozna uzalenienie pierwotne. Elbourne iChen [29] twierdz, e nie ma wystarczajcych podstaw do tego, by uzna obowizkowe wiczenia za zaburzenie, niejasne s te zwizki midzy zaburzeniami odywiania si aprzymusowym wiczeniem. Wskazujc na brak teorii, ktra mogaby stanowi dobr podstaw bada, proponuj wasny model. Model ten ujmuje

850

Monika Guszkowska

obowizkowe wiczenia jako kontinuum: na jednym jego biegunie znajduj si osoby majce umiarkowanie obsesyjne cechy, na drugim wiczcy, pomimo znaczcych problemw fizycznych ipsychologicznych. Osoby zbieguna ujemnego nie s zagroone zaburzeniami odywiania si; na biegunie dodatnim istnieje powane ryzyko takiej patologii. Zgodnie ztym modelem nadmierne wiczenie, zainteresowanie mas iksztatem ciaa oraz zachowania obsesyjno-kompulsywne wchodz winterakcj, prowadzc do zaburze odywiania si. Mechanizmy uzalenienia od wicze fizycznych Wyjaniajc zwizki midzy wysikiem fizycznym, zdrowiem psychicznym auzalenieniem od wicze badacze wskazuj zarwno na mechanizmy fizjologiczne jak ipsychologiczne. Te pierwsze odwouj si do wzrostu poziomu beta-endorfin, zwikszonego wydzielania neuroprzekanikw, wzrostu sprawnoci ukadu krenia iwzrostu temperatury ciaa [30, 31]. Wyniki bada wtym obszarze nie s jednak spjne [32] icigle nie pozwalaj wyjani, dlaczego tylko niektre intensywnie wiczce osoby uzaleniaj si od wysiku fizycznego. Hipoteza beta-endorfinowa odwouje si do faktu, e wiczenia ocharakterze tlenowym powoduj zwikszone wydzielanie beta-endorfin iinnych opiatw endogennych, wywoujcych efekt znieczulajcy ieuforyzujcy. Wbadaniach prowadzonych na zwierztach [33] wykazano, e systematyczne wiczenia tlenowe prowadz do zwikszenia tolerancji opiatw izalenoci fizycznej, co sugeruje, e uosb wiczcych nastpuje spadek wraliwoci na te substancje, awkonsekwencji konieczno zwikszania dawki wicze wcelu utrzymania efektu. Jednak wbadaniu nad zwizkiem midzy wydzielaniem beta-endorfin auzalenieniem od wicze uludzi [34] nie wykryto adnych zalenoci. Habituacji zaprzecza te fakt diagnozowania uzalenienia od wicze uosb podejmujcych treningi omaej objtoci [28]. Zkolei zdaniem Steinberg iwspautorw [35] istniej jednak porednie dowody potwierdzajce rol beta-endorfin wuzalenieniu od wicze: 1) wzrost odczucia przyjemnoci po wiczeniach; 2) obecno zachowa nadmiernych ikompulsywnych; 3) wzrost progu blowego; 4) objawy odstawienia; 5) redukcja efektw wicze po podaniu antagonistw opiatw. Kwestie te wymagaj dalszych bada. Inna hipoteza wie zjawisko uzalenienia od wicze zobserwowanym wskutek systematycznego treningu spadkiem reaktywnoci autonomicznego ukadu nerwowego iwzrostem tolerancji na katecholaminy (adrenalin inoradrenalin) [36]. Wkonsekwencji, wcelu utrzymania preferowanego poziomu pobudzenia, osoby wiczce musiayby wiczy intensywniej i/lub duej. Niewiele bada jak dotd weryfikowao t hipotez. Glass iwspautorzy [37] zaobserwowali, e osoby dowiadczajce symptomw odstawienia miay niszy wyjciowy poziom wskanikw funkcjonowania osi podwzgrzeprzysadkanadnercza oraz funkcji ukadu autonomicznego iodpornociowego, co potwierdza wyniki wczeniejszych bada [36, 38]. Pomimo bada nad fizjologicznymi mechanizmami uzalenienia od wicze fizycznych, nadal istnieje wiele kontrowersji ibrak powszechnej zgody co do znaczenia opiatw endogennych ikatecholamin wtym procesie [39]. Nowsze hipotezy wi

Uzalenienie od wicze fizycznych objawy i mechanizmy

851

uzalenienie od wicze zaktywnoci cytokin, zwaszcza uwalnianiem interleukiny 6 [40], jednak nawet skrtowe opisanie postulowanych zalenoci przekracza ramy niniejszego opracowania. Poszukujc mechanizmw lecych upodstaw uzalenienia od wicze fizycznych mona odwoa si do klasycznej ju koncepcji regulacji afektu Tomkinsa [41]. Zgodnie zni bieganie (czy szerzej aktywno fizyczna) moe by traktowane jako czynnik podwyszajcy poziom pozytywnego afektu iobniajcy poziom afektu negatywnego. Tomkins wyrnia dwa typy biegaczy: biegacza negatywnego, ktry biega wcelu redukcji dystresu, oraz biegacza pozytywnego, ktry biega wcelu dostarczenia sobie emocji pozytywnych. Brak wicze powoduje zdaniem Tomkinsa afekt negatywny, ktry mona zredukowa jedynie poprzez dalsze wiczenia. Hipotez regulacji afektywnej potwierdzaj wyniki bada nad motywacj do wicze itzw. ostrym efektem jednorazowych wicze fizycznych. Johnsguard [42] ustali, e jednym zgwnych motyww starszych wiekiem, nawykowych biegaczy jest redukcja lku idepresji. Podobnie Anshel [43] stwierdzi, e redukcja stresu stanowi jeden zgwnych motyww wicze dla osb od nich uzalenionych. Jednostki te cechoway si wyszym poziomem niepokoju istresu przed wiczeniami, arwnoczenie silniejszym odczuciem szczcia po wiczeniach; wsytuacji opuszczenia zaplanowanego treningu odczuway silniejsze przygnbienie, lk igniew. Uosb uzalenionych po jednorazowych wiczeniach obserwowano wiksz iduej utrzymujc si redukcj lku inapicia [44]. Dodatkowe poparcie hipotezy pynie zbada nad takimi skutkami deprywacji uosb systematycznie wiczcych, jak lk, draliwo, poczucie winy, depresja, zmczenie, bezsenno, dolegliwoci blowe [7, 37, 45, 46]. Usystematycznych biegaczy obserwowano wzrost opornoci galwanicznej skry po jednym dniu bez treningu [47]. Winnym badaniu zmczenie isomatyczne objawy depresji pojawiy si wtydzie po zaprzestaniu wicze ipozwalay przewidywa rozwj objaww poznawczo-afektywnych wdrugim tygodniu; we wzrocie poziomu zmczenia czciowo mia udzia spadek sprawnoci fizycznej [46]. Mondin iwspautorzy [48], badajc ochotnikw poddajcych si dobrowolnie trzydniowej deprywacji, prbowali pokona ograniczenia wczeniejszych bada, wktrych ledzono najczciej efekty przymusowych przerw wwiczeniach, wynikajcych zkontuzji, ktra stanowia dodatkowe rdo dystresu. Stwierdzili ubadanych wzrost poziomu lku, napicia, przygnbienia izakopotania. Wbadaniach nad skutkami zaprzestania wicze rzadko analizowano podstawow jak si zdaje kwesti czy nastrj obnia si do poziomu wyjciowego, dowiadczanego przez jednostk wwczas, gdy jeszcze nie zacza wiczy, czy te spada poniej tego poziomu. Wpierwszym przypadku nastpowaoby jedynie wycofanie korzystnych efektw systematycznych wicze; wdrugim moglibymy mwi zca pewnoci oobjawach odstawienia. Kwestie te s moliwe do rozstrzygnicia jedynie wtrwajcych odpowiednio dugo badaniach eksperymentalnych. Winnych wyjanieniach psychologicznych autorzy, gwnie przyjmujcy perspektyw poznawczo-behawioraln, akcentuj to, e myli iuczucia zwizane zwiczeniami stanowi przeciwwag dla negatywnych stanw nastroju [1] oraz e wiczenia s czynnikiem odwracajcym uwag od codziennych kopotw; podkrelaj take

852

Monika Guszkowska

korzyci pynce zkontaktw spoecznych podczas zaj ruchowych [31]. wiczenia fizyczne mog stanowi pozytywne wzmocnienie dla obrazu wasnej osoby izwiksza poczucie kompetencji imistrzostwa [49]. Wyniki dotychczasowych bada dowodz, e systematyczne wiczenia fizyczne mog prowadzi do psychicznej ifizycznej zalenoci od tej formy aktywnoci, ktra przy wykorzystaniu proponowanych przez badaczy kryteriw moe by rozpoznana jako uzalenienie. Nie oznacza to jednak, e naley si wystrzega wysiku fizycznego, gdy korzyci, zarwno fizyczne jak ipsychiczne, pynce zsystematycznych wicze s trudne do przecenienia. Aby doszo do uzalenienia, wiczenia fizyczne musz by aktywnoci wzmacniajc zarwno pozytywnie (dostarczajc przyjemnoci) jak inegatywnie (zmniejszajca dystres). Jak podkrela Davis [50], oba te warunki s spenione uniewielkiej liczby wiczcych, wic iryzyko uzalenienia wpopulacji oglnej nie jest due. Konieczne s jednak dalsze badania, zwaszcza zmierzajce do wyjanienia, wjaki sposb dochodzi do uzalenienia od wicze fizycznych, gdy pozwoli to zidentyfikowa grupy ryzyka ipodj skuteczne dziaania profilaktyczne. Podsumowujc, obecnie uzalenienie od wicze traktuje si jako zjawisko negatywne form uzalenienia od czynnoci, przyjmujc za kryteria: po pierwsze, cechy samej aktywnoci (priorytet wzgldem innych form, stereotypowe wzorce wicze ztendencj do zwikszania objtoci, objawy odstawienia), po drugie, jej nastpstwa (pogorszenie si funkcjonowania wrnych dziedzinach ycia). Wcelu wyjanienia powstawania zalenoci przywoywane s mechanizmy zarwno fizjologiczne jak ipsychologiczne. Na koniec warto podkreli, e uzalenienie od wicze fizycznych jest szczegln form uzalenienia od czynnoci. Aktywno, ktra jest jego przedmiotem, sama wsobie nie jest szkodliwa wsensie fizycznym ipsychicznym, co wicej realizowana wkontrolowany sposb przynosi wymierne korzyci zdrowotne. To sprawia, e osoba uzaleniona oraz jej najblisze otoczenie przez stosunkowo dugi czas moe skutecznie broni si przed konfrontacj zproblemem uzalenienia, stosujc proste mechanizmy obronne. Trudno uzna, e powicanie duej iloci czasu iwydawanie pienidzy na gry hazardowe albo zakupy suy jednostce; wprzypadku wielu godzin spdzanych wsali fitness ocena nie jest ju tak jednoznaczna. Osobami, ktre czsto jako pierwsze maj moliwo wskazania jednostce, e problem taki istnieje, s instruktorzy prowadzcy lub nadzorujcy treningi, zwaszcza tzw. trenerzy personalni, oraz lekarze rnych specjalnoci, do ktrych zgaszaj si osoby uzalenione zpowodu kontuzji lub innych kosztw zdrowotnych nadmiernych wicze. Wiedza otej formie uzalenienia przydatna jest te psychoterapeutom, ktrzy wpraktyce klinicznej mog spotka si zprzypadkami zarwno pierwotnego, jak iwtrnego uzalenienia od wicze fizycznych. Zich punktu widzenia szczeglnie przydatne byoby opracowanie kryteriw diagnostycznych klinicznej postaci tej formy uzalenienia.
- , , .

Uzalenienie od wicze fizycznych objawy i mechanizmy

853

, . : , , , , , . , - . 2-3% 20-30%. , , -, , ( ). Abhngigkeit von krperlichen bungen Symptome und Mechanismen Zusammenfassung Das Ziel des Artikels ist die Synthese des Wissens ber die Erscheinung der Abhngigkeit von krperlichen bungen, die als obsessives Interesse an bungen und negativ in ihrer Natur verstanden wird. Die Abhngigkeit von den bungen kann als mehrdimensionales bungsmuster definiert werden, das zur Verschlechterung der Funktionsweise oder zum Stress fhrt. Als seine Kriterien knnen Toleranz, Entzugssymptome Kontrollverlust, Reduktion anderer Aktivittsformen, Verschlechterung der psychischen, sozialen und krperlichen Funktionsweise anerkannt werden. Im Falle einer primren Abhngigkeit ist die krperliche Aktivitt das Ziel an sich selbst, im Falle der sekundren gibt es eine uere Motivation Kontrolle ber Masse und Krper. Die geschtzte Hufigkeit der Strung schwankt von 2-3% bis 20-30%. Die Hypothesen zur Entwicklung der Abhngigkeit von den bungen konzentrieren sich auf die Ausscheidung von - Endorphinen, Reizung des sympathischen Systems, Regulierung von Affekt oder psychologischen Aufklrungen (bungen als Dystraktor). La dpendance lexercice physique symptmes et mcanismes Rsum Cet article vise faire la synthse du savoir concernant laddiction lexercice physique qui est caractrise comme la proccupation obsessive de lexercice physique, ngative de sa nature. Cette dpendance est dfinie comme un multidimensionnel modle ngatif de lexercice menant empirer le fonctionnement ou au stress. Ses critres sont les suivants: tolrance, effet de manque, perte do contrle, rductions dautres activits, altration du fonctionnement psychique, social, physique. Dans le cas de la dpendance primaire lactivit physique est un but en soi-mme, dans la cas de la dpendance secondaire sa motivation est extrieure, il sagit de contrler le poids et la forme du corps. La prvalence de ce trouble est estime de 23% jusqu 2030%. Les hypothses expliquant son dveloppement parlent de -endorphines, de lexcitation du systme sympathique, rgulation des affects ou des explications psychologiques (exercices comme distraction).

Pimiennictwo
1. Sachs ML, Pargman D. Running addiction. W: Sachs ML, Buffone GW. red. Running as therapy: An integrated approach. New Jersey: Jason Aronson; 1997, s. 231254. 2. Veale D. Does primary exercise dependence really exist? W: Annett J, Cripps BH, Steinerg H, red. Exercise addiction. Motivation and participation in sport and exercise. Leicester: The British Psychological Society; 1995, s. 15. 3. Little JC. The athletes neurosis: Adeprivation crisis. Acta Psychiatr. Scand. 1969; 45: 187 197.

854

Monika Guszkowska

4. Baekeland F. Exercise deprivation: Sleep and psychological reactions. Arch. Gen. Psychiatry 1970; 22: 365369. 5. Glasser W. Positive addiction. New York: Harper and Row; 1973. 6. Sachs ML, Pargman D. Running addiction: adepth interview examination. J. Sports Beh. 1979; 2: 143155. 7. Morgan WP. Negative addiction in runners. Phys. Sports Med. 1979; 7: 5770. 8. Allegre B, Souville M, Therme P, Griffiths M. Definitions and measures of exercise dependence. Addict. Rev. Theory 2006; 14: 631646. 9. Symons Downs D, Hausenblas HA, Nigg CR. Factorial validity and psychometric examination of the exercise dependence scale: revised. Measur. Phys. Ed. Exerc. Sc. 2004; 8: 183201. 10. Griffiths MD, Szabo A, Terry A. The exercise addiction inventory: aquick and easy screening tool for health practitioners. Brit. J. Sports Med. 2005; 39: e30. 11. Zmijewski CF, Howard MO. Exercise dependence and attitudes toward eating among young adults. Eat. Beh. 2003; 4: 181195. 12. Anderson SJ, Basson CJ, Geils C. Personality style and mood states associated with anegative addiction to running. Sports Med. 1997; 27: 611. 13. Slay HA, Hayaki J, Napolitano MA, Brownell KD. Motivation for running and eating attitudes in obligatory versus non-obligatory runners. Inter. J. Eat. Disord. 1998; 23: 267275. 14. Thornton EW, Scott SE. Motivation in the committed runner: Correlations between self-report scales and behaviour. Health Prom. Int. 1995; 10: 177184. 15. Szabo A, Griffiths MD. Exercise addiction in British sport science students. Int. J. Ment. Health Addict. 2007; 5: 2528. 16. Mdra M, Bidziska B. Uzalenienie od wysiku fizycznego. W: Mdra M, red. Medycyna sportowa. Warszawa: Medsportpress; 2004, s. 119121. 17. De Coverley Veale DMW. Exercise dependence. Brit. J. Addict. 1987; 82: 735740. 18. Hausenblas HA, Symons Downs D. How much is too much? The development and validation of the exercise dependence scale. Psychol. Health 2002; 17: 387404. 19. Griffiths MD. Behavioral addiction: An issue for everybody? J. Workplace Learn. 1996; 8: 1925. 20. Mond JM, Hay PJ, Rodgers B, Owen C, Beumont PJV. Relationships between exercise behaviour, eating-disordered behaviour and quality of life in acommunity sample of women: When is exercise excessive? Eur. Eat. Disord. Rev. 2004; 12: 265272. 21. Yates A, Leehey K, Shisslack CM. Running an analogue of anorexia. New Engl. J. Med. 1983; 308: 251255. 22. Blumenthal JA, OToole LC, Chang JL. Is running an analogue of anorexia nervosa? JAMA 1984; 252: 520523. 23. Keski-Rahkonen A. Exercise dependence amyth or real issue. Eur. Eat. Disord. Rev. 2001; 9: 279283. 24. Owens RG, Slade PD. Running and anorexia nervosa: An empirical study. Int. J. Eat. Disord. 1987; 6: 771775. 25. Hubbard ST, Gray JJ, Parker S. Differences among women who exercise for food related and non-food related reasons. Eur. Eat. Disord. Rev. 1998; 6: 255265. 26. Weight LM, Noakes TD. Is running an analog of anorexia? Asurvey of the incidence of eating disorders in female distance runners. Med. Sc. Sport Exerc. 1987; 19: 213217.

Uzalenienie od wicze fizycznych objawy i mechanizmy

855

27. Davis C, Katzman DK, Kaptein S, Kirsh C, Brewer H, Kalmbach K, Olmsted MP, Woodside DB, Kaplan AS. The prevalence of hyperactivity in eating disorders: Etiological implications. Comprehens. Psychiatr. 1997; 38: 32113226. 28. Bamber DJ, Cockerill IM, Rodgers S, Carroll D. Diagnostic criteria for exercise dependence in women. Brit. J. Sports Med. 2003; 37: 393400. 29. Elbourne KE, Chen J. The continuum model of obligatory exercise: Apreliminary investigation. J. Psychosom. Res. 2007; 62: 7380. 30. Biddle S, Mutrie N. Psychology of physical activity and exercise. Ahealth related perspectives. London: Springer-Verlag; 1991. 31. Cox RH. Sport psychology. Concepts and applications. Illlinois: Wm.C. Brown; 1994. 32. Siff MC. Running addiction. http://www.aol.com%26sim;Mcsiff.6/11/98. 33. Smith MA, Yancey DL. Sensitivity to the effects of opioids in rats with free access to exercise wheels: -opioid tolerance and physical dependence. Psychopharmacol. 2003; 168: 426434. 34. Pierce EF, Eastman NW, Tripathi HL, Olson KG, Dewey WL. Beta-endorphin response to endurance exercise: relationship to exercise dependence. Percept. Mot. Skills 1993; 77: 767770. 35. Steinberg H, Sykes EA, LeBoutillier N. Exercise addiction: Indirect measures of endorphins? W: Annett J, Cripps B, Steinberg H, red. Exercise addiction: Motivation for participation in sport and exercise. Leicester: The British Psychological Society; 1996, s. 614. 36. Thompson JK, Blanton P. Energy conservation and exercise dependence: Asympathetic arousal hypothesis. Med. Sc. Sports Exerc. 1987; 19: 9199. 37. Glass JM, Lyden AK, Petzke F, Stein P, Whalen G, Ambrose K, Chrousos G, Clauw DJ. The effect of brief exercise cessation on pain, fatigue, and mood symptom development in healthy, fit individuals. J. Psychosom. Res. 2004; 57: 391398. 38. Sothmann MS, Ismail AH. Factor analytic derivation of the MHPG/NM ratio: Implications for studying the link between physical fitness and depression. Biol. Psychiatr. 1985; 20: 579583. 39. Adams J, Kirkby RJ. Excessive exercise as an addiction: Areview. Addiction Rev. Theory 2002; 10: 415437. 40. Hamer M, Karageorghis CI. Psychobiological mechanisms of exercise dependence. Sports Med. 2007; 37: 477484. 41. Tomkins SA. Amodified model of smoking behavior. W: Borgatta EF, Evans RR, red. Smoking, health and behavior. Chicago: Aldine; 1968, s. 165186. 42. Johnsguard K. The motivation of the long distance runner. J. Sports Med. 1985; 25: 135139. 43. Anshel MH. Apsycho-behavioral analysis of addicted versus non-addicted male and female exercisers. J. Sport Beh. 1991; 14: 145158. 44. Rosa DA, de Mello MT, Negrao AB, de Souza-Formigoni ML. Mood changes after maximal exercise testing in subjects with symptoms of exercise dependence. Percept. Mot. Skills 2004; 99: 341353. 45. Morris M, Steinberg H, Sykes EA, Salmon P. Effects of temporary withdrawal from regular running. J. Psychosom. Res. 1990; 34: 493500. 46. Berlin AA, Kop WJ, Deuster PA. Depressive mood symptoms and fatigue after exercise withdrawal: the potential role of decreased fitness. Psychosom. Med. 2006; 68: 224230. 47. Thaxton L. Physiological and psychological effects of short-term exercise addiction on habitual runners. J. Sport Psychol. 1982; 4: 7380. 48. Mondin GW, Morgan WP, Piering PN, Stegner AJ, Stotesbery CL, Trine MR, Wu MY. Psychological consequences of exercise deprivation in habitual exercisers. Med. Sc. Sports Exerc. 1996; 28: 11991203.

856

Monika Guszkowska

49. Robbins JM, Josephs P. Experiencing exercise withdrawal: possible consequences of therapeutic and mastery running. J. Sport Psychol. 1985; 7: 2329. 50. Davis C. Exercise abuse. Int. J. Sport Psychol. 2000; 31: 278289. Adres: Zakad Organizacji iZarzdzania Wydzia Turystyki iRekreacji Akademia Wychowania Fizycznego Jzefa Pisudskiego 00-968 Warszawa, ul. Marymoncka 34 Otrzymano: 2.11.2011 Zrecenzowano: 8.07.2012 Otrzymano po poprawie: 25.07.2012 Przyjto do druku: 13.08.2012 Adiustacja: L. Sz.