A.

Leontjew

Przedmiot i metoda ekonomii politycznej

Organizacja Czerwonej Gwardii 2011

Podstawa wydania: Wykady z ekonomii politycznej, t. 1., Ksika i Wiedza, Warszawa 1951, str. 5-113

Organizacja Czerwonej Gwardii 2011

2

Wstp
Radzieccy ekonomici wykonali ogromn prac teoretyczn. Ogromn prac na rzecz rozwoju marksizmu. Towarzysze tacy jak Leontjew *ktrego ksik prezentujemy po raz pierwszy w polskim Internecie], Ostrowitianow, Konakow czy Kozow starali si ca swoj prac podsumowad, spopularyzowad i doprowadzid do rozwinicia - nauk socjalizmu. Naley si im za to wielki szacunek. Ich najwikszym osigniciem byo wydanie w 1955 roku Podrcznika Ekonomii Politycznej. Wielki szacunek, ktry ywimy dla rewolucyjnych naukowcw nie powinien nam jednak przesaniad samej nauki. Sentymentalizm i kult rewolucjonistw to adne wyjcie, adne rozwizanie, to patrzenie wstecz, a nie naprzd, to przyjmowanie dogmatw i witych, a nie posugiwanie si nauk. Podstawowym wyznacznikiem susznoci danej teorii naukowej jest jej zgodnod z rzeczywistoci. Rewolucyjni naukowcy z przeszoci starali si, by ich teorie naukowe odpowiaday rzeczywistoci. Rzeczywistoci ich epok. Nasza epoka jest inna. Czas upywa. Nasza rzeczywistod jest inna. Pewne teorie straciy wanod. Naley sformuowad je na nowo lub odrzucid w caoci. Naley dojd do nowych wnioskw. Radzieccy ekonomici nie byli wolni od bdw. Nikt nie jest i nikt nie moe byd od nich wolny. Towarzysz Mao stwierdzi, e byd moe o naszych bdach dowiemy si po 50 latach od ich popenienia. Jednak kady bd czyni silniejszymi i mdrzejszymi nowe pokolenia rewolucyjnych naukowcw. Nauka na bdach to w ogle podstawa wszelkiej nauki. Trzeba czasem tysica prb, tysica rnych bdw, aby dojd do prawdy. Musimy podchodzid do rewolucyjnych naukowcw przeszoci w dwojaki sposb. Z jednej strony musimy badad co byo u nich bdne, co nie odpowiadao rzeczywistoci w ich czasach. Z drugiej strony powinnimy sprawdzad, czy teorie, ktre w ich epoce byy suszne s suszne w naszych czasach. To podstawa nauki marksistowskiej. Bez tego marksizm staje si dogmatycznym zbiorem formuek, powtarzanych w kko.

Co czy nas i rewolucyjnych naukowcw z przeszoci? Metoda badania. Metoda materializmu dialektycznego. Jest to dla marksisty najwaniejsze. czy nas take rewolucyjny duch. Uywamy nauki po to, aby wyzwolid zniewolonych, aby osignd cakowite wyzwolenie komunizm. Nauka przenika kade nasze dziaanie. Ekonomia polityczna to we wspczesnym polskim ruchu komunistycznym dziedzina niemal zupenie zapomniana. Porzucono prby zdefiniowania na nowo podstawowych pojd ekonomicznych, takich jak wartod, praca, paca, sia robocza, wyzysk, wartod dodatkowa. Jedni ograniczaj si do dogmatycznego uznania, e definicje, ktre sformuowano w latach 50 poprzedniego wieku s nadal wystarczajce i pene. Inni odrzucaj w ogle radzieck ekonomi polityczn, twierdzc, e Marks wystarczy. Cofaj si w przeszod jeszcze dalej, zatrzymuj si jeszcze dalej w przeszoci. Jeszcze inni uwaaj, e marksistowska ekonomia polityczna jest przestarzaa i zastpuj j pojciami, danymi i obliczeniami, zaczerpnitymi z imperialistycznej ekonomii. Imperialistyczna ekonomia polityczna suy uciskaniu i wyzyskiwaniu. Reakcyjna nauka suy utrzymaniu wyzysku i ucisku ludw Trzeciego wiata. Dla tych wszystkich ludzi jest ksika Leontjewa. Kady z powyszych trzech typw ludzi powinien zabrad si za ni w odmienny sposb, jednak przejd obok niej nie mona obojtnie. Wszelkie prace po Leontjewie, dotyczce cile tej tematyki byy tylko odmienianiem jego przez przypadki, a czsto przez rewizjonistyczne przypadki. Jest to ksika, ktra porusza podstawowe zagadnienia marksistowskiej ekonomii politycznej. Niektre definicje s ju przestarzae. Inne byy bdne ju w czasie ich formuowania. Jednak Leontjew przekazuje niezbdne podstawy, bez ktrych nie mona na powanie studiowad rewolucyjnej nauki. Micha Rakulski

I. PRZEDMIOT EKONOMII POLITYCZNEJ

1. ROLA EKONOMII POLITYCZNEJ W MARKSISTOWSKO LENINOWSKIEJ TEORII
Gdy przystpujemy do studiowania ekonomii politycznej, musimy przede wszystkim uwiadomid sobie, jakie miejsce zajmuje ta nauka w oglnym systemie marksistowsko-leninowskiej teorii. Lenin, dajc krtk charakterystyk marksistowskiej teorii, stwierdzi, e nauki ekonomiczne Marksa stanowi gwn tred marksizmu *1+. Pisa on: Najbardziej gbokim, wszechstronnym i szczegowym potwierdzeniem i zastosowaniem teorii Marksa jest jego nauka ekonomiczna." [2] Kapita" mieci w sobie cay podstawowy dorobek marksizmu, osignity przed Leninem i Stalinem; jest to dzieo o zasigu i znaczeniu encyklopedycznym, lecz przede wszystkim dzieo polityczno-ekonomiczne, zawierajce wykad teorii ekonomicznej Marksa. Marks zupenie susznie uwaa swoj prac nad Kapitaem" za dzieo swego ycia. Traktowa on t prac jako swj bezporedni obowizek partyjny, jako najwaniejsze zadanie partyjne. Kiedy po ogromnym pitnastoletnim wysiku, po przezwycieniu niezwykych trudnoci Marks ogosi pierwsze rozdziay swojej pracy, wydane pod tytuem: Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej", pisa do jednego ze starych towarzyszy ze Zwizku Komunistw", e ma nadziej przy pomocy tej pracy oddad w rce naszej partii naukowe zwycistwo". Gdy ukazaa si praca Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej", jego najbliszy przyjaciel i wspbojownik Engels pisa w recenzji o tej ksice, e: cae jej (partii proletariackiej. A. L.) teoretyczne istnienie wywodzi si ze studiw nad ekonomi polityczn..." *3+
5

W przedmowie do I tomu Kapitau" Marks wskazywa, e: ...wykrycie ekonomicznych praw ruchu nowoczesnego spoeczeostwa jest wanie ostatecznym celem niniejszego dziea" *4+. Przez wspczesne spoeczeostwo rozumia on wtedy, naturalnie, spoeczeostwo kapitalistyczne. Wykrycie praw ekonomicznego rozwoju kapitalizmu pozwolio zrozumied nie tylko powstanie tego spoeczeostwa i rzdzce nim prawa ekonomiczne, lecz rwnie kierunek jego rozwoju; wykrycie tych praw ujawnio realne podstawy walki klasowej w buruazyjnym spoeczeostwie i wskazao klasie robotniczej drog do socjalizmu. Wanie wykrycie praw ekonomicznego rozwoju spoeczeostwa buruazyjnego stanowi gbokie, naukowe uzasadnienie komunizmu. Marks i Engels wykryli prawa rozwoju spoeczeostwa kapitalistycznego i dowiedli w sposb naukowy, e rozwj spoeczeostwa kapitalistycznego i walka klasowa w tym spoeczeostwie musz nieuchronnie doprowadzid do upadku kapitalizmu, do zwycistwa proletariatu, do dyktatury proletariatu" *5+. Prace Lenina i Stalina podniosy marksizm na nowy, wyszy szczebel; stanowi one doskona analiz i dalsze rozwinicie marksistowskiej teorii ekonomicznej. Nie jest rzecz przypadku, e problemy ekonomiczne zajmuj tak wyjtkowo doniose miejsce w teoretycznych pracach Lenina i Stalina. Na przeomie XIX i XX stulecia Lenin ostatecznie obali narodnictwo" jako ide, uczyni to w swojej pracy pt. Rozwj kapitalizmu w Rosji", ktra przede wszystkim bya powicona ekonomicznemu uzasadnieniu ukadu si klasowych dojrzewajcej w owym czasie rewolucji w carskiej Rosji, ekonomicznemu uzasadnieniu hegemonii proletariatu w rewolucji oraz roli, jaka przypada w niej masom chopskim. Lenin niezmiernie wzbogaci skarbnic marksistowskiej teorii w warunkach nowej historycznej epoki, gdy kapitalizm chyli si ku upadkowi, a na porzdku dziennym staje bezporednio zagadnienie rewolucji proletariackiej. Lenin pierwszy spord marksistw dokona naukowej analizy imperializmu, nowego stadium rozwoju kapitalizmu. W swojej pracy pt. Imperializm jako najwysze stadium kapitalizmu", stanowicej bezporedni kontynuacj Kapitau" Marksa, Lenin postawi sobie, jak sam pisa, zadanie:
6

...zorientowad si w podstawowym zagadnieniu ekonomicznym... zagadnieniu istoty ekonomicznej imperializmu" [6]. Leninowska analiza imperializmu, a przede wszystkim odkryte przez Lenina prawo nierwnomiernego ekonomicznego i politycznego rozwoju kapitalizmu w epoce imperializmu stao si podstaw wniosku, e zwycistwo socjalizmu moliwe jest najpierw w kilku lub nawet w jednym z osobna wzitym kraju kapitalistycznym. Wniosek ten ogromnie wzbogaci marksizm jako caod, stanowic dalsze rozwinicie nauki o dyktaturze proletariatu, bdcej podstaw marksizmu. W szeregu prac Lenina wybitne miejsce zajmuje zagadnienie form i sposobw skutecznej budowy socjalizmu w okresie dyktatury proletariatu, w okresie przejciowym od kapitalizmu do socjalizmu, w kraju otoczonym paostwami kapitalistycznymi" *7+. Tak wic Lenin wzbogaci nauk Marksa o socjalizmie opierajc si na dowiadczeniu pierwszej w historii wiata socjalistycznej rewolucji i pierwszych lat istnienia ustroju radzieckiego w ZSRR. W pracach Stalina znajdujemy dalsze rozwinicie leninowskiej teorii imperializmu i teorii socjalizmu. Szereg prac Stalina zawiera wnikliw marksistowsko-leninowsk analiz gospodarczego rozwoju wiata kapitalistycznego z jednej oraz paostwa radzieckiego z drugiej strony. Dajc teoretyczne uoglnienie bogatego dowiadczenia budownictwa socjalistycznego w ZSRR Stalin w ogromnej mierze wzbogaci marksizm w ogle oraz ekonomiczn nauk marksizmu w szczeglnoci, dziki gbokiej analizie naukowej zagadnieo ekonomii politycznej socjalizmu. Analiza ekonomii politycznej socjalizmu w dzieach Lenina i Stalina znamionuje nowy, wyszy szczebel w rozwoju marksistowskiej ekonomii politycznej jako nauki. Nie jest bynajmniej rzecz przypadku, e ekonomia polityczna zajmuje wybitne miejsce w oglnym systemie marksistowsko-leninowskiej teorii. Wynika to w sposb naturalny i logiczny z samej istoty nauki marksizmu-leninizmu, z najgbszych jej podstaw. Marksizm stworzy trwae naukowe podstawy niezbdne do poznania ludzkiego spoeczeostwa. Byo to olbrzymie zwycistwo w historii nauki i w dziejach myli ludzkiej.
7

Zanim Marks odkry materialistyczne pojmowanie dziejw, ludzie rnie prbowali tumaczyd zjawiska historyczne, ale wszystkie te prby cechowa brak podstaw naukowych w badaniu tej skomplikowanej dziedziny zjawisk. Czsto usiowano tumaczyd rozwj ludzkiego spoeczeostwa dziaalnoci wielkich ludzi, nie wyjaniajc bynajmniej przez tego rodzaju tumaczenie, od czego zaley sama dziaalnod wielkich ludzi, samo ich zjawienie si w tej lub innej epoce historycznej. Prbowano wytumaczyd rozwj historii ludzkoci znaczeniem idei, wysuwano myl, e idee rzdz wiatem. Ale i to wyjanienie nie rozwizywao zasadniczego, podstawowego zagadnienia: od czego zaley samo powstanie idei, czym tumaczy si fakt, e np. w wiecie staroytnym panowaa idea niewolnictwa, natomiast w epoce buruazyjnej rewolucji francuskiej rozpowszechnia si idea rwnoci obywatelskiej, wolnoci osobistej itd. Przez zastosowanie materializmu do dziedziny ycia spoecznego oraz wysunicie koncepcji materialistycznego pojmowania dziejw marksizm zerwa z niekonsekwencj materializmu XVIII wieku, ktry wanie w interpretacji historii spoeczeostw przechodzi na pozycje idealistyczne, goszc, e idee rzdz wiatem". Marksizm nie zadowoli si tym objanieniem, ktre cofa si przed zagadnieniem i w gruncie rzeczy uchyla si od prawdziwej odpowiedzi. Nauka Marksa odwanie stawia pytanie jak wytumaczyd powstanie samych idei i daje na to pytanie wyczerpujc odpowied. W bycie spoecznym, w formach i warunkach materialnego ycia spoeczeostwa oto gdzie naley szukad rde powstania tych lub innych idei, tych lub innych form wiadomoci spoecznej. Rwnoczenie marksizm nie tylko nie zaprzecza ogromnej twrczej, przeobraajcej roli idei postpowych w yciu spoeczeostwa, lecz po raz pierwszy daje podstawy do penego \ prawdziwego zrozumienia tej roli. Marksizm nie ma nic wsplnego ze sawetnym materializmem ekonomicznym", usiujcym przedstawid cay bieg rozwoju spoecznego w postaci jakiego czysto mechanicznego procesu rozwoju ekonomicznej bazy spoeczeostwa, automatycznie okrelajcej wszystkie inne dziedziny ycia spoecznego. Historia WKP(b) jest potwierdzeniem tej wielkiej mobilizujcej, organizujcej i przeobraajcej roli niemiertelnych idei marksizmu-leninizmu, zwyciskiej siy twrczego marksizmu, ktrego sztandar
8

partia Lenina i Stalina przeniosa przez pomieo trzech rewolucji, przez znj najwikszej w wiecie przebudowy, przez dowiadczenia Wielkiej Wojny Narodowej z Niemcami hitlerowskimi. Lecz idee nie zjawiaj si w gotowej postaci. S one z kolei wytworem rozwoju spoecznego, rodzi-je rozwj materialnego ycia spoeczeostwa. Dlatego te klucza do badania historii spoeczeostwa naley szukad nie w umysach ludzi, nie w ich ideach, lecz w ekonomice spoeczeostwa, w warunkach jego ycia materialnego. A zatem naczelnym zadaniem nauki historycznej jest zbadanie i wykrycie praw rzdzcych produkcj, praw rozwoju sit wytwrczych i stosunkw produkcji, praw ekonomicznego rozwoju spoeczeostwa. A zatem partia proletariatu, jeeli chce byd prawdziw parti, musi przede wszystkim posid znajomod praw rzdzcych rozwojem produkcji, praw ekonomicznego rozwoju spoeczeostwa. A zatem, eby nie omylid si w polityce, partia proletariatu powinna zarwno przez ukadanie swego programu jak i w dziaalnoci praktycznej brad za punkt wyjcia przede wszystkim prawa rzdzce rozwojem produkcji, prawa ekonomicznego rozwoju spoeczeostwa" [8]. Wielkod Marksa polega na tym, e da on odpowied na pytania, z ktrymi bezsilnie borykaa si myl najwybitniejszych przedstawicieli nauki, najwybitniejszych przedstawicieli ludzkoci jego epoki. Marks nie budowa gmachu swej teorii w prni. Nie Odrzuci tego, co osigna nauka przed nim, przeciwnie, wykorzysta wszystko, co byo pozytywnego w rozwoju myli naukowej poprzednich okresw. Dotyczy to rwnie ekonomicznej nauki marksizmu. Jednake marksowska teoria ekonomii politycznej nie jest bynajmniej zwykym zbilansowaniem tego, co znalaz on u swoich poprzednikw. Przeciwnie, Marks nakreli zupenie nowe drogi w ekonomii politycznej, niezwykle wzbogaci i rozwin t nauk, by pierwszym, ktry da jej trwae, naukowe podstawy. Przed Marksem klasyczna buruazyjna ekonomia polityczna prbowaa zgbid ekonomiczne zjawiska kapitalizmu i zrozumied ich istot. Buruazyjni ekonomici-klasycy osignli w szeregu zagadnieo powany dorobek naukowy, lecz droga do wykrycia prawdziwej istoty zjawisk ekonomicznych bya dla nich
9

zamknita, poniewa traktowali oni buruazyjne stosunki jako wieczne, naturalne i niezmienne. Marks pierwszy zastosowa zasadniczo odmienne podejcie do zjawisk spoecznych. Udowodni on, e stosunki istniejce w ustroju kapitalistycznym s stosunkami historycznie przemijajcymi, waciwymi tylko danemu sposobowi produkcji. Socjalici-utopici poddawali przekonywajcej, nieraz druzgoccej krytyce ustrj buruazyjny, jego sprzecznoci, jego potwornoci, jego ropiejce rany. Lecz rwnoczenie byli oni bezsilni, nie potrafili niczego zmienid, gdy nie znali rzeczywistych praw rzdzcych rozwojem spoeczeostwa. Nie potrafili znaled w realnej historycznej rzeczywistoci tej siy spoecznej, ktra by moga stad si twrc nowego, socjalistycznego ustroju. Dlatego te krytyka ich nie moga byd skuteczna. Marks sta bez porwnania wyej od swoich poprzednikw. Nie ograniczy si tylko do przyjcia krytyki, ktr rozwinli jego poprzednicy utopijni socjalici. Wyku potny or walki o socjalizm. Opar krytyk stosunkw kapitalistycznych na znajomoci rzeczywistych praw rzdzcych rozwojem spoeczeostwa. Marks pierwszy rozpozna wielk historyczn misj proletariatu jako budowniczego nowego, socjalistycznego spoeczeostwa. Materializm dialektyczny jest teoretycznym fundamentem komunizmu, jest wiatopogldem partii marksistowsko-leninowskiej. Ekonomia polityczna za jest najgbszym, najbardziej szczegowym, najbardziej wszechstronnym potwierdzeniem i zastosowaniem metody dialektyki materialistycznej. Dlatego wanie" marksistowsko - leninowska ekonomia polityczna, mwic sowami Lenina dotyczcymi Kapitau": ...czy ...najwysz cisod naukow (bdc ostatnim wyrazem nauk spoecznych) z rewolucyjnoci..." [9] Lenin zdecydowanie odrzuca faszywe twierdzenie, jakoby Kapita" by suchym traktatem ekonomicznym. Podkrela on, e w gruncie rzeczy nie ma dziea, w ktrym byoby tyle serca", co w tym dziele Marksa [10]. W Kapitale" Marks poczy surow logik dowodw naukowych z najwiksz rewolucyjn nienawici do wyzysku, ucisku, wstecznictwa, z gbok wiar w niezwycione siy postpu i wolnoci.
10

Marks bezlitonie zrywa mask z obudnych obroocw wyzysku i ucisku. Z najwikszym oburzeniem opowiada o zncaniu si nad masami pracujcymi, zwizanymi z panowaniem wyzyskiwaczy i ciemiycieli. Z ogromn wiar w siy postpu spoecznego odsania przed nami wielk historyczn misj klasy robotniczej najbardziej postpowej klasy wspczesnego spoeczeostwa.

Przypisy *1+ W. I. Lenin, Karol Marks"; Marks, Engels, marksizm", Warszawa 1949, str. 11. *2+ Tame. str. 20. [3] F Engels. Karol Marks Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej"; K. Marks i F. Engels. Dziea wybrane, Warszawa 1949, t. I, str. 343. [4] K. Marks. Kapita", t. I, Warszawa 1950, str. 6. *5+ Historia WKP(b). Krtki kurs", Warszawa 1949, str. 14. *6+ W. I. Lenin. Imperializm jako najwysze stadium kapitalizmu", Dziea, t. 22, Warszawa 1950, str. 216. *7+ J. Stalin, Rozmowa z pierwsz amerykaosk delegacj robotnicz". Dziea, t. 10, Warszawa 1950, str. 101. *8+ J. Stalin, O materializmie dialektycznym i historycznym"; Zagadnienia leninizmu, Warszawa 1950, str. 553. *9+ W. I. Lenin, Co to s przyjaciele ludu?"; Dziea t. 1. Warszawa 1950, str. 352. *10+ W. I. Lenin, Jakiego dziedzictwa si wyrzekamy?'', Dziea, t. 2, Warszawa 1950, str. 565.

11

2. PRODUKCJA MATERIALNA PODSTAW YCIA SPOECZEOSTWA LUDZKIEGO. DWIE STRONY PRODUKCJI SPOECZNEJ SIY WYTWRCZE I STOSUNKI PRODUKCJI
Szczeglna rola ekonomii politycznej w oglnym systemie teorii marksistowskoleninowskiej nie jest wic bynajmniej przypadkowa; jest ona naturalnym wynikiem materialistycznego pojmowania dziejw. Marksizm udowodni, e: nie wiadomod ludzi okrela ich. byt, lecz przeciwnie, ich byt spoeczny okrela ich wiadomod" *1+. Z tego wynika, e wanie warunki materialnego ycia spoeczeostwa okrelaj w ostatecznym wyniku oblicze spoeczeostwa, jego idee, pogldy, ustrj polityczny itd. Jaki jest byt spoeczeostwa, jakie s warunki materialnego ycia spoeczeostwa takie s jego idee, teorie, pogldy polityczne, instytucje polityczne" *2+. Lecz co nazywamy bytem spoecznym? Jest to przede wszystkim dziedzina produkcji dbr materialnych. Produkcja dbr materialnych niezbdnych dla ycia ludzkiego, dla istnienia spoecznoci ludzkiej jest podstaw caego ycia spoeczeostwa. Przedmiotw niezbdnych do ycia czowiek nie znajduje w gotowej postaci s one z reguy produktami ludzkiej pracy, musz byd wytwarzane. Praca, produkcja oto warunki istnienia kadego spoeczeostwa, niezalenie od jego ustroju. Praca jest wedug Marksa: powszechnym warunkiem wymiany materii midzy czowiekiem a przyrod, wiecznym naturalnym warunkiem ycia ludzkiego, a przeto czym niezalenym od jakiejkolwiek formy tego ycia, natomiast czym wsplnym wszystkim jego formom spoecznym" *3+. Ekonomiczne i polityczne warunki mog ulegad zmianom, jeden ustrj moe ustpid miejsca innemu, lecz produkcja, a wic praca, zawsze pozostaje koniecznym warunkiem istnienia spoeczeostwa.

12

Kade dziecko wie pisa Marks e kady nard zginby z godu, jeliby zaniecha pracy, nawet nie na rok, a bodaj tylko na par tygodni" *4+. Praca jest to celowa dziaalnod czowieka, przy pomocy ktrej przystosowuje on i przeobraa ksztat przedmiotw, znajdujcych si w przyrodzie, w ten sposb, e staj si one przydatne do zaspokojenia potrzeb ludzkich. Np. aby zbudowad domostwo, czowiek musi cid dziko rosnce w lesie drzewa, wywied je i w odpowiedni sposb obrobid. Aby zaopatrzyd si w odzie, czowiek przetwarza sierd zwierzc lub wkna rolinne (bawena, len, jedwab). Czowiek nie niszczy materii i nie stwarza jej na nowo, lecz swoj prac zmienia jedynie jej form. Wedug okrelenia Marksa: praca jest przede wszystkim procesem zachodzcym midzy czowiekiem a przyrod, procesem, w ktrym czowiek poprzez swoj dziaalnod realizuje, reguluje i kontroluje wymian materii z przyrod" *5+. W tym procesie, jak wskazuje Marks, czowiek przyrodzie przeciwstawia si sam jako sia przyrody. Pragnc posid przedmioty przyrody w uytecznej dla siebie postaci, czowiek wprawia w ruch swoje organy rce, nogi, mzg. Lecz wpywajc w ten sposb na otaczajc go przyrod i zmieniajc j, czowiek zmienia jednoczenie swoj wasn natur i rozwija jej potencjalne zdolnoci. Produkcja, czyli proces pracy, daje si rozoyd na nastpujce trzy proste czynniki: po pierwsze, czynnod celowa, czyli sama praca; po wtre przedmiot pracy i po trzecie narzdzia pracy. Przedmiotem pracy nazywamy to wszystko, na co skierowana jest praca czowieka. Narzdziami pracy nazywamy wszystkie te przedmioty, ktre porednicz midzy czowiekiem a przedmiotem pracy. Przedmioty pracy mog byd dane w gotowej postaci przez sam przyrod albo te otrzymane po uprzedniej obrbce. Przedmiotem pracy grnika wydobywajcego wgiel lub rud s pokady rudy i wgla, czyli przedmioty dane przez sam przyrod. Grnik bowiem wyrbuje wgiel lub kruszy rud i wydobywa j na powierzchni ziemi. Takie s przedmioty pracy dane przez sam przyrod.
13

W innych wypadkach przedmiotem pracy s rzeczy, ktre poprzednio zostay ju poddane dziaaniu pracy ludzkiej. Takie przedmioty pracy nosz nazw surowca lub materiau surowego. Na przykad wgiel wydobyty przez grnika moe byd przewieziony do koksowni i tam suyd za surowiec do wytwarzania koksu i wszelkiego rodzaju produktw chemicznych. Ruda wydobyta z ziemi idzie do huty i tam w wielkich piecach oraz w piecach martenowskich przerobiona zostaje na surwk i stal. Ale na tym nie koniec: surwk i stal dostarcza si potem do zakadw budowy maszyn jako materia do dalszej produkcji. A zatem, jeden i ten sam przedmiot moe przejd przez szereg etapw obrbki, w ktrych zostaje poddany dziaaniu ludzkiej pracy, przy czym w kadym wypadku jest on przedmiotem pracy. Podstaw wszelkiego procesu produkcji jest ziemia, jej gleba, jej bogactwa naturalne, wody, lasy. Wszystkie te czynniki odgrywaj ogromn rol w procesie pracy. Bogactwo ziemi, jej wntrze, jej gleba, klimat, tworz caoksztat warunkw naturalnych kraju lub narodu na danym szczeblu jego rozwoju historycznego. Te warunki naturalne zmieniaj si bardzo powoli, lecz sposb ich wykorzystania przez spoeczeostwo ludzkie zmienia si dod szybko. Jest on zaleny przede wszystkim od poziomu techniki, od stopnia doskonaoci narzdzi pracy. Wemy np. pokady wgla w Zagbiu Donieckim. W cigu wielu tysicy lat nie ulegay one same przez si istotnym zmianom, lecz ich znaczenie dla spoeczeostwa ludzkiego zmienio si bardzo powanie. Pokady te nie byy eksploatowane ani w okresie staroytnoci, ani te w okresie ustroju feudalnopaoszczynianego (kopalnie wgla zostay zaoone w Zagbiu Donieckim dopiero w pocztkach drugiej poowy ubiegego stulecia). Podobni e przedstawia si sprawa innych naturalnych warunkw produkcji. Wiele elementw przyrody, ktre jeszcze sto lat temu nie posiaday adnego znaczenia gospodarczego, s w obecnych warunkach rozwoju techniki szeroko wykorzystywane. Rozwj techniki bezustannie rozszerza zakres przedmiotw, ktre s wcigane w sfer produkcji. Tak np. boksyt (ruda aluminiowa) do niedawna nie mia adnego zastosowania gospodarczego. Po wynalezieniu sposobu wytapiania aluminium z boksytu zaczto intensywnie eksploatowad jego pokady. Wiele podobnych przykadw mona by podad z dowolnej dziedziny produkcji.
14

Narzdziami pracy, jak ju powiedzielimy, nazywamy wszystko to, czego uywa czowiek do pomocy przy obrabianiu przedmiotu pracy, co umieszcza on midzy sob a przedmiotem pracy, co odgrywa rol przewodnika w jego oddziaywaniu na ten przedmiot. W tym charakterze narzdzie pracy wystpuje w swej bezporedniej postaci w procesie pracy rcznej, kiedy czowiek majc jakie narzdzie posuguje si nim przy obrbce tego lub innego przedmiotu. W odniesieniu jednak do technicznie doskonaych narzdzi pracy, jakimi s wspczesne maszyny, nie naley tej definicji narzdzia pracy rozumied dosownie; a wic, e wspczesny robotnik pracujcy przy maszynie w fabryce budowy maszyn, umieszcza, by obrobid jak czd, maszyn midzy sob a przedmiotem pracy. Obrabiarka jest zazwyczaj maszyn bardzo skomplikowan, zoon z wielu czci ze sob poczonych i od siebie zalenych, natomiast przedmiot podlegajcy obrbce jest zazwyczaj znacznie mniejszy od obrabiarki, a czasem zupenie may. Jednake wnikajc w istot sprawy widzimy, e maszyna rzeczywicie poredniczy midzy robotnikiem a przedmiotem przez niego obrabianym. Nawet na tak wysokim szczeblu rozwoju techniki rola narzdzia pracy zostaje wic zasadniczo taka sama. Narzdzie pracy jest przewodnikiem w oddziaywaniu ywej siy roboczej na obrabiany przedmiot. Na przestrzeni historii ludzkoci narzdzia pracy odbyy ogromn drog rozwoju. W pocztkowym okresie rozwj ten w porwnaniu z obecnym jego tempem posuwa si niezwykle powoli. Tempo, w jakim rozwijay si narzdzia pracy ludzkiej na przestrzeni setek tysicy lat, wydaje si nam obecnie niewiarygodnie powolne. Pniej, zwaszcza od chwili przejcia do produkcji maszynowej, narzdzia pracy zaczy si rozwijad bez porwnania szybciej. Produkcja maszynowa znamionowaa nowy etap w historii rozwoju ludzkiej pracy, poniewa w produkcji zaczto stosowad w szerokim zakresie nauk i technik. Zastosowanie nauki i techniki w produkcji stworzyo ogromne moliwoci rozwoju narzdzi pracy. Jednak w wiecie kapitalistycznym moliwoci te s bardzo ograniczone na skutek istniejcych stosunkw produkcji. Wraz ze zniesieniem tych stosunkw, wraz ze zwycistwem socjalizmu otwieraj si dla rozwoju narzdzi pracy oraz techniki produkcji spoecznej olbrzymie perspektywy.
15

Jeeli bdziemy rozpatrywali cay proces z punktu widzenia jego wyniku, produktu pisze Marks to zarwno rodki pracy, jak przedmiot pracy s rodkami produkcji, a sama praca prac produkcyjn" [6]. A wic pojcie rodkw produkcji obejmuje zarwno narzdzia pracy jak i przedmiot pracy. Termin rodki produkcji" odgrywa w ekonomii politycznej bardzo wan i istotn rol. Wystarczy tylko przypomnied, jakie znaczenie posiada ta lub inna forma wasnoci rodkw produkcji. Jednak dla zrozumienia procesu rozwoju produkcji spoecznej, od najniszych szczebli do najwyszych, naley przede wszystkim zanalizowad nie rodki produkcji jako caod, lecz jedynie ich czd narzdzia pracy. Narzdzia pracy odgrywaj wybitn rol w tym sensie, e wanie produkcja ich jest specyficzn cech ludzkiej pracy. Mona bez przesady powiedzied, e praca czowieka zaczyna si wraz z wytwarzaniem narzdzi pracy, pocztkowo najbardziej prostych i prymitywnych. Wicej nawet, praca majca na celu wytworzenie narzdzi stworzya samego czowieka. Wanie praca doprowadzia do uczowieczenia mapy, do rozwoju jej organizmu, w szczeglnoci rk, mzgu, do powstania mowy artykuowanej. W tym dugotrwaym okresie, kiedy czowiek wyrasta ze wiata zwierzcego, kiedy dokonywa si proces uczowieczenia mapy i kiedy nasi dalecy przodkowie zaczli stawiad pierwsze kroki ju jako ludzie wtedy to czynnikiem wyodrbniajcym czowieka ze wiata zwierzcego sta si wanie fakt wytwarzania narzdzi. Na podstawie dostatecznie uzasadnionych danych stwierdzone zostao naukowo, e pierwszymi narzdziami czowieka byy zwyczajny kij i grubo ciosany kamieo. Bezporedni przodkowie czowieka czekoksztatne mapy umiay posugiwad si kamieniem i kijem. I obecnie mona zaobserwowad, e mapa chcc zdobyd owoc wiszcy wysoko na drzewie chwyta kij i strca go. Bronic si przed napaci, mapy czasami ciskaj kamieniami. Z tego wynika, e posugiwanie si kamieniem i kijem nie mogo byd cech odrniajc czowieka od jego zwierzcego przodka. Wyodrbnienie nastpio dopiero wraz z zapocztkowaniem wytwarzania narzdzi. Schwycid kamieo lub kij moe rwnie zwierz, lecz tylko czowiek potrafi sporzdzid kamienne narzdzia, chociaby z gruba ociosad kamieo po to, aby mg on suyd do okrelonego celu. Tylko czowiek potrafi wyamad ga, zaostrzyd j i zrobid z niej narzdzie.
16

Powstawanie czowieka bierze swj pocztek z wytwarzania narzdzi, chodby najbardziej prymitywnych, najbardziej elementarnych i nieskomplikowanych; z wytwarzania narzdzi bierze rwnie swj pocztek ludzka praca. W tym znaczeniu suszna jest uwaga amerykaoskiego dziaacza politycznego i pisarza XVIII w., Beniamina Franklina, ktry powiedzia, e czowiek jest zwierzciem wytwarzajcym narzdzia. Jest rzecz wiadom, e niektre zwierzta wykonuj wiele skomplikowanych czynnoci. Wielu reakcyjnych uczonych, ktrzy w ogle staraj si zatuszowad specyficzne cechy stosunkw spoecznych i zatrzed granice midzy zagadnieniem stosunkw spoecznych a zagadnieniem oglnobiologicznych praw wiata zwierzcego, opisuje z wielkim upodobaniem prac" mrwek, bobrw, pajkw, pszcz i innych przedstawicieli wiata zwierzcego. Lecz wszystkie te czynnoci, nawet najbardziej skomplikowane i najbardziej interesujce, rni si zasadniczo od pracy ludzkiej, co wicej, nie maj z prac ludzk nic wsplnego. Zwierzta wykonuj instynktownie pewne ruchy zblione do ludzkich, podczas gdy praca ludzka jest wiadom dziaalnoci, zmierzajc do okrelonego celu. Nawet dziki czowiek tworzc swoje pierwsze narzdzie dy wiadomie do okrelonego celu. W tym wanie tkwi gboka, zasadnicza rnica midzy prac ludzk i wszelk czynnoci zwierzcia, ktra zewntrznie moe przypominad prac. W tym sensie Marks stwierdza, e: pajk np. dokonuje czynnoci podobnych do czynnoci tkacza, pszczoa za budow swych komrek woskowych mogaby zawstydzid niejednego budowniczego czowieka. Ale nawet najgorszy budowniczy tym z gry ju rni si od pszczoy, e zanim zbuduje komrk w wosku, musi j przedtem zbudowad we wasnej gowie" *7+. Oto dlaczego praca jest czynnoci waciw wycznie tylko czowiekowi". A wic specyficzn cech ludzkiej pracy jest po pierwsze to, e stanowi ona celow dziaalnod, zmierzajc do osignicia z gry okrelonego celu, po drugie za, e jest ona nieodzownie zwizana z wytwarzaniem narzdzi.

17

Wytwarzanie narzdzi jest pocztkiem istnienia czowieka, jest pocztkiem spoecznego wytwarzania w ogle. Nie trudno jest dostrzec, e te dwie cechy s cile ze sob zwizane, e waciwie stanowi one jedn cech. Celowy charakter ludzkiej pracy, odrniajcy j od rozmaitych czynnoci wykonywanych przez zwierzta, przejawia si wanie w tym, e celem pracy ludzkiej jest wytwarzanie narzdzi. ... Zwierz wykorzystuje tylko otaczajc przyrod i wywouje w niej zmiany po prostu przez swoj obecnod, czowiek natomiast zmieniajc przyrod zmusza j do suenia swoim celom, opanowuje j. I to jest ostatnia istotna rnica midzy czowiekiem a pozostaymi zwierztami, i znowu praca spowodowaa t rnic" [8]. Zwierzta biernie przystosowuj si do naturalnych warunkw swego ycia, czowiek za aktywnie przystosowuje przyrod do swoich celw osigajc to za pomoc narzdzi pracy. Jeden i ten sam przedmiot moe byd przedmiotem pracy, narzdziem pracy lub produktem pracy, zalenie od funkcji, ktr spenia w procesie wytwarzania. Np. bydo, ktre tuczymy, jest rwnoczenie przedmiotem pracy poddawanym obrbce i narzdziem sucym do produkcji nawozu. Wgiel, bdcy produktem pracy grnika, suy jednoczenie za przedmiot pracy w nastpnym procesie produkcyjnym itd. Narzdzia produkcji i przedmiot pracy s niezbdnym warunkiem wszelkiej produkcji, lecz jedno i drugie pozostaje stosem martwych przedmiotw, dopki nie oywi ich praca ludzka. Pokady wgla le nieruchome w gbi ziemi, maszyny stoj bez ruchu, dopki do maszyn i do wgla nie przyczy si ywa praca ludzka. Dlatego te decydujcym czynnikiem wszelkiego procesu pracy, wszelkiego procesu produkcji jest ywa praca ludzka, a wic sam czowiek. Marks twierdzi, e gwn si wytwrcz spoeczeostwa jest sam czowiek pracujcy, klasa bezporednich wytwrcw. Ludzka sia robocza nie pozostaje niezmieniona na przestrzeni historii ludzkoci. Jeli wemiemy dla przykadu ju nie tylko dzikiego czowieka, lecz nawet chopa redniowiecznego i przeniesiemy go do naszych wspczesnych warunkw, to z
18

atwoci stwierdzimy, e pomimo wikszej siy fizycznej, w porwnaniu ze wspczesnym wykwalifikowanym robotnikiem, okae si on cakowicie bezradny wobec wspczesnej techniki. Wraz ze zmian narzdzi pracy zmienia si take ludzka sil robocza. Wraz z rozwojem narzdzi pracy rozwija si w czowieku rwnie wprawa w wykonywaniu pracy i dowiadczenie produkcyjne. Tego rodzaju dowiadczenia, jakie posiada wspczesny robotnik posugujcy si wysok technik, nie byo jeszcze kilkadziesit lat temu, a tym bardziej przed kilkoma wiekami. Narzdzia produkcji, przy ktrych pomocy wytwarza si dobra materialne, ludzie, ktrzy wprawiaj w nich narzdzia produkcji i urzeczywistniaj produkcj dbr materialnych dziki pewnemu dowiadczeniu w wytwrczoci oraz wprawie w wykonywaniu pracy wszystkie te czynniki razem wzite tworz siy wytwrcze spoeczeostwa" [9]. Siy wytwrcze stanowi jedn stron produkcji, drug za jej stron stanowi stosunki produkcji, to znaczy wzajemne stosunki midzy ludmi w procesie produkcji. Czowiek nigdy w pojedynk nie zajmowa si wytwarzaniem. Czowiek jest zwierzciem spoecznym jak powiedzia wielki myliciel staroytnoci, Arystoteles. Produkcja jest zawsze produkcj spoeczn, urzeczywistnian zbiorowo przez wiksze lub mniejsze spoeczeostwa lub grupy ludzi. Myl, e produkcja moe lub kiedykolwiek moga rozwijad si poza spoeczeostwem jest rwnie niedorzeczna jak przypuszczenie, e jzyk mg powstad poza zbiorowym yciem ludzi. W procesie produkcji dbr materialnych ludzie wchodz w stosunki nie tylko z przyrod, lecz rwnie w okrelone stosunki midzy sob. Oddziaywanie czowieka na przyrod, czyli produkcja, urzeczywistnia si na kadym stopniu historycznego rozwoju spoeczeostwa tylko w ramach okrelonych stosunkw produkcji. Dlatego te ludzkie stosunki produkcji s rwnie niezbdnym czynnikiem produkcji, jak siy wytwrcze spoeczeostwa. Siy wytwrcze spoeczeostwa s wyrazem stosunku ludzi do przedmiotw i sil przyrody, ktrymi posuguj si ludzie przy produkcji dbr materialnych. Stosunki produkcji to wzajemne stosunki midzy ludmi. Stan si wytwrczych danego spoeczeostwa jest odpowiedzi na pytanie, jak daleko siga wadza spoeczeostwa nad przyrod. Stan stosunkw produkcji daje odpowied na inne
19

pytanie: do kogo nale rodki produkcji, czy s one wasnoci caego spoeczeostwa, czy te, przeciwnie, wasnoci poszczeglnych ludzi, grup czy klas wykorzystujcych swoj wasnod rodkw produkcji w celu wyzyskiwania, czyli zmuszania do pracy dla nich innych klas lub innych grup. Wszelka produkcja jest przywaszczeniem przez czowieka przedmiotw przyrody. Lecz przywaszczenie to odbywa si w ramach takiego lub innego ustroju spoecznego. Marks stwierdzi, e: nie moe byd mowy o jakiejkolwiek produkcji, a wic o jakimkolwiek spoeczeostwie, tam gdzie nie istnieje adna forma wasnoci" [10]. A wic wszelka produkcja zakada tak lub inn form wasnoci, lecz z tego bynajmniej nie wynika, e niezbdnym warunkiem produkcji jest wasnod prywatna. W rzeczywistoci oprcz wasnoci prywatnej rodkw produkcji historia zna spoeczn, kolektywn wasnod, ktra istniaa znacznie wczeniej od prywatnej. Ludzie yli setki tysicy lat nie znajc prywatnej wasnoci rodkw produkcji. W socjalistycznym systemie gospodarz ki narodowej ZSRR likwidacja wasnoci prywatnej i wprowadzenie spoecznej wasnoci rodkw produkcji jest faktem niezaprzeczalnym. Stanowi to podstaw ogromnej siy ustroju socjalistycznego. Mwic o produkcji nie mamy na myli produkcji w ogle, lecz produkcj na okrelonym stopniu rozwoju historycznego. Np. w warunkach pierwotnego spoeczeostwa produkcja bya zorganizowana w pewien okrelony sposb, zupenie za inaczej w ustroju feudalno-paoszczynianym, inaczej znw w ustroju kapitalistycznym itd. Produkcja w ogle jest abstrakcj, pojciem oderwanym, o ktrym, z wyjtkiem rzeczy oglnie znanych, mao co mona powiedzied. Gdy mwimy o produkcji na okrelonym stopniu rozwoju historycznego, mamy na myli okrelony sposb produkcji stanowicy jednod si wytwrczych i stosunkw produkcji. Gwnym, najbardziej ruchliwym, najbardziej rewolucyjnym czynnikiem produkcji s siy wytwrcze. W zalenoci od zmian i rozwoju si wytwrczych spoeczeostwa zmieniaj si take stosunki produkcji midzy ludmi. Epoki ekonomiczne, wedug okrelenia Marksa, rni si od siebie nie tym, co si
20

produkuje, lecz tym, jak si produkuje, jakimi rodkami produkcji. Stosunki produkcji wywieraj swj wpyw na rozwj si wytwrczych, wpyw za ten moe si wyraad bd w tym, e stosunki produkcji sprzyjaj rozwojowi si wytwrczych, bd te w tym, e rozwj len wstrzymuj, hamuj. Lecz taki konflikt i rozdwik midzy siami wytwrczymi i stosunkami produkcji dugo trwad nie moe, musi byd usunity, w przeciwnym bowiem razie powstaje w danym spoeczeostwie kryzys i musi ono zgind. A zatem siy wytwrcze s nie tylko najbardziej dynamicznym i rewolucyjnym czynnikiem produkcji. S one zarazem decydujcym czynnikiem w rozwoju produkcji. Jakie s siy wytwrcze, takie te musz byd i stosunki produkcji" [11]. Rozwj spoeczny doprowadza do przezwycienia i zniesienia dawnych stosunkw produkcji jako przestarzaych i nie odpowiadajcych ju nowemu stanowi rozwoju si wytwrczych. Zadanie to speniaj postpowe siy spoeczeostwa, ktre w zdecydowanej walce przeciw siom wstecznym toruj drog nowym spoecznym stosunkom produkcji, odpowiadajcym poziomowi si wytwrczych na danym etapie ich rozwoju. Historia zna pid podstawowych typw stosunkw produkcji: wsplnot pierwotn, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm i socjalizm. Ustrj wsplnoty pierwotnej jest ustrojem spoecznym, ktry istnia przed powstaniem klas. Niewolnictwo, feudalizm i kapitalizm s to formacje spoeczne, oparte na wyzysku czowieka przez czowieka. Socjalizm pierwsza faza komunizmu, urzeczywistniona ju w ZSRR, jest ustrojem spoecznym, ktry znis wyzysk czowieka przez czowieka. Trzy podstawowe formacje spoeczne oparte na wyzysku niewolnictwo, feudalizm i kapitalizm rni si midzy sob przede wszystkim pod wzgldem stosunku, jaki zachodzi midzy wacicielami rodkw produkcji a bezporednimi wytwrcami, czyli masami pracujcymi, tworzcymi wszystkie bogactwa spoeczeostwa. Stosunki midzy klas wyzyskiwaczy a klas wyzyskiwanych s zasadniczymi stosunkami produkcji kadego z tych spoeczeostw. W ustroju niewolniczym sam bezporedni wytwrca jest na rwni z wszystkimi rodkami produkcji wasnoci wyzyskiwacza. Wyzysk wystpuje tu w niczym nie
21

osonitej, zupenie obnaonej postaci; czowiek przeistacza si tu w rzecz, ktr wszechwadnie rozporzdza waciciel. Zarwno rodki produkcji, jak i wytwrca-niewolnik stanowi cakowit, niepodzieln wasnod pana niewolnikw. W ustroju feudalnym chop poddany wada swoimi ndznymi narzdziami rolniczymi, lecz podstawa produkcji ziemia, jest wasnoci panw feudalnych, od ktrych chop jest osobicie zaleny. W tym wypadku podstaw stosunkw produkcji jest cakowita wasnod pana feudalnego w stosunku do rodkw produkcji i niezupena w stosunku do wytwrcy chopa poddanego, posiadajcego swoje prymitywne gospodarstwo oparte na pracy osobistej. Podstaw kapitalizmu jest wyzysk najemnego robotnika, formalnie wolnego", lecz nie posiadajcego ani rodkw produkcji, ani rodkw do ycia, te bowiem stanowi zmonopolizowan wasnod klasy kapitalistw. W tym ustroju wadza nad ludmi wykonywana jest poprzez wadz nad rzeczami; wyzysk wystpuje tu w najbardziej ukrytej, zamaskowanej postaci. Niewolnictwo, poddaostwo, kapitalizm oto trzy kolejne formy ekonomicznej niewoli wytwrcy. Wsplna ich cecha polega na tym, e materialnymi warunkami produkcji i ycia w tej czy innej konkretnej formie rozporzdza klasa panujca; klasa ta zmusza masy pracujce do pracy na jej korzyd, przywaszczajc produkt dodatkowy, czyli ca nadwyk produktw pracy ponad minimum niezbdne do istnienia wytwrcy. Na tym polega istota wszelkiego wyzysku klasowego. Forma za przywaszczania produktu dodatkowego przez klas wyzyskiwaczy, uwarunkowana t czy inn form wasnoci, odrnia od siebie poszczeglne formacje spoeczne, oparte na wyzysku, np. niewolnictwo od kapitalizmu. Dopiero Wielka Padziernikowa Rewolucja Socjalistyczna pooya kres wszelkiemu wyzyskowi czowieka przez czowieka na jednej szstej czci kuli ziemskiej. Rewolucja zlikwidowaa na terenie ZSRR kapitalizm, zniosa prywatn wasnod rodkw produkcji wprowadzajc, jako niezomn podstaw ustroju, spoeczn, socjalistyczn wasnod rodkw produkcji *12+. Historia narodw zna niemao rewolucyj. Rni si one od Rewolucji Padziernikowej tym, e wszystkie byy rewolucjami jednostronnymi. Jedn form wyzysku mas pracujcych zastpowaa inna forma wyzysku, ale sam
22

wyzysk pozostawa. Jedni wyzyskiwacze i ciemizcy ustpowali miejsca innym wyzyskiwaczom i ciemizcom, ale sami wyzyskiwacze i ciemizcy pozostawali. Jedynie Rewolucja Padziernikowa postawia sobie za cel znied wszelki wyzysk i zlikwidowad wszystkich, wszelkiego rodzaju wyzyskiwaczy i ciemizcw" *13+. Niewolnicze, feudalne i buruazyjne spoeczeostwo s to formacje spoeczne antagonistyczne (tj. charakteryzujce si niemoliwymi do pogodzenia przeciwieostwami klasowymi). Ustrj kapitalistyczny jest ostatni z antagonistycznych formacji spoecznych. W onie kapitalizmu dojrzay potne siy wytwrcze, ktre nie znajduj dla siebie ujcia w ramach stosunkw produkcji buruazyjnego spoeczeostwa. Znoszc wszelki wyzysk czowieka przez czowieka rewolucja socjalistyczna w naszym kraju rozpocza now epok w historii ludzkoci. Socjalistyczny system gospodarki ZSRR stworzy nieograniczone perspektywy wzrostu i rozkwitu si wytwrczych. Stosunki produkcji odpowiadaj tu w zupenoci stanowi si wytwrczych, albowiem spoeczna wasnod rodkw produkcji wzmacnia jeszcze hardziej spoeczny charakter procesu produkcji" *14+.

Przypisy *1+ K. Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej". Przedmowa; K. Marks i F. Engels, Dziea wybrane, cyt. wyd., t. I, str. 338. *2+ J. Stalin, O materializmie dialektycznym i historycznym"; Zagadnienia leninizmu, cyt. wyd., str. 546. *3+ K. Marks, Kapita", t. I, cyt. wyd., str. 195. *4+ K. Marks i F. Engels, Dziea, wyd. ros., t. XXV, str. 524. *5+ K. Marks, Kapita", t. 1, cyt. wyd., str. 188. *6+ K. Marks, Kapita", t. 1, cyt. wyd., str. 192. *7+ Tame, str. 189.

23

*8+ F. Engels, Rola pracy w procesie uczowieczenia mapy"; K. Marks i F. Engels. Dziea wybrane, cyt. wyd., t. II, str. 77. *9+ J. Stalin, O materializmie dialektycznym i historycznym"; Zagadnienia leninizmu, cyt. wyd., str. 551. *10+ K. Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej. Wstp", wyd. ros., 1939, str. 138. *11+ J. Stalin, O materializmie dialektycznym i historycznym"; Zagadnienia leninizmu", cyt. wyd., str. 554. *12+ Byo to pisane na pocztku r. 1945. Obecnie powstanie szeregu krajw demokracji ludowej, jak Polska, Czechosowacja, Bugaria, Rumunia itd. oraz uspoecznienie podstawowych gazi przemysu i likwidacja obszarniczej wasnoci ziemskiej w tych krajach dokonay nowego wyomu w wiecie wyzysku kapitalistycznego. Red. przek. polsk. *13+ J. Stalin, Przemwienie na I Wszechzw. Zjedzie kochonikwprzodownikw"; Zagadnienia leninizmu, cyt. wyd., str. 417. *14+ J. Stalin, O materializmie dialektycznym i historycznym"; Zagadnienia leninizmu, cyt. wyd., str. 558.

24

3. EKONOMIA POLITYCZNA JAKO NAUKA OGLNOHISTORYCZNA

Z materialistycznego pojmowania dziejw samo przez si wynika, e: ... historia rozwoju spoeczeostwa jest przede wszystkim histori rozwoju produkcji, histori sposobw wytwarzania, ktre si kolejno zmieniaj w cigu wiekw, histori rozwoju si wytwrczych i stosunkw produkcji midzy ludmi" [1]. Kady sposb produkcji rozwija si wedug specyficznych, jemu jedynie waciwych praw. Inne prawa rzdziy rozwojem sposobu produkcji w ustroju wsplnoty pierwotnej, inne w ustroju niewolniczym, inne znw rzdz w ustroju kapitalistycznym. Socjalistyczne spoeczeostwo, ktre powstao w ZSRR, yje i rozwija si wedug praw zasadniczo odmiennych od praw ekonomicznych wszystkich poprzednich sposobw produkcji. Sposb produkcji panujcy w poszczeglnych okresach historycznych, ekonomika spoeczeostwa, jest kluczem do poznania praw historii spoeczeostwa. Od tego, jaki jest sposb produkcji w spoeczeostwie, zaley w zasadzie samo spoeczeostwo, jego ycie duchowe, ustrj polityczny itd. Std pynie najwaniejszy wniosek, e: ...naczelnym zadaniem nauki historycznej jest zbadanie i wykrycie praw rzdzcych produkcj, praw rozwoju sil wytwrczych i stosunkw produkcji, praw ekonomicznego rozwoju spoeczeostwa" *2+. Zadanie, polegajce na zbadaniu i wykryciu praw ekonomicznego rozwoju spoeczeostwa, spenia marksistowsko-leninowska ekonomia polityczna. Wykrywa ona prawa powstawania, rozwoju i upadku sposobw produkcji, nastpujcych po sobie kolejno na przestrzeni wiekw. Bada ona sposoby produkcji ustroju wsplnoty pierwotnej, ustroju niewolniczego i feudalnego oraz wykazuje, e powstanie, rozwj i upadek kadego z nich nie byy dzieem przypadku, lecz rezultatem dziaania okrelonych praw spoecznego i ekonomicznego rozwoju. Nastpnie bada ona prawa powstania i rozwoju kapitalizmu wykazujc, jak cay przebieg jego
25

rozwoju nieuchronnie przygotowuje proletariack rewolucj. Ekonomia polityczna bada ekonomiczne prawa socjalistycznego sposobu produkcji, ktry zwycisko utrwali si w ZSRR, stwierdza zdecydowan wyszod socjalizmu nad kapitalizmem, odkrywa prawa, wedug ktrych odbywa si stopniowe przejcie od socjalizmu do komunizmu. Prawa rozwoju spoecznego dziaaj nie poza ludmi, lecz za ich porednictwem. Ludzie sami tworz sw histori, ale tworz j w okrelonej, konkretnej sytuacji, ktrej waciwe s okrelone przesanki i warunki odziedziczone po minionym etapie rozwoju. Rozwj historyczny dokonuje si w ten sposb, e cieranie si niezliczonego mnstwa krzyujcych si wzajemnie dziaao ludzkich przynosi ostateczny wynik, jaskrawo odbiegajcy od deo i yczeo poszczeglnych osb. Jedynie socjalizm otwiera zupenie now epok wiadomej twrczoci historycznej mas, ktrej wynik odpowiada wiadomie zamierzonym celom. Oto dlaczego: ...historia dotychczasowa przebiega na ksztat procesu przyrodniczego i podlega zasadniczo tym samym prawom ruchu" [3]. Marks pierwszy analizowa rozwj sposobw produkcji jako naturalny proces historyczny. Tym samym: wskaza drog do naukowego badania historii jako jednolitego procesu prawidowego w caej swej olbrzymiej rnorodnoci i sprzecznoci" *4+. Marks pierwszy przeksztaci ekonomi polityczn w nauk historyczn. Przed Marksem ekonomici rnie tumaczyli poszczeglne zjawiska ekonomiczne. Do nauki swej przystpowali w sposb ahistoryczny, traktujc ustrj buruazyjny jako wieczny i niezmienny ustrj ludzkiego spoeczeostwa, jako ustrj odpowiadajcy samej naturze czowieka. Ludzie, ktrzy stali na poziomie wiedzy historycznej swojej epoki, wiedzieli oczywicie, e przed kapitalizmem istniay jakie inne formy spoeczeostwa, lecz tumaczyli to na swj sposb. Tak np. Adam Smith w swej pracy o bogactwie narodw daje historyczny zarys rozwoju spoeczeostwa od czasw najbardziej pierwotnych, lecz rozwj ten ocenia w ten sposb, e ludzie kiedy byli ciemni, nieowieceni i nie znali prawdziwego, rzeczywicie spoecznego ustroju, trwajc w bdzie i yjc wedug rnych innych norm spoecznych, nie odpowiadajcych naturze ludzkiej. Pniej za
26

przeszli do kapitalizmu, ktry jest wanie ustrojem odpowiadajcym samej naturze czowieka. Taki pogld na kapitalizm by odbiciem ograniczonoci klasowej ekonomistw, poprzednikw Marksa, wystpujcych w charakterze przedstawicieli i ideologw buruazji. Dopiero Marks przeksztaci ekonomi polityczn w prawdziw nauk. Da on wspaniale rozwizanie trudnoci, przed ktrymi stawaa bezradnie myl jego poprzednikw, i udowodni, e stosunki oraz prawa ustroju kapitalistycznego nie stanowi bynajmniej wiecznych i niezmiennych praw i stosunkw kadego spoeczeostwa w ogle, lecz przeciwnie, powstaj one na okrelonym szczeblu rozwoju si wytwrczych spoeczeostwa i musz w procesie dalszego ruchu rozwojowego nieuchronnie zniknd. Engels mia zupene prawo porwnad przewrt, jakiego dokona Marks w dziedzinie nauk spoecznych, z przewrotem dokonanym przez Darwina w dziedzinie nauki o przyrodzie organicznej. Jeli przed Darwinem wyobraano sobie wiat organiczny w stanie zastygym i niezmiennym, to darwinizm pooy kres temu pogldowi i udowodni, e w wiecie tym odbywa si bezustanny ruch i zachodz ustawiczne zmiany. Takiego samego przewrotu dokona Marks w dziedzinie nauki o yciu spoecznym. Zamiast dawniejszych pojd o niezmiennoci i bezwadzie spoeczeostwa stworzy on zwart, konsekwentn teori odsaniajc prawa rozwoju spoecznego i kolejne zmiany form spoecznych. Ogromne rewolucjonizujce znaczenie takiego ujcia historii spoeczeostwa ludzkiego wyczerpujco sformuowa Stalin: Jeeli wiat znajduje si w nieustannym ruchu i rozwoju, jeeli prawem rozwoju jest obumieranie tego, co stare, i rozwijanie si tego, co nowe, to jasne jest, e nie ma niewzruszonych ustrojw spoecznych, wiecznych zasad wasnoci prywatnej i wyzysku, wiecznych idei podlegania chopw obszarnikom i robotnikw kapitalistom. A zatem ustrj kapitalistyczny moe byd zastpiony przez ustrj socjalistyczny, podobnie jak ustrj feudalny zosta w swoim czasie zastpiony przez ustrj kapitalistyczny. A zatem naley nastawiad si nie na te warstwy spoeczne, ktre si ju nie rozwijaj, jakkolwiek s jeszcze w danej chwili si przewaajc, lecz na te
27

warstwy, ktre si rozwijaj i maj przyszod, chocia nie stanowi jeszcze w danej chwili siy przewaajcej" *5+. W epoce kapitalizmu tak si, do ktrej naley przyszod, jest klasa robotnicza. Wanie z klas robotnicz nierozerwalnie zwizali swj los twrcy naukowego komunizmu, wanie w charakterze jej ideologw wystpili na aren spoeczn i przygotowaniu jej zwycistwa powicili cae swoje ycie i dziaalnod. Ekonomia polityczna jest: nauk o prawach rzdzcych produkcj i wymian materialnych rodkw do ycia w spoeczeostwie ludzkim" *6+. Tak wic przedmiot, o ktrym traktuje ekonomia polityczna, Id produkcja materialna w swej okrelonej formie spoecznej. N:iluralnym punktem wyjcia dla ekonomii politycznej jest, jak stwierdza Marks, spoecznie okrelona produkcja jednostek" [7]. Techniczn stron produkcji bada szereg nauk technicznych i przyrodniczych. Np. sposoby wytapiania metalu z rudy bada nauka o hutnictwie elaza, miedzi, oowiu itd., budowa samolotw opiera si na prawach aerodynamiki, chemia stwarza podstawy dla szeregu dziedzin produkcji itd. Produkcj rolnicz bada od strony technicznej szereg nauk agronomicznych. Caa obszerna dziedzina budowy maszyn opiera si na zastosowaniu fizyki, chemii, mechaniki i szeregu innych nauk przyrodniczych i technicznych. Wszystkie te dziedziny nauki badaj techniczn stron produkcji. Nauki przyrodnicze i techniczne badaj naukowe podstawy produkcji jako procesu walki czowieka spoecznego z przyrod, walki, w ktrej czowiek wykorzystuje poznane przez siebie siy przyrody si pary, elektrycznoci, reakcji chemicznych itd. w celu przeistaczania przedmiotw wzitych z przyrody odpowiednio do swoich celw. Ekonomia polityczna natomiast bada spoeczn stron produkcji, spoeczny system produkcji, spoeczno-wytwrcze, czyli ekonomiczne stosunki midzy ludmi. Czy oznacza to jednak, e ekonomia polityczna nie interesuje si rozwojem si wytwrczych? Oczywicie, e nie. Twierdzenie takie byoby jawnym odstpstwem i wulgarnym wypaczeniem, marksistowsko-leninowskiego
28

pojmowania przedmiotu ekonomii politycznej. Siy bowiem wytwrcze, ich istotna tred, nie wyczerpuj si przez ich stron techniczn. Siy wytwrcze odgrywaj ogromn rol w procesie rozwoju spoecznego. T ich rol ekonomia polityczna musi zbadad i nie ma prawa uchylad si od tego obowizku. Siy wytwrcze okrelaj powstanie i rozwj tych lub innych stosunkw produkcji. Stosunki produkcji powstaj i rozwijaj si nie w pustej przestrzeni, nie w prni, lecz na okrelonym historycznym stopniu rozwoju spoeczeostwa, na okrelonym stopniu rozwoju si wytwrczych spoeczeostwa. Stosunki produkcji powstaj i rozwijaj si; dany typ stosunkw produkcji ustpuje miejsca innemu w cisej zalenoci od rozwoju sil wytwrczych. Z kolei, na kadym etapie tego rozwoju, ten lub inny system stosunkw produkcji wywiera okrelony wpyw na rozwj si wytwrczych. A zatem zawsze istnieje wzajemne oddziaywanie stosunkw produkcji i si wytwrczych. Ta rola si wytwrczych posiada najistotniejsze znaczenie w ekonomii politycznej. Nie sposb w jakiejkolwiek mierze zrozumied stosunkw produkcji, jeli pominiemy rozwj si wytwrczych, ktry je zrodzi i ktry z kolei dokonywa si w ramach tych stosunkw produkcji. Tak np. nie moe byd mowy o prawdziwym zrozumieniu stosunkw produkcji kapitalizmu, jeli si nie wniknie w sprzecznoci, zachodzce midzy silami wytwrczymi a stosunkami produkcji, ktre to sprzecznoci s charakterystyczne dla kapitalizmu. Nie mona te mied jasnego wyobraenia o stosunkach produkcji socjalizmu, jeli nie wzid pod uwag faktu, e odpowiadaj one cakowicie stanowi si wytwrczych spoeczeostwa socjalistycznego. Jeli wic mwimy, e ekonomia polityczna jest nauk o prawach rzdzcych produkcj w spoeczeostwie ludzkim, to mamy na myli te prawa, ktre skadaj si na spoeczn stron produkcji, prawa, ktrym podlega produkcja jako produkcja spoeczna. Spoeczna strona produkcji, czyli stosunki spoeczne, jakie zachodz midzy ludmi w procesie produkcji, stanowi wanie przedmiot ekonomii politycznej. W tym sensie naley rozumied twierdzenie Lenina, e: ekonomia polityczna bynajmniej nie zajmuje si produkcj, lecz spoecznymi stosunkami midzy ludmi w procesie produkcji, spoecznym sposobem produkcji" [8].
29

Spoeczny system produkcji obejmuje zarwno sam produkcj jak i podzia, wymian (w tych spoeczeostwach, gdzie ona istnieje) i spoycie (w jego znaczeniu spoecznym, od jego strony spoecznej). Produkcja moe si odbywad bez wymiany wytworzonych dbr, wymiana za, rzecz jasna, nie moe si odbywad bez produkcji: tam gdzie nie ma produkcji, nie ma te przedmiotw wymiany. Natomiast podzia i spoycie mamy w kadym systemie produkcji spoecznej, lecz zalenie od takiej czy innej formy spoecznej zmienia si charakter podziau i spoycia. Tak wic produkcja, wymiana, podzia i spoycie nie s to samoistne, oderwane od siebie zjawiska, lecz rozmaite strony jednego i tego samego procesu produkcji spoecznej jako caoci; czyli wedug sw Marksa s to czci caoci, rnice wewntrz jednoci" *9+. Przedmiotem podziau, wymiany i spoycia moe byd tylko laki produkt, ktry poprzednio zosta wytworzony. Dlatego te produkcja posiada pierwszeostwo (prymat) pord innych czynnikw. Bdem byoby wycignicie std wniosku, e czynniki te nie maj adnego znaczenia dla procesu produkcji. Midzy rozmaitymi stronami jednolitego procesu produkcji spoecznej jako caoci zachodzi wzajemne oddziaywanie, lecz produkcja zawsze odgrywa tu decydujc i podstawow rol. Spoeczne prawa produkcji warunkuj rwnie charakter pozostaych procesw. Jeli np. produkcja odbywa si na zasadach kapitalistycznych, to produkty jej wymieniane s zgodnie z prawami buruazyjnego rynku, dzielone s wedug praw kapitalistycznego wyzysku, spoycie klasy robotniczej jest ograniczone przez godowe pace, bezrobocie itd. Podzia produktw jest cakowicie zaleny od uprzedniego podziau rodkw produkcji. Mwic o ywioowej, niezorganizowanej wymianie zakadamy, jako jej warunek, podzia pracy w spoeczeostwie oparty na prywatnej wasnoci rodkw produkcji. Ramy i charakter spoycia szerokich mas pracujcych okrelone s ich rol jako podwadnych w procesie produkcji.

30

A zatem okrelona forma produkcji jest warunkiem okrelonej formy spoycia, podziau, wymiany oraz okrelonego stosunku wzajemnego tych rnych czynnikw" *10+. Poniewa dany sposb produkcji okrela charakter wymiany i podziau, przeto ekonomia polityczna badajc spoeczne stosunki produkcji bada jednoczenie stosunki podziau i wymiany. Dlatego te Engels nazywa ekonomi polityczn nauk o prawach rzdzcych produkcj i wymian w spoeczeostwie ludzkim na rnych szczeblach jego historycznego rozwoju, zaznaczajc przy tym, e produkcja moe si odbywad i bez wymiany. W innym miejscu okrela on ekonomi polityczn jako nauk: o warunkach i formach, w jakich rne spoeczeostwa ludzkie produkoway i wymieniay i w jakich odpowiednio do tego odbywa si kadorazowo podzia produktw" [11]. Jedna z definicji ekonomii politycznej (definicja ta uzyskaa aprobat Lenina) mwi o ekonomii politycznej jako o nauce badajcej spoeczne stosunki produkcji i podziau w procesie ich rozwoju" [12]. Podsumowujc wypowiedzi klasykw marksizmu-leninizmu o przedmiocie ekonomii politycznej naley okrelid przedmiot tej nauki w sposb nastpujcy: Ekonomia polityczna jest nauk o rozwoju spoeczno-wytwrczych, tj. ekonomicznych stosunkw midzy ludmi. Wyjania ona prawa rzdzce produkcj i podziaem niezbdnych przedmiotw spoycia zarwno osobistego jak l produkcyjnego w spoeczeostwie ludzkim na rozmaitych szczeblach jego rozwoju. Warunki materialnej produkcji nie s jednakowe w rnych krajach i w rnych epokach historycznych. Na przykad swoiste warunki istniay w tych krajach i w tych epokach historycznych, w ktrych ludzie zajmowali si mylistwem za pomoc uku i strza, nie znajc regularnej wymiany, natomiast zupenie inne warunki cechuj te spoeczeostwa, ktre znaj produkcj maszynow, szeroko rozwinit wymian, pienidz itd. Dlatego te, jak mwi Engels, jeliby kto chcia rozpatrywad z punktu widzenia jednakowych praw ekonomik Ziemi Ognistej i ekonomik kapitalistycznej Anglii, nie potrafiby powiedzied nic prcz kilku banalnych prawd jak np., e wszyscy ludzie musz pracowad, aby yd itd.
31

Ekonomia polityczna jest tedy nauk z istoty swej historyczn. Traktuje o przedmiocie historycznym, tzn. ustawicznie si zmieniajcym" [13]. Bada ona rozmaite, znane w historii ludzkoci sposoby produkcji i stwierdza istnienie rnych praw w rnych systemach produkcji. Bdne np. byoby przypuszczenie, e prawa, ktre dziaay w epoce wsplnoty pierwotnej, mog znaled zastosowanie w epoce kapitalizmu. Lecz podstawowe prawa ekonomiczne, waciwe danemu sposobowi produkcji, dziaaj we wszystkich krajach, gdzie sposb ten panuje, niezalenie od rnic, jakie zachodz midzy tymi krajami pod wzgldem gospodarczym, politycznym i kulturalnym. Zasadnicze prawa kapitalizmu prawo wartoci i prawo zysku, prawo wartoci dodatkowej i prawo renty, prawo koncentracji i centralizacji kapitau, zuboenia klasy robotniczej itd. dziaaj we wszystkich krajach, gdzie panuje kapitalistyczny sposb produkcji. Lenin pisa, e: analiza materialnych stosunkw spoecznych umoliwia od razu dostrzeenie powtarzalnoci i prawidowoci oraz uoglnienie ustrojw rnych krajw w jednym podstawowym pojciu formacji spoecznej" [14]. Stosunki produkcji midzy ludmi w spoeczeostwie nie ograniczaj si do stosunkw odosobnionych, lecz wystpuj w postaci okrelonego systemu. Gdy obserwujemy przewag mylistwa nad wszystkimi innymi sposobami zdobywania rodkw do ycia, nadzwyczaj niski poziom techniki, kiedy ludzie dopiero co wynaleli ogieo i byd moe nie znaj jeszcze uku i strza, nie mwic ju o innych doskonalszych narzdziach pracy gdy na takim stopniu rozwoju si wytwrczych obserwujemy stosunki produkcji oparte na kooperacji prostej, to z ca pewnoci moemy powiedzied, e jest to ustrj wsplnoty pierwotnej. Gdy za widzimy, e stosunki produkcji w spoeczeostwie polegaj na wyzysku robotnika przez kapitalist, to moemy z ca pewnoci stwierdzid, e spoeczeostwo to posiada rozwinity obieg pieniny, banki, gied, e w spoeczeostwie tym istnieje rwnie gospodarka drobnotowarowa, e obszarnicy i kapitalici wyzyskuj chopw itd. Kady poszczeglny typ stosunkw produkcji zwizany jest z innymi odpowiadajcymi mu stosunkami produkcji, z ktrymi tworzy on wsplnie okrelony jednolity system. Gdy mowa o systemie stosunkw produkcji, o ich caoksztacie, to zazwyczaj uywamy
32

wyraenia ekonomiczna struktura spoeczeostwa. Innymi sowy: ekonomiczna struktura spoeczeostwa stanowi panujcy w danym spoeczeostwie system stosunkw produkcji. W tym znaczeniu mwi si o ekonomicznej strukturze feudalizmu, kapitalizmu itd. Wreszcie, troch szersze znaczenie posiada pojcie formacji spoecznoekonomicznej. Klasycy marksizmu-leninizmu zazwyczaj wkadaj w to pojcie bogatsz i bardziej wielostronn tred. Gdy mowa o formacji spoecznoekonomicznej, ma si na uwadze nie tylko panujcy w danym spoeczeostwie sposb produkcji, lecz rwnie caoksztat waciwoci i rnic, zachodzcych midzy dan i wszelk inn form spoeczeostwa. W tym sensie Lenin np. wskazuje, e w Kapitale" Marks zademonstrowa ca kapitalistyczn formacj spoeczn jak yw wraz z waciwymi jej warunkami yciowymi, wraz z faktycznymi socjalnymi przejawami waciwego stosunkom produkcji antagonizmu klasowego, wraz z jej buruazyjn nadbudow polityczn, ochraniajc panowanie klasy kapitalistw, wraz z jej buruazyjnymi ideami wolnoci, rwnoci itp., wraz z jej buruazyjnymi stosunkami rodzinnymi" *16+. A zatem, ekonomia polityczna bada prawa ekonomicznego rozwoju kadej danej formacji spoeczno-ekonomicznej, kadego danego sposobu produkcji, kadego danego systemu stosunkw produkcji. Jest to nauka o rozwijajcych si historycznie systemach produkcji spoecznej" *16+, daje ona podstawowe pojcia o rozmaitych systemach gospodarki spoecznej i o zasadniczych cechach kadego systemu" *17+. Kiedy Marks pisa Kapita", najwaniejszym jego zadaniem byo wykrycie ekonomicznego prawa rozwoju kapitalistycznego spoeczeostwa. Wanie wykrycie praw buruazyjnego sposobu produkcji uzbroio klas robotnicz w niezwyciony or walki o socjalizm. Badanie stosunkw produkcji danego, historycznie okrelonego spoeczeostwa w ich powstawaniu, rozwoju i upadku taka jest tred nauki ekonomicznej Marksa" [18]. W interesie proletariatu i jego walki klasowej o socjalizm Marks musia przede wszystkim wykryd prawa powstania, rozwoju i upadku spoeczeostwa buruazyjnego. Lecz mg on wykonad to zadanie jedynie dziki temu, e zbada
33

bieg rozwoju ludzkiego spoeczeostwa od jego zarania, e zanalizowa kolejnod rozmaitych systemw spoecznej produkcji, rozmaitych sposobw produkcji. Jeli chodzi o zbadanie kapitalistycznego spoeczeostwa, to mona bez cienia przesady powiedzied, e Marks odkry kapitalizm. Oczywicie i przed Marksem ekonomici i historycy buruazyjni opisywali i analizowali szereg istotnych cech buruazyjnego spoeczeostwa, odsaniajc wiele waciwych mu sprzecznoci. Lecz tylko geniusz Marksa potrafi przedstawid kapitalizm jako okrelony, historyczny szczebel w rozwoju ludzkiego spoeczeostwa. Autor Kapitau" pokaza kapitalizm w postaci anatomicznej z jego ekonomiczn podstaw i nadbudow ideologiczn, z jego stosunkami produkcji, formami rodziny, paostwa, prawa itd. Poprzednicy Marksa, analizujc poszczeglne strony kapitalizmu, nie potrafili dad penego, oglnego jego obrazu. Popadali w nierozwizalne sprzecznoci wanie w tych wypadkach, gdy wypadao im rozstrzygnd zagadnienie oglnego zwizku wzajemnego zjawisk kapitalistycznego spoeczeostwa, tendencji jego rozwoju, praw jego dynamiki. Buruazyjna nauka spoeczna, klasyczna ekonomia polityczna pisa Engels zajmuje si przewanie bezporednio zamierzonymi, spoecznymi rezultatami dziaalnoci ludzkiej skierowanej na produkcj i wymian" *19+. Lecz cecha charakterystyczna ekonomicznego rozwoju spoeczeostwa polega na tym, e w toku tego rozwoju ostatecznym i ywioowym rezultatem ludzkich czynw s zjawiska najmniej przypominajce wiadome zamierzenia ich sprawcw. Engels, porwnujc znaczenie odkryd Marksa ze znaczeniem odkryd Darwina, mwi o dwch najwikszych odkryciach swego genialnego przyjaciela: o materialistycznym pojmowaniu dziejw i o teorii wartoci dodatkowej. Materializm historyczny stworzy po raz pierwszy trway grunt dla naukowej przebudowy ekonomii politycznej. Teoria wartoci dodatkowej, ktr Lenin nazwa kamieniem wgielnym nauki ekonomicznej Marksa, staa si gwnym i decydujcym motorem tego przeobraenia ekonomii politycznej, jej przeksztacenia si w prawdziw nauk.

34

Caa tred Kapitau" zmierza przede wszystkim do ujawnienia historycznie przejciowego charakteru kapitalizmu. Marks odsania istot stosunkw kapitalistycznych i udowadnia, e powstaj one w sposb nieunikniony na pewnym etapie rozwoju spoecznego, rozwijaj si wedug okrelonych praw i w wyniku rozwoju waciwych im sprzecznoci musz nieuchronnie zgind pod ciosami socjalistycznej rewolucji. Engels, okrelajc w Anty-Dhringu" ekonomi polityczn w szerokim znaczeniu jako nauk o prawach rzdzcych produkcj i wymian dbr materialnych w spoeczeostwach ludzkich, twierdzi, e: Ta wiedza ekonomiczna, ktr mamy dotd, ogranicza si niemal wycznie do genezy i rozwoju kapitalistycznego sposobu produkcji: zaczyna od krytyki pozostaoci feudalnych form produkcji i wymiany, wykazuje koniecznod zastpienia ich przez formy kapitalistyczne, rozwija nastpnie prawa kapitalistycznego sposobu produkcji i waciwych mu form wymiany od strony pozytywnej, tzn. o tyle, o ile sprzyjaj one celom oglnospoecznym, i kooczy socjalistyczn krytyk kapitalistycznego sposobu produkcji, tzn. zobrazowaniem jego praw od strony negatywnej, wykazaniem, e ten sposb produkcji przez swj wasny rozwj zmierza do punktu, w ktrym sam czyni si niemoliwym" [20]. Majc na uwadze nauk, ktra bada kapitalistyczny sposb produkcji, Engels mwi o ekonomii politycznej w bardzo wskim znaczeniu tego sowa". Jak naley rozumied to okrelenie Engelsa? Stwierdzi on po prostu fakt, e w tym czasie, gdy pisa swoj prac, tj. w drugiej poowie lat siedemdziesitych, gwnym przedmiotem ekonomii politycznej byo badanie stosunkw ustroju kapitalistycznego. Byoby jednak zasadniczym bdem wysnucie std wniosku, jakoby Engels mia na myli istnienie jakowych dwch niezalenych od siebie i rwnorzdnych nauk ekonomii politycznej, z ktrych jedna bada wszystkie formacje spoeczne, a druga tylko ustrj kapitalistyczny. Wniosek taki okae si tym bardziej mylny, jeli wemiemy pod uwag fakt, e sam Engels wskazywa na wybitne znaczenie, jakie posiadaj prace Marksa, gdy idzie o wyjanienie zasadniczych cech formacji przedkapitalistycznych. Twierdzi on, e wyczerpujca, socjalistyczna krytyka kapitalizmu nie moga si ograniczyd do znajomoci tylko buruazyjnego sposobu produkcji. Konieczne wic byo
35

zbadanie, bodaj w oglnych zarysach, przedkapitalistycznych form spoeczeostwa i porwnanie ich z form kapitalistyczn. Tej pracy dokona wanie Marks. Gdy Engels pisa Anty-Dhringa" ogoszony by dopiero I tom Kapitau". Ju po mierci Marksa Engels wyda II i III tom. Nastpnie w roku 1884 ukazaa si praca Engelsa Pochodzenie rodziny, wasnoci prywatnej i paostwa", powicona analizie przedkapitalistycznych form spoeczeostwa. Wreszcie w nastpnych dziesicioleciach zupenie wyjtkowe znaczenie posiada rozwinicie marksistowskiej teorii w pracach Lenina i Stalina, ktre nauk marksizmu podniosy na nowy, wyszy szczebel. Prace te zawieraj gbok analiz, po pierwsze, zagadnienia najwyszego stadium rozwoju kapitalizmu imperializmu, po wtre, socjalistycznego sposobu produkcji, socjalistycznej ekonomiki; nastpnie wnosz one wiele materiau wyjtkowo cennego dla marksistowskiego zrozumienia nie tylko ustroju kapitalistycznego, lecz i formacji przedkapitalistycznych. Dlatego wspczesna marksistowsko-leninowska ekonomia polityczna jest ekonomi polityczn w szerokim znaczeniu, obejmuje bowiem wszystkie systemy produkcji znane w historii ludzkoci: ustrj wsplnoty pierwotnej, ustrj niewolniczy, feudalizm, kapitalizm i socjali zm.

***
Ekonomia polityczna jako nauka oglnohistoryczna wcza w zakres swych badao po pierwsze sw wasn histori, tj. histori myli ekonomicznej, i po wtre jest cile zwizana z histori rozwoju ekonomicznego, z histori gospodarki narodowej. Ju w swej pracy pt. Niemiecka ideologia" Marks podkrela, e sama ideologia jest tylko jedn z gazi oglnej historii. Konserwatywny, idealistyczny system niemieckiej filozofii, pozostajcy w ostrej i nieprzejednanej sprzecznoci z metod dialektyczn przedstawia rozwj ludzkiej wiadomoci jako rezultat niezalenych poczynao jakowego absolutnego ducha. Materialistyczna dialektyka Marksa i Engelsa, odrzucajc reakcyjny dogmat niemieckiego idealizmu, udowodnia, e mylenie naukowe w

36

rozwoju swym jest odbiciem realnego procesu dziejowego, opracowanym i skorygowanym zgodnie z prawami rzeczywistoci. W tym znaczeniu Engels w Dialektyce przyrody" podkrela, e rozwj nauki w ostatecznym wyniku nie jest niczym innym, jak tylko jedn z form ruchu materii. Dlatego te badanie okrelonego zakresu zjawisk przyrody lub ycia spoecznego nie moe byd uwaane za cakowicie zakooczone, skoro nie obejmuje ono historycznego rozwoju pojd naukowych, dotyczcych danego zakresu zjawisk. Jak wiadomo, w dziedzinie tzw. historii dogmatw" szczeglnie gorliwie uwijaa si reakcyjna nauka niemiecka, zbierajc skrupulatnie wrogie postpowi odpadki ideowego rozwoju ludzkoci. Na przestrzeni wielu dziesitkw lat liczni niemieccy obskuranci i filistrzy, wystpujcy pod mianem naukowcw", marnowali papier na pokane tomy dziejw teorii". Zaskorupiae wstecznictwo i tpy pedantyzm podobnych utworw nie darmo stay si przysowiowe w nauce wiatowej. Jasne, e tego rodzaju historia nauki spoecznej nie tylko nie sprzyjaa poznaniu praw rzdzcych rozwojem spoeczeostwa, lecz przeciwnie, celem jej byo zagmatwanie i utrudnianie ich zrozumienia przez nagromadzenie wszelkiego rodzaju pseudonaukowych przesdw. Rwnie zwyke, pozbawione przewodniej myli, opisy rozmaitych teorii w ich porzdku chronologicznym nie mog byd pomocne w gbszym poznaniu przedmiotu danej nauki. Marksistowsko-leninowskie dzieje teorii s nieodczn czci ideowej skarbnicy nauki marksistowsko-leninowskiej. Kapita" Marksa zawiera najbardziej pen i wyczerpujc histori caej ekonomicznej nauki epoki przedmarksowskiej. Jest rzecz powszechnie znan, z jak skrupulatnoci i sumiennoci naukow Marks zbiera i wyszukiwa wszystkie, nawet zapomniane, cenne myli i pogldy wypowiedziane kiedykolwiek na temat ycia ekonomicznego. Nie uszy uwagi przenikliwego wzroku Marksa nawet poszczeglne domysy i trafne wypowiedzi zawarte w dzieach staroytnych mylicieli, redniowiecznych scholastykw, dziaaczy epoki Odrodzenia, nie mwic ju o ekonomistach z okresu manufaktury. Lecz wydobywajc ze skarbnicy naukowej twrczoci wszystkich epok i narodw wszystko to, co mogo w wikszym lub mniejszym stopniu charakteryzowad postpowy rozwj naukowych pojd, dotyczcych ekonomicznego ycia spoeczeostwa, Marks bynajmniej nie wystpowa w roli beznamitnego
37

kronikarza naukowych dociekao i pomyek. Zgodnie ze swoj metod dialektyki materialistycznej Marks wykrywa historyczne pierwiastki rozmaitych pojd naukowych. Odsania prawdziwy klasowy sens nauk ekonomicznych, czstokrod ukryty pod faszyw powok. Wyranie i jasno okreli miejsce, jakie zajmuje kady system teoretyczny w oglnym postpowym rozwoju myli naukowej, badajcej prawa ludzkiego spoeczeostwa. Jako ideolog klasy rewolucyjnej, powoanej nie tylko do poznania, lecz i do przeobraenia wiata, do przebudowania od podstaw spoeczno-wytwrczych stosunkw midzy ludmi, Marks krytycznie zanalizowa i opracowa nagromadzony materia nauki ekonomii. Podda on bezlitosnej krytyce istniejce dawniej pojcia i teorie ekonomistw. Nie na prno Kapita" posiada jeszcze podtytu: Krytyka ekonomii politycznej". W Kapitale" Marks podda krytycznej analizie histori nauk ekonomicznych, rwnolegle i w zwizku z wykadem kategoryj ekonomii politycznej. W pracy, ktrej zadaniem byo stworzenie nowej teorii, majcej uzbroid klas robotnicz do walki rewolucyjnej, taka metoda bya jedynie suszna. Gdyby, jak powiada Engels, wykad ten szed po linii historycznego rozwoju literatury ekonomicznej, nie mgby on uniknd przeadowania mao-wartociowym, drugorzdnym materiaem; logiczny za wtek wykadu zostaby zerwany. Marks zamierza jednak ukoronowad Kapita" historycznym przegldem teorii ekonomicznych oraz historycznym szkicem ekonomicznego rozwoju. Jeszcze wwczas, gdy przygotowywa wydanie swej pracy Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej", ktr uwaa za pierwsz czd swego podstawowego dziea, planowa on napisanie trzech powizanych ze sob prac. W licie z 22 lutego 1858 r., opowiadajc o swej gwnej pracy ekonomicznej, pisa on o dalszych planach, co nastpuje: Krytyka i historia ekonomii politycznej i socjalizmu powinny stanowid przedmiot drugiej pracy. Wreszcie trzecia praca to krtki szkic historyczny rozwoju ekonomicznych kategorii i stosunkw" *21+ . Jak wiadomo, Marksowi nie udao si cakowicie wykonad tego obszernego programu. W nastpnym stadium pracy nad swoim gwnym dzieem, w okresie przygotowao do wydania pierwszego tomu Kapitau", Marks zrezygnowa ju z zamierzonego opracowania historii ekonomicznego rozwoju, lecz rwnoczenie w dalszym cigu traktowa dzieje teorii" jako nierozerwaln skadow czd
38

swojej pracy. wiadczy o tym np. list Marksa do Kugelmanna z 13 padziernika 1866 r., gdzie autor Kapitau" wylicza cztery ksigi, z ktrych skada si jego praca, przy czym czwarta ksiga nosi tytu Przyczynek do dziejw teorii". w przegld historyczny, wedug wasnych sw Marksa, mia na celu zilustrowanie: w jakich istotnych pod wzgldem historycznym warunkach zostay wypowiedziane po raz pierwszy i rozwijay si dalej prawa ekonomii politycznej" [22]. Marks nie zdoa zakooczyd tej pracy. Brulion rkopisu czwartej ksigi Kapitau" zosta wydany w dwadziecia lat po mierci Marksa, pod- tytuem Teorie wartoci dodatkowej". Dane tam szkice historii ekonomii politycznej stanowi integraln czd nauki ekonomii marksizmu. W dziedzinie historii ekonomii politycznej szczeglnie interesujca jest i specjalne znaczenie posiada dla nas historia myli ekonomicznej w Rosji. Umiowanie wielkiej przeszoci naszej ojczyzny wyraa si midzy innymi w szczeglnym zainteresowaniu dla dorobku naukowego przodujcych mylicieli rosyjskich. Rosja ojczyzna leninizmu zajmuje wybitne miejsce w historii rozwoju nauki ekonomii. Wielu ekonomistw rosyjskich pozostawio bogat spucizn w postaci oryginalnych prac, stanowicych prb samodzielnego rozwizania doniosych zagadnieo ekonomicznych stojcych przed nasz ojczyzn na jej drodze historycznej. Przodujcy myliciele rosyjscy XIX w., krytycznie analizujc dowiadczenia wspczesnej im nauki wiatowej, z wielk wnikliwoci odsaniali bankructwo buruazyjnej ekonomii politycznej, ktra w owym czasie ju ostatecznie zaniechaa bezinteresownych badao naukowych i przesza na pozycje sualczej apologetyki. Ta wspaniaa praca rosyjskich uczonych, a szczeglnie Czernyszewskiego, spotkaa si ju, jak wiadomo, z wysok ocen Marksa (w przedm. do drugiego wydania Kapitau"). Po mierci Marksa, Engels w listach do rosyjskich przyjaci, bezlitonie choszczc uczonych pismakw urzdowej niemieckiej nauki, ktra ju wtedy upada tak nisko, e wtpliwe jest, aby kiedykolwiek moga upad jeszcze niej" *23+, podkrela, e teoretyczna i praktyczna myl, ktra znika prawie zupenie z naszych niemieckich szk, widocznie znalaza sobie schronienie w Rosji" *23+.
39

Rosyjska myl ekonomiczna wniosa wiele nowego i postpowego do rozwoju wiatowej nauki ekonomii; dziki Leninowi i Stalinowi stana ona na szczytach wiatowej nauki ekonomii. Lenin i Stalin stworzyli marksistowsk teori imperializmu; na podstawie oglnych wnioskw, wysnutych z ogromnego dowiadczenia naszego kraju, stworzyli ekonomi polityczn socjalizmu, niezwykle wzbogacajc marksistowsk nauk w ogle i marksistowsk ekonomi polityczn w szczeglnoci. Do niezwykle bogatej skarbnicy kultury rosyjskiej, ktrej najwiksz zdobycz jest leninizm, weszy rwnie wspaniae osignicia myli ekonomicznej, ktrych zbadanie nieodczne jest od studiowania ekonomii politycznej.

Przypisy *1+ J. Stalin, O materializmie dialektycznym i historycznym"; Zagadnienia leninizmu, cyt. wyd., str. 552. *2+ Tame, str. 553. [3] F. Engels, List do Jzefa Blocha z 21-22 wrzenia 1890 roku. K. Marks i F. Engels. Dziea wybrane, cyt. wyd., t. II, str. 467. [4] W. I. Lenin, Karol Marks", Marks, Engels, marksizm", cyt. wyd., str. 18. *5+ J. Stalin, O materializmie dialektycznym i historycznym", Zagadnienia leninizmu, cyt. wyd., str. 541. *6+ F. Engels, Anty-Dhring", Warszawa 1949, str. 144. *7+ K. Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej. Wstp", cyt, wyd., str. 135. *8+ W. Lenin, Rozwj kapitalizmu w Rosji, Dziea, 4 wyd. ros., t. 3, str. 40-41. *9+ K. Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej. Wstp", cyt. wyd., str. 147. *10+ Tame, str. 212. *11+ F. Engels, Anty-Dhring", cyt. wyd., str. 147. *12+ W. I. Lenin, Recenzje". Dziea, 4 wyd. ros., t. 4, str. 32 [13] F. Engels, ,,Anty-Dhring", cyt. wyd., str. 144145.
40

[14] W. I. Lenin, Co to s przyjaciele ludu?", Dziea, t. 1, cyt. wyd., str. 139. *15+ Tame, str. 141. *16+ W. I. Lenin, Recenzje"; Dziea, 4 wyd. ros., t. 4, str. 33. *17+ Tame. *18+ W. I. Lenin. Karol Marks"; Marks, Engels, marksizm", cyt. wyd., str. 20 [19] F. Engels, Rola pracy w procesie uczowieczenia mapy"; K- Marks I F. Engels, Dziea wybrane, cyt, wyd., t. II, str. 79. *20+ F. Engels, Anty-Duhring", cyt. wyd., str. 147148. *21+ K. Marks i F. Engels, Dziea, wyd. ros., t. XXV, str. 224. *22+ K. Marks, Teorie wartoci dodatkowej", t. I, wyd. ros., 1936, str. 57. *23+ Letopisi marksizma" (Kroniki marksizmu), t. III (XIII), str. 8384. *24+ K. Marks i F. Engels, Dziea, wyd. ros., t. XXVII. str. 361.

41

4. O EKONOMII POLITYCZNEJ SOCJALIZMU

Najwaniejsz czci skadow ekonomii politycznej, jako nauki historycznej, jest ekonomia polityczna socjalizmu. Ekonomia polityczna socjalizmu opracowana jest w dzieach Lenina i Stalina, uoglniajcych ogromne dowiadczenie socjalistycznego budownictwa w ZSRR i podnoszcych marksizm na nowy, wyszy szczebel naukowy. Posiada ona ogromne praktyczne znaczenie stanowic wytyczn wielostronnej dziaalnoci gospodarczej narodu radzieckiego. Wyjania ona prawa ekonomiczne, dziaajce w socjalistycznym systemie narodowej gospodarki ZSRR. Prawa te zarwno pod wzgldem swej treci |.ik formy rni si zasadniczo od praw ekonomicznych dziaajcych w ustroju kapitalistycznym i we wszystkich poprzednich systemach produkcji. Ekonomia polityczna socjalizmu bada socjalistyczny sposb produkcji, traktuje o stosunkach produkcji socjalistycznego spoeczeostwa, ktre s zupenie zgodne z charakterem jego sil wytwrczych. Najwiksz si ekonomiczn socjalizmu jest paostwo socjalistyczne, kierujce caym yciem gospodarczym i kulturalnym socjalistycznego spoeczeostwa. Ekonomia polityczna socjalizmu traktuje o ekonomicznych kategoriach socjalizmu, rnicych si zasadniczo od kategorii ekonomicznych kapitalizmu i wszystkich poprzednich sposobw produkcji. Socjalistyczna ekonomika ZSRR jest w historii ludzkoci najbardziej postpowym , nowym typem produkcji spoecznej, cakowicie dojrzaym, wyszym w porwnaniu z kapitalizmem i posiadajcym nad nim niezmiern przewag. Przewaga ta, wynikajca z samej istoty socjalistycznego systemu gospodarki narodowej, posiada ogromne znaczenie zarwno w warunkach pokojowych jak i w czasie wojny. Dowiadczenie wojny uczy, e ustrj radziecki okaza si nie tylko najlepsz form organizacji gospodarczego i kulturalnego rozwoju kraju w latach budownictwa pokojowego, lecz rwnie najlepsz form mobilizacji wszystkich si narodu do odparcia wroga w okresie wojny" *1+. Wyszod ustroju radzieckiego zapewnia naszej ojczynie w warunkach pokojowego budownictwa prawie dziesiciokrotnie wiksze anieli w czoowych krajach kapitalistycznych tempo rozwoju gospodarczego. Dziki temu Zwizek
42

Radziecki potrafi w czasie najkrtszym w dziejach zlikwidowad wiekowe zacofanie gospodarcze i techniczne oraz przeksztacid si w potne mocarstwo przemysowe. Przewaga socjalizmu nad kapitalizmem szczeglnie jaskrawo uwidocznia si w staym wzrocie materialnego dobrobytu i poziomu kulturalnego ycia mas pracujcych. Podczas Wielkiej Wojny Narodowej przeciwko niemiecko-faszystowskim najedcom wyszod ustroju radzieckiego pozwolia naszej ojczynie oprzed si naporowi rozbestwionego wroga, zniweczyd wszystkie jego rachuby, zadad mu druzgocce ciosy i cakowicie rozbid hitlerowsk machin wojenn. Socjalistyczna ekonomika ZSRR godnie wytrzymaa wszystkie prby wojny. Paostwo socjalistyczne z powodzeniem potrafio wykonad tak skomplikowane zadanie, jak przeniesienie przemysu na Wschd oraz zaopatrzenie Czerwonej Armii w sprzt wojenny i amunicj niezbdn do rozgromienia wroga; gospodarka rolna kochozw i sowchozw zapewnia armii i miastom wyywienie, przemysowi za dostarczya surowca. Niezachwiana jednod moralno-polityczna radzieckiego spoeczeostwa, ktra wyrosa na gruncie panujcego u nas socjalistycznego sposobu produkcji, doprowadzia do zaamania si awanturniczych planw hitlerowcw, ktrzy liczyli na rozam midzy robotnikami i chopstwem, na antagonizmy nacjonalistyczne i walki midzy narodami naszego kraju. Ustrj radziecki uratowa nasz ojczyzn w chwili najciszych prb. Ustrj socjalistyczny, zrodzony przez Rewolucj Padziernikow, dal naszemu narodowi i naszej armii wielk i niezwycion sil. Paostwo Radzieckie mimo cikiego brzemienia wojny, mimo przejciowego okupowania przez Niemcw bardzo znacznych i ekonomicznie wanych rejonw kraju, w toku wojny nie zmniejszao, lecz z roku na rok zwikszao zaopatrzenie frontu w uzbrojenie i amunicj. Obecnie Armia Czerwona posiada nie mniej, lecz wicej czogw, dzia i samolotw ni armia niemiecka. Co do jakoci naszego sprztu bojowego, to pod tym wzgldem przewysza on o wiele uzbrojenie wroga. Podobnie jak Armia Czerwona w dugotrwaej i cikiej walce sam na sam odniosa zwycistwo wojenne nad wojskami faszystowskimi, tak samo ludzie pracy zaplecza radzieckiego w swojej walce w pojedynk z Niemcami hitlerowskimi i ich wsplnikami odnieli zwycistwo ekonomiczne nad wrogiem" [2].
43

Socjalistyczny sposb produkcji istnieje i rozwija si wedug okrelonych praw ekonomicznych. Kluczem do zrozumienia charakteru praw ekonomicznych socjalizmu jest bogate dowiadczenie praktyki socjalistycznego budownictwa, ktrego podsumowanie i syntez znajdujemy w dzieach Lenina i Stalina oraz w uchwaach partyjnych. Wrogowie socjalizmu rnego pokroju buruazyjni ekonomici-szkodnicy, zwolennicy przywrcenia kapitalizmu z obozu trockistowsko-bucharinowskiej agentury faszyzmu usiowali prawom socjalistycznej ekonomiki przypisad charakter gospodarki kapitalistycznej. Dla swoich szkodniczych i kontrrewolucyjnych celw wypaczali oni charakter istniejcych u nas stosunkw socjalistycznych przedstawiajc je w sposb faszywy. Do tego samego celu zmierzay wrogie teorie o rzekomo paostwowo-kapitalistycznym" charakterze naszych socjalistycznych przedsibiorstw, handlu, pienidza, bankw itd. Rozmaitej maci buruazyjni zwolennicy przywrcenia kapitalizmu siali niewiar, w zwycistwo socjalizmu, rozpowszechniali ndzn teoryjk goszc, jakoby te same niezmienne prawa gospodarki kapitalistycznej, jakie panoway poprzednio, dziaay rwnie w ustroju radzieckim i wszelka prba pogwacenia tych praw moe doprowadzid jedynie do wstrzsw ekonomicznych. Ta wroga koncepcja zostaa cakowicie obalona przez nasz parti pod kierownictwem Stalina i zdemaskowana przez ca nasz bogat praktyk socjalistycznego budownictwa i wielkich zwycistw socjalizmu, o wiatowym znaczeniu historycznym. Wraz z likwidacj kapitalizmu traci swoj si i przestaje dziaad szereg praw waciwych temu ustrojowi. Lecz nie oznacza to bynajmniej, e socjalistyczny system gospodarki narodowej nie podlega adnym prawom ekonomicznym. Tego rodzaju z gruntu bdny wniosek oznaczaby w istocie rzeczy rezygnacj z naukowej analizy rzeczywistych stosunkw panujcych w radzieckim systemie gospodarki narodowej, tam bowiem, gdzie nie ma praw ani opartego na nich rozwoju, nie ma te miejsca dla nauki. Podstaw rozumowania, e w ustroju socjalistycznym nie ma jakoby warunkw dla dziaania praw ekonomicznych, jest zgol niemarksistowski pogld, polegajcy na tym, e za prawa ekonomiczne uwaa si tylko takie prawa, ktre wystpuj niezalenie od woli i wiadomoci ludzkiej, ktre maj charakter ywioowy i dziaaj, jak mwi Marks, podobnie do walcego si komu na gow domu. Lecz taka
44

charakterystyka dotyczy jedynie ekonomicznych praw kapitalistycznego sposobu produkcji, a bynajmniej nie ekonomicznych praw w ogle. W rzeczywistoci aden system produkcji nie moe istnied i rozwijad si bez dziaania w nim takich lub innych praw ekonomicznych. Zaprzeczenie istnienia praw ekonomicznych w ustroju socjalistycznym oznacza stoczenie si do najbardziej wulgarnego woluntaryzmu, ktry zamiast stwierdzenia, e rozwj produkcji odbywa si wedug pewnych praw, widzi tam dowolnod, przypadkowod i chaos. Jest rzecz naturaln, e przy takim podejciu do sprawy zatraca si wszelkie kryterium susznoci takiej lub innej linii, takiej lub innej polityki oraz monod zrozumienia praw rzdzcych zjawiskami w procesie rozwoju spoecznego. Jest prawd elementarn, e spoeczeostwo, niezalenie od formy, jak posiada, rozwija si wedug okrelonych praw opartych na obiektywnej koniecznoci. Owa obiektywna koniecznod przejawia si rozmaicie, zalenie od form spoecznych. W ustroju kapitalistycznym dziaa ona w postaci ywioowych praw ekonomicznych przejawiajcych si w niezliczonym mnstwie odchyleo, katastrof i kataklizmw, niszczcych siy wytwrcze. Zupenie inaczej dziaa obiektywna koniecznod w warunkach socjalistycznego sposobu produkcji. Wystpuje ona w postaci praw ekonomicznych zalenych od caego ukadu zewntrznego i wewntrznego rodowiska, w ktrym yje dane spoeczeostwo, od wszystkich historycznych przesanek jego rozwoju. Jest to jednak koniecznod obiektywna, z ktrej ludzie zdaj sobie spraw, ktra przesza przez wiadomod i wol ludzi reprezentujcych budowniczych socjalistycznego spoeczeostwa, kierowniczej siy tego spoeczeostwa paostwa radzieckiego, partii komunistycznej, kierujcej ca dziaalnoci mas pracujcych. A zatem, prawa ekonomiczne socjalizmu wynikaj z realnych warunkw materialnego ycia spoeczeostwa socjalistycznego, z wszystkich zewntrznych i wewntrznych warunkw jego rozwoju. Prawa te jednak nie realizuj si ani ywioowo, ani samorzutnie, lecz paostwo radzieckie posiado ich znajomod i zastosowuje je oraz posuguje si nimi wiadomie w praktyce socjalistycznego budownictwa. Spoeczeostwo socjalistyczne stawia przed sob zadanie zmiany tych warunkw ekonomicznych, ktre pozostawia w spucinie przeszod. Nie dy ono
45

bynajmniej do utrwalenia tych warunkw, lecz przeciwnie, zmienia je aktywnie, nieraz radykalnie, zgodnie z wymogami gwnych zadao budowy socjalizmu i dalszej ewolucji w kierunku wyszej fazy komunizmu. Ekonomiczne prawa socjalizmu urzeczywistniaj si za porednictwem zorganizowanej dziaalnoci budowniczych spoeczeostwa socjalistycznego, zmierzajcej do okrelonego, z gry wytyczonego celu i osigajcej z gry przewidziane wyniki. Na tym polega zasadnicza rnica midzy prawami ekonomicznymi socjalizmu a prawami kapitalizmu. Majc na uwadze spoeczeostwo socjalistyczne Engels pisa w Anty-Dhringu": Cay zesp warunkw yciowych, otaczajcych ludzi, zesp, ktry panowa dotychczas nad nimi, poddany teraz zostaje panowaniu i kontroli ludzi, ktrzy po raz pierwszy staj si wiadomymi, rzeczywistymi panami przyrody z tej racji i w tej mierze, w jakiej staj si panam! swego wasnego spoecznego wspycia. Prawa ich wasnej dziaalnoci spoecznej, Ktre dotychczas przeciwstawiay si im jako obce i panujce nad nimi prawa natury, bd odtd stosowane z ca znajomoci rzeczy przez ludzi, a tym samym opanowywane przez nich. Spoeczny sposb bycia ludzi, ktry dotd przeciwstawia si im jako co narzuconego przez przyrod i histori, staje si odtd ich wolnym czynem Obiektywne, obce potgi, ktre panoway dotd nad histori, poddane zostaj kontroli samych ludzi. Odtd dopiero ludzie z pen wiadomoci bd tworzyli wasn histori, dopiero odtd uruchamiane przez nich przyczyny spoeczne bd te przewanie i w coraz wikszej mierze powodowad skutki przez nich zamierzone. Jest to skok ludzkoci z krlestwa koniecznoci w krlestwo wolnoci" *3]. Zagadnienie charakteru praw ekonomicznych socjalizmu zwizane jest, naturalnie, z zagadnieniem roli gospodarczej paostwa radzieckiego. Paostwo radzieckie odgrywa w caym yciu spoecznym, a wic i w yciu gospodarczym, z gruntu odmienn rol ni jakiekolwiek inne paostwo. Niektrzy powierzchowni obserwatorzy usiuj sprowadzid t rnic jedynie do rnicy ilociowej, ktra ich zdaniem polega na tym, e paostwo radzieckie wicej wtrca si" do ycia gospodarczego anieli inne paostwa wspczesne. Istota rzeczy ley oczywicie gdzie indziej. Chodzi tu o radykaln rnic jakociow, o zasadniczo inn rol

46

paostwa w ustroju socjalistycznym w porwnaniu do wszystkich poprzednich systemw produkcji. Jest rzecz wiadom, e rwnie w warunkach kapitalizmu paostwo czsto i bardzo powanie ingeruje w dziedzin ycia gospodarczego. Jeli signd do historii, wystarczy przypomnied rol wadzy paostwowej w procesie pierwotnej akumulacji. Marks, majc na uwadze rodki stosowane przez paostwo w owym okresie, pisa, e przemoc jest akuszerk starego spoeczeostwa, brzemiennego w nowe. Jeli chodzi o epok wspczesn, wystarczy wspomnied o rodkach, jakie stosuj paostwa wojujce w celu podporzdkowania ycia gospodarczego zadaniom zwizanym z prowadzeniem wojny. Jest wic rzecz niewtpliw, e w ustroju kapitalistycznym paostwo rwnie moe odgrywad i istotnie odgrywa niepoledni rol w yciu gospodarczym. Lecz rola ta jest ograniczona sil faktu, e caa gospodarka opiera si na prywatnej wasnoci kapitalistw w stosunku do rodkw produkcji. Paostwo moe wkraczad i w rzeczywistoci wkracza w ich dziaalnod, lecz ingerencja ta suy interesom klasy kapitalistw lub poszczeglnych jej grup. Charakter tej ingerencji jest tego rodzaju, e oglne podstawy panowania prywatnej wasnoci pozostaj cakowicie w mocy, a zatem pozostaje rwnie w mocy panowanie ywioowych praw rozwoju kapitalistycznego sposobu produkcji. W warunkach socjalizmu rola ekonomiczna, znaczenie i funkcja paostwa posiadaj charakter zasadniczo odmienny. rodki produkcji znajduj si w rkach caego spoeczeostwa, s wasnoci socjalistyczn, decydujca za masa rodkw produkcji stanowi mienie oglnonarodowe, tj. naley do paostwa radzieckiego. Si tego faktu paostwo socjalistyczne wykonuje szereg funkcji i zadao, ktre z samej swej natury obce s kademu innemu paostwu. Paostwo radzieckie stanowi wielk si ekonomiczn. Wykonuje ono ogromn prac gospodarczo-organizacyjn, obejmujc wszystkie dziedziny rozwoju spoecznego. Prowadzenie planowej gospodarki, realizowanie oglnonarodowej ewidencji i kontroli rozmiarw pracy i spoycia, zaspokojenie potrzeb gospodarczych zwizanych z obron kraju, ochrona wasnoci spoecznej, zarzdzanie przez swoich penomocnikw przedsibiorstwami paostwowymi, kierowanie kochozami, organizowanie caego skomplikowanego systemu handlowego, kredytowego, obiegu pieninego i finansw ju samo
47

wymienienie tych najwaniejszych funkcji daje pojcie o zakresie i znaczeniu pracy, wykonywanej przez paostwo radzieckie w socjalistycznym systemie gospodarki narodowej. Jest to praca olbrzymia zarwno w warunkach pokojowego budownictwa gospodarczego jak i w warunkach wojny. Tak wielki wyczyn, jak przeniesienie bazy przemysowej na Wschd, ewakuacja setek przedsibiorstw do wschodnich rejonw kraju, stworzenie tam duej iloci nowych przedsibiorstw, zapewnienie im dostawy surowca, siy roboczej i kadr wszystko to byoby zupenie niewykonalne w warunkach istnienia prywatnej wasnoci rodkw produkcji. Jedynie waciwoci ustroju radzieckiego pozwoliy skutecznie rozwizad wojenno-gospodarcze zadania o takiej skali i doniosoci. Po zwycistwie Wadzy Radzieckiej w naszym kraju przed narodem radzieckim stano zadanie przeksztacenia ZSRR z kraju rolniczego, o sabo rozwinitym przemyle i sabej podstawie technicznej, w kraj przemysowy, wysoce rozwinity pod wzgldem technicznym i ekonomicznym. Zagadnienie to nie pozwalao na wybr dowolnego rozwizania. Rozwizanie mogo tu byd tylko jedno: trzeba byo zrealizowad, i to w szybkim tempie, socjalistyczne uprzemysowienie ZSRR. Bez uprzemysowienia kraju socjalizm nie mgby zwyciyd w ZSRR, ojczyzna nasza byaby skazana na utrat swojej suwerennoci i staaby si koloni paostw obcych. Przebieg wojny przeciwko Niemcom hitlerowskim wykaza dobitnie, e ojczyzna nasza nie ostaaby si przed uzbrojonym po zby wrogiem, gdybymy nie zrealizowali stalinowskiego programu socjalistycznego uprzemysowienia kraju, dziki ktremu powstaa wysoce rozwinita baza przemysowa, zdolna do dostarczenia armii nowoczesnego technicznego wyposaenia, w skali, jakiej wymagaj wspczesne warunki wojny. A zatem socjalistyczne uprzemysowienie kraju okazao si prawem socjalistycznego rozwoju naszego spoeczeostwa. T koniecznod ekonomiczn zrozumiaa we waciwym czasie nasza partia i klasa robotnicza; uznao j rwnie paostwo radzieckie. Staa si ona podstaw generalnej linii naszej partii i Wadzy Radzieckiej w dziedzinie socjalistycznego budownictwa. Identycznie przedstawia si sprawa kolektywizacji gospodarki rolnej. Stalin wskazywa, e Wadza Radziecka nie moe dugo opierad si na dwch rnych podstawach: z
48

jednej strony na wielkim przemyle maszynowym, a z drugiej na rozdrobnionej gospodarce chopskiej. Naleao dokonad wielkiego przewrotu rewolucyjnego skierowad wielomilionowe masy chopskie na tory wielkiej gospodarki kolektywnej, opartej na spoecznej wasnoci i kolektywnej pracy oraz na szerokim zastosowaniu nauki i techniki w gospodarce rolnej. Zwycistwo kolektywizacji i likwidacja kuactwa jako klasy oznaczay tryumf socjalizmu na wsi i usunicie przyczyn rodzcych wyzysk czowieka przez czowieka. W warunkach Wojny Narodowej ogromne zalety systemu kochozowego umoliwiy rozwizanie problemu ywnociowego w wyjtkowo cikich warunkach, w okresie, gdy wrogowi udao si przejciowo zagarnd bardzo wane rolnicze tereny kraju. A zatem kolektywizacja gospodarki rolnej okazaa si prawem socjalistycznego rozwoju naszego spoeczeostwa. Tak oto przedstawiaj si ekonomiczne prawa ksztatowania si ustroju socjalistycznego. S to prawa ekonomiczne socjalizmu: pod wzgldem swego charakteru, treci, sposobu dziaania rni si one zasadniczo od praw ekonomicznych kapitalizmu. Taka jest rwnie istota tych praw ekonomicznych, z ktrymi spotykamy si badajc podstawowe cechy socjalistycznego sposobu produkcji. Jest rzecz wiadom, e spoeczeostwo socjalistyczne nie moe rozwijad si inaczej, jak w ramach planowej gospodarki narodowej, e socjalizm i plan to rzeczy nierozczne i e podstawa naszego rozwoju gospodarczego jest plan. Socjalizm jest nie do pomylenia bez planu. Planowanie gospodarcze jest bezwzgldn koniecznoci ekonomiczn w socjalistycznym spoeczeostwie. W ustroju kapitalistycznym planowanie gospodarcze jest niemoliwe, kapitalizm bowiem opiera si na prywatnej wasnoci rodkw produkcji. Wasnod prywatna rodzi konkurencj. Rozszczepia ona, rozdrabnia poszczeglne czci organizmu gospodarczego kraju, ktre z jednej strony znajduj si w cisej wspzalenoci ekonomicznej, z drugiej za stanowi samodzielne i niezalene jednostki. W gospodarce kapitalistycznej panuje ywioowod, anarchia produkcji, lepo dziaajce prawa rynku, ktre dyktuj takie lub inne dyspozycje poszczeglnym kapitalistom i przedsibiorstwom wycznie za porednictwem wahao cen, zmiany warunkw zbytu itd.
49

Zupenie inaczej przedstawia si socjalistyczny system gospodarki narodowej. Spoeczna wasnod rodkw produkcji czy ca gospodark narodow w jedn caod. W tych warunkach gospodarka socjalistyczna moe istnied i rozwijad si tylko na podstawie planu, obejmujcego ca gospodark narodow. Planowy charakter gospodarki socjalistycznej wynika z uspoecznienia rodkw produkcji. Dla spoeczeostwa socjalistycznego plan narodowo-gospodarczy jest tak sam koniecznoci, jak dla ludzi zaspokojenie codziennych potrzeb yciowych. A zatem planowanie gospodarcze nie jest dla socjalizmu spraw yczenia lub kaprysu, lecz obiektywn koniecznoci ekonomiczn. Jako nastpny przykad moe suyd system podziau wedug pracy. Podstawowa zasada ycia spoecznego w ustroju socjalistycznym gosi: od kadego wedug jego zdolnoci, kademu wedug jego pracy. W spoeczeostwie socjalistycznym nie ma wyzysku, panuje tu spoeczna wasnod rodkw produkcji. Jest to spoeczeostwo, ktre znajduje si na okrelonym szczeblu rozwoju si wytwrczych, dostatecznie wysokim, aby mona byo wiadomie i w sposb zorganizowany kierowad nimi w skali spoecznej, przejd te siy wytwrcze w rce caoci spoeczeostwa i znied wyzysk, lecz niedostatecznie wysokim, aby mona byo zapewnid tak wielk wydajnod pracy, tak obfitod dbr, jaka jest niezbdna do urzeczywistnienia zasady podziau wedug potrzeb, czyli do zupenego zaspokojenia wszystkich potrzeb wszechstronnie rozwinitych ludzi. Zachodzi pytanie: jaki powinien byd system podziau w danych, obiektywnych warunkach istnienia socjalistycznego spoeczeostwa? Na pytanie to mona dad tylko jedn odpowied: system podziau musi opierad si na zasadzie pracy dobra wytworzone powinny byd dzielone midzy czonkw spoeczeostwa odpowiednio do iloci i jakoci woonej przez kadego z nich pracy. Przy adnej innej zasadzie podziau spoeczeostwo socjalistyczne nie moe istnied i rozwijad si normalnie, niezalenie od tego, czy byby to system oparty na zasadzie rwnego podziau, czy podziau wedug potrzeb, czy te jeszcze inny. A zatem system podziau wedug pracy jest dla spoeczeostwa socjalistycznego obiektywn koniecznoci ekonomiczn. Analiza powyszych przykadw jeszcze raz potwierdza susznod wnioskw, e spoeczeostwo socjalistyczne yje i rozwija si wedug okrelonych praw ekonomicznych. Prawa te wynikaj z obiektywnej koniecznoci ekonomicznej,
50

dyktowanej przez caoksztat obiektywnych warunkw ycia spoeczeostwa na kadym danym etapie jego istnienia.

***
Jak w ustroju socjalistycznym przedstawia si zagadnienie praw i kategorii dziaajcych w poprzednich sposobach produkcji? Naiwnym i szkodliwym uproszczeniem byoby oczywicie mniemanie, e ju od pierwszego dnia rewolucji socjalistycznej trac jakoby sw si i przestaj dziaad wszystkie prawa i kategorie gospodarki kapitalistycznej. Rzecz jasna, e sprawa ta jest znacznie bardziej skomplikowana. W szczeglnoci nie ma podstaw do przypuszczenia, e w ustroju socjalistycznym przestaje istnied prawo wartoci. Jest rzecz wiadom, e prawo wartoci zaczo dziaad na dugo przed powstaniem kapitalizmu. Engels okrela wiek" tego prawa na 5 do 7 tysicy lat. Po zniesieniu kapitalizmu paostwo socjalistyczne opanowuje prawo wartoci i wiadomie posuguje si jego mechanizmem (pienidz, handel, ceny itd.) w interesie socjalizmu, w celu planowego kierowania gospodark narodow. Mniemanie, e prawo wartoci w ustroju socjalistycznym nie odgrywa adnej roli, przeczy w istocie swej nie tylko dowiadczeniu zdobytemu w budownictwie socjalistycznym, lecz i oglnemu duchowi marksistowsko-leninowskiej ekonomii politycznej. Z drugiej strony niedorzeczne byoby oczywicie przypuszczenie, e Marks i Engels, mwic o socjalizmie w warunkach historycznych, gdy nie byo jeszcze adnej prby praktycznej jego realizacji, mogli przewidzied rzeczywist rol i znaczenie prawa wartoci w spoeczeostwie socjalistycznym. Co wicej: naley wzid pod uwag, e w szeregu wypadkw Marks i Engels analizuj spoeczeostwo komunistyczne abstrakcyjnie, bez uwzgldnienia rnic zachodzcych midzy pierwsz i drug faz komunizmu, oraz zakadaj przy tym, e prawo wartoci jest ju wtedy zlikwidowane. W innych wypadkach, gdy twrcy marksizmu maj na myli pierwsz faz komunizmu ustrj socjalistyczny poruszaj oni rwnie w oglnej formie zagadnienie wartoci. Stawiajc jednak w oglnej formie zagadnienie wartoci po zniesieniu ustroju kapitalistycznego, Marks bynajmniej nie przewidywa zachowania np. takiego
51

narzdzia jak pienidz. Dlatego te szczeglnie wan rzecz jest zapamitanie wskazwki Stalina, e marksici-leninici naszej epoki, opierajc si na dugoletnim dowiadczeniu paostwa socjalistycznego i przyjmujc za punkt wyjcia istot marksizmu, powinni konkretyzowad oglne tezy marksizmu, precyzowad je i doskonalid". Zadanie to, ktre stao przed wspczesn nauk marksistowsko-leninowsk rwnie w stosunku do zagadnienia roli i znaczenia prawa wartoci w ustroju socjalistycznym, rozwiza Stalin. Praktyczne drogi wykorzystania prawa wartoci w interesie socjalizmu wskazaa niezmiernie bogata praktyka budownictwa socjalistycznego w ZSRR, ktra znalaza swoj syntez naukow i analiz teoretyczn w pracach Stalina. Stalin wykaza, w jaki sposb paostwo radzieckie wprzga w sub socjalizmu takie narzdzia kapitalistycznej ekonomiki, jak pienidz, handel, banki itp. Wskazania Stalina na temat losu kategorii ekonomicznych kapitalizmu w warunkach spoeczeostwa socjalistycznego s syntez teoretyczn olbrzymiego dowiadczenia budownictwa socjalistycznego w ZSRR i znamionuj nowy stopieo w rozwoju marksistowsko-leninowskiej nauki ekonomii. Wskazania te stanowi jedn z najwaniejszych podstaw stworzonej przez Stalina ekonomii politycznej socjalizmu. Stalin da w tych wskazwkach niezmiernie duo nowego, mianowicie to, czego nie mg przewidzied z gry nie tylko Marks, lecz nawet Lenin, i co mona byo osignd jedynie drog syntezy niezwykle bogatego dowiadczenia budownictwa socjalistycznego w naszym kraju. Wyrobienie sobie jasnego pojcia o roli prawa wartoci w ustroju socjalistycznym jest niezbdnym warunkiem susznego zrozumienia zagadnieo, dotyczcych nie tylko teorii, lecz i praktyki naszej polityki gospodarczej. W ustroju socjalistycznym zasad ycia spoecznego jest podzia wedug pracy, podzia uzaleniony od iloci i jakoci pracy. Oznacza to, e miernikiem w yciu gospodarczym pozostaje praca. Realizacja tej zasady socjalistycznej wymaga, aby kady robotnik zatrudniony w produkcji socjalistycznej by wynagradzany cile wedug iloci i jakoci pracy wydatkowanej na rzecz spoeczeostwa jako caoci. Socjalizm nie moe istnied bez tego, co Lenin nazywa oglnonarodow ewidencj i kontrol rozmiarw pracy i spoycia. Lecz w jaki sposb paostwo radzieckie przeprowadza cis
52

ewidencj i kontrol spoeczeostwa?

rozmiarw

pracy

spoycia

kadego

czonka

Na pierwszy rzut oka wydawaoby si, e najprostszym wyjciom byoby obliczenie pracy w godzinach lub dniach, w tym, co Marks nazywa naturalnym miernikiem pracy, jest to czas pracy, godzina pracy, dzieo pracy itd. Trudnod polega jednak na tym, e praca obywateli socjalistycznego spoeczeostwa jest jakociowo rna. Pod tym wzgldem rni si ona szeregiem istotnych waciwoci od pracy czonkw spoeczeostwa komunistycznego. Specyficzne cechy pracy w ustroju socjalistycznym wynikaj z nastpujcych okolicznoci: W ustroju socjalistycznym podstawy przeciwieostw midzy miastem i wsi s ju podwaone, zniesione s zasadnicze rnice midzy klas robotnicz a chopstwem, lecz obok tego zachoway si pewne rnice midzy miastem a wsi, midzy przemysem a rolnictwem, midzy robotnikami i chopstwem. Istniej one midzy innymi w metodzie opacania pracy: robotnik i urzdnik otrzymuj cile ustalon pac robocz, najczciej akordow, kochonik za otrzymuje czd dochodu spdzielni produkcyjnej, przypadajc mu wedug iloci dniwek obrachunkowych, przy czym czd swego udziau z dochodu kochozu pobiera on w naturze; oprcz tego kochonik posiada osobiste gospodarstwo pomocnicze, ktrego produkty ma prawo bd skonsumowad, bd sprzedad w celu kupna innych dbr konsumpcyjnych. Nastpnie, w ustroju socjalistycznym podkopane s ju najgbsze korzenie odwiecznego przeciwieostwa midzy prac umysow a fizyczn, lecz rnica midzy tymi dwoma rodzajami pracy jeszcze si zachowaa. Praca niektrych kategorii robotnikw wymaga wikszej kwalifikacji, innych mniejszej kwalifikacji. Innymi sowy, istnieje rnica midzy prac wykwalifikowan a niewykwalifikowan, midzy prac o rnym stopniu kwalifikacji. Dochodzi tu jeszcze i ta okolicznod, e jeden rodzaj pracy korzysta z lepszego wyposaenia technicznego, inny ze sabszego: poziom mechanizacji pracy i elektryfikacji produkcji jest w rnych gaziach przemysu rny. Istnienie jakociowo rnych rodzajw pracy w socjalistycznym spoeczeostwie oznacza, e godzina (lub dzieo) pracy jednego robotnika nie jest rwna godzinie (lub dniowi) pracy innego robotnika. Dlatego te niemoliwe jest obliczanie pracy w godzinach lub dniach, ktre to wielkoci Marks nazywa naturalnym
53

miernikiem pracy. Lecz w takim razie obliczanie rozmiarw pracy i spoycia kadego robotnika w spoeczeostwie socjalistycznym moliwe jest jedynie na podstawie zastosowania prawa wartoci. Ocena rnych rodzajw pracy, ich porwnanie, nie da si urzeczywistnid bezporednio przy pomocy naturalnego miernika pracy" czasu pracy, lecz porednio, przez oszacowanie i porwnanie produktw pracy towarw. Wynika std oczywicie, e w ustroju socjalistycznym prawo wartoci nie zostaje zniesione, lecz istnieje, chocia dziaa w odmiennych warunkach i w zupenie innej postaci ni w ustroju kapitalistycznym. Praca czonkw socjalistycznego spoeczeostwa wytwarza towary. Wytwory pracy w gospodarce socjalistycznej stanowi, z jednej strony, wartoci uytkowe, czyli dobra materialne niezbdne do zaspokojenia tych czy innych potrzeb spoeczeostwa, z drugiej za strony, produkty pracy socjalistycznej posiadaj wartod. Zwizane z tym jest istnienie w planowej gospodarce socjalistycznej handlu, pienidza itd. Naley wzid pod uwag, e negowanie dziaania prawa wartoci w spoeczeostwie socjalistycznym niesychanie utrudnia wytumaczenie istnienia w tym spoeczeostwie takich kategorii, jak pienidz, banki, kredyt itd. Natomiast waciwe zrozumienie istotnej roli i znaczenia prawa wartoci w ustroju socjalistycznym daje monod susznego owietlenia tych zagadnieo w cile logicznym zwizku, wychodzc z zaoenia, e w ustroju socjalistycznym dziaa prawo wartoci, i uwzgldniajc rwnoczenie te wszystkie niezwykle wane i istotne rnice, z ktrymi zwizane jest dziaanie prawa wartoci w tym ustroju. Dobra wytworzone w planowej, socjalistycznej gospodarce ZSRR s przedmiotem kupna-sprzeday, tj. s towarami. Jako towary posiadaj one ceny, ktre s wyrazem pieninym ich wartoci. Gwna masa towarw idcych na sprzeda naley do paostwa i jego organw, a take do spdzielni. Handel paostwowy i spdzielczy stanowi rynek zorganizowany. Na rynku tym realizuje si produkcj przedsibiorstw typu konsekwentnie socjalistycznego oraz t czd produkcji spoecznej gospodarki rzemielniczych spdzielni produkcyjnych i indywidualnych pomocniczych gospodarstw kochonikw, jak te gospodarstw indywidualnych i niezrzeszonych chaupnikw, ktra wpywa do dyspozycji paostwa i spdzielni jako wiadczenie przymusowe, opaty w naturze, zakupy itd. Ca t mas towarw sprzedaje si na rynku zorganizowanym, po cenach
54

ustalonych przez paostwo. Jednake poszczeglni obywatele pewn czd towarw sprzedaj na niezorganizowanym rynku. Na niezorganizowanym rynku sprzedaje si produkty osobistego, pomocniczego gospodarstwa kochonikw, produkcj indywidualnych gospodarzy i rzemielnikw oraz t czd produkcji spoecznej gospodarki kochozowej, ktr kochonicy otrzymuj w naturze, odpowiednio do iloci dniwek obrachunkowych. Jak wiadomo, towary te s sprzedawane po cenach ksztatujcych si na rynku. Z tego, e cena stanowi pieniny wyraz wartoci, nie wynika oczywicie, e cena towarw zawsze i we wszystkich okolicznociach odpowiada ich wartoci; przeciwnie, w samej formie ceny zawarta jest moliwod odchylenia od wartoci. Ustalajc ceny towarw paostwo radzieckie uwzgldnia nie tylko sum spoecznie niezbdnych kosztw ich produkcji, lecz rwnie zadania akumulacji socjalistycznej oraz podniesienia dobrobytu i poziomu kulturalnego mas pracujcych. Przy ustalaniu cen paostwo bierze za podstaw spoeczne koszty produkcji. Obejmuj one ca sum kosztw produkcji towaru, czyli ca wartod towarw wyprodukowanych w socjalistycznych przedsibiorstwach. Ceny towarw ustalane s z pewnymi odchyleniami od ich wartoci, odpowiednio do takich czy innych zadao gospodarczych spoeczeostwa socjalistycznego oraz zalenie od iloci towarw rnych typw wypuszczanych na rynek i przeznaczonych do zaspokojenia potrzeb mas pracujcych przy istniejcym zakresie produkcji. Tak przedstawia si sprawa rynku zorganizowanego. Na rynku niezorganizowanym ceny ksztatuj si w sposb ywioowy i wahaj si zalenie od popytu i poday. Aby opanowad rynek w caoci, aby mc niepodzielnie dyktowad ceny na rynku, paostwo radzieckie musi rozporzdzad ogromn iloci i znacznymi zasobami wszystkich gatunkw towarw. Fakt, e towar wyprodukowany w spoeczeostwie socjalistycznym jest z jednej strony wartoci uytkow, a z drugiej wartoci, ma istotne znaczenie w planowej gospodarce socjalistycznej. Zadanie, wynikajce z planu, okrela program produkcyjny przedsibiorstwa we wskanikach naturalnych i we wskanikach wartoci. Kade przedsibiorstwo, wykonujc plan, musi wytwarzad okrelon produkcj, czyli innymi sowami,

55

okrelone wartoci uytkowe. Rwnoczenie plan przewiduje odpowiedni stopieo zuycia pracy i materiaw, co okrela wartod produkcji. W spoeczeostwie radzieckim asortyment towarw i ich jakod jest spraw wagi oglnopaostwowej i podlega surowej kontroli ze strony paostwa. Gwnym narzdziem planowego kierowania narodow gospodark w spoeczeostwie socjalistycznym jest zasada rozrachunku gospodarczego oparta na wiadomym wykorzystaniu prawa wartoci. Socjalistyczny system gospodarczy opiera si na cisym wymierzaniu zuytej pracy i rodkw materialnych z jednej strony i wynikw produkcji z drugiej. Zestawianie tych czynnikw odbywa si w kadym socjalistycznym przedsibiorstwie. Lecz porwnanie wydatkw przedsibiorstwa, poczynionych w cigu danego czasu, z mas wytworzonej w tym okresie produkcji, wymaga sprowadzenia wydatkw i wynikw produkcji do wsplnego mianownika. Tym wsplnym mianownikiem jest wartod towarw. Wydatki i wyniki produkcji w kadym przedsibiorstwie, oddziale fabrycznym, a nawet w brygadzie wyraaj si w postaci okrelonych sum pieninych; zestawienie za wydatkw i wynikw produkcji wyraonych w pienidzu odzwierciedla prac danego przedsibiorstwa. cise przestrzeganie zasady kalkulacji gospodarczej ma na celu wykrycie i wykorzenienie wszelkiego rodzaju zbdnych, nieprodukcyjnych strat i rozchodw, wszelkich form marnotrawstwa oraz doprowadzenie do minimum indywidualnych kosztw produkcji danego przedsibiorstwa. Wartod towaru w spoeczeostwie socjalistycznym zaley nie ud indywidualnej pracy faktycznie zuytej na produkcj danego towaru, lecz od iloci pracy spoecznie niezbdnej do produkcji i reprodukcji towaru. Praca w spoeczeostwie socjalistycznym posiada dwoisty charakter: z jednej strony jest to praca konkretna, produkujca wartod uytkow, z drugiej za strony praca abstrakcyjna, czyli okrelona czstka oglnej iloci pracy, zuywanej na produkcj spoeczn. Lecz ten dwoisty charakter pracy nie czy si ju z przeciwieostwem midzy prac prywatn a prac spoeczn, ktre jest nieuniknione w produkcji towarowej, opartej na wasnoci prywatnej. Praca poszczeglnych robotnikw
56

zatrudnionych w przedsibiorstwach socjalistycznych ma bezporednio spoeczny charakter, poniewa praca spoeczna jest planowo zorganizowana w skali oglnonarodowej. Pod panowaniem wasnoci prywatnej wytwrcy towarw otrzymuj w procesie wymiany, wrd niezliczonych odchyleo i zakceo, jedynie przecitn rwnowartod swej pracy. W ustroju kapitalistycznym prawo wasnoci wytwrcy w stosunku do produktu swej pracy zamienia si, na mocy praw produkcji kapitalistycznej, w prawo kapitalisty do przywaszczenia produktu cudzej nieopaconej pracy. W systemie produkcji towarowej opartej na prywatnej wasnoci rodkw produkcji, praca zuyta na wytworzenie rzeczy uytkowych moe okazad si dla spoeczeostwa niepotrzebna, moe nie uzyskad uznania spoeczeostwa, a wtedy towar nie zostanie sprzedany. W spoeczeostwie socjalistycznym kady wkad pracy spoecznie uytecznej wynagradzany jest odpowiednio do iloci i jakoci zuytej pracy. W ustroju socjalistycznym towar nie jest wcieleniem sprzecznoci, waciwych towarowi w warunkach drobnej produkcji towarowej lub produkcji kapitalistycznej, mianowicie, sprzecznoci midzy wartoci uytkow i wartoci, midzy prac prywatn a prac spoeczn. Towar w ustroju socjalistycznym nie zawiera ju w sobie tych sprzecznoci, ktre w swym dalszym rozwoju doprowadzaj nieuchronnie do powstania wyzysku kapitalistycznego, kryzysw itp. Widzimy zatem, e prawo wartoci w spoeczeostwie socjalistycznym pozostaje w mocy, lecz dziaa w postaci przeobraonej. W ustroju kapitalistycznym prawo wartoci dziaa jako ywioowe prawo rynku, czce si nierozerwalnie z niszczeniem si wytwrczych, kryzysami, anarchi produkcji. W ustroju socjalistycznym dziaa 0x10 jako prawo wiadomie stosowane przez paostwo radzieckie, w ktrym zniesiony zosta wyzysk czowieka przez czowieka, gdzie panuje spoeczna wasnod rodkw produkcji, planowe prowadzenie gospodarki narodowej, gdzie rozwj gospodarczy odbywa si bez kryzysw. Przeobraenie prawa wartoci w planowej gospodarce socjalistycznej wyraa si przede wszystkim w tym, e nie rzdzi ju ono w sposb ywioowy podziaem pracy spoecznej i rodkw produkcji midzy poszczeglne gazie, tj. midzy dziedziny produkcji rozmaitych wartoci uytkowych. W spoeczeostwie
57

socjalistycznym podzia funduszw rodkw materialnych i siy roboczej midzy poszczeglne gazie produkcji odbywa si w sposb planowy zgodnie z podstawowymi zadaniami budownictwa socjalistycznego. Proporcje i wzajemne stosunki, w ktrych rozwijaj si poszczeglne gazie gospodarki narodowej w ustroju socjalistycznym, s z gruntu odmienne od proporcji i stosunkw, ustalanych przez ywioowe siy rynku w warunkach kapitalistycznych. Nastpnie, prawo wartoci w ustroju kapitalistycznym, dziaa za porednictwem prawa przecitnej stopy zysku, natomiast w socjalistycznym systemie gospodarki narodowej prawo przecitnej stopy zysku jest zniesione. W ustroju kapitalistycznym prawo przecitnej stopy zysku sprawia, e przedsibiorstwo przynoszce zysk niszy od przecitnego skazane jest na zagad i w koocu ulega likwidacji. Kapitalici ze swoimi kapitaami przerzucaj si do tych gazi produkcji, w ktrych zysk jest wysoki. W spoeczeostwie socjalistycznym olbrzymia wikszod przedsibiorstw stanowi mienie oglnonarodowe, tj. naley do jedynego waciciela do paostwa radzieckiego. Dziki temu paostwo radzieckie moe organizowad produkcj zgodnie z ywotnymi interesami socjalizmu, nie podporzdkowujc si prawu, ktre nie pozwala rozwijad gazi produkcji, przynoszcej pocztkowo deficyt lub nie przynoszcej zysku. Jest rzecz wiadom, e nasze huty przynosiy w cigu pewnego okresu deficyt. Huta im. Kirowa w Makejewie przyniosa po raz pierwszy zysk w r. 1935. Jeszcze pniej zaczy przynosid zyski kombinaty w Magnitogorsku i Kuniecku. W pocztkowym okresie hutnictwo yo z dotacji budetu paostwowego, gdyby w kraju naszym nie byo ustroju radzieckiego, nie posiadalibymy cikiego przemysu. Oznaczaoby to, e podczas wojny kraj nasz staby si atw zdobycz wrogw. W Rosji carskiej rozwj hutnictwa by wprawdzie popierany przez rzd carski, lecz mimo to hutnictwo pozostawao sabym ogniwem w gospodarce narodowej. Likwidacja zysku kapitalistycznego oraz prywatnej wasnoci rodkw produkcji umoliwiy paostwu radzieckiemu stworzenie potnej bazy przemysowej, bez ktrej ojczyzna nasza pod wzgldem militarnym byaby bezbronna wobec wroga. Prawo wartoci zostanie przezwycione jedynie wwczas, gdy nastpi wysza faza komunizmu, gdy wydajnod pracy bdzie tak wysoka, a spoeczeostwo
58

bdzie rozporzdzao tak obfitoci produktw, e umoliwi to przejcie do podziau dbr wedug potrzeb. Widzimy zatem, e prawo wartoci w gospodarce socjalistycznej nie stanowi ju siy ywioowej, rzdzcej wytwrczoci spoeczn, gdy wytwrczod ta rozwija si w sposb planowy. Nastpnie, wobec panowania spoecznej wasnoci rodkw produkcji, ramy obiegu towarowego w spoeczeostwie socjalistycznym s znacznie zwone, poniewa sia robocza, ziemia i gwne narzdzia produkcji (wyposaenie techniczne zakadw przemysowych, orodkw maszynowych, sowchozw itd.) nie s ju towarami. Ziemia w ZSRR jest oszacowana pieninie, nie jest jednak przedmiotem kupna i sprzeday. W systemie opartym na prywatnej wasnoci rodkw produkcji dziaanie prawa wartoci prowadzi nieuchronnie do powstania i rozwoju kapitalistycznego wyzysku; natomiast panowanie spoecznej wasnoci rodkw produkcji zapobiega powstaniu wyzysku. Jak przedstawia si w warunkach socjalizmu zagadnienie wartoci dodatkowej? Socjalizm znis w naszym kraju wyzysk czowieka przez czowieka, zlikwidowa przywaszczanie pracy dodatkowej, produktu dodatkowego, wartoci dodatkowej przez pasoytnicze klasy wyzyskiwaczy. Socjalizm w ZSRR pooy kres pasoytniczej konsumpcji klas nie pracujcych, oznaczajcej grabie owocw dodatkowej pracy robotnikw i chopw. Rwnoczenie jednak przed spoeczeostwem socjalistycznym stoj ogromne zadania, ktrych wykonanie jest nie do pomylenia bez pracy dodatkowej kadego robotnika, chopa i inteligenta radzieckiego. W spoeczeostwie socjalistycznym pewna czd dbr wytworzonych przez prac spoeczn musi byd systematycznie przeznaczana na cele akumulacji. Jest to najwaniejszy warunek reprodukcji rozszerzonej, ktrej koniecznod dyktuj zarwno nieustannie rosnce potrzeby mas pracujcych jak i przyrost naturalny ludnoci. Olbrzymie inwestycje w ZSRR zrealizowane zostay z akumulacji pewnej czci corocznego oglnego produktu spoecznego, czyli pewnej czci corocznego produktu dodatkowego. Nastpnie pewna czd produktu dodatkowego obracana jest na pokrycie biecych potrzeb spoeczeostwa jako caoci. Wystarczy przypomnied, jak wielkie znaczenie miay dla naszej ojczyzny wydatki na spotgowanie potencjau wojennego ZSRR. Przezorna i
59

dalekowzroczna polityka Wadzy Radzieckiej, skierowana na wyposaenie Armii Czerwonej w niezbdny, nowoczesny technicznie sprzt wojenny, na stworzenie w kraju naszym potnego przemysu obrony paostwa, ktry t technik wykuwa, wanie uratowaa nasz ojczyzn w dobie najciszych prb, jakie przypady jej w udziale. Pewna czd produktu dodatkowego obracana jest na realizowanie takich praw obywateli ZSRR, jak prawo do nauki (utrzymanie szk, uniwersytetw, bibliotek itd.), prawo do odpoczynku (sanatoria, domy wypoczynkowe itd.), prawo do ubezpieczenia na wypadek choroby i staroci (szpitale, apteki, emerytury itd.). Z tego wszystkiego wynika, e w ustroju socjalistycznym masy pracujce musz wytwarzad co wicej ponad to, co otrzymuj do wasnej dyspozycji mianowicie, pewn nadwyk niezbdn do zaspokojenia potrzeb spoeczeostwa jako caoci, czyli produkt dodatkowy. Klasa robotnicza, jako kierownicza sia spoeczeostwa, nie moe nie troszczyd si o zaspokojenie potrzeb spoecznych. Dlatego te i w spoeczeostwie socjalistycznym trzeba pracowad wicej, ni to jest konieczne do zaspokojenia bezporednich potrzeb osobistych. A zatem w spoeczeostwie socjalistycznym produkt dodatkowy wpywa do dyspozycji spoeczeostwa jako caoci i suy do zaspokojenia rnorakich potrzeb spoecznych. Lenin podkrela, e w spoeczeostwie socjalistycznym: produkt dodatkowy nie idzie na rzecz klas posiadajcych, lecz na rzecz wszystkich ludzi pracy i tylko dla nich" [4]. Przypisy [1] J. W. Stalin, O Wielkiej Wojnie Narodowej Zwizku Radzieckiego", Warszawa 1950, str. 122. *2+ Tame, str. 162. *3+ F. Engels. Anty-Dhring", cyt. wyd., str. 278279. *4+ Zbir leninowski", t. XI. str. 382.

60

II. METODA EKONOMII POLITYCZNEJ

Metod marksistowsko-leninowskiej ekonomii politycznej jest materializm dialektyczny oraz zastosowanie jego zasad do badao ycia spoecznego czyli materializm historyczny. Materializm dialektyczny, ktry jest wiatopogldem partii marksistowsko-leninowskiej, oznacza, po pierwsze, dialektyczn metod badania, poznawania zjawisk; po wtre materialistyczn interpretacj, materialistyczne pojmowanie badanych zjawisk. Aby scharakteryzowad zastosowanie materializmu dialektycznego w dziedzinie ekonomii politycznej, najbardziej celowe bdzie przyjcie za punkt wyjcia podstawowych cech marksistowskiej metody dialektycznej i marksistowskiego materializmu filozoficznego, sformuowanych przez Stalina w jego pracy filozoficznej pt. O materializmie dialektycznym i historycznym". Scharakteryzowanie metody marksistowsko-leninowskiej ekonomii politycznej polega na wykazaniu, w jaki sposb kada z tych cech marksistowskiego materializmu filozoficznego i marksistowskiej metody dialektycznej znajduje swoje najgbsze, najbardziej wszechstronne zastosowanie i potwierdzenie w ekonomii politycznej marksizmu-leninizmu.

1. MATERIALNO WIATA
...W przeciwieostwie do idealizmu pisze Stalin ktry uwaa, e wiat jest wcieleniem idei absolutnej, ducha wiata, wiadomoci materializm filozoficzny Marksa wychodzi z zaoenia, e wiat jest z istoty swojej materialny, e wielorakie zjawiska na wiecie s to rne postacie znajdujcej si w ruchu materii, e wzajemny zwizek i wzajemne uwarunkowanie zjawisk, stwierdzane za pomoc metody dialektycznej, s to prawa rzdzce rozwojem znajdujcej si w ruchu materii, e wiat rozwija si wedug praw ruchu materii i aden duch wiata nie jest mu potrzebny" *1+. W zastosowaniu do ekonomii politycznej ta koncepcja marksistowskiego materializmu filozoficznego posiada wyjtkowo doniose znaczenie. Marks
61

scharakteryzowa swoj metod ju w przedmowie do I tomu Kapitau". Wskazuje on tam, e jego metoda dialektyczna jest w swym zaoeniu nie tylko rna od heglowskiej, lecz jest wprost jej przeciwieostwem. Wedug Hegla proces mylenia jest twrc rzeczywistoci, stanowicej jedynie jego przejaw zewntrzny. Wedug Marksa przeciwnie, idea nie jest niczym innym jak materi przeniesion do gowy ludzkiej i przetworzon w niej. Caa istota przewrotu dokonanego przez marksizm w dziedzinie ekonomii politycznej zwizana jest z t koncepcj materialnoci wiata. Przed Marksem ekonomici stali na gruncie rozpowszechnionych w owym czasie teorii idealistycznych. Nawet najwybitniejsi z poprzednikw Marksa w ekonomii politycznej traktowali rne kategorie ekonomiczne jako wcielenie ducha wiata", idei wiata", rozumu ludzkiego", abstrakcyjnej natury czowieka" itd. Jeli wemiemy dla przykadu podzia pracy, to poprzednicy Marksa ujmowali to zagadnienie w sposb nastpujcy. Podzia pracy jest jedn z zasad rozumu ludzkiego. Zadanie polega na tym, aby zrozumied, w jaki sposb ten wytwr umysu ludzkiego urzeczywistnia si w historii, w realnym wiecie. Marks uj to zagadnienie zupenie inaczej. Ju w pierwszych swoich pracach ekonomicznych udowodni on, e kategorie ekonomiczne s jedynie teoretycznym, abstrakcyjnym wyrazem realnych, materialnych stosunkw produkcji, panujcych w spoeczeostwie. Udowodni on, e kategorie ekonomiczne, jak np. podzia pracy, maszyny, wartod, kapita, renta itd., nie s bynajmniej jakim wcieleniem idei wiata" czy rozumu wiata", lecz s jedynie wyrazem, teoretycznym sformuowaniem realnych stosunkw. Jakie wnioski wynikaj z tego zaoenia? Pierwszy najwaniejszy wniosek polega na tym, e kategorie ekonomiczne tak samo nie s wieczne, jak i stosunki produkcji, ktrych kategorie te s wyrazem. Wedug poprzednikw Marksa przedstawicieli buruazyjnej klasycznej ekonomii politycznej a tym bardziej wedug epigonw szkoy klasycznej, tych, ktrzy wulgaryzowali klasykw kategorie ekonomiczne byy czym wiecznym, niezmiennym; ci ekonomici bowiem ujmowali kategorie kapitalizmu jako wcielenie idei, czyli traktowali je z idealistycznego punktu widzenia.

62

Marks uj to zagadnienie z materialistycznego punktu widzenia i wykaza, e w procesie historycznym charakter spoecznych stosunkw produkcji midzy ludmi ulega zmianie i dlatego musz zmieniad si rwnie kategorie ekonomiczne, ktre s teoretycznym, abstrakcyjnym wyrazem tych stosunkw produkcji. Udowodni on, e kategorie ekonomiczne posiadaj rwnie przejciowy, historyczny charakter, podobnie jak spoeczne stosunki produkcji, ktrych kategorie te s wyrazem. Podobnie podzia pracy, ujmowany przez poprzednikw Marksa jako co wiecznego i niezmiennego, traktowany by przez niego jako zjawisko zmienne, historyczne. Mona bowiem zbadad, w jaki sposb na pewnym stopniu rozwoju powstaje podzia pracy, jakie pociga konsekwencje, jak si rozwija itd. Z kolei stosunki produkcji, ich charakter i ich rozwj zalene s od charakteru i rozwoju si wytwrczych spoeczeostwa na kadym poszczeglnym szczeblu jego rozwoju. Zasada materializmu historycznego, wedug ktrej dana forma stosunkw produkcji jest konsekwencj charakteru si wytwrczych spoeczeostwa na kadym poszczeglnym szczeblu jego rozwoju, ma zastosowanie do wszystkich epok historycznych i wszystkich sposobw produkcji. Zasada ta w caej peni stosuje si rwnie do okresu wsplnoty pierwotnej. W zwizku z tym naley stwierdzid niecisy charakter znanej uwagi Engelsa, ktr znajdujemy we wstpie do pracy Pochodzenie rodziny, wasnoci prywatnej i paostwa", stwierdzajcej, e w epoce poprzedzajcej cywilizacj ustrj spoeczny okrelay zarwno warunki produkcji dbr materialnych jak i warunki produkcji samego czowieka, czyli formy rodziny. Tymczasem zasadnicze prawo materializmu historycznego polega na tym, e stosunki produkcji zale od charakteru si wytwrczych na danym szczeblu rozwoju spoeczeostwa. Historia uczy, e prawo to dziaao w epoce pierwotnej rwnie niepodzielnie i powszechnie, jak i na wszystkich pniejszych szczeblach rozwoju spoecznego. Przytoczona wyej uwaga Engelsa jest sprzeczna z wielu zupenie wyranymi stwierdzeniami Marksa i samego Engelsa, e podstaw stosunkw produkcji jest wycznie rozwj si wytwrczych. Uwagi tej nie potwierdza rwnie w

63

najmniejszym stopniu konkretna analiza rozwoju pierwotnego spoeczeostwa, zawarta we wspomnianej jego pracy. Nie ma wic adnych podstaw do wyrzeczenia si monistycznego pogldu na histori, skonstruowanego przez Marksa i Engelsa, i do zastpienia monizmu przez dualizm chociaby w zastosowaniu do ustroju wsplnoty pierwotnej. W cigu wielu tysicleci przyczyn wsppracy ludzi by nadzwyczaj niski stopieo rozwoju narzdzi pracy, niezwykle prymitywne sposoby zdobywania rodkw do ycia. Jedynie wsplnymi siami mogli ludzie walczyd z przyrod, jedynie przez wspln prac mogli zapewnid sobie egzystencj. Spoeczna zbiorowa praca ludzi w dziedzinie produkcji zrodzia spoeczn wspln wasnod pierwotnego spoeczeostwa w stosunku do ziemi i innych rodkw produkcji, jak te w stosunku do wytworw produkcji. Ludzie pierwotni wsplnie pracowali, wsplnie wadali rodkami produkcji i produktami swej pracy, wsplnie te spoywali wszystko, co udao im si zdobyd. Cay bieg rozwoju stosunkw produkcji pierwotnego spoeczeostwa by uwarunkowany przez rozwj si wytwrczych, jakimi ludzie w owym czasie rozporzdzali. Przejcie do wsplnoty rodowej, zastpienie matriarchatu przez rd patriarchalny, rozkad ustroju rodowego, powstanie wasnoci prywatnej, wymiany, podziau spoeczeostwa na klasy wszystkie te procesy tumacz si wycznie rozwojem si wytwrczych pierwotnego spoeczeostwa, doskonaleniem sposobw zdobywania rodkw do ycia. Drugi wniosek, wynikajcy z tezy o materialnoci wiata, polega na tym, e ekonomia polityczna powinna si opierad na uznaniu prymatu czyli dominujcej roli produkcji w stosunku do wszystkich innych stron ycia gospodarczego, mianowicie w stosunku do podziau, wymiany i spoycia. Produkcja jest podstaw caej wielostronnej rzeczywistoci ekonomicznej. Przede wszystkim trzeba wytworzyd produkt, dopiero potem moe on byd przedmiotem wymiany, podziau i spoycia. Wymiana i podzia s to procesy zachodzce midzy produkcj a spoyciem. Spoycie stanowi etap koocowy. Zetknicie si z t dod skomplikowan wspzalenoci, obejmujc cztery rne momenty, zmusio ekonomistw do zastanowienia si nad nastpujcym zagadnieniem: ktry z tych momentw jest momentem decydujcym, gwnym? Poprzednicy Marksa nie potrafili znaled susznej odpowiedzi na to
64

pytanie. Odpowiedzi ich byy rozmaite. Najwybitniejszy z poprzednikw Marksa w dziedzinie ekonomii politycznej, Dawid Ricardo, twierdzi na przykad, e zadaniem ekonomii politycznej jest zbadanie praw podziau dbr. Marks udowodni, e podstaw caego ycia gospodarczego, podstaw wymienionych wyej czterech jego momentw jest proces produkcji. Przystpujc do badania ekonomii politycznej z pozycji materialistycznych Marks stwierdzi prymat produkcji. Ta zasada metodologiczna marksistowsko-leninowskiej ekonomii politycznej odgrywa niezwykle donios rol. Stanowi ona lini podziau midzy marksistowsko-leninowsk ekonomi polityczn a wszelkiego rodzaju wrogimi jej kierunkami. Pomarksowska buruazyjna ekonomia polityczna ma wszelkie powody do teoretycznego znieksztacenia rzeczywistych praw rozwoju kapitalizmu, do ukrywania jego istotnych przeciwieostw. Dlatego te przeciwstawia ona marksizmowi inne koncepcje teoretyczne. Przyjmujc za punkt wyjcia prymat produkcji marksistowsko-leninowska ekonomia polityczna daa jasny obraz podziau historii gospodarczej na okresy. Podstaw tego podziau na okresy jest podzia caego ycia gospodarczego ludzkoci na pid gwnych szczebli rozwoju, o ktrych bya mowa wyej. Buruazyjna ekonomia polityczna usiuje ustalid inne kryterium tego podziau. Na przykad tak zwana historyczna szkoa ekonomii politycznej, ktr suszniej byoby nazwad antyhistoryczn, zaproponowaa podzia caej historii gospodarczej na trzy stopnie: gospodarki naturalnej, gospodarki pieninej i gospodarki kredytowej. Podstaw takiego podziau nie jest rozwj produkcji, lecz rozwj wymiany. Gospodarka naturalna jest gospodark nie znajc wymiany; w gospodarce pieninej istnieje ju wymiana wzgldnie rozwinita, odbywajca si za porednictwem pienidza, wreszcie cech gospodarki kredytowej jest tak daleko posunite rozszerzanie si i pogbianie wymiany za porednictwem pienidza, e prowadzi to do powstania stosunkw kredytowych, czyli do zawierania transakcji kredytowych. Jaki cel przywieca tej klasyfikacji szczebli rozwoju gospodarczego? Cel ten atwo jest dostrzec. Ekonomici reakcyjni usiuj przy pomocy takiego kryterium podziau zatuszowad istotne waciwoci kadego okresu, struktur samej produkcji oraz charakter spoecznych stosunkw produkcji; staraj si oni
65

pomind zasadnicze, decydujce zagadnienie czy produkcja opiera si na wyzysku i jakie mianowicie prawa rzdz tym wyzyskiem. Bo jeli si mwi, e gospodarka moe byd albo naturalna, albo pienina, albo te kredytowa, to przy takiej klasyfikacji ginie zupenie zasadnicze kryterium odrniajce od siebie systemy produkcji, systemy stosunkw produkcji, a mianowicie, czy produkcja opiera si na wyzysku, czy te nie zna wyzysku, czy podstaw jej jest wyzysk niewolnikw czy wyzysk kapitalistyczny itd. Nieuznawanie prymatu produkcji jest niezwykle charakterystyczne dla wszelkiego rodzaju oportunistycznych, zdradzieckich faszowao marksizmu, dla wszelkiego rodzaju wrogich mu teorii". Tak np. oportunistyczne teorie" imperializmu wysuwaj na pierwszy plan nie zasadnicze zmiany zachodzce w sferze produkcji, lecz zmiany pochodne zachodzce w sferze obiegu. Tak w szczeglnoci postpowa Hilferding jeden z najwybitniejszych teoretykw II Midzynarodwki. To sarno podejcie jest charakterystyczne dla wszelkiego rodzaju zdradzieckich, faszywych twierdzeo o socjalizacji poprzez obieg", stanowicych odmian wrogiej teorii pokojowego wrastania kapitalizmu w socjalizm". rdem ych faszw jest tzw. koncepcja oparta na teorii wymiany, ktra wypacza marksizm, stajc na gruncie prymatu nie produkcji, lecz wymiany i obiegu. W lad za Hilferdingiem i innymi teoretykami II Midzynarodwki koncepcj t wykorzystali dla swoich kontrrewolucyjnych celw zaciekli szkodnicy i wrogowie ludu mieoszewicy, trockici i bucharinowcy. Marks pisa ju w jednej ze swych wczesnych prac: Z chwil zdobycia nowych zdolnoci wytwrczych (facultas) ludzie zmieniaj swj sposb produkcji, a wraz ze sposobem produkcji zmieniaj wszystkie stosunki ekonomiczne, ktre byy stosunkami koniecznymi tylko w danym sposobie produkcji" [2]. Oto klasycznie dobitna, krtka i rwnoczenie niezwykle jasna i wyrazista charakterystyka marksistowskiej koncepcji prymatu produkcji. Ekonomia polityczna bada stosunki ekonomiczne, ktre s tylko stosunkami koniecznymi przy takim lub innym sposobie produkcji. Przejcie od jednego sposobu produkcji do drugiego odbywa si na podstawie rozwoju sil wytwrczych i te stosunki ekonomiczne, ktre charakteryzoway poprzedni stopieo rozwoju si

66

wytwrczych, zostaj zniesione, gin, przestaj istnied na nastpnym stopniu rozwoju ekonomicznego. A zatem teza o materialnoci wiata w zastosowaniu do ekonomii politycznej znajduje swj wyraz w uznaniu prymatu produkcji; praktycznym za wnioskiem z tego jest wniosek rewolucyjny, e stosunki produkcji maj charakter historyczny, przejciowy, e stare stosunki produkcji z chwil osignicia nowego stopnia rozwoju si wytwrczych musz byd usunite w celu utorowania drogi nowemu sposobowi produkcji.

Przypisy *1+ J. Stalin, O materializmie dialektycznym i historycznym"; Zagadnienia leninizmu, cyt. wyd., str. 542. *2+ K. Marks I F. Engels, Dziea, wyd. ros., t. V, str. 285.

67

2. PIERWOTNO WIATA MATERIALNEGO

Materializm wychodzi z zaoenia, e pierwotny jest wiat ma-Irminy. wiat materialny jest obiektywn rzeczywistoci, istniejc poza nasz wiadomoci i niezalenie od niej; wiadomod za jest jedynie odbiciem bytu. A zatem pierwotna jest matnia, wiadomod za jest wtrna, pochodna, poniewa stanowi odbicie materii, bytu. Jeeli przyroda, byt, wiat materialny to rzecz pierwotna, a wiadomod, mylenie wtrna, pochodna, jeeli wiat materialny jest obiektyw-ii.') rzeczywistoci istniejc niezalenie od wiadomoci ludzkiej, wiadomod za jest odbiciem tej obiektywnej rzeczywistoci, to wynika std, e materialne ycie spoeczeostwa, jego byt to rwnie rzecz pierwotna, jego za ycie duchowe wtrna, pochodna, e materialne ycie spoeczeostwa jest rzeczywistoci obiektywn, istniejc niezalenie od woli ludzi, ycie za duchowe spoeczeostwa jest odbiciem tej obiektywnej rzeczywistoci, odbiciem bytu" *1]. Jakie wnioski wynikaj dla ekonomii politycznej z tej zasadniczej tezy marksistowskiego materializmu filozoficznego? Pierwszy wniosek jest nastpujcy. Logiczna kolejnod kategorii ekonomii politycznej jest niczym innym, jak odtworzeniem historycznych form rozwoju rzeczywistoci. Podobnie jak wiadomod jest odbiciem bytu, tak rozwj logiczny kategorii ekonomicznych jest odbiciem historycznego rozwoju rzeczywistoci. Na tym polega jedna z najwaniejszych cech charakterystycznych ekonomii politycznej jako nauki historycznej. Faszerze marksizmu usiowali przedstawid spraw w ten sposb, jakoby w Kapitale" Marksa zachodzi jaki samoistny rozwj pojd, samoistny ruch abstrakcyjnych kategorii nie majcych nic wsplnego z rzeczywistoci historyczn. Nie ma potrzeby rozwodzid si nad tym, e podobne fasze nie maj absolutnie nic wsplnego z istotn treci marksistowsko-leninowskiej ekonomii politycznej. Ekonomia polityczna, jak i kada nauka spoeczna, nie moe posugiwad si eksperymentem (dowiadczeniem w sztucznie stworzonych do tego celu warunkach), jak np. fizyka lub chemia. Zastpuje go metoda abstrakcji. Zadanie abstrakcji nie polega bynajmniej na odrzuceniu wszystkich konkretnych cech
68

danego ustroju spoecznego i na rozwaaniach o spoeczeostwie w ogle". Tego rodzaju metoda nie moe przynied nic oprcz jaowych i oglnikowych rozwaao. Przeciwnie, spoeczeostwo istnieje tylko jako dana, konkretna historyczna formacja spoeczna. Dialektyka materialistyczna odnajduje w kadej skomplikowanej caoci zasadnicze, charakterystyczne dla niej i ksztatujce j stosunki. Wyodrbnienie tych centralnych, ksztatujcych dane zjawisko momentw daje w rezultacie abstrakcj w marksistowskim znaczeniu tego sowa, szczeglnie gboko odbijajc rzeczywistod, z ktr jest nierozerwalnie zwizana. Takie s wanie abstrakcyjne kategorie, stanowice arsena ekonomii politycznej. Kada ekonomiczna struktura spoeczeostwa badana przez ekonomi polityczn jest zjawiskiem niezwykle skomplikowanym. Opisywanie jej bez kierowania si jakkolwiek zasad przyniesie w rezultacie nie poznanie naukowe, lecz chaos. Poznanie naukowe tym wanie rni si od powierzchownych obserwacji, e przenika do istoty rzeczy, odsania wewntrzne spryny zjawisk. Z chaotycznej caoci, ktr widzi obserwator, poznanie naukowe wyodrbnia przede wszystkim stosunki najprostsze. W produkcji towarowo-kapitalistycznej takim najprostszym stosunkiem jest np. wymiana jednego towaru na inny. Marks rozpoczyna swoje badanie kapitalizmu wanie od tego zjawiska. Odsoniwszy jego podstaw ekonomia polityczna ukazuje rozwj wszystkich sprzecznoci, zawartych w nim w stanie zalkowym. Od najczystszej abstrakcji przechodzi ona stopniowo do zoonej, konkretnej caoci. I oto caod ta wystpuje ju nie w postaci chaosu, lecz w postaci systemu stosunkw, ktrych wewntrzna tred i zwizek wzajemny wykryte s a do kooca. Taka kolejnod kategorii odznacza si du harmonijnoci logiczn. Lecz ta metoda logiczna jest niczym innym, jak odbiciem rzeczywistego przebiegu historycznego rozwoju. Bieg myli rozpoczyna si od tego samego, od czego rozpoczyna si rozwj historyczny. Najprostsze stosunki powstaj znacznie wczeniej ud stosunkw bardziej zoonych. Stosunki zoone rozwijaj si w biegu dziejw ze stosunkw prostszych. Tak np. wymiana towaru na towar, od ktrej ekonomia polityczna rozpoczyna swoj analiz kapitalizmu, istniaa na wiele tysicy lat przed powstaniem

69

buruazyjnego spoeczeostwa, w onie wczeniejszych formacji spoecznoekonomicznych. Logiczny bieg myli odtwarza jednak proces rozwoju historycznego nie we wszystkich jego niezliczonych, niepowtarzalnych szczegach, lecz w postaci oczyszczonej od zjawisk przypadkowych. Dziki temu zasadnicze linie rozwoju historycznego wystpuj wyraniej i jaskrawiej. Od ywego obserwowania do abstrakcyjnego mylenia, a od tego ostatniego do praktyki taka jest droga dialektyczna do poznania prawdy, do poznania obiektywnej rzeczywistoci" *2]. Lenin zaznacza, e w Kapitale" Marksa zawarta jest historia kapitalizmu i analiza pojd, stanowicych jego podsumowanie. Podkrela on, e mylenie przechodzc od rzeczy konkretnych do abstrakcyjnych nie oddala si od prawdy, lecz zblia si do niej. Wedug Lenina prawidowe abstrakcje naukowe, jak np. abstrakcje wartoci, odbijaj przyrod, byt gbiej, prawdziwiej i zupeniej. Charakteryzujc metod Marksa Lenin pisa: ...W KapitaIe Marks analizuje najpierw najprostszy, najzwyklejszy, podstawowy, wystpujcy najbardziej masowo, najbardziej powszedni, miliard razy obserwowany stosunek buruazyjnego (towarowego) spoeczeostwa: wymian towarw. Analiza ujawnia w tym elementarnym zjawisku (w tej komrce spoeczeostwa buruazyjnego) wszystkie sprzecznoci (respective zarodek wszystkich sprzecznoci) wspczesnego spoeczeostwa. Dalszy wykad pokazuje nam rozwj (zarwno wzrost jak ruch) tych sprzecznoci i tego spoeczeostwa w sumie jego poszczeglnych czci, od jego pocztkw do jego kooca" *3]. Ta sama myl wyraona jest w innym miejscu w sposb nastpujcy: Pocztkiem jest najprostszy, najzwyklejszy, najpowszechniejszy, bezporedni byt: poszczeglny towar (byt w ekonomii politycznej). Analiza jego jako stosunku spoecznego Analiza dwojaka, dedukcyjna i indukcyjna logiczna i historyczna (formy wartoci)" *4]. Nie moe byd mowy o zrozumieniu Kapitau" Marksa, jeli si nie wemie pod uwag, e wedug Marksa przejcie od jednej kategorii do drugiej jest odbiciem realnego procesu rozwojowego rzeczywistoci historycznej i przejcia od
70

jednego historycznego szczebla rozwoju spoecznego do nastpnego. Na tez t Marks kad wielki nacisk, pisa o tym niejednokrotnie Lenin podkrelajc zawsze, e przejcie, ktre na pierwszy pobieny rzut oka moe si wydawad tylko logicznym, jest w rzeczywistoci rwnie przejciem historycznym. O tym niejednokrotnie pisa Engels. Naley nauczyd si czytad Kapita" po leninowsku i z kadej jego stronicy wyczytywad materia historyczny, czyli widzied, jak u Marksa rozwj kategorii ekonomicznych odzwierciedla historyczny proces rozwoju. atwo to mona zademonstrowad na kilku najbardziej znanych przykadach. Przypomnijmy sobie analiz form wartoci, jak daje Marks w pierwszym tomie Kapitau". Przypomnijmy sobie, jak dokonywa si przejcie od prostej formy wartoci do penej i rozwinitej, od penej i rozwinitej do powszechnej i od powszechnej do pieninej. Gwnym zadaniem Marksa jest przy tym zbadanie pochodzenia pieninej formy wartoci, zbadanie historycznego procesu rozwijania si wymiany, poczynajc od poszczeglnych, przypadkowych jej aktw (prosta, pojedyncza lub przypadkowa forma wartoci": dan ilod jednego towaru wymienia si na dan ilod innego towaru) a do oglnej formy wartoci, kiedy szereg rnych towarw wymieniany jest na jeden i ten sam okrelony towar, a do pieninej formy wartoci, kiedy tym okrelonym towarem, powszechnym ekwiwalentem, jest zoto" *5]. W historii rozwoju spoeczeostwa ludzkiego prosta forma wartoci istnieje na przestrzeni olbrzymiego okresu w cigu caej prawie epoki ustroju wsplnoty pierwotnej, gdy stosunki wymienne byy jeszcze zjawiskiem przypadkowym. W miar rozwoju stolnikw wymiennych i powstawania produkcji, wykonywanej w celu wymiany, dokonywa si przejcie do rozwinitej formy wartoci, nastpnie do powszechnej i pieninej. Proces ten zosta teoretycznie usystematyzowany przez Marksa w jego nauce o formach wartoci. Drugim analogicznym przykadem jest rozwj funkcji pienidza. Pienidz jest miernikiem wartoci, rodkiem obiegu, rodkiem tworzenia skarbu, rodkiem patniczym i pienidzem wiatowym. Przede wszystkim rzuca si w oczy logiczny zwizek midzy tymi funkcjami, logiczne przejcie od jednej do drugiej, jako miernik wartoci pienidz wyraa tylko wartod towaru w postaci jego ceny. Lecz
71

zagadnienie nie wyczerpuje si na tym, e cena towaru otrzymuje swj wyraz pieniny trzeba jeszcze t cen zrealizowad w transakcji wymiennej. T rol peni pienidz w charakterze rodka obiegowego. Nastpnie, wytwrca, ktry sprzeda towar, moe uzyskane pienidze schowad, odoyd je w postaci oszczdnoci. Warunki obiegu towarowego skaniaj go do tego. Pienidz spenia tu ju now funkcj jako rodek tworzenia i przechowania skarbu. Transakcja wymienna odbywa si nieraz w ten sposb, e towar przekazuje si z rk do rk, przekazanie za ekwiwalentu nastpuje dopiero po pewnym czasie. W tym wypadku pienidz suy za rodek patniczy. Wreszcie, w wypadkach, gdy wymiana odbywa si nie w ramach jednego paostwa, lecz midzy paostwami, pienidz spenia funkcj pienidza wiatowego. Naley jednak i tu pamitad, e teoretyczny rozwj funkcji pienidza jest niczym innym, jak odbiciem rzeczywistego historycznego procesu rozwoju. Funkcjonowanie pienidza np. jako rodka patniczego zakada wyszy stopieo rozwoju produkcji towarowej i wymiany ni jego funkcjonowanie jako rodka obiegu. Na to za, aby pienidz mg funkcjonowad jako rodek patniczy, musi uprzednio odbyd si jego rozwj jako skarbu, jako rodka umoliwiajcego przechowanie skarbu. Funkcja pienidza wiatowego zakada ju wysoki rozwj handlu, a do poziomu handlu wiatowego. W zwizku z tym Lenin pisa: ... Marks poddaje niezwykle szczegowej analizie rozmaite funkcje pienidza, przy czym i tutaj (jak w ogle w pierwszych rozdziaach Kapitau) szczeglnie wane jest zaznaczyd, e abstrakcyjna i wydajca si niekiedy czysto dedukcyjn forma wykadu w rzeczywistoci odtwarza olbrzymi materia faktyczny z dziedziny historii rozwoju wymiany i produkcji towarowej" [6]. Wemy dalej przeksztacenie si pienidza w kapita. Na pierwszy rzut oka mogoby ono rwnie wydawad si czysto dedukcyjne. Pienidz wystpuje pocztkowo w charakterze pienidzy, w pewnym za momencie przeksztaca si w kapita. Wzr obiegu prostego TPT *7+ zamienia si we wzr obiegu kapitalistycznego PTP. Marks podkrela jednak, e w tym przejciu od jednego wzoru do drugiego kryje si olbrzymi proces historyczny mianowicie proces powstania stosunkw kapitalistycznych. Podczas gdy wzr pierwszy charakteryzuje stosunki prostej produkcji towarowej, drugi wzr charakteryzuje
72

ju stosunki produkcji kapitalistycznej, ktre zjawiaj si dopiero przy istnieniu pewnych przesanek. Kapitalizm powstaje na gruncie rozkadu stosunkw feudalnych, na podstawie przygotowanej przez cay bieg rozwoju historycznego: mianowicie wskutek akumulacji kapitau na jednym biegunie spoeczeostwa i powstania masy wolnych rk roboczych na drugim. A zatem i tu przebieg logicznego rozwoju kategorii jest odbiciem rzeczywistego procesu rozwoju historycznego, zbilansowaniem i uoglnieniem olbrzymiego materiau historycznego. Przykadw tych mona by podad znacznie wicej. Zatrzymamy si jeszcze na jednym momencie bezporednio z tym zwizanym. Traktujc ekonomi polityczn jako nauk oglnohistoryczn, trzeba rwnoczenie wzid pod uwag, e ekonomia nie jest histori. Zadania jej s inne i rozwizuje je ona zgoa inaczej. Historia ma do czynienia z konkretnym, faktycznym materiaem w caym jego bogactwie i rnorodnoci i musi uwydatnid zarwno oglne czynniki w rozwoju kadej epoki, kadego poszczeglnego kraju, jak i ca peni konkretnych waciwoci, odrniajcych przebieg rozwoju jednego kraju od rozwoju innego kraju. Historia mwi o poszczeglnych jednostkach, ktre odegray tak czy inn rol w dziejach. Analizuje kade konkretne wydarzenie uwzgldniajc wszystkie jego przesanki i konsekwencje. Zadaniem ekonomii politycznej jest ustalenie praw ekonomicznego rozwoju spoeczeostwa, praw rozwoju okrelonych formacji spoeczno-ekonomicznych. Rzecz jasna, e traktuje ona materia historyczny inaczej i stawia przed sob zupenie inne cele. Engels charakteryzujc metod marksowskiej krytyki buruazyjnej ekonomii politycznej zobrazowa w sposb niezwykle jasny stosunek wzajemny midzy historycznym procesem rozwoju i logicznym procesem badao. Na pierwszy rzut oka mogoby si wydawad, e krytyka ekonomii politycznej powinna cile przedstawid historyczny rozwj literatury ekonomiczno-politycznej. Lecz historia rozwija si czsto w skokach i zygzakach powiada Engels. Gdyby trzeba byo wszdzie za ni podad, naleaoby wwczas nie tylko uwzgldnid wiele rzeczy mniej wanych, lecz czsto nawet przerywad bieg myli. Jedynie wic suszna bya metoda logiczna, ktra w gruncie rzeczy jest niczym innym jak metod historyczn, ogoocon tylko z formy historycznej oraz przypadkowoci,
73

stanowicych pewn przeszkod. Od czego zaczyna si historia, od tego musi si rwnie zaczd bieg myli i dalszy jej ruch nie bdzie niczym innym jak odbiciem procesu historycznego w postaci abstrakcyjnej i formie teoretycznie konsekwentnej; odbiciem poprawionym, lecz poprawionym wedug praw dostarczonych nam przez sam rzeczywisty proces historyczny, przy czym kady moment badad mona w tym punkcie jego rozwoju, w ktrym osiga zupen dojrzaod i klasyczn form" *8+. W Kapitale", w rozdziale o kooperacji, Marks wskazuje, e: dziaanie wikszej liczby robotnikw w tym samym czasie, w tym samym pomieszczeniu... celem wytwarzania tego samego rodzaju towarw i pod komend tego samego kapitalisty stanowi historycznie i logicznie punkt wyjcia produkcji kapitalistycznej" [9]. Z tych sw Marksa wynika, e historycznym i logicznym punktem wyjcia produkcji kapitalistycznej jest przedsibiorstwo, ktre naley do kapitalisty i w ktrym zatrudnieni s najemni robotnicy. W rzeczywistoci historycznej przedsibiorstwo takie powstaje po raz pierwszy w formie manufaktury kapitalistycznej (poprzedzonej, jak wiadomo, przez prost kooperacj, ktra wkrtce ustpuje miejsca podziaowi pracy). A zatem sowa Marksa naley rozumied w ten sposb, e wanie kapitalistyczna manufaktura stanowi historyczny i logiczny punkt wyjcia produkcji kapitalistycznej. W historii powstania kapitalizmu by cay okres, w cigu ktrego przedsibiorstwa kapitalistyczne istniay tylko w postaci manufaktur. Marks stwierdza, e pierwsze pocztki kapitalistycznego sposobu produkcji powstay w XIV wieku: byy to pierwsze manufaktury kapitalistyczne w redniowiecznych woskich miastach-republikach. W XVI w. liczba manufaktur kapitalistycznych dochodzia ju do setek i tysicy w najbardziej rozwinitych podwczas krajach Europy. Natomiast przejcie od manufaktury do fabryki nastpuje dopiero w epoce przewrotu przemysowego w Anglii, tj. pod koniec XVIII i na pocztku XIX stulecia. Epok kapitalistycznego przemysu maszynowego poprzedzi wic cay okres historyczny, ktry Marks nazywa okresem rkodzielniczego kapitalizmu. Wanie w tym okresie odbyway si procesy, ktre wytworzyy warunki dla powstania kapitalizmu. Mamy tu na myli historyczne przesanki kapitalizmu: powstanie
74

klasy najemnych robotnikw, z jednej strony, i powstanie wielkich kapitaw z drugiej. Jest to wanie pierwotna akumulacja kapitau. Jak wiadomo, Marks w Kapitale" rozpoczyna swj wykad od analizy towaru. Analiza towaru suy Marksowi za pewien etap konieczny do wykrycia tajemnicy wartoci dodatkowej, ktra zwizana jest z przeksztaceniem siy roboczej w towar. Aby wykryd waciwoci tego szczeglnego towaru siy roboczej Marks poddaje uprzedniej analizie zasady produkcji towarowej w ogle. Kolejnod analizy problemw, przyjta przez Marksa w Kapitale", jest naturaln konsekwencj jego celu, ktrym bya przebudowa nauki ekonomii politycznej. Jednake studiujc ekonomi polityczn, a tym bardziej przechodzc jej kurs elementarny, nie naley trzymad si niezmiennie teje kolejnoci problemw: byby to szkodliwy pedantyzm, sprzeczny z koniecznoci wykadania ekonomii politycznej jako nauki oglnohistorycznej. Produkcja towarowa, wymiana i-pienidz poprzedzaj powstanie produkcji kapitalistycznej. Zacztki produkcji towarowej powstaj na wiele tysicy lat przed pocztkiem ery kapitalistycznej. Pod koniec redniowiecza produkcja towarowa i obieg pieniny osigaj stosunkowo wysoki stopieo rozwoju. A jednak dopiero w spoeczeostwie kapitalistycznym produkcja towarowa staje si panujc form produkcji, nabiera charakteru powszechnego. Wynika std, e, wykadajc ekonomi polityczn wedug zasady historycznej, ma si do czynienia z takimi kategoriami, jak towar i pienidz, nie tylko w rozdziale powiconym kapitalizmowi, lecz i w poprzednich rozdziaach kursu. O powstaniu produkcji towarowej, o stopniach historycznych rozwoju wymiany i powstania pienidza naley mwid ju w rozdziale, powiconym ustrojowi niewolniczemu. W nastpnym rozdziale, powiconym ustrojowi feudalnemu, mwic o rozkadzie i upadku feudalizmu, naley dad ju bardziej rozwinit charakterystyk prostej produkcji towarowej, charakterystyk towaru, jego wartoci uytkowej i wartoci, spoecznie niezbdnego czasu pracy. Zupen za analiz towaru, a zwaszcza charakterystyk dwoistego charakteru pracy uprzedmiotowionej w towarze, naley dad w rozdziale powiconym zasadniczym cechom produkcji kapitalistycznej.

75

W recenzji Krtkiego kursu nauki ekonomii" A. Bogdanowa Lenin zaaprobowa przyjty przez autora tryb wykadu w formie charakterystyki kolejnych okresw rozwoju ekonomicznego". Lenin pisa: Wanie w ten sposb naley wykadad ekonomi polityczn. Mona si spotkad z zarzutem, e wskutek tego autor bdzie musia rozdrabniad jeden i ten sam dzia teoretyczny (np. o pienidzu) midzy rne okresy, a wic powtarzad si. Jednak t czysto formaln wad cakowicie kompensuj zalety, jakie posiada historyczne ujcie przedmiotu. Zreszt czy jest to wada? Powtrzenia s bardzo nieliczne, a poyteczne dla pocztkujcych, gdy pozwalaj im lepiej utrwalid sobie szczeglnie wane tezy. Powizanie np. rnych funkcji pienidza z rnymi okresami rozwoju ekonomicznego wykazuje uczniowi w sposb pogldowy, e teoretyczna analiza tych funkcji oparta jest nie na abstrakcyjnej spekulacji, lecz na dokadnym zbadaniu tego, co rzeczywicie dziao si w przebiegu historycznego rozwoju ludzkoci. Wyobraenie o poszczeglnych, historycznie okrelonych systemach gospodarki spoecznej staje si wtedy bardziej harmonijne" [10]. Przystpujc do studiowania ekonomii politycznej jako nauki oglnohistorycznej, naley si koniecznie kierowad t niezmiernie wan wskazwk Lenina. Dialektyka materialistyczna uczy, e korzeni i przyczyn zjawisk ekonomicznych szukad naley w ustroju spoeczeostwa, a nie w dziaalnoci lub psychice poszczeglnych osb. Przedmarksowska ekonomia polityczna chtnie uciekaa si do robinsonady. Zgodnie z filozofi racjonalistyczn ekonomici wczeni usiowali wydedukowad prawa ekonomiczne z natury czowieka gospodarujcego", ktry istnia z pocztku poza spoeczeostwem, a nastpnie zacz nawizywad ekonomiczne stosunki z innymi podobnymi mu jednostkami. Naiwnie traktujc stosunki buruazyjne jako wieczne i naturalne prawa wszelkiego spoeczeostwa w ogle, przedstawiciele buruazyjnej ekonomii klasycznej mniemali, e prawa te uda si wykryd w ich najbardziej czystej postaci, w gospodarstwie Robinsona, izolowanego osobnika, yjcego poza spoeczeostwem. Robinsonady zyskay pewne wzgldy nawet u najwybitniejszego ekonomisty szkoy klasycznej Ricarda. W okresie upadku
76

kapitalizmu cieszy si w wiecie buruazyjnym wielk popularnoci tzw. szkoa subiektywna, w jej rozmaitych odmianach (austriacka, anglo-amerykaoska itp.). Istota jej metody polega na tym, e kade zjawisko ekonomiczne usiuje ona wydedukowad z analizy ocen psychologicznych i rozumowania poszczeglnych osb. Jednak same te oceny i pogldy poszczeglnego czowieka nosz na sobie jaskrawe pitno tego lub innego ustroju spoecznego, w spoeczeostwie klasowym za pitno klasowej przynalenoci danej osoby. Nie ulega np. wtpliwoci, e subiektywna ocena funta czarnego chleba przez najedzonego do syta burua i godnego bezrobotnego jest nader rna. Ta rnica ocen subiektywnych nie moe jednak byd kluczem do wyjanienia rnicy sytuacji oceniajcych w spoeczeostwie kapitalistycznym; przeciwnie, to wanie ich rna sytuacja spoeczna wyjania w peni i zupenie niedwuznacznie rnic ich ocen. A zatem subiektywna metoda" w ekonomii politycznej zupenie odwraca rzeczywisty stosunek wzajemny rzeczy. W rzeczywistoci produkcja zawsze posiada charakter spoeczny. Wanie ta okolicznod, e ludzie produkuj nie w pojedynk, lecz zbiorowo, wytwarza specyficzne stosunki, stanowice o takiej czy innej formie produkcji spoecznej. A zatem, punktem wyjciowym badao powinno byd spoeczeostwo, a nie poszczeglna jednostka. Spoeczeostwo posiada prymat w stosunku do poszczeglnej jednostki. Czowiek jest zwierzciem, ktre tylko w spoeczeostwie moe si wyodrbnid" *11+. Na pierwszych szczeblach rozwoju spoecznego poszczeglny czowiek by do tego stopnia niesamodzielny i tak zespolony z ca spoecznoci, e metoda indywidualistyczna" byaby tu zupenie nie do pomylenia. Metoda ta jest wytworem buruazyjnego spoeczeostwa, gdzie poszczeglny czowiek zdaje si byd odosobnionym i samodzielnym jak ziarnko piasku niesione przez wiatr.

Przypisy [1+ J. Stalin, O materializmie dialektycznym i historycznym"; Zagadnienia leninizmu, cyt. wyd., str. 546. [2+ W. I. Lenin, Zeszyty filozoficzne", wyd. ros., str. 166.

77

[3+ W. I. Lenin, W sprawie dialektyki"; Marks, Engels, marksizm", cyt. wyd., str. 241242. *4+ W I. Lenin, Zeszyty filozoficzne", cyt wyd., str. 241 242. *5+ W. I. Lenin, Karol Marks"; Marks, Engels, marksizm", cyt. wyd., str. 21. *6+ Tame, str. 22. [7] T jest tu symbolem towaru, P symbolem pienidza. Red. przek. polsk. *8+ F. Engels, Karol Marks - Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej"; K. Marks i F. Engels. Dziea wybrane, cyt. wyd., t. 1. str. 348. *9+ K. Marks, Kapita", t. I, cyt. wyd., str. 346. *10+ W. I. Lenin, Recenzje". Dziea, 4 wyd. ros., t. 4. str. 33. *11+ K. Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej. Wstp", cyt. wyd., str. 136.

78

3. POZNAWALNO WIATA I PRAW NIM RZDZCYCH

Materializm filozoficzny Marksa wychodzi z zaoenia poznawalnoci wiata. W przeciwieostwie do idealizmu, ktry zaprzecza moliwoci poznania wiata i praw nim rzdzcych, nie wierzy w wiarogodnod naszej wiedzy, nie uznaje obiektywnej prawdy i uwaa, e wiat jest peen rzeczy samych w sobie, ktre nie mog byd nigdy przez nauk poznane marksistowski materializm filozoficzny wychodzi z zaoenia, e wiat i rzdzce nim prawa s w zupenoci poznawalne, e nasza wiedza o prawach przyrody, sprawdzona przez dowiadczenie, przez praktyk, jest wiedz wiarogodn, majc znaczenie prawdy obiektywnej, e nie ma na wiecie rzeczy niepoznawalnych, s za tyl ko rzeczy jeszcze nie poznane, ktre bd odkryte i poznane za pomoc nauki i praktyki" [1]. Koncepcja poznawalnoci wiata posiada dla ekonomii politycznej ogromne znaczenie. Ekonomia polityczna, jak w ogle nauki spoeczne, zajmuje si zagadnieniami dotyczcymi bezporednio materialnej sytuacji rnych klas spoecznych. Wraz z wystpieniem klasy robotniczej na aren dziejow wybia godzina mierci dla buruazyjnej ekonomii politycznej. W dziedzinie ekonomii politycznej nauka buruazyjna dya ju nie do poznania rzeczywistoci, lecz do usprawiedliwienia wszelkimi sposobami i rodkami istniejcego ustroju kapitalistycznego, nie wyrzekajc si rwnie metod zwykego faszowania i wypaczania rzeczywistoci itp. Lenin pisa, e: po Marksie mona mwid o jakiej innej niemarksistowskiej ekonomii politycznej jedynie w celu ogupiania mieszczan, chociaby i wysoce ucywilizowanych" *2+. Ekonomia polityczna jest zatem nauk partyjn. Poniewa porusza zagadnienia dotyczce najywotniejszych interesw rnych klas kapitalistycznego spoeczeostwa, jest wic rzecz zupenie zrozumia, e buruazja nie moe traktowad jej obojtnie. Wielcy nauczyciele klasy robotniczej Marks, Engels, Lenin, Stalin stworzyli i opracowali naukow ekonomi polityczn dlatego, e
79

klasa robotnicza reprezentuje postp spoeczny, e zainteresowana jest w rozwoju spoeczeostwa i jej interes jest zgodny z interesami caej wspczesnej ludzkoci. Ogromna, niezwyciona sia marksizmu-leninizmu tkwi w jego susznoci historycznej, w jego wyjtkowej zgodnoci z prawd. Nauka Marksa jest potna pisa Lenin dlatego, e jest suszna". Marksizm-leninizm jest jedyn nauk o spoeczeostwie ludzkim, ktra ma odwag miao i otwarcie spojrzed prawdzie w oczy, ktra z istoty swej nie da si pogodzid z jakimkolwiek faszowaniem rzeczywistoci historycznej. Materializm historyczny i caa ekonomiczna teoria Marksa podkrela Lenin przesiknite s na wskro uznawaniem prawdy obiektywnej" [3]. Lecz uznanie obiektywnej prawdy nie oznacza bynajmniej tzw. obiektywizmu. Lenin niejednokrotnie podkrela, e ten obiektywizm jest najgorszym wrogiem marksizmu, ktry jest nauk partyjn. W swojej synnej pracy pt. Materializm a empiriokrytycyzm" Lenin pisa: Ani jednemu sowu adnego profesora ekonomii politycznej, ktrego stad na najcenniejsze nawet prace w dziedzinie faktycznych, specjalnych badao, nie mona wierzyd, gdy chodzi o ogln teori ekonomii politycznej. Ta ostatnia bowiem jest w spoeczeostwie wspczesnym nauk rwnie partyjn, jak i gnoseologia. Profesorowie-ekonomici s w oglnoci po prostu uczonymi sugami klasy kapitalistw..." [4] Taki wanie by stosunek Lenina do buruazyjnych profesorw-ekonomistw. Wykorzysta on wiele konkretnego, faktycznego materiau zawartego w ich niekiedy cennych, jak sam twierdzi, pracach z dziedziny badao specjalnych, lecz rwnoczenie atakowa ich, dosownie na kadym kroku, gdy przechodzili na grunt oglnej teorii ekonomii politycznej, gdzie wbrew prawdziwemu poznaniu naukowemu zajmowali si obron interesw buruazji. Mwic o tym, e ekonomia polityczna jest nauk partyjn, musimy pamitad sowa Lenina, e partyjnod posiada decydujc wyszod nad tzw. obiektywizmem". Ekonomici reakcyjni przyoblekaj si niekiedy chtnie w tog obiektywnych badaczy. Ten obiektywizm" jest w gruncie rzeczy niczym innym jak oszukiwaniem szanownej publicznoci, w rzeczywistoci bowiem pod paszczykiem obiektywizmu" kryje si obrona egoistycznych interesw klas wyzyskiwaczy.
80

W pracy Tred ekonomiczna narodnictwa i jego krytyka w ksice p. Struwego" Lenin z niezwyk si i jasnoci zdemaskowa istot sawetnego obiektywizmu" i rwnoczenie wykaza, jakie znaczenie posiada w nauce partyjnod. Przytaczamy to wietne sformuowanie: Obiektywista mwi o koniecznoci danego procesu dziejowego; materialista stwierdza ze cisoci istnienie danej formacji spoeczno-ekonomicznej i wytwarzanych przez ni stosunkw antagonistycznych. Obiektywista dowodzc koniecznoci danego szeregu faktw zawsze ryzykuje, e zboczy na stanowisko apologety tych faktw; materialista ujawnia przeciwieostwa klasowe i przez to samo okrela swj punkt widzenia. Obiektywista mwi o tendencjach historycznych nie do przezwycienia, materialista mwi o klasie, ktra rzdzi danym ustrojem ekonomicznym stwarzajc takie a takie formy przeciwdziaania innych klas. W ten sposb jest materialista, z jednej strony, konsekwentniejszy od obiektywisty i gbiej, peniej stosuje swj obiektywizm. Nie ogranicza si do wskazania koniecznoci procesu, lecz tumaczy, jaka mianowicie formacja spoeczno-ekonomiczna nadaje tred temu procesowi, jaka mianowicie klasa okrela t koniecznod. W danym wypadku np. materialista nie zadowoliby si stwierdzeniem istnienia tendencji historycznych nie do przezwycienia, lecz stwierdziby istnienie pewnych klas okrelajcych tred danego ustroju i wyczajcych monod wyjcia z niego bez wystpienia samych wytwrcw Z drugiej za strony materializm zawiera w sobie, e tak powiem, partyjnod, zobowizujc do tego, aby przy wszelkiej ocenie wydarzeo stawad wprost i otwarcie na stanowisku okrelonej grupy spoecznej" *5+. W niespena dwadziecia lat pniej, demaskujc jezuickie krtactwo Kautskiego i innych renegatw socjalizmu w latach pierwszej wojny wiatowej, Lenin stwierdzi nieomylnie, e wzorem dla Kautskiego jest struwizm. Maskujc przy pomocy obudnych frazesw obron grabieczych interesw niemieckiej buruazji, Kautsky i jego zwolennicy dziaali cakowicie wedug metody Piotra Struwego. Starali si oni zdusid marksizm pod pozorem ucisku, zabid go przy pomocy zrcznego faszerstwa. Ludzie ci, jak mwi Lenin, gotowi s: wzid z marksizmu to wszystko, co jest do przyjcia dla liberalnej buruazji, cznie z walk o reformy, cznie z walk klasow (bez dyktatury proletariatu), cznie z oglnikowym uznaniem ideaw socjalistycznych i zastpieniem
81

kapitalizmu nowym ustrojem, a odrzucid tylko yw dusz marksizmu, odrzucid tylko jego rewolucyjnod" *6+. W zwizku z tym Lenin daje wspania charakterystyk struwizmu jako midzynarodowego denia do umiercenia marksizmu przez wyjaowienie jego ywej duszy. Pisze on: Marksizm jest teori wyzwoleoczego ruchu proletariatu. Zrozumiae jest przeto, e wiadomi robotnicy powinni zwracad ogromn uwag na proces podsuwania struwizmu na miejsce marksizmu. Siy napdowe tego procesu s liczne i rnorodne. Zaznaczymy tylko trzy gwne: 1) Rozwj nauki dostarcza coraz wicej materiau potwierdzajcego susznod teorii Marksa. Nie pozostaje wic nic innego, jak walczyd z nim obudnie nie wystpujc otwarcie przeciwko zasadom marksizmu, lecz rzekomo przyjmujc go, wyjaawiajc sofizmatami jego tred, przeistaczajc marksizm w nieszkodliw dla buruazji wit ikon. 2) Rozwj oportunizmu wrd partii socjaldemokratycznych podsyca takie przerabianie marksizmu, naginajc go do usprawiedliwienia wszelkich ustpstw na rzecz oportunizmu. 3) Okres imperializmu to podzia wiata pomidzy wielkie, uprzywilejowane narody uciskajce reszt narodw Okruchy korzyci pyncych z tych przywilejw i z tego ucisku przypadaj niewtpliwie pewnym warstwom drobnomieszczaostwa i arystokracji jak rwnie biurokracji klasy robotniczej Warstwy te, stanowice znikom mniejszod proletariatu i mas pracujcych, ci ku struwizmowi, albowiem daje on im usprawiedliwienie ich sojuszu ze swoj narodow buruazj przeciwko uciskanym masom wszystkich narodw" *7+. Marksizm-leninizm posiada wic decydujc wyszod nad tzw. obiektywizmem", jest on gbszy, peniejszy, bardziej wszechstronny i b ez porwnania bliszy prawdy obiektywnej, poniewa zawiera w sobie partyjnod, ktra w ocenie kadego zjawiska spoecznego zobowizuje do jawnego opowiedzenia si po stronie klasy rewolucyjnej, do ktrej naley przyszod. Sawetny obiektywizm", przeciwnie, usiujc uciec od partyjnoci i wyzwolid si z proletariackiego wiatopogldu, doprowadza w koocu do faszowania rzeczywistoci. Takie te byo sawne, na sposb herostratowski, haso p. Struwego: uznajemy swoj nie-kulturalnod i pjdziemy na nauk do

82

kapitalizmu". Taka bya analiza" imperializmu Kautskiego, prorokujca kapitalizmowi dugie dziesiciolecia i stulecia rozkwitu i pomylnoci. Przepad nie do przebycia dzieli marksizm-leninizm t partyjn ideologi, partyjny wiatopogld, nauk partyjn klasy robotniczej od wszelkiego rodzaju subiektywizmu i obiektywizmu". Subiektywizm, zaprzeczajcy istnieniu prawdy obiektywnej, otwiera nieograniczone pole dla dowolnoci. Nie moe on byd busol ani w dziedzinie poznania rzeczywistoci, ani te w dziedzinie jej rewolucyjnego przeobraenia. W szczeglnoci subiektywizm zamyka drog do poznania praw ekonomicznego rozwoju spoeczeostwa. Przypomnijmy sobie chociaby rosyjskich narodnikw. Niezdolni do zrozumienia rzeczywistego przebiegu rozwoju kapitalizmu w Rosji, wygaszali oni szumne frazesy o wrzodzie proletariackoci" i zajmowali si utopijnymi projektami przejcia do socjalizmu przez wsplnot chopsk. W rezultacie zaczli oni odgrywad rol gboko reakcyjn, stajc si przeszkod dla rzeczywistego ruchu rewolucyjnego. Marksizm-leninizm uczy, e rola rozmaitych zjawisk spoecznych zmienia si zalenie od zmian warunkw historycznych. Walczc przeciwko oportunistom chepicym si lewicowym" frazesem w okresie przejcia do Nepu *8+, Lenin niejednokrotnie podkrela, e kapitalizm stanowi zo w porwnaniu z socjalizmem, lecz jest dobrem w porwnaniu z pierwotnym zacofaniem, dzikoci, patriarchalnoci itd. A alem wszystko zaley od warunkw, miejsca i czasu" [9]. Partyjnod zobowizuje do zajcia stanowiska klasy reprezentujcej postp spoeczny. Jedynie takie stanowisko jest rkojmi rzeczywistego poznania obiektywnej prawdy. Tylko marksizm-leninizm daje ludziom zdumiewajco konsekwentny i jednolity wiatopogld. Uznanie obiektywnej prawdy nie tylko nie przeszkadza, lecz przeciwnie, z ca namitnoci i stanowczoci pobudza do walki o lepsz przyszod ludzkoci. Teza o poznawalnoci wiata stwierdza, e prawa przyrody, prawa rozwoju spoecznego poznajemy w toku praktyki, poznanie wiata materialnego jest bowiem cile zwizane z praktyk. Posiada to ogromne znaczenie rwnie dla ekonomii politycznej. Ekonomia polityczna marksizmu-leninizmu zrodzia si, jak wiadomo, z praktycznych potrzeb walki klasowej proletariatu. Marks przystpi do napisania Kapitau" w celu wykucia klasie robotniczej teoretycznego ora w
83

jej walce. Prace Lenina i Stalina zawieraj niezmiernie gbokie teoretyczne uoglnienia, dotyczce ekonomii politycznej socjalizmu i praktyki walki o socjalizm. Stalin wskazuje, e z materialistycznej koncepcji poznawalnoci wiata wynika, i ycie spoeczne, rozwj spoeczeostwa s rwnie poznawalne. Dlatego nauka o spoeczeostwie, pomimo swego skomplikowanego charakteru, moe stad si tak sam gazi nauk cisych jak, powiedzmy, biologia; nauka o spoeczeostwie moe stad si nauk mogc wykorzystad prawa rozwoju spoeczeostwa dla zastosowania praktycznego" *10+. Tego rodzaju nauk o spoeczeostwie mogli stworzyd jedynie twrcy naukowego komunizmu. Oczywicie, e takie lub inne wnioski o charakterze praktycznym mona byo znaled w literaturze ekonomicznej i przed marksizmem. Co wicej, samo powstanie ekonomii politycznej zarwno jak i innych nauk wywoane byo przez potrzeby natury praktycznej. Rozwaania teoretyczne wczesnych ekonomistw miay zazwyczaj na celu uzasadnienie i poparcie takiej lub innej, bronionej przez nich polityki ekonomicznej. Merkantylici zabiegali o polityk protekcjonistyczn, fizjokraci i przedstawiciele klasycznej angielskiej ekonomii politycznej wystpowali jako zaciekli przeciwnicy protekcjonizmu i jako rzecznicy ekonomicznego liberalizmu. Jednak wszystkie te wnioski i cele praktyczne, figurujce w przedmarksowskiej ekonomii politycznej, miay zasadniczo zupenie inny charakter ni te, z ktrymi zwizana jest teoria ekonomiczna marksizmu-leninizmu. W przedmarksowskiej ekonomii politycznej mwio si o praktycznych interesach danych klas posiadajcych, o postulatach odznaczajcych si charakterem postpowym lub wstecznym, lecz pozostajcych na gruncie kapitalistycznego ustroju spoecznego. Marksistowska ekonomia polityczna po raz pierwszy postawia zagadnienie na zasadniczo innej paszczynie na paszczynie zastosowania praw historycznego rozwoju w celu zniesienia ustroju kapitalistycznego i wprowadzenia nowego, wyszego ustroju spoecznego ustroju komunistycznego. Marksistowska nauka o spoeczeostwie wykrywa prawa, wedug ktrych spoeczeostwo ludzkie posuwa si naprzd. Przeciwnicy marksizmu prbowali dod niezrcznie ugodzid w marksizm od tej strony. Wysunli oni tego rodzaju
84

argumentacj: jeli wy, marksici, twierdzicie, e spoeczeostwo rozwija si wedug tych samych praw co przyroda, to z jakiej racji mwicie tyle o walce, po co organizujecie parti do walki o socjalizm itd. Bod przecie, jeeli wedug jakich praw takiego a takiego dnia nastpid ma zadmienie ksiyca, to nikomu nie przyjdzie do gowy organizowad parti dla poparcia tego zadmienia. Argument" ten jest oczywicie niezwykle niezrczny, lecz analiza jego pozwala wyranie okrelid rnic, jaka zachodzi midzy prawami przyrody a prawami spoecznymi. Chodzi o to, e zadmienie ksiyca rzeczywicie odbywa si wedug okrelonych praw, lecz bez adnego udziau ludzi. Zupenie inaczej realizuj si prawa rozwoju spoecznego realizuj si one jedynie jako wynik okrelonych dziaao wielkich mas ludzkich. Prawa rozwoju ustroju kapitalistycznego uzasadniaj nieuchronnod zwycistwa socjalistycznej rewolucji. Jest jednak rzecz zupenie jasn, e nowy, wyszy ustrj nie moe zwyciyd bez udziau ludzi, bez walki mas ludzkich. Co to jest kapitalizm? Jest to okrelony ustrj spoeczny. Wyraa si on w okrelonych stosunkach, ktrych podmiotem i przedmiotem s okreleni ludzie. I gdy si mwi o zwycistwie socjalizmu, to ma si na myli, e zwycistwo to moliwe jest tylko jako wynik ofiarnej walki proletariatu, ktrym kieruje w tej walce partia proletariacka, partia komunistyczna. W warunkach epoki wspczesnej szczeglnie doniose znaczenie praktyczne posiada leninowsko-stalinowska teoria imperializmu. W okresie wojny wiatowej lat 1914 1918 Lenin wskazywa, e nie mona trafnie okrelid charakteru tej wojny, jeli si nie wyjani zagadnienia zasadniczego zagadnienia ekonomicznej istoty imperializmu. Pene i gbokie zrozumienie sprawiedliwego i wyzwoleoczego charakteru Wielkiej Wojny Narodowej Zwizku Radzieckiego przeciwko Niemcom hitlerowskim wymaga opanowania leninowsko-stalinowskiej teorii imperializmu w ogle i leninowsko-stalinowskiej analizy drapienej i bestialskiej natury imperializmu niemieckiego w szczeglnoci. Leninowsko - stalinowska teoria imperializmu wyjania specyficzne waciwoci, jakimi odznacza si monopolistyczne stadium kapitalizmu, jego zasadnicze cechy, jego miejsce w historii jako okresu poprzedzajcego socjalistyczn rewolucj proletariatu. Wykryte przez Lenina i zanalizowane przez Stalina prawo
85

nierwnomiernoci ekonomicznego i politycznego rozwoju kapitalizmu w epoce imperialistycznej stao si podstaw wniosku o moliwoci zwycistwa socjalizmu w jednym kraju wniosku przedstawiajcego wag historyczn w wiatowej skali. Leninowsko-stalinowska teoria imperializmu jest bezporednim dalszym cigiem analizy podstaw kapitalizmu, danej przez Marksa w Kapitale". Lenin zaznacza, e panowanie monopoli zwizane jest z tendencj do wstecznictwa w dziedzinie polityki. Siy reakcyjne zrodzone przez imperializm znalazy swoje najbardziej kraocowe uosobienie w Niemczech hitlerowskich. Historia ludzkoci nie znaa dotychczas tak dzikiego rozpasania ciemnoty, takiej nienawici do czowieka, jakie przynis ze sob zbjecki imperializm niemiecki. Marksizm wykry ograniczony historycznie charakter i istot demokracji buruazyjnej, dowiadczenie za socjalistycznego budownictwa ZSRR wykazao ogromn przewag demokracji socjalistycznej jako wyszej formy. Rwnoczenie marksizm stwierdzi, e nawet demokracja buruazyjna jest pewn zdobycz dla mas pracujcych w porwnaniu z panowaniem reakcyjnej tyranii, ciemnoty i bezprawia. Lenin zawsze podkrela, e proletariackim rewolucjonistom z gruntu obcy jest wszelki nihilizm w stosunku do zagadnieo demokracji. Lenin pisa: Socjalizm jest niemoliwy bez demokracji w dwojakim sensie: (1) proletariat nie moe dokonad rewolucji socjalistycznej, jeli nie zaprawia si do niej walk o demokracj; (2) zwyciski socjalizm nie moe utrzymad swego zwycistwa... bez cakowitego urzeczywistnienia demokracji" *11+.

Przypisy *1+ J. Stalin, O materializmie dialektycznym i historycznym"; Zagadnienia leninizmu, cyt wyd . str. 544. *2+ W, I. Lenin, Wywiad udzielony Ransomowi"; Dziea. 4 wyd. ros., t. 33, str. 372. *3+ W. I. Lenin, Materializm a empiriokrytycyzm", Dziea, t. 14, Warszawa 1949, str. 364. *4+ Tame, str. 391.
86

*5+ W. I. Lenin, Tred ekonomiczna narodnictwa", Dziea, t. 1, cyt. wyd., str. 433434. *6+ W. I. Lenin, Krach II Midzynarodwki", Dziea, 4 wyd. ros., t. 21, str. 197 198. *7+ Tame, str. 198. [8] Nep skrt Nowa ekonomiczna polityka". Red. przek. polsk. *9+ J. Stalin, O materializmie dialektycznym i historycznym"; Zagadnienia leninizmu, cyt wyd., str. 541. *10+ Tame, str. 545. *11+ W. I. Lenin, O karykaturze marksizmu i o imperialistycznym ekonomizmie". Dziea, 4 wyd. ros., t. 23, str. 62 63.

87

4. POWSZECHNY ZWIZEK I WSPZALENO ZJAWISK

Przystpujemy do charakterystyki zasadniczych cech marksistowskiej metody dialektycznej w zastosowaniu do ekonomii politycznej. Marksistowska metoda dialektyczna uznaje powszechny zwizek i wspzalenod zjawisk. W przeciwieostwie do metafizyki dialektyka materialistyczna traktuje wiat: nie jako przypadkowe nagromadzenie rzeczy, zjawisk wzajemnie od siebie oderwanych, wzajemnie od siebie izolowanych i niezalenych od siebie --lecz jako jedn spoist caod, w ktrej rzeczy, zjawiska s organicznie ze sob powizane, zalene od siebie i wzajemnie przez siebie uwarunkowane" *1+. Ujmowanie badanych zjawisk nie w postaci izolowanej, lecz w ich zwizku z caym rodowiskiem, ujmowanie zjawisk z punktu widzenia wszystkich ich zwizkw i warunkw jest pierwszym nakazem metody dialektycznej. Zastosowanie tej zasady w ekonomii politycznej umoliwia obalenie wszystkich faszywych konstrukcji buruazyjnej nauki, ulubiona bowiem metoda uczonych buruazyjnych polega na ujmowaniu przedmiotw i zjawisk w postaci izolowanej, naruszajc w ten sposb powszechny zwizek zjawisk. Wyrywajc z caoci jakie jedno zjawisko, ekonomista reakcyjny usiuje wypaczyd jego istot, przedstawid je w krzywym zwierciadle, zatrzed jego waciwoci i sprzecznoci. Wemy dla przykadu tzw. prawo malejcej urodzajnoci gleby". Prawo" to gosi, e ziemia jakoby nie moe dawad takiej iloci ziemiopodw, ktra by wystarczaa dla wszystkich ludzi, kady bowiem dodatkowy wkad pracy ywej i w postaci uprzedmiotowionej na jednej i tej samej dziace ziemi daje wynik gorszy ni wkad poprzedni. A poniewa iloci ziemi zwikszyd nie mona, wyciga si wic std wniosek bardzo wyrany: jeli w spoeczeostwie kapitalistycznym panuje ndza, gd i bieda wrd szerokich mas pracujcych, to w gruncie rzeczy nikt nie jest temu winien, a tym mniej jest winien dany ustrj spoeczny, poniewa sama ziemia ju jest taka, e wicej z niej wydobyd nie mona. Lenin zdemaskowa ten fasz i udowodni, e opiera si on na nienaukowej metodzie izolowania jednego zjawiska od wszystkich pozostaych, na dowolnym
88

wyrywaniu poszczeglnego zjawiska z oglnego ich zespou. Wedug twierdzenia obroocw prawa malejcej urodzajnoci gleby" zainwestowanie w danej dziace ziemi w ktr ju poprzednio woono pewien kapita nowego, dodatkowego kapitau tej samej wielkoci, nie uprawnia do nadziei, e ziemia przyniesie plony dwukrotnie wiksze ni poprzednio. Buruazyjni ekonomici wychodz przy tym z zaoenia, e technika pozostaje ta sama. Lenin udowodni, e jest to niedorzeczny fasz. Jeli bowiem w jedn i t sam dziak ziemi wkada si nowy, dodatkowy kapita, to z reguy wie si to z ulepszeniem techniki i tylko w bardzo rzadkich, wyjtkowych wypadkach mona przypucid, e technika pozostaje niezmieniona. Lenin uwaa, e warunek niezmiennoci techniki przy dodatkowych wkadach kapitau w t sam dziak jest rwnie mieszny, jak dajmy na to twierdzenie, e pocigi w zasadzie stoj, a jedynie w wyjtkowych wypadkach odbywa si ich ruch midzy stacjami. A zatem wystarczyo Leninowi zanalizowad omawiane zjawisko w oglnym zespole stosunkw, udowodnid wzajemn wspzalenod tych zjawisk, stwierdzid, e zwikszenie nakadw kapitau ju w samym zaoeniu zwizane jest z przejciem do nowych metod uprawy ziemi, a ze sawetnego prawa malejcej urodzajnoci" nie pozostao ani ladu. Ten warunek marksistowskiej metody dialektycznej analiza zjawisk w ich zwizku organicznym i w ich wspzalenoci posiada ogromne znaczenie przy badaniu zagadnieo epoki imperializmu. Poszczeglne cechy imperializmu powstanie monopoli, walka o rynki, spekulacje finansowe bankw itd. byy opisywane, niekiedy nawet nienajgorzej w literaturze buruazyjnej. Lecz buruazyjni badacze i reformatorzy imperializmu niezdolni byli do traktowania zjawisk nowej epoki z punktu widzenia ich wzajemnego zwizku i wspzalenoci. Potrafi tego dokonad jedynie Lenin. Lenin udowodni, e wszystkie cechy nowej epoki panowanie monopoli i nowa rola bankw, wywz kapitau j podzia wiata midzy potne zwizki kapitalistw, jego podzia terytorialny i walka o jego ponowny podzia s ze sob cile zwizane. Lenin udowodni, e wszystkie cechy nowej epoki koncentruj si w monopolistycznym charakterze ostatniej fazy kapitalizmu jak w soczewce, e panowanie monopoli stanowi istot ekonomiczn imperializmu, e wyciska ono pitno na wszystkich dziedzinach ycia gospodarczego i
89

politycznego. Dziki takiemu ujciu zagadnienia Lenin pierwszy da gbok analiz naukow zjawisk imperializmu, ustali jego miejsce w historii jako specyficznego, nowego, najwyszego stadium rozwoju kapitalizmu, bezporednio poprzedzajcego socjalistyczn rewolucj proletariatu. Dziki takiemu stanowisku mg Lenin udowodnid decydujce znaczenie prawa nierwnomiernoci ekonomicznego i politycznego rozwoju kapitalizmu w epoce imperializmu i wyprowadzi std wniosek wiatowej wagi historycznej wniosek o moliwoci zwycistwa socjalizmu w jednym kraju. Jeli wemiemy pod uwag ekonomik socjalizmu, to przekonamy si, e ta zasada dialektyki jest kluczem do zrozumienia wielu zjawisk. Ulubionym chwytem wrogw socjalizmu jest wyrywanie poszczeglnych zjawisk socjalistycznej rzeczywistoci i analizowanie ich w oderwaniu od wszystkich zjawisk otaczajcych. Tak np. wrogowie socjalizmu a przede wszystkim niecni zdrajcy trockistowscy i bucharinowscy usiowali wypaczyd rol i istot pienidza, bankw, handlu, spdzielczoci w warunkach radzieckich. W tym celu wyrywali oni te zjawiska z oglnego zwizku, traktujc je jako niezalene od zasadniczych podstaw radzieckiej ekonomiki (tj. dyktatury klasy robotniczej i uspoecznienia rodkw produkcji) stawiajc np. znak rwnoci midzy pienidzem radzieckim a pienidzem kapitalistycznym itd. Lenin wykaza, e spdzielczod po zwycistwie klasy robotniczej nabiera nowego historycznego znaczenia, ujawni zasadnicz zmian jej roli odpowiednio do wszystkich innych cech gospodarki radzieckiej, a mianowicie: dyktatury klasy robotniczej, skupienia orodkw dyspozycyjnych w rkach paostwa radzieckiego itd. Marksici susznie wymiewali marzenia dawnych spdzielcw o dojciu do socjalizmu drog rozwoju przedsibiorstw spdzielczych. Dopki wadza znajduje si w rkach buruazji, dopki kapitalici s wacicielami wszystkich zasadniczych rodkw produkcji, marzenia te s nie tylko niedocignione, lecz odgrywaj rol reakcyjn, odcigajc pewn czd mas pracujcych od walki rewolucyjnej, baamucc mniej uwiadomione warstwy proletariatu przy pomocy zudzeo reformistycznych, wedug ktrych moliwe jest zniesienie wyzysku drog pokojow", bez rewolucji. Lecz ten stan rzeczy zmieni si radykalnie wraz ze zwycistwem dyktatury klasy robotniczej. W warunkach Wadzy Radzieckiej, po wywaszczeniu wywaszczycieli, kiedy
90

podstawowe rodki produkcji ziemia, fabryki, koleje, transport wodny itd. stay si wasnoci spoeczn, rozwj spdzielczoci dorwnywad zacz wzrostowi socjalizmu; spdzielczod, poczwszy od swego najniszego stadium, obejmujcego procesy obiegu, do wyszej formy kochozw rewolucjonizujcej proces produkcji staa si drog wiodc wielomilionowe masy chopskie do socjalizmu. W walce, ktr partia bolszewicka pod kierownictwem Stalina przeprowadzia przeciwko rozmaitym agentom buruazji, a w szczeglnoci i przede wsz ystkim przeciwko trockistom, niepolednie miejsce zajmowao zagadnienie istoty takich narzdzi naszej ekonomiki, jak pienidz radziecki, handel radziecki, kredyt radziecki, banki itd. Kontrrewolucjonici-trockici, speniajc wol swych mocodawcw niemieckich faszystw, usiowali zachwiad wiar klasy robotniczej w swoje siy, oczernid i oszkalowad nasze socjalistyczne budownictwo. W tym celu twierdzili oni oszczerczo, e skoro w naszym spoeczeostwie istnieje pienidz, handel, istniej banki, itd., to nie ma mowy o budownictwie socjalizmu. O jakim socjalizmie moe byd mowa, skoro istnieje bank, a bank jest instytucj kapitalistyczn twierdzili ci agenci buruazji. Stalin obali te oszczerstwa wrogw, wykaza, jaka rola i znaczenie przypada w rzeczywistoci takim zjawiskom, jak pienidz, banki i handel w warunkach radzieckich, wykaza, co rni je radykalnie od bankw, pienidza i handlu w ustroju buruazyjnym. Stalin wyjani ich miejsce w oglnym zespole zjawisk i udowodni, e nasz pienidz, banki, handel itd. istniej w zupenie odmiennych warunkach ni pienidz, banki i handel w spoeczeostwie kapitalistycznym. Podczas gdy tam istnieje wasnod prywatna rodkw produkcji, u nas istnieje wasnod spoeczna; podczas gdy tam cech charakterystyczn spoeczeostwa jest wyzysk czowieka przez czowieka, u nas poczwszy od Wielkiej Padziernikowej Rewolucji Socjalistycznej zniesiony zosta wyzysk klasy robotniczej przez buruazj, a od chwili zwycistwa socjalizmu wykorzeniony zosta we wszystkich dziedzinach ycia wyzysk czowieka przez czowieka. W tych warunkach zmienia si samo znaczenie takich narzdzi polityki gospodarczej, jak pienidz, paca robocza, handel, kredyt itd.

91

Stalin da gbok marksistowsk analiz nowej roli pienidza, kredytu, handlu w warunkach radzieckich, gdy Wadza Radziecka przeja te narzdzia gospodarki buruazyjnej, przystopowaa je do swoich zadao i przeksztacia je w narzdzia socjalizmu, suce walce przeciw kapitalizmowi. W spoeczeostwie kapitalistycznym pienidz zwizany jest z systemem wyzysku, anarchii w produkcji, kryzysw itd. W ZSRR pienidz jest narzdziem socjalistycznej ekonomiki, gdzie wyzysk wyrwany jest z korzeniami, gdzie panuje gospodarka planowa, gdzie od chwili zniesienia sprzecznoci kapitalizmu gospodarka rozwija si bez kryzysw itd. Stalin wykry radykaln, zasadnicz zmian roli i znaczenia narzdzi gospodarki buruazyjnej, ktre Wadza Radziecka przeja w swoje rce i ktre wykorzystaa do celw budowy socjalizmu przeciwko kapitalizmowi, przeciwko buruazji.

Przypisy *1+ J. Stalin, O materializmie dialektycznym i historycznym", Zagadnienia leninizmu, cyt. wyd., str. 537

92

5. DIALEKTYCZNA TEORIA RUCHU, ZMIANY I ROZWOJU

Przechodzimy do omwienia nastpnej zasadniczej cechy marksistowskiej metody dialektycznej. Cecha ta polega na tym, e dialektyka materialistyczna analizuje kade zjawisko nie w stanie spoczynku, lecz w stanie ruchu, przeobraania si, rozwoju. Kade zjawisko ekonomiczne badamy nie w postaci zastygej, lecz w procesie jego powstawania i rozwoju, w jego cigej nieustannej zmiennoci. Ten postulat dialektyki Marks po raz pierwszy zastosowa do ekonomii politycznej. Mamy tu do czynienia z jedn ze stron tej metody, dziki ktrej Marks dokona zasadniczego przewrotu w nauce ekonomii politycznej. Nawet najwybitniejsi poprzednicy Marksa traktowali zjawiska ekonomiczne jako co skostniaego. Nie umieli oni pojd ich zmiennego charakteru, nie rozumieli, e kada kategoria ekonomiczna powstaje i rozwija si na okrelonym szczeblu rozwoju spoeczeostwa, e pniej, na innym szczeblu musi zniknd i ustpid miejsca innym zjawiskom, innym stosunkom. Najwybitniejszy z poprzednikw Marksa w dziedzinie ekonomii politycznej Dawid Ricardo rozpoczyna niekiedy swoj analiz od prb wyobraenia sobie danego zjawiska w jego najprostszej postaci. Lecz rozpatrujc na przykad zagadnienie wymiany wrd ludzi pierwotnych nada im wszystkie cechy wspczesnych mu londyoskich spekulantw. Marks zauwaa z ironi, e Ricardo kae swoim pierwotnym dzikusom rybakom i myliwym dokonywad wymiany wedug zasad praktykowanych na giedzie londyoskiej. Dopiero Marks wykry prawa powstania, rozwoju i upadku kapitalizmu, badajc zjawiska ycia ekonomicznego spoeczeostwa w ich cigej zmiennoci, w procesie nieustannego obumierania dawnych form oraz powstawania i rozwoju nowych. Pod tym wzgldem ciekawe s, cytowane przez Marksa, wyjtki z recenzji I tomu Kapitau", napisanej przez rosyjskiego ekonomist Kaufmanna. Recenzja ta ukazaa si w jednym z numerw czasopisma Wiestnik Jewropy" w 1872 r. Marks stwierdzi, e recenzent bardzo trafnie okreli waciwoci zastosowanej

93

w Kapitale" metody dialektycznej, oraz przytoczy! szereg wyjtkw z tej recenzji w posowiu do drugiego niemieckiego wydania I tomu Kapitau". Dla Marksa pisa Kaufmann wane jest tylko jedno: odkryd prawo rzdzce badanymi przez niego zjawiskami. Przy tym wane jest dla niego nie tylko prawo rzdzce nimi poty, pki maj pewn zakooczon postad i pki pozostaj w takim stosunku wzajemnym, jaki mona stwierdzid w danym okresie czasu. Wane jest dla niego ponadto prawo ich zmiennoci, ich rozwoju, tzn. przejcia z jednej postaci w drug, z jednego ukadu stosunkw wzajemnych w drugi. Gdy odkry to prawo, zaczyna bardziej szczegowo rozpatrywad nastpstwa, w ktrych prawo to objawia si w yciu spoecznym..." *1+ Ta cecha metody Marksa trafnie zostaa scharakteryzowana przez Lafargue'a w artykule powiconym obronie teorii ekonomicznej marksizmu przed atakami krytyki buruazyjnej: Marks bada zjawisko nie w stanie spoczynku, lecz w ruchu. Ani jedno zjawisko (niewolnictwo, podzia pracy, procent od pienidza itd.) nie jest faktem izolowanym, powstaym samoistnie, zawsze jednakowym i niemiertelnym; przeciwnie, posiada ono wasne ycie rodzi si, yje i umiera... Powierzchowny czytelnik wyobraa sobie, e nauka Marksa to jedynie szereg urojonych twierdzeo, gdy w rzeczywistoci stanowi ona histori rozwoju samych zjawisk". Nie ma, rzecz jasna, ani jednego zjawiska ycia ekonomicznego, ktre nie byoby traktowane przez marksistowsko-leninowski} ekonomi polityczn z punktu widzenia ruchu, zmian, rozwoju, z punktu widzenia powstawania i obumierania tego zjawiska. Marks wykry tajemnic fetyszyzmu towarowego. Udowodni! on, e tylko tam, gdzie produkcja jest oparta na podziale pracy i wasnoci prywatnej, stosunki spoeczne midzy ludmi przybieraj form ruchu rzeczy-towarw. Na skutek tego towary staj si rzeczami bardzo zagadkowymi, nabieraj waciwoci bynajmniej nie wynikajcych z ich naturalnego charakteru. Wszystkie stosunki produkcji w ustroju kapitalistycznym oplata fetyszyzm towarowy. Marks nie tylko wykry, e poza obiegiem rzeczy-towarw kryj si stosunki wzajemne ludzi yjcych w spoeczeostwie, lecz wykaza rwnie,
94

dlaczego te stosunki w buruazyjnym spoeczeostwie musz wystpowad w postaci stosunkw wzajemnych i cech rzeczy-towarw. Cay mistycyzm wiata towarw, caa ta mga tajemniczoci I czarw otaczajca produkty pracy w produkcji towarowej, pierzchnie wic od razu, gdy przejdziemy do innych form produkcji" [2]. Z pocztku Marks prowadzi czytelnika na soneczn wysp Robinsona" i wykazuje, e w tym wymylonym przez buruazyjnych ekonomistw wypadku nie ma gruntu dla fetyszyzmu towarowego. Nie ma dlatego, e: wszystkie stosunki midzy Robinsonem a rzeczami skadajcymi si na stworzone przez niego samego bogactwo s tak proste i przejrzyste, e nawet pan M. Wirth mgby je zrozumied bez szczeglnego wysiku umysowego" *3+. Nastpnie Marks przenosi czytelnika w mroki europejskiego redniowiecza", w okres panowania zalenoci osobistej i gospodarki naturalnej. I tu rwnie nie zachodzi potrzeba przyoblekania spoecznych stosunkw midzy ludmi w szaty spoecznych stosunkw midzy rzeczami W lad za tym Marks analizuje naturalny ustrj patriarchalnej rodziny chopskiej, gdzie praca wszystkich jej czonkw ma w ramach danej rodziny charakter bezporednio spoeczny. Tu rwnie nie ma miejsca dla wymiany, dla fetyszyzmu towarowego. Wreszcie Marks zwraca si myl do socjalizmu. Proponuje czytelnikowi wyobrazid sobie: zwizek wolnych ludzi pracujcych przy pomocy wsplnych rodkw produkcji i wiadomie wydatkujcych swe liczne indywidualne siy robocze jako jedn spoeczn sil robocz" [4]. Nie ma tu rwnie miejsca dla mistycyzmu wiata towarw", dla przeksztacania si produktu pracy w towar, w rzecz przybierajc cudotwrcze waciwoci. Spoeczne stosunki midzy ludmi, ich pracami i produktami ich pracy s tutaj, i w produkcji, i przy podziale, proste i przejrzyste" [5]. A zatem Marks analizuje fetyszyzm towarowy od jego powstania do upadku.

95

Jeli wemiemy pod uwag kategori ekonomiczn wartoci dodatkowej, to jej historycznie przejciowy charakter zosta rwnie wykryty przez Marksa. Ekonomici buruazyjni przypuszczali, e pienidz przynosi procenty sam przez si, na podobieostwo drzewa, ktre rodzi gruszki. Marks udowodni, e jest to gboka pomyka, e w rzeczywistoci kategoria wartoci dodatkowej powstaje jedynie na gruncie pewnych przesanek historycznych. Praca dodatkowa zjawia si dopiero na pewnym szczeblu rozwoju si wytwrczych spoeczeostwa. W cigu dugotrwaego okresu staroytnego prac dodatkow przywaszczaj waciciele niewolnikw, a w redniowieczu feudaowie. W spoeczeostwie kapitalistycznym praca dodatkowa wystpuje w postaci wartoci dodatkowej. Kapita powstaje: dopiero wtedy pisze Marks kiedy posiadacz rodkw produkcji I rodkw utrzymania znajduje na rynku wolnego robotnika jako sprzedawc swej siy roboczej; ale ten jeden historyczny warunek zawiera w, sobie histori wiata. Kapita otwiera wic now epok w rozwoju spoecznego procesu produkcji" *6+. Analizujc zjawiska w procesie ich powstawania i zanikania, metoda dialektyczna zmusza do szczeglnej czujnoci wobec zalkw nowych form, wobec zarodkw przyszoci. Wedug metody dialektycznej wane jest przede wszystkim nie to, co si w danej chwili wydaje trwae, ale zaczyna ju obumierad, lecz to, co powstaje i rozwija si, jeeli nawet wydaje si w danej chwili nietrwale, albowiem wedug metody dialektycznej, to tylko jest niezwycione, co powstaje i rozwija si" *7+. Trudno przecenid znaczenie tej zasady dialektyki, zwaszcza przy analizie ekonomiki socjalizmu i okresu przejciowego. Ju w pierwszych latach Wa dzy Radzieckiej Lenin, analizujc proces walki midzy starym, obalonym kapitalizmem i modym, ksztatujcym si dopiero socjalizmem, cakowicie przekreli sualcze wywody wrogw Wadzy Radzieckiej o nieziszczalnoci" ustroju socjalistycznego. W wietnym artykule pt. Ekonomika i polityka w epoce dyktatury proletariatu", napisanym z okazji drugiej rocznicy Wielkiej Padziernikowej Rewolucji

96

Socjalistycznej, Lenin scharakteryzowa okres przejciowy midzy kapitalizmem i komunizmem w sposb nastpujcy: Ten okres przejciowy nie moe nie byd okresem walki pomidzy umierajcym kapitalizmem a rodzcym si komunizmem albo innymi sowy: pomidzy pokonanym, lecz nie unicestwionym kapitalizmem a komunizmem, ktry ju przyszed na wiat, ale jest jeszcze zupenie slaby" [8]. W pierwszym okresie socjalistycznego budownictwa Lenin niejednokrotnie podkrela, e w drobnych gospodarstwach chopskich o zacofanym i ponadto zniszczonym przemyle kapitalizm rozporzdza szersz baz ni socjalizm. Lecz rwnoczenie Lenin nieustannie porywa masy pomienn wiar w ostateczne zwycistwo komunizmu. W tym samym artykule, analizujc dane dotyczce wzrostu dostaw zboa, Lenin pisa: Dlatego, wbrew wszelkim kamstwom, wbrew wszelkim oszczerstwom ze strony buruazji wszystkich krajw oraz ich jawnych i zamaskowanych pomocnikw (socjalici z II Midzynarodwki), nie ulega wtpliwoci: z punktu widzenia podstawowego zagadnienia ekonomicznego dyktatura proletariatu ma u nas zapewnione zwycistwo komunizmu nad kapitalizmem" [9]. Takie ujcie zagadnienia jest absolutnie niedostpne dla metafizyka, ktry przywyk do rozumowania wedug formuy tak tak, nie nie, a wszystko, co ponad to, pochodzi od Zego". Lecz w tym ujciu zagadnienia uwidacznia si caa sia metody dialektycznej. Po obaleniu wadzy buruazji w naszym kraju kapitalizm, w cigu pewnego czasu, cigle by jeszcze silniejszy od socjalizmu, lecz by ju skazany na zagad. Przyszod naleaa ju wtedy do socjalizmu, ktry posiada niezwycion sil, poniewa narodzi si i rozwija. Historia potwierdzia susznod leninowskiej koncepcji. W dalszym rozwoju naszej radzieckiej ekonomiki elementy kapitalistyczne zniky, a zwyciy socjalizm. Partia Lenina - Stalina i jej wodzowie na wszystkich etapach budownictwa socjalistycznego popieraj i pielgnuj zalki nowych form, zarodki nowych stosunkw spoecznych, miae nowatorstwo i inicjatyw. Wystarczy tylko przypomnied, jak ustosunkowa si Lenin do pierwszego komunistycznego
97

subotnika" *10+, a Stalin do wspzawodnictwa socjalistycznego i do ruchu stachanowskiego. Tak wic, aby zrozumied istotn tred kategoryj ekonomii politycznej, naley je analizowad w ich ruchu, w procesie ich powstawania, rozwoju, upadku i zaniku. Tylko wtedy poznajemy istot stosunkw spoecznych.

Przypisy *1+ K. Marks, Kapita", t. I, cyt. wyd., str. 14. *2+ Tame, str. 81. *3+ Tame, str. 82. *4+ Tame, str. 83. *5+ Tame, str. 84. *6+ Tame, str. 180. *7+ J. Stalin, O materializmie dialektycznym i historycznym"; Zagadnienia leninizmu, cyt. wyd., str. 538. *8+ W. I. Lenin, Ekonomika i polityka w epoce dyktatury proletariatu", Warszawa 1950, str. 7-8 *9+ Tame, str. 11-12. *10+ Subotnik" dobrowolnie ofiarowany na potrzeby spoeczne czas pracownikw w sobot. Red. przek. polsk.

98

6. PRZECHODZENIE STOPNIOWYCH ZMIAN ILOCIOWYCH W ZASADNICZE ZMIANY JAKOCIOWE

Przystpujemy do scharakteryzowania marksistowskiej metody dialektycznej. nastpnej zasadniczej cechy

W przeciwieostwie do metafizyki metoda dialektyczna: traktuje proces rozwoju nie jako zwyky proces wzrostu, gdzie zmiany ilociowe nie prowadz do zmian jakociowych lecz jako taki rozwj, ktry przechodzi od nieznacznych i ukrytych zmian ilociowych do zmian jawnych, do zmian zasadniczych, do zmian jakociowych, gdzie zmiany jakociowe nastpuj nie stopniowo, lecz szybko, nagle, w postaci przeskokw od jednego stanu do innego, nastpuj nie przypadkowo, lecz zgodnie z prawami rozwoju, nastpuj w wyniku nagromadzenia niepostrzeonych i stopniowych zmian ilociowych"*1+. W Kapitale", w analizie szeregu zjawisk ekonomicznego rozwoju spoeczeostwa, Marks wykazuje, w jaki sposb ukryte zmiany ilociowe prowadz do jawnych przeomw jakociowych, nastpujcych szybko, nieoczekiwanie, w postaci skokw. Przypomnijmy sobie chociaby analiz przeksztacania si redniowiecznego majstra cechowego w przemysowego kapitalist. Do pewnego czasu majster pracuje razem z czeladnikami, stosunki nie trac tu jeszcze swego dawnego, patriarchalnego charakteru. Dopki majster pracuje na rwni ze swoimi podwadnymi, jest on, jak wskazuje Marks, czym porednim midzy kapitalist a robotnikiem, pozostaje drobnym wacicielem. Lecz nastpnie gromadzi on rodki, kapita jego ronie i osiga tak wielkod, dziki ktrej jego waciciel moe ju wyzwolid si z udziau w bezporednim procesie pracy. Dawny majster zamieni si w przemysowego kapitalist. Tutaj pisze Marks podobnie jak w naukach przyrodniczych, sprawdza si susznod prawa odkrytego przez Hegla w jego Logice, e czysto ilociowe zmiany w pewnym okrelonym punkcie przechodz w rnice jakociowe" *2+.

99

Lenin w pracy pt. Rozwj kapitalizmu w Rosji" przytacza jaskrawe przykady przechodzenia zmian ilociowych w jakociowe: skupywacz, ktry sta si wielkim kapitalist, byy chaupnik, ktry opanowa ca okolic itd. Tak wic na gruncie tego, co narodnicy nazywali przemysem ludowym", powstay stosunki kapitalistyczne. Ekonomici-narodnicy, podobnie jak metafizycy, nie potrafili dojrzed w stopniowych, niedostrzegalnych zmianach ilociowych zasadniczych zmian jakociowych, przeskoku od poprzednich stosunkw drobnotowarowych do stosunkw kapitalistycznych. Posugujc si metod dialektyczn Lenin wykry istot procesw ekonomicznych, jakie zaszy w Rosji po przeprowadzeniu reformy. Analizujc imperializm Lenin wykaza, w jaki sposb na podstawie praw wykrytych przez Marksa odbywa si rozwj kapitalizmu, w jaki sposb dokonuje si proces koncentracji, a koncentracja produkcji na pewnym, dostatecznie wysokim stopniu swego rozwoju doprowadza bezporednio do powstania monopoli. Gdy w wyniku koncentracji produkcja skupiona zostaje w niewielkiej iloci olbrzymich przedsibiorstw kapitalistom atwiej jest porozumied si midzy sob i zawrzed monopolistyczn umow. I w tym wypadku nagromadzenie niedostrzegalnych, stopniowych zmian ilociowych doprowadza do skoku, do zmiany jakociowej: przedmonopolistyczny kapitalizm ustpuje miejsca nowej fazie, fazie kapitalizmu monopolistycznego, imperializmowi. W swojej analizie budownictwa socjalistycznego Stalin pokaza, w jaki sposb w wyniku narastania zmian ilociowych nastpuje skok o charakterze jakociowym. Przypomnijmy sobie charakterystyk kolektywizacji, jak znajdujemy w Krtkim kursie historii WKP(b)". Warunki, w jakich moga byd zrealizowana kolektywizacja oraz jej przesanki, zostay przygotowane przez cay rozwj kraju radzieckiego, narastay stopniowo. Pniej jednak sam proces kolektywizacji oznacza ju przerwanie stopniowoci i nastpienie rewolucyjnego skoku. W Krtkim kursie historii WKP(b)" skok ten zosta scharakteryzowany jako najgbszy przewrt rewolucyjny, rwnoznaczny pod wzgldom swych skutkw ze zdobyciem wadzy przez klas robotnicz w padzierniku 1917 r.,

100

oraz jako skok z dawnego jakociowego sianu spoeczeostwa do nowego stanu jakociowego. Z tezy dialektyki stwierdzajcej, e zmiany ilociowe prowadz do skokw o znaczeniu jakociowym, wypywa niezmiernie wany wniosek, dotyczcy charakteru przemian w nastpujcych po sobie formacjach spoecznoekonomicznych. Przemiany te odbywaj si nie w drodze spokojnej ewolucji, jak to usiuj przedstawid ekonomici i historycy buruazyjni, lecz w drodze rewolucyjnych przewrotw i kataklizmw, w drodze radykalnych zmian jakociowych, jakim ulega spoeczeostwo, gdy nastpuje przejcie od jednej formacji spoeczno-ekonomicznej do drugiej. Z tego postulatu dialektyki wypywa bezporednio wniosek, posiadajcy ogromne znaczenie dla marksistowsko-leninowskiej nauki o spoeczeostwie, a zwaszcza dla ekonomii politycznej marksizmu-leninizmu. Wedug metody dialektycznej proces rozwoju naley rozumied nie jako ruch wirowy, nie jako zwyke powtarzanie si tego, co ju mino, lecz jako ruch postpowy, jako ruch po linii wznoszcej si, jako przejcie od dawnego stanu jakociowego do nowego stanu jakociowego, jako rozwj od prostego do zoonego, od niszego do wyszego" *3+. Lenin podkrela, e pojmowanie rozwoju, waciwe metodzie dialektycznej, jest bez porwnania bogatsze pod wzgldem treci i gbsze od popularnej idei ewolucji". T cech metody dialektycznej scharakteryzowa on w sposb nastpujcy: Rozwj, jak gdyby powtarzajcy przebyte ju stopnie, lecz powtarzajcy je inaczej, na wyszej podstawie (negacja negacji*), rozwj, e tak powiem, po linii spiralnej, a nie po linii prostej..." [4] Jedynie marksistowsko-leninowska ekonomia polityczna daje; jasne i dokadne pojcie o rzeczywistym historycznym miejscu i o rzeczywistej historycznej roli rnych formacji spoeczno-ekonomicznych, ktre nastpoway po sobie na przestrzeni dugich stuleci: ustroju wsplnoty pierwotnej, ustroju niewolniczego, feudalnego, kapitalistycznego i socjalistycznego. Kada z tych formacji spoecznych stanowi okrelony szczebel historycznego rozwoju i kady z tych szczebli jest wyszy od poprzedniego. Ustrj niewolniczy,
101

oparty na najbardziej bestialskim wyzysku, na najbardziej nieludzkich stosunkach midzy ludmi, by jednak pomimo wszystko ustrojem postpowym w porwnaniu z ustrojem wsplnoty pierwotnej, stworzy bowiem szerokie perspektywy rozwoju si wytwrczych. Nastpnie miejsce ustroju niewolniczego zaj ustrj paoszczyniano-feudalny, ktry pomimo straszliwego wyzysku by jednak postpowy w porwnaniu z ustrojem niewolniczym. Kapitalizm by rwnie ustrojem postpowym w porwnaniu z feudalizmem. Lenin mwi, e kapitalizm stanowi zo w porwnaniu z socjalizmem, lecz jest dobrem w porwnaniu z systemem paoszczynianym. W zwizku z tym naley zaznaczyd, e nie ma nic wsplnego z marksizmem idealizacja ustroju wsplnoty pierwotnej, sprzeczna zasadniczo z pojciem postpowego charakteru rozwoju ludzkiego spoeczeostwa. Przejcie od ustroju pierwotnego do spoeczeostwa klasowego jest koniecznym etapem na drodze postpu spoecznego, a bynajmniej nie grzechem pierworodnym, wygnaniem z raju. Klasycy marksizmu-leninizmu, demaskujc legend buruazyjn, goszc, e wasnod prywatna, klasy, ustrj oparty na wyzysku s jakoby zjawiskami wiecznymi, udowodnili w sposb naukowy, e na przestrzeni wielu tysicleci ludzie yli w ustroju wsplnoty pierwotnej nie znajc tych wszystkich dobrodziejstw" cywilizacji. Lecz rwnoczenie klasycy marksizmu-leninizmu wskazuj na historyczn ograniczonod ustroju wsplnoty pierwotnej, ktry by odpowiednikiem niezwykle niskiego poziomu sit wytwrczych, prymitywnego stanu narzdzi pracy i skrajnego ubstwa ycia ludzkiego. Na pewnym szczeblu rozwoju ustrj wsplnoty pierwotnej sta si przeszkod w dalszym progresywnym rozwoju spoeczeostwa. Musia on ustpid i rzeczywicie ustpi miejsca nowemu sposobowi produkcji, ktry stwarza szerokie perspektywy rozwoju si wytwrczych. Lenin podkrela, e adnego zotego wieku przed nami nie byo, e czowiek pierwotny by przytoczony niesychan ndz i trudnociami walki o byt. Marks wskazywa, e w pierwotnym spoeczeostwie kolektywny typ produkcji by: wynikiem saboci poszczeglnej jednostki, nie za wynikiem uspoecznienia rodkw produkcji" *5+.
102

Jest rwnie wiadome, e w spoeczeostwie pierwotnym indywidualnod czowieka bya cakowicie pochonita przez spoeczeostwo grup, rd. Narzdzia produkcji byy tak niedoskonale, tak mao wydajne, e jedynie dziki pracy kolektywnej ludzie mogli utrzymad swoj egzystencj. Jednod robotnika z jego rodkami produkcji wystpowaa tu, wedug wyraenia Marksa, w formie dziecinnej", nie nadajcej si do tego, aby rozwind prac jako prac spoeczn, i wydajnod pracy spoecznej" *6+. Praca przynosia tak skpe wyniki, e rwny ich podzia by koniecznoci: gdyby kto otrzyma nieco wiksz czd oglnego produktu, nie starczyoby go wwczas dla zaspokojenia godu innych czonkw wsplnoty pierwotnej, ktrzy wobec tego skazani byliby na zagad. Wszystko to dowodzi, e ustrj wsplnoty pierwotnej by oparty nie na uspoecznieniu rozwinitych rodkw produkcji, lecz na wsplnej wasnoci, wynikajcej z prymitywizmu, niskiego rozwoju narzdzi pracy, niezwykej saboci pojedynczego czowieka, dla ktrego cakowite zespolenie ze zbiorowoci byo jedynym ratunkiem przed zagad. A zatem ustrj wsplnoty pierwotnej rni si, jak niebo od ziemi, od wspczesnego socjalizmu i komunizmu, ktrego podstaw jest uspoecznienie wysoce rozwinitych rodkw produkcji, zapewniajcych spoeczeostwu ogromn wadz nad przyrod, oraz peny rozkwit indywidualnoci ludzkiej w warunkach solidarnego kolektywu. Rozwj od form prostych do zoonych, od niszych do wyszych, rozwj idcy, e tak powiemy, nie po linii prostej, lecz spiralnej oto nid przewodnia do zrozumienia rzeczywistego przebiegu dziejw ludzkoci, do zrozumienia sensu i znaczenia kolejnego nastpowania formacji spoeczno-ekonomicznych. Takie pojmowanie rozwoju stanowi lini podziau midzy nauk postpow, jak jest marksizm-leninizm, a wstecznictwem we wszystkich jego postaciach i odmianach. Wrd wspczesnych reakcjonistw szczegln popularnoci cieszy si tak zwana teoria cyklicznego rozwoju spoeczeostwa. Jeszcze w staroytnoci Grek Polibiusz wypowiedzia myl o ruchu koowym historii", o wiecznym nawrocie". W pocztkach XVIII stulecia woski historyk Vico wysun teori cyklicznoci, wedug ktrej kade spoeczeostwo, kada cywilizacja przeywa kolejno okres niemowlctwa, modoci i dojrzaoci, po
103

czym nastpuje nieuchronny upadek. Zagada jednej cywilizacji oznacza powstanie innej i cykl zaczyna si od nowa. W owym czasie myl ta odegraa pewn rol postpow, gdy ostrze jej byo wymierzone przeciwko redniowiecznej ideologii bezruchu i zastoju. Lecz w innych warunkach historycznych, po zwycistwie buruazji, a zwaszcza w warunkach wspczesnych, teoria ta zacza odgrywad zupenie inn rol. Teoria cyklicznoci zostaa podchwycona przez reakcyjnych uczonych (szczeglnie przez historykw) w ostatnich dziesicioleciach ubiegego wieku. Wypara ona ide postpowego rozwoju, ktr gosili ideolodzy buruazji w okresie swej historycznej modoci. We wspczesnych warunkach historycznych ostrze teorii cyklicznoci skierowane jest przeciwko rewolucji proletariackiej. Zwolennicy tej teorii przedstawiaj oglny bieg historycznego rozwoju w sposb nastpujcy: barbarzyostwo ustpuje miejsca feudalizmowi, feudalizm kapitalizmowi, natomiast po upadku kapitalizmu znw jakoby nastpuje barbarzyostwo i cykl si powtarza. Aby udowodnid" istnienie tego ruchu cyklicznego, reakcyjni historycy zupenie bezceremonialnie faszuj rzeczywisty bieg historycznego rozwoju ludzkoci. Szczeglnie wypaczaj oni histori staroytn. Zagada antycznej cywilizacji ma suyd jako prototyp zakooczenia cyklu nowoczesnego. Staroytnym Grekom i Rzymianom wyznawcy teorii cyklicznej przypisuj feudalizm, ktrego ta epoka nie znaa, znajduj w ich spoeczeostwach kapitalizm, ktrego tam nie byo. Rwnoczenie wszelkimi rodkami historycy ci tuszuj rzeczywisty charakter systemu produkcji, opartego na niewolnictwie. Uznanie bowiem istnienia specyficznej formacji niewolniczej od razu ujawnioby przepad midzy cyklem" antycznym a wspczesnym i zmylone analogie midzy ruchem antycznych proletariuszy a wspczesn rewolucj proletariack zawisyby w prni. Jeli rozkad wiata antycznego mg zrodzid jedynie redniowiecze, to zwycistwo rewolucji proletariackiej nad kapitalizmem stworzyo podstawy nowego, niespotykanego dotychczas ustroju socjalizmu, ktry zosta zrealizowany w naszym kraju.
104

Bezporednim wnioskiem z teorii cyklicznego rozwoju dziejw s historyczne przepowiednie zagady cywilizacji zachodniej", wypowiadane przez niektrych ideologw reakcyjnych (Spengler) itd. Wi si z tym cile wszelkiego rodzaju faszystowskie falsyfikaty w dziedzinie historii z ich reakcyjn idealizacj redniowiecza. Marksizm leninizm przeciwstawia ponuremu wstecznictwu faszystowskich przywdcw zwart teori, przeniknit niezachwian wiar w zwycistwo si postpu nad siami wstecznictwa.

Przypisy *1+ J. Stalin, O materializmie dialektycznym i historycznym"; Zagadnienia leninizmu, cyt. wyd., str. 538. *2+ K. Marks, Kapita", t. I, cyt. wyd., str. 332. *3+ J. Stalin, O materializmie dialektycznym i historycznym"; Zagadnienia leninizmu, cyt. wyd., str. 538. *4+ W. I. Lenin, Karol Marks"; Marks, Engels, marksizm", cyt. wyd., str. 15. *5+ K. Marks i F. Engels, Dziea, wyd. ros., t. XXVII, str. 681. *6+ K. Marks, Teorie wartoci dodatkowej", t. III, cyt. wyd., str. 308.

105

7. ROZWJ JAKO WALKA PRZECIWIEOSTW

Jedna z podstawowych cech marksistowskiej metody dialektycznej polega na tym, e metoda ta traktuje rozwj jako walk przeciwieostw. W przeciwieostwie do metafizyki dialektyka wychodzi z zaoenia, e w przedmiotach przyrody, w zjawiskach przyrody zawarte s sprzecznoci wewntrzne, gdy wszystkie przedmioty i zjawiska przyrody maj swoj ujemn i dodatni stron, swoj przeszod i przyszod, swoje elementy przeycia si i elementy rozwoju, e walka tych przeciwieostw, walka midzy starym a nowym, midzy tym, co obumiera, a tym, co si rodzi, midzy tym, co si przeywa, a tym, co si rozwija, stanowi tred wewntrzn procesu rozwoju, tred wewntrzn przeobraania si zmian ilociowych w jakociowe" *1+. Rozwj poprzez ujawnienie si waciwych zjawiskom sprzecznoci, poprzez walk przeciwstawnych tendencji, waciwych przedmiotom przewija si jak nid czerwona przez ca nauk ekonomiczn marksizmu-leninizmu. To wanie jedynie suszne ujcie charakteryzuje marksistowsko-leninowsk ekonomi polityczn od pierwszych jej zacztkw do ostatecznych wnioskw. Wanie to ujcie pozwala zrozumied koniecznod zniesienia w drodze przemocy starego, przebrzmiaego ustroju buruazyjnego oraz koniecznod zbudowania nowego, komunistycznego spoeczeostwa. Marks pisze w Kapitale", e: rozwj sprzecznoci danej historycznej formy produkcji jest jedyn drog dziejow zniszczenia jej i powstania formy nowej" *2+. W samej rzeczy cala tred Kapitau" od pierwszej do ostatniej stronicy stanowi udowodnienie i potwierdzenie tej prawdy. W jednym z listw do Engelsa Marks podkrela, e przeksztacenie ekonomii politycznej w nauk pozytywn jest moliwe jedynie w drodze zastpienia cierajcych si zdao i teorii przez zderzajce si fakty rzeczywiste, przez realne przeciwieostwa, ktre stanowi ukryte podoe tych opinii i teorii. Ta zasada przewija si czerwon nici przez ca ekonomi polityczn marksizmuleninizmu.
106

Mona przytoczyd wiele konkretnych przykadw wiadczcych o tym, jakie znaczenie posiada dla ekonomii politycznej ta zasadnicza cecha marksistowskiej metody dialektycznej. W pierwszym tomie Kapitau" w rozdziale o towarze, Marks analizuje towar z punktu widzenia jego dwoistoci: z jednej strony jest to wartod uytkowa, z drugiej za strony wartod. W zwizku z tym Marks wykrywa dwoisty charakter pracy. Praca, ktra wytwarza towar, jest z jednej strony prac konkretn, z drugiej za prac abstrakcyjn. Konkretnej pracy towar zawdzicza sw wartod uytkow, praca abstrakcyjna natomiast jest istot wartoci towaru. Midzy prac konkretn a abstrakcyjn zachodzi sprzecznod. Towar, jako wartod i jako wartod uytkowa, jest rwnie jednoci przeciwieostw. Marks wykazuje dalej, jak dokonuje si rozwj sprzecznoci zawartych w towarze, jak rozwj ten doprowadza do rozdwojenia towaru na towar z jednej strony i pienidz z drugiej. Analiza dwoistego charakteru pracy ma pierwszorzdne znaczenie dla wszystkich dalszych dociekao Marksa. Przechodzc do charakterystyki procesu kapitalistycznej produkcji Marks wskazuje, e jest to, z jednej strony, proces pracy, z drugiej za proces wytwarzania wartoci dodatkowej, proces wzrostu kapitau. Analizujc kryzysy bdce punktem wzowym wszystkich sprzecznoci kapitalistycznego sposobu produkcji, Marks posuguje si t sam metod wykrywania przeciwieostw, cechujcych rzeczywistod. Przyczyn powstawania kryzysw jest zasadnicza sprzecznod kapitalizmu sprzecznod midzy spoecznym charakterem produkcji a prywatnokapitalistycznym charakterem przywaszczania. Jeli wemiemy pod uwag zagadnienia ekonomiki socjalizmu, to stwierdzimy, e partia nasza rozwizuje zadania budownictwa socjalistycznego pod ktem widzenia walki midzy starymi i nowymi formami oraz koniecznoci zwycistwa nowych form w tej walce. Na przykad do czasu realizacji socjalistycznego uprzemysowienia kraju istniaa niewtpliwa sprzecznod midzy najbardziej przodujcym, najbardziej postpowym ustrojem politycznym naszego kraju a niskim poziomem techniczno-ekonomicznym naszego przemysu. Stalin wskazywa, e sprzecznod ta musi byd usunita w drodze szybkiego uprzemysowienia kraju, i albo zadanie to zostanie przez nas rozwizane, albo bdziemy zgnieceni i zginiemy. Partia
107

przystpia do wykonania tego zadania z ca bolszewick stanowczoci i energi i zadanie to zostao wykonane w najkrtszym w historii terminie. Dalej, niewtpliw sprzecznoci byo to, e przed kolektywizacj rolnictwa Wadza Radziecka i budownictwo socjalistyczne opierao si na dwch rnych podstawach: z jednej strony na wielkim przemyle socjalistycznym, a z drugiej na rozdrobnionej, rozproszonej, indywidualnej gospodarce chopskiej. Partia rozwizaa t sprzecznod w drodze kolektywizacji gospodarki rolnej. Zwycistwo stalinowskiej kolektywizacji rolnictwa zlikwidowao sprzecznod, jaka istniaa midzy wielk produkcj przemysow a zacofan indywidualn gospodark chopsk. Te dwa przeciwieostwa okresu przejciowego pomidzy kapitalizmem a socjalizmem zostay w naszym yciu ekonomicznym zlikwidowane. Czy znaczy to jednak, e w naszej ekonomice, w caym naszym yciu spoecznym zniky wszelkie przeciwieostwa i nie ma wicej walki midzy starymi i nowymi formami? Wniosek taki byby z gruntu bdny i szkodliwy. Lenin wskazywa, e nawet w okresie cakowicie zrealizowanego komunizmu znikn wprawdzie antagonizmy, lecz sprzecznoci pozostan. We wspczesnym yciu radzieckim wiele jest jeszcze dziedzin, gdzie toczy si walka midzy starymi a nowymi formami, i nasze zadanie polega na tym, aby doprowadzid do zwycistwa nowych form nad starymi. Wiemy na przykad doskonale, e wiadomod ludzi czsto pozostaje w tyle za ich pozycj w produkcji. Wypywa std szereg doniosych zadao. Walka, jak prowadzi nasza partia i Wadza Radziecka na odcinku dyscypliny pracy, a zwaszcza walka z azikami i prniakami, walka z tendencjami do prywatnej wasnoci w kochozach, zmierza do przezwycienia starych form i ma na celu osignicie zwycistwa nowych form nad starymi. Zadanie polega na przezwycieniu starych, zakorzenionych przesdw, zacofanej psychiki i wiadomoci poszczeglnych elementw pord mas pracujcych, na doprowadzeniu tej wiadomoci do takiego poziomu, aby odpowiadaa pozycji, jak ludzie zajmuj w systemie produkcji. Widzimy zatem, e kategorycznym postulatem, jaki stawiamy ekonomii politycznej, jest traktowanie stosunkw ekonomicznych z punktu widzen ia ich rozwoju od stopni niszych do wyszych oraz wykazanie, e rozwj ten odbywa
108

si poprzez walk przeciwieostw, poprzez walk midzy nowymi a starymi formami. Materializm dialektyczny jest jednolitym i konsekwentnym wiatopogldem, rzec mona odlanym z jednej bryy, metalu. Wanie materializm dialektyczny w caoksztacie wszystkich jego cech stal si orem, przy pomocy ktrego Marks i Engels zrewolucjonizowali ekonomi polityczn, a Lenin i Stalin rozwinli j dalej na podstawie ogromnego dowiadczenia rozwoju historycznego.

Przypisy *1+ J. Stalin, O materializmie dialektycznym i historycznym"; Zagadnienia leninizmu, cyt. wyd., str. 540. *2+ K. Marks, Kapita", t. I, cyt. wyd., str. 527.

109