Technologie |

Spawanie

Wprowadzenie do metalurgii
ijego stopw

spawania aluminium
Wlatach 70-tych nasze rzemioso uszczelniao pknicia welementach aluminiowych gazowo ielektrod otulon, a w duych rmach (nawet gdy na co dzie nie spaway aluminium) kady inynier spawalnik dysponowa profesjonalnym urzdzeniem TIG do spawania aluminium. Ze wzgldu na dostpno maej iloci stopiw spawao si uniwersalnym stopiwem zawierajcym 5% krzemu lub cinkami zblach. Wtych czasach nikt nie chcia uczy spawania rur aluminiowych, poza kursami zamknitymi wInstytucie Spawalnictwa, dostpnymi tylko dla rm, ktre zlecay badania wInstytucie. Ryszard Jastrzbski , Grzegorz Cios, Leszek Gardyski

latach 90-tych zaczto naprawia cysterny aluminiowe, co byo bardzo trudne, bo przy duej szty wnoci iduym skurczu aluminium atwo dochodzio do pkni kr ystalizacyjnych (gorcych). Dodatkowo, przy grubych elementach, ze wzgldu na du przewodno ciepln aluminium, atwo byo oprzyk lejenia. Po roku 2000, wraz ze spawanymi barierkami aluminiow ymi, pojawiy si spawarki z podwjnym impulsem, ktre w zasadzie umoliwiy spawanie aluminium metod MIG w jakoci TIG-u. Niemniej jednak, do napraw nadal najlepsza jest metoda TIG, ktra umoliwia niezalene granie itopienie drutu. Metody spawania gazowego i elektrod otulon dzi ju si prawie nie stosuje.

Spawanie TIG
Przy spawaniu aluminium, szczeglnie w pozycji sufitowej, wane jest nagrzanie ukiem elektrycznym spawanej blachy lub rur y tak, aby przyja ona lustrzany poysk. Gdy jej powierzchnia

jest lek ko matowa, ciek y metal nie trzyma si powierzchni (nie chw y ta) i stopiwo wpada spawaczowi za konierz. Aby nie byo przyk leje, pow yej gruboci 8 mm naley podgrzewa przed spawaniem palnikiem acetylenow ym lub nagrzewnic indukcyjn w ysokiej czstotliwoci. Czasami brak wiedzy o odprowadzeniu ciepa przez blachy przylegajce do naprawianego pknicia uniemoliwia z powodu braku podgrzania skuteczn napraw, nawet firmom dysponujcym nowoczesnym sprztem. Gazem osonow ym najczciej stosowanym do spawania rcznego prdem przemiennym jest argon ow ysokiej czystoci bd mieszanki argonowo-helowe, wrd ktrych najbardziej popularn jest I3 ArHe 25 wg ISO 14175 (25% He i 75% Ar). Czysty hel stosuje si do spawania automatycznego prdem staym zbiegunem ujemnym na elektrodzie (automat nie widzi, wic nie potrzeba rozbija tlenkw, aby zobaczy jeziorko roztopionego metalu). Wtakiej sy tuacji, przy prdzie impulsow ym drut powinien by podawany wczasie impulsu. Bieguna dodatniego nie stosuje si, bo

52

Projektowanie i Konstrukcje Inynierskie | wrzesie 2012 | www.konstrukcjeinzynierskie.pl

| Technologie
Spawanie

TIG

MIG

Rys. 1 Przykadowe przygotowanie brzegw do spawania TIG (po lewej) iMIG (po prawej stronie) /3/

pomimo rozbijania tlenkw, metoda ta daje mae w topienie i przechodzenie materiau elektrody nietopliwej do jeziorka, przypieszajc jej zuycie. Natenie prdu jest wprost proporcjonalne do gruboci spawanego elementu. Do gruboci elementu dobieramy rwnie rednic dyszy palnika i prdko przepy wu gazu. W zasadzie nie ma sensu stosowa wikszego prdu ni 160 A, gdy przy w yszych prdach uk jest szerszy, co zwiksza szeroko ciegu kosztem w topienia. rednic elektrody wolframowej dobieramy tak, aby na 1 mm rednicy przy pada prd 40 A.

Staramy si, aby rednica drutu spawalniczego bya taka jak rednica elektrody wolframowej. Spawanie realizujemy technik pchania, ktra zapewnia dobre osonicie jeziorka gazem osonowym. Prdkoci spawania s relatywnie due, awic spawanie rczne jest do trudne (dlatego staramy si je realizowa w pozycji podolnej). Spawanie rur najczciej wykonuje si na podkadce aluminiowej lub podkadce nierdzewnej trjdzielnej. Spawanie bez podkadki wymaga wysokiej klasy urzdze, sczepiania krawdzi bez szczeliny (na styk) i usuwania bogatego przetopu z wtrceniami tlenku glinu.

Projektowanie i Konstrukcje Inynierskie | wrzesie 2012 | www.konstrukcjeinzynierskie.pl

53

Technologie |
Spawanie

Rys. 2 Przebiegi prdu impulsowego icharakter pulsacji prdu impulsowego: a/ faza maksymalnego natenia prdu; b/ faza maksymalnego natenia prdu przy wikszym wtopieniu; c/ faza prdu bazy ; d/ faza prdu bazy przy gbszym wtopieniu /13/

Spawanie MIG
W spawaniu MIG, w zalenoci od parametrw prdu, moemy rozrni metod zwarciow i metod natr yskow. W przy padku spawania aluminium natenie prdu nie musi by bardzo w ysokie, aby przenoszenie kropli miao charakter natryskow y, poniewa temperatura topnienia jest duo nisza wporwnaniu do stali. Niemniej jednak, spawanie zwarciowe jest bardzo przydatne podczas spawania cienkich blach, atak e podczas spawania w pozycjach przymusow ych. Brzegi ukosuje si na styk, jak na rysunku 1. Do gruboci 25 mm stosujemy 100% argonu, przy grubociach blachy 25-50 stosujemy argon z 10-35% helu, aprzy grubociach powyej 50 mm stosujemy mieszank argonu z 35-70% helu. Ze wzgldu na du przewodno ciepn aluminium (trzeba grza napiciem) i stosowanie w mieszankach helu o duej energii jonizacji, prdy spawania

s podobne (topimy w wyniku fizycznego kontaktu gorcych gazw zpodoem) lecz napicia uku elektrycznego przy spawaniu aluminium s wiksze ni przy spawaniu stali. Poniewa temperatura topienia aluminium jest mniejsza, w celu utrzymania odpowiedniego przekroju ciegu prdkoci spawania s znacznie wysze. Tak wic energie liniowe spawania aluminium s znacznie nisze ni przy stali. Dopki nie pojawiy si spawarki z funkcj pojedynczego pulsu (pulse) i podwjnego pulsu (double

Rys. 3 Przykadowe mikrostruktury stopw zukadu Al-Si /4/

54

Projektowanie i Konstrukcje Inynierskie | wrzesie 2012 | www.konstrukcjeinzynierskie.pl

| Technologie
Spawanie

pulse), metod MIG nie udawao si uzyska takiej niezawodnoci zcza, jak uzyskuje si wmetodzie TIG. Wynika to z tego, e w TIG mona regulowa proporcj pomidzy ciepem uku, zuywanym na grzanie i topienie podoa, a energi zuywan na topienie drutu. Wprowadzenie pojedynczego impulsu zmniejszyo topienie drutu kosztem grzania podoa, co zmniejszyo niebezpieczestwo przykleje. Wprowadzenie podwjnego pulsu umoliwio sterowanie krystalizacj irozbudowanie krysztaw na boki (choinka), co znacznie zmniejszyo rwnie niebezpieczestwo pkania. Badania mikroskopowe pokazuj, e pojedynczy puls rozdrabnia ziarno w nadlewie, a puls podwjny ponadto rozdrabnia ziarno we wtopieniu w podoe / 6 /. Spawanie impulsowe pozwala spawa mniejszymi energiami liniowymi, co zmniejsza ryzyko wystpienia pkni gorcych. Na rysunku 2 pokazano mechanizm wtapiania iprzebiegi prdowo-napiciowe prdu impulsowego. Kkami zaznaczono maksymalne, atrjktami minimalne napicie w trakcie trwania prdu impulsu. Wychodzc zzaoenia, e wczasie impulsu prdu, wwyniku wtapiania, uk wydua si inapicie wzrasta otyle, oile zwiksza si odsuwanie na boki metalu jeziorka i wtapianie, dochodzimy do wniosku, e wtopienie jest proporcjonalne do redniej rnicy napi w czasie prdu impulsu. Zgodnie z amerykaskimi badaniami zaleno jest bardzo dokadna imoe suy do automatycznej diagnostyki gbokoci wtopienia /12/, w celu wliczenia gbokoci wtopienia w wymiar obliczeniowy spoiny. Jeeli do bada mechanicznych aluminium, zamiast norm europejskich, zastosujemy przepisy PRS i UDT, to pomimo przestrzegania wszystkich wymogw technologicznych, wyniki bada mechanicznych bd negatywne. Ato dlatego, e PRS iUDT nie posiadaj przepisowych wymogw i do aluminium stosuj normy do stali, co jest niedopuszczalne.

na korozj czyni je konkurencyjnymi, awniektrych dziedzinach lepszymi materiaami od stali, pozwalajcymi na obnienie masy konstrukcji nawet o 50%. Waciwoci stopw aluminium najlepiej jest analizowa na w ykresach przemian fazow ych. Rysunek 3 przedstawia w ykres dla stopu aluminium-krzem z naniesionymi ty pow ymi mikrostrukturami. Do nauki bada mikroskopow ych lepiej posugiwa si pokazanymi na rysunku 4 schematami tych struktur (oznaczone tymi samymi literami co zdjcia metalograficzne zrysunku 3). Schematy te maj wyostrzone cechy charakterystyczne, na podstawie ktrych mona okreli wasnoci struktur. Poniewa wykresy przemian fazowych aluminium maj taki sam charakter, na rysunku 4 pokazano stosowane w praktyce fragmenty tych w ykresw dla stopw: aluminiummied, aluminiumlit, aluminiummagnez, aluminiummangan, aluminiumkrzem oraz aluminiumcynk, wnajczciej stosowanym zakresie. Po prawej stronie przedstawiony jest wzorcow y w ykres przemian fazow ych z naniesionymi krzy w ymi chodzenia dla typow ych zakresw skadu chemicznego. W grnej czci rysunku 4 znajduj si schematy struktur mikroskopow ych, charakterystycznych dla przemian pokazanych na tym w ykresie. Stopy aluminium moemy najoglniej podzieli na: odlewnicze, do przerbki plastycznej oraz umacniane w ydzieleniowo. Na rysunku 4 przedstawiono taki podzia naniesiony na uniwersalny w ykres fazow y. Zdarza si rwnie, e stopy s przerabiane plastycznie i nastpnie obrabiane cieplnie, a tak e odlewane i obrabiane cieplnie. Obrbka cieplna stopw aluminium polega na nagrzaniu do temperatury, w ktrej dodatek stopow y jest rozpuszczony w aluminium, i szybkim schodzeniu (zamroeniu), i dalej na starzeniu naturalnym (w temperaturze otoczenia), bd sztucznym (podgrzewaniu), powodujcym, e z przesyconej osnow y w ydzielaj si drobne zwizki umacniajce stop. Jeeli stop pozoStruktury metalograficzne stopw aluminium na tle wykresw fazowych stawimy w stanie przesyconym, starzenie bAluminium i jego stopy s materiaami o bar- dzie zachodzio wolno, a struktura stopu bdzie dzo dobrym stosunku w y trzymaoci do gstoci przy pominaa bardziej plastry miodu ni ser (~2,7 g/cm3), co wpoczeniu zdu odpornoci zdziurami .

Projektowanie i Konstrukcje Inynierskie | wrzesie 2012 | www.konstrukcjeinzynierskie.pl

55

Technologie |
Spawanie

Rys. 4 Fragmenty w ykresw fazow ych wgranicach stosowalnoci dodatkw stopow ych iprzykadowe mikrostruktury /1,2,7/

Przedstawione na rysunku 4 krzy we chodzenia omwimy na konkretnych stopach aluminium. Chodzenie stopu Al-Mg 1 pokazane na krzywej 1-2-3-4 powoduje: od punktu 1 do 2 chodzenie cieczy; od punktu 2 do 3 zcieczy wydziela si pierwszy zalek krzepnicia; od punktu 2 do 3 skad chemiczny fazy staej zmienia si wzdu linii niebieskiej, a skad fazy ciekej wzdu linii czerwonej; od punku 3 do 4 poniej punktu 3 w caej objtoci stopu jest ciao stae, achodzenie roztworu

staego odby wa si bez w ydzielenia si dodatkow ych faz. Chodzenie stopu Al-Cu 5 pokazane na krzywej 5-6-7-8-9 powoduje: od punktu 5 do 6 chodzenie cieczy; od punktu 6 do 7 - z cieczy wydziela si pierwszy zalek krzepnicia, a faza staa w danej temperaturze ma skad chemiczny odpowiadajcy danej temperaturze punktu na linii niebieskiej, z kolei ciecz ma skad chemiczny odpowiadajcy punktowi wtej temperaturze na linii czerwonej; od punktu 7 do 8 poniej

56

Projektowanie i Konstrukcje Inynierskie | wrzesie 2012 | www.konstrukcjeinzynierskie.pl

| Technologie
Spawanie

punktu 7 wcaej objtoci stop jest ciaem staym, ale rozpuszczalno Cu wAl spada, wwyniku czego wydziela si faza Al 2 Cu umacniajca stop; od punktu 8 do 9 chodzenie stopu. Jako obrbk ciepln stosuje si podgrzanie do zakresu (7 do 8), a nastpnie szybkie schodzenie (przesycanie) i starzenie, czyli ogrzewanie w zakresie poniej punktu 8 wcelu uzyskania drobnych wydziele, tzw. umocnienie wydzieleniowe. Chodzenie stopu Al-Si (podeutektyczny) pokazane na krzywej 10-11-12-13 powoduje: od punktu 10 do 11 chodzenie cieczy; od punktu 11 do 12 z cieczy wydziela si pierwszy zalek krzepnicia roztwr stay Al o skadzie odpowiadajcym punktowi na linii niebieskiej; kiedy skad chemiczny cieczy zmieni si wzdu linii czerwonej, a do punktu eutektycznego (oznaczonego nr 15), zajdzie przemiana eutektyczna (a wic w mikrostrukturze zaobserwujemy ziarna roztworu staego Al i eutektyk); od punktu 12 do 13 stygniecie stopu dwufazowego. Chodzenie stopu Al-Si (eutektyczny - atwo topliwy) pokazane na krzywej 14-15-16 powoduje: od punktu 14 do 15 chodzenie cieczy; wpunkcie 15 wstaej temperaturze caa objto stopu krzepnie, tworzc eutektyk lub inaczej atwotopliw mieszanin eutektyczn aluminium i krzemu (+Si); od punktu 15 do 16 stygnicie stopu eutektycznego dwufazowego.
Ryszard Jastrzbski, Grzegorz Cios, Insty tut czenia Metali wKrakowie dr in. Leszek Gardyski, Politechnika Lubelska

Autorzy dzikuj in. Zbigniewowi Bartkiewiczowi, in. Kazimierzowi Kluzie, in. Michaowi Wiczy i in. Krzysztofowi Trzeniewskiemu za cenne uwagi.

Literatura: /1/ ASM Handbook vol.2 Properties and Selection: Nonferrous Alloys and Special-Purpose Materials /2/ ASM Handbook vol.9 Metallography and Microstructures 3/ G. Mathers: The welding of aluminium and its alloys /4/ www.asminternational.org/pdf/spotlights/5114alum_ castc5.pdf dostp [6 sierpnia 2012] /5/ R. Jastrzbsk i: Robotyka imechatronika spawania stopw aluminium, Projektowanie i Konstrukcje Inyniersk ie, 1/2011 /6/ A. Jastrzbsk i, E. Tasak: Wpyw pulsacji uku MIG na struktur spoin stopw aluminium, Przegld spawalnictwa, 7/2009 /7/ L. A. Dobrzask i: Podstawy nauki omateriaach imetaloznawstwo 8/ Japan Welding Society: Metody spawania oraz urzdzenia spawalnicze, w ydawnictwo Sanp, 2008. /9/ Japan Welding Society: Metalurgia spawania, w ydawnictwo Sanp, 1978r /10/ G. Padula, R. Jastrzbsk i, J. Nowack i, Z. Lataa: Decodificacin de los conocimientos prcticos como un paso ms hacia la creacin de sof tware de apoyo para el anlisis microscpico cualitativo de las juntas. Materia y konferency jne EUROJOIN 6, Santiago de Compostela /11/ L. Gardyski: Odporno na pkanie zmczeniowe materiaw stosowanych na toki. Cz. IMateriay stosowane na toki, Samochody Specjalne, 4/2003 /12/ L. Gardysk i: Odporno na pkanie zmczeniowe materiaw stosowanych na toki. Cz. II Badania odpornoci materiau toka na zmczenie cieplne, Samochody Specjalne, 5/2003 /13/ Z. Wang, Y.M. Shang, L.Wu: Measurement and Estimation of Welds Pool Surface Depth and Weld Prenetration in Pulsed Gas Matal Arc Welding, Welding Journal, June 2010

Projektowanie i Konstrukcje Inynierskie | wrzesie 2012 | www.konstrukcjeinzynierskie.pl

57