Andrzej AMBROZIAK Zbigniew KORALEWICZ Marcin KORZENIOWSKI Pawe KUSTRO

METODY KONTROLI JAKOCI ZGRZEIN PUNKTOWYCH W CZASIE RZECZYWISTYM ON-LINE QUALITY CONTROL METHODS DURING SPOT RESISTANCE WELDING PROCESS
W obecnych czasach oprcz stosowania tradycyjnych metod kontroli jakoci po procesie zgrzewania takich jak badania niszczce (zrywanie, wyuskiwanie, zgady metalograficzne) oraz badania nieniszczce (badania ultradwikowe, badania rentgenowskie) istnieje silna potrzeba kontroli jakoci wykonywanych zgrzein punktowych ju w trakcie ich powstawania, w trakcie tworzenia ciekego jdra zgrzeiny i rwnoczenie korekcja niezgodnoci i zakce w procesie zgrzewania oporowego punktowego. W artykule przedstawiono najbardziej znane metody kontroli jakoci zgrzein punktowych w czasie rzeczywistym. Szerzej omwiono trzy metody: kontrol jakoci pocze zgrzewanych w oparciu o sieci neuronowe, system kontroli jakoci na bazie fuzzy logic oraz ultradwikow kontrol jakoci zgrzein w czasie rzeczywistym. Sowa kluczowe: zgrzewanie rezystancyjne punktowe, kontrola jakoci zgrzein w czasie
rzeczywistym

This article contains some information about the main methods of quality control in spot resistance welding process. Theres a lot of factor witch can influence on connection quality. We focused on three main methods, which are used during on-line process control. We present system based on neural-nets, PQSweld, system based on fuzzy logic and Ultrasonic Control System. Two of three mentioned methods investigate and measure the electrical parameters of resistance welding (voltage, welding current, dynamic resistance). The third one, measure the amplitude level of ultrasonic wave. Keywords: resistance welding quality, spot resistance welding

1. Wstp
Zgrzewanie oporowe punktowe jest stosunkowo prost i tani metoda czenia czci stalowych. W dobie szybkiego rozwoju techniki, gdzie czas i koszty odgrywaj wan rol, w ostatnich latach zwrcono uwag na jako pocze wykonywanych ta metod. Konsument wymaga od producenta nie tylko gotowego wyrobu, ale rwnie zapewnienia i dokumentacji o jakoci jego wykonania i niezawodnoci uytkowania. Przez ostatnie dziesiciolecia wykonywano szereg bada pocze zgrzewanych jednak byy to badania jakoci wykonywane na gotowych produktach oparte na metodach statystycznych bez moliwoci poprawy istniejcego ju wyrobu. Stwierdzono, e ilo zomu pobadaniowego mona zredukowa o ponad 97% stosujc badania nienisz-

czce do kontroli jakoci pocze zgrzewanych po procesie zgrzewania. Koszty te mona zmniejszy jeszcze bardziej stosujc kontrol i regulacje procesu zgrzewania ju w trakcie jego trwania. Ze wzgldu na wielk liczb pocze odpowiedzialnych wykonywanych technik zgrzewania oporowego punktowego (np. w przemyle samochodowym) istnieje silna potrzeba kontroli jakoci wykonywanych zgrzein punktowych ju w trakcie ich powstawania, w trakcie tworzenia ciekego jdra zgrzeiny i rwnoczenie korekcja niezgodnoci i zakce w procesie zgrzewania oporowego punktowego. Obecnie stosowanych jest kilka metod kontroli jakoci zgrzein w trakcie procesu zgrzewania. Najczciej stosowane to: pomiar rezystancji dynamicznej, pomiar emisji akustycznej i pomiar promieniowania cieplnego.

EKSPLOATACJA I NIEZAWODNO NR 2/2005

61

NAUKA I TECHNIKA
Do najczciej spotykanych niezgodnoci pocze zgrzewanych nale: przyklejenie, zbyt mae wymiany jdra zgrzeiny oraz ekspulsje (wypryski). Najbardziej nowatorskimi metodami, dajcymi nadziej na eliminacj ww. niezgodnoci s metody kontroli jakoci w czasie rzeczywistym tj. system kontroli jakoci pocze zgrzewanych dziaajcy w oparciu o sieci neuronowe [1], PQSweld system kontroli dziaajcy na bazie fuzzy logic [2], systemy ultradwikowej kontroli jakoci zgrzein punktowych w czasie rzeczywistym [3 - 5]. Wymienione metody umoliwiaj wykrycie niezgodnoci ju w fazie ich powstawania. W przyszoci metody te oprcz identykacji niezgodnoci powstaych w trakcie procesu zgrzewania umoliwiay bd sterowanie parametrami procesu zgrzewania (prdem i czasem zgrzewania, si docisku elektrod), tak aby kada wytworzona zgrzeina speniaa stawiane jej wymogi [6]. 2. System kontroli jakoci dziaajcy w oparciu o sieci neuronowe System dziaajcy w oparciu o sieci neuronowe opracowano m.in. w Instytucie Spawalnictwa w Gliwicach. Sieci neuronowe, po etapie uczenia, potrafi wygenerowa waciw odpowied na sygnay, ktre nie bray udziau w procesie uczenia. System na nich oparty dziaa na zasadzie pomiaru i analizy przebiegu rezystancji dynamicznej procesu zgrzewania. Do wyznaczenia rezystancji dynamicznej wymagany jest pomiar dwch wielkoci elektrycznych tj. prdu zgrzewania i napicia midzy elektrodami zgrzewarki, mierzonymi w trakcie procesu. Umolia) wia to uzyskanie odpowiedzi o jakoci wykonanego poczenia na podstawie przebiegu zmian rezystancji dynamicznej bezporednio po zakoczeniu procesu zgrzewania bez koniecznoci przeprowadzania w tym czasie bada wytrzymaociowych lub metalograficznych. Badania te s przeprowadzane wczeniej, a wyniki bada s przypisywane do odpowiadajcej im pary pomiaru parametrw elektrycznych procesu, czyli prdu i napicia [1]. Jak wykazano, istnieje cisy zwizek pomidzy zmian parametrw technologicznych procesu zgrzewania (sia docisku, powierzchnia czynna elektrod, bocznikowanie prdu, prd zgrzewania) a parametrami elektrycznymi. Na rys.1. przedstawiono zmiany rezystancji dynamicznej od czynnikw zewntrznych (sia docisku, powierzchnia robocza elektrod). W wyniku zmian parametrw elektrycznych i technologicznych procesu mona dowiadczalnie wyznaczy odpowiadajce im zmiany parametrw mechanicznych. Podstawowym kryterium jest w tym przypadku sia zrywajca zcze zgrzewane. Aby zapewni niezawodne dziaanie systemu decyzyjnego opartego na sieciach neuronowych konieczne jest tzw. uczenie sieci tj. wprowadzenie danych zebranych na podstawie bada w postaci dwch serii: serii uczcej i serii testowej. W procesie uczenia bierze udzia seria uczca, natomiast seria testowa suy do okrelenia stopnia wytrenowania sieci i umoliwia przerwanie procesu uczenia w najbardziej odpowiednim momencie. Omawiany system kontroli jakoci zgrzein punktowych dziaajcy w oparciu o sieci neuronowe polega na porwnaniu przebiegw rezystancji dynamicznej, rejestrowanych w trakcie procesu z przebiegami zarejestrowanymi wczeniej a tworzcymi baz danych.

b)

Rys.1. Przebiegi rezystancji dynamicznej, a) dla rnych si docisku elektrod, b) dla rnej powierzchni roboczej elektrod [1] Fig.1. Shape of curve of dynamic resistance, a) different welding force, b) different area of welding electrodes [1]

62

EKSPLOATACJA I NIEZAWODNO NR 2/2005

NAUKA I TECHNIKA
a) b) c)

Rys.2. Rezystancja dynamiczna dla rnych warunkw zgrzewania : a) optymalny prd zgrzewania, b) prd zgrzewania +10%, c) prd zgrzewania 10% [1] Fig.2. Dynamic resistance for different conditions of welding process: a) optimum welding current, b) welding current inc. 10%, c) welding current dec. 10% [1] Przykadowe rzeczywiste przebiegi rezystancji dynamicznych przeprowadzonych w rnych warunkach zgrzewania przedstawiono na rys.2. Wykonano szereg pocze zgrzewanych, dla ktrych zarejestrowano przebiegi parametrw elektrycznych procesu oraz okrelona zostaa klasa jakoci poprzez badania wytrzymaociowe. Przedstawiona powyej kontrola procesu zgrzewania rezystancyjnego bazuje jedynie na pomiarze parametrw elektrycznych, przy czym moliwa jest kontrola dodatkowych wielkoci, ktrych wprowadzenie do systemu poprawi zapewne dokadno odpowiedzi systemu. Jednake istnienie zalenoci charakteru przebiegw parametrw elektrycznych (szczeglnie wyliczonej rezystancji dynamicznej) od zmiany parametrw technologicznych i materiaowych w procesie zgrzewania rezystancyjnego jest wystarczajce do okrelenia jakoci wykonywanych pocze. Istnienie przedstawionej zalenoci jest warunkiem koniecznym dla zastosowania tej metody kontroli. Metoda ta, poprzez pomiar jedynie parametrw elektrycznych procesu tj. prdu i napicia, daje moliwo oceny jakoci pocze zgrzewanych w warunkach przemysowych z uwagi na wyran zaleno jakoci zgrzeiny od zmian tych parametrw oraz stosunkowo prosty pomiar tych parametrw na stanowisku roboczym (zgrzewalniczym). i napicia) oraz uzyskanie konkretnych informacji o jakoci [2]. System PQSweld (niem. Prozess Qualitat Steuerung) firmy Harms&Wende oparty jest na pomiarach z du dokadnoci (do 50 000 pomiarw na sekund) napicia i natenia prdu oraz wynikajcej z nich rezystancji dynamicznej. Pomiar prdu nastpuje poprzez ptle pomiarow lub przekadnik prdowy. Pomiar napicia natomiast odczytywany jest z moliwie bliskiego punktu zgrzewania, lecz poza elementami ruchomymi takimi jak np. elektrody. Wasny integrator pomiarowy sprawia, i moliwy jest pomiar prdu ptl pomiarow dla prdu zmiennego i staego 50Hz, jak rwnie dla zgrzewarek inwertorowych 1000Hz [2]. Gdy zakoczony zostaje kady cykl zgrzewania oraz towarzyszcy temu zbir pomiarw, kady przebieg sygnau poddawany jest odpowiedniej obrbce celem uzyskania histogramu (rys.3.). Dziki tej operacji, dane zostaj zagszczone bez utraty istotnych informacji. Histogram pozwala na uwypuklenie rnic w przebiegach sygnaw kolejnych zgrzein, ktrych porwnanie jest podstaw klasyfikacji jakoci. W pierwszej fazie uruchamiania system PQSweld musi zosta nauczony. Odbywa si to poprzez normalne badanie niszczce prbek, a nastpnie uzyskana w ten sposb ocena zgrzein, w odpowiednim szablonie programu, wprowadzana jest do bazy danych systemu. Tutaj nastpuje automatyczne ustalenie tolerancji wszystkich prbek i poprzez wykorzystanie funkcji fuzzy powstaje rodzaj wstpnego opisu jakoci zgrzein [2]. Przykad rnic histogramu dla prbki wzorcowej i dla prbki z wyduonym czasem zgrzewania przedstawiono na rys.4.

3. System kontroli jakoci oparty na fuzzy logic (logika rozmyta)

Teoria zbiorw rozmytych znalaza zastosowanie w procesie zgrzewania rezystancyjnego. Logika rozmyta (ang. fuzzy logic) zastosowana zostaa przez firm Harms&Wende w systemie kontroli jakoci, jakim jest PQSweld. Przez zastosowanie analizy na bazie logiki rozmytej powsta sposb kontroli jakoci czcy dwie waciwoci: atwe zbieranie sygnau prosto z procesu zgrzewania (poprzez pomiar prdu

EKSPLOATACJA I NIEZAWODNO NR 2/2005

63

NAUKA I TECHNIKA

Rys.3. Tworzenie histogramu z przebiegw prdu, napicia i opornoci [2] Fig.3. Making the bar charts of current, voltage and resistance [2]

Przebieg wzorcowy poprawny Histogram z aktualnego przebiegu zgrzewania

Rys.4. Rnica w histogramie z powodu zmiany czasu zgrzewania [2] Fig.4. Difference in bar chart in case of changing welding time [2]

4. Ultradwikowa metoda kontrola jakoci zgrzein

Ultradwikowe metody kontroli jakoci pocze zgrzewanych znane s od dawna, od ponad stu lat, jednak wykorzystanie ich do kontroli jakoci i sterowania w czasie rzeczywistym s rozwijane od kilku lat. Parametrami fal ultradwikowych wykorzystywanych do oceny jakoci powstajcej zgrzeiny s gwnie tumienie i prdko fal ultradwikowych. Przedstawione systemy opieraj si na pomiarze transmisji fal ultradwikowych.

Obecnie istnieje kilka rozwiza technologicznych opracowanych przez rne koncerny, jednak zasady dziaania pozostaj podobne. Na czoach obsadze elektrod (dolnej i grnej) umieszczono przetworniki ultradwikowe, ktre wytwarzaj okresowo powtarzajcy si i szybko gasncy impuls ultradwikowy. Impuls dociera do czoa elektrody poprzez ciecz chodzc, ktra stanowi orodek poredniczcy dla fal ultrawikowych. Do oceny jakoci pocze zgrzewanych stosowane s dwie podstawowe metody bada ultradwikowych metoda echa i metoda

64

EKSPLOATACJA I NIEZAWODNO NR 2/2005

NAUKA I TECHNIKA
przepuszczania [7]. Zasada bada przedstawiona zostaa na rys.6. Przetworniki ultradwikowe mog by rwnie umieszczone wewntrz elektrody moliwie jak najbliej powierzchni roboczej elektrody tzw. kapy, ktra jest elementem wymiennym (rys.7.) Na podstawie krzywej transmisji fal ultradwikowych (rys.8) mona okreli rednice jdra zgrzeiny, warto siy niszczcej (prba zrywania) oraz klas jakoci wykonanej zgrzeiny (na podstawie [6] ). Ponadto system posiada moliwo korekcji parametrw zgrzewania w czasie rzeczywistym co sprawia, e jako wykonywanego poczenia bdzie zawsze zadowalajca. Na podstawie bada wasnych [5], [8] stwierdzono, e ultradwikowa kontrola pocze w czasie rzeczywistym jest metod czu na czynniki zewntrzne takie jak stan powierzchni roboczej elektrod oraz ich temperatur. W przypadku przetwornikw ultradwikowych umieszczonych wewntrz elektrod naley zadba o odpowiednie ich chodzenie, gdy wysoka temperatura (powyej 80C) moe spowodowa niejednoznaczno wynikw pomiarw a w skrajnym przypadku doprowadzi do uszkodzenia gowic ultradwikowych.

5. Podsumowanie
Przedstawiony system kontroli procesu PQSweld zosta wprowadzony i jest wytwarzany przez niemieck firm Harms&Wende, specjalizujc si w dziedzinie kontroli jakoci zgrzein. Jest to bardzo czuy system, rozpoznajcy dokadnie odchylenia parametrw i porwnujce je z nauczonymi wzorcami jakoci. Zgrzeiny posiadajce duy zakres bezpieczestwa w parametrach zgrzewania wykazuj dobre wyniki jakoci w prbach niszczcych, funkcja fuzzy logic rozpoznaje dokadnie odchylenia zapobiegajc lub in-

Rys. 5. Przetwornik ultradwikowy umieszczony na zewntrz elektrody [3] Fig. 5. Electrode with ultrasonic external sensor

Rys.7. Przetworniki ultradwikowe umieszczone wewntrz elekrod [3] Fig.7. Ultrasonic sensors integrated into elektrode [3]

a)

b)

Rys. 6. Zasada badan zgrzein punkrowych metod echa i metod przepuszczania [3] Fig. 6. Ultrasonic measurments methods of spot welds. Transmittions method a), pulse (echo) method b) [3]

Rys. 8. Krzywa transmisji fal ultradwikowych [4] Fig. 8. Curve of ultasonic transmition in real time [4]

EKSPLOATACJA I NIEZAWODNO NR 2/2005

65

formujc o ewentualnie niepodanych zjawiskach. Zmiany i wahania w warunkach zgrzewania takie jak materia, stan elektrod itp. zalenie od zebranych danych nauczenia systemu mog by prawidowo rozpoznawane [9]. System kontroli jakoci oparty na sieciach neuronowych, podobnie jak PQSweld bazuje jedynie na pomiarze parametrw elektrycznych procesu (natenia prdu i napicia), ale w odrnieniu do nich inteligentn funkcj systemu jest sie neuronowa, a nie fuzzy logic [9].

W przypadku systemw kontroli jakoci opartych na pomiarze parametrw fal ultradwikowych, stwierdzono, e omawiana metoda pozwala na uzyskanie jednoznacznej informacji o stanie powstajcego jdra zgrzeiny. Uzyskane w ten sposb dane mog by uyte, nie tylko w celu oceny jakoci powstajcej zgrzeiny, ale rwnie sterowania przebiegiem caego procesu.

6. Literatura
[1] Kozaczyski J., Mikno Z., Stodolny P., System do kontroli jakoci pocze zgrzewanych w oparciuo sieci neuronowe, Przegld Spawalnictwa Nr 5-7/2004. [2] Straube A., Torzewski A., Winzen B.: PQSweld System kontroli dla zgrzewania punktowego i garbowego na bazie fuzzy logic. Podstawy, moliwoci i zastosowania praktyczne. Kontrola i sterowani w procesie zgrzewania rezystancyjnego. Jako, rozwj, konkurencyjno i przyszo. Seminarium Inst. Spaw. Gliwice marzec 2004. [3] VOGT Werkstoffprfsysteme - Inline ultrasonic testing system for process control during resistance spot welding. [4] Bosh Rexroth Automatic ultrasonic tests non destructive during the welding process. [5] Ambroziak A., Koralewicz Z., Korzeniowski M., Kustro P., Ocena jakoci pocze zgrzewanych z wykorzystaniem ultradwikowej metody kontroli w trakcie procesu zgrzewania rezystancyjnego punktowego.- Prace naukowe Instytutu Technologii Maszyn i Automatyzacji Politechniki Wrocawskiej, Zeszyt 73. [6] Polska Norma PN-74 M-69020, Klasyfikacja jakoci zgrzein punktowych. [7] Talarczyk E., Podstawy techniki ultradwikw, Wydawnictwo Politechniki Wrocawskiej, 1990. [8] Ambroziak A., Krynicki L., Koralewicz Z., Okrelenie przydatnoci bada ultradwikowych do oceny jakoci pocze zgrzewanych punktowo, Przegld Spawalnictwa Nr 7-8/2000. [9] Bienias A. Praca dyplomowa, Wrocaw 2004.

Dr hab. in. Andrzej AMBROZIAK prof. ndzw. PWr. Dr in. Zbigniew KORALEWICZ Mgr in. Marcin KORZENIOWSKI Mgr in. Pawe KUSTRO Politechnika Wrocawska Instytut Technologii Maszyn i Automatyzacji ul. ukasiewicza 3/5, Wrocaw e-mail: andrzej.ambroziak@pwr.wroc.pl, tel. 071 320 21 48 e-mail: zbigniew.koralewicz@pwr.wroc.pl, tel. 071 320 27 38 e-mail: marcin.korzeniowski@pwr.wroc.pl, tel. 071 320 42 55 e-mail: pawel.kustron@pwr.wroc.pl, tel. 071 320 42 55

66

EKSPLOATACJA I NIEZAWODNO NR 2/2005