Antonio Gramsci - Uwagi Krytyczne o Popularnym Zarysie Socjologii PDF

Klasyka Myli Marksistowskiej
UWAGI KRYTYCZNE O POPULARNYM ZARYSIE SOCJOLOGII

Antonio Gramsci
Centrum Bada i Studiw Marksistowskich
Opis publikacji: Pr !"miot!m #rac$ Gramsci!%o &!st 'si()'a Ni'o*a&a +,c-arina. Teoria materializmu historycznego. Popularny zarys socjologii marksistowskiej/ o#,0*i'o1ana #o ra #i!r1s $ 1 Mos'1i! 1 2342 r5 Istni!&! 6ranc,s'i #r !'7a" t!%o " i!7a 81$"an$ 1 2349 ro',:/ o#art$ na I; 1$"ani, ros$&s'im5 Gramsci 1 s1!& #rac$ #os7,%i1a7 si< #ra1"o#o"o0ni! t$m #r !'7a"!m 8N5 +,'-arin. La thorie du matrialisme historique Manuel populaire de sociologie marxiste/ Tra",ction "! *a =! >"ition s,i?i! "@,n! not! s,r *a Position ", #ro0*Am! ", mat>ria*ism! -istoriB,!/ +i0*iot-AB,! marCist!/ n5 D5 E"itions Socia*!s Int!rnationa*!s/ D r,! ;a*!tt!/ Paris:5 Po*s'i! 1$"ani! #rac$ +,c-arina. Teoria materializmu historycznego/ 1$"5 Znic / Wars a1a 23DF5 odstawa niniejs!e"o wydania: Antonio Gramsci/ Pisma wy rane/ tom I/ 1$"5 Ksi()'a i Wi!" a/ Wars a1a 23F2 #$umac!enie ! j%!yka w$oskie"o: !ar ara "ieroszewska &ydawca: C!ntr,m +a"aG i St,"iH1 Mar'sisto1s'icWars a1a 4I2= r5 W$"ani! I 1 o#arci, o Po1s !c-n( Lic!nc&< P,0*ic n( GNU 8GNU G!n!ra* P,0*ic Lic!ns!:
Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii
WSTP W ksice takiej, jak Popularny zarys, przeznaczonej w zasadzie dla ogu czytelnikw nie b dcyc! z zawodu intelek" tualista#i, powinno si wzi$ za punkt wyj%cia krytyczn ana" liz &ilozo&ii potocznej, ktra jest '&ilozo&i nie&ilozo&w(, czyli %wiatopoglde# bezkrytycznie przyj ty# przez rne %rodo" wiska spoeczne i kulturalne, w jakic! rozwija si osobowo%$ #oralna przeci tnego czowieka) '*drowy rozsdek( nie stano" wi zawsze takiego sa#ego %wiatopogldu, tosa#ego w czasie i przestrzeni, jest on '&olklore#( &ilozo&ii i tak jak &olklor wyst " puje w niezliczonyc! postaciac!+ jego zasadnicza cec!a polega na ty#, e jest on ,rwnie i w kady# poszczeglny# u#y%lekoncepcj niejednolit, niespjn i niekonsekwentn, odpowia" dajc stanowisku spoeczne#u i kulturalne#u #as, ktryc! &ilozo&i stanowi) .iedy w dziejac! wytworzy si jednolita gru" pa spoeczna, uksztatuje si rwnie / w przeciwie0stwie do &ilozo&ii potocznej / &ilozo&ia jednolita, czyli spjna i usyste#a" tyzowana) W Popularnym zarysie autor #ylnie wyc!odzi z zaoe" nia, e owe#u ksztatowaniu si oryginalnej &ilozo&ii #as ludo" wyc! przeciwstawiaj si wielkie syste#y tradycyjnyc! &ilozo&ii oraz religia wyszej !ierarc!ii ko%cielnej, czyli %wiatopogld in" telektualistw o wyszej kulturze) W rzeczywisto%ci syste#y te nie s znane szeroki# #aso# i nie #aj bezpo%redniego wpy" wu na ic! pogldy i post powanie) * pewno%ci nie znaczy to, e syste#y te s w ogle pozbawione #ono%ci oddziaywania na !istori ) 1est to jednak oddziaywanie innego rodzaju) Wpy" waj one na #asy ludowe jako zewn trzna sia polityczna, jako ele#ent scalajcej siy klas kierowniczyc!, a zate# jako ele" #ent podporzdkowania #as okre%lonej !ege#onii zewn trz" nej) 2ege#onia ta jest czynnikie# negatywny#, ogranicza ory" ginaln #y%l #as ludowyc!, za#iast wywiera$ na nie pozytyw" ny wpyw, jako witalny &er#ent wewn trznego przeksztacania tego, co owe #asy w sposb e#brionalny i c!aotyczny #y%l o %wiecie i yciu) *asadniczyc! ele#entw potocznego rozsdku
3
dostarczaj religie4 zwizek zate# #i dzy ty#i dwie#a dzie" dzina#i jest znacznie %ci%lejszy i g bszy anieli #i dzy po" toczny# rozsdkie# i syste#a#i &ilozo&iczny#i intelektuali" stw) 5le nie wolno zapo#ina$ o pewnyc! krytycznyc! rozr" nieniac! rwnie w odniesieniu do sa#yc! religii) .ada reli" gia, a wi c i katolicka ,a nawet katolicka w szczeglnej #ierze wa%nie, z racji swoic! usiowa0 utrzy#ania 'powierzc!ownej( jedno%ci #ajcej zapobiec rozpadowi na ko%cioy narodowe czy rozwarstwieniu spoeczne#u-, stanowi w rzeczywisto%ci cae #nstwo odr bnyc! religii, cz sto skconyc! ze sob) 6stnieje katolicyz# c!opw, katolicyz# drobno#ieszcza0stwa i robot" nikw #iejskic!, katolicyz# kobiet i katolicyz# inteligencji) Ten ostatni z kolei jest te wewn trznie zrnicowany i pozba" wiony spoisto%ci) 1ednake wpyw na potoczny rozsdek #aj nie tylko najbardziej pry#itywne i sabo uksztatowane &or#y tyc! rnyc! wspczesnyc! od#ian katolicyz#u) S&er t uksztatoway / i po dzi% dzie0 stanowi jej ele#enty skadowe / rwnie i religie poprzednie, i dawniejsze postaci wspcze" snego katolicyz#u, ludowe ruc!y !eretyckie, przesdy zwiza" ne z dawny#i religia#i itp) W potoczny# rozsdku przewaaj ele#enty 'realistyczne(, #aterialistyczne, czyli bezpo%redni produkt surowego postrzegania, co zreszt bynaj#niej nie k" ci si z ele#ente# religijny#) Wr cz przeciwnie+ s to ele#enty 'zabobonne(, brak krytycyz#u) 6 na ty# wa%nie polega nie" bezpiecze0stwo, jakie kryje w sobie Popularny zarys) 7iast przeprowadzi$ naukow krytyk tyc! ele#entw bezkrytycz" no%ci, pod wpywe# ktryc! s&era potocznego rozsdku pozo" staje jeszcze cigle w stadiu# ptole#ejski#, antropo#or&icz" ny#, antropocentryczny# / cz sto utwierdza je tylko) To, co powiedziano wyej, i Popularny zarys krytykuje syste#y &ilozo&iczne za#iast przyj$ za punkt wyj%cia krytyk potocznego rozsdku, naley rozu#ie$ jako uwag #etodolo" giczn, i to nie bez pewnyc! zastrzee0) 8czywi%cie nie c!c przez to powiedzie$, e #ona lekceway$ krytyk usyste#aty" zowanej &ilozo&ii intelektualistw) 6lekro$ jaki% pojedynczy ele" #ent #asy si ga krytycznie poza s&er potocznego rozsdku,
9
przyj#uje ty# sa#y# jak% now &ilozo&i + oto dlaczego w wy" kadzie &ilozo&ii praktyki niezb dna jest pole#ika z &ilozo&ia#i tradycyjny#i) *reszt z racji swego c!arakteru, to jest z de" nia, aby si sta$ &ilozo&i #as, &ilozo&ia praktyki #usi zac!owa$ &or# pole#iczn i prowadzi$ nieustann walk ) 1ej punkte# wyj%cia #usi by$ jednak zawsze potoczny rozsdek, b dcy z natury rzeczy &ilozo&i szerokic! #as, o ktrej ideologiczne ujednolicenie wa%nie c!odzi) We &rancuskiej literaturze &ilozo&icznej istnieje wi cej rozpraw na te#at 'potocznego rozsdku( ni w literaturze in" nyc! narodw) Wypywa to ze specy&icznie 'ludowego( c!arak" teru kultury &rancuskiej, czyli z &aktu, e intelektuali%ci ta#tejsi / na skutek okre%lonyc! tradycyjnyc! warunkw / bardziej ni inni d do zblienia z lude#, do ideologicznego kierowania ni# i zwizania go z grup panujc) W literaturze &rancuskiej #ona wi c znale:$ liczne #ateriay dotyczce potocznego roz" sdku, ktre #ona by zuytkowa$ i rozwin$) Stosunek &ran" cuskiej kultury &ilozo&icznej do tego zagadnienia #oe suy$ za najbardziej c!arakterystyczny przykad !ege#onicznej kon" strukcji ideologicznej) ;wnie i w kulturze angielskiej i a#e" ryka0skiej znale:$ #ona liczne interesujce przykady podob" nego stosunku, nie przejawiajcego si jednak w tak penej i or" ganicznej &or#ie, jak w kulturze &rancuskiej) 'Potoczny rozsa" dek( poj#uje si rnie+ po prostu jako podstaw &ilozo&ii, albo te krytykuje si go z punktu widzenia innej &ilozo&ii) W rze" czywisto%ci jednak rezultate# tyc! zabiegw byo zawsze prze" zwyci enie okre%lonego potocznego rozsdku po to, by stwo" rzy$ inny, lepiej przystosowany do %wiatopogldu grupy panu" jcej) W <=ou>elles ?itt@rairesA z 3B pa:dziernika 3CD3 roku, w artykule 2enri Eou!iera o ?eonie Frunsc!>icgu 3, #wi si o &i" lozo&ii tego ostatniego, co nast puje+ Il ny a quun seul et mme mou ement !e spiritulisation" quil sagisse !e mat#$ma% tiques" !e p#ysique" !e &iologie" !e p#ilosop#ie et !e morale'
3 Gziea ?eona Frunsc!>icga+ (es $tapes !e la p#ilosop#ie mat#$mati% que, (e)p$rience #umaine et la causalit$ p#ysique, (e progr*s !e la con% science !ans la p#ilosop#ie occi!entale, (a connaissance !e soi)
cest le++ort par lequel lesprit se !$&arasse !u sens commun et !e sa m$t#ap#ysique spontan$e qui pose un mon!e !e c#oses sensi&les r$elles et l#omme au milieu !e ce mon!e9) Postawa Hrocego wobec roli 'potocznego rozsdku( nie wydaje si jasna) I Hrocego twierdzenie, e kady czowiek jest &ilozo&e#, ciy nad#iernie nad jego sde# odnoszcy# si do potocznego rozsdku) Wydaje si cz sto, e Hroce rad jest z tego, i pewne twierdzenia &ilozo&iczne znajduj swe odpowied" niki w 'potoczny# rozsdku(, ale c to konkretnie znaczyJ Po" toczny rozsdek jest c!aotyczny# zbiore# rnorakic! poj $ i #ona w ni# znale:$ wszystko, co si c!ce) * drugiej strony to stanowisko Hrocego nie doprowadzio go do wypracowania podnej z punktu widzenia narodowego i ludowego koncepcji kultury, czyli nie doprowadzio go do opracowania bardziej konkretnie !istorycznej koncepcji &ilozo&ii, co zreszt jest #o" liwe jedynie w ra#ac! &ilozo&ii praktyki) Ho si tyczy Eentilego, warto przeczyta$ jego artyku '?a concezione u#anistica del #ondo( ,<?a =uo>a 5ntologiaA z 3 czerwca 3CD3 roku-) Pisze on ta#+ 'Kilozo&i #ona okre%li$ jako ogro#ny wysiek #y%li re&leksyjnej, dokonany w celu zdo" bycia krytycznej pewno%ci o prawdac! opartyc! na potoczny# rozsdku i naiwnej %wiado#o%ci, o prawdac!, o ktryc! #ona powiedzie$, i kady czowiek odczuwa je w sposb naturalny, i ktre stanowi solidn podstaw u#ysowo%ci, jaka #u jest do ycia potrzebna() 1est to c!yba jeszcze jeden przykad nieokrze" sanego pry#itywiz#u #y%li Eentilego+ twierdzenie to zostao, zdaje si , 'genialnie( wyprowadzone z twierdzenia Hrocego, e sposb #y%lenia ludu stanowi potwierdzenie okre%lonyc! zao" e0 &ilozo&icznyc!) =ieco dalej Eentile pisze+ 'Hzowiek zdrowy wierzy w Foga i w wolno%$ swego duc!a() Tak wi c w tyc! dwc! twierdzeniac! Eentilego znajduje#y+ 3- jak% poza!i"
9 '1est tylko jeden, zawsze ten sa#, post p uduc!owienia zarwno w #a" te#atyce, jak w &izyce, biologii, &ilozo&ii i #oralno%ci / jest ni# wysiek, po" przez ktry u#ys wyzwala si od zdrowego rozsdku i ywioowej #eta&i" zyki, zakadajcy istnienie %wiata rzeczy z#ysowyc! i realnyc! oraz czo" wieka po%rd tego %wiata() Przyp, re!,
storyczn 'natur ludzk(, o ktrej nie wiado#o, czy# #a wa" %ciwie by$4 9- natur ludzk czowieka zdrowego4 D- potoczny rozsdek czowieka zdrowego, a wi c take potoczny rozsdek czowieka niezdrowego) 5 co wa%ciwie oznacza okre%lenie 'czowiek zdrowy(J *drowy &izycznie czy nie obkanyJ Hzy taki, ktry zdrowo #y%li, dobrze #y%lcy, &ilister etc)J 5 co oznacza prawda tkwica w potoczny# rozsdkuJ Kilozo&ia Een" tilego na przykad jest przeciwie0stwe# potocznego rozsdku, bez wzgl du na to, czy rozu#ie#y przez niego naiwn &ilozo&i ludu, odegnywajc si od wszelkic! &or# idealiz#u subiek" tywnego, czy te 'zdrowy rozsdek(, czyli postaw , ktra gardzi wszelki#i nieczysty#i c!wyta#i, #ac!inacja#i i niejasno%cia" #i w ekspozycjac! naukowyc! i &ilozo&icznyc!) Ten &lirt Eenti" lego z potoczny# rozsdkie# jest doprawdy #ocno zabawny) To, co wyej powiedziano, nie oznacza bynaj#niej, e w potoczny# rozsdku nie zawieraj si pewne prawdy) *naczy tylko, e potoczny rozsdek jest poj cie# dwuznaczny#, zawie" rajcy# sprzeczno%ci, wieloksztatny# i e powoywanie si na niego jako na kryteriu# prawdy jest nonsense#) 7ona susz" nie utrzy#ywa$, e jaka% prawda staa si potoczny# rozsd" kie#, rozu#iejc przez to, e rozpowszec!nia si take poza kr gie# grup intelektualnyc!, ale b dzie to jedynie stwierdze" nie o c!arakterze !istoryczny#, stwierdzenie racjonalno%ci / oparte na sprawdzianie !istoryczny#) 1edynie w ty# znaczeniu stwierdzenie takie, o ile tylko stosuje si je z u#iare#, posiada pewn warto%$, okre%lon wa%nie ty#, i potoczny rozsdek cec!uje ciasny konserwatyz# i e jest wrogi wszelkiej nowo%ci) Przenikni cie jakiej% nowej prawdy do s&ery potocznego roz" sdku jest zate# dowode# jej ekspansywno%ci i oczywisto%ci) Wspo#nij#y epigra#at Eiustiego+ '*drowy rozsdek, ktry niegdy% by #istrze# otoczony# ucznia#i, teraz w szko" ac! naszyc! zosta u%#iercony) =auka, jego cra, zabia go, by zbada$, z czego by zrobiony() Mpigra#at ten #oe by$ przyka" de#, jak dwuznacznie uywa si ter#inw+ 'zdrowy rozsdek( i 'potoczny rozsdek() ;az oznaczaj one '&ilozo&i (, to jest okre" %lony sposb #y%lenia z pewn przy#ieszk wierze0 i pogl"
N
dw, kiedy indziej znw / pobaliwo%$ w stosunku do zawio" %ci i napuszono%ci) Fyo wi c rzecz konieczn, aby nauka zni" weczya pewien okre%lony tradycyjny zdrowy rozsdek i stwo" rzya 'nowy( zdrowy rozsdek) I 7arksa spotyka si cz sto wz#ianki o potoczny# rozsdku i trwao%ci wywodzcyc! si z niego wierze0) 5le c!o" dzi ta# nie tyle o warto%$ tre%ci tyc! wierze0, ile o ic! &or#al" n trwao%$ i pync std ic! i#peratywno%$ / w ty# wypad" ku, gdy s :rde# nor# post powania) Iwagi te i#plikuj stwierdzenie konieczno%ci powstania nowyc! wierze0 ludo" wyc!, czyli nowego potocznego rozsdku, a co za ty# idzie / nowej kultury i nowej &ilozo&ii, ktre w %wiado#o%ci ludu zapu" %ciyby korzenie rwnie silnie i i#peratywnie, jak wierzenia tradycyjne)
= o t a 6 ) W zwizku z wywoda#i Eentilego na te#at potocz" nego rozsdku zauway$ naley, e j zyk tego pisarza jest roz#y%lnie dwuznaczny, na skutek niezbyt c!walebnego oportuniz#u ideologiczne" go) .iedy Eentile pisze+ 'Hzowiek zdrowy wierzy w Foga i w wolno%$ swego duc!a(, podajc to twierdzenie jako przykad jednej z tyc! prawd opartyc! na potoczny# rozsdku, ktryc! pewno%$ krytyczn zdobywa si wysikie# #y%li re&leksyjnej, c!ce przez to da$ do zrozu#ienia, e jego &ilozo&ia jest rwnoznaczna ze zdobycie# sobie pewno%ci krytycz" nej o prawdac! katolicyz#u, ale katolicy nie daj si wzi$ na to i utrzy " #uj, e idealiz# gentilia0ski jest czysty# poga0stwe#) Eentile uparcie podtrzy#uje jednak t dwuznaczno%$, nie pozo" stajc bez wpywu na tworzenie si pewnego p%wiatka kulturalnego, w ktry# wszystkie koty s szare, religia brata si z ateiz#e#, i##a" nencja &lirtuje z transcendencj, 5ntoni Fruers za% niez#iernie si z tego cieszy, bo i# wi cej poplcz si nici, i# bardziej zacie#ni si #y%l, ty# #ocniejszego nabiera prze%wiadczenia, e #ia racj w swoi# #a" karoniczny# 'synkretyz#ie() Edyby sowa Eentilego oznaczay %ci%le to, co #wi, idealiz# dzisiejszy staby si 'sug teologii() = o t a 6 6 ) W nauczaniu &ilozo&ii, nastawiony# nie na in&or" #owanie ucznia o !istoryczny# rozwoju dawnej &ilozo&ii, ale na kszta" towanie jego kultury, na dopo#oenie #u w krytyczny# wyrobieniu so" bie wasnej #y%li, by #g uczestniczy$ we wsplnocie ideologicznej i kulturalnej, trzeba przyj$ za punkt wyj%cia to, co ucze0 ju wie, jego
O
wasne do%wiadczenie &ilozo&iczne ,po uprzedni# przekonaniu go, e ta" kie do%wiadczenie posiada, e / nie wiedzc o ty# / jest '&ilozo&e#(-) 5 poniewa trzeba przyj$ pewn przeci tn pozio#u intelektualnego i kulturalnego uczcyc! si , przy czy# prawdopodobne jest, i nie #aj oni przygotowania #etodologicznego i krytycznego, a ic! wiado#o%ci s raczej dorywcze i &rag#entaryczne / za punkt wyj%cia naley wi c wzi$ w pierwszy# rz dzie potoczny rozsdek, a nast pnie religi i do" piero w trzeciej kolejno%ci syste#y &ilozo&iczne, opracowane przez trady" cyjne grupy intelektualistw)
*5E5G=6M=65 8EP?=M 7aterializ# !istoryczny a socjologia Spostrzeenie na wst pie+ tytu nie odpowiada tre%ci ksiki) 'Teoria &ilozo&ii praktyki( powinna oznacza$ logiczne i konsekwentne usyste#atyzowanie poj $ &ilozo&icznyc! zna" nyc! powszec!nie pod nazw #aterializ#u !istorycznego ,w%rd tyc! poj $ wiele jest 'podrzutkw( obcego poc!odzenia i jako takie naleaoby je podda$ krytycznej analizie i odrzu" ci$-) =a wst pie naleao rozwin$ zagadnienia+ Ho to jest &ilo" zo&iaJ W jaki# znaczeniu %wiatopogld #ona nazwa$ &ilozo" &iJ 1ak do tej pory poj#owano &ilozo&i J Hzy &ilozo&ia praktyki stanowi nowo%$ w dziedzinie poj#owania &ilozo&iiJ Ho oznacza &ilozo&ia 'spekulatywna(J Hzy &ilozo&ia praktyki b dzie #oga przybra$ kiedykolwiek &or# spekulatywnJ 1akie stosunki ist" niej po#i dzy ideologia#i, %wiatopoglda#i i &ilozo&ia#iJ 1a" kie s lub powinny by$ stosunki #i dzy teori a praktykJ 1ak te stosunki s poj#owane w &ilozo&iac! tradycyjnyc! itd) 8dpo" wiedzi na te i inne pytania skadaj si na 'teori ( &ilozo&ii praktyki) W Popularnym zarysie nie uzasadniono nawet logicznie przesanki zawartej implicite we wst pie, a e)plicite s&or#uo" wanej #i#oc!ode# w paru #iejscac! tekstu, e p r a w d z i " w &ilozo&i jest #aterializ# &ilozo&iczny, a &ilozo&ia praktyki jest wycznie 'socjologi() Ho w istocie oznacza to twierdze"
B
nieJ Edyby byo ono prawdziwe, teori &ilozo&ii praktyki byby #aterializ# &ilozo&iczny) H jednak znaczy w taki# razie, e &ilozo&ia praktyki jest socjologiJ 6 czy#e jest ta socjologiaJ =auk o polityce i !istoriogra&iiJ Hzy #oe usyste#atyzowa" ny# i sklasy&ikowany# zgodnie z szeregie# czysto e#pirycz" nyc! obserwacji zbiore# zasad sztuki politycznej oraz kano" nw zaczerpni tyc! spoza dziedziny bada0 !istorycznyc!J 8d" powiedzi na te pytania w ksice nie #a, jakkolwiek tylko one #ogyby stanowi$ jak% teori ) Tak sa#o nie zosta uzasadniony zwizek #i dzy tytu" e# ,T e o r i a itd)- i podtytue# P o p u l a r n y z a r y s ) Podtytu byby wa%ciwszy wwczas, gdyby ter#inowi 'socjolo" gia( przypisa$ znaczenie bardzo ograniczone) W rzeczywisto%ci bowie# nasuwa si tu zagadnienie, czy# wa%ciwie jest 'socjo" logia() Hzy nie jest ona prb stworzenia tzw) wiedzy %cisej ,czyli pozytywistycznej- o &aktac! spoecznyc!, to jest o polity" ce i !istorii, a zate# e#brione# &ilozo&iiJ Hzy socjologia nie usiowaa stworzy$ czego% podobnego do &ilozo&ii praktykiJ Trzeba si jednak porozu#ie$) Kilozo&ia praktyki zrodzia si pod postaci a&oryz#w i kryteriw praktycznyc! zupenie przypadkowo, gdy jej zaoyciel po%wi ca swoje siy intelek" tualne inny# proble#o#, zwaszcza ekono#iczny# ,uj ty# w syste#atycznej &or#ie-, ale w tyc! kryteriac! praktycznyc! i a&oryz#ac! zawiera si cay %wiatopogld, okre%lona &ilozo&ia) Socjologia bya prb stworzenia #etody nauki !isto" ryczno"politycznej zwizanej z pewny# syste#e# &ilozo&icz" ny# ju opracowany# / #ianowicie z pozytywiz#e# ewolu" cjonistyczny# / na ktry socjologia z kolei wywara wpyw, ale tylko cz %ciowy) Socjologia staa si wi c za#ierzenie# zupe" nie sa#odzielny#, staa si &ilozo&i nie&ilozo&w, prb opisy" wania i sc!e#atycznej klasy&ikacji &aktw !istorycznyc! i poli" tycznyc! wedug kryteriw stworzonyc! na wzr nauk przy" rodniczyc!) Socjologia jest wi c prb 'do%wiadczalnego( od" krycia praw ewolucji spoecze0stwa ludzkiego, tak by w tej dziedzinie #ona byo 'przewidywa$( przyszo%$ z tak sa# pewno%ci, z jak przewiduje si , i z o dzi wyro%nie db) I
Q
podstaw socjologii ley pospolity ewolucjoniz#) =ie #oe ona zna$ dialektycznej zasady przec!odzenia ilo%ci w jako%$, ktra zakca wszelk ewolucj i wszelkie prawa niez#ienno%ci, ro" zu#iane w sensie wulgarnie ewolucjonistyczny#) Fd: co bd: kada socjologia zakada istnienie jakiej% &ilozo&ii, jakiego% %wiatopogldu, ktrego sa#a jest podrz dn czstk) =ie nale" y #iesza$ z teori ogln / czyli z &ilozo&i / 'logiki( we" wn trznej roz#aityc! socjologii, dzi ki ktrej zdobywaj one #ec!aniczn spjno%$) =ie znaczy to oczywi%cie, eby poszuki" wanie 'praw( niez#ienno%ci nie byo rzecz uyteczn i intere" sujc lub eby traktat o bezpo%rednic! spostrzeeniac! na te" #at sztuki politycznej nie #ia racji bytu) Trzeba jednak rzeczy nazywa$ po i#ieniu i przedstawia$ tego rodzaju rozwaania jako to, czy# one w istocie s) Te wa%nie proble#y s proble#a#i teoretyczny#i, a nie te, ktre autor -arysu jako takie podaje) *agadnienia, ktre on stawia, s zagadnienia#i o znaczeniu bezpo%redni#, poli" tyczny#, ideologiczny#, je%li ideologi rozu#ie$ jako &az po" %redni #i dzy &ilozo&i a codzienn praktyk+ s to re&leksje na te#at pojedynczyc! &aktw !istoryczno"politycznyc!, nie zwizanyc! ze sob i przypadkowyc!) *agadnienie teoretyczne staje przed autore# od sa#ego pocztku, kiedy wspo#ina on o tendencjiD negujcej #oliwo%$ zbudowania socjologii w opar" ciu o &ilozo&i praktyki i goszcej, e ta ostatnia #oe wyraa$ si jedynie w konkretnyc! studiac! !istorycznyc!) 5utor znaj" duje tylko czysto sown odpowied: na t obiekcj , ktrej zna"
'=iektrzy towarzysze uwaaj, e teorii #aterializ#u !istorycznego nie #ona uwaa$ za socjologi i e nie #ona jej syste#atycznie wyoy$) Towarzysze ci sdz, e to jest tylko ywa #etoda poj#owania dziejw, e jej twierdzenia daj si dowie%$ tylko o tyle, o ile c!odzi o konkretne !istorycz" ne zdarzenia) Godaj jeszcze i ten argu#ent, e sa#o poj cie socjologii jest nader nieokre%lone))) 5rgu#enty te s niesuszne) Po pierwsze / nie powin" ni%#y na%ladowa$ g#atwaniny panujcej w obozie buruazyjny#) 1akie jest #iejsce teorii #aterializ#u !istorycznegoJ Wszake to nie ekono#ia polityczna i nie !istoria) .est to og/lna nauka o spo0ecze1stwie i o prawac# jego rozwoju" tj, socjologia,,,( ,=) Fuc!arin, 2eoria materializmu #istoryczne% go, Warszawa, '*nicz(, 3CDO, str) 33-) Przyp, re!, C
D
czenie jest ogro#ne) *apewne, &ilozo&ia praktyki realizuje si w konkretnyc! badaniac! #inionyc! dziejw oraz w aktualnej dziaalno%ci, zwizanej z tworzenie# nowej !istorii) 5le #ona rwnie tworzy$ teori !istorii i teori polityki) H!ocia bo" wie# w toku rozwoju !istorycznego poszczeglne &akty s za" wsze zindywidualizowane i z#ienne, to poj cia #og by$ uj te w ra#y teorii4 inaczej nie #ona by nawet zrozu#ie$, czy# jest ruc! lub dialektyka, i popadoby si w no#inaliz# w nowej po" staciL) Sprowadzenie &ilozo&ii praktyki do socjologii byo wyra" ze# krystalizacji owej wypaczonej tendencji, ktr krytykowa niegdy% Mngels w swoic! dwc! listac!, opublikowanyc! w <So" zial) 5kade#ikerAN, tendencji polegajcej na sprowadzaniu %wiatopogldu do roli jakiego% #ec!anicznego zbioru recept, ktry daje zudzenie, e ca !istori %wiata nosi si w kieszon"
L Wa%nie &akt, e nie postawiono wa%ciwie zagadnienia, czy# jest 'teo" ria(, unie#oliwi z kolei postawienie zagadnienia, czy# jest religia, unie" #oliwi wydanie realistycznego sdu !istorycznego o &ilozo&iac! przeszo" %ci, ktre przedstawione zostay, wszystkie bez wyjtku, jako #ajaczenia i ob d) R.rytyka Fuc!arina, jak przeprowadza Era#sci, przepojona jest gwatown na#i tno%ci / tak wielk wag przywizuje Era#sci do tego, aby / w %lad za 5ntonio ?abriol / uj#owa$ '&ilozo&i praktyki( jako &ilozo" &i ,%wiatopogld- 'niezalen(, to znaczy woln zarwno od wpyww ide" alistycznyc!, jak i od tendencji wulgarno"#aterialistycznyc! czy ewolu" cyjno"pozytywistycznyc!, woln rwnie od anty!istorycznego, sekciarskie" go pry#itywiz#u, zdoln nato#iast do okre%lenia siebie sa#ej jako 'abso" lutny <!istorycyz#A(, jako 'absolutne <ze%wiecczenieA #y%li(, sprowadze" nie jej na zie#i , jako 'absolutne uczowieczenie !istorii() Przyp, re!,S N Gwa listy Mngelsa, o ktryc! wspo#ina tu Era#sci, zostay napisane w ?ondynie, 93 wrze%nia 3QCT r) i 9N stycznia 3QCL r), i ukazay si drukie# w <Ger Sozialistisc!e 5kade#ikerA z 3 i 3N pa:dziernika 3QCN roku) W tu#a" czeniu &rancuski# przedrukowane zostay w <Ge>enir socialA Sorela ,w nu" #erze z #arca 3QCB roku, str) 99Q/9DB i 9DQ/9L3- z nast pujc notk redak" cyjn+ ';wnocze%nie z przekade# &rancuski# 3zkic/w o materialistycz% nym pojmowaniu !ziej/w pira naszego wsppracownika 5ntonio ?abrioli / uwaali%#y za wskazane dostarczy$ naszy# czytelniko# take przekad rnyc! pis# Mngelsa traktujcyc! o ty# sa#y# proble#ie, rozsianyc! po rnyc! publikacjac! zagranicznyc!() ,?isty te weszy do zbioru+ .) 7arks i K) Mngels+ (isty wy&rane, Warszawa 3CN3, str) NLB/NNT i OTL/OTB-) Przyp, re!,
3T
ce od ka#izelki) Tendencja ta staa si podniet do ko#pilowa" nia przez rnyc! geniuszw kieszonkowego &or#atu roz#a" ityc! pyciutkic! i#prowizacji dziennikarskic!) Go%wiadcze" nia, na ktry# opiera si &ilozo&ia praktyki, nie da si wtoczy$ w sc!e#at, stanowi je sa#a !istoria w swej niesko0czonej r" norodno%ci) *e studiw nad ni zrodzi$ si #oe nowa '&ilolo" gia(O, rozu#iana jako naukowa #etoda sprawdzania poszcze" glnyc! &aktw, oraz nowa &ilozo&ia, rozu#iana jako oglna #etodologia !istorii) 7oe wa%nie to #ieli na #y%li ci pisarze, ktrzy / jak o ty# w pierwszy# rozdziale bardzo pobienie i #i#oc!ode# wspo#ina autor -arysu / zaprzeczaj w ogle #oliwo%ci zbudowania socjologii &ilozo&ii praktyki i twierdz, e &ilozo&ia praktyki yje wycznie w poszczeglnyc! szkicac! !istorycznyc! ,twierdzenie takie, podane w tak surowej posta" ci, jest niewtpliwie b dne i stanowi #oe now ciekaw &or" # no#inaliz#u i sceptycyz#u &ilozo&icznego-) =egowanie #oliwo%ci zbudowania socjologii ,rozu#ia" nej jako nauka o spoecze0stwie, czyli jako nauka o !istorii i polityce-, ktra nie byaby wa%nie sa# &ilozo&i praktyki, nie znaczy wcale, e nie da si skonstruowa$ e#pirycznej ko#pila" cji praktycznyc! spostrzee0, ktre by rozszerzyy s&er trady" cyjnej &ilologii) H!ocia &ilologia jest #etodologiczny# wyra" ze# donioso%ci zwery&ikowania i sprecyzowania poszczegl" nyc! &aktw w ic! niepowtarzalnej 'indywidualnej( postaci, nie #ona jednak wykluczy$ praktycznej uyteczno%ci wykrywa"
O Przez &ilologi potocznie rozu#ie si caoksztat studiw niezb dnyc! do osigni cia g bokiej znajo#o%ci jakiego% j zyka oraz u#iej tno%ci po" sugiwania si wszystki#i narz dzia#i u#oliwiajcy#i zrozu#ienie dane" go tekstu) E) F) Uico nada te#u ter#inowi znaczenie o wiele szersze, ktre przej nast pnie Hroce) 1edno%$ &ilozo&ii i &ilologii, ktr postulowa Uico, upatruje Hroce 'w rewindykowaniu !istorii / przeciwko sceptycyz#owi i in" telektualiz#owi wieku VU666, b dcego dzieckie# .artezjusza4 w syntezie a priori .anta, ktry pogodzi idealne z realny#, kategori z do%wiadczenie#, a wreszcie w &ilozo&ii !istorycznej 2egla, w ktrej !istoryz# V6V wieku osign swj punkt szczytowy() Por) take+ E) F) Uico+ 3cienza nuo a, cz %$ druga ,'8 pierwiastkac!(-) ,4owa nauka, Warszawa 3C3O, str) 3DO i nast)-) Przyp, re!,
33
nia pewnyc! bardziej oglnyc! 'praw okre%lajcyc! tendencje(, stanowicyc! w s&erze polityki odpowiednik praw statystycz" nyc!, a #ianowicie prawa wielkic! liczb, co przyspieszyo po" st p niektryc! nauk przyrodniczyc!) 1ednake w -arysie nie zaznaczono, i prawa#i statystyczny#i #ona si posugiwa$ w nauce i sztuce polityki tylko dopty, dopki szerokie #asy ludowe pozostaj w zasadzie bierne wobec zagadnie0 interesu" jcyc! !istoryka i polityka albo dopki przypuszcza si , e s bierne) * drugiej strony rozcigni cie praw statystycznyc! na nauk i sztuk polityki #oe #ie$ bardzo powane konsekwen" cje, o ile zastosuje si je do wytyczania perspektyw i planw dziaania) 1e%li bowie# w naukac! przyrodniczyc! prawa staty" styczne #og co najwyej doprowadzi$ do popenienia o#yek i niedokadno%ci, ktre da si atwo sprostowa$ w toku dal" szyc! prac badawczyc!, je%li nawet o%#ieszaj jakiego% poje" dynczego badacza, ktry si ty#i prawa#i posugiwa, to w na" uce i sztuce polityki #og one by$ przyczyn prawdziwyc! ka" tastro& i wywoa$ szkody nie do naprawienia) W rzeczywisto%ci przyznanie prawo# statystyczny# naczelnego #iejsca w poli" tyce, uznanie ic! za prawa cice nad ni jak &atu#, jest nie tylko b de# naukowy#, ale staje si rwnie b de# prak" tyczny#, co wi cej, sprzyja lenistwu u#ysowe#u i progra#o" wej pytko%ci) *auway$ naley, e dziaalno%$ polityczna z#ie" rza wa%nie do wyrwania #as ze stanu bierno%ci, czyli do uni" cestwienia prawa wielkic! liczb) 1ake wi c #ona to prawo uznawa$ za prawo socjologiczneJ 1e%li si dobrze zastanowi$, dojdzie si do wniosku, e ju sa# postulat wprowadzenia go" spodarki planowej, czyli kierowanej, #a na celu unicestwienie praw statystycznyc! rozu#ianyc! #ec!anicznie, to znaczy jako wytworu przypadkowego nagro#adzenia niezliczonej ilo%ci niezalenyc! od siebie aktw indywidualnyc!) Eospodarka taka #usi si wprawdzie opiera$ na statystyce, ale c!odzi tu ju o co innego) W rzeczywisto%ci %wiado#o%$ ludzka zast puje natura" listyczn 'ywioowo%$() 6nny# czynnikie#, ktry w sztuce polityki prowadzi do rozpadania si staryc! sc!e#atw naturalistycznyc!, jest zast "
39
powanie w &unkcji kierownictwa pojedynczyc! jednostek i in" dywidualnyc! ,albo 'opatrzno%ciowyc!(, jak #wi 7ic!els Bwodzw przez organa kolektywne ,partie-) W #iar rozrastania si partii #asowyc! i ic! organicznego przenikania w gb y" cia sa#yc! #as ,w ycie gospodarcze, w stosunki produkcjiz#ienia si proces standaryzacji uczu$ ludu, ktry z procesu #ec!anicznego i przypadkowego ,czyli wywoywanego istnie" nie# podobnyc! warunkw i naciskw- staje si procese# %wiado#y# i krytyczny#) Poznanie tyc! uczu$ i ocena ic! do" nioso%ci nie jest ju spraw intuicji przywdcw opartej na zgodno%ci z prawa#i statystyczny#i, a wi c na nazbyt cz sto zawodnyc! czynnikac! racjonalnyc! i intelektualnyc! ,ktre przywdca przekuwa na ide "#oc, na sowo"#oc- / ale zostaje dokonane przez organ zbiorowy w drodze %wiado#ego i ak" tywnego 'wspuczestnictwa(, 'wspodczuwania(, za po#oc do%wiadcze0 bezpo%rednic! uczestnikw, za po#oc tego, co #ona by nazwa$ 'ywy# j zykoznawstwe#() W ten sposb ksztatuje si %cisa wi : #i dzy szeroki#i #asa#i, parti i grup kierownicz i cay ten #ocno zespolony ko#pleks #oe dziaa$ jako 'czowiek zbiorowy() 1eeli ksika 2enryka Ge 7ana #a jak% warto%$, to przez to wa%nie, e zac! ca do zapoznawania si z rzeczywi" sty#i uczucia#i grup i jednostek, nie za% z ty#i, ktre si su" ponuje zgodnie z prawa#i socjologiczny#i) 5le Ge 7an nie do" kona adnego nowego odkrycia ani nie wynalaz jakiej% orygi" nalnej zasady, ktra #ogaby przewyszy$ &ilozo&i praktyki lub wykaza$, e jest ona z punktu widzenia nauki b dna czy jao" wa) Podnis on do godno%ci zasady naukowej e#piryczne kry " teriu# sztuki politycznej, znane ju przedte# i stosowane, jak" kolwiek #oe niedostatecznie okre%lone i rozwini te) Ge 7an nie u#ia nawet oznaczy$ dokadnyc! granic zastosowania tego kryteriu#, gdy koniec ko0cw stworzy tylko nowe pra" wo statystyczne i ,nie%wiado#ie, pod inn nazw- now #eto"
B .oncepcj 'wodza opatrzno%ciowego(, zesanego przez 'ask bosk(, przej 7ic!els od 7aWa Webera) Przyp, re!,
3D
d #ate#atyki spoecznej i zewn trznej klasy&ikacji, now so" cjologi abstrakcyjn)

= o t a ) Tak zwane prawa socjologiczne, ktre uznawane s za przyczyn ,taki a taki &akt zac!odzi w #y%l takiego a takiego prawa-, nie #aj adnego znaczenia przyczynowego) S one prawie zawsze tautolo" gia#i i paralogiz#a#i) *azwyczaj s tylko duplikata#i sa#yc! zaobser" wowanyc! &aktw) 8pisuje si &akt czy szereg &aktw, stosujc #ec!a" nicznie proces abstrakcyjnego uoglniania, wydobywa si na jaw stosun" ki podobie0stwa wice te &akty i nazywa si je prawe#, ktre#u przy" pisuje si rol przyczyny) 5le czy rzeczywi%cie wynaleziono co% nowegoJ =owa jest tylko wsplna nazwa nadana pewne#u szeregowi drobnyc! &akcikw, ale nazwy to nie nowo%$) ,W rozprawac! 7ic!elsa znale:$ #ona dugi rejestr takic! tautologicznyc! uoglnie0+ ostatni# / i ty#, ktry zdoby najwi kszy rozgos / jest 'wdz opatrzno%ciowy(-) W ten sposb popada si niepostrzeenie w dziwaczn od#ian plato0skiego idealiz#u) Te abstrakcyjne prawa dziwnie bowie# przypo#inaj czyste idee Platona, stanowice istot realnyc! &aktw zie#skic!)
Hz %ci skadowe &ilozo&ii praktyki Syste#atyczny wykad &ilozo&ii praktyki nie #oe po#i" n$ adnej z cz %ci skadowyc! doktryny jej zaoyciela) 5le jak naley to rozu#ie$J Wykad taki powinien uwzgl dni$ ca &ilo" zo&iczn cz %$ ogln, rozwin$ tedy w sposb logicznie spjny wszystkie oglne poj cia #etodologii !istorii i polityki, a po" nadto sztuki, ekono#ii i etyki) 7usi te w ty# zestawieniu zna" le:$ si #iejsce dla teorii nauk przyrodniczyc!) Fardzo rozpo" wszec!niony jest pogld, e &ilozo&ia praktyki jest czyst &ilozo" &i, nauk dialektyki, a jej pozostay#i cz %cia#i s ekono#ia i polityka) Glatego te #wi si , e doktryna ta skada si z trzec! cz %ci, ktre s jednocze%nie ukoronowanie# i przekro" czenie# najwyszego szczebla rozwoju, jaki przed rokie# 3QLQ osign a nauka najbardziej post powa narodw Muropy+ nie" #ieckiej &ilozo&ii klasycznej, klasycznej angielskiej ekono#ii oraz &rancuskiej dziaalno%ci i wiedzy politycznej) Tej koncep" cji, ktra jest raczej poszukiwanie# :rde !istorycznyc! ni klasy&ikacj wywodzc si z sa#ej istoty doktryny, nie #ona
3L
przeciwstawia$ jako ostatecznego sc!e#atu inny# uj cio# doktryny, bardziej przystosowany# do rzeczywisto%ci) 7ona tu zapyta$, czy &ilozo&ia praktyki nie jest wa%nie w szczeglno" %ci teori !istorii4 odpowiedzie$ trzeba, e istotnie tak jest, po" lityki i ekono#ii nie #ona jednak dlatego wa%nie odrywa$ od !istorii, nawet i wwczas, gdy przybieraj one specy&iczn po" sta$ / nauki i sztuki polityki oraz nauki i polityki ekono#icz" nej) 5 wi c po rozwini ciu gwnego te#atu w oglnej cz %ci &ilozo&icznej, obej#ujcej wa%ciw &ilozo&i praktyki+ nauk dialektyki lub gnoseologi , w ktrej oglne poj cia !istorii po" lityki i ekono#ii cz si w jedn organiczn cao%$ / wskaza" ne jest poda$ w popularny# zarysie oglne wiado#o%ci o ka" dy# #o#encie lub cz %ci skadowej, nawet je%li stanowi ona niezalen, odr bn nauk ) Przy bliszej analizie wida$, e w Popularnym zarysie wszystkie te punkty zostay poruszone, ale w sposb przypadkowy, nie uporzdkowany, c!aotyczny i nieja" sny, a to dlatego, e zabrako w ni# jasnej i sprecyzowanej de&i" nicji, co to jest sa#a &ilozo&ia praktyki) Faza i rozwj !istoryczny =ie poruszono zasadniczego zagadnienia+ jak ksztatuje si rozwj !istoryczny w oparciu o baz J 5 przecie o proble" #ie ty# wspo#ina Plec!anow w Po!stawowyc# zaga!nieniac# i #ona byo go rozwin$) Stanowi on punkt w zowy wszyst" kic! zagadnie0, jakie wyoniy si wok &ilozo&ii praktyki, i bez rozwizania go nie #ona rozstrzygn$ innego zagadnienia / zagadnienia stosunkw #i dzy spoecze0stwe# a 'przyrod(, ktre#u po%wi cono specjalny rozdzia -arysu) 8to dwa twier" dzenia z przed#owy do Przyczynku !o krytyki ekonomii poli% tycznej) 3) ?udzko%$ stawia sobie zawsze tylko takie zadania, ktre #oe rozwiza$) Sa#o zadanie wyania si dopiero ww" czas, kiedy warunki #aterialne rozwizania go ju istniej lub co naj#niej znajduj si w procesie stawania si ) 9) Xadna &or" #acja spoeczna nie ginie, zani# si nie rozwin wszystkie te siy wytwrcze, ktry# daje ona dostateczne pole rozwoju, a
3N
nowe, wysze stosunki produkcji nie zjawiaj si nigdy na jej #iejsce, zani# w onie starego spoecze0stwa nie dojrzej #a" terialne warunki ic! istnienia) Twierdzenia te naley zanalizo" wa$ w caej rozcigo%ci i z wszystki#i wypywajcy#i z nic! konsekwencja#i) Tylko na ty# gruncie #ona wyeli#inowa$ wszelkiego rodzaju #ec!anistyczne sposoby uj cia sprawy i wszelkie %lady zabobonnej wiary w 'cuda( i tylko na ty# grun" cie s&or#uowa$ #ona proble# ksztatowania si aktywnyc! grup politycznyc!, a take koniec ko0cw proble# roli wiel" kic! osobowo%ci w !istorii) 6ntelektuali%ci Warto by uoy$ starannie prze#y%lany rejestr uczo" nyc!, ktryc! pogldy powszec!nie si przytacza lub zwalcza, i zaopatrzy$ kade nazwisko w adnotacj in&or#ujc o stanowi" sku i znaczeniu danego czowieka na polu nauki ,dotyczyoby to rwnie zwolennikw &ilozo&ii praktyki, ktryc! zwyko si cytowa$ niewsp#iernie do stopnia ic! oryginalno%ci i zna" czenia-) W rzeczywisto%ci tylko bardzo przelotnie wspo#ina si o najwybitniejszyc! u#ysowo%ciac!) =asuwa si pytanie+ czy nie naleaoby raczej powoywa$ si wycznie na wybitnyc! autorw z obozu przeciwnikw, po#ija$ za% autorw drugo" rz dnyc!, ktrzy jedynie przeuwaj gotowe &razesyJ 5 ty#cza" se# odnosi si wraenie, e zwyko si walczy$ wa%nie z prze" ciwnika#i saby#i lub naciera$ wr cz na najsabsze pozycje ,lub te pozycje najnieudolniej bronione- dla uzyskania a" twyc!, czysto werbalnyc! zwyci stw ,bo o rzeczywistyc! zwy" ci stwac! nie #oe tu by$ #owy-) Powstaje zudzenie, jakoby istniao jakie% realne ,a nie tylko &or#alne i #eta&oryczne- po" dobie0stwo #i dzy &ronte# ideologiczny# a &ronte# poli" tyczno"#ilitarny#) W walce politycznej i #ilitarnej #oe #ie$ racj bytu taktyka atakowania sabszyc! punktw oporu, aby pote# #c rzuci$ na punkty silniejsze #aksi#u# si, uwolnio" nyc! z c!wil likwidacji punktw sabszyc!) *wyci stwa poli" tyczne i #ilitarne #aj w pewnej #ierze walor trwao%ci i uni"
3O
wersalno%ci, cel strategiczny za% osiga si w sposb de&inityw" ny, z konsekwencja#i o znaczeniu oglny# i w odniesieniu do wszystkic!) =a &roncie ideologiczny# nato#iast kl ska po" #niejszyc! sojusznikw i zwolennikw przeciwnika #a zniko" #e znaczenie4 tutaj zwalcza$ trzeba przeciwnikw najwybit" niejszyc!) W przeciwny# razie nast puje po#ieszanie gazety z ksik, po#ieszanie drobnej powszedniej pole#iki z prac naukow) Hi po#niejsi winni by$ pozostawieni prowadzony# od wypadku do wypadku pole#iko# dziennikarski# Q) =owa nauka da dowd swej skuteczno%ci i ywotno%ci, kiedy wykae, i zdolna jest stawi$ czoo wielki# bojowniko# reprezentujcy# przeciwne tendencje, kiedy rozwie wasny" #i %rodka#i zasadnicze proble#y wysuni te przez tyc! prze" ciwnikw albo kiedy dowiedzie niezbicie &aszywo%ci tyc! pro" ble#w) Ho prawda okre%lona epoka !istoryczna, czy te dane spoecze0stwo reprezentowane s raczej przez %redni warstw intelektualistw, a zate# przez u#ysy przeci tne, ale trzeba odrnia$ ideologi powszec!n, ideologi #asow od prac na" ukowyc!, od wielkic! syntez &ilozo&icznyc!, ktre stanowi rze" czywiste zworniki sklepienia) Trzeba je przezwyci a$ albo ne" gatywnie / przez wykazywanie ic! bezzasadno%ci, albo pozy" tywnie / przez przeciwstawianie i# syntez &ilozo&icznyc! o wi kszej donioso%ci i znaczeniu) .iedy czyta si -arys, odnosi si wraenie, jakby kto%, ko#u %wiato ksi ycowe przeszkadza zasn$, c!cia sc!wyta$ i zebra$ jak najwi ksz ilo%$ robaczkw
Q Era#sci przyj tak wa%nie lini walki ideologicznej, widzc w Hro " ce# wielkiego przeciwnika, &ilozo&a, ktry nada kierunek rozwojowi caej woskiej kultury wspczesnej i kultur t oywia, #y%liciela, ktrego wpyw wykracza daleko poza granice Woc! i ktry potra&i nada$ idealiz#owi &or" # nowej &ilozo&ii i posta$ #y%li nowoczesnej) Eentile, #i#o caego jego znaczenia, zaj#uje wedug Era#sciego #iejsce drugorz dne) Praca '5nty" Hroce(, ktr Era#sci za#ierza napisa$, bynaj#niej nie #iaa cakowicie odrzuca$ syste#u, lecz #iaa by$ prawdziw krytyk, ktra pozwoliaby 'przezwyci y$( Hrocego) ,=a te#at 'przezwyci enia( nowej &ilozo&ii ideali" stycznej we Woszec! / por) 5) Era#sci+ Il materialismo storico e la +iloso+ia !i 5ene!etto 6roce, Minaudi, 3CLQ, str) C3-) Przyp, re!,
3B
%wi toja0skic!, w przekonaniu, e wtedy %wiato przyga%nie lub zniknie) =auka i syste# Hzy #ona napisa$ ksik ele#entarn, podr cznik, 'popularny zarys( doktryny, ktra znajduje si jeszcze w sta" diu# dyskusji, pole#ik, opracowywaniaJ Popularny podr cznik #ona uj$ jedynie jako wykad na pewien okre%lony te#at, wykad pod wzgl de# &or#alny# dog#atyczny, utrzy#any w powany# stylu, bez popisywania si przesadn erudycj) 7oe on by$ tylko wprowadzenie# do studiw naukowyc!, nie za% sprawozdanie# z oryginalnyc! bada0 naukowyc!, #usi by$ przystosowany do pozio#u #odziey albo takic! czytelnikw, ktrzy pod wzgl de# dyscypliny naukowej znajduj si na po" zio#ie wieku #odocianego, odczuwaj potrzeb zdobywania 'pewno%ci(, potrzeb poznania pogldw, ktryc! prawdziwo%$ nie podlega dyskusji, przynaj#niej &or#alnie) 1eeli pewna okre%lona doktryna nie osign a jeszcze tej 'klasycznej( &azy swego rozwoju, kada prba przedstawienia jej w &or#ie pod" r cznikowej #usi zako0czy$ si porak, jej logiczne usyste#a" tyzowanie jest bowie# tylko pozorne i iluzoryczne) W taki# wypadku #oe c!odzi$ tylko o to, co wa%nie znalazo wyraz w -arysie / o #ec!aniczne nagro#adzenie rnorodnyc! ele" #entw, ktre #i#o zewn trznego pocigni cia jednakowy# lakiere# #usz pozosta$ niespjne i nie zwizane ze sob) Hzy nie lepiej tedy uj$ zagadnienie we wa%ciwyc! s&or#uowa" niac! teoretycznyc! i !istorycznyc! i zadowoli$ si ksik, w ktrej szereg podstawowyc! proble#w doktryny zostaoby wyoonyc! #onogra&icznieJ Wygldaoby to i powaniej, i bar" dziej 'naukowo() 5le pokutuje rozpowszec!niony pogld, e 'nauka( absolutnie #usi znaczy$ tyle, co 'syste#(, i dlatego tworzy si syste#y byle jakie, ktre za#iast wewn trznej lo" gicznej spjno%ci zac!owuj jedynie zewn trzne #ec!aniczne cec!y syste#u)
3Q
Gialektyka W -arysie brak jakiegokolwiek o#wienia dialektyki) *akada si z gry, w sposb wielce powierzc!owny, e ona ta# tkwi, nie wykada si jej jednak) 1est to absurd, gdy c!odzi o podr cznik, ktry powinien przecie zawiera$ podstawowe ele" #enty o#awianej doktryny i ktrego odsyacze bibliogra&iczne powinny jedynie suy$ pobudzeniu czytelnika do dalszyc! studiw nad rozszerzenie# i pog bienie# te#atu, a nie wyr " cza$ sa#ego podr cznika) Pw brak o#wienia dialektyki #oe wypywa$ z dwc! przyczyn) Pierwsz z nic! #oe stanowi$ &akt, e &ilozo&i praktyki uwaa si za poczenie dwc! ele" #entw+ teorii !istorii i teorii polityki, poj tej jako socjologia, czyli skonstruowanej zgodnie z #etod nauk przyrodniczyc! ,#etody ekspery#entalnej w sensie drobiazgowo"pozytywi" styczny#-, oraz wa%ciwej &ilozo&ii, ktr #iaby stanowi$ #a" terializ# &ilozo&iczny, czyli #eta&izyczny, czyli #ec!anistyczny ,wulgarny-) =ie wydaje si , aby autor -arysu #ocno z#ieni swj sposb stawiania proble#u &ilozo&icznego, nawet po#i#o nie" dawnej wielkiej dyskusji skierowanej przeciwko #ec!anicy" z#owi) 1ak wida$ z #e#oriau przedstawionego na londy0" ski# .ongresie 2istorii =auki, twierdzi on w dalszy# cigu, e &ilozo&ia praktyki dzieli si na dwa ele#enty+ na doktryn !i" storii i polityki oraz &ilozo&i , ktra jednak / jak o%wiadczy / nie jest ju dawny# #aterializ#e# &ilozo&iczny#, lecz #ate" rializ#e# dialektyczny#) Przy taki# stawianiu zagadnienia przestaje si rozu#ie$ wag i znaczenie dialektyki, ktra z dok" tryny naukowej stanowicej rdze0 !istoriogra&ii i polityki zo" staje zdegradowana do roli jednego z poddziaw logiki &or" #alnej, do roli sc!olastyki ele#entarnej) ;ola i znaczenie dia" lektyki #og by$ w caej swej rozcigo%ci zrozu#iae tylko wwczas, gdy &ilozo&i praktyki poj#uje si jako &ilozo&i inte" graln i oryginaln, ktra otwiera now &az dziejw i rozwoju #y%li, gdy przezwyci a ,a przezwyci ajc, wc!ania w siebie ic! ywotne ele#enty- zarwno idealiz#, jak #aterializ# tra"
3C
dycyjny, jako wyraz dawnego spoecze0stwa) 1eeli &ilozo&i praktyki uj#uje si jako podporzdkowan innej &ilozo&ii, nie #ona poj$ nowej dialektyki, w ktrej wa%nie dokonuje si i wyraa to przezwyci enie) Gruga przyczyna zdaje si by$ przyczyn natury psy" c!ologicznej) *daje#y sobie spraw , e dialektyka jest dziedzi" n bardzo trudn, gdy #y%lenie dialektyczne jest przeciwie0" stwe# wulgarnego 'potocznego rozsdku(, ktry jest dog#a" tyczny, dny prawd niezac!wianyc!, a jego wyraze# jest logi" ka &or#alna) Gla lepszego zrozu#ienia kwestii wyobra:#y so" bie, co by nastpio, gdyby w szkoac! pocztkowyc! i %rednic! wykadano nauki przyrodnicze i &izyk w oparciu o teori wzgl dno%ci Minsteina i gdyby uzupeniano tradycyjne poj cie 'prawa natury( poj cie# prawa rzdzcego statystyk, czyli prawa wielkic! liczb) Iczniowie nic nie rozu#ieliby z tego, roz" bieno%$ za% #i dzy nauk szkoln a ycie# rodzinny# i ludo" wy# byaby tak jaskrawa, e szkoa staaby si przed#iote# kpin i karykaturalnego braku zau&ania) Ta wa%nie przyczyna, jak #i si wydaje, bya !a#ulce# psyc!ologiczny#, ktry dziaa na autora -arysu) W rzeczywi" sto%ci kapituluje on przed potoczny# rozsdkie# i przed wul" garny# #y%lenie#, gdy nie postawi zagadnienia w ter#inac! %ci%le teoretycznyc!, a zate# jest w praktyce bezbronny i bez" radny) =iewyksztacone i pry#itywne %rodowisko zwyci yo nauczyciela, wulgarny 'potoczny rozsdek( zawadn nauk, a nie odwrotnie) 1e%li %rodowisko #a by$ wyc!owawc, #usi te sa#o podlega$ wyc!owaniu, ale autor -arysu nie rozu#ie tej rewolucyjnej dialektyki) Yrdo wszystkic! b dw -arysu i jego autora ,stanowisko jego nie ulego z#ianie nawet po wiel" kiej dyskusji, w wyniku ktrej wydaje si , e odegna si od swojej ksiki, jak to wynika z #e#oriau przedstawionego na kongresie londy0ski#- tkwi wa%nie w ty# uporczywy# dzie" leniu &ilozo&ii praktyki na dwie cz %ci+ na 'socjologi ( i &ilozo&i syste#atyczn) Kilozo&ia oddzielona od teorii !istorii i polityki #oe by$ jedynie #eta&izyk, a przecie konkretne u!istorycz" nienie &ilozo&ii, jej utosa#ienie z !istori jest wa%nie wielk
9T
zdobycz w dziejac! nowoczesnej #y%li, reprezentowan przez &ilozo&i praktyki) 8 #eta&izyce Hzy w Popularnym zarysie #ona znale:$ krytyk #eta" &izyki i &ilozo&ii spekulatywnejJ Trzeba powiedzie$, e sa#ego poj cia #eta&izyki autor unika, podobnie jak unika poj $ roz" woju !istorycznego i jego procesu, a wi c sa#ej dialektyki) *ro" zu#ie$, e pewne twierdzenie &ilozo&iczne, ktre jest prawdziwe w dany# okresie !istoryczny#, czyli jest wyraze# konieczny# i nieodczny# okre%lonej dziaalno%ci dziejowej, okre%lonej praktyki, w nast pny# okresie zostaje przezwyci one, pozba" wione tre%ci, zrozu#ie$ to, nie popadajc w sceptycyz# i rela" tywiz# #oralny i ideologiczny, czyli poj#owa$ &ilozo&i !isto" rycznie / wszystko to stanowi do%$ trudn i ci k operacj #y%low) Ty#czase# autor popada w najlepsze w dog#atyz#, a zate# w pewnego rodzaju naiwn #eta&izyk ) 1est to jasne od sa#ego pocztku, wynika z sa#ego ju postawienia proble#u, z &aktu, e usiowa zbudowa$ syste#atyczn 'socjologi ( &ilo" zo&ii praktyki+ socjologia w ty# wypadku oznacza wa%nie na" iwn #eta&izyk ) W ko0cowy# urywku przed#owy autorowi nie udaje si odpowiedzie$ na obiekcje niektryc! krytykw, utrzy#ujcyc!, e &ilozo&ia praktyki y$ #oe tylko w konkret" nyc! pracac! !istorycznyc!) =ie udaje #u si opracowa$ kon" cepcji &ilozo&ii praktyki jako '#etodologii !istorii(, a tej ostat" niej jako '&ilozo&ii( / jedynej konkretnej &ilozo&ii4 nie u#ie po" stawi$ i rozwiza$, z punktu widzenia realnej dialektyki, pro" ble#u, ktry Hroce postawi i stara si rozwiza$ ze spekula" tywnego punktu widzenia) *a#iast #etodologii !istorii, za" #iast &ilozo&ii autor konstruuje kazuistycznie szereg zagadnie0 szczegowyc!, uj tyc! i rozwizywanyc! dog#atycznie, je%li ju nie czysto werbalnie, za po#oc rwnie naiwnyc!, jak pre" tensjonalnyc! paralogiz#w) Taka kazuistyka #ogaby by$ na" wet rzecz uyteczn i interesujc, gdyby za tak podana zo" staa, gdyby nie pretendowaa do niczego wi cej prcz dostar"
93
czenia przyblionyc! sc!e#atw o c!arakterze e#piryczny#, przydatnyc! na dora:ny uytek) *reszt jest rzecz zrozu#ia, e tak wa%nie by$ powinno, skoro w interpretacji Popularnego zarysu &ilozo&ia praktyki nie jest &ilozo&i sa#odzieln i orygi" naln, ale 'socjologi( #aterializ#u #eta&izycznego) 7eta&izy" ka zate# oznacza tu jedynie okre%lone, a #ianowicie spekula" tywne s&or#uowanie &ilozo&iczne idealiz#u, a nie kade syste" #atyczne s&or#uowanie stawiane jako prawda poza!istorycz" na, jako uniwersalna abstrakcja, poza czase# i przestrzeni) Kilozo&i zawart ,implicite- w Popularnym zarysie #ona nazwa$ arystoteliz#e# pozytywistyczny#, zastosowa" nie# logiki &or#alnej do #etod nauk &izycznyc! i przyrodni" czyc!) Prawo przyczynowo%ci, poszukiwanie prawidowo%ci, nor#y, jednolito%ci / zast puj tu dialektyk !istoryczn) 5le jak z takiego uj#owania prawa przyczynowo%ci wywie%$ 'prze" zwyci enie( praktyki, rozwj przez przeciwie0stwoJ Skutek nie #oe nigdy #ec!anicznie przezwyci y$ przyczyny czy sys" te#u przyczyn, nie #oe wi c by$ #owy o inny# rozwini ciu proble#u, jak tylko w ra#ac! paskiego i wulgarnego ewolu" cjoniz#u) 1eeli 'idealiz# spekulatywny( jest nauk o kategoriac! i apriorycznej syntezie duc!a, czyli pewn &or# abstrakcji an" ty!istorycznej, to &ilozo&ia zawarta w Popularnym zarysie jest idealiz#e# na opak w ty# znaczeniu, e kategorie spekulatyw" ne s w niej zastpione poj cia#i i klasy&ikacja#i e#piryczny" #i, rwnie abstrakcyjny#i i anty!istoryczny#i jak ta#te) 1edn z najbardziej widocznyc! pozostao%ci starej #e" ta&izyki jest w Popularnym zarysie denie do sprowadzenia wszystkiego do jednej przyczyny, przyczyny ostatecznej, ko0co" wej) 7ona odtworzy$ dzieje proble#u jedynej i ostatecznej przyczyny i wykaza$, e jest to jeden z przejaww 'szukania Foga() Gwa listy Mngelsa drukowane w <Sozial) 5kade#ikerA wy#ierzone s take przeciwko te#u dog#atyz#owi) Poj cie 'nauki(
99
Ij#owanie tego proble#u jako poszukiwania praw, linii stayc!, regularnyc! i jednolityc! zwizane jest z nieco dziecin" ny# i naiwny# denie# do bezapelacyjnego rozwizania praktycznej kwestii przewidywalno%ci wydarze0 !istorycz" nyc!C) W wyniku dziwacznego odwrcenia perspektywy 'uwaa si (, e skoro nauki przyrodnicze daj #ono%$ przewidywania rozwoju procesw naturalnyc!, to #etodologi !istoryczn na" ley uzna$ za naukow tylko w tej #ierze, w jakiej pozwala ona abstrakcyjnie 'przewidywa$( przyszo%$ spoecze0stwa) Std poszukiwanie istotnyc! przyczyn, a nawet 'praprzyczyny(, 'przyczyny przyczyn() 5le w 2ezac# o 7euer&ac#u ju dawno skrytykowana zostaa ta sy#plicystyczna koncepcja) W rzeczy" wisto%ci #ona 'naukowo( przewidywa$ tylko walk , nie za% jej konkretne #o#enty, ktre #og by$ jedynie rezultata#i zde" rzenia si si przeciwstawnyc!, b dcyc! w nieustanny# ruc!u i nie dajcyc! si nigdy sprowadzi$ do ustalonyc! wielko%ci, gdy ilo%$ nieustannie przetwarza si w nic! w jako%$) W rze" czywisto%ci 'przewiduje si ( w ty# stopniu, w jaki# si dziaa, w jaki# czyni si %wiado#e wysiki, przyczyniajc si konkret" nie do powstania 'przewidywanego( rezultatu) Przewidywanie okazuje si wi c nie akte# naukowy#, poznawczy#, ale abs" trakcyjny# wyraze# wysiku, praktyczny# sposobe# kszta" towania woli zbiorowej) 6 jake przewidywanie #ogoby by$ akte# poznaw" czy#J *na si co%, co byo, lub co%, co jest, nie za%, co b dzie, co jest 'nie istniejce(, a zate# / e) !e+initione / niepoznawalne) Przewidywanie jest wi c tylko czynno%ci praktyczn, ktrej, je%li nie jest po prostu bzdur i strat czasu, nie da si wytu" #aczy$ inaczej, ni to powyej uczyniono) Trzeba dokadnie sprecyzowa$ proble# przewidywalno%ci wydarze0 !istorycz"
'7eteorolodzy #og przepowiada$ pogod R)))S) 5strono# zna prawa ruc!u planet R)))S) Teraz spytaj#y+ czy #oe by$ co% podobnego w naukac! spoecznyc!J =iewtpliwie) 6stotnie, je%li zna#y prawa spoecznego rozwoju, tj) drog , ktr spoecze0stwo niec!ybnie kroczy, je%li zna#y kierunek roz" woju, to nietrudno okre%li$ i przyszo%$ spoecze0stwa() ,Fuc!arin, op) cit), str) NN/NO-) Przyp, re!, 9D
C
nyc!, by #c pote# podda$ wyczerpujcej krytyce #ec!ani" styczn koncepcj przyczynowo%ci, pozbawi$ j wszelkiego au" torytetu naukowego i sprowadzi$ do czystego #itu, ktry by #oe uyteczny w przeszo%ci, w za#ierzc!y# okresie rozwo" ju pewnyc! zalenyc! grup spoecznyc!) 5le trzeba te rozprawi$ si krytycznie z sa#y# poj " cie# 'nauki(, jakie wynika z Popularnego zarysu) *ostao ono wzi te w cao%ci z nauk przyrodniczyc!, jak gdyby byy one je" dyn prawdziw nauk, nauk w %cisy# tego sowa znaczeniu, jak si to utaro przyj#owa$ w okresie pozytywiz#u) 5le w Po% pularnym zarysie ter#in 'nauka( uywany jest w wielu rnyc! znaczeniac!, wyraonyc! bd: e)plicite, bd: w do#y%lnikac!, bd: te zaledwie w aluzjac!) Sens jasno wyraony jest ten, w jaki# uywa si ter#inu 'nauka( w odniesieniu do bada0 z za" kresu &izyki) .iedy indziej, jak si zdaje, oznacza ona #etod ) 5le czy istnieje '#etoda w oglno%ci(, a je%li istnieje, to czy oznacza ona co% innego ni &ilozo&i J W pewnyc! wypadkac! #ogaby oznacza$ jedynie logik &or#aln, ale czy to wa%nie #ona nazwa$ #etod i naukJ .ady rodzaj bada0 #a swoj wasn #etod i buduje swoj wasn nauk , przy czy# #eto" da rozwija si i jest opracowywana rwnolegle do rozwoju ba" da0 odno%nej ga zi nauki i tworzy z ni#i jedn cao%$) Wiara w to, i #ona skutecznie prowadzi$ badania naukowe, stosujc w nic! #etod typow, obran na tej podstawie, e daa dobre rezultaty w innej dziedzinie bada0, z ktr bya organicznie zro%ni ta / jest dowode# za%lepienia, nie #ajcego nic wspl" nego z nauk) 6stniej jednak rwnie kryteria oglne, o kt" ryc! #ona powiedzie$, e stanowi %wiado#o%$ krytyczn kadego uczonego, jakakolwiek byaby jego specjalno%$, i ktre winny stale 'by$ na stray( biegu jego pracy) Tak wi c stwier" dzi$ #ona, e nie jest naukowce# ten, kto nie #a pewno%ci co do swoic! wasnyc! kryteriw, kto nie rozu#ie w peni poj $, ktry#i operuje, nie posiada dostatecznej znajo#o%ci i zrozu" #ienia poprzedniego stanu badanyc! proble#w, kto nie jest ostrony w swoic! twierdzeniac!, kto nie post puje w swyc! badaniac! krok za krokie#, lecz dowolnie, bez zac!owania ko"
9L
niecznego porzdku, kto nie uwzgl dnia luk w zdobytyc! wia" do#o%ciac!, lecz je prze#ilcza i zadowala si rozwizania#i lub powizania#i czysto werbalny#i, #iast przyzna$ otwarcie, e c!odzi o stanowiska prowizoryczne, ktre #og by$ podda" ne rewizji i rozwijane dalej) W wielu wywodac! pole#icznyc! -arysu dostrzec #o" na syste#atyczne nieuznawanie #oliwo%ci b du ze strony po" szczeglnyc! cytowanyc! autorw, wskutek czego przypisuje si pewnej grupie spoecznej, ktrej reprezentanta#i s jakoby zawsze uczeni, pogldy jak najbardziej rozbiene i denia ca" kowicie sprzeczne) Wie si to z bardziej oglny# kryteriu# #etodyczny#, ktre polega na ty#, i nie post puje si w spo" sb nazbyt 'naukowy(, czy po prostu 'powany(, wybierajc przeciwnikw spo%rd najgupszyc! i najbardziej ograniczo" nyc! lub wybierajc z pogldw przeciwnika naj#niej istotne, najbardziej przypadkowe i utrzy#ujc nast pnie, e si prze" ciwnika 'cakowicie unicestwio(, podczas gdy zbio si tylko jakie% jego przypadkowe, drugorz dne twierdzenie, albo te utrzy#uje si , e unicestwio si pewn ideologi , pewn dok" tryn , gdy w rzeczywisto%ci wykazao si tylko teoretyczne nie" docigni cia jej trzecio" czy czwartorz dnyc! zwolennikw) 'Trzeba by$ sprawiedliwy# w stosunku do przeciwnikw( w ty# znaczeniu, e trzeba stara$ si zrozu#ie$ to, co oni na" prawd c!cieli powiedzie$, nie czepiajc si zo%liwie powierz" c!ownego, bezpo%redniego znaczenia ic! wywodw) 8bowizu" je to oczywi%cie wtedy, gdy #a si na celu podniesienie pozio" #u intelektualnego wasnyc! zwolennikw, nie za% wytworze" nie za wszelk cen i wszelki#i sposoba#i pustki dokoa sie" bie) Trzeba przyj$ nast pujcy punkt widzenia+ zwolennicy #ojej doktryny b d #usieli broni$ swoic! pogldw wobec przeciwnikw inteligentnyc! i dobrze przygotowanyc!, a nie tylko wobec przeciwnikw pry#itywnyc! i nieokrzesanyc!, ktryc! przekonuje si sposoba#i 'autorytatywny#i( albo 'e#ocjonalny#i() 7oliwo%$ b du #usi by$ uznawana i usprawiedliwiana, co nie oznacza bynaj#niej rezygnacji z wa" snyc! pogldw, gdy wany jest nie taki czy inny pogld Pawa
9N
lub Eawa, ale w caoksztat pogldw, ktry sta si wasno" %ci kolektywn, ele#ente# siy spoecznej4 ten wa%nie cao" ksztat pogldw przeciwnyc! naley zwalcza$ w osobac! ic! najbardziej reprezentatywnyc! teoretykw, godnyc! szacunku z uwagi na wyyny ic! #y%li i ic! 'bezinteresowno%$() =ie nale" y jednak sdzi$, e ty# sa#y# 'unicestwiono( dany ele#ent i zaraze# odpowiedni si spoeczn ,byby to nie!u#anistycz" ny racjonaliz#-, lecz tylko, i przyczyniono si + 3- do u#ocnie" nia wasnej pozycji i podtrzy#ania we wasny# stronnictwie duc!a odr bno%ci4 9- do stworzenia podoa, na ktry# wasne stronnictwo #oe przyswaja$ sobie i oywia$ wasn oryginal" n doktryn , odpowiadajc warunko# jego ycia) *auway$ wypada, e wiele usterek Popularnego zarysu wie si z jego 'oratorski#( c!araktere#) 5utor podkre%la w przed#owie, niby jaki% tytu do c!way, e jego ksice daa po" cztek #wnica) 5le jak to ju zauway 7acaulay, #wic o ustnyc! dysputac! Erekw, z 'ustny# dowodzenie#( i z #en" talno%ci #wcy wie si cz sto powierzc!owno%$ logiczna i najbardziej zdu#iewajca pytko%$ argu#entacji) =ie u#niej" sza to zreszt odpowiedzialno%ci autorw, ktrzy przed wydru" kowanie# nie kontroluj swoic! wygoszonyc! ustnie wywo" dw / cz sto przecie i#prowizowanyc! / w ktryc! przypad" kowe, #ec!aniczne skojarzenia #y%lowe zast puj nieraz lo" giczny ko%ciec rozu#owania) 1eszcze gorzej dzieje si wwczas, kiedy praktyka #wcy doprowadza do trwaego nawyku posu" giwania si atwizn i kiedy !a#ulce krytyczne przestaj dzia" a$) 7ona by uoy$ spor list rnyc! ignorantiae, mutatio% nes i elenc#i89, zawartyc! w Popularnym zarysie i wynikajcyc! przypuszczalnie ze 'swady oratorskiej() Typowy# przykade# wydaje #i si ust p po%wi cony pro&esorowi Sta##lerowi, je" den z najbardziej powierzc!ownyc! i so&istycznyc!) Tak zwana 'realno%$ %wiata zewn trznego(
3T Ter#iny oznaczajce w logice &or#alnej zasadnicze :rda b dw+ luki w wiado#o%ciac!, przeinaczenia, b dy w rozu#owaniu) Przyp, re!,
9O
Haa pole#ika przeciwko subiektywistycznej koncepcji rzeczywisto%ci wraz z 'niesyc!any#( zagadnienie# 'obiek" tywnej realno%ci %wiata zewn trznego( bya :le postawiona, jeszcze gorzej poprowadzona i w znacznej swej cz %ci zupenie jaowa i niepotrzebna ,odnosi si to rwnie do #e#oriau przedstawionego na .ongresie 2istorii =auki, ktry odby si w ?ondynie w czerwcu/lipcu 3CD3 roku-) * punktu widzenia ce" lw Popularnego zarysu cay ten wywd zdaje si by$ wywoany raczej cigota#i intelektualnej pedanterii ni logiczn potrze" b) Szeroka publiczno%$ nie uwierzy, e w ogle #ona stawia$ proble#+ czy %wiat zewn trzny obiektywnie istniejeJ Wystarczy w ten sposb s&or#uowa$ zagadnienie, eby wywoa$ niepo" wstrzy#any, gargantuiczny wybuc! wesoo%ci) Publiczno%$ 'wierzy(, e %wiat zewn trzny jest obiektywnie realny, ale tu wa%nie nasuwa si pytanie+ jakie jest :rdo tej wiary i jak posiada ona 'obiektywn( warto%$ krytycznJ 8t wiara ta jest poc!odzenia religijnego, c!o$by nawet podzielajcy j czowiek by religijnie oboj tny) Poniewa wszystkie religie za" wsze nauczay i nauczaj, e %wiat, przyroda, wszec!%wiat zo" stay stworzone przez Foga przed stworzenie# czowieka i czowiek zasta %wiat ju gotowy, skatalogowany, ustalony raz na zawsze / wierzenie to stao si elazn pozycj 'potocznego rozsdku( i trwa niewzruszenie nawet wwczas, gdy uczucia re" ligijne wygasy albo przycic!y) 5 zate# opieranie si na ty# do%wiadczeniu zaczerpni ty# z dziedziny 'potocznego rozsd" ku( w celu obalenia i o%#ieszenia %wiatopogldu subiektywi" stycznego #a warto%$ raczej 'reakcyjn(, i#plikuje nawrt do uczu$ religijnyc!) W rzeczy sa#ej pisarze i #wcy katoliccy uciekaj si do tego sa#ego %rodka, aby uzyska$ ten sa# e&ekt zjadliwego o%#ieszenia pogldw przeciwnika 33) W #e#oriale
33 .o%ci ,przy po#ocy jezuitw, a w szczeglno%ci neosc!olastykw z uniwersytetu w ?ou>ain oraz uniwersytetu Sacro Huore w 7ediolanie- pr" bowa przyswoi$ sobie pozytywiz# i posuguje si taki# rozu#owanie# dla o%#ieszenia idealistw w oczac! tu#w+ '6deali%ci to ci, ktrzy #y%l, e ta dzwonnica istnieje tylko dlatego, e ty o niej #y%lisz4 gdyby% nie #y%la
9B
przedstawiony# na kongresie londy0ski# autor Popularnego zarysu po%rednio odpowiada na to spostrzeenie ,ktre #i#o swego zewn trznego c!arakteru nie jest bez znaczenia- uwag, e Ferkeley, ktre#u zawdzi cza si pierwsze pene s&or#uo" wanie koncepcji subiektywistycznej, by arcybiskupe# ,z tego, jak si zdaje, naley wnioskowa$ o religijny# poc!odzeniu tej teorii-) Ponadto dodaje, e c!yba tylko jaki% '5da#(, ktry zna" lazby si po raz pierwszy na %wiecie, #oe #y%le$, e %wiat ist" nieje tylko dlatego, i 5da# #y%li, e %wiat istnieje ,i tu rw" nie insynuuje si religijne poc!odzenie teorii, ale w sposb #ao przekonywajcy-) Wedug #nie nato#iast proble# polega na ty#, jak wy " tu#aczy$, e dzisiaj taki pogld, ktry z pewno%ci rwnie w oczac! &ilozo&a praktyki nie jest rzecz ba!, wypowiedziany publicznie budzi jedynie %#iec! i drwin ) 1est to / jak #i si wydaje / typowy przykad dystansu, jaki si wytworzy #i dzy nauk a ycie#, #i dzy pewny#i grupa#i intelektualistw, 'centralnie( kierujcy#i wysz kultur, a szeroki#i #asa#i ludowy#i, jest to objaw, ktry wskazuje, e j zyk &ilozo&iczny sta si argone#, wywoujcy# podobny e&ekt jak argon 5r" lekina) 5le #i#o e dla 'potocznego rozsdku( jest to powd do uciec!y, &ilozo&ia praktyki powinna poszuka$ wyja%nienia zarwno realnego znaczenia tego pogldu, jak i przyczyn jego powstania i rozpowszec!nienia si w%rd intelektualistw, jak wreszcie i tego, dlaczego wy%#iewa si ze0 'potoczny rozsdek() To pewne, e koncepcja subiektywistyczna wa%ciwa jest &ilozo&ii nowoczesnej, w jej najbardziej sko0czonej i za" awansowanej postaci, skoro z niej / i w wyniku jej przezwyci " enia / powsta #aterializ# !istoryczny, ktry w teorii nadbu" dw wyraa realistyczny# i !istoryczny# j zykie# to, co &ilo" zo&ia tradycyjna wyraaa w &or#ie spekulatywnej) Wyja%nienie tego twierdzenia, ktre tutaj zaledwie #i#oc!ode# naszkico" wano, #iaoby due znaczenie dla kultury) Pooyoby ono kres nie ko0czcej si serii jaowyc! i powierzc!ownyc! dyskusji i
o niej, dzwonnica przestaaby istnie$() 9Q
u#oliwioby organiczny rozwj &ilozo&ii praktyki, ktry uczy" niby j !ege#oniczny# wykadnikie# wyszej kultury) *du" #iewa take to, e nigdy nie zosta stwierdzony i naleycie zba" dany zwizek po#i dzy idealistyczny# twierdzenie#, e rze" czywisto%$ %wiata jest twore# u#ysu ludzkiego, a twierdze" nie# &ilozo&ii praktyki o !istoryczny# i prze#ijajcy# c!a" rakterze wszystkic! ideologii, ktre s wyraze# bazy i wraz z ni ulegaj z#iano#) *agadnienie to / rzecz zrozu#iaa / wie si %ci%le z zagadnienie# warto%ci tak zwanyc! nauk %cisyc!, czyli przy" rodniczyc!, oraz ze stanowiskie# nacec!owany# nie#al &ety" szyz#e#, jakie zdobyy te nauki w ra#ac! &ilozo&ii praktyki, z pozycj jedynej prawdziwej &ilozo&ii, jedynej wiedzy o %wiecie) Ho jednak naley rozu#ie$ przez subiektywistyczn koncepcj rzeczywisto%ciJ Hzy b dzie #ona przyj$ ktr% z wielu teorii subiektywistycznyc!, opracowanyc! przez szereg &ilozo&w i pro&esorw, nie wyczajc teorii solipsystycznyc!J 1asne jest, e &ilozo&i praktyki, rwnie i w ty# wypadku, nale" y wiza$ z !egliz#e#, ktry stanowi najpeniejsz i najgenial" niejsz &or# tej koncepcji, a z teorii p:niejszyc! warto bra$ pod uwag jedynie pewne aspekty i warto%ci instru#entalne) Gziwaczne &or#y, jakie teoria ta p:niej przybraa, znale:$ #ona u p:niejszyc! jej zwolennikw i jej krytykw, #niej lub bardziej inteligentnyc!) Warto tu przypo#nie$, co pisze Tostoj w swoic! wspo#nieniac! :zieci1stwo" lata c#0opi;ce i m0o!o<=) Tostoj opowiada, e tak dalece zapali si do subiek" tywistycznej koncepcji rzeczywisto%ci, e cz sto doznawa za" wrotu gowy, odwracajc si byskawicznie do tyu w nadziei, e potra&i uc!wyci$ #o#ent, w ktry# nie b dzie nic widzia, gdy jego #y%l nie zdy jeszcze 'stworzy$( adnej rzeczywisto" %ci ,czy czego% w ty# rodzaju-) Ten urywek z ksiki Tostoja jest c!arakterystyczny i bardzo interesujcy z literackiego punktu widzenia39)
39 Tostoj+ :zieci1stwo" lata c#0opi;ce i m0o!o<= ,rozdz) V6V '?at c!opi " cyc!(, zatytuowany rwnie '?ata c!opi ce(-+ '5le aden kierunek &ilozo&ii nie pociga #nie tak, jak sceptycyz#, ktry pewnego razu doprowadzi
9C
Podobnie pisze Fernardino Uarisco w swoic! (inee !i +i% loso+ia critica ,str) 3NC-+ '8twiera# gazet , c!cc dowiedzie$ si , co zaszo nowego4 czy c!cieliby%cie twierdzi$, e te nowiny ja stworzye#, rozkadajc gazet J( To, e Tostoj nadawa teorii subiektywistycznej znaczenie tak bezpo%rednie i #ec!aniczne, to jeszcze #ona zrozu#ie$) 5le czy nie jest zdu#iewajce, e w ten sposb #oe pisa$ Uarisco, ktry jakkolwiek obecnie zwrci si ku religii i transcendentalne#u dualiz#owi, jest jednak powany# uczony# i powinien zna$ si na swoi# przed#iocieJ Uarisco przeprowadza swoj krytyk z pozycji 'zdrowego rozsdku(, a jak wiado#o, ten wa%nie rodzaj kryty" ki lekcewa &ilozo&owie idealistyczni, #i#o e wa%nie ona stanowi powan przeszkod w rozpowszec!nianiu si pew" nyc! pogldw i pewnej kultury) Przypo#n tu artyku 7aria 7issirolego w <6talia ?etterariaA, w ktry# 7issiroli pisze, e byby w duy# kopocie, gdyby wobec przeci tnej publiczno%ci, i #ajc za przeciwnika na przykad neosc!olastyka, #usia broni$ subiektywistycznego punktu widzenia) 7issiroli robi przy ty# uwag , e katolicyz# w rywalizacji z &ilozo&i ideali" styczn dy do posugiwania si na swoj korzy%$ nauka#i przyrodniczy#i i &izyk) Edzie indziej 7issiroli przewiduje okres upadku &ilozo&ii spekulatywnej i coraz szersze rozpo" wszec!nianie si nauk do%wiadczalnyc! i 'realistycznyc!( ,ale w ty# drugi# artykule, opublikowany# w <SaggiatoreA, prze"
#nie do stanu bliskiego szale0stwa) Wyobraae# sobie, e na cay# %wie" cie oprcz #nie nie istnieje nikt i nic, e przed#ioty nie s przed#iota#i, e obraz ic! pojawia si tylko wtedy, gdy zwraca# na nie uwag , i e gdy tyl" ko przestaj o nic! #y%le$ / znika natyc!#iast) Sowe# / zgodzie# si ca" kowicie z Sc!ellingie# co do tego, e nie istniej przed#ioty, lecz tylko #oje wyobraenie o nic!) Fyy c!wile, gdy pod wpywe# tej i!$e +i)e doc!o" dzie# do takiego stopnia ob du, e niekiedy szybko ogldae# si za sie" bie w nadziei, i zaskocz znienacka nico%$ , n$ant- ta#, gdzie #nie nie byo() 8bok Tostoja warto wspo#nie$, jak pewien dziennikarz przedstawi !u#orystycznie &ilozo&a / 'zawodowca i tradycjonalist ( ,przedstawionego przez Hrocego w rozdziale pod tytue# 'Kilozo& (-, ktry od lat nie rusza si od swego stolika, wpatrujc si w kaa#arz, i zadaje sobie pytanie+ 'Hzy ten kaa#arz jest w e # n i e , c z y p o z a # n J( DT
widuje on rwnie &al antyklerykaliz#u, a zate# nie zdaje si ju wierzy$ w zagarni cie nauki przez katolicyz#-) Wspo#nie$ te trzeba 'pole#ik pustyc! gw(3D, zawart w to#ie pis# ,3critti ari- ;oberta 5rdigZ, zebranyc! i uporzdkowanyc! przez E) 7arc!esiniego ,?e#onnier, 3C99-) W jedny# z klery" kalnyc! pise#ek prowincjonalnyc! pewien ksidz z kurii bi" skupiej, c!cc zdyskwali&ikowa$ 5rdigZ w oczac! swoic! czy" telnikw, nazwa go 'jedny# z tyc! &ilozo&w, co to utrzy#uj, e katedra #antua0ska istnieje tylko dlatego, e oni o niej #y" %l, a kiedy oni przestaj o niej #y%le$, katedra znika(, co g " boko dotkn o 5rdigZ, ktry by pozytywist i zgadza si z ka" tolika#i w sprawie sposobu poj#owania zewn trznej rzeczy" wisto%ci) =aley wykaza$, e koncepcja subiektywistyczna, ktra posuya do krytyki &ilozo&ii transcendentalnej z jednej strony oraz naiwnej #eta&izyki 'zdrowego rozsdku( i #aterializ#u &ilozo&icznego z drugiej, #oe znale:$ uzasadnienie i !istorycz"
7onsignor ;ota, kierujcy pis#e# <Uessillo HattolicoA ,Sztandar .a" tolicki-, atakowa brutalnie pozytywiz# 5rdigZ, publikujc seri dialogw #i dzy 'ignorante#( i '&ilozo&e#( ,3QB9-) 5rdigZ odpowiedzia na nie w <?a Pro>inciaA, de#askujc de#agogiczn poc!wa ignorancji+ '.iedy Ealile" usz dowodzi, e zie#ia si obraca, a so0ce stoi nieruc!o#o, wcze%ni ;o" towie zac! cali gupcw, by z niego drwili)))( ,artyku z 9 wrze%nia 3QB9 r), przedrukowany w 3critti ari, str) 3B, tego autora-) W jedny# z dialogw w <UessilloA ignorant z#usza &ilozo&a do stwierdzenia, e kopua ko%cioa [wi tego 5ndrzeja jest 'tylko percepcj, zwyk ide(, na co 5rdigZ odpo" wiada, e jakkolwiek jest realist w #oliwie najwyszy# stopniu, uwaa poznanie za prawdziwe w tej #ierze, w jakiej jest ono &akte# psyc!iczny# ,lub przedstawienie#-, ktrego 'nie jeste%#y w stanie wyrugowa$ z naszego u#ysu, kiedy ju w ni# zaistnia( ,str) 33N-) Ho si tyczy pole#iki o dyniac! ,zucc#e-, to jej punkte# wyj%cia bya teza 7onsignora ;oty o konieczno%ci istnienia duszy gwoli adu w doznaniac!, na co 5rdigZ odpowiada+ 'We:#y na przykad dyni , ktra powstaje z nagro#adzenia niesko0czonej ilo%ci ele#entw, ktryc! roz#aite wa%ciwo%ci bior si z gleby, na ktrej dynia ro%nie, i z powietrza, w ktry# si rozwija) 7usiaaby wi c #ie$ ta dynia dusz , tak sa#o i inne ro%liny) Hze#u by wi c nie #ona udzieli$ jej sakra" #entw i %wi ce0J( ,str) 9Q-) =aley tu wyja%ni$, e woski wyraz zucca w #owie potocznej oznacza rwnie gow ,tradycyjn siedzib duszy-) Przyp, re!, D3
3D
n interpretacj jedynie w koncepcji nadbudw, podczas gdy w swojej postaci spekulatywnej nie jest niczy# inny# jak zwy" ky# ro#anse# &ilozo&iczny#3L) Popularnemu zarysowi trzeba rwnie postawi$ zarzut, e koncepcja subiektywistyczna zostaa w ni# przedstawiona w takiej postaci, w jakiej ukazuje j krytyka ze stanowiska zdro" wego rozsdku, oraz e koncepcj obiektywnej realno%ci %wiata zewn trznego przedstawiono ta# w &or#ie szczeglnie try" wialnej i bezkrytycznej, nie podejrzewajc nawet, i #ona pod jej adrese# wysun$ zarzut #istycyz#u, jak to te istotnie uczyniono3N) 1ednake analizujc t koncepcj , nieatwo jest uzasadni$ nast pnie punkt widzenia odno%nie do obiektywno" %ci zewn trznej poj tej tak #ec!anicznie) 7oliwe, e istnieje jaka% obiektywno%$ poza!istoryczna i pozaludzka) 5le kt by #g o ty# sdzi$J .to potra&i spojrze$ 'z punktu widzenia ko" s#osu sa#ego w sobie( i co w ogle znaczy taki punkt widze" niaJ 7ona z powodzenie# utrzy#ywa$, e c!odzi tu o resztki poj cia Foga w sensie #istycznej koncepcji Foga nieznanego) S&or#uowanie Mngelsa, e jedno%$ %wiata polega na jego #ate" rialno%ci, dowiedzionej przez dugi i powolny rozwj &ilozo&ii i przyrodoznawstwa, zawiera w sobie zarodek wa%ciwej koncep" cji, gdy dla wykazania, e istnieje obiektywna rzeczywisto%$, odwouje si do !istorii i do czowieka) 8biektywny znaczy za" wsze 'po ludzku obiektywny(, co #oe %ci%le odpowiada$ okre" %leniu '!istorycznie subiektywny(, zate# 'obiektywny( znaczy" oby tyle, co 'powszec!nie subiektywny() Hzowiek poznaje obiektywnie w tej #ierze, w jakiej to poznanie jest realne dla caej ludzko%ci !istorycznie zjednoczonej w jednolity# syste"
3L Wz#iank o troc! bardziej realistycznej interpretacji subiektywiz#u w nie#ieckiej &ilozo&ii klasycznej znale:$ #ona w recenzji E) Ge ;uggiera z pis# po%#iertnyc! ,listw, zdaje si - F) Honstanta) ,F) Honstant+ .ournal in% time et lettres > sa +amille , recenzja w <?a HriticaA z 9T stycznia 3C9C r) / Przyp, re!, oryg, w0,-) 3N W #e#oriale przedstawiony# na kongresie londy0ski# autor Popu% larnego zarysu wspo#ina o ty# zarzucie, przypisujc go So#bartowi i oka" zujc #u wzgardliwe lekcewaenie4 So#bart z pewno%ci zaczerpn sw tez od Hrocego)
D9
#ie kulturalny#) 5le ten proces !istorycznej uni&ikacji nast " puje w #iar zanikania wewn trznyc! sprzeczno%ci dzielcyc! spoeczno%$ ludzk, sprzeczno%ci, ktre s warunka#i tworze" nia si grup i powstawania ideologii nie konkretnie uniwersal" nyc!, ale c!ylcyc! si szybko ku upadkowi wa%nie w zwizku z praktyczny# poc!odzenie# ic! tre%ci) Std potrzeba walki o obiektywno%$ ,dla wyswobodzenia si od ideologii stronni" czyc! i &aszywyc!-, a walka ta jest wa%nie walk o uni&ikacj kulturaln rodzaju ludzkiego) To, co ideali%ci nazywaj 'du" c!e#(, nie jest punkte# wyj%cia, lecz punkte# ko0cowy# / ca" oksztate# nadbudw z#ierzajcyc! ku uni&ikacji konkretnej i obiektywnie uniwersalnej, nie za% zaoenie# jednolito%ci itd) Gotyc!czas nauki do%wiadczalne byy terene#, na kt" ry# tego rodzaju jedno%$ kulturalna osign a #aksy#alny zasi g) Stay si one ele#ente# poznania, ktry najbardziej si przyczyni do zjednoczenia 'duc!a(, do uczynienia go bardziej uniwersalny#, s one subiektywno%ci najbardziej zobiektywi" zowan i konkretnie zuniwersalizowan) .oncepcja 'obiektywno%ci( wedug #aterializ#u #eta" &izycznego #a, jak si zdaje, oznacza$ obiektywno%$ istniejc rwnie poza czowiekie#) 1ednake kiedy si twierdzi, e ja" ka% rzeczywisto%$ istniaaby nawet wwczas, gdyby nie istnia czowiek / to albo traktuje si to twierdzenie jako przeno%ni , albo te popada si w pewn &or# #istycyz#u) *na#y rzeczy" wisto%$ tylko w zwizku z czowiekie#, a skoro czowiek jest '!istoryczny# stawanie# si (, to rwnie poznanie i rzeczywi" sto%$ s stawanie# si , rwnie obiektywno%$ jest stawanie# si itd) Twierdzenie Mngelsa, e #aterialno%$ %wiata zostaa do" wiedziona przez dugi i powolny rozwj &ilozo&ii i przyrodo" znawstwa, naleaoby zanalizowa$ i sprecyzowa$) Hzy przez na" uk rozu#ie si dziaalno%$ teoretyczn, czy dziaalno%$ prak" tyczno"do%wiadczaln uczonyc!J Hzy te syntez obu tyc! dzia" alno%ciJ 7ona by powiedzie$, e typowy proces uni&ikacji rze" czywisto%ci polega wa%nie na dziaalno%ci do%wiadczalnej uczonego, stanowicej pierwowzr dialektycznego po%redni"
DD
czenia #i dzy czowiekie# a przyrod) Stanowi ona ele#en" tarny zalek !istoryczny nawizania przez czowieka kontaktu poprzez tec!nologi z przyrod, ktr czowiek poznaje i opa" nowuje) =ie ulega wtpliwo%ci, e ugruntowanie si #etody ekspery#entalnej stanowi w !istorii granic dwc! %wiatw, dwc! epok, zapocztkowuje proces rozkadu teologii i #eta&i" zyki, proces rozwoju #y%li nowoczesnej, ktrego ukoronowa" nie# jest &ilozo&ia praktyki) Go%wiadczenie naukowe jest pierwszy# zalkie# nowej #etody produkcji, nowej aktywnej &or#y zwizku #i dzy czowiekie# a przyrod) Iczony"ekspe" ry#entator nie jest wycznie #y%liciele#, jest take robotni" kie#) 1ego #y%l jest nieustannie kontrolowana przez praktyk i na odwrt / dopty, dopki nie uksztatuje si doskonaa jed" no%$ teorii i praktyki) =eosc!olastyk Hasotti ,7ario Hasotti+ ?aestro e scolaro, str) LC- pisze+ 'Fadania przyrodnikw i biologw zakadaj uprzednie istnienie ycia i rzeczywistego organiz#u() Iwaga ta jest zbliona do spostrzeenia Mngelsa w Anty%:@#ringu) *godno%$ katolicyz#u z arystoteliz#e# w kwestii obiektywno%ci rzeczywisto%ci) Gla dokadnego zrozu#ienia, jakie znaczenie #oe #ie$ proble# realno%ci %wiata zewn trznego, posuy$ si #ona jako przykade# poj cia#i 'wsc!odu( i 'zac!odu(, ktre nie przestaj by$ 'obiektywnie realne(, jakkolwiek przy g bszy# zastanowieniu okazuj si niczy# inny#, jak tylko 'konstruk" cj( u#own, czyli '!istoryczno"kulturaln( ,bywa cz sto, e ter#ina#i 'sztuczny( i 'u#owny( okre%la si &akty '!istorycz" ne(, b dce wynikie# rozwoju cywilizacji, a nie wycznie kon" strukcje racjonalistycznie arbitralne ani sztuczne konstrukcje indywidualne-) Przypo#nij#y przykad zawarty w ksice Fer" tranda ;ussella3O) ;ussell powiada #niej wi cej tak+ =ie #oe" #y #y%le$, abstra!ujc od istnienia czowieka na zie#i, o ist" nieniu ?ondynu czy Mdynburga, #oe#y jednak po#y%le$ o dwc! punktac! w przestrzeni, ta# gdzie dzisiaj znajduje si
3O
Fertrand ;ussell+ -aga!nienia +ilozo+ii RWarszawa 3C3DS) DL
?ondyn i Mdynburg / jeden na pnocy, drugi na poudniu) 7ona tu wysun$ zastrzeenia, e skoro nie #y%li si o istnie" niu czowieka, nie #ona te #y%le$ o '#y%leniu(, nie #ona w ogle #y%le$ o jaki#% &akcie czy istniejcy# stosunku jak tyl" ko pod warunkie#, e istnieje czowiek) H znaczyyby p" noc/poudnie, wsc!d/zac!d bez czowiekaJ S to realne sto" sunki, a jednak nie istniayby one bez czowieka i bez rozwoju cywilizacji) 1est rzecz oczywist, e wsc!d i zac!d s to kon" strukcje dowolne, u#owne / a wi c !istoryczne, gdy w ode" rwaniu od realnej !istorii kady punkt na zie#i byby wsc!o" de# i zac!ode# jednocze%nie) Wida$ to jasno c!o$by std, e ter#iny te zostay ustalone nie z punktu widzenia !ipotetycz" nego, #elanc!olijnego czowieka w oglno%ci, lecz z punktu wi" dzenia wyksztaconyc! klas europejskic!, ktre dzi ki swojej %wiatowej !ege#onii narzuciy te poj cia cae#u %wiatu) 1apo" nia / to Galeki Wsc!d nie tylko dla Muropy, ale zapewne take dla 5#erykanina z .ali&ornii i nawet dla 1apo0czyka, ktry pod wpywe# angielskiej kultury politycznej b dzie nazywa Fliski# Wsc!ode# Mgipt) W ten sposb, dzi ki tre%ci !istorycz" nej, jaka zrosa si z ter#ina#i geogra&iczny#i, okre%lenia Wsc!d i *ac!d oznaczaj w ostateczny# rezultacie pewne okre%lone stosunki #i dzy zespoa#i od#iennyc! cywilizacji) Tak wi c Wosi #wic o 7aroku nazywaj je kraje# 'wsc!od" ni#(, #ajc na #y%li jego cywilizacj #uzu#a0sk i arabsk) 5 jednak ter#iny te s realne, odpowiadaj realny# &akto#, pozwalaj podrowa$ przez ldy i #orza i dojec!a$ ta# wa" %nie, gdzie si dojec!a$ za#ierzao, 'przewidywa$( przyszo%$, obiektywizowa$ rzeczywisto%$, rozu#ie$ obiektywno%$ %wiata zewn trznego) Mle#ent racjonalny utosa#ia si tu z rzeczywi" sto%ci) *daje si , e bez zrozu#ienia tego niepodobna zrozu" #ie$ &ilozo&ii praktyki, jej stanowiska wobec idealiz#u i #ate" rializ#u #ec!anistycznego oraz sensu i donioso%ci nauki o nadbudowac!) =ie jest %cise twierdzenie Hrocego, e w &ilozo&ii praktyki 'ide ( !eglowsk zastpio 'poj cie( bazy) '6dea( !e" glowska przeksztacia si zarwno w baz , jak w nadbudow )
DN
Hay sposb poj#owania &ilozo&ii zosta 'u!istoryczniony( i za" cz wyania$ si nowy sposb #y%lenia &ilozo&icznego, bardziej konkretny od poprzedniego)
= o t a ) =aley przestudiowa$ stanowisko pro&esora ?uk\csa wobec &ilozo&ii praktyki3B) 1ak si zdaje, ?uk\cs twierdzi, e o dialektyce #ona #wi$ tylko w odniesieniu do !istorii ludzi, a nie w odniesieniu do przyrody) 7oe si #yli$, a #oe te #ie$ racj ) 1eeli jego twierdze " nie zakada dualiz# #i dzy przyrod a czowiekie#, #yli si / poj#u" jc przyrod w sposb wa%ciwy religii i &ilozo&ii grecko"c!rze%cija0skiej, a take wa%ciwy idealiz#owi, ktry doprawdy nie potra&i inaczej zjed" noczy$ i powiza$ czowieka z przyrod, jak tylko werbalnie) 5le je%li !i" stori ludzko%ci naley poj#owa$ rwnie jako !istori przyrody ,take poprzez !istori nauki-, jake wwczas odrywa$ dialektyk od przyro" dyJ 7oliwe, e ?uk\cs popad przez reakcj na dziwaczne teorie Popu% larnego zarysu w bd przeciwny / w pewn od#ian idealiz#u)
Sd o dawniejszyc! syste#ac! &ilozo&icznyc! Powierzc!owna krytyka subiektywiz#u zawarta w Po% pularnym zarysie wie si z zagadnienie# szerszy# / ze spra" w stosunku do &ilozo&ii i &ilozo&w przeszo%ci) 8sdza$ ca przeszo%$ &ilozo&iczn jako #ajaczenie i szale0stwo, to nie tyl" ko bd o c!arakterze anty!istoryczny#, wynikajcy z ana" c!ronicznej przesanki, e w przeszo%ci ludzie powinni byli #y%le$ tak, jak #y dzisiaj) 1est to wr cz przesd #eta&izyczny, zakadajcy istnienie dog#atycznej #y%li, wa%ciwej wszystki# epoko# i wszystki# krajo#, wedle szablonu ktrej osdza si ca przeszo%$) 7etodyczny anty!istoryz# to wa%nie #eta&i" zyka) Kakt, e syste#y &ilozo&iczne zostay przezwyci one, nie wyklucza wcale, e w swoi# czasie przedstawiay one warto%$ i
3B Por) w szczeglno%ci artyku Eeorga ?uk\csa w wydawany# w 7o" skwie periodyku <6nternationale ?iteraturA, rok 3CDD, zeszyt 66 ,#arzec/ kwiecie0-, przedrukowany w Georg (ukAcs zum sie&zigsten Ge&urtstag , Fer" lin, 5u&bau"Uerlag, 3CNN, str) 99N/9D3, pod tytue# ?ein Beg zu ?ar) ,7oja droga do 7arksa-) Gziesi $ lat wcze%niej ?uk\cs ogosi swoj pierwsz pra" c na te#at dialektyki #arksistowskiej+ Gesc#ic#te un! Classen&ewusstsein, 3tu!ien @&er mar)istisc#e :ialektik, Ferlin, 7alik"Uerlag, 3C9D) Przyp, re!,
DO
byy nieodzowne) =a ic! zawodno%$ trzeba spojrze$ z perspek" tywy penego rozwoju !istorycznego i z punktu widzenia real" nej dialektyki) Sd, e syste#y byy 'godne( upadku, nie jest s" de# #oralny# czy zwizany# z !igien #y%lenia, wydany# z 'obiektywnego( punktu widzenia, lecz sde# dialek" tyczno"!istoryczny#) 7ona tu powoa$ si na twierdzenie 2e" gla przytoczone przez Mngelsa, e wszystko, co rozu#ne jest rzeczywiste, a i wszystko, co rzeczywiste, jest rozu#ne4 twier" dzenie to jest suszne rwnie w odniesieniu do przeszo%ci) W -arysie osdza si przeszo%$ jako 'irracjonaln( i '#onstrualn(, a !istori &ilozo&ii z#ienia si w !istoryczny traktat teratologiczny, gdy wyc!odzi si z #eta&izycznego punktu widzenia ,?ani+est nato#iast zawiera najwysz ocen tego %wiata, ktry #a u#rze$-) 5 skoro ten sposb sdzenia przeszo%ci jest b de# teoretyczny#, odc!ylenie# od &ilozo&ii praktyki, czy #oe on #ie$ jakiekolwiek znaczenie wyc!owaw" cze, czy #oe natc!n$ energiJ =ie sdz , gdy w taki# razie zagadnienie zredukowaoby si do przekonania, e jest si czy#% tylko dlatego, e si przyszo na %wiat w obecnyc! cza" sac!, nie za% w ktry#% z ubiegyc! stuleci) 5le w kadej c!wili dziejw istniaa przeszo%$ i istniaa wspczesno%$, a wi c isto" ta 'wspczesna( to tytu nadajcy si jedynie do artw 3Q) 6##anencja a &ilozo&ia praktyki W -arysie znajduje si uwaga, e jakkolwiek &ilozo&ia praktyki operuje ter#ina#i 'i##anencja( i 'i##anentny(, to 'oczywi%cie( operuje ni#i w znaczeniu przeno%ny#) Goskona" le) 5le czy to wyja%nia, co #ianowicie te ter#iny 'w znaczeniu przeno%ny#( oznaczajJ Glaczego s nadal uywane i nie zast" piono ic! inny#i ter#ina#iJ Hzy tylko z obawy przed tworze" nie# nowyc! swJ Edy nowy %wiatopogld zaj#uje #iejsce
3Q 6stnieje anegdotka o pewny# drobno#ieszczuc!u &rancuski#, ktry kaza sobie na biletac! wizytowyc! wydrukowa$+ 'czowiek wspczesny() Poczciwiec ten #y%la, e jest niczy#, a tu pewnego razu odkry, e ow" sze#, jest czy#%+ wa%nie czowiekie# wspczesny#)
DB
poprzedniego, j zyk tego dawnego zazwyczaj nadal pozostaje w uyciu, ale wa%nie w znaczeniu przeno%ny#) Hay j zyk jest nieustanny# procese# tworzenia si przeno%ni, a !istoria se" #antyki stanowi jedn z dziedzin !istorii kultury 3C+ j zyk jest czy#% ywy#, a jednocze%nie jest #uzeu# kopalnyc! szczt" kw dawnego ycia i dawnyc! cywilizacji) .iedy uywa# sowa 'nieszcz %cie( R!isastroS, nikt nie #oe #i zarzuci$, e jeste# wyznawc astrologii, a kiedy #wi + 'na 1owisza(, niko#u nie przyc!odzi na #y%l, e jeste# wyznawc bstw poga0skic!, a jednak te wyraenia %wiadcz o ty#, e cywilizacja nowoytna rozwin a si #i dzy inny#i z poga0stwa i z astrologii) Ter#in 'i##anencja( w &ilozo&ii praktyki #a swoje %ci%le ustalone znaczenie, ukryte pod #eta&or, i naleaoby je wa%nie zde&i" niowa$ i wyja%ni$) W rzeczywisto%ci taka de&inicja byaby praw" dziw 'teori() Kilozo&ia praktyki jest kontynuacj &ilozo&ii i#" #anentnej, ale oczyszcza j z wszelkic! naleciao%ci #eta&i" zycznyc! i prowadzi na konkretny grunt !istorii) 7eta&orycz" no%$ polega tu tylko na ty#, e stara i##anencja zostaa prze" zwyci ona4 pozostaa jednak nadal ogniwe# w procesie #y" %lowy#, z ktrego zrodzio si nowe) *reszt czy nowe poj cie i##anencji jest rzeczywi%cie tak zupenie noweJ Wydaje si na przykad, e u Eiordana Fruno jest wiele %ladw takiej nowej koncepcji) *aoyciele &ilozo&ii praktyki znali Eiordana Fruno) *nali go i w pis#ac! ic! znale:$ #ona nie#ao ko#entarzy do #y%li Fruna) * drugiej strony Fruno wywar wpyw na kla" syczn &ilozo&i nie#ieck itd) 8to szereg zagadnie0 z !istorii &ilozo&ii, ktryc! rozwaenie byoby wielce uyteczne) *agadnienie zwizkw #i dzy j zykie# a #eta&ora#i nie jest bynaj#niej proste) 1 zyk jest przecie zawsze #eta&o" ryczny) 1eeli nie #ona powiedzie$ z ca %ciso%ci, e kade zdanie jest #eta&oryczne w stosunku do rzeczy czy #aterialne" go i z#ysowego przed#iotu, ktre wskazuje ,lub w stosunku
Warto przypo#nie$, e Era#sci pocztkowo za#ierza po%wi ci$ si j zykoznawstwu i e jeden z pro&esorw Iniwersytetu Tury0skiego, ktry pokada w ni# wielkie nadzieje, by zrozpaczony, kiedy Era#sci porzuci prac naukow na rzecz dziaalno%ci politycznej) Przyp, re!, DQ
3C
do abstrakcyjnego poj cia-, aby zbytnio nie rozszerza$ poj cia #eta&ory, #ona jednak powiedzie$, e j zyk dzisiejszy jest #eta&oryczny w stosunku do znacze0 i tre%ci ideologicznyc!, jakie jego wyrazy posiaday w poprzednic! okresac! cywiliza" cji) ;ozprawa z zakresu se#antyki / na przykad rozprawa 7i" c!aa Frealsa / #oe da$ !istorycznie i krytycznie zrekonstru" owany katalog prze#ian se#antycznyc! okre%lonyc! grup wy" razw) * nieliczenia si z ty# &akte#, czyli z braku krytycznej i !istorycznej koncepcji zjawisk j zykowyc!, wynika wiele b " dw, zarwno na polu nauki, jak i na gruncie praktyczny#+ 3) F de# o c!arakterze estetyczny#, ktry obecnie jest stopnio" wo korygowany, ale w przeszo%ci by doktryn do#inujc / jest uznawanie pewnyc! wyrae0 za 'pi kne( sa#e przez si , w odrnieniu od innyc!, o ile s #eta&ora#i skrystalizowany#i) ;etorzy i gra#atycy zac!wycaj si pewny#i swka#i, w kt" ryc! dopatruj si bg wie jakic! abstrakcyjnyc! walorw ar" tystycznyc!) 7iesza si czysto ksikow 'rado%$( &ilologa, roz" koszujcego si rezultata#i jakic!% swoic! analiz ety#ologicz" nyc! czy se#antycznyc!, z wa%ciw przyje#no%ci artystycz" n) 8statnio #ona byo obserwowa$ wr cz patologiczny wy" padek / artyku Eiulia Fertoniego '?inguaggio e poesia() 9) F de# praktyczny#, #ajcy# wielu zwolennikw, jest utopia o j zykac! niez#iennyc! i uniwersalnyc!) D) 5rbitralna tenden" cja ku neolaliz#owi9T pynca z wysuni tej przez Pareta i prag" #atystw kwestii 'j zyka jako przyczyny b dw( 93) Pareto i
9T 4eolalizm ,od greckiego sowa lalia / gadanina- / nowa &or#a teorii usiujcej dopatrzy$ si tre%ci estetycznyc! w nie kontrolowanej i nie pod" porzdkowanej celo# logiczny# inwencji sownej) Przyp, re!, 93 Te teorie j zyka wi si z koncepcj Peirce]a, dotyczc konwencjo" nalnego c!arakteru j zyka) Przywizuje#y do sw znaczenia konwencjo" nalne, instynktowne, takie, ktre speniaj bezpo%rednie wy#ogi utylitarno" %ci i e&ektywno%ci) Std te wynika konieczno%$ stworzenia innego j zyka konwencjonalnego, j zyka idealnego, w ktry# wszystkie wyrazy byyby znaka#i czysty#i ,bez !istorii-) Powinien on wyeli#inowa$ #oliwo%$ nie" jasno%ci, a zaraze# take #oliwo%$ kon&liktw wynikajcyc! z nadawanyc! wyrazo# j zyka ywego znacze0 instynktownyc! czy e#ocjonalnyc!) Przyp, re!,
DC
prag#aty%ci wierzc, e stworzyli nowy %wiatopogld, a przy" naj#niej, e tc!n li nowe ycie w star nauk ,czyli e nadali sowo# nowe znaczenie lub co naj#niej nowe odcienie znacze" niowe, e stworzyli nowe poj cia-, stan li wobec &aktu, e sowa tradycyjne, zwaszcza b dce w powszec!ny# uyciu, ale rw" nie i te, ktryc! uywaj tylko warstwy wyksztacone, a nawet ter#iny uywane przez grupy specjalistw z okre%lonyc! dzie" dzin wiedzy / zac!owuj dawne znaczenia, #i#o dokonanyc! z#ian w ic! tre%ci, i dalej oddziauj) Pareto tworzy wasny 'sownik( i wykazuje tendencj do stworzenia j zyka 'czystego( lub '#ate#atycznego() Prag#aty%ci teoretyzuj abstrakcyjnie na te#at j zyka jako przyczyny b dw ,zobacz broszur E) Prezzoliniego-) 5le czy #ona odebra$ j zykowi jego znaczenie #eta&oryczne i rozcigliweJ =ie, to nie#oliwe) 1 zyk prze" ksztaca si wraz z prze#iana#i caej cywilizacji przez rozci" ganie si kultury na nowe klasy, przez !ege#oni jednego j zy" ka narodowego nad inny#i itd) / i wc!ania wa%nie w #eta&o" rycznej postaci sowa wywodzce si z poprzednic! cywilizacji i kultur) =ikt dzi% nie #y%li o ty#, e sowo woskie !isastro wie si z astrologi, i nikogo nie wprowadza ono w bd co do pogldw i wierze0 tego, kto go uywa) Podobnie ateista #oe #wi$+ !isgrazia i nie #ona po#wi$ go, e wierzy w predestynacj ) =owe '#eta&oryczne( znaczenie rozciga si wraz z rozpowszec!nianie# si nowej kultury, ktra ze swej strony tworzy sowa zupenie nowe, a take zapoycza sowa z innyc! j zykw, nadajc i# znaczenie %cise, czyli pozbawiajc je tyc! odcieni znaczeniowyc!, jakie posiaday w j zyku orygi" nalny#) Tak wi c jest wielce prawdopodobne, e sowo 'i##a" nencja( zostao przez wiele ludzi poznane, zrozu#iane i uyte po raz pierwszy dopiero w swy# nowy# znaczeniu '#eta&o" ryczny#(, jakie nadaa #u &ilozo&ia praktyki) =auka i narz dzia naukowe W Popularnym zarysie znajduje#y twierdzenie, e jak skutek od przyczyny, tak post p nauk jest uzaleniony od roz"
LT
woju narz dzi naukowyc!) 1est to wniosek z przyj tej w -arysie, a s&or#uowanej przez ?ori oglnej zasady na te#at roli !i" storycznej 'narz dzia produkcji i pracy( ,ktre zaj o u niego #iejsce caoksztatu spoecznyc! stosunkw produkcji-) 5le w geologii nie uywa si innego narz dzia prcz #otka, a rozwj tec!niczny #otka nie da si na pewno zestawi$ z rozwoje# geologii) Edyby !istoria nauk daa si sprowadzi$, jak c!ce au" tor -arysu, do !istorii poszczeglnyc! narz dzi, ktre ty# na" uko# su, jak wygldaaby wwczas !istoria geologiiJ =iepo" dobna twierdzi$, e geologia opiera si take na post pie ze" spou innyc! nauk, przez co !istoria narz dzi ta#tyc! nauk #oe posuy$ do okre%lenia rozwoju geologii, gdy za po#oc takiego wykr tu doszoby si do nic nie #wicyc! oglnikw, a do sa#yc! stosunkw produkcji) Suszn jest rzecz, e !a" so geologii brz#i+ mente et malleoDD) 8glnie stwierdzi$ #ona, e post pu nauk nie da si udoku#entowa$ # a t e r i a l n i e + !istori nauk / nie wszystkic! jednak / #ona zilustrowa$ rwnolegy# opise# stopniowego doskonalenia si narz dzi, ktre stay si jedny# ze %rodkw post pu, oraz opise# #aszyn, ktre stay si owo" ce# zastosowania praktycznego tyc! nauk) *asadniczy#i wszake 'narz dzia#i( post pu naukowego s narz dzia nale" ce do s&ery intelektualnej ,a take politycznej-, #etodolo" gicznej) Susznie te Mngels twierdzi, e 'narz dzia intelektual" ne( nie powstay z niczego, nie s czowiekowi wrodzone, ale rozwijay si i rozwijaj !istorycznie) W jak wielki# stopniu przyczynio si do rozwoju nauk odrzucenie autorytetu 5rysto" telesa oraz Fiblii w nauceJ 5 czy to odrzucenie nie byo wyni" kie# oglnego rozwoju wspczesnego spoecze0stwaJ Przy" tocz#y przykad teorii poc!odzenia :rde) Pierwsze %cise wy" ja%nienie, jak powstaj :rda, znajduje si w Encyklope!ii Gi" derota itd) 7ona wykaza$, e wwczas gdy prosty lud od daw" na #ia w tej dziedzinie tra&ne poj cie, na polu nauki rodziy si jedne po drugic! najdziwaczniejsze i najbardziej &antastycz"
99
?ente et malleo / rozu#e# i #ote# ,ac)-) Przyp, re!, L3
ne teorie, ktre staray si pogodzi$ Fibli i 5rystotelesa ze spostrzeenia#i zdrowego rozsdku) =asuwa si jeszcze inne pytanie) Edyby twierdzenie za" warte w -arysie byo suszne, czy# rniaby si !istoria nauki od !istorii tec!nologiiJ Wraz z rozwoje# '#aterialnyc!( narz " dzi naukowyc!, ktry wie si !istorycznie z powstanie# #e" tody do%wiadczalnej, rozwin a si specjalna nauka, nauka o narz dziac!, %ci%le zwizana z oglny# rozwoje# produkcji i tec!nologii9D) 1ak powierzc!owne jest twierdzenie autora -ary% su, przekona$ si #ona na przykadzie nauk #ate#atycznyc!, ktre nie wy#agaj adnyc! narz dzi #aterialnyc! ,nie sdz , aby #ona byo powoywa$ si na rozwj liczyda- i s sa#e 'narz dzie#( wszystkic! nauk przyrodniczyc!) '=arz dzie tec!niczne( .oncepcja 'narz dzia tec!nicznego( zostaa w Popular% nym zarysie zupenie b dnie postawiona) * rozprawy Hrocego o 5c!illesie ?orii9L ,?aterialismo storico e! economia mar)i%
9D Por)+ E) Fo&&ito+ Gli strumenti !ella scienza e la scienza !egli strumen% ti, ?ibreria 6nternazionale Seeber, Klorencja 3C9C) 9L =a te#at ?orii, ktrego nazwisko cieszyo si , jak to okre%li Hroce, 'pewny# rozgose#(, por) esej Hrocego napisany we wrze%niu 3QCO roku, ?aterialismo storico e! economia mar)istica ,wyd) C, poprawione i rozsze" rzone, Fari, ?aterza, 3CN3-+ 'Pan ?oria rozwiza ten trudny proble#, jak by$ jednocze%nie laureate# wielkiej krlewskiej nagrody 5ccade#ia dei ?incei i ceniony# wsppracownikie# <Hritica socialeA, znany# zarwno z tego, e krytykowa ostro 7arksa, jak i z tego, e jego #y%l kontynuowa i udoskona" la() 5ntonio ?abriola pisa o ni# w jedny# ze swoic! licznyc! listw do Mngelsa+ 'To doprawdy wspaniae widowisko, gdy jedna i ta sa#a osoba od" grywa a tyle rl w ko#edii+ jest antysocjalist w publikacjac! akade#ic" kic!, #arksist w pole#ice i wreszcie / wyc!walany pod niebiosa przez pra" s polityczn jako ten, ktry zde#askowa na nowo wszystkie <so&iz#atyA 7arksa() ,5ntonio ?abriola+ (ettere a Engels, <;inascitaA 3CLC, 5i&lioteca !el mo imento operaio-) =a koniec rwnie sa# Mngels #usia ostro roz" prawi$ si z ?ori w swej przed#owie do ksi gi 666 Capita0u i w notatkac!, wydanyc! po%#iertnie przez <=eue *eitA ,V6U, t) 6, str) L/33-) Hroce tak re" asu#uje ca spraw + 'Pan ?oria popeni zuc!way plagiat, zr cznie zreszt
L9
sta- wynika, e wa%nie ?oria pierwszy podstawi zupenie do" wolnie ,albo przez dziecinn a#bicj oryginalnyc! odkry$okre%lenie 'narz dzie tec!niczne( na #iejsce '#aterialnyc! si wytwrczyc!( i 'stosunkw spoecznyc!() W przed#owie do Przyczynku !o krytyki ekonomii po% litycznej9N czyta#y+ 'W spoeczny# wytwarzaniu swego ycia ludzie wc!odz w okre%lone, konieczne, niezalene od ic! woli stosunki, w stosunki produkcji, ktre odpowiadaj okre%lone"
za#askowany, przej#ujc podstawowe idee .) 7arksa i tak je przekr cajc, by #c je przedstawi$ jako wasne idee, podawane ju to za korektur , ju to za obalenie syste#u 7arksa) Popeniajc plagiat i przekr cajc 7arksa, nie" trudno jest uc!odzi$ jednocze%nie za genialnego pisarza w oczac! literatw i za socjalizujcego #y%liciela / wobec partii socjalistycznej) =ader nika znajo#o%$ 7arksa, cec!ujca o&icjalnyc! ekono#istw, i za# t doktrynal" ny, jaki panuje we woski# ruc!u socjalistyczny#, b dcy# jeszcze w powi" jakac!, zrobiy reszt , dostarczajc panu ?orii dogodnego terenu dla po" #y%lnego rozegrania tej podwjnej gry() Era#sci przedstawia ?ori jako uosobienie antykultury i cz sto posuguje si przy#iotnikie# loriano ,lo" ria0ski- czy rzeczownikie# lorianismo ,lorianiz#- dla okre%lenia postawy, ktr okre%li Mngels w przed#owie do 666 ksi gi Capita0u+ '*uc!walstwo bez granic, idce w parze ze zdolno%ci wykr cania si niby piskorz z naj" bardziej kopotliwyc! sytuacji, znoszenie z bo!atersk pogard otrzy#ywa" nyc! kopniakw)))( ,.) 7arks+ Capita0, t) 666, Warszawa 3CNB, str) 3C/9T-) '?o" rianiz#( / tak brz#i tytu ostatniego rozdziau trzeciego to#u pis# Era#" sciego+ Gli intellettuali e lorganizzazione !ella cultura 4 rozdzia ten poprze" dza nast pujca de&inicja+ '8 pewnyc! dziwacznyc! i wtpliwej warto%ci aspektac! #entalno%ci okre%lonej grupy intelektualistw woskic! i / co za ty# idzie / kultury narodowej ,nieorganiczno%$, brak syste#atycznego du" c!a krytyki, lekcewaenie rozwoju dziaalno%ci naukowej, brak koncentracji kulturalnej, sabo%$ i pobaliwo%$ w sprawac! etyki w dziedzinie dziaalno" %ci naukowo"kulturalnej itd), przy czy# wszystkie te cec!y nie s ani zwal" czane, jak by naleao, ani surowo pot pione4 wypywa std brak poczucia odpowiedzialno%ci za ksztatowanie kultury narodowej-, ktre #ona za" #kn$ i sc!arakteryzowa$ w jednej szerokiej rubryce lorianiz#u( ,5) Era#sci+ Gli intellettuali e lorganizzazione !ella cultura , Minaudi, 3CLC, str) 3OC-) Przyp, re!, 9N Era#sci cytuje ten ust p w przekadzie 5ntonia ?abrioli) Ist p ten przytacza ?abriola w artykule pt) Cu upami;tnieniu ?ani+estu komuni% stycznego, opublikowany# w <Ge>enir socialA, rok 3QCN, czerwiec, str) 99N/ 9OD, i lipiec, str) D93/DLL) 5rtyku wc!odzi w skad to#u+ 5) ?abriola, 3zkice LD
#u szczeblowi rozwoju ic! #aterialnyc! si wytwrczyc!) Hao" ksztat tyc! stosunkw produkcji tworzy ekono#iczn struktu" r spoecze0stwa, realn baz , na ktrej si wznosi nadbudowa prawna i polityczna, a ktrej odpowiadaj okre%lone &or#y %wiado#o%ci spoecznej))) =a okre%lony# szczeblu swego roz" woju #aterialne siy wytwrcze spoecze0stwa popadaj w sprzeczno%$ z istniejcy#i stosunka#i produkcji albo / co jest tylko prawny# tego wyraze# / ze stosunka#i wasno%ci, w ktryc! obr bie dotd si rozwijay) * &or# rozwoju si wy" twrczyc! stosunki te za#ieniaj si w ic! kajdany) Wwczas nast puje epoka rewolucji socjalnej) *e z#ian podoa ekono" #icznego odbywa si #niej lub bardziej szybko przewrt w ca" ej olbrzy#iej nadbudowie))) Xadna &or#acja spoeczna nie gi" nie, zani# si nie rozwin wszystkie te siy wytwrcze, ktry# ona daje dostateczne pole rozwoju, a nowe, wysze stosunki produkcji nie zjawiaj si nigdy na jej #iejsce, zani# w onie starego spoecze0stwa nie dojrzej #aterialne warunki ic! ist" nienia() 5 oto przerbka ?orii ,z ksiki (a terra e il sistema sociale, Grucker, Werona 3QC9, str) 3C4 Hroce twierdzi, e w in" nyc! pis#ac! ?orii znajduj si inne podobne-+ 'Gane#u sta" diu# narz dzia produkcji odpowiada i na ni# si opiera dany syste# produkcji, czyli syste# stosunkw ekono#icznyc!, kt" re z kolei ksztatuj cay byt spoecze0stwa) 5le nieustanna ewolucja #etod wytwrczyc! wywouje wcze%niej czy p:niej radykaln #eta#or&oz narz dzia tec!nicznego, przez co wy" tworzony w poprzedni# stadiu# tec!niki syste# produkcji i gospodarki staje si nie do utrzy#ania) Przestarzae &or#y ekono#iczne zostaj wwczas obalone przez rewolucj spo" eczn i zastpione przez wysz &or# gospodarki, odpowia" dajc nowej &azie narz dzia produkcji(9O)
o materialistycznym pojmowaniu !ziej/w, Warszawa 3CO3) Przyp, re!, 9O 8 cudotwrczyc! wa%ciwo%ciac! narz dzia tec!nicznego ?oria napi" sa przewspania i naprawd godn sawy tego autora rozpraw pt) '?]in" &luenza sociale dell]aeroplano( w jedny# z zeszytw z 3C39 r) <;assegna Honte#poraneaA ksi cia di HesarZ) LL
Hroce dodaje, e w Capitale i gdzie indziej podkre%lono znaczenie wynalazkw tec!nicznyc! i powoywano si na !i" stori tec!niki, ale w adny# z tyc! dzie nie uwaa si 'narz " dzia tec!nicznego( za jedyn i decydujc przyczyn rozwoju ekono#icznego) Przytoczone ust py z Przyczynku !o krytyki ekonomii politycznej zawieraj takie okre%lenia+ 'Szczebel roz" woju #aterialnyc! si wytwrczyc!(, 'sposb produkcji ycia #aterialnego(, 'warunki ekono#iczne produkcji( itp), ktre wprawdzie stwierdzaj, e rozwj ekono#iczny jest okre%lony przez warunki #aterialne, ale nigdy nie sprowadzaj tyc! wa" runkw wycznie do '#eta#or&ozy narz dzia tec!nicznego() Hroce dodaje wreszcie, e twrca &ilozo&ii praktyki nigdy nie przedsi wzi bada0 nad t 'praprzyczyn( ycia gospodarcze" go) '1ego &ilozo&ia nie bya tak tani robot) =ie dar#o <kokie" towaA dialektyk !eglowsk, aby #ia pote# doszukiwa$ si p r a p r z y c z y n () =aley zauway$, e w &rag#ent z przed#owy do Przy% czynku nie tylko nie zosta w Popularnym zarysie przytoczony, ale nawet si ta# o ni# nie wspo#ina) 1est to do%$ dziwne, zwaywszy, e c!odzi o najwaniejsze, autentyczne :rdo po" zwalajce odtworzy$ &ilozo&i praktyki) Skdind przez takie podej%cie pogld wyoony w -arysie nie rni si wiele od po" gldu ?orii, tyle tylko, e jest bardziej powierzc!owny i atwiej" szy do obalenia) 5utor -arysu nie rozu#ie dokadnie, co to jest baza, nadbudowa, narz dzie tec!niczne) Wszystkie poj cia oglne s ta# # tne i niejasne) =arz dzie tec!niczne poj#o" wane jest tak dosownie, e oznacza wszelkie narz dzia i przy" rzdy wraz z ty#i, jakic! uywaj uczeni do swoic! do%wiad" cze0, i wraz))) z instru#enta#i #uzyczny#i) Taki sposb sta" wiania zagadnienia niepotrzebnie ko#plikuje spraw ) Pw dziwaczny sposb #y%lenia rodzi szereg nie #niej dziwacznyc! zagadnie0) =a przykad+ czy biblioteki nale do bazy, czy do nadbudowyJ 5 pracownie do%wiadczalne uczo" nyc!J 1eeli #ona twierdzi$, e sztuka lub nauka rozwija si dzi ki rozwojowi wa%ciwyc! narz dzi tec!nicznyc!, dlaczeg by nie #ona podtrzy#ywa$ twierdzenia przeciwnego albo
LN
twierdzi$ wr cz, e wa%nie pewne postacie narz dzi s jedno" cze%nie baz i nadbudowJ 7ona by powiedzie$, e niektre nadbudowy #aj wasn oddzieln baz , pozostajc #i#o to nadbudow) Tak na przykad sztuka drukarska stanowiaby baz #aterialn szeregu / a #oe i wszystkic! / ideologii, a istnienie prze#ysu drukarskiego wystarczyoby do #ateriali" stycznego wyja%nienia !istorii) Pozostaoby take zagadnienie czystej #ate#atyki, algebry, ktra nie #ajc wasnyc! narz dzi, nie powinna si jakoby rozwija$) Wida$ jasno, e caa teoria na" rz dzia tec!nicznego zawarta w -arysie jest tylko a&raka!a&rF i #oe by$ porwnana do 'teorii pa#i ci( ukutej przez Hroce" go w celu wyja%nienia, dlaczego arty%ci nie zadowalaj si ide" aln koncepcj dziea, lecz j utrwalaj na pi%#ie, rze:bi itp) ,teorii tej postawi zarzut Tilg!er, #wic o arc!itekturze, i byoby gupot ze strony arc!itekta, eby #ia wznosi$ jak% budowl tylko po to, by j sobie utrwali$ w pa#i ci-) Wszystko to jest oczywi%cie dziecinny# wypaczenie# &ilozo&ii praktyki, wynikajcy# z dziwacznego przekonania, e i# cz %ciej kto% si powouje na przed#ioty '#aterialne(, ty# bardziej jest 'or" todoksyjny() *arzuty pod adrese# e#piryz#u Fadanie szeregu zjawisk w celu ustalenia stosunkw #i dzy ni#i zakada istnienie 'poj cia(, ktre pozwala odr" nia$ ten szereg zjawisk od innyc! #oliwyc! szeregw) 1ak do" kona$ wyboru zjawisk, ktre #aj sta$ si sprawdziane# susz" no%ci wasnego przedsi wzi cia, jeeli nie dysponuje si przed" te# kryteriu# wyboruJ 5le czy# jest owo kryteriu# wyboru, je%li nie czy#% wyszy# ponad kade pojedynczo badane zja" wiskoJ 1ak% intuicj, jak% koncepcj, ktrej !istoria nie jest prosta, jaki#% procese#, ktry naley powiza$ z cay# proce" se# rozwoju kultury itd) Iwaga ta czy si ze spostrzeenie# dotyczcy# 'prawa socjologicznego(, ktre nie jest niczy# in" ny# jak dwukrotny# powtarzanie# tego sa#ego &aktu, raz
LO
jako &aktu, raz za% jako prawa ,so&iz#at podwjnego &aktu, a nie prawo-) Poj cie 'ortodoksji( * niektryc! ust pw poprzednic! wywodw wynika, e poj cie 'ortodoksji( #usi by$ s&or#uowane od nowa i oparte na swyc! autentycznyc! :rdac!) 8rtodoksji nie naley szuka$ u tego czy innego zwolennika &ilozo&ii praktyki, w tej czy innej tendencji zwizanej z prda#i obcy#i pierwotnej doktrynie, ale w podstawowej koncepcji, e &ilozo&ia praktyki jest 'sa#o" wystarczalna(, e zawiera w sobie wszystkie skadniki niezb d" ne do skonstruowania nie tylko penego i cakowitego %wiato" pogdu, penej &ilozo&ii i teorii nauk przyrodniczyc!, ale i po to, aby tc!n$ ycie w integraln organizacj spoecze0stwa i sta$ si pen integraln cywilizacj) Tak odnowione poj cie ortodoksji suy do %ci%lejszego sprecyzowania przy#iotnika 'rewolucyjny(, ktry przywykli" %#y z tak atwo%ci odnosi$ do najprzerniejszyc! %wiatopo" gldw, teorii i &ilozo&ii) H!rystianiz# by rewolucyjny w sto" sunku do poga0stwa, gdy by czynnikie# cakowitego roza" #u po#i dzy zwolennika#i starego i nowego %wiata) Gana teo" ria jest 'rewolucyjna( wa%nie w ty# stopniu, w jaki# staje si ele#ente# podziau i %wiado#ego rozrnienia #i dzy dwo" #a oboza#i, szczyte# niedosi ny# dla obozu przeciwnego) Twierdzenie, e &ilozo&ia praktyki nie stanowi konstrukcji #y" %lowej cakowicie sa#odzielnej i niezalenej, b dcej w antago" niz#ie wobec wszystkic! tradycyjnyc! &ilozo&ii i religii, ozna" cza w rzeczywisto%ci to, e si nie zerwao jeszcze wi zw ze stary# %wiate# lub e si po prostu przed ni# skapitulowao) Kilozo&ia praktyki nie potrzebuje podtrzy#ywania z zewntrz4 sa#a jest tak silna i podna w nowe prawdy, e stary %wiat z#u" szony jest czerpa$ z niej, aby zaopatrzy$ swj arsena w bar" dziej nowoczesn i skuteczn bro0) 8znacza to, e &ilozo&ia praktyki zaczyna do#inowa$ nad kultur tradycyjn, ta ostat" nia za%, b dc jeszcze silna i zwaszcza bardziej wyra&inowana i
LB
wy#uskana, prbuje opiera$ si i c!ce na%ladowa$ pokonan Erecj , ktra w ko0cu zwyci ya swego prostackiego rzy#" skiego zwyci zc ) 7ona powiedzie$, e znaczna cz %$ &ilozo&icznego dzie" a Hrocego stanowi tak wa%nie prb wc!oni cia &ilozo&ii praktyki i zaprz gni cia jej w sub tradycyjnej kultury) 5le jak wida$ na przykadzie -arysu, rwnie pewni zwolennicy &i" lozo&ii praktyki, ktrzy si uwaaj za 'ortodoksw(, wpadaj w puapk i sa#i podporzdkowuj sw &ilozo&i oglnej teorii #aterializ#u ,wulgarnego-, tak jak inni podporzdkowuj j teorii idealistycznej) ,=ie znaczy to, aby #i dzy &ilozo&i prak" tyki a stary#i &ilozo&ia#i nie byo adnyc! zwizkw) S one jednak wtlejsze od tyc!, jakie istniej po#i dzy c!rze%cija0" stwe# a &ilozo&i greck-) W broszurze 8tto Fauera o religii #ona znale:$ par aluzji do spekulacji zrodzonyc! z b dnego pogldu, i &ilozo&ia praktyki nie jest sa#oistna i niezalena, ale #usi wspiera$ si na innej &ilozo&ii, ju to #aterialistycznej, ju to idealistycznej) Fauer jest w polityce zwolennikie# agno" stycyz#u partyjnego i do#aga si wydania towarzyszo# ze" zwolenia na czenie si w ugrupowania idealistyczne, #ateria" listyczne, ateistyczne, katolickie itd)
= o t a 6 + 1edna z przyczyn b du, na skutek ktrego poszukuje si oglnej doktryny &ilozo&icznej stanowicej podstaw &ilozo&ii prakty" ki i od#awia si tej ostatniej oryginalno%ci w tre%ci i w #etodzie, pole" ga, zdaje si , na ty#, e #iesza si osobist kultur &ilozo&iczn twrcy &ilozo&ii praktyki / to jest prdy &ilozo&iczne i wielkic! &ilozo&w, ktry" #i bardzo si interesowa w #odo%ci i ktryc! j zykie# cz sto si po" suguje ,zawsze jednak z zaznaczenie# rnicy i podkre%lajc niejedno" krotnie, e c!odzi #u o bardziej zrozu#iae wyraenie wasnego pogl" du- / ze :rda#i i istotny#i skadnika#i &ilozo&ii praktyki) Fd ten #a ca wasn !istori , szczeglnie w dziedzinie krytyki literackiej) Wiado" #o bowie#, e praca nad sprowadzenie# wielkic! dzie poetyckic! do poszukiwania ic! :rde staa si w pewny# okresie gwny# cele# wielu znako#ityc! erudytw) *agadnienie to od strony zewn trznej wy" st puje w postaci tak zwanyc! plagiatw, ale wiado#o, e nawet co do niektryc! plagiatw, a take i wr cz powtrze0, #ona #wi$ o pew " nej oryginalno%ci w stosunku do dziea na%ladowanego lub odtworzone"
LQ
go) 7ona tu zacytowa$ dwa znane przykady+ 3- sonet Tansilla, na%lado" wany przez Eiordana Fruno w Eroici +urori ,albo w 6ena !elle 6eneri-, 'Poic!@ spiegate !o l]ali al bel desio( ,u Tansilla by to sonet #iosny do #arkizy del Uasto-4 9- wiersze ku czci polegyc! pod Gogali, podane przez d]5nnunzia w pewnej jednodniwce jako jego wasne, a w rzeczy" wisto%ci dosownie przepisane ze zbioru pie%ni serbskic! wydanego przez To##asea) Wszelako u Fruna i u d]5nnunzia te na%ladownictwa nabieraj nowego i oryginalnego pos#aku, ktry kae zapo#nie$ o ic! :rdac!) Fadanie kultury &ilozo&icznej takiego czowieka, jak 7arks, jest nie tylko interesujce, ale i konieczne, pod warunkie#, e si nie zapo" #ni, i odnosi si ono jedynie do jego wasnej biogra&ii intelektualnej, e ele#enty doktryn Spinozy, Keuerbac!a, 2egla, #aterialistw &rancu" skic! itd) nie s bynaj#niej podstawowy#i skadnika#i &ilozo&ii prakty" ki i e ta ostatnia nie sprowadza si do tyc! ele#entw) Ty#, co najbar" dziej w niej istotne, jest wa%nie przezwyci enie dawnyc! kierunkw &i" lozo&icznyc!, stworzenie nowej syntezy albo skadnikw nowej syntezy, nowy sposb uj#owania &ilozo&ii, ktrej ele#enty s zawarte w a&ory" z#ac! lub rozproszone w pis#ac! twrcy &ilozo&ii praktyki) Mle#enty te naley wyodr bni$ i konsekwentnie rozwija$) Podstaw teoretycznyc! &i" lozo&ii praktyki nie #ona #iesza$ z adn inn &ilozo&i, jak rwnie nie #ona sprowadza$ ic! do adnej innej &ilozo&ii) 1est ona oryginalna nie tylko wskutek tego, e przezwyci a poprzednie &ilozo&ie, ale przede wszystki# dlatego, e otwiera cakie# now drog , to znaczy daje nowy od podstaw do szczytu sposb poj#owania sa#ej &ilozo&ii) W cz %ci po" %wi conej studio# !istoryczno"biogra&iczny# naley zbada$, jakie zain" teresowania day twrcy &ilozo&ii praktyki okazj do jego docieka0 &ilo" zo&icznyc!, biorc pod uwag psyc!ologi #odego uczonego, ktry daje si intelektualnie pociga$ kolejno przez coraz to nowe prdy, jakie stu" diuje i bada, ktry ksztatuje swoj indywidualno%$ poprzez owo bdze" nie, ktre wyrabia duc!a krytycyz#u i si oryginalnej #y%li, po wypr" bowaniu i skon&rontowaniu tak wielu sprzecznyc! pogldw4 naley zbada$, jakie ele#enty przyswoi sobie, zespalajc je z wasny#i pogl" da#i, a zwaszcza, co w jego pis#ac! stanowi oryginalne dzieo) =ie ule" ga wtpliwo%ci, e !egliz# jest ,stosunkowo- najwaniejszy# bod:ce# do roz#y%la0 &ilozo&icznyc! naszego autora, szczeglnie dlatego, e !e" gliz# stara si przezwyci y$ tradycjonalne koncepcje idealiz#u i #a" terializ#u i da$ now ic! syntez , ktra #iaa bez wtpienia wyjtkowe znaczenie i stanowi !istoryczny #o#ent na skal %wiatow w dziedzinie bada0 &ilozo&icznyc!) *ate# gdy w -arysie stwierdza si , e sowo 'i#" #anencja( w &ilozo&ii praktyki jest uyte jako #eta&ora, nie stwierdza si
LC
wa%ciwie niczego4 w rzeczywisto%ci ter#in 'i##anencja( nabra tu szczeglnego znaczenia, nie tego jednak, jakie #u nadaj 'pantei%ci(, ani te nie jakiegokolwiek innego tradycyjnego znaczenia #eta&izycznego4 jest to znaczenie nowe, ktre wy#aga ustalenia) *apo#ina si cz sto, uywajc powszec!nego okre%lenia9B, e naley ka%$ akcent na drugi# czonie tego okre%lenia ,!istoryczny-, a nie na pierwszy#, ktry jest ter " #ine# poc!odzenia #eta&izycznego) Kilozo&ia praktyki jest absolutny# '!istorycyz#e#(4 absolutny# 'ze%wiecczenie#( #y%li, 'zej%cie# na zie" #i (, absolutny# uczowieczenie# !istorii) Po tej linii naley poszuki" wa$ wtku nowego %wiatopogldu) = o t a 6 6 + Ho do znaczenia, jakie #oe #ie$ ter#inologia dla rzeczy nowyc!) W <7arzoccoA z 9 pa:dziernika 3C9B roku, w rozdziale V6 pracy 5onaparte a Goma pira Giega 5ngeli, po%wi conej ksi niczce Szarlocie ,crce krla 1ze&a i onie ?udwika =apoleona / brata =apole" ona 666 / polegego podczas powstania w ;o#anii w 3QD3 roku-, zosta przytoczony list Pietra Eiordani do ksi niczki Szarloty, w ktry# Eior" dani wypowiada niektre swoje osobiste re&leksje o =apoleonie 6) W roku 3QTN w Folonii =apoleon odwiedzi '6nstytut( ,5kade#i Folo0" sk- i dugo roz#awia z kilko#a uczony#i ,#i dzy inny#i z Uolt-) W trakcie tej roz#owy powiedzia+ '7y%l , e gdy nauka odkrywa co% rze" czywi%cie nowego, naley stworzy$ cakowicie nowy sownik, aby idea bya wyra:na i jasna) 1eeli nadacie nowe znaczenie stare#u sowu, to c!o$by%cie utrzy#ywali, e dawna idea przywizana do niego nie #a nic wsplnego z ide, ktr to sowo wyraa obecnie, u#ysy ludzkie nie ze" c!c nigdy pa#i ta$ o ty#, e nie #a adnego podobie0stwa i zwizku po#i dzy dawn a now ide) 5 to zacie#nia nauk i powoduje niepo" trzebne dysputy() *danie# 5ngelego #ona przyj$, e nie datowany list Eiordaniego zosta napisany wiosn roku 3QD3, z czego #ona by wnosi$, e Eiordani pa#i ta ogln tre%$ roz#owy z =apoleone#, ale nie jej dokadn &or# ) =aleaoby sprawdzi$, czy Eiordani w swyc! pra" cac! o j zyku wypowiada swj wasny pogld na ten te#at)
'7ateria( Ho w Popularnym zarysie rozu#ie si przez #ateri J W pracy popularnej, bardziej jeszcze ni w ksice dla uczonyc!, w szczeglno%ci za% w -arysie, ktry ro%ci sobie pretensje, e
9B
7aterializ# !istoryczny) Przyp, re!, oryg, w0, NT
jest pierwszy# tego rodzaju dziee#, naleao poda$ %cise de" &inicje nie tylko zasadniczyc! poj $, ale caej ter#inologii, aby zapobiec b do#, jakie wynikaj z potocznego i wulgarnego ro" zu#ienia ter#inw naukowyc!) 1est rzecz jasn, e &ilozo&ia praktyki nie #oe poj#owa$ #aterii ani w znaczeniu wynika" jcy# z nauk przyrodniczyc! ,&izyki, c!e#ii, #ec!aniki itp), w zakresie ktryc! znaczenie to #ona okre%li$ i zbada$ w jego !istoryczny# rozwoju-, ani w znaczeniu, jakie te#u poj ciu na" daj rne kierunki #eta&izyki #aterialistycznej) ;oz#aite wa%ciwo%ci &izyczne ,c!e#iczne, #ec!aniczne itd)- #aterii, ktre raze# wzi te stanowi sa# #ateri ,o ile tylko nie po" wrci#y do kantowskiej koncepcji nou#enu-, s tu brane pod uwag , ale wycznie w tej #ierze, w jakiej staj si 'ele#ente# ekono#iczny#(, ele#ente# produkcji) 7aterii nie naley wi c traktowa$ jako sa# w sobie, lecz jako spoecznie i !istorycz" nie uksztatowan do celw produkcji, a zate# i nauki przyrod" nicze naley uj#owa$ w zasadzie jako kategorie !istoryczne, jako stosunki #i dzy lud:#i) Hzy zesp wa%ciwo%ci rnyc! typw #aterii by kiedykolwiek taki sa#J 2istoria nauk tec!" nicznyc! dowodzi, e nie) 1ake dugo nie troszczono si o si #ec!aniczn pary) 5 czy #ona twierdzi$, e sia ta istniaa, za" ni# zostaa wykorzystana w #aszynac! przez czowiekaJ W ja" ki# wi c znaczeniu i do jakiego stopnia #ona twierdzi$, e przyroda nie otwiera #oliwo%ci wynalazkw i odkrywania si istniejcyc! w ukryciu, utajonyc! wa%ciwo%ci #aterii, lecz tyl" ko powstawania 'teorii( %ci%le zwizanyc! z interesa#i spoe" cze0stwa, z rozwoje# i z konieczno%ci dalszego rozwoju si wytwrczyc!J Hzy koncepcji idealistycznej, wedug ktrej na" uka jest tylko kategori ekono#iczn, nie #ona by, po oczysz" czeniu jej ze spekulatywnej nadbudowy, sprowadzi$ do s&or#u" owa0 &ilozo&ii praktyki, czy nie #ona by wykaza$ jej !isto" rycznego zwizku z t &ilozo&i i jej rozwoje#J W rzeczywisto" %ci &ilozo&ia praktyki, je%li zaj#uje si badanie# #aszyny, to nie w celu poznania i okre%lenia struktury ato#owej #ateriau, z ktrego zostaa wykonana, ani wa%ciwo%ci &izyczno"c!e" #iczno"organicznyc! jego naturalnyc! skadnikw ,stanowi to
N3
przed#iot bada0 nauk %cisyc! i tec!nologii-, lecz tylko w tej #ierze, w jakiej stanowi ona czynnik #aterialnyc! si wytwr" czyc!, w jakiej wyraa pewne stosunki spoeczne, odpowiadaj" ce okre%lonej epoce !istorycznej) Haoksztat #aterialnyc! si wytwrczyc! stanowi #niej z#ienny ele#ent w rozwoju !isto" ryczny#, ten ele#ent, ktry #ona za kady# raze# ustali$ i wy#ierzy$ z #ate#atyczn dokadno%ci, ktry zate# #oe da$ sposobno%$ do obserwacji i kryteriw o c!arakterze ekspe" ry#entalny# i przez to do ustalenia trwaego ko%$ca !isto" rycznego procesu stawania si ) *#ienno%$ caoksztatu #ate" rialnyc! si wytwrczyc! rwnie jest wy#ierna i #ona z pewn dokadno%ci okre%li$, kiedy ic! rozwj z ilo%ciowego staje si jako%ciowy) Haoksztat #aterialnyc! si wytwrczyc! stanowi zaraze# krystalizacj caej !istorii #inionyc! stuleci, podstaw dzisiejszej i przyszej !istorii, a jednocze%nie aktyw" n yw si nap dow) 5le poj cia dziaania tyc! si nie wolno #iesza$, ani nawet porwnywa$, z dziaanie# w znaczeniu &i" zyczny# lub #ec!aniczny#) Mlektryczno%$ jest !istorycznie czynna, jednak nie jako sia przyrody ,na przykad jako iskra elektryczna, ktra powoduje poar-, ale jako czynnik produk" cyjny, opanowany przez czowieka i wprz gni ty do zespou #aterialnyc! si wytwrczyc!, b dcy przed#iote# prywatnej wasno%ci) 1ako abstrakcyjna sia przyrody elektryczno%$ ist" niaa take przed jej sprowadzenie# do roli siy wytwrczej, ale nie dziaaa wwczas w !istorii, lecz bya tylko przed#iote# !ipotez w dziedzinie !istorii naturalnej ,jeszcze wcze%niej sta" nowia !istoryczn 'nico%$(, gdy nikt si ni nie zaj#owa i nawet nikt o niej nie wiedzia-) Iwagi te #aj na celu wykazanie, e ele#ent przyczyno" wo%ci, zapoyczony z nauk przyrodniczyc! dla wyja%niania !i" storii ludzko%ci, jest czyst dowolno%ci, o ile nie nawrote# do dawnyc! interpretacji ideologicznyc!) 5utor -arysu zapewnia na przykad, e nowa teoria ato#istyczna zabija indywidualiz# ,robinsonady-) H to oznaczaJ Ho oznacza takie zestawienie polityki z teoria#i naukowy#i, je%li nie to, e si nap dow !istorii s te teorie naukowe, to znaczy ideologieJ Tak wi c, gdy
N9
c!ce si by$ ultra#aterialist, popada si zwykle w dziwaczne &or#y abstrakcyjnego idealiz#u) =ie #ona te odpowiedzie$, nie popadajc w nader sko#plikowane sprzeczno%ci, e to nie teoria ato#istyczna zabia indywidualiz#, ale rzeczywisto%$ naturalna, ktr ta teoria opisuje i stwierdza / zakada si bo" wie#, e owa rzeczywisto%$ naturalna istniaa przed teori, a zate# dziaaa rwnie i wtedy, gdy indywidualiz# osiga swoje apogeu#) Hzyby wi c rzeczywisto%$ 'ato#istyczna( nie dziaaa zawsze, skoro bya ona i jest prawe# naturalny#, czy" by czekaa ze swy# dziaanie# na stworzenie przez ludzi od" powiedniej teoriiJ Hzyby ludzie podlegali tylko ty# prawo#, ktre znaj, jakby to byy prawa uc!walone przez parla#entJ 6 kt #gby z#usi$ ludzi do przestrzegania praw, ktryc! nie znaj, w #y%l zasady wspczesnego prawodawstwa, e nikt nie #oe si powoywa$ na nieznajo#o%$ prawaJ =ie #ona rw" nie twierdzi$, e prawa danej nauki przyrodniczej s identycz" ne z prawa#i !istorii albo e skoro cao%$ idei naukowyc! sta" nowi !o#ogeniczn jedno%$, to #ona sprowadzi$ jedn ga: nauki albo jedno prawo do innego / w taki# razie bowie# dzi ki jakie#u przywilejowi ten, a nie inny ele#ent &izyczny #gby by$ w ty# wypadku sprowadzony do jednolitego %wia" topoglduJ W rzeczywisto%ci jest to tylko jeden z wielu punk" tw Popularnego zarysu, ktre wskazuj na powierzc!owne traktowanie zagadnienia &ilozo&ii praktyki, na to, i autor nie u#ia te#u %wiatopogldowi zapewni$ autono#ii naukowej i okre%li$ %ci%le stanowiska, jakie %wiatopogld ten powinien zaj" #owa$ w stosunku do nauk przyrodniczyc!) Ho gorsza, wida$ std, e autor posuguje si owy# # tny# poj cie# 'wiedzy w ogle(, ktre jest wa%ciwe wulgarny# poj cio# ludu ,dla kt" rego nawet sztuki czarnoksi skie s wiedz-) Hzy wspczesna teoria ato#istyczna jest teori 'ostateczn(, ustalon raz na za" wszeJ .try uczony o%#ieliby si tak twierdzi$J Hzy nie jest ona po prostu raczej jedn z !ipotez naukowyc!, ktra zostanie kiedy% obalona, albo te poc!oni ta przez inn teori , szersz i bardziej zrozu#iaJ Glaczeg wi c odwoywanie si do tej teorii #iaoby #ie$ znaczenie rozstrzygajce i zaatwia$ raz na
ND
zawsze kwesti indywidualiz#u i robinsonadJ ,5bstra!ujc od tego, e robinsonady stanowi$ #og niekiedy praktyczne sc!e" #aty, konstruowane dla ukazania pewnyc! tendencji albo dla przeprowadzenia dowodu przez sprowadzenie do absurdu+ tak" e autor ekono#ii krytycznej ucieka si do robinsonad-) 5le nasuwaj si inne jeszcze pytania+ Edyby teoria ato#istyczna bya ty#, co o niej twierdzi -arys, to biorc pod uwag , i dzie" je spoecze0stwa wykazuj szereg prze#ian, e liczne byy &or" #y spoeczne, podczas gdy teoria ato#istyczna #iaaby by$ odzwierciedlenie# zawsze tej sa#ej rzeczywisto%ci naturalnej / to w taki# razie dlaczego spoecze0stwo nie zawsze byo po" suszne te#u prawuJ Hzy #ona posun$ si do twierdzenia, e przej%cie ze %redniowiecznego ustroju cec!owego do indywidu" aliz#u ekono#icznego byo 'nienaukowe( / e byo zwyk po" #yk !istorii i naturyJ Wedug teorii &ilozo&ii praktyki oczywi" ste jest, e nie teoria ato#istyczna tu#aczy dzieje ludzko%ci, lecz odwrotnie, to znaczy, e wa%nie teoria ato#istyczna, jak wszystkie inne !ipotezy i pogldy naukowe, naley do nadbu" dowy9Q) 6lo%$ i jako%$ W Popularnym zarysie #wi si ,#i#oc!ode#, gdy twierdzenie to nie jest ani uzasadnione, ani ocenione, nie jest wyraze# adnej podnej koncepcji / jest przypadkowe, nie po" wizane ani z poprzedzajcy#i, ani z nast pujcy#i pote# wy" woda#i-, e kade spoecze0stwo jest czy#% wi cej anieli zwyk su# skadajcyc! si na nie jednostek) 5bstrakcyjnie biorc, zdanie to jest prawdziwe, ale konkretnie co ono ozna" czaJ M#piryczne obja%nienia, jakie #u towarzysz, s do%$ dzi" waczne) 7wi si na przykad, e sto krw wzi tyc! z osobna to co% zupenie innego ni sto krw raze#, to bowie# ju jest sta" do) Wytu#aczenie czysto werbalne) 7wi si rwnie, e kiedy
9Q Teoria ato#istyczna #iaaby suy$ do wyja%nienia czowieka biolo" gicznego jako konglo#eratu rnyc! cia i zaraze# do wyja%nienia spoe" cze0stwa ludzkiego) 1aka to poje#na teoria^
NL
rac!ujc doc!odzi#y do dziesi ciu, #a#y dziesitk / jak gdy" by nie istniaa para, tercet, kwartet, czyli po prostu inne syste" #y rac!unkowe) Wyja%nienie teoretyczno"praktyczne, bardziej konkretne, znajduje si w 6 to#ie Capita0u, gdzie dowodzi si , e w syste#ie &abryczny# cz %$ produkcji nie daje si przypi" sa$ adne#u poszczeglne#u pracownikowi, lecz tylko caej zaodze, czowiekowi zbiorowe#u) Ho% podobnego zac!odzi w odniesieniu do caego spoecze0stwa, ktre opiera si na po" dziale pracy i &unkcji, a zate# jako cao%$ znaczy wi cej ni su#a jego czonkw) Sposb, w jaki &ilozo&ia praktyki 'skonkre" tyzowaa( !eglowskie prawo ilo%ci przec!odzcej w jako%$ / to take jedno z tyc! zagadnie0 teoretycznyc!, ktryc! Popularny zarys wcale nie rozwija i traktuje je jako rzecz znan albo zado" wala si zwyk gr sw, jak na przykad gdy #wi o wodzie, ktrej stan skupienia ulega z#ianie wraz ze z#ian te#peratu" ry ,ld, ciecz, para- / co jest zjawiskie# czysto #ec!aniczny#, zdeter#inowany# przez czynniki zewn trzne ,ogie0, so0ce, ulatnianie si kwasu w glowego itd)-) H b dzie taki# czynnikie# zewn trzny# w odniesie" niu do czowiekaJ W &abryce b dzie ni# podzia pracy itp), wa" runki stworzone przez sa#ego czowieka, w spoecze0stwie / caoksztat si wytwrczyc!) 5le autor -arysu nie po#y%a, e je%li kade skupisko spoeczne jest czy#% wi cej ,i czy#% od" #ienny#- ni su#a jego czonkw, znaczy to, e prawo ,czy te zasada- wyja%niajce rozwj spoecze0stwa nie #oe by$ pra" we# &izyczny#, gdy w &izyce nie wyc!odzi si nigdy poza s&er ilo%ci, c!yba w przeno%ni) 5 przecie w &ilozo&ii praktyki jako%$ jest zawsze %ci%le zwizan z ilo%ci i kto wie, czy nie na ty# wa%nie %cisy# zwizku polega w znacznej #ierze oryginal" no%$ i podno%$ &ilozo&ii praktyki) W istocie idealiz# wyosab" nia owo 'co% wi cej(, jako%$, czyni ze0 byt w sobie, 'duc!a(, po" dobnie jak religia uczynia ze0 bstwo) 5le jeeli jako%$ w reli" gii i w idealiz#ie jest !ipostaz , a wi c arbitraln abstrakcj, a nie procese# analitycznego rozrniania, to !ipostaz jest rwnie jako%$ w wulgarny# #aterializ#ie, ktry nadaje c!a" rakter czego% 'boskiego( !ipostatycznej #aterii)
NN
=aley skon&rontowa$ ten punkt widzenia zawarty w koncepcji spoecze0stwa z koncepcj pa0stwa wspczesnyc! idealistw) Pa0stwo staje si dla aktualistw koniec ko0cw wa%nie ty# czy#% wyszy# ni jednostka ,jakkolwiek w %lad za wnioska#i, jakie w zwizku ze spraw wasno%ci wycign Spirito z idealistycznego utosa#iania jednostki z pa0stwe#, Eentile w <Mducazione KascistaA z sierpnia roku 3CD9 sprecyzo" wa te poj cia bardziej ostronie-) Pogldy wulgarnyc! aktuali" stw upady tak nisko i tak dalece upodobniy si do papuziej paplaniny, e jedyn #oliw ic! krytyk staa si karykatura !u#orystyczna) *upenie jak gdyby rekrut wykada o&icero# werbunkowy# teori o wyszo%ci pa0stwa nad jednostk i pro" ponowa i#, eby zostawili w spokoju jego &izyczn i #aterial" n osob , a zacign li do wojska to 'co%(9C, co przyczynia si do budowy 'czego%( ta# narodowego b dcego pa0stwe#) Przy" po#ina si te opowie%$ z 4o ellinoH9, w ktrej # drzec Sala" dyn rozstrzyga spr #i dzy pasztetnikie#, do#agajcy# si zapaty za konsu#owanie s#akowityc! zapac!w jego wyro" bw, a ebrakie#, ktry nie c!ce paci$+ Saladyn kae ebrako" wi zapaci$ brz kie# #onet i powiada pasztetnikowi, eby
9C To 'co%( / w oryginale woski#+ quel tantino !i qualcosa) Wyraenie to jest karykatur pewnego ulubionego zwrotu j zykowego Igona Spirito) Spirito / w gorliwy aktualista, ktry doprowadzi a do granic sa#ozapar" cia postulat absolutnej tosa#o%ci pa0stwa i jednostki i by ideologie# kor" poracji / z upodobanie# zastanawia si nad 'ty# czy#%(, bez czego jed" nostka nie #a ani warto%ci, ani racjonalnej zasadno%ci, a dzi ki cze#u staje si 'zrozu#iaa i logicznie wana() 'W zaleno%ci od <tego czego%A jednostka i pa0stwo utosa#iaj si , za% pod#iot ekono#iczny / tj) pa0stwo, ktre jest jednostk, oraz jednost" ka, ktra jest pa0stwe# / staje si rzeczywisto%ci pozytywn, a dziaalno%$ ekono#iczna staje si podatn dla uj#owania naukowego() ,I) Spirito, I 7on!amenti !ella economia corporati a, 7ediolan, Tre>es, 3CDO, str) NT-) Przyp, re!, DT 4o ellino / pierwszy wydany w j zyku woski# pod koniec V666 wieku anoni#owy zbir stu nowel) Te#at noweli, do ktrej robi tu aluzj Era#sci, znajduje#y rwnie u ;abelais]go, ta# jednak wyrok ten ogasza szaleniec) ,Pantagruel, ksi ga 666, rozdzia DB-) Przyp, re!,
NO
sc!owa sobie ten d:wi k do kieszeni w taki sa# sposb, jak ebrak jad jego zapac!y) Teleologia W zwizku z zagadnienie# teleologii jeszcze bardziej rzucaj si w oczy usterki -arysu, polegajce na przedstawia" niu wszystkic! doktryn &ilozo&icznyc! przeszo%ci na jednej i tej sa#ej trywialnej i banalnej paszczy:nie, tak e czytelnik odnosi wraenie, i caa dawna kultura bya &antas#agori pi" janyc! bac!antek) 7etoda ta z wielu wzgl dw zasuguje na na" gan ) Powany czytelnik, dcy do rozszerzania swoic! wiado" #o%ci i pog biania swoic! studiw, sdzi, e sobie z niego za" drwiono, i rozciga swe podejrzenia na cay syste#) _atwo jest udawa$, e si stan o wyej od jakiego% stanowiska, gdy si je ponia, ale jest to zudzenie czysto werbalne) Takie kpiarskie przedstawianie zagadnie0 #ogo #ie$ swj sens u Woltera, ale nie kady, kto c!ce by$ Woltere#, #oe ni# by$, bo nie kady jest wielki# artyst) -arys ukazuje zagadnienie teleologii w jego najbardziej dziecinnyc! przejawac!, zapo#ina, jak rozwiza je .ant) Gao" by si zapewne wykaza$, ile w -arysie znajduje si nie%wiado" #ej teleologii, postarzajcej bezwiednie kantowski punkt wi" dzenia, na przykad w rozdziale ';wnowaga #i dzy spoe" cze0stwe# a przyrod(D3)
D3 * Csenii Eoet!ego+ 'Teleolog+ / Wielbi#y dobrego Stwrc %wiata, kt" ry stwarzajc drzewo korkowe, wynalaz zaraze# korek do butelki() Hroce cytuje to zdanie w swojej ksice o Eoet!e# ,str) 9O9-, opatrujc je uwag+ 'Przeciwko powszec!nie przyj te#u w wieku VU666 powierzc!owne#u &i" naliz#owi, ktry wwczas wa%nie podda krytyce .ant, zast pujc go g b" sz koncepcj celowo%ci() W inny# #iejscu i w innej &or#ie Eoet!e powta" rza ten #otyw i powiada, e zapoyczy go od .anta+ '.ant jest najwybit" niejszy# z nowoytnyc! &ilozo&w i jego doktryny wywary najsilniejszy wpyw na ksztatowanie si #ojej kultury) ;ozrnienie pod#iotu od przed#iotu oraz zasad naukow, e wszystko istnieje i rozwija si dla swej wasnej, wewn trznej przyczyny ,e / aby wyrazi$ t #y%l przysowie# / drzewo korkowe nie rodzi si po to, by suy$ do korkowania naszyc! bute"
NB
8 sztuce W rozdziale po%wi cony# sztuce jest #owa o ty#, e nawet naj%wieszej daty dziea traktujce o estetyce gosz identyczno%$ &or#y i tre%ci) 1est to jeden z najoczywistszyc! przykadw nieudolno%ci krytycznej w konstruowaniu !istorii poj $ i ustalaniu rzeczywistego znaczenia tyc! poj $ w %wietle roz#aityc! teorii) Itosa#ianie tre%ci i &or#y jest jedn z tez estetyki idealistycznej ,Hroce-D9, opart na idealistycznyc! przesankac! i wyraon za po#oc idealistycznej ter#inolo" gii) *naczenie ter#inw 'tre%$( i '&or#a( nie jest wi c takie, ja" kie zakada autor -arysu) To, e &or#a i tre%$ utosa#iaj si / znaczy, i w sztuce tre%$ nie jest 'abstrakcyjny# te#ate#(, czy" li intryg powie%ciow i szczeglny# ukade# uczu$ w oglno" %ci, lecz jest sa# sztuk, kategori &ilozo&iczn, 'wyodr bnio" ny#( #o#ente# duc!a itd) ;wnie &or#a nie oznacza tylko 'tec!niki(, jak to si autorowi -arysu wydaje) Warto zebra$ i zanalizowa$ wszystkie ust py i wz#ianki z zakresu estetyki i krytyki artystycznej zawarte w -arysie) 5le za przykad #oe posuy$ rwnie rozdzia po%wi cony Pro% meteuszowi Eoet!ego) Sd autora -arysu o ty# utworze jest powierzc!owny i niesyc!anie oglnikowy) Wydaje si , e autor nie zna dokadnie ani genezy tej ody Eoet!ego, ani dziejw #itu o Pro#eteuszu w literaturze %wiatowej przed Eoet!e#, a w szczeglno%ci w okresie bezpo%rednio poprzedzajcy# twr" czo%$ literack Eoet!ego) Hzy #ona wypowiada$ sdy tego
lek- / #iae# wsplne z .ante#, wi c pote# przykadae# si wielce do studiw nad jego &ilozo&i() Hzy w poj ciu '#isji dziejowej( nie daoby si odnale:$ :rde teleologicznyc!J W wielu wypadkac! przypisuje si #u sens dwuznaczny i #istyczny) W innyc! nato#iast wypadkac! #a ono zna" czenie, ktre wraz z kantowsk koncepcj teleologii #oe znale:$ #iejsce i uzasadnienie w &ilozo&ii praktyki) D9 1edno%$ &or#y i tre%ci naley rozu#ie$ 'jako jedno%$ konkretn i yw, zawart w syntezie a priori+ sztuka jest prawdziw syntez estetyczn a priori, syntez uczucia i obrazu w intuicji( ,Hroce+ 5re iario !i estetica, 3C3D ,6 wyd)-, str) LT-) Przyp, re!, NQ
rodzaju, jak w za#ieszczony w -arysie, bez dokadnej znajo" #o%ci tyc! ele#entwJ 1ake inaczej odrni$ to, co jest naj%ci" %lej osobisty# przeycie# Eoet!ego, od tego, co jest wyraze# danej epoki i danej grupy spoecznejJ Tego rodzaju sdy #ona &erowa$ tylko wwczas, gdy nie s to puste oglniki, ktre #o" na nasyci$ najroz#aitsz tre%ci, lecz gdy s sda#i precyzyj" ny#i, udowodniony#i, niezbity#i) 6naczej #og jedynie znie" sawi$ dan teori i skoni$ do powierzc!ownego traktowania zagadnie0) ,Warto raz jeszcze przypo#nie$ sowa Mngelsa za" warte w li%cie opublikowany# w <Sozial) 5kade#ikerA-)
7ona by tu przedstawi$ literackie, artystyczne i ideologiczne koleje #itu o Pro#eteuszu i zbada$, jak posta$ #it ten przybiera w roz#aityc! okresac! i jakie uczucia i idee kadorazowo syntetycznie wyraa) Ho si tyczy Eoet!ego, podsu#uj pewne wst pne ele#enty, czerpic je z artykuu ?eonella Uincentiego pt) 'Pro#eteo( ,wydrukowa" nego w <?eonardoA z #arca roku 3CD9-) Hzy Eoet!e c!cia uprawia$ w swej odzie po prostu wierszowan '#itologi (, czy te wyrazi w niej swj aktualny i ywy stosunek do bosko%ci, do c!rze%cija0skiego FogaJ 1esieni roku 3BBD ,wwczas kiedy napisa Prometeusza- Eoet!e odrzu" ca stanowczo prby nawrcenia, podej#owane przez jego przyjaciela ?a>atera+ Ic# &in kein 6#rist) Pewien nowoczesny krytyk ,2) 5) .or&&- za" uwaa ,powtarza# za Uincenti#-+ 'Po#y%le$ o tyc! sowac! jako zwr" conyc! przeciwko jakie#u% ,^- Fogu c!rze%cija0skie#u, zastpi$ i#i 1owisza anoni#owy# ,^^- poj cie# Foga, a wwczas odczuje si , jak bar" dzo ta oda brze#ienna jest duc!e# rewolucyjny#() Pocztek ody+ *akryj twoje niebo, *eusie, *ason c!#ur) 6 $wicz si niby #ay c!opiec, Hiskajc do celu W wysokie d by i szczyty gr4 5le #usisz zostawi$ #i *ie#i #oj 6 #oj c!at , ktrej% nie budowa, 6 #oje ognisko, .trego aru *azdro%cisz #i)
NC
=ie zna# nic biedniejszego Pod so0ce#, jak wy, bogowieDD) Gzieje religii Eoet!ego) ;ozwj #itu pro#etejskiego w osie#" nasty# wieku od pierwszego s&or#uowania S!a&tesbury]ego , a poet is in!ee! a secon! maker" a just Promet#eus un!er .o e DL- a do poetw 3t@rmer un! :rInger, ktrzy przenie%li Pro#eteusza z kr gu przey$ re" ligijnyc! do artystycznyc!) Walzel obstawa przy czysto artystyczny# c!arakterze utworu Eoet!ego) =a og jednak panuje przekonanie, e punkte# wyj%cia byy tu przeycia religijne) Prometeusza zaliczy$ trzeba do grupy utworw ,?a#omet, Prometeusz, 3atyr, Jy! wieczny tu0acz, 7aust- powstayc! w latac! 3BBD/3BBL) Eoet!e c!cia napisa$ dra#at o Pro#eteuszu, z ktrego zac!owa si jeden &rag#ent) 1uliusz ;ic!ter ,-ur :eutung !er Goet#esc#en Promet#eus!ic#tung , <1a!rbuc! des &re" ien deutsc!en 2oc!sti&tsA, 3C9Q- utrzy#uje, e oda poprzedza dra#at i zawiera tylko pewne jego ele#enty, podczas gdy przedte# sdzono w %lad za M) Sc!#idte#, e oda stanowi kwintesencj &rag#entu dra#a" tycznego pod ty# sa#y# tytue#, kwintesencj wycigni t przez po" et w c!wili, gdy porzuci za#iar napisania dra#atu) ,Istalenie tego &aktu wane jest z psyc!ologicznego punktu widzenia+ wida$, jak na" tc!nienie Eoet!ego sabnie+ 3- w pierwszej cz %ci ody do#inuje ele#ent tytaniczny, ele#ent buntu4 9- w drugiej Pro#eteusz ugina si , bior gr ele#enty ludzkiej sabo%ci4 D- prba dra#atu, ktra nie powioda si , #oe dlatego, e Eoet!e nie potra&i ju znale:$ oparcia dla swego obra" zu, ktry ju w odzie przesun si i wytworzy wewn trzn sprzecz" no%$-) ;ic!ter doszukuje si zwizkw po#i dzy dziee# poetycki# a stana#i psyc!iczny#i poety, o ktryc! %wiadcz listy, a take -my<lenie i praw!a) W -my<leniu i praw!zie punkte# wyj%cia jest uwaga natury oglnej+ ludzie #usz ostatecznie liczy$ tylko na wasne siy4 bstwo nie #oe odwzaje#ni$ czci, u&no%ci i #io%ci ludzi wa%nie w tyc! c!wilac!, kiedy i# tego najbardziej potrzeba+ #usz radzi$ sobie sa#i) 'Edy po" cze# tedy szuka$ drg do sa#odzielnej dziaalno%ci, spostrzege#, e #j talent jest najpewniejsz jej podstaw() '6dea ta z#ienia si w ob" raz4 stan a przede #n dawna #itologiczna posta$ Pro#eteusza, ktry z dala od bogw, nie opuszczajc swej pracowni, zaludnia ogro# %wiata) Hzue# wyra:nie, e wielkie dzieo stworzy$ #ona tylko w odosobnie"
Przekad 1arosawa 6waszkiewicza) 1) W) Eoet!e, :zie0a wy&rane, War" szawa 3CNO, t) 6, str) QO) Przyp, re!, DL 'Poeta jest doprawdy drugi# stwrc, tak jak Pro#eteusz jest stwrc po 1owiszu() Przyp, re!, OT
DD
niu))) =ie uznajc adnej po#ocy ludzkiej, a nawet odrzucajc j stanow" czo, wzore# Pro#eteusza odsune# si od bogw)))( Tak jak dyktoway #u jego kra0cowe i ekskluzywne stany duc!a / dodaje Uincenti4 ja jed" nak nie sdz , eby u Eoet!ego #ona byo #wi$ o kra0cowo%ci i eks" kluzywno%ci) 'Star szat Tytana przykroie# na swoj #iar i nie na" #y%lajc si dugo, pocze# pisa$ sztuk , w ktrej uwypuklie# dys" !ar#oni , w jak Pro#eteusz popad w stosunku do *eusa i nowyc! bo" gw, ksztatujc na wasn r k ludzi, obdarzajc ic! z aski 7inerwy y" cie#)))( ,Uincenti pisze+ '.iedy Eoet!e pisa te sowa, &rag#ent dra#atu znikn ju by od wielu lat ,co znaczy 'znikn(J- i on nie pa#i ta go ju dokadnie) *dawao #u si , e oda, ktra si zac!owaa, #iaa &iguro" wa$ w ni# jako #onolog(-) 8da przedstawia odr bn sytuacj , zasadni" czo rn od owego &rag#entu) W odzie bunt dojrzewa w ty# sa#y# #o#encie, w ktry# zostaje zapowiedziany+ jest to wypowiedzenie woj" ny, po ktry# nast puje bezpo%rednio wszcz cie krokw wojennyc!) 'Siedz tu oto i lepi ludzi( itd) W dra#acie wojna jest ju rozpocz ta) ?ogicznie biorc, &rag#ent jest p:niejszy ni oda, ale Uincenti nie wy" powiada si tak kategorycznie, jak ;ic!ter) Wedug niego, 'je%li prawd jest, e pod wzgl de# ideologiczny# &rag#ent dra#atyczny reprezentu" je post p w stosunku do ody, nie#niej prawd jest rwnie to, e wy" obra:nia poety #oe nawraca$ do stanowisk, ktre wydaway si ju przezwyci one, i #oe stwarza$ z nic! co% nowego) Porzu$#y jednak #y%l, jakoby oda bya kwintesencj dra#atu) Poprzesta0#y na stwier" dzeniu, e sytuacja w dra#acie jest bardziej zoona, sytuacja w odzie / prostsza() Uincenti podkre%la istniejc w odzie antyno#i + dwie pierw" sze stro&y #aj ton szyderstwa, ostatnia jest wyzwolenie#, ale ton cz %ci %rodkowej jest od#ienny) Pro#eteusz wspo#ina swoje dzieci0stwo, b" dzenia, wtpliwo%ci, #odzie0cze niepokoje) '7wi czowiek zawiedzio" ny w #io%ci() 'Tyc! snw pro#iennyc! nie zatrze w naszej pa#i ci gniewny #ars, jaki powraca w ostatniej stro&ie) * pocztku Pro#eteusz prze#awia jak Tytan4 ale rapte# spod tytanicznej #aski ukazuj si de" likatne ,^- rysy #odzie0ca o sercu akncy# #io%ci() 1eden &rag#ent ze -my<lenia i praw!y jest szczeglnie zna#ienny dla osobowo%ci Eo" et!ego+ 'Wszelako tytaniczno"gigantyczne, ku niebioso# rwce si po" rywy nie byy te#ate# dla #ego rodzaju poezji) Wolae# raczej opisy" wa$ w spokojny, wyrazisty, #oe nawet cierpicy %wiat opornyc!, kt" rzy uznajc wysz wadz , pragn postawi$ si z ni na rwni() ,Ten urywek uzasadnia krtk wypowied: 7arksa o Eoet!e# i o%wietla j-) Krag#ent dra#atyczny dowodzi, #oi# zdanie#, e tytaniz# Eoet!ego naley wyprowadza$ ze s&ery literackiej, wedle a&oryz#u+ '=a pocztku byo dziaanie(, o ile przez dziaanie rozu#ie si dziaalno%$ wa%ciw
O3
Eoet!e#u / twrczo%$ artystyczn) Iwaga Hrocego, ktry stara si zna" le:$ odpowied: na pytanie, dlaczego dra#at pozosta nie uko0czony+ '7oliwe, e sa#a linia tyc! scen krya w sobie trudno%$ i przeszkod w uko0czeniu dziea+ dualiz# #i dzy Eoet!e#"buntownikie# a Eo" et!e#"krytykie# buntu() ,Porwna$ ze szkice# Uincentiego, ktry c!o$ ob&ituje w niejasno%ci i sprzeczno%ci, zawiera jednak tra&ne uwagi-) W istocie, wydaje #i si , e &rag#ent dra#atyczny naley prze" studiowa$ osobno+ jest znaczniebardziej zoony ni oda, zwizek #i " dzy ni#i jest raczej zewn trzny, te#atyczny, a nie wypywa z jakic!% g " bokic! i nieodpartyc! skojarze0 wewn trznyc!) Funt Pro#eteusza jest 'konstruktywny() Pro#eteusz ukazuje si nie tylko jako zbuntowany Ty" tan, ale przede wszystki# jako #omo +a&er, %wiado#y siebie i %wiado# warto%ci swej pracy) Gla Pro#eteusza z &rag#entu bogowie nie s bynaj" #niej niesko0czeni ani wszec!#ocni+ H potra&icieJ Hzy #oecie t przestrze0 ogro#n *ie#i i nieba [cisn$ i woy$ #i do gar%ciJ Hzy #oecie #nie 8d siebie sa#ego oddzieli$J 7acie #oc rozprzestrzeni$ #nie Go wielko%ci %wiata caegoJ 7erkury odpowiada wzruszenie# ra#ion+ '?os^( 5 wi c i bogo" wie take s wasala#i) Pro#eteusz nie czuje si ju szcz %liwy w swoi# warsztacie po%rd swoic! tworwJ Tu %wiat #j i wszec!%wiat^ Tu czuj si sob))) 7erkure#u powiedzia, e jako dziecko u%wiado#i sobie wa" sne istnienie &izyczne wwczas, kiedy spostrzeg, e jego nogi d:wigaj tuw, i poczu, e jego r ce wycigaj si , by si gn$ w przestrze0) Mpi" #eteusz oskary go o partykularyz#, o to, e nie rozu#ie rozkoszy jed" no%ci z boga#i, z zie#i i niebe#) '*na# to^( / odpowiada Pro#eteusz4 on bowie# nie #oe si zadowoli$ t jedno%ci, ktra go obej#uje z ze" wntrz, #usi stworzy$ sobie tak jedno%$, ktra wypywa z wn trza) 5
O9
taka jedno%$ #oe pyn$ jedynie z 'kr gu zie#i, wypenionego jego dziaanie#(DN)
DN Prometeusz ,przekad Witolda Wirpszy-) 1) W) Eoet!e, :zie0a wy&rane, t) 66, Itwory dra#atyczne, Warszawa 3CNO, str) QT i Q9) Przyp, re!,
OD
Centrum Bada i Studiw Marksistowskich 'Center (or )esearch and Study o( Mar*ism+
Pro1a" im$ 0a"ania i " ia7ania #o#,*ar$ ators'i! a'r!s, m$P*i mar'sisto1s'i!&5 P,0*i',&!m$ '*as$c n( i 1s#H7c !sn( *it!rat,r< mar'sisto1s'(5 Or%ani ,&!m$ s#ot'ania "$s',s$&n! i samo's ta7c!nio1!5 J!"noc $m$ 0a"ac $ i 1s $st'icaint!r!so1an$c- ro 1i&ani!m m$P*i mar'sisto1s'i!&5 Q ia7am$ na asa" i! nonN#ro6it5 ,- )-S,-M. /O &S 01 )-C.2
T!*5Jsms. K=L MI=NF33N4D2 S'$#!. mar'si m5!",5#* ENmai*. mar'si mOmar'si m5!",5#* Int!rn!t. 1115mar'si m5!",5#*

Antonio Gramsci - Uwagi Krytyczne o Popularnym Zarysie Socjologii PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Antonio Gramsci - Uwagi Krytyczne o Popularnym Zarysie Socjologii PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Klasyka Myli Marksistowskiej

UWAGI KRYTYCZNE O POPULARNYM ZARYSIE SOCJOLOGII

Centrum Bada i Studiw Marksistowskich

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

d #ate#atyki spoecznej i zewn trznej klasy&ikacji, now so" cjologi abstrakcyjn)

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Fertrand ;ussell+ -aga!nienia +ilozo+ii RWarszawa 3C3DS) DL

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

?ente et malleo / rozu#e# i #ote# ,ac)-) Przyp, re!, L3

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

7aterializ# !istoryczny) Przyp, re!, oryg, w0, NT

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii

Antonio Gramsci Uwagi krytyczne o Popularnym zarysie socjologii