ANNALES

UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKODOWSKA LUBLIN POLONIA

VOL. XX/XXI SECTIO FF Uniwersytet Gdaski, Gdask 2002/2003

IRENA KADULSKA

Widowiska odwitne w teatrze na Kresach na przeomie XVIII i XIX wieku

trales de f ` cheval Repr esentations th ea ete aux conns nord-est de la Pologne a sur les XVIII` eme et XIX` eme si` ecles

W przestrzennym obrazie dawnej Rzeczypospolitej na Kresach pnocno-wschodnich sytuuj si tereny Biaej Rusi.1 Po roku 1772 w wyniku pierwszego rozbioru utraciy one polityczn i terytorialn czno z Polsk, a nurty Dwiny stay si wwczas granic pastwow. Mieszkacy tych terenw nadal pozostawali pod wpywem kultury polskiej, w poczuciu cigoci tradycji i przywizania do niektrych zachowanych instytucji. Tak instytucj trwale wpisan w wiadomo spoeczn byy niewtpliwie szkoy tu na Biaej Rusi nadal prowadzone przez dziaajcy a po kres Owiecenia (do roku 1820) zakon jezuitw nie objty tu kasacyjnym breve Klemensa XIV. Na terytorium Biaej Rusi prowadziy sw misj szkoln kolegia jezuickie w Poocku, Witebsku, Mohylewie, Mcisawiu, Orszy, Dyneburgu, Krasawiu, Czeczersku, Uwadzie, Rydze.2 Ich orodkiem byo kolegium w Poocku zaoone z nadania krla Stefana Batorego w 1580 roku.3 Rola kresowego Poocka w dziejach zgromadzenia wyranie
J. Kolbuszewski, Kresy, Wrocaw 1997, s. 549. Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 15641995, oprac. L. Grzebie, Krakw 1996, s. 661663. 3 Fundatio et dotatio Collegii Societatis Jesu in arce et civitate Polocensi a Serenissimo Rege Stephano, huius nominis primo feliciter institur. Datum Vilnae [. . . ] Anno Domini 1582, [w:] Materiay do dziejw Akademii Poockiej i szk od niej zalenych, zebra I. G[iycki], Krakw
2 1

IRENA KADULSKA

wzrosa po kasacie. Przybyli tu wwczas jezuici z caej Europy wzmacniajc tutejsz kadr nauczycielsk, wzbogacajc bibliotek i zbiory naukowe. Tu take pod koniec stulecia miecio si europejskie centrum odradzajcego si zgromadzenia i siedziba generaa.4 Potwierdzeniem wzrostu byo powoanie Akademii Poockiej w 1812 roku. Nage wydalenie jezuitw z pastwa rosyjskiego w 1820 roku zakoczyo ich dziaalno na Biaej Rusi.5 Mieszkacy Poocka ongi w 1580 roku niechtnie przyjmujcy Piotra Skarg i innych wysannikw Ignacego Loyoli, zademonstrowali przy poegnaniu (w 1820 roku) gbokie przywizanie do zakonu i al za oddalajc si wraz jezuitami wietnoci miasta.6 Wielka zmiana nastawie i zachowa ludnoci dokonywaa si przez dugie lata wielkiej pracy poockich jezuitw. Ich suba obja, obok pracy duszpasterskiej, bezpatn dziaalno nauczycielsk na rnych poziomach edukacji od fary po Akademi. Jezuici suyli te mieszkacom aptek i szpitalem, przytukami dla ubogich, przyuczali w warsztatach okoliczn modzie. Przypomnijmy nasycanie ksik poprzez drukarni, ksigarni, bibliotek, edycj wasnego czasopisma.7 Jezuici utrwalali w Poocku model spoecznego funkcjonowania zakonu, okolicznych majtkw ziemskich i miasta, ktre pod koniec ich pracy stao si miastem uniwersyteckim. Jedn z instytucji, sucych budowaniu cznoci z szersz spoecznoci by teatr. Od dwch najwczeniejszych inscenizacji w 1585 roku teatr funkcjonowa w dwch miejscach w dwch przestrzeniach w szkole i w przestrzeni miasta.8 Przestrzenie te rniy cele inscenizacji, forma i zakres komunikowania si z widowni. W przestrzeni miasta jezuici wystawiali dramaty i dialogi wczone w liturgi wit. Tu rwnie odbyway si retoryczne polemiki dysputy na tematy teologiczne, w ktrych jezuici udowadniali wyszo swych argumentw nad
1905, s. 4446; S. Rostowski, Lithuanicarum Societatis Iesu historiarum pars prima, Wilno 1768, ks. II, s. 91; Miesicznik Poocki, t. I, nr 2, Poock 1818, s. 79. 4 S. Zaski, Historia zniesienia jezuitw w Polsce i ich zachowanie na Biaej Rusi, t. II, Lww 1875, s. 304362; M. Inglot, La Compania di Ges u nell Impero Russo (17721820) e la sua parte nella restaurazione generale della Compania, Roma 1997, s. 125164. 5 Dekret ministra wyzna religijnych i owiecenia publicznego Najjaniejszemu Cesarzowi w dniu 15 marca [1820 r.] wyszy, rkps Archiwum Prowincji Polski Poudniowej [APPP] Tow. Jez. Krakw, sygn. 1023I, s. 101112. 6 J. N. Gallicz, Wygnaniec z Biaej Rusi, cz I, pisany w R. P. 1821 w Mont-Marilion we Francji, rkps. APPP, 662, s. 648; I. Lenkiewicz, Wspomnienia, cz. I [1829], roz. V; Jezuici pooccy, rkps Wileskiej Uniwersyteckiej Biblioteki [VUB], sygn. F 3277, s. 15. 7 I. Giycki, Materiay do dziejw Akademii, s. 143, 57136; Poock, [w:] Encyklopedia wiedzy o jezuitach. . . , op. cit., s. 524528 [tu take bibliograa]; I. Kadulska, Akademia Poocka w roli orodka kultury polskiej na Biaej Rusi na przeomie XVIII i XIX wieku, [w:] Wrd pisarzy owiecenia. Studia i portrety, red. A. Czy i S. Szczsny, Bydgoszcz 1997, s. 337360. 8 J. Poplatek, Studia z dziejw jezuickiego teatru szkolnego w Polsce, Wrocaw 1957, s. 130.

WIDOWISKA ODWITNE W TEATRZE NA KRESACH. . .

kalwinistami i arianami, reprezentowanymi np. przez samego Szymona Budnego.9 Teatr, czy raczej parateatr w przestrzeni miejskiej suy celom perswazyjnym i propagandowym przekonywa i pociga wietnoci. Wanie inscenizacj polskiego dialogu na Boe Ciao wczonego w procesj na rynku, rozpocz sw dziaalno 23 czerwca 1585 roku teatr w Poocku.10 Sukces przedstawienia, zachwyt szlachty i mieszczan, nawet schizmatykw, napr tumu zanotowano take przy nastpnej, wrzeniowej inscenizacji De Martyrum constantia in tormentis et premio in coelis.11 Wystp, wraz z kazaniem o godnoci relikwii, by czci uroczystoci obchodzonej okoo dnia w. Michaa i wita Aniow i jak zanotowa kronikarz, umocnia si wwczas dobra opinia o Zgromadzeniu.12 Teatr proponowa uroczyste przeywanie wita najczciej w oktawie Boego Ciaa. Informuj o tym zapiski kronikarskie z lat 1603, 1641, 1642, 1647, 1702, 1722 s to wzmianki o procesjach, towarzyszcych im dialogach bd deklamacjach przy kadym z czterech otarzy.13 Tak czsto rejestrowany w kronikach zachwyt i ywa reakcja widzw uczestnikw wita, wynikay z olnienia przepychem, z nagromadzenia obrazw, emblematw, artystycznych form sowa, muzyki, form architektonicznych stosowanych przez jezuitw w procesjach.14 Zewntrzna okazao towarzyszya rwnie obchodom wprowadzenia na otarze w. Franciszka Borgiasza, jednego z pierwszych generaw Zgromadzenia, szczeglnie zasuonego dla utrwalania si pierwszych placwek jezuickich w Polsce. Poocka uroczysto trwajca od 45 padziernika 1671 staa si wieloelementowym barokowym witem czcym dzikczynne naboeA. Jobert, Od Lutra do Mohyy. Polska wobec kryzysu chrzecijastwa 15171648, Warszawa 1994; W. Orow, Alma Mater Polcensis. K180-letiju Poockoj Akademii, Nieman 1993, nr 4, s. 156; id., Tajamnicy poockoj gistorii, Minsk 1994, s. 337. 10 W notatce kronikarskiej Annuae literae provinciae Poloniae 1585. Collegium Polocensis nie podano tytuu. Zob. J. Poplatek, Materiay archiwalne do dziejw jezuickiego teatru szkolnego, religijnego i ludowego w Polsce w latach 15681640, t. II, PiskWilno, s. 26; id., Studia z dziejw. . . , op. cit., s. 130; J. Oko, Dramat i teatr szkolny. Sceny jezuickie XVII wieku, Studia Staropolskie t. XXVI, Wrocaw 1970, s. 80. 11 J. Poplatek, Materiay archiwalne. . . , op. cit., s. 25. 12 Annuae literae provinciae Poloniae 1585. Collegium Polocense, Archivum Soc. Iesu [ASI Pol 50 f.65 (29)], [w:] J. Poplatek, op. cit. 13 J. Poplatek, Materiay archiwalne. . . , op. cit., s. 28, 3233, 35, 39; L. Simon, Dykcjonarz teatrw polskich czynnych od czasw najdawniejszych do roku 1863, Warszawa 1935, s. 62 (Simon notuje tytu zaginionego rkpsu Zauskich Rnojz. Q. XIV.7.: Applausus Deo Eucharistiaco, 1722); A. Maldzis, Arganizacija pastanowak i repiertuaru szkolnych teatrow, [w:] Gistorija bielaruskaga teatra, t. I, Minsk 1983, s. 133. 14 J. Oko, Wstp, [w:] Dramaty eucharystyczne jezuitw. XVII wiek, Warszawa 1992, s. 337; id., Retoryka a dogmat w parateatralnych procesjach jezuickich na Boe Ciao (Wilno 16141639), [w:] Literatura a liturgia, red. J. Oko, d 1998, s. 185201.
9

IRENA KADULSKA

stwo z wystawieniem dramatu i uroczystym pochodem szlachty i uczniw, z jadcymi na triumfalnych wozach portretami Franciszka Borgiasza (jako ksicia i witego), z bram tryumfaln, odgosami muzyki i wystrzaw.15 Wielko i znaczenie uroczystoci wyrazio si tu bogactwem rodkw sucych uwietnieniu faktu, ktry z wanego dla jezuitw stawa si wanym spoecznie. Odwoywanie si do wiata efektw, do osigni techniki dla ksztatowania teatralnej iluzji towarzyszyo wwczas take wystpom w poockiej auli szkolnej. Zachowane programy wystpw z lat 1723174016 pozwalaj na orientacj w sposobach inscenizacji. Informuj wic o efektach wspomagajcych zawikan akcj: o wykorzystywaniu latarni magicznej, o upodobaniu do scen morskich, o okrtach poncych i toncych, o efektach pirotechnicznych fontannach ognia, ognistych waach i wirach, piorunach, iskrach, poncych posgach, o walkach zwierzt; o efektach akustycznych trbach wojennych i muzyce. Ten tryumfalny pochd baroku przez poocki teatr i parateatr ulegnie przeformowaniu po roku 1773. Sytuacja nowej przynalenoci pastwowej oraz sytuacja wyjtkowego tu ocalenia zakonu wpyny sw dramatyczn wanoci na postawy jezuitw. Stosunek do nowej wadzy stanie si istotnym pytaniem, na ktre trzeba bdzie odpowiedzie publicznie.17 Okazj do tych odpowiedzi stan si wydarzenia o charakterze publicznym wieckim, gwnie wizyty i przyjazdy dygnitarzy. One wymagay wietnoci i wymownej przesady. Natomiast w samym repertuarze swego teatru szkolnego jezuici odwoali si do innych wzorw. Swemu teatrowi wewntrzszkolnemu jezuici nadadz charakter spektakli regularnych, z ducha owiecenia pyncych (tragedie i komedie Nikodema Munickiego), bd szukali repertuaru w przekadanych na jzyk polski dramatach Sofoklesa (Francesco Angiolini), Eurypidesa (Jan Mihanowicz), czy w przerbkach z jezuitw francuskich (Jzef Morelowski), bd we wasnych autopowtrzeniach (Karol ukiewski). Klasycyzm stanie si dominujc cech tego teatru nastawionego na wysokie i heroiczne tematy w tragedii oraz obserwacj codziennoci w komedii.18
Historia collegii Polocensis SI 1671, (ASI, Lith.41 f.96), [w:] J. Poplatek, Materiay archiwalne. . . , op. cit., s. 38; A. Maldzis, op. cit., s. 132. 16 Dramat staropolski od pocztkw do powstania sceny narodowej. Bibliograa, t. II, Programy drukiem wydane do r. 1765, cz. 1: Programy teatru jezuickiego, oprac. W. Korotaj, J. Szwedowska, M. Szymaska, Wrocaw 1976, poz. 285294. 17 Deklaracj wzywajc nowych poddanych Katarzyny II do zoenia homagium wyda gen. Kreczetnikow dn. 5 IX 1772. Kazanie z tej smutnej okazji byo oparte na tekcie w. Pawa Wszelka wadza jest od Boga. Wygosi je w Poocku jezuita Jzef Katenbring. S. Zaski, Historia. . . , op. cit., s. 155. 18 I. Kadulska, Wstp, [w:] Teatr jezuicki w Polsce. (Z antologi dramatu), Gdask 1997, s. 4657.
15

WIDOWISKA ODWITNE W TEATRZE NA KRESACH. . .

Wystpy kolegium jezuitw na forum miejskim bd po roku 1773 wyrazistszym ni dotd okreleniem postawy wobec wadzy wieckiej i przybywajcych do miasta jej reprezentantw.19 Nie jest to przecie funkcja nowa, lecz zakorzeniona od stuleci w tradycji polskich miast.20 Parateatr w Poocku i na caej Biaej Rusi zachowa sw barokow formu. Przechyli si jednak ku okazjom wieckim i wobec ocjalnoci prawosawia ograniczy publiczne propagowanie wiary. Pierwsza wizyta carycy Katarzyny II w Poocku w 1780 roku pozwolia jezuitom wczy si w zainscenizowanie powitania przez mieszkacw i wyeksponowa sw wasn umiejtno teatralizacji wita. Dodajmy tu, e czas panowania Katarzyny wyzwala teatralizacj ycia, potrzeb stwarzania iluzji, sprzyja te samemu teatrowi.21 Caryca kontynuowaa ide teatru publicznego zainicjowan przez Piotra I, popieraa rozwj dramaturgii opartej na wzorach owiecenia francuskiego. Korespondowaa w sprawach teatru z Wolterem i Diderotem, uznajc teatr za szko dla narodu.22 W maju 1780 roku Katarzyna wyruszya z Carskiego Sioa na spotkanie z cesarzem austriackim Jzefem II w Mohylewie. Na trasie przejazdu przez Biaoru mieci si Poock. Na granicy poockiej guberni orszak Imperatorowej zosta powitany przez generagubernatora i marszaka szlachty. Caryca wjechaa do Poocka we wtorkowy wieczr 30 maja swym niezwykym, czterogabinetowym ekwipaem otoczona orszakiem dostojnikw, najznakomitszej szlachty, szwadronem kirasjerw, pikinierw, a nawet oddziau listonoszy z pocztmajstrem. Zasada oczarowania i wietnoci przybywaa wraz z tym orszakiem.23
19 O dotkliwoci wizyt np. Piotra I w Poocku w latach: 1701, 1705, 1710 zob.: W. Orow, Tajamnicy. . . , op. cit., s. 269274; Prby dyplomatycznego zrelacjonowania pobytu trudnych goci zawiera zarwno Historia collegii Polocensis SI. . . , [w:] J. Poplatek, Materiay archiwalne. . . , op. cit., s. 40; jak i Miesicznik Poocki 1818, s. 8485. 20 O powitaniach i wjazdach w kulturze miast staropolskich zob. m.in.: J. Poplatek, Studia z dziejw. . . , op. cit., s. 137145; T. Witczak, Teatr i dramat staropolski w Gdasku. (Przegld historycznomateriaowy), Gdask 1959, s. 1530 i in.; W. Roszkowska, Uwagi o programowoci teatru barokowego w Polsce, [w:] Wrocawskie spotkanie teatralne, red. W. Roszkowska, Wrocaw 1967, s. 4772; M. lusarska, O teatralnoci Wilna w czasach stanisawowskich, [w:] Wilno teatralne, red. M. Kozowska, Warszawa 1998, s. 3233; M. Kwiatkowski, Rozkwit i zmierzch sceny jezuickiej w Poznaniu, [w:] Nasi Dawni Jezuici, Kronika Miasta Poznania 1997, s. 209213; O formach uroczystego witowania wstpienia na tron Stanisawa Augusta w 1764 w kulturze polskich miast pisze J. Pokora, Obraz Najjaniejszego Pana Stanisawa Augusta (17641770). Studium z ikonograi wadzy, Warszawa 1993; O formach fet i wjazdw w Europie por. prace tre et les fetes en Europe, red. I. Mamczarz, w tomie: Probl emes, interf erences des genres au th ea Paris 1985. 21 W. A. Serczyk, Katarzyna II carowa Rosji, Wrocaw 1983, s. 168, 249255; M. Berthold, Historia teatru, Warszawa 1983, s. 402. 22 L. A. Sofronowa, Poetika sawjaskogo tieatra XVII pierwoj poowiny XVIII wieka, Moskwa 1981, s. 28. 23 I. Stebelski, Dwa wielkie wiata na horyzoncie poockim, Lww 1867, t. II cz:

IRENA KADULSKA

Miasto powitao Katarzyn i dwr salwami armatnimi, biciem dzwonw, powitaln bram i grajc tu orkiestr. Za bram odwitnie ubrani ydzi, cechy chylce sztandary przy biciu bbnw, po jednej stronie rynku urzdnicy w paradnych mundurach biaych kamizelach naoonych na czerwone kaftany z biaymi guzikami.24 Po drugiej stronie rynku duchowiestwo, [. . . ] ksia jezuici w komach w rzd uszykowani, dalej ksia dominikanie i bazylianie take w rzd uszykowani. Wieczorna iluminacja z powodu deszczu i wiatru utrzymaa si tylko w klasztorze jezuickim, gdzie w oknach trzeciego pitra janiay piramidy rozmaitych kolorw, a cao czyy festony rzsistymi lampami owiecone25 . W dwiskiej toni lniy ognie iluminacji. Po wieczornym koncercie i partyjce kart z ksiciem Stanisawem Poniatowskim, Katarzyna tak pisaa do syna: [. . . ] midzy moimi oknami a Polsk tylko rzeka Dwina, ktra tutaj nie bardzo szeroka. Mj wjazd w Poock by bardzo malowniczy [. . . ] widziaam widowisko zupenie dla mnie nowe. I dalej jezuici prezentowali si dostojnie26 . Rankiem, po audiencjach i mowach pochwalnych nastpio powitanie w kociele ksiy jezuitw. Wita j rektor Stanisaw Czerniewicz ubrany w kap, a szpaler jezuitw w komach cign si do wspaniaego okazjonalnego tronu, ktry po zajciu przez carow stawa si centrum uroczystoci. Nastpiy kolejno elementy uteatralizowanego ceremoniau poczonego z liturgi. Prowincja wygosi mow powitaln w jzyku woskim i oarowa wiersz aciski Michaa Koryckiego sawicy obroczyni Towarzystwa Jezusowego.27 Rozpoczo si pene blasku naboestwo, z solenn procesj (bya to oktawa Boego Ciaa) i odpiewaniem Te Deum. Uroczystoci w kociele koczya prezentacja nowicjuszy. Powtrzeniem powitania jego odpowiednikiem bez udziau liturgii staa si wizyta w kolegium, odwracajca wiato prezentacji na samych jezuitw. Przygotowano tu popis z nauk eksperymentalnych, jednak caryca obejrzaa tylko rysunki uczniw z architektury cywilnej i wojskowej, przyjmujc w darze emblematy ryciny kolumn w stylu korynckim, doryckim i rzymskim ze stosownymi ozdobami i sawicymi napisami. Zabawiwszy w refektarzu na rozmowie, powrcia do kocioa, nadajc swemu wyjciu charakter uroczysty.
Chronologia albo porzdne wedug lat zebranie znaczniejszych w Koronie Polskiej i w Wielkim Ksistwie Litewskim a mianowicie na Biaej Rusi w Poocku dziejw, s. 294306; tu najpeniejszy opis wizyty Katarzyny w Poocku i Mohylewie. 24 W. Orow, Tajamnicy. . . , op. cit., s. 290291. 25 I. Stebelski, op. cit., s. 297. 26 W. Orow, Tajamnicy. . . , op. cit., s. 292; S. Poniatowski, Pamitniki synowca Stanisawa Augusta, wstp i przek. J. ojek, Warszawa 1979, s. 57. 27 M. Loret, Koci katolicki a Katarzyna II 17721784, [w:] Monograe w zakresie dziejw nowoytnych, t. XII, Krakw 1910, s. 164165. Poezje aciskie M. Koryckiego, Carmina, wydali jezuici pooccy w wyborze w 1817 roku.

WIDOWISKA ODWITNE W TEATRZE NA KRESACH. . .

Pogoda wieczoru sprzyjaa iluminacji, ktra przycigna ciekawego ludu mnogie tumy. Szczegy zarejestrowa cytowany ju bazylianin Ignacy Stebelski. Koci jezuicki w. Stefana, ganki kolegium i okna wieowe owietlono rzsicie rnokolorowymi wiatami. Cztery piramidy sigay wysokoci kocioa, wydobywajc si z cienia nocy feeri wiate. Na postumentach rodkowych piramid umieszczono napisy na transparentach; na jednym: victoriis clara beneciis illustrior; na drugim: terror hostium, amicorum columen, amor subditorum. Pit piramid ustawiono na wprost paacu imperatorskiego. Caa za iluminacja bya na ziemi zamknita parapetem, rzsistym ogniem ozdobionym.28 Z grnego tarasu kocioa pyna muzyka. Wyrazem akceptacji i uznania dla wietnoci jezuitw byy cesarskie awanse nastpnego dnia. I wzajemnie atrakcyjnoci iluminacji trzeciego wieczora przewyszyli jezuici swe dotychczasowe pomysy. Przed paacem, zamiast pitej piramidy [. . . ] widziany by na transparencie medal reprezentujcy osob najjaniejszej monarchini, ktry otaczay z rnych stron herby pryncypalniejszych miejsc imperium rosyjskiego29 . Powitanie Katarzyny byo pierwszym po kasacie tak imponujcym widowiskiem przygotowanym przez jezuitw w Poocku. Nastawione na olnienie angaowao wszystkie sposoby optycznego, fonicznego i intelektualnego docierania do odbiorcy.30 Przygotowano przekaz kilkustopniowy najszerszy na poziomie monarchy, dalej dla odbiorcy wyksztaconego i utytuowanego i trzeci dla odbiorcy masowego. Kady poziom z inn szczegowoci odczytywa znaki postawy wobec wadcy, obok demonstracji prestiu kolegium. Jako forma parateatru powitanie byo widowiskiem podzielonym na czci, realizowanym w czasie trzech dni i wieczorw. Wykorzystano przestrze miasta, kocioa, kolegium i ponownie rynku. Jezuici wystpili w ubiorach odwitnych, zrnicowanych hierarchicznie. Pozwolili przemwi sentencjom, emblematom, znakom kulturowym, wprowadzili mowy laudacyjne i wiersze panegiryczne, rozmowy bezporednie. Uwietnili cao elementami obrzdu, liturgiczn pieni. Szczeglna rola przypada wielobarwnym wiatom, muzyce, rekwizytom i okazjonalnej architekturze. Oarowanie wierszy i rycin przeduao kontakt i pami o wietnoci powitania. Rankiem, 2 czerwca 1780 roku nastpi wyjazd do Mohylewa przy odgosach dzwonw, biciu z armat i okrzykach poegnalnych. Carowa spotkaa si tu z przybywajcym incognito cesarzem Jzefem II. Przed bram tryumfaln odebraa zoty i srebrny klucz do miasta. Jezuici mohylewscy witali monarchini wraz ze sw modzie, przygotowawszy uprzednio stosowne oracje. Na zamku, w teatrze
I. Stebelski, op. cit., s. 300. Ibid., s. 304305. 30 Por. K. Dziechciska, Ogldanie i suchanie w kulturze dawnej Polski, Warszawa 1987, s. 982.
29 28

IRENA KADULSKA

przygotowanym przez hrabiego Z. Czerniszewa wystawiano woskie opery i dawano koncerty. Przez cay tydzie pobytu monarchw kadej nocy prezentowano porywajc iluminacj. Okazao uroczystoci miaa wielki sens polityczny, ze wzgldu na wadcw, towarzyszcych im politykw i osoby znakomite.31 Najciekawsz jednak form parateatru olni goci w pobliskim Szkowie genera Siemin G. Zoricz, waciciel obcojzycznego teatru dworskiego. Organizacj powitalnego widowiska powierzy utalentowanemu artylerzycie majorowi P. I. Melissino; tutaj te w charakterze mistrza pirotechnicznych pokazw zatrudniony by porucznik artylerii Andrzej Sakowin.32 Melissino przygotowa na ogromnej przestrzeni ogniow kompozycj z kaskadowo rozpalajcych si gur, z centralnym pawilonem, z ktrego wznioso si 50 tys. rakiet. Drzewa w parku wieciy rnokolorowymi chiskimi lampionami, a z odzi i tratew na rzece tryskay kaskady rakiet odsaniajc owietlon ruchom wysp. Na niej umieszczono przezroczyste transparenty z oliwnymi wietlikami. W obrbie ogniowych k lniy ogniem monogramy Katarzyny II i Jzefa II potwierdzajc polityczny sojusz monarchw. Apogeum wita sta si wybuch wulkanu. Z jego krateru wnosiy si w niebo rakiety, a po stokach spywaa lawa. Byo to widowisko na krlewsk-cesarsk miar, projektowane na wiele dni, a zrealizowane z wielk intensywnoci w cigu jednego wieczora. Nasuwa ono skojarzenia z piknoci wczeniejszego o sto lat lipcowego fajerwerku, ktry Ludwik XIV w 1674 roku oglda w Wersalu na tai Canal Grand, fetujc rwnie sukces polityczny.33 Rwnoczenie warto przypomnie, e w Rosji wielk tradycj fajerwerkw czczcych zwyciskie rocznice i polityczne sojusze kultywowa wczeniej Piotr I.34 Nie brako rwnie fajerwerkw w Polsce doby baro31 I. Stebelski, op. cit., s. 304 podaje barwny szczeg: Panw polskich i rosyjskich tak wielka tam bya liczba, e paradnych karet przy zamku liczono pospolicie do 300, samych za orderowych byo z dokadem 50. 32 S. Poniatowski, op. cit., s. 5758; G. I. Baryszew, Tieatralnaja kultura Bieorussi XVIII wieka, Minsk 1992, s. 9798. 33 P. Gaxotte, Ludwik XIV, Warszawa 1984, s. 225. Wspaniao europejskich iluminacji zawdzicza wiele rozwojowi sztuki rakietowej. W roku 1650 ukazao si w Amsterdamie dzieo wybitnego polskiego inyniera i artylerzysty K. Siemienowicza, Artis magnae artilleriae pars prima. Ksika o europejskim rozgosie zostaa szybko przeoona na jz. francuski, niemiecki i angielski. Zachowaa sw aktualno przez blisko sto lat. 34 Zachowane opisy teatru fajerwerkw urzdzonych przez Piotra I w latach 1696, 1704, 1710, 1722, 1723 podano w pracach: W. P. Grebieniuk, Publicznyje zreliszcza pietrowskogo wremeni i ich swjaz s tieatrom, [w:] Nowyje czierty w russkoj litieraturie i iskusstwie (XVII naczao XVIII w.), Moskwa 1976, s. 137145; L. Starikowa, Tieatralnaja iz starinnoj Moskwy, Moskwa 1988, s. 120125; L. A. Sofronowa, Poetika. . . , op. cit., s. 6465. Starikowa zamieszcza asz i opis fajerwerku urzdzonego w styczniu 1704 roku ju w Petersburgu na cze zdobytej w 1702 roku twierdzy Noteburg (Schl usselburg), kluczowej dla budowy miasta:

WIDOWISKA ODWITNE W TEATRZE NA KRESACH. . .

ku.35 Wpywy te i oddziaywania silnie utrzymyway si na Biaej Rusi; teatry ogniowych zabaw towarzyszyy prestiowym balom, uroczystociom weselnym, przyjazdom znakomitych goci podczas ich powitania, jak pisze Baryszew, spalono niekiedy wicej prochu, ni podczas kilku wojskowych potyczek36 . Widowisko urzdzone w Szkowie moga oglda widownia masowa, nawet ze znacznej odlegoci. Rozgrywao si ono w przestrzeni ogrodowo-wodno-architektonicznej, ktr czy element zmieniajcego si ognia, gur przeze tworzonych, dwiku, wiata, wody. Element ruchu (np. przesuwajca si wyspa, wybuch wulkanu) czyni fajerwerk teatrem akcji. Fajerwerk uosabia tryumfy, mijanie czasu i ycia. Stanowi lnic i wspania iluzj, ktra koczya si wraz ze zganiciem ognia. Otwarta przestrze fajerwerku (taa wody, rozlegy trawnik), ma swe podium, scen i tzw. gb sceny37 , wprowadza dekoracje trjwymiarowe i paskie kontury gur obwiedzionych specjalnie zapalajcym si sznurem. Akcja rozgrywa si nie tylko w przestrzeni poziomej, lecz i w pionie (ognie grne, fontanny iskier, wybuchy). Personami byy owietlone rzeby, janiejce portrety, gury czy inicjay stworzone z wielkiej iloci rac, iskier, gwiazdek. Bardzo czsto ogniowej akcji towarzyszya muzyka, o ktrej oglnie wspominaj rda, lecz jej wielkie znaczenie w kulturze europejskiej potwierdzaj np. kompozycje G. Friedricha Haendla38 .
na szeciopoziomowym podium o gbokoci 100 arszynw umieszczono centraln potn gur dwugowego ora pastwowego. W swych poncych skrzydach i w szponie trzyma symbole trzech mrz: Biaego, Kaspijskiego, Azowskiego. Ku drugiemu pazurowi pyna d z symbolem czwartego morza Batyckiego. Ten poncy rnymi ogniami symbol przekazywa przybywajcy paradnym pojazdem Neptun. Po bokach ora pony tarcze z symbolicznym obrazami i napisami (ptasia klatka z otwartymi drzwiczkami, grabie zbierajce kosy z napisem: zgubione zbiera si). Byo to wytumaczenie widzom, e tereny zawojowane przez Piotra s rdzennie rosyjskie. Na poncym symbolicznie obrazie z lewej strony przedstawiono zdobycie Noteburga; Mars i Pallada wiecz wodza. Z prawej topograczny obraz rzeki Newy i Nienszaca w krgu Marsa, Jupitera i Pallady. Po obu bokach owietlono 12 symboli, napisw, alegorii (np. obraz kujcych elazo). Na przednim planie umieszczono liczne latarnie z transparentami glorykujcymi zwycistwo (np. orze atakujcy lwa), towarzyszyy im napisy i rzeby bstw mitologicznych. Dopenieniem spektaklu byy dwiki trb, dzwonw, wystrzay. Wszystkie te obrazy nadaway fajerwerkom charakter teatralny poprzez akcj, ruch i zmian. Rwnoczenie wnosiy pochwa rosyjskiego ora, zapowiaday pomylno pastwa i fortun Piotra. (Opis fajerwerku prze. S. Poczobut). Widzom rozdano ksieczki z treci i komentarzem fajerwerku, ozdobione rycinami. Upodobanie Piotra I do teatru fajerwerkw (historycy twierdz, e skoczyo si to poog wasnego paacu) wpyno rwnie silnie na rozwijajc si na wschodzie Rzeczypospolitej kultur teatru iluminacji i pozostawio lad w rosyjskich sposobach teatralizowania wit, przejaww ycia dworskiego i pastwowego. Zob. te: G. I. Baryszew, Tieatralnaja kultura. . . , op. cit., s. 9698. 35 T. Witczak, op. cit., s. 2325, 9091; autor podaje take bibliogra dotyczc spektakli pirotechnicznych; L. A. Sofronowa, op. cit., s. 64. 36 G. I. Baryszew, op. cit., s. 9698. 37 L. A. Sofronowa, op. cit., s. 6465. 38 G. F. Haendel, Muzyka na wodzie, 1717; Muzyka sztucznych ogni, 1749.

10

IRENA KADULSKA

Teatralizacja ceremoniau, wieloelementowe widowisko utrzyma si w uroczystociach jezuitw do koca ich istnienia na Biaej Rusi. Przykadw dostarczaj tu zwaszcza przyjazdy panujcych. Gdyby wic je tylko wskaza, to byoby to powitanie Wielkiego Ksicia Pawa w 1780 i 1791 roku w Poocku i ju jako cara w nieodlegym kolegium w Orszy w 1797 roku39 . Przyjazdy i powitania Aleksandra I w latach: 1802, 1807 i 1812 opisano w jezuickim czasopimie Miesicznik Poocki, utrwalono w poezji i w zbiorze mw.40 O intencjach zwizanych z powitaniem Aleksandra napisano: Cokolwiek uprzejma i dowcipna mio poddanych ku Panu swemu wymyle moga, lub na co wola Cesarza zezwoli raczya nic z tego na w czas dla okazania czci nalenej temu Monarsze nie zaniedbano41 . Poziom zaangaowania przekada si na formy jego wyraenia. Warto zauway, e w tym samym czasie przemarsz II korpusu armii napoleoskiej pod wodz marszaka Ch. N. Oudinota i zakwaterowanie sztabu w kolegium jezuickim zostao zrelacjonowane jako rdo klsk. Nie pisze si o powitaniu, lecz o penym ulgi opuszczeniu miasta przez wojsko. Ale relacje jezuitw z pobytu kadego wojska (np. w czasie wojny pnocnej) zawsze przenikao poczucie zagroenia dla normalnego funkcjonowania kolegium i miasta.42 W omawianym okresie tj. w latach 17731820 jezuici pooccy swe wasne, zakonne uroczystoci rzadziej obchodzili w sposb publiczny. Wskaza tu mona dwie tylko uroczystoci wielkiej wagi przeniesienie prochw b. Andrzeja
W Poocku wydano drukiem tom pochwalnych wierszy w jz. aciskim, polskim, francuskim, woskim, niemieckim: Augustissimo ac Potentissimo Paulo I Imperatori totius Rossiae adnexorum Regnorum. . . , A. D. 1797 Egz. APPP 1744; por. te: krtka relacja w Miesiczniku Poockim 1818, t. I, s. 89. S. Zaski, Jezuici w Polsce, t. V, Jezuici w Polsce porozbiorowej 17731905, cz. 1, s. 364365; id., Historia zniesienia. . . , op. cit., t. II, s. 309310. 40 Na cze Aleksandra pisali wiersze cenieni w rodowisku poockich jezuitw poeci np. N. Municki, Na wstpienie na tron Najjaniejszego Imperatora Aleksandra I, i in. wiersze w tomie: Drobniejsze poetyckie zabawki, Poock 1804; autorem wierszy okolicznociowych by take A. Rusnati por. wiersze w rkpsie APPP 933, s. 5053. Wydano take w kolejnych latach tomiki poetyckie na cze Aleksandra I; w 1802: Augustissimo ac potentissimo Alexandro I Omnium Rossiarum Imperatori. . . , w 1812: Augustissimo ac Potentissimo Alexandro I, oraz zbir mw w 1816 roku Orationes in laudem Augustissimi ac Clementissimi Alexandri I. Imperatori et Autocratoris totius Rossiae. 41 Miesicznik Poocki 1818, t. I, s. 92. Formua uyta w cytowanym fragmencie ma nie tylko sens grzecznociowy. W roku 1816 Aleksander kategorycznie sprzeciwi si zbudowaniu na jego cze monumentalnej bramy triumfalnej w Warszawie i nakaza przerwa zaczte prace. Por. J. S. tka, Boe co Polsk. . . Jego Cesarsko-Krlewska Mo Aleksander I, Krakw 1997, s. 106107. 42 Zapiski tego typu znajdziemy np. w Historii kolegium, por. J. Poplatek, Materiay. . . , op. cit., s. 40 i w Miesiczniku Poockim 1818, t. I, s. 8687 i in.
39

WIDOWISKA ODWITNE W TEATRZE NA KRESACH. . .

11

Boboli z Piska do krypty poockiego kocioa w roku 1808 oraz ceremoni nadania przywileju powoujcego Jezuick Poock Akademi w 1812 roku43 . Uroczysto otwarcia Akademii 15 czerwca 1812 roku zgromadzia w Poocku liczne grono goci dygnitarzy, ambasadorw, posw, duchowiestwo rzymskokatolickie i unickie, marszakw szlachty i deputowanych ziem, powiatw, szerokie rzesze szlachty. W ceremonia nadania Poockowi rangi miasta uniwersyteckiego wczone byo cae miasto i okolica. Uroczyste odczytanie przywileju, naboestwa, procesje, mowy, deklamacje, ktrym przygrywaa kapela studencka, koczyy si wieczorem salw z 50 dzia. Po nich sztuczne ognie i iluminacje, a na tle ciemnego nieba sun wolno ogromny pokryty polichromi balon z aciskim napisem: Wznosz si radosny i beztroski pod opiekuczym okiem Aleksandra44 . Wszystkim zgromadzonym rozdano pamitkowe ksieczki zawierajce akt przywileju ze stosownymi wierszami i mowami. W uroczystoci tej sumoway si tradycja i zwyczaj wczesny. Nawizano tu do barokowej okazaoci i wieloelementowoci obchodu witecznego wprowadzajcego obrzd religijny obok upodobania do przemwie, pochodu, salw i sztucznych ogni. Zarazem uroczysto akademicka uwietniona przelotem balonu nawizaa do tak czstej w owieceniu praktyki okazjonalnego iluminowania miast i obiektw, co czono ze stosownymi do okazji inskrypcjami, pomysowymi machinami. Jak pisze E. Rabowicz szczeglnie barwnie iluminowano i owietlano miasta w czasie wanych wydarze i rocznic politycznych. Autor podaje przykady z Winiowca, Grodna, Kaniowa, Wilna.45 Pena widowiskowoci i efektw uroczysto inauguracji roku akademickiego w poockiej uczelni otwieraa krtki tylko omioletni czas jej pracy. Bya zarazem zwieczeniem trwajcej blisko wier wieku edukacyjnej i kulturotwrczej roli zakonu na tych terenach.

RESUM E tre j Lann ee 1773 apporte un changement de la situation de lenseignement et du th ea esuites ` la Russie cons sur les terres nord-est de lEtat polonais. La soumission a equence dramatique du premier partage de la Pologne, ainsi que le salut de lordre quasi-miraculeux, car exceptionnel sur ces territoires, inuent sur lattitude des J esuites demeurant au centre de Poock. Przywilej Najmiociwszego Imperatora i Samowadcy Wszech Rosji na Jezuick Poock Akademi. Bmr. [1812, marzec]. Przedruk [w:] J. Giycki, Materiay do dziejw Akademii, op. cit., s. 5862. 44 W. Orow, Tajamnicy. . . , op. cit., s. 363; I. Kadulska, Akademia Poocka. . . , op. cit., s. 344. 45 E. Rabowicz, Okolicznociowa literatura polityczna, [w:] Sownik literatury polskiego owiecenia, red. T. Kostkiewiczowa, Wrocaw 1996, s. 338351; por. te: K. Maksimowicz, Poezja polityczna a Sejm Czteroletni, Gdask 2000, s. 207229.
43

12

IRENA KADULSKA

Cette sp ecicit e de leur situation trouvera son expression dans la transformation de la trale des J conception th ea esuites de Poock qui, jusqualors, pr ef eraient des th` emes religieux et la po etique baroque pour leurs spectacles. tre de Poock conna A partir de 1773, le th ea tra un nouveau d eveloppement qui ne sera pas le tre scolaire sera domin m eme dans lespace scolaire et dans lespace municipal. Le th ea e par des spectacles r eguliers, classiques, d ecoulant de lesprit des lumi` eres. Les repr esentations organis ees dans lespace municipal, en particulier pour des occasions la ques, continueront la formule baroque tralisation de la f de la th ea ete. Notre article se propose de passer en revue salutations, arriv ees et tralisation: illuminations, feux dartice, d c er emonies ainsi que leurs modes de th ea el es, concerts, ` une tendance dilluminer les discours, d eclamations etc. Tous ces ph enom` enes sont associ es a villes, r epandue xu XVIII` eme si` ecle.