You are on page 1of 16

Zarys oglny wydarze w latach 1943-1945.

III okres - rok 1943 - ludobjstwo na Woyniu Waciwy okres likwidacji biologicznej ludnoci polskiej przypada na cay 1943 r. W I poowie 1943 r., jeszcze intensywniej ni w 1942, odbyway si po wsiach zebrania mobilizujce do walki o samostijn Ukrain bez Lachw. Ukraicy niekiedy otwarcie powtarzali z tych zebra goszone tam hasa: Ukraina dla Ukraicw", Ukraina ma by czysta jak szklanka wody" (lub jak za). W cerkwiach odprawiane byy naboestwa, podczas ktrych przed napadami na cae polskie osiedla w danej okolicy duchowni prawosawni wicili narzdzia zbrodni, a nawet wygaszali kazania, w ktrych wyrzynanie Polakw podbudowywane byo ewangelicznymi przypowieciami, jak np. o pszenicy i kkolu, z ktrej miaoby wynika, e Polacy s kkolem, ktry trzeba oddzieli (wyrwa i spali) od pszenicy, czyli Ukraicw. Tote zdarzao si, e Ukraicy powoywali si nawet na Bibli dla wytumaczenia koniecznoci wymordowania Polakw. Po wsiach kry powicany w cerkwi chleb objednania (zjednoczenia), ktry mia jednoczy lud ukraiski do usunicia Lachw (zob. np. w powiecie kowelskim: Goczy Brd i Nowa Dbrowa /gm. Hooby/, Stare Koszary /gm. Stare Koszary/) 14. \ie wszyscy duchowni prawosawni uczestniczyli w uwicaniu" ludobjstwa, niektrzy czynili to pod terrorem, z obawy o wasne ycie, o czym wiadcz wystpujce w tej grupie ofiary miertelne. Codziennym zjawiskiem stay si przejazdy z jednego lasu do drugiego, z jednej wsi ukraiskiej do drugiej, kawalkad furmanek z uzbrojonymi nacjonalistycznymi bojwkami ukraiskimi. Bojwki zatrzymyway si czsto w osiedlach polskich i stosujc terror, nieraz bijc gospodarza lub groc zabiciem, raboway ywno, odzie, zwierzta gospodarskie. Wzmogy si wszelkie akty terroru, trwajce cay 1943 r., z ktrych cz stanowiy nieudane prby zabjstw pojedynczych osb i rodzin, niezalenie od napadw na cae osiedla. Nagminnie bojwkarze ukraiscy dokonywali rewizji polskich domw w poszukiwaniu broni, podczas ktrych poniali i bili domownikw. Bojwki upowskie zabieray poza tym gospodarzy na tzw podwody, z ktrych przewanie ju nie wracali. Napady nacjonalistw na pojedyncze osoby i rodziny, przed napadami na cae osiedla polskie, dotyczyy w 1943 r.: nauczycieli, podoficerw, czonkw konspiracji ZWZ, pracownikw lenictwa, zarzdcw i buchalterw majtkw oraz osb, w jaki sposb wyrniajcych si w lokalnych spoecznociach, tj. osb, ktre mogy odegra jak rol w obronie. Zachowania Ukraicw wobec Polakw przed wystpieniem w okrelonych rejonach masowych mordw byy rne - od cakowitego odseparowywania si Ukraicw od Polakw (ktre w rzeczywistoci i tak istniao, bowiem Ukraicy mieli swoje wewntrzne ycie spoeczne) i demonstrowania wrogoci, do pozornie normalnych stosunkw, w ktrych byy utrzymywane nawet przyjacielskie kontakty. Tak wic z jednej strony byo unikanie i uchylanie si od rozmw z Polakami, nie odpowiadanie na pozdrowienia, pogardliwe i grone aluzje, agresywne zachowania dzieci ukraiskich wobec polskich, sowne poniania, a z drugiej strony - wiadczenie ssiedzkich przysug, zwyczajne kontakty bez atmosfery wrogoci, zapewnianie o bezpieczestwie i ochronie lub ostrzeeniu w razie potrzeby i szereg innych przyjaznych gestw, okazywanych nieraz przez pniejszych mordercw. W przebiegu mordw na Polakach mona wyrni trzy typy napadw Pierwszy typ napadw dotyczy duych kolonii czysto polskich lub z przewag

ludnoci polskiej, podczas ktrych dono do unicestwienia w caoci mieszkajcej w nich ludnoci polskiej. Poniewa wymagao to koncentrowania wikszych si napastnikw i dobrej organizacji, w jednym czasie dokonywano tego typu napadw na kilka blisko pooonych kolonii, a take, niejako przy okazji, starano si wymordowa Polakw mieszkajcych jeszcze w okolicznych wsiach ukraiskich i ssiedzkich niewielkich futorach polskich. Jeeli nie udao si wymordowa wszystkich mieszkacw w jednym napadzie, a mimo zagroenia nie uciekli, nastpowa napad drugi (zob. np. wie Zoczwka /gm. Boremel, pow. Dubno/; wie Zamlicze /gm. Chorw, pow. Horochw/; kolonie Aleksandrwka i Adamwka /gm. Kupiczw, pow. Kowel/; kolonia Stanisaww /gm. Olesk, pow. Wodzimierz Wo. /). Napady na wiksze miejscowoci polskie przebiegay wedug nastpujcego schematu. Dziaano z zaskoczenia i wybierano por, gdy prawie wszyscy znajdowali si na terenie swoich gospodarstw - o wicie, w nocy, a gdy mieszkacy nie nocowali w domach, to w dzie podczas prac gospodarskich. Czsto rozpuszczano pogoski, e do Polakw yjcych w okrelonej miejscowoci nikt nie ma zastrzee i aden napad nie grozi, a nawet groono, e opuszczajcy swoje siedziby i przenoszcy si do miast, zostan uznani za wrogw Ukrainy. Wie lub kolonia byy otaczane kordonem striciw UPA, tj. uzbrojonych w bro paln, ktrych zadaniem byo strzelanie do uciekajcych. Byli oni ubrani w rne mundury: policji ukraiskiej, niemieckie, przedwojenne polskie, sowieckie. Pozostali napastnicy, czonkowie SKW (Samoobronnyje Kuszczowy Widdiiy) oraz Ukraicy formalnie nie nalecy do nacjonalistycznej formacji, wyposaeni w siekiery, noe, widy, kosy ustawione na sztorc, bagnety, koki, omy i rne narzdzia gospodarskie, jak np. motki do zabijania zwierzt gospodarskich, rozchodzili si po osadzie i ludzi zastanych w domach, obejciach, ogrodach mordowali, stosujc okruciestwa. Mordom towarzyszyy wyzwiska. Wrd napastnikw Polacy rozpoznawali znanych im Ukraicw, w tym nawet kobiety i wyrostkw. W wielu przypadkach w celu usprawnienia mordu wikszej liczby osb gromadzono ludzi w jednym miejscu - szkole, stodole, albo korzystano z obecnoci ludzi w kociele, przybyych na msz w. (np. Kisielin /gm. Kisielin, pow. Horochw/, Krymno /gm. Krymno, pow. Kowel/, w pow. wodzimierskim: Chrynw i Zaboce /gm. Grzybowica/, Przeway /gm. Olesk/, Poryck /gm. Poryck/) czy te zgromadzonych w kociele lub kaplicy w celu schronienia si tam lub obrony (np. Midzyrzec /gm. Midzyrzec, pow. Rwne/, Wodzimierzec /gm. Wodzimierzec, pow. Sarny/). W takich okolicznociach zginli Polacy w 14 obiektach sakralnych, natomiast podczas napadw na 6 obiektw sakralnych wypenionych uchodcami obyo si bez ofiar dziki skutecznej obronie. Budynki z pomordowanymi i rannymi byy podpalane. Teren wsi czy kolonii by starannie przeszukiwany, a ofiary wycigane z rnych kryjwek. Na uciekinierw urzdzano obawy w polach, lasach i na drogach. W poudniowej czci pow. wodzimierskiego, w celu utrudnienia ucieczki, przed likwidacj polskich osiedli w dniach 11-12 lipca 1943 r., pozrywano mosty i kadki na rzekach. Tropienie niedobitkw trwao wiele dni po likwidacji polskich osiedli. Ludzie cudem uratowani" w jednym miejscu, ginli nieraz w innym. Z jednej strony sposb dokonywania rzezi wskazywa na popiech, a z drugiej strony nie aowano czasu na pastwienie si nad ofiarami. Barbarzyskie, odraajce sposoby mordowania stosowano nawet wobec dzieci 15. Wiele ofiar konao dugo w straszliwych mczarniach, a ciko okaleczeni ludzie niejednokrotnie przeyli jakby wbrew prawom biologii. Ofiarami mordw byli wszyscy Polacy bez wzgldu na wiek i pe. Dla nacjonalistw nie miay znaczenia dugi wdzicznoci wobec ofiar, czyje zasugi dla ukraiskiej spoecznoci lokalnej, uprzednie przyjazne stosunki 16. Mordowani byli rwnie Polacy wyznania prawosawnego (na Woyniu nieliczni) oraz osoby, ktre przeszy z prawosawia na katolicyzrn, a wic uznane za Ukraicw-zdrajcw. Drugi typ napadw by skierowany przeciwko Polakom mieszkajcym we wsiach ukraiskich i koloniach o ludnoci mieszanej, gospodarstwach polskich pooonych na

uboczu, futorach skadajcych si z kilku gospodarstw polskich, ktrych na Woyniu byo wiele. Podczas tych napadw wystarczaa maa grupa napastnikw dziaajcych z zaskoczenia. Szanse uratowania si byy adne lub niewielkie, zazwyczaj wynikajce ze splotu okolicznoci sprzyjajcych udanej ucieczce. Rozproszenie Polakw na woyskiej wsi znakomicie uatwiao mordowanie. Trzeci typ napadw dotyczy pojedynczych osb i kilkuosobowych grupek Polakw, ktrych mordowao, w zalenoci od liczby ofiar, od jednego do trzech-czterech upowcw. Ofiarami byli: udajcy si do innych miejscowoci w rnych sprawach; uciekajcy z rodzimej miejscowoci do bezpieczniejszej; powracajcy do swoich gospodarstw, po wczeniejszej ucieczce - po ywno albo z nostalgii za swoj siedzib, eby zobaczy, co si z ni stao; podstpnie wywabieni przez napastnikw ze wsi lub kolonii; ludzie starsi, ktrzy pozostawali na swych gospodarstwach, mimo ucieczki wszystkich innych Polakw ze wsi lub kolonii, w przekonaniu, e starzy nie wadz nikomu"; pracujcy w polu. Wzmiankowanym wyej podstpom powicimy wicej uwagi, poniewa ich powszechno zaprzecza wystpujcej w czci literatury przedmiotu opinii, e OUNUPA przystpia do mordw dopiero wtedy, gdy Polacy nie zareagowali na rzekome rozkazy opuszczenia Woynia. Podstpy byy stosowane wobec caych osiedli, gdy opanowywano je udajc sowieck partyzantk, co do atwo wychodzio na jaw; oraz gdy gwarantowano bezpieczestwo i apelowano o pozostanie na miejscu, by potem znienacka napa na wiksz liczb ludzi. Powszechne byo zapewnianie Polakw przez Ukraicw o bezpieczestwie, odradzanie wyjazdu, ktry - jak uzasadniano - oznaczaby nieczyste sumienie i spowodowaby zemst (?!). Nawet dawano gwarancje na pimie o bezpieczestwie osiedla, by pniej znienacka dokona rzezi (zob. np. Majdaska Huta, gm. Budera, pow. Zdobunw). Gromadzono te ludzi w jednym miejscu na tzw. zebranie, na ktrym miay by obwieszczone wane sprawy lub omwione formy wsplnej walki z Niemcami (zob. Wola Ostrowiecka, gm. Huszcza, pow. Luboml). Podstpw uywano rwnie wobec pojedynczych rodzin, gdy do uchodcw do miast przyjedali Ukraicy i namawiali do powrotu, zapewniajc o bezpieczestwie, a ludzie wracali na zagad. OUN-UPA posuna si nawet do zorganizowania w powiecie wodzimierskim w gminie Werba polskiego oddziau partyzanckiego, ktry razem z ukraiskim mia walczy przeciw Niemcom. Zwerbowano nauczyciela i kilkudziesiciu modych ludzi z okoo 10 wsi i kolonii wok Swojczowa i wszystkich wymordowano 11 lipca 1943 r. koo Dominopola (gm. Werba, pow. Wodzimierz Wo.). Wszelkie prby porozumienia i prowadzenia rozmw pojednawczych wychodzce ze strony polskiej koczyy si niepowodzeniem - albo mordowano wysannikw, jak np. 8 lipca 1943 r. w okolicach Kustycz (gm. Turzysk, pow. Kowel) penomocnika Delegata Rzdu na Woy Zygmunta Rumla Krzysztofa Porb" i czonka konspiracji AK Krzysztofa Markiewicza Czarta", albo do rozmw nie dochodzio z winy strony ukraiskiej. Rozmowy pojednawcze byy podejmowane nie tylko przez stron polsk, ale rwnie przez stron ukraisk, przy czym ta ostatnia traktowaa je jako sposb na upienie czujnoci Polakw lub podporzdkowanie ich UPA w celu atwiejszego wymordowania 17. OUN-UPA dya wszelkimi sposobami do unicestwienia jak najwikszej liczby Polakw i jakiekolwiek porozumienia, niezalenie od szczebla na jakim miayby one by zawarte, byyby w sprzecznoci z zaoeniami ideologicznymi OUN, tj. Ukrainy dla Ukraicw. Nie byo natomiast, jak obecnie twierdz niektrzy historycy, opierajc si gwnie na nacjonalistycznej propagandowej literaturze ukraiskiej, rozpowszechniania rozkazu opuszczenia przez Polakw ziem ukraiskich, uprzedzajcego rzezie, zreszt cakowicie bezprawnego 18. 28 grudnia 1943 r. do Sztabu Naczelnego Wodza, Oddziau Specjalnego, w Londynie wpyna depesza z Kraju nastpujcej treci: Polityczny kierownik Ukraiskiej Armii Powstaczej w odezwie z 16. XI. wzywa Polakw do opuszczenia Ziem Ukraiskich i

wycofania si za Bug. Grozi zniszczeniem, stawiajc za przykad los Polakw w Hucie Stepanowskiej [winno by Stepaskiej, gm. Stepa, pow. Kostopol]"19. Owa bezprawna odezwa OUN-UPA, wystosowana zostaa po wymordowaniu co najmniej 30 tysicy Polakw i zmuszeniu do ucieczki kilku dziesitek tysicy (!), dopiero w listopadzie 1943 r. na wypadek ewentualnej odpowiedzialnoci karnej po wojnie, dla stworzenia alibi, e chodzio tylko" o wypdzenie Polakw (tak jakby wypdzanie nie byo take zbrodni). Nie bya ona w ogle znana ludnoci polskiej Woynia. Wydaje si, e nie znana bya rwnie polskim czynnikom urzdowym Woynia 20. Wspln cech ukraiskiego ludobjstwa byo niesychane okruciestwo, poczone z rabunkiem mienia i paleniem gospodarstw, a take niszczeniem materialnych ladw polskiej presence na Woyniu, jak kocioy, kaplice, dwory i cae majtki, sady, ogrody, parki. Par sw komentarza wymaga sprawa wspomnianych okruciestw, praktykowanych powszechnie przez bojwkarzy UPA i wspomagajc ich ludno ukraisk, ktrym ofiary poddawane byy niezalenie od wieku i pci. Rne wyszukane sposoby zadawania cierpie, czyli tortury, s ogldnie wymieniane w opisach zbrodni w poszczeglnych miejscowociach w Rozdziaach 1-X11 2i. W tym miejscu zacytujemy wymowny opis: Trupy zoono pod domem w rzd, poczwszy od ojca staruszka, obok jego on, nastpnie zicia, crk, otoczon trojgiem dzieci. Wszystko to razem z wystawionymi obok trumnami robio niesamowite wraenie. Zi (Ukrainiec), patrzcy pustymi oczodoami (wydubano mu oczy), cay pokuty przykuwa do siebie uwag. Jego ona z wybitymi z dolnej szczki zbami, pokut piersi i troje dzieci z poamanymi rkoma w ramionach i przedramionami oraz nogami rwnie poamanymi w udach i goleniach. Po prostu dech zapierao swoim bestialstwem. Dziwny spokj malowa si na twarzach pomordowanych, zupenie nie harmonizujcymi z ranami, zadanymi siekier w kark matce-staruszce (lat okoo 60) oraz w gow chopcu i ojcu staruszkowi (lat 70)" 22. Podobne lub gorsze obrazy fotografowali Niemcy, gdy przyjedali do napadnitych miejscowoci na interwencj Polakw. Robiy na nich wraenie 23, chocia akurat Niemcy te popeniali zbrodnie wzbudzajce odraz: Niemcy nieraz mwi na temat potwornoci mordw dokonanych na Polakach, e na zachodzie nikt nie uwierzyby w takie barbarzystwo" 24. Owe okruciestwa zadawano nie tylko Polakom, ale wszystkim uznanym za wrogw czy przeciwnikw, nieprzychylnym, krytykujcym OUN-UPA, uchylajcym si od wstpienia do UPA, pomagajcym Polakom, a wic take Ukraicom, Czechom itd. Np. w kolonii Glinne (gm. Koki, pow. uck) za protestowanie przeciw mordowaniu Polakw ukraiskie maestwo zostao zwizane drutem kolczastym i powieszone, a ich crce obcito piersi; we wsi Martynwka (gm. Diatkiewicze, pow. Rwne) dwum dziewcztom czeskim rozpruto brzuchy; jecowi sowieckiemu o imieniu Tichon, pracujcemu we wsi Tajkury (gm. Zdobica, pow. Zdobunw), ktry owiadczy, e nie wierzy, by Ukraina staa si samostijna, Ukraicy przepiowali uda, a potem brzuch. Niewyobraalna wprost nienawi, dla ktrej nie moe by adnego uzasadnienia we wsplnej polsko-ukraiskiej przeszoci, znajdowaa wyraz nie tylko w bezwzgldnym unicestwianiu Polakw, ale i demonstrowaniu w trakcie lub bezporednio po zbrodni triumfu oraz profanowaniu zwok 25. Nienawi, o ktrej mowa wyej, dotkna rwnie rodziny polsko-ukraiskie, ktre zalenie od okolicznoci giny w caoci lub w czci, tj. jedno z maonkw lub rodzicw oraz dzieci. Eliminowanie tych rodzin byo uzasadniane skaeniem ukraiskiej krwi polsk (zob. Chorupa, gm. Mynw, pow. Dubno). Uywane byy przez Ukraicw pogardliwe nazwy dla tych rodzin: kryaki - maestwa polsko-ukraiskie i pokurczi - dzieci z takich maestw z6. Mordowanie rodzin polsko-ukraiskich lub ich czonkw byo dokonywane najczciej przez bojwki UPA, ale zdarzao si, e mordercami byli dalsi krewni o przekonaniach nacjonalistycznych oraz mowie czy ony (te ostatnie wyjtkowo). Jeli chodzi o mordercw mw, to przewanie byli oni zmuszeni do tego przez OUN-UPA pod

grob mierci, cho byy nieliczne przypadki zamordowania z powodu zrozumienia popenionego wczeniej bdu przy oenku". Wikszo mw Ukraicw odmawiaa zamordowania ony, co byo rwnoznaczne ze mierci. Liczba stwierdzonych przypadkw zamordowania rodzin polsko-ukraiskich, tj. 303 osb z cakowicie wymordowanych rodzin oraz 139 osb z rodzin czciowo wymordowanych (Tab. 13), nie odpowiada cakowitym stratom wrd tej grupy ludnoci, gdy rodziny te pozostaway na swoich gospodarstwach nawet po rzezi w okolicy, a wic po ucieczce ocalaych polskich wiadkw, uwaajc, e ukraisko" uchroni je przed zabiciem, w zwizku z czym polscy wiadkowie nie znali ich pniejszych losw. Tabela 7. Liczby Polakw zamordowanych w 1943 r. przez OUN-UPA i policjantw ukraiskich* W powiatach/ wojewdztwie I bez okr. Razem II VII VIII IX X XI XII mies. 1943 151 305- 77 229 1625Dubno 15 6 5 +? 316 +? +? 1640+? 2569 277 11 3225 Horochw 1 33 129 +? +? +? +? 16783- 173 93 58 50 339 4065Kostopol 42 9 17 784+? +? +? +? +? +? 4068+? 637 1864 338 133297 3602Kowel 1 2 39 34 +? +? +? 139+? +? 3608+? 885 67 382 2487Krzemieniec 29 20 1 23 +? +? +? 2490+? Luboml 1662- 116 3 18021 2 5 13 1666+? +? +? 1806+? 353 34-348 859 1113 119 47 183 414 3808uck 5 28 190 124 29 +? +? +? +? +? +? +? +? 3812+? 138 75 148- 513 13 62 206 1376Rwne 9 2 62 125 21 2 +? +? 149+? +? +? +? +? 1377+? 284 371 381- 8 42 246 2084Sarny 30 193 165 131 62 6 165 +? +? 431+? +? +? +? 2134+? 32 79 3581- 3099- 292176 7468Wodzimierz 1 1 21 29 9 8 140 +? +? 3583+? 3102+? 297+? +? 7478+? 104- 493 5 698 1805Zdobunw 2 1 9 47 223 193 30 115 +? +? +? 1816+? 1759- 2688 2025- 2251 10473- 8280- 1162- 183 173 7563199 33347Razem woj. 93305 woyskie 94 1765+? +? 2042+? +? 10527+? 8298+? 1167+? +? +? 762+? +? 334541+? 818- 1363- 12245595- 544118186W tym znani 56 254 1103 494 99 98 272 1369 822 1372 1225 5597 5447 18208 z nazwiska * Liczby ustalone na podstawie wykorzystanych rde - dane niepene. ** +? " oznacza liczb niesprecyzowan, oprcz liczby ustalonej, wynikajc z materiau rdowego. 1 W tym 277 osb z cakowicie wymordowanych rodzin polsko-ukraiskich i 2 rodziny polsko-czeskie. Miesice III IV V VI 255 339- 101 72-74 +?** 341+? +? 16 9 32 148 +? +? 1037- 748 409 308 1038+? +? +? +? 153 6 61 37 +? +? 115- 669 276 20 118+? +? +? +?

Przebieg ludobjczej akcji 1943 r. mona przeledzi, analizujc ustalone niepene dane: 1) o zamordowanych w Tab. 7 oraz 2) o liczbie jednostek administracyjnych, w ktrych OUN-UPA dokonyway mordw, w Tab. 8 - w poszczeglnych powiatach i w kolejnych miesicach 1943 r. Analiza ta jest w pewnym stopniu obarczona bdami, poniewa nie wiadomo, w ktrym miesicu zgina znaczca cz ofiar i dla wielu jednostek administracyjnych nie ma penych danych o liczbie zamordowanych, a take liczba tych jednostek, w ktrych zginli Polacy, rwnie jest niepena. A zatem, gdyby kiedykolwiek udao si przypisa liczby ofiar z rubryki bez okrelenia miesica" do waciwych miesicy, oraz uzupeni niekompletne dane, mogoby si okaza, e natenie akcji ludobjczej miaoby nieco inne rozoenie w czasie i na obszarze Woynia. Tabela 8. Liczby jednostek administracyjnych, w ktrych Polacy byli mordowani przez OUN-UPA i policjantw ukraiskich w 1943 r.* W powiatach/ wojewdztwie Dubno Horochw Kostopol Kowel Krzemieniec Luboml uck Rwne Sarny Wodzimierz Zdobunw Woy Miesice I II III IV V VI VII VIII 5 14 21 29 42 18 19 1 8 8 8 11 119 22 4 11 47 32 29 19 36 20 1 1 17 16 9 9 42 58 2 5 18 28 20 9 23 8 1 2 20 2 8 34 48 49 85 85 32 2 2 10 16 23 27 36 29 3 9 13 16 23 12 36 8 1 1 14 10 10 7 127 84 1 1 6 11 14 11 6 1 16 44 181 207 214 232 530 301 Bez okrelenia mies. 50 18 45 34 41 3 74 30 40 39 13 387

IX X XI 9 1 1 8 4 10 3 5 6 28 8 8 13 1 2 10 2 3 13 11 5 7 10 8 2 4 10 1 13 9 15 6 3 6 2 4 116 40 40 55

XII

* Liczby ustalone na podstawie wykorzystanych rde - dane niepene; dotycz wycznie napadw, w wyniku ktrych byy miertelne ofiary wrd Polakw. Na wiele miejscowoci napadano wielokrotnie w rnym czasie. Mordy zbiorowe ludnoci polskiej zapocztkowao w lutym 1943 r. nacjonalistyczne ugrupowanie Maksyma Borowcu Tarana Bulby", tzw. bulbowcy, ktre dziaao w powiatach sarneskim i kostopolskim oraz w pnocnej czci rwieskiego. Pierwsz zlikwidowan cakowicie miejscowoci polsk bya kolonia Parola I (gm. Antonwka, pow. Sarny), gdzie 9 lutego 1943 r. wymordowano wszystkich od niemowlt po starcw, stosujc okruciestwa, ok. 150 osb. Napastnicy podszywali si pod partyzantk sowieck Niezalenie od bulbowcw do akcji likwidacji Polakw przystpi odam nacjonalistw Stepana Bandery, tzw. banderowcy, a take odam Andrija Melnyka, tzw. melnykowcy. Stopniowo banderowcy podporzdkowali sobie bojwki pozostaych ugrupowa nacjonalistycznych i przejli od bulbowcw nazw Ukraiska Powstacza Armia. Nasilenie napadw nastpio w marcu 1943 r. z chwil dezercji policji ukraiskiej ze suby niemieckiej, ktra zabrawszy bro z posterunkw, poczya si z istniejcymi ju wtedy i tworzcymi si nacjonalistycznymi oddziaami Bandery. Ju w drodze na miejsce zbirek i poczenia z lenymi oddziaami nacjonalistycznymi policjanci ukraiscy mordowali Polakw i palili gospodarstwa. Od tego momentu nastpowaa eskalacja masowych mordw,

ktre trway cay 1943 rok na caym Woyniu, lecz z rnym nateniem w poszczeglnych powiatach W marcu 1943 r. najwiksze nasilenie napadw dotyczyo powiatu kostopolskiego, gdzie w tym czasie zgino najwicej Polakw (znacznie ponad 1000 osb w co najmniej 47 jednostkach administracyjnych), oraz sarneskiego. Napady na cae osiedla polskie zaczy si take w powiecie uckim, w gminie Silno, ktra przylegaa do powiatu kostopolskiego i najwyraniej zostaa wczona do wyznaczonego wikszego terenu eksterminacji Polakw. Ogem w tym miesicu zamordowano 1759-1765 oraz niesprecyzowan liczb (+?) Polakw 27 w co najmniej 181 jednostkach administracyjnych (Tab. 7 i 8). W kwietniu 1943 r. w powiatach kostopolskim i sarneskim mordy na Polakach dokonywane byy nadal. W tyme miesicu zwraca uwag ogromny wzrost liczby ofiar w powiecie krzemienieckim, gdzie due poacie powiatu byy ogarnite zorganizowan akcj ludobjcz. Przed jej rozpoczciem Ukraicy w Krzemienieckiem wypowiadali zowrbne napomknicia, z ktrych wynikao, e na Wielkanoc dla Polakw szykuje si co niedobrego. W odlegym od krzemienieckiego powiecie kostopolskim, w Janowej Dolinie, Ukraicy mwili wprost o jajach wielkanocnych malowanych krwi Polakw". W Powursku (gm. Powursk) w powiecie kowelskim krya przepisywana na kartkach przepowiednia: W kwietniu bdzie niebo z ognist un, w maju soce ma zachodzi czerwono, a w czerwcu i lipcu woda w rzekach spynie krwi". Pniejsze akcje przeciw Polakom kojarzyy si z t przepowiedni. Z kolei w gminie Wodzimierzec powiatu sarneskiego Niemcy ujli Ukraink przenoszc rozkaz jakiego dowdztwa UPA, wyrnicia Polakw w Wielkim Tygodniu (Wielki Czwartek, Wielki Pitek) 28. wiadczy to o przygotowywaniu si nacjonalistw na wikszym obszarze Woynia do skoordynowanej akcji eksterminacyjnej wanie w kwietniu. lady takiego planu odnajdujemy w datach mordw, a mianowicie: w Wielkim Tygodniu (19-24 kwietnia) w powiecie krzemienieckim byo co najmniej 9 napadw z ofiarami miertelnymi, w powiecie dubieskim 4, w uckim 5, rwieskim 2; w Wielkanoc w powiecie krzemienieckim byo 6 napadw, w dubieskim 5 napadw, w uckim 2. \ie jest rwnie rzecz przypadku, e w powiecie uckim 8 kwietnia miay miejsce mordy w 6 jednostkach administracyjnych. W rzeczywistoci napadw w tych konkretnych terminach musiao by wicej. Brak informacji o nich wynika z zawodnoci pamici wiadkw. W kwietniu liczba ofiar na caym Woyniu wzrosa i wyniosa 1688 oraz niesprecyzowan liczb (+?) Polakw zamordowanych w co najmniej 207 jednostkach administracyjnych (Tab. 7 i 8). W maju 1943 r. nasilenie napadw dotyczyo powiatu dubieskiego, sarneskiego i zdobunowskiego, ale w dalszym cigu trway napady w powiecie kostopolskim, krzemienieckim, uckim, rwieskim, w niektrych z tych powiatw podobnie jak w kwietniu. Zgino w tym miesicu na caym Woyniu 2025-2042 oraz niesprecyzowana liczba (+?) Polakw w co najmniej 214 jednostkach administracyjnych (Tab. 7 i 8). W czerwcu 1943 r. najwicej ofiar pado w powiecie uckim, gdzie oczyszczaniu" z Polakw podlegay gminy Czarukw, Ponka, Kniahininek i poudniowa cz gminy Torczyn, w ktrych bojwki UPA napaday w terminach: 17-19 czerwca, 20-23 czerwca i 29 czerwca (w 19 jednostkach administracyjnych). W tym miesicu odnotowano te znacznie wiksz ni poprzednio liczb ofiar w powiecie zdobunowskim. Nieprzerwanie napady trway w powiecie kostopolskim. W powiecie horochowskim zwraca uwag wzrost napadw, w ktrych giny pojedyncze osoby lub rodziny. Ogem w czerwcu zostao zamordowanych 2251 oraz niesprecyzowana liczba (+?) Polakw w co najmniej 232 jednostkach administracyjnych (Tab. 7 i 8). W lipcu 1943 r. ludobjstwo ogarno cay Woy, ale najwicej ofiar byo w trzech powiatach, w ktrych wczeniej prawie nic si nie dziao, tj. w powiecie horochowskim, wodzimierskim i kowelskim. Nie mona mie wtpliwoci, e lipcowe napady byy zaplanowane i zorganizowane jako skoordynowana akcja ludobjcza, ktrej celem byo

jednoczesne, w krtkim czasie, oczyszczenie" z ludnoci polskiej duych poaci Woynia. Musiay by w tym wzgldzie wydane rozkazy przez OUN i UPA Bandery, ktre w tym czasie kontroloway cay wiejski Woy, jakkolwiek nie zostay one dotd odnalezione czy ujawnione, by moe zostay przezornie zniszczone. Wymienimy najwaniejsze lipcowe akcje OUN-UPA. W nocy z 4 na 5 lipca zostay napadnite osiedla polskie w powiecie uckim pooone wok kolonii Przebrae, a mianowicie w gminach Kiwerce, Oyka, Poddbce, Trocianiec, Silno (24 jednostek administracyjnych). 11 i 12 lipca to dni oczyszczuwalnoji ahciji wid rasowych worohiw w trzech powiatach: horochowskim. wodzimierskim i kowelskim. Polacy byli mordowani w 125 jednostkach administracyjnych wymienionych powiatw. Bojwki UPA, ktre wspieraa tumnie miejscowa ludno ukraiska, docieray do wszystkich miejsc zamieszkiwanych przez Polakw. W nastpnych dniach na terenie objtym akcj 11-12 lipca byy wyapywane i mordowane niedobitki. 13 lipca mordowano w tym rejonie w miejscowociach, do ktrych OUN-UPA nie zdya jeszcze dotrze (10 jednostek administracyjnych z powiatu horochowskiego i wodzimierskiego). 14-15 lipca zaatakowani zostali Polacy w niektrych miejscowociach powiatw horochowskiego, krzemienieckiego, wodzimierskiego (14 jednostek administracyjnych). 15 i 16 lipca upowcy napadali na Polakw yjcych w gminach Brany i Kisielin powiatu horochowskiego, oraz w kilku miejscowociach w gm. Kupiczw, powiatu kowelskiego i kilku w gm. Szczurzyn powiatu uckiego. W tym terminie Polacy byli mordowani w 31 jednostkach administracyjnych. W rejonie objtym akcj 11-12 lipca i potem 15-16 lipca nie byo nigdzie zorganizowanej samoobrony. Jedynym ratunkiem Polakw bya wtedy ucieczka. W dniach 16-18 lipca 1943 r. OUN-UPA wymordowaa 37 wsi i kolonii polskich wok orodka samoobrony Huta Stepaska w gminach Stepa i Stydy powiatu kostopolskiego. 30 lipca 1943 r. nastpio kolejne zmasowane uderzenie UPA na Polakw w skupisku osiedli polskich w gminie Antonwka, Rafawka i Wodzimierzec powiatu sarneskiego, w wyniku ktrego zostao ono zlikwidowane, a zniszczeniu ulego co najmniej 19 jednostek administracyjnych. Samoobrona znajdujca si w kilku z zaatakowanych punktach nie bya w stanie si utrzyma i jej rola polegaa na ograniczeniu ofiar wrd cakowicie bezbronnych ludzi. Ocalaa ludno polska ucieka do stacji kolejowych na linii Kowel-Sarny. 31 lipca orodek samoobrony w Przebrau (gm. Trocianiec) w powiecie uckim stoczy cik walk z przewaajcymi siami UPA, dziki czemu zgromadzona tam ludno polska ocalaa. Rwnie w pozostaych powiatach, z wyjtkiem lubomelskiego, OUN-UPA dokonywaa mordw. cznie we wszystkich powiatach w lipcowych rzeziach zgino 10 527 oraz niesprecyzowana liczba (+?) osb, a Polacy byli mordowani w co najmniej 520 jednostkach administracyjnych (Tab. 7 i 8). Najwiksze straty ludnoci polskiej nastpiy w powiecie horochowskim (2569 i niesprecyzowana liczba (+?) osb) oraz w powiecie wodzimierskim (3583 osoby i liczba niesprecyzowana). W sierpniu 1943 r. oczyszczuwalna ahcija bya kontynuowana. Objte ni zostay wszystkie rejony, w ktrych Polacy yli jeszcze w wikszych skupiskach i gdzie nie byo zorganizowanych samoobron, a ponadto eliminowano Polakw yjcych w rozproszeniu pord Ukraicw. Akcja bya rozoona na etapy W powiecie rwieskim UPA napadaa na Polakw przede wszystkim w pierwszej poowie sierpnia. W powiecie horochowskim, w ktrym na wikszoci obszaru Polakw ju nie byo, dokonywano napadw na niedobitki, ktre yy jeszcze w gminie Kisielim na pograniczu z powiatem wodzimierskim: 8 sierpnia Polacy byli tam mordowani w 4 jednostkach administracyjnych. W drugiej poowie sierpnia 1943 r. UPA mordowaa w 19 jednostkach administracyjnych powiatu dubieskiego. W dniach 14-16 sierpnia UPA napada na Polakw w 14 jednostkach administracyjnych powiatu wodzimierskiego. W dniach 28-31 sierpnia 1943 r. nastpio powtrzenie ludobjstwa z 1112 lipca - jednoczenie uderzono na Polakw yjcych w czterech powiatach. 28 sierpnia

1943 r. zaatakowani zostali Polacy w 3 miejscowociach powiatu kowelskiego i 1 miejscowoci powiatu horochowskiego. 29 sierpnia UPA mordowaa w: co najmniej 4 ostatnich jednostkach administracyjnych powiatu horochowskiego, w ktrych jeszcze byli Polacy, co najmniej 17 jednostkach administracyjnych powiatu kowelskiego, 5 jednostkach administracyjnych powiatu lubomelskiego, co najmniej 29 jednostkach administracyjnych powiatu wodzimierskiego, a wic razem co najmniej w 54 jednostkach administracyjnych. Tego dnia w niektrych miejscowociach wymordowano ponad 200 Polakw. 30 i 31 sierpnia likwidowano kolejne polskie miejscowoci lub Polakw z miejscowoci ukraiskich: Polacy byli mordowani w co najmniej 1 jednostce administracyjnej powiatu horochowskiego, 6 jednostkach powiatu kowelskiego, 11 jednostkach powiatu lubomelskiego, 13 jednostkach powiatu wodzimierskiego. cznie w powiatach horochowskim, kowelskim, lubomelskim i wodzimierskim w dniach 18-31 sierpnia 1943 r. Polacy byli mordowani w okoo 90 jednostkach administracyjnych. W powiecie zdobunowskim napady na Polakw byy dokonywane przez UPA w pierwszej poowie sierpnia, a pod koniec sierpnia zostao zlikwidowane skupisko Polakw w Mizoczu, gdzie chronili si Polacy z napadanych osiedli. W wymienionych dotd rejonach, w ktrych UPA w sierpniu dokonywaa zbrodni, nie byo zorganizowanej samoobrony. Tylko dwie zaatakowane w sierpniu miejscowoci stanowiy orodki samoobrony zdolne odpiera ataki, tj. Paska Dolina, ktra obronia si 14 lub 27 lipca oraz Przebrae, ktre zaatakowane 31 sierpnia 1943 r. po raz drugi stoczyo cik i zwycisk bitw. Oba orodki zdoay obroni si, ponoszc niewielkie straty. Rwnie 31 sierpnia UPA zamierzaa zlikwidowa orodek samoobrony w Zasmykach i prawdopodobnie by si to udao, gdyby nie taktyczne posunicie samoobrony, polegajce na uprzedzeniu ataku przez zaatakowanie od tyu przez oddzia partyzancki por. Wadysawa Czermiskiego Jastrzbia" zgromadzonych do ataku si UPA, dziki czemu ocalao okoo 1500 osb. cznie w sierpniu we wszystkich powiatach zgino 8298 oraz niesprecyzowana liczba (+?) Polakw w co najmniej 301 jednostkach administracyjnych (Tab. 7 i 8). Ustalona przez nas dla sierpniowych napadw liczba ofiar jest znacznie nisza ni wynika to z upowskiego szacunku 15000 Polakw zamordowanych w powiecie kowelskim, lubomelskim i wodzimierskim, podanego przez dowdc Okrgu Wojskowego Turiw" UPA-Pnoc Jurija Stelmaszczuka Rudego" podczas przesuchania go w 1945 r. przez sd na Ukrainie. W protokole jego przesuchania znajduje si rwnie wana informacja, e rozkaz zniszczenia Polakw wyda dowdca caej UPA Dmytro Klaczkiwkyj Kym Sawur" 29. We wrzeniu 1943 r. napady UPA byy skierowane przeciwko Polakom, ktrzy mimo wszystko pozostawali jeszcze w swoich gospodarstwach lub przyjedali po ywno. Na terenie powiatu kowelskiego zostay wymordowane mieszkajce pojedynczo lub po kilka we wsiach ukraiskich rodziny, ktrym Ukraicy zabronili wyjeda 30. W tym miesicu zgino 1167 oraz niesprecyzowana liczba (+?) osb w co najmniej 116 jednostkach administracyjnych (Tab. 7 i 8). Straty do koca wrzenia 1943 r. byy w tym czasie oceniane przez Okrg AK Woy na 9000-10000 Polakw, gdy tymczasem wedug naszych bada zgino co najmniej 30 000, w tym osb o znanym nazwisku 16 348. Okrg szczerze przyznawa, e: Cyfry te s zreszt bardzo prowizoryczne, gdy adnej statystyki nikt nie prowadzi i prowadzi nie moe" 31. Jesieni 1943 r. Polakw na wikszoci terenw wiejskich ju nie byo, z wyjtkiem 15 baz samoobrony, z ktrych cz chronio pooone obok polskie kolonie. Tylko nieliczni Polacy przebywali w swoich gospodarstwach we wsiach i koloniach pooonych wok miast, przy stacjach kolejowych strzeonych przez Niemcw i Wgrw i koo tych kilkunastu orodkw samoobrony. W okolicach ucka, z powodu trudnych warunkw w miecie, uchodcy zaczli powraca na swoje gospodarstwa, co spowodowao akcj palenia przez Ukraicw tych osiedli 32. Z orodkami samoobrony zwizane byy oddziay partyzanckie

AK (11). Trzy miejscowoci w powiecie sarneskim w gminie Kisorycze, tj. Okopy, Doha i Budki Borowskie, trway dziki sowieckiej partyzantce, ktra usadowia si w lesie obok tych wsi. Gwne skupiska Polakw byy w miastach i miasteczkach, w ktrych stacjonowali Niemcy lub Wgrzy, gdzie uchodcy yli w okropnych warunkach. W obozie w Rwnem panowa gd i tyfus, dzieci i starcy umierali masowo 33. W rnych okolicznociach, gwnie podczas wyjazdw na wykopki, po ywno, na obrzeach miast i miasteczek, Polacy ginli nadal. W padzierniku 1943 r. zgino: 183 Polakw oraz ich niesprecyzowana liczba w co najmniej 40 jednostkach administracyjnych w padzierniku, a w listopadzie - 173 Polakw i niesprecyzowana ich liczba w co najmniej 40 jednostkach administracyjnych (Tab. 7 i 8). W listopadzie UPA ponadto usiowaa rozbi dwa wane orodki samoobrony: w Hucie Starej (gm. Ludwipol) w powiecie kostopolskim oraz polsko-czeski orodek samoobrony w Kupiczowie w powiecie kowelskim (dwukrotnie napadany), wspdziaajcy z orodkiem w Zasmykach (gm. Lubitw, pow. Kowel). Oba orodki zdoay oprze si atakom przy niewielkich stratach wasnych. Podobna sytuacja jak w listopadzie i padzierniku bya w grudniu 1943 r. Spord wikszych akcji UPA naley wymieni: napad na grup kolonii koo Zasmyk (Janwka, Radomle, Stanisawwka, Lublatyn, Baty), w ktrych znajdoway si grupy samoobrony wspdziaajce z baz obronn w Zasmykach; napady na przedmiecia miast: Kowla, ucka, Oyki, Rwnego (Dworzec); napad na orodek samoobrony w Witoldwce w powiecie zdolbunowskim; napad na Beresteczko w powiecie horochowskim; zlikwidowanie trzech wiosek polskich w powiecie sarneskim: Okopy, Doha, Budki Borowskie, tu po odejciu w inny rejon sowieckiego oddziau partyzanckiego. W grudniowych napadach zgino 756762 Polakw oraz niesprecyzowana ich liczba (+?) w 55 jednostkach administracyjnych (Tab. 7 i 8). czna liczba ofiar w 1943 r., ktre s przypisane do okrelonych miejsc (przynajmniej w obrbie okrelonego powiatu), wynosi 33 454 oraz niesprecyzowana liczba (+?) Polakw. W liczbie tej znajduje si 18 208 osb znanych z nazwiska. W 1943 r. Polacy byli mordowani w co najmniej 1605 jednostkach administracyjnych (Tab. 6 i 7) W zalenoci od przebiegu wydarze poczucie zagroenia wrd Polakw pojawiao si w rnym czasie w rnych rejonach Woynia - najwczeniej na pnocy powiatu uckiego w gm. Koki, w zwizku z wymordowaniem przez policj ukraisk Obrek (listopad 1942 r.) i potem w powiecie sarnenskim i kostopolskim w zwizku z wymordowaniem Paroli I (luty 1943). Przyjmowano rne formy przeciwdziaania wymordowaniu. Podstawow reakcj Polakw, obawiajcych si zaskoczenia podczas snu w domu, byo nienocowanie w domach. Chroniono si w lesie, w zarolach, zagbieniach terenu, sadach, polach (zwaszcza, gdy uroso zboe). Niektre rodziny w ten sposb spdzay noce po kilka miesicy i to od przedwionia, gdy jeszcze lea nieg. Gdy okazywao si, e upowcy napadaj take w dzie, niektre rodziny przenosiy si cakowicie do kryjwek poza swoj sadyb i przychodziy do gospodarstwa tylko na krtko, przyszykowa ywno i obrzdzi inwentarz. Niektrzy budowali na terenie gospodarstw albo poza nimi, np. w polu, podziemne schrony, zwane te bunkrami". W wikszoci przypadkw nie speniy one zamierzonej roli, poniewa albo nie udao si w nich w por ukry, albo bunkry" te byy wykrywane przez upowcw i znajdujcy si w nich ludzie masakrowani wrzucanymi do nich granatami lub w inny sposb. Cztery polskie kolonie z pnocnej czci powiatu sarneskiego (zob. Jawinki, Lado, Perestaniec, Tatynne w gm. Klesw) okoo p roku wdroway taborami po lasach, wioskach i futorach wojewdztwa poleskiego, gdzie terror OUN-UPA nie by tak odczuwany i gdzie wdrujce kolonie okresowo korzystay z ochrony sowieckiego oddziau partyzanckiego. Schodzono si te do jednego lub kilku wybranych gospodarstw na noc i wystawiano warty, zakadajc, e

upowcy nie zaatakuj wikszej grupy, albo e warta w por ostrzee o zbliajcych si napastnikach i zdy si uciec. Szukano te bezpieczestwa w wikszych skupiskach, a wic Polacy z mniejszych miejscowoci polskich lub wsi ukraiskich przenosili si do wikszych, zwaszcza do tych, gdzie bya zorganizowana jaka forma samoobrony Organizowanie samoobrony i jej rozmiary zostan szerzej omwione dalej. Chroniono si w majtkach, miasteczkach i miastach, w ktrych stacjonoway zaogi niemieckie lub wgierskie 34. Niektre rodziny decydoway si na tuaczk od jednej miejscowoci do innej, przenoszc si wielokrotnie, szukajc bezpieczestwa i w miar znonych warunkw, czego na og nigdzie nie znajdowano. Tabela 9. Liczby jednostek administracyjnych w zalenoci od liczby zamordowanych Polakw w latach 1939-1945*

W powiatach/ wojewdztwie

Liczba jednostek administracyjnych, w ktrych nacjonalici ukraiscy zamordowali Polakw w liczbie ** do 10 11-20 21-50 51-100 101-150 151-200 201-450 ponad osb osb osb osb osb osb osb 450 osb Dubno 94 25 13 6 Horochw 59 24 24 16 41a 13a Kostopol 86 27 23 9 81b 22a 14a 1c 2b 3b Kowel 74 26 26 11 2 1 1 14b Krzemieniec 69 22 21 9 11d 12c 13c 14c Luboml 26 4 4 2 12d 13d 24d uck Rwne Sarny Wodzimierz Zdobunw Woy 192 89 85 104 35 913 37 15 14 33 4 231 41 17 18 32 6 225 18 2 7 26 1 107 11e 21f 121g 31h 33 12e 12f 12g 62h 22i 16

73e 13f 12

* Liczby ustalone na podstawie wykorzystanych rde - dane niepene. Tabela nie zawiera miejscowoci, w ktrych liczba ofiar pozostaje nieznana. W podanych liczbach znajduj si take jednostki administracyjne o tych samych nazwach, np. wie i kolonia, dla ktrych nie udao si ustali oddzielnie ofiar. ** Liczba zamordowanych Polakw to liczba stwierdzona na podstawie wykorzystanych rde. la Kupowalce, Puhany, Rudnia, Zamlicze; 1b Berezne, Dermanka (w gm. Ludwipol), Lipniki (w gm. Berezne), Medwedwka, Niemilia, Pendyki, Ugy, Wyrka; 1c Mielnica, Wiktorwka; ld Wyszogrdek; le Nawz; lf Brzezina (w gm. Wodzimierzec), Sochy; lg Chrynw, Gucin, Jasienwka, Ludmipol, Soroczyn, Stasin (w gm. Grzybowica), Starzyce (wie), Strzelecka, witocin, Wiktorwka, Wodzimierz Wo., Zaboce; lh Chiniwka, Mizocz, Ostrg n. Horyniem. 2a Huta Stepaska, Uniki; 2b Czeremszanka; 2c Winiowiec Stary; 2d Czmykos; 2e uck; 2f Leonwka; 2g Parola I; 2h Grabina (w gm. Olesk), Gurw, Sdowa, Sokowka, Wadysawwka, Wygranka; 2i Derma, Majdaska Huta.

3a Zagaje; 3b Budy Ossowskie; 3c Winiowiec Nowy; 3d Kty; 3e Dominopol, Gboczyca, Maria Wola, Orzeszyn, Poryck, Stanisaww, Teresin; 3f Hurby. 4a Janowa Dolina; 4b Gaj; 4c Koodno; 4d Ostrwki, Wola Ostrowiecka. W orodkach samoobrony i miastach, gdzie chronili si ludzie, szybko nastpowao przeludnienie, ze warunki sanitarne i gd. Due orodki samoobrony, jak Przebrae (gm. Trocianiec, pow. uck), Bielm (gm. Werba, pow. Wodzimierz Wo.), Huta Stara (gm. Ludwipol, pow. Kostopol) staray si przynajmniej zorganizowa zaopatrzenie w ywno. A wic pod oson czonkw samoobrony odbyway si wyprawy na pola i ogrody uchodcw, do ich gospodarstw, gdzie niektrzy mieli poukrywan ywno, np. zakopan w skrzyniach i glinianych naczyniach. Te wyprawy byy uwaane przez Ukraicw za grabie ukraiskiej ziemi" 35 Znacznie gorsza bya sytuacja uchodcw w miastach, gdzie przede wszystkim cierpieli gd 36. Wyjazdy po ywno do swoich gospodarstw byy niebezpieczne, wiele osb gino w drodze, bowiem wszdzie krciy si upowskie patrole czatujce na przemieszczajcych si Polakw. I wanie m. in. z obawy przed godem w miecie, czym Ukraicy straszyli Polakw, powstrzymujc od opuszczenia gospodarstwa, wielu trwao na swoim, tracc ycie. Inni znowu udzili si, e napady na Polakw wystpujce w dalszej okolicy, nie bd miay miejsca u nich, zwaszcza, gdy ssiedzi Ukraicy zapewniali, e nic im si nie stanie. Niektrzy, majc na to czas, gdy uciekali do miasta zanim nastpi napad, zabierali na wz zapasy ywnoci oraz pdzili przy wozie jaki inwentarz. W miecie Niemcy zabierali przybyszom konie i krowy. Nieliczni, ktrzy jako ten inwentarz uchronili, borykali si z brakiem paszy. Ponadto warunki kwaterowania w miastach byy fatalne. Do jednorodzinnych domw przyjmowano nawet po kilkanacie rodzin, oddawano uchodcom rne komrki, skadziki, strychy, bowiem spoeczestwo polskie okazywao wwczas nadzwyczajn solidarno. Organizowano wszelak pomoc - odzie, ywno, pienidze, leczenie rannych, umieszczanie sierot w rodzinach. W t pomoc zaangaowane byo take duchowiestwo katolickie. W Lucku np. dziaa Katolicki Komitet Opieki, kierowany przez ks. Zygmunta Chmielnickiego, i sierociniec prowadzony przez siostry zakonne, we Wodzimierzu Wo. sierociniec zorganizowa ks. Stanisaw Kobyecki. Jednake byo to wszystko za mao w stosunku do ogromu potrzeb sponiewieranych, ograbionych i bezdomnych ludzi. Nie dla wszystkich starczao pokojw, komrek, strychw i podwrek, nie mwic o ywnoci. Ludzi, ktrzy nie znaleli sobie kta, Niemcy gromadzili w obozach przejciowych 37, skd wywozili wszystkich na roboty do Niemiec. Bardzo wielu uchodcw zgaszao si take dobrowolnie do wyjazdu na roboty, nie widzc dla siebie ani powrotu na wie pod ukraisk siekier, ani szans przeycia w miecie. Najgorsza sytuacja bya tych uchodcw, ktrzy ocaleli podczas napadu w trakcie przeprowadzanej na wikszym obszarze oczyszczuwalnoji ahciji wid rasowych worohiw. Uciekali bez niczego, bez adnego mienia, czstokro niekompletnie ubrani w samej nocnej bielinie, wyrwani z nocnego snu, niektrzy ranni. Ich ucieczki byy szczeglnie dramatyczne: przez teren naszpikowany upowskimi patrolami wyapujcymi Polakw i wspomaganymi w tym przez ludno ukraisk, w nieustannym strachu, bez jedzenia i wody. Ucieczki te trway nieraz wiele dni. Byy przypadki czogania si polnymi bruzdami, aby nie by zauwaonym przez upowcw objedajcych teren konno. Kada zauwaona posta ludzka wywoywaa panik uciekajcych, przez co nieraz Polacy uciekali przed Polakami, a najblisi nie rozpoznawali si. Niektrzy duszy czas koczowali w lesie w grupach, ktre zmieniay miejsce, zanim w kocu dotarli do miasta. Po ywno wybierano si do gospodarstw, w ktrych Polakw ju nie byo i w takich wyprawach byy miertelne ofiary Ludobjstwo spowodowao ucieczki ludnoci polskiej nie tylko do miast i miasteczek, ale take poza Woy na teren Generalnego Gubernatorstwa. Ju wiosn 1943 r. do

Generalnego Gubernatorstwa przybywali uchodcy z Woynia, jednake masowy napyw zacz si w lipcu 1943 r. Z powiatu krzemienieckiego Polacy chronili si w powiatach Brody, Tarnopol i Zbara (wszystkie w woj. tarnopolskim), z powiatu dubieskiego - w powiatach Brody i Radziechw (woj. tarnopolskie), z powiatu horochowskiego - w powiatach Brody, Radziechw i Sokal w woj. lwowskim. Z poudniowych czci powiatu wodzimierskiego Polacy uciekali do pow. Sokal i wojewdztwa lubelskiego. Najwicej uciekinierw z rodkowej i pnocnej czci powiatu wodzimierskiego i horochowskiego przybyo do powiatu hrubieszowskiego. Powiat chemski przyj uchodcw gwnie z powiatu lubomelskiego i kowelskiego. Do uciekinierw z granicznych powiatw Woynia doczali uchodcy z centralnych i wschodnich powiatw. Z przylegajcych do Woynia powiatw nalecych do Generalnego Gubernatorstwa Polacy przemieszczali si dalej. Wielka rzesza Polakw znalaza si we Lwowie i Przemylu. Docierali dalej do Krakowa, Lublina, nawet do Warszawy. Polakom, ktrym udao si pozosta w Generalnym Gubernatorstwie, rnorakiej pomocy udzielay lokalne Polskie Komitety Opiekucze. Spoeczestwo polskie, cho wyniszczone przez okupacj, nie byo obojtne wobec straszliwie dowiadczonych Woyniakw i dzielio si tym, czym mogo, ale te i nie miao tak bardzo czym si dzieli. We Lwowie Polski Komitet Opiekuczy lokowa uchodcw w schroniskach, udziela pieninych zapomg, ale wobec ogromnej rzeszy uciekinierw i ich katastrofalnej sytuacji materialnej, nie by w stanie sprosta potrzebom 38. Na Chemszczynie zebrano dla uchodcw du ilo ywnoci i 100.000 z gotwk, w Chemie powsta szpital na 50 ek dla rannych z pogromw Woyniakw 39. Wszdzie, czy to na Woyniu, czy w Generalnym Gubernatorstwie, Niemcy starali si wszystkich uchodcw zagarn na roboty do Niemiec. W rnych materiaach konspiracyjnych wymieniane s rne liczby transportw i uchodcw, i tak np.: 1) z Rwnego w lipcu wywieziono na roboty 12 000 ludzi, w sierpniu 10 000-11 000 40 transporty te przechodziy przez Lww i Przemyl); 2) od maja do koca padziernika 1943 r. przez obz przejciowy w Przemylu - Bakoczycach przeszo 25 transportw, ktre mogy obj okoo 13 000 ludzi, z ktrych 90% pojechao na roboty do Rzeszy wraz z dziemi 41; 3) od 9 lipca do 1 wrzenia 1943 r. przez Lww przeszo okoo 25 000 uciekinierw 42. Tak rnice si i fragmentaryczne dane nie pozwalaj na prawidowe okrelenie wielkoci uchodstwa, mona jedynie powiedzie, e byy to dziesitki tysicy. W tej tragicznej sytuacji Polakw w drugiej poowie 1943 r. pojawi si jeszcze jeden okrutny element - wadze niemieckie zaczy zmusza uchodcw do powrotu do swoich sadyb, to znaczy wysya z powrotem na mier. W Dubnie Gebietkommissar nakaza uchodcom powrci do swoich gospodarstw 43. Przebywajcy - obozach rozdzielczych w Generalnym Gubernatorstwie uchodcy niezdolni do pracy , a wic starcy i dzieci, nie otrzymali pozwolenia na osiedlenie, lecz od 20 sierpnia 1943 r. nakazywano im powraca na Woy 44. Na interwencj w tej sprawie Rady Gwnej Opiekuczej, Sicherheitsdienst zaproponowa" wyniszczenie tych uchodcw w obozach koncentracyjnych. Usilne starania RGO zapobiegy takiemu rozwizaniu" kwestii nieprzydatnych dla III Rzeszy Woyniakw 45. Kilka sw naley si D z i e c i o m W o y n i a , tj. kompletnym sierotom, ktre najpierw przeyy wstrzs, patrzc na okrutn mier swoich rodzicw i rodzestwa, a nastpnie, czstokro ranne, opuszczay rodzinne miejsce i przeyway koszmar ucieczki, tuaczki i samotnoci. To, e niektre, majc po kilka lat, same docieray do odlegych miejscowoci, naley zaliczy do cudw (np. dwie dziewczynki z kolonii Czmykos /zob. w gm. Berece, pow. Luboml/, ktre przyszy do Lubomla i trzej chopcy, z ktrych jeden zosta zastrzelony w miejscu docelowym - Kowlu, ze wsi Huszyn zob. w gm. Niesuchoie, pow Kowel/). Dzieci Woynia to dzieci okaleczone i trwale zeszpecone na skutek barbarzyskich metod zabijania, inwalidzi do koca ycia wskutek uszczerbkw fizycznych i psychicznych,

bowiem straszliwe przeycia doprowadzay nieraz do zupenego rozstroju psychicznego, makabra ukraiskiego ludobjstwa odbieraa mow czasowo lub trwale, niektre dzieci przedwczenie umieray. Dzieci Woynia to dzieci odebranego dziecistwa, koszmarnych wspomnie i ograniczonych moliwoci yciowych. Chocia nie brakowao ludzi, ktrzy si nimi zaopiekowali, los Dzieci Woynia zawsze by tragiczny - wszak nic nie zastpi rodzinnego domu. Cz zostaa przygarnita przez dalsze rodziny, cz przez zupenie obcych ludzi, bardzo wiele zostao umieszczonych w sierocicach i ochronkach, gwnie w Generalnym Gubernatorstwie, dokd dzieci te przywozili uchodcy oraz woyska Delegatura Rzdu (zob. Krzemieniec) i gdzie zajmoway si nimi Polskie Komitety Opiekucze. Po wojnie woyskie sieroty byy w domach dziecka. Starsze dzieci, trafiwszy do baz samoobrony, wczay si do pomocy grupom samoobrony dziewczynki pracoway w kuchni, chopcy przenosili meldunki, czycili bro; niedugo potem niektre z tych dorosych" dzieci znalazo si w szeregach 27 Woyskiej Dywizji AK. Jednake nawet te dzieci, ktrym po wojnie ycie uoyo si pomylnie i doyy susznego wieku, nie otrzsny si z woyskich rzezi. Trzeba tu jeszcze powiedzie, e zdarzay si sytuacje, e polskie sieroty trafiay do ukraiskich rodzin. Znanych jest nam kilka przypadkw, gdy po duszym pobycie w ukraiskiej rodzinie i traktowaniu polskiego dziecka jak swojego, dzieci zostay przekazane Polakom (zob. np. kolonia Niebrzydw /gm. Olesk, pow. Wodzimierz Wo. /; kolonia Lutwka /gm. Brany, pow. Horochw/); ale te jeden przypadek, gdy dziecko, bdc okoo roku w ukraiskiej rodzinie, byo poniane i wykorzystywane jako suga (zob. Dok. 54), wreszcie jeden przypadek, gdy ukraiska rodzina wychowaa polskie dziecko ocalae podczas napadu, pozostawiajc mu rodowe nazwisko (zob. Zbrodnie w nie ustalonych miejscach pow. Wodzimierz Woyski) i pozostao ono na Ukrainie. Dzieci ocalae dziki ukraiskim rodzinom wspominaj, jak Ukrainki broniy je przed upowskimi bojwkarzami, jak uczyy pacierza po ukraisku, by potrafiy udawa ukraiskich rwienikw. Przytoczone przypadki s podstaw naszego przekonania, e musiao by wicej maych sierot, ktre znalazy si w ukraiskich rodzinach, a te mogy je wychowa jako swoje, nie zdradzajc si, e to polskie dzieci 46, bowiem Polacy byli szukani przez upowcw take w ukraiskich domach. Te sporadyczne fakty ratowania ycia, wbrew szalejcemu barbarzystwu i z naraeniem swego ycia, zasuguj na najwysze uznanie. IV okres - rok 1944 i 1945 Ukraiskie ludobjstwo w 1943 r. niemal cakowicie ogoocio z Polakw wiejskie obszary Woynia. W pocztkach 1944 r. Polacy znajdowali si w miastach, wok orodkw samoobrony, ktre do tego czasu zdoay si utrzyma, oraz w oddziaach partyzanckich, ktre w styczniu 1944 r. zostay przeorganizowane w 27 Woysk Dywizj AK, z czym wizao si ich przemieszczenie na miejsce koncentracji w powiecie kowelskim. W zwizku z tym z gminy Ludwipol w powiecie kostopolskim odszed oddzia partyzancki Bomby", z Ostroga w powiecie zdobunowskim - oddzia Gzymsa", a z Paskiej Doliny w powiecie dubieskim oddzia una". Spowodowao to w tych rejonach pogorszenie stanu bezpieczestwa, dopki nie pojawiy si wojska sowieckie. Przesuwanie si frontu sowieckoniemieckiego na zachd powodowao stopniow, w zalenoci od bliskoci tego frontu, ewakuacj zag niemieckich na zachd. Niekiedy do Niemcw doczaa te ludno polska. Zanim opuszczony przez Niemcw teren zosta zajty przez Sowietw, powstawaa prnia przyfrontowa, ktr UPA staraa si wykorzysta do niszczenia Polakw. W takich okolicznociach zostali wymordowani Polacy np. w Winiowcu Nowym i Starym w powiecie krzemienieckim, natomiast w Dederkaach (gm. Dederkay), take w powiecie krzemienieckim i w Ostrogu w powiecie zdobunowskim, samoobrony dowodzone przez duchownych katolickich, przetrway ataki UPA. Oprcz napadw na istniejce jeszcze

nieliczne cae osiedla polskie (np. Andreswka, Antonwka Borek, Helenwka Werbska, Stefanwka /gm. Werba/ w powiecie wodzimierskim), miay miejsca zabjstwa pojedynczych osb i rodzin w rnych okolicznociach, np. gdy Polacy wracali z miast do swoich gospodarstw. Od II kwartau 1944 r. Woy znajdowa si pod kontrol Sowietw, a przebieg wydarze wskazywa, e ziemie te nie wrc do Polski. Mimo to, w dalszym cigu trwaa agitacja do mordw 47 i ginli Polacy W 1944 r. zamordowano 1784 Polakw i niesprecyzowan ich liczb (+?) w 105 jednostkach administracyjnych podczas co najmniej 176 napadw (Tab. 4, 5 i 6). Znaczce osabienie antypolskiej dziaalnoci OUN-UPA od II kwartau 1944 r. wynikao ze stopniowego zaprowadzania na kolejnych terenach opanowywanych przez postpujc na zachd Armi Czerwon oraz NKWD nowego porzdku - sowieckiego. w ktrym nie byo miejsca ani dla nacjonalistw ukraiskich, ani dla polskich organizacji czy samoobron przeciw OUN-UPA. Ten ostatni fakt z miejsca wykorzystali nacjonalici ukraiscy, skadajc stosowne" donosy do wadz sowieckich na samoobrony i czonkw konspiracji, co spowodowao rozbrojenie samoobron oraz liczne aresztowania (np. w Przebrau /gm. Trocianiec, pow. uck/; Paskiej Dolinie /gm. Mynw, pow. Dubno/; Antonwce Szepelskiej /gm. Kniahininek, pow. uck/), w tym m. in. ks. dra Jzefa Kuczyskiego 48, przywdcy samoobrony w Dederkaach (zob. R- gm. Dederkay w pow. Krzemieniec) i o. Remigiusza Kranca, dowodzcego samoobron w Ostrogu n. Horyniem (zob. w powiecie Zdobunw). Zajmowaniu Woynia przez Sowietw towarzyszya mobilizacja wszystkich mczyzn zdolnych do noszenia broni do wojska. Polakw kierowano do 1. Armii Wojska Polskiego, niektrych do Armii Czerwonej, natomiast modzie w wieku 16-17 lat zostaa wcielona do Istriebitielnych Batalionw 49. Bataliony te byy wwczas jedyn si chronic przed napadami nacjonalistw ukraiskich przebywajce na Woyniu polskie rodziny, ktre po odejciu do wojska mczyzn byy zupenie bezbronne. Trwajce zagroenie napadami bojwek OUN-UPA spowodowao, e do Istriebitielnych Batalionw zgaszali si chopcy w wieku 14 i 15 lat 50. Napady na Polakw zdarzay si nawet w 1945 roku: zamordowanych zostao 31 osb i niesprecyzowana liczba (+?) Polakw w 11 jednostkach administracyjnych Tab. 5 i 6), gdy bya ju cakowita pewno, e Woy nie znajdzie si w granicach pastwa polskiego i obecno tam Polakw nie moe mie adnego wpywu na losy Ukrainy 51. Tabela 10. Jednostki administracyjne z czciowo lub nie ustalona liczb zamordowanych Polakw w latach 1939-1945 W powiatach/ wojewdztwie Liczba jednostek administracyjnych z czciowo ustalon liczb z cakowicie nie ustalon liczb z ktrych losy Polakw zamordowanych * (...+?) zamordowanych ** (...+?) nie s znane Dubno 8 15 241 Horochw 29 18 98 Kostopol 33 21 112 Kowel 20 9 181 Krzemieniec 27 3 148 Luboml 8 8 67 uck 34 27 317 Rwne 15 5 243

Sarny Wodzimierz Zdobunw Woy

17 58 3 252

18 15 1 140

151 128 102 1787

* W jednostkach tych oprcz ofiar ustalonych zgina niesprecyzowana liczba osb. ** W jednostkach tych miay miejsce zbrodnie, lecz brak informacji o liczbie ofiar. W 1945 r. Polacy znajdujcy si na Woyniu pod presj wadz sowieckich i Ukraicw ekspatriowali si do Polski w jej nowych granicach..

Materiay pochodz z ksiki Wadysawa i Ewy Siemaszkw pt. "Ludobjstwo".

You might also like