..... .

n n n i l M A V It NSIH No 2077

Studia nad Fa/y/mcm t /hrcMlniami lltllerowtliimi X X I Wroclaw 1WK

KYS/.ARf) SKAK/.YNSKI (Wnr/iiWH)

P o m i d / y n a c j o n a l i / m c m i prawd/.iwu r / .c c / y w i s lo c i 4 . ( i w n c id e e r e w o l u c y j n e g o k o n se rw a ly / iT iu w N ie m e / e ch *
Ninniccki konicrw:tty/Mi itiii tittjt liiNtori, NicKjl> :< l okresu pr/cd rcwolutj;) Irancuakit Nic bya iinii wpriiwd/ic nigdy Utk boKUlii, jak d/.icj koiiKci waiy/inu brytyjkicxo DoNiaicc/iiiu /.n/tiac/yla Jcdniik Hwojii nhcctioii w liiNlorii lc>{o kr.i]u, <ikutcc/iiic pr/.cciwNlawiaji}c Ki wpywom liberaw u/ p < i poldw X X w.
I'ii-rw s/y in /tia c /a c y in p i a r/c in konscrw iilyw nyiii w N icinc/.cch by JusliiN M iscr, ipicw aj;jcy Idkalnii spidcc/iioA osiciim asU tw icc/.ncuo i )smil>r(ick, /a c ic c ic krytykujcy w >/clkic procesy uioderiii/acji, 1tW.ic), na pi)c/4(lku XIX w., oKroiiiiH* w p y w y /d o b y li so b ie ro n ian ly cy : A dain MUllcr, N o v alis i i'ricd rich S clilcu cl. l'o iiieiiiici;ku pisa w ielce w p ly w tiw y w w c/.as S/.w ujciir Curl !>ud w in von H aller, au lu r jiloiicuo tl/.ielii K csU iurulioii d v r Slaalsw i.ssi'H scha ( I K I <-1H25), k t ry n ad al w ten sp o s b n a /w sw o jej c p o c c ~ e p o ce reslnuracji.

1'o/niej nicinicccy konserw atyci reprc/.entow ali jui; inne tendcncjc. Wyra /a li jc p r/e d e w s/ystkini praw nicy proponujcy now e spojrzenie na problem p a stw a , d o str/e g a ju c y konieczno ja sn e g o okrelenia jeg o uprawniciS'. W p oow ie stulecia Friedrich Julius Stahl poszukiw a m oiiliwoci zachowania istniejcej rzeczyw istoci, przy jednoczesnym uznaniu w szystkich nieuchron nych p r/e in ia n . R eprezentant nastpnej generacji, Lorenz von Stein, szed je s z c z e dalej, prbujc w ypracow a program , um oliw iajcy kom prom is po m idzy p ro letariatem i m onarclii. W ten sposb niem ieccy konserw atyci

* Materiay do niniejszego studium zebraem w latach 1995-1996 w Monachium dziki stypendium Alexander von Humboldt-Stiftung. Zob. na ten temat K. Joca, Ewoliicja pojcia pasMa prawnego " m ' niemieckiej doktrynie prawnej, Przegld Prawa i Administracji, t. 7, 1976, s. 215-218,

34

Ryszard Skaryski

Stawali si bardziej umiarkowani, porzucajc radykalizm roinantykw . Jednak nie na dugo.

W myli dwch pisarzy schyku stulecia, Paula de Lagarde i Juliusa Lang. behna. znajdujemy bowiem melan konserwatyzmu z nacjonalizmem, tworz cy swoist mieszank wybuchow, przynoszc ze sob skrajny prawicowy radykalizm. Lagarde i Langbehn cakowicie odrzucali realia zjednoczonych Niemiec (Nie mog tu nic konserwowa - pisa z rozpacz pierwszy z nich), daleko odbiegajce, ich zdaniem, od ideau. Ponadto postulowali ekspansj imperialn Niemiec i zgaszali zapotrzebowanie na charyzmatycznego wodza, prowadzcego swj nard do zwycistwa. Nie byy im take obce pomysy zwizane z likwidacj ydw. Przede wszystkim postulowali powrt do przeszoci, do wiata rednio wiecznego, do prawdziwej wsplnoty i wiary, bdcych prostym uciele nieniem wszelkiego dobra. dam, aby mc by konserwatyst stanu wartego konserwacji - dowodzi Lagarde. [...] Mj konserwatyzm jest na tym polu tak reakcyjny, e cofa si do czasw cesarza salickiego i saksoskiego i chce mie moliwo skrelenia wszystkiego, co ley pomidzy tamt epok a nastpny mi czasami^. Ten zwariowany postulat mia w przyszoci znale odzew zarwno w krgach intelektualnych, jak i w onie elity politycznej Niemiec.

I
Pierwsze dziesiciolecia XX w. przyniosy ze sob silny wzrost napi politycznych. Sprzecznoci pomidzy mocarstwami europejskimi szybko do prowadziy do wybuchu wojny wiatowej. Z punktu widzenia dziejw kon serwatyzmu waniejsze byy jednak konflikty spoeczne, narastajce w wielu pastwach, utrudniajce funkcjonowanie porzdku liberalnego (Europa Za chodnia) lub wiodce do rozkadu tradycyjnego systemu panowania (Rosja). wiat wchodzi w faz rewolucyjn, ktra miaa zaowocowa zmianami obej mujcymi wszystkie sfery ycia spoecznego. Na Zachodzie zacza nasila si krytyka liberalizmu. Szczeglnie w Niem czech i we Francji popularno zdobywali sobie autorzy z jednej strony czer picy rozmaite inspiracje z krgu filozofii politycznej konserwatyzmu, z dru giej za prbujcy rozwiza wiele problemw spoeczestwa masowego przez wykorzystanie idei narodowej. Wbrew pozorom tendencja ta nie bya repre zentowana lylko przez ludzi pokroju Langbehna czy Francuza Charlesa Maurrasa, ktrym radykalizm by z pewnoci bardziej drogi anieli konserwa tyzm. Choroba radykalizmu dotykaa wwczas rwnie ludzi o wiele bardziej skonnych myle w kategoriach wypracowanych na gruncie filozofii polity^ CyUUy P. Lagiirilc, D eutsche Schriften [1878-18811, GftUingen 1920, s. 9 i 14.

Pomidzy racjonalizmem a prawdziw rzeczywistoci

35

cznej konserwatyzmu, ktrzy w ten sposb prbowali upora si z problemami epoki. Niejednego konserwatyst tamtego okresu bardzo niepokoi fakt wkrocze nia mas na aren polityczn. Obawiali si oni demokracji, powstaej w rezul tacie destrukcji tradycyjnego systemu hierarchii spoecznej. Polityczna aktyw no spoeczestwa wydawaa si im by czym zupenie katastrofalnym, prowadzcym do promocji i dominacji liberalizmu oraz socjalizmu. Do tego dochodzia oglna dezorientacja, tak charakterystyczna dla spoeczestw Za chodu, poszukujcych wasnej tosamoci w okresie kryzysu lat dwudziestych i trzydziestych. Bya ona wyranie widoczna take w krgach konserwatyw nych. Rwnie i mtaj powodowaa wzrost zainteresowania radykalizmem. Wybitnym reprezentantem tych tendencji by znakomity pisarz niemiecki Thomas Mann, w ktrego dzieach znajdujemy wielowtkowy opis procesw wiodcych do rozpadu tradycyjnego wiata i narodzin nowej, zdegenerowanej rzeczywistoci. Spod jego pira wyszy nie tylko tak wane konserwatywne powieci, jak Czarodziejska gra (1924) i Doktor Fausus (1947), wypenione nostalgiczn refleksj nad przemijaniem, ale i opublikowany w 1918 r. w Berlinie esej ogoszony pod charakterystycznym tytuem Betrachtungen eines
Unpolitischen.

Ksika ta, dzisiaj ju nieco zapomniana, jest dzieem niezwykle donio sym z punktu widzenia dziejw konserwatyzmu dwudziestowiecznego. Jest nie tylko interesujcym zapisem stanu konserwatywnej wiadomoci na po cztku stulecia. Stanowi bowiem rwnie zwornik pomidzy nacjonalistycz nym konserwatyzmem drugiej poowy XIX w., nierzadko nieporadnym, a na wet wrcz naiwnym (szczeglnie w wydaniu Lagarde i Langbehna), oraz rozwijanym w pierwszej poowie XX w. konserwatyzmem rewolucyjnym, b dcym o wiele dojrzalsz odpowiedzi na wyzwania kolejnej epoki, charak teryzujcej si totaln klsk liberalizmu i triumfem ruchw radykalnych. Re wolucyjni konserwatyci nie wahali si wyostrzy wielu twierdze swoich przodkw ideowych, prbujc dostosowa je do wymaga sytuacji. Sam Mann nie byt wielkim mylicielem politycznym, a tym bardziej fi lozofem. Potrafi jednak w kolejnych dzieach dokona do wiernego zapisu nastrojw swoich czasw. Ewoluowa przy tym lak, jak ewoluowao wielu innych konserwatystw. Urzeczony prawicowym radykalizmem i nacjonali zmem, z czasem dostrzeg waciwe im ograniczenia. Dlatego w 1933 r. wybra emigracj z Niemiec. Wczeniej jednak na kilkuset stronach Betrachtungen eines Unpolitischen przedstawi opis przekona i nastrojw zdezorientowane go konserwatysty epoki kryzysu liberalizmu. Bez lektury tego tomu nie da si zrozumie istoty ewolucji myli konserwatywnej w XX w. Wspomniana ksika wysza spod pira czowieka walczcego. Jego wro giem bya zachodnia cywilizacja i demokracja, doprowadzajce do we\\Titrznego rozkadu niemieck kultur i ustabilizowany ywot niemieckiego spoe-

Ryszard Skaryski

36

_______ ________

czestwa W nim to najwaniejsze ideay m ieszczaskiego adu, takie jai^ porzdek, nastpstwo, spokj, pilno3, znajdow ay sw oje ucielenienie. To na nim bazowaa kultura, trwale porzdkujca i spajajca rzeczyw isto. Mann broni okrelonyci wartoci i ideaw, ktre stanow iy dla niego wyraz tego, co konserwatywne. Bycie konserw atyst - pisa w w czas - nie oznacza cfici zaciowania wszystkiego, co istnieje: konserw atyci zarczaj o swojej gotowoci do reform. Bycie konserw atyst oznacza cli zaciowania Niemiec w ich niemieckoci - a to nie je s t tosam e z w ol do dem okracji4 Duch niemiecki to nie tylko duch przeniknity kultem stabilizacji i trwaoci uznaniem wyszych wartoci, ale i nacjonalizm em . Tymczasem zachodnia dem okracja je st od pocztku do koca przeciw ie stwem tego, co niemieckie i zagroeniem dla narodu niem ieckiego. Niemiec to czowiek z obrzydzeniem odw racajcy si od dem okracji, gdy ta ostatnia jest jednoznaczna z polityk. w iadom y swej tosam oci, je st on czowiekiem apolitycznym, zgodnie z duchem waciw ym jego kulturze. Polityka stanowi przeraajce zjawisko, poniewa jest sam a w sobie czym antyniem ieckim . Tutaj Mann wyranie naw izyw a do tego nurtu m yli konserwatyw nej, ktry polityk czy z destabilizacj. Jego rzecznicy byli skonni powierzy odpowiedzialno za losy kraju w adcy lub wodzowi dysponujcem u zdolno ci rozstrzygania o w szystkich wanych sprawach. R nica pom idzy du chem i polityk jest taka, jak pom idzy rozum em czystym i rozumem prakty cznym^. Ten pierw szy dociera do absolutu, podczas gdy drugi zajmuje si przyziemnymi sprawami zwizanym i z deniem do wadzy i rzdzeniem. Powszechne wybory parlam entarne s rezultatem niebezpiecznego zmierzania do promocji polityki wcigajcej w szystkich obywateli. Czowiek tymczasem - czytamy w om awianym tu dziele - je s t nie tylko istot spoeczn, ale take metafizyczn; szczeglnie Niem iec^. Niemcy byy dla M anna w 1918 r. krajem stworzonym po to, aby znale si pod rzdami wielkiego czowieka. Tylko wdz zdolny jest podporzd kowa sobie masy i zapobiec dom inacji demokracji^ pisa on wwczas proroczo. Jednoczenie opowiada si za m onarchi, zdoln samodzielnie za gwarantowa wolno i zabezpieczy spoeczestwo przed skutkami walk pro wadzonych przez grupy interesu. Nie chc polityki. Chc rzeczowoci, porzdku i obyczajnoci- pisa pniejszy antyhitlerowski emigrant i autor Doktora Faustusa. W ten sposb

^ Th. M ann, Betrachtungen eines Unpolitischen, Berlin 1918, s. 71 Ibidem, s. 247.

5 Ibidem , s. 256.

* ibidem, s. 269. ^ ibidem^ s. 36\ i 363.

* Ibidem , s. 246.

Pomidzy racjonalizmem a prawdziw rzeczywistoci,

37

uparcie dy do przeciw staw ienia tego co trwae, niezmienne, zastane, two rzce stabilny fundam ent spoecznej egzystencji, temu, co przemijajce, zwi zane z now ym i, destrukcyjnym i tendencjami. Dlatego potpia wszystko, co czy si z ow ieceniem , racjonalizmem i liberalizmem. To byy dla niego tylko sym ptom y szkodliw ego aktywizmu, zagraajcego wszystkiemu, co war tociow e. M ann z przeraeniem obserwowa, i w XX w. swoj kontynuacj znajduj najw aniejsze negatyw ne tendencje, ktre rozwiny si i umocniy w ubie gym stuleciu. Rozpaczliw ie poszukiwa wic niezbdnyci mu wwczas pun ktw oparcia. N ajw aniejszym z nich nie bya jednak kultura, lecz kultura niem iecka, daleka od polityki i ladw racjonalizmu. W gruncie rzeczy pun ktem w yjcia zaw artych w Betrachtungen eines Unpolitischen rozwaa nie byy wic adne obiektyw ne wartoci. Mann ju wwczas by wiadomy ich upadku. D latego podstaw jego wczesnego rozumowania, pozwalajc mu na for m uow anie jednoznacznych wnioskw, sta si nacjonalizm. To nard niemie cki z w aciw m u niem ieckoci jest jedyn trwa podpor adu opieraj cego si inwazji przeartej polityk cywilizacji. Jestem gboko przekonany - deklarow a e nard niemiecki nigdy nie zdoa polubi demokracji poli tycznej i to z prostego powodu. Poniewa nie moe lubi samej polityki, a okrzyczane pastw o autorytarne jest i pozostanie najbardziej odpowiedni, blisk i w gruncie rzeczy przez niego podan form pastwa^. W ten sposb konserwatyzm , przejawiajcy si w nostalgicznym wspo m nieniu przeszoci, odmiermej w swoich doskonaych formach od schorowa nej teraniejszoci, znajdowa w pierwszej poowie XX w. przekonywjc podbudow w idei nacjonalizm u. W dzieach Manna, tak z tamtego, jak i pniejszego, em igracyjnego, okresu, napotykamy wszystkie drogie konser watystom w artoci. Ich obecno jednak rzadziej przejawiaa si w pozytyw nym w ykadzie zaoe konserwatywnej filozofii politycznej, czciej nato miast w krytyce: w krytyce rozumu i owiecenia, postpu i zbyt szybkiej zmiany, autonom ii czow ieka i praw naturalnych. M ann nie by filozofem , nie rozmyla nad sensem idei. Wwczas te nie interesow ay go konsekw encje wypywajce z koncepcji zawartych w Betrach tungen eines U npolitischen. O n zastanawia si tylko nad tym, co sprzyja i co zagraa trw aniu konkretnego, preferowanego przez niego, porzdku - a ten by adem odchodzcym , stanowicym - w jego opinii - czyste i nieomal doskonae przeciw iestw o system u demokracji politycznej. Jednak nostalgia za p rzeszoci nie w ystarczaa, aby udzieli zadowalajcej odpowiedzi wiatu rozryw anem u przez kolejne rewolucje i wystpienia masowe.

Ibidem, s. XXXII.

Ryszard Skaryski

38

----------------------------------

Dlatego u progu republiki weimarskiej Mann poszukiwa, zgodnie z chem epoki, wsparcia w nacjonalistycznych wizjach. Z tego wanie wzgl^^ jego wczesny konserwatyzm by silnie przeniknity radykalizmem. Moe sj. to wydawa paradoksalne, ale w historii konserwatywnej filozofii politycznej nie byo takiego pisarza, ktry, przez akceptacj idei nacjonalistycznych^ nie siawaby si radykaem. Nacjonalizm by oparciem skaniajcym do udzie lania skrajnych odpowiedzi - od tych za konserwatyci nie uchylali si w go, dinie prby. Mannowi przyszo nie tylko powiedzie, i konserwatyzm i nacjonalizm s ze sob tosame, ale i wskaza na naturalne zwizki zachodzce pomidzy kon serwatyzmem i radykalizmem. W tych twierdzeniach nie byo nic oryginalne go. Gosili je przecie wczeniej w Niemczech Lagarde i Langbehn. Teraz jednak do ich promocji przyczyni si wybitny pisarz. W latach dwudziestych w Niemczech takie idee przejli i pilnie rozwijali prawicowi intelektualici, w odpowiedzi na kryzys formuujc wizje majce wstrzsn wiatem.

II
Projekt konserwatywnej rewolucji tkwi gboko w tradycji konserwatyw nej filozofii politycznej. By nawet swoistym naturalnym zwieczeniem tej tradycji, powstaym w odpowiedzi na kryzys, z ktrym jej twrcy nie byli w stanie zmaga si na paszczynie politycznej. Nieatwo byo z nim wpraw dzie rwnie walczy, odwoujc si do zaoe klasycznego, umiarkowanego konserwatyzmu. Te nie wystarczay w zupenie nowym wiecie, gdzie tenden cje modernizacyjne ujawniy sw niezwyk wrcz trwao, ojejmujc wszy stkie obszary ludzkiej egzystencji. Jednak rewolucyjni konserwatyci do czsto odwoywali si do argumentacji krytykw rewolucji francuskiej. Idee konserwatyzmu dziewitnastowiecznego okazay si bowiem mimo wszystko pomocne podczas interpretowania dokonujcych si wydarze i natury rze czywistoci. Nie tylko inspiroway, ale dostarczay rwnie schematw po zwalajcych na ocen epoki i zachodzcych przeobrae. Rewolucyjni kon serwatyci byli skonni odrzuca wszystko co nowe, podobnie jak kiedy Mser, Mller czy Novalis. Po pierwszej wojnie wiatowej niemiecka prawica intelektualna bya bardzo zrnicowana, ale do zgodnie dya do rekonstrukcji prawdziwego spoeczestwa, to znaczy spoeczestwa cakowicie odmiennego od istniej, ccgo w latach dwudziestych w tym kraju. Realny wiat okazywa si opano wany przez liberalizm i demokracj, peen sprzecznoci politycznych, ekono. micznych i ideologicznych. W rezultacie zmaga wojennych Niemcy zostajy pokonane, wrcz rzucone na kolana. Wszystko to byo nie do zaakceptowanj. przez mylicieli spogldajcych w przeszo, uzasadniajcych swoje koncep.

"i.4

Pomidzy racjonalizmem a prawdziw rzeczywistoci

39

cje przez nawizanie do germaskiej tradycji. Kontynuacja idei Lagarde, Langbehna i Manna bya wtedy czym oczywistym. Ici wizje stanowiy dobry punkt wyjcia, pozwalajcy przekonywajco pokaza, jak nienaturalny i przy padkowy jest wiat liberalizmu, jak bardzo zdegenerowane jest spoeczestwo demokratyczne. Prawicowym intelektualistom nie tyle chodzio o kryzys gospodarczy, 0 miliony bezrobotnych, o saboci demokracji, o konieczno zapaty przez pokonany kraj olbrzymich reparacji. Byli oni przede wszystkim nacjonalistami. Ich duma, od dawna znajdujca swj wyraz w imperialnej Rzeszy Niemieckiej, zostaa ugodzona, a nawet, jak sdzili, wystawiona na pomiewisko. Dlatego szybko stali si oni rzecznikami odrodzenia tego pastwa jako wiatowego mocarstwa, odrodzenia nierzadko przez zastosowanie przemocy, ktra pozwoli przezwyciy saboci realnego wiata i uwolni si od narzucanych przeze ogranicze. W spoeczestwie niemieckim dominoway po wojnie nastroje konserwa tywne i nacjonalistyczne, szczeglnie w krgu elity intelektualnej, niezwykle aktywnej na polu filozofii politycznej. Jej czonkowie od pocztku myleli w kategoriach alternatywnego systemu politycznego, ktry naley przeciwsta wi demokracji, podsycajc istniejce konflikty. Inspiracji poszukiwali oni oczywicie w ideologii volkistowskiej', w nieco mniejszym stopniu w pew nych ideach niemieckiego konserwatyzmu, a z nowszych prdw w filozofii ycia, wyej od rozumu stawiajcej wol ycia, wol zdoln przezwyciy zarwno chaos wiata, jak i przeciwstawi si degradacji moralnej waciwej cywilizacji mieszczaskiej". Byo to jakby wanie zderzenie dwch odrbnych cywilizacji, zupenie wiadomie podkrelane przez rewolucyjnych konserwatystw. Oswald Spengler pisa o tym w 1924 r. otwarcie, uwypuklajc wkad autora Tako rzecze Zaratustra w rozwj mdroci narodu niemieckiego. ycie jest warte tyle, ile poytku przynosi ogowi - tak brzmiaa odpowied wyksztaconego An glika, ktry w Oksfordzie nauczy si rozrnia midzy t), co wykadane jako szacowny pogld, a tym, co w decydujcych momentach czynili politycy 1 biznesmeni. ycie jest tym wartociowsze, im silniejsze s jego instynktytak brzmiaa odpowied Nietzschego. W tym samym miejscu Spengler dodaw'a: Ostateczne zrozumienie rze czywistych dziejw wyraa si w tym, i wola mocy jest silniejsza od wszy stkich zasad i nauk, e wola ta od zawsze tworzya dzieje i zawsze w przy szoci bdzie je tworzy, jakiekolwiek by si przeciw temu wytaczao dowody

'* Zob. G. l. Mo.ssc, Kryzys uleologit niemieckiej. Warszawa 1972. " /.ob. tc/ M. Muciejcwski. Ruch i ideologia narodowych socjalistw w Republice Heimarskiej, Wiirs/awa I9K5. s. 178-285.

Ryszard Skaryski

40

------------ -- ---------------------

i oracie, Pojciowy rozbir woli jest dla Nietzschego bez zn aczenia, wszysu^. jest dla niego obraz woli, ktra w dziejach jest czynna, tw rcza, niszczca!} Ten pogld byt wielce symptomatyczny dla rew olucyjnych konserwatysto^^ Symbolizowa ich stosunek do wiata, przejaw iajcy si przede w szystkie ^ inarzeniaci o tym, aby wspaniaym czynem zmieni istniejc rzeczywisto^^ - czynem nie ugruntowanym adn moralnoci, adnym planem , wyrastaj, cym bezporednio z konkretnej dyspozycji narodu. W tych okolicznociach doszo do uksztatow ania si w izji rew olucji konserwatywnej. Sama idea rewolucji konserwatywnej powstaa jeszcze w XIX w. bya jednak wielce niejednolita, odnoszono j bowiem do rnych fenomenw nierzadko nie majcych ze sob wiele w sp ln eg o '^ W N iem czech pierwszy posuy si tym terminem w 1921 r. Mann. Pod pojciem rew olucja konser watywna rozumia on syntez uwiadomienia i wiary, wolnoci i zalenoci, ducha i ciaa, Boga i wiata ' . W innej pracy z tego okresu, w rewolucji konserwatywnej dostrzega raczej nierealny zwizek i pakt konserwatyw nych idei kulturalnych z rewolucyjn myl spoeczn '^. Mannowskie rozumienie rewolucji konserwatywnej stanow io odbicie pa nujcego wwczas w krgach prawicy przekonania o faszyw ym ksztacie rzeczywistoci, ktra jest niezgodna z obiektywnym , wiecznym stanem rzeczy i wymaga radykalnego przeobraenia. Dlatego autor ten nie waha si napisa, i Konserwatyzm potrzebuje tylko dysponowa duchem, aby sta si bardziej rewolucyjny anieli jakiekolwiek pozytyw istyczno-liberalistyczne owiece nie '^. Prozaik ten przez cay czas by przekonany, i yje - jak po latach podkrela! w Doktorze Faustusie w niewiarygodnej epoce ' ktrej okrop noci musi znosi. Dlatego dla niego czym innym byy wewntrzne nastroje, czym innym za problemy zwizane z realn egzystencj spoeczestwa. W pierw szych znajdowa swoje odbicie prawdziwy konserwatyzm M anna. W ierno Hansa Castorpa, ktr zreszt bynajmniej si nie chepi, polegaa, m wic bez w ar tociowania, na pewnej ociaoci, powolnoci i bezwadnoci jego usposo bienia, na pewnym wrodzonym konserwatyzmie, dziki ktremu uczucia przy wizania, staoci i oparte na nich stosunki z ludmi wydaway mu si tym
O. Spengler, Nietzsche i Jego stulecie [1924], [w:] tene. Historia, kultura, polityka. Warszawa 1990, s. US.
M, M aciejew ski. D oktryna re w o lu cyjn eg o k o n se rw a ty zm u w o b e c n a ro d o w e g o so cja lizm u 1921-1945, W ioclaw 1991, s. 64-65. Th. Mann, Russische A n th o lo g ie, [w.] tene, G esa m m elte W erke, t. 9, Frankfurt n. M.

\960 s 598 '5 Tene, Kultur und Sozia lism u s, tw .] ibidem , 1. 12, s. 639 i n,; zob. tez M. Maciejcws|(j_

Doktryna..., s. 65-66.
Th, M ann, Russische.... t. 9 , s, 598. ' > Tene, Doktor Faustus [19471, W arszaw a 1962, s. 333.

Pomidzy racjonalizmem a prawdziw rzeczywistoci

41

godniejsze, im duej trway. By nawet skonny do wiary w wieczne trwanie stosunkw i nastrojw, ktre przeywa; ceni je dlatego wanie i nie zaleao mu na odmianie '*. Realia powojennego spoeczestwa byy jednak inne. Mann nie mg za mkn si w wiecie swoich wewntrznych przey, chocia tak czsto o nich pisa. Konserwatyci musieli zwrci si ku sprawom publicznym, mimo e demokracja budzia w nich obrzydzenie. W latach dwudziestych idea konser watywnej rewolucji zdawaa si stwarza nadziej na przerwanie wszystkich okropnoci i przywrcenie normalnego wiata, zgodnego z konserwatyw nymi ideaami. Trzeba byo rzeczywicie wielkiego kryzysu spoecznego, aby tego typu pogldy mogy sobie zdoby popularno. Kryzys ten musia jaw i si jako proces wiodcy do totalnej katastrofy, do nicoci owocujcej zniszczeniem wiata. 1 tak wanie rozumieli go myliciele prawicy. Konserwatywni intele ktualici nie mogli ju duej uznawa rzeczywistoci pozostajcej w zasigu ich percepcji za co wiecznego i susznego. Przeciwnie, to, co widzieli, zaczo im si jaw i jako dziwne i zaskakujce, gdy ogldali oni wiat przez pryzmat idei stworzonych nie przez siebie, a przez przodkw. Naley sobie zdawa spraw z tego, i po pierwszej wojnie wiatowej w adnym kraju europejskim, nawet we Francji, konserwatyzm nie rozwin si tak bardzo jako prd ideologiczny, jak w Niemczech. Aktywno na polu filozofii politycznej bya tu zadziwiajca. Prawicowi intelektualici tworzyli wasne ugrupowania polityczne, kluby, wydawali wiele gazet, periodykw i ksiek. Przede wszystkim za prezentowali niezliczon liczb rozmaitych koncepcji politycznych, za ktrych pomoc chcieli przeciwstawi si panuj cemu chaosowi. Przynajmniej kilka z nich byo niezwykle ambitnych, jak chociaby Spenglerowska historiozofia czy te teoria polityczna Carla Schmitta. Twrczo nie ktrych konserwatystw, np. Th. Manna i Ernsta Jungera, znalaza trwae miejsce w historii literatury i to nie tylko niemieckiej. Wszystko to stanowio wytwr wielkiego fermentu intelektualnego, zrodzonego przez kryzys spoeczny obejmu jcy wszelkie dziedziny ycia. Zmusza on do refleksji nad rzeczywistoci. Jej rezultatem byo wiele interesujcych myli, koncepcji pozwalajcych zrozumie natur wiata, ale take projektw spoecznyci, wizji rewolucji wyrosych z pogardy dla republiki weimarskiej i caej wczesnej niemieckiej rzeczywisto ci. Czasem ciodzio nawet o co wicej, o rzeczywisto wspczesnego wiata, ktra jaw ia si jako zdominowana przez obc jednostce ludzkiej te chnik, zdradliw y liberalizm czy wreszcie ydowski kapita. W krgach konserwatywnych pojawiao si wprawdzie niekiedy przewiad czenie o absolutnej autonomii rzeczywistoci. Spengler zastanawia si np.
Tene, Czarodziejska gra [1924], t. 1, Warszawa 1982, s. 148.

Ryszard ^KansynsM

nad relacjami pomidzy faktami i prawdami, uznajc te ostatnie za swois,, osobist uiedzjednostek, ktra nigdy me musi zosta zrealizowana. Fakt^ nie woJno natomiast pomija, mona o nich tylko zapomina. Istnieje bowiem, co takiego, jak przymus faktw i przymus rzeczywistoci. Dlatego w autor konkludowa; Tam, gdzie zaczyna si rzeczywisto fam koczy si krlestwo myli Lecz nie bardzo byo wiadomo, co kon serwatysra wczesny pojmowa pod pojciem rzeczywisto, nawet jeli taka wypowied Spenglera bya stosunkowo jasna - chodzio mu przecie o rzeczywisto istniejc obiektywnie. Kryzys wprowadza jednak zamt take w wiat ideowy konserwatysty, pocigajc za sob zagubienie i poddanie wpy. wom obcych mu dotd wartoci. Czasy republiki weimarskiej przyniosy ze sob przekonanie, widoczne szczeglnie wyranie w myli prawicy, i wspczesna rzeczywisto jest fa szywa, prawdy o wiecie za trzeba poszukiwa, tropic absolut lub starajc si zrekonstruowa niegdy istniejce, idealne modele adu spoecznego. W ten sposb dochodzio do radykalizacji konserwatyzmu; jego reprezentanci, od rzucajc aktualny ksztat stosunkw spoecznych, prbowali, podobnie jak rewolucjonici, przeciwstawi temu, co jest, co zupenie innego, lepszego i bezwarunkowo prawdziwego. Tak oto droga do idei rewolucji konserwatyw nej stana otworem. Charakteryzowaa si ona uporczywym poszukiwaniem punktu oparcia w wiecie, zdezintegrowanym przez totalny kryzys porzdku. Owe punkty oparcia byy niezmiennie intelektualnymi konstrukcjami, ktre miay uzasad nia w obliczu agresji wroga wasne pozycje i towarzyszce im racje. Przede wszystkim stanowiy one jednak odbicie bezsiy prawicowych intelektualistw. Pozbawieni w gruncie rzeczy powaniejszych wpyww politycznych w epoce partii masowych, rozpaczliwie starali si oni tworzy koncepcje polityczne, majce wskazywa perspektywy i sposoby wyjcia z kryzysu. Prb poszukiwania punktu oparcia w popadajcym w coraz gbszy chaos wiecie bya rwnie historiozofia Spenglera. Z pozoru mg on uchodzi za relatywist spogldajcego na przeszo z punktu widzenia duszy zachod niej^ . Myliciel ten chcia jedynie pokaza pewne prawidowoci procesu dziejowego, zwizane z powstawaniem kultury, jej przeobraeniem si w cy wilizacj i stopniowym rozkadem. W istocie cigle jednak myla o tym, co nastpi i tej perspektywie by podporzdkowany jego wysiek intelektualny. W 1921 r. napisa otwarcie w artykule Pesymizm?: Jeli mog przypisy, wa sobie jak zasug, to polega ona na tym, e na przyszo nie bdzie si patrze jak na nie zapisan tablic, na ktrej jest miejsce na wszystko, co wydaje si dobre jednostkom. Nieograniczone i nieposkromione tak by po.
O, Spengkr, Pesymizm? [1921], Iw-l tenie. Historia..., s. 91. Tene. d a n ie filozofii dziejw, tw ,] A. Kotakowsk., Spengler. Warszawa 1981,

Pomidzy racjonalizmem a prawdziw rzeczywistoci

43

winno, musi ustpi miejsca zimnemu i jasnemu spojrzeniu, ktre ogarnie m oliwe i dlatego konieczne fakty przyszoci, i wedle nich dokona wyboru^'. Tak oto historiozofia miaa suy panowaniu nad przyszoci, miaa by narzdziem walki z kryzysem. W tym aspekcie dzieo rewolucyjnych konserwatystw wykazuje wiele cech wsplnych z dzieem francuskich i niemieckich kontrrewolucjonistw, prbujcych za wszelk cen zdezawuowa denia wrogw porzdku feudal nego. W obu wypadkach bunt wobec rzeczywistoci prowadzi do tworzenia konserwatywnej utopii. Niemieccy intelektualici odwoywali si jednak do narodowych mitw i dlatego dane im byo przez pewien czas skutecznie pod syca w pewnych krgach polityczne emocje. Warto wszake pamita, i dla wielu z nich objcie wadzy w Niemczech przez Hitlera przynioso ze sob tylko rozczarowanie, a niekiedy nawet osobist klsk. Ponadto inna jeszcze kwestia rnia konserwatystw republiki weimar skiej od kontrrewolucjonistw typu Novalisa czy Mullera. Rzeczywisto, kt r chcieli mie, nie bya rzeczywistoci nadajc si po prostu do odrodzenia. Jeli nawet rewolucyjni konserwatyci czasem byli reakcjonistami, to oglnie rzecz biorc ich program polityczny nie mg zakada prostego powrotu do stanu istniejcego w przeszoci. Od epoki prawdziwego porzdku dzieliy ich czasy liberalizmu - ten za nawet w Niemczech zdoa zapuci korzenie. Jeli byy one niezwykle sabe w sferze wartoci narodowych, to przecie system rynkowy i kapitalizm istniay tu od pewnego czasu, nieubaganie prze obraajc pooenie ludzi i ich obyczaje. Dlatego stosunek konserwatystw republiki weimarskiej do zmiany musia by iruiy anieli romantykw - zdecydowanie bardziej radykalny. Zmiana jawia si nie tylko jako co koniecznego. Chodzio im rwnie o zmian caociow, rozbijajc dotychczasowy ad, powoujc zupenie nowy porz dek, czciowo czerpicy z przeszoci, czciowo za majcy by urzeczywi stnieniem nigdy nie zrealizowanych marze narodu niemieckiego, przede wszystkim tych dotyczcych imperium. Tak narodzia si idea rewolucji, bu rzcej znienaw idzony wspczesny wiat i przywracajcej panowanie wartoci konserwatywnych. Rewolucja ta miaa pozwoli wreszcie zaistnie temu, co jest naprawd trwae w dziejach ludzkoci, co pozwoli ostatecznie przezwy ciy moraln degrengolad cywilizacji mieszczaskiej. Konserwatywni rewolucjonici nie tworzyli jednolitego obozu, raczej fun kcjonowali w obrbie wielu krgw ideowych. Niekiedy mona byo wrd nich znale ludzi bardziej pasujcych do ugrupowa lewicowych. Inn spraw jest niefrasobliwo badaczy, zaliczajcych do rewolucyjnych konserwatystw autorw nie majcych w gruncie rzeczy adnych zwizkw z tym nurtem^^.
Ibidem.
Np. A, M ohlcr, Die konservative Revolution in Deutschland I9I8-J932, Darmstad 1V72.

Ryszard SKarzynsKi

44

_______ i---------------------

Czasem nawet trudno okreli granice tak pojmowanej formacji politycz^g. Brak tu reprezentatywnego myliciela, ktrego koncepcje mona byoby za najwaniejsze i przedstawi jako przykad. Da si natom iast wyodrbnij wiele przewodnich idei rewolucyjnych konserwatystw. Ukazuj one chara, kterystyczne cechy tego oryginalnego wiata ideowego. Jego rzecznicy kon' centrowali si na paru kluczowych kwestiach (zazwyczaj rnie je rozumiejc) szczeglnie ich niepokojcych w obliczu dramatycznego kryzysu, obejmuj! cego wszystkie dziedziny ycia. Gwne przesanie rewolucyjnych konserwatystw widoczne jest ju w tu i wdzie pojawiajcych si wypowiedziach na temat tego, czym ma by sama konserwatywna rewolucja. W 1923 r. Arthur M oeller van den Bruck pisa w swoim najwaniejszym dziele Das Dritte Reich, jak nastpuje: Podczas gdy rewolucja zawsze tylko mimowolnie przechodzi w konserw atjw no, konser watyzm bezporednio przejmuje rewolucj, aby przez ni, dziki niej i ponad ni zachowa ycie jedyne moliwe ycie, opierajce si na warunkach ycia ziemi, czowieka, narodw, a wreszcie i natury, ktre zawsze s konwerwatywne^^. Czyli rewolucja i konserwatyzm wzajemnie si uzupeniaj, pod warun kiem i ta pierwsza jest realizowana przez zwolennikw zachowania istoty zjawisk zewntrznie przeobraonych w procesie historycznym. Dla Niemcw w proces mia mie specjalne znaczenie i doprowadzi do ich przeksztacenia si z ludu (Volk) w nard (Nation), cechujcy si swoistym uduchowieniem i cisymi zwizkami^'*. Poeta Hugo von HofFmannstahl wyrazi pogldy zwolennikw tej orien tacji w 1927 r. nastpujcymi sowami: Proces, o ktrym m wi, jest niczym innym jak rewolucj konserwatywn o zasigu, jakiego nie zna historia euro pejska. Jego celem jest forma, nowa niemiecka rzeczywisto, w ktrej mgby uczestniczy cay nard^^. Wtrowa mu Edgar Julius Jung, ktry w drugim wydaniu z 1930 r. swego podstawowego dziea Die Herrschaft der M inder wertigen pisa: Dzisiejszy ustrj spoeczny i pastwowy, dziedzictwo rewo lucji francuskiej, musi zosta zastpiony przez nowy ad, ktry, zrodzony z ducha niemieckiego, uchroni Zachd przed ostatecznym unicestwieniem^^. Pogldy Junga (jednego z najbardziej znaczcych niemieckich ideologw konserwatyzmu tamtego okresu) na rewolucj podlegay pewnym zmianom27_ W kocu przekona si on jednak, e rewolucja jest prawdopodobnie jedyn
A. Moeller van den Bruck, Das Dritte Reich H 923], Hamburg 1931, s. 177-178.
h ! H offm annsthal, D as S c h rifftu m als g e istig e r R aum d e r M n ch en 1927, s. 3 , E Jung, D ie H errscha ft d e r M in d erw ertig en 11927], B erlm 1930, s. 82. 21 B . Jenschke, Zur K ritik d e r ko n serva tiv - r e ^ o lu tio n ^ n Repubiik. W eltanschauung und P olitik bei E d g a r Ju liu s J u n g . M nchen 1971. s. 60-62.

Pomidzy racjonalizmem a prawdziw rzeczywistoci

45

skuteczn m etod zdobycia wadzy politycznej. W ten sposb rewolucja staa si dla niego rodkiem sucym do tworzenia konserwatywnego adu spoe cznego. Przede w szystkim polega ona miaa na zjednoczeniu ludzi i podpo rzdkowaniu ich niezmiennym wartociom, ktre mona odzyska przez od tw orzenie daw nego odniesienia czow ieka do tego co transcendentne^^. Jungowi chodzio tutaj zarwno o Boga, jak i wieczne prawa regulujce ycie spoeczne. Najw ysz form owego porzdku jest nard niem iecki, ktrego zachowanie stanowi warunek wstpny wszelkiego rozwoju. Czyli rewolucja konserwatywna to rewolucja odradzajca niemieck wsplnot narodow. W 1932 r. Jung postanowi jeszcze raz zdefiniowa owo kluczowe dla prawicowych intelektualistw pojcie. W artykule noszcym charakterystycz ny tytu D eutschland und die konservative Revolution pisa on; Konserwa tywn rew olucj nazywam y przywrcenie szacunku wszystkim tym elem en tarnym prawom i wartociom , bez ktrych czowiek traci zwizek z natur i Bogiem i nie moe zbudowa adnego prawdziwego porzdku. Na miejsce rwnoci wkracza wewntrzna wartociowo, na miejsce charakteru spoe cznego sprawiedliwe osadzenie i hierarchiczne spoeczestwo, na miejsce biurokratycznego przymusu wewntrzna odpowiedzialno prawdziwej sam o dzielnoci, na m iejsce masowego szczcia prawo narodowej osobowoci^^. W ten sposb rewolucja rzeczywicie nabieraa konserwatywnego wym ia ru. Dziki zakrelonem u tu krgowi wartoci konserwatysta odzyskiwa swoj tosamo. Wida przecie wyranie odrbno rzecznika tej orientacji nie tylko w stosunku do znienawidzonego liberaa, ale i lewicowego radykaa. W przypadku Junga niezm iernie wany by ponadto Bg. Dlatego nie bez powodu stale pojawia si on w jego wypowiedziach. Rewolucja konserwatywna miaa przywrci wiar w transcendentne wartoci, nie moga tedy by kontynuator k procesw sekularyzacji, lecz powinna bya doprowadzi do ich zakoczenia. W ksice Sinndeutung der deutschen Revolution (1933) Jung otwarcie napisa, i bdzie to rewolucja chrzecijaska^. W idzia on w przyszej Trzeciej Rzeszy genialne poczenie pierwiastka germaskiego z pierw ia stkiem chrzecijaskim , ktre zaowocuje wzniesieniem Bogu przez konser watywn rewolucj nowego otarza ^'. Autor ten zdoa chyba najlepiej wy razi istot procesu rewolucyjnego, realizujcego konserwatywne przesanie zachowania tego co wieczne. Niestety obiekt wymagajcy ochrony, przekaza nia, jaw i mu si bardzo mglicie. Bya to trwaa cecha koncepcji powstajcych w krgach praw icow ych intelektualistw republiki weimarskiej, zbuntowanych wobec rzeczyw istoci wspczesnego \viata.
E. Jung, Die Herrschaft..., s. 127. Tene, Deutschland und die konserxaiive Revolution, [w:] tene (Hg.), Deutsche ber Deutschland, Mnchen 1932, s. 380. Tene, Sinndeutung der deutschen Reivlution. Oldenburg 1933, s. 78. Tene. Deutschland..., s. 381-382.

46

______

Ryszard Skaryski

_ _ ______

Hans Freyer proponowa natomiast jeszcze bardziej mglist rewolugprawa", ktra wkroczy na obszary zajte dotychczas przez partie mieszcf skie i lewicowe, gdy wszystko, co dotyczy istniejcego adu, stao si f ' szywe^-. Autor ten nie pisa wprawdzie o rewolucji konserwatywnej i^* zakrelony przez niego krg wrogw dowodzi, e chodzio mu o to co innym pisarzom tego obozu: o odrodzenie nurtu, ktry zdolny jest pr^^ ciwstawi si zarwno liberalizmowi, jak i socjalizmowi w rnych icli po' staciach. Jako najskuteczniejsze narzdzie owej rewolucji Freyer prezentowa pastwo, ktre naley przechwyci w celu pobudzenia narodu do aktywnoci politycznej.

III
Rewolucyjni konserwatyci republiki weimarskiej przejli w znacznej cz ci idee dziewitnastowiecznych niemieckich romantykw, wystpujcych przeciwko skutkom rewolucji francuskiej, ustosunkowujc si take do wielu zjawisk, ktre za czasw Novalisa i Miillera miay jeszcze mniejsze znaczenie lub w ogle byy nieobecne. Kierujc sw uwag ku temu co wieczne, ostro sprzeciwiali si dominacji liberalizmu, demokracji parlamentarnej i indywi dualistycznego modelu stosunkw spoecznych. Moeller van den Bruck stwierdza dobitnie; Wrogiem czowieka konserwatywnego jest czowiek liberalny^2.
Nie mniej dosadnie o demokracji wypowiada si Jnger. Jego sowa brzmiay; nienawidz demokracji jak zarazy. Liberalizm i demokracja jawiy si w tych krgach jako rda destabilizacji, zagraajce trwaym wartociom i przyczyniajce si do destrukcji wyszej kuhury. Z nimi czya si wizja wyemancypowanej, autonomicznej i egoistycznej jednostki, nie szanujcej na rodowej tradycji, zdolnej do wyamywania si z kolektywu. Dlatego Spengler nie waha si napisa; Liberalizm jest rzecz dla gupcw. Gldzi si o tym, czego si nie posiada. [...] Kady dla siebie; to jest angielskie; wszyscy dla wszystkich; to jest pruskie. Liberalizm jednak oznacza; pastwo dla siebie, kady dla siebie. Jest to formua, wedle ktrej nie sposb y34 Liberalizm stanowi tedy dla rewolucyjnych konserwatystw wyraz braku zdolnoci danego narodu do zorganizowania si we wsplnot kierujc si nadrzdnym interesem caoci, gwarantujc stabilizacj i panowanie nad wia tem. By on zawsze reprezentantem bezpodnoci, niepojmowania tego, co
52 H, Freyer, Revolution von Rechts, Jena 1931, s. 14. 35 A, Moeller van den Bruck, op. cit., s. 226. M o'. Spengler, Duch pruski i socjalizm [1919], [w.] tene. Historia..

Pomidzy racjonalizmem a prawdziw rzeczywistoci

47

w aciw ie byo konieczne, [...] by zawsze kod na naszej drodze, w iem y nie yciu, lecz przekonaniom , pozbaw iony w ew ntrznej kam oci^^. L ib eralizm kojarzy si rew olucyjnym konserw atystom ze saboci, z czym , co je st bez porw nania gorsze od w zniosego duclia pruskiego, zna m ionujcego si i potg. Spengler nie waia si w zw izku z tym przeciw staw ia lib eraln ego narodu brytyjskiego, koncentrujcego si n a bogaceniu, ch arak tery zu jcego si przeciw iestw em zam onoci i ndzy, narodow i p ru skiem u, o d zn aczajcem u si rozkazem i posuszestw em , ktrego czonkow ie d d o zd o b y cia odpow iedniej rangi. M am y tu do czynienia ze starciem dw ch etosw : sukcesu i pow innoci. O ile d em o k racja spraw dza si na W yspach B rytyjskich, o tyle P arlam en ta ryzm w N iem czec h to b ezsens albo zdrada^^. L ecz d em okracja an g ielsk a je st ty lk o p o zo ro w an a, p odporzdkow ana pryw atnym in tereso m , ro zg ry w an y m w ram ach h isto rycznie stw orzonego system u politycznego, p o zw alajcego u n i ka p rzem o cy w ro zgryw kach w ew ntrznych. W N iem czech, gdzie dom inuje zasada zakonna: W szyscy za w szystkich , ten typ system u p o lity czn eg o nie zda eg zam in u . T ow arzyszyo tem u jed n o zn aczn e w ezw anie do o d rzu ce n ia d e m o k racji i p o d d an ia si w pyw om ducha pruskiego S ens so cjalizm u p o leg a na ty m , b y y c iem w adao nie przeciw iestw o bo g ac tw a i u b stw a, le cz ran g a, kt r n ad a je czyn i zdolnoci. O to nasza w olno, w olno o d eko n o m iczn ej sam o w o li je d n o stk i ^^.

Pochodn krytyki liberalizmu bya negatywna ocena kapitalizmu, systemu rzekomo pobudzajcego egoistyczne skonnoci jednostek, preferujcego po go za zyskiem, przyczyniajcego si do rozpadu tradycyjnych wizi spoe cznych, niesprawiedliwego podziau dochodw, koncentracji wadzy w rkach posiadaczy i podsycania walki klasowej. Rewolucyjni konserwatyci nie inte resowali si prawami wytyczajcymi realne zalenoci gospodarcze. Proble matyka ekonomiczna ich nie pocigaa, gdy remedium na kryzys upatrywali w duchowym odrodzeniu narodu i wzrocie jego potgi militarnej. Nie po dobao im si waciwe, w ich przekonaniu, kapitalizmowi, podporzdkowanie pastwa gospodarce. Rozwijanie wielkich, utopijnych wizji politycznych znakomicie utrudniao, a waciwie nawet uniemoliwiao podjcie problematyki zwizanej z funkcjo nowaniem rynku i procesami produkcji. Kapitalizm ze swymi elaznymi pra wami zdawa si sta w sprzecznoci z celami politycznymi, zakrelonymi przez ideowych przywdcw prawicy. W tym kontekcie musia pojawi si postulat podporzdkowania gospodarki systemowi wartoci, preferowanemu przez ugrupowania rewolucyjnych konserwatystw.
Ibidem.

Ibidem, s. 188, ibidem, s. 235.

48

Ryszard Skaryski

! / /

W opublikowanej w 1931 r. ksice Das Ende des Kapilalismus, wywo, dzcy si z krgu skupionego wokf czasopisma Die Tat , Ferdinand Fried ostro skrytykowa stosunki waciwe temu systemowi, wieszczc jego szybki upadek, wskutek kumulujcych si w nim sprzecznoci, zrodzonych w wyni ku cigego narastania zrnicowania istniejcego pomidzy posiadaczami i ludmi yjcymi z pracy najemnej. Kapitalista przeksztaci si z grzeszne go, cho uroczego donuana w krwawego czowieka, rozbjniczego Wi kinga^ . Niektrzy myliciele z tego krgu dostrzegali pozytywny wpyw teciniki, czy przynajmniej godzili si ze zmianami, do ktrych ona prowadzi. Krytyka wszystkiego co nowoczesne bya jednak bardzo silna w koach konserwatyw nych republiki weimarskiej. Tutaj kontynuowano star tradycj niemieckiego konserwatyzmu, nieufnego wobec zmian, szczeglnie za goszcego wyszo wiejskiego stylu ycia nad miejskim. Rozwj techniki i kapitalizmu z jego ogromnymi przedsibiorstwami, skupiajcymi masy robotnicze, musia budzi dezaprobat rewolucyjnych konserwatystw. Wielkomiejska i wielkoprze mysowa kultura jawia si jako zagroenie dla tradycyjnej kultury narodowej, a szczeglnie dla najwaniejszej warstwy spoeczestwa - tworzcyci jego zdrowy fundament chopw. Sam Spengler jednoczenie widzia w technice co jak najbardziej pozy tywnego. Nie waha si nawet napisa, e stanowi ona wielki skarb posiadany przez biae ludy^^, wymagajcy ochrony i zachowania dla siebie. Technika uczynia czowieka potnym, gdy Dziki rce, broni i indywidualnemu myleniu czowiek sta si twrczy^' . Konserwatysta nie waha si tu zaakcep towa innowacji i stylu ycia waciwego ekspansywnej jednostce ludzkiej. Jednak tylko do pewnych granic. Dlatego Spenglerowska ocena techniki przeobraa si w kocu w jej jednostronn krytyk. Pocztkowo pozytywne skutki rozwoju techniki okazay si w dalszej perspektywie owocowa negatywnymi konsekwencjami. Czowiek sta si niewolnikiem techniki. Kady wynalazek zmusza go do czynienia nastpnych, do dalszego wysiku. Nie jest prawd, e technika ludzka oszczdza prac'" . Przede wszystkim jednak czyni ona z jednostki nie tylko osob podporzd kowan maszynie, ale tworzy sztuczny wiat. Liczba wynalazkw ronie w zawrotnym tempie, a mimo to [...] nic z ludzkiej pracy nie zostaje przy tym zaoszczdzone. Liczba rk niezbdnych do pracy ronie wraz z iloci maszyn, poniewa luksus techniczny potguje wszelkie rodzaje luksusu, sztuczne ycie za staje si coraz bardziej sztuczne''^.
F. Fried, Das Ende des Kapilalismus, Jena 1931. O. Spengler, Czowiek i technika [1931], [w:] tene, Historia..., s. 80. Ibidem, s. 49. Ibidem, s. 63. Ibidem, s. 73.

Pomidzy racjonalizmem a prawdziw rzeczywistoci

49

Wykreowany wiat tworzy teraz rzeczywisto zdominowan przez tech nik. Ta rozwija si moc wewntrznych koniecznoci, podporzdkowujc sobie czowieka, pozbawionego zdolnoci ogarnicia jej swoim umysem. Te chnika staa si tak ezoteryczna jak wysza matematyka, ktr si posuguje, jak teoria fizyczna, ktra waciwie niepostrzeenie przesza w swych rozmy laniach od uoglniania zjawisk do czystych form podstawowych ludzkiego poznania. Mechanizacja wiata wkroczya w stadium niebezpiecznego nate nia^^. Dla Spenglera oznacza to koniec kolejnej wielkiej kultury, osigajcej dojrzao i koczcej swoj egzystencj. Krytyka rozumu i racjonalizmu nie bya wprawdzie wiodcym tematem w myli politycznej rewolucyjnych konserwatystw, ale liczne jej przejawy mona spotka w ich publikacjach. Dominowaa tu afirmacja ycia i wewn trznej energii, tkwicej w czowieku, czynicej z niego istot zdoln do he roicznych czynw. To stanowisko pocigao za sob charakterystyczny antyintclekrnalizm, polegajcy na podwaaniu znaczenia rozumu i pozycji intelekmalistw w spoeczestwie. Dla rzecznikw tej orientacji najwaniejsze byy spontaniczne reakcje jednostek, stanowice bezporedni przejaw tkwi cych w nich moliwoci, poznania pyncego z serca. Przestrzegali oni przed wiar w moliwoci rozumu, kojarzc im si z tak znienawidzonym przez nich liberalizmem'*"^. Wrd najwybitniejszych reprezentantw rewolucyjnego konserwatyzmu zapewne Spengler przedstawi swj pogld w tej kwestii w sposb najbardziej wyrafinowany. atwo si domyle, i dominoway w tych krgach ostre sdy, wrcz skrajne. Autor Der Untergang des Abendlandes pisa po prostu; Czyn i myl, rzeczywisto i idea, sukces i zbawienie, sia i dobro; oto potgi, ktre nigdy si nie rozumiej. Ale w rzeczywistoci dziejowej rzdzi nie idea, dobro i moralno ich krlestwo jest nie z tego wiata! lecz postanowienie, energia, duchowa wspczesno, praktyczne uzdolnienia. Skargi i etyczne sdy nie likwiduj faktw. Taki jest czowiek, takie jest ycie, takie s dzieje "*^. Czowiek czynu sprzyja yciu. Natomiast czowiek kontemplacji jest wewntrznie obcy yciu. Przyglda mu si z boku, a nawet z niewtpliw niechci jako czemu dla obcemu i stawiajcemu opr, czemu, co zakca jego spokj, jeli ma by czym wicej ni obiektem dywagacji *^. Krytyka rozumu i intelektualistw bya zatem spowodowana ich pasyw noci, koncentracj na kontemplacji. Miaa wic inny charakter ni zwyka krytyka ze strony konserwatystw pitnujcych dzieo rewolucji francuskiej i innych tego typu wystpie. Spengler jednoznacznie podkrela; Kad liIbidem, s. 76. M. Maciejewski, Doktryna..., s. 40-41. O, Spengler, Nietzsche..., s. 114. Tene, Pesymizm?, s. 85.

Ryszard Skaryski

nijk, ktra zostaa napisana nie po to, by suy aktywnemu yciu, za zbdn^^ Bya to szczera deklaracja, wiele mwica o specyfice wsp^ czesnego konserwatyzmu. Kontrrewolucjonici ubiegego stulecia obawiali aktywnoci intelektualistw, przestraszyy ici bowiem skutki dziaalno^ zbuntowanego rozumu. Rewolucyjni konserwatyci przeciwnie - pogardza' osobnikami pozbawionymi zdolnoci do przeobraenia rzeczywistoci w duchy germaskici ideaw. Spengler widzia w nicli reprezentantw upadajcej cywilizacji, lekcewa cych wspaniay dorobek kultury. W Der Untergang des Abendlandes pisaInteligencja to zastpienie niewiadomego dowiadczenia ycia przez mistrzo wskie wywiczenie w myleniu, to co bezkrwistego, jaowego. Inteligentne twarze ludzi wszelkici ras s do siebie podobne. To wanie rasa w nich zanika. Im mniej jest poczucia koniecznoci i oczywistoci istnienia, im bar dziej rozpowszecmia si przyzwyczajenie do wyjaniania wszystkiego, tym czciej straci czuwajcego istnienia umierzany jest w sposb kazualny'*^. Rewolucyjni konserwatyci rozwijali wizj spoeczestwa ceciujcego si hierarcii i wsplnot interesw, rzdzonego przez elity, przeniknitego war tociami dawnej kultury germaskiej, bdcego kontynuacj Rzeszy Niemiec kiej. Wprawdzie mao mwili oni na temat sensu konserwatyzmu, rewolucja pocigaa ica o wiele bardziej, ale i tego typu refleksje moemy czasem znale w ich publikacjach. Moeller van den Bruck bardzo mocno podkrela rol momentw przeomowych, wielkiego pocztku, kiedy powstaj wielkie rze czy, podlegajce nastpnie, cechujcym si kontynuacj, przemianom. W swojej gonej ksice Das Dritte Reich prbowa on rozwija wasn filozofi trwania i zmiany. Analizujc ten problem pisa nastpujco; Dla czowieka konserwatywnego nie ma adnego rozwoju. Dla czowieka konser watywnego istnieje tylko powstawanie. Nie zaprzecza on oczywicie, e roz wj naley do realnych faktw. Ale on twierdzi, e nic w istocie nie moe si rozwija, co przedtem nie powstao, i e wszystko, co si rozwino jest przez to nastpstwem, ale nie jest, jak to, co powstao, zjawiskiem pierwotnym^^. T drog Moeller van den Bruck prbowa wyrni dwie klasy zjawisk; te wytyczajce oblicze wiata, adu i te majce tylko znaczenie wtrne. We wzmiankowanej tu pracy wyranie wida problem ogranicze waci wych ludzkiej egzystencji. Jej autor wskazywa, i ycie czowieka jest zbyt krtkie, aby jednostka moga zrealizowa wasne zamierzenia. Kade pokole nie zdolne jest w gruncie rzeczy wycznie kontynuowa tylko to, co otrzymao od swoich przodkw. W ten sposb wszystko co indywidualne przemija, dzieo pojedynczej osoby okazuje si niezwykle kruche, lecz cao trwa. Nie ma
* 1 Ibidem, s. 85. Tene, Kultura i cywilizacja, [w.] A. Koakowski, op. cit., s. 247. A. M oellei van den Bruck, Das Dritte..., s. 209-210.

Pomidzy racjonalizmem a prawdziw rzeczywistoci

51

rozwoju, ale jest historia, tosama z dziejami tego, co powstao w momencie wielkiego pocztku i zachowuje w tym procesie swoj istot. Sabo czo wieka zostaje tedy przezwyciona w momencie, gdy spojrzymy na niego jako na element pewnego wiecznego bytu, bdcego nonikiem niezmiennych war toci. Niekiedy te w myli rewolucyjnych konserwatystw pojawia si problem dowiadczenia. Dla Spenglera historia bya antytez politycznego konstrukty wizmu, owocujcego planami naprawy wiata. Tymczasem poznawanie dzie jw daje pewien punkt oparcia w sprawach rzeczywistoci rozcigajcej si pomidzy przeszoci a przyszoci. Tysic lat historycznego mylenia i ba dania stanowi ogromny skarb nie wiedzy - od niej zaleaoby niewiele - lecz dowiadcze rozpocierajcych si przed nami^^. I chocia nie s to adne wzorce, a tylko przykady, warto si z nimi zapozna, aby lepiej zrozumie konsekwencje wynikajce z okrelonych przesanek. Ma to szczeglne zna czenie przy analizie przyszych losw danej kultury, chocia ich biegu nie da si odwrci. W historiozofii Spenglera znajdujemy prb wykazania wyszoci wartoci konserwatywnych. Widoczna jest ona szczeglnie wyranie w zderzeniu ide aw kultury i cywilizacji. Tej pierwszej waciwa jest prawdziwa dusza zbio rowa, ujawniajca si w dominacji takich organizmw, jak: rodzina, rd, stan i wojsko. Cywilizacj charakteryzuje natomiast sztuczna dusza zbiorowa. Jej przejawami s; zbiegowisko uliczne, wiec, partia, czyli masa szybko si gromadzca i rwnie prdko si rozpraszajca. ycie jest pierwotne; istota ycia jest wtrna. Pokolenie (tzn. yjcy jednoczenie) i acuch pokole yjcych po sobie s pierwotnie przeywane wiadomie jako jedno. Wszy stkie formy kultury s nieindywidualne; pastwo, rd rodzina, tradycja, stan, wojsko. Indywiduum jest jedynie fragmentem. Idzie o cao: tam, gdzie ustaje to uczucie, koczy si ycie^^ W Der Untergang des Abendlandes napotykamy tak charakterystyczne dla niemieckiego konserwatyzmu zderzenie miasta ze wsi. Przewaga tej ostatniej jest waciwa kulturze. Lecz tej kwestii Spengler nie powica wikszej uwagi. Chop z jego zdrowymi, trwaymi formami bytowania stanowi dla tego my liciela pewien punkt odniesienia do oceny miasta, zamieszkiwanego przez jednostki pozbawione tradycji, areligijne, inteligentne, bezpodne, pogardza jce chopstwem, czyli bdce pasoytami. Metropolia charakterystyczna dla schykowego etapu przemian cywilizacji jest zdominowana przez masy wypierajce lud, pozbawione zrozumienia dla tradycji i wszelkiego dziedzictwa, zwalczajce dorobek kultury, przywileje szlachty, kocioa, dynastii itp. Mieszkacy metropolii niezdolni s do powrotu
O, Spengler, Pesymizm?, s. 93. Tene, Problemy metafizyczne, [w;]

A. Koakowski,

op. cii., s. 154-155.

Ryszard Skaryski

do natury. Toleruj tylko sztuczne rodowisko. Metropolia - to kostnopo,lyzm zamiast ojczyzny, chodne poczucie rzeczywistoci zamiast czci w Z ' dziedzictwa wyrosyci na rodzimej glebie, naukowa pseudoreligia jako miastka poprzedniej religii serca, spoeczestwo zamiast pastwa, prawa na turalne zamiast praw uzyskanyci. Pienidz jako abstrakcyjna wielko nie organiczna, oderwana od wszelkici zwizkw ze zrozumieniem urodzajne' gleby, z wartociami pierwomego sposobu ycia^^. ^ Rewolucyjni konserwatyci przywizywali jednak wiksz wag do aktualnych problemw. Odczucie rozpadu spoeczestwa zaowocowao w krgu prawicowych intelekmalistw republiki weimarskiej koncepcjami majcymi na celu odtworzenie caoci, std popularno idei narodu, spoecznoci, Rze szy, poszukiwanie zakorzenienia i wsplnoty. Ten wiat ideowy jak zauway) amerykaski historyk niemieckiego pochodzenia Peter Gay - mia charakter paranoiczny. By on wypeniony wrogami w najrozmaitszych postaciach, ta kich jak kapitalistyczny materializm, bezbony racjonalizm, wykorzenione spoeczestwo, kosmopolityczni ydzi i owo wszystko poerajce monstrum, czyli miasto^^. Cao i prawdziwa rzeczywisto to pojcia, ktre wrcz obsesyjnie po wracay w publikacjach rewolucyjnych konserwatystw. Rzeczywisto ule gaa niezwykle szybkiej i wrcz totalnej destrukcji na ich oczach. Wojny i rewolucje stay si bezporednim dowiadczeniem. Reakcj na to byo prze konanie, e istnieje jaki wszechobejmujcy porzdek, jeli nie ten namacalny, spoeczny, to przynajmniej pewien ad wartoci trwaych, a nawet wiecznych. Zdawao si, i dotarcie do niego pozwoli znale stae punkty oparcia i prze ciwstawi si kryzysowi. W republice weimarskiej to stanowisko znalazo swj wyraz przede wszy stkim w niezwykle ambitnym dziele Spenglera. Jego dwutomowe smdium Der Untergang des Abendlandes byo prb zmierzenia si z problemem zmiany w perspektywie dziejowej, rezultatem denia do ukazania tego, co trwae i pozwalajce uzyska punkty odniesienia. Wierzy on, i historiozofia stanowi uniwersalne narzdzie do poznania prawdy o wiecie. Wiek XX - pisa w 1931 r. - dojrza w kocu do tego, aby wnikn w ostateczny sens dziejw powszechnych^ '*. Konsekwencje tego dokonania bd niezwykle doniose, dojdzie bowiem - jak czytamy w pierwszym tomie Der Untergang des Abend landes - do podjcia prby okrelenia przyszego biegu dziejw i naszki cowania owej niefilozoficznej filozofii przyszoci^^. Tego typu stanowisko wykraczao poza zaoenia waciwe klasycznemu konserwatyzmowi, ktry sceptycyzm i ostrono poznawcz przedkada nad
Tene, Zadanie..., s. 187. 53 P. Gay, Weimar Culture. The Outsider as Insider, London 1969, s. 96. 5 ' O. Spengler, Czowiek..., s. 33. Tene, Zadanie..., s. 171 i 200.

Pomidzy racjonalizmem a prawdziw rzeczywistoci

53

wielkie ambicje w dziedzinie spekulacji filozoficznych waciwych myli owieceniowej. Szybko jednak i na gruncie konserwatyzmu dziewitnastowie cznego pojawiy si skonnoci ku radykalizmowi. Przede wszystkim wrd francuskich teokratw i niemieckich romantykw. Rewolucyjni konserwatyci byli kontynuatorami owego stylu mylenia. Ponadto yli oni w innych czasach. Nie dysponowali tak jasnym obrazem prawdziwej rzeczywistoci jak prze ciwnicy rewolucji francuskiej. Przeciwnie, musieli poszukiwa prawdy o rze czywistoci, a tradycja bya tylko jednym z jej rde. Dlatego radykalizujcy konserwatyci republiki weimarskiej nie wahali si czasem odwoywa nawet do tak wtpliwej doktryny jak historiozofia. Posunicie to uzasadniali przekonaniem, i mona tu osign wiedz pewn, ktra - w opinii Spenglera - powie: tak jest i tak bdzie. Dumny sceptycyzm zastpuje sentymentalizmy ubiegego stulecia^^. Marzenia o odzyskaniu ca oci gasiy tradycyjny sceptycyzm i pozwalay odda si spekulacjom niezbyt odpowiadajcym naturze zastanawiajcego si nad skutkami przemijania kon serwatysty. Czy sceptycyzm filozofii kontrrewolucji mia si okaza wycznie produktem cywilizacji, doprowadzajcej do rozkadu poprzedzajc j kultur? Tego nie wiadomo! W Der Untergang des Abendlandes Spengler wskazywa natomiast jednoznacznie; Morfologia dziejw powszechnych staje si nie uchronnie symbolik uniwersaln^^, nawet jeli poznane prawdy s tylko prawdami czowieka okrelonego typu. Rewolucyjni konserwatyci lekcewayli problemy ekonomiczne, koncen trujc si raczej na kwestiach politycznych. Poniewa odrzucali demokracj, w ich pracach duo miejsca musiay zajmowa zagadnienia zwizane z pano waniem, wodzostwem i ksztatowaniem si elit. W przekonaniu Junga pastwo jest jednolit caoci i jako takie musi mie charakter arystokratyczny, opiera si na rzdach najlepszych. Zdaniem tego myhciela, na wczesn sytuacj Niemiec decydujcy wpyw wywierali ludzie mierni. Celem nowej elity, ktra nie moe by wybrana, lecz uformuje si w sposb naturalny, bdzie nie tylko utworzenie organicznej spoecznoci, ale take przezwycienie kryzysu w sferze duchowej. Pastwo jest przejawem istnienia wsplnoty spoecznej, wsplnot za Niemcw jest nard. Jak moemy zaobserwowa na przykadzie konserwa tywnego miesicznika Die Tat, wczesnym prawicowym ideologom nieobca bya mesjanistyczna wiara w zbawienne skutki stopienia si nacjonalizmu z socjalizmem, jak i w znaczenie wasnych pozycji w czasie przeomu epok, poczona z przekonaniem o posiadaniu klucza do przyszoci Niemiec. Oni rwnie gosili potrzeb uksztatowania si nowej, pochodzcej z klas rednich,

elitySS

** Tene, Czowiek..., s. 33. Tene, Z adanie, s. 2 0 1 . K. Som heiincr, D er Taikreis, Vierteljahreshefte fr Zeitgeschichte, nr 2, 1959. s. 235 257-258.

Ryszard Skaryski

54

________ _______ ________

W krgu rewolucyjnych konserwatystw dominowaa specyficzna w j^pastwa. Okrelano je na dwa sposoby jako: pastwo autorytarne i total nie dbajc jednak specjalnie o ujednolicenie treci tych dwch poj. Chara kterystyczna jest tu szczeglnie praca Ernsta Forsthoffa, noszca wielce wv mowny tytu Der totale Staat (1933). Autor ten rozumia pastwo totalne p prostu jako przeciwiestwo pastwa liberalnego. W pierwszym istnieje hie. rarchiczny system wadzy z wyranie wyodrbnion elit rzdzc. Przeciw, stawiajc si upolitycznieniu spoeczestwa, opowiada si on za konserwatywnym modelem adu (nierwno rzdzcych i rzdzonych, pena niezale no pierwszych od drugich) i otwarcie utosamia pastwo totalne z pastwem autorytarnym. Nie waha si przy tym krytykowa wizji reimu totalnego, posuwajcego si do ingerencji we wszystkie dziedziny ycia obywateli^. ICrytyka ta cechowaa si jednak wielk oglnikowoci. Rewolucyjni kon serwatyci nie byli jeszcze w stanie wyobrazi sobie systemu politycznego opartego na wszechobejmujcej indoktrynacji i terrorze. Gdyby nawet byo im to dane, to taki model stosunkw z pewnoci nie zostaby w tym krgu ciepo przyjty. Im chodzio bowiem o co zupenie innego: o potg Niemiec, ktr chcieli odrodzi przez przywrcenie ducha pruskiego z jego dyscyplin, posuszestwem wobec rozkazw i podporzdkowaniem poszczeglnych grup w ramach mniej lub bardziej tradycyjnej hierarchii spoecznej. Terror i pro paganda byyby tutaj czym sztucznym, stanowiyby podoe systemu zrywa jcego z tradycj, gubicego wieczne wartoci. W tych krgach przeszo stanowia wszake swoisty przedmiot wiary, uzasadniajcej wasne racje. Idea pastwa totalnego w wydaniu Forsthoffa miaa suy powrotowi do dawnego ideau, a nie wprowadzaniu nowoczesnego systemu panowania nad masami. Pojcie totalno wystpowao w pismach rzecznikw tej orientacji w wie lu znaczeniach, najlepiej jednak jego sens odda Ernst Jnger, gdy po raz pierwszy odnis si do aktualnej rzeczywistoci, piszc o braku rnicy we wspczesnym starciu pomidzy tymi, ktrzy s na polu bitwy i tymi, ktrzy pozostaj poza nim. Przecie miertelna fala gazu rozciga si jak ywio na wszystko, co ywe. Oznacza to konieczno totalnej mobilizacji spoecze stwa zarwno w czasie pokoju, jak i w okresie wojny^. Pastwem autorytarnym miao by rwnie pastwo stanowe, prezento wane jako swoista antyteza liberalnego indywidualizmu. Jego wizja opieraa si na idei organicznej, wskazujcej na istnienie uksztatowanej z biegiem czasu wsplnoty interesw. Gwnym rzecznikiem takiego modelu adu by Othmar Spann. Ten austriacki socjolog, aktywny i znany w republice weimar skiej, uwaa pastwo za swoist piramid, zoon z iierarchicznie uporzdE. Forsthoff, Der totale Staat, Hamburg 1933, s. 29, 35 i 37-38. E. Jnger, Die totale Mobilmachung [1930], [w.] tene. Smtliche Schriften, t. 7, Stuttgart 1980, s. 128 i 131-132.

Pomidzy racjonalizmem a prawdziw rzeczywistoci

55

kowanych stanw. Najwyej stawia on elit intelektualn, najniej za robot nikw fizycznych. Kada z tych grup powinna by zorganizowana na wzr redniowiecznych cechw i posiada wasn reprezentacj, podlegajc wszak e najwyszej wadzy pastwowej. Dla rewolucyjnych konserwatystw niezalenie, z ktrego krgu by si nie wywodzili, wadza pastwowa miaa nadzwyczajne znaczenie. Musiaa by silna i sta na stray istniejcej hierarchii. Przede wszystkim jednak wi dzieli oni w niej radykalne remedium na zo, zwaszcza na chaos kryzysu rozdzierajcego spoeczestwo niemieckie. Dlatego uwaali, e dyktatura do kona rekonstrukcji adu, wprowadzi prawdziwy porzdek, w sensie waciwe go systemu zalenoci, i pokieruje Niemcami tak, aby mogli odnie zwyci stwo i odbudowa Rzesz. Rewolucyjni konserwatyci byli nacjonalistami, piewcami siy i przemocy. Spengler pisa po prostu: socjalizm oznacza potg, potg i jeszcze raz po tg. Bez potgi plany i zamiary s niczym^'. Jnger natomiast przepowiada, i pierwsza wojna wiatowa nie stanowia koca, lecz uwertur gwatu, sdzi on bowiem, e Nadciga epoka brutalnoci, o jakiej nie mamy naj mniejszego pojcia, ba, stoimy ju pord niej^^. Logiczn konsekwencj tego typu pogldw bya apoteoza wojny. Rewo lucyjni konserwatyci widzieli w niej jedn z fundamentalnych zasad ycia, determinujc funkcjonowanie narodu i pastwa. Dla niektrych rzecznikw tego nurtu wojna stanowia swoist szmk, majc dostarcza wzniosych prze y estetycznych. Inni, jak na przykad Schmitt, widzieli w niej kulminacyjny punkt wielkiej polityki. Ci nie prezentowali wojny jako czego wspaniaego, podanego, a jedynie dowodzili, e stanowi ona nieucuronny rezultat egzy stencji autonomicznych podmiotw politycznych.

Przewaa jednak wtek zwizany z gloryfikacj tego typu wydarze, czcych si - w opinii wielu konserwatystw republiki weimarskiej - z he roizmem, nadzwyczajnymi wypadkami, prowadzcymi do dominacji wybit nych osobowoci. Niekiedy w ohiierzu widziano nawet wsptw'rc wyszych wartoci, rodzcych si na polach bitewnych, takich jak; braterstwo, obowi zek, powicenie i ionor. Wedug Jngera poczucie onierskiej jednoci, kszta tujce si w obliczu staego zagroenia ycia podczas zmaga wojennych, pozwala odrni wojownika od kierujcego si egoizmem mieszczanina^^ Nacjonalizm by w krgach rewolucyjnych konserwatystw czym oczy wistym. Jego centralny element stanowia koncepcja niemieckiej wsplnoty narodowej (Volksgemeinsc\aft), ktr czsto przeciwstawiano spoeczestwu. Wsplnota narodowa opiera si na naturalnyci wizacli krwi, ssiedztwa lub ducha, podczas gdy spoeczestwo jest bytem przypadkowym, sztucznym,
* * ' O. Spengler, Duch..., s. 235. Cyt. wg J. Krasuski, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871-1945, Pozna >969, s. 266. E. Jnger, Der Arbeiter, Hamburg 1932, s. 37.

Ryszard Skaryski

56
pozbawionym

_________________________

wymienionych wczeniej zwizkw wyszego rzdu, wy,^

rzajcym zalenoci o charakterze mechanicznym.

Rzecznicyrewolucyjnegokonserwatyzmu gloryfikowali te instytucj p . siwa, uznajc wizj Trzeciej Rzeszy za swoist si napdow nadchodzc' rew olucji. Z tyra czya si koncepcja wodza jednoczcego nard, czynice^'' z niego prawdziwy podmiot, skuteczny w zmaganiach politycznych. Spengij otwarcie gosi konieczno poddania si woli wodza. Dlatego w swoim gramowym wystpieniu Powinnoci polityczne modziey niemieckiej ( 1924 ^ gosi; Uczci siebie materiaem dla wielkiego wodza, w dumnej rezygnacji w gotowoci do bezosobowej ofiary; take i to jest niemieck cnot^'*. Posugujcy si niezwykle czsto pojciem Rzesza rewolucyjni konserwa tyci nie byli w stanie ustali jego jednoznacznej treci. Termin ten stanowi dla nich nie tylko nazw pastwa niemieckiego, lecz przede wszystkim by! swoist wartoci odnoszc si zarwno do adu spoecznego, politycznego i duchowego; wartoci wyprowadzon ze wspaniaej i dugiej tradycji ger maskiej, gwnie imperialnej. Wywodzc treci owego pojcia z przeszoci, konserwatyci republiki weimarskiej odnosili je do przyszoci, majc nadzie j, e Rzesza si odrodzi i bdzie pod kadym wzgldem przeciwiestwem porzdku powstaego po pierwszej wojnie wiatowej. Termin ten symbolizowa rwnie cechy tego, co niemieckie, specjalne waciwoci owego narodu, ma jce go predestynowa do dominacji w Europie, podkrelajce jego odrbno szczeglnie wobec narodw wyznajcych wartoci liberalne. Zdaniem Marka Maciejewskiego, najwybitniejszego polskiego znawcy problematyki rewolucyjnego konserwatyzmu, na koncepcj Rzeszy skada si konglomerat idei konserwatywnych, nacjonalistycznych i chrzecijaskich. Rzesz pojmowano tu jednoczenie jako twr boski, mit polityczny, ostateczny rezultat historycznego rozwoju Niemiec, nowego porzdku w Europie i jako imperium, organizujce ogromny obszar pod swoj kontrol polityczn^^. Z pewnoci wizja wielkiej Rzeszy Niemieckiej, potnej i niezwycio nej, stanowia ideologiczn odpowied na kryzys. Bya mitem majcym suy mobilizacji sil, podniesieniu narodu na paszczynie moralnej, co w ostatecz nym rozrachunku powinno byo prowadzi do walki z rzecznikami liberalizmu, demokracji i mniejszoci podwaajcych pozycj narodu niemieckiego. Jung wyrazi chyba najbardziej przejrzycie prawdziwy charakter idei Rzeszy, gdy napisa w 1931 r. w swojej ksice Federalismus und Weltanschauung-. Naley koniecznie zrozumie, e pojcie Rzeszy obejmuje sigajce prawie w obszary tego, co mityczne wyobraenia wyszej caoci, ktra wykracza daleko poza mechaniczne mylenie o pastwie zachodniego indywidualizmu*^.
O. Spengler, Powinnoci polityczne modziey niemieckiej [1924], [w;] tene. Historia..., M . M aciejew ski, Dofclryna..., s. 114. E. Jung, Federalismus und W eltanschauung. M nchen 1931, s. 24. 263,

Pomidzy racjonalizmem a prawdziw rzeczywistoci

57

Rewolucyjni konserwatyci widzieli w dyktaturze najbardziej skuteczny system sprawow ania wadzy w czasaci kryzysu ogarniajcego Niemcy po pierwszej wojnie wiatowej. W tym czasie popularne byo tak zwane woanie o wodza i oczekiwanie na ciaryzmatycznego przywdc, majcego popro wadzi nard ku nowej wietlanej przyszoci. Niekiedy pod pojciem wdz rozumiano w naturalny sposb uksztatowan elit kierownicz, samodzielnie rzdzc tiierarciicznie zorganizowanym narodem. Dla rewolucyjnycli kon serwatystw dyktatura nie bya celem samym w sobie, ale jej idea stanowia wany elem ent ici doktryny. Z wodzem wizali oni wielkie nadzieje na przy szo. Jego autorytet i sia moralna miay gwarantowa sukces w walce o pra wdziwe Niemcy.

IV
Z rekonstruow any tu w gwnyci zarysacli wiat ideowy by bardzo nie jednolity. Rewolucyjni konserwatyci byli chociaby zwolennikami sprawo wania w adzy przez arystokracj, nowe elity czy te wyznawcami cezaryzmu. Jedni z nici rozwijali idee specyficznie volkistowskie, drudzy byli po prostu zwykymi nacjonalistam i. Ici stosunek do kapitalizmu i socjalizmu take ce chowa si dyferencjacj: niektrzy uznawali si za socjalistw, czy te tylko posugiwali si socjalistyczn frazeologi, inni wyranie akceptowali pewne wtki liberalizm u, doceniali znaczenie prywatnej przedsibiorczoci i autono mii gospodarki^^. Mimo w szystko rewolucyjny konserwatyzm, przy caym jego wewntrz nym zrnicow aniu i radykalnych skonnociach, stanowi niewtpliwie swoist odmian w spczesnego konserwatyzmu. W tym wiecie ideowym znajdu jemy zasadnicze elem enty tego, co skadao si na ideologi niemieckich ro mantykw, radykalizm natom iast by w XX w. waciwy nie tylko prawicowym intelektualistom republiki weimarskiej. Ten typ mylenia wystpowa ju prze cie w publikacjach niem ieckich antagonistw Wielkiej Rewolucji, chocia w o wiele m niejszym nasileniu. Znajdujemy go rwnie w myli politycznej powstajcej ju po drugiej wojnie wiatowej. Stanowia ona nierzadko wyraz zerwania z rzeczyw istoci i zwrotu ku ideaom staroytnoci i redniowiecza. Konserwatywny radykalizm trzeba wic uzna za element procesu przemian.
Zob. analizy S. Breueta, Die ..koitsen'ative Revolution "-Kritik eines Mythos, Politische Vicrteljahresschrift, nr 4, 1990, s. 588-604. Ostatnio inaczej tene. Die Anatomie der konservativen Revolution, Darmstadt 1993, s. 180-182, 189 i 192-194. Jednak opiniom Breuera brak dostatecznego podbudowania analizami rdowymi. Nic zdoa! on te dostrzec wyranych przecie zwizkw midzy stylem mylenia radykalnych konserwatystw republiki weimarskiej i tradycj intelektualn konserwatyzmu nie mieckiego (poczwszy przynajmniej od romantykw).

jg

R yszard Sk ary sk i

jakiemu podlegaa ta orientacja w XX w. W obrbie tego nurtu czoowe mie' przypada rewolucyjnym konserwatystom republiki weimarskiej. Zrnicowanie koncepcji politycznych rewolucyjnych konserwatystw b o czym naturalnym, gdy intelektualici niemieccy yli po pierwszej wojnf wiatowej w spoeczestwie, w ktrym wzajemne przenikanie si zupelnf przeciwstawnych sobie idei byo zjawiskiem normalnym. Co takiego nie rao si praktycznie w XIX w. Dlatego reprezentanci prawicy akceptowali nierzadko idee socjalistyczne, czynic je skadnikiem swego wiata ideowego lub tylko elementem doranie rozwijanej frazeologii politycznej. Nie zawsze te jednoznaczne byy rozmaite koncepcje rewolucyjnych konserwatystw Nie mogy by jednak inne, gdy funkcjonowali oni w okresie dramatycznych przemian, kiedy ksztat nowego adu by kwesti otwart, a wspomnienia o spo eczestwach istniejcych w przeszoci interpretowano w rozmaity sposb. Z tego wzgldu te same pojcia miay niezwykle zrnicowan tre, za len od aktualnego nastawienia posugujcego si nimi autora. Przewodnim wtkiem wiata mylowego rewolucji konserwatywnej byo denie do odzy skania caoci, rekonstrukcji rozpadajcej si aktualnie rzeczywistoci. Doko nywano tego nierzadko przez pryzmat wartoci waciwych europejskiej myli konserwatywnej, uzupeniajc j specyficznie niemieckimi wyobraeniami i koncepcjami oraz wartociami z krgu innych nurtw politycznych. By to naturalny proces w sytuacji dezintegracji spoeczestwa i legitymizujcych jego porzdek ideologii. Rewolucja konserwatywna to rewolucja przywracajca prawdziwe warto ci i prawdziw rzeczywisto, niszczca natomiast wspczesny wiat, fa szywy ju na poziomie jego intelektualnych i spoecznych fundamentw. Dwu dziestowieczna rzeczywisto okazaa si niezgodna z obiektywnym stanem rzeczy: wiecznym, absolutnym adem i dlatego konieczna jest natycmiiastowa i obejmujca wszystkie obszary ludzkiej egzystencji zmiana. Wprawdzie stan oczekiwany jaw i si bardzo mglicie, ale jego niejasny obraz tworzono przez odniesienie do wartoci wypracowanych na gruncie klasycznego konserwaty zmu. Radykalizm by za produktem rozczarowania, narastajcego wskutek obserwacji zmian przynoszcych wartoci odrzucane przez konserwatyst. Rewolucyjni konserwatyci byli kontynuatorami tradycji myli konserwa tywnej przede wszystkim dlatego, e zwracali si przeciwko tym samym wro gom i zagroeniom, ktrych rzecznicy owej orientacji zaciekle zwalczali przy najmniej od XVIII stulecia. Do wrogw tych naleay konkretne ugrupowania: liberalne, marksistowskie, anarchistyczne i robotnicze. Chodzio tu take ponadto o wiele niepokojcych zjawisk, gwnie ideologicznych, ktre rewo lucyjni konserwatyci ukazywali jako rdo wspczesnego kryzysu. Na pierw szym miejscu trzeba wymieni myl odrodzenia i zasady roku 1789 . Ponadto rzecznikw tej orientacji niepokoiy procesy modernizacji, atomizacji, rozwoju przemysu, techniki i inne.

Pomidzy racjonalizmem a prawdziw rzeczywistoci

59

W filozofii politycznej prawicowych intelektualistw republiki weimar skiej konserwatyzm znalaz do swoiste ujcie jako; nawizanie do tradycji tego nurtu i tradycji germaskiej, doktryna zaciowawcza, ktra jednoczenie odrzuca wspczesn rzecz 3w isto, postulujc powrt do waciwego adu i wartoci absolutnyci. One stanowiy tu w gruncie rzeczy jedyn prawdziw rzeczywisto, to za, co otaczao czowieka pocztkw XX w., uznawano albo za faszywe, albo za nierzeczywiste. W imi tak pojmowanego realizmu rewolucyjny konserwatysta nawoywa do aktywnoci politycznej, lecz ta okazywaa si, jak to w wypadku konser watystw czsto bywao, mao realna z racji niezwykle ograniczonych wpy ww. Kiedy odrodzia si Rzesza Niemiecka, dziaanie w imi goszonych uprzednio ideaw stao si na pierwszy rzut oka moliwe - przynajmniej dla paru rewolucyjnych konserwatystw. Szybko jednak wyszo na jaw, e nowa rzeczywisto nie jest prawdziwa i ci, ktrzy prbowali robi karier w Trze ciej Rzeszy, szybko ponieli klsk. Nie byo ich zreszt wielu. Rewolucyjni konserwatyci mieli nadziej, e ich rewolucja przywrci tradycyjne ideay czy te wieczne wartoci, gdy te s trwae i tylko ich ujcie podlega zmianom. Nie stali oni wobec dylematu: zachowa czy zniszczy. Aktualna rzeczywisto bya im zupenie obca i bezwzgldnie chcieli j uni cestwi. Tu byli radykalni, przeniknici mitem rewolucji. Lecz bya i druga strona tej postawy: nie bardzo wiedzieli, co naley przywrci. Jeli nawet uywali tych samych sw, to rne kryy si pod nimi treci. Troch byli jednak i reakcjonistami. Podobnie jak francuscy kontrrewolucjonici, waczyli wycznie na pasz czynie intelektualnej z tym, co wydawao im si ze. Ich wpywy polityczne okazay si znikome. Podsycali jedynie w pewnych krgach pomie nacjo nalizmu i wzmagali ch do obalenia demokracji. Lecz dzisiaj niewielu by 0 nich pamitao, gdyby nie dzieo Hitlera, ktry pozbawi ich nadziei na uzyskanie jakichkolw iek realnych pozycji politycznych, ale umoliwi zapi sanie si na kartach historii w postaci intelektualnych poprzednikw narodo wego socjalizmu. Rewolucyjni konserwatyci byli w gruncie rzeczy rozdarci midzy prze szoci i przyszoci. Zbuntowani i obraeni odwracali si od nowoczesnego wiata, w nacjonalizm ie szukajc punktu oparcia, a w wizji wielkiej Rzeszy Niemieckiej znajdujc nadziej na przyszo. Gdzie tutaj, wrd tych nie bardzo pasujcych do siebie elementw filozotli politycznej, koatay si ich konserwatywne idee. Kultywowali je gwnie jako przejaw tego, co trwae 1 wieczne. Po raz kolejny okazao si jednak, jak bardzo wartoci konserwalywnc, stworzone w im i obrony rzeczywistoci, obracaj si w swoje przei^iwiestwo ~ suc negacji porzdku i promocji utopii politycznej. Konserwatyzm jest ideologi odrzucajc zmiany. Pozornie takie stanowisko powinno w ycznie prowadzi do utrwalenia postaw zachowawczych.

50

Ryszard Skaryski

Historia rewolucyjnego konserwatyzmu pokazuje jednak, i tak pojmowa konserwatyzm wiedzie rwnie do radykalizmu. Gwnie w rezultacie odrzlf ceni wspczesnej rzeczywistoci, w imi abstrakcyjnych wartoci i idea^ Brak chci do poszukiwania tego, co jest wartociowe w realnym wiecie owocuje totaln bezkompromisowoci, a w kocu i cakowit bezradnoci wobec przeobrae historycznych. W krgu rewolucyjnych konserwatystw nie brakowao wybitnych umy. sw. W dzieach paru mylicieli moemy znale sporo interesujcych, in spirujcych idei. Na czoo wysuwa si tu filozofia polityczna Schmitta. Jednak wiat mylowy tego obozu, rozpatrywany caociowo, razi swym nihilizmem, brakiem kreatywnych pomysw, koncentracj na tropieniu wrogw i niebez pieczestw. Przewidywania polityczne mylicieli z tego krgu nie sprawdziy si. Ich projekty szybko legy w gruzach, a oni sami nierzadko stawali si ofiarami narodowego socjalizmu (jak np. zamordowany w 1934 r. Jung). Ci, ktrzy przetrwali, po wojnie musieli czu smak jeszcze wikszej poraki, zostali bowiem zdegradowani do roli ojcw duchowych jednego z najbardziej zbrodniczych reimw w dziejach ludzkoci. Rewolucyjni konserwatyci jako ugrupowanie nie wnieli wiele do argu mentacji waciwej konserwatywnej filozofii politycznej. Chcieli przede wszy stkim przywrci przez rewolucj to, co wydawao im si trwae, a nawet wieczne. W gruncie rzeczy najchtniej puszczali wodze zwykym fantazjom. Brakowao im sceptycyzmu i dystansu, tak charakterystycznego w rozumo waniu konserwatysty - nie pozwalajcego mu ulega marzeniom politycznym, nakazujcego poszukiwa oparcia nie tylko w wartociach, ale i realnych ele mentach rzeczywistoci. Ich dziea i historia aktywnoci s bardziej interesu jce z innego powodu: pokazuj mianowicie manowce konserwatywnego stylu mylenia, waciwe mu saboci i ograniczenia. Uwidaczniaj w najbardziej jaskrawej postaci, do czego moe prowadzi konserwatyzm obrcony w za mknit doktryn, stopiony z tak dziwnie bliskim mu nacjonalizmem, wreszcie oderwany zupenie od realiw, lekcewacy, a w istocie odrzucajcy istniejc rzeczywisto, ktrej pierwotnie mia broni.

ZWISCHEN NATIONALISMUS UND WIRKLICHKEIT. LEITIDEEN DER KONSERVATIVEN REVOLUTION IN DEUTSCHLAND Zusammenfassung Der Verf. stellt Ursprnge sowie Hauptgrundlagen der sogenannten konservativ tion in Deutschland nach dem I. Weltkrieg, in den Verhltnissen einer Krise dery mokratie und des Kapitalismus, dar. Zu einem der Vertreter dieser philosophis avanciert Thomas Mann, der sich zur Zeit des I. Weltkrieges zum Nationalisj antidemokratischen Denken bekannte. Diese beiden Hauptmerkmale der kosner nren Weltanschauung waren auch fr die anderen Vertreter dieser Doktri^

Pomidzy racjonalizmem a prawdziw rzeczywistoci

61

(O Spengler, E. Jnger, A. Moeller van den Bruck u.a.). Diese Theoretiker setzten sich zum Ziel, eine wahre deutsche Gesellschaft wiederhemistellen, die sich von jener nach dem I. Welt krieg bestehenden unterscheiden sollte. Die Konservativrevolutionren waren in ihren Ideen radikaler als die Vertreter des traditionalistischen deutschen Konservatismus. Sie pldierten nimlich nicht fiir eine W iederherstellung von berlieferten Gesellschaftsstrukturen, sondern fr eine totale Umgestaltung der bestehenden Ordnungen. Die Revolution sollte, ihrer Meinung nach, aus einer Umwertung der deutschen Nachkriegswirklichkeit resultieren. Andere Merkmale dieser Ideologie waren: Kapitalismuskritik. Antitraditionalismus, Verherrlichung der Gewalt und insbesondere des Krieges, .Antirationalismus, Autoritarismus. Die konservative Revolution stellte eine breite und heterogene Richtung innerhalb des politischen und philosophischen Denkens dar. Sie beeinflute stark die Bildungsschichten der Weimarer Republik und blieb nicht ohne Einflu auf das Ideengefuge des Dritten Reiches. bersetzt von Wojciech Kunicki