Historia krzepi?

Jan Jerzy Jerz

Spis treci
Wstp ...................................................................................................................................................... 2 Przekazy ................................................................................................................................................... 4 Czemu diabli Polsk rozszarpali? ..................................................................................................... 4 Poprawiacze, przemiewcy, pionierzy ................................................................................................. 9 Wielki czowiek, mali ludzie ............................................................................................................... 13 Boli? To dobrze... ........................................................................................................................... 17 Krew na pierwszej stronie .............................................................................................................. 23 Historyczne klucze i wytrychy ........................................................................................................... 29 Bal u ksinej Richmond .................................................................................................................... 35 Carowie i carobjcy ........................................................................................................................... 42 Kraj z trzech powek zoony ........................................................................................................ 54 Kierunki.................................................................................................................................................. 62 W cieniu Feldmana.. .......................................................................................................................... 62 Zaczo si w Szwajcarii ..................................................................................................................... 66 Aby nadeszy dni zapaty ................................................................................................................... 78 W walce o ziemi............................................................................................................................... 89 Spadkobiercy krlewskiego bazna ................................................................................................... 97 Bliej prawicy ni lewicy .................................................................................................................. 103 Komendant i jego dzieci .................................................................................................................. 108 W drodze do Lublina ....................................................................................................................... 118

Wstp
Jan Jerzy Jerz to oczywicie pseudonim. Pseudonim trzech historykw o zblionych metrykach i niemal wsplnej biografii. Urodzeni po wojnie, ukooczyli studia w Uniwersytecie Warszawskim na przeomie lat szeddziesitych i siedemdziesitych. Kiedy w okolicznociach zgoa nie akademickich

wpadli na pomys napisania cyklu szkicw powiconych rnym aspektom najnowszej historii Polski. Zespoowy (ale nie kolektywny!) sposb pracy nakaza lektury, ktrych nigdy by pewnie nie podjli, umoliwi weryfikacj wielu twierdzeo, ktre uznawali za nie podlegajce dyskusji, zmusi wreszcie do okrelenia stosunku do funkcjonujcych w literaturze i rodowisku pogldw i interpretacji. Historykw w sprawach zasadniczych nie dziel kategorie wiekowe. W codziennym funkcjonowaniu soje pokoleniowe s jednak widoczne. Std pragnienie Jerza do zaznaczenia swojej obecnoci. Wybrana forma umoliwia omwienie zjawisk, ktrych opisanie wedle sztywnych, uniwersyteckich regu wymagaoby wieloletnich studiw. Ich ostateczny efekt, wielostronicowa ksiga, opatrzona obficie relacjami o rdach, przypisami, odnonikami, wreszcie rozprawami z oponentami - dobra czy za - obrastaaby kurzem na archiwalnej pce. Tymczasem Jerz wierzc, byd moe naiwnie, e istnieje zainteresowanie literatur historyczn przeznaczon nie tylko dla kilkunastu specjalistw, e przeszod przyciga uwag i powszechnie wystpuje potrzeba narodowej i historycznej kontynuacji, zawierzy eseistycznemu gatunkowi, Na obron moe przytoczyd sowa wybitnego historyka i wielkiego pisarza Szymona Askenazego. Przed laty tumaczc powstanie swoich esejw stwierdzi, e napisa je raptownie pod wpywem nastrczonych pobudek zewntrznych, bardzo rozmaitych... Powstay z jednego wsplnego pogldu na nauk dziejow i interes publiczny (...). Do takiego celu, obok uczonego szlaku, wolno zapewne i przystpniejszej prbowad drogi. Wolno czasem prbowad nie z cikiej erudycyjnej armaty, lecz z lekkiej impresyjnej flinty. Koniec koocem chodzi o to - aby trafid. Ksika skada si z dwch czci. Pierwsza - Przekazy - zawiera szkice dotyczce rnych sposobw ksztatowania historycznej wiadomoci spoecznej. Zamykaj j trzy teksty stanowice zarazem swoiste wprowadzenie do czci drugiej, przedstawiajce: zmiany, jakie zachodziy w sytuacji politycznej w Rosji (rewolucja, ktra bya jednym z czynnikw koniecznych, tworzcych warunki powstania Polski niepodlegej), dziedzictwo epoki rozbiorowej oraz funkcjonowanie dyplomacji Drugiej Rzeczypospolitej. Kierunki grupuj teksty bardziej jednorodne, charakteryzujce nowoczesne polskie ruchy polityczne i ich ideologiczny dorobek. Jest to pierwsza prba caociowego spojrzenia na to zagadnienie. Byd moe czd zamieszczonych w ksice szkicw wywoa kontrowersje i polemiki ze strony profesjonalistw; jeli jednak zapoznanie si z nimi pobudzi do refleksji czytelnika bez zawodowego przygotowania, Jerz uzna swj zamys za speniony. Jak wielu historykw sdzi bowiem, i rozszerzenie wiedzy o przeszoci jest take form wypowiadania si o teraniejszoci i przyszoci. Historia (ktra) krzepi? zostaa zaopatrzona w rysunki Andrzeja Krauzego. Podkreliy one to, co w ksice najwaniejsze, a co nie zawsze udao si naleycie wyeksponowad w tekstach. Z maszynopisem, pracy byli askawi zapoznad si Profesorowie Andrzej Garlicki i Jerzy Mylioski. Za cenne uwagi Jan Jerzy Jerz gorco Im dzikuje. Warszawa, lipiec 1979 r.

Przekazy

Czemu diabli Polsk rozszarpali?

(Jzef Szujski)

Niemale od pocztkw polskiej historiografii trwa spr o rda upadku paostwa w XVIII wieku, spr okrelany czsto jako dyskusja pomidzy pesymistami i optymistami. Pojcie pesymisty oznacza badacza wskazujcego na wewntrzne przyczyny rozbiorw. Historycy tzw. szkoy krakowskiej poddawali surowej ocenie urzdzenia ustrojowe dawnej Polski, krytykowali anarchistyczne skonnoci i brak poszanowania wadzy paostwowej u szlachty i monowadztwa, aby w konkluzji stwierdzid: Upadku swego Polacy sami s sprawcami (...) nieszczcia, ktre na nas spady wwczas lub pniej, zasuon s przez nard pokut. W podliwoci zczonych a wic przemonych, na zgub Polski sprzymierzonych ssiadw rdo utraty niepodlegoci widzieli optymici. Pogldy ich wywodziy si z romantycznego nurtu refleksji historiozoficznej, przyjmujcego za kryterium oceny instytucji politycznych i spoecznych ich zgodnod z duchem narodu, ponadczasow, nadrzdn ide, wyraajc si w woli zbiorowej kadej spoecznoci. Idealizowali ustrj Rzeczypospolitej szlacheckiej, traktujc jego zasady, cznie z osawionymi liberum veto i woln elekcj, jako pozostaod prasowiaoskich obyczajw, wyraz waciwego narodowi polskiemu umiowania idei wolnoci, rwnoci i demokratyzmu. Nie brako tu pogldw skrajnych, traktujcych upadek Polski jako niezalen od dziaao ludzkich koniecznod dziejow lub dowodzcych, jak Antoni Chooniewski, i Polska zgina, gdy bya tworem politycznym doskonalszym i wyej rozwinitym od swego rodowiska (...), e nie upodobnia si do

ssiednich despotyi, e bya krajem wolnoci, e praw swych obywateli nietumia, lecz rozdawaa je szczodr doni i rozszerzaa. Ostroniejsze, bo te na rzetelnych naukowych badaniach oparte sdy wypowiadali nastpnie historycy tzw. szkoy warszawskiej. Nie negowali wadliwoci ustroju przedrozbiorowego paostwa. Gosili potrzeb dokonania surowej oceny przeszoci, nieukrywania prawd najbardziej gorzkich i bolesnych. Jednake, badajc gwnie struktury ekonomicznospoeczne, w mniejszym za stopniu sprawy ustroju politycznego czy polityki zagranicznej, potrafili odnaled elementy, ktre wiadczyy o moralnym, intelektualnym i ekonomicznym odradzaniu si spoeczeostwa w drugiej poowie XVIII stulecia. W ujciu tym przyczyny sprawcze rozbiorw wizano z dziaaniem si zewntrznych, ktre sw brutaln interwencj zahamoway rozwj podnoszcego si z upadku narodu. Naukowa historiografia narodzia si w gruncie rzeczy w roku 1869, wraz z utworzeniem pierwszej na ziemiach polskich katedry historii Polski na Uniwersytecie Jagiellooskim. Rozpocza ona systematyczne ksztacenie historykw, ktrzy umiejtnociami warsztatowymi dorwnywali ju swoim kolegom z Europy Zachodniej. Owo pokolenie badaczy - w Polsce i Europie - kado podwaliny pod wspczesn nauk historyczn, a do jego dorobku, jak rwnie pogldw na sprawy warsztatu i metody badao nawizuj take historycy wspczeni. Wielcy szkoy krakowskiej: Micha Bobrzyoski, Stanisaw Smolka odbywali studia na uniwersytetach niemieckich. Tam powstaway ich pierwsze prace naukowe. Przejli zasady uprawiania historii sformuowane przez wybitnych uczonych niemieckich Rankego i Waitza, ktrych osignicia w duej mierze umoliwiy naukowy rozwj historii. Na gruncie polskim orientacja ta wizaa si z opozycj w stosunku do romantycznej wizji dziejw, a zwaszcza jej wersji mesjanistycznej. Odmiennie rzecz przedstawiaa si w Warszawie. Formujca si nieco pniej szkoa warszawska czerpaa z Zachodu nie tylko dyrektywy badawcze, ale i pozytywistyczny wiatopogld. rodowisko warszawskie tworzyo si w opozycji do krakowskiego. Obydwa powstay po powstaniu styczniowym. Zniechcenie do uprawiania narodowej, ponadzaborowej polityki, a raczej brak perspektyw na przyszod, inne powodoway jednak skutki w autonomicznej Galicji, gdzie istniay formalne warunki do rozwijania kultury narodowej, ni w rusyfikowanym przez Hurk i Apuchtina Krlestwie Polskim. W warunkach galicyjskich, po uzyskaniu autonomii i objciu wadzy przez ziemiaostwo, powsta dominujcy obz tak zwanych staoczykw. W skad jego elity, obok Stanisawa Tarnowskiego, Pawa Popiela, Stanisawa Komiana, wchodzili take czoowi historycy krakowscy - Kalinka, Szujski, Bobrzyoski. Ich wizje przeszoci i dziaalnod publicystyczna doskonale wspieray potrzeby biecej polityki ugrupowania. Spr bowiem o przyczyny upadku Rzeczypospolitej stanowi pretekst do stawiania drczcych wwczas pytao o drogi i szanse odzyskania niepodlegoci. Odpowiedzi na nie uwaali czsto za swoje zadanie sami historycy, pojmujcy dziejopisarstwo jako instrument w politycznej edukacji spoeczeostwa. W historyzujcej, publicystyce wyjaskrawione tezy naukowych badao nabieray dopiero waloru aktualnych wskazao i przestrg. O odrbnoci poszczeglnych nurtw rodzimej historiografii decydoway nie tyle rnice metodologiczne i odmienne obszary zainteresowao, ile rnice wiatopogldowe i polityczne. Trafnie odda to, sam pisujcy o historii - dla teraniejszoci, Stanisaw Cat Mackiewicz: Historycy dziel si na historiografw, historiozofw, filozofw historii oraz publicystw historycznych. Ci ostatni nosz w sercu jak tez, (...) ktrej wykonanie czy urzeczywistnienie chc narzucid swej wspczesnoci, i z przebiegu historii wybieraj fakty, ktre dowodz jej susznoci. Takim wanie publicyst historycznym by profesor Micha Bobrzyoski. Czytajc jego histori czuj, e fakty, ktre opowiada, yj u niego yciem namitnym

i penokrwistym. Bior one udzia we wspczesnej polityce. Broni pewnych rzeczy, pomstuj na inne.

Staoczycy dyli do wykorzystania galicyjskiej koniunktury dla najpeniejszego rozwoju egzystencji narodowej, bez stawiania programu niepodlegociowego, co wynikao z ich rozumienia wczesnej sytuacji midzynarodowej. Odkadali t spraw na nieokrelon przyszod sdzc, e wobec dowiadczeo powstaoczych dalsze kontynuowanie tego rodzaju polityki moe przynied narodowi cakowit zagad. Najpeniej stanowisko takie odzwierciedla znak rwnoci, jaki postawi Szujski midzy liberom veto i liberum conspiro. Bobrzyoski czy Tarnowski nigdy jednak nie wyrzekali si mylenia o Polsce, czyli innymi sowy niepodlegoci. Osobn kwesti pozostaje, jak gboko program polityczny i historiozoficzny obozu oddziaa na postawy wspczesnego im i nastpnych pokoleo. Wysuwajc, w swoim rozumieniu, realistyczny program staoczycy zaprzeczali dorobkowi myli politycznej romantyzmu. Realizm oznacza jednak brak perspektywy, rzeczywistym hasem caej grupy obozu stawao si wic: przetrwad. Program ten, uyteczny dla biecej dziaalnoci w Galicji, by nie do przyjcia dla warszawskich pozytywistw, gdy oznaczaby pen akceptacj kraocowej ugody z caratem. Dziaalnod naukowa szkoy krakowskiej, formalnie deklarujcej apolitycznod swych tez, odczytywana byd musiaa w Krlestwie jako historyczne uzasadnienie do aktualnych hase politycznych. Historycy warszawscy (Tadeusz Korzon, Wadysaw Smoleoski), przywizujc take du wag do dydaktycznej roli nauki, uwaali, e pogldy oponentw powodowad musz utrat wiary narodu w moliwod wybicia si na niepodlegod. Nie majc obiektywnych moliwoci, chodby ze wzgldw cenzuralnych, wyraenia swojego stricte politycznego sprzeciwu, zmuszeni byli przenied dyskusje na grunt historyczny, gdzie w istocie stanowisko ich w kluczowym problemie oceny przyczyn upadku Polski nie byo wcale tak bardzo odmienne od pogldw Krakowa. Dlatego sigajc do wczesnych dzie historycznych naley zawsze pamitad o wczesnych punktach odniesienia. Tylko w tein sposb tumacz si sprzecznoci

pomidzy prawdziwie pesymistycznym obrazem dawnej Polski w studiach Smoleoskiego i wysuwanymi przez tego samego badacza optymistycznymi wnioskami koocowymi. Trzeba powiedzied wicej: brak znajomoci politycznych uwarunkowao czyni produkcj historyczn tej doby nie dosyd czyteln, wrcz uatwia jej powierzchown interpretacj. Kraocowa opozycja przeciwko pogldom staoczykw - usiujcych samym sobie tylko przywaszczyd wiedz i cnot patriotyzmu (...) zagarnd caod ycia politycznego, zdobyd nieomylnod polityczn, oczernid zasugi inaczej mylcych - narodzia si pod koniec XIX wieku w modopolskim Krakowie. Pierwsze wystpienia Wacawa Sobieskiego i Stanisawa Zakrzewskiego (pniej doczy do nich Wadysaw Konopczyoski) miay posmak skandalu. Zorganizowane przez nich - jeszcze jako studentw - obchody lelewelowskie zakooczyo odpiewanie Czerwonego Sztandaru. Tego byo zbyt wiele nawet dla yczliwie patronujcego uroczystoci z Warszawy Korzona. Modzi kontestatorzy zaatakowali nastpnie sam Uniwersytet i to w czasie jubileuszu 500-lecia jego odnowienia. Nie przeszkodzio to zreszt, aby w kilkanacie lat pniej objli na nim katedry. Po publicystycznych harcach przyszy powane prace naukowe. Zdaniem nowej szkoy krakowskiej (bo tak z czasem przyja nazw) niesfaszowana i wszechnarodowa historia Polski winna byd dziejami nie tylko instytucji paostwowych i warstwy panujcej, ale przede wszystkim najszerzej rozumianego narodu. Sobieski czy Zakrzewski bliscy tu byli zarwno metodologicznym zaoeniom Karla Lamprechta (u ktrego Sobieski pobiera nauki w Lipsku), jak i ideologicznym tezom formuowanym przez przywdcw narodowej demokracji - Romana Dmowskiego i Zygmunta Balickiego. W obliczu urealnienia nadziei na odzyskanie niepodlegoci za spoecznie demoralizujce uznali propagowanie pogldw skadajcych win za upadek paostwowoci na nard polski. Nie chcemy mied nic wsplnego - pisa Konopczyoski - z sekt samobiczownikw, przypisujcych Polakom rekord egoizmu i gupoty oraz odwieczn per wersj samobjcz. W przededniu I wojny wiatowej, a zwaszcza w czasie jej trwania, dla celw propagandowych i wychowawczych gwne zaoenia nurtu optymistycznego przerodziy si w tak ryzykowne operacje, jak przedstawianie wyszoci ustroju i instytucji politycznych dawnej Polski w porwnaniu z ssiadami (Oswald Balzer, Stanisaw Kutrzeba). Pomimo odmiennych ideaw politycznych koniecznod rehabilitacji przeszoci w duchu optymistycznym gosi take dziaajcy w Warszawie Szymon Askenazy - znakomity historyk, wietny stylista i wielki brzownik. Jego stosunek do historii mia czsto silnie uczuciowy charakter: Polakami, ktrzy pomniejszali przeszod swego narodu, pogardza; szczycc si jednoczenie swymi ydowskimi antenatami, ydom, ktrzy wstydzili si swego pochodzenia, wymyla od parchw. Kady, kto go zna - pisa Kajetan Morawski - powiadczy, e w swej skomplikowanej, hardej i namitnej duszy obie te tradycje - chciaoby si powiedzied oba te nacjonalizmy - czy gboko i szczerze. Nie pozostawao to bez wpywu na charakter jego twrczoci historycznej. Odzyskanie niepodlegoci, stwarzajc zupenie now perspektyw spojrzenia na przeszod, pozwolio wyzwolid si z kompleksu niewoli i braku wiary we wasne moliwoci. W tej sytuacji wydawad by si mogo, e spr o wasne czy cudze winy jest ju przebrzmiay, e historiografia znajdzie nowe tereny zainteresowao i e dyskusje tak ywe w wieku XIX strac sw ywioowod. Nie stao si tak jednak z racji nowych uwarunkowao politycznych, a zwaszcza rzutujcego na cae dzieje II Rzeczypospolitej sporu midzy dwoma gwnymi kierunkami politycznymi (narodowcy i pisudczycy). Kady z nich odwoywa si do instrumentalnie i swoicie rozumianej tradycji historycznej, poszukujc w niej zarwno wartoci ideologicznych, jak i dowodw swych wyjtkowych dla sprawy polskiej zasug. Idea silnej wadzy i nadrzdnej racji stanu przewijajca si przez myl pisudczykowsk moga znaled swe uzasadnienie w wielu pracach uczonych szkoy krakowskiej. Ideologia narodowej demokracji eksponowaa wasne pojcie narodu, std te najblisze jej byy tezy

nowej szkoy krakowskiej - zwizanej zreszt z tym ruchem politycznym (chocia w pracach ideologw obozu odkryd mona rwnie inne wpywy historiozoficzne). Symptomatyczne byo, i filar sanacyjnej historiografii Olgierd Grka wystpi z tez odwrcenia pojd dowodzc, e wskazywanie na bdy wasne, a nie cudze prowadzi do pogldu optymistycznego i jest wiadectwem wiary w zdolnoci polityczne narodu. Odzyska wszak i zdoa utrzymad niepodlegod w nierwnie trudniejszej sytuacji midzynarodowej ni istniejca w wieku XVIII. Przyczyn sprawcz odrodzenia paostwa musiay byd wic siy wewntrzne spoeczeostwa. Prowadzio to do rehabilitacji dorobku Szujskiego, Kalinki czy Bobrzyoskiego, w tym take ich pogldu o koniecznoci prymatu silnej wadzy paostwowej, nadzwyczaj uytecznego dla rzdzcego obozu. Wic Paostwo i po stokrod Paostwo pisa jeden z pisudczykw. - Nie tylko dla tego, e nie mamy doskonalszej formy dla ycia narodu, ale nade wszystko dlatego, e ono zapewnia narodowi maksimum rozwoju i pozwala mu speniad jego misj. Sowa Paostwo i misja musz znaled swoj tred dziejow i to jest zadaniem naszego pokolenia.

Odwoywanie si do dorobku szkoy krakowskiej czyo si ze zwalczaniem jej oponentw. Siy byy nierwne, jako i obz rzdzcy dysponowa z racji sprawowanej wadzy bogatym arsenaem rodkw. Ju w roku 1933 przy reorganizacji wyszych uczelni pozbyto si z nich 52 profesorw. Sobieski za narazi si wadzom bardziej nawet od tych, ktrzy protestowali przeciwko ograniczaniu swobd i wolnoci demokratycznych, przeciwko politycznym szykanom i Brzeciowi, omieli si bowiem zakwestionowad wielkod dokonao Pisudskiego. Nie posunito si co prawda do realizacji hasa - do Berezy, ale przy wtrze napastliwej krytyki prasowej pozbawiono go bez wahania katedry. Wiele czynnikw zoyo si na to, i spr o przyczyn upadku Rzeczypospolitej nie zaj w historiografii Polski Ludowej pozycji nadrzdnej. Niedawne dowiadczenia historyczne i nowa sytuacja polityczna wskazyway odmienne dziedziny badao. Przyjcie wytycznych marksistowskiej

metodologii zbliyo stanowiska badaczy w sprawach zasadniczych. Spowodowao to koniecznod przewartociowania pogldw na caoksztat dziejw Polski, w tym take przyczyny rozbiorw. Wychodzc z klasowego punktu widzenia, przeprowadzany we wczesnych latach piddziesitych ogld historii zblia si ostatecznie do stanowiska pesymistycznego. Z czasem w owym obrazie dokonano korektur Zbyt daleko idcych uproszczeo. Dodad do tego naley niechd do dyskusji generalnych - wyjwszy moe rodowiskowe zjazdy i obchody rocznicowe - jak powoduje postpujca specjalizacja i instytucjonalizacja badao. Inaczej rzecz miaa si jeszcze niedawno z publicystyk: tutaj problematyka przyczyn upadku - a wic i odrodzenia narodu i paostwa - powracaa szczeglnie czsto, przeradzajc si w namitne nawet polemiki (dyskusja o Popioach Andrzeja Wajdy). Zastanawiajc si nad sporami pomidzy historykami rnych szk, mona dojd do wniosku, e odmiennoci pogldw uwarunkowane byy rnicami politycznymi. Nasuwa si wic pytanie, co stanowid moe o wyodrbnieniu szkoy historycznej. Jeli dla wspczesnych istnienie szk warszawskiej i krakowskiej - byo oczywiste, to dzisiaj moemy dostrzec zarwno wiele istotnych kontrowersji wrd badaczy kadej z nich, jak i tezy czce przedstawicieli obu tych rodowisk. Niewtpliwie mona mwid o szkole w przypadku istnienia zespou naukowego wyznajcego wsplne zaoenia wiatopogldowe i kierujcego si w badaniach podobnymi tendencjami politycznymi. Zwrotu tego uywa si take w historii historiografii mniej cile dla oznaczenia grupy badaczy o wsplnych zainteresowaniach (szkoa historyczno-prawna, szkoa historycznogospodarcza). Najbardziej dyskusyjne wydaje si jednak chtnie obecnie uywane pojcie szkoy dla okrelenia kadej bez wyjtku relacji pomidzy mistrzem a jego uczniami. Charakterystyczny bdzie tu przykad Szymona Askenazego, ktry z kompletnym gronem swych wychowankw spotka si tylko raz, podczas dokonywania pamitkowej fotografii jego seminarium. A bywao, e zgaszali si do niego modzi adepci z gotowymi pracami doktorskimi, ktre zwykle akceptowa. Nic dziwnego, e wielu uczniw Askenazego odeszo z czasem tak daleko od tez mistrza, e czsto stali si blisi jego antagonistom. Jeli si wic zgodzid, e najbardziej precyzyjnym wyrnikiem szkoy historycznej jest wsplnota wiatopogldowa i jednod pogldw politycznych, to znw funkcjonalny okazuje si podzia na optymistw i pesymistw. Nawiasem mwic, owo wyakcentowanie dziejw narodowych stanowio differentia specifica polskiej historiografii, pozostajcej, przynajmniej do lat niedawnych, na uboczu wielkich sporw i dyskusji metodologicznych nauki europejskiej.

Poprawiacze, przemiewcy, pionierzy

Zainteresowania publicystyki polskiej w ostatnim szeddziesicioleciu zmieniy si dosyd radykalnie. Dawniej dyskutujc o przeszoci kcono si w istocie rzeczy o teraniejszod, dzisiaj aktualne rozwaania najchtniej ubiera si w maski futurologicznych dywagacji. Spory polityczne, ideowe i wiatopogldowe w tak szerokim wachlarzu, w jakim toczono je w latach midzywojennych, ulegy swoistemu wyciszeniu, chocia byway oczywicie w Polsce Ludowej okresy dominacji problematyki historycznej, chodby w latach piddziesitych, gdy - jak okreli to mody badacz - dla uzasadnienia wspczesnych koncepcji i linii politycznych historia stanowia teren poszukiwania odpowiednich tradycji ilustrujcych owe koncepcje. Niewtpliwie zawayo tu take zmniejszenie wraliwoci historycznej przecitnego odbiorcy prasy spoeczno-kulturalnej (znacznie bardziej masowej ni przed wojn), ktry chtniej czytuje Passenta

czy Urbana ni epkowskiego czy Tereja. Inni te ludzie ksztatuj publicystyczne gusta. Najwybitniejsi przedstawiciele gatunku przed wojn (Adolf Maria Bocheoski, Julian Brun-Bronowicz, Adolf Nowaczyoski, Stanisaw Cat Mackiewicz, Adam Prchnik czy Stanisaw Strooski) omawiajc najywotniejsze zagadnienia wspczesnoci sigali zawsze po historyczny argument. Byo to moliwe dziki ich erudycji i horyzontom. Ci, ktrzy jak Cat musieli pod koniec ycia powicid si ju tylko pisaniu o historii, potrafili stworzyd rozbudowane i samoistne systemy historiozoficzne. Przywoywanie przeszoci i minimum wiedzy o niej naleao do dobrego tonu, a nawet elementarnego wyposaenia publicystycznego i kady szanujcy si felietonista polityczny czy literacki dba, aby jego teksty posiaday historyczny oddech. Dzisiaj rzecz ma si inaczej. Prno by wymagad odniesieo historycznych np. od Wiesawa Grnickiego, ktrego pogld na przeszod bywa najczciej prosty i nieskomplikowany - taki jakiego nauczono go w szkoach. Przykady sporw o histori, w ktrych antagonistom naleaoby yczyd zakupienia przynajmniej akademickich podrcznikw, mona by mnoyd. Skooczya si wic publicystyka historyzujca. Na jej miejsce rozwina si zastrzeona dla profesjonalistw felietonistyka (Co nowego w historii, Ksztat historii, Czowiek i historia), w ktrej autorzy staraj si przekazad czytajcej publicznoci co nieco ze swojej historycznej wiedzy. W tradycji historiograficznej publicystyka zajmowaa miejsce szczeglne, wyprzedzajc lub inspirujc czsto naukowe badania. Wszelkie formalne podziay pisarstwa historycznego (na naukowe, publicystyczne, popularyzatorskie) byway zawsze nieprecyzyjne, gdy poszczeglne gatunki odznaczay si heterogenicznoci. Wszak wiele dzie uznanych za naukowe dziki znacznemu adunkowi subiektywizmu mona traktowad w kategoriach publicystycznych, podobnie twrczod publicystw mieci si czsto w dorobku nauki. Szczeglnym przykadem prac znajdujcych si na pograniczu gatunkw bywaj syntezy prezentujce najjaskrawiej wasne koncepcje autora (dowodem Dzieje Polski w zarysie Michaa Bobrzyoskiego, Dzieje Polski Wacawa Sobieskiego, Historia polityczna Polski w dobie powstaniowej Henryka Wereszyckiego). W potocznym rozumieniu publicystyka rni si od prac historycznych brakiem naukowego sztafau. Historyk jest zobligowany do zachowania regu postpowania badawczego i wyczerpania rejestru rde, poddania ich wszechstronnej analizie krytycznej, wreszcie ostronoci w formuowaniu wnioskw. Inaczej publicysta, posiadajcy przynajmniej pozornie cakowit swobod pod wzgldem metody swej pracy oraz prawo i obowizek ferowania jednoznacznych, a nawet przejaskrawionych ocen. Rnice te musz odbid si na sposobie narracji. Uwaa si, e dla historyka forma jest niczym, dla publicysty - wszystkim. Dlatego tylko niewielu wybitnym badaczom udaje si godzid rygory naukowego warsztatu z atrakcyjnym dla czytelnika stylem wypowiedzi. Ich dziea, poniewa s czytane, spotykaj si zazwyczaj z licznymi zastrzeeniami ze strony kolegw inaczej pojmujcych obowizki naukowca. Istniej bowiem, jak twierdzi Ihor Szewczenko, dwa typy historykw: Jeden wygadza zdania, drugi - swe obfite przypisy, jeden wie dobrze, e gromadzenie przypisw to przyjemnod pedanta, drugi przekonany jest, e uczonod tkwi w tym wanie, co drukowane bywa ma czcionk. (...) Jednego z nich porwnad mona z mienicym si barwami motylem fruwajcym nad klombem kwiatw, drugiego z czogajc si gsienic, ktrej oko nie siga poza pojedynczy lid kapusty. Oczywicie gsienica nie zajmuje si historyczn publicystyk uwaajc j za uwaczajc godnoci prawdziwego naukowca. Z niechci odnosi si do wszystkich uprawiajcych j motyli. Wymienia na ich temat zjadliwe opinie ze swoimi kolegami. Dlatego te czsto okazuje si, e historyk wystpujcy w telewizji czy te pisujcy eseje w prasie literackiej prestiu w rodowisku nie posiada.

Najobfitsz fal publicystyki, tyle e okolicznociowej, wywouj oficjalne i podniose rocznice. Stanowi okazj do podsumowao, bilansw i wnioskw. Jake jednak czsto bywaj sporzdzane w sposb urzdowy przez dziennikarzy i propagandystw. Wielu wydaje si, e wystarcz dobre chci, osobiste dowiadczenia i zapotrzebowanie na ich teksty. Rzadko taka publicystyka wywouje autentyczny rezonans spoeczny, jako e atmosfera dworska nie sprzyja wypowiedziom jdrnym, miaym w formie i treci. Innych problemw nastrczaj prace niosce nowe tezy historyczne i polityczne, sprzeczne z dotychczasowymi ustaleniami nauki lub penetrujce tereny przez ni nie zbadane. Nie znaczy to, e publikacje takie posuwaj zawsze naprzd stan badao. Zdarzaj si sytuacje odwrotne. Wydana w roku 1962 ksika Stefana Arskiego My pierwsza brygada, usiujc przezwyciyd ywe w odbiorze spoecznym tradycje pisudczykowskiej hagiografii, zbliya si do granic politycznego pamfletu, znieksztacajc w wiadomoci spragnionych wiedzy o II Rzeczypospolitej stosunkowo licznych odbiorcw nieprosty obraz jej dziejw. Sdzid te mona, i mimo wysikw profesjonalistw wrd czytelnikw Arskiego funkcjonowad moe do dzisiaj stereotyp Pisudskiego jako konfidenta austriackiego wywiadu. Podobnie rzecz ma si z twrczoci publicystyczn Leszka Krzemienia, ktry prbuje rewaloryzowad najnowsze dzieje Polski w myl pogldw obowizujcych urzdowo przed trzydziestu laty. Innym przykadem tych tendencji jest mao oryginalne pisarstwo Jerzego Rawicza i Grzegorza Jaszuoskiego. Dowodem na istnienie powaniejszego pisarstwa moe byd najbardziej kontrowersyjny publicysta historyczny trzydziestopiciolecia - Zbigniew Zauski. Namitne spory, jakie wywoywa, miay zreszt inne, zakamuflowane podteksty. Stosunek do jego tekstw okrelay bowiem w pewnym momencie nie odniesienia do historii, ale konkretne usytuowania na politycznej mapie. Sam Zauski pisa, e dziaalnod swoj pojmuje jako kontynuacj publicystycznej walki o waciwe rozumienie polskiej historii, upowszechnienie jej prawdziwego obrazu i o naleyte funkcjonowanie przydatnych spoecznie wzorcw osobowych, walorw moralnych i dorobku intelektualnego w toku tej historii przez Polakw wytworzonych. W Siedmiu polskich grzechach gwnych - swym politycznym manifecie - dokona nowej oceny tzw. polskiego wrzenia czy nawet - szerzej - powstaoczych i niepodlegociowych tradycji narodu. Przeciwstawi si jednoczenie nie tyle dorobkowi historiografii - bo ta wwczas nie wypowiadaa si na ten temat - ile wizjom oficjalnie przyjtym, a utrwalonym take przez literatur. Dzi, po kilkunastu latach, Zauski sta si rzecznikiem tez uznanych i popartych badaniami naukowcw. Inn egzemplifikacj dla twierdzenia, e publicystyka moe i powinna wkraczad na obszary z rnych przyczyn przez nauk omijane lub nie badane, jest twrczod Andrzeja Micewskiego. Wszedszy w prni zmusi tym samym profesjonalistw do dyskusji i zajcia stanowiska. Po latach okazao si, e wiele tez publicysty zostao potwierdzonych w monograficznych rozprawach. Byo to skutkiem przeprowadzenia normalnych dla historyka zabiegw badawczych przy wiadomie zawonej bazie rdowej. O trafnoci wiadczy koocowy rezultat. W tym wypadku etykieta publicysty robi wraenie kokieterii albo te daleko posunitej ostronoci, chronicej przed bolesnymi dla badacza zarzutami natury warsztatowej. Z drugiej strony umoliwia ona nasycenie prac sdami wartociujcymi oraz przejaskrawienie pewnych hipotez, przez co jasno uwidoczniy si koocowe tezy. Inna sprawa, e rodowisko historykw zawodowych nie lubi dostrzegad, a tym bardziej uznawad za partnerw utalentowanych outsiderw, zwaszcza jeli maj odwag formuowania tez na tyle nowych, e zmuszajcych dostojnych profesorw (lub docentw) nie tylko do wertowania wasnych i kolegw prac, ale i zastanowienia si nad tezami, ktrych od lat zdoali nauczyd si na pamid, chodby ze swoich wasnych ksiek. Pouczajca jest tu cierniowa droga Pawa Jasienicy. Podobnie

byo z kontrowersyjn ksik Jerzego ojka o szansach powstania listopadowego, a ostatnio los ten sta si udziaem interesujcej pracy Tomasza ubieoskiego Bid si czy nie bid? Codzienn publicystyk historyczn paraj si nie tylko pisarze i dziennikarze nie posiadajcy formalnego wyksztacenia historycznego, ale take zawodowcy, czsto obdarzeni wysokimi tytuami naukowymi (Andrzej Garlicki w Kulturze, Jerzy Janusz Terej w Literaturze, Tadeusz epkowski w Tygodniku Kulturalnym). Wyrnienie to jest o tyle potrzebne, e po pierwsze stosuj je sami zainteresowani, a po drugie historycy wystpujc jako publicyci prbuj speniad szczegln rol w rodowisku, ktrego s godmi. Poczucie misji wynika z przewiadczenia o postpujcej specjalizacji nauki, wyrwaniu jej z krwiobiegu ycia kulturalnego, braku kontaktu z bardziej masowym odbiorc. Misjonarze-ochotnicy prbuj wic przedstawiad najnowsze wyniki badao, prowokowad dyskusje interdyscyplinarne, wreszcie ukazywad metody wasnej pracy i wasny warsztat. Uprawiane s najchtniej dwa gatunki: felieton i recenzja, z tym e pierwszy z nich, zazwyczaj stanowicy sta rubryk, musi z czasem, jeli jest pisany przez t sam osob, zamienid si w nieobowizujc rozmow o ksikach. Tak czy inaczej mamy wic do czynienia z tekstem, odnoszcym si do konkretnej pozycji wydawniczej; jeli nawet podnosi problemy generalne, to jego forma jest za mao atrakcyjna, aby przycignd uwag czytelnika. Poniewa zazwyczaj recenzuje si ksiki kolegw czy antagonistw - daje to moliwod przenoszenia na szersze forum opinii i ktni panujcych w maym, zamknitym wiatku historycznym, ktre - odnosi si wraenie - nie interesuj z kolei bardziej masowego odbiorcy. Poza szczeglnymi wypadkami wiadomej prowokacji intelektualnej publicystyka historykw bywa zbyt bojaliwa w wartociowaniu; wyrnia si te zazwyczaj brakami w formalnej budowie i nie zawsze sprawnym pirem. Jej twrcy w deniu do cisoci staraj si przenosid do jake innego gatunku nawyki wyniesione z pracy naukowej. Hybrydy takie oczywicie ani dobr publicystyk, ani twrczoci naukow nie s. Trudno dziwid si wic, e pozostaj bez szerszego echa. Na szczcie znane s te przykady pozytywne, jak chociaby eseistyczna twrczod Bogusawa Lenodorskiego czy Konstantego Grzybowskiego, wreszcie najwikszy bestseller ostatnich lat - Poczet krlw i ksit polskich, bdcy wiadectwem, e celny pomys przyobleczony w form eseistyczn moe bid wszelkie rekordy popularnoci. Tym to godniejsze pochway, i wanie eseistyka jest gatunkiem najtrudniejszym, penicym w jakiej mierze - poza funkcjami naukowymi - rol literatury piknej. Uprawiajcy w rnych formach i gatunkach publicystyk historyczn s naraeni na pokusy atwej i korzystnej aktualizacji. Bywaj historycy (by przytoczyd nazwisko Boeny Krzywobockiej), ktrzy w bojowym i zadzierzystym pisarstwie upatruj moliwoci rewanu na swoich kolegach za brak zainteresowania i uznania dla wasnej zawodowej twrczoci. Prowadzi to zwykle do przedstawiania tez, ktre w danej chwili s wygodne dla autorw i ich mecenasw, ale nader czsto bywaj odlege od historycznej prawdy. Od czasw Bolesawa Krzywoustego kady panujcy lubi mied swojego dziejopisarza, ktry nie tylko sawiby jego dokonania (w dzisiejszych czasach funkcj t na szczcie w znacznej mierze przeja prasa i telewizja), ale i przedstawia w odpowiedni sposb genealogi jego wadzy. Rola historykapublicysty bywa wic lukratywna i trudno si dziwid, e podejmuj j te ludzie nie majcy po temu najmniejszych kwalifikacji. W mocy wic pozostaje opinia wyraona przed kilkunastu laty przez Krystyn i Adama Kerstenw: Na nieszczcie dla historii w tej dyscyplinie, kto umie czytad, a przede wszystkim nie tyle pisad, co trzymad piro w rku, uwaa si za uprawnionego do zabierania gosu na tematy historyczne.

Wielki czowiek, mali ludzie

Zobowizujcy pogld, e historia winna poszukiwad w przeszoci prawd o wspczesnym wiecie, spowodowa, i ju w latach czterdziestych wielu badaczy zwrcio si ku temu, co w dziejach otrzymao sankcje ilociowe, kwantytatywne. Zajli si wic zjawiskami masowymi, wychodzc z zaoenia, i one i jedynie one decydoway o przebiegu i kierunku dziejowego procesu. Poszukiwanie determinant historycznych miao wedug nich odbywad si poprzez analiz wydarzeo niejednostkowych, okrelajcych tendencje dominujce w danym okresie. Wybitny historyk francuski Lucien Febvre stwierdza, i nauka o przeszoci interesuje si spoeczeostwami, grupami zorganizowanymi (...), nie czowiekiem, nigdy czowiekiem. Obraz taki, oczywicie uproszczony, przedstawiaby pole zainteresowao historiografii polskiej przed kilkunastu laty. Nie negujc potrzeby ani wagi badao nad dziejami gospodarczymi i spoecznymi oraz korzyci profesjonalnych, takich jak rozszerzenie obszaru zainteresowao, zastosowanie nowych narzdzi badawczych itp., naley zauwayd, e przyniosy one w skali spoecznej take i ujemne skutki. Odpersonalizowany wykad historii, straszc latami w szkole i na uniwersytecie, przyczyni si do wyranego spadku zainteresowania przeszoci. Obraz dziejw przedstawiany poprzez cierajce si ze sob gwatownie interesy enigmatycznych grup, przemiany spoecznych struktur czy przykady ekonomicznych antagonizmw i zalenoci, nie by w stanie wywoad dreszczy emocji u najwikszych nawet wielbicieli historiografii. Zjawisko to sygnalizowali od lat nauczyciele, pitnujc wady programw i podrcznikw, wskazujc na wynikajce std trudnoci w prowadzeniu zajd oraz spadek emocjonalnych napid zwizanych z przedmiotem. Oczywiste jest wic, jak wany dla czytelnika twrczoci historycznej jest problem jednostki. Brak bowiem badao ukazujcych blaski i cienie, nadzwyczajnoci i powszedniod ludzkiej kondycji, jej sodkie rodzynki i gorzkie migday, wpywa na spaszczenie tez, zmniejsza poczytnod naukowych syntez i monografii, powoduje spadek zainteresowania pisarstwem historykw. Czy wina za to nie spada w jakiej mierze na autorw z akademickimi tytuami? Wydaje si, e obowizkiem badacza-pisarza jest zainteresowanie (a nie zanudzenie) czytelnika nie tylko profesjonalnego, zblienie go do czasw przeszych i ludzi dawnych epok i lat. Dla zwikszenia poczytnod ksiki (co wane jest chodby dla upowszechnienia wiedzy o przeszoci i historycznej kultury) wana bdzie nie tylko jej forma - jzyk, styl, konstrukcja, ale rwnie i przede wszystkim problematyka. Najbardziej interesujcy w procesie historycznym jest przecie uwikamy weo czowiek. Zrozumienie tej prawdy, a take znacznie szersze moliwoci prowadzenia naukowych badao, jakie stworzyy si na przeomie lat piddziesitych i szeddziesitych, spowodoway gwatown reorientacj pokolenia historykw, ktre rozpoczynao wwczas swoj dziaalnod: bardzo wielu z nich przenioso swoje zainteresowania na histori polityczn i histori kultury. To z kolei spowodowao, i signito do przeytej, jak si wwczas wydawao, formy, jak jest biografia. W cigu ostatnich lat pojawio si wiele tego rodzaju pozycji, od vies romances do naukowych, powanych monografii. Kada wiksza oficyna wydawnicza niejako za punkt honoru poczytuje sobie prowadzenie wasnej serii biograficznej. I tak Ossolineum wydaje prace historykw polskich (cykl bardzo udatnie zapocztkowa Piotr I Wielki Wadysawa Serczyka), PIW - obcych (poczwszy od znakomitego studium Paula Kendalla - Ludwik XI. Europa w sieci pajka) i rodzimych (przede wszystkim seria Ludzie ywi). Biografie dziaaczy ruchu robotniczego publikuje Ksika i Wiedza, muzykw i kompozytorw - Polskie Wydawnictwo Muzyczne. Niemay udzia w ugruntowaniu tej mody ma biografie mieli literaci i publicyci - Marian Brandys, Pawe Jasienica, Jerzy ojek, Stanisaw Cat Mackiewicz, Andrzej Micewski czy z modszych - Waldemar ysiak, ktrzy zreszt w swoich pracach odeszli dosyd daleko od tradycyjnego modelu gatunku. Ich sukcesy i powodzenie

u czytelnikw mog jedynie zawiadczyd prawdziwod zdania, jakie wypowiedzia przed szeddziesiciu laty William Stern: Kada dobra biografia jest zarazem dzieem sztuki. Trudno wic dziwid si, e mimo wszystko dobrych biografii pisanych przez historykw powstaje tak niewiele. Rzadko ktry bowiem z wspczesnych badaczy potrafi poczyd naukowe rygory z literack form, narracj i konstrukcj. Tak nieliczne w polskim pimiennictwie biografie o walorach naukowych i literackich jak Ksi Jzef Poniatowski Szymona Askenazego mog zawsze liczyd na szeroki i ywy odbir. Trudnoci w uprawianiu gatunku nie sprowadzaj si jedynie do kopotw formalnych. Historyk prbujcy opisywad czyj polityczny czy artystyczny ywot musi zadad sobie pytanie, o czym mwid ma jego praca: o bohaterze jako czowieku czy te o jego dziaalnoci ma tle wspczesnych mu czasw.

Pierwszy punkt widzenia leg u podstaw biografistyki. Pisa bowiem Plutarch: Nie pisz przecie historii, lecz tylko biografie. Niekoniecznie take w najsawniejszych czynach ludzi objawiaj si najlepiej cnoty i wady ich charakterw. (...) Postpi wic tak, jak postpuj malarze, kiedy oddajc podobieostwo twarzy staraj si uchwycid w niej te cechy zewntrzne, ktre wyraaj charakter danej jednostki (...). Autora ywotw sawnych mw, pragncego sportretowad ludzkie charaktery, mona by uznad za prekursora modnej ostatnio szkoy psychoanalitycznej. Jeden z jej przedstawicieli, Rudolph Binion, okreli ideologi III Rzeszy jako wynik traumatycznych dowiadczeo Fhrera - pamici o bolesnej kuracji, jakiej podda jego chor na raka matk ydowski lekarz. Konsekwencj miao byd denie do wykorzenienia ydowskiego raka i odzyskania ziemi-karmicielki (Lebensraum), co wynikao z wyjtkowo bliskich zwizkw czcych Hitlera z matk (ktra, dodaje z powag Binion, karmia go piersi). Innym, rwnie dla historyka karkoomnym i karykaturalnym zastosowaniem metod

psychologicznych jest wykazanie, i reprezentanci zbiorowoci okrelonej mianem sawni ludzie byli synami dominujcych matek i sabej woli ojcw (Aleksander Wielki, Cezar, Dyngis-chan, Napoleon). Oczywicie aden rzetelny biografista nie moe pomijad elementw psychologicznych, gdy prowadzid to musi do daleko idcych uproszczeo i kreowania bohaterw papierowych, niezrozumiaych w konkrecie historycznego dziaania. Biografistyka jest bez wtpienia najtrudniejszym rodzajem historycznej twrczoci. Wymaga nie tylko wnikliwej znajomoci kilku epok i przenikania ich klimatu, ale take emocjonalnego odniesienia. Przedstawiajc okrelon postad nie sposb abstrahowad od ocen moralnych i etycznych dotyczcych caoksztatu jej dziaalnoci - co czasem jest niezwykle trudne w realizacji, a czego mona uniknd uprawiajc histori gospodarcz i spoeczn. Trzeba tu zauwayd, e wielu badaczy wrcz wzdraga si przed ingerencjami w prywatne ycie swoich bohaterw, widzc w tym niezdrow pogoo za wydawniczymi sukcesami i tani popularnoci. Nie dziwi wic, e najchtniej uprawianym gatunkiem jest bez wtpienia najatwiejszy - yciorys zawodowy, traktujcy o profesjonalnej dziaalnoci opisywanej postaci. Nie wymaga on ani psychologizowania, ani prowadzenia caociowych studiw; pozwala na pomijanie caych obszarw yciorysu, zbyt trudnych czy niewygodnych do odtworzenia. Biografistyka nie jest uprawiana zbyt czsto przez wspczesnych historykw polskich take ze wzgldu na dodatkow przeszkod: brak naukowej infrastruktury - encyklopedii historycznych, sownikw biograficznych, kompendiw czy biecych informatorw (Who is who?). Rozproszenie i niekompletnod materiaw rdowych, zanik dawnej tradycji pisania pamitnikw i prowadzenia diariuszy, naganny obyczaj niszczenia korespondencji (czemu, zwaywszy na dowiadczenia kilku ostatnich pokoleo, trudno si skdind dziwid), czsto zastpowanej ulotnymi, niestety, rozmowami telefonicznymi, powikszaj wydatnie kopoty warsztatowe. Sukcesem czsto bywa wic tylko proste odtworzenie podstawowych faktw z ycia bohatera. Luki w badaniach biograficznych ra tym bardziej, e polskie dzieje nowoytne i najnowsze obfituj w plejad politykw o yciorysach nieszablonowych, wywierajcych wpyw nie tylko na czasy im wspczesne, ale i porednio decydujcych o obliczu Polski dzisiejszej. Przy innych obszarach zainteresowao wspczesnej literatury utrudnia to zaproponowanie wzorca wpisanego w tradycj bohatera naszych czasw. Bez gbszego zainteresowania wybitnymi jednostkami lat ubiegych, acz niedawnych, bdziemy bowiem pozostawali nadal w krgu stereotypw rodem z ubiegego stulecia. A przecie badaniom naukowym nad yciorysami wybitnych Polakw, prowadzonym w latach niewoli, a take i po odzyskaniu niepodlegoci, wiele mona by zarzucid. Trafna bowiem, chocia wiadomie przejaskrawiona wydaje si opinia Ksawerego Pruszyoskiego: W naszych bowiem monografiach postad opiewana staje si zarazem rycerzem bez zmazy i skazy, janieje nud wszelkich cnt wiata, jest wolna od wszelkich win i bdw, sowem staje si prawdziwym witym, jeli nie katolickiego, to na pewno narodowego, polskiego kocioa. Nic wic dziwnego, e podjte przez Boya i Karola Zbyszewskiego prby odbrzowiania Sobieskiego i Niemcewicza stay si obiektem zajadych polemik i atakw pod adresem szydercw. Sytuacja, w jakiej znaleli si po wojnie historycy, obiecywaa wiele i na polu biografistyki. Nowe obszary zainteresowao, nowe metody badawcze, wreszcie oywienie tempa ycia odbudowywanej od podstaw nauki zapowiaday interesujce dokonania. Tymczasem znaczce biografie zaczy pojawiad si dopiero od niewielu lat. Bolesne zwaszcza byy opnienia w badaniach nad histori XIX i XX wieku. Za sukces mona wic uznad ukazanie si kilku cennych pozycji omawiajcych yciorysy wybitnych dziaaczy, zwizanych z liczcymi si w dziejach najnowszych ruchami politycznymi. Do

nich zaliczyd naley przede wszystkim monografie Andrzeja Zakrzewskiego o Witosie, Romana Wapioskiego o Sikorskim, Mariana Orzechowskiego o Korfantym, Andrzeja Notkowskiego o Waryoskim oraz dwie ksiki z nie ukooczonego jeszcze cyklu Andrzeja Garlickiego o Pisudskim. Wspln ich cech jest prba ukazania poszczeglnych politykw w dziaaniach politycznych i spoecznych. Ta formua decyduje o tym, e na przykad ksiki Garlickiego blisze s analizie polityki, a nie osoby marszaka. W dobie zinstytucjonalizowanych badao nad histori ruchu robotniczego zdziwienie musi budzid nika wiedza o yciu i dziaalnoci wybitnych jego dziaaczy, co jest szczeglnie wyraziste w odniesieniu do kapepowcw. Sytuacja, jeli idzie o czasy najnowsze, przedstawia si nieco lepiej, ale tylko w kategoriach ilociowych. Ksiki o Bolesawie Bierucie i Franciszku Jwiaku-Witoldzie zbliaj si jednak niebezpiecznie do ujd hagiograficznych; usprawiedliwia je w pewnej mierze to, e historiografii trudno zdobyd si na globaln ocen epoki, ktra okrelaa przecie yciorysy obu tych politykw. Interesujc prb biografistyki rozwinitej, podyktowan po trosze pragnieniem obejcia wielu mielizn i raf, o ktre tak atwo rozbijaj si badacze dziejw najnowszych, jest zastosowanie metod prosopograficznych. Pozwalaj one na odtworzenie yciorysu typowego robotnika, chopa, ziemianina czy inteligenta odzwierciedlajcego wszystkie cechy waciwe danej warstwie. O tym, jak mog byd interesujce i do jak ciekawych uoglnieo prowadz, wiadczy lektura Sownika biograficznego dziaaczy polskiego ruchu robotniczego, stanowicego dla tych badao znakomity materia, ukazujcy cechy charakterystyczne i czsto wsplne dla karier czy wrcz yciorysw dziaaczy robotniczych. Badania takie nie mog jednak przysonid faktu, i histori tworzyy (lub wsptworzyy) jednostki. Teza taka ma w nauce historycznej dug tradycj, poczwszy od Plutarcha. Najpeniej wyrazi j w nowoytnej historiografii Tomasz Carlyle (On Heroes, Hero-Worship and the Heroic in History, 1841). Pogldy jego zostay jednak zakwestionowane przez niemieckich pozytywistw bazujcych na heglowskiej filozofii dziejw (Lamprecht). Podobne stanowisko zajli opierajcy si na tym samym rdle (Hegel) marksici. Jerzy Plechanow w jednym ze szkicw publicystycznych posun si do twierdzenia, i gdyby genera Bonaparte zgin pod Arcole, zastpiby go inny z dowdcw rewolucyjnej armii i wydarzenia potoczyyby si podobnie, bowiem Francuzi byli lepszymi onierzami ni ich przeciwnicy. rda historyczne (tym gorzej dla nich?) przypominaj jednak, i wojacy Armii Renu czy Woskiej potrafili uciekad przed nieprzyjacielem w panice rwnej przeraeniu, jakie budzi w Austriakach Napoleon... Cesarz Francuzw by i jest przedmiotem najwikszej iloci studiw biograficznych, w ktrych ocenia si jego rol w dziejach wiata. Najwiksi wielbiciele jego militarnego geniuszu, co szczeglnie widoczne jest w nie skrpowanej naukowym konwenansem beletrystyce, potrafi wrcz w stanie zdrowia Bonapartego upatrywad czynniki determinujce losy przyszych pokoleo. Kazimierz Przerwa Tetmajer w Koocu epopei, opisujc bitw pod Borodino, konstatowa ze smutkiem: Gdyby da by gwardi swoj, Kutuzow byby jego jeocem, armia rosyjska by nie istniaa, zwycistwo byoby jednym z najwikszych zwycistw wiata, wikszym ni Austerlitz, ni Frydland, ni Wagram, ktre decydoway o losach paostw.... O nadzwyczajnym oddziaywaniu ju nie tylko Napoleona, ale i jego legendy wiadczy, i ju wspczenie dotara ona w formie swoistego kultu na kontynent afrykaoski. Trwa tam zreszt do dzisiaj, czego dowodem by ustrj i ceremonia efemerycznego Cesarstwa rodkowo-Afrykaoskiego.

Radykalne pogldy Plechanowa nie mogy ostad si w wietle dowiadczeo at trzydziestych, czterdziestych i piddziesitych, ktrych ukoronowaniem na polskim gruncie staa si sawna wwczas ksieczka kooczca si znamiennym stwierdzeniem: Droga do zwycistwa jest jedna. (...) I na tej drodze zawsze znajdziesz Soso. Odrzucenie tzw. kultu jednostki spowodowao koniecznod weryfikacji roli wielkich jednostek w historii. Racj bytu zdobyy sdy bardziej wywaone, czsto zreszt sprzeczne z dowiadczeniami wyniesionymi z niedawnej nawet przeszoci. Obecnie stwierdza si, i wielkie jednostki mog wywierad znaczcy wpyw na przebieg dziejw pod warunkiem, e dziaalnod ich jest zgodna z oglnym przebiegiem procesu historycznego i jest powizana z ruchami masowymi oraz e polega przede wszystkim na ogniskowaniu rozproszonych tendencji i deo, wyprzedzaniu swojego czasu, wyczuwaniu ducha dziejw. Nie jest to jak widad zbyt dalekie od tez marksistowskiej klasyki: Wielki czowiek jest wielki nie dlatego, e jego cechy osobiste nadaj indywidualne oblicze wielkim wydarzeniom historycznym, lecz dlatego, e jest obdarzany waciwociami, ktre go czyni najbardziej zdolnym do suby na rzecz wielkich potrzeb spoecznych swego czasu, ktre zrodziy si pod wpywem przyczyn oglnych i specyficznych. (...) Wielki czowiek widzi dalej i pragnie mocniej ni inni (...). Jest bohaterem. Bohaterem nie w tym sensie, jakoby mg powstrzymad lub zmienid naturalny bieg rzeczy, lecz w tym, e jego dziaalnod jest wiadomym i wolnym wyrazem tego koniecznego biegu. Pomimo tak kategorycznych stwierdzeo Plechanowa dyskusja nie jest wcale zamknita. Ani wspczesny marksizm, ani jego ideowi przeciwnicy nie zdoali zdobyd si na zbudowanie takiego modelu rozwoju spoecznego, w ktrym rola wielkich jednostek w procesie dziejowym zostaaby sprawiedliwie oceniona i wyraona. W rozwaaniach modelowych, w dyskusjach z powszechnie funkcjonujcymi i obowizujcymi stereotypami zapomina si jak gdyby, i mity narastaj przede wszystkim wok jednostek. Zapomina si, w czasach zainteresowao yciorysami ludzi przecitnych, mwicych rzekomo najwicej o epoce, e w sylwetce postaci stojcej na spoecznym czy politycznym piedestale odbijaj si rwnie wydarzenia codzienne. Biografistyka naprawd wnikliwa moe z drugiej strony przyczynid si do oddemonizowania roli wielkich jednostek w dziejach, wskazujc, e histori tworz nie bogowie, lecz ludzie uwikani w banalnod codziennej egzystencji, noszcy w kieszeniach obok planw budowy nowych spoeczeostw i wiatw take brudne, wilgotne chustki do nosa.

Boli? To dobrze...
Dowcipy polityczne opowiadano ju w raju... Pierwsi Rodzice artowali z pewnoci nie tylko z szeregowych aniow, ale i z czonkw cisego kierownictwa - Archaniow Gabriela, Michaa i innych. Dociekliwy historyk nie moe wykluczyd, i byo to wanie prawdziw przyczyn wygnania z raju Adama i Ewy. Wiele lat pniej, jak zanotowa to Gall Anonim, mieszkaocy paostewka pooonego pomidzy Odr i Wis szeptali midzy sob: Podobno mamy mied krla? - A co, ksi ju nie wystarczy? Zasig oddziaywania i nonoci dowcipu politycznego by przez wiele stuleci ograniczony do krgw dworskich. Byy to arty zoliwe, ale ulotne i przemijajce. Pomimo mecenatu owieconych monarchw zajmowanie si satyr ju wtedy nie byo zajciem bezpiecznym. Katarzyna II, zgodnie z udatnie odgrywan rol opiekunki sztuk i nauk, daa pocztek rwnie rosyjskiej prasie

humorystycznej. Gdy jednak pisemko usiujce konkurowad z wydawanymi osobicie przez ni Rnymi Rnociami pozwolio sobie na sowa krytyki, zostao najostrzej pirem najjaniejszej satyryczki przywoane do porzdku i zamknite. Dopiero rewolucja francuska potrafia wyprowadzid dowcip, dotd tak elitarny, na ulice. Zoliwe anegdoty Chamforta stay si potnym oskareniem reimu. Opowieci o skandalicznym yciu dworu, o nieudolnoci i niekompetencji rzdu, o samowoli i korupcji urzdnikw miay odegrad powan rol w rozniecaniu buntu. Krl poszed na szafot take i dlatego, e straci swj majestat w zaukach stolicy, gdzie wypiewywano omieszajce go bez litoci kuplety: Ludwiku, jeli chcesz zobaczyd rogacza, dziwk i bkarta - spjrz w lustro, popatrz na krlow i na delfina. Z biegiem lat dowcip polityczny zacz przybierad narodowe odcienie. Istnieje zalenod midzy rozwojem cywilizacyjnym, wiadomoci i kultur polityczn a typem artu, ktry mieszy najbardziej, jest powszechny w danym kraju. Spokojna ewolucja, bez wstrzsw i poczucia zagroenia zewntrznego, sprzyja rozwojowi humoru nostalgicznego, irracjonalnego, abstrakcyjnego; zwiksza podatnod na miech z samego siebie.

Inaczej jest w przypadku koniecznoci walki z siami zewntrznymi, permanentnej wiadomoci, i niebezpieczeostwo jest realne, e istnieje. Wtedy i dowcip musi suyd celom nadrzdnym, walce o przetrwanie - std i humor drapieny, zwrcony przeciwko wrogowi, std i formy jego nieraz prymitywne. Jake czsto spotyka si w almanachach dowcipw narodowych istny ogrd zoologiczny, majcy odbijad cechy przeciwnikw i ssiadw, metaforycznie personalizowad wroga. art obronny musi jednak z koniecznoci, omieszajc czy nawet zohydzajc obcych, gloryfikowad ziomkw. Teza ta znajduje pene potwierdzenie na przykadzie polskim. Dowcip polityczny mia suyd pod zaborami przede wszystkim pokrzepieniu serc, afirmacji wasnych, narodowych wartoci i tyzny. Odwoujc si do najprostszych stereotypw, jake czsto, gdy tylko pozwalay na to warunki, przedstawia zadzierzystego Sarmat z podkrconymi wsiskami lub wiotk, ubran w konfederatk

dzieweczk, poniajcych spasionego jak wieprz Prusaka bd gronego Kozunia. Polska martyrologia sprawia, i otarze tradycji wyczono raz na zawsze spod dziaania satyry. Kady zamach na wityni pamitek traktowano z najwikszym oburzeniem, niemal jak zdrad interesw narodu. Ma racj Kazimierz ygulski piszc, i prba zbudowania w Polsce figlarnej komedii o Tadeuszu Kociuszce czy Romualdzie Traugutcie nie ma szans powodzenia. Pouczajcy jest przykad warszawskiego przedstawienia Krla Ubu Adolfa Jarryego, przyprawianego w poowie lat piddziesitych w Stodole narodowymi realiami. Autorw niewczesnych dowcipw surowo poucza publicysta: I tak warszawski Krl Ubu sta si kpin (z) (...) przodkw, ich wszystkich, caego ich dorobku, caego ich ycia. Oczywicie tak zbyt serio traktowana historia pogbia tylko wcale niemae narodowe kompleksy. A w Polsce - jeszcze dzisiaj trudno jest artowad nawet z krla Popiela... Nowoczesny dowcip polityczny zwiza si z pocztkami prasy. Pierwsze tygodniki wycznie satyryczne powstay w I poowie XIX w. (francuski Le Charivari, angielski Punch). Stosunkowo szybko tytuy humorystyczne pojawiy si w Galicji, w tej czci Polski, ktra dysponowaa najwikszym marginesem swobody (pierwszy - lwowska Kunia - ukaza si w r. 1861). Pisa o tym Kazimierz Chdowski: Ta pocztkowa humorystyka nie cechowaa si bynajmniej rozwag i sprawiedliwoci. Miaa najlepsze chci, czsto bardzo wiele dowcipu, ale chodzia z rozburzonymi wosami, konfederatk na bakier i z wielkim kijem w rku, bijc ma lewo i prawo, nie patrzc nawet dobrze, gdzie paday razy. Walczca satyra odegraa z pewnoci swoj rol w walce o demokratyzacj stosunkw w zaborze austriackim. Jej poziom, dostosowany do gustw czytelniczych, by jednak z literackiego punktu widzenia tak niski, i dzisiaj mona j czytad jedynie jako pimienniczy zabytek. Podobnie byo z pras humorystyczn w Krlestwie. Do jej prekursorw naleaa Mucha (redagowana zreszt przez kilka lat przez Prusa), zajmujca si opowiadaniem kawaw czy - jak nazwa to Karol Estreicher namiewaniem. Staymi postaciami byli tu Str Walenty, Staszek Chuliganik, Lawirowy, Icek, tak jak w prasie galicyjskiej wystpowali Pan Kalasanty herbu Dobrynos, Majster Budowlany Pan Onufry, Ciocia Kizia, Panowie Obrpalski i Zapytalski, Wicek - socjalik, stanowicy w rozumieniu ich twrcw krytyczn panoram ycia spoecznego. Tematy powtarzay si cigle te same - pisze Eryk Lipioski - a wic zodzieje, karciarze, kokoty, niewierne ony oraz tacy sami mowie trwonicy przy kieliszku posagi swych poowic, niewdzicznod wzbogaconych dzieci, nierbstwo, ze suce i jeszcze gorsze panie, miesznostki nowobogackich, spryt ydowskich kupcw, zy stan warszawskich ulic, cige kopoty mieszkaniowe, niedzielne wycieczki za miasto, stosunek dworu do chopa itd.. Pord setek miernych kawaw i dowcipw zdarzay si jednak aforyzmy oglniejsze, bezpieczne, bo nie przypisane do biecej sytuacji: Gorset jest antykonstytucyjny, bo ciska wolnod osobist. Astronomowie przepowiadaj, e tam, gdzie teraz Wschd, bdzie Zachd, ale trzeba wielkiego zachodu koo tego Wschodu. Niesprawiedliwie oskaraj ludy, i na rzd powstaj, one przeciwnie, powstaj na nierzd. Humor prasowy mia wic przede wszystkim oblicze obyczajowo-spoeczne. Z przyczyn obiektywnych nie moga okazale rozwijad si satyra polityczna, co powiadcza chociaby fakt, e gdy podczas spotkania imperatorw Rosji i Prus nieopatrznie zapowiedziano w prasie przedstawienie wodewilu

Robert i Bertrand, czyli dwaj zodzieje, kompetentna instytucja warszawska zareagowaa z ca surowoci dajc usunicia z afiszw drugiej czci tytuu. W warunkach obostrzonej, bo dodatkowo reagujcej na wszelkie aluzje do polskoci, cenzury obszernym, niewyczerpanym tematem staway si wierszowane komentarze na temat polityki mocarstw ociennych (oczywicie niezaprzyjanionych). W roku 1912 humorysta warszawskiego tygodnika pisa: To z Berlina, a nie z Tworek, ten dwugowy jest potworek, raz na Rosj, raz na Chiny peen zawsze sodkiej miny Wilu zdradny wci si czai. elaznym prawem, niemal kanonem rozwoju politycznej satyry jest zasada, w myl ktrej moe ona si rozwijad wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje polaryzacja polityczna spoeczeostwa, gdy mona si nie tylko miad z gronych, ale i bardzo dalekich wielkoci, lecz przede wszystkim z politycznych otarzykw ssiada z tej samej ulicy. To charakterystyczne zjawisko zaobserwowad mona w prasie warszawskiej po roku 1905, gdy wzgldnie otwarcie mona byo komentowad biece wydarzenia. Tak oto w socjalizujcym warszawskim Diable pisano z okazji wyboru na posa do Dumy Paostwowej czonka PPS-Lewicy, Eugeniusza Jagiey (brzmienie nazwiska elekta wraz z ca historyczn tradycj, jak nioso, stao si oczywicie tematem dla nieskooczonych kalamburw politycznych wrogiej mu prasy prawicowej): Krl Jagieo bi Krzyaki i nasz Gienek bdzie taki, lecz miast walid w Niemca zbja, bdzie wali w eb buruja. Podobny -poziom reprezentowaa wikszod wczesnych tytuw humorystycznych. Wynikao to z dwch powodw - twardych praw rynkowych (gazeta, aby nie splajtowad, musiaa walczyd o powszechnego, a wic mao wybrednego abonenta i schlebiad jego gustom) oraz ambicji politycznych (tu take liczya si przede wszystkim liczba czytelnikw). Nie moe wic w tej sytuacji dziwid krytyczna opinia Leo Belmonta: Jest to satyra niewolnikw, pena jadu, nienawici lepej, pena pychy i zarozumiaoci o sobie. Nasze pisma humorystyczne artuj, jak ghetto ... tylko e Niemiec i Moskal graj rol gojw, a wybranym narodem, ktry nagle zwycia Wilusia i nard Puryszkiewicza, jest Polak z Muchy. Szczegowa analiza prowadzi Belmonta do stwierdzenia wyjtkowego niedostwa warsztatowego: Bierze si dziur, oblewa ogoszeniami i jest pismo humorystyczne. Nie lepszy poziom humorystyki reprezentowaa wczesna prasa codzienna. I tutaj ze wzgldu na sytuacj polityczn pozostano w tyle nie tylko za Zachodem, ale i za Rosj. Jeli w Europie ju w pocztkach naszego wieku we wszystkich powaniejszych dziennikach pojawi si jako rodzaj najkrtszego komentarza politycznego rysunkowy dowcip, to np. w Warszawie upowszechni si on dopiero po roku 1918. Tymczasem w Petersburgu czy Moskwie ukazyway si karykatury bulwersujce spoeczeostwo, jak np. reprodukcja manifestu carskiego przyznajcego ludowi swobody obywatelskie, na ktrym odcinito okrwawion doo. Podpis gosi: Ksiemu manifiestu gieniera Triepow ruku prioi (Dymitr Trepw uwaamy by za odpowiedzialnego za masakr pokojowo nastrojonej demonstracji w czasie tzw. krwawej niedzieli w roku 1905). Innym przykadem byo dzieko Wodzimierza Burcewa, ktry wyda mowy okolicznociowe Mikoaja II (skonfiskowane nastpnie przez cenzur!). Ich banalna i paska tred (Pij za zdrowie wietnego puku...) omieszaa

oblicze samodzierawia. Niesprawiedliwe byoby negliowanie poziomu wczesnej warszawskiej i krakowskiej prasy satyrycznej. Wstrzsajce rysunki artysty tej miary, co Wojtkiewicz, odegray w latach 1905-1907 wan rol w budzeniu nastrojw buntu spoecznego i narodowego. Szybko jednak w zwizku z krystalizujc si sytuacj midzynarodow powrcono do dawnego stereotypu: tygodniki krakowskie obrzucay botem barbarzyoskich Moskali, warszawskie - Niemcw i Walusia. Osobliwoci polskiej satyry bya jej wielonarodowod i regionalizm, take wynikajce z historycznej przeszoci i teraniejszoci. Szmoncesy - dowcipy wymylane czsto przez ydw i to take dla zabawy gojw - byy ulubionym tematem humorystycznej prasy: - Jaka jest rnica miendzy dyszcz a pies? - Dyszcz szczeka z dachu, a pies szczeka z giemby. Warto te wspomnied o specyficznych dowcipach regionalnych, warszawskich, poznaoskich, lwowskich czy lskich wicach. W Drugiej Rzeczypospolitej szczeglnie ubiany by trudny do zapisania humor Lwiego Grodu. Uosabiali go najpeniej w Wesoej Lwowskiej Fali niemiertelni Szczepciu i Toociu. Kazimierz Schleyen w swoich Lwowskich gawdach przytacza tak anegdot oddajc poniekd (intonacja) lwowskie poczucie humoru. Gdy nadesza wiadomod o zamordowaniu w Sarajewie arcyksicia Franciszka Ferdynanda, zarzdzono na znak aoby przerwanie wszelkich publicznych zabaw. Pewien lwowski chopaka, ktremu udao si zdobyd szstk, wpada do lunaparku i aduje si na konia; karuzela jednak nie rusza. - Panie dyrygent, jazda. Krd pan! - Nie mona. To pan mi sysza, co si stao? Arcyksi zamordowany. - Chto? Chto taki? - Franciszek Ferdynand nie yji. - To niech go cholera wemi. Niech chto inny krci. Poziom prasy satyrycznej nie uleg poprawie take w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Mona co prawda odnotowad erupcj talentw take i na tym polu (dowcip pozyska wybitnych luminarzy, chodby w osobach Tuwima i Sonimskiego), lecz pisma humorystyczne nadal nie reprezentoway wysokiej klasy. W warunkach, w jakich ksztatowaa si niepodlegod, nastpio zaostrzenie i sprymitywizowanie dowcipu, ktry stawa si niejako politycznym i propagandowym afiszem. Nie odgrywa przy tym roli najmniejszej; warto uwiadomid sobie np. znaczenie lskiej prasy satyrycznej (Kocynder) w plebiscytowej walce. Dziaay wic stare stereotypy, w wielu przypadkach utwierdzane przez kopoty niepodlegego paostwa; ywa wci pozostawaa niechd do ssiadw zza miedzy. Dowcipy, jakie funkcjonoway w yciu parlamentarnym i politycznym, tony coraz czciej w morzu inwektyw i osobistych napaci (Sejm: menaeria, zapeniona zoliwymi mapami, zaatwiajcymi wszystkie swoje potrzeby publicznie; wsppraca rzdu z posami: Kady minister ma suchad z powag gupstw tego pana, paskudnych jego oskareo i ma (...) zapocon od wysiku mylowego zawodowego idioty bielizn jeszcze lizad). W tym kontekcie swoist rol odgrywaa pro rzdowa prasa satyryczna z Cyrulikiem Warszawskim na czele. Obok brutalnych atakw na przeciwnikw znajdoway si tam kokietujce czytelnika

portrety Pisudskiego rysowane przez Zbigniewa Czermaoskiego, tam pisywa Jerzy Paczkowski, ktrego teksty potwierdzaj tez, i nawet uprawianie humoru koncesjonowanego musi w rezultacie sprowadzid autora na manowce opozycji: Hymn IV Brygady: Hej, kto Polak na bankiety. O cenzorskim owku: ... A kolor jego jest czerwony, Bo na nim Robotnika krew. - Jaka jest rnica midzy rzdem a samorzdem? - Taka sama jak midzy gwatem a samogwatem. Najatwiejsz wszake formuk dla satyryka jest zagwarantowana (najczciej konstytucyjnie) moliwod krytykowania wadzy paostwowej, -od ktrej w powszechnym odczuciu zaley caoksztat ycia publicznego i prywatnego obywateli. Szukanie wroga uchwytnego, zwalanie winy za oglne i osobiste niepowodzenia na rzd stanowi cech charakterystyczn kadej satyry politycznej, usprawiedliwiajc j w oczach czytelnika, nakrcajc nakad i popularnod. W tan sposb jednoczenie przejmowano z tradycji politycznej Zachodu zasad, wedug ktrej satyra polityczna odpowiednio sterowana nie jest wroga, ale w gruncie rzeczy korzystna dla rzdu, przeciw ktremu jest kierowana. miech rozadowuje spoeczne i polityczne napicia. W myl tego zaoenia dowcip polityczny traktowany by od tysicy lat jako potny czynnik mitotwrczy, uatwiajcy formowanie politycznych osobowoci. Zapewne nie bez aprobaty Cezara legionici piewali kuplety majce ostrzec rzymskie matrony przed zwyciskim wodzem: Wieziemy ysego kurwiarza, ma wszystkich on i on wszystkich mw. W czasach najnowszych za na potg kpiono i artowano z generaa de Gaullea. Na prowincjonalnych jarmarkach sprzedawano niezbdne rodki najbardziej powszechnego i intymnego uytku, zaopatrzone w czytelny wizerunek gowy paostwa. Nie najwysze mimo wszystko loty profesjonalnej humorystycznej prasy spowodoway, e rol jej w pewnym sensie przejmoway w latach trzydziestych tygodniki literackie, by wymienid Prosto z Mostu i Wiadomoci Literackie. Pierwszy prowadzi nawet specjalny dodatek satyryczny Lajkonik, mottem ktrego byo: Lej, koniku, lej, w Polsce bdzie lej. Nie koncentrowa si on jedynie ma taktycznej, koniunkturalnej walce z rzdem, ale stara si take zgodnie z ideologicznymi zaoeniami swojego obozu politycznego walczyd z cechami uznawanymi za narodowe przywary. W rozwaaniach takich celowa Karol Zbyszewski. W jednym ze swych felietonw z cyklu Ryow szczotk proponowa nastpujc periodyzacj dziejw Polski: Era Piasta-Koodzieja: W dziupli prastarego drzewa siedzi poczciwy poganin, odpdza patykiem niedwiedzie i zajada plaster miodu. Czasy Jagiey: Rycerz zakuty w zbroj, ze szkaplerzem na szyi tratuje, tnie mieczem wrogw. Wiek Sasw: Pkaty szlachcic, na czworakach przy beczce wina, chepcze ogromny puchar, kurzy mu si z wygolonego ba. XIX wiek: Siwy starzec, przykuty do taczki, pokazuje dzikim Tunguzom wity obrazek.

Rok 1937: O smej rano, przed zielonym potem, okalajcym bia sawojk, stoi czowiek na bacznod, z medalem ma piersi. Take tam opublikowa Gaczyoski swoje Skumbrie w tomacie, w ktrych dopatrzed si mona jednej z najbardziej lapidarnych i najostrzejszych ocen rzdw pomajowych. Nowy etap wyznaczy wybuch wojny. Satyra konspiracji bya nie tylko swoistym fenomenem politycznym i socjologicznym, ale przede wszystkim broni rwnie skuteczn, co i okryte niemierteln saw rozpylacze czy visy (Stanisaw Ryszard Dobrowolski). O mnogoci wydawnictw humorystycznych pisa mniej patetycznie, ale i bardziej rzeczowo Andrzej Ryszkiewicz: Mielimy i afisze, i ulotki, mae nalepki i wielkie plakaty, broszury i czasopisma, jednodniwki i dodatki nadzwyczajne pism gadzinowych. Pisano je rcznie i na maszynie, powielano i drukowano, ryto w drzewie i trawiono w cynku. Jednym z pierwszych periodykw konspiracyjnych bya Lipa o znamiennym podtytule: Wesoe pismo, wychodzi w Polsce w dniach grozy. Podziemny dowcip kierowa si przede wszystkim przeciwko okupantom. Najczciej odwoywano si do bardzo starych, ale wyprbowanych i komunikatywnych wzorw. Nie byo to jednak regu, co pokazuje np. dowcip zamieszczony w humorystycznym dodatku do Zachodniej Stray Rzeczypospolitej: Do statutu partii narodowosocjalistycznej doczono ostatnio nowy paragraf, ktry reguluje wynagrodzenie za zwerbowanie nowych czonkw do partii: za kadego nowo zwerbowanego czonka werbujcy otrzyma nagrod w wysokoci 250 RM, za dwch zwerbowanych czonkw - 500 RM nagrody, za trzech - zwolnienie z partii, za czterech - zwolnienie i zawiadczenie, e werbujcy do partii nigdy nie nalea. Ulubionym tematem dla rysownikw by oczywicie Fhrer. Typowy art Demokraty z roku 1943 przedstawia filigranowego Hitlera, wplecego na dentystycznym fotelu i poddajcego si ekstrakcji zba z napisem Kubao, ktrej dokonuje masywny dentysta z czerwon gwiazd na ramieniu i charakterystyczn, wsat twarz kremlowskiego gospodarza. Podpis gosi: Boli? To dobrze. Zreszt ta operacja nie potrwa dugo. Obok wyszydzania III Rzeszy, jej Fhrera i przywdcw nie szczdzono razw take i tym Polakom, ktrzy swoim zachowaniem amali zasady postpowania wobec okupanta. Zapotrzebowanie na polityczny humor, jakie istniao w paostwie podziemnym, mona wytumaczyd oglniejszymi wzgldami. Artyku wstpny z tygodnika Moskit gosi: miech ludzki jest okropn broni powiedzia pewien poeta. - Wicej on strci koron z gw potnych, ni nam si zdaje (...). Samowadcy walczyli zawsze z satyr. aden cesarz rosyjski nie mg by przedmiotem karykatury. Tak samo Napoleon III czy Wilhelm II. Cenzura i wizienie byy ich broni w walce z tym przeciwnikiem. Hitler i Mussolini we wasnych krajach byli rwnie nietykalni. Ale satyra potrafi si ukryd, umie przemawiad do swych suchaczy na ucho, tajemniczym a nccym szeptem, umie pracowad pod ziemi. Bywa, gdy trzeba, niewidzialna, chod wszdzie obecna. I jest niemiertelna. Zabid jej nie mona. mieje si z wysikw tych, ktrzy chc z ni walczyd.

Krew na pierwszej stronie

Badania nad kultur Drugiej Rzeczypospolitej skupiaj si przede wszystkim nad jej najgrniejszymi wzlotami. Do wyjtkw nale prby penetracji zjawisk wystpujcych na niszych poziomach artystycznych. Tymczasem ich wanie znajomod moe przynied peniejsz wiedz o yciu

duchowym wczesnych Polakw. Niezwykle przydatna powinna okazad si analiza zawartoci prasy, zwaszcza tej o najszerszym obiegu. Okres midzywojenny przynis doniose przeobraenia, szczeglnie prasy oglnoinformacyjnej, zwanej te popularn, sensacyjn, komercyjn czy te apolityczn. Pomijajc oczywiste skutki odbudowy paostwowoci okrelajce nowe warunki ycia czasopimienniczego, naley zwrcid uwag na zmian modelu tych gazet. Istotnym czynnikiem by z pewnoci rozwj rodkw technicznych, umoliwiajcy zwikszanie ekspresji wypowiedzi prasowych, ich atrakcyjnoci, a co za tym idzie take skutecznoci oddziaywania. Nowoczesna poligrafia, rozbudowany system zbierania informacji i przekazywania ich do redakcji, umoliwiay osignicie wysokiego poziomu technicznego i niemaej zasobnoci treciowej. Byy to wzgldy o tym wikszym znaczeniu, i o finansowych sukcesach i niepowodzeniach prasy sensacyjnej decydowaa liczba czytelnikw. Dla ich pozyskania prbowano wic (poza przemianami w formie i znaczn obnik cen) tak formuowad treci, aby stay si interesujce dla tzw. szarego czowieka, dla kadego mczyzny z ulicy i kadej kobiety w kuchni. Oni mieli t pras kupowad, a gotowi byli to czynid pod warunkiem przystosowania jej do ich gustw i wyobraeo, ktre, dodajmy od razu, byy jednoczenie przez czytane gazety ksztatowane. Zasada maksymalnego zysku, ktrej podporzdkowane byy dzienniki oglnoinformacyjne, okrelaa tred i form przekazw prasowych, bliskich formule wszystko dla wszystkich, co wyranie odrniao je od pism politycznych. Co prawda i one modernizoway szat zewntrzn, zmieniay sposoby dziaania nie unikajc nawet agresywnej reklamy, lecz wzgldy ideowe i polityczne nie pozwalay stosowad metod i sposobw majcych na celu pozyskanie odbiorcw za wszelk cen. Dlatego te tytuy polityczne byy z reguy deficytowe i niskonakadowe w porwnaniu z dziennikami popularnymi. Ich sytuacja bya w pewnym sensie luksusowa. Nie musiay na siebie zarabiad, gdy ich egzystencja nie bya sztywno uzaleniona od iloci sprzedawanych egzemplarzy, a wydatki konieczne dla utrzymania pisma pokrywano z funduszy partyjnych. Redaktorzy i dziennikarze nie byli wic zmuszani do cigego szukania nowych sensacji. Odmienn polityk prowadzili waciciele prasy sensacyjnej. W warunkach ostrej konkurencji starali si docierad do masowego czytelnika przy pomocy rnorodnych sposobw. Sigali wic po wzorce z zagranicy, gdzie podobne zjawiska wystpoway od dawna, by wspomnied jeszcze XIX-wieczny Le Petit Journal czy amerykaoski The World, redagowany przez Josepha Pulitzera wedug dewizy: Nie drukuj nigdy tego, czego twoja suca nie moe zrozumied. Andrzej Paczkowski, omawiajc jeden z pierwszych sensacyjnych dziennikw angielskich, konstatuje (mona to odnied take do prasy polskiej tego krgu): Obszerne tytuy stanowiy streszczenia zamieszczonych pod nimi informacji, a wszystkie wiadomoci musiay byd podawane w konwencji sensacyjnej. Styl ten charakteryzuje dosadnie nastpujce, popularne wwczas porwnanie: podczas gdy dawne gazety pisay o bitwie pod Trafalgar tak, jakby relacjonoway wypadek uliczny, to Daily Mail pisze o wypadku ulicznym tak, jakby to bya bitwa pod Trafalgar. Zasad dziennikarstwa brukowego staa si formua: krew na pierwszej stronie. Wiadomoci kryminalne, reportae z sdw, relacje z pracy policji, skandalizujca kronika towarzyska, podobizny aktorek, generaw, atletw, zbrodniarzy i mw stanu miay zapewnid powodzenie czytelnicze. Pierwsze polskie pisma oglnoinformacyjne pojawiy si jeszcze przed I wojn wiatow. Nie liczc pomniejszych efemeryd naley zwrcid uwag przede wszystkim na dwa tytuy: wydawany od roku 1901 przez Bronisawa Laskownickiego, wzorowany na wiedeoskiej Kronen Zeitung, lwowski Wiek Nowy i zaoony w roku 1910 Ilustrowany Kurier Codzienny. Wacicielem i redaktorem z kadym rokiem coraz bardziej popularnego Ikaca by Marian Dbrowski. Ten byy nauczyciel zrobi wrcz oszaamiajc karier przypominajc legendarny awans Alfreda Harmswortha (pniejszego lorda Northcliff) czy te dzieje Williama Randolpha Hearsta. Jemu wystarczyo - wspomina Stanisaw Lam -

suyd komu lub czemu bez dotrzymywania wiernoci i bez przysigania na cnoty. By to pewien wyom w dziennikarstwie galicyjskim, pierwsze kroki do amerykanizacji przemysu wydawniczego. Dotychczas wartod drukowanego sowa miaa cen moraln, tote pisma byy przewanie sztandarami takich czy innych przekonao. Na Zachodzie wczeniej, u nas od Dbrowskiego dziennikarstwo stao si aparatem propagandowym, ktrego uywad mg kady, kto mia a chcia co propagowad za porednictwem wydawnictwa o szerokim zasigu i dobrym kolportau.

Dbrowski umia dbad o swoj popularnod, lubi uchodzid za ofiarnego spoecznika i filantropa. Jako wydawca wyrnia si niezwykym wyczuciem nastrojw spoecznych. Potrafi je przy tym podsycad, organizujc kampanie prasowe i podajc odpowiednie informacje w jaskrawi krzykliwej formie. Najbardziej spektakularnym przykadem bya akcja podjta przez IKC w tzw. sprawie Gorgonowej, kiedy to redakcja przy uyciu wszelkich moliwych rodkw rozptaa gwatown nagonk na oskaron, arbitralnie przesdzajc o jej winie jeszcze przed ogoszeniem wyroku. Krew, krew, krew, zy Stasia przerway obrady, Rita Gorgonowa morderczyni - oto niektre tylko tytuy artykuw powicanych procesowi (a byo ich blisko 80). Zwrci na to uwag ju w 1933 roku Stanisaw Cat Mackiewicz piszc, i IKC wzi monopol na to widowisko, a my wszyscy, pozostaa szanujca si prasa polska, bieglimy dopiero z tyu za nim, nie marzc nawet o moliwoci przecignicia. I wtedy widziaem IKC wanie z powodu Gorgonowej w rkach najczcigodniejszych matron, dostojnych profesorw, wytwornych ekscelencji. Gorgonowa wytrcaa im inne pisma poza IKC z rki. Ci wszyscy, ktrzy najgoniej na niemoralnod procesu Gorgonowej oburzali si, najlepiej, najdokadniej, najcilej znali tego procesu wszystkie szczegy i zaktki. Znana aktorka i wieloletnia wsppracowniczka IKC, Zofia Ordyoska, wspomina, e sensacje w pewnym sensie decydoway o popularnoci tego dziennika i og czytelnikw nastawiony by ma nie. Tematw nigdy nie zabrako. Jeli nie z polityki, to z wydarzeo dnia codziennego, czasem nawet nie bardzo wakich,

z ktrych jednake kurierek potrafi wydmuchad sensacyjn bomb. Podobnie zasady funkcjonowania dziennika okrela kabaretowy kuplet: Jam jest kurierek ilustrowany, Oglnie czytany, Powszechnie lubiany, Wszystkie inne w kt, ja w Polsce trzymam rzd. Ja najwiesze wiadomoci stale drukuj, Potem je nicuj. W koocu odwouj, Lecz sensacj dnia kurierek zawsze ma! Dbrowska po I wojnie wiatowej zaoy i nastpnie rozwin wasny koncern prasowy mieszczcy si przy ulicy Wielopole 1 w Krakowie, w specjalnie co tego celu zakupionym i adaptowanym gmachu, zwanym Paacem Prasy. Niektre z tytuw koncernu, jak np. Wrble ma Dachu, As czy wiatowid, osigny du popularnod. Bardzo wysokie nakady mia Tajny Detektyw, ktry przesta ukazywad si z powodu energicznych protestw wpywowych osobistoci i rodowisk (min. kocielnych, policyjnych i literackich) wyraajcych obawy, i dokadne i szczegowe opisy przestpstw speniad mog rol pogldowych i instruktaowych lekcji dla adeptw zbrodni. Najwaniejszym tytuem koncernu by jednak IKC, ktry w latach trzydziestych osiga objtod 190 kolumn tygodniowo. Mia kilkanacie dodatkw i zatrudnia ponad 1000 osb, w tym kilkuset redaktorw. Wrd jego wsppracownikw byli najwybitniejsi przedstawiciele nauki, kultury i sztuki. Wysokod nakadu przekraczaa nieraz 200 tys. egzemplarzy, a czny nakad tytuw koncernu prawie 400 tys. egzemplarzy. Liczby te byy prawdziwie imponujce, tym bardziej e - porwnawczo do wybijajcych si wydawnictw prasowych o charakterze politycznym naleay dzienniki o nakadzie do 20 tys. egzemplarzy. Rozwj imperium Dbrowskiego wiza si z charakterystycznymi zmianami wystpujcymi w geografii czasopimienniczej. Jeeli w pocztkowych latach Drugiej Rzeczypospolitej prasa popularna nie wyrniaa si pod wzgldem wysokoci nakadw, to w latach trzydziestych zdobya trwa ju przewag nad innymi tytuami. Tak wic dzienniki sensacyjne docieray do coraz szerszych krgw, podczas gdy pisma polityczne prowadziy ograniczon, poza nielicznymi wyjtkami, propagand i utrzymyway co najwyej stay poziom nakadw. Przemiany te byy midzy innymi wynikiem postpujcego rozwoju innych (obok IKC) koncernw prasy popularnej. Nieznane przed 1914 rokiem, w okresie midzywojennym dominoway w yciu prasowym, speniajc wak kulturotwrcz rol. Do najwaniejszych nalea koncern warszawskiego Domu Prasy. Poniewa uywano w nim czerwonej farby do tytuw, pisma jego nazywano czerwoniakami. Wyrniay si wrd nich dzienniki Express Poranny (wystpujcy w rnych mutacjach tytuowych), Kurier Czerwony i Dzieo Dobry. Dom Prasy prowadzi rwnie tygodnik Kino i popularny Przegld Sportowy. Do czoowych koncernw zalicza si take zesp dzkiej Republiki (Express Ilustrowany, Gazeta 5 Groszy dla Wszystkich), grupa Ostatnich Wiadomoci oraz pisma Drukami Polskiej w Poznaniu (przede wszystkim Ordownik Wielkopolski). W 1935 roku w Niepokalanowie, w wydawnictwie franciszkanw, powsta May Dziennik goszcy, i bdzie zwalcza: wpywy masonerii i ydw, wyzysk i niesprawiedliwod, brud moralny i pornografi. Znalaz si od razu wrd najwyej nakadowych polskich pism codziennych, ktrym przodoway wydawnictwa pozostajce pod bezporednimi wpywami Kocioa katolickiego (m.in. Rycerz Niepokalanej - absolutny rekordzista osigajcy 800 tys. egzemplarzy nakadu).

Wszystkie dzienniki sensacyjne zbliay si, mimo wystpujcych midzy nimi rnic, do jednego, uniwersalnego modelu pisma popularnego i masowego. Przecigay si w pomysach i inicjatywach, organizoway konkursy (np. czerwoniaki wylansoway wybory Miss Polonii, a IKC biegi uliczne), skadki, akcje spoeczne itp. Nawet jeli nie przedstawiay skrystalizowanego i rozwinitego systemu pogldw, pozostaway zawsze w obrbie okrelanego zbioru idei i przewiadczeo. Mieciy si w nim rnorodne hasa i formuy interpretacyjne ma tematy wyznaniowe, spoeczne, paostwowe i narodowe, podawane nie tylko w komentarzach i wypowiedziach o charakterze oglnym, opiniodawczym, ale take np. w reportaach, wywiadach, dziaach literackich. wiatopogld implikowa propagand i frazeologi. Charakteryzowaa j zdecydowana wrogod wobec wszelkich programw i dziaao rewolucyjnych, niewzruszona obrona interesw Kocioa katolickiego i konserwatyzm obyczajowy, co wcale nie przeszkadzao w zamieszczaniu obfitych relacji z wydarzeo zachodzcych na marginesie ycia spoecznego. Przykadem wystpowania tych tendencji jest chociaby publikowana w dziennikach oglnoinformacyjnych powied odcinkowa. Przodowali tu wyrniajcy si oryginalnym talentem literackim Tadeusz Doga-Mostowicz oraz Antoni Marczyoski, Marek Romaoski i Jadwiga Migowa, piszca pod pseudonimem Kamil Norden. Gatunek ten rzdzi si elaznymi prawami. Tematyka nie bywaa przypadkowa. Przewaay romanse, historie przygodowe i sensacyjno-szpiegowskie. Ju same tytuy wytwarzay odpowiedni atmosfer: Midzy mioci a saw, Golgota kobiety, Serca w udrce, Karuzela ycia, Zabi czy nie zabi itd. Bohaterzy pozytywni i negatywni wyposaeni byli w odpowiednio dobrany zesp cech pozwalajcy czytelnikowi waciwie rozumied, co w yciu jest dobre, a co ze, jakie postawy godne naladowania, a jakie - napitnowania. Dla wzbudzenia wikszego wstrtu do czarnego charakteru, bdcego z reguy agentem obcego wywiadu, kazano mu czsto uwodzid niewinn lub, jeszcze gorzej, zamn kobiet, co zreszt czyni z tym wiksz skwapliwoci, i by czowiekiem niewierzcym, a do tego nieraz pochodzcym z nieprawego oa. W powieciach tych wystpowao wiele innych stereotypw. Dotyczyy oglnych wyobraeo o wiecie, yciu, spoeczeostwie, kobiecie, mioci. Nielegalne uczucie matki skazane byo z gry na zagad, byo fatalne dla niej w skutkach. Doprowadzao do tego, e kobieta taka albo schodzia z drogi cnoty, albo, jeeli miaa jeszcze honor i ambicj, popeniaa samobjstwo. Przedstawicielka wyszych sfer zadawaa sobie naturalnie mierd przy pomocy browninga, za kobieta z nizin spoecznych wypijaa po prostu jodyn... Czasopisma masowe propagoway wielkomiejski typ kultury, uniformizoway pogldy, wypierajc dziki systemowi mutacji wydawnictwa mniejsze i lokalne. Np. dzki koncern Jana Stypukowskiego wydawa 33 dzienniki mutacyjne, w zespole pism Ostatnich Wiadomoci, zwizanych ze syjonistycznym Hajntem, byo ich 21, a w warszawskim Domu Prasy cznie - 14. Zjawiska te ksztatoway warunki umoliwiajce przyblienie tzw. pierwszego progu umasowienia kultury, lecz nie likwidoway odrbnoci rnicych poszczeglne dzienniki. Istniay midzy nimi odrbnoci przede wszystkim dzielnicowe, ale nieraz i o ciarze ideowym, spowodowane faktem pozostawania danego pisma pod duchow i materialn opiek wpywowego i potnego mecenasa, ktrym w przypadku Maego Dziennika by Koci, za Ordownika Wielkopolskiego - ruch nacjonalistyczny. Nawet IKC, majcy ambicj i najwiksze dane do odgrywania roli dziennika oglnokrajowego, nie chcia i nie mg si uwolnid od regionalizmu galicyjskiego i wypowiada si czsto zoliwie o Warszawce i kongresowiakach. Na rny sposb hierarchizowano te wsplny dekalog wartoci. I tak z pewnym uproszczeniem mona powiedzied, i IKC by szczeglnie uczulony na problematyk moralnoci i obyczajowoci, warszawski Express Poranny z wiksz uwag porusza zagadnienia praworzdnoci i obywatelskoci, a May Dziennik realizowa program wychowawczo-katolicki.

Cech charakterystyczn dziennikw oglnoinformacyjnych byo szumne anonsowanie postaw apolitycznych. IKC w maju 1926 roku zapewnia, e nie suy adnym partyjnym czy grupowym interesom, e informuje o wszystkim, co si dzieje w kraju, paostwie i na wiecie, przy czym informacje te miay byd rzekomo moliwie dokadne i prawdziwe, moliwie bezstronne, wyczerpujce i wszechstronne. Apolitycznod pism sensacyjnych bya jednake iluzj. Formuy wiatopogldowe okrelay pogldy dziennikw w wielu istotnych kwestiach i decydoway o ich stosunku do partii, programw i hase. Wpyway te na ksztat wyobraeo o bliskich ssiadach Polski. Pisma oglnoinformacyjne bray poza tym aktywny udzia w walce politycznej zmieniajc pogldy i sojusznikw. Jeszcze przed rokiem 1914 IKC zasyn z wicej si z finansowymi korzyciami wsppracy z dziaaczem ludowym Janem Stapioskim. W 1922 roku Dbrowski w porozumieniu z Witosem uzyska mandat poselski z listy PSL Piast i chocia IKC nie sta si pismem partyjnym, nie unika odtd okrelonych akcentw. Kariera parlamentarna miaa przynied Mariankowi obiecujce kontakty i wpywy, ktre zdyskontowa w celu zwikszenia siy i popularnoci powstajcego koncernu. Po 1926 roku Dbrowski, jeli tylko sytuacja ma to pozwalaa, lawirowa midzy rzdem a opozycj: Chwia si on jak trzcina na wietrze - pisze Edward Ligocki - liczy si z rzdem, liczy si z opozycj, z nikim mied nie chcia na pieoku. W wyborach 1928 roku IKC prowadzi ju propagand Bezpartyjnego Bloku Wsppracy z Rzdem, a Dbrowski zosta posem z listy rzdowej. W zamian uzyska ulgi podatkowe a, co waniejsze, unikn dokuczliwych finansowo szykan administracji. Koncern podtrzymywa do roku 1939 kurs propisudczykowski - chocia jego waciciel lubi stwarzad pozory opozycyjnoci wobec wielu posunid rzdu i inspirowa akcje propagandowe, ktre miay wiadczyd o jego samodzielnoci. Widoczne byo to zwaszcza w wypowiedziach humorystycznych tygodnika Wrble na Dachu. Miay one stanowid polityczne alibi i uwalniad Dbrowskiego od zarzutw cakowitego podporzdkowania si sanacji. Nie przyniosy jednak pozytywnych rezultatw. W latach trzydziestych w krakowskiej szopce wystpowaa postad Dbrowskiego, piewajcego na melodi Legionw: Legiony to dzi moja nuta, piewaem ju na dziesid nut, Gdy Konstituta prostituta Niech yje generalski but. Jam jest pajac prasy, Wch mam pierwszej klasy, Skd wiatr zawieje w nos, Tam pdz wprost po trzos, po trzos. Take inne koncerny prasy popularnej, reklamujce si jako apolityczne i bezinteresowne, posiaday swoje polityczne oblicze i prowadziy w odpowiednim kierunku propagand. W grupie tytuw opowiadajcych si po przewrocie majowym za Pisudskim znalaz si koncern Stypukowskiego, zesp pism Republiki i Dom Prasy w Warszawie. Ten ostatni zosta nawet wykupiony przez pisudczykw w roku 1934 wskutek niezwykle zrcznej operacji przeprowadzonej przez szar eminencj obozu rzdzcego, Bogusawa Miedzioskiego. Umocnio to polityczn orientacj pism koncernu. Ksztatoway one legend pisudczykowsk, zwalczay opozycj, a pniej popieray Obz Zjednoczenia Narodowego i bray udzia w prbie tworzenia kultu Rydza-migego. Mniej zaangaowany w walk polityczn by May Dziennik, ktry mg sobie pozwolid, korzystajc z wpywowego mecenatu kocielnego, na pewn niezalenod i nawet nieufnod wobec rzdu: Katolicyzm nie chce i nie moe wizad si z adnym systemem politycznym i nie bdzie wysugiwa si adnemu ze zwalczajcych si obozw. Unika on jednak konfliktw z sanacj i atakowa przede wszystkim rewolucyjn lewic; bardzo mocne byy te w nim akcenty antysemickie. W skrajnej

opozycji pozostaway natomiast pisma zwizane z obozem narodowodemokratycznym, wrd nich popularny Ordownik Wielkopolski. Gdy bada si dzieje Drugiej Rzeczypospolitej, nie wystarcza jedynie sigad do partyjnych organw. Czerwoniaki o wiele lepiej pozwalaj zrozumied mentalnod wczesnych ludzi. Nie elit politycznych i intelektualnych, ale wanie owego szarego czowieka z ulicy.

Historyczne klucze i wytrychy

W dniu 2 kwietnia 1939 roku, o 8.45 wieczorem, zastrzeli si pukownik Walery Sawek. O tej samej godzinie, cztery bez maa lata wczeniej, nastpi, wedle oficjalnego komunikatu, zgon Jzefa Pisudskiego. W momencie mierci marszaka Sawek by faktycznie drug osobistoci w paostwie, niekwestionowanym sukcesorem umierajcego. Cztery lata pniej, odsunity od wadzy i zwalczany przez nastpcw komendanta, w samotnoci przeywa gorycz politycznej i osobistej klski. Na zapisanej tu przed mierci, wydartej z bloku listowego kartce pozostay sowa: Niech nikt nie szuka winnych... Bg wszechmogcy przebaczy mi moje grzechy - i ten ostatni. Przyczyny samobjstwa Sawka nie zostay do dzisiaj wyjanione. Sdzono, i zdecydowa si na nie ujrzawszy nieuchronnod klski paostwa w zbliajcej si wojnie, dostrzegajc wasne, jak te swojego obozu winy. Hipotez ow podwaa jednak fakt, i tragiczny wystrza nastpi bezporednio po udzieleniu gwarancji brytyjskich Polsce, co uznano wwczas za najpewniejsze zabezpieczenie Rzeczypospolitej. Wedug innych mierd ta bya efektem rozgoryczenia polityka nie tylko odsunitego od wadzy, ale i upokorzonego. Czd pamitnikarzy i publicystw uwaa wreszcie, i motywem powodujcym Sawkiem byo przekonanie, i sama jego obecnod - czowieka odpowiedzialnego za metody walki z opozycj - stanowia o upadku powagi i godnoci najwyszych autorytetw w paostwie. Skoro za nie udao si po roku 1935 zrealizowad zasady: Od dzi ma nami rzdzid tylko prawo, a Sawek - nawet poza rzdzc elit - wywoywa tyle demoralizacji wrd jego przeciwnikw, podwaajcych pamid i dobre imi Pisudskiego, to naleao - odejd. Klska pukownika jest jednym z fenomenw politycznych II Rzeczypospolitej. Gdy umiera Pisudski posiada wszystkie zdawaoby si atuty niezbdne do skutecznej walki o sukcesj: sprawowa funkcj premiera i prezesa gwnej organizacji politycznej obozu rzdzcego (BBWR), a w przekonaniu wielu by jedynym majcym moralne prawo do objcia schedy. Upowaniaa go do tego wieloletnia, noszca nawet znamiona przyjani znajomod z Pisudskim, co zwaywszy osobowod komendanta, stanowio zjawisko wyjtkowe, jeli nie jedyne. Marszaek czsto akcentowa bliskod czcych ich wizi: Kochany Gustawie (...) Jestemy jak dwa stare niezmczalne konie - pisa w dedykacji na swojej pracy Rok 1920 - co chodzc czsto jakimi wertepami osobno, spotykaj si na prostym gociocu swojego ycia raz po raz, by si przywitad wesoo i stand razem do cignicia tej samej bryki. (...) mieszne, co?! Na gwiazdk, mj drogi, przyjmij wraz z ksik przyjaciela przyjao i serca caej rodziny. W powszechnej wiadomoci Sawek egzystowa wic jako najbliszy, najbardziej zaufany wsppracownik marszaka, znajcy najlepiej wszystkie jego skryte i utajone zamierzenia. By przy tym nie tylko posusznym wykonawc: Jeszcze wczoraj - pisa Pisudski we wspomnianej dedykacji widziaem twe rozdraniane na mnie oczy i mylaem, ile to razy mielimy na siebie w yciu rozdranione oczy.

Tym niemniej Sawek uchodzi za czowieka niesamodzielnego, zdolnego jedynie do wykonywania poleceo. Zwaszcza po przewrocie majowym, kiedy to Pisudski coraz czciej pocz wymagad od otoczenia jedynie bezwzgldnego posuszeostwa, narzekajc przy tym, i wszyscy jego ludzie s osami nie umiejcymi walczyd i rol t zawsze sam musi Komendant speniad. Walery Sawek nalea do tych, ktrym przywiecaa chd sformuowania doktryny ideologicznej obozu. Pogldy jego nosiy jednak znamiona anachronizmu; by rzecznikiem spoecznego elitaryzmu i likwidacji systemu parlamentarnego. Koncepcje te budziy zastrzeenia nawet w grupie kierowniczej. Chod w rezultacie Sawek zosta zmuszany do zarzucenia niektrych zamysw ustrojowych, sama Konstytucja Kwietniowa 1935 roku stosunkowo wiernie odzwierciedlia jego polityczn filozofi. Wcielenie w ycie zasad konstytucji napotkao na opory wielu czoowych politykw obozu. Byo to jedn z przyczyn rozwiania si nadziei Sawka na objcie sukcesji. Konkurujce ze sob orodki polityczne, skupione wok marszaka Rydza-migego i prezydenta Mocickiego, porozumiay si w najpilniejszej kwestii: potrzeby odsunicia pukownika. Jego polityczny idealizm i taktyczna niezrcznod uatwiy zadanie. Paradoks sprawi, e obrcio si przeciwko Sawkowi wasne dzieo ustrojowe: w wyborach 1935 roku nie zdoby szerokich mas wyborcw, pozyska jednak przynajmniej oddan sobie wikszod w Izbach. W roku 1938 nie zdoby nawet mandatu dla siebie...

Sawek szczcia do dziej opisw nie mia. Ich zaniedbania wynagrodzi w pewnej mierze Zbigniew Safjan Polem niczyim. Ksik przyjto ciepo, rozesza si szybko. Jak wiele innych dotyczcych II Rzeczypospolitej, ma stad si kanw filmu. Warta jest jednak uwagi przede wszystkim jako pewien gatunek historycznego pisarstwa.

Powied wypenia zapis ledztwa, bardziej moralnego ni policyjnego, majcego wyjanid przyczyny zgonu dziennikarza i etatowego pracownika II Oddziau Sztabu Gwnego - Stanisawa Jurysia (jest to postad fikcyjna). Wyniki dochodzenia, ktre prowadzi rotmistrz Alfred Zawisza-Poddbski (take autorska kreacja), wskazuj, i pad on w wojnie wywiadw, z rki wroga, ale za wiedz i aprobat dawnych zwierzchnikw. Zabito go, gdy w grze prowadzonej przez suby informacyjne zdoby zbyt wielkie atuty nieprzydatne ju w rozgrywce, ktrej ramy narzucaa nowa sytuacja polityczna. Dlatego rotmistrz Poddbski uczestniczcy w rozgrywce dla obrony czystoci sprawy, jutra zakooczy ledztwo samobjczym wystrzaem. Zastosowana przez Safjana technika przyblieo rzeczywistoci powoduje, i ludzie, rzeczy i sytuacje ogldane z rnych stron j. pod rnymi ktami nabieraj charakteru wielowymiarowego, oczywiste prawdy trac jednoznacznod, aksjomaty moralne zmieniaj si w alternatywy. Nic do kooca nie jest jasne i nic te nie dzieje si na pewno. Pozorny chaos, oddajcy polityczn gr, zapisany jest jzykiem wywiadowczego raportu, oszczdnym, precyzyjnym i chodnym. Kade sowo ma swoj wag, niektre nabieraj niespodziewanie wartoci ocen najwyszych. Czytad trzeba uwanie, w analitycznym skupieniu, oddzielajc od pozorw prawdy i kamuflay to, co w ksice wane i istotne. Pomimo wielu elementw fikcyjnych Safjan jako to swojej historii wybra prawdziwe regiony przeszoci; rozgrywk pomidzy dysponentami wadzy rzeczywistymi i urojonymi osadzi w kontekcie prawdziwym. Konwencja zakadajca pomieszanie zewntrznych cech rzeczywistych i fikcyjnych umoliwia danie prawdopodobnej wiedzy o ludziach, ktrzy zapisani ju w historii PPS i Legionw, po maju 1926 roku rzdzili Polsk. Znajduj si w sytuacji najwyszego zagroenia: w miesicach poprzedzajcych wybuch wojny, kiedy zdawali ju sobie spraw, i przyszed czas politycznych decyzji, od ktrych zaleao istnienie paostwa. Pole niczyje mwi wic o dekompozycji obozu sanacyjnego, bdc studium polityka, ktry przegra - pukownika Wacawa Jana (Walerego Sawka). Jego postad suy Safjanowi do ukazania procesu parszywienia wadzy, degeneracji rzdzcej, zamknitej elity, wynikajcej z zetknicia idei, ktrymi budowano paostwo, z codzienn rzeczywistoci. Mwi o tym sam pukownik Jan: Przecie wiecie tak dobrze jak ja, e rzdzenie jest wiostwem. wiostwo tkwi w samej naturze rzdzenia. Nie mona bez niego si obyd, bo wadz trzeba budowad w cieniu, z ludzkich podoci i lkw, gdzie atwo o splugawienie kadej wielkoci i oszpecenie kadej myli, gdzie kary skacz do oczu i zastawiaj puapki. (...) O co chodzi? - O to (...) eby to wiostwo, jakim jest rzdzenie, robili ludzie z czystymi rkami, eby robili wiostwo pozostajc nietknici, sami siebie z tego usuwajc, a jednak w tym tkwic. Temat rozpisany jest na kilka wtkw: ksztatowania i rozpadu wizi grupowej, lojalnoci przyjaciela i kolegi, obowizku dowdcy i onierza, przywdczej charyzmy. Gra polityczna, jak tocz ze sob w Polu niczyim zmieniajcy si partnerzy (moliwod uczestnictwa zaley od posiadanych atutw: koncepcji i informacji), jest zawieszona w ideologicznej prni. Jej teren jest obszarem, gdzie nie licz si motywacje, gdzie wartociami decydujcymi o sukcesie s nazwiska, a nie idee. Jest tak, gdy Safjan oglda wydarzenia oczami swoich bohaterw: dziki temu wizja polityczna splata si z donosem, a dziaania podejmowane w myl racji wyszej - z rutynowymi czynnociami pracownika kontrwywiadu. Swoista policyjna perspektywa jest byd moe pewnym zuboeniem oglnego obrazu, spaszczeniem historii. Koncepcja Safjana pozwala jednak uchwycid mechanizmy gry w aspektach socjotechnicznych. Zachowania i reakcje bohaterw s bowiem ograniczane czy wrcz okrelane i przez zaszoci historyczne, i przez ukady biece. Gra o wadz nie jest gr o jakiekolwiek inne wartoci. Nie znaczy

to, i bohaterowie nie powoduj si adnymi ideami: moliwoci ich realizacji uzyskuje jednak dopiero strona, ktra wygrywa, zdobywa wadz... Ci tak powizani ze sob i tak od siebie zaleni ludzie, otrzymawszy t szans, czasem tylko moliwoci moralnego wyboru, yj w tym pozornie marionetkowym wiecie yciem prawdziwym, pewni wasnych racji, przywizani do wartoci, jakie reprezentuj. Safjan potrafi zdobyd si na uczciwod wobec swoich bohaterw. Znajc prawdziwe zakooczenie opowiadanych historii, lich point, w trakcie narracji nie wykorzystuje tej przewagi. Dlatego rysowane postacie s prawdziwe w historycznym kontekcie - bowiem przedstawiane reakcje psychologiczne, horyzonty mylowe, mentalnod polityczna s prawdopodobne. atwo przychodzi wic uwierzyd, e mogo byd tylko tak, jak o tym pisze. Ukad, w ktrym dziaaj partnerzy i konkurenci, Wacaw Jan i minister Szczsny (pukownik Jzef Beck), jest zdeterminowany: obaj na szczcie o tym w ksice nie wiedz. Jeli nawet tu i wdzie pobrzmiewa refleks lat przyszych, to raczej jako jedna z wielu moliwoci, a nie jak nieuchronne memento. Nieporozumieniem byby jednak sd, i rekonstrukcja ostatnich miesicy II Rzeczypospolitej jest w peni wierna. Autor unikn tego tasujc postacie i wydarzenia, rozrzucajc w prawdziwych biografiach elementy fikcji, pomijajc wiele istotnych take dla omawianej problematyki - zagadnieo. Deformacja historii jest tu wic zabiegiem wiadomym. Centraln osobistoci w powieci jest bezsprzecznie Walery Sawek. Manewry autora sprowadzaj si do pewnego stuszowania tego wykutego jak gdyby ze spiu, heroicznego yciorysu poprzez wprowadzenie do niego wtkw nieprawdziwych i dodanie niejednoznacznego epilogu. Kooczy bowiem ksik samobjstwo Zawiszy-Poddbskiego, ostatniego, ktry pozosta mi naprawd wierny, jak nazywa go nad trumn Wacaw Jan. Rotmistrz, ktrego moralne racje i rozterki s take dylematami Sawka, stanowi tu jego dodatkow kreacj, dodajc barwy take sylwetce pukownika Jana. W powieci pojawia si take znaczca sylwetka Wichury, dawnego bojowca PPS, pniejszego dziaacza komunistycznego. W logicznej i uporzdkowanej partii jest na szachownicy wadzy intruzem, postaci z innej konwencji i innego dramatu. Dlatego wanie Wichura w zamknitym wiecie pukownika Jana urasta do rangi ponadwymiarowej alternatywy, gronego przesania. Z takim ujciem nie mona si nie zgodzid, chod w rzeczywistoci Sawka droga do Canossy moga wied najdalej do bram twierdz PPS i do Niedziakowskiego. wiadome przejaskrawienie - bowiem dystans pomidzy wiatami pukownika Jana i jego antagonisty jest nie mniejszy ni odlegoci dzielce sadyby ywych i kwatery umarych - podkrela tym oczywiciej ponadhistoryczny wymiar propozycji Wichury. S to programy budowane z perspektyw pniejszych, mdrzejszych wiedz ludzi dowiadczonych poprzez i dziki historii. Obok Sawka jedn ze Raczcych postaci jest Barozub, piewca chway obozu sanacyjnego, literat i moralista, ktry czyci z gwna nasze podwrze, nie wstydzc si tej roboty, bo - jak mwi - moje jest podwrze i moje w tej czyszczcej brygadzie wasne miejsce. Czeg ty chcesz? Sodziutkich wierszyde? Z cukierkw nie powstaje legenda. Rol tak w II Rzeczypospolitej peni Juliusz Kaden-Bandrowski, pisarz nie tylko urzdowy, ale i znakomity (jake rzadkie to poczenie!). Zapewne dlatego Kaden sta si bohaterem innej powieci (by nie rzec: epopei) - Krwawych skrzyde. Zasuguje ona, podobnie jak i kolejne dzieo Lesawa M. Bartelskiego - Rajski ogrd, na uwag nie tylko dla literackich walorw, bo te usiowano kwestionowad, ile sposobu rozumienia przez jej autora historii. Przesaniem ksiki jest potwierdzenie nierozdzielnoci losw literatury i narodu, pisarza i spoeczeostwa. Obowizkiem literata jest trwanie w nim zawsze, w kadej, najtrudniejszej nawet

sytuacji. Dlatego Jerzy Giertycz-Biaogrodzki (jak Bartelski zaszyfrowa Kadena) trafia do zwizkw strzeleckich i Legionw, aby krwi powiadczyd swoje literackie deklaracje. Koniecznod tosamoci sztuki i ycia prowadzi go potem do szeregw powstajcego wojska polskiego, ma pola bitew o niepodlegod. W II Rzeczypospolitej terenem walki (bo dziaania Biaogrodzkiego nie s chodn, skalkulowan gr, a walk) staje si literatura. Na tym polu dopomina si o waciw realizacj idei komendanta, o to, by jego nastpcy pozostali jej wierni. Uczciwy wobec siebie pozostaje w Warszawie we wrzeniu 1939 roku. Ginie jednego z sierpniowych dni roku 1944 podejmujc opuszczony ma bruk karabin szeregowego onierza Powstania. To powieci stanowi panorama polityczna i literacka Polski widziana z perspektywy lat 1939 i 1944. Liczne dygresje i reminiscencje daj jednak spojrzenie wczeniejsze, od modzieoczych lat bohatera. Realia oddane s z fotograficzn precyzj. Aby jednak nie obrcia si w dosownod, Bartelski zastosowa swoisty szyfr. Kada autentyczna nazwa przysonita jest odpowiednio przystajc plakietk: Polska Organizacja Wojskowa wystpuje jako Obz Polski Walczcej, Polska Akademia Literatury - jako Polska Akademia Kultury, Gazeta Polska - jako Gazeta Powszechna. Podobnie rzecz ma si z nazwiskami. W trakcie lektury bez zbytnich kopotw mona zidentyfikowad ok. 80 osobistoci historycznych. Bartelski przestrzega przy tym konsekwentnie zasad szarady: odpowiednie hasa zgodnie ze skal wanoci poszczeglnych postaci s zakodowane na rne sposoby. Waniejsze anonsowane s poprzez dobr oglnie znanych faktw, ocen, nawet anegdot. Bohaterowie odpowiadaj swoim historycznym stereotypom. Genera Florian Bieglicz-Korzeniowski, penomocny pose i jeden z prominentw reimu, birbant i wesoek, przedstawiony jest jako mczyzna niesychanie reprezentacyjny (Trzeba przyznad, e prezentowa si w generalskim mundurze doskonale ten ambasador Rzeczypospolitej). Zagadka jest banalna; generaem, ambasadorem i znanym bywalcem warszawskich lokali by oczywicie gen. bryg. dr Bolesaw Wieniawa-Dugoszowski. Inaczej postpuje Bartelski wobec postaci dalekich planw. Tu zbyt mao miejsca pozostaje na tak czyteln charakterystyk, by odbiorca uzyska precyzyjny klucz. Dlatego te osoby te nosz nazwiska bdce czytelnymi znieksztaceniami prawdziwych: dr May - dr Leo, Stachurek Hubert - Stachurek Rouppert, genera Wiakiel - genera Jzef Czikiel itp. Skrojony na wzr przeszoci wiat Krwawych skrzyde nie jest wynikiem fantazji samego Bartelskiego. Bohater powieci sportretowa siebie i swoich wspczesnych w Generale Barczu, Mateuszu Bigdzie, Czarnych skrzydach. Owe polityczne pamflety day Bartelskiemu nie tylko tworzywo do budowy postaci Biaogrodzkiego (jake bowiem po kadenowsku brzmi zdanie woone w jego usta: mietnik pozosta mietnikiem, tyle e wasnym, mandaty zapisywa ju nie andarm, a teraz policjant w czapce z orzekiem); wizja II Rzeczypospolitej przez pryzmat mietnika take zostaa przeniesiona do ksiki. Wtkiem politycznym przewijajcym si przez tom pierwszy Skrzyde jest prba zapisu rozkadu establishmentu. Symbolicznego znaczenia nabiera pocztkowa scena powieci. Giertycz (Kaden) zostaje odcignity od restauracyjnego stolika, przy ktrym znalaz si z kolegami-legionistami rednich karier po uroczystym obchodzie rocznicy wymarszu I Kompanii Kadrowej. Jego przewodnik Bieglicz (Wieniawa) wprowadza go do sali, gdzie biesiaduje elita: marszaek miay (migy), magnaty i tuzy legionowe. Giertycz zostaje tam uhonorowany rozmow z wodzem. Gdy jednak wraca na sal, zastaje pusty stolik. Nikt z przyjaci ma niego nie czeka... Drugi tom powieci zosta zogniskowany wok innych problemw i wartoci. Symbolem ich staje si Leszek omyoski. Postad pozornie epizodyczna, ale gdy gbiej wczytad si w tekst, urasta do rangi niezwyczajnej. Modzieniec przedstawiany jako animator caego ycia kulturalnego okupacyjnej Warszawy jawi si jako symbol pokolenia, pokolenia, ktre wychowane na ksikach Giertycza, potrafio podobnie jak ich autor zdobyd si w godzinie prby ma wiernod sobie...

Zamierzeniem Bartelskiego - jeli w ogle mona je imputowad autorowi - byo stworzenie panoramicznego obrazu Warszawy politycznej i Warszawy literackiej widzianej w chwilach wyborw i decyzji. Koncepcja taka - jeli istniaa - okazaa si nierealistyczna. Pisarz bowiem nie doceni swojej indywidualnoci i swojego talentu, silniejszego od wszelkich konwencji. Wszystko w powieci, poczwszy od narracji autorskiej, a skooczywszy na wypowiedziach postaci tak wydawaaby si odmiennych jak Giertycz (Kaden), Makary (Sawek), Stokos (Sawoj-Skadkowski) czy RogerJabonowska (Nakowska-Rygier), nie pozostawia najmniejszej wtpliwoci, i padajce w ksice, znaczce w warstwie intelektualnej i moralnej zdania i pogldy s jednym wielkim monologiem Bartelskiego, tyle i rozpisanym na gosy. Tak wic w miejsce powieci przedstawiajcej przeszod i jej racje otrzymalimy dzieo, w ktrym obraz tego, co historyczne, zosta dokadnie przefiltrowany i wyty. To, co najbardziej istotne, reprezentuje przede wszystkim Giertycz. W tym miejscu dopenia si dziedzictwo: Bartelski w ksice o Kadenie przedstawiajc si jednoczenie jako jego epigon i pogrobowiec, opisuje go jako swojego poprzednika - dziaajcego i mwicego tak, aby potwierdzid t tez. Krwawe skrzyda stanowiy jedynie dwiczenie metody, ktr autor rozwin w peni w Rajskim ogrodzie. Bohaterk jego jest Zofia Nakowska. W odrnieniu od Kadena zostawia po sobie Dzienniki, do ktrych siga Bartelski miao i chtnie. Ryszard Matuszewski twierdzi, i skra bohaterki zostaa ywcem zdarta z pierwowzoru. Jest to oczywicie przesada, gdy Bartelski przedstawi pisark tak, jak j zrozumia: czasem poprawi niemal dosowny cytat z jej ksiki, wprowadzi jak korekt do prywatnego yciorysu... Naley zauwayd, i oboje - Kaden i Nakowska znajdowali si zawsze w orbicie zainteresowao wadzy, oboje byli przedmiotem jej zabiegw i kokieteryjnych gestw. Tu znowu zamyka si koo. Kt lepiej ni Bartelski moe zrozumied Kadena filar Polskiej Akademii Literatury, czy Nakowsk, ktra znaczya nie tylko w salonach literackich, ale i politycznych? Obie powieci s jednak przykadem pisarstwa parahistoryczinego. Bogata i zudna maska ukrywa konstatacj, i ludzie s wobec historii i powinnoci, jakie nakada na nich, bezradnymi kukiekami. Cay wysiek autora suy drobiazgowemu spisaniu realiw, utkaniu historycznego paszcza. Jest to jednak szata icie krlewska, bowiem brak i w Krwawych skrzydach, i w Rajskim ogrodzie problemw II Rzeczypospolitej, brak prawdy o przeszoci. Kade pytanie zaczynajce si od sowa dlaczego, postawione gwnym postaciom, nie moe otrzymad odpowiedzi, gdy w powieciach nie ma, zapewne wiadomie, motywacji dziaao politycznych. Tak wic prawdziwym bohaterem obu ksiek jest sam Bartelski - i jako Gtiertycz, i jako Jabonowska. Twrczod z kluczem staa si w ostatnich latach modna. Po pira, dla opisania swoich dokonao, sigali literaci o politycznych yciorysach - Jerzy Putrament (Maowierni), Roman Bratny (Losy), Wadysaw Machejek (Czekam na sowo ostatnie), Stanisaw Ryszard Dobrowolski (Gupia sprawa). Ksiki te w wielu fragmentach czytelne s tylko dla wtajemniczonych. Rozszyfrowanie zakamuflowanych treci moliwe dziki odwoaniu do pamitnikw ich autorw (P wieku Putramenta, Pamitnik moich ksiek Bratniego, Z wojny tej, wojny zej Machejka) pozwala na rozszerzenie wiedzy o zakulisowych wydarzeniach historii wspczesnej, ktrej prno szukad w akademickich podrcznikach (po prawdzie takich dotyczcych okresu po II wojnie wiatowej po prostu nie ma) i monograficznych syntezach. Niemal nie zauwaona przez krytyk ksika Czekam na sowo ostatnie pozornie najblisza jest metodzie pisarskiej Bartelskiego. I tutaj mona sporzdzid indeks osb i opatrzyd go prawdziwymi nazwiskami (Towarzysz Namiestnik - czonek Biura Politycznego - lubujcy si w opowiadaniu dowcipw politycznych i szybkiej jedzie najnowszymi modelami zachodnich samochodw, jego najblisi przyjaciele - Tykamon i Czyrek ...). Jest to take zapis subiektywny wiata widzianego oczami

aktora. Tyle jednak i podobnie jak powieciowy Wiktor - Machejek, czonek Egzekutywy KW PPR i PZPR w Krakowie, by nie tylko wiadkiem, ale i wspuczestnikiem opisywanych wydarzeo. Tak wic powied utrzymana w konwencji relacji skadanej przed Komisj Kontroli Partyjnej jest swoist form pamitnika, ktry bez wzgldu na ocen wartoci literackich, czy nawet stopnia prawdomwnoci narratora, musi zainteresowad historykw czasw najnowszych. Jest Czekam na sowo ostatnie przede wszystkim cennym rdem dla rozpoznania niedawnej przeszoci, i to nie tylko w paszczynie faktograficznej, ale take psychologicznych motywacji, tym bardziej, i zasb informacji o trudnych latach piddziesitych jest cigle niepeny, by nie rzec uamkowy. Ksik niegdy niezwykle poczytn, a i dzisiaj wan, bo stanowic wierny zapis, wrcz manifest, wiadomoci jej autora - jest Gupia sprawa. Dziki szczeremu przedstawieniu pogldw Dobrowolskiego mona uznad j za prawdziwy, acz subiektywny, zapis atmosfery i argumentacji, bez zrozumienia ktrej oficjalne dokumenty, a nawet wiele napisanych wwczas sw, pozostaj dla wspczesnego czytelnika niezrozumiae. Szczegln rang, take literack, wrd wymienionych pozycji maj Maowierni. Putrament zapisa w mich bowiem nie tylko pewn ilod faktw, ale pokusi si o przedstawienie modelu gry politycznej sprzed dwudziestu kilku lat i napdzajcych go mechanizmw. I chod efekty tej prby s dyskusyjne, to samo jej podjcie zasuguje ma przypomnienie i uwag. Historia stanowia zawsze wdziczn materi dla historycznych transpozycji. Patyna dziejw jest tak szacownym tem, i za jej pomoc atwo ukryd istotne prawdy. Zdarza si dosyd czsto, i to, co dawne - symbolizuje wspczesne i dzisiejsze, o czym autor nie chce lub nie moe pisad wprost. Ksika nasycona treciami pozornie odlegymi staje si wwczas aktualnym politycznym lub tylko rodowiskowym pamfletem. Czytelnicy gorczkowo poszukuj wytrycha, ktrym mona by wamad si w linie obronne autora i dotrzed do istoty problemu. Przed kilku laty zawzicie dyskutowano, kim naprawd byli Juliusz Cezar i bosy Katon z powieci Jacka Bocheoskiego. Wydaje si jednak, i tego typu dziea mona by rwnie zasadnie osadzid iw krainie science fiction czy baniowym krlestwie. Zawsze bd one pokupne, bo odbiorcw przeszod interesuje przede wszystkim w wymiarze objtym pamici spoeczn, sigajc pokolenia ojcw czy najdalej dziadkw. Nasze czasy przyniosy spadek zainteresowania powieci historyczn, uprawian wedle tradycyjnego modelu. Po Sienkiewiczu czy eromskim trudno zreszt na tym polu o wiksze dokonania literackie. Ksiki takie co prawda s chtnie czytane przez masow publicznod, ale fachow krytyk znacznie bardziej interesuj polityczne teksty parahistoryczne lub dziea o ambicjach historiozoficznych. Dlatego te przedmiotem omwieo staj si chtniej Terlecki i Parnicki ni Rusinek i Jan Zikowski. Nieporwnywalne od strony walorw literackich i konstrukcyjnych oraz niesionego przez nie przesania, wskazuj, i sama odpowied, czym jest powied historyczna, pozostaje cigle otwarta. Chyba wic jako art naley traktowad opini jednego z zawodowych historykw, i jest ni kada powied przynoszca jakkolwiek wiedz o tym, co zdarzyo si kiedy naprawd.

Bal u ksinej Richmond

Noc 15 czerwca 1815 roku spdzi Wellington z towarzyszcymi mu sztabowcami na przyjciu wydanym przez ksin Richmond. Wielu z wyelegantowanych oficerw z zapaem i beztrosk obtaocowujcych swoje partnerki w kilka dni pniej zalego pobojowiska Quatre-Bras i Waterloo. w dramatyczny kontrast spowodowa, i wyraenie bal u ksiny Richmond weszo do potocznej

angielszczyzny dla oznaczenia czego penego blasku i wspaniaego, a jednak nioscego w sobie nieuchronne, chod niedostrzegalne zarodki zagady. Anthony Eden, spisujc swoje wraenia z odbytej w roku 1935 podry do Berlina, Moskwy, Warszawy i Pragi, wiele uwagi powici sposobowi, w jaki podejmowano go w stolicy Rzeczypospolitej. Poza wraeniami wyniesionymi z rozmw politycznych zachwycony by atmosfer, ktr tworzyy pikne rezydencje, piknie ubrane kobiety a mczyni, ksiki, obrazy i perskie dywany, sowem to, co mogo nadad wdziku dyplomatycznym przyjciom, tak zazwyczaj nudnym i sztywnym. Jeli wierzyd ministrowi, nie opuszczao go jednak poczucie przygnbienia i smutku. Obraz balu sprzed 120 lat nakada si na aktualne wraenia. W tak milej mu atmosferze tak bardzo eleganckiego wiata wyczuwa schyek i przemijanie. *** Relacja Edena powstaa w wiele lat po opisywanych wydarzeniach. W roku 1935 nic jeszcze nie wskazywao, by podobne przeczucia miay okazad si trafne. Dalecy od czarnych myli byli zwaszcza dyplomaci polscy. Przeciwnie, w Warszawie panowao przekonanie o osigniciu tak podanego stanu bezpieczeostwa i stabilizacji. Wszak w bezporednich rokowaniach uoono stosunki z dwoma wielkimi ssiadami, zmuszano sojusznicz Francj do respektowania polskiego stanowiska, wyzwolono si z niewygodnych zobowizao traktatowych, a gos Warszawy - co pokazyway rokowania o Pakt Wschodni - pocz liczyd si w sprawach dotyczcych caego kontynentu. Polska polityka zagraniczna miaa byd przykadem, jak godzid denie do midzynarodowego odprenia z zabezpieczeniem wasnych interesw, miaa udowodnid, e skoro zawiody wszystkie pomysy i projekty organizowania pokoju powszechnego przy pomocy uniwersalnych rodkw, trzeba byo zaczd budowad pokj rzeczywisty w jakim okrelanym punkcie kuli ziemskiej. W wynurzeniach polskich mw stanu pojawiao si coraz czciej okrelenie mocarstwowod. Przed laty, w pocztkach niepodlegoci, byo ano gwnie przejawem mniej czy bardziej wykrystalizowanych marzeo o wielkoci oraz efektem przekonania, i w tym rejonie Europy nie ma miejsca na may nard i mae paostwo i e Polska moe byd albo wielka, albo nie istnied wcale. Teraz uwaano, e sytuacja europejska czyni to haso bardziej ni kiedykolwiek realnym. Czy osignita pacyfikacja dwch najwaniejszych granic nie otwiera moliwoci dziaao na szersz skal? Czy zarysowujce si midzy tradycyjnymi mocarstwami podziay ideologiczno-polityczne nie stwarzaj zapotrzebowania na trzeci si? Czy pooenie oraz potencja ludnociowy i militarny nie wyznaczaj Polsce naturalnej roli hegemona Europy rodkowowschodniej? Na pytania te odpowiadano twierdzco. Konsekwencj mocarstwowych nastrojw byy snute z zapaem w Warszawie plany skonsolidowania paostw pomidzy Batykiem a morzami Czarnym i rdziemnym - ambitne i nie pozbawione pewnej idei, ale w wczesnej rzeczywistoci zupenie nierealne. Tu take miay swe rdo - niewymiernie szerokie w stosunku do moliwoci - projekty polskiej dyplomacji, bdce czasem - jak chodby w sprawach kolonialnych - karykaturalnym naladownictwem polityki mocarstw. Std take bray si skonnoci do protekcyjnego czy wrcz lekcewacego traktowania paostw mniejszych. Niech pan spojrzy na ten nieprawdopodobny ksztat - przekonywa Beck ambasadora Larochea wskazujc map Czechosowacji. - Czy sdzi pan, e taki kraj moe byd ywotny? Pisudski za dobrodusznie namawia Wgrw, by zostawili w spokoju Rumuni, jako e od Czechw mog sobie co wzid. Byy to wszake rady bez pokrycia. W stolicach rodkowowschodniej Europy

co najwyej wysuchiwano gosu Warszawy, o losach tego regionu decydoway jednak inne siy, czego ma Wierzbowej nie chciano dostrzegad. Bo widzi pan - tumaczy Wacawowi Lednickiemu wiceminister Arciszewski - dla Becka wiat byby najlepszym ze wiatw, gdyby Rosja nie istniaa wcale, ale najgorszym mimo istnienia Rosji nie jest, poniewa mona yd tak, jak gdyby Rosja nie istniaa. Druga poowa lat trzydziestych rozwiaa sny o mocarstwowoci, upada bowiem jej zasadnicza przesanka, i Polska jest silna saboci swoich wielkich ssiadw. Niekorzystna zmiana status quo daa o sobie znad w praktyce, gdy pomimo wysikw i zabiegw nie udao si dyplomacji polskiej wcisnd ma obrady monachijskiego dyrektoriatu. Upokorzenia nie mogy zatrzed desperackie sukcesy ma lsku Cieszyoskim. Okazao si, e gdy braknie autentycznej siy, nie wystarczy demonstrowanie jej pozorw. Dewiza Becka, i woli, by si go bano, anieli uwielbiano, moga stanowid jedynie przykad brania marzeo za rzeczywistod. Europa nie baa si polskiej potgi, bo takiej nie byo i nie dao si ukryd tego za fasad chepliwoci. W praktyce, mimo wojskowego czasem stylu pertraktacji (Pisudski pod adresem litewskiego premiera: Wojna czy pokj, panie Waldemaras) - dyplomacja polska pozostawaa tradycyjn, dziaajc wedle wyprbowanych, talleyrandowskich jeszcze zasad, w myl ktrych o wyniku rozgrywki decydowaa w znacznej mierze osobowod samych graczy. Rzeczowe argumenty, a obok tego wasny spryt i zrcznod, rozlegod towarzyskich kontaktw, liczcych si przyjani i znajomoci, wsplnota prywatnych zainteresowao czy nawet wykwintnod serwowanych potraw i trunkw - wszystko to skadao si na mechanizm osaczania partnera i prowadzenia go do wytyczonego celu. Stosunki midzynarodowe miay zaleed od stosunkw prywatnych midzy politykami. Trzeba zreszt przyznad, i metody takie daway niejednokrotnie dobre rezultaty pod warunkiem, i partner dotrzymywa regu gry. Jan Gawrooski, podwczas pocztkujcy dyplomata, a w przyszoci jeden z filarw MSZ-u, wspomina, i udao mu si podczas konferencji w Locarno zdobyd pierwszorzdne informacje o intencjach politycznych jednego z mocarstw dziki odnowieniu dawnej przyjani z on reprezentujcego je dyplomaty. Pani ta nie cierpiaa polityki, szczeglnie polityki uprawianej przez jej ma, ktremu chtnie przyprawiaa rogi take w dziedzinie politycznej. Na zod mowi ubstwiaa Polsk - szczeglnie, gdy uosabiali j modzi sekretarze - i pomagaa nam, jak tylko moga, swymi rozlegymi informacjami o tym, co dziao si za kulisami, w tajnikach niedostpnych dla naszego urzdowego wgldu. Metoda bezporedniego oddziaywania na partnera okazywaa si zawodna wwczas, gdy by mim wytrawny gracz. Nie potrafi tego zrozumied Beck, nielubiany zreszt w krgach dyplomatycznych za swoj arogancj i pyszakowatod. Mj osobisty kontakt z ministrem Edenem - owiadczy w 1936 roku - staje si coraz bliszy i serdeczniejszy. Eden by w czasie wojny kapitanem artylerii, ja te suyem w tym samym rodzaju broni i to widocznie uatwia nam zblienie. Mog z nim teraz mwid szczerze i zapoznad go dokadnie z zasadami polskiej polityki zagranicznej, ktre znajduj u niego pene zrozumienie. Przy innej okazji (2 marca 1939) Beck wyzna: Moje zaufanie do Hitlera spoczywa na gbokim dowiadczeniu. Od 1935 roku wszystkie wyjanienia, ktrych mi Hitler zechcia udzielid, byy suszne i prawdziwe. Nigdy nie zaprzeczay im fakty. Rozmawiaem z nim, jak czowiek z czowiekiem, jak onierz z onierzem. Suba dyplomatyczna uprawiana w myl powyszych zasad wymagaa odpowiednich ludzi - gitkich, elastycznych, ukadnych, posusznych i penych osobistego wdziku (szczeglnie takiego, ktry potrafiby ocenid sam Beck): Dobrze zawizane krawaty, dobrze skrojone, obowizkowo czarne marynarki, broo Boe nieposuszny kosmyk. Usta cinite, wypowiedzi powcigliwe. Dbaa poza na zrwnowaon powag, ktra wiele wie, ale nieatwo si udziela. Nie ukrywane zadowolenie z siebie i bezpodstawne

przekonanie o wasnej zdolnoci rozwizania kadego zagadnienia polityki wiatowej. Jednym sowem - facsimile prawdziwej dyplomacji (Gawrooski). Sowem - staranne wychowanie i dobre wyksztacenie, znajomod jzykw obcych, walory salonowe i towarzyskie byy tym, co decydowao o przydatnoci do pracy w MSZ. Dlatego te wielu dyplomatw rekrutowao si ze sfer ziemiaosko-arystokratycznych. W warstwie tej suba zagraniczna stanowia jedn z najczstszych profesji i w liczniejszych rodzinach przynajmniej jeden z czonkw bywa zwizany z ulic Wierzbow. Arystokratyczne tytuy byy zreszt czstokrod pomocne w nawizywaniu midzynarodowych kontaktw, w kraju przydatne byy znajomoci z Klubu Myliwskiego, czsto wynikajce z rodzinnych koligacji.

Model taki odpowiada w pewnej mierze sytuacji, jaka zaistniaa w Europie. Suba w dyplomacji w czasach ustabilizowanych nie wymaga bowiem zdecydowanych pogldw i twardych charakterw. Od urzdnikw, szczeglnie szeregowych, nie dano bynajmniej samodzielnego mylenia: W centrali - pisa jeden z wyszych jej urzdnikw - potrzebni s ludzie gboko rozumni i roztropni, a zarazem charakterni, bo polityka - podug znanej definicji - polega ma odpowiednim dozowaniu odwagi z roztropnoci. Ale rozum i charakter, ktre s nieodzown podstaw dla polityka, maj drugorzdne znaczenie dla dyplomaty dziaajcego za granic - eby nie powiedzied, e mog nawet byd nieraz zbytecznym balastem, mogcym tylko utrudniad mu prac. Dobry dyplomata musi wanie mied jak najmniej przekonao wasnych, bo mog mu one przeszkadzad w stosowaniu si do otrzymanych instrukcji, ktrych cise wykonanie jest najwaniejszym zadaniem - nawet jeli nie jest w stanie zrozumied ich motywacji wynikajcej z przesanek, ktre niekoniecznie musz mu byd znane.

Owa charakterystyka, zgodna z aforyzmem, i dobry dyplomata to osoba, ktra aby zostad osobistoci wyrzeka si wasnej osobowoci, ma zreszt gbszy sens. Rozwj stosunkw midzynarodowych, a take pojawienie si w latach trzydziestych dyplomatw-politykw o bardzo szerokich penomocnictwach spowodoway, i spada rola fachowcw-negocjatorw. Pomimo to nawet dzisiaj, w dobie kolorowych telefonw i bezporedniej cznoci, ci ostatni bywaj nadal potrzebni, szczeglnie wtedy, gdy ich szefowie wytycz granice zawartego kompromisu, a naley go jeszcze wypenid konkretn treci. Jake jednak inaczej, romantycznie wyglday pocztki polskiej dyplomacji. Oto w roku 1919 wczesny kierownik ministerstwa Wadysaw Skrzyoski, stanowicy wraz z oddanym sobie przyjacielem Janem Perowskim cay jego personel(!), z koniecznoci musia przenied czd urzdowania do mieszkania prywatnego, ktre zajmowa na Miodowej. Nie kooczce si kolejki interesantw oblegay tam Skrzyoskiego: zdarzao si, i przyjmowa ambasadorw jeszcze w ku, w pidamie i czerwonym jedwabnym szlafroku. Kopotliwy by fakt, i wobec nawau prac Skrzyoski i Perowski nie mieli okazji do porozumiewania si. Konferencje ministra i jego pomocnika toczyy si wic przede wszystkim rano, gdy minister bra kpiel, a Perowski udawa si do oddzielonego przepierzeniem WC. Donone komentarze dotyczce sytuacji midzynarodowej i zamierzeo polityki polskiej byy doskonale syszane w korytarzu, w ktrym kbili si petenci. Dla pierwszych lat suby dyplomatycznej charakterystyczna jest zreszt take inna anegdota. Do ordynata Maurycego Zamoyskiego, podwczas jednego z kierownikw paryskiego Komitetu Narodowego Polskiego (ktry par lat pniej, jako ambasador RP we Francji, narzuci snobistycznemu Paryowi - rozmawiajc jedynie z prezydentem i szefem rzdu - tak wysoki styl, i bywanie w ambasadzie polskiej stao si najwyszym towarzyskim wyrnieniem), wpad nie bardzo uczesany i rozkudaczony mczyzna: Podpisz, hrabia, mj paszport, bo ja nie chc, eby mj pierwszy polski paszport yd podpisywa. Pikanterii opisanej sytuacji dodaje, i petentem by brat Naczelnika Paostwa, Bronisaw Pisudski. Pionierska epoka skooczya si wraz z masowym napywem do MSZ-u fachowcw, przede wszystkim ze suby austriackiej, ktrzy wnieli do owej uroczej improwizacji solidn rzeczowod i bezdusznod wiedeoskich kancelarii. Oni take, czsto wywodzc si z dobrych i bardzo dobrych rodzin galicyjskich, narzucali ministerstwu styl wyniosej elegancji, ktry potem chtnie przej i zaakceptowa Beck. Przedstawicielem tej grupy by minister hr. Aleksander Skrzyoski, tak arystokratyczny, e a przesadny w swojej powcigliwoci i sztucznej wielkopaoskoci. Z tej racji, a take z powodu dosyd wieego, austriackiego tytuu, nazywano go powszechnie arcyhrabi. Dc do podniesienia prestiu polskiej dyplomacji Skrzyoski nakaza prowadzenie studiw nad protokoem dyplomatycznym dawnej Rzeczypospolitej i - zgodnie z przyjtymi zwyczajami przyodzia swoich podwadnych w suto szamerowane i wygalonowane mundury. Starania te miay niewtpliwie racjonalne podstawy. Naleao bowiem przekonad nieufn Europ, i Polska jest krajem historycznie i kulturalnie zwizanym z jej dziedzictwem, i nie dokonuj si tam np. bezustanne rzezie Ormian, o czym by przekonany wielce zasuony dla organizacji armii polskiej we Francji gen. Louis Archinard, i e biae niedwiedzie na ulicach stolicy - poza Murmaosk Bak nale do wyjtkw. Wpywy Galicjan nie sigay jednak do uznawanego za najwaniejszy - Departamentu Wschodniego, lam nawet przed zamachem majowym obowizywa styl peowiacko-konspiratorski. Z zajmowanych przez departament pokojw wyaniay si tajemnicze postacie tajnych agentw;

powszechnie uwaano, i jego zwizki z II Oddziaem byy silniejsze ni z pozostaymi jednostkami ministerstwa. Upyw czasu powodowa, i z centrali wypady kolejno najbardziej barwne postacie; przyszod naleaa do sumiennych urzdnikw, takich jak wiceministrowie Alfred Wysocki czy Jan Szembek. Jednym z ostatnich oryginaw by Roman Knoll, ktry ceni w pracy nade wszystko spokj. Gdy dano od niego rozstrzygnicia rzekomo pilnego zagadnienia, odpowiada, i po to wstpi do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, a nie do Stray Poarnej, by nie zaatwiad spraw pilnych. Nowe czasy zwiastowao przyjcie do MSZ (jako wiceministra) pka Jzefa Becka (1930). W cigu dwu lat potrafi doprowadzid do dymisji pierwszego pomajowego szefa resortu i zajd jego miejsce. Okolicznoci, w jakich to nastpio, rzucaj ciekawe wiato na pozycj Becka i zaufanie, jakim darzy go Pisudski, a take na stosunki panujce w elicie rzdzcego obozu. Zaleski - zanotowa genera Kordian-Zamorski - odchodzc by u Komendanta i pyta, jaka waciwie przyczyna jego dymisji. Otrzyma odpowied, i rzd tak zdecydowa. Jaki rzd, przecie ja jestem jeszcze w tym rzdzie. No, rzd, rzd. W lad za Zaleskim, ktrego uznano za protektora wolnomularstwa, ministerstwo zaczli opuszczad inni bracia. Radykaln czystk kierowa jeden z zausznikw Becka, kpt. Tomir Drymmer. Nowy minister wnis na Wierzbow swj styl. Niemay w nim udzia miaa ona, pani Dziuba, uprzednio towarzyszka ycia gen. Burhardta-Bukackiego. Troch lady Macbeth, ale pozbawiona jej wewntrznego majestatu (...) dla Becka (...) musiaa byd znakomit towarzyszk, nieocenion pomoc w kadym przedsiwziciu, ale wygldali razem na par wsplnikw knujcych skrycie - wrd otoczenia na og nieyczliwego, czasem sualczo poddanego, ale zawsze podejrzliwego. Atmosfery tajemniczoci, jak Beck otacza swoje zamiary nawet wobec najbliszych wsppracownikw, nie naruszaa bynajmniej dziarskod i subistod, jak wnieli do ministerstwa odkomenderowani tam na jego danie liczni oficerowie: Wszed z nimi do MSZ duch tpego militaryzmu: tupanie, stawanie na bacznod, stukanie obcasami, meldowanie maskowao cakowit niezdolnod do niezalenego mylenia. Skooczyy si konferencje u ministra, na ktrych dawniej omawiano wsplnie polityczn sytuacj; kady urzdnik mia tam prawo swoje -zdanie otwarcie wypowiedzied (...). Konformizm sta si miar subowej wartoci. Wojskowi moe zwikszyli sprystod naszej suby dyplomatycznej, ale wydatnie obniyli jej intelektualny poziom - pisa Jan Gawrooski o beckowskiej epoce w MSZ, nie bez osobistej do kierownika polskiej dyplomacji urazy (wicej ni przyjazne stosunki, jakie go z nim czyy, zamieniy si potem w otwart wrogod). Tak polityk personaln Roman Knoll, ktry mia pad jej ofiar, okreli jako napad bandytw na dom wariatw. Wojskowy dryl nie oznacza, aby Beck nie ceni sobie zewntrznej elegancji i wielkowiatowego sposobu bycia. Nowa atmosfera, jaka zapanowaa na Wierzbowej, spowodowaa, i od adeptw sztuki dyplomatycznej dano okrelonej mentalnoci i okrelonego sposobu bycia. Wrd modego narybku zadziwia czsto brak oglniejszej refleksji i zainteresowania sprawami wewntrznymi kraju. Ow pustk kry snobistyczny stosunek do otoczenia i pozowanie na obywatela wiata. Mj rozmwca - notuje w swoim pamitniku Wacaw Lednicki - ubrany z wyszukan elegancj, obdarzony ponod skonnociami homoseksualnymi, gadajcy przewanie po francusku, przy czym francuszczyzna jego pozostawiaa wiele do yczenia - nieodmiennie tumaczy mi, e jego rol jest Polsk zeuropeizowad, wykurowad z wszelkich wschodnich naleciaoci. Stanowisko swoje

zawdzicza tylko okolicznociom, koligacjom - przed sw dyplomatyczn karier mia jedynie siodo kawaleryjskie za sob. (...) Czy to nie rzecz o pomst do nieba woajca, e jaki dyletancik dyplomatyczny, snobisko niewiarygodne, bez wyksztacenia, bez dowiadczenia, bez rozumu i talentu, tylko pych i zarozumiaoci wydte, takie prowincjonalne snobisko znalazo si na podobnym stanowisku. Europa lat trzydziestych staa si widowni burzliwych wydarzeo. W stosunkach midzynarodowych doszo do konfrontacji dwch stylw. Peen ukadnoci i szacunku dla przyjtych regu wiat Genewy stan twarz w twarz z ludmi, ktrym imponowaa tylko bezwzgldnod i sia, dla ktrych cel uwica wszystkie rodki. Skutecznod ich metod wywieraa due wraenie, niekiedy budzia chd naladownictwa. Widoczne byo, i kooczy si era dyplomacji, ktra elokwencj i doborem argumentw potrafia pokryd nawet wasn sabod. Wycigano z tego rozmaite wnioski. W Londynie i Paryu uznanie zdobya sobie idea zwizku czterech prawdziwie godnych tego miana mocarstw, ktre moc swojej przewagi rozwizayby kwestie sporne, dyktujc sabszym uzgodnione pomidzy sob decyzje. Wierzono zreszt, e w ramach tego ukadu mona bdzie obaskawid niemieckiego drapienika i przekonad go o dobrej woli Zachodu, nie negujcego przecie moliwoci korektury niedobrych i niesprawiedliwych granic. Gdy zdano sobie spraw z rzeczywistych intencji III Rzeszy, wszelkie dziaania polityczne podporzdkowano jednej dyrektywie: przetrwad. Czas zdobyty dziki dyplomatycznym pertraktacjom mia umoliwid Wielkiej Brytanii i Francji dozbrojenie, aby mogy podjd dialog z Hitlerem z pozycji siy. Kierownikom dyplomacji polskiej, pomimo wszystkich popenianych przez nich pomyek, nie mona odmwid przenikliwoci i trafnej oceny ukadu si. Granice II Rzeczypospolitej ksztatowano wszak w konflikcie z dwoma wielkimi ssiadami, negujcymi wersalski porzdek; kady bd w polityce zagranicznej mg zatem kosztowad nard cen najwysz - utrat paostwowoci. W Warszawie szybko zdano sobie spraw z idei appeasementu. Pisudski tumaczc w roku 1934 wojowniczemu (gwnie zreszt polskim kosztem) ministrowi spraw zagranicznych Republiki Francuskiej Louisowi Barthou, dlaczego zawar pakt o nieagresji z Niemcami, zby buoczuczne zapewnienia rozmwcy o nieugitej linii politycznej Quai dOrsay proroczym: Ulegniecie, panie ministrze, ulegniecie! Zgodnie z dewiz marszaka, i nie mona spad wiecznie z karabinem w ku, zawarto wic porozumienia z Berlinem i Moskw. Beck, bardziej moe biegy w sztuce dyplomacji i bardziej przewidujcy od swoich zagranicznych kontrahentw, realizujc testament komendanta nie ustrzeg si dwu bdw: nie wzi w prowadzonej rozgrywce pod uwag decydujcego, jak si okazao, czynnika, uznajc interesy i sympatie Zwizku Radzieckiego za wielkod sta; sdzi te, e brytyjskie gwarancje pohamuj agresywne denia Hitlera. Wasne moliwoci militarne oceniano w Warszawie bez zbytniej euforii. Wierzono jednak, i Zachd dotrzyma - we wasnym interesie - podjtych zobowizao, e wojna z Niemcami bdzie wojn koalicyjn, ktrej Wielka Brytania przegrad nie moe. *** 31 sierpnia 1939 roku ambasador Jzef Lipski uzyska audiencj u ministra Ribbentropa: Gdy zajechaem po raz ostatni przed Auswrtiges Amt, na Wilhelmstrae tum zalega ulic. Kordon SS-manw utrzymywa porzdek. W dolnym hallu i na schodach stali umundurowani czonkowie SS. Zanim doszedem na I pitro, kilkakrotnie mnie sfotografowano. W tak dobrze znanym mi podunym salonie, z portretami z czasw Bismarcka, ktry czy gabinet ministra z gabinetem urzdujcego

sekretarza stanu, nie byo nikogo. Mimo woli spojrzaem na empirowy st, na ktrym szed lat wstecz podpisywaem z Neurathem deklaracj o nieagresji. Rozmowa ta bya ostatnim kontaktem dyplomatycznym obu stron. Bezporednio po niej przerwano wszystkie poczenia Berlina z Warszaw. Nastpnego dnia, o godzinie 10, rozleg si w Reichstagu podniecony i zachrypnity gos Hitlera: Przez dwa bite dni siedziaem wraz z moim rzdem, aby si przekonad, czy rzdowi polskiemu bdzie, czy nie bdzie dogadzao przysanie swojego penomocnika. (...) Ale mnie le sdzono, biorc moje umiowanie pokoju i cierpliwod za sabod lub nawet tchrzostwo. (...) Postanowiem wic przemwid do Polski tym samym jzykiem, ktrego Polska od miesicy uywaa w stosunku do nas. Dzi w nocy polscy onierze z oddziaw regularnych po raz pierwszy otworzyli ogieo na naszym terytorium. Od 5.45 rano odpowiadamy na ten ogieo i odtd bombami bdziemy odpacad za bomby. (...) Odtd bardziej ni kiedykolwiek cae moje ycie naley do mojego narodu. Od tej chwili jestem pierwszym onierzem Rzeszy Niemieckiej. Raz jeszcze woyem mundur, ktry by dla mnie najwitszy i najdroszy. Nie zdejm go a do zwycistwa albo nie przeyj innego wyniku.

Carowie i carobjcy
Rosja ju w wieku XVIII staa si czynnikiem decydujcym o sytuacji politycznej w Europie rodkowowschodniej, tym bardziej e w wyniku rozbiorw, a nastpnie postanowieo kongresu wiedeoskiego zagarna wiksz czd obszaru Rzeczypospolitej. Dlatego te jakiekolwiek rozwizanie kwestii polskiej bez jej udziau nie byo moliwe. Niepodlegociowe aspiracje, jakie ywiono w Krlestwie, Galicji czy Wielkim Ksistwie Poznaoskim, musiay wic byd budowane przede wszystkim na podstawie rozeznania sytuacji politycznej w imperium carw. XIX stulecie przynioso istotne zmiany. Autokratyczny system coraz bardziej hamowa rozwj i moliwoci polityczne paostwa; partnerem wadzy zaczynao si czud pozbawione wikszoci praw spoeczeostwo. Walka o emancypacj polityczn stanowia istot dziejw wewntrznych Rosji poczwszy od pocztku ubiegego wieku. Twrc potgi pnocnego niedwiedzia, jak chtnie nazywano wschodniego kolosa w zadziwionej wzrostem jego siy zachodniej Europie, by Piotr I. Mronego, marcowego dnia, 1725 roku, arcybiskup nowogrodzki Teofan Prokopowicz ka nad zoon w Soborze Pietropawowskim trumn cara: Rosjanie! Do czego doylimy? Piotra Wielkiego kadziemy do grobu (...). Pozostawi nas, lecz nie sabych i biednych, nie ebrakw... Jak Rosj uczyni, taka te bdzie. Uczyni askaw dla dobrych, bdzie askawa. Uczyni straszn dla wrogw - bdzie straszna. Uczyni sawn na wiat cay i sawn pozostanie. Opinii tej nie podzielali wszyscy wspczeni. Wielu radowa zgon sprawcy ich osobistych nieszczd, wadcy, ktry zniszczy Rosj, jak tworzyli przez wieki i o jak walczyli ich przodkowie. Jeden z oponentw cara zauway nawet, i przydomek Wielki musia posiadad okrelnik otr, ktry jednak by tak pospolicie stosowany, i wyszed z uycia. Piotr I da paostwu cakowicie zreorganizowan, potn armi i zaoy siln flot wojenn. Poprowadzi j do wielu zwycistw ukoronowanych zdobyciem tak upragnionego dostpu do Batyku. Uczyni z Rosji nowoczesne mocarstwo, ktre stao si penoprawnym partnerem w wielkiej

europejskiej polityce. W stosunkach wewntrznych zreformowa dosownie wszystko, poczynajc od zarostu poddanych (nb. ukaz o przymusowym strzyeniu brd nie by li tylko bezsensownym kaprysem cara, ktry t drog usiowa wprowadzid w kraju bardziej cywilizowane obyczaje). Na obranej drodze nie cofn si przed zamordowaniem pierworodnego syna, ktry stawa na czele opozycji formujcej si pod hasem obrony tradycyjnego systemu wartoci. Dziki i gwatowny, mia kiedy powiedzied: Boe, jestem w stanie wychowad swoich poddanych, a nie potrafi tego uczynid z samym sob. Kiedy indziej zapytany o najmilsze rozrywki odpar: Najbardziej lubi podre morskie, pokazy ogni sztucznych i budowanie okrtw. Do ich listy naleaoby dodad niezliczone miostki i pijatyki, jakim zawsze patronowa i w jakich z zapamitaniem uczestniczy, bdc twrc Najbardziej Pijanego Soboru, organizacji wykpiwajcej katolick hierarchi duchown. Kontynuatork dziea wielkiego poprzednika miaa okazad si Katarzyna II. Urodzia si w Szczecinie, w zuboaej rodzinie ksicej, w 4 lata po mierci cara. Bya czystej krwi Niemk. Jej zapobiegliwej matce udao si zainteresowad losami maej Fieke (jak nazywano Zofi August Fryderyk w domu) crk Piotra I - imperatorow Elbiet, ktra poszukiwaa maonki dla wyznaczonego na nastpc tronu swego siostrzeoca, ksicia holsztyoskiego Piotra Ulryka. Perspektywy monarszej purpury spowodoway, e modej i piknej ksiniczki nie zdoay odstraszyd ani odpychajca powierzchownod, ani gburowate maniery i brak zainteresowao intelektualnych oblubieoca. Katarzyna (takie imi przyja na prawosawnym chrzcie) a do mierci starej carycy uchodzia za przykadn i wiern maonk. Po objciu tronu przez ma niewiele trzeba byo jej czasu, aby przeprowadzid zamach stanu, tym atwiejszy, i ostentacyjne uwielbienie Prus i jawna pogarda, jak Piotr III okazywa dla prawosawia, nie mogy przysporzyd mu zwolennikw. Spiskowcy szybko potrafili oswobodzid j od wyrzutw sumienia, nie mwic o potencjalnym zagroeniu, jakie mgby stanowid zdetronizowany m. Byy car zmar wskutek cikiego cierpienia hemoroidalnego - jak gosi aobny ukaz. Los dla Katarzyny by zdumiewajco przychylny, bowiem niebawem zgin ostatni pretendent do korony - wiziony od dzieciostwa Iwan VI. Bez przeszkd moga odtd powicid si realizacji swojego programu politycznego. Najlapidarniej streszczaa go inskrypcja na cokole wystawionego przez ni w Petersburgu synnego Miedzianego Jedca: Piotrowi Pierwszemu - Katarzyna Druga. Rozwj i umacnianie paostwa odbyway si kosztem chopskim; najdramatyczniejszym momentem jej panowania stao si straszliwe powstanie Jemeliana Pugaczowa. Wielkie sukcesy osigna Katarzyna na arenie midzynarodowej. Pod jej rzdami Rosja niemal zakooczya realizacj programu ekspansji europejskiej. Imperialne cele umiaa pokryd hasem zbierania ziem ruskich; potrafia podcignd pod nie i zagarnicie Krymu, i rozbiory Rzeczypospolitej, i likwidacj gwarantowanych niegdy uroczycie autonomicznych przywilejw Ukrainy. Rozumiaa, jak aden moe ze wspczesnych jej wadcw, znaczenie propagandy. Hojne subsydia gwarantoway niezmienn przychylnod niezalenej prasy angielskiej. W opinii Europy uchodzia wic za wadczyni mdr i liberaln, mioniczk sztuk i nauk. Podtrzymywaa starannie ten, jake nieprawdziwy, wizerunek, utrzymujc kontakty z najwybitniejszymi intelektualistami epoki - Wolterem, Diderotem, dAlembertem. Biorc rosyjskie ruble chtnie przyjmowali wynurzenia carycy za szczere i prawdziwe (niekiedy zreszt takimi byway): Wy, filozofowie, jestecie szczliwymi ludmi. Piszecie na cierpliwym papierze, ja natomiast musz pisad na skrze moich poddanych. Nazywali j Semiramid Pnocy, Minerw, Brutusem (!) o powierzchownoci Kleopatry itp. Intelektualne przygody nie przeszkodziy, e pod koniec ycia staa si najzacitszym wrogiem rewolucji francuskiej upatrujc za najwiksz zbrodni Rzeczypospolitej szerzenie w majowej konstytucji jakobioskich idei.

Luteranka z urodzenia i wychowania, zostaa gorliw wyznawczyni prawosawia. Gdy jednak najwiksza indywidualnod wczesnej cerkwi, metropolita rostowski Arseniusz Maciejewicz, wystpi z publiczn krytyk autokratycznych metod zarzdzania Kocioem, zosta pozbawiony wszelkich godnoci i wiceo oraz pod imieniem Andrzeja guna (garza) dla poprawy zesany. Obca wszelkim uczuciom w polityce, oddawaa si im bez reszty w yciu prywatnym. Z dugiego szeregu kochankw opacanych ze szkatuy paostwowej najhojniej wynagradzaa ostatnich, najmodszych. Najwspanialej jednak - bo krlewsk koron - opacia petersburskie schadzki Stanisawowi Augustowi Poniatowskiemu, by po latach bez wahania mu j odebrad. Ambicje osobiste i potga Rosji byy bowiem dla niej zawsze waniejsze ni (w tym wypadku zwietrzae) sentymenty. Aby zapewnid imperatorowej sta dostaw interesujcych partnerw, reaktywowano na dworze urzd tzw. probierszczyc, modziutkich, ale ju dowiadczonych dam dworu, ktre poddaway kandydata do dostojnej alkowy wszechstronnemu egzaminowi. Temperament Katarzyny bywa jednak nieokieznany. Kiedy, gdy zbudzia si wczeniej ni zwykle i poczuwszy chd wysza na korytarz, dostrzega tam barczystego palacza. Polecia mu napalid w piecach, ale w komnacie byo cigle jeszcze chodno. Ogrzej mnie - nakazaa wic. Gdy modzian wykona gorliwie polecenie, usysza: Umiejtnie pan to robi, kapitanie! Mimo to carowej byo wci zimno. Palacz ponowi starania: Doskonale - pukowniku. Za trzecim razem przyznano mu najwysz pochwa: Cudownie - generale. Otrzymawszy rozlegy majtek w guberni moskiewskiej zmieni czym prdzej swoje plebejskie nazwisko Sinieusow na o wiele dostojniej brzmice i nawizujce do rda kariery Tiepow. Gwoli sprawiedliwoci trzeba jednak dodad, i aden z pompadurw, jak nazywano kochankw carowej, nie zdoa wyrobid sobie wikszego wpywu na wadczyni (wyjtkiem by pikny Grzegorz Potiomkin, ale tylko dlatego, i wycofawszy si z sypialni potrafi wcielid si w rol bezinteresownego przyjaciela). Bya niewtpliwie najwybitniejsz kobiet, nie tylko na rosyjskim tronie. Za ycia nadawano jej przydomki - Wielkiej, Najmdrzejszej, Matki Ojczyzny. Rezultaty polityki Katarzyny stany pod znakiem zapytania, gdy tron obj jedyny syn Pawe. Upokarzany od dzieciostwa i odsuwany od wadzy, postanowi zniweczyd efekty polityki matki. Zwolni wic z lochw Kociuszk i polskich winiw (po uprzednim odebraniu przysigi lojalnoci!), nakaza pochowanie zmarego w Petersburgu Stanisawa Augusta w symbolicznej zotej koronce, ktr sam woy mu na skronie, wycofa si z wojen prowadzonych z Napoleonem. Wyprawi pogrzeb nieszczliwemu ojcu: stra honorow nakaza penid jego zabjcom, hr. Aleksemu Orowowi i ks. Iwanowi Bartjatyoskiemu. Rozpocz czystk w armii i na dworze. Nowa arystokracja kreowana w sypialni matki poczua si zagroona. Niewielkiego te trzeba byo zachodu, aby przekonad nastpc tronu, w. ks. Aleksandra (ktremu zreszt babka miaa podobno zamiar przekazad bero z pominiciem ojca), e Pawa trzeba usund. Mordercy, ktrym przewodzi ostatni faworyt Katarzyny (modszy od niej o blisko 40 lat), Platon Zubow, spenili swj czyn szybko i sprawnie. W Paacu Michajowskim, ktry mia stanowid dla znkanego widmami spiskw imperatora bezpieczny azyl, pozosta zmasakrowany trup... Aleksander wstpowa na tron jako modzieniec przepojony najszlachetniejszymi ideami francuskiego Owiecenia. Rozpoczto liberalne reformy. Rozwaano plany wybawienia cywilizowanej Europy od hegemonii korsykaoskiego potwora. W dziele tym wspdziaali z monarch jego przyjaciele - ks. Adam Czartoryski, Mikoaj Nowosilcow (Senator z Dziadw) i Micha Speraoski. Gdy jednak Czartoryski usiowa przeforsowad ze wszech miar korzystny dla Rosji plan zmierzajcy do likwidacji Prus, odsunito go od polityki. Kiedy Speraoski przedstawi projekt reformy wadz centralnych (na ktr Rosja miaa czekad jeszcze niemal 100 lat), zosta wygnany do Ninego Nowogrodu. Okolicznoci jego upadku rzucaj ciekawe wiato na osobowod cara. Podjwszy t decyzj z namysem opakiwa obudnie w rozmowie z ks. Aleksandrem Golicynem obalonego dygnitarza.

Jeliby tobie ucito rk, zapewne by krzycza i ali si, e ci boli - zeszej nocy obcito mi Speraoskiego, a on by moj praw rk. Zmienny w nastrojach, nieszczery i faszywy, ale te inteligentny i przystojny, by imperator pogromc salonw. Zbyt moe atwe zdobycze (w tym wiele piknych Polek chccych widzied w nim zbawc ojczyzny) nie potrafiy zajd go na duej. Jedynym powanym uczuciem jego ycia pozostaa speniona i wzajemna miod do siostry, w. ks. Katarzyny. Zawadzajc on podsun Czartoryskiemu, z dawna zreszt pozbawionemu politycznych wpyww. Ostatnie lata panowania Aleksandra byy okresem wyjtkowej, nawet jak na stosunki panujce w Rosji, reakcji i obskurantyzmu. Powierzywszy kierownictwo spraw paostwowych swemu pupilowi, generaowi Aleksemu Arakczejewowi, car pogry si w mistycyzmie. Odsun si od ycia publicznego. Caa postpowa opinia skierowaa si przeciwko faworytowi monarchy. W salonowych epigramatach obrzucano go najgorszymi epitetami: zawsze wart jest kindau Sanda (zabjcy rosyjskiego szpiega w Niemczech Augusta Kotzebue), arogancki faworyt, podstpny i nikczemny, pochlebca i niewdziczny przyjaciel monarchy, tyran wasnej ojczyzny itp. Nieoczekiwanym, wobec zrzeczenia si w. ks. Konstantego, nastpc Aleksandra zosta jego kolejny brat - Mikoaj. Wbrew opiniom urobionym przez nienawidzcego go Aleksandra Hercena, nie by jedynie tpym reakcjonist i nieukiem, kapralem na tronie czy te Pakinem. Jeden z pamitnikarzy trafnie zauway, i cae ycie traktowa jako sub idei. Za najwaniejszy cel swojego panowania uzna udoskonalenie ycia paostwowego, aby zapobiec rewolucyjnemu, chopskiemu poarowi, ktrego tak obawiano si w Rosji od czasw Bootnikowa i Razina.

Mikoaj I dziki wietnej prezencji i dystansowi, jaki umia stworzyd wok siebie, uwaany by w Europie za monarch idealnego. Bdc aktorem nie gorszym ni starszy brat, potrafi umacniad swoj

legend. Gdy w roku 1831 wybuchy w Petersburgu bunty cholerowe (obywatele miasta obawiali si podczas epidemii przebywad na kwarantannie w szpitalach), car wjecha w wzburzony tum i okiezna go jednym stentorowym okrzykiem - Na kolana! Ju w czasie ledztwa przeciwko dekabrystom (w ktrym bra czynny udzia, prowadzc chwilami z buntownikami ideowe dyskusje) imperator przyznawa, e machina paostwowa jest niedoskonaa i wymaga daleko posunitej modernizacji. Dla jej przeprowadzenia wybrano jednak model ewolucyjny w najpowolniejszym wariancie. Zakadano tzw. tajne komitety, radzono, pisano projekty i kontrprojekty, memoriay i kontrmemoriay... Spoeczeostwo tymczasem, zdaniem kierownikw polityki wewntrznej, miao dojrzed do zasadniczych reform. Przyznane w por miay uprzedzid wybuch: rewolucja (stoi) u progu Rosji, ale przysigam, e nie przekroczy go, pkim yw - zapewnia Mikoaj I jednoczenie nakazujc okazywanie surowoci burzycielom porzdku politycznego i spoecznego (monarcha nie ma prawa wybaczad wrogom paostwa). Istot patriarchalnego systemu, jaki usiowa zbudowad car, oddaj instrukcje dla szefa III Oddziau (policji politycznej) - Aleksandra Benckendorffa. Wrczajc mu bia chustk, wyda polecenie, aby otar ni zy wdw i sierot. Pouczony w ten sposb genera zaleca wic swoim wsppracownikom: Kierowanie si szlachetnymi uczuciami i normami postpowania powinno wam zapewnid szacunek wszystkich stanw i wtedy powoanie wasze oparte na powszechnym zaufaniu (...) przyniesie rzeczywist korzyd paostwu. Kady bdzie w was widzia urzdnika, ktry za moim porednictwem moe przekazad gos cierpicego ludu do tronu cesarskiego i moe zapewnid najwysz monarsz opiek bezbronnym i milczcym obywatelom. Jednak nie Benckendorff i nawet nie Mikoaj I stanowili o obliczu systemu, takim, jakie widzieli codziennie poddani. Wyraali je decydujcy o wszystkich szczegach codziennego ycia obywateli czynownicy. Rozwj nowoczesnego paostwa nie mg postpowad bez dynamicznego rozwoju administracji. Suyd mu miaa wprowadzona przez Piotra tabela rang, normujca urzdnicze kariery i yciorysy poczwszy od najniszych szczebli. Z czasem skostniaa i nie odpowiadajca wymogom nowych czasw, staa si jedn z przeszkd utrudniajcych unowoczenienie systemu. Brak rozwinitych wizi spoecznych i nieistnienie instytucji samorzdowych (wprowadzono je po dugich wahaniach w latach krtkotrwaych reform za panowania Aleksandra II) powodoway, i biurokracja nadzorowaa, i to nie tylko na obcoplemiennych kresach, caoksztat ycia poddanych jej wszechwadzy obywateli. Racjonaln kontrol uniemoliwiay co prawda ogromne przestrzenie i rozrastanie si stanu urzdniczego ponad wszelk miar i potrzeb. W poowie XIX w. personel tylko instytucji centralnych liczy blisko 90 000 ludzi (z czego poowa pracowaa w MSW i Ministerstwie Sprawiedliwoci). Wedug powszechnego pogldu, czynownicy charakteryzowali si ograniczonymi horyzontami mylowymi, brakiem kompetencji i nieumiejtnoci dziaania w zwyczajnych nawet warunkach. Brak inicjatywy w sprawach subowych nie oznacza, aby nie umieli dbad o wasne interesy. W przewaajcej wikszoci yli bowiem nie tyle dla suby, ile przede wszystkim ze suby. apwka i grabie pienidzy skarbowych i spoecznych - stwierdza Wodzimierz Dzwonkowski tak si sploty i organicznie zlay z ukadem ycia rosyjskiego, i samo to ycie nie da si bez nich pomyled. Zdawa sobie z tego spraw ju sam Piotr I. Ubolewa niegdy, i w paostwie nie kradnie on sam, i to tylko dlatego, e nie musi. Kiedy indziej, gdy wysun projekt, aby wieszad tych wszystkich, ktrzy kradn wicej, ni kosztuje stryczek, roztropnie zaoponowa mu generaprokurator Pawe Jaguyoski: Gosudarze, zostaniesz bez poddanych. Z biegiem lat apownictwo i zodziejstwo nasiliy si jeszcze. Rozrastajce si, scentralizowane i mimo wszystko bogatsze

paostwo stwarzao po temu coraz pomylniejsze moliwoci. Aleksander I skary si wic do swojego wychowawcy Laharpa: Niepojte, co si dzieje, wszyscy kradn, nie spotyka si porzdnego czowieka. Uczciwy urzdnik wyrnia si tak bardzo od swoich kolegw, i zaczyna budzid podejrzenia zwierzchnoci. Mikoaj I dziwi si, dlaczego dwu spord gubernatorw nie bierze apwek: Funduklej (gubernator kijowski), to zrozumiae, poniewa jest bardzo bogaty, ale jeli nie bierze ich Radiszczew (gubernator kowieoski), znaczy, e jest ponad miar uczciwy. Trudno wic si dziwid, i w takich warunkach walk z korupcj musiano uznad za beznadziejn. Badacz radziecki Piotr Zajonczkowski pisze: Pod tym wzgldem wszechmocny monarcha Mikoaj I by bezsilny i musia pogodzid si z samowol i grabie ze strony swoich genera-gubernatorw. Ogranicza si do zwalniania ich z zajmowanych stanowisk (...). Odwoani byli niedugo potem nominowani na nowe funkcje. Stabilnod elity wadzy nie moe dziwid, jako e car twierdzc, i potrzebni mi s nie ludzie mdrzy, a - posuszni, wyciga z tego wnioski obsadzajc najwysze urzdy w paostwie generaami; waciwie oni tylko posiadali jego zaufanie. Najgoniejsz afer epoki, charakteryzujc dosadnie marazm organw paostwowych i w ogle systemu, staa si tzw. sprawa Politkowskiego, karykatury czynownika, powoanej do ycia przez Gogolowsk wyobrani. By tymczasem jej bohater urzdnikiem z krwi i koci. Zajmowa znaczce, ale nie pierwszorzdne stanowisko szefa biur Komitetu Inwalidw Wojennych. Oficjalne dochody w niczym nie usprawiedliwiay wystawnego ycia, dla ktrego nazywano go z zawici Politkowski Monte Christo. Prowadzi jeden z najchtniej odwiedzanych (chod urzdzony w nowobogackim stylu i bez gustu) salonw. Wrd goci byszczeli ministrowie i najwysi dostojnicy paostwowi. Przycigaa ich tam wyborna francuska kuchnia i hazard o wysokie stawki. Pan domu, rozpytywany o rda swojego bajecznego majtku, odpowiada, i pochodzi on ze szczliwej gry w karty. Bomba wybucha w roku 1852, po mierci Politkowskiego. Okazao si, e przez kilkanacie lat systematycznie sprzeniewierza powierzane mu fundusze (ustalono, i ukrad co najmniej 1 120 000 rubli, co stanowio sum olbrzymi). Wielki aferzysta dziaa przez tak dugi okres czasu nie tylko dziki swemu tupetowi i talentom, ale i na skutek inercji aparatu rewizyjnego. Gdy pewnego razu zbliaa si okresowa kontrola, postanowi j uprzedzid. Zoy wic na siebie anonimowy donos, poyczy odpowiedni sum i spokojnie czeka na efekty. Rewidenci nic oczywicie nie wykryli. Politkowski uda si wwczas do swojego przeoonego i skarc si na brak zaufania poprosi o dymisj. Tej oczywicie nie dosta, otrzyma natomiast wysoki order - w. Anny I stopnia. Badacze tej niewiarygodnej afery dodaj, i przez wiele lat tarcz ochronn defraudanta stanowi zastpca Benckendorffa - genera Leoncjusz Dubbelt, ktry nie tylko by dopuszczony do zyskw z dziaajcej u Politkowskiego szulerni, ale otrzymywa jeszcze od gospodarza konfidencjonalne zapiski dotyczce bywajcych tam osb. Przykad szed z gry. Skoro kradli ministrowie i dyrektorzy departamentw, kradli te - na inn oczywicie skal -drobni urzdnicy. Trudno im si zreszt dziwid, skoro czynownik poledniej rangi mg sobie najwyej po wielkich wyrzeczeniach, jako marzenie caego ycia, obstalowad porzdny paszcz. Z analizy typowych budetw domowych wynika, i przy najskromniejszym yciu nie mogy pokrywad ich pensje. Trzeba byo dorabiad (najczciej przepisywaniem) albo... korzystad z nadarzajcych si moliwoci. Tymczasem pienidze same waziy w rce. Petenci przyzwyczajeni, i za yczliwod naley si odpowiednia taksa, uiszczali j bez ponaglania. Gwnymi zasadami - wspomina Hipolit Korwin-Milewski - nadzwyczaj cennymi dla osb prywatnych, tej etyki apowniczej byy: primo, e apwk dawao si podug rangi danego urzdnika (po czynu), secundo, e apwka bya w cisej proporcji i do wartoci interesu, i do trudnoci jego przeprowadzenia, czyli stopnia bezprawia, tertio, e apownik bra, ale te i robi. Kiedy mj brat Ignacy zaskary u gubernatora Steblin-Kamioskiego jakiego policjanta o to, e apwki bierze,

a obiecanej sprawy nie zaatwia, to gubernator, na og dla swoich podwadnych saby, z wielkim oburzeniem przepdzi policjanta nie za to, e bra, lecz za to, e nie robi. To by porzdek, przy ktrym czowiek mg gospodarowad. Dodad naley, i istotnie system apwkarski, jaki wypracowaa sobie administracja, by czsto dla obywateli nieomal dobrodziejstwem, gdy umoliwia stosunkowo szybkie i pewne zaatwienie spraw, ktre inaczej, przy niezwykle skomplikowanym prawodawstwie i powikanych kompetencjach poszczeglnych urzdw, cignyby si latami. Postpujcy niedowad aparatu paostwowego potgowa wyobcowanie wadzy od spoeczeostwa. Tymczasem wiadomod, komu na Rusi dobrze (a komu le!) si dzieje, zataczaa coraz szersze krgi. Pierwsi z planem przebudowy paostwa wystpili szlacheccy rewolucjonici - dekabryci. Ich nastpcami stali si tzw. raznoczyocy wywodzcy si z rnych klas i grup spoecznych. Myl raznoczyosk rozwijali z kolei dziaacze socjaldemokratyczni i eserowscy. W walce ze wiatem idei system nie pozostawa bezczynny. Nie przypadkiem za najwysz godnod w paostwie uwaano urzd ministra spraw wewntrznych. Stojca na stray systemu policja stanowia - obok biurokracji - o jego istocie. Niezalenie od wytrawnego, doskonalonego przez lata aparatu, w obron caratu angaoway si setki urzdowych publicystw, najemnych literatw i rzdowych dziennikarzy, wrd ktrych zdarzay si zreszt talenty niepoledniej miary, jak osawiony Micha Katkow. Twrc totalnego systemu policyjnego by Mikoaj I. Jego filarem sta si powoany jednym z pierwszych dekretw imperatora III Oddzia Kancelarii Jego Cesarskiej Moci, ktrego jawn ekspozytur stanowi Korpus andarmw. Na czele obu instytucji stan wspomniany Benckendorff. Miernikiem dziaania i sprawnoci aparatu represyjnego, bez wzgldu na intencj jego twrcw, musiaa z czasem zostad ilod wykrytych konspiracji i antypaostwowych sprzysieo, aresztowanych spiskowcw, skonfiskowanych ksiek, wycofanych z druku artykuw... Gwnym wrogiem systemu po zdawieniu powstania grudniowego stao si sowo drukowane. Opowiadano, i nastpca Benckendorffa, hr. Aleksander Orow, uprasza pewnego swojego przyjaciela, aby bdc w Norymberdze poszed pod pomnik Gutenberga i naplu mu w twarz, gdy od niego cae zo na wiecie pochodzi. Oczywiste jest, i istotnym czynnikiem w polityce wewntrznej musiaa stad si cenzura, ingerujca w jakiekolwiek przejawy krytyki caratu i tpica pogldy sprzeczne z oficjaln lini polityczn (skandalem i zamkniciem gazety zakooczyo si np. wydrukowanie krytycznej recenzji z bogoojczynianej sztuki Rka Najwyszego ocalia ojczyzn, pira ulubieoca sfer dworskich Nestora Kukolnika). Owki kontrolerw upodobay sobie szczeglnie wszystkie utwory, w ktrych dopatrywano si pogldw nie tylko wolnociowych, ale - niezgodnych z normami moralnymi, hegemoni prawosawia czy zasadami religii chrzecijaoskich w ogle. Po stolicy kry odpis wiersza Waleriana Olina z odrcznymi uwagami cenzora Krasowskiego: I marz o krainie cichej, o pustkowiu... Tam, na odludziu, w bogim zapomnieniu, Zatopi smutek w czuym Twym spojrzeniu, A duszy Twej melodia mnie ukoi. (Krasowski: Nigdy nie naley rozsiewad podobnych myli, wiadczcych o tym, e autor rezygnuje ze suby Najjaniejszemu Panu po to tylko, aby przebywad cigle ze swoj kochank. Ponadto bogoci naley szukad w zblieniu do Ewangelii, nie za do kobiety).

O, jake pragn oddad Tobie ycie moje (Krasowski: C pozostanie dla Boga?). U Twoich stp na nowo lir stroid (Krasowski: To zbyt grzeszne i poniajce dla chrzecijanina - znaled si u stp kobiety). Pragnienie speniad Twe, dla Ciebie piewad, Na Twojej piersi szczcia zy przelewad. (Wiersz nader lubieny - konkluduje cenzor). Zgodnie z ustaw o cenzurze, w myl ktrej zabroniono uywania w druku wszelkich dwuznacznikw, jeli miay tylko zabarwienie polityczne z uwagi na zadranione stosunki z Turcj i obaw przed propagowaniem (!) religii mahometaoskiej, tytu znanej opery Giacomo Meyerbeera - Prorok zamieniono na Oblenie Gandawy. W jaki czas potem pilny urzdnik, przegldajc tekst pewnej powieci, znalaz tam zaklcie miosne bohatera (Turka): Przysigam na proroka i niewiele mylc zamieni te sowa na: Przysigam na oblenie Gandawy. Tak rozbudowany system kontroli sowa drukowanego mia jednak i pewne korzystne strony. Naprawd bowiem zrczna aluzja przelizgiwaa si pomimo argusowych oczu cenzury badajcej dostarczane jej rkopisy i druki zgodnie z cyrkularzem. Synna staa si w pocztkach XX wieku afera, jak wywoao opowiadanie znanego pisarza Aleksandra Amfiteatrowa Gospoda Obmanowy (Paostwo Obmanowowie), opisujce zjadliwie mieszczaosk rodzin rosyjsk; Wspczeni niebezzasadnie dopatrywali si w tym portrecie wizerunku Mikoaja II i jego najbliszych. Autor w rezultacie zosta zesany z Petersburga, ale wraenie, jakie wywoaa caa sprawa, pozostao olbrzymie. W pocztku ubiegego stulecia sytuacja bya jednak inna. Wadze policyjne i wszechogarniajca cenzura sprawoway pen kontrol nad caoksztatem ycia w paostwie. Na czele uniwersytetw i okrgw naukowych znaleli si wyprbowani, zaufani ludzie, ktrzy potrafili tumid wszelkie przejawy rodzcego si ycia intelektualnego. Cigle obawiano si zawizania nowego tajnego stowarzyszenia czy nawet spisku. Nic wic dziwnego, e gdy zastraszone cieniami szubienic dekabrystw spoeczeostwo prbowao niemiao, jedynie w sowach, zakwestionowad status quo, rzd odpowiada drakooskimi represjami. rodkiem dla zduszenia intelektualnej opozycji miaa stad si prowokacja i donosicielstwo. Tak byo w przypadku najwikszej za czasw mikoajewskich afery politycznej - tzw. sprawy pietraszewcw, ktra wstrzsna stolic i caym krajem na przeomie 1849 i 1850 roku. ledztwem objto 123 ludzi, 21 (take Fiodora Dostojewskiego) skazano na mierd. Uniknli jej, ale akt zamieniajcy wyrok na katorg - na osobiste polecenie cara - odczytano, gdy znajdowali si przed lufami plutonu egzekucyjnego. Zewntrzne oznaki zdaway si wskazywad, i natrafiono na niesychanie grony spisek, ktry udao si zdemaskowad tylko dziki nadzwyczajnej przenikliwoci III Oddziau. Do podobnych przypuszczeo mogy uprawniad rwnie raporty Piotra Antonellego (z polecenia swoich zwierzchnikw przenikn do organizacji i bezporednio przyczyni si do zdemaskowania rewolucjonistw, opracowujcych rzekomo wszechogarniajcy plan powszechnego zburzenia, przewrotu i zniszczenia). Rzeczywistod wygldaa jednak inaczej. Dziki operatywnoci modego urzdnika Michaa ButaszewiczaPietraszewskiego (od ktrego nazwiska wzia pniej nazw sprawa) w jego mieszkaniu zaczli zbierad si wszyscy, dla ktrych istniejcy system by nieznony, a bezczynnod wobec niego niemoralna. Wymagao to niewtpliwie odwagi, take intelektualnej, zwaywszy, e pocztek lat czterdziestych by! okresem triumfu ideaw mikoajewskich, ktrym podporzdkowali si

najwybitniejsi, nawet Gogol i Bielioski. Niemonod podejmowania jawnej krytyki popchna pietraszewcw na grunt konspiracji. O sposobach jej uprawiania wiadczy chociaby oryginalny strj i sposb bycia gospodarza, ktry wyrnia si na ulicach stolicy fantazyjnym paszczem i sombrero, przykrywajcym dugie czarne wosy. Broda Pietraszewskiego - wwczas niezwyczajna take pozwalaa zapamitad jego sylwetk przypadkowym nawet przechodniom. Zasig kka by znikomy (przez kilka lat przewino si przezeo kilkadziesit osb). Na spotkaniach wymieniano uwagi, odczytywano referaty, krytykowano rzd i cara, czytywano zakazane ksiki (skupywane na uytek caego stowarzyszenia). Czynniki policyjne upatryway zreszt gwne zagroenie wanie w sferze idei: U wikszoci modych ludzi istniao jakie radykalne rozjtrzenie przeciw istniejcemu stanowi rzeczy (...) wycznie skutek przejcia si utopiami marzycielskimi, ktre panujc w Europie Zachodniej dotychczas bez przeszkd przenikay do nas drog literatury, a nawet i samych wykadw szkolnych. Niebezpieczeostwo stanowiy przede wszystkim doktryny socjalistw utopijnych z Karolem Fourierem na czele: bankiet zorganizowany ku jego czci sta si koronnym dowodem winy oskaronych. Z czasem rol algebry rewolucji zacza speniad filozofia i historiozofia niemiecka z Heglem na czele. Wrd pietraszewcw nie doszo do wytworzenia adnych form organizacyjnych, przede wszystkim skutkiem wewntrznych rozbienoci. Gdy radykalni entuzjazmowali si cieniami Pugaczowa, umiarkowani z samym Pietraszewskim nawoywali do utrzymywania si w ramach legalnoci. Klski ponoszone przez wojska rosyjskie na przedpolach Sewastopola wywoay szeroki rezonans spoeczny. mierd Mikoaja I zamkna epok. Jego nastpca Aleksander II, aczkolwiek nie sympatyzowa z prdami liberalnymi, rozumia koniecznod zmian. Nastpne dziesiciolecie (do roku 1864) nosi wic w historii Rosji nazw wiosny posewastopolskiej lub epoki wielkich reform. Najwiksz z nich przeprowadzono w roku 1861. Uwaszczenie chopw spenio postulat wysuwany od lat przez radykalnie nastrojonych emigrantw politycznych. Apostrofy sawice Aleksandra zamieci na amach londyoskiego Kookoa nawet Hercen. Analiza samego dekretu i jego skutkw spowodowaa jednak szybko konstatacj, i ma on charakter zachowawczy, gdy jego myl przewodni stanowio zapewnienie warunkw najkorzystniejszych dla ziemian (wyczywszy jedynie polsk szlacht). Spowodowao to ostre reakcje krgw opozycyjnych. W Kookole pojawi si synny artyku dowodzcy, i ludowi potrzeba ziemi jak i wolnoci. Dekada liberalna zakooczya si wraz z wybuchem powstania na ziemiach polskich. Przewag zyskali reakcjonici wysuwajcy na plan pierwszy szowinistyczne hasa. Ferment intelektualny, ktry obj formujce si wwczas raznoczyoskie rodowiska inteligenckie, nazwano nihilizmem. Twrc tego terminu sta si w powieci Ojcowie i dzieci (wydanej w roku 1862) Iwan Turgieniew. Owa postawa wyraaa si przede wszystkim aktywnym, krytycznym stosunkiem wobec otaczajcego wiata: Nihilista to czowiek, ktry nie schyla gowy przed adnymi autorytetami, ktry nie przyjmuje adnego pryncypu na wiar, nawet gdyby ten pryncyp by otoczony najwikszym szacunkiem. Nihilizm musia przede wszystkim znaled ujcie w spoecznej aktywnoci. Radykalizm modziey powikszay frustracje powodowane ograniczeniami na rynku pracy i pewnego typu nadprodukcj inteligencji, bdc skutkiem osabienia systemu dawicego wysze uczelnie. W powstajcych kkach racj bytu zdobywaa sobie ideologia narodnicka, bdca swoist form chopomaostwa. Jako prb czynnej dziaalnoci podjto tzw. wdrwk w lud. Przyniosa ona jednak cakowite fiasko. Efekty jej tak oto ocenia Ludwik Bazylow: Masowa wdrwka w lud przyniosa rezultaty odwrotne do zamierzonych. Zamiast entuzjastycznego przyjcia - nieufnod i podejrzliwod, zamiast sukcesw aresztowania i dugi niejednokrotnie pobyt w wizieniu.

Niepowodzenia zmuszay do signicia po nowe rodki. Gdy trway jeszcze dywagacje na temat metod i form walki o prawa spoeczeostwa, wybr ich wyznaczy przypadek. W lipcu 1877 roku wczesny naczelnik Petersburga Fiodor Trepow znieway podczas inspekcji wizienia ledczego jednego z zatrzymanych tam z powodu niepokojw na uniwersytecie studentw - Bogolubowa. Kiedy (...) aresztanci krc po podwrzu ponownie znaleli si obok Trepowa - relacjonowa wydarzenia Anatol Koni, podwczas prezes petersburskiego sdu okrgowego - Bogolubow nie zdj przed nim czapki. Trepow, ktrego tymczasem ugryza chyba jaka mucha, skoczy do studenta i z okrzykiem zdjd czapk strci mu j z gowy. Bogolubow struchla, lecz aresztanci, prawie bez wyjtku polityczni (...) podnieli wielki harmider krzyczc i protestujc. Sprawa, pomimo grubiaostwa Trepowa, zapewne na tym by si skooczya, gdyby nie rady, jakich udzieli mu wczesny minister sprawiedliwoci. Dostojnik ten mianowicie uzna cay incydent za oburzajcy i poradzi ukaranie Bogolubowa chost. Wynikao to z odradzajcych si w sferach kierowniczych pogldw o dobroczynnym wpywie kar cielesnych (niektrzy juryci wrcz proponowali zamian caego kodeksu karnego na odpowiednio porcjowane baty). Rycho miao si okazad, e spoeczeostwo nie uwaa ju cara za surowego, ale sprawiedliwego ojca, z rk ktrego naley pokornie przyjmowad podobne admonicje. Chosta Bogolubowa wywoaa powszechne protesty. Niezadowolenie, jak to wielokrotnie w historii Rosji bywao, sploto si z trudnociami w polityce zewntrznej. Krwawo okupione zwycistwo na Bakanach (toczya si wojna przeciwko Turcji) wykazao raz jeszcze wszystkie saboci paostwa. W tej sytuacji bahy incydent nabra symbolicznego znaczenia. W kilka miesicy pniej moda dziewczyna, Wiera Zasulicz, udaa si do Trepowa i wydobywszy rewolwer typu Buldog oddaa kilka strzaw powanie go ranic, aby - jak owiadczya - pomcid nie znanego jej Bogolubowa. Probierzem nastrojw sta si proces zamachowczyni. awa przysigych miaa odpowiedzied na pytanie, czy Zasulicz winna jest zabjstwa z premedytacj. Odpowied nie i w konsekwencji uwolnienie od kary spotkao si z entuzjastycznym przyjciem sali i ulicy. Zamach wskaza najskuteczniejszy, jak si wydawao, sposb walki z caratem - terror. Uzdrowienie Rosji jest prac chirurga i powinno zostad dokonane za pomoc noa - owiadcza bohater wspczesnej sztuki Wildea Wiera, czyli nihilici. Rozlegy si wic w caej Rosji eksplozje bomb i wystrzay. Kierowano je przeciwko agentom policji i prowokatorom, a take szczeglnie niebezpiecznym funkcjonariuszom aparatu represji. W koocu podjto akcj, ktrej powodzenie - jak mniemano - miao odmienid bieg historii. W 1879 roku Aleksander Soowiew uda si w poblie Paacu Zimowego i odda do przechadzajcego si cara o wystrzaw. Monarch ocalia przytomnod umysu, bowiem ju po pierwszym strzale zacz uciekad zygzakiem. Rozpocza si seria zamachw. Organizacja spiskowa Wola Ludu, kierowana sprycie przez Komitet Wykonawczy, podja si wykonania wyroku na carze. Aleksandrowi sprzyjao jednak niebywae szczcie. Zawsze albo co zawodzio w przygotowaniach, albo gdy zamach dochodzi nawet do skutku, monarch ocala przypadek. Staa wiadomod, i rewolucjonici czyhaj ze swoimi bombami, spowodowaa, e rzd uzna za konieczne pozbawienie ich spoecznego poparcia i przystpi do realizacji polityki wilczej paszczy i lisiego ogona, polegajcej na zaostrzeniu represji wobec terrorystw przy jednoczesnej liberalizacji caego systemu. Zniesiono m.in. monstrualnie rozbudowany III Oddzia zastpujc go Departamentem Policji. Wola Ludu nie zaniechaa jednak walki. 1 III 1881 roku Aleksander II zgin od bomby rzuconej przez Ignacego Hryniewieckiego (nb. Polaka z pochodzenia). Organizacji nie stad byo jednak na dalsze czyny. Zdezorientowana (wykonanie zamachu na cara zrealizowao zasadniczy punkt jej programu), rozbita aresztowaniami i zdekonspirowana przez prowokacj, nie bya w stanie kontynuowad dziaalnoci.

Nastpca zmarego, Aleksander III, mg wybierad pomidzy urzeczywistnieniem zamierzeo ojca (w szufladzie znajdowa si nie podpisany manifest konstytucyjny) a reakcyjnym kursem. Pod wpywem otoczenia zdecydowa si na to drugie rozwizanie. Pomimo dyktatorskich metod cara, ktry w patriarchalnym pojmowaniu obowizkw monarszych przypomina swojego dziadka, Mikoaja I (o skompromitowanym ministrze spraw wewntrznych, Iwanie Durnowo: Usund t wini w cigu 24 godzin), elita biurokratyczna zachowaa swoje przywileje i swoje sabostki. Zdawa sobie z tego spraw i imperator, opowiadajc dobrodusznie, i minister kolei elaznych Konstanty Possiet w czasie katastrofy kolejowej, ktrej uleg wiozcy imperatora pocig, schowa ukradkiem do kieszeni sztudce z cesarskiego serwisu... Sam Aleksander III skary si zreszt kiedy: Jeden rodzaj tytoniu mi smakowa, kupiem wanie du parti, ale boj si, eby mnie nie oszukali i nie nakadli innego gatunku. Krgosupem systemu pozostawaa nadal zreorganizowana policja polityczna. W Departamencie Policji powoano jako organy wykonawcze do spraw politycznych oddziay tzw. ochrany, rozmieszczone w najwikszych miastach imperium. Odrbn komrk by tzw. Wydzia Specjalny, ktremu podlegay agendy zagraniczne, w tym synna placwka paryska zajmujca si ledzeniem rosyjskich emigrantw. Ochrana cieszya si w spoeczeostwie specyficzn saw. Pomawiano j o stosowanie niedozwolonych metod w ledztwie i prowokacje. Pogoski te odpowiaday w znacznej mierze prawdzie. Oficjalnie dziaalnod opierano bowiem na liczcej ok. 1000 osb sieci tzw. filerw, czyli agentw suby zewntrznej. Ich wysokie kwalifikacje i rodki, jakimi dysponowali, pozwalay docierad do wszystkich niemal rodowisk. Gdy dodad do tego brak skrupuw w stosowaniu metod uznawanych za prowokacyjne, nie mona dziwid si, e ochrana budzia lk. Najwikszym jej sukcesem byo zwerbowanie do wsppracy in. Eugeniusza Azefa, szefa Organizacji Bojowej Partii Socjalrewolucjonistw, ideowej spadkobierczyni narodnictwa i Woli Ludu. Gdy w roku 1908 Azef zosta ostatecznie zdemaskowany (by agentem od pocztkw swej dziaalnoci w partii), okazao si, e mimo staych kontaktw z central policyjn wspuczestniczy w udanych zamachach na stryja cara, w. ks. Sergiusza, oraz ministra spraw wewntrznych Plehwego, wydajc w ten sposb na mierd swojego zwierzchnika. Nic wic dziwnego, e gdy w 3 lata pniej zwizany przez pewien okres czasu z ochran Dymitr Bogrew postrzeli miertelnie w kijowskim teatrze premiera i ministra spraw wewntrznych, Piotra Stoypina, powszechne byo przekonanie, e i to zabjstwo jest efektem wewntrznych porachunkw w onie resortu spraw wewntrznych. Cat Mackiewicz opisujc dzieje prowokacji w Rosji konstatuje: andarmi i ochrannicy cesarscy hodowali sobie rewolucjonistw przy pomocy prowokatorw, aby mied kogo aresztowad, wydawad, odnosid policyjne zwycistwa. Dlatego te - wedug Cata - starano si wprowadzad do najwyszych instancji partii rewolucyjnych agentw policyjnych, aby w ten sposb wspkierowad ich dziaalnoci. Pocigao to za sob koniecznod udziau w akcjach terrorystycznych, a nawet w zamachach na dygnitarzy carskich. Eserowcy byli niewtpliwie parti, ktra przysparzaa policji najwicej kopotw. Nie tracono jednak z oka rwnie zawizujcego si ruchu robotniczego. Naczelnik ochrany moskiewskiej, Sergiusz Zubatow, postanowi wykorzystad robotnikw jako element nacisku na opozycyjnie nastrojone rodowiska mieszczaoskie (reform domagali si zreszt wszyscy, take ziemianie i inteligenci). Pojawia si wic koncepcja legalnych stowarzyszeo robotniczych, ktrych dziaalnod miaa ograniczad si do spraw ekonomicznych. Ten swoisty socjalizm policyjny mia rozadowad rosnce niezadowolenie klasy robotniczej i skierowad je przeciwko walczcej take na swj sposb z caratem buruazji. Plan ten jednak nie powid si, bowiem gdy przyszo do konfliktu, wadze zmuszone byy stand po stronie pracodawcw. W jednym z zubatowskich stowarzyszeo dziaa w Petersburgu mody pop Jerzy Gapon (Hapon), ktry w niedziel 9 I 1905 roku poprowadzi demonstracj

robotnicz z ikonami i chorgwiami cerkiewnymi oraz portretami Mikoaja II pod Paac Zimowy. Zebrani pragnli przedstawid tam bagaln petycj dotyczc poprawy ich pooenia: Carze! Dopom swemu narodowi. Obal mur, jaki wzniesiono midzy Tob a narodem, aby nard mg z Tob rzdzid. Pochd przywitay salwy karabinowe. Masakra bezbronnego tumu (oficjalnie podawano liczb 96 ofiar, ale mwio si i o 4600 zabitych) staa si wydarzeniem, ktre wstrzsno sumieniem caego kraju. Rozpocza si pierwsza rewolucja rosyjska. Lata 1905-1907 nie byy jednak tylko epok masowych wystpieo. Niema rol odegrali wwczas terroryci, dosownie polujcy na najwybitniejsze osobistoci reimu. Szczeglne szczcie mia genera-gubernator Moskwy, admira Fiodor Dubasow. Upatrzony na ofiar, gdy utopi we krwi stoeczne powstanie, uszed jednak z yciem z trzech kolejnych zamachw. Fortuna umiechna si raz i do Stoypina. Rzucone na jego prywatn rezydencj bomby spowodoway mierd 27 postronnych osb; zginli take wszyscy trzej zamachowcy, natomiast premier wyszed bez szwanku. Oczywicie udzia w tak beznadziejnych akcjach wymaga niezwyczajnej odwagi i determinacji. Tworzy si swoisty ethos terrorysty. Zwyczajem stao si podkrelanie przy kadej okazji niezomnych przekonao nawet za pomoc napisw na rkojeciach browningw: mierd katowi carskiemu i wrogowi ludu, Za przelan krew chopsk itp. Dyktatorskie, samodzierawne rzdy byy w XX wieku cakowitym anachronizmem. Ogromna machina paostwowa wymykaa si z rk samowadcw. Ostatni car rosyjski nie posiada ani osobowoci, ani charakteru swojego ojca: Aleksander III - stwierdza w intymnym dzienniku Aleksy Suworin - osadza rosyjskiego konia. Mikoaj II zaprzg klacz. Jedzie i sam nie wie dokd. Co gorsza, koncepcji politycznej nie posiadano take i w sferach rzdzcych paostwem. Minister spraw wewntrznych, Plehwe, przed rozpoczciem konfliktu dalekowschodniego zapewnia monarch, i dla stumienia tlcego si wewntrznego poaru Rosji potrzebna jest maa, zwyciska wojenka. Skorumpowana i skompromitowana administracja nie moga nie szkodzid interesom monarchii. Kumulujce si niezadowolenie musiao znaled swoje ujcie. Eksplozj przyspieszaa zreszt sama biurokracja, torpedujc wszelkie prby sanacji paostwa. Gdy w 1906 roku zdecydowano si zwoad przedstawicielstwo narodowe, ordynacj wyborcz skrojono tak, aby weszo do niego najwicej chopw. Liczono, i wierni wobec dynastii muycy potrafi zatamowad rewolucyjn fal wzniecon przez znienawidzon w sferach urzdniczych inteligencj. Pragnienia te okazay si jednak iluzoryczne. Duma bya tak radykalna, i po niespena miesicu musiano j rozwizad. Posowie chopscy domagali si bez wzgldu na przekonania polityczne ziemi, ktrej bez podcinania bazy spoecznej opierajcego si na ziemiaostwie systemu dad im nie byo mona. Prby Stoypina, ktry usiowa spacyfikowad nastroje rewolucyjne, aby potem realizowad program modernizacji paostwa, zakooczyy si fiaskiem: gdy przystpi do reform, zwrcia si przeciwko niemu caa biurokratyczna elita. W roku 1914 z rwn beztrosk jak 10 lat wczeniej pozwolono na wcignicie paostwa w wiatowy konflikt. Klski na froncie, ciary ponoszone przez ca ludnod kraju, wraenie, jakie wywoaa afera Rasputina, i ostateczny upadek autorytetu monarchii, prowadzona z rnych pobudek antywojenna agitacja - spowodoway, e luty 1917 roku nie by w stolicy miesicem spokojnym. Nastroje opozycyjne byy powszechne ju nie tylko w rodowiskach rewolucyjnych (wrd ktrych np. bolszewicy konsekwentnie wypowiadali si przeciwko samemu udziaowi Rosji w wojnie), ale take liberalnych, a nawet prawicowych. Jeden z przedstawicieli grup reakcyjnych, pose Wodzimierz Puryszkiewicz, oskara na forum parlamentu system policyjny, stojcy na stray nieudolnej wadzy, prowadzcej kraj do klski: Wywiadowcy ledz podejrzanych o nieprawomylnod, warujc pod ich drzwiami, podsuchuj rozmowy telefoniczne (...). W prasie rozpalonym elazem cenzura wypala kade mielsze krytyki (...) Nie mona powiedzied, aby niektrzy przynajmniej z czonkw elity nie

podejmowali krokw zaradczych. Daremnie jednak szwagier ostatniego cara, w. ks. Aleksander Michajowicz, baga Mikoaja II i caryc o powoanie rzdu cieszcego si zaufaniem spoeczeostwa. Zwyciya bowiem linia polityczna reprezentowana przez ministra spraw wewntrznych Aleksandra Protopopowa, ktry zapewnia, i wszelkie zaburzenia zostan energicznie stumione. Katalizatorem niezadowolenia stay si pogbiajce si trudnoci aprowizacyjne. Miso od dawna byo niedostpne dla uboszych warstw ludnoci; 16 II 1917 roku wydano w Piotrogrodzie kartki na chleb, 23 II (8 III nowego stylu) tumy mieszkaocw, przede wszystkim wspomaganych przez rzesze on i crek robotnikw, wylegy na ulice domagajc si chleba. Tego dnia strajkowao okoo 100 000 osb. W dwa dni pniej ju 300 000 pracownikw porzucio fabryki. Prby uycia wojska przeciw strajkujcym okazay si nieskuteczne, bowiem wielu onierzy opuszczao szeregi. 27 II po stronie rzdu pozostao ich zaledwie kilkuset. Niezwycione dotd siy policyjne Piotrogrodu zostay cakowicie rozgromione. Ci ze stjkowych, ktrym udao si ocaled, popiesznie zrzucali mundury, aby schronid si przed zemst tumu. Carat obalono czy te, jak chc niektrzy, sam si rozpad nie dlatego, e by le zarzdzany na szczytach paostwowej drabiny, ale przede wszystkim dlatego, i wszystkie jej szczeble, a po najnisze, byy cakowicie sprchniae... Zmiany, jakie zaszy w Rosji, stay si jednym z koniecznych warunkw odzyskania przez Polakw niepodlegoci. Demokratyczny, a tym bardziej rewolucyjny rzd nie mg nie przyznad prawa do samodzielnoci swoim towarzyszom w walce, tym bardziej i uznanie aspiracji polskich byo potwierdzeniem zasady sprawiedliwoci, w oparciu o ktr chciano now, demokratyczn, a potem rewolucyjn Rosj budowad.

Kraj z trzech powek zoony

Odbudowa paostwowoci polskiej odbywaa si w warunkach trudnych i wymagajcych wysiku tak dyplomatycznego, jak i militarnego. Uregulowanie kwestii terytorialnych rozpoczo dopiero waciwie mozoln unifikacj gospodarcz i spoeczn kraju, ktra trwaa a po rok 1939. W sferze psychicznej nie zostaa zapewne zakooczona po dzieo dzisiejszy, co potwierdzaj ywe nadal dowcipy o galicyjskich centusiach, ospaych poznaniakach i warszawskich cwaniaczkach. Wychowany na wschodnich kresach Jarosaw Iwaszkiewicz wspomina: Urodziem si w okolicy, gdzie z wielk pogard mwiono o krlewiakach czy te koroniarzach - a pogarda ta spotykaa ich za lekkomylnod, za ich blag, za ich powierzchown elegancj i za niedotrzymywanie przyrzeczeo... Tak te opini od dzieciostwa miaem o warszawiakach i warszawiankach. Znaczne odmiennoci pomidzy poszczeglnymi dzielnicami byy bezporednim skutkiem tego, i rozbiory przypady na okres formowania kapitalistycznej rzeczywistoci gospodarczej i rodzenia si nowoczesnej wiadomoci narodowej, ktrym towarzyszyo tworzenie si nowych wzorcw kulturalnych, obyczajowych czy nawet moralnych. Polacy w kadym z zaborw przeywali wasn histori. I mimo pogbiania si wsplnoty etnicznej i kulturowej i tego, i wielkie wypadki polityczne rejestrowane byy we wszystkich dzielnicach, rabacja 1846 roku bya przede wszystkim wydarzeniem galicyjskim, tak jak powstanie styczniowe brzemienne byo w skutki dla spoeczeostwa w zaborze rosyjskim. Po odzyskaniu niepodlegoci fakty te weszy zwaszcza w symbolicznym, pomnikowym charakterze do oglnonarodowej tradycji, niejednokrotnie tracc konkretne odniesienia historyczne. Kady z zaborw mia jednak swoj wewntrzn histori, ktrej koleiny wyznaczay daty z reguy niewiele bezporednio znaczce dla Polakw poza kordonem granicznym.

Ponad stuletnia niewola przypada na okres gbokich przemian, jakie zapocztkowaa w Europie rewolucja francuska. Nie wszdzie przebiegay w tym samym tempie i z t sam si, co miao wpyw na zarysowanie istotnych rnic midzy systemami politycznymi i warunkami ycia spoeczeostw. Szczeglnie byo to widoczne na przykadzie trzech paostw zaborczych: Rosji, Prus i Austrii. I tak znaczne rnice pomidzy nimi zaczy si pogbiad w drugiej poowie XIX wieku zarwno w paszczynie ustrojowo-politycznej, jak i ekonomicznospoecznej, co miao bezporedni wpyw na sytuacj na ziemiach polskich. Nie znaczy to jednak, i musiaa wystpowad tu oczywista korelacja. Pozytywnym przemianom w sferze politycznej nie zawsze towarzyszyo ekonomiczne prosperity, czego przykadem moe byd sytuacja w Galicji; odwrotnie rzecz miaa si w Krlestwie, gdzie szybki rozwj ekonomiczny nie przynosi zmiany archaicznej struktury wadzy.

Sytuacja Polakw najbardziej jednoznacznie po roku 1864 przedstawiaa si w zaborze rosyjskim. Trzeba jednak zauwayd, i z punktu widzenia Petersburga znacznie istotniejsze ni terytoria nadwilaoskie byy obszary litewskie, biaoruskie i ukraioskie, ktre uznawano za niezbywaln czd Imperium. Rusyfikacyjna polityka prowadzona na obszarze Kongreswki, a wizana stereotypowo z nazwiskami generaa-gubernatora warszawskiego Jzefa Hurki i kuratora warszawskiego okrgu naukowego Aleksandra Apuchtina, obliczona bya wic przede wszystkim na zastraszenie spoeczeostwa, zniechcenie do podejmowania kolejnych wysikw dla odbudowy Polski, ktrej granica musiaaby wybiegad daleko poza Bug. Powodowao to, jak zauwaa Stefan Kieniewicz, i Polacy czuli si poddani trojakiemu uciskowi: w sferze politycznej - przez aparat policyjnowojskowy; w sferze jzykowej - przez prby rusyfikacji; a ponadto w sferze kultury - przez podporzdkowanie ich acioskich tradycji wpywowi bizantyjskiemu. Polityczny klimat zaboru rosyjskiego dodatkowo i niekorzystnie okrelaa sytuacja panujca nad New. Hermetycznod samodzierawia zaskorupiaego a po rok 1905 w feudalnej strukturze tym

bardziej uniemoliwiaa wywieranie jakiegokolwiek wpywu politycznego Polakom, ktrzy, aby znaled si pord biurokratycznej elity, musieli wyrzec si (przynajmniej formalnie) narodowoci i religii. Nie mona przy tym jednak zapominad, e sytuacja polityczna ulegaa w latach 1795-1918 rnorodnym fluktuacjom. Gwarantowane w konstytucji nadanej przez Aleksandra I (chocia w praktyce limitowane) swobody demokratyczne w Krlestwie Polskim znacznie odbiegay od polityki wadz po powstaniu styczniowym. Tendencje modernizacyjne zaznaczyy si w Rzeszy i Austro-Wgrzech znacznie szybciej i silniej. Konstytucyjne prawodawstwo i parlamentaryzm, prawo wyborcze, stwarzay zgoa inne ramy dziaania. Za najwaniejszy element wypada jednak uznad, i obie niemieckie monarchie byy paostwami praworzdnymi, gdzie litera prawa wyznaczaa zakres dziaania wadzy. Osawiony wz Drzymay sta si symbolem hartu i walki o prawa narodowe polskiego chopa, ale nie zapominajmy, i podobna prba oporu bya niemoliwa w zaborze rosyjskim. Problemy takie gubernatorzy czy oberpolicmajstrzy rozwizywali za pomoc mkncych szybko na wschd kibitek. Krlestwo i gubernie zachodnie traktowano przy tym jako poligon, na ktrym zbierano dowiadczenia do walki z ruchem rewolucyjnym wewntrz Rosji. Dlatego te jedyn moliw form aktywnoci stawaa si tam dziaalnod nielegalna. Wedug Stefana Kieniewicza: Po powstaniu styczniowym sta si zabr rosyjski, w przeciwieostwie do dwch pozostaych, klasycznym krajem konspiracji, tu wyksztaciy si tak liczne formy nielegalszczyzny, e wadza zaborcza nie moga si z nimi uporad i koncentrujc uwag na tych najbardziej (jej zdaniem) niebezpiecznych, przymykaa oczy na wszystkie inne. Konstatacja ta nie powinna przesaniad faktu, e spoeczeostwo polskie znajdowao si w rwnie trudnym pooeniu w zaborze pruskim (wielu politykw, zwaszcza zwizanych z ruchem narodowodemokratycznym, twierdzio nawet, e ciszym). Wynikao to z ywego wrd berlioskich mw stanu przekonania, i dalszy rozwj, a nawet istnienie ich paostwa wymaga skruszenia polskiego stanu posiadania i zgermanizowania wschodnich dzielnic. Jest rzecz koniecznie potrzebn - mwi jeden z politykw pruskich - aby rzd zaj w stosunku do polskoci twarde i zdecydowane stanowisko. Bowiem ona jest i pozostanie jego ywioowym wrogiem. W latach osiemdziesitych wraz z rozwojem nastrojw nacjonalistycznych w Niemczech nastawienie antypolskie pogbio si i przybrao form hasa Ausrotten! (Wykorzenid). Znane s liczne przykady agresywnej dziaalnoci germanizacyjnej - rugi pruskie, Komisja Kolonizacyjna, Hakata itd. Mniejszod polska, mimo moliwoci obrony wasnych interesw na drodze parlamentarnej, praktycznie nie bya w stanie jej wykorzystad. Koo Polskie bywao zawsze przegosowywane, a ustawy antypolskie przechodziy w sejmie pruskim i w Reichstagu olbrzymi wikszoci gosw. Polska reprezentacja poselska nie liczya si wic zupenie, a konstytucyjny ustrj w takiej sytuacji nie stwarza warunkw do prowadzenia aktywnej walki. Std wyksztacenie si innych mechanizmw obrony. Do maksimum prbowano wykorzystad moliwoci istniejce w granicach okrelonych prawem (unikano po dowiadczeniach 1848 roku, jako beznadziejnych i wrcz szkodliwych, akcji nielegalnych), przede wszystkim starajc si zorganizowad ekonomiczny system ochrony polskiego stanu posiadania. Najwaniejsz cnot narodow staa si wic umiejtnod gospodarowania i zdolnod dawania odporu nacierajcej niemczynie w codziennej pracy, niezomnej, lecz bezkrwawej walce o ziemi, jzyk i religi. Polacy rozwinli sprawnie dziaajcy system organizacyjny i stworzyli swego rodzaju paostwo w paostwie. Rozliczne stowarzyszenia dbay o rozwj ekonomiczny, szerzyy owiat i podnosiy poziom kultury. Sprzyjao to upowszechnianiu si ideologii organicznikowskiej, solidaryzmu narodowego, wyksztaceniu swoistej symbiozy spoecznej, ktra bya tym bardziej moliwa, e warstwy wysze czuy si odpowiedzialne za awans spoeczny i wiadomod patriotyczn chopa, a ten (co wane - zamony!) uznawa zwierzchnod ziemianina i ksidza za naturaln. Postaw tak

reprezentowaa wie poznaoska jeszcze dugo po 1918 roku pozostajc rodowiskiem o pogldach umiarkowanie zachowawczych i uczuciach gboko patriotycznych. Splot dwch czynnikw - pisze o zaborze pruskim Lech Trzeciakowski - rozwj stosunkw typu kapitalistycznego, a z nim zwizany proces ksztatowania si nowoczesnego spoeczeostwa oraz niebezpieczeostwo zewntrzne, przyczyni si do wczeniejszego ni na innych ziemiach powstania nowoczesnego spoeczeostwa, konflikty klasowe, ktre za sob nis kapitalizm, nie rysoway si tak ostro, czsto schodziy one na drugi plan w obliczu zagroenia narodowego. Najbardziej korzystnie sytuacja ksztatowaa si w zaborze austriackim. Okrelay j autonomiczny statut, a take znaczne wpywy polskich politykw w Wiedniu (w roku 1897 premierem Austrii by Kazimierz Badeni, a w rzdzie zasiadali jeszcze Agenor Gouchowski modszy jako szef Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Leon Bilioski - minister skarbu i Edward Rittner - minister do spraw Galicji; wane stanowisko przewodniczcego Izby Poselskiej zajmowa Dawid Abrahamowicz). Prawo do decyzji w wielu kwestiach, moliwod rozwijania rodzimej kultury i owiaty byy, w porwnaniu z dwiema pozostaymi dzielnicami, zdobyczami, ktre miay olbrzymie znaczenie dla caoci ziem polskich i odegray niebagateln rol w okresie tworzenia si niepodlegej paostwowoci, formowania jej administracji, szkolnictwa, parlamentaryzmu. Wzgldna samorzdnod zmusza jednak do bardziej wnikliwej i krytycznej oceny. Historycy zwracaj uwag na niewykorzystanie przez polityczn reprezentacj ziemiaostwa wielu szans podniesienia ekonomicznego poziomu kraju, na wiadome zwalczanie chopskiego ruchu emancypacyjnego, czego przejawem byo min. hamowanie rozwoju szk elementarnych przy dbaoci o szkolnictwo wysze. Pooenie Polakw w Galicji rodzio te silne przekonanie, i niewzruszony lojalizm wobec Franciszka Jzefa jest jak na razie jedyn waciw, i dla polskoci zbawienn, postaw. Wynikao std i antypowstaocze nastawienie wpywowych konserwatystw, i narodziny galicyjskiego patriotyzmu: Potrzeby serca zaspokajano obchodami narodowymi, ktre, o ile miay charakter antyrosyjski, byy nawet przez rzd wiedeoski popierane. Widok takich manifestacji obserwowanych z sympati przez policj bywa dla przybysza z Warszawy nie byle jakim szokiem. Bywao zreszt, e przedstawiciele sub porzdkowych przymykali oko take na demonstracje socjalistyczne. W drodze do gimnazjum - wspomina Juliusz Osterwa - mijalimy paac arcybiskupi, przed ktrym peni wart cigle jeden i ten sam policjant. Kiedy Lulek (Schiller przyp. JJJ) przechodzc koo niego piewa z umiechem Krew nasz dugo lej katy. Policjant odpowiedzia umiechem i zasalutowa. Od tej pory witalimy si z nim codziennie. Krzykliwe demonstrowanie uczud narodowych stanowio dla mieszkaocw Galilei nie tylko komponent politycznego krajobrazu, ale i patriotyczne alibi: A Krakowska Akademia Umiejtnoci, Szkoa Sztuk Piknych z Matejk na czele, Muzeum Narodowe w Sukiennicach - pisa Alfred Wysocki - czy to wszystko razem nie wytwarzao jakiej uspokajajcej zudy, ktra sprawiaa, e nie zastanawiano si nad tym czy innym objawem. Pamitam np., e stojc przed komisj poborow na zamku wawelskim (speniajcym do roku 1905 funkcje koszar - przyp. JJJ) w jakiej duej sali cuchncej skr i kapust, nie oburzao mnie, e s to przecie komnaty polskiego zamku krlewskiego... Lojalizm nie stanowi dzielnicowej differentia specifica, ale jeli program penego pogodzenia z wadz zaborcz w Poznaoskiem i Kongreswce mia posmak wyrzeczenia si narodowoci i wrcz zdrady, to w Galicji wspiera go autorytet staoczykw. Odgrywajc dominujc rol w yciu spoecznym, powoywali si na swobody narodowe jako wynik takiej wanie polityki. Zoliwie pisa o tym w 1868 roku Wodzimierz Zagrski :

Miaem sen straszny, okropny, Zbrodniczy, grzeszny, fatalny, niem, e jestem Polakiem, Ja - Galilejczyk lojalny. Jak mogem nid co takiego, Ja, powiatowy marszaek? Kiedym si ze snu obudzi, Dabym bym sobie sto paek. I odtd biedz si jeszcze, Rady nie mogc dad sobie. Ach, przebacz, Wysoki Rzdzie, Ju nigdy tego nie zrobi. Demokratyzacja prawa wyborczego, istnienie polskiego aparatu paostwowego, dynamiczny rozwj ycia politycznego, rozkwit kultury, nauki, sztuki - wszystko to powodowao, i Galicja stajc si orodkiem promieniujcym na inne zabory pozostawaa w swoistej krainie czarw. Jednoczenie przysowiowa bya galicyjska ndza - ubstwo, zacofanie i ciemnota. Odrniao to istotnie zabr austriacki od pozostaych ziem polskich nie nalecych przecie take do rozwinitych ekonomicznie. Przemiany kapitalistyczne nastpoway tam bardzo powoli, a miejscowe spoeczeostwo dugo zachowywao archaiczn struktur. W lepszej sytuacji by zabr pruski, gdzie jednak gospodarka miaa przede wszystkim charakter rolniczy. W Krlestwie Polskim powstao co prawda kilka orodkw przemysowych, ktre korzystajc z nienasyconych rosyjskich rynkw zbytu mogy rozwind bujn produkcj. Rosja stawaa si krajem Wielkiej Szansy. Polak z zaboru pruskiego - pisze Stefan Kieniewicz - emigrujcy do Niemiec mg zostad tylko grnikiem lub robotnikiem rolnym. Polak z Galicji emigrujcy do Wiednia zostawa niekiedy ministrem. Ale Polak z zaboru rosyjskiego mg stad si w Rosji milionerem, menaerem, uczonym, dziaaczem spoecznym. W mniejszym stopniu zmianom ulegaa sytuacja w rolnictwie. Ziemiaostwo represjonowane byo po powstaniu styczniowym przez wadz, ktra zreszt wiadomie para do zaognienia stosunkw klasowych chcc sprowokowad konflikt patriotycznej szlachty i lojalistycznego wobec rzdu chopstwa. Nie wyksztaci si wic w warstwie ziemiaoskiej, na podobieostwo Poznaoskiego, typ dziaacza na niwie gospodarczej, odpowiedzialnego za pogldy i postawy wsi. Rnice dzielnicowe pogbiy si w okresie uaktywnienia partii politycznych odwoujcych si w swoich programach i dziaalnoci do ludu. Proces ten nastpowa w caym kraju, z tym e w kadym zaborze zdeterminowany by innymi czynnikami. W dzielnicy pruskiej wszechpolska agitacja Narodowej Demokracji trafia na podatny grunt, pozwolia jej zdobyd przewag nad konkurentami politycznymi i umocnid pozycj na tyle, e jeszcze w Drugiej Rzeczypospolitej Poznaoskie uwaane byo za jej twierdz. W zaborze austriackim wraz ze zmianami w ordynacji wyborczej pojawiy si grupy polityczne, ktre miao przystpoway do walki z hegemonicznymi do tej pory konserwatystami i prboway pozyskad dla swoich hase nisze grupy spoeczne. Socjalici, ludowcy, take narodowcy w walce o gosy wyborcw nie przebierali w rodkach, a ich posowie naleeli do najaktywniejszych w Radzie Paostwa. W kraju ciemnym - pisa Ignacy Daszyoski z przewaajc wikszoci analfabetw, w kraju tak odcitym od szerszego ycia, jak wczesna Galicja, nie mona byo dad, aby na zgromadzeniach mwili sami wartociowi ludzie. Demostenesy i Cicerony wiejskie i miejskie ploty te sporo bredni i kamstw pospolitych. Duo, a nadto duo byo demagogii. Unikano przy tym dziaao nielegalnych (chocia i te miay miejsce), a koncentrowano si na walce wyborczej i parlamentarnej wcigajc w jej orbit szerokie rzesze zwolennikw. Cytowany Daszyoski wspomina, e austriaccy komisarze policyjni, ktrzy nieraz wili si i stali pod prgierzem

wrd moich przemwieo, woleliby tysic razy mied do czynienia z garstk konspiratorw ni z trybun tysicznego zgromadzenia, na ktrej przemawia socjalista. W parlamencie dochodzio do ostrych stard i bijatyk. Przemwienia posw przerywane byy z sali docinkami, a ceniono przede wszystkim oratorstwo i byskotliwod. Wrd polskich mandatariuszy w wiedeoskiej Radzie Paostwa znaleli si wspaniali krasomwcy, ktrzy zadziwiali i Sejm Polski Niepodlegej. Rozgrywki parlamentarne sprzyjay wytworzeniu si w niektrych grupach politycznych, zwaszcza wrd dziaaczy chopskich, skonnoci do zawierania tzw. zgniych kompromisw, nieraz za cen ustpstw zasadniczych, ktre pocigay za sob demoralizacj polityczn. Ze zwyczajami w yciu urzdowym te zreszt nie byo najlepiej. Administracja galicyjska syna z apwkarstwa i tylko nieliczni urzdnicy wolni byli od tego naogu. Zdrowsza pod tym wzgldem bya na pewno biurokracja niemiecka, z kolei rosyjska - osigna niedocige wyniki. Pewien ydowski handlarz z okolic tzw. kta trzech cesarzy, tj. styku granicy pruskiej, rosyjskiej i austriackiej nad Przemsz, ali si swemu rozmwcy na nieobliczalnych austriackich urzdnikw: carscy - wiadomo - bior; pruscy - wiadomo - nie bior; austriaccy za nigdy nie wiadomo: bior czy nie?! apownictwo urzdnikw rosyjskich w warunkach bezustannych policyjnych represji stanowio zbawienn dla Polakw chorob systemu. Niejaki Pisariew ju w 1840 roku pobra od polskich ziemian w genera-gubernatorstwie kijowskim ogromn jak dla siebie sum 40 tys. rubli za zatuszowanie ich udziau w spisku Szymona Konarskiego. Musia okazad si kontrahentem uczciwym, skoro w 7 lat pniej otrzyma kolejne 35 tys. rubli w zamian za odpowiedni interpretacj ukazu Mikoaja I o regulacji powinnoci chopskich. Ziemie Krlestwa Polskiego, stanowice jdro etnograficzne narodu, zachowyway w wiadomoci Polakw centralne, priorytetowe miejsce. Potocznie zreszt w XIX wieku mwio si o Kongreswce jako o Polsce, przeciwstawianej Galicji, Litwie czy Ksistwu Poznaoskiemu. Zabr rosyjski, jak wspomniano, nie tworzy jednolitego terytorium. Skutkiem represyjnej polityki na obszarze tzw. ziem zabranych, ktre z czasem zaczto nazywad kresami, byo wytworzenie swoistej mentalnoci obroocy posterunku o znaczeniu oglnonarodowym. Z terenw tych wywodzio si wielu fanatycznie antyrosyjskich dziaaczy. Jzef Pisudski pisa: Nienawid moja do carskich urzdzeo, do ucisku moskiewskiego wzrastaa z rokiem kadym. Bezsilna wciekod dusia mi nieraz, a wstyd, e w niczym zaszkodzid wrogom nie mog, e musz znosid w milczeniu deptanie mej godnoci i suchad kamliwych i pogardliwych sw o Polsce, Polakach i ich historii, pali mi policzki. Uczucie przygnbienia, uczucie niewolnika, ktrego w kadej chwili, jak robaka, zgnied mog, leao mi na sercu kamieniem myoskim. Pewn zmian przyniosa rewolucja 1905-1907 roku: ustpstwa polityczne ze strony caratu stworzyy jednak nieco tylko lepsze warunki dla rozwoju legalnego i plegalnego ycia politycznego. W dalszym cigu wic dziaalnod poza prawem charakteryzowaa si nieustannym zagroeniem, ktre wobec sprawnego i rozbudowanego aparatu policyjnego byo wicej ni rzeczywiste. Wpadka oznaczaa nieraz mierd na stokach Cytadeli, a stawaa si tym bardziej prawdopodobna, i nierzadko powodowaa j prowokacja czy wrcz zdrada. Wytwarza si wic w zaborze rosyjskim specyficzny ethos konspiratora, rewolucjonisty w podziemiach, nielegalnika, ktrego cechowao bezkompromisowe spojrzenie na wiat, podporzdkowanie ycia osobistego interesom partii, skonnod do dziaao w nielicznych, elitarnych i ideowych grupach, a czsto wzgardliwy stosunek do nierozumnego spoeczeostwa. Sprzyjao to ksztatowaniu si radykalnych metod dziaania (np. terroryzmu) i ekstremalnych programw politycznych (rewolucyjny ruch robotniczy rozwin si przede wszystkim w zaborze rosyjskim, gdzie te w zwizku z rozwojem przemysu posiada najszersz baz spoeczn). Dla peniejszej jasnoci warto stwierdzid, i ju w pierwszej poowie XIX w. sformoway si w spoeczeostwie polskim dwa antynomiczne wzorce dziaania powstaoczo-romantyczny i organicznikowski (pozytywizm wzmocni t ostatni postaw).

Zasig ich okrelony by sytuacj polityczn w poszczeglnych dzielnicach, w zasadzie pierwszy wystpowa przede wszystkim w zaborze rosyjskim, drugi - w pruskim. Nic wic dziwnego, e waciwie w kadym z nich dziaay odrbne partie nawet wtedy, kiedy miay swoje odpowiedniki za kordonem (np. socjalici) lub gdy byy podporzdkowane jednemu orodkowi kierowniczemu (obz narodowy). Specyfika zaborowa decydowaa o odmiennociach programowych i doranotaktycznych, o zapotrzebowaniu na okrelony typ dziaacza. W Galicji potrzebny by aktywista partyjny umiejcy przemawiad na wiecu i z trybuny poselskiej, w Warszawie cenione byy z kolei zdolnoci konspiracyjne i talenty ideotwrcze. O trwajcej i krzepncej, mimo tych licznych trudnoci, jednoci ziem polskich decydowaa przede wszystkim wsplnota kulturowa, tradycja historyczna, rozwijajca si narodowa wiadomod. Uczelnie krakowskie i lwowskie stay si Mekk dla modej inteligencji z Poznania i Warszawy: Prus i Sienkiewicz, Matejko i Wyspiaoski wsplnie wchodzili do panteonu narodowego. Przykadw potwierdzajcych t tez mona podad wicej, co nie przesoni faktu, i trjzaborowod wywara silny wpyw na mentalnod spoeczn, na jej dzielnicowe zrnicowanie, e zasiaa tu i wdzie wtpliwoci co do powodzenia prby scalenia rozdartych ziem. Zdajc sobie spraw z tendencji dezintegracyjnych starano si przy kadej okazji podkrelad jednod narodu, inicjujc np. obchody wanych rocznic historycznych. W prasie kooca XIX wieku w specjalnych rubrykach pieczoowicie odnotowywano wszelkie zakordonowe nowoci. Starano si mobilizowad opini publiczn takimi wydarzeniami, jak pomoc dla unitw w zaborze rosyjskim, obrona dzieci wrzesioskich czy walka o ziemi w paostwie Hohenzollernw. Przymusowa egzystencja w obcym kulturowo organizmie rzutowaa na emocjonalny i intelektualny stosunek do spoeczeostwa paostwa zaborczego. Na przykad silnym nastrojom antyniemieckim towarzyszya w Poznaoskiem rosnca znajomod niemczyzny (w duym stopniu wymuszona); za godne naladowania uznawano czsto niemieckie wzorce organizacyjne i umiejtnod gospodarowania. Z kolei w zaborze rosyjskim negatywnie uczuciowy stosunek do Rosji (jak to si nieraz pniej okazywao - bardzo trway!) nie przeszkadza fascynacji jej myl polityczn (wielu Polakw kooczc uniwersytety rosyjskie przywozio z nich idee socjalistyczne zwane dum petersbursk) czy wielk literatur tego kraju (dostojewszczyzna). Codzienny kontakt z paostwowym aparatem rosyjskim dawa zreszt zdumiewajce wyniki. Oto ona posa do petersburskiej Dumy Paostwowej, Jadwiga ukowska, zafrapowana widokiem defilujcych pukw kawalerii nie potrafia powstrzymad si od uwagi: Nasze kochane kozaki. Obecny w towarzystwie Roman Dmowski achn si wwczas: No, no, prosz pani! Pogldy ukowskiej nie byy odosobnione. Podobnie przecie identyfikujc si z naszymi chopcami (wrd ktrych byo zreszt wielu Polakw) mieszkaocy Kongreswki obrzucali kwiatami oddziay maszerujce w roku 1914 na front. W Galicji z kolei ywe przekonanie, e Wiedeo jest stolic Europy, wrcz karykaturalnie przedstawiao si w okresie midzywojennym, kiedy prasa krakowska informowaa o wydarzeniach w naddunajskiej stolicy, ktra - czego jak gdyby nie dostrzegano - staa si w midzyczasie miastem co nieco prowincjonalnym. Zjawiska te nieraz w sposb poredni, lecz przecie wyrany, zwikszay trudnoci konsolidacyjne Drugiej Rzeczypospolitej, zwaszcza tam, gdzie przybieray postad wiadomociowych stereotypw. Byy cisze do pokonania nili kopoty gospodarcze, ktre notabene byy ogromne i z ktrymi mode paostwo nie mogo si uporad a po rok 1939. Kady z zaborw wnis wasn tradycj, umiejtnoci, ale take wasne trudnoci. Organizowanie od podstaw mechanizmu paostwowego przyspieszao konfrontacj tych dowiadczeo, ktra nie przebiegaa oczywicie, jak mona byo si spodziewad, bez konfliktw i zakceo. Bez wikszych oporw przejto jeszcze austriackie praktyki biurokratyczne, co prawda omieszajc je setnie. O wiele powaniejszych kopotw przysporzya unifikacja wojska.

Dotychczasowe odmiennoci byy due - w musztrze, oddawaniu honorw, w sposobach ujedania konia itd., co w tak zhierarchizowanej i ujtej w karby dyscypliny organizacji rodzio mnstwo nieporozumieo i zatargw, a nawet ostrych konfliktw, tym bardziej zrozumiaych, i w wojsku znaleli si oficerowie armii walczcych ze sob podczas wojny. Wspomina o tym pukownik Marian Romeyko: Generaowie polscy z armii austriackiej tradycyjnie nosili luno zapity pas, opuszczony na biodra pod ciarem bagnetu, w dodatku ze sprzczk przesunit na bok. Taki wygld mg doprowadzid do wciekoci starego oficera z armii rosyjskiej. Rnice dzielnicowe daway take znad w poszczeglnych partiach i grupach politycznych, np. niektre z lekcewaeniem odnosiy si do praktycznie im nie znanych parlamentarnych form rzdw, uwaajc je za niepotrzebn fasad. Stronnictwa utrzymyway zreszt w II Rzeczypospolitej swj rozbiorowy stan posiadania nie tracc w zasadzie zwolennikw tam, gdzie przed rokiem 1918 zdyy si zakorzenid. Czas wiele z tych odmiennoci rozwia ostatecznie, na ich miejsce pojawiy si inne, zrodzone w latach bliszych naszej wspczesnoci. Lecz ywe s jeszcze opowieci i anegdoty wiadczce o dugowiecznoci rnic rozbiorowych, o tym, i w pamici spoecznej obecna jest wiadomod, e Polska zostaa na nowo z trzech powek zoona.

Kierunki

W cieniu Feldmana..
Pierwszym studium powiconym polskiej myli politycznej staa si wydana w roku 1914 w Krakowie praca Wilhelma Feldmana, Dzieje polskiej myli politycznej w okresie porozbiorowym. Wczeniejsze powicone temu zagadnieniu monografie miay charakter przyczynkarski; dopiero ksika Feldmana stanowia ujcie caociowe. Sam jej autor by osob nieprzecitn i warte powicid mu nieco uwagi. Urodzi si w roku 1868 w ortodoksyjnej rodzinie ydowskiej. Majc 14 lat zosta wykluczony ze swojego rodowiska za bluniercze przemwienie w zbaraskiej synagodze wygoszone w amanej polszczynie (!), w ktrym wzywa wspwyznawcw do penej identyfikacji z Polsk i polskoci. Problem przyswojenia polskiej kultury i polskiej wiadomoci narodowej przez ludzi urodzonych i wychowanych w innym krgu kulturowym - nierzadki przecie w historii najnowszej - w przypadku Feldmana sta si centralnym w jego yciu. Zoliwi twierdzili, i chciaby si wydawad jeszcze bardziej typowo polski ni kady Polak (Karol Irzykowski), lub przebkiwali po latach o sumiastej asymilacji (Artur Sandauer). Inni, jak Stanisaw Przybyszewski, uwaali, i krtkowzroczny, nienawistny motoch nie jest w stanie pojd, w jak strasznych walkach zmaga si p. Wilhelm (zmar w 1919 - przyp. JJJ), by na gruzach swego ydostwa zbudowad ten przepikny, wspaniay gmach swej polskoci: zdumiewajcy dowd jego nieskooczenie pokornej i ofiarnej mioci do Polski. I z tego

punktu widzenia patrzc wydaje si, e Feldman by wicej zasuonym Polakiem anieli miliony tych, ktrych przypadkowe urodzenie uczynio Polakami. Za najwaniejsze etapy w dziaalnoci politycznej Feldmana naley uznad okres redagowania w Krakowie Krytyki, miesicznika, ktry sta si samodzieln instytucj ksztatujc pogldy polityczne znacznej czci inteligencji polskiej (1901-1914), oraz lata wojny. Wwczas to postanowi zawiadczyd swoj niepodlegociow orientacj i polski patriotyzm osobistym powiceniem. W sierpniu 1914 roku zgosi si do Legionw; po przeszkoleniu wzi nawet udzia w wyprawie na Szczucin. Uznany za niezdolnego do suby frontowej dla wieku, krtkiego wzroku i sabego zdrowia, zosta przeniesiony do Departamentu Wojskowego NKN, gdzie znacznie lepiej spoytkowano jego zdolnoci wysyajc go rycho do stolicy Rzeszy. Bdc tam szefem polskiego Biura Prasy w istocie rzeczy peni funkcj agenta dyplomatycznego obozu niepodlegociowego. Feldman, natura impulsywna i emocjonalna, nie potrafi ograniczyd si do pozycji obserwatora. Wydajc Krytyk zainicjowa wielk midzynarodow ankiet o sprawie polskiej, ktra przypomniaa opinii publicznej Europy o jej istnieniu i wadze (1909). Owo zaangaowanie znajdowao wyraz take w dziaalnoci pisarskiej. Najwiksz saw przyniosa mu Wspczesna literatura polska (I wyd. 1902), ktrej znaczenie polegao przede wszystkim na tym, i bya pierwszym krytycznym opracowaniem tematu. Ksika musiaa oczywicie budzid wiele wtpliwoci. Jeden z oponentw stwierdzi po latach, i jej historycznym zadaniem byo doprowadzenie do absurdu wszystkich gupstw literatury polskiej. Dzieje polskiej myli politycznej, zrazu nie tak moe gone, z perspektywy wspczesnej posiadaj o wiele powaniejsze znaczenie. Rwnie nowatorskie, rwnie publicystyczne, rwnie wyranie zaangaowane po stronie prdw i kierunkw autorowi miych i sympatycznych, daj jednak rzetelny wykad podstawowej problematyki. Praca pioniersk bya i pioniersk pozostaa. Mia racj Leon Wasilewski piszc w 1933 roku w przedmowie do II wyd.: Dzieo (...) to niczym dotd nie zostao zastpione. Gromadzone s dzisiaj materiay coraz bogatsze, do zakresu badao wciga si coraz, obfitszy zasb dokumentw i materiaw archiwalnych, przybywaj coraz to nowe relacje, przyczynki pamitnikarskie i monograficzne. Ale syntetycznej caoci, jednolicie obrazujcej ca ewolucj polskiej myli popowstaniowej, dotychczas nie posiadamy. Lata II Rzeczypospolitej, lata ywych, palcych podziaw politycznych, nie sprzyjay dociekliwym i obiektywnym studiom. Dzieje polskiej myli politycznej stanowiy dla namitnie zwalczajcych si obozw rodzaj bryku, do ktrego szeroko sigano, aby uzasadnid biece dziaania. Czynna polityka prowadzona w odbudowanym paostwie nie pozostawiaa czasu na refleksje i budowanie teoretycznych konstrukcji: nie jest przypadkiem, i nie pojawi si wwczas aden pisarz polityczny rzdu Dmowskiego czy Bobrzyoskiego. Nieliczne prace powicone historii myli politycznej zbyt przesycone byy aktualnymi wpywami i byy zbyt suebne wobec potrzeb chwili. Przykadem moe byd studium Wadysawa Pobg-Malinowskiego Narodowa Demokracja 1887-1918. Fakty i dokumenty, ktre miao przekonad czytelnika, i przedstawiony w nim ruch polityczny stara si zawsze najkorzystniej przehandlowad Polsk w Petersburgu - za osobiste i grupowe korzyci. W innych swoich pracach Pobg przeciwstawia tej koncepcji postaw swojego bohatera, ktry w kadych okolicznociach i zawsze o Niepodleg walczy. Zakrawa na paradoks, i w historiografii lat piddziesitych mona by znaled prace odpowiadajce temu sposobowi mylenia, tyle e zamianie ulegy naczelne wartoci, a w miejsce tamtego nazwiska wstawiano inne: stopieo wojskowy, imi i wsy mogy pozostad bez retuszu. Niewtpliwa jakociowa zmiana nastpia dopiero po roku 1956. Zbyt wiele byo jednak zaniedbao do odrobienia, aby

najpowaniejszym tematem miaa stad si historia myli politycznej. Dla podjcia tego typu badao brak byo podstawowych prac faktograficznych. Rozpoczto wic penetrowanie obszarw czasem dotd zakazanych, a czasem nieznanych: stworzono solidn baz do strukturalnego spojrzenia na dzieje ruchu robotniczego. Powstao wiele poytecznych studiw powiconych ruchowi ludowemu, zaczy pojawiad si ksiki o ugrupowaniach centrum i prawicy, czasem w szczegowych monografiach zdarzay si fragmenty o politycznych zaoeniach czy ideologii partii lub grup. Do wyjtkw jednak nale studia, jakie podjli Jerzy Szacki (kwestia narodowa w pimiennictwie rewolucjonistw szlacheckich); Roman Wapioski (Narodowa Demokracja); zesp Henryka Zielioskiego (stosunek polskiej myli politycznej wobec wzowych problemw epoki); Marcin Krl i Wojciech Karpioski (nierewolucyjna myl polityczna epoki porozbiorowej). Nie ulega wtpliwoci, i czynna dziaalnod polityczna paostw, partii, grup czy poszczeglnych jednostek z reguy opiera si na okrelonych zaoeniach. Determinanty takie przywyko si umownie nazywad myl polityczn. Pisze si wic chtnie o politycznym dorobku poszczeglnych obozw, o pogldach poszczeglnych dziaaczy. Gdy jednak przyjdzie do skonkretyzowania tego, czym owa myl polityczna ma byd, okazuje si, e panuje najzupeniejsza dowolnod pogldw. Std niewdziczna rola historyka, ktry niebacznie podejmuje si takich badao. Nie istnieje bowiem cakowita jasnod, czym waciwie ma si zajmowad, co wyrniad ma jego prac od dokonao badacza doktryn czy filozofa zajmujcego si myl polityczn i spoeczn. Wedle dawnych pogldw, ktrym hodowa take Feldman, historyk interesowa si strategicznymi koncepcjami politycznymi odnoszcymi si do kluczowych kwestii z zakresu stosunkw midzynarodowych i wewntrznych. Definicj t rozwin wspczenie Henryk Zielioski utrzymujc, i badania historykw (...) winny byd nastawione na wyszukiwanie, analizowanie i charakteryzowanie przede wszystkim wanie koncepcji politycznych - wic twierdzeo i wskazao o charakterze generalnym, determinujcych podstawowe kierunki rozwoju narodu i paostwa i przewijajcych si w dziaalnoci politycznej w sposb wzgldnie trway i uporczywy. Wtpliwoci budzid tutaj musi oczywista wzgldnod tezy, i myl polityczna determinuje rozwj narodu i paostwa. Naley take dodad, i struktura koncepcji politycznych i ich charakter s przecie zmienne, zalenie od czasu i miejsca obserwacji. Myl polityczna zawiera dwie podstawowe paszczyzny. W pierwszej lokuj si pytania zasadniczej wagi, na miar epoki. Odpowiedzi na nie -dadz si przedstawid jako caociowa wizja wiata, uniwersalny klucz interpretacyjny pozwalajcy wszystko rozumied i przewidzied. Pytania te maj czsto swoje ideologiczne zaplecze, system wiatopogldowy, z ktrego si wywodz. Paszczyzna druga (nieraz negliowana i niedoceniona) charakteryzuje si wieloci rnorodnych, podrzdnych problemw wynikajcych porednio lub bezporednio z interpretacji strategicznych. Obie nie zawsze musz byd mylowo cakowicie podporzdkowane drogowskazom zasadniczym, czsto stanowic dla nich uboczne, marginesowe uzupenienie (w niektrych koncepcjach takimi s kwestie gospodarcze, kulturalne itp.). Owe marginalia wynikaj czsto z charakteru ruchu politycznego, jego spoecznego czy narodowego zaplecza, okrelajc ruch czsto bardziej ni zaoenia podstawowe, zwaszcza gdy ich brakuje lub gdy cakowicie skostniay. Sposoby badania myli politycznej mog byd oczywicie rne, podobnie jak niejednakowy moe byd zasig pola badawczego. Mona wic analizowad programy i koncepcje poszczeglnych partii, grup, a nawet jednostek lub te badad tendencje dominujce w myleniu politycznym caego spoeczeostwa (a wic w ukadzie problemowym np., kto i jak na ziemiach polskich wysuwa przed 1914 rokiem program niepodlegociowy). Obydwie metody maj swoje zalety i wady, obydwie s prawomocne intelektualnie. Myl polityczn mona interesowad si w rnych planach. Historyk doktryn omawiad bdzie przede wszystkim - by raz jeszcze oddad gos Henrykowi Zielioskiemu - stosunki spoeczne, utrwalone

w instytucjach paostwa i prawa, jak rwnie systemy filozoficznoprawne oraz nurty ideowe, ktre te stosunki uzasadniaj czy usprawiedliwiaj i ktre charakteryzuj poszczeglne epoki historyczne. Badad wic bdzie instytucjonaln form myli politycznej (z rnymi w praktyce badawczej niekonsekwencjami), tj. tak, ktra osiga wymiar doktryny, myli skodyfikowanej. Z kolei filozof prbujc znaled interpretacj dla pojd i terminw funkcjonujcych w myli politycznej zajmie si intelektualnym wyposaeniem, jej wewntrzn filozoficzn koherencj. Badania tej problematyki mog byd planowane jednak jeszcze inaczej. Historyk nie rezygnujc z oglnego poznania zarysowanych powyej zakresw szukad bdzie zwizkw myli politycznej z historyczn rzeczywistoci - nie tylko dla projekcji strategicznych, ale take dla ustaleo taktycznych, biecych. Badacz myli politycznej porusza si czsto po obszarach oglnej historii ycia politycznego. Zmuszony jest odtworzyd baz faktograficzn, badad konfiguracje personalne, poznawad praktyczn dziaalnod grup, partii i ich przywdcw. Wysiek ten ma na celu ukazanie czynnikw warunkujcych taki, a nie inny ksztat politycznej doktryny. Dla zaobserwowania zwizkw przyczynowo-skutkowych winno si wic budowad kwestionariusze bardziej wszechstronne, wrcz uniwersalne. Zadaniem historyka jest ukazanie ewolucji myli politycznej, a zmiany ideologiczne, jak wiemy, nawet w stosunkowo krtkim okresie bywaj nieraz bardzo gwatowne. Badacz musi wic odpowiedzied na pytanie, czym si charakteryzuj i jakie s ich przyczyny. Oczywist konsekwencj bd zabiegi majce na celu monograficzn analiz procesu historycznego, analiz taktycznych dziaao partii i grup. Wydaje si, i wraz z rozwojem wiadomoci badawczej jawid si bdzie z coraz wiksz wyrazistoci jeszcze jeden problem, do tej pory nie dostrzegany lub nie doceniany, a - sdzid mona - ze wzgldw poznawczych pierwszoplanowy. Chodzi o ywot spoeczny myli politycznej, ktra egzystuje w wiadomoci wspczesnych na rnych poziomach obiegu. Rzuca si bowiem w oczy rnica pomidzy programem politycznym przedstawianym w organie teoretycznym partii a przejawiajcym si w obiegu trywialnym, np. w podporzdkowanym temu samemu orodkowi politycznemu dzienniku masowym, redagowanym na nieporwnywalnie niszym poziomie. Istotn kwesti jest wystpowanie w ramach tej samej konstrukcji mylowej enuncjacji teoretycznych wysoce intelektualnych oraz wynikajcych z nich hase, yjcych jakby wasnym, samoistnym yciem. Wulgaryzacja, standaryzacja myli jest zjawiskiem powszechnym i ma miejsce w kadym ruchu politycznym. Historyk musi obserwowad wiele wariantw rozwoju tego zjawiska. Zalene bd one od charakteru partii, ich spoecznego zasigu, specyficznych cech koncepcji nadrzdnych. Wan rol odgrywad bd sposb i formy dziaania partii, ktra moe dysponowad aparatem propagandowym dostosowanym do wielu rodowisk spoecznych. Przykadem chodby Narodowa Demokracja, w ktrej znalazo si miejsce na rozwaania Dmowskiego, Popawskiego, Balickiego, ale take na pras brukow w rodzaju osawionej Dwugroszwki. Zwizki mylowe w tym mechanizmie sprowadzaj si przecie nieraz do oglnych tylko, intuicyjnie wyczuwanych wskazao, a w dziaaniach biecych przybieraj form hase prymitywnych - jake przy tym powszechnych i popularnych. Istotnym zagadnieniem jest wic kwestia relacji pomidzy twrcami myli politycznej a jej popularyzatorami i propagatorami, wobec ktrych klasycy bywaj jake czsto bezbronni. Przykadowo badania nad histori prasy ukazuj, jak zaskakujcym metamorfozom (by nie rzec manipulacjom) ulegaa myl polityczna, jak wiele byo w niej - w prasowej perspektywie - niekonsekwencji, jak bardzo decydowa kontekst, w jaki dawaa si wpisad, jak te bywaa ulotna, pozostawiajc w wiadomoci czytelnikw jedynie stereotypowe hasa. Lata ostatnie przyniosy dalsze jeszcze oywienie badao nad dziejami polskiej myli politycznej. Nadal jednak niebagatelne trudnoci metodologiczne stwarza samo okrelenie przedmiotu zainteresowao jej historyka. Dobrym przykadem tych kopotw s dwa tomy Polskiej myli politycznej XIX i XX wieku, redagowane i wydane przez Henryka Zielioskiego. Obok szkicw o oryginalnych mylicielach -

Edwardzie Abramowskim i Wadysawie Studnickim - znalaz si tam tekst powicony Hermanowi Liebermanowi, ktrego przy najwikszej dla niego estymie nie sposb uznad za teoretyka ruchu socjalistycznego. Aktualna wic cigle pozostaje opinia jednego z wybitnych historykw doby obecnej, ktry stwierdzi, i dziejopisarstwo polskie cigle pozostaje w cieniu Feldmana...

Zaczo si w Szwajcarii
W pocztkach sierpnia 1887 roku na zamku w Hilfikonie nalecym do Ludwika MatyaskaMichalskiego, wzbogaconego na Sumatrze oficera powstania styczniowego, zebrali si emigranci inynier Maksymilian Hertel, pk Zygmunt Mikowski (znany powszechnie jako Teodor Tomasz Je) oraz reprezentujcy kraj kustosz Zakadu Narodowego im. Ossolioskich ze Lwowa - Aleksander Hirschberg. W sielankowym otoczeniu, gdzie czerwone rabaty stanowiy to dla kwietnego take biaego ora (co zdaniem Jea dawao dowd gustowi i uczuciom patriotycznym gospodarza), utworzono jeszcze jedn tajn organizacj niepodlegociow - Lig Polsk. Wydawad by si mogo, i przedsiwzicie podzieli losy podobnych mu, tak licznych na emigracji efemeryd. Tymczasem Liga liczca 40 osb daa pocztek jednemu z najpotniejszych polskich obozw politycznych, okrelanemu jako narodowy lub narodowodemokratyczny, przez przeciwnikw natomiast jako endecki. Stao si tak dla dwu przyczyn. Dziki hojnym dotacjom Michalskiego organizacja dysponowaa funduszami, pozwalajcymi na prowadzenie niezalenej dziaalnoci politycznej, przede wszystkim wydawniczej (tzw. Skarb Narodowy). O trwaoci inicjatywy zadecydowao take nawizanie wsppracy z utworzonym nieco wczeniej Zwizkiem Modziey Polskiej. Tam wanie pojawia si grupa dziaaczy, ktrzy niezadowoleni z pasywnoci Ligi, dokonali w 1893 roku swoistego zamachu stanu, przejmujc kierownictwo organizacji. Przewodzili jej - prawnik i socjolog Zygmunt Balicki (1858-1916), absolwent przyrodoznawstwa w Uniwersytecie Warszawskim, Roman Dmowski (1864-1939) oraz Jan Ludwik Popawski (1854-1908), znany ju wwczas jako dziennikarz i krytyk zwizany z hodujcym ludomaostwu (pojmowanemu na wzr rosyjskiego narodnictwa) warszawskim tygodnikiem Gos. W wyniku zamachu usunito od wadzy dotychczasowe kierownictwo, a Lig Polsk przemianowano na Narodow, co miao znamionowad przemian gbsz. Powstaa organizacja moda, ywotna, przepojona nowym duchem, odcinajca si od starych w sposobie mylenia. Zgodnie z wykadni przyjt pniej w obozie narodowym, wyzwolono si wwczas spod wpywu i zwierzchnoci masonerii. Obz narodowy zachowa jednak przyjte od wolnomularstwa formy i metody dziaania, a wic rne szczeble wtajemniczenia czonkw, istnienie wzajemnie zakonspirowanych siatek oraz stowarzyszeo filialnych i zalenych, wciganie do organizacji dziaaczy politycznych rnych orientacji. Orodkiem dyspozycyjnym, stojcym na czele (formalnie do rozwizania w roku 1927, praktycznie do odzyskania niepodlegoci), by Komitet Centralny Ligi Narodowej. Najwiksz rol - poza twrcami doktryny narodowej: Balickim, Dmowskim i Popawskim - odgrywali w nim Marian Seyda z Poznaoskiego, Wojciech Korfanty ze lska oraz Stanisaw Grabski z Galicji. On to w swoich nie opublikowanych pamitnikach pisa o pocztkach ruchu: Serce i trzewod Popawskiego, miaod myli Dmowskiego, wiedza cisa Balickiego, po romantyzmie mesjanistycznym i wieszczym, po pozytywizmie warszawskim wiar toczcym, po szkole krakowskiej ze stra poarn (...), a wobec zawodnej midzynarodwki socjalistycznej ksztatoway na przeczy XIX i XX wieku zrb myli narodowej (czsto nowy wanie nawrotem w przeszod dawniejsz), ktry trafia w swej zawrotnej treci gwnej wczesnej w umysy takie jak

Sienkiewicza, Paderewskiego, Reymonta, Kasprowicza, a najdobitniej bodaj i z najwikszym oddwikiem Wyspiaoskiego.

I Procesy narodowotwrcze przebiegay w Europie Wschodniej w odmiennych warunkach i znacznie pniej, ni miao to miejsce w zachodniej czci kontynentu. Dlatego te inaczej na obszarach tych formoway si ideologie nacjonalistyczne. Ksztatowanie nacjonalizmu wizao si z procesami ekonomicznospoecznymi, jakie zachodziy na ziemiach polskich w dobie industrializacji. Wrd nich dwa posiaday szczeglnie istotne znaczenie. Pierwszy polega na likwidacji feudalnych stosunkw na wsi oraz rozwoju nowej klasy spoecznej, wielkoprzemysowego proletariatu. Dopiero pod koniec XIX wieku rzeczywisty chop i proletariusz sta si czynnikiem samodzielnym w yciu publicznym. Powstaway w ten sposb dogodne warunki dla rozszerzenia bd pogbienia wiadomoci narodowej. Proces ten wymaga porzucenia utopijnych marzeo i zastpienia ich codzienn prac polityczn. W odczuciu przywdcw Narodowej Demokracji ruch narodowy zrodzi si jako reakcja na romantyzm, chod jednoczenie podj prb syntezy dawniejszych prdw politycznych. Z romantyzmu wzito okrelenie celw dalszych - pisa Stanisaw Kozicki - w przekonaniu, e odzyskanie wasnego paostwa jest niezbdnym warunkiem rozwoju i postpu w myli i yciu narodu, pojcie narodu i kult uczucia narodowego, z pozytywizmu cise liczenie si z warunkami czasu i miejsca. Przemiany ekonomiczne i spoeczne prowadziy take do wzrostu aktywnoci buruazji i drobnomieszczaostwa. Historyczna modod elementu etnicznie polskiego wrd tych warstw i odczuwane poczucie zagroenia z powodu konkurencji buruazji i drobnomieszczaostwa obcego pochodzenia czyniy je podatniejszymi na hasa nacjonalistyczne. Wiek XIX przynis istotne zmiany w zasigu polskiego obszaru etnicznego. Za Bugiem zmniejszy si wpyw kultury polskiej na ludnod litewsk, ukraiosk i biaorusk. Byo to konsekwencj rusyfikacyjnej akcji rzdu rosyjskiego oraz aktywizacji narodowej Litwinw, Ukraiocw i Biaorusinw. Stosunki midzy Polakami a innymi grupami etnicznymi przybieray postad rywalizacji i konfliktu, Litwini i Ukraiocy (ruch biaoruski by jeszcze bardzo saby) upatrywali bowiem w oddziaywaniu kultury polskiej najwiksze zagroenie dla swej odrbnoci narodowej; podobne pobudki kieroway przywdcami rodzcego si nacjonalizmu ydowskiego. Jeszcze powaniejsze straty poniosa polskod w zaborze pruskim. Wprawdzie Grny lsk opiera si dod skutecznie germanizacji, ale polska linia etniczna cofna si wyranie na Dolnym lsku, Warmii i Mazurach oraz w rejonie Noteci. Wszystkie te procesy rzutoway na stan umysw przywdcw powstajcego obozu narodowego. Swoje koncepcje doktrynalne wyoyli: Dmowski - przede wszystkim w Naszym patriotyzmie (1891) i Mylach nowoczesnego Polaka (1903), Balicki - w Egoizmie narodowym wobec etyki (1902) oraz Popawski w szeregu artykuw dotyczcych polityki zewntrznej. Program narodowy opiera si na dwu zasadniczych zaoeniach, o ktrych po latach mwi Dmowski: Myl o caej Polsce i praca dla caej Polski. W jednym rozumieniu - Polska ze wszystkich swoich czci zoona, Polska we wszystkich, jak si mwio nawczas, zaborach; w drugim rozumieniu - Polska we wszystkich swoich warstwach spoecznych. Wszechpolskod wyrniaa ruch narodowy od innych prdw politycznych dziaajcych na ziemiach polskich. By to skutek przyjcia jako nadrzdnego kryterium pojcia narodu. Rozumiano

je w kategoriach irracjonalnych, jako duchow wsplnot, ktrej istot jest zbiorowa samowiadomod, nie dajca redukowad si do czynnikw obiektywnych, takich jak tradycja czy elementy etniczne. Trafnie uj to historyk myli politycznej Franciszek Dinheim: Mamy do czynienia z ideologi, ktra usiuje stworzyd system zamknity, chce objd wszystko jedn formu, redukuje czowieka do wiadomoci narodowej, ujmuje wiat deterministycznie. Dodad tu trzeba, i narodowcy nie rnili si w deniu do zbudowania ideologii integralnej z przyszymi przeciwnikami politycznymi spod czerwonych sztandarw. Prymat kategorii narodu powodowa koniecznod sformowania nowego patriotyzmu i nowej etyki narodowej - egoizmu narodowego, ktry wyraa przede wszystkim ducha walki, bowiem narody, ktre przestaj walczyd, wyrodniej moralnie i rozkadaj si. Inny zakres przybierao pojcie moralnoci: Moralnod narodu nie jest niczym innym, jak tylko jego polityk w stosunku do innych narodw (...). Polityka za jest niemoraln (...). Nard, jak organizm ywy, ma prawo moralne rozrastad si nie tylko kosztem ywiow biernych, bezmylnych i spoecznie bezksztatnych, ale nawet kosztem narodw innych. T konstatacj Balickiego uzupenia Dmowski: Dla mnie miar jest poytek polskoci: wszystko, co prowadzi do jej podniesienia, wzbogacenia jej treci, rozszerzenia jej wpywu, jest dobrym (...). Polska cywilizacja, stworzona przez ras polsk i przepojona waciwociami jej ducha, istnieje: nie przeceniam jej wartoci w porwnaniu z wyej rozwinitymi cywilizacjami innych ludw, ale przywizany jestem do jej znamion, bo s moimi, chciabym wic, by bya jak najbogatsza, jak najywsza, by jak najszerzej panowaa. Zadaniem moim nie tylko bronid polskoci przed kurczeniem si, ale pracowad we waciwych drogach nad jej rozszerzeniem. Dmowski wymiewa dotychczasowy sposb mylenia Polakw o polityce, w ktrym potrzebne (byy) bajki z zakooczeniem pouczajcym, e cnota zawsze spotyka nagrod, a niecnota kar, wykpiwajc teori, ktra gosia (jego zdaniem), e rola podbitych jest pikniejsza od roli zwycizcw. Krytyka ta suya sformuowaniu postulatw dotyczcych przewartociowania cech narodowych. Jestemy dzi narodem najgrzeczniejszym, najbardziej humanitarnym, najpobaliwszym dla innych, sdzc, e te waciwoci s wiadectwem naszej dojrzaoci cywilizacyjnej - pisa Popawski. Niestety nie s to przymioty panw cywilizacji, ale jej lokajw. Bezwzgldnod narodowa, szorstkod, gwatownod itd. nie przeszkodziy Anglikom, Niemcom i Francuzom zajd stanowiska naczelnego. Nard w ujciu ideologw Narodowej Demokracji traktowany by jako wsplnota historyczna. Dusza narodowa - zdaniem Dmowskiego - to wytworzone przez wielowiekowy wsplny byt poczucie jednoci w walce o wspln egzystencj, w powodzeniu i klskach oglnych, w deniu do oglnych celw (...). Ta dusza narodowa, wytworzona przez dugi proces dziejowy, w dziejach znajduje uzasadnienie swego bytu i swych aspiracji. Konsekwencje tego historyzmu wyraay si w uznaniu paostwa narodowego za wsplnot nie tyle etniczn, co ideologiczn. Jego politycznymi obywatelami mogli stad si tylko ci, dla ktrych najwyszym dobrem byo dobro narodu polskiego. Nie wyczao to wic z wsplnoty elementw etnicznie niepolskich, pod warunkiem utosamiania z nacjonalistycznie pojmowanym polskim interesem narodowym. W publicystyce obozu za takie uwaano Biaorusinw i Ukraiocw. Zdaniem Popawskiego, ludnod biaoruska i ukraioska nie reprezentowaa adnych wyranych deo politycznych i narodowych, nawet na wp wiadomego denia do zachowania swej odrbnoci etnograficznej. Co do Biaorusinw - pisano w Przegldzie Wszechpolskim - to nikt nie zaprzeczy, e moe o nich byd mowa jako o szczepie, o plemieniu, nie za o narodowoci. Obu spoecznociom wyznaczono w przyszym paostwie polskim rol grup regionalnych, z prawem kultywowania

odrbnoci, o ile mieszcz si w ramach kultury folklorystycznej. Rol nadrzdn miaa odgrywad cywilizacja polska, ktrej atrakcyjnod winna pozytywnie rozstrzygnd spraw ich spolszczenia. Przywdcy Narodowej Demokracji nie widzieli natomiast moliwoci zasymilowania tych grup etnicznych i narodw, ktre osigny poziom rozwoju co najmniej rwny spoeczeostwu polskiemu. Oceny stopnia zagroenia polskoci przez nie byy tu zrnicowane. W rozwaaniach snutych na temat sytuacji na pograniczu polsko-niemieckim widad nie tylko respekt dla siy cywilizacyjnej Niemiec, lecz take pesymizm co do perspektyw rozwoju sytuacji na tych terenach, kontrastujcy z akcentowanymi przez propagand obozu sukcesami ruchu polskiego na Pomorzu i lsku. Podobne akcenty respektu dla przeciwnika widad w ujciu problemu ydowskiego: Asymilacja ju dzi nie moe byd programem w stosunku do kwestii ydowskiej jako caoci (...) (ydzi) maj zbyt wyran, zbyt skrystalizowan przez dziesitki wiekw ycia cywilizowanego indywidualnod, aby dali si w wikszej liczbie przyswoid tak modemu jak nasz, formuujcemu dopiero swj charakter narodowi i raczej oni byliby zdolni nasz wikszod duchowo, a po czci i fizycznie zasymilowad. Odbudowanie niepodlegoci byo dla przywdcw obozu postulatem koniecznym i nie wymagajcym uzasadnieo. Tutaj jednak dokonywao si rwnie przesuwanie akcentw. Pisa bowiem Dmowski: Niepodlegod paostwowa wszake nie jest tu traktowana jako cel ostateczny, ale jako rodek, jako najwaniejszy warunek szerokiego narodowego rozwoju. W praktyce jeli tworzcy si wwczas tzw. ruch niepodlegociowy, ktrego przywdc sta si Pisudski, chcia przeprowadzid walk z wadz zaborcz, traktowan jako gwny wrg form historycznych istnienia narodu - Narodowa Demokracja pragna najpierw osignd zwartod polskiego obszaru poprzez rozbicie stanu posiadania innych grup etnicznych. Pierwszym etapem ekspansji musiao stad si oczywicie upowszechnienie czynnej postawy narodowej. rodowiskiem, ktre miano objd penetracj najszerzej, bya wci jeszcze obojtna narodowo i politycznie wie. Omawiajc dziaalnod praktyczn Ligi naley zwrcid uwag, i koncentrowaa si przede wszystkim w Krlestwie, co wynikao z uznania tego obszaru za centrum etnograficzne narodu. Najwaniejszym zadaniem bya praca wrd ludu. Polityczny program Ligi, ale take kultur polsk, nader skutecznie szerzyo wrd chopw tajne Towarzystwo Owiaty Narodowej (dziaajce od 1899 roku), majce swoje odpowiedniki na gruncie miejskim. Pomimo i Liga bya wwczas indyferentna wobec religii, potrafiono wykorzystad nabrzmiay na Chemszczynie problem unicki, aby poprzez Towarzystwo Opieki nad Unitami (zaoone w roku 1903) zdobyd wpywy wrd tej grupy ludnoci; wykorzystywano jej fanatyczne przywizanie do dawnego obrzdku, aby wyrobid w niej polskie poczucie narodowe. Taka i podobna dziaalnod konspiracyjna wyksztacia dla ruchu narodowego oddan kadr dziaaczy, ktrzy mieli na przecig wielu lat stad si jego opok. Liga stosowaa take i inne formy dziaania. Za najwaniejsze - poza pracami TON-u - naley uznad systematyczne nasycanie Krlestwa tajn pras, przerzucan z Galicji, gdy tam skutkiem represji wadz rosyjskich ulokoway si orodki dyspozycyjne obozu. Okres pierwszy, niejako przygotowawczy w historii nacjonalizmu polskiego, zamyka si na roku 1905. Sformowano wwczas doktryn i podstawy organizacyjne (take w zaborze pruskim i Galicji), ktre pozwoliy na ujawnienie w dogodnym momencie powanej ju siy. Warto tu zauwayd, i Liga miaa wwczas, podobnie jak i inne dziaajce w Krlestwie tajne partie i grupy polityczne, charakter elitarnej, kadrowej organizacji inteligenckiej (do roku 1805 przyjto do niej 387 osb) zwracajcej si przede wszystkim do drobnych posiadaczy - chopw, biedniejszej szlachty, rzemielnikw. w populistyczny charakter mia ulec zmianie, gdy racj nadrzdn stay si wymagania politycznej taktyki.

II Wybuch rewolucji w Rosji stworzy dla Polakw w zaborze rosyjskim nowe warunki. W zreformowanym paostwie otworzyy si moliwoci rozwinicia legalnej dziaalnoci. Sdzono nawet, e mona bdzie prbowad oddziaywad na forum parlamentarnym na polityk Petersburga (nadzieje te okazay si nierealne). Dziaajce w Warszawie od 1905 roku Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe wysuno si rycho na czoo polskiego ycia politycznego obejmujc komend nad przedstawicielstwem w izbie niszej rosyjskiego parlamentu - Dumie Paostwowej. Poniewa dominujce pozycje narodowcy zdobyli take w pozostaych dzielnicach, powstay warunki dla koordynowania caoksztatu polskiej polityki wobec zaborcw ponad granicami rozbiorowych podziaw. Hegemonia w Galicji okazaa si zreszt wobec istnienia tam silnego ruchu ludowego i posiadajcej tradycyjnie znaczne wpywy partii konserwatywnej nietrwaa, w przeciwieostwie do Krlestwa (wobec niezorganizowania politycznego wsi konkurencj dla obozu narodowego stanowiy tu jedynie partie socjalistyczne) i zaboru pruskiego (do ktrego kapitalistycznej struktury spoeczeostwa program narodowy by najlepiej dopasowany). Nim doszo do podjcia rozstrzygnid dotyczcych sposobw umidzynarodowienia sprawy polskiej, narodowi demokraci musieli zajd stanowisko wobec ruchu rewolucyjnego nad Wis. Byo ono wrogie zarwno wobec powstaoczych koncepcji Pisudskiego i czci kierownictwa PPS, jak te internacjonalistycznych pogldw SDKPiL. Rewolucja stawiaa bowiem pod znakiem zapytania dogmat o nadrzdnoci interesw narodowych nad klasowymi i stanowymi. Niechd do ruchw spoecznych zakodowana genetycznie w doktrynie narodowej ujawnia si wtedy po raz pierwszy z tak si i od razu wesza na stae do programu obozu (Dmowski z celow przesad nazwa rewolucj politycznym syfilisem). Przystpiono do czynnych dziaao - uzbrojonym grupom socjalistycznym przeciwstawiano bojwki Narodowego Zwizku Robotniczego, ekspozytury obozu w rodowiskach robotniczych. Losy rewolucji rozstrzygny si jednak w Rosji; upadek jej w cesarstwie spowodowa pacyfikacj stosunkw take w Krlestwie. Aktywna polityka obozu spowodowaa napyw w szeregi stronnictw narodowodemokratycznych elementw wielkoziemiaoskich i kapitalistycznych, popierajcych dotd partie konserwatywne, i zdominowanie przez nie Ligi. W konsekwencji ruch sta si ugrupowaniem, ktrego program odpowiada najpeniej interesom klas posiadajcych. Zerwanie z dotychczasow taktyk, szybkie i radykalne zmiany hase programowych przez Dmowskiego i Balickiego nie mogy nie budzid zaniepokojenia najbardziej nawet zaufanych narodowcw. Jeden z wybitnych dziaaczy stronnictwa, Wiktor Jarooski, bawic z Dmowskim we Woszech zwrci mu uwag na portiera zachwalajcego program kinematografu: Grandissima programa, sempere novita. Zwracajc si do przyjaciela Jarooski doda: Romanie, to zupenie jak w Narodowej Demokracji. Nasilajce si wtpliwoci stay si przyczyn rozamw w obozie. Wizay si one jednak nie z krystalizujcym si obliczem spoecznym, ale z dramatyczn reorientacj zaoeo geopolitycznych. Nowe hasa, uznawane za ugodowe przez tych, ktrzy swoje uczestnictwo w ruchu traktowali jako przygotowanie do rozprawy z Rosj, opieray si na analizie zmian zachodzcych w Europie. Skutkiem przeksztacenia obronnego paktu rosyjsko-francuskiego w ukad trjstronny z udziaem Anglii (1907) wytworzya si wyjtkowa koniunktura, w ktrej spekulacje na wybuch wojny zyskiway realn podstaw. Zasadnicz kwesti dla polityki polskiej stawa si wybr orientacji. Dla Dmowskiego, popieranego w kierownictwie Ligi przez Seyd i innych politykw dziaajcych w zaborze pruskim, przymierze z Niemcami byo niemoliwe. Byo to skutkiem realistycznej oceny, i polityka

Hohenzollernw stanowi dla ywiou polskiego w Poznaoskiem i na lsku zagroenie biologiczne. Wrd czowki politycznej obozu niebezpieczeostwo niemieckie i wag, jak dla Polski maj ziemie zachodnie, dostrzegano od dawna. Ju w roku 1887 Popawski pisa w Gosie: Nasi politycy marz jeszcze o Wilnie i Kijowie, ale o Poznao mniej dbaj, o Gdaosku zapomnieli prawie zupenie, a o Krlewcu i Opolu nie myl zgoa (...). Czas ju po tylu wiekach bkania si po manowcach wrcid na star drog, ktr ku morzu trzebiy krzepkie donie wojw piastowskich. Pogldom tym sekundowali inni: Wadysaw Grabski mia podobno mawiad, i woli parafi w Poznaoskiem ni cay powiat nowogrdzki. Nastawienie takie zyskiwao dodatkow poywk w zwizku z zaostrzeniem polityki berlioskiej wobec Polski. W roku 1905 Bolesaw Koskowski wystpi z broszur pod jednoznacznym tytuem Niebezpieczeostwo niemieckie wskazujc na midzynarodowe konsekwencje ekspansji Rzeszy. Zwrot w strategicznej koncepcji Narodowej Demokracji - oparcie Polski o Wschd przeciwko Zachodowi - ostatecznie powiadczya i ugruntowaa napisana na przeomie roku 1907/8 ksika Dmowskiego Niemcy, Rosja i kwestia polska. Nie bya ona, jak si dosyd powszechnie uwaa, manifestem filorosyjskim, a raczej wyborem sabszego z dwu przeciwnikw jako kontrahenta i partnera. Punktem wyjcia stao si stwierdzenie, i przyszod kwestii polskiej odnoszcej si do terytorium z blisko 50-milionow ludnoci jest funkcj stosunkw polsko-niemieckich. Zdaniem autora jedynie Polacy mog przeszkodzid rodkowo- i wschodnioeuropejskiej ekspansji niemczyzny. Dla paostwa (...), ktrego potga w gwnej mierze wyrosa z upadku Polski, podniesienie gowy przez polskod oznaczaoby pooenie tamy jego rozrostowi. Jako e polityka niemiecka postawia sobie za cel sproletaryzowanie spoeczeostwa i sprowadzenie narodu polskiego do rangi szczepu, z integralnego, wszechpolskiego punktu widzenia stanowia o wiele wiksze niebezpieczeostwo ni tak bardzo osabiona wojn i rewolucj Rosj. Poniewa w Petersburgu coraz powszechniej zdawano sobie spraw z koniecznoci przebudowy paostwa, czego warunkiem bya normalizacja sytuacji na kresach, liczono, e prdzej czy pniej mona bdzie rozpoczd tam dialog, bowiem w paostwie rosyjskim ley klucz do rozwizania kwestii polskiej. Koncepcja Dmowskiego opieraa si na analizie integralnie pojmowanej polityki polskiej. Nie darmo w Mylach nowoczesnego Polaka pisa: Nie majc nierozdzielnej polskiej Rzeczypospolitej, moemy i musimy byd nierozdzielnym narodem polskim, majcym swoje oglnonarodowe interesy, sw narodow polityk. Powysze pogldy przyniosy konkretne rezultaty w praktyce. Celowi generalnemu - poparciu paostwowoci rosyjskiej - podporzdkowano ca taktyk parlamentarn w Dumie (czego nie potrafiono zrozumied w Warszawie domagajc si konkretnych zyskw bd te efektownych gestw opozycyjnych), z tego take powodu przerwano bojkot szk rosyjskich, co stanowio rezygnacj z ostatniego elementu czynnej walki z zaborc. Stonowano rwnie polskie aspiracje wobec ziem litewskich, biaoruskich i ukraioskich, domagajc si jedynie penego rwnouprawnienia mieszkajcych tam Polakw, ktre to haso mogo byd przez rzd rosyjski zaakceptowane. W przededniu wojny obz stan wobec koniecznoci umocnienia osabionej licznymi secesjami pozycji. Stao si to powodem rozpoczcia walki o niepodlegod wewntrzn, czyli oswobodzenie narodu polskiego od wpywu obcych orodkw dyspozycyjnych. Za taki w pierwszym rzdzie uznano ydw. Jako pretekst do kampanii skierowanej przeciwko tej tak licznej i zwartej na ziemiach zaboru rosyjskiego mniejszoci wykorzystano przegosowanie Dmowskiego w warszawskich wyborach do IV Dumy (1912). Akcja bojkotu gospodarczego, ktrej patronowaa zaoona specjalnie przez Antoniego Sadzewicza Gazeta Poranna 2 Grosze, docierajca dziki wysokiemu nakadowi do masowego czytelnika, zyskaa endecji szerok klientel - szczeglnie wrd drobnomieszczaostwa. Z drugiej strony wzburzao to do ostatecznych granic ludzi mylcych kategoriami socjalistycznymi i humanistycznymi: liberalna inteligencja miaa stad si odtd nieprzejednanie wroga wobec ruchu

narodowego. Z czasem w wyniku swoistej interpretacji dowiadczeo, jakie zebra Dmowski w latach wojny wiatowej na arenie midzynarodowej, doktryn obozu uzupeniono tez o midzynarodowej solidarnoci ydostwa, ktre od samego pocztku miao przeciwdziaad polskiemu ruchowi narodowemu. w ydocentryzm powodowa, i ideolodzy Narodowej Demokracji stali si z czasem, jak pisze Jerzy Terej, zwolennikami jakiej teorii o szczeglnej roli, a co za tym idzie i o szczeglnych moliwociach narodu ydowskiego. Odkrycie roli pierwiastka semickiego pozwolio na swoiste uzupenienie historiozofii obozu: odtd powstania narodowe mona byo oceniad jako obce interesom i narodowi polskiemu spiski, kierowane take przez nie-Polakw. Analiz t bez wikszych rezultatw usiowano zastosowad celem skompromitowania organizujcego si w Galicji ruchu pisudczykowskiego. Wybuch wojny wiatowej zosta przyjty przez narodowcw z entuzjazmem: powstaway warunki do zjednoczenia ziem polskich. Skutkiem podjtych starao uzyskano deklaracj naczelnego wodza armii rosyjskiej, w. ks. Mikoaja Mikoajewicza, ktry stwierdza, i nastpi zjednoczenie pod berem cesarza rosyjskiego Polski - swobodnej w swojej wierze, jzyku i samorzdzie. Dalsze dziaania majce doprowadzid do wydania bardziej zobowizujcych aktw paostwowych zakooczyy si fiaskiem, przede wszystkim skutkiem niechtnego stanowiska rzdu. Impas w Piotrogrodzie spowodowa, i Dmowski przenis si do Londynu i Parya, liczc, e uda si za pomoc naciskw ze strony aliantw zmusid Rosj do bardziej elastycznej polityki. Dopiero jednak upadek caratu i uznanie niepodlegoci Polski przez Rzd Tymczasowy omieliy Zachd. Udzielono wwczas pozwolenia na organizacj armii polskiej we Francji (odrbne wojsko tworzono rwnie w Rosji), a powoany z siedzib w Paryu Komitet Narodowy Polski, ktrego prezesem zosta Dmowski, uznano za oficjalne przedstawicielstwo. Do ywszej dziaalnoci przystpili rwnie narodowcy na obszarze zajtym przez mocarstwa centralne. Hodujc dotychczas polityce pasywistycznej (nieangaowanie si w dziaalnod okupanta) postanowili wykorzystad koniunktur i przyjd berliosk ofert wspuczestnictwa w tworzeniu kadubowego paostwa polskiego; premierem ostatniego gabinetu powoanego przez zalen od Niemiec Rad Regencyjn zosta narodowiec Jzef wieyoski.

III Konferencja wersalska stanowia szczyt powodzenia politycznego Dmowskiego i przyniosa obozowi wielkie korzyci propagandowe, umoliwiajc wysunicie tezy, i jedynie on moe uwaad si za twrc niepodlegoci. Dziaalnod na kongresie pokojowym opieraa si na ujawnionej wwczas w peni koncepcji, w myl ktrej: tu, na naszej ziemi, nie ma miejsca na mae, sabe paostewko, niezdolne do zachowania swej samoistnoci wobec ssiadw. Prezes Komitetu Narodowego, przewodniczcy polskiej delegacji w Wersalu, przedstawi program terytorialny, ktry przewidywa, i Polska bdzie opierad si. na zachodzie na granicy zblionej do przedrozbiorowej, ustalonej jednak na zasadzie etnograficznej, co spowodowao rozszerzenie dao o Grny lsk. Nie bya to koncepcja skrajna, bowiem w obozie narodowym pojawiy si pogldy, i najkorzystniejsz dla Rzeczypospolitej lini graniczn bdzie Odra i Nysa uycka. Na wschodzie paostwo miao sigad granic drugiego rozbioru. Pogld ten dyktowao Dmowskiemu przewiadczenie, i: wypuciwszy spod wpywu kultury polskiej i utraciwszy tym samym wschodnie litewsko-ruskie obszary, stracilibymy wiksz czd dawnego naszego terytorium

i przy dzisiejszym zaludnieniu kilka milionw niewtpliwych Polakw, yjcych t sam co i my kultur i pracujcych dla niej. Program terytorialny Narodowej Demokracji (znany pod nazw inkorporacyjnego) by konsekwencj doktrynalnych zaoeo ruchu, ktrych podstaw bya idea paostwa narodowego, przedstawiana jako zwyciska ideologia XX stulecia. Kada ona nacisk na historyczn odpowiedzialnod narodu za losy wasnego paostwa; rola gospodarza kraju miaa przypad tylko tym jego mieszkaocom, ktrzy poczuwali si do duchowego zwizku z kultur polsk. W praktyce Biaorusini i Ukraiocy traktowani byli jako potencjalny przedmiot asymilacji. Czd ludnoci ydowskiej i niemieckiej winna, zdaniem politykw narodowodemokratycznych, opucid w przyszoci terytorium Rzeczypospolitej. Tymczasem postulowano kulturalne odizolowanie tej grupy, a take podjcie walki z jej wpywami gospodarczymi. Zainteresowanie obozu skupio si na problemie ydowskim: wysunito haso spolszczenia przemysu i handlu oraz ograniczenia napywu ydw do szk wyszych (numerus clausus). Program Narodowej Demokracji oparty by wic na dwch - jak si okazao bdnych zaoeniach: przekonaniu o atrakcyjnoci i sile asymilacyjnej kultury polskiej oraz przewiadczeniu o saboci biaoruskiego i ukraioskiego ruchu narodowego. W miar upywu czasu rzeczywistod zmuszaa do modyfikacji wielu sformuowao: alarmy o zagroeniu elementu polskiego na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej staway si coraz czstsze, a program naturalnej ekspansji kultury polskiej zastpowano postulatami podjcia przez aparat administracyjny dziaao represyjnych, majcych stumid przejawy biaoruskich i ukraioskich aspiracji narodowych. U progu niepodlegoci przywdcy obozu mieli jednak powody do zadowolenia. Traktat ryski i inkorporacja tzw. Litwy rodkowej oznaczay przekrelenie federacyjnych planw Pisudskiego i zwycistwo programu Narodowej Demokracji. Na paszczynie wewntrznej natomiast narodowcom nie udao si osignd politycznej hegemonii. Do walki o wadz w paostwie powoali now organizacj polityczn (1919). W uchwale jej konstytucyjnego zjazdu stwierdzano: Dla ochronienia Rzeczypospolitej Polskiej przed rozkadem wewntrznym, do ktrego prowadz hasa nienawici klasowej i rozpanoszenie si walk partyjnych (...) zawizuje si organizacj na wszystkich ziemiach polskich i wrd wszystkich stanw i zawodw pod nazw: Zwizek LudowoNarodowy (tj. ZLN - przyp. JJJ) Rzeczypospolitej Polskiej. Wzrost antagonizmw wewntrznych i przesunicie akcentw politycznych w kraju na lewo znacznie utrudniy stronnictwu walk o wadz w paostwie. Sam Dmowski pisa bowiem w roku 1920: Dzi trzeba wysuwad ludzi mniej skrajnych, mniej wyranych. Pogld taki wynika z przewiadczenia, i w okresie napid spoecznych i nie wyjanionej sytuacji midzynarodowej (rewolucja rosyjska i wgierska, niebezpieczeostwo jej wybuchu w Niemczech) konieczne jest przejciowe usunicie si w cieo. Dmowski tumaczc to niecierpliwym stronnikom przekonywa Zygmunta Wasilewskiego: Niezadowoleni z Pisudskiego i rzdw, ktre si przy nim (...) formuj, dali od nas wzicia wadzy (...). Ot na pewno gdybymy rzd stworzyli - przypudmy ze mn na czele - bylibymy Polsk porzdnie zarnli. Gr o peni wadzy pozwolia podjd obozowi narodowemu postpujca stabilizacja sytuacji wewntrznej, czego przejawem stao si uchwalenie konstytucji marcowej (1921) i wybory do Sejmu (1922). Przyniosy one obozowi sukces. Wystpujc w bloku stronnictw centroprawicowych - Chrzecijaoskim Zwizku Jednoci Narodowej nazywanym zoliwie Chjen - uzyska 29 proc. gosw do Sejmu (w Warszawie a 42 proc.) i 39 proc. gosw do Senatu, co zwaywszy, i powan czd elektoratu stanowiy mniejszoci narodowe, pozwalao na konstatacj, i ZLN zosta poparty przez znaczny

procent wyborcw polskich, i dawao legitymacj do twierdzenia, i jedynie narodowcy maj moralne prawo do sprawowania wadzy w Rzeczypospolitej. Zasadniczym zagadnieniem stawao si wic stworzenie odpowiedniej wikszoci parlamentarnej. Praktycznie mogo zapewnid j jedynie zblokowanie z centrowym Polskim Stronnictwem Ludowym Piast, kierowanym przez Wincentego Witosa. Zawarcie ukadu opnio si skutkiem wyboru na stanowisko Prezydenta Rzeczypospolitej prof. Gabriela Narutowicza (1922). Naruszao to programowe haso ZLN - polskiej wikszoci decydujcej o polityce paostwa, bdce w istocie rzeczy prb ograniczenia praw politycznych mniejszoci narodowych. Porozumienie z Witosem zawarto ostatecznie w poowie 1923 roku. Jego warunkami byy zgoda ZLN na realizacj reformy rolnej (znajdowaa si zreszt, jako haso, w programie Zwizku) oraz uznanie przez Piasta wielu postulatw obozu narodowego. Centroprawicowy gabinet dziaa jedynie p roku. Po raz drugi ZLN doszed do wadzy, take w koalicji z Piastem i Chrzecijaosk Demokracj, w maju 1926 roku. Dziaalnod w latach 1922-1926 nie przyniosa wic Narodowej Demokracji adnych powaniejszych sukcesw, nastpio natomiast zuycie spoecznego zaufania do Zwizku, kontrolujcego przecie sytuacj w Sejmie i obarczanego odpowiedzialnoci za jego bezwad: coraz powszechniej za alternatyw zaczto uwaad powrt Pisudskiego. Zgoda na egzekwowanie reformy rolnej spowodowaa odsunicie od obozu narodowego wielkich posiadaczy ziemskich, ktrzy rwnie zaczli poszukiwad innych si politycznych, na ktrych mogliby si oprzed. ZLN nie potrafi wypracowad sobie rwnie jasnych celw strategicznych. Co prawda mwiono o zwikszeniu uprawnieo wadzy wykonawczej i Senatu, a ograniczeniu roli mniejszoci narodowych, oraz o rezygnacji z interwencji paostwa w ycie gospodarcze, ale uwikanie w odpowiedzialnod za losy znajdujcego si w trudnej sytuacji kraju nie pozwolio narodowcom na realizacj tych hase. Klimat nie sprzyja politycznemu maksymalizmowi: naleao raczej bronid zdobytych pozycji, co pocigao za sob koniecznod ideowych kompromisw i ustpstw. Celem zasadniczym stawao si utrzymanie kontroli nad wadz i niedopuszczenie do niej lewicy z uznawanym za jej przywdc Pisudskim na czele. W tej sytuacji na czoo Zwizku, ktry zaniedbujc terenowe agendy przybiera coraz bardziej postad klubu parlamentarnego, wysunli si umiarkowani politycy, sprawni w sejmowych rozgrywkach, tacy jak Stanisaw Grabski, Stanisaw Gbioski, Marian Seyda, Stanisaw Kozicki, a take Stanisaw Strooski, Juliusz Zdanowski i Jerzy Zdziechowski. Dmowski, ktremu nie odpowiada ani ten kierunek dziaania, ani takie jego formy, usun si na drugi plan.

IV Zamach majowy zepchn ZLN na awy opozycyjne, gdzie znaled si mia obok mimowolnego sojusznika w obronie ograniczanych kompetencji parlamentu i demokratycznych swobd - partii centrolewicowych. Zasadnicz kwesti, jak przyszo wic rozstrzygad, by wybr celw i metod dziaania. Dmowski, ktry od dawna krytycznie odnosi si do ZLN (dla okrelenia parlamentarnej dziaalnoci Zwizku ukuto od nazwiska Stanisawa Grabskiego pejoratywny termin grabszczyzna), wysun postulat organizacji narodu, ktra poprzez wychowanie spoeczeostwa powinna doprowadzid w nieokrelonej przyszoci obz narodowy ponownie do wadzy. Instrumentem dziaania mia stad si, utworzony jako ponadpartyjna i pozaparlamentarna organizacja, Obz Wielkiej Polski (1926).

Dziaalnod OWP przyniosa w efekcie jedynie rozszerzenie krgu aktywistw i pozyskanie duej grupy modziey (tzw. Ruch Modych). Zosta ostatecznie rozwizany przez wadze w 1933 roku. Przeksztaceniom ulega rwnie partyjna ekspozytura obozu. W miejsce ZLN powoano Stronnictwo Narodowe (1928), bdce najliczniejsz parti polityczn Drugiej Rzeczypospolitej (w przededniu wojny liczyo 200 000 czonkw). W jego onie doszo niebawem do ostrej polaryzacji pogldw. Przeciwko dotychczasowemu kierownictwu wystpili wywodzcy si z OWP modzi zafascynowani ruchami totalitarnymi (przede wszystkim woskim faszyzmem). Na czoo grupy wysunli si Tadeusz Bielecki, Jdrzej Giertych, Jan Matachowski oraz Kazimierz Kowalski, Stefan Sacha i Mieczysaw Trajdos. Poparcia udzieli im Dmowski, ktry po zaamaniu si koncepcji Obozu Wielkiej Polski powrci do czynnej roli w Stronnictwie zarzucajc starym - przerost pierwiastkw demokratycznych. W wyniku rozgrywek, ktre cigny si niemal do wybuchu wojny, na czele SN stan ostatecznie Tadeusz Bielecki, najwybitniejszy menaer polityczny w gronie sukcesorw Dmowskiego (ktry zmar 2 I 1939 r.). Za majow klsk obz narodowy musia zapacid niema cen. Elektorat Narodowej Demokracji zuboy si o gosy milczcej wikszoci, ktra popara nowy reim. Od pokonanych odsuna si rwnie z koniecznoci czd polskiego mieszczaostwa i wielkiej wasnoci. Wynikiem bya klska wyborcza w roku 1928. SN wystpujc jako samodzielna sia otrzymao wwczas zaledwie 8 proc. gosw oddanych do Sejmu i 9 proc. gosw oddanych do Senatu. Nieco lepiej wypady kolejne i ostatnie wybory, w ktrych uczestniczya opozycja, przeprowadzone w roku 1930. Pomimo naciskw obozu rzdowego (uniewanianie list wyborczych), SN uzyskao przyrost gosw (odpowiednio - 12,7 i 12,9 proc.), co wizao si z kryzysem gospodarczym i aktywizacj polityczn ciko dotknitego nim drobnomieszczaostwa. Trudno precyzyjnie okrelid zakres wpyww obozu narodowego w przededniu wojny wiatowej. Posugujc si jednak wynikami wyborw samorzdowych mona postawid hipotez, i jego popularnod - przede wszystkim kosztem sanacji znacznie wzrosa. Do przejciowego, po zamachu majowym, osabienia pozycji Narodowej Demokracji przyczynia si rwnie jej wewntrzna erozja. W 1934 roku oderway si grupy modziey akademickiej wystpujce pod nazw Obozu Narodowo-Radykalnego, dzielc si niebawem (1935 r.) na dwa ugrupowania: ONR-ABC (z Janem Jodzewiczem, Henrykiem Rossmanem i Janem Mosdorfem) oraz Ruch Narodowo-Radykalny Falanga (z Bolesawem Piaseckim i Jerzym Hagmajerem). Powodem rozamu stao si, jak pisa po latach jeden z przywdcw Falangi, i Dmowski nie zgodzi si na program faszystowski modych. ONR-owcy w wyniku dowiadczeo, jakie da proces brzeski (fizyczna rozprawa reimu z opozycj), negowali moliwod zdobycia wadzy drog parlamentarn. Radykalne hasa i powoywanie si na wzory woskie i niemieckie spowodoway, i na ruch spady rzdowe represje: dziaacze ONR jako pierwsi trafili do obozu w Berezie Kartuskiej. Grupy narodowo-radykalne nie posiaday poza wyszymi uczelniami szerokiego zaplecza i ich moliwoci dziaania polegay przede wszystkim na kolportowaniu wasnych idei (min. poprzez znakomicie redagowany przez Stanisawa Piaseckiego tygodnik Prosto z Mostu). rodkiem propagandowym staa si rwnie, zapocztkowana jeszcze w 1931 roku, czynna akcja skierowana przeciwko ydom, przede wszystkim na wyszych uczelniach (getto awkowe itd.). Tradycj t przej przede wszystkim ONR. Podobny charakter - swoistej politycznej reklamy - mia synny marsz na Mylenice, ktry podj w roku 1936 Adam Doboszyoski. Ta haaliwa dziaalnod bya uznawana przez rodowiska liberalne, nie mwic ju o lewicy, za niebezpieczeostwo faszyzmu i jako takie energicznie zwalczana. Czd modych dziaaczy narodowych wybraa drog wsppracy z obozem rzdzcym. Pisa o tym jeden z odstpcw, Klaudiusz Hrabyk: Coraz bardziej stawao si jasne, e Pisudski - wbrew teorii goszonej przez Dmowskiego - staje si realizatorem zasad doktrynalnych, jakie byy od pocztku

naszym wyznaniem ideowym: front przeciw demokracji parlamentarnej, ustrj autorytatywny, czyli totalitarny, postawa antypartyjna. Dla cisoci naleaoby dodad jeszcze tendencje do zaostrzenia polityki narodowociowej. Oferty modych narodowcw nie pozostay bez odzewu. Po mierci Pisudskiego nawiza si nawet przejciowy flirt pomidzy reimowym Obozem Zjednoczenia Narodowego a Falang, do zawarcia ostatecznego porozumienia jednak nie doszo. Sytuacja obozu narodowego po roku 1926 nie bya atwa, rwnie na paszczynie doktrynalnej. Okazao si bowiem, i pisudczycy przejmujc wadz zaadaptowali, czsto z koniecznoci, szereg istotnych hase programowych przeciwnikw, m.in. w kwestii narodowej. Prb odnowy ideologii stanowia adaptacja wzorw rewolucji narodowej, jaka dokonaa si kolejno we Woszech, Niemczech, Portugalii i Hiszpanii. Sympatie ukaday si niejednoznacznie: ONR skania si do akceptacji modelu woskiego i czciowo niemieckiego, podczas gdy dla gwnego ideologa modych, Giertycha, najbliszym by reim portugalski dziki silnie akcentowanym pierwiastkom katolickim. Oficjalny organ Stronnictwa tak oto wykada - solidaryzujc si z ni w peni - doktryn Salazara: S dogmaty niewzruszalne - Bg, Ojczyzna, rodzina, obowizek pracy. Przeciwko tym dogmatom nie mona przyznad wolnoci. Zwizki z religi rzymskokatolick byy zreszt od zarania II Rzeczypospolitej jednym z podstawowych punktw programowych obozu narodowego. Stwierdzenie, i paostwo polskie jest paostwem katolickim, wraz z implikacjami, a wic ze stereotypem Polaka-katolika, zostao zaakceptowane, dla politycznych przede wszystkim celw, take w publicystyce Dmowskiego, ktry sam by zreszt daleki od religijnej gorliwoci. Mniej okrelony by program spoeczny obozu. Skrajni ideolodzy ONR wysuwali radykalne hasa antykapitalistyczne wypowiadajc si za dekoncentracj kapitau (gdy tylko przy dekoncentracji moliwe jest zaspokojenie obok prawa do chleba i prawa do pracy - take prawa do twrczoci) oraz za reform roln. Przysza Polska narodowa - paostwo narodu polskiego - miaa zostad zorganizowana na zasadach hierarchii i wodzostwa. Program Falangi przewidywa: powstanie Organizacji Politycznej Narodu, regulujcej wszystkie dziedziny ycia spoecznego. Haso unarodowienia gospodarki oznaczao upoledzenie ludnoci ydowskiej, ktra miaa zostad pozbawiona take wszelkich praw politycznych. Naley tu zaznaczyd, i program antysemicki pozbawiony by pocztkowo cech rasizmu biologicznego; walczono z ydami (Dmowski na stwierdzenie, i stanowi sl ziemi, replikowa kiedy: jeeli si wsypie za duo soli, nikt zupy nie zje). Motywacje racjonalne ustpoway jednak przed zmitologizowanym modelem kwestii ydowskiej. Giertych skonny by np. przekrelad zasugi narodowe szlachty i inteligencji dopatrujc si w obu tych warstwach przymieszek semickich: zbawieniem Polski miay stad si warstwy ludowe. Pogld ten powodowa swoiste projekcje dziejw; tene Giertych pisa bowiem: W badaniach dziejw Polski - i nie tylko Polski - pomijany bywa zazwyczaj pewien czynnik, ktry na przestrzeni ostatnich paru wiekw przewanie na losach Polski i Europy zaway. Czynnikiem tym jest dziaanie ydostwa oraz zwizanych z ydostwem tajnych stowarzyszeo (masonerii - przyp. JJJ). Bardziej umiarkowany ton przybierali niektrzy politycy ze Stronnictwa Narodowego. Opozycj wobec tendencji totalitarnych stanowia odsunita od kierownictwa, jednak silna dziki autorytetowi przywdcw, grupa profesorska (Roman Rybarski, Stanisaw Grabski), ktra przeciwstawiaa si m.in. wysuwanemu przez modych hasu monopartyjnoci (dajc wszelako peni wadzy dla swojego obozu). Dziaalnod starych tonowaa najostrzejsze akcenty wysuwane przez nowe kierownictwo. Model polityki zagranicznej obozu nie uleg od czasu opublikowania Niemiec, Rosji i kwestii polskiej i zakooczenia wojny wiatowej zasadniczym zmianom. Polska winna mocno opierad si o zachodniego sojusznika - Francj; winna te utrzymywad jak najlepsze stosunki z Czechosowacj. Zalecano

rwnie uznanie Zwizku Radzieckiego za stay pierwiastek w polityce europejskiej. Dmowski pisa: Nie zawsze te pamitamy, e niezalenie od tego, jak trwaod ma przeznaczon ustrj sowiecki, sowiecka Rosja jest Rosj, a wic trwaym, nadto pierwszorzdnym czynnikiem zewntrznego pooenia naszego paostwa. Z tezy tej praktyczne wnioski wycign Stanisaw Grabski, stwierdzajc ju w 1923 roku: Dziejowy nasz interes nakazuje nam t pokojow polityk wobec kadej Rosji, bez wzgldu na to, jaki panuje w niej rzd w danej chwili. Od ZSRR odstrcza natomiast jego ustrj. Zgodnie z przyjtymi w obozie narodowym prognozami, w rozptaniu wojny zainteresowane byd powinny trzy siy - wolnomularstwo, mocarstwo ydowskie i komunizm. Komunistyczna Rosja obawiajca si ekspansji faszyzmu, a sama znajdujca si w przededniu wojny z Japoni i w dalszej perspektywie z Chinami, chtnie widziaaby, zdaniem publicystw narodowych, wojn ideologiczn, jaka wybuchaby w Europie pomidzy demokracj a faszyzmem, sama nie biorc w niej udziau. Niezmienna pozostaa nieufnod do zachodniego ssiada. W roku 1919 lapidarnie wyrazi j Bohdan Wasiutyoski: Stosunek do Niemiec pozostanie na czas, ktry w polityce brad w rachub mona, zasadniczo wrogi. Opinia ta bazujca na stwierdzeniu, i Republika Weimarska nie bdzie moga pogodzid si z powersalskimi granicami, nie ulega zmianie pomimo dojcia do wadzy partii narodowosocjalistycznej, z ktr, szczeglnie ONR, doszukiwa si ideowego powinowactwa. Uwaano bowiem, i Drang nach Osten jest wynikiem geopolitycznego pooenia Niemiec i nie ma zwizku z aktualnym obliczem ideowym ich rzdu. Cigod tradycji antyniemieckiej spowodowaa, i w roku 1939 wanie prezes SN mia moralne prawo, aby stwierdzid, i w razie wybuchu wojny: Polska moe upomnied si o swoj granic militarn na dawnej rubiey historycznej, na linii Sudetw i dolnej Odry. Podobnie wypowiedziaa si w czerwcu 1939 roku Rada Naczelna Stronnictwa: W razie wojny wynik jej musi zapewnid Polsce przywrcenie ziem odwiecznie polskich, szersze oparcie o morze, zapewnienie panowania nad caym Grnym lskiem i Prusami Wschodnimi. *** Obz narodowy - jego taktyka, strategia i ideologia - znajdoway si pod przemonym wpywem Romana Dmowskiego. W pierwszym okresie dziejw ruchu narodowego partnerami Dmowskiego potrafili byd Balicki i Popawski: po ich mierci pozosta samotnym dyktatorem. Autorytet Pana Romana - jak nazywano go w granie politycznych przyjaci - by tak silny, i uznawali go nawet odszczepieocy, szczeglnie modzi, ktrzy opucili ruch w 1934 roku. Jan Mosdorf napisa w pomiertnym epitafium: My wszyscy z niego. Sowa te mona przenied poza grono dziaaczy obozu. Wpyw ideologii narodowej i osobicie Dmowskiego by bardzo silny, szczeglnie w rodowiskach intelektualnych. System wyoony w Mylach nowoczesnego Polaka odwoywa si bowiem przede wszystkim do intelektu, a nie, jak to czsto w polskiej myli politycznej bywao emocji. Chtnie przytaczana bywa zalenod Wyzwolenia Wyspiaoskiego od ksiki Dmowskiego, warto jednak przypomnied, i w rnych okresach pod wpywami idei narodowej znajdowali si pisarze - Jan Kasprowicz, Kornel Makuszyoski, Wadysaw Reymont, Karol Hubert Rostworowski, Jzef Weyssenhoff; krytycy i publicyci - Bolesaw Koskowski, Adolf Nowaczyoski, Wadysaw Rabski, Antoni Sadzewicz, Marian Seyda, Stanisaw Strooski, Zygmunt Wasilewski; historycy - Franciszek Bujak, Wadysaw Konopczyoski, Jan Kucharzewski, Adam Skakowski, Wacaw Sobieski, Adam Szelgowski, Kazimierz Tymieniecki (przez pewien czas rwnie - Wacaw Tokarz i Stanisaw Zakrzewski); antropolog - Jan Czekanowski; filologowie i badacze literatury - Ignacy Chrzanowski, Wadysaw Folkierski, Jan o, Kazimierz Nitsch, Jan Gwalbert Pawlikowski, Stanisaw Pigoo i Jan Rozwadowski; filozof - Wincenty Lutosawski; psycholog - Zygmunt Witwicki; ekonomici - Wadysaw Grabski, Roman Rybarski (obaj naleeli do czynnych dziaaczy), Edward Taylor; prawnik - Bohdan Winiarski. Spord najmodszej generacji mona by przytoczyd nazwiska Konstantego Ildefonsa Gaczyoskiego,

publicystw Stanisawa Piaseckiego i Wacawa Zbyszewskiego. Zwizki formalne z obozem tych osb byy w wielu wypadkach lune; take wpyw ideologii bywa czasami ulotny. Pozostawa jednak pewien system mylenia, sposb patrzenia na wiat. Nie naley tracid take z pola widzenia zjawiska odwrotnego. Publicyci, literaci i naukowcy oddziaywali take na ruch narodowy. Wielu spord nich poprzez dyskusje toczone z Dmowskim przyspieszao dojrzewanie jego koncepcji, dawao mu materiay dla ich uzasadnienia. Idee Dmowskiego byway czsto na uytek najszerszej klienteli obozu trywializowane. Wynikao to z przeksztacenia Narodowej Demokracji w masowy ruch polityczny, jakim staa si ostatecznie w II Rzeczypospolitej. Do wyobrani szeregowych czonkw OWP i ONR, zajmujcych si czynn dziaalnoci w osawionych bojwkach, bardziej przemawiay hasa Gazety Porannej 2 Grosze anieli analiza filozoficznych rozwaao czowki intelektualnej ruchu. Zreszt signicie do powojennych prac Dmowskiego, w ktrych formuuje on wizj antypolskiego spisku ydowskomasooskiego, uwiadamia, i uproszczone przedstawianie zjawisk politycznych i spoecznych nie byo w obozie monopolem szeregowych tylko czonkw. Dlatego te jednoznaczna ocena dorobku ideologicznego i dziaalnoci politycznej Narodowej Demokracji nie jest moliwa. W znacznej mierze ma racj wspczesny historyk dziejw tego obozu, Roman Wapioski, piszc: Trzeba jednak pamitad o jej zachowawczym spoecznie obliczu, jej wrogoci wobec deo mas ludowych oraz jej ewolucji programowej, w coraz wikszym stopniu nacechowanej ideologi faszystowsk. Racjonalizm czci goszonych przez ni zasad przysonity by na co dzieo obskurantyzmem spoecznym, wiatopogldowym i politycznym. Z drugiej strony myl polityczna Dmowskiego i jemu najbliszych odegraa tak istotn rol w budowaniu nowoczesnego polskiego nacjonalizmu i wiadomoci narodowej, i to na terytoriach dotd indyferentnych. Nacjonalizmu, ktry by jednym z najistotniejszych elementw dziaajcych na rzecz odbudowy Polski niepodlegej w pocztkach wieku i odegra tak wan rol w walce o przetrwanie narodu w latach II wojny wiatowej.

Aby nadeszy dni zapaty

Wiek XIX i XX przynis caej niemal Europie gbokie przemiany polityczne, o charakterze ktrych decydowali w znacznej mierze robotnicy, z pocztku niezorganizowani i amorficzni, z czasem coraz liczniejsi i bardziej wiadomi swej siy. Ju pierwsze ich wystpienia wstrzsny dotychczasowym porzdkiem paostwowym i spoecznym (ruch czartystowski w Anglii). Sformuowanie przez Marksa i Engelsa teoretycznych podstaw dziaalnoci klasy robotniczej pozwolio na ujcie jej aktywnoci w ramy organizacyjne. W roku 1864 powstao Midzynarodowe Stowarzyszenie Robotnikw (potocznie zwane Midzynarodwk), a w 5 lat pniej w Niemczech - pierwsza robotnicza partia polityczna odwoujca si do zasad proklamowanych przez autorw Manifestu Komunistycznego. W dziaalnoci I Midzynarodwki ywy udzia wziy najradykalniejsze ugrupowania polskiej emigracji. Myl, aby powizad spraw odbudowania Polski z nadcigajc, jak mniemano, socjaln rewolucj, bliska bya ju polistopadowemu pokoleniu wychodcw. Kontakty i aktywnod emigracji nie mogy nie oddziaywad na kraj. W podzielonej pomidzy zaborcw, opnionej gospodarczo Polsce rodowiska robotnicze byy jednak zbyt sabe, aby natychmiast tylko pod wpywem zewntrznego impulsu utworzyd silne organizacje polityczne. wiadomod ich ksztatowa wyzysk.

Dlatego te konkretne i dorane postulaty majce na celu polepszenie warunkw bytu byy dla robotnikw bardziej przekonujce ni hasa socjalnego przewrotu i powszechnej szczliwoci, jaka po nim nastpi. Sytuacj na ziemiach polskich wyznacza jednak nie tylko ucisk ekonomiczny, ale take narodowociowy. Naturalny antagonista, buruazja (sama zreszt w znacznej czci niepolskiego pochodzenia), znajdowaa zazwyczaj oparcie w dziaalnoci zaborcy. Narastajce nastroje sprzeciwu i buntu miay wic aspekt nie tylko spoeczny, ale i narodowy. Pierwszymi apostoami ideologii socjalistycznej stao si pokolenie modziey, pobierajce nauki w rosyjskich uniwersytetach w latach 70-tych: Ludwik Waryoski, Aleksander Wickowski, Aleksander Dbski, Stanisaw Kunicki, Kazimierz Duski, Erazm Kobylaoski, Filipina Paskowicka. ywe ttno wczesnego ycia politycznego, jak te rozpolitykowanie petersburskiej czy kijowskiej studenterii musiay kontrastowad z zastygym w marazmie po kolejnym przegranym powstaniu spoeczeostwem polskim. Wpyw ideologii socjalistycznej by powany. Jawia si jako jedyna szansa na ulepszenie tej tak niesprawiedliwej rzeczywistoci: Wierzyli gboko modzi zapaleocy, e runie wkrtce zmurszay stary wiat i e nadejdzie nowe, wspaniae odrodzenie, dziki nowej klasie spoecznej, dziki proletariatowi. Przejci byli marksistowsk krytyk kapitalizmu na gruncie naukowym, na przesankach cile racjonalistycznych opierali swj sd o waciwym obliczu panujcego systemu spoecznego, ale na tym kooczy si ich trzewy osd o otaczajcych ich zjawiskach. Dalej nastpowaa ju religijna wiara, e zaamie si wkrtce wiat niesprawiedliwoci spoecznej pod ciosem wszechodradzajcej rewolucji spoecznej. Byd miaa ona wielk ywioow przemian, ktra ureguluje automatycznie wszystko, co do naprawienia pozostaje, zarwno w stosunkach spoecznych, jak i politycznych, w moralnoci i gospodarce. Wiara taka udzielaa si nawet ludziom, ktrzy pniej odeszli daleko od socjalistycznej ideologii. W gonym artykule Jak staem si socjalist Jzef Pisudski pisa: Ulegem modzie socjalistycznej, ktr nam przywieli starsi koledzy, studenci uniwersytetu petersburskiego. Nikt z inteligentniejszych i energiczniejszych mych kolegw nie unikn w swym rozwoju przejcia przez etap socjalistyczny. Jedni zostali ju socjalistami, drudzy przeszli do innych obozw, trzeci wreszcie wyrzekli si wszelkich aspiracji spoecznych. Ju pierwsze dowiadczenia rozwiay przekonanie o samoczynnym przebiegu procesu dziejowego; zrozumiano, i o socjalizm naley walczyd, co pocigao za sob koniecznod politycznego zorganizowania si. Efektem byo zaoenie w roku 1882 Midzynarodowej Socjalno-Rewolucyjnej Partii Proletariat. Pocztki byy trudne nie tylko ze wzgldu na represje wadz, ale take i dlatego, i partia przechodzia gbok ewolucj ideow. Zapoznanie si z dorobkiem zachodnioeuropejskich mylicieli marksistowskich w poczeniu z dowiadczeniami wasnej dziaalnoci wrd robotnikw pozwolio przywdcom Proletariatu sformuowad dojrzay program polityczny. W dyskusjach nad nim jedn z najwaniejszych staa si sprawa stosunku do problemu niepodlegociowego, problemu, ktry mia w przyszoci podzielid polski ruch robotniczy na dwa, zwalczajce si zaarcie przez dugie dziesiciolecia, odamy. Waryoski, przywdca i zaoyciel partii, stwierdzi, i ucisk narodowy jest kwesti szczegu znajdujcego swe rozwizanie w rozstrzygniciu oglnym kwestii socjalnej. Przy innej okazji podkrela: Obojtne dla nas te lub inne granice paostwa polskiego. Wbrew obiegowym sdom nie chodzio tu jednak o negacj wszelkiej idei narodowej, lecz o okrelenie priorytetu celw. Uwaano bowiem, i hasa niepodlegociowe odcigaj robotnikw od najwaniejszego zadania, jakim miaa byd dla nich rewolucja socjalistyczna. Proletariat przetrwa a 4 lata. Zniszczyy go przeladowania policyjne, zbyt szczupe byy te kadry rewolucyjne. Rozbudzona wiadomod robotnikw szukaa jednak moliwoci realizacji i ju w roku

1888 zawiza si w Krlestwie anarchizujcy II Proletariat, a w rok pniej Zwizek Robotnikw Polskich kadcy nacisk na realizacj programu ekonomicznego. yw aktywnod wykazyway jednoczenie socjalistyczne rodowiska emigracyjne. Bolesaw Limanowski stworzy w Paryu Gmin Narodowo-Socjalistyczn (1888), ktra wytyczaa mitycznie przez siebie pojmowanemu ludowi polskiemu zadanie walki o niepodleg demokratyczn republik; ustrj socjalistyczny miano budowad dopiero w wolnym od narodowego ucisku paostwie. Nasza historia porozbiorowa dowodzi - pisa - i patriotyzm, demokracja i socjalizm nie tylko nie s we wzajemnym do siebie przeciwieostwie - jak to czsto twierdz nasi przeciwnicy - lecz organicznie i logicznie wysnuwaj si jedno z drugiego. Wieloletnie spory i dyskusje ideowe przyniosy rezultat w postaci Szkicu Programu Polskiej Partii Socjalistycznej (1892), bdcego prb ukierunkowania dalszej dziaalnoci polskiego ruchu robotniczego. Uchwalony w Paryu przez grono dziaaczy wywodzcych si z rnych krgw socjalistycznych, rysowa perspektywy przemian spoecznych na ziemiach polskich, za naczelne zadanie uwaajc oderwanie ich od Rosji i budow wasnego demokratycznego paostwa. Decydujc rol w walce niepodlegociowej odegrad mia proletariat: Dzi Polska Partia Socjalistyczna moe i powinna wytworzyd politycznie samodzielne bataliony robotnicze, ktre wiadome swych celw i drg, dopn z hasem socjalizmu tego, czego romantyczny demokratyzm nie osign i osignd nie mg. Szkic by wic prb poczenia dorobku myli politycznej modego ruchu robotniczego ze spucizn niepodlegociowych prdw epoki porozbiorowej. Zawarte w nim idee, zwaszcza stosunek do niepodlegoci i hase narodowych, doprowadziy do polaryzacji rodowisk socjalistycznych, co znalazo wkrtce wyraz na paszczynie organizacyjnej. Zwolennicy tez paryskich doprowadzili z czasem do powstania Polskiej Partii Socjalistycznej, a ich oponenci znaleli si ostatecznie w szeregach utworzonej w 1893 roku Socjaldemokracji Krlestwa Polskiego (pniej dodano: i Litwy). Tak wic w polskim ruchu socjalistycznym nastpi cakowity rozam. Kontrowersje programowe wewntrz PPS wystpoway jednak nadal. Z czasem pod wpywem czoowego przywdcy, Jzefa Pisudskiego, na plan pierwszy wysunito spraw walki o niepodlegod (zdecydowanie osabiajc hasa socjalistyczne), rozumian w kategoriach powstaoczego zrywu: Przysza niepodlega Polska stawaa si potencjaln ojczyzn polityczn dla socjalisty zarwno w Warszawie, jak w Wilnie, Krakowie, Lwowie, Poznaniu czy na lsku lub... w Gdaosku (...). Dla zastpienia za tego potencjalnego paostwa polskiego przez rzeczywiste - mona dojd bdzie tylko drog zbrojnego powstania. Wszystko te, co korzystne dla powstania - dobre, co w przygotowaniach do niego przeszkadza - ze. Stworzone wic zostao i kryterium dla polityki wewntrznej (Jzef Grabiec-Dbrowski). Program niepodlegociowy zakada koniecznod przezwycienia midzyzaborowych podziaw: partia dca do odbudowy paostwa musiaa byd oglnopolska. Odpowiednikami zawizanej w zaborze rosyjskim Polskiej Partii Socjalistycznej stay si wic PPS Zaboru Pruskiego i Galicyjska Partia Socjalno-Demokratyczna (ktra po paru latach zmienia nazw na Polsk Parti SocjalnoDemokratyczn Galicji i lska Cieszyoskiego). Wobec formalnych zwizkw i zalenoci (take finansowych) PPS Zaboru Pruskiego i PPSD z partiami socjaldemokratycznymi Niemiec i AustroWgier ich program narodowy zosta w pewnym stopniu stonowany: nieatwe byo goszenie go w Prusach, bowiem wikszod dziaaczy SPD reprezentowaa wobec Polakw jednoznacznie centralistyczne stanowisko (do wyjtkw nalea Georg Ledebour, ktry twierdzi, i socjalici polscy byliby ajdakami, gdyby nie wysuwali denia do niepodlegoci). Zreszt emancypacja wobec

socjaldemokracji niemieckiej bya tym trudniejsza, i jej dziaacze - August Bebel, Wilhelm Liebknecht, Edward Bernstein czy Karol Kautsky - odgrywali pierwszoplanowe role w midzynarodowym ruchu robotniczym. Skutkiem innych - legalnych - warunkw, w jakich przychodzio dziaad PPS Zaboru Pruskiego i PPSD, powicay one znacznie wicej uwagi postulatom biecym, realizowanym midzy innymi poprzez dziaania na forum parlamentarnym. Nieprzejednanie wroga wobec hase programowych PPS pozostaa Socjaldemokracja Krlestwa Polskiego, uznajca za ostateczny cel rewolucj socjaln. Chciaa dziaad w penej cznoci z proletariatem rosyjskim, konsekwencj czego stao si jej powizanie organizacyjne z Socjaldemokratyczn Parti Robotnikw Rosji. Gwnym teoretykiem SDKPiL bya Ra Luksemburg wspomagana przez Adolfa WarszawskiegoWarskiego i Leona Jogichesa-Tyszk. Pogldy jej wykadano na amach partyjnej Sprawy Robotniczej: Patriotyczny kierunek, stawiajcy za idea niezalene paostwo polskie, nie ma widokw pozyskania robotnikw socjaldemokratycznych. Historia spoecznoekonomiczna trzech byych czci Krlestwa Polskiego wcielia je organicznie w trzy paostwa zaborcze i wytworzya w kadej z tych trzech czci odrbne denia i polityczne interesy. Wobec chronicznego dzi przepenienia rynku wiatowego przemys Kongreswki istnieje i rozwija si tylko wskutek politycznej przynalenoci do Rosji, ktra wytworzya ekonomiczn cznod obu krajw (...). Wobec tego ekonomicznego zespolenia, wynikajcego z nieprzepartej logiki kapitalizmu, denie do utworzenia kapitalistycznego paostwa polskiego jest pozbawione wszelkich podstaw realnych. Koncepcje luksemburgistw i jednoznaczne okrelenie przez nich hierarchii celw byy na tyle spjne i przekonywajce, a autorzy ich na tyle autorytatywni i autorytarni, i pomimo wtpliwoci (Cezaryna Wojnarowska, w pewnej mierze Julian Marchlewski) przyjto je za programowe zaoenie partii. Na jej I zjedzie stwierdzono, i utworzenie paostwa polskiego sprowadzioby proletariat niechybnie z czysto klasowego i midzynarodowego stanowiska na grunt szowinizmu i walki narodowociowej. Wewntrzne spory socjalistw polskich, podsycane osobistymi ambicjami i animozjami, znajdoway ujcie nie tylko we wzajemnych, bardzo nieraz ostrych polemikach, ale przede wszystkim na forum midzynarodowym, gdy naleao wystpowad w imieniu polskiego proletariatu. Przy tym wszystkim zwolennicy obu odamw socjalizmu, zwaszcza w okresie pocztkowym, wsppracowali z sob w kolportau nielegalnej prasy, samoksztaceniu, pomocy dla winiw itd., a gdy w roku 1897 krajowa siatka SDKP zostaa praktycznie rozbita przez liczne aresztowania, ocaleli jej czonkowie w wikszoci wczyli si do pracy PPS, z ktrej wycofali si po odbudowaniu organizacji socjaldemokratycznej. Przynalenod do partii czsto miaa zreszt charakter przypadkowy: decydoway kontakty osobiste, wsplnota zawodowa, terytorialna, zwizki rodzinne (znana w Warszawie bya esdecka rodzina Rosow). Czonkw w nowym rodowisku, nie objtym jeszcze socjalistyczn propagand, zyskiwaa ta partia, ktra dotara do nich pierwsza. Wykuwad si wic musia polski socjalizm w mudnej, nieefektownej dziaalnoci agitacyjnej. Kierownictwo organizacjami krajowymi przechodzio w rce romantykw co do planw, pozytywistw co do rodkw, ktrzy jake czsto musieli powcigad swoich modych towarzyszy: Marzyem o organizowaniu rewolucji (...) stwarzaniu nowych wiatopogldw, a tu nic, psiakrew, tylko pyskuj poczciwym robociarzom, ktrzy si nudz jak cholera i cae kuaki przez dyscyplin pakuj w rozdzierajce si od ucha do ucha gby, t kapraw teori wartoci. Widz, e niejeden czek ywy, jaki moe Bebel czy Chaturin w przyszoci, rwie si do wiata... a ja mu do

nieskooczonoci: towar - pienidze - towar, ilod spoecznie niezbdnej pracy... wartod... nadwartod - skary si Jzefowi Dbrowskiemu jeden z socjalistycznych agitatorw. Dziki jednak niemu i jemu podobnym kadry polskiego socjalizmu okrzepy w latach dziewiddziesitych tak dalece, i wadzom rosyjskim nie udao si ju przerwad dziaao partii robotniczych. Obok inteligentw pojawili si w nich zajmujcy si przede wszystkim stron organizacyjn robociarze. Zgodnie z tradycj sigajc jeszcze Proletariatu powan rol odgryway kobiety, znajdujce czsto w politycznym dziaaniu take yciowych partnerw, jak zwizane z Waryoskim - Filipina Paskowicka, Maria Jankowska, Anna Sieroszewska, Aleksandra Jentyswna, czy ony Pisudskiego - Maria Juszkiewiczowa i Aleksandra Szczerbioska. Dziki rozszerzeniu wskiego dotd krgu aktywistw mona byo rozwijad dziaalnod partii. Znaczne sukcesy osignito w rodowiskach zamknitych dotd na ideologi socjalistyczn: wrd ludnoci ydowskiej powstaa autonomiczna organizacja PPS rywalizujca na tym gruncie z oglnorosyjskim Bundem (ktry dziaajc na terenach objtych tzw. stref osiedlenia, czyli w guberniach zachodnich i Krlestwie, stanowi dla partii polskich powan konkurencj). Znacznie mniej uwagi (poza PPSD) powicano natomiast dziaalnoci na wsi; wynikao to jednak z programowych zaoeo i uprzedzeo (przede wszystkim SDKPiL) do pracy na tym terenie. Wytona dziaalnod samoksztaceniowa i agitacyjna przyczynia si do rozbudzenia w masach robotniczych obok wiadomoci klasowej rwnie poczucia narodowego. Ten fakt o fundamentalnym znaczeniu uj lapidarnie jeden z dziaaczy PPS, Kazimierz Pietkiewicz: Robotnik polski ma ojczyzn. Przeomowym w dziejach ruchu robotniczego na ziemiach polskich mia stad si wybuch rewolucji rosyjskiej. Dla SDKPiL stanowid ona miaa potwierdzenie susznoci zaoeo programu: wynikaa zeo pena solidarnod z wystpieniami rosyjskiego proletariatu i organizacja masowego poparcia na rzecz demokratyzacji ycia w caym paostwie (haso konstytuanty w Warszawie). W PPS dojrzewa tymczasem rozam. Rewolucja pogbia bowiem istniejce ju przedtem rozbienoci: powstaoczy program Pisudskiego i jego zwolennikw, okrelanych w partii jako starzy, zosta odrzucony przez grup modych dcych przede wszystkim do realizacji hase spoecznych. Pocztkowo wydawao si, e dziaania kierowanej przez Wiktora Organizacji Bojowej stan si katalizatorem nastrojw, czynnikiem przyspieszajcym wybuch rewolucji. Rzeczywicie, w atmosferze podniecenia wywoanej klskami ponoszonymi przez Rosj na dalekowschodnim froncie i objawami, jakie powodowaa przeduajca si wojna (kolejne mobilizacje rezerwistw), niezwyke wraenie wywoao wystpienie bojowcw partyjnych, ktrzy w obranie robotniczej manifestacji skierowali 13 XI 1904 roku na placu Grzybowskim broo przeciwko rosyjskim policjantom. Goniejszym jeszcze echem rozlegy si salwy, jakie do bezbronnego tumu odday ochraniajce Paac Zimowy roty wojsk. Nasilenie strajkw, manifestacji, wreszcie czerwcowe powstanie dzkie uczynio z Krlestwa prawdziwy bastion rewolucji. Widomym tego wskanikiem by lawinowy wzrost szeregw partyjnych; latem 1906 roku liczyy ok. 55 000 czonkw (SDKPiL - 40 000). Klska rewolucji rosyjskiej, terror przerzedzajcy partyjne szeregi, ograniczone ustpstwa polityczne (i jeszcze skromniejsze narodowe) caratu, wreszcie upyw czasu, zmczenie spoeczeostwa powodoway wyciszanie tempa i ttna ycia politycznego. W tej sytuacji dramatyczn, ale i pozbawion szans bya dokonana przez Pisudskiego prba intensyfikacji dziaao OB, ktre miay stanowid impuls do oglnonarodowego powstania. Zamys ten, izolujcy cakowicie Krlestwo od tego, co dziao si w Rosji, musia spotkad si z opozycj modych (Maksymilian Horwitz-Waecki, Maria Koszutska-Wera Kostrzewa, Feliks Sachs). Konsekwencj by ostateczny podzia, jaki dokona si w partii w listopadzie 1906 roku.

Starzy stworzyli PPS-Frakcj Rewolucyjn, legitymujc si akcjami ekspropriacyjnymi skierowanymi przeciwko zaborcy (zakooczya je najbardziej brawurowa - napad na pocig pocztowy pod Bezdanami). Pisudski, przenisszy si z najbliszymi wsppracownikami do Galicji, przy nieocenionej pomocy PPSD i Daszyoskiego kontynuowa tam dziaalnod niepodlegociow o wyranie ju militarnym charakterze. Formalnie opuci PPS w roku 1914 - faktyczna apostazja nastpia wczeniej. Odejcie caego pokolenia wsptworzcego parti byo dla niej prawdziw tragedi: Sam Wiktor i jego najblisi przez gorzkie dowiadczenia bojwek doszli do renesansu wojskowoci, pozostawiajc socjalizm poza sob. Masy robotnicze i partie pozostay bez widomego, konkretnego sztandaru. Stao si to tragedi PPS (...). Posiadajc za sob masy proletariackie, bya ona cakowicie bezsilna i wobec najazdu (nasilenia kontrrewolucyjnej dziaalnoci wadz - przyp. JJJ), i wobec wasnego spoeczeostwa (Grabiec-Dbrowski). Widzc t katastrofaln sytuacj, ci z partyjnych aktywistw, ktrzy chcieli zachowad na sztandarach zarwno socjalizm, jak i niepodlegod, prbowali stworzyd w stosunku do obu skrajnych skrzyde trzeci si: w ten sposb powstaa w 1912 roku PPS-Opozycja. Ona to, wraz z opuszczon przez najbliszych Pisudskiemu ludzi PPS-Frakcj Rewolucyjn, staa si orodkiem, w oparciu o ktry odtwarzano parti ju w latach wojny. Powan rol inspiratorsk, jak te i organizacyjn odegrali tu Feliks Perl, Tomasz Arciszewski, Jan Krzesawski. Dla modych, ktrzy przyjli nazw PPS-Lewicy, upadek rewolucji w Rosji by bodcem do dalszej rewizji programu, co w konsekwencji prowadzio do zblienia nowej partii z czonkami Socjaldemokracji. Pomimo jednak nawizania wsppracy pozostay ze strony SDKPiL, a waciwie czci jej dziaaczy, uprzedzenia personalne. Obie partie nieco inaczej oceniay take rozam, jaki nastpi w SDPRR. Padziernik 1917 roku i ostateczne zwycistwo bolszewikw definitywnie przesdziy spraw. Efektem byo powstanie, 15 XII 1918 roku, Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (od 1923 roku Komunistycznej Partii Polski). Moliwoci politycznego dziaania partii robotniczych iw czasie wojny byy niewielkie; nie bez znaczenia, take dla pniejszych wydarzeo, byo i to, e ziemie polskie zostay ogoocone z setek tysicy fachowcw, ewakuowanych w gb przede wszystkim Rosji, ale take i Niemiec wraz ze swoimi zakadami pracy. Odegrali oni czsto powan rol w rewolucjach, ktre wstrzsny tymi krajami, ale zabrako ich w 1918 roku w ojczynie. Orientacja antywojenna i wojenna w polskim ruchu robotniczym pokryway si z orientacjami wczeniejszymi - internacjonalistyczn i niepodlegociow. SDKPiL i PPS-Lewica yy nadal nadziej na wybuch powszechnej rewolucji socjalnej, ktra zlikwidowad miaa wszelkie formy ucisku, w tym take ucisk narodowy, natomiast odbudowana PPS wraz z PPSD i PPS Zaboru Pruskiego za cel pierwszoplanowy uwaay odbudow niepodlegego paostwa. Dla partii socjalistycznych kluczow spraw byo okrelenie swego stosunku do Pisudskiego i prowadzonej przezeo akcji. Ju wtedy stary si dwa pogldy: jeden reprezentowany przez zakonspirowanych ludzi komendanta i podkrelajcy, e cele jego i niepodlegociowego ruchu robotniczego s zbiene, i drugi - traktujcy dziaania Pisudskiego z nieufnoci, a sojusz z nim jako wynik taktycznej koniecznoci. Odbudowanie Rzeczypospolitej postawio partie robotnicze w nowej sytuacji. Przejcie wadzy przez proletariat w Rosji oraz pogbienie antagonizmw spoecznych w caej Europie Wschodniej kazay wierzyd nowo utworzonej KPRP, i take na ziemiach polskich wystpuje sytuacja rewolucyjna i e klasa robotnicza pod przewodnictwem komunistw wczy si do walki o europejsk republik socjalistyczn. Z kolei dla PPS (zjednoczonej formalnie w 1919 roku) charakterystyczna bya afirmacja dla odbudowujcej si Rzeczypospolitej i wrcz wrogod wobec dziaao zmierzajcych - jak uwaano -

do rozbicia sabej jeszcze niepodlegoci. Rnice te miay zreszt wymiar doktrynalny, dotyczyy bowiem zapatrywao na przebieg i sens procesu historycznego. Czoowy dziaacz socjalistyczny, Feliks Perl, pyta retorycznie towarzyszy na zjedzie partyjnym: Jak w obecnej chwili moglibymy robid rewolucj? (...) Rewolucji nie mona traktowad jako lekarstwa ma zamykanie fabryk itp. My nie chcemy budowad na ruinach, nie chcemy, aby rewolucj tworzya klasa robotnicza, ktra do tego jeszcze nie dojrzaa. PPS opowiedziaa si wic po stronie si tworzcych paostwo. Z satysfakcj stwierdzi Mieczysaw Niedziakowski: W Lublinie w dniu 6 listopada zadano cios miertelny komunizmowi w Polsce. W akcie tym, tworzcym Tymczasowy Rzd Ludowy Republiki Polskiej, uczestniczyli socjalici w peni wiadomie starajc si w chwiejnej sytuacji politycznej wymusid na obozie prawicy zatwierdzenie postpowego ustawodawstwa socjalnego i demokratycznych rozwizao ustrojowych. Lwi czd wysuwanych wwczas hase - omiogodzinny dzieo roboczy, powszechna owiata, ubezpieczenia i picioprzymiotnikowe prawo wyborcze - udao si im zrealizowad. Na czele dwu pierwszych gabinetw Polski niepodlegej stanli dziaacze partyjni: Ignacy Daszyoski i Jdrzej Moraczewski. wczesna taktyka partii uwidocznia si w dziaaniach Rad Delegatw Robotniczych. Zawizane za przykadem rosyjskim stay si terenem, na ktrym socjalici starli si z komunistami. Dla KPRP miay stanowid konkurencyjny wobec rzdu orodek rewolucyjnej wadzy; dla PPS instrument galwanizujcy rozhutan opini, miejsce przeciwdziaania komunistycznej propagandzie. Przepad pomidzy obu partiami pogbia jeszcze wojna polsko-radziecka. Komunici w wikszoci widzieli w pochodzie Armii Czerwonej za Wis realizacj Polskiej Republiki Rad mieszczcej si jako autonomiczna jednostka w europejskiej i wiatowej federacji, socjalici natomiast uznawali obecnod wojsk radzieckich na rdzennie polskich terenach za bezporednie zagroenie niepodlegoci. Stabilizacja stosunkw politycznych po roku 1921 zmuszaa do okrelenia stanowiska wobec istniejcego status quo. Dla PPS najwaniejszym terenem dziaania sta si parlament, chod partia podtrzymywaa jednoczenie swj wpyw na masy im.in. poprzez zwizki zawodowe. Klub Polskich Posw Socjalistycznych (nastpnie: Zwizek Parlamentarny Socjalistw Polskich) by zbyt saby, aby stanowid si samodzieln i rozstrzygajc, na tyle jednak silny, aby grupowad wok siebie ca nierewolucyjn lewic. Znaczenia przydawaa mu obecnod dowiadczanych w wiedeoskich bojach sejmowych Daszyoskiego, Liebermana, Hermana Diamanda. Oni obok Perla, Niedziakowskiego, Norberta Barlickiego, Zygmunta Zaremby, Kazimierza Puaka, Zygmunta uawskiego, Jana Kwapioskiego i Arciszewskiego stanowili kierownictwo partii; w okresie pniejszym doczy do nich Adam Ciokosz. Samoistn pozycj zajmowali zwolennicy Pisudskiego - Moraczewski, Rajmund Jaworowski, Marian Malinowski (Wojtek), Bronisaw Ziemicki, Tadeusz Howko, co okrelao moliwoci polityczne partii a do maja 1926 roku. Wielu czoowych dziaaczy ywio bowiem nadziej, i samotnik z Sulejwka rozbijajc siy prawicy utoruje PPS drog do wadzy. Po roku 1921 partia pozostawaa wic w opozycji wobec kolejnych gabinetw. Nie bya to jednak opozycja bezkompromisowa. W sytuacji trudnej dla paostwa reprezentanci PPS weszli do rzdu Skrzyoskiego (1925-1926) nie tylko przecie dlatego, aby strzec w nim interesw robotniczych. Za gwne zagroenie demokracji uznawano niebezpieczeostwo tzw. polskiej wikszoci, czyli koalicji Narodowej Demokracji z PSL Piast. Jej realizacja w 1923 roku zmobilizowaa parti do dziaao pozaparlamentarnych, widocznych w okresie tzw. wypadkw krakowskich. Przyczyniy si one do skompromitowania idei rzdw centrowoprawicowych. Uatwio to Pisudskiemu wygranie nastrojw spoecznych w maju 1926 roku.

Wobec poraki poniesionej w latach 1918-1920, przed ruchem komunistycznym stana kwestia prawidowej oceny sytuacji w kraju. Poniewa trudno byo liczyd na rychy wybuch rewolucji, naleao rozpoznad w spoeczeostwie ewentualnych sojusznikw i nawizad z nimi wspprac. Do takiego ujcia programu partii doszo na II Zjedzie KPRP, ktry odby si w roku 1923 pod Moskw. Dziki wysikowi kierujcych wwczas parti tzw. trzech W (Wera Kostrzewa, Walecki, Warski) uznano koniecznod rozszerzenia bazy spoecznej. II Zjazd stan na stanowisku, i celem dalekosinym jest walka o ziemi i wyzwolenie narodowe, o Polsk robotniczo-chopsk. Konsekwencj byo haso parcelacji gruntw obszarniczych pomidzy maorolnych i bezrolnych wocian. Pogld o koniecznoci zawarcia sojuszu z chopstwem torowa sobie w partii drog nie bez trudnoci wywoanych sprzeciwami takich autorytetw, jak np. Marchlewski. Nowa strategia zakadaa, i w walce politycznej naley skupid si na osigniciu efektw czciowych, jako e Druga Rzeczpospolita znajduje si dopiero na porednim etapie budowy spoeczeostwa buruazyjnego. II Zjazd dokona krytycznej oceny dotychczasowej linii politycznej partii. Polska - stwierdza Warski - rzeczywicie wybucha dla nas i nie wiedzielimy, co z tym fantem poczd. Mwilimy sobie zawsze, e nas granice nic nie obchodz, i nie zdawalimy sobie zupenie sprawy ze znaczenia paostwa, nie rozumielimy, e wanie rewolucja stawia przed nami to zagadnienie. Przewartociowujc swj stosunek do niepodlegoci komunici postanowili wykorzystywad moliwoci legalnego dziaania stwarzane przez parlamentarno-demokratyczny ustrj Rzeczypospolitej (co nie oznacza, i zrezygnowali z masowych akcji rewolucyjnych uznawanych nadal za gwn form walki). Charakterystyczne, i o ile w 1919 roku KPRP rzucia haso bojkotu wyborw sejmowych, to w 3 lata pniej zmienia zasadniczo stanowisko uzyskujc dwa mandaty. Inna sprawa, i dziaalnod sejmow traktowano w kategoriach zdecydowanie propagandowych i agitacyjnych: delegowani na Wiejsk dziaacze mieli za zadanie demonstrowad program partyjny oraz stosunek do buruazyjnej rzeczywistoci. Szykany policyjne i administracyjne spadajce na komunistw nie uatwiay ich dziaalnoci. Posugiwano si wic wszelkiego rodzaju legalnymi ekspozyturami partii, jak Zwizek Proletariatu Miast i Wsi, PPS-Lewica (1921-1931), Niezalena Partia Chopska itp. Niemniej areszty i wyroki naleay do porzdku dziennego, przy czym dziaalnod policji charakteryzowaa si zdecydowaniem graniczcym z brutalnoci. Jedn z typowych akcji skierowanych przeciwko komunie we Lwowie opisuje Marian Naszkowski, wczesny student Uniwersytetu Jana Kazimierza: Zbierano na fundusz obrony Thlmanna, uwizionego przez hitlerowcw przywdcy niemieckiej klasy robotniczej (KPD - przyp. JJJ). Wtem drzwi otwary si z hukiem i wrd gronego szmeru zebranych weszli nieznani, na pozr zwyczajni faceci. Ale ich sposb zachowania odbiega od normalnego. Bya to policja polityczna, czyli szpicle. Patrzyem w osupieniu - jak bezceremonialnie, brutalnie ci stre porzdku rozpdzali legalne zgromadzenie w legalnym lokalu. Nie spodoba im si powd zebrania. To wystarczyo. Skonfiskowali zebrane pienidze (wraz z kapeluszem), lyli ordynarnie kobiety, wreszcie poczli legitymowad. Sytuacja, w jakiej przyszo dziaad komunistom w caej Europie, zmuszaa do pielgnowania zasad penej zwartoci i solidarnoci. Wynikao z nich przyjcie okrelonych ram organizacyjnych: poszczeglne partie stay si sekcjami Midzynarodwki Komunistycznej, podporzdkowanymi jej kierownictwu, co zreszt nie zamykao moliwoci oywionych dyskusji. Najwiksz rol odgrywaa z natury rzeczy partia pierwszego kraju, w ktrym zwyciya rewolucja socjalistyczna. Obrona interesw ZSRR staa si wic determinant dziaania wszystkich komunistw.

Funkcjonowanie Midzynarodwki pozwalao utrzymywad jednolit polityk w sprawach zagranicznych i wewntrznych przez komunistw w poszczeglnych krajach. Uzewntrznio si to min. w stosunku do spraw terytorialnych. Stanowisko KPRP (a nastpnie take i KPP), uznajcej prawo narodu Grnego lska i nawet Pomorza do samookrelenia, byo zgodne z oglnym stanowiskiem Kominternu: wszystkie partie komunistyczne w tym okresie (w odrnieniu od drugiej poowy lat trzydziestych, kiedy to generalne zaoenia Midzynarodwki w kwestii narodowej ulegy rewaloryzacji) zajmoway identyczn programowo-internacjonalistyczn postaw w sprawie pogranicznych terenw mieszanych pod wzgldem narodowociowym - a wic KPCz wobec Sowakw, Niemcw Sudeckich, Polakw, Komunistyczne Partie Jugosawii, Woch i Austrii wobec Sowenii, KP Francji - wobec Alzacji i Lotaryngii, KP Hiszpanii w odniesieniu do Katalonii, kraju Baskw i Galicji. Analogicznie polscy komunici okrelali przyszod kresw wschodnich: Rkojmi zwycistwa ukraioskich i biaoruskich mas robotniczo-chopskich, rkojmi trwaego zjednoczenia ich ziem z Radzieck Ukrain, Radzieck Biaorusi jest obalenie panowania obszarnikw i kapitalistw w Polsce. Te elementy programowe uatwiay przeciwnikom ruchu wysuwanie pogldu, i KPRP i KPP s partiami zmierzajcymi do osabienia paostwa. Poowa lat dwudziestych przyniosa istotne zmiany w yciu politycznym caego kraju. Narastajce od duszego czasu niezadowolenie spoeczeostwa, wywoane wadliwym funkcjonowaniem systemu parlamentarnego oraz cik sytuacj gospodarcz, uatwio Pisudskiemu przejcie wadzy w dniach majowych 1926 roku. Przewrt, ktry z perspektywy czasu okaza si wydarzeniem zamykajcym epok rzdw demokratyczno-parlamentarnych, uwaany by wwczas za akt wymierzony przeciwko spoecznej prawicy. Socjalistyczna przeszod i liberalno-demokratyczne akcenty wystpujce w programie Pisudskiego, a take obawy przed zamachem ze strony endecji - wszystko to spowodowao, i akcja majowa zostaa poparta przez ca, szeroko rozumian lewic. Opowiadajce si za marszakiem partie wizay jednak z przewrotem rnorakie nadzieje. Kierownictwo PPS, ktre przecie od wielu lat wsptworzyo legend Pisudskiego-demokraty, udzio si, i zostan przeprowadzone reformy socjalne, nastpi uzdrowienie aparatu paostwowego, z jednoczesnym utrzymaniem zasady rzdw parlamentarnych. Wierzono, i zwycizca oprze si na partiach spoecznej lewicy, a ograniczy wpywy Narodowej Demokracji, ktr socjalici uwaali za gwn nosicielk idei faszystowskich. Z kolei w publikacjach kapepowskich przeciwstawiano pisudczyzn drobnomieszczaosk - faszyzmowi obszarniczo-kapitalistycznemu rnych odcieni, stwierdzajc, i faszystowska endecja jest najywotniejszym orodkiem reakcja. Wszelkie iluzje PPS odnoszce si do wdzicznoci marszaka zostay bezwzgldnie rozwiane. Partia, zmuszona w padzierniku 1926 roku do zajcia rzeczowego stanowiska wobec nowego reimu, ju w miesic pniej zostaa dosownie zepchnita do opozycji (w 1928 roku odczya si od niej prorzdowa PPS dawna Frakcja Rewolucyjna, kierowana przez Jaworowskiego). Brutalne odrzucenie przez Pisudskiego wszelkich ofert wsppracy i ograniczenie parlamentarnej demokracji zmusio socjalistw do wystpienia w jej obronie. Werbalne wyzwanie rzuci Niedziakowski w artykule Nasz stosunek do Pisudskiego: Pisudski z lat 1905, 1914, 1918-1920 naley ju do historii. Pisudski z lat 1926-1929 jest wodzem gasncego wiata, starej Polski, zwizku ziemian, Lewiatana, biurokracji i sanacji moralnej. On przewodzi tym, ktrzy stoj po drugiej stronie barykady. Pomimo to nie bez wahao zdecydowano si na zawarcie przymierza z reprezentantami zwalczanych do niedawna partii centrowych. Centrolew, ledwie tylko rozpocz dziaania masowe, zosta rozgoniony, a jego przywdcy aresztowani. Do Brzecia trafili Barlicki, Ciokosz, Lieberman, Adam Pragier i Stanisaw Dubois, a wic dziaacze najbardziej opozycyjni wobec Pisudskiego. Bya to lekcja i ostrzeenie dla pozostaych. A do roku 1934 partia nie rozwina ywszej dziaalnoci, napotykajc na coraz nowe szykany ze strony rzdu. Momentem przeomowym sta si XXIII Kongres

PPS. W czasie obrad poddano rewizji program, o wiele bardziej zdecydowanie podkrelajc koniecznod radykalnych zmian spoeczno-gospodarczych, jakie miay nastpid po objciu wadzy; przewidywano nawet moliwod przejciowego wprowadzenia dyktatury. Na ideologi partii wpyny dziea tzw. austromarksistw, uznanych teoretykw Midzynarodwki Socjalistycznej. Sformuowano te na uytek biecy ocen sanacji jako polskiej odmiany faszyzmu. Stanowisko KPP w dniach przewrotu miao swoje dalekosine konsekwencje. Poparcie dla Pisudskiego szybko uznane zostao za powany bd, co dla Komisji Polskiej Midzynarodwki stao si jeszcze jednym argumentem na rzecz tezy, i partia ulega wpywom trockistowskim. W samej KPP dyskusja nad tzw. bdem majowym doprowadzia do zaostrzenia sporw midzy dwiema grupami (mniejszoci i wikszoci). W tej sytuacji musiao dojd do zmiany kierownictwa. Obja je tzw. mniejszod z Julianem Leszczyoskim-Leoskim na czele (dawna czowka zostaa odsunita na trwae od wadzy, dzielc w latach trzydziestych, podobnie jak Leszczyoski i jego wsppracownicy, tragiczne losy wielu innych dziaaczy partyjnych). Za obowizujc przyjto ponownie tez o bliskiej rewolucji (take w Polsce). Skutkiem byo m.in. zorganizowanie Wydziau Wojskowego KPP majcego tajnie przygotowywad rewolucyjne kadry w armii i osabiad buruazyjne siy zbrojne. Towarzyszya temu negacja kapitalistycznej paostwowoci: W paostwie buruazyjnym - stwierdzia komunistyczna posanka w trakcie debaty nad ustaw o poborze rekruta w 1934 roku - niezalenie czy u wadzy bdzie sanacja, Centrolew wzgldnie agenci rzdw buruazyjnych, Stronnictwo Ludowe czy PPS (...) zawsze gosowad bdziemy przeciwko ustawie o poborze rekruta widzc w tym jedynie przemoc dokonywan na klasie robotniczej i masach chopskich. (...) Dla obrony ojczyzny przemysowcw, obszarnikw i caej kliki wyzyskiwaczy i ciemizcw szerokich mas robotnikw, chopw i pracujcej inteligencji - ani jednego rekruta. Ten tak zdecydowany pogld uleg zmianie wobec rzeczywistego zagroenia paostwa w wyniku politycznej ekspansji III Rzeszy. Zmuszao to komunistw, take w innych krajach, do przewartociowania stosunku do kwestii obrony narodowej. Wypeniajc instrukcje programowe i ideologiczne Kominternu propagowano jednoczenie tez o socjalfaszyzmie (PPS) i ludofaszyzmie (partie chopskie). Edmund Stefaoski pisa w organie teoretycznym partii, Nowym Przegldzie: Walka z PPS to prewencyjna wojna z faszyzmem (...). Nie razem z PPS przeciw faszyzmowi, lecz przeciw faszyzmowi i przeciw PPS - taka musi byd taktyka komunistw. Przyjcie takiego stanowiska (wedle oceny wspczesnych historykw marksistowskich sekciarsko-dogmatycznego) byo moliwe tylko w specyficznej atmosferze panujcej wwczas w ruchu komunistycznym. Dzi przywoujc w pamici wraenia i odczucia - prbuje tumaczyd te zjawiska jedna z aktywistek kapepowskich - wydaje mi si, e dyskutanci, delegaci z terenu (...) widzieli realnie zarwno nasz si, jak sabod (...) znali psychik robotnikw i chopw w jej zoonoci, nawykach, przywizaniach itd. Co myleli o zadaniu zaostrzenia hase i form walki, a do ruchw powstaoczych i powstania zbrojnego wcznie - bez i wbrew PPS i Stronnictwu Ludowemu? W nielegalnej partii dyscyplina wobec linii partyjnej nabiera czasem znaczenia dogmatu. Taktyka ruchu komunistycznego z pierwszej poowy lat trzydziestych okazaa si bdna. W Polsce pomimo aktywizacji mas i rozrostu partii nie potrafiono dostrzec szansy, jak mogo stworzyd poparcie Centrolewu w chwili, gdy wystpowa do walki z rzdem; wicej - potraktowano j cznie z procesem brzeskim jako wewntrzn rozgrywk w szeregach nieprzyjaciela. Na arenie midzynarodowej w Niemczech KPD nie potrafia porozumied si z SPD, aby zagrodzid Hitlerowi drog do wadzy. Pojawienie si prawdziwego wroga, jakim by ruch narodowosocjalistyczny, aktywizacja grup posugujcych si radykaln i nacjonalistyczn ideologi w caej niemal Europie (w Polsce - ONR) zmusiy Midzynarodwk (VII Kongres Kominternu w 1935 roku) do wypracowania nowych metod dziaania. Wycofano si wic z wielu uznawanych dotd zaoeo, stwierdzajc, i nie ma wroga na lewicy. Celem miao byd powstanie Frontu Ludowego. Nowe hasa bdce przecie

kontynuacj programu II Zjazdu realizoway wadze partyjne skadajce si ze zwolennikw mniejszoci. Szczegln nonod hasa te zyskiway wobec toczcej si w Hiszpanii wojny. KPP podobnie jak i inne partie komunistyczne szeroko zaangaowaa si w niesienie pomocy rzdowi republikaoskiemu. W ten sposb spotykano si w konkretnym dziaaniu z wieloma przedstawicielami PPS. Kilku wybitniejszych socjalistw (Barlicki, Dubois, Adam Prchnik) uznao za moliwe wczenie si do akcji jednolitofrontowej. Bardziej powcigliwy, na co wpywaa negatywna ocena sytuacji politycznej w ZSRR, pozostawa wobec nich Centralny Komitet Robotniczy PPS godzc si jedynie na zawarcie z KPP krtkotrwaego paktu o nieagresji. Znacznie wiksze nadzieje partyjnego kierownictwa socjalistw budzia erozja obozu rzdzcego, tym bardziej i jako gwnego przeciwnika konsekwentnie traktowano Narodow Demokracj i ONR. Liczono wic na moliwod porozumienia i wsppracy z sanacyjn lewic obawiajc si rwnoczenie przelicytowania w gotowoci do tworzenia wielopartyjnego rzdu przez ugrupowania zwizane z Frontem Morges i Witosem. Ostatecznie wszelkie moliwoci wspdziaania z KPP przeciy wydarzenia, jakie spady na ruch komunistyczny w latach 1936-1938; tzw. procesy moskiewskie podwayy w oczach socjalistw wiarygodnod deklaracji potencjalnych sojusznikw. Koniec lat trzydziestych by dla ruchu robotniczego czasem doniosych rozstrzygnid. Rok 1939 zasta PPS jak zawsze niejednolit i rozbit na frakcje. Miao si rycho okazad, i to, co zawsze stanowio o sile partii - wielod koncepcji i oglnikowod programowa - w szczeglnych warunkach konspiracji stanie si grona dla jej funkcjonowania. Jesieni 1939 roku przebywajcy w Warszawie przywdcy PPS podjli decyzj o zaprzestaniu dziaalnoci. Odbudowanie ruchu socjalistycznego odbywao si ju w kilku istniejcych obok siebie nurtach. Z kolei Komunistyczna Partia Polski zostaa rozwizana decyzj Midzynarodwki w Moskwie w 1938 roku. Zorganizowany ruch komunistyczny przesta w ten sposb istnied. Jeden z dziaaczy wspomina, i rozwizanie partii wszyscy przeyli oczywicie bardzo ciko. Chod poszczeglni towarzysze rnie oceniali sytuacj, wstrzs dla wszystkich by ogromny. Mielimy przecie zaufanie do naszych wodzw, znalimy przeszod tych ludzi. Byo dla nas niewiarygodne, niepojte wrcz, eby prawie wszyscy byli prowokatorami. Z drugiej jednak strony ogromny by wwczas autorytet Midzynarodwki Komunistycznej, w ktrej Komitecie Wykonawczym byli Stalin, Dymitrow, Togliatti. Wielki by autorytet WKP(b), ktra bya wtedy przodujc parti MK. Pozwalao to komunistom oczekiwad na nowe wezwanie do zorganizowania si i pozostawad wiernymi swoim ideaom. *** Niniejszy szkic powicony by dziejom dwch podstawowych nurtw ruchu robotniczego od ich pocztku do 1939 roku. Nie obj wielu istotnych kwestii - wymagajcych odrbnego ujcia - m.in. prb ogarnicia wpywami rodowiska proletariackiego przez inne stronnictwa, pozostajce w ostrym konflikcie tak z komunistami, jak i socjalistami. Przykadowo w pierwszych latach Drugiej Rzeczypospolitej interesy robotnikw staray si reprezentowad nie tylko KPRP, PPS i PPS-Opozycja, ale take Narodowy Zwizek Robotniczy, Narodowe Stronnictwo Robotnicze (poczone nastpnie w Narodow Parti Robotnicz), niemiecka SPD, ydowskie Bund i Poale Syjon i inne mniej wpywowe. Wszystkie walczyy o pozyskanie sympatii robotnikw. Niektre potrafiy osignd due sukcesy, jak chociaby NPR, ktra szerzc hasa solidaryzmu narodowego, w poczeniu z programem obrony interesw pracownikw fabrycznych, zachowywaa siln pozycj w Poznaoskiem i na Pomorzu. Czas wojny, pniej okres przeobraeo spoecznopolitycznych po wyzwoleniu zamkn ostatecznie rozdzia w historii polskiego ruchu robotniczego i otworzy nastpny, okrelajc now topografi si i nowe zasady ustrojowo-polityczne Polski.

W walce o ziemi
Zorganizowany polityczny ruch chopski pojawi si na ziemiach polskich stosunkowo pno. Sama kwestia wociaoska naleaa jednak w cigu XIX stulecia do najwaniejszych. Po upadku powstania styczniowego stao si bowiem oczywiste, i warunkiem rozstrzygnicia kwestii narodowej jest zainteresowanie ni najliczniejszej warstwy narodu - chopstwa. Poraeni upadkiem paostwa oraz daremnoci powstaoczych wysikw szlachty politycy i ideolodzy kierowali swe marzenia o niepodlegoci w stron mitycznego ludu. Ju po powstaniu listopadowym zaczy si pojawiad w rnych krgach deklaratywne wyznania, e wanie w lud winien objd po szlachcie przywdztwo narodu, a samo jego wejcie na polityczn aren doprowadzi do niepodlegoci. Tymczasem sielankowe wizje poetw i entuzjastw nie znajdoway potwierdzenia w rzeczywistoci, ktra przynosia przykady nader niejednorodnych postaw wsi. Przypadki aktywnego angaowania si chopw w dziaalnod niepodlegociow nie naleay do odosobnionych, lecz przejawy wrogiego stosunku do kierowanych przez dwory ruchw niepodlegociowych byway jednak czstsze. Przyczyny tego zjawiska, ktre w najszerszym zakresie zawiadczya rabacja galicyjska, uj w lapidarnym skrcie eromski w jednej ze scen Wiernej rzeki: grup wocian, przemyliwujcych o wydaniu rannego powstaoca w rce Moskali, nie powodowaa nawet nienawid klasowa ani chd zemsty, lecz obojtnod dla paoskiego powstania. A w chwili, gdy dogorywao, uwaga chopw pochonita bya wydanym przez rzd zaborczy dekretem uwaszczeniowym... Gwn osi dziejw warstwy chopskiej do roku 1864 bya walka o ziemi. Dopiero w drugiej kolejnoci na jej postaw wpyny inne czynniki, take polityczne. Brak zdecydowania i niechd do radykalnych rozwizao kwestii agrarnej przesdziy o niepowodzeniu podejmowanych przez tzw. szlacheckich rewolucjonistw prb wcignicia wsi w orbit ycia narodowego. Fakt, i ziemi chop otrzyma ostatecznie z rk rzdu, wiza go emocjonalnie z wadz paostwow: obca biurokracja stawaa si w jego oczach sojusznikiem w walce z wasnym dziedzicem, za poprawy sytuacji oczekiwa od dobrego cara lub szczodrobliwego cesarza. Usamodzielnienie gospodarcze chopstwa w rezultacie reform agrarnych, stopniowe zwikszanie dostpu do owiaty (niekoniecznie polskiej) oraz organicznikowska dziaalnod inteligencji, z czasem take i chopskiego pochodzenia, wpyny na wzrost samowiedzy spoecznej i politycznej; byo regu, e pocztki umasowienia poczucia narodowego przypadaj na okres dojrzaoci pokolenia wchodzcego w ycie po ustaniu poddaostwa i paoszczyzny. Widoczny wzrost aktywnoci chopskiej sta si dla wielu orodkw politycznych bodcem do podjcia prb rozcigania swoich wpyww na wie. W tym celu zakadano patronackie stowarzyszenia o charakterze gospodarczym, owiatowym, religijnym, dono do opanowania organizacji tworzonych przez samych chopw, wydawano wreszcie rzekomo autentyczne chopskie gazety. Trzeba tu zauwayd, e prasa odegraa znaczc rol w ksztatowaniu wiadomoci politycznej wsi: od lektury zakazanego przez Koci Przyjaciela Ludu, Wieoca czy te Pszczki rozpoczynay si kariery wielu dziaaczy ludowych. Taktyka infiltracji nowego rodowiska wsplna bya galicyjskim biskupom i krakowskim staoczykom, jak rwnie Narodowej Demokracji. Ta ostatnia najwiksze sukcesy osigna w zaborze pruskim, gdzie praktycznie caa wie dostaa si pod jej wpyw (dlatego te nie wyksztacia si tam do roku 1918 adna silniejsza partia chopska). O wiele mniejszymi osigniciami mg si pochwalid na tym polu rodzcy si ruch robotniczy. Jego przywdcy skonni byli bowiem czsto negliowad wartod chopstwa jako siy potencjalnie rewolucyjnej; wedug Ry Luksemburg stanowio ono biern mas, niewolniczo przywizan do rzdu jako mniemanego wyswobodziciela z pieka szlacheckiej paoszczyzny.

Kolebk ruchu ludowego staa si Galicja. Prawie cakowity brak przemysu, a co za tym idzie sabod klasy robotniczej sprawiy, e niepodlegociowe, a przy tym radykalne spoecznie elementy zwrciy si w stron wsi. Dziaalnod pionierw ruchu ludowego: ks. Stanisawa Stojaowskiego, Bolesawa i Marii Wysouchw, Franciszka Stefczyka czy Karola Lewakowskiego bya bowiem konsekwencj waciwej pewnym krgom inteligencji chopomaoskiej postawy, czsto stanowicej pokosie rosyjskiego narodnictwa. Przyznawa to sam Wysouch stwierdzajc: Program nasz musi byd ludowy, bo po pierwsze, chce tego etyka spoeczna, ktra dobro ogu, interesa mas ludowych, za cele w dziaaniu spoecznym uznaje, bo po wtre tylko wtedy wyzwol si siy uwizione mas ludowych (...) zachowanie i rozwj naszej narodowoci opr si na tym samym gruncie realnym. Teoretycy i zaoyciele pierwszej chopskiej partii - Stronnictwa Ludowego (1895), wyjwszy ks. Stojaowskiego, zbyt mao posiadali jednak talentw organizacyjnych, aby uczestniczyd w czynnej polityce: Bolesaw Wysouch, czowiek nad wyraz cisy, rzetelny i pracowity (...) gin w drobiazgach, nudzc do niemoliwoci najbardziej nawet wytrwaych suchaczy. ona jego Maria (...) nie moga wyrwnad bardzo licznych brakw. Rycho wic na czoo wysunli si dziaacze reprezentujcy pierwsze pokolenie autentycznych politykw chopskich (Jan Stapioski, Jakub Bojko, Wincenty Witos). Generalnie jednak ruch ludowy i pniej odczuwa brak szerszej kadry dziaaczy, co utrudniao mu pen emancypacj. Podstawowym jej warunkiem byo gbokie przeoranie mentalnoci chopskiej, wykorzenienie z niej nawykw i schematw rozumowania wyniesionych jeszcze z okresu paoszczynianego. Trzeba byo wic rozbudzid w chopie poczucie wartoci i godnoci ludzkiej, uwiadomid mu jego prawa obywatelskie i nauczyd z nich korzystad, zaszczepid poczucie wspodpowiedzialnoci za losy wsi, powiatu i kraju, wyplenid ulegod, bezwolnod, niewolnicz pokor i brak wiary we wasne siy. Jak pisa bowiem Witos, chop y prawie codziennie nie odstpujcymi go obaw i strachem. Jeszcze w koysce straszya go matka dziadem, ydem, kominiarzem, Cyganem. Ze strachem wstawa , z nim chodzi przez cay dzieo, z nim si kad do snu, a i w czasie snu z nim si nie rozstawa (...). Przeraa go andarm, wjt, urzdnik. Czu lk przed lenym, karbownikiem, polowym, nie mia oczu podnied na ksidza, nauczyciela (...) ekonoma (...). Strach niemal przed wszystkim i przed wszystkimi, niewiara w swoje siy i niemoliwod zmiany, robiy z niego poruszajcy si mechanicznie automat pozbawiony woli. Kwesti zasadnicz byo przezwycienie patronatu dworu i plebanii, objawiajcego si szczeglnie w sprawach politycznych. Jakub Bojko przedstawi charakterystyczn scenk z wyborw do sejmu galicyjskiego w powiecie dbrowskim, gdzie rywalizowali kandydat chopski Marcin Krzciuk oraz hrabia Jzef Mcioski. Gdy wyborcy okrzyknli posem Krzciuka, Bojko podszed do obecnego na rynku proboszcza, mwic mu: (...) chopi na rkach Krzciuka na posa nios. Ej, co ty tam wiesz odpowiedzia praat i poszed do sali wyborczej. Tam przed przystpieniem do gosowania zabra gos mwic: Szanowni Panowie Wyborcy (...). Moe byd, e przyjd takie czasy, e trzeba bdzie i chopa na posa wybrad, ale ten czas jeszcze nie nadszed. Dacie dowody dojrzaego rozumu i rozwagi politycznej, jeeli dzi wybierzecie starego naszego posa, pana Jzefa Mcioskiego, ktry zna nasze potrzeby i bdzie je mg zaspokoid itd. A na to chopi wyborcy krzyknli jak jeden: Niech yje hrabia Mcioski. Zjawiska te byy konsekwencj ciemnoty, zacofania (plaga pijaostwa), swoistego kodeksu obyczajowego oraz konserwatyzmu wczesnej wsi. We wsi np. dugo nikt nie uwierzyby najwikszemu nawet prorokowi, aby ziemia moga si obracad, a sooce stad w miejscu - pisa Witos. Rozumowano te, e gdyby ziemia, jak to mwi uczeni, bya okrga, toby si woda w morzu ani w rzekach nie utrzymaa. Na ten temat dosyd byo debat, ale te i kpin z rnych uczonych i profesorw, ktrym si przewracao w gowie (...). Drwiono te z dzieci, ktre przynosiy te

przewrotne nauki ze szkoy, i starano si wybid im z gowy te myli. Pan Bg ci skarze za to mwiy kobiety, a wtrowali im mczyni twierdzc, e to wszystko jest grzeszna nauka i koniec. Obskurantyzm wpywa bezporednio na stan wiadomoci chopstwa: O wiadomoci narodowej nie mogo byd prawie adnej mowy, bo i skd? Ksidz, tak bardzo zajty nawracaniem Murzynw, nigdy o tym nic nie mwi, urzd za nie nakazywa. Chopi w swojej masie bali si Polski niesychanie, wierzc, e z jej powrotem przyjdzie na pewno paoszczyzna i najgorsza szlachecka niewola. Powstania uwaali za jak potworn zbrodni, ktrej nie umieli nazwad ani okrelid, a powstaocw za dzikich, pomylonych zbrodniarzy (...). Z historii polskiej dod duo mwiono o krlu Sobieskim, troch o Kazimierzu Wielkim. Gdy Sobieskiego miano za krla szlachcicw, tamtemu zarzucano, e sprowadzi ydw do Polski. (...) Troch wiedziano o czasach saskich i krlu Poniatowskim, co Polsk sprzeda jakiej carowej. Kociuszko by uwaany za zbrodniarza, buntujcego si przeciwko wadzy, przez Boga ustanowionej, ktry za to ponis cik kar (...). Nasi chopi z Galicji, mieszkajcy po prawej stronie Wisy, bardzo dugo swoich ssiadw z drugiej strony uwaali za Moskali i dziwili si, dlaczego oni mwi po polsku, a wiksze mieli do nich uprzedzenie ni do Niemcw lub ydw. Tak wic w pierwszej fazie rozwoju, jeszcze przed powstaniem organizacji politycznej, ruch ludowy musia koncentrowad sw dziaalnod na sprawach spoeczno-gospodarczych oraz owiatowych i kulturalnych. Bronic interesw materialnych chopstwa prbowa jednoczenie sformuowad wasny program rozwizania podstawowych kwestii spoecznych. Prby te nie zawsze kooczyy si powodzeniem. Brakowao autentycznej chopskiej ideologii, ciyy te utopijne w wczesnych warunkach idee rwnoci spoecznej. Tote najwaniejszym byo denie, by lud jak najszerszy udzia przyjmowa w yciu politycznym oraz stanowi o swoich losach. Ideay te legy u podstaw dziaalnoci stronnictw chopskich take w Drugiej Rzeczypospolitej. Chop wiadomy, zamony, niezaleny (w peni wyzwolony od kurateli dworu i plebanii - przyp. JJJ), czujcy si i bdcy naprawd gospodarzem paostwa, mg stad si dopiero czynnikiem decydujcym, bdc rwnoczenie ostoj Paostwa. Pragnienia te ucieleniaa najpeniej postawa najwybitniejszego przywdcy ruchu chopskiego, Wincentego Witosa. Swymi wystpieniami, sylwetk, sposobem bycia, a nawet strojem, w ktrym osawiony brak krawata i wysokie buty stanowiy swoiste wyzwanie wobec szlacheckich konwenansw, dawa wyraz dumie ze spoecznej przynalenoci oraz wierze w si chopstwa, a nawet w jego wyszod nad innymi warstwami, protestujc jednoczenie przeciw doznawanej przez chopw pogardzie i lekcewaeniu, przeciw niechci do uznania ich za wspgospodarzy kraju. Trudne zaiste warunki dziaania politykw chopskich - wobec bezustannej konfrontacji z klerem i ziemiaostwem, zwalczajcymi wszelkimi rodkami emancypujcy si spod ich wpywu ruch ludowy powodoway, i wielu z nich godzio si, gdy tylko istniaa moliwod zdobycia funduszw na dalsze funkcjonowanie, na najbardziej podejrzane z punktu widzenia zasad politycznych i etyki kompromisy. O zasadach takiej dziaalnoci pisaa trafnie Barbara Stapioska: Opozycjonista musi krzyczed, e jest le, i to cigle na rozmaite tony, bo to daje popularnod w Polsce, a do realnej pracy nie powinien si brad, bo spadnie z wysokoci. Demagogia nie pociga za sob kosztw wielkich - trzeba tylko dononie si drzed... Trzeba przyznad, i pod tym wzgldem dziaacze ludowi nie dawali si zakasowad adnemu przeciwnikowi. Opowiadano, i pewnego razu ks. Stojaowski zosta zaatakowany przez wocianina, ktry wypomnia mu rozmaite machlojki. Wwczas to Stojaowski zdj z szyi krzy i pocaowawszy go

wezwa antagonist, aby powtrzy swe oskarenie z krucyfiksem w rku. w cofn si. Znam to bydl, on krzya nie ruszy - skomentowa to Stojaowski do jednego ze wiadkw sceny. Stawiane ks. Stojaowskiemu zarzuty dotyczyy subsydiw pobieranych przez niego z rnych rde na cele polityczne. Pienidze, skd si dao, bra i Jasiu Stapioski. Pogldy przewaajcej czci dziaaczy ludowych lapidarnie sformuowa inny pose chopski, Stya, stwierdzajc bez enady: Jak daj, to trzeba brad... Pomimo wszystkie owe trudnoci ruch chopski w pocztku XX w. zdecydowanie zaznaczy si na mapie politycznej Galicji. W 1903 roku PSL ogosio nowy program, w ktrym akcentowano potrzeb walki o rwnouprawnienie chopa, z drugiej jednak strony znalazy si w nim hasa solidarystyczne: Nie tej nam trzeba solidarnoci kamanej, co naduywajc imienia narodowego wzywa warstwy ludowe do ulegoci wzgldem monych i uprzywilejowanych grup spoecznych, ale takiej solidarnoci, ktra, nie szkodzc niczym moralnym interesom, da nam or w walce o warunki egzystencji narodowej. Inaczej wygldaa sytuacja w Krlestwie Polskim. Partia chopska (Polski Zwizek Ludowy) powstaa tam pniej (1904) i bya organizacj nielegaln, ulegajc oddziaywaniu bardziej tutaj ni w Galicji rozwinitego ruchu robotniczego, co spowodowao, i program jej by bardziej radykalny. PZL rzuca haso jednoci i samodzielnoci ludowej, stawa do walki o wolnociowe interesy Polski, dy do przeksztacenia kraju w republik kooperatywn, w drodze dobrowolnego, najwszechstronniejszego zrzeszenia si gospodarstw wociaoskich w wielkie kooperatywne gospodarstwa, organizujce wspln produkcj, kupno i sprzeda. Zasad okrelajc ycie spoeczne miaa byd demokracja stowarzyszeo, gwarantujca wszechstronny i wolny rozwj kultury narodu. Pocztek nowego stulecia by okresem, kiedy w ruchu chopskim pojawiy si pierwsze pierwiastki idei ludowadztwa, ktra w pniejszych latach staa si dla wielu stronnictw gwnym punktem programu, synonimem celw i dziaao. Ogoszony w 1903 roku program PSL tak oto definiowa pojcie ludu: obejmowano nim wszystkie warstwy, zarwno wiejskie jak i miejskie, ktre zajmuj si prac fizyczn czy umysow i prac uwaaj za jedyny tytu do zasug, praw i obowizkw. Za gwne zadanie stronnictwa uwaano emancypacj polityczn mas ludowych. Podobnie w enuncjacjach Polskiego Zwizku Ludowego mwiono o potrzebie utworzenia samodzielnej siy ludowej, wsprzdzcej paostwem - przede wszystkim poprzez wybr swoich przedstawicieli do parlamentu. Wskazywao to na wzrost samodzielnoci ruchu, aczkolwiek do penego wysunicia zasady ludowadztwa doszo dopiero w pocztkach dwudziestolecia midzywojennego. Przeom XIX-XX wieku wiadczy wic, i ruch chopski przeszed od fazy konstytutywnej samoobrony i emancypacji do etapu postulatywnego. Proces ten pogbi si po roku 1905, kiedy to walka z przeytkami feudalizmu wzbogacona zostaa o hasa oglnodemokratyczne i narodowe. W okresie tym stronnictwa chopskie poczy stawiad mielej spraw niepodlegoci, chod jednoczenie brako jeszcze - poza oglnikami o Polsce Ludowej - okrelenia ksztatu przyszej paostwowoci. Stosunek do kwestii narodowej sta si podoem integracji niektrych odamw ruchu (zwaszcza w zaborze rosyjskim), ale generalnie rzecz biorc podjcie dyskusji programowych wpyno na pogbienie rnic midzy poszczeglnymi stronnictwami: Owe rnice wytworzyy si w sferze nadbudowy politycznej; struktura ekonomiczna bya bowiem dla chopw w poszczeglnych zaborach jeli nie jednakowa, to podobna, zakres natomiast praw i swobd obywatelskich by rny. Tak wic dzielnicowe tradycje, skad spoeczny i charakter zawieranych politycznych sojuszw zadecydoway o zarysowaniu si w ruchu chopskim podziau na lewic (ziemie Polski centralnej i pnocnowschodniej) i prawic (ziemie poudniowe i zachodnie). Tak podzielone wkroczyy stronnictwa ludowe w okres Drugiej Rzeczypospolitej.

Odbudowa niepodlegego paostwa postawia przed ruchem ludowym nowe problemy. Wydawao si, i oddanie decyzji co do ustroju spoecznego i politycznego kraju w rce wybieranego w wyborach powszechnych przedstawicielstwa narodowego stwarza przesank do jego konsolidacji, przynajmniej w formie przejciowego sojuszu. Stao si jednak inaczej, a na zjednoczenie partii chopskich trzeba byo czekad jeszcze wiele lat. Przeszkod byy nie tyle rnice programowe, co spucizna po okresie niewoli - odmienny system spoecznopolityczny zaborw i uprzedzenia dzielnicowe prowadziy do gbokiego zrnicowania ruchu, przede wszystkim pod wzgldem taktycznym. Nie bez znaczenia byy tu take dawne powizania PSL Wyzwolenia (bazujcego przede wszystkim na radykalniejszych tradycjach wsi krlewiackiej) z ruchem pisudczykowskim i kontakty przywdcw PSL Piast z Narodow Demokracj. Kluczow rol odgryway personalia. Stosunek do uznawanego powszechnie za sztandarowego wodza Witosa leg u podstaw wielu frond w kierowanym przez niego Piacie, a przecie w ruchu ludowym dziaali jeszcze politycy tej miary, co Maciej Rataj czy Stanisaw Thugutt... Trudna i wymagajca ideowych kompromisw bya relacja interesw paostwa i wsi; przezwycienia wielu uprzedzeo innych warstw wymagao wejcie chopstwa w ycie polityczne kraju. Moliwoci legalnego dziaania, udzia w pracach sejmu i uczestnictwo w niektrych gabinetach zwikszyy zudzenia parlamentarne dziaaczy chopskich. Poszczeglne partie rywalizoway o mandaty, licytujc si w demagogicznych obietnicach. Prowadzio to do zmiennoci postaw, braku konsekwencji i czstych rozamw. Stronnictwa ludowe przypominay, wedle jednego z uczestnikw tamtych wydarzeo, grupy skupione wok sztandarowych jednostek i hase, zoone z ludzi, ktrzy goszone hasa ujmowali od strony podstaw emocjonalnych i aktualnych bolczek, bez dostatecznego poziomu intelektualnego, by stworzyd stay plan na dalsz met, i bez podstaw ekonomicznych, by plan ten konsekwentnie realizowad. Std (...) walki o cele personalne rnych posw i przywdcw. Ruch ten nie wyrasta z jednolitego podoa ekonomicznego, spoecznego i ideologicznego. Jak pisa Wincenty Witos, chopi weszli do sejmu nie tylko jako stan, lecz jako czd rnych stronnictw (...). Gdy jedni piewali Serdeczna Matko - drudzy mieli wicej pocigu do Czerwonego Sztandaru. Nie trzeba dodawad, i wszystkie te zjawiska uniemoliwiay ruchowi ludowemu odegranie roli adekwatnej do jego ambicji i potencjalnych moliwoci. Sytuacja ulega czciowej zmianie po przewrocie majowym, ktry spowodowa stopniowe zmniejszenie parlamentarnych zudzeo politykw chopskich. Radykalizacja nastrojw wsi w obliczu katastrofalnie pogarszajcej si sytuacji ekonomicznej chopstwa sprzyjaa ujawnianiu postaw skrajnych, czego wyrazem bya zarwno aktywizacja inspirowanego przez KPP chopskiego ruchu rewolucyjnego (szybko zreszt rozbitego przez aparat represyjny), goszcego hasa obalenia kapitalizmu, jak pojawienie si ruchu modziey wiejskiej, podnoszcego hasa samochopskie, jak wreszcie zmiana orientacji wielu dotychczas zachowawczych politykw ludowych. W ruchu nasiliy si jednoczenie tendencje integracyjne, co umoliwio realizacj wysuwanego od dawna postulatu zjednoczenia. Fuzj wszystkich trzech stronnictw (Piast, Wyzwolenie i Stronnictwo Chopskie) naley uznad za wyraz kompromisu ze strony poszczeglnych rodowisk. Zaoone w roku 1931 Stronnictwo Ludowe stao si bardzo powan si polityczn, liczc ok. 100 000 czonkw. Radykalizm w ruchu ludowym wyraa si pocztkowo przede wszystkim w mocniejszym stawianiu sprawy reformy rolnej. Najdalej idcy program - wywaszczenia wielkich wacicieli bez odszkodowania i podzia ziemi bez wykupu pomidzy chopw i robotnikw rolnych - wysuny galicyjskie PSL-Lewica (1919), komunizujca Niezalena Partia Chopska (1925) oraz Stronnictwo Chopskie (1927). Pozostae stronnictwa opowiaday si za pozostawieniem czci ziemi w rkach dotychczasowych wacicieli (PSL Wyzwolenie - 60 do 180 ha, PSL Piast nawet do 400 ha), jak te za wypacaniem odszkodowania.

Skupienie si na problemie reformy rolnej byo - zwaywszy na panujcy na wsi gd ziemi zrozumiae, czasem jednak przysaniao wiele innych problemw, rwnie istotnych w skali oglnopaostwowej. Wspominajc przebieg wyborw do Sejmu Ustawodawczego w 1919 roku a wic Sejmu, ktry rozstrzygnd mia o ustroju paostwa - Rataj pisa, i gwny i bodaj e jedyny punkt, ktry obchodzi i animowa wyborcw wociaoskich, to byo haso reformy rolnej - jako ziemia dla tych, ktrzy na niej pracuj. To wystarczao. O reszcie kandydat nie potrzebowa myled i mwid, bo go o to nie pytano. Obok kwestii agrarnej stanowisko lewicy ruchu chopskiego wyrniao si przykadaniem wikszej wagi do sprawy spdzielczoci, bardziej konsekwentnym i dugofalowym zwalczaniem klerykalizmu oraz przywizaniem do zasad demokratycznych. Tak np. PSL Wyzwolenie i Stronnictwo Chopskie opowiaday si za przyznaniem autonomii niepolskiej ludnoci paostwa, zamieszkujcej zwarte terytoria, za w okresie prac Sejmu Ustawodawczego wszystkie partie ludowe z wyjtkiem Piasta popieray ide parlamentu jednoizbowego. Ruch ludowy dy wic do likwidacji postfeudalnej struktury agrarnej drog wywaszczenia wielkiej i redniej wasnoci, co w konsekwencji poprzez czciow przynajmniej likwidacj dworu miao uzdrowid stosunki wiejskie. Ogromne znaczenie, jakie przydawano kwestii rolnej, wynikao nie tylko z bezporedniego zainteresowania wsi, lecz take z dominujcej pozycji rolnictwa w gospodarce narodowej. W stosunku do innych dziaw postulowano upaostwowienie bd uspoecznienie bogactw naturalnych, jak rwnie podstawowych rodkw produkcji i komunikacji, popierano ide uprzemysowienia kraju, na wsi za spdzielczod. Postulaty ekonomiczne uzupeniano rozbudowanym programem owiatowym. Te trzy hasa - reforma rolna, uspoecznienie gwnych gazi przemysu oraz rozwj spdzielczoci, owiaty i szkolnictwa - wskazyway, jak widz ludowcy przebudow ustroju spoecznoekonomicznego. Przy konkretyzacji postulatw pomidzy stronnictwami chopskimi pojawiay si mniej lub bardziej istotne rnice programowe. Gwnym jednake probierzem lewicowoci w caym ruchu sta si sposb ujcia zasad reformy rolnej (przede wszystkim sprawa odszkodowania). Ruch ludowy w latach dwudziestych odwoywa si czciej anieli przed I wojn wiatow do teoretycznej zasady ludowadztwa. Pojawiy si te nowe akcenty w postaci programowego uznania ludowego charakteru wadzy. I tak np. PSL-Lewica stwierdzao w swej deklaracji z 1919 roku, i Ludowa Rzeczpospolita Polska oparta jest o wol ludu. Program PSL Wyzwolenie (1921) gosi z kolei, i jedynym rdem wadzy ma byd wola caego narodu. Dalej sza w swoim programie Niezalena Partia Chopska, ktra zasad ludowadztwa chciaa realizowad poprzez sojusz robotniczochopski, czego konsekwencj mia byd rzd chopsko-robotniczy, ktry wypowie zdecydowan walk obszarnictwu i buruazji. Generalnie jednak zasada ludowadztwa nie bya przez ruch ludowy ani cile okrelana, ani jednoznacznie rozumiana. Podcigano pod ni zarwno idee wyzwolenia od wszelkiego ucisku i wszelkiej krzywdy, jak i bliej nie sprecyzowan peni obywatelskoci. Przede wszystkim za stronnictwa chopskie nie stawiay jej jako kategorii politycznej - konkretnej formy sprawowania wadzy. Realizacj idei widziano najczciej na drodze parlamentarnej, poprzez wyborcze kartki. Paradoks polega za na tym, i wielu istotnych postulatw ludowcw (chodby cakowitej likwidacji wielkiej wasnoci prywatnej) nie mona byo w wczesnym paostwie urzeczywistnid, bowiem godziy one w zaoenia istniejcego systemu spoecznego i ekonomicznego. Sprzecznod ta staa si dla wielu przywdcw chopskich przeszkod nie do przezwycienia. Bezradnod rzucaa wiato na ich mentalnod polityczn, dowodzia poowicznoci ich ideologicznej emancypacji. Jak pisa Henryk Jabooski, nie wmylili si oni nigdy w istotny sens czasw dzisiejszych, nie pragnli nigdy dociec, jak dziaaj gwne spryny mechanizmu spoecznego, biorc go powierzchownie, nie zgbiajc, zo tylko widzc w tym, e spychany jest chop przez

innych, e nie moe jak rwny z rwnym usid z panem do stou politycznych obrad. Dostrzegajc, i czego w tej nowej, powersalskiej Polsce nie staje, i wci kuleje i niedomaga, nie przyszo im na myl w samej strukturze gospodarczo-spoecznej szukad istotnych przyczyn choroby. Wszystkie te cechy widoczne byy zwaszcza u starszej generacji dziaaczy. Wincenty Witos w broszurze Czasy i ludzie (1926) gwne rdo za panujcego w Rzeczypospolitej widzia w anarchii sejmowej i braku silnej wadzy wykonawczej - a parlament by zy, bo posw byo zbyt duo, bo nie umieli wytworzyd staej wikszoci, bo dostao si wreszcie do sejmu za duo inorodcw. Wystpujc za rewizj ordynacji wyborczej - zwaszcza przeciw zasadzie rwnoci i proporcjonalnoci - Witos ucieka si nawet do argumentw faszywie brzmicych w ustach ludowego przywdcy: Dziki temu (tj. liberalnej ordynacji - przyp. JJJ) taki np. Poleszczuk mieszkajcy w lasach i szuwarach, nie wychylajcy stamtd przez cae ycie gowy na wiat Boy, nie majcy o nim czsto pojcia, zosta w jednej chwili uprawniony do samodzielnego decydowania nie tylko o swoim losie, ale take o losie i przyszoci paostwa na rwni z profesorem uniwersytetu. Czasy i ludzie, nazywane przez Witosowych stronnikw penym i jedynym w swoim rodzaju programem uzdrowienia (...) stosunkw w Polsce, spotkay si z krytycznymi opiniami chopskiej lewicy. To, co mwi Witos - stwierdzaa prasa PSL Wyzwolenie - agodniejszymi wyrazami powtarza dzi poktnie albo nawet publicznie kada hiena prawicowa, kady kotun obszarniczy, kady dorobkiewicz wojenny. Tod wszdzie rozlega si wrd bogaczy i ich sugusw narzekanie na rzdy chamw, fornali, chopw niedouczonych, kucharek. Nie przypadkiem te w programie zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (1931) wicej byo sformuowao wzitych z dorobku chopskiej lewicy anieli enuncjacji Witosa. Wprawdzie w tym samym roku Stronnictwo powtarzao jeszcze za programem Piastowcw uznanie zasady wasnoci prywatnej, wolnoci oraz solidarnoci gospodarczej rnych gazi wytwrczoci i jej istotnych czynnikw kapitau i pracy, jako koniecznej podstawy ustroju spoecznego i gospodarczego (...), od ktrych zaley nie tylko zdrowa gospodarka, ale byt i rozwj tak paostwa, jak i jednostek, lecz cztery lata pniej zrewidowano to zaoenie stwierdzajc, i prawo wasnoci ma byd uzgodnione z interesem spoecznym i nie moe byd podstaw wyzysku czowieka przez czowieka. Powstanie Stronnictwa Ludowego nie polegao na mechanicznym poczeniu trzech dotychczas dziaajcych stronnictw, lecz byo efektem istotnych przemian, jakie dokonay si w yciu politycznym wsi. Jeli poprzednio stanowisko ruchu ludowego sprowadzao si do krytycznej afirmacji istniejcego systemu spoecznoekonomicznego, to w latach trzydziestych pojawiy si tendencje do jego negacji. Zwrot na lewo by udziaem gwnie - chod nie tylko - modszych generacji dziaaczy, szukajcych nawet czasem wsppracy z ruchem komunistycznym. Jednake podstawowy trzon nowych kadr, nie akceptujc istniejcych stosunkw, odrzuca jednoczenie rewolucyjny model przeobraeo spoecznych, szukajc wasnej, trzeciej drogi, ktr znajdowa w postaci agraryzmu. Zdaniem wspczesnego historyka, by on olbrzymim krokiem naprzd w dziedzinie chopskiej myli politycznej w Polsce. Przyjcie si doktryny agrarystycznej w ruchu ludowym wypywao zarwno z sytuacji spoecznopolitycznej w kraju, jak te z oddziaywania zewntrznego. Tych inspiracji nie naley zreszt przeceniad, gdy agraryzm czeski zacz przenikad do polskiego ruchu ludowego w momencie, gdy ten zdy ju sformuowad niektre ze swoich programowych zasad. Tote doktryn rozbudowywano, przystosowujc j do aktualnych potrzeb i deo polskiej wsi. Idei zblionych do pniejszych koncepcji agrarystycznych dopatrzyd si mona w Polsce ju na przeomie wiekw, zwaszcza w pogldach grup inteligenckich dziaajcych w Warszawie i Krakowie i dowodzcych, e drobna gospodarka rolna potrafi przeciwstawid si destrukcyjnemu oddziaywaniu kapitalizmu (Jan Karol Potocki, Stanisaw Witkiewicz). Pogldy na poy agrarystyczne wyznawali te czonkowie ruchu

zaraniarskiego. W Polsce niepodlegej ich nosicielem by przede wszystkim Zwizek Modziey Wiejskiej Rzeczypospolitej Wici. Punktem wyjcia agrarystw byo zaoenie, i podstaw egzystencji czowieka jest ziemia, std te rolnictwo jest najwaniejsz dziedzin produkcji spoecznej, a praca rolnika najbardziej wartociow form dziaalnoci ludzkiej. Ze stwierdzeo tych wyprowadzano wnioski natury politycznej. Ludnod wiejska - gosi program SL z 1935 roku - ze wzgldu na swoj liczebnod, swoj tyzn fizyczn i moraln, wynikajc ze zwizku jej z ziemi, oraz wartoci narodowe i paostwowe jest uprawomocniona do uwaania si za naturalnego gospodarza Polski. Niechd do miasta i cywilizacji miejskiej podpowiadaa wnioski o koniecznoci przeniesienia powstajcych przedsibiorstw przemysowych do orodkw wiejskich. Modej generacji dziaaczy ludowych nie wystarczao ju haso reformy rolnej bez odszkodowania. Starali si spojrzed na problem przebudowy spoeczeostwa bardziej wnikliwie. Tote w programie z 1935 roku znalazy si stwierdzenia, i ustrj kapitalistyczny, zysk jedynie majcy na celu, okazuje si niezdolny do rozwizania obecnych trudnoci gospodarczych, wobec czego prawo wasnoci ma byd uzgodnione z interesem spoecznym, pienidz ma byd miernikiem wartoci, porednikiem wymiany i rodkiem oszczdnoci, a nie narzdziem spekulacji, a planowa gospodarka ma dostosowad produkcj do potrzeb spoecznych oraz zapewnid wszystkim prac i sprawiedliwy udzia w dochodzie spoecznym. Bardziej jednoznacznie formuowali swj pogld w tej materii dziaacze wiciowi, stwierdzajc, i og dbr materialnych, bdcych wytworem obecnego i przyszych pokoleo wiata pracy, a posiadany dzi w nadmiarze przez nieliczne grupy spoeczne, musi przejd bez wykupu na rzecz caego spoeczeostwa lub poszczeglnych jego czonkw dla dania im warsztatu pracy, std wic fabryki, kopalnie, banki, wiksze obszary lasw oraz zbiorowe jednostki gospodarki rolnej przejd na wasnod zorganizowanego spoeczeostwa (paostwo, samorzd, spdzielczod). Przy tym wszystkim agraryci byli zwolennikami utrzymania wasnoci prywatnej. Tam, gdzie nie wystpowao zjawisko wyzysku, waciciela gospodarstwa rolnego nie mona byo - ich zdaniem nazywad wyzyskiwaczem zatrudnionej siy najemnej, skoro sam wykonywa prac fizyczn. Std podstaw przyszego ustroju rolnego mia byd samodzielny warsztat obrabiany rkoma na nim osiadej rodziny (...), czcy zgodnie element pracy i kapitau. Indywidualny rolnik urasta w tej koncepcji do roli swego rodzaju twrcy - o tyle wyej stojcego ni robotnik fabryczny, i tworzcego ywe istnienia, a nie, jak tamten, martwe przedmioty. Drobna gospodarka rolna, nie gardzc zreszt najnowszymi zdobyczami techniki, miaa uchronid spoeczeostwo przed ujemnymi skutkami powszechnej mechanizacji, wpywajcymi negatywnie na rozwj indywidualnych wartoci czowieka. Bronic tych wartoci agraryci wypowiadali si przeciwko kolektywizacji rolnictwa oraz nadmiernej ingerencji paostwa w ycie spoeczne i gospodarcze, postulujc szerok rozbudow samorzdu terytorialnego. Agraryzm polski nie by doktryn jednolit; przemawia jednak do przekonania zarwno bogatemu chopstwu, zapatrzonemu na stosunki panujce w Czechosowacji czy Danii, jak i chopstwu rednioi maorolnemu. Std w pogldach jego czoowych przedstawicieli pojawiay si dod istotne rnice. Prawica agrarystyczna przypisywaa najwiksze znaczenie przemianom spoecznoekonomicznym (gwnie w zakresie struktury rolnej), opowiadajc si za utrzymaniem prywatnej wasnoci rodkw produkcji w gospodarce kraju, lewica - skupiona w ruchu wiciowym - dya do bardziej gruntownej przebudowy ustroju spoecznego i politycznego; ide przewodni dla obu nurtw byo przekonanie o historycznej roli, jak winni odegrad chopi, podkrelanie odrbnoci i spoecznej dyferencjacji ludnoci chopskiej, z drugiej za strony odrzucanie idei hegemonii i dyktatury proletariatu. Stosunek agrarystw do komunizmu i ruchu komunistycznego by pochodn waciwej im postawy nacechowanej indywidualizmem i deniem do obrony wolnoci jednostki: std obawa - pisze Jan

Ziembioski - przed paostwem w ogle, niezalenie od jego treci klasowej (...) Lkiem napeniay agrarystw powstajce w ZSRR kolektywne formy wasnoci oraz przejcie przez paostwo podstawowych rodkw produkcji, co w ich przekonaniu miao prowadzid do panowania maszyny nad czowiekiem, niwelacji indywidualnoci oraz wzmoenia ucisku politycznego. Pogldy agrarystw byy znamiennym wiadectwem ewolucji, jak przesza myl polityczna ruchu ludowego w cigu kilkudziesiciu lat jego istnienia. Ruch, ktry zrodzi si z buntu mas chopskich przeciwko krzywdzie i ponieniu i pocztkowo walczy z przeytkami stosunkw feudalnych o polityczne rwnouprawnienie chopa, stopniowo poczyna dostrzegad, i bez radykalnych przemian ustrojowych nie mona poprawid sytuacji na wsi. W pogldach i programach z lat trzydziestych widad ju wyranie przenikanie elementw socjalistycznej myli politycznej, chod generalnie programy te pyny z chci znalezienia poredniej drogi rozwoju - nie kapitalistycznej i nie socjalistycznej. Doktryny agrarystw przyczyniay si wic do szerzenia okrelonych zudzeo, utrudniay te nawizanie bliszej wsppracy z ruchem robotniczym, ktry sam zreszt ze swej strony nie zawsze potrafi wyzbyd si pokutujcych jeszcze od czasw Ry Luksemburg niewiary w chopstwo i przekonania o jego rzekomej reakcyjnoci. Przy tym wszystkim podkrelenie odrbnoci nie byo w warunkach polskich li tylko wymysem agrarystw, lecz wnioskiem wyprowadzanym z empirycznych obserwacji warunkw ycia, wiadomoci i nastrojw wsi. Koncepcje z lat trzydziestych byy tylko porednim etapem rozwoju politycznej myli chopskiej. Dowiadczenia schykowego okresu Drugiej Rzeczypospolitej oraz lata wojny i okupacji zmusiy do weryfikacji goszonych pogldw - marzenia o chopskiej hegemonii okazay si bowiem nierealne.

Spadkobiercy krlewskiego bazna

Konserwatyzm bywa pojciem wieloznacznym. W rozumieniu potocznym nie rozrnia si czsto postawy zachowawczej, wystpujcej w kadym ruchu politycznym, od uosabiajcej si w spoecznym dziaaniu konserwatywnej ideologii. W kadej bowiem partii czy grupie znajduj si ludzie mniej lub bardziej podatni na hasa utrzymania status quo: w tym sensie mona mwid o postawach konserwatywnych. Historycy koncentruj si jednak przede wszystkim na konserwatyzmie jako kategorii politycznej, zawierajcym okrelony dekalog wartoci, ktrego obronie suy stworzona w tym celu partia. Precyzyjne okrelenie, czym jest tak rozumiany konserwatyzm, budzi rwnie zasadnicze trudnoci. Pojcie to bowiem odmiennie definiowano w rnych epokach i rnych krajach; bywao, i niejednoznacznie rozumieli je nawet wywodzcy si z jednorodnego krgu wspczeni sobie zachowawcy. Czsto teoretyczne i modelowe dywagacje odgryway rol swoistego kamuflau majcego na wzgldzie dorane cele: one to miay dostarczyd uzasadnienia i alibi dla taktycznych dziaao, przekonujc szeregowych zwolennikw ruchu o wartociach i dogmatach, na ktrych zasadza si sia i wyjtkowod konserwatyzmu. Rozwaania te obejmoway np. roztrzsanie rnic pomidzy doktryn a metod, kiedy to nieraz stawiano znak rwnoci midzy obu tymi pojciami wczajc sposb dziaania (rzekomo cakowicie oryginalny w stosunku do innych ruchw politycznych) do sfery ideologicznej. Myl konserwatywna ulegaa przemianom nie tylko w zalenoci od czasu, ale i miejsca wystpowania (paostwa czy nawet regionu). Dlatego te w badaniach nad ni prbuje si przede wszystkim budowad definicje instrumentalne, za oglny wyrnik przyjmujc przeciwstawianie si zmianom istniejcego porzdku spoeczno-politycznego lub tendencj do opnienia ich tempa. Klientel partii konserwatywnych stanowiy w krajach o sabo rozwinitej strukturze kapitalistycznej przede wszystkim sfery arystokratyczne i wielkoziemiaoskie.

Ideologia konserwatywna i animowane przez ni ruchy polityczne pojawiy si w Europie w pocztku XIX wieku, stajc si antytez rewolucji francuskiej i jej liberalnych hase, by w epoce romantycznej stanowicej reakcj ideow na intelektualne i wolnociowe Owiecenie - osignd take swj literacki ksztat: pisma Chateaubrianda i de Maistrea stay si dla politykw, ktrym drogi by dawny ad przywrcony na kongresie wiedeoskim, prawdziw ewangeli. Druga poowa XIX wieku postawia przed ruchami konserwatywnymi nowe problemy. Wobec stopniowego zaagodzenia tradycyjnych konfliktw z liberaami i demokratami gwnymi przeciwnikami na paszczynie politycznej stay si partie nacjonalistyczne, robotnicze i ludowe. Konserwatyci nie wytworzyli waciwie w Polsce doktryny takiej jak, przykadowo, obz nacjonalistyczny. Nie posiadali w swoim teoretycznym dorobku pracy, ktr uznad mona by za wykadnik ideowy, wyranie okrelajcy atrybuty ich mylenia. Dlatego historyk prbujcy zarysowad pogldy ideowe zachowawcw musi interpretowad cay waciwie ich dorobek, uwzgldniajc wszelkie rnice okresowe i dzielnicowe, wczajc w krg interpretacji take te teksty, ktre explicite za programy polityczne uwaane byd nie mog. Przykadem takiego zabiegu - zreszt popularnego ju pod koniec XIX w. - jest doszukiwanie si myli konserwatywnej w Dziejach Polski w zarysie Michaa Bobrzyoskiego i prby okrelenia na tej podstawie tych racji nadrzdnych, ktre kazay staoczykom krakowskim negowad pewne wartoci na rzecz innych. Nie znaczy to oczywicie, e w rodowisku zachowawczym nie prbowano w ogle pisad tekstw programowych. Byway one jednak zazwyczaj transpozycjami na polski grunt obcych, zachodnioeuropejskich wzorw; wiele do yczenia pozostawia take sam sposb ich przedstawiania. Przykadem moe byd wydana w roku 1913 i szybko zapomniana broszura Idea konserwatywna wybitnego zreszt publicysty, Wincentego Kosiakiewicza. Prbujc rekonstruowad wartoci nadrzdne, ktre okrelay wiatopogld zachowawcw polskich i pozwalay im czyd si w jeden ideowy obz, mona odwoad si do pamitnikw Stefana Stablewskiego: Zachowywanie naley odnosid do tych nieprzemijajcych wartoci, ktre rozstrzygaj o zachowaniu przy zdrowiu spoeczeostw cywilizowanych. S nimi w pierwszym rzdzie religia, rodzina, wasnod, praworzdnod. S one zakotwiczone w prawie natury, a wic w prawie boskim. Jeli w pewnej chwili dziejowej wartoci te s uznawane, natenczas zachowawca bdzie tego stanu rzeczy broni. Jeli s zagroone, natenczas bdzie o ich wprowadzenie wzgldnie przywrcenie walczy. Na szczeglne podkrelenie zasuguje wyakcentowanie pojcia wasnoci rozumianego zreszt jako logiczna konsekwencja przyjmowanego modelu rozwoju spoeczeostw. Tak oto okrela je, i to po bolesnych dowiadczeniach z lat 1914-1921, jeden z nestorw konserwatyzmu, Edward Woyniowicz: Wasnod, powstaa przez zabiegi, prac i oszczdnod, uszlachetnia czowieka, dodaje bodca osobistej inicjatywie - wwczas gdy wasnod, nabyta przemoc nad cudz wasnoci, demoralizuje, odbiera chd do pracy i kae szukad poprawy bytu nie w pracy osobistej, a w podaniu cudzego mienia. Uzupenieniem owego pogldu jest wypowied dziaajcego w innym rodowisku (Krakw) Wadysawa Leopolda Jaworskiego, dotyczca rozumienia procesu historycznego: Konserwatyzm jest przeciwstawieniem rewolucji, nie postpu. Rewolucja jest zniszczeniem tych instytucji, ktre wrosy korzeniami w spoeczeostwo, ktre tworz jego organiczny skad. Postp nie jest moliwy bez Boga. Dlatego te konserwatyzm musi byd religijny. Zwracajc uwag na podkrelanie przez Jaworskiego idei postpu (ale przeciwstawionej zmianom rewolucyjnym), charakterystycznej ju dla zachowawcw dziaajcych na ziemiach polskich w przededniu I wojny wiatowej, naley zauwayd silne zaakcentowanie nie tylko programowej (Koci katolicki - to konserwatywna doktryna, wcielona najudolniej w realnod), ale i praktycznej

roli Kocioa - czste byy bowiem wypadki, gdy hierarchia duchowna udzielaa czynnego politycznego poparcia grupom konserwatywnym. Anachroniczny model spoeczeostwa polskiego, a take sytuacja polityczna narodu pod rozbiorami stwarzay sprzyjajce warunki dla ekspansji idei konserwatywnej. Ukad si spoecznych spowodowa, e ruch zachowawczy opiera si przede wszystkim na ziemiaostwie, ktre wykorzystywao jego idee dla obrony swych warstwowych interesw. I jeeli nawet w samym obozie konserwatywnym przeciwstawiano si takiemu rozumieniu zadao politycznych, to zaznaczaa si przy tym tendencja do zawania programu do kilku hase zwalczajcych ide reformy rolnej. O tym, jak ywa bya to dychotomia, zawiadcza tekst Jana Bobrzyoskiego z 1928 roku: Konserwatyzm wystpuje w Polsce w dwch postaciach. Jedna z nich, konserwatyzm klasowo-gospodarczy (...) wychodzi przede wszystkim od obrony dawnych interesw i stanu posiadania, a std wie si z interesami paostwa. Drugi (...) jest wszechstanowo-paostwowym i z tej platformy broni bezporednio interesw posiadania. Na ziemiach polskich wytworzyy si cztery orodki konserwatywne: na terenie tzw. Ziem Zabranych (czyli guberni litewskich, biaoruskich i ukraioskich), Krlestwa Kongresowego, Galicji (w ktrej istniay zreszt ogromne rnice midzy staoczykami a podolakami) i zaboru pruskiego. Najbardziej skrajne i nieprzejednane rodowiska stanowili zachowawcy dziaajcy na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Wyjtkowa sytuacja okrelona obcoci etniczn, kulturow i religijn wobec warstw niszych, wicej ni niechtny stosunek do prb ich emancypacji narodowej i spoecznej, a przy tym i niekwestionowany patriotyzm, tak charakterystyczny dla warunkw narodowociowego pogranicza, tworzyy w szczeglny klimat, w ktrym dojrzeway pogldy podolakw i wileoskich ubrw. Inaczej sytuacja wygldaa w Krlestwie, gdzie wsppartnerem byo bogacce si, przewanie niepolskiego pochodzenia, mieszczaostwo, inaczej w Poznaoskiem, gdzie hasa zgody narodowej usuway na dalszy plan konflikty klasowe. Szczegln rol orodka przodujcego intelektualnie odegra uniwersytecko-inteligencki Krakw. Bdc swoist pepinier polskiego konserwatyzmu da mu potn podbudow mylow, szeroki program i koncepcje dziaania. Nie byo przypadkiem, i wywodzcy si stamtd liderzy ruchu nosili uniwersyteckie tytuy i ich kartami wizytowymi w encyklopediach staa si nie tylko polityczna, ale i naukowa dziaalnod. W Krakowie powstao de facto pierwsze polskie stronnictwo konserwatywne. Co prawda ju w roku 1848 zaoono dziennik Czas, ktry mia si stad, niczym londyoski Times, trybun polskich konserwatystw na blisko stulecie (w ruchach zachowawczych prasa odgrywaa czsto rol konsolidujc i integrujc niespjne rodowiska), ale warunki do prawdziwie politycznych dziaao stworzyy dopiero wydarzenia lat szeddziesitych. Klska powstania styczniowego nakazywaa przewartociowanie dotychczasowego niepodlegociowego programu, a pole do politycznej gry dawaa autonomia, jak uzyskaa Galicja. Kompromitacja myli powstaoczej uatwia reprezentantom formujcego si stronnictwa przedstawienie wasnego programu. Zosta on zawarty w Tece Staoczyka, opublikowanej na amach Przegldu Polskiego w roku 1869. Wybr krlewskiego trefnisia na patrona ruchu nie by przypadkowy: nawizywano do powszechnie znanego obrazu Matejki, ktry przedstawia bazna Zygmuntw zadumanego nad przyszoci tak wwczas potnego paostwa. Krytyka przeszoci narodu i jego tradycji staa si podstaw tez wyoonych przez Ludwika Wodzickiego, Stanisawa Komiana, hr. Stanisawa Tarnowskiego i Jzefa Szujskiego. Potpiajc ide powstaocz (Polska ley, jak azarz, midzy dwoma oprawcami, nie daje jej spokoju spisek z jednej, a Moskal z drugiej strony), wskazywali na moliwoci jawnych dziaao. Program ten okrela model postpowania post factum, gdy powstanie 1863 roku ju si dokonao, ale wanie przez to mg byd atrakcyjny dla dosyd szerokich warstw spoeczeostwa przekonanych o daremnoci dalszych wysikw

niepodlegociowych. Cech charakterystyczn mylenia staoczykw by historyzm: naukowe badania Szujskiego, Tarnowskiego, ksidza Waleriana Kalinki oraz modszego od nich Michaa Bobrzyoskiego miay zreszt wspomagad i udowadniad zasadnicze przesanki programu politycznego. Bezkompromisowa i w znacznej mierze suszna krytyka przeszoci suya do przeprowadzenia dowodu, i win za upadek naley obciyd sam nard, ubogi w paostwowotwrcze instynkty. Taka odpowied na pytanie o przyczyny utraty niepodlegoci okrelaa mylenie polityczne krakowskich zachowawcw. Jego podstawowym zaoeniem byo twierdzenie, i o historycznych powodzeniach i niepowodzeniach narodu decyduje sprawnod paostwa; std apoteoza tej instytucji i kult silnej wadzy wykonawczej. Konserwatyci: staoczycy i podolacy faktycznie a do 1918 roku rzdzili Galicj, co ze zrozumiaych wzgldw nie sprzyjao rozwojowi postulatw programowych, powodowao te demoralizacj rodowiska. Take orientacja polityczna - zwizanie losw dzielnicy z tronem Habsburgw - stawaa si w pocztku XX wieku coraz bardziej wtpliwa. Przykad Galicji zacz promieniowad na inne zabory. W 1882 roku wybitny prawnik i historyk literatury, Wodzimierz Spasowicz, zacz wesp z publicyst Erazmem Piltzem wydawad w Petersburgu tygodnik Kraj. Oddziaywa on silnie nie tylko na gubernie litewskie, biaoruskie i ukraioskie: may stateczek petersburski holowa sprawnie, cign na swoje wody cik ark konserwatyzmu polskiego. Sytuacja polityczna zaboru rosyjskiego spowodowaa co prawda, i konserwatyci nie mogli zorganizowad si tam na wzr swoich krakowskich kompatriotw, niemniej stanowili znaczn si. Wynikao to take z warunkw spoecznych. Ot w Kongreswce - gdzie fortuny magnackie byway czsto podreperowywane bankierskimi kapitaami - Kronenbergowie i Blochowie mieli do powiedzenia przynajmniej tyle samo co Potoccy i Wielopolscy. Zaangaowanie tych nowych warstw spowodowao, i ruch konserwatywny przybra tu swoisty odcieo liberalnomieszczaoski. Zoliwie, ale i trafnie pisa o tym Roman Dmowski: Nieszczciem jego (obozu konserwatywnego w Krlestwie Polskim - przyp. JJJ) byo to, e powsta z poczenia dwch sprzecznych, cakowicie przeciwnych sobie ywiow, z maeostwa konserwatywnoliberalnego, w ktrym liberalna ona, ofiarowawszy si na skrztn gospodyni i skorzystawszy z dobrodusznoci i ociaoci umysowej konserwatywnego ma, mwic trywialnie, wzia go dobrze pod pantofel. Take i w Krlestwie nastpowao oddalanie si obozu, celem uzyskania praktycznych korzyci, od ideowych, zreszt nie tak rozwinitych jak w Krakowie, zaoeo. Powstanie nowoczesnych partii politycznych spowodowao, i take zachowawcy stworzyli swoje oficjalne stronnictwa. Pierwsi zaoyli Stronnictwo Polityki Realnej konserwatyci warszawscy; nastpnie w Krakowie powstao Stronnictwo Prawicy Narodowej. Skonsolidoway si rwnie rodowiska kresowe - konserwatyci Ziem Zabranych i dziaajcy w Galicji Wschodniej podolacy hodujcy skrajnie prawicowemu programowi politycznemu wyraanemu za pomoc aforyzmu: naj buda, jak buwao. Brakowao natomiast ugrupowania zachowawczego w Wielkopolsce, mimo i dziaay tam dobrze zorganizowane grupy ziemiaoskie, takie jak Centrum Obywatelskie i Kasyno Obywatelskie. Rok 1914 diametralnie zmieni katalog problemw, wobec ktrych naleao si okrelid. Doktryna trjlojalizmu, tak dobrze pasujca do sytuacji popowstaniowej, w ktrej naczelnym hasem narodowym byo przetrwanie, wobec perspektywy konfliktu pomidzy zaborcami staa si anachronizmem. Nie umiano, mimo podejmowanych prb, zdobyd si na caociowe spojrzenie na spraw polsk. Konserwatyci poszli wic na wojn pod sztandarami swoich monarchw. Przy wszystkich zastrzeeniach naley podkrelid, i lojalistyczne deklaracje byy zawsze dla konserwatystw zabiegami o wymiarze taktycznym, ktre podejmowano z perspektyw nawet

kilkudziesicioletni, nie tracc wszelako z oczu sprawy narodowej. Nie przypadkiem pogldy Kazimierza Krzywickiego, ktry twierdzi, i Polacy w zaborze rosyjskim winni wyrzec si swej tosamoci, spotykay si z potpieniem nawet Spasowicza. W kilkadziesit lat pniej inny rzecznik apostazji narodowej, hr. Ignacy Korwin-Milewski, napotka na rwnie nieprzychylne reakcje: zwrcili si przeciwko niemu nawet najbardziej lojalistyczni politycy dziaajcy na Litwie, ktrzy dziki obecnoci przy odsoniciu pomnika Katarzyny II w Wilnie (1904) zyskali sobie niepochlebne przydomki kataryniarzy. Odbudowanie niepodlegoci byo dla partii konserwatywnych przekreleniem niektrych postulatw programowych. Utracono czd ziem wschodnich stanowicych gospodarcze zaplecze zachowawcw: w budowanym w radykalnych nastrojach paostwie przygotowywano akty majce podcid ich podstawy ekonomiczne (reforma rolna) i polityczne (powszechne prawo wyborcze). W pierwszych latach paostwowoci dziaao kilka partii podtrzymujcych tradycje konserwatywne. Do wyrniajcych si naleay przede wszystkim grupy oparte o Krakw (staoczycy), Warszaw, Poznao i Lww (tzw. endekoidyci) oraz o Wilno (ubry). Obz konserwatystw nie mia do zamachu majowego szerokich moliwoci dziaania skutkiem niszczcych dla nich wyborw powszechnych oraz obcienia tradycji politycznej (co podkrelali wszyscy przeciwnicy) bagaem lojalizmu wobec wadz zaborczych. W konsekwencji, uchodzc w warstwie ziemiaoskiej za najlepiej reprezentujcych jej pogldy i interesy, coraz bardziej ograniczali si tylko do obrony stanu posiadania tej grupy spoecznej, odsuwajc na plan dalszy inne kwestie. Zachowaniu status quo miay suyd takie poczynania polityczne, jak wywieranie wpywu na dziaalnod rzdu, konieczne kompromisy i ustpstwa wobec doranych sojusznikw. Sytuacja ta ulega zmianie po roku 1926, kiedy Pisudski powoa konserwatystw do wsppracy w dziele przebudowy ycia politycznego. Mieli utworzyd reprezentatywny obz prawicy polskiej i uatwid marszakowi walk z Narodow Demokracj. Zamys ten spowodowa rozbicie ruchu zachowawczego na dwa nurty. Czd politykw konserwatywnych, zwizanych ze rodowiskami krakowskimi, warszawskimi i wileoskimi, przyja ofert, widzc w niej moliwod wpywu na ksztat przewidywanych reform i uwaajc, i wobec saboci ruchu stanowi wyjtkow szans: Tabernaculum nasze jest prne. Nie mamy niczego w nim do przekazania spoeczeostwu. I dlatego te wsppraca z rzdem Pisudskiego jest jedyn taktyk, jaka nam pozostaa. Stworzony po maju system pozwala tym konserwatystom, ktrzy przyjli wychodzce od pisudczykw propozycje, na wywieranie poredniego, ale i znaczcego wpywu na caoksztat stosunkw gospodarczo-spoecznych. Zaznaczy si take wyrazicie w yciu politycznym, m.in. dziki objciu tek ministerialnych przez Aleksandra Meysztowicza i Karola Niezabytowskiego, a rwnie w pracach nad konstytucj kwietniow, nazywan nie bez racji konstytucj Rostworowskiego, gdy by jednym z jej wspautorw. Zachowawczy charakter ustawy zasadniczej z 1935 roku musia konserwatystw zadowalad, tym bardziej i zostaa przykrojona do sytuacji, w ktrej mieli nadal odgrywad istotn rol. Ci, ktrym nie odpowiada program Pisudskiego (przede wszystkim poznaoczycy), zmuszeni do radykalnych decyzji, zacienili zwizki z obozem nacjonalistycznym. Dzieje ruchu s wic po roku 1926 w znacznej mierze zwizane z histori rzdzcego obozu, tym bardziej i pomimo przemian organizacyjnych, ktre pozwoliy na utworzenie jednolitego stronnictwa (pod prezesur ks. Janusza Radziwia), politycy zachowawczy byli przede wszystkim dziaaczami Bezpartyjnego Bloku Wsppracy z Rzdem. Po mierci Pisudskiego i rozwizaniu BBWR konserwatyci stracili ponownie na znaczeniu: objawia si wwczas pord nich niechd do grupy Radziwia. W utworzonym w 1937 roku Stronnictwie Zachowawczym przewag zdobyy elementy nacjonalistyczne.

Oywienie polityczne konserwatystw po 1926 roku czyo si z ich aktywizacj intelektualn; co charakterystyczne, odwoywali si wwczas do XIX-wiecznej spucizny mylowej, szukajc w niej genezy oraz wzorw. Nie bez powodu u fundamentw myli politycznej aktywnych po roku 1930 neokonserwatystw legy wic imperatywy Bobrzyoskiego, Kalinki, Szujskiego, stawiajce ponad wszystko siln wadz paostwow. Tezy te nie byy nigdy zanegowane w obozie, znajdoway jednak nieraz swoiste rozwinicie lub uzupenienie czsto dalekie od intencji autorw. W Poznaoskiem i na kresach - na prawach dzielnicowej specyfiki - rodowiska konserwatywne podatne byy na hasa nacjonalistyczne i mniejsz wag przywizywano tam do rnic programowych midzy nurtem zachowawczym a narodowym, sprowadzajc ca istot tej odmiennoci do innego zapatrywania na rol i miejsce ziemiaostwa w spoeczeostwie. Niespjnod mylenia konserwatystw utrudnia globaln analiz pogldw Mackiewicza, Michaa Bobrzyoskiego, Stanisawa Estreichera czy Adolfa i Aleksandra Bocheoskich. atwiej jest okrelid to, przeciwko czemu wystpowali, ni to, za czym optowali jako generalnym i pozytywnym programem uporzdkowania rzeczywistoci spoecznej, politycznej, a take gospodarczej. Dlatego te, gdy sami prbowali wskazad cechy charakterystyczne konserwatyzmu polskiego, raz mwili o metodach dziaania (innych ni stronnictw nie unikajcych dziaao masowych, brutalnych i demagogicznych), raz o przywizaniu do wartoci oglnych i ponadpolitycznych, co zreszt owocowao przez wiele lat zwaszcza w rodowisku staoczykw - postawami liberalnymi i humanistycznymi. Kiedy indziej usiowali przekonywad o konkretnych wyznacznikach programw zachowawczych, wrd ktrych byy przede wszystkim obrona praw wasnoci, religii, tradycji i okcydentalizm. Taka postawa intelektualna rodzia jako naturaln konsekwencj wrogi stosunek do wszystkich burzycieli spoecznych, za jakich uwaano nawet czonkw centrowego Piasta. Istniay przy tym due rnice w rozumieniu zachodzcych procesw; z biegiem lat niektrzy dziaacze krakowscy skonni byli akceptowad nawet demokracj parlamentarn, jako odpowiedni i waciw na danym etapie historycznym. Nie zgadzao si z tym wielu politykw obozu, uwaajcych akceptacj sejmowadztwa za bardzo niebezpieczn. Procesy rewaloryzacji programowej zachodzce w latach pniejszych (take powojennych) pozwoliy wielu politykom konserwatywnym na afirmacj przemian o charakterze demokratycznym. W dyskusjach o istocie konserwatyzmu przodowali staoczycy. Ich lider, prof. Stanisaw Estreicher, stwierdza, i konserwatystom nie jest bynajmniej obcy idea rozwoju. Powinien byd on jednak ewolucyjn kontynuacj dowiadczeo z zachowaniem pewnej iloci czynnikw niezmiennych: Rozum, talent i cnota polegaj na tym, aby zasadnicze podstawy programu przystosowad do potrzeb chwili biecej, obierajc najlepsze w danej chwili taktyczne rodki, aby do urzeczywistnienia zasad si zbliyd. Jeli rozum, talent i poczucie uczciwoci politycznej zawiod, konserwatyzm przeradza si we wstecznictwo, staje si plag i ruin spoeczeostwa. Wtedy przychodzi do gosu antyteza konserwatyzmu: radykalizm i rewolucja. Uwagi te byy skorelowane z programem paostwowotwrczym, tj. takim, w ktrym roztrzsano wszelkie racje majce wzmocnid paostwo politycznie i ekonomicznie. Ten punkt widzenia pozwala staoczykom podtrzymywad liberaln postaw wobec mniejszoci narodowych (uwaano, i inna polityka osabia Rzeczpospolit). W myli tej mieci si te wyej omawiany stosunek do demokracji parlamentarnej: Nie pragniemy bynajmniej zerwania z zasad demokracji. Polska musi id ku demokracji, bo sza torem tej zasady zawsze, bo idzie nim wreszcie nie bez powodu wiat cay. Byoby ideowym nonsensem, byoby gupot polityczn, byoby zbrodni wykluczad kogokolwiek w Polsce, wykluczad jakiekolwiek warstwy, nawet ciemne i biedne, od udziau w dziele wsplnym radzenia o sobie. Dodad zreszt naley, e program demokratyzacji ycia politycznego nie wyklucza postulatu reformy powszechnego prawa wyborczego pod pretekstem, i obowizujca ordynacja sprzyja szerzeniu si demagogii i uniemoliwia wywieranie wpywu na ycie publiczne warstwom owieconym i koom gospodarczym.

Wileoskie Sowo dochodzio do podobnych pogldw na temat powszechnego prawa wyborczego, lecz te konsekwentnie wywodzio je z ortodoksyjnych zaoeo: Idea demokratyczna spocza dzi na fikcji, e wikszod ma za sob nie tylko si, ale i rozum, e posiada mdrod, a zatem take i prawo stanowienia o wszystkim. Fikcja ta zrodzia gosowanie powszechne. Mona dodad, e przeciwstawiajc si demokracji dziennik lansowa ide monarchistyczn, co budzio opr nawet wrd innych konserwatystw (Czas wprost te koncepcje atakowa). Kwestia ta budzi do dzisiaj wiele nieporozumieo. Cat Mackiewicz twierdzi przecie, e kady monarchista musi byd konserwatyst, lecz nie kady konserwatysta monarchist. Absolutyzowanie instytucji paostwa utrudniao ustosunkowanie si do przewrotu majowego. Nie bez przyczyny Jan Bobrzyoski pisa: Konserwatyzm jako wiatopogld na wskro legitymistyczny stad musi murem przy wadzy paostwa, o ile to tylko jest moliwe. Konserwatyzm zwalczajcy zasadniczo legalny rzd swego kraju i podwaajcy tym samym autorytet wadzy przestaje byd sob i spywa na flukta demokracji. W rozwaaniach tych dostrzec mona historyczne obcienia myli konserwatywnej, obecne w niej zaoenie, i paostwo jest instytucj nienaruszaln. Swoist peni program paostwowotwrczy uzyska w enuncjacjach neokonserwatystw, grupy publicystw redagujcej kilka pism, a zwaszcza warszawski Bunt Modych (nastpnie Polityka). Rozwinito w nich ide cakowitego podporzdkowania wysikw narodowych i dziaao spoecznych interesowi paostwa, jako wartoci nadrzdnej i absolutnej. Z wielk uwag zajmowano si budowaniem nowego obrazu stosunkw midzynarodowych, w ktrych Polsce przypisywano rol mocarstwow. Zwalczano wszelkie wewntrzne ruchy rozbijajce paostwow spjni i tendencje nacjonalistyczne, krytykowano te dziaania wadzy, ktre uwaano za niebezpieczne dla polskiej racji stanu (np. pacyfikacja Maopolski Wschodniej). Rozwaania o paostwie i jego instytucjach miay take aspekt bardziej utylitarny. W polskim konserwatyzmie, pomimo wszelkich jego przeksztaceo, wyjtkowo siln pozycj utrzymywao przecie bogate ziemiaostwo bronice wytrwale swoich zagroonych interesw majtkowych i pozycji spoecznych. Owo denie do zatrzymania biegu nieuchronnych przemian, charakterystyczne nie tylko dla ziemiaostwa polskiego, celnie uj Giuseppe di Lampedusa. Jego Lampart jest prb oddania pogldw i mentalnoci woskiej arystokracji, ktrej hegemoniczna rola zostaa zamana wraz z powstaniem zjednoczonego paostwa w latach szeddziesitych XIX wieku. Fabrizio ks. Salina, bohater powieci, mwi w niej: yjemy w zmiennej rzeczywistoci, do ktrej prbujemy si przystosowad jak algi uginajce si pod naporem fal. Kocioowi witemu zostaa jawnie przyrzeczona niemiertelnod; nam jako klasie socjalnej - nie. Dla nas paliatyw rokujcy przetrwanie stu lat wiecznoci rwna si wiecznoci. Konserwatyzm polski jako penokrwisty ruch polityczny nie przetrwa nawet do schyku Drugiej Rzeczypospolitej. W szybko zmieniajcym si wiecie i take zmieniajcej si Polsce hasa konserwatywne traciy racj bytu. Byy zbyt zwizane z wiekiem XIX, Bobrzyoskim, Szujskim, Kalink, tym, co wpisao si w tradycje polskiej historiografii i myli politycznej, ale byo ju zbyt odlege, aby poruszyd umysy i emocje.

Bliej prawicy ni lewicy

Polski ruch chrzecijaosko-spoeczny uformowa si w parti polityczn dopiero w roku 1919. Dosyd szybko wyrobi sobie jednak znaczc pozycj, szczeglnie na terenie Grnego lska. Nie bya ona mimo to rwna tej, ktra staa si udziaem chadecji w Europie Zachodniej i Ameryce acioskiej, gdzie ruch chrzecijaosko-spoeczny osign ogromne wpywy ju w XIX w. utrzymujc je po dzieo dzisiejszy. Rozwin si w rozmaitych formach tworzc bogaty wachlarz partii, stowarzyszeo, organizacji pozapolitycznych, mocno wronitych w ycie spoeczne. Rnice wystpujce pomidzy partiami chrzecijaosko-demokratycznymi byy wynikiem odmiennych tradycji politycznych i kulturowych, ale czy je te wsplny czynnik: katolicka doktryna spoeczna i filozofia personalistyczna oparta na zaoeniu, i najwysz wartoci wiata stworzonego przez Boga jest osoba - pojta jako byt natury duchowej, obdarzona samowiadomoci i wol. Historia ruchu zwizana jest nieodcznie z dziejami Kocioa i katolicyzmu, zwaszcza e ideowe jego fundamenty wywodziy si z kolejnych encyklik papieskich. Chrzecijaoska koncepcja demokracji opieraa si od pocztku na zaoeniu, e Koci identyfikowany z cywilizacj zachodnioeuropejsk uczestniczy w wieckiej wadzy paostwowej. Jeli nie programowo - pisze Janusz Stefanowicz - to w kadym razie faktycznie partie chadeckie speniad miay rol namiastki bezporednich wpyww Kocioa na paostwo, rol historycznie przekrelon przez Rewolucj Francusk, caa za zachodniod chadecji opieraa si na milczcym zaoeniu, e ten wanie krg cywilizacyjny stanowi opok i najprawdziwszy klimat katolicyzmu. Przeobraania spoeczne i polityczne, ktre przynis w Europie wiek XIX, spowodowad musiay take przemiany ideowe w Kociele. Z jednej strony byy wynikiem prowadzonej przezeo od pocztku wieku walki z liberalizmem i demokratycznymi zdobyczami rewolucji, z drugiej za - skutkiem gwatownego rozwoju socjalizmu i pojawienia si tzw. kwestii robotniczej. Ostatecznym rezultatem by rozwj katolicyzmu spoecznego, ktry rozpocz akcje majce ulyd losowi robotnikw, a w koocu XIX w. utworzy organizacje prbujce pogodzid swoje zaoenia z demokracj. Oparty na wiatopogldzie katolickim gosi koniecznod przeksztacenia systemu kapitalistycznego i eliminacji niesprawiedliwoci spoecznej. Notabene oficjalny Koci potpi pocztkowo katolicyzm spoeczny, lecz te szybko przej od niego pojcie chrzecijaoskiej demokracji, ktre suyd miao przede wszystkim konfrontacji z myl socjalistyczn. Te przemiany doktrynalne nie miay jednak wpywu na zmian niechtnego stosunku Watykanu do chrzecijaoskiej demokracji. Unika instrumentalnych z ni zwizkw pretendujc raczej do zwierzchnoci nad caoci ycia politycznego. Std napite czsto stosunki midzy klerem a chadekami. Zwierciadem dla zachodzcych w tym okresie przemian bya synna encyklika Leona XIII Rerum novarum (1891), w ktrej Koci opowiada si za interwencj paostwa w stosunki midzy wacicielami a klasami ubogimi, formuowa zasad pacy sprawiedliwej, ktra powinna pracownikowi rzdnemu i uczciwemu wystarczyd na utrzymanie (take ony i dzieci) oraz na oszczdzanie. Jeden z komentatorw Rerum novarum stwierdzi nawet, i jej przewodni ide stanowi rozszerzenie wasnoci prywatnej na moliwie najwiksz liczb ludzi. Encyklika przyznawaa robotnikom prawo organizowania si, przy czym przestrzegaa przed stowarzyszeniami niebezpiecznymi dla religii, stojcymi na gruncie walki klasowej. Antidotum miaa stanowid teoria solidaryzmu spoecznego i nowe, chrzecijaoskie zrzeszenia. Podstaw encykliki bya podtrzymywana dobitnie zasada nietykalnoci wasnoci prywatnej i odrzucenie idei wasnoci spoecznej. Niech wic pozostanie jako prawda zasadnicza, i nietykalnod wasnoci prywatnej stanowi pierwszy fundament, na ktrym naley oprzed dobrobyt ludu. Rerum novarum jest wic najpeniejszym obrazem myli katolickiej u schyku XIX w., a jego zaoenia stanowiy podstawow inspiracj dla wielu katolickich ruchw politycznych u progu XX wieku i pniej.

Rodowd chrzecijaoskiej demokracji jest zoony, a sam ruch zawiera i zawiera w sobie wiele rnorodnych odcieni. Szybko te, waciwie u jego zarania, nurt postpowy - zrazu silnie si zaznaczajcy - zosta wyparty przez zachowawcze siy wspierane przez wadze Kocioa. Na pocztku XX w. tworzce si partie chadeckie broniy ju istniejcego porzdku przed czerwonym niebezpieczeostwem i przywdzieway szaty dobroczynnych organizacji spoecznych. Sytuacja taka trwaa przez lata midzywojenne, chocia partie katolickie w poszczeglnych krajach rniy si midzy sob w kwestiach politycznych i spoecznych. Dla wielu badaczy dzieje chrzecijaoskiej demokracji ograniczaj si wycznie do Europy Zachodniej, do klasycznych partii nie zalicza si wic - obok czechosowackiej i wgierskiej - take chadecji polskiej, ktrej dzieje zamyka si formalnie pomidzy latami 1919-1937. Chrzecijaoski ruch spoeczny na ziemiach polskich mia jednak swoj prehistori. Rozwija si on od zarania w dwch formach: jako stowarzyszenia o charakterze przede wszystkim zawodowym oraz organizacje polityczne. Oba nurty istniay niezalenie od siebie, a cech czc je bya - jak pisze z przesad Boena Krzywobocka - nienawid do rewolucji spoecznej, programowa walka z socjalizmem i komunizmem w imi zasad wiary katolickiej oraz antysemityzm. Ruch chrzecijaosko-spoeczny powsta pod koniec XIX w. w formie stowarzyszeo kulturalnoowiatowych i gospodarczych dziaajcych wrd robotnikw. Dziaay one pod patronatem ksiy, gwnie w Wielkopolsce i Galicji. Jednoczenie w Poznaniu, Bytomiu i Bochum w Westfalii zacz si rozwijad ruch zawodowy zrzeszajcy polskich robotnikw. Przejawy dziaalnoci chrzecijaoskiej i spoecznej przed rokiem 1914 dostrzec mona we wszystkich zaborach, take rosyjskim, brak byo jednak pomidzy nimi koordynacji, nie mwic ju o stworzeniu okrelonych struktur politycznych. Latem 1919 roku zorganizowano w Sejmie Ustawodawczym Narodowo-Chrzecijaoski Klub Robotniczy (zwany te od pocztku potocznie Chrzecijaosk Demokracj lub chadecj), zoony z 29 posw. Nowa partia aktywnie uczestniczya w yciu parlamentarnym do roku 1926, zdobywajc w wyborach (1922) 43 mandaty sejmowe i 7 senackich. Kierunek jej polityki zbliony by do taktyki endecji (co byo widoczne zwaszcza w okresie 1922-1923 i skutkiem czego byo utworzenie wsplnego bloku wyborczego, tzw. Chjeny). Dziaania parlamentarne stanowiy gwny cel partii. Jej organizacja miaa charakter luny, a aktywnod poza sejmem bya skromna. Wpywy ChD byy silniejsze w miastach ni na wsi, a najmocniej zaznaczay si na Grnym lsku, gdzie znajdowaa powszechne poparcie. Due znaczenie miao tu przystpienie do niej (wiosn 1922 r.) Wojciecha Korfantego. By politykiem bardzo popularnym na Ziemiach Zachodnich, m in. z powodu wielkich zasug pooonych w okresie organizowania polskich wadz w Poznaniu i przede wszystkim - walki plebiscytowej i powstaoczej na lsku. Osobowod Korfantego zaciya nad histori chadecji tym bardziej, e aden inny polityk tego ruchu nie mg sprostad jego legendzie (oprcz niego do grupy kierowniczej zaliczyd mona ks. Stanisawa Adamskiego, Wacawa Bitnera, ks. Zygmunta Kaczyoskiego, Jana Puchak, Antoniego i Jzefa Chacioskich). Marian Orzechowski tak charakteryzuje jego mylenie polityczne: Nie by teoretykiem ani oryginalnym mylicielem politycznym. Dobry znawca gwnych nurtw i prdw ideowych swej epoki - nowoczesnego, integralnego nacjonalizmu, a nastpnie spoecznego katolicyzmu, personalizmu - potrafi je jednak z duym wyczuciem i znajomoci realiw przetransponowad na grunt lski, przekadajc je na jzyk zrozumiay dla przecitnego lzaka. Jego przedwojenny nacjonalizm by bardziej liberalny i katolicki ni nacjonalizm Dmowskiego i Balickiego, a jego midzywojenny personalizm bardziej nacjonalistyczny ni personalizm Maritaina czy Mouniera, ale bardziej postpowy, demokratyczny ni autorytarny korporacjonizm polskich rzecznikw doktryny katolickiej (...). Zdaniem Korfantego, w systemie wartoci - wywodzcym si w swych podstawach z klasycznego liberalizmu - miejsce naczelne

zajmowaa wolnod narodowa, ona te bya rdem i fundamentem wszystkich pozostaych tradycyjnych wolnoci. W teoretycznym dorobku tego polityka wtek roli ziem zachodnich i pnocnych dla istnienia Polski, jej spoecznoekonomicznego rozwoju i miejsca w Europie zasuguje na uwag baczniejsz, gdy przetrwa on sw aktualnoci samego Korfantego. Trudne dowiadczenia polityczne i osobiste (uwizienie w Brzeciu, a take pomwienie o malwersacj mienia publicznego), ktrych los nie szczdzi Korfantemu, zwaszcza po przewrocie majowym, wpisane s w histori ChD. Partia, rozdarta wewntrznie, przeywaa po majowym puczu trudne chwile pozostajc konsekwentnie w opozycji wobec Pisudskiego. Wpywy jej kurczyy si, tym bardziej e lawirowanie pomidzy Centrolewem a endecj nie mogo przysporzyd politycznego autorytetu. Zwaszcza na Chrzecijaosk Demokracj - pisa Dmowski - mona patrzed jako na dogorywajce szcztki. Obz rzdzcy, nie przebierajc w rodkach w walce z przeciwnikami, inspirowa liczne rozamy w chadecji. Skutkiem tego byo osabienie reprezentacji poselskiej w sejmach z 1928 i 1930 roku. Tylko na Grnym lsku partia utrzymaa wzgldnie mocn pozycj. Nie uatwiao sytuacji i to, e sympatie hierarchii kocielnej oscyloway midzy obozem rzdzcym a endecj. Konsekwencj kryzysu byo fiasko prb pozyskania szerszego poparcia spoecznego poprzez Akcj Katolick, nie day te wikszych rezultatw dziaania Chrzecijaoskich Zwizkw Zawodowych czy stowarzyszenia modzieowo-studenckiego Odrodzenie. Dzieje ChD w Polsce koocz si w 1937 roku. Partia zbliya si wczeniej do Frontu Morges i po poczeniu z Narodow Parti Robotnicz utworzya Stronnictwo Pracy, ktre jednak a do wojny nie zdoao wyjd ze stadium organizacyjnego. Chadecja bya odpowiednikiem zachodnich partii chrzecijaoskich, powoywaa si na program sformuowany przez papiey w kolejnych encyklikach; ze wzgldu na swoje oblicze ideowe uwaana bya - zgodnie z intencjami - za parti katolick. Z kilku wzgldw nie rozwina jednak szerszej dziaalnoci. Wczya si w walk polityczn stosunkowo pno, kiedy wikszod liczcych si ugrupowao posiadaa ju swoja tradycyjn klientel i zaplecze, miaa za sob wieloletnie dowiadczenia i prbowaa dyskontowad prawdziwe lub zmylone zasugi. Poza tym wielu dziaaczy chrzecijaosko-spoecznych pozostawao przez wiele lat pod bezporednim wpywem Narodowej Demokracji, w ktrej ideologii - co szczeglnie istotne - naczelne miejsce zajmowao pojcie Polakakatolika. Ma racj Andrzej Micewski podkrelajc, i zjawisko katolicyzmu polskiego nie da si wyczerpujco rozwayd na paszczynie czysto politycznej. Swymi korzeniami tkwi ono gboko w historii narodu, w jego kulturze duchowej i zarazem tych okolicznociach politycznych, w ktrych Koci katolicki stawa si ostoj polskoci wobec antypolskich poczynao mocarstw zaborczych. Do tej tradycji, czsto ze wzgldw utylitarnych, zwracao si wiele partii, a przede wszystkim endecja. Tak wic ruch chrzecijaosko-spoeczny nie mia zapewnionej wycznoci na hasa katolickie. Dodatkowym utrudnieniem byo take to, i Koci konsekwentnie nie przyznawa adnej partii prawa do wyraania swojego oficjalnego stanowiska. Stosunek czynnikw kocielnych do Chrzecijaoskiej Demokracji by zmienny i czsto niechtny, tym bardziej e kler i hierarchia nie byy jednolite, a episkopat - wrcz skcony wewntrznie. Chadecja nie potrafia uwolnid si spod wpywu take innych elementw ideologii, ktrej nosicielem by ruch nacjonalistyczny. Dotyczyo to m.in. kwestii spoecznej oraz stosunku do hase socjalistycznych i komunistycznych. W tym zakresie ChD, chocia bardziej umiarkowana, nie reprezentowaa nowatorskiej linii programowej. Myl polityczna chadecji nie charakteryzowaa si zreszt wyranie zaznaczonymi skadnikami. Jej kontury okrelay zasady chrystianizmu przeciwstawionego socjalizmowi i bolszewizmowi. Ju jeden z pierwszych dziaaczy chrzecijaoskich zwizkw przestrzega robotnikw przed faszywymi prorokami, poniewa jeden gupi potrafi wicej pytao postawid, ni dziesiciu mdrcw na nie odpowiedzied. Wobec braku wasnych, samodzielnych przemyleo teoretycznych odwoywano si

przede wszystkim do encykliki Rerum novarum. Mwiono o mioci, wolnoci i sprawiedliwoci oraz o poczeniu pod szyldem Boga i Ojczyzny zasad chrzecijaoskich z narodowymi. W opublikowanych w 1915 roku Przykazaniach narodowych znajdujemy sformuowania obecne w programach ChD w okresie midzywojennym. Czytamy w nich m.in.: Ojczyzn kochaj gorco, szanuj jej przeszod i wierz w jej przyszod; Przestrzegaj moralnoci i religijnego wychowania, ucz dzieci pacierza i religii w jzyku ojczystym, a take; Okradasz z dorobku wierne spoeczeostwo, nie przestrzegajc bezwzgldnie hasa swj do swego. Zwracay uwag silne zbienoci z programem Narodowej Demokracji, chocia akcenty rozkadano inaczej. I jeli w kwestii polityki zagranicznej, narodowociowej i ustrojowej uznawano mylow zwierzchnod endecji, to bardziej samodzielnie formuowano postulaty w dziedzinie owiaty, kultury i obyczajowoci, a w problematyce spoecznej wystpowano nawet z ograniczon krytyk prawicowoci Narodowej Demokracji opowiadajc si za umiarkowanymi reformami. Te wanie hasa pozwalay zachowywad ChD wzgldnie odrbne oblicze. Zdarzay si te wypowiedzi programowe negatywnie oceniajce gwne zaoenia ideologii nacjonalistycznej: Chrzecijaoska ideologia nie jest identyczna z szowinistycznym nacjonalizmem, ktry za najwyszy i jedyny sprawdzian wszelkich wartoci stawia interes narodu. Zdaniem ChD interes i egoizm narodowy winien byd podporzdkowany pod nakazy etyki chrzecijaoskiej i ograniczony susznymi prawami innych narodw. Chadecja dobitniej te akcentowaa swoje zwizki z religi postulujc zachowanie katolickiego oblicza paostwa, lecz, co ciekawsze, opowiadaa si jednoczenie za utrzymaniem wolnoci wyznaniowej: Paostwo winno udzielad naleytej ochrony wyznaniom religijnym nie sprzeciwiajcym si porzdkowi publicznemu i etyce naturalnej. A chod Kocioowi katolickiemu przysuguje pena wolnod i naczelne stanowisko, to przecie wszystkie wyznania przez paostwo uznane maj mied wolnod nauczania i sprawowania obrzdw. Charakterystyczne przy tym byo to, e wielu przywdcw chadecji w tym samym czasie dowodzio, i nie ma gbszych sprzecznoci programowych midzy ND a ChD: Zreszt pomidzy ruchem nacjonalistycznym a Chrzecijaosk Demokracj zasadniczych sprzecznoci nie ma i nie moe byd. Przeciwnie, wiele jest punktw zbienych, ktre po wyczeniu zboczeo i jednostronnoci kadego ruchu mog i musz doprowadzid do syntezy. Nacjonalizm przy coraz wikszym uznaniu praw moralnych, wartoci tradycji dziejowych konsekwentnie prowadzi do uznania preponderancji etyki religijnej, indywidualnoci narodowych i do nacjonalizmu opartego na etyce chrzecijaoskiej. Cay ruch zda do solidaryzmu spoecznego, do solidaryzmu narodowego. Chrzecijaosko-narodowy solidaryzm jest koron tego ruchu. Ow koncepcj uzupeniaa interpretacja zasady nienaruszalnoci wasnoci prywatnej, wzita z Rerum novarum i wzbogacona o haso uwaszczenia pracujcego: Chrzecijaoska Demokracja wypowiada tedy walk nie wasnoci, jak to czyni socjalizm, lecz najemnictwu. ChD widziaa moliwod rozwizania kwestii robotniczej poprzez uczynienie z kadego robotnika wspwaciciela w pewnej czci rodkw produkcji. Wielu wypowiedziom publicystw i politykw chadecji - w duchu chrzecijaoskim, liberalnym i demokratycznym - przeczyy z kolei inne sformuowania, np. w odniesieniu do mniejszoci narodowych (zwaszcza ydowskiej), wobec ktrych przewaay w enuncjacjach programowych partii pogldy nacjonalistyczne. Dziaalnod chadecji cechowaa wic swoista niejednoznacznod, brak zdecydowania i ostroci stanowiska, takie w sprawach ideologicznych - wobec najwaniejszych problemw politycznych i spoeczno-gospodarczych, ktre programowo prboway rozwizad inne partie. Chadecy koncentrowali si raczej na zawiych grach politycznych, zwaszcza w okresie rzdw parlamentarnych, kiedy zdawao si, e umiejtnoci taktyczne mog przysporzyd wiele korzyci. Istotne zmiany w myli katolickiej pojawiy si na pocztku lat trzydziestych. W sytuacji, w ktrej ide korporacjonizmu, wystpujc w katolickiej myli spoecznej ju w XIX w., przej i rozwin faszyzm

woski i w ktrej Wielki Kryzys potgowa nastroje zniechcenia i rozczarowania do panujcego porzdku, Koci prbowa sformuowad now wizj paostwa korporacyjnego. Jego rola, w odrnieniu od modelu stowarzyszenia faszystowskiego, miaa sprowadzad si do funkcji regulatora dobrowolnych zrzeszeo zawodowych; odrzucano wic teori przymusu wadzy paostwowej. W myl encykliki Piusa XI Quadrogesimo Anno (1931) korporacje miay byd wyrazem solidaryzmu spoecznego poprzez przezwycienie walki klas i ugruntowanie zgodnego wspdziaania Stanw Zawodowych. Z kolei Stany Zawodowe powinny zrzeszad ludzi nie z tytuu ich stanowiska na rynku pracy (okrelonego stosunkiem do rodkw produkcji - przyp. JJJ), ale zalenie od funkcji spoecznej, z ktr s zwizani przez prac. Sdzono, i korporacjonizm przyniesie uzdrowienie ustrojowi kapitalistycznemu i e uchroni spoeczeostwa przed totalitaryzmem politycznym; mia je te ustrzec przed zgubnym, jak sdzono, liberalnym modelem wolnej konkurencji, a take przed socjalistycznym kolektywizmem. Przeobraenia w myli katolickiej miay wpyw na program chadecji w Polsce, co byo zwaszcza widoczne w 1932 roku, na jej IV Kongresie, na ktrym uchwalono tezy o koniecznoci przebudowy ustroju spoeczno-gospodarczego: Podstawy ustroju kapitalistycznego s faszywe i niezgodne z moralnoci chrzecijaosk i dlatego jestemy jego zasadniczymi przeciwnikami. Zdecydowanie wystpiono przeciwko bezwzgldnie sankcjonowanej w kapitalizmie ideologii pienidza i zysku, potpiono niesprawiedliwoci spoeczne. Krytyce kapitalizmu prowadzonej z pozycji katolickiego idealizmu towarzyszyo potpienie faszystowskiego totalitaryzmu, a przede wszystkim wiatopogldu i dziaalnoci komunistycznej. ChD negatywnie ustosunkowaa si take do tradycyjnej demokracji parlamentarnej. Zgodnie z intencjami encykliki Quadrogesimo Anno partia postulowaa rozwj korporacyjnego paostwa socjalnego, w ktrym Koci odgrywaby rol sdziego poczynao paostwa. To z kolei miao byd federacj korporacji: zwizkw zrzeszajcych producentw i konsumentw oraz czonkw ich rodzin, kierowanych przez waciciela jednostki gospodarczej, opierajcych si na budowie pionowej od korporacji gminnych a do krajowych, sterowanych przez paostwowe izby korporacyjne. Zmianie ulegy te zapatrywania w wielu innych, istotnych sprawach, m.in. kwestionowano zasad nienaruszalnoci wasnoci prywatnej, ktra moga byd ograniczona w przypadku sprzeniewierzenia si obowizkowi suby publicznej i spoecznej. Widziano koniecznod rozwoju pewnych form etatystycznych, osabiono te akcenty nacjonalistyczne. Myl polityczna Chrzecijaoskiej Demokracji przeywaa wic ewolucj, ktrej celem miao byd uksztatowanie nowego oblicza ideologicznego ruchu. Partia jak gdyby negliowaa dotychczasowy dorobek polityczny wic wszystkie swe nadzieje z przyszoci. Lecz owe programowe okrelenia, cechujce si nieraz radykalnym werbalizmem, nie przeradzay si w konkretne dziaania, pozostaway w sferze oglnikw i hase, do ktrych naleay te kokieteryjne zapewnienia o ludowym charakterze partii. W warunkach spoeczno-gospodarczych i politycznych Drugiej Rzeczypospolitej koncepcja programowa ChD nie zdaa egzaminu historycznego, nie zapewnia te partii wikszego znaczenia spoecznego, nie daa jej siy pozwalajcej przezwyciyd trudnoci. Zalenod programowa od prawicy nacjonalistycznej, hodowanie koncepcjom solidarystycznym obecnym w programach wikszoci partii uniemoliwiay chadecji wyrane zaznaczenie swej odrbnoci. Te m.in. czynniki okrelay niemonod polityczn ChD, skazyway j na sabod i zapomnienie. Procesu tego - jak si okazao - nie bya w stanie odmienid ewolucja myli katolickiej dokonana w latach trzydziestych.

Komendant i jego dzieci

Jeszcze za ycia uznano go za kamieo wgielny Polski i proporzec jej gmachu najdostojniejsz purpur kwitncy. Eksponowano ponad miar jego rol jako jedynego w Polsce czowieka, ktry mia dod siy i autorytetu, aby histori tworzyd... (ktry) bodaj jeden w Polsce wiedzia, do czego dy i czego chce. Twierdzono wreszcie, usiujc osadzid go w tradycji romantycznej, i pord zgieku dnia, ktry pogbia chaos i niemoralnod rzesz, a do zatraty linii rozwoju paostwa, sta na wyynie jak Prometeusz w mce, jak Mickiewicza Czowiek Wieczny, skupiajcy w sobie duchow tred pokolenia, ktre pod jego wodz umierao za Polsk na polach bitew. Wrd literatw zafascynowanych osobowoci Jzefa Klemensa Pisudskiego mona wymienid Zofi Nakowsk, Juliusza Kadena-Bandrowskiego, Wacawa Sieroszewskiego, Skamandrytw. Pisa wic w roku 1920 Kazimierz Wierzyoski: Komendant co tworzy, co marzy, Zapatrzony w mgie lotne szarzyzny... Stoi cicho na chopcw swych stray, Stoi cicho na stray Ojczyzny. Mniej lub bardziej zawoalowan propagand Dziadka uprawiay take Wiadomoci Literackie. Tak zorganizowany i przemylany sposb urabiania opinii publicznej musia napotykad na sprzeciwy ze strony licznych przeciwnikw. Wysuwali pod adresem marszaka rnorodne zarzuty; pamflecici ze zwalczajcych go obozw prawicy i lewicy kierowali przeciw niemu swoje pira, aby, jak Adolf Nowaczyoski, nazywad go komendiantem i brygandierem. Reakcja pisudczykw na te blunierstwa bya gwatowna i np. Nowaczyoski zosta dotkliwie pobity przez nieznanych sprawcw. Parlament Drugiej Rzeczypospolitej uchwali w roku 1938 bezprecedensowa, ustaw o ochronie imienia Jzefa Pisudskiego. Oficjalnie propagowany kult Pierwszego Marszaka Polski mia odtd byd gwarantowany i chroniony prawem Lata wojny odsuny spory o Pisudskiego na plan dalszy. Skomplikowana sytuacja polityczna, w jakiej znalaz si kraj po roku 1945, wymagaa jednoznacznego i jasnego okrelenia si wobec przeszoci. Gboko zakorzeniony w wychowanym w powanym stopniu w kulcie Dziadka spoeczeostwie mit poddano przewartociowaniu. Ten bolesny zabieg oparto na ideologicznych pryncypiach majcych suyd tworzeniu nowej wizji dziejw i tradycji narodowej Polakw. Rola marszaka zostaa wic cakowicie zdeprecjonowana i zanegowana. W myl skrajnie uproszczonego, ale te koherentnego pogldu Pisudskiego i jego zwolennikw cechowa zawsze skrajny szowinizm i gboka nacjonalistyczna nienawid do rewolucjonistw rosyjskich. Skutkiem owej patologii byy agenturalna suba pisudczykw w obozie austro-niemieckich imperialistw w latach I wojny wiatowej, ich antyradziecka (a co za tym idzie take antynarodowa) polityka w latach 1918-1921 i wreszcie spoeczny ksztat paostwa. Musiao to w rezultacie doprowadzid do faszystowskiego przewrotu w 1926 roku. Konsekwencj ostateczn zbrodniczej dziaalnoci Pisudskiego wobec naszego kraju i narodu miaa stad si klska i rozpad paostwa we wrzeniu 1939 roku. Patyna, jak obrs spr w latach nastpnych, omielia historykw do wypowiedzenia pogldw dojrzaych i korespondujcych z faktami. Obecnie nie jest jur konieczne opatrywanie nazwiska marszaka jedynie pejoratywnymi przymiotnikami. Moliwe stao si podjcie rzetelnych i wszechstronnych badao nad dziaalnoci i ideologi jego i jego obozu. Osobowod Pisudskiego decydowaa niewtpliwie w przewaajcym stopniu o obliczu zwizanego z nim ruchu politycznego. W odrnieniu np. od Narodowej Demokracji obz ten, zwany w rnych okresach pisudczykowskim, niepodlegociowym, legionowo-peowiackim, belwederskim i sanacyjnym, nie posiada staej struktury organizacyjnej upodabniajcej go do typowego stronnictwa, bdc raczej zbiorowiskiem ludzi oczekujcych czego od Pisudskiego. W najbliszym

otoczeniu przywdcy dziaa zesp najbardziej zaufanych i najwierniejszych, penicy rol jego sztabu, a skadajcy si z ludzi przewanie pozbawionych samodzielnej inicjatywy i wykonujcych tylko otrzymane rozkazy. Pisudski pochodzi ze starego, bo zanotowanego ju w XVI wieku rodu szlacheckiego. Pamid o rodzinnej i paostwowej tradycji Wielkiego Ksistwa stanowia istotn czd jego osobowoci: okrela sam siebie czasem jako chytr Litwin (w takim znaczeniu, w jakim za Litwina uwaa si sto lat wczeniej Adam Mickiewicz). Deklasacja rodziny w wyniku reformy uwaszczeniowej i represji popowstaniowych (niemae znaczenie miaa niepohamowana przedsibiorczod Jzefa Pisudskiego - seniora), a take terror szkoy, bo tylko tak mona byo okrelid stosunek rosyjskich nauczycieli do polskich uczniw, musiay silnie oddziaad na wyobrani panicza z Zuowa. Moliwoci przeciwstawienia si znienawidzonemu systemowi dawa jedynie udzia w powstajcych w ostatniej dekadzie XIX w. tajnych organizacjach. Jedn z nich bya Polska Partia Socjalistyczna. Podobnie jak wielu ludzi ze swego otoczenia Pisudski rozpocz dziaalnod polityczn w jej ramach. Dziki sprzyjajcym, a dod przypadkowym okolicznociom znalaz si szybko w kierownictwie ruchu. Przez kilkanacie lat by jednym z przywdcw PPS (potem PPS-Frakcji Rewolucyjnej), redagowa jej centralne pismo (Robotnik), inspirowa taktyk. W ten sposb obiektywnie przyczynia si do propagowania idei socjalistycznych, co posuyo za kanw stworzonej przez hagiograficznych biografw legendy o silnym zwizku ideowym Pisudskiego z socjalizmem, datujcym si jeszcze z czasw syberyjskiego zesania (lata 1888-1892). Dopiero pniej, ju na przystanku niepodlegod, mia wysid z czerwonego tramwaju, stajc si rzecznikiem nie tylko jednej klasy spoecznej, ale caego narodu. Mit ten nie wytrzyma jednak prby czasu i dzisiaj coraz powszechniej znajduje akceptacj udokumentowany nowszymi badaniami pogld, e Pisudski socjalist nigdy waciwie nie by. Jako czowiek jednej tylko idei, idei niepodlegoci, socjalizm traktowa jako form opozycyjnoci wobec caratu i rusyfikacji. Wszystko inne - pisze Andrzej Micewski - byo zbiegiem okolicznoci i szeregiem nieporozumieo, wytumaczalnych wczesnymi warunkami i sytuacj polityczn: PPS bya przecie jedynym liczcym si wwczas ugrupowaniem dajcym ujcie niepodlegociowej aktywnoci radykalnych inteligenckich demokratw odrzucajcych zarwno endecki nacjonalizm, jak te rewolucyjny i internacjonalistyczny program SDKPiL. Sam Pisudski jednoznacznie przedstawia motywy, jakie skoniy go do wstpienia w szeregi socjalistyczne. W 1903 roku pisa: Nazwaem siebie socjalist w roku 1884. Mwi nazwaem, bo nie oznaczao to wcale nabycia niezomnych i utrwalonych przekonao o susznoci idei socjalistycznej (...) Otwarcie wyznaj, e bya to moda, bo inaczej trudno mi nazwad ow epidemi socjalizmu, ktra ogarna umysy modziey, rewolucyjnie czy tylko opozycyjnie usposobionej (...). Moda ta dla nas Wilnian sza ze wschodu, z Petersburga. Dla siebie uwaam to za szczcie. Gdybym si spotka w owe czasy z socjalizmem warszawskim, negujcym otwarcie sprawy narodowociowe i wystpujcym przeciwko tradycji powstaoczej, bybym tak oporny na jego wpywy, e odrzucibym ide socjalistyczn. Petersburski socjalizm nie wymaga tej ofiary ode mnie. Pogld o patriotycznej, a nie spoecznej i klasowej motywacji zwizania z ruchem socjalistycznym potwierdzay zarwno inne wystpienia Pisudskiego, jak i zasadniczy kierunek jego dziaalnoci. W istocie bowiem wszystkie czynione przezeo wysiki suyy jednemu celowi generalnemu odbudowaniu Polski. Temu podporzdkowywa taktyk i kwesti doboru sojusznikw. Idea niepodlegociowa pochaniaa jego myl tak dalece, i nie starczao mu czasu i uwagi na rozmylania odnonie spoecznego i politycznego ksztatu paostwa, ktre miao wyonid si z niebytu. Zreszt Pisudski, typowy polityk-praktyk, niechtny by wszelkiemu teoretyzowaniu, a swj brak

zainteresowania kwestiami programowymi objawia dosadnie twierdzc, i dla Polski woli kilka karabinw maszynowych ni cay stos egzemplarzy marksowskiego Kapitau. Jest bardzo prawdopodobne, i przez duszy okres Pisudski nie uwiadamia sobie swojego faktycznego stosunku do socjalizmu jako ideologii. Niemniej odejcie od jego dogmatw byo na dusz met nieuniknione. Istotnym ku temu impulsem sta si rok 1905. Przebieg wydarzeo postawi w jego oczach pod znakiem zapytania militarne zdolnoci nie przeszkolonej uprzednio masy robotniczej, ktrej dotychczas przyznawa rol gwnej siy uderzeniowej przyszego powstania narodowego. Ponadto okazao si, i robotnicy podatni s w stopniu o wiele wikszym, ni mona byo sdzid, na hasa spoeczne, tych za Pisudski nie rozumia i skonny by je negliowad. Efektem sta si dokonany w 1906 roku rozam w partii, przy czym pisudczykowska PPS-Frakcja Rewolucyjna wysuna jednoznacznie na plan pierwszy program walki o niepodlegod. Wkrtce potem Pisudski podj samodzieln akcj w Galicji, ktrej celem byo przygotowanie wyszkolonej kadry dla przyszego wojska polskiego. Nowe koncepcje oznaczay chd uniezalenienia przewidywanej akcji zbrojnej od wystpieo si rewolucyjnych w Rosji, a od 1908 roku ich podstaw byo przekonanie o rychym wybuchu wojny nioscej zbrojn konfrontacj pomidzy paostwami zaborczymi. Dla Pisudskiego wybr orientacji by przesdzony. Ju jako Komendant Gwny utworzonego Zwizku Walki Czynnej sprecyzowa plan wystpienia antyrosyjskiego. Formowane w zaborze austriackim organizacje militarne miay prowadzid wrd ludnoci Krlestwa swego rodzaju agitacj niepodlegociow post factum, agitacj wojn, tj. przekroczenie granicy z pewnym stosunkowo znacznym oddziaem i prowadzenie czego w rodzaju wojny regularnej (by) t wojn rozagitowad i roznamitnid ludnod Krlestwa i wzniecid wojn partyzanck. Prba realizacji tego planu w sierpniu 1914 roku przyniosa Pisudskiemu i jego zwolennikom kolejne rozczarowanie. Odbio si ono w smtnych legionowych piosenkach: Bo legionici to jak psy Bezdomni my wczdzy Gnbi nas Moskal, gryz wszy za Austrii skrawek ndzy. Na lata bezporednio poprzedzajce wybuch konfliktu wiatowego przypad pocztek procesu tworzenia si grupy ideowych pisudczykw. Bya ona pocztkowo nieliczna, a podjta prba narzucenia koncepcji pokrewnym kierunkom politycznym dziaajcym w Galicji zakooczya si niepowodzeniem. Wzrost wpyww pisudczykw da si zauwayd w latach wojny, przy czym ich baz stay si tworzone wwczas organizacje militarne: I Brygada Legionw i Polska Organizacja Wojskowa. Kadry byych legionistw i peowiakw stay si pniej oparciem dla dziaalnoci Pisudskiego w Polsce niepodlegej. Ksztatowanie si wsplnoty ideologicznej grupy byo procesem zoonym. Organizacje pisudczykowskie nie byy wojskiem w klasycznym znaczeniu, gros stanowili zmilitaryzowani cywile, t drog pragncy realizowad swe cele polityczne. Na ich obliczu zawayo inteligenckie najczciej pochodzenie oraz wsplnota pokoleniowa czonkw: w wikszoci rozpoczynali dopiero wiadom dziaalnod polityczn, a fakt, i nastpowao to w niecodziennych warunkach czasu wojny, nie pozostawa bez wpywu na ksztatowanie postaw. Midzy Pisudskim a tworzc si grup wytworzy si na stae ukad odpowiadajcy relacji: zwierzchnik-podkomendni, za podstawow wizi spajajc rodowisko sta si bezgraniczny kult wodza, odbierajcy najczciej jego czonkom zdolnod do samodzielnego mylenia. Dystans pomidzy wodzem i jego ludmi budowano i pniej przy pomocy najbardziej nawet zewntrznych form. Tylko leguny mieli przywilej zwracania si do niego Komendancie, inni musieli zadowalad si oficjalnym tytuem marszaka. Swoiste odcienie miay take formy, jakimi posugiwa si sam Pisudski:

Uycie wyrazw moje dziecko jest ze strony Pana Marszaka dowodem najwyszej aski - pisa jeden z jego bliskich wsppracownikw. - Pniej idzie traktowanie per wy, a wreszcie, w razie zego humoru i niezadowolenia - wystpuje najgrzeczniejsza forma: panie generale. Skrajnym przykadem uformowanej w ten sposb postawy moe byd mentalnod ostatniego premiera Drugiej Rzeczypospolitej, generaa Felicjana Sawoj-Skadkowskiego. Swj tak bardzo osobisty stosunek do Pisudskiego wyoy w wydanych w roku 1936 Strzpach meldunkw. Sam fakt ogldania Wodza, patrzenia w Jego mdre, dobre oczy, suchanie Jego gosu (...) - wszystko to stwarzao dla nas niezapomnian, jedyn w yciu atmosfer dumy i szczcia, przypominajc modzieocze czasy Pierwszej Brygady. Legenda i charyzma Pisudskiego dziaay take na postronnych, nie zawsze yczliwych obserwatorw: W roku 1919 hrabia Jean de Castellane, w mundurze oficera francuskiego, wybierajc si na audiencj do Belwederu rzuci z ironicznym umiechem uwag, e idzie ogldad przywdc band polskich... Kiedy go Morawski po audiencji pyta o wraenia, Francuz, acz niechtnie, powiedzia: Wie pan, gdy ten dziwny czowiek do pana si zwraca, nie mona nie stand na bacznod. O spjnoci obozu stanowia przede wszystkim subordynacja. Odpowiadao to Pisudskiemu, chod, gdy przyszo mu rzdzid ca machin paostwow, stao si uciliwe. Nie umiecie pracowad - mwi w 1919 roku jednemu z podkomendnych - mylicie jeszcze kategoriami I Brygady, gdy odpowiedzialnod za wszystkie czyny zwalalicie na mnie, ode mnie oczekiwalicie inicjatywy, decyzji i wskazania sposobu ich wykonania. Wytworzony system zalenoci odpowiada take drugiej stronie. Miod i zaufanie do wodza rekompensoway frustracje, spowodowane brakiem wasnego dowiadczenia politycznego, niweloway poczucie osamotnienia wywoane obojtnym stosunkiem spoeczeostwa do akcji niepodlegociowcw. Bezrefleksyjne wykonywanie rozkazw zwalniao od zadumy nad meandrami politycznymi przywdcy, a moliwod zdania si na komendanta bya szczeglnie cenna w chwilach trudnych i kryzysowych. Kr ze wieci - notowa jeden z legionistw - nie tracimy jednak nadziei... Dopki Komendant jest z nami, nie wezm nas w pacht ni awstrijcy, ni niemiaszki... Wierzymy Pisudskiemu. Powiedzenie Wieniawy: Do licha. Po co mamy si martwid. Niech Komendant si za nas martwi stawao si stopniowo maksym caego rodowiska. Podporzdkowanie autorytetowi przywdcy utrudniao podejmowanie dyskusji politycznych i ideologicznych. Jedynym hasem programowym grupy sta si postulat walki o niepodlegod; przysza Polska miaa byd oglnie biorc postpowa i demokratyczna. Pisudczycy nie wypowiadali si jednak bliej na temat zasad ustroju spoecznego i politycznego, wierzc, i niepodlegod niejako sama rozstrzygnie te kwestie. Skupiona wok Pisudskiego moda inteligencja - pisa po latach Henryk Jabooski - przeywaa w I Brygadzie swj wiek heroiczny, tam znajdoway ujcie jej sny o wasnym paostwie i o swej w tym paostwie roli, tam przeywaa na jawie swe marzenia o wielkoci i sawie, o Polsce jakiej nierealnej, nie majcej ni granic, ni gruntu, bo wyrosej z majaczeo gorczkowych i patriotycznych, ale artystycznych, ksikowych, literackich, niczym niemal z yciem szerokich rzesz narodu nie zwizanych. Szokiem dla ogarnitych niepodlegociow eufori pisudczykw sta si niky rezonans spoeczny ich dziaao militarnych zapocztkowanych wkroczeniem oddziaw strzeleckich na ziemi Kongreswki w sierpniu 1914 roku. Przeyte rozczarowania i rozgoryczenie miay trwale zaciyd na ich pogldach. Odtd charakterystycznym rysem postawy grupy bdzie przekonanie o wyjtkowoci wasnego rodowiska wyrastajcego ponad niedojrzae politycznie i bierne spoeczeostwo, poczone z

ywionym wobec niego uczuciem pogardy. Sprzyjad to miao w przyszoci przyjmowaniu si w obozie koncepcji rzdw elity zwizanej przelan dla ojczyzny krwi. Jeszcze w okopach na rosyjskim froncie piewano przecie: A gdy si szczliwie zakooczy powstanie, to pierwsza kadrowa gwardyj zostanie. Listopad 1918 roku nie zmieni zasadniczo sytuacji politycznej pisudczykw. Wobec uwikania si odradzajcego si paostwa w konflikty zbrojne z ssiadami pozostali w szeregach armii, zastpujc program walki o niepodlegod hasem obrony przed zewntrznym niebezpieczeostwem. Odsuwao to na plan dalszy potrzeb zajcia stanowiska wobec spoecznego i politycznego ksztatu odrodzonej paostwowoci, co zwaywszy na brak koncepcji byo im wygodne. Sam Pisudski pochonity by w tym czasie prbami realizacji swego planu przebudowy Europy Wschodniej. Uznajc nadal Rosj za najwiksze niebezpieczeostwo dla przyszoci Rzeczypospolitej, pragn wykorzystad okres wzgldnej koniunktury (osabienie wschodniego ssiada wojn domow) dla zbudowania systemu obronnego w postaci zwizku polsko-litewsko-ukraioskiego o bliej nie sprecyzowanej federacyjnej strukturze. Dziaania Pisudskiego zmierzay take do podsycania innych ruchw narodowych na obszarze byego imperium carskiego, tak aby ksztat terytorialny przyszej Rosji by najbardziej zbliony do zasigu rosyjskiej linii etnograficznej. Federacyjne plany Pisudskiego okazay si z perspektywy czasu drugim - obok niepodlegoci programem w jego yciu. U ich podoa legy wielorakie czynniki. Przede wszystkim miay byd rodkiem chronicym byt tworzcego si paostwa. Byy take wynikiem okrelonego stanu wiadomoci spoeczeostwa polskiego, ktre w wikszoci nie wyobraao sobie moliwoci odbudowania Polski bez Wilna i Lwowa. W praktyce wszyscy architekci polityki wschodniej wychodzili naprzeciw temu odczuciu, pragnc zwizania tych ziem kresowych z Rzeczpospolit. Pisudski, niezalenie od obiektywnej nierealnoci jego planw, wykazywa lepsze ni jego przeciwnicy spod znaku Narodowej Demokracji czy ziemiaostwa kresowego zrozumienie przemian, jakie zaszy w Europie rodkowowschodniej w dobie budzenia si deo niepodlegociowych modych narodw. Byy te poczynania Komendanta wynikiem powikania stosunkw narodowociowych i pynnoci sytuacji politycznej wewntrz ogarnitego rewolucj imperium rosyjskiego. Stan chaosu rodzi opinie o drzwiach na wschodzie atwych do otwarcia, budzi nadzieje na sukces militarny, zachca do snucia planw przywrcenia Polsce takiego miejsca w tej czci Europy, jakie zajmowaa w czasach przedrozbiorowej wietnoci. Miay wreszcie plany Pisudskiego jeszcze jeden aspekt. Obiektywnie oceniajc, suyy utwierdzeniu polskiego stanu posiadania na terenach wschodnich i w ten sposb broniy interesw tamtejszego, polskiego przecie, ziemiaostwa. Fiasko programu federacyjnego jest dzi zgodnie oceniane jako najwiksza klska marszaka. Pisudski zlekceway si ukraioskiego i litewskiego nacjonalizmu, a take nie doceni dynamicznego charakteru systemu radzieckiego. Widzia wprawdzie przeszkody na drodze do celu, lecz waciwy jego osobowoci romantyzm polityczny kaza mu je lekcewayd. Podpisanie traktatu ryskiego i inkorporacja tzw. Litwy rodkowej spowodoway, i Polska uzyskaa granice utrudniajce podjcie rozwizao dalekosinych tak w polityce wewntrznej, jak i zagranicznej. Dyplomata woski, hr. Carlo Sforza, pisa, i przedstawiaj czciowe urzeczywistnienie jego (tj. Pisudskiego) dawnych romantycznych idei o Biaorusi i ukraioskim paostwie buforowym; wrzynaj si jednak tak gboko w Rosj, e nie wiadomo czy uzyskaj kiedy nienaruszalnod tak, jak powinny mied granice danego kraju. Ksztat terytorialny kraju oznacza klsk polityki wschodniej pisudczykw. Odtd te, mimo oczywistego sentymentu, z jakim

traktowano ideologi roku 1920, nie miaa ona wpywu na doktryn polityki zagranicznej paostwa, a tzw. akcja prometejska, prowadzona przez suby specjalne aparatu wojskowego i dyplomatycznego, miecia si zasadniczo w kategoriach wywiadu i dywersji. Pisudski po przejciu wadzy w maju 1926 roku nie powrci ju do swych dawnych planw, dajc dowd politycznego realizmu. Linia postpowania w stosunkach z dwoma wielkimi ssiadami polegaa od tej pory na utrzymaniu pomidzy nimi politycznej rwnowagi. Dotd wzgldnie silna Polska wobec osabionych Weimarskich Niemiec i Radzieckiej Rosji moga odgrywad rol rwnoprawnego lub nawet silniejszego ssiada. Teraz gwarancj bezpieczeostwa mia stanowid wzrost wewntrznej siy paostwa, a take umiejtna gra dyplomatyczna, wykorzystujca antyniemieck postaw Francji, a od roku 1933 take ideologiczny antagonizm radziecko-niemiecki. Przy tym wszystkim Pisudski pozosta wierny dawnym urazom i obsesjom. Jeden z polskich dyplomatw, podejmujcy marszaka w czasie jego prywatnej wizyty w Kairze (1932), opowiada, i wielokrotnie zastawa go schylonego nad map Europy, z martwym okiem utkwionym byle gdzie. Pisudski zwykle nic nie mwi, a jeli co mwi, to jakie urywane zdania, z ktrych nic bardzo jasno nie wynikao. Ale byo widad (...), e by bardzo gboko niespokojny, e widzia przyszod w bardzo czarnych kolorach. I byo z tych pswek jasne, e zawsze upatrywa niebezpieczeostwo tylko w Rosji, e (...) absolutnie nie wierzy, by jaki modus vivendi z Rosj by moliwy. Prometeizm pozosta jednak zjawiskiem ywym w sferze myli politycznej obozu pomajowego. Publicyci, wywodzcy si zreszt z rnych rodowisk politycznych - od lewicujcej inteligencji a po krgi konserwatywne - snuli nadal plany rozbicia Zwizku Radzieckiego, nowej federacji, odgrzewali koncepcje jagiellooskie. Wpywao na to wiele czynnikw: resentymenty wobec przeszoci, romantyzm programu prometejskiego, uatwiajcy propagand mocarstwow, wzrost autorytetu i samodzielnoci politycznej paostwa polskiego w latach trzydziestych, wreszcie faszywa ocena charakteru polityki niemieckiej. Zadecydoway jednak trudnoci ze sformuowaniem zasad tzw. ideologii paostwowej, co sprawio, i niektrzy pisarze polityczni wanie w idei prometejskiej dostrzegali olbrzymie wartoci wychowawcze, zdolne wywoad w spoeczeostwie wikszy rezonans anieli programy spoeczne i gospodarcze. Przebudowa Europy Wschodniej pojmowana jako pynca z moralnych pobudek misja dziejowa miaa stad si ideologicznym drogowskazem dla akncych wielkiej idei pokoleo. Stan pokoju, jaki zapanowa na rubieach Rzeczypospolitej w roku 1921, pozwoli pisudczykom na zrzucenie mundurw. Adaptacja do ycia cywilnego stawiaa jednak wiele nowych problemw. Epoka przedwojenna i wojenna - pisa o tym Jdrzej Moraczewski - poczya nas wielk konkretn ide: zbrojn walk o niepodlegod. Ale po wojnie sporo ludzi od nas poszo do endecji, do Komuny, PPS, wszelkiego typu modziey narodowej itp. Niektrzy poszli jeszcze do seminarium duchownego, a niekiedy do l masooskich lub szeregu wojujcego ateizmu. Prby konsolidacji rodowiska na szerszej paszczynie, wykraczajcej ponad kult przywdcy i wiar w misj dziejow wasnej grupy, nie daway pocztkowo rezultatu. Dawni legionici i peowiacy nie mieli zrozumienia dla zagadnieo ideologicznych i politycznych - zauwaa Ludwik Hass - ich postawy sprowadzay si za do nie sprecyzowanego wspczucia dla mas pracujcych. Bardziej jeszcze istotne byo to, i owego zrozumienia nie wykazywa sam Pisudski. Grup swych zwolennikw traktowa utylitarnie jako instrument w walce prowadzonej o najwysz wadz w paostwie, stawiajc przed ni konkretne zadania w zalenoci od doranych potrzeb i tpic jednoczenie, nawet w najbliszym otoczeniu, skonnoci do wiatopogldowego czy ideologicznego samookrelenia. Janusz Jdrzejewicz wspomina, i gdy uy kiedy okrelenia doktryna, spotkaa go ostra reprymenda. Doktryny mwi Pisudski - to przekleostwo nasze, nie chc tego syszed.

Postawa Pisudskiego nie przekonywaa wszystkich czonkw grupy, kade bowiem rodowisko polityczne odczuwa prdzej czy pniej chd sprecyzowania swojego programu. Polityczna (jak si okazao przejciowa tylko) przegrana przywdcy zmuszajca go do udania si na emigracj do Sulejwka spowodowaa, i zacienienie wizi grupowej - zwaszcza jeli chciano utrzymad autonomiczne miejsce na aktualnej mapie politycznej - stao si koniecznoci. Podjte okoo roku 1922 dziaania konsolidacyjne, prowadzone na paszczynie zarwno organizacyjnej (zrzeszenia kombatanckie), jak i ideowej, nie byy wic zjawiskiem przypadkowym. Te ostatnie stay si dzieem kilku pisarzy i publicystw pisudczykowskich, wspartych przez orodki liberalnej inteligencji, zawiedzionej rozwojem sytuacji w odrodzonym paostwie. Zawd ten polega na rozczarowaniu do rzdw parlamentarno-demokratycznych. Okazao si, i sprawdzony w innych spoeczeostwach model ustrojowy w warunkach polskich funkcjonuje nieudolnie, a ponadto nie daje ujcia przywdczym aspiracjom grup inteligenckich, spychajc je na marginesy ycia politycznego. yjemy - pisa w roku 1924 jeden ze zgorzkniaych demokratw - w epoce pewnej degradacji czowieka wiatego na korzyd prostactwa (...). Czowiek wiaty, czyli inteligencja narodu, nie tylko popad w najcisze warunki materialne, lecz nadto utraci w znacznej mierze posuch w spoeczeostwie (...) demagog zaguszy sowa czowieka wiatego, usun go w cieo, zakry swoj rozpychajc si coraz buoczuczniej osob, ku sobie zwoujc tumy, eby im rozdad swoje wszechlekarstwa, eby je wodzid na swym pasku, ogupiad, otumaniad (...) rozzuchwali ciemnot, umocni kult niekompetencji. W sformuowaniach tych, obok krytyki istniejcego ustroju, kryy si pierwsze zapowiedzi negacji systemu partyjnego w ogle. Po maju 1926 roku postawie takiej dosadnie dawa wyraz sam Pisudski, formuujc w okresie walki z sejmem takie jego oceny: Mona zebrad otrw, bo jest ich duo w sejmie, jak setk - i mwid, e to sejm. I od takich otrw ma paostwo zaleed. Miejscem ideologicznej dyskusji wspomnianych rodowisk stay si zaoone w roku 1922 tygodnik Gos i miesicznik Droga. Stopniowo, z powodzi wystpieo podyktowanych potrzebami biecej walki politycznej oraz sformuowao tyle efektownych co niejasnych, wyania si jednak wizerunek idealnego paostwa: rzdzone przez elit, na ktrej czele sta genialny wdz, paostwo to wspieraoby si na idei solidaryzmu, ktrego wyrazem by proponowany schemat organizacyjny ycia spoecznego - polegajcy gwnie na zastpieniu partii politycznych na poy korporacyjnymi organizacjami, prowadzcymi do koalicji pracy i kapitau. Inteligencji, jako warstwie nie zwizanej z adn klas spoeczn, wyznaczono rol mediatora w stosunkach midzy posiadajcymi a nie posiadajcymi, za do rangi gwnego animatora procesu dziejowego podniesiono instytucj paostwa. Niektre ze sformuowao tej swoistej filozofii paostwowej weszy niemal dosownie do jedynego caociowego manifestu ideologicznego obozu pisudczykowskiego, jakim bya po roku 1926 konstytucja kwietniowa. Przewrt majowy urealni marzenia o rzdach inteligenckiej elity. Zosta on poparty przez zrnicowane siy spoeczne i polityczne: od zrewoltowanych inteligentw i strajkujcych robotnikw do pragncych powrotu komendanta legionistw. Oczekiwania wizane przez te rodowiska zostay jednak spenione w niejednakowym zakresie. Cay program majowej rewolucji streszcza si bowiem w dwu zaledwie punktach. Pisudski bezporednio po zamachu mwi: Wydaem wojn szujom, ajdakom, mordercom i zodziejom i w walce tej nie ulegn. Sejm i senat maj nadmiar przywilejw i naleaoby, aby ci, ktrzy s powoani do rzdw, mieli wicej praw. Tak wic chodzio o sanacj moraln i zwikszenie uprawnieo wadzy wykonawczej. Nie byo natomiast jasne, w jakim kierunku zamierza zwycizca poprowadzid paostwo, dla jakich celw politycznych i spoecznych pragnie wykorzystad sw nieograniczon faktycznie wadz. Enigmatycznod nie bya tylko spraw taktyki i niechci do przedwczesnego odkrywania kart; jeden z pamitnikarzy relacjonowa

charakterystyczne impresje, jakie wynis z dni majowego przewrotu wczesny marszaek Sejmu, Maciej Rataj: Walki uliczne trway. Dowiedziaem si, e Marszaek Pisudski jest w Komendzie Miasta i pojechaem tam natychmiast. Wprowadzono mnie do niego bez zwoki. Zaczem roztrzsad istot i skutki zamachu i robid Marszakowi wyrzuty. Wysuchiwa ich bez sowa odpowiedzi. Robi na mnie wraenie czowieka bdcego w rozterce. Zapytaem wreszcie: Panie Marszaku, co bdzie dalej, dokd pan zmierza? Odpowiedzia: nie wiem i odniosem wraenie, e w tej chwili mwi prawd. Utrwalenie krwawo zdobytej wadzy pozwolio zapomnied o rozterkach moralnych. W miar upywu czasu coraz wyraniej rysowao si te oblicze nowego reimu. Dziaania Pisudskiego oznaczay w swej wymowie aprobat idei solidarystycznego spoecznie paostwa. Dawny przywdca socjalistyczny chlubi si teraz, i dokona jedynej w historii rewolucji bez rewolucyjnych konsekwencji. Stwierdza take, i chwila rozwizania zagadnieo spoecznych jeszcze nie nadesza (...). Polska winna byd ostrona, bo jest moda i biedna. Musi unikad ryzykownych eksperymentw. Chwilowo musi pozostad tak jak jest, bez chci eksperymentalnego programu czy to lewicy, czy prawicy. To, co jest najwaniejsze, to moralnod ycia publicznego. Zgodnie z innym owiadczeniem Pisudskiego, i nie by nigdy zwolennikiem dawania przewagi czy to prawicy, czy lewicy, obz rzdzcy po maju przybra postad konglomeratu rozmaitych si politycznych i spoecznych, uznajcych autorytet marszaka i oglnie formuowan koniecznod wzmocnienia wadzy paostwowej. Jeden z czoowych pisudczykw twierdzi po latach, e ani dawni socjalici, ani wchodzcy w skad BBWR konserwatyci i inni przedstawiciele prawicy spoecznej nie zawayli na obliczu obozu, ktrego cechy okrela jako priorytet zagadnienie istnienia paostwa, poszukiwanie oparcia spoecznego wrd wszystkich warstw spoecznych, potrzeba kompromisu spoecznego, negatywny stosunek do partii politycznych i coraz bardziej zarysowujca si wiadomod, e organizacj ycia spoecznego trzeba oprzed na innych ni partyjne podstawach. Podobnie jak w okresie walki o wadz, tak i teraz Pisudski nie zamierza inspirowad dyskusji ideowych. Zadowalaa go pozycja nie skrpowanego w swych dziaaniach decydenta. W pierwszych latach rzdw pochaniaa komendanta walka z opozycj sejmow, w trakcie ktrej zademonstrowa raz jeszcze swj temperament wytrawnego gracza politycznego. Po rozgromieniu przeciwnikw, zakooczonym cik spraw Brzecia, pozwala coraz czciej rzdzid swojemu otoczeniu, w ktrym na czoo wysunli si tzw. pukownicy - Walery Sawek, Aleksander Prystor oraz modsi od nich premierzy: Janusz Jdrzejewicz, Kazimierz witalski, Leon Kozowski, kierujcy polityk zagraniczn Jzef Beck, minister skarbu Ignacy Matuszewski, Adam Koc, wreszcie demoniczny Bogusaw Miedzioski. Pisudski, rezerwujc sobie prawo decyzji w sprawach armii i polityki zagranicznej (sprawowanej za porednictwem cieszcego si jego penym zaufaniem Becka), obojtnia na wikszod pozostaych dziedzin ycia paostwowego, w tym tak wane, jak prba uksztatowania spjnej doktryny obozu, ktrej wyrazem miaa stad si nowa konstytucja. Indyferentyzm marszaka udziela si stopniowo jego otoczeniu, czynic z wielu wraliwych uprzednio na kwestie wiatopogldowe ludzi zrutynizowanych technikw wadzy. Na placu ideowego boju pozostawali ju tylko nieliczni idealici - tacy jak Sawek czy Adam Skwarczyoski - szukajcy nadal gbszego uzasadnienia dla majowej rewolucji i dcy do przeoenia oglnych przecie hase sprzed roku 1926 na jzyk ustrojowej praktyki. Ambicje takie nosi w sobie zwaszcza ten pierwszy. Najbardziej charakterystyczne elementy programowe - solidaryzm spoeczny, pene podporzdkowanie jednostki paostwu oraz idea rzdw elity zasuonych - znalazy wyraz w postanowieniach konstytucji kwietniowej, duchowego dziecka Sawka. Charakterystyczne, i ani oczywista waga nowej ustawy zasadniczej dla przyszych losw paostwa oraz samego obozu, ani osobisty sentyment, jaki czu Pisudski wobec swego najbliszego

wsppracownika, nie zdopingoway go do zainteresowania si problemem. Co do meritum konstytucji - notowa w styczniu 1934 roku witalski - Komendant przyzna, e tez konstytucyjnych nie czyta, e konstruuje siebie tylko do pewnych prac. Nic dziwnego wic, i pieczoowicie przygotowywana ustawa wywara niewielki wpyw na funkcjonowanie caego obozu; dominoway nad nim przede wszystkim problemy o charakterze taktycznym, tymczasem graniczcy z naiwnoci idealizm tez konstytucyjnych musia byd w procesie rzdzenia nie nazbyt wygodny. Niektre z pomysw ustrojowych Sawka zanegowa z cechujcym go zdrowym rozsdkiem sam Pisudski, stwierdzajc np., e czowiek, ktry bdzie ukada kadr zasuonych, za p roku dostanie fijoa w gowie; pocieszy jednoczenie zgnbionego autora konstytucji, e uwag tych nie powinien sobie brad zbyt do serca, bowiem radzi, ale zasadniczo nie ma zamiaru w sprawach konstytucyjnych decydowad - w kadym razie nie w zimie, moe w lecie.... Caa sprawa przybraa niepomylny obrt dla rzdzcej biurokracji cywilnej i wojskowej, dla ktrej idea rzdw intelektualnej elity oznaczaa odsunicie od wadzy powanej czci ludzi wadz t ju sprawujcych. Owa pragmatycznie usposobiona biurokracja stawaa si za stopniowo gwnym oparciem wadzy paostwowej. Konstytucja kwietniowa musiaa si wic okazad przestarzaa ju w momencie uchwalania; dwa lata pniej twrcy Obozu Zjednoczenia Narodowego przekrelili jej postanowienia wysuwajc na najwysze stanowiska w hierarchii spoecznej now elit w oficerskich mundurach. czyo si to jednoczenie z personaln i polityczn eliminacj duej czci starej kadry pisudczykowskiej. Nie przypominam sobie - pisa Wacaw Jdrzejewicz, wspominajc przebieg zebrania ZG peowiakw, na ktrym odczytano deklaracj programow OZN - bardziej tragicznego zebrania. Bylimy wszyscy starzy przyjaciele, zwizani wspln walk pod tym samym sztandarem Pisudskiego, ktremu bylimy tak oddani, a tu jeden z nas, i to z tych czoowych, Adam Koc, potocznie zwany szlachetnym, przedstawia nam program organizacji tak daleko w naszym pojciu odbiegajcy od zasad, ktre przez tyle lat wyznawalimy. Jakie przesanie ideowe nis wic za sob trzynastoletni okres rzdw pomajowych? Nie byo systemu pomajowego - pisa w swym intymnym obrachunku z przeszoci Kajetan Morawski. - By tylko najpierw Pisudski, genialny szlachcic kresowy, o intuicji ma stanu i temperamencie rewolucjonisty, wielkopaoski i rubaszny, rwnie bliski trywialnoci jak legendy. Pisudski, dla ktrego Polska bya jakim wielkim Zuowem czy Pikliszkami, e chodzi po niej gderzc i dziwaczc i kijem skatym pogania ekonomw i parobkw. Sw renesansow bujnoci i litewskim uporem, szerokoci swych koncepcji i maostkow mciwoci, sw osob i legend przysoni i przytoczy cay okres dziejw Polski i wda si w ycie kadego z nas (...). A potem by Pisudski stary i chory, a potem walki diadochw. Kult marszaka musia zastpid jego wyznawcom program. wiadomie propagowany od maja 1926 roku, zosta wczony do paostwowej tradycji. W rok po zamachu ogoszono, i dzieo 19 marca witego Jzefa - ma byd uroczycie obchodzony w caym kraju. mierd komendanta pozostawiaa jego nastpcw osamotnionych i pozbawionych w istocie rzeczy programu wobec coraz bardziej rozgoryczonego spoeczeostwa. Przeylimy z Nim, suchalimy Go wiernie przeszo dwadziecia lat - pisa Sawoj-Skadkowski. - A teraz ju bdziemy z Nim jeszcze tylko w czasie pogrzebu, ktry skooczy si przecie za dni par, kilka. Wtedy zostanie nam ju tylko - ycie bez Niego. Drugim spoiwem grupy staa si tradycja heroicznej przeszoci, z ktrej czerpano tytu dla wspczesnych przywdczych aspiracji. Sowa piewanej tak chtnie pord swoich pierwotnej wersji Pierwszej Brygady, nieoficjalnego hymnu paostwowego, stay si z czasem wykadni stosunku do reszty spoeczeostwa:

Nie chcemy ju od was uznania, Ni waszych mw, ni waszych ez, Ju skooczy si czas koatania Do waszych kies - jeba was pies. Lata sprawowanej wadzy okazay si okresem surowego egzaminu. Sprawdzian ten nie potwierdzi wysokiego mniemania o walorach grupy. Na przeszkodzie realizacji wielu zamierzeo stana niemoc ideowa, wrcz atrofia programowa, a take zwyke ludzkie saboci: konformizm, karierowiczostwo, gupota. Nawet brzydzcy si wszelk maoci i nieprawoci marszaek dopuci - jak sam przyzna aby oblazy go wszy (doczajcy po roku 1926 do zwyciskiego obozu ludzie z tzw. IV Brygady). Grupa szermujca hasem moralnej sanacji nie obronia si przed korupcj, oszustwem i przemoc; doszo do tego, i jej sumienie, osobicie uczciwy i nieposzlakowany Walery Sawek, musia bronid kompromitujcych moralnie czynw z okresu Brzecia. Zapowiedzi politycznej odnowy okazay si hasem bez pokrycia: w miejsce dawnego partyjniactwa okres pomajowy przynis zjawisko zwalczajcych si klik i koterii, przedmajow anarchi zastpi rwnie grony brak jednoci wadzy: Wojewoda woyoski robi jedn polityk, wojewoda poleski drug (...). Satrapie terytorialne przecinay si z satrapiami resortowymi. I jak gdyby z grobu powstay upiory przedrozbiorowe, przeywaa Polska znw okres monowadztwa z jego wybujaym indywidualizmem, z mnogoci inicjatyw, a nade wszystko brakiem jednoci w dziaaniu i jasno wytknitego celu (Kajetan Morawski). Rzdy pisudczykw nie przyniosy uzdrowienia demokracji, lecz jej ponienie. Fundamentalne dla ideologw nowego systemu przekonanie o ponadklasowej roli paostwa okazao si iluzj, a okres pomajowy pogbi dystans midzy rzdzcymi a rzdzonymi. wiadomod kryzysu wadzy stawaa si stopniowo udziaem take i pisudczykowskiej elity; genera Kordian Zamorski notowa w swoim dzienniku: Defilad odbiera Komendant. Ile mioci, ile alu za to, e nie wie, jaki baagan w Paostwie i wojsku. Mogliby go swoj drog ostrzec. Zamorski przytacza te charakterystyczn wypowied jednego z dawnych legionistw, twierdzcego, i bdzie drugi maj, ale wtedy rnych drani zatuk dzi kopami, kijami. Mimo objaww kryzysu sanatorzy nie zamierzali oddad wadzy czy nawet dzielid si ni z innymi. Z areny politycznej zeszli dopiero po katastrofie caego paostwa. W powszechnym odczuciu zostali uznani odpowiedzialnymi za klsk wrzeniow. Sami jednak nie podzielali tej opinii i nie zrezygnowali z walki o powrt do steru rzdw w nowej Rzeczypospolitej. Dzieje grupy pokazay jednak, i wiara we wasne, rzekomo niepowtarzalne zalety nie moe zastpid programu, a wadza usiujca rzdzid bez spoeczeostwa, a nawet wbrew niemu, dojd musi prdzej czy pniej do politycznego i moralnego bankructwa.

W drodze do Lublina
Wrzesieo 1939 roku tylko na krtko przerwa cigod ycia politycznego na ziemiach polskich. Poszczeglne partie stosunkowo szybko reaktywoway dziaalnod, mniej lub bardziej sprawnie dostosowujc si do wymogw ycia pod okupacj. Byy wprawdzie pod wzgldem organizacyjnym najczciej kontynuacj stronnictw okresu przedwojennego, jednake nowa sytuacja zmuszaa do innego ukierunkowania aktywnoci, zmian - w niektrych wypadkach nawet generalnych - zasad programowych.

Dla atmosfery podziemnego ycia politycznego charakterystyczne byo, i niebezpieczeostwo zewntrzne, zagraajce biologicznej egzystencji narodu, nie wyciszyo sporw i kontrowersji ideowych. Wprost przeciwnie, polaryzacja postaw objawia si teraz z now si czy to przy okazji biecych problemw, czy te w pogldach na ksztat i charakter przyszej niepodlegoci. Zjawisko to znajdowao swoje ujcie zarwno w mnogoci konspiracyjnych inicjatyw (owe dziesitki grupek i organizacji dcych do zaznaczenia politycznej odrbnoci), jak rwnie w secesjach i rozamach, jakie dotkny niektre z gwnych w polskim yciu politycznym rodowisk - chodby ruch socjalistyczny czy obz narodowy. Wspomniane kontrowersje przybray drastyczny charakter, gdy lata wojny i okupacji przyniosy zaostrzenie metod walki politycznej, jako rezultat niewtpliwego kryzysu moralnego przeywanego przez spoeczeostwo. W obliczu krwawych kataklizmw na wojennych frontach i dymicych piecw krematoryjnych cena ycia ludzkiego gwatownie zmalaa, std kula rewolwerowa staa si argumentem uywanym teraz z o wiele mniejszymi skrupuami anieli poprzednio. Lata wojny i okupacji przyniosy istotne zmiany na polskiej mapie politycznej. Day si one zauwayd ju w pocztku tego okresu. Przebieg i rezultaty dziaao wojennych we wrzeniu 1939 roku wywoay szok w spoeczeostwie, dla ktrego rozmiary poniesionej klski byy wrcz niezrozumiae. Nie tylko ci mczyni, ktrym kazano wyjd z Warszawy - notowaa w Dziennikach Zofia Nakowska - ale kady onierz i oficer na prno szuka miejsca, gdzie go przyjm, zorganizuj, ubior, uzbroj i nakarmi. onierze mwi: Nie wiem, co si stao, bo przecie robilimy wszystko jak trzeba, bilimy si dobrze (...). Zostawiaj wszystko na polu - broo, armaty, kuchnie, kady wlecze si nie wiadomo gdzie. Przegrywaj, nie widzc na oczy obcych onierzy - chod mog si jeszcze bid. Konfrontacja zapewnieo o zwartoci i gotowoci-z rzeczywistoci okazaa si wysoce niekorzystna dla tych, ktrzy owe uspokajajce hasa gosili. Fakt, i opucili granice paostwa, pogarsza dodatkowo ich sytuacj. C za obd - pisaa ta sama autorka - tutaj zudzeniami rozkoysany, o niczym nie uprzedzony i pozbawiony wszystkiego aosny tum, ktremu przez, cae miesice kamao radio i kamay gazety, i tamci wszyscy bezpieczni i zaopatrzeni za granic. Nastpi powszechny kryzys wobec ludzi z byej ekipy rzdzcej, poczony ze zrozumia psychologicznie chci znalezienia winnych klski, wychodzc zreszt naprzeciw ambicjom antypisudczykowskiej opozycji. W rezultacie sanacja wyeliminowana zostaa z pola gry, przestajc liczyd si jako zorganizowany obz polityczny. Podejmowane kilkakrotnie (ju po klsce Francji, ktra zmienia nieco oceny wydarzeo z wrzenia 1939 roku) prby jego reaktywowania nie przyniosy znaczcych efektw, chod pisudczycy jako wyodrbniajce si rodowodem rodowisko utrzymali si na mapie politycznej, zaznaczajc m.in. w istotny sposb sw obecnod w szeregach podziemnego wojska, co nie oznaczao zreszt, i koncepcje polityczne Komendy Gwnej ZWZ-AK byy ich wycznym dzieem. Wan cech nowej sytuacji byo nasilenie si konfliktw wewntrz obozu narodowodemokratycznego, poczone z daleko idc ewolucj programow niektrych jego odamw, a take spadek znaczenia socjalistw (jako efekt rozamu w rodowisku dawnej PPS) i konsolidacja ruchu ludowego. Do grona gwnych partii podziemia awansowao Stronnictwo Pracy, przy czym awans ten zawdziczao nie tyle autentycznym wpywom w spoeczeostwie, co morowym powizaniom personalnym i skupieniu si caej czowki politycznej ugrupowania w najbliszym otoczeniu nowego naczelnego wodza i premiera. Wszystkie stronnictwa w Paryu posiadaj swoich przedstawicieli - mawia zoliwie jeden z liderw SN, Tadeusz Bielecki - jedynie Stronnictwo Pracy zjawio si in corpore. Doniose z pniejszej perspektywy znaczenie miao utworzenie w roku 1942 Polskiej Partii Robotniczej. Dc do odbudowania prestiu ruchu komunistycznego w Polsce zrewidowaa

czciowo dorobek ideowy swej poprzedniczki, stajc si w miar rozwoju wypadkw wewntrznych i zewntrznych gwn si pretendujc do objcia wadzy w przyszym paostwie. Lata wojny postawiy przed partiami politycznymi nowe problemy. Najbardziej aktualna bya oczywicie kwestia stosunku do okupanta oraz wyboru metod walki o narodowe przetrwanie. Istotny by take problem przystosowania si do nowych warunkw politycznego dziaania. W pierwszych miesicach okupacji wrd wieo kreowanych konspiratorw widoczne byo lekcewaenie niebezpieczeostwa, majce swe rdo w niedocenianiu bezwzgldnoci przeciwnika; w spoeczeostwie polskim funkcjonowa jeszcze stereotyp wadzy okupacyjnej, zrodzony w czasach I wojny wiatowej. Na tle tych wspomnieo - pisa Zygmunt Zaremba - i naiwnej wierze, e przecie mamy do czynienia bd co bd z Zachodnioeuropejczykami, bazowaa si niebezpieczna ufnod, i mona organizowad opr spoeczeostwa, zachowujc tyle tylko ostronoci, ile potrzeba dla niezostawiania okupantowi dowodw sdowych. A wic organizacje i orodki spiskujce rosy i rozwijay si bez hamulcw. Musiao to oczywicie prowadzid do tragedii, czsto zawinionych przez brak wyobrani dziaaczy podziemia: Jake (...) czsto pacio si yciem za chwile saboci. Stanisaw Dubois nie wyrzek si spotkao w cichej restauracyjce na Ordynackiej u Kazika i pewnego dnia wzio go stamtd Gestapo, by zamordowad w Owicimiu. Brutalne przeycia i dowiadczenia zmuszay do wycignicia wnioskw. Bojownicy Polski podziemnej szybko uczyli si sztuki konspirowania, czerpic wzory zachowao z przeszoci, poczynajc od dowiadczeo powstania styczniowego. Wymagaa ona zmiany dotychczasowych nawykw i przyzwyczajeo, trybu ycia, a nawet zewntrznego oblicza: Duo szyderczych uwag budzia broda konspiratora. Opowiadano sobie, e na przystanku tramwajowym do jakiego brodacza podszed ulicznik i zapyta: Ktra godzina, panie konspiratorze?. Ale jake inaczej zmienid swe rysy? Niezalenie od biecych problemw, sytuacja, w jakiej znalazy si ziemie polskie, zmuszaa do ponownych przemyleo na temat ksztatu terytorialnego Rzeczypospolitej, zasad ustrojowych i stosunku do ssiadw. Wnioski, jakie wycigano, nie zawsze zreszt wiadczyy o dokonywaniu si w polskiej myli politycznej daleko idcych reorientacji; wprost przeciwnie, dowodziy czasem ywotnoci tradycyjnych kanonw rozumowania, ktre pozostaway nieraz trwae, nawet wbrew oczywistym faktom. Programu spoecznego nie wypracowali - nie umieli tego zrobid - pisa o narodowych demokratach z gorycz Jan Dobraczyoski. - Rwnie nie umieli powrcid do programu politycznego swego zaoyciela (to znaczy wyboru antyniemieckiej orientacji - przyp. JJJ), chod niewtpliwie takie prby byy. Ju pierwsze, stosunkowo jeszcze agodne w porwnaniu z okresem pniejszym, dowiadczenia okupacji zaday nieodwracalny cios orientacji proniemieckiej. Rzecznicy tej szkoy mylenia, ktrej rodowd siga okresu poprzedzajcego wybuch I wojny wiatowej, nie byli nigdy grup pokan liczebnie, a ich bezporedni wpyw na opini publiczn trudno uznad za znaczcy. Mimo to ich obecnod w yciu politycznym bya wyranie dostrzegalna, co zawdziczali nie tylko swym talentom pisarskim i publicystycznym, lecz sentymentowi, jaki budziy ich idee w tych krgach spoeczeostwa, ktre nie potrafiy wyrzec si marzeo o misji dziejowej Polski na Wschodzie. Polityka niemiecka na okupowanych ziemiach Rzeczypospolitej pozbawia t orientacj dawnych zudzeo. Wielu publicystw tego krgu przeszo w latach wojny znamienn ewolucj, dajc wiadectwo przyznania si do bdw. Do rangi swego rodzaju symbolu urosa wic np. mierd Adolfa Marii Bocheoskiego, autora gonej ksiki Midzy Niemcami a Rosj, ktry poleg mierci bohatera na polach pod Ancon w walce z Niemcami. Take Wadysaw Studnicki, ktry jeszcze w maju 1939 roku namawia Becka do zgody na przeprowadzenie autostrady i powrt Gdaoska do Rzeszy, kooczy sw

polityczn karier jako wizieo gestapo, autor rozsyanych wadzom niemieckim memoriaw, krytykujcych gwatownie ich polityk na okupowanych ziemiach. Nie mogo byd zreszt inaczej, gdy w Berlinie nikogo nie interesoway polskie opinie. Wytyczne polityki III Rzeszy byy przeraajco jasne. Dla nieniemieckiej ludnoci Wschodu - pisa Heinrich Himmler - nie mog istnied szkoy wysze ni 4-klasowa szkoa ludowa, ktra ma zapewnid umiejtnod liczenia najwyej do 500, napisania nazwiska, przyswojenia nauki, e nakazem Boym jest posuszeostwo wobec Niemcw, uczciwod, pilnod i grzecznod. Czytania nie uwaam za konieczne. O wiele bardziej skomplikowan spraw byo okrelenie stosunku do Zwizku Radzieckiego. Wydarzenia lat 1939-1941 pogbiy ywe przecie uprzedzenia i urazy wobec wschodniego ssiada. Eksterminacyjna polityka niemiecka oraz rosnca w miar wypadkw na frontach pewnod, i jedynie zwyciski marsz Czerwonej Armii moe przynied wyzwolenie spod niemieckiej niewoli, wpyny w znacznym stopniu na zagodzenie tych odczud. Wtoczonym midzy dzicz niemieck i nowy nard stu narodw, na wschd granic daj ssiedzk, a wieczn przepad od zachodu - pisa Julian Tuwim. Oczekiwanie na radzieckie tanki nie oznaczao jednak pozbycia si dawnych obaw i uprzedzeo politycznych. Imponujcy wzrost potgi militarnej ZSRR, jego nieustpliwe stanowisko w sprawach granic oraz coraz wyraniejsze popieranie przezeo politycznych aspiracji polskich komunistw wszystko to spdzao sen z oczu tym, ktrzy marzyli o odbudowaniu suwerennej Polski w jej przedwojennym ksztacie terytorialnym i ustrojowym. Geopolityczne rozterki przyczyniy si do oywienia prozachodnich sympatii; wiara w pomoc demokracji - najpierw Francji, potem za Anglii i Stanw Zjednoczonych - staa si podstawowym kanonem rozumowania wielu politykw. Najbardziej jednak trzewi spord nich nie potrafili dostrzec, e Brytyjczycy, a w wikszym jeszcze stopniu Amerykanie, widzieli powojenne losy Europy rodkowowschodniej nie poprzez pryzmat zobowizao, moralnej zreszt przede wszystkim natury, jakie podjto wobec polskiego alianta, ale wasnych interesw politycznych. Daremnie wic w 1942 roku ostrzega towarzyszy z Polskiej Partii Socjalistycznej jeden z liderw Labour Party, Herbert S. Morrison: Ziemie na wschd od linii Curzona z natury rzeczy s sporne, gdy zamieszkuje je ludnod mieszana: Polacy, Ukraiocy i Biaorusini. Roszczenie do takich terenw my okrelamy jako imperializm. Aby jednak byd imperialist, trzeba, po pierwsze, mied si, po drugie, umied rzdzid. Siy to wy nie macie. Co za si tyczy umiejtnoci rzdzenia, to mwic szczerze, te si nimi nie wykazalicie (...). Sowem, jako imperialici nie bylicie atrakcyjni. Imperializm to w ogle sprawa nieadna, ale nie poparty si jest ponadto mieszny. Nie majc wasnej siy, chcecie wasze cele imperialistyczne realizowad nasz si. My, znowu mwic szczerze, mamy wasne cele imperialistyczne, ale nie w tym rejonie Europy. Najwybitniejszym przedstawicielem orientacji prozachodniej by gen. Wadysaw Sikorski. Wszystko zaley od realnego ukadu si w danym momencie - pisa w listopadzie 1942 roku. - Licz, e ten ukad w koocowej fazie wojny bdzie dla Polski korzystny. W grudniu 1941 roku, gdy Stalin da ode mnie niewielkich korektyw granicznych i proponowa przymierze cilejsze, nie zgodziem si na adn dyskusj na temat granic (...). Mam wiar (...), e przekonam Roosevelta o koniecznoci solidarnego i mocnego wystpienia wobec Rosji, w razie gdyby ta ostatnia zamierzaa naruszyd polsk suwerennod terytorialn. Koncepcje premiera, e losy wojny rozstrzygn si na Zachodzie, byy powszechnie uznawanym aksjomatem. Jeszcze w 1943 roku kierownik Departamentu Spraw Zagranicznych krajowej Delegatury Rzdu, Roman Knoll, wyobraa sobie Polsk jako mocarstwo wsparte ca potg Stanw

Zjednoczonych i Anglii, dyktujce przy stole konferencyjnym warunki pokojowe nie tylko Niemcom, ale i Rosji. Wci jeszcze - pisze w swoich pamitnikach jeden z emisariuszy londyoskich - nie rozstawano si w koach niektrych stronnictw z pobonym yczeniem, e ssiad wschodni wyjdzie z wojny zniszczony i tak zrujnowany, e Polska bdzie miaa woln rk na wschodniej granicy. Sikorski potrafi jednak spojrzed na ukad si bardziej realistycznie. Ogarniay go podobno czasem wtpliwoci co do susznoci tych przewidywao, skoro przy innej okazji stwierdza jasno, i w razie szybkiego marszu wojsk radzieckich na zachd odbudowa Paostwa i tworzenie Polskich Si Zbrojnych w Kraju bdzie mied wwczas miejsce tylko przy wykonaniu z dobr wol przez Rosj przyjtych zobowizao. Std te nakazem chwili musi byd oszczdnod w szafowaniu zorganizowanymi siami kraju, ktre bd niezbdne w etapie koocowym i w okresie powojennej odbudowy. Wikszy jeszcze sceptycyzm w ocenie polityki aliantw zachodnich zdradzali oponenci Sikorskiego, skupieni wok gen. Sosnkowskiego i prezydenta Raczkiewicza. Pogbi si on dodatkowo po mierci Naczelnego Wodza w katastrofie gibraltarskiej, kiedy to jego nastpcy, odziedziczywszy cay kompleks nie rozwizanych problemw polsko-radzieckich, przekonali si, i paostwa zachodnie podporzdkoway sw polityk w kwestii polskiej strategicznym wizjom podziau powojennego wiata na strefy wpyww. Kluczowa sprawa granic wschodnich zostaa bowiem bez wikszych dyskusji generalnie rozstrzygnita ju na konferencji Wielkiej Trjki w Teheranie (XII 1943). Koncepcj jej zmiany przedstawi plastycznie Churchill, ktry stwierdzi: Pragn przypomnied przytoczony przeze mnie przykad trzech zapaek, z ktrych jedna obrazuje Niemcy, druga - Polsk, trzecia - Zwizek Radziecki. Wszystkie te trzy zapaki musz byd przesunite na zachd, aby rozwizad jedno z gwnych zadao stojcych przed sojusznikami - zagwarantowad zachodnie granice Zwizku Radzieckiego. W tej sytuacji znany rozkaz gen. Sosnkowskiego do onierzy Armii Krajowej, wydany w trakcie powstaoczego dramatu Warszawy, brzmia jak swoiste epitafium dla orientacji prozachodniej. Samotnod kampanii wrzeniowej i samotnod obecnej bitwy o Warszaw - pisa Naczelny Wdz - s to dwie rzeczy zgoa odmienne. Lud Warszawy, pozostawiony sam sobie i opuszczony na froncie wsplnego boju z Niemcami, oto tragiczna i potworna zagadka, ktrej my Polacy odszyfrowad nie umiemy na tle technicznej potgi sprzymierzonych u progu szstego roku wojny. Przeyte rozczarowania nie wykorzeniy zreszt w sposb cakowity prozachodnich oczekiwao. Politykom, ktrzy odrzucali moliwod porozumienia z ZSRR na warunkach przedstawionych przez to mocarstwo, nie pozostawao po prawdzie nic innego, poza przybierajc coraz bardziej karykaturaln postad wiar w pomoc Zachodu (po roku 1945 trzeci wojn wiatow). Brak alternatywy by o tyle dotkliwy, i jeszcze w pierwszej fazie wojny rozwiay si nadzieje na stworzenie politycznego systemu maych paostw rodkowoeuropejskich. Integracyjne idee, ktrych trzonem bya koncepcja federacji polsko-czechosowackiej, nie mogy zostad zrealizowane w sytuacji, gdy potencjalni kontrahenci wykazali - jak to ilustroway kontakty Sikorskiego i Benesza - tak wiele politycznego egoizmu i godnego lepszej sprawy uporu w obronie swych partykularnych interesw. Powan przeszkod byo ponadto radzieckie weto, w Moskwie bowiem odebrano plany federacyjne jako now wersj polityki okrania ZSRR. Fakt, i wikszod spoeczeostwa polskiego nie potrafia wyzwolid si z tradycyjnych schematw geopolitycznych, wywoywa due zaniepokojenie w rodowisku lewicy (przede wszystkim komunistw). Szczeglnie istotn spraw by dla komunistw stosunek narodu do ZSRR. Charakterystyczne stanowisko zajmowa tutaj Alfred Lampe polemizujcy z wystpujcym wrd

czci rewolucyjnej lewicy pogldem, jakoby moliwe byo uregulowanie stosunkw polskoradzieckich na tzw. drodze czechosowackiej. Zdaniem ideowego przywdcy komunistw polskich w Zwizku Radzieckim tylko zmiana struktury spoecznopolitycznej przyszego paostwa mogaby doprowadzid do zmiany atmosfery w stosunkach ze wschodnim ssiadem. Z wyjtkiem komunistw wszystkie tradycyjne kierunki polskie byy antysowieckie (...) - pisa w roku 1943. - Tam, gdzie nie byo tradycyjnej antyrosyjskoci, tam graa rol antysowieckod w sensie ustrojowym. Orientacji na ZSRR, jak widzimy w Czechosowacji - nie byo i nie ma w Polsce w adnym stronnictwie. I byd nie moe. Rozwj bowiem historyczny w Polsce i Czechosowacji szed innymi drogami. Wszystkie partie polityczne Polski - stwierdza w konkluzji - ze swoimi starymi programami, starymi metodami dziaania i starymi przywdcami przeyy si. Rzeczywistod wymaga nowego uksztatowania kierunkw politycznych w Polsce. Prowadzona przez komunistw (tak w kraju, jak i na emigracji) batalia o przewartociowanie stosunku spoeczeostwa do ZSRR odwoywaa si przede wszystkim do realizmu politycznego rodakw. Wskazywano, i sojusz ze Zwizkiem Radzieckim, krajem, ktremu historia wyznaczya misj wyzwolenia narodw spod faszystowskiego jarzma, jest jedyn rkojmi bezpieczeostwa przyszej Polski. Warunkiem normalizacji wzajemnych stosunkw musiao byd, oczywicie, odrzucenie antysowietyzmu w sferze myli politycznej, a take uregulowanie wszystkich aktualnych problemw spornych, gwnie terytorialnych. O ile wikszod pozostaych stronnictw staa na stanowisku nienaruszalnoci granicy wyznaczonej pokojem ryskim (niektre ekstremistyczne grupy snuy projekty rozszerzenia polskiego stanu posiadania na wschodzie), o tyle komunici podkrelali, i nard polski, ktry tak krwawo opaca sw wolnod (...) nie moe odmawiad bratnim narodom ukraioskiemu i biaoruskiemu prawa okrelenia swej przynalenoci paostwowej zgodnie z wol ludnoci. Zabezpieczy to nam pokj na wschodzie i wzmocni nasz pozycj na zachodzie i nad Batykiem. Goszc koniecznod ustalenia wschodniej granicy zgodnie z zasad samostanowienia narodw, komunici stali si te stopniowo gorcymi ordownikami rozszerzenia terytorialnego Rzeczypospolitej na zachodzie i pnocy o ziemie etnograficznie polskie, wynarodowione i zgermanizowane przemoc, zwaszcza w okresie porozbiorowej niewoli. Deklaracje programowe PPR nie precyzoway pocztkowo zakresu tych postulowanych nabytkw. W sposb bardziej wicy wypowiada si natomiast w tej sprawie Alfred Lampe. Odwieczny polski lsk - pisa - winien byd poczony z Macierz, ujcie Wisy (...) musi wrcid w rce polskie. Poprzez Prusy Wschodnie i Pomorze musi byd rozszerzony nasz dostp do morza. Niebezpieczeostwo niemieckie nawise od pnocy musi byd zlikwidowane. Twierdze niemieckie nad Odr nie mog pozostad bramami wypadowymi niemieckiego imperializmu. Pogldy komunistw na zachodni i pnocn granic powojennej Polski nie odbiegay zasadniczo od stanowiska innych ruchw politycznych. Jednake partie tzw. obozu londyoskiego chciay uniknd sytuacji, w ktrej nabytki terytorialne na granicy z Niemcami stayby si dla wielkich mocarstw propagandowym argumentem na rzecz jednoczesnego przesunicia wschodniej rubiey Rzeczypospolitej na tzw. lini Curzona. Musiay te one w sposb o wiele wikszy ni PPR liczyd si ze stanowiskiem aliantw zachodnich. Ci natomiast wykazywali w kwestii granicy polsko-niemieckiej due umiarkowanie. Relacjonujc przebieg swych rozmw z Edenem w listopadzie 1944 roku minister Romer pisa: Przy tej sposobnoci powraca on (Eden) do zasigu naszych dao i wyraa oczekiwanie, e nie obejm one terytorium Rzeszy po Odr i Szczecin. Kadzie nacisk na wartod dla Polski Prus Wschodnich i Gdaoska, ktrych wczenie do naszego terytorium zamknie w sposb definitywny spraw korytarza i niemieckiej propagandy dookoa niej (...). Natomiast domaganie si

przez nas terytoriw niemieckich po Odr okrela min. Eden jako sheer madness (po prostu szaleostwo). Zbliajca si perspektywa ostatecznej klski wojennej Niemiec czynia aktualn nie tylko spraw ksztatu terytorialnego przyszej Polski, lecz take jej zasad ustrojowych. Odrodzony ruch komunistyczny trafiajc umiejtnie propagand natychmiastowego czynu zbrojnego do coraz szerszych mas ludnoci i wykorzystujc kryzysow sytuacj, w jakiej znalaz si rzd w wyniku fiaska swojej polityki zagranicznej, konsekwentnie budowa swj presti stajc si w politycznym podziemiu coraz bardziej liczc si si. Propagandzie partii sprzyjay nastroje zmczonego katastrofalnymi warunkami egzystencji spoeczeostwa, ktre tak charakteryzowa w 1944 roku referat BIP KG AK: Nastpia niewtpliwie daleko idca radykalizacja warstw dotychczas upoledzonych i oglne przesunicie si wiatopogldw na lewo. Niemal powszechne stao si danie likwidacji wszelkiego skupienia dbr w rku prywatnego czowieka lub grupy i wszelkiego uprzywilejowania materialnego, kulturalnego i politycznego jednostek lub grup politycznych. Wszelkie prby cofnicia tego procesu lub chodby zahamowania go s beznadziejne, a zatem szkodliwe (...). Jeli wadze krajowe nie poniechaj politycznego kramikarstwa i nie podejm w najbliszym czasie jakiej energicznej prby wyjcia z impasu (...) nastpid moe krach i zaamanie si ducha spoeczeostwa, popadnicie w prostracj, a ywioy nawet patriotyczne, lecz burzliwe mog w poszukiwaniu jakiego wyjcia popad nawet pod wpyw energiczniejszego i lepszego kierownictwa PPR. Nastroje spoeczeostwa, zblianie si frontu, a take samo istnienie partii komunistycznej (PPR przez duszy czas unikaa - ze wzgldw taktycznych - radykalnej frazeologii), wszystko to zmuszao orodki polityczne uznajce legalnod rzdu Mikoajczyka do aktywizacji na paszczynie programowej. Bya ona tym bardziej pilna, i jak stwierdzao cytowane wyej opracowanie, w pitym roku wojny nie mona wskazad adnego powanego problemu politycznego, ktry byby przez czynniki kierownicze pomylnie, z sensem i w odpowiednim czasie zaatwiany. Czy to sprawa wikszoci rzdowej wzgldnie jednoci narodowej, czy reform ustrojowych, czy sprawy narodowociowe, czy utworzenie Rady Jednoci Narodowej, organizacja Administracji Zastpczej - wszystko jest poowicznie zaklajstrowane i nosi w sobie zarodek bliskich a nieobliczalnych konfliktw, ktre musz odbid si katastrofalnie na stanie tak silnie zwizanej ze spoeczeostwem Armii Krajowej. Nie byo wic w sumie przypadkiem, i deklaracja Rady Jednoci Narodowej ogoszona zostaa kilka tygodni po powstaniu Krajowej Rady Narodowej i sformuowaniu przez ten podziemny parlament lewicy komunistycznej ustrojowej wizji przyszego paostwa. Silna w pocztku 1944 roku polaryzacja polityczna nie przebiegaa li tylko na tle stosunku do ksztatu ustrojowego niepodlegej paostwowoci. wczesne podziay miay o wiele bardziej zrnicowane podoe. W tym okresie wykrystalizoway si ostatecznie cztery wyrane nurty: tzw. obz rzdowy, na ktry skaday si z jednej strony aparat Delegatury oraz Armii Krajowej, z drugiej za partie tzw. czwrporozumienia (SN, SL, SP, PPS-WRN), faszyzujca prawica nacjonalistyczna (ONR i jego pochodne), lewica niekomunistyczna (siedem niewielkich organizacji skadajcych si na tzw. Centralizacj Stronnictw Demokratycznych, Socjalistycznych i Syndykalistycznych), ruch komunistyczny.

O ile trzy ostatnie kierunki posiaday jasno zarysowany profil ideowy, o tyle trudno byo znaled wsplny mianownik w kwestiach programowych dla partii tzw. czwrporozumienia. Pokazao si to dobitnie po utworzeniu Rady Jednoci Narodowej, ktrej deklaracja programowa zostaa rwnoczenie zaatakowana i zdezawuowana przez Stronnictwo Narodowe oraz Stronnictwo Ludowe. Partie wielkiej czwrki zczone byy bowiem bardziej negatywnym stosunkiem do ZSRR i PPR

anieli wspln wizj ustrojow przyszego paostwa. Podobn konstatacj odnied mona do sytuacji panujcej na lewicy. Stronnictwa Centralizacji posiaday radykalny, zbieny czsto z pogldami komunistw program przebudowy ustrojowej; od wsppracy z PPR odstrcza je natomiast przez duszy czas stosunek wobec Zwizku Radzieckiego i komunizmu jako ideologii. Dyskusje prowadzone w podziemiu nie mogy mied ju wikszego wpywu na bieg wydarzeo. Charakterystyczne, i pod koniec wojny w krgach Komendy Gwnej Armii Krajowej (pk Stanisaw Tatar i pk Jerzy Kirchmayer) zaczto budowad program trzeciej siy politycznej. Miaa ona poprzez zespolenie postpowych i demokratycznych si kraju, odrzucenie na margines czynnikw reakcyjnych szukad pod zmienionym sztandarem, przy pomocy paostw anglosaskich, porozumienia z ZSRR na stosunkowo dogodnych warunkach. W roku 1944 byo ju jednak za pno na prby ksztatowania nowych orientacji. Ziemie polskie przemierzay ju bowiem kolumny onierzy radzieckich. O sytuacji politycznej na wyzwolonych terenach musiaa wspdecydowad Armia Czerwona. Dla Zwizku Radzieckiego i Stalina osobicie rozwizanie problemu polskiego byo kluczowym zagadnieniem dla ukadu si w powojennej Europie. Gdy si go syszao grzmicego, zjadliwego, uywajcego caej swej elokwencji, czuo si, e sprawa polska jest gwnym przedmiotem jego pasji i centralnym punktem jego polityki - notowa swoje wraenia z rozmw prowadzonych na Kremlu w 1944 roku gen. Charles de Gaulle. Rosja - owiadczy - dokonaa wielkiego zwrotu wobec tego narodu, ktry od wiekw by jej wrogiem, a w ktrym odtd chciaaby widzied przyjaciela. Ale pod pewnymi warunkami. Polska - mwi - zawsze suya Niemcom za korytarz, przez ktry napadali na Rosj. Trzeba, eby ten korytarz zosta zamknity zamknity przez sam Polsk. Pod tym ktem widzenia fakt ustanowienia jej granicy nad Odr i Nys moe mied decydujce znaczenie z chwil, gdy paostwo polskie bdzie silne i demokratyczne. adne bowiem paostwo - owiadczy marszaek - nie moe byd silne, jeeli nie jest demokratyczne. Stalin poruszy nastpnie spraw rzdu, jaki ma powstad w Warszawie. Mwi o tym (...) wychwalajc gorco Komitet Lubelski, utworzony pod egid Sowietw, i twierdzc, e tylko jego wanie oczekuj i pragn w Polsce. Tak wytyczon polityk zaczto realizowad ju w lipcu 1944 roku. Podczas narady, ktra odbya si wwczas w Kwaterze Gwnej w Moskwie, gos zabra sam naczelny dowdca, przekazujc komendantom wojsk wkraczajcych na ziemie polskie cise wytyczne: Niespiesznie przechadzajc si po gabinecie zacz z nami rozmow o Polsce, jej teraniejszoci i przyszoci - wspomina gen. Konstanty Krajniukow. - Stalin zaznaczy, e Polacy, dowiadczywszy w przeszoci ucisku samodzierawnej Rosji, byli okrutnie eksploatowani nie tylko przez miejscowych ziemian i kapitalistw, ale i przez wielk buruazj Zachodu. W rkach imperialistw Polska stawaa si czsto ogniskiem zapalnym, powodem konfliktw i stard zbrojnych. Stalin podkreli, e w historycznych dniach, gdy Armia Czerwona oswobadza nard polski z faszystowskiej niewoli, tworz si podstawy braterskiej, niewzruszonej przyjani narodw polskiego i radzieckiego (...). Owiadczy, e adnej wasnej administracji i adnych wasnych porzdkw na terytorium Polski tworzyd i ustalad nie bdziemy. Nie powinnimy mieszad si do wewntrznych spraw wyzwalanego kraju. Jest to suwerennym prawem samych Polakw. Stworzono PKWN. On utworzy swoj administracj. Trzeba utrzymywad cisy zwizek z PKWN, adnej innej wadzy nie uznajc. Powtarzam, adnej innej wadzy poza PKWN nie uznawad. Dopiero w ramach Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego nastpia konsolidacja rodowisk komunistycznych. Obawy, jakie ywili oglnikowo tylko zorientowani w sytuacji okupacyjnej

organizatorzy armii polskiej w ZSRR, wyrazi gen. Karol wierczewski w rozmowie z pk. Wodzimierzem Sokorskim: Nikt nie wie, co bdzie w kraju. Nikt zreszt nie wie niczego nawet o PPR ani jakie s wpywy innych, si dziaajcych w kraju. Std powstaa idea powoania w Moskwie Biura Polskich Komunistw. W sytuacji, gdy trzeba bdzie przyjd za fakt dokonany istnienie PPR i wadzy krajowej, pozostanie w naszej dyspozycji gotowa i zorganizowana kadra, tym cenniejsza, e moe byd w kadej chwili przeciwstawiona zdezorganizowanej i zdziesitkowanej kadrze krajowej. Owo przekonanie, i skadajcy si z komunistw aparat polityczny 1 Dywizji, a potem i 1 Armii, jest predestynowany do odegrania w wyzwolonej Polsce roli szczeglnej, zawayo na prbach sformuowania politycznych programw, jakie usiowano stworzyd jeszcze w Sielcach. W Tezach programowych nr 1, opracowanych przez Jakuba Prawina, wprost mwio si o tym, i wadz w wyzwolonym kraju obejmie demokracja zorganizowana, jeden (!) tylko obz polityczny, skupiajcy te grupy i partie, ktre w czasie wojny uczciwie walczyy z Niemcami. Pogldy Prawina zostay co prawda potem ostro zakwestionowane (imputowano, i przezieraj zza nich wsy Pisudskiego), ale wynikao to przede wszystkim z rozgrywek taktycznych. Rezerwa wobec kraju wynikajca z braku penej informacji utrzymywaa si nadal i niemal rwnoczenie z KRN - w Moskwie powsta Polski Komitet Narodowy. Dopiero bezporedni kontakt z krajow delegacj (w maju 1944 roku) doprowadzi do formalnego podporzdkowania si Warszawie. Na podlegych administracji PKWN terenach Polski; Lubelskiej usiowano budowad gmach narodowej zgody. Antagonistw, ktrzy za nieoficjalne hymny uznawali Czerwone maki lub Ok, prbowano pogodzid bezpretensjonaln piosenk Alberta Harrisa: Jak umiech dziewczyny kochanej, jak wiosny budzcej si zew... Szybko jednak okazao si, i podziay polityczne wewntrz spoeczeostwa s wci bardzo silne. Siy odwoujce si do tradycji przedwojennego paostwa polskiego zakwestionoway legalnod PKWNowskiej wadzy. W otrzsajcym si z koszmaru niemieckiej niewoli kraju miay nadejd dugie jeszcze chwile dramatycznych zmagao i konfliktw wewntrznych.

Obwolut, okadk i kart tytuow projektowa JACEK PRZYBYSZEWSKI Na okadce wykorzystano rysunek ANDRZEJA KRAUZEGO Copyright by SW Czytelnik, Warszawa 1980 Czytelnik. Warszawa 1980. Wydanie I. Nakad 10 320 egz. Ark. wyd. 13,3; ark. druk 18. papier druk. sat. kl. V. 70 g. 82X104. Oddano do skadania 15 II 1980. Podpisano do druku 18 X 1980. Druk ukooczono w listopadzie 1980. Olsztyoskie Zakady Graficzne Zam. wyd. 920; druk. 354/R. 0-119/204 Cena z 42 - Printed in Poland ISBN 83-07-00336-9