Kazimierz Trzęsicki - Logika I Teoria Mnogości Ujęcie Systematyczno-Historyczne

Kazimierz Trzsicki
Logika
i
teoria mnogoci
Ujcie systematyczno-historyczne
Biaystok 2001
2 Spis treci
Spis treci
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
0. O logice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
0.1. Nazwa logika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
0.2. Podstawowe pojcia i problemy logiki . . . . . . . . . . . . 11
0.2.1. Pojcie zdania i prawdziwoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
0.2.2. Pojcie wynikania semantycznego, syntaktycznego
i rachunku logicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1. Klasyczna logika zda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.0. Zaoenia klasycznego rachunku zda . . . . . . . . . . . . 19
1.1. Tautologie i zdania logicznie prawdziwe . . . . . . . . . 20
1.1.1. Pojcie spjnika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.1.2. Alfabet jzyka klasycznej logiki zda . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
1.1.3. Denicja zdania (wyraenia poprawnie zbudowanego
logiki zda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.1.3.1. Zdanie w notacji standardowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.1.3.2. Notacja ukasiewiczowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
1.1.3.3. Indukcyjny charakter denicji zdania . . . . . . . . . . . . . . 28
1.1.4. Model i prawdziwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
1.1.5. Tautologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
1.1.6. Wybrane tautologie klasycznej logiki zda . . . . . . . . . . . 40
1.1.7. Tablice semantyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
1.1.8. Elektronowa interpretacja spjnikw zdaniowych . . . . 56
1.1.9. Tautologia a zdanie logicznie prawdziwe . . . . . . . . . . . . . 58
1.1.10. Spjniki prawdziwociowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
1.1.11. Funkcjonalna peno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
1.1.12. Postacie normalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
1.2. Wynikanie syntaktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
1.2.1. Dowd w rachunku zda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
1.2.2. Operacja konsekwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
1.2.3. Twierdzenie o dedukcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
1.2.4. Sprzeczne i niesprzeczne zbiory zda . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
1.2.5. Maksymalne niesprzeczne zbiory zda . . . . . . . . . . . . . . . 83
1.3. Wynikanie syntaktyczne a wynikanie seman-
tyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
1.3.1. Peno rachunku zda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
1.3.2. Wynikanie semantyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
1.3.3. Reguy, schematy i prawa logiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
1.4. Systemy logiki zda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
1.4.1. Aksjomatyczny system rachunku zda . . . . . . . . . . . . . . 101
1.4.2. Dedukcja naturalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
1.4.3. Rachunek sekwentw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
2. Klasyczna logika predykatw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
2.1. Jzyk rachunku predykatw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
2.1.1. Dziedzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
2.1.2. Stae i zmienne indywiduowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
2.1.3. Litery funkcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
2.1.4. Denicja termu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
2.1.5. Litery predykatowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
2.1.6. Denicja formuy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
2.1.7. Podstawialno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
2.2. Klasyczny rachunek predykatw . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
2.2.1. Dowd w rachunku predykatw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
4 Spis treci
2.2.2. Niesprzeczno rachunku predykatw . . . . . . . . . . . . . . . 140
2.2.3. Twierdzenie o dedukcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
2.2.4. Tablice semantyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
2.2.5. Dedukcja naturalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
2.2.6. Rachunek sekwentw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
2.3. Model i prawdziwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
2.3.1. Pojcie interpretacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
2.3.2. Denicja modelu i speniania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
2.3.3. Reguy rachunku predykatw a prawdziwo . . . . . . . 179
2.4. Peno rachunku predykatw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
2.5. Twierdzenia interpolacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
3. Deniowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
3.0. Pojcie deniowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
3.1. Deniowanie liter predykatowych . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
3.2. Deniowanie staych indywiduowych . . . . . . . . . . . . 210
3.3. Deniowanie liter funkcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
3.4. Deniowalnoc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
4. Systemy sformalizowanie i arytmetyka . . . . . . . . . . . 229
4.1. Pojcie systemu sformalizowanego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
4.2. Liczby naturalne i indukcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
4.2.1. Aksjomatyka Peano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
4.2.2. Indukcja matematyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
4.2.3. Denicja indukcyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .250
5. Algebra zbiorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
5.0. Pocztki teorii mnogoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253
5.1. Zbir i element zbioru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
5.2. Rwno zbiorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
5.3. Zawieranie si zbiorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
5.4. Operacje na zbiorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
5.4.1. Dopenienie zbioru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
5.4.2. Suma zbiorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
5.4.3. Iloczyn zbiorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
5.4.4. Rnica i rnica symetryczna zbiorw . . . . . . . . . 273
5.4.5. Zwizki midzy dziaaniami teoriomnogociowymi
274
5.4.6. Uoglnione suma i iloczyn zbiorw . . . . . . . . . . . . . 275
5.5. Aksjomaty algebry zbiorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
6. Produkty kartezjaskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
6.0. Pojcie produktu kartezjaskiego zbiorw . . . . . . . . . . 289
6.1. Relacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
6.1.1. Pojcie relacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
6.1.2. Relacja zwrotna i przeciwzwrotna . . . . . . . . . . . . . . . . 300
6.1.3. Relacje symetryczna, przeciwsymetryczna i anty-
symetryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
6.1.4. Relacja przechodnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
6.1.5. Relacja rwnowanoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
6.1.6. Rachunek relacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
6.2. Funkcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
6.2.1. Pojcie funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
6.2.2. Funkcja odwrotna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
6.2.3. Superpozycja funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
6.2.4. Obrazy i przeciwobrazy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
6.3. Uoglnione produkty kartezjaskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
7. Moce zbiorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
7.1. Zbiory rwnoliczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
7.2. Zbiory przeliczalne i nieprzeliczalne . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
6 Spis treci
7.3. Arytmetyka liczb kardynalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362
7.4. Zbiory mocy continuum. Zbir potgowy . . . . . . . . . . . 371
8. Uporzdkowanie zbiorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
8.1. Zbiory uporzdkowanee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
8.2. Zbiory liniowo uporzdkowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392
8.2.1. Relacje liniowo porzdkujce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392
8.2.2. Podobiestwo zbiorw liniowo uporzdkowanych . 394
8.2.3. Uporzdkowanie liniowe gste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
8.2.4. Uporzdkowanie liniowe cige . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
8.3. Zbiory dobrze uporzdkowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402
8.3.1. Relacje dobrze porzdkujce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402
8.3.2. Porwnywanie liczb porzdkowych . . . . . . . . . . . . . . . 404
Bibliograa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ???
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ???
Aneks: Projekt MIZAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
PRZEDMOWA
Niniejsza Logika i teoria mnogoci jest wykadem w ujciu sys-
tematyczno-historycznym. Zarwno logika jak i teoria mnogoci maj
gbokie korzenie lozoczne. Dobra intuicja jednego i drugiego, lo-
giki i teorii mnogoci, nie moe wic oby si bez wskazania uwi-
kania historycznego w okrelony kontekst lozoczny. Nie tylko to
i nie tylko fakt, e zarwno logika jak i teoria mnogoci s dyscy-
plinami podstawowymi zdecydowao o cznym ich ujciu. Ksika
podzielona jest na dwie zasadnicze czci. Pierwsza powicona jest
logice. Druga za teorii mnogoci. W czci pierwszej korzysta si z
pewnych podstawowych poj teoriomnogociowych, cho w sposb
systematyczny s one wprowadzone dopiero w czci drugiej. Wy-
starczajc intuicj tych poj, jak mona przyj, wynosi si ju ze
szkoy redniej. W czci powiconej teorii mnogoci, mona ju za to
korzysta z aparatury pojciowej logiki. Takie podejcie pozwala na
pokazanie zastosowania logiki w dziedzinie matematyki. Dziki temu
staje si jasne, e to, co si na prawd dzieje w matematyce jest takie,
jak to opisuje logika. To podejcie implicite zakada jednak wiksz
jasno niektrych podstawowych poj teoriomnogociowych (mia-
nowicie tych, ktre s wykorzystane w wykadzie logiki) ni poj
logicznych.
Cz pierwsza, cz powicona logice, w pewnym stopniu jest
zbiena z treci moich Elementw logiki dla humanistw
1
. Obecna
ksika skierowana jest do innego czytelnika. Mam w niej na uwadze
osoby, dla ktrych znajomo elementw logiki i teorii mnogoci jest
niezbdna jako podstawa dalszych studiw. W zwizku z tym zmianie
1
Zob. Trzsicki [1994].
8 Przedmowa
lub usuniciu ulegy niektre fragmenty. Dodane zostay nowe roz-
dziay np. rozdziay powicone tablicom semantycznym. Zmieniona
jest notacja.
Cz druga, cz powicona teorii mnogoci, obejmuje kla-
syczn problematyk teoriomnogociow tak, jak ona jest ujta np.
w ksice H. Rasiowej Wstp do matematyki wspczesnej
2
. We
Wstpie . . . logika jest rozwaana po teorii mnogoci. W Logice
. . . jest odwrotnie: wykad teorii mnogoci poprzedzony jest wyka-
dem logiki. W pocztkowych fragmentach wykadu dowody w teorii
mnogoci s w peni sformalizowane. Dziki temu wyrane staje si
uycie aparatury pojciowej logiki. Stopniowo rezygnuje si jednak ze
wskazywania tych elementw dowodu, ktre staj si w peni oczy-
wiste i mog by uznane za domylne. Dziki temu zapisy dowodw
staj si coraz blisze zwykej praktyce matematycznej. Od tego spo-
sobu postpowania czynione s odstpstwa w wypadkach, w ktrych
dochodzioby do zbytniej komplikacji. Pierwszestwo w stosunku do
wszystkich elementw koncepcji publikacji dawane jest bowiem ja-
snoci wykadu.
2
Zob. Rasiowa [1979].
0. O LOGICE
0.1. NAZWA LOGIKA
Sowu logika przysuguje kilka znacze. Mwi si o logice wy-
darze, o logicznym postpowaniu i o logicznym myleniu. W tych
kontekstach znaczenia sowa logika s analogiczne. W analogii tej
zawarte jest przekonanie, e logiczne mylenie moliwe jest tylko w
wiecie, w ktrym panuje pewien ad zarwno w tym, co si dzieje
w rzeczach, jak i w postpowaniu ludzi. Postpowanie za moe by
logiczne, gdy mylenie jest logiczne i wiat wydarze jest logiczny.
wiat, ten realny, jest logiczny a ten tworzony i wsptworzony przez
czowieka powinien by logiczny, tzn. nie by chaosem, a by kosmo-
sem w tym znaczeniu, jakie sowu kosmos nadano u pocztkw
europejskiej cywilizacji naukowej w staroytnej Grecji, a wic e ce-
chuje go ad i harmonia.
Rozwj informatyki i informatyzacja stwarzaj sytuacj, dla kt-
rej trudno szuka jakiej analogii w dziejach cywilizacji i kultury.
Obok wiata natury pojawi si wytworzony przez czowieka wiat
wirtualny. W yciu ludzi umiejtno poruszania si w nim zdaje si
nabiera wikszego znaczenia ni sprawno radzenia sobie ze wia-
tem natury. Ten wirtualny wiat, aby czowiek si w nim nie zagubi,
musi by kosmosem, czyli musi by logiczny. W tworzeniu takiego
wiata pomaga znajomo logiki.
Jeszcze nie tak dawno dla czowieka liczyo si przede wszystkim
to, co dziao si w jego bliszym otoczeniu. Jeszcze nie tak dawno
mona byo powtrzy za Dziennikarzem z Wesela: Ja myl, e
na waszej parai / wiat dla was a dosy szeroki. Dzi, paradok-
salnie, wydaje si, e zaczynamy zalee przede wszystkim od proce-
10 0. O LOGICE
sw globalnych. Uwikani w pajczyn Internetu atwiej znajdziemy
wzajemne zrozumienie, gdy bdziemy logiczni. Informatyka dostarcza
technologii przetwarzania informacji. Logika jest za tego teori. Lo-
giczne badania informacji maj za przedmiot nie tylko statyczn re-
prezentacj wiedzy, lecz take dynamiczne procesy jej przetwarzania
3
.
Generalizujc, w nowej epoce, epoce spoeczestwa informacyjnego i
globalnego, logika jako umiejtno, czyli sztuka, a tym samym jako
i nauka bo bez niej sztuka logiki bdzie lepa zdaje si nabiera
wikszego znaczenia ni miaa kiedykolwiek.
yjemy w epoce, w ktrej to, co ju zauwaa Cyprian Kamil
Norwid staje si bardziej aktualne ni kiedykolwiek.
Pracowa musisz gos ogromny woa
N i e z p o t e m d o n i t w e j,
l u b t w e g o g r z b i e t u,
(Bo prac pocztek, doprawdy, jest nie tu);
Pracowa musisz z potem twego CZOA!
4
Kada praca ma swoj logik. amanie jej zasad czyni j mniej efek-
tywn. Praca intelektualna wymaga intelektualnej logiki, czyli logiki
wiadomej. T wiadomo ma wyraa logika jako teoria rozumowa-
nia i teoria efektywnego komunikowania si (ludzi).
Sowo logika etymologicznie wywodzi si od greckiego przy-
miotnika o (logike), ktry jako przydawka doczany by do
dwch greckich rzeczownikw ` (episteme) i (techne).
Pierwszy z tych rzeczownikw znaczy tyle co aciskie scientia i pol-
skie nauka, drugi rzeczownik tumaczony jest na acin jako ars,
co po polsku oddajemy przez sztuka lub umiejtno. Z czasem
grecki przymiotnik o przybra posta rzeczownika.
Samo sowo o
5
pochodzi od rzeczownika oo (logos). Rze-
czownik ten mg oznacza rozumi to, co w rozumie powstaje, a wic
3
Jest to przedmiot logiki dynamicznej. Zob. np. http://www-csli.stanford.edu
/csli/projects/cogsci9495-benthem.html.
4
Zob. Norwid C. K., Praca (fragm.).
5
Arystoteles (384322 p.n.e.), ojciec logiki, to co logiczne (w sensie wsp-
0.1. POJCIE LOGIKI 11
myl i to, w co myl musi si przyoblec, aby moga by wyraona i
zakomunikowana, a wic sowo.
Prawa logiki s powszechne, to znaczy, e stosuj si do wszyst-
kich bez wyjtku rozumowa niezalenie od tego, jakiej dziedziny
przedmiotowej rozumowania te dotyczyyby i niezalene od tego, kto
i kiedy je przeprowadza. S rwnie konieczne, to znaczy, e rozumo-
wania z nimi niezgodne s niepoprawne. Powszechno i konieczno
praw logiki jest wyzwaniem dla informatykw, od ktrych oczekuje si
wytworzenia sprztu i stworzenia oprogramowania takich, aby mona
byo wprzc komputery w procesy rozumowania, aby stay si inteli-
gentne
6
.
Zasadniczym pojciem logiki jest pojcie wynikania jako pewnego
rodzaju stosunku midzy zdaniami, a w szczeglnoci we wnioskowa-
niu jako stosunku midzy przesankami a wnioskiem: midzy tym, co
jest dane w rozumowaniu, a tym, co jest wynikiem rozumowania. Jed-
nak nawet gdyby byo tak, e wszystko, co z danych zda wynika (lo-
gicznie), daje si wyprowadzi za pomoc mechanicznych wzorw
co jest prawd przynajmniej w wypadku logiki klasycznej to okazuje
si, e mimo tego nie jest moliwe podanie oglnej (czyli stosujcej si
do kadego wypadku) mechanicznej procedury znajdowania odpo-
wiedzi na kade pytanie, czy dane zdanie wynika z okrelonych zda.
Czy w takim razie jest moliwa sztuczna inteligencja
7
dorwnujca
ludzkiej?
8
Ponadto, okazuje si, e nie mona okreli takiego zasobu
wiedzy, z ktrej wynikaaby reszta prawd. Nie jest wic moliwy su-
perkomputer, z ktrego bazy danych monaby wyprowadzi wszyst-
czesnym), okrela sowem ` o (analytikos), czyli jako dowodowe, lub
uywa w tym celu frazy wynikajcy z przesanek. Za greckie logiczne su-
yo mu do okrelenia tego, co prawdopodobne lub te tego, co poznawcze.
6
aciskie intelligentia znaczy: pojtno. Jest to zdolno rozumienia ota-
czajcej sytuacji i umiejtno znajdowania waciwych i celowych reakcji.
7
Pomysodawc terminu sztuczna inteligencja (articial intelligence - AI)
jest John McCarthy. Rok 1956 wskazywany jest jako data narodzin tej dyscypliny.
8
Twrcy informatyki tacy jak Alan Turing i Norbert Wiener wierzyli, e kom-
putery przecign zdolnoci czowieka chociaby w takich dziedzinach jak gry
strategiczne i dowody matematyczne. Pod koniec lat 50-tych Herbert Alexander
Simon (laureat nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 1978 r.) zapowiada, e
w cigu 10 lat komputer zdeklasuje czowieka np. w grze w szachy.
12 0. O LOGICE
kie prawdy o jakiej bogatej dziedzinie (zawierajcej arytmetyk liczb
naturalnych)
9
. Logika rozstrzsa takie i inne pytania odnoszce si do
ludzkiego intelektu. Znajomo logiki, tej staroytnej nauki, jest wic
wana dla zrozumienia moliwoci i ogranicze informatyki, ksztatu-
jcej cywilizacj wspczesnego wiata i wyznaczajcej perspektywy
rozwoju i postpu w nowym, trzecim tysicleciu. Jak ju w latach
60-tych zauwaa to McCarthy It is reasonable to hope that the re-
lationship between computation and mathematical logic will be as
fruitful in the next century as that between analysis and physics in
the last. The development of this relationship demands a concern for
both applications and for mathematical elegance.
10
Ju dla Arystotelesa drugim, obok wynikania, gwnym tema-
tem logiki bya denicja. W teorii mnogoci problem poprawnoci
denicji poj ujawni si w zwizku z paradoksami poprawne ro-
zumowania prowadziy do sprzecznych wnioskw. Wspczesna teoria
denicji radzi sobie skutecznie z problemami w naukach formalnych.
W sytuacjach praktycznych dowiadczamy wielorakich kopotw wy-
nikych z pomieszania poj. Znajomo zasad deniowania jest wi
poyteczna i przydatna kademu. Tu nie tylko przedstawiona bdzie
logiczna teoria denicji, lecz rwnie przy okazji wprowadzania poj
bdzie si zwracao uwag na to, e spenione s wszystkie warunki
poprawnego deniowania.
0.2. PODSTAWOWE POJCIA I PROBLEMY LOGIKI
0.2.1. Pojcie zdania i prawdziwoci
Logik interesuje jzyk gwnie, cho nie jedynie, jako narzdzie
przekazu informacji, a wic w jego funkcji symbolicznej (informa-
9
Fakt ten udowodniony przez Kurta Godla posuy synnemu matematykowi
sir Rogerowi Penrose jako przesanka tezy, e nie jest moliwe symulowanie na
komputerze wiadomych procesw mylowych.
10
Zob. McCarthy [1963], s. 69. Rozsdnie jest mie nadziej, e w nowym stule-
ciu zwizek midzy informatyk a logik matematyczn okae si rwnie owocny,
jak w ubiegym midzy analiz a zyk. Ksztatowanie tego zwizku wymaga
uwzgldnienia zarwno zastosowa jak i matematycznej elegancji. tumaczenie
moje
0.2. PODSTAWOWE POJCIA I PROBLEMY LOGIKI 13
cyjnej). Z tego wzgldu mwic o zdaniu ma si na uwadze przede
wszystkim zdanie oznajmujce w sensie gramatycznym.
Przez zdania rozumiemy wszystkie i tylko te wyraenia, ktre na-
daj si do formuowania twierdze (wiedza w sensie obiektywnym)
lub przekona (wiedza w sensie subiektywnym). Poprawana meto-
dologicznie denicja zdania moliwa jest, gdy okrelony jest jzyk,
czyli gdy zdeniowany jest zbir symboli (sownik jzyka) i zasady
budowy (reguy syntaktyczne
11
) jego wyrae (poprawnie zbudowa-
nych). Zdanie to kady i tylko element wyrnionej klasy wyrae
(poprawnie zbudowanych).
O zdaniu mwimy, e jest prawdziwe, gdy w rzeczywistoci jest
tak jak to zdanie gosi. Zdanie jest za faszywe, gdy w rzeczywistoci
nie jest tak jak zdanie to gosi.
PRZYKADY
12
11
Przez semiotyk rozumie si logiczn teori jzyka. Za Ch. Morrisem [1938]
wyrnia si:
1. syntaktyk, ktra opisuje stosunki midzy znakami;
2. semantyk rozwaa ona zwizki midzy znakami a rzeczywistoci, do ktrej
te znaki odnosz;
3. pragmatyk jej przedmiotem s relacje midzy znakami a ich uytkownika-
mi.
12
W redniowieczu semiotycy wyrniali odmienne sposoby uycia wyrae,
czyli supozycje.
Nazwa uyta jest w supozycji naturalnej (suppositio naturalis), gdy zasto-
sowana jest na oznaczenie kadego przedmiotu, do wskazania ktrego moe by
uyta, jak np. nazwa czowiek w zdaniu: Czowiek jest miertelny.
Nazwa uyta jest w supozycji przedmiotowej (suppositio personalis), gdy za-
stosowana jest na oznaczenie jednego przedmiotu, do wskazania ktrego moe by
uyta, jak np. nazwa czowiek w zdaniu: Pod drzewem sta czowiek.
Nazwa uyta jest w supozycji formalnej (suppositio formalis), gdy zastoso-
wana jest do wskazania gatunku, jaki tworz wszystkie przedmioty, do wskazania
ktrych moe by uyta, jak np. nazwa czowiek w zdaniu: Czowiek pojawi
si na ziemi kilkaset tysicy lat temu.
Wyraenie uyte jest w supozycji materialnej (suppositio materialis), gdy
zastosowane jest do wskazania samego siebie, jak np. nazwa czowiek we frazie:
Jak np. nazwa czowiek. Uycie wyraenia w supozycji materialnej zaznaczamy
14 0. O LOGICE
Zdanie
2 + 2 = 4.
jest prawdziwe, za zdanie
2 + 2 = 5.
jest faszywe.

Powysze okrelenia prawdziwoci i faszywoci zda s potocz-
nym sformuowaniem klasycznej koncepcji prawdy.
Klasyczne pojcie prawdy jest pojciem relacyjnym (nie naley
tego myli z relatywizmem
13
w zakresie rozumienia prawdy). Jest to
korespondencyjna koncepcja prawdy; tzn. to, czy zdanie jest praw-
dziwe, czy nie, zaley wycznie od stanu rzeczy, ze wzgldu na ktry
dane zdanie orzekamy. Nie zaley wic np. od innych zda praw-
dziwych, co bior pod uwag zwolennicy koherencyjnej koncepcji
prawdy. Nie zaley te od poytkw, jakie mona mie uznajc dane
zdanie za prawdziwe, co akcentuj zwolennicy koncepcji pragmatycz-
nej. Zwykle gdy mwimy, e zdanie jest prawdziwe, nie dodajemy
ze wzgldu na jaki wiat jest ono prawdziwe. Domylnie przyj-
mujemy, e jest to wiat realny, otaczajca nas rzeczywisto. Gdy
jednak mwimy o prawdziwoci lub faszywoci zda niekoniecznie
majc na uwadze wiat realny a tak tu bdziemy postpowa
trzeba stworzy jego substytut, chociaby w postaci jakiego czysto
abstrakcyjnego konstruktu. Taki konstrukt bdziemy nazywa mode-
lem.
biorc to wyraenie w cudzysw.
W niniejszej ksice bdzie szereg odstpstw od zasady brania w cudysw
wyrae uytych w supozycji materialnej. Zasada ekonomii nakazuje zastosowa-
nie tylko tyle rodkw wyrazu, ile jest to konieczne, aby tekst by zrozumiay i
jednoznaczny dla tego, do kogo jest adresowany. Zgodnie z t zasad cudzysowy
opuszczane bd wszdzie tam, gdzie ich brak nie bdzie rdem jakich wt-
pliwoci, co do sposobu rozumienia. W szczeglnoci nie ma potrzeby brania w
cudzysw, jeli uywamy nazwy rodzaju wyraenia, czyli gdy piszemy, e poda-
jemy np. przykady zda. Podobnie, gdy uywamy zwrotw w rodzaju: nazywamy,
okrelamy.
13
Relatywizm ujmujc rzecz po prostu uzalenia prawdziwo zdania od
tego, kto to zdanie wypowiedzia. Moe tu chodzi o zaleno np. od klasy spo-
ecznej (marksizm), pci (feminizm). Prawda ma by wzgldna.
Prawdziwo i faszywo to wartoci logiczne zda. Stoimy na
stanowisku dwuwartociowoci; tzn. przyjmujemy, e zdania s bd
prawdziwe, bd faszywe. Nie dopuszczamy wic istnienia zda,
ktre nie s ani prawdziwe, ani faszywe.
Zaoenie dwuwartociowoci nie jest powszechnie przyjmowane
przez logikw. Pierwszymi byli Jan ukasiewicz
14
a obok niego Emil
Post
15
, ktrzy rozwaali logik o wikszej ni dwie liczbie wartoci
logicznych. Motywacje byy rne. ukasiewicz nawiza do synnego
problemu zda o przyszych zdarzeniach przygodnych sformuowa-
nego jeszcze przez Arystotelesa, ktry rozstrzsa kwesti, czy przysu-
giwanie wartoci logicznej zdaniu stwierdzajcemu, e jutro odbdzie
si bitwa morska jest rwnowane uznaniu tezy determinizmu, czyli
mwic swobodnie przekonaniu, e kade zdarzenie przysze jest
przesdzone od pocztku wiata. Post kierowa si intuicjami kom-
binatorycznymi. Logiki wielowartociowe znajduj zastosowanie wa-
nie w kombinatoryce, algebrze i w kwestiach technicznych
16
.Oprcz
dopuszczenia wikszej ni dwie wartoci logicznych mona rwnie
stan na stanowisku, e s zdania, ktrym nie przysuguje adna
warto logiczna. Jest tak np. w wypadku tych, ktrzy odmawiaj
znaczenia, czyli sensu semantycznego niektrym wyraeniom, bd-
cym zdaniami z punktu widzenia regu budowy wyrae, czyli syn-
taktyki
17
.
Wnioskowanie to porednie uzasadnianie, czyli uzasadnianie po-
przez odwoanie si do uprzednio uznanych zda. Wnioskowanie suy
wic do poszerzania naszej wiedzy obiektywnej, czyli systemw wie-
14
Zob. ukasiewicz [1920], [1930], [1941], [1961]. Z polskich logikw tworze-
niem systemw logik wielowartociowych zajmowali si te B. Sobociski oraz J.
Supecki.
15
Zob. Post [1921].
16
Oczywicie, zasadnicze znaczenie ma logika dwuwartociowa. Warto tu wspo-
mnie, e te kwestie ju w latach 50-tych podejmowa H. Greniewski [1959].
17
Inn kwesti jest ilo wartoci logicznych logiki intuicjonistycznej i logik
modalnych. W wypadku logiki intuicjonistycznej w 1935 r. St. Jakowski udo-
wodni, e adekwatny byby dla niej tylko system z nieskoczon iloci wartoci
logicznych. Operatory modalne za zwykle rozpatruje si jako spjniki, ktre nie
s prawdziwociowe i logiki te nadbudowywane s nad innymi systemami logiki
np. dwuwartociowej.
16 0. O LOGICE
dzy, poprzez odwoanie si do zda ju nalecych do tych syste-
mw oraz do wzbogacania naszej wiedzy subiektywnej, czyli naszych
przekona, na podstawie ju ywionych przekona. Inn wan rol
wnioskowania jest porzdkowanie wiedzy. Wiedza nie jest (nie po-
winna by) prostym nagromadzeniem zda. Zdania skadajce si na
system wiedzy s (powinny by) jako uhierarchizowane i uporzd-
kowane. Dokonuje si tego z uwzgldnieniem stosunku uzasadniania
zachodzcego midzy tymi zdaniami.
Przesanki we wnioskowaniu to zdania skdind uznane bd jako
takie zaoone. Stanowi one punkt wyjcia wnioskowania. Wniosek
za jest zdaniem, ktre we wnioskowaniu zostaje uznane.
Na to, by wnioskowanie byo poprawne konieczne jest eby mi-
dzy jego przesankami a wnioskiem zachodzi stosunek uzasadniania.
Szczeglnym rodzajem stosunku uzasadniania jest stosunek wynika-
nia.
Zdania, z ktrych jakie zdanie wynika nazywamy jego racjami,
a zdanie, ktre wynika z jakich zda nazywamy ich nastpstwem.
Wnioskowania, w ktrych prawdziwo przesanek gwarantuje
prawdziwo wniosku czyli gdy nie jest moliwy taki stan rzeczy, aby
przesanki byy prawdziwe a wniosek faszywy to wnioskowania, w
ktrych wniosek wynika (logicznie) z przesanek. S to wnioskowania
dedukcyjne. Teoria wynikania logicznego jest zasadniczym zagadnie-
niem logiki. Podstawowym dziaem logiki jest wic teoria wnioskowa
dedukcyjnych.
0.2.2. Pojcie wynikania semantycznego, syntaktycznego
i rachunku logicznego
G. W. Leibniz (16461716) by pierwszym mylicielem, ktry
w sposb wyrany sformuowa koncepcj logiki jako rachunku
18
.
Pierwszym logikiem, ktry podj pomys Leibniza by G. Frege
18
Nie bez zwizku z tym pozostaje fakt, e Leibniz stworzy model maszyny
liczcej, ktra bya ulepszeniem maszyny Pascala, tzw. Pascaliny. Maszyna Leib-
niza oprcz dodawania i odejmowania potraa mnoy i dzieli (ok. 1674 r.).
Sprawny egzemplarz maszyny Leibniza znajduje si w bibliotece w Hanowerze.
Leibniz stworzy system liczbowy oparty na 0 i 1 i by pomysodawc maszyny
(18481925). Prace Fregego, z ktrych podstawow jest Begris-
schrift, eine der arithmetischen nachgebildete Formelsprache des re-
inen Denkens [1879] (Ideograa), day waciwy pocztek wspcze-
snej logice formalnej
19
, ktr mona uzna za czciow realizacj idei
Leibniza. W XVIII wieku wydawao si jeszcze gosi to Kant e
logika, ktr stworzy Arystoteles jest tak wszechstronnie i doskonale
zbudowana, e prawie niczego ju do niej nie mona doda.
We wspczesnej logice formalnej za jedno z podstawowych zada
uznaje si wskazanie i uzasadnienie regu wynikania syntaktycznego,
czyli regu operacji rachunkowych na wyraeniach, lub wypowia-
dajc si swobodnie regu operowania znakami tak, aby reguy te
wiernie odwzorowyway rzeczywisty, semantyczny stosunek wynika-
nia. Chodzi wic o to, by zwizki midzy ideami byy odwzorowane
przez zalenoci midzy znakami tych idei, std termin, ktrym Frege
posuy si w tytule swojej pracy: ideograa. Inn kwesti jest, by
idee te przystaway do rzeczywistoci, by zwizki midzy ideami od-
wzorowyway zwizki midzy przedmiotami.
W wykadzie wskazanej problematyki naley zatem okreli po-
jcie wynikania semantycznego i poda jego denicj. Trzeba take
opisa reguy wynikania syntaktycznego. Reguy wynikania syntak-
tycznego maj by takie, eby jakie zdanie-wniosek wynikao syntak-
tycznie z jakiego zbioru zda-przesanek wtedy i tylko wtedy, gdy
wynika ono z tego zbioru semantycznie. Teza stwierdzajca taki fakt
jest treci twierdze okrelanych jako twierdzenia o penoci.
Dla wstpnego zrozumienia o co chodzi, gdy mwimy o wynika-
niu semantycznym i syntaktycznym oraz o tym, eby oba te rodzaje
wynikania byy zgodne, rozwamy analogiczny problem arytmetyki.
liczcej bazujcej na tym systemie. Pomys ten jednak nie zosta zrealizowany.
Leibniz zauwaa, e maszyna liczy, chocia Pitagoras wierzy, e liczenie jest
sprawnoci czowieka. Wicej, pisa, e nie jest to waciwe dla wybitnego czo-
wieka traci godziny jak niewolnik, kiedy liczenie moe spokojnie przekaza ko-
mukolwiek, jeli tylko uyje si maszyny. Przy okazji zauwamy, e najbardziej
powszechnym urzdzeniem stosowanym do liczenia byo liczydo. Jego historia
datuje si od V w. p.n.e. Jego pomysodawcami byli Chiczycy.
19
Jzyk rachunkw logicznych jest rodzajem pisma ideogracznego, ktrego
najprostsze znaki odpowiadaj znaczeniom wyrazw lub nawet zwrotw jzyka
potocznego.
18 0. O LOGICE
Co czynimy, aby poda sum jakich liczb? Ot zapisujemy
wskazane liczby w systemie dziesitnym, a nastpnie stosujc znane
ze szkoy reguy pisemnego dodawania znajdujemy ich sum. Oczywi-
cie, nie jest to jedyny sposb obliczania sumy liczb. Moemy je za-
pisa na liczydle i stosujc reguy rachowania na liczydle ktre to
reguy nie kady zna obliczy ich sum. Podobnie bdzie w wypadku
nowoczesnych liczyde, jakimi s komputery. Cho w tym wypadku
reguy liczenia sprowadzaj si do umiejtnoci wybrania odpowied-
niego programu i umiejtnoci zapisania liczb. Pozostamy jednak
przy naszym przykadzie pisemnego sumowania liczb. Zauwamy, e
na to, by mc stosowa reguy pisemnego dodawania, musimy za-
pisa sumowane liczby w systemie dziesitnym. Zapisujc te liczby
w systemie rzymskim nie bdziemy potrali ich pisemnie zsumowa.
Zapisujc za te liczby w systemie dwjkowym ktry ma wiksze
techniczne znaczenie ni system dziesitny musimy stosowa inne
reguy rachunkowe ni te, ktre stosujemy w wypadku systemu dzie-
sitnego.
Reguy pisemnego dodawania s wic zalene od jzyka, w kt-
rym zapisujemy sumowane liczby. S to bowiem reguy operowania
symbolami, przypominaj zatem np. reguy gry w szachy, ktre to
reguy mwi, jak mona zmienia pozycje gur i pionw na sza-
chownicy.
Reguy pisemnego dodawania s tak dobrane, aby stosujc je
otrzyma rzeczywist sum dodawanych liczb. Gdyby kto zamiast
tych regu zastosowa inne reguy, np. mnoenia, to wyrachowana
liczba moe nie by rzeczywist sum tych liczb.
W analogii pomidzy sumowaniem a wynikaniem rzeczywista
suma liczb ma by odpowiednikiem tego, co okrelamy jako wynika-
nie semantyczne, za suma wyrachowana zgodnie z reguami pisem-
nego dodawania odpowiednikiem tego, co okrelamy jako wynikanie
syntaktyczne. Analogia ta pozwala zrozumie co mia na myli Leib-
niz, gdy w zwizku ze swoj koncepcj rachunku logicznego mwi o
czasach, w ktrych . . . dwaj lozofowie, ilekro powstanie spr, nie
bd inaczej rozprawia, anieli dwaj rachmistrze. Wystarczy, jeli
wezm pira do rki, zasid do tablic i jeli jeden drugiemu powie
(uywajc, jeli chcecie, przyjacielskiego zawoania): Calculemus (Po-
rachujmy)!
20
.
Dla rachunkw arytmetycznych trzeba byo wynale specjalny
jzyk. Jak wiadomo uczyniono to w Indiach a Europejczycy przejli
go od Arabw, dlatego te system dziesitny nosi miano arabskiego.
Jzyk naturalny chociaby dlatego, e dajce si okreli zwizki mi-
dzy jego wyraeniami w sposb jednolity nie odwzorowuj zwizkw
zachodzcych midzy liczbami, nie nadaje si do tego, aby ustala dla
niego reguy rachowania. Podobnie brak jednolitych zwizkw mi-
dzy nazwami liczb w systemie notacji rzymskiej uniemoliwi stwo-
rzenie rachunku arytmetycznego na bazie tej notacji. Podobnie ra-
chunki logiczne wymagaj specjalnego jzyka, bo midzy innymi
z tych samych powodw, co w wypadku arytmetyki i dla tych ra-
chunkw jzyk naturalny nie nadaje si. Wspomniany wyej Leibniz
gosi ide uniwersalnego jzyka gracznego, characteristica univer-
salis
21
. O jego przekonaniu o znaczeniu wyboru symboli dla poznania
naukowego moe wiadczy stwierdzenie, e wszelkie odkrycia w ma-
tematyce zawdzicza swemu udoskonalonemu stosowaniu symboli, a
jego wynalazek rachunku rniczkowego by dla wanie tego przy-
kadem
22
. Macfarlane, kontynuator bada Boolea, De Morgana i
Jevonsa, zauwaa: The reason why Formal Logic has so long been
unable to cope with the subtlety of nature is that too much atten-
tion has been given to pictorial notations. Arithmetic could never be
developed by means of the Roman system of notations; and Formal
Logic cannot be developed so long as Barbara is represented by
C, : M, :T;
20
Zob. Leibniz [1890], t. 7, s. 198201.
21
Warto zauway, e przeszkd w realizacji swojej idei upatrywa w braku
chtnych do wsppracy (por. list z 1714 r. , Leibniz [1840], s. 703). W licie pi-
sanym na dwa lata przed mierci mwi, e gdyby si mniej rozprasza lub by
modszy, bd mia wsparcie w dobrze usposobionym modym czowieku, to ma
nadziej daby jak prbk jzyka nieskoczenie rnego od dotychczas zaprojek-
towanych, poniewa same jego symbole prowadziyby myl, a bdy, oprcz tych
dotyczcych faktw, miayby rdo w bdach rachowania (por. Leibniz [1840],
s. 701.
22
Zob. Couturat [1901], s. 8485.
20 0. O LOGICE
or even by the simpler spicular notation of De Morgan. We cannot
manipulate data so crudely expressed; because the nature of the sym-
bols has not been investigated, and laws of manipulation derived from
their general properties.
23
Ze wzgldu na to, e rachunek zaley od wyboru jzyka, a wic
m.in. sownika i regu syntaktycznych, ponadto co ma istotne zna-
czenie od wyboru regu samego rachunku, czynimy odrnienie mi-
dzy logik a rachunkiem logicznym, w szczeglnoci midzy logik
zda a rachunkiem zda. Jedna i ta sama logika moe by bowiem
opisywana rnymi rachunkami
24
.
23
Zob. Macfarlane [1879], s. 32.
24
Rachunek arytmetyczny rni si od logicznego, czyli krcej, rachowanie
rni si od dowodzenia. Cztery rnice s wyrane. (1) W arytmetyce mamy
do czynienia z liczbami a w logice ze zdaniami. (2) Reguy rachowania s bar-
dziej cise ni reguy dowodzenia. (3) Procedury rachunkowe zwykle prowadz
do kocowego wyniku (s rozstrzygalne, rekursywne) lub mog go osign za
pomoc dobrze opracowanych metod aproksymacji. Procedury dowodowe czsto
nie prowadz do ostatecznego rezultatu (s nierozstrzygalne, nie rekursywne, cho-
cia rekursywnie przeliczalne), istotnie niezupene w wypadku teorii liczb i teorii
mnogoci, a w teorii dowodu ponadto nie mamy jasnej koncepcji metod aproksy-
macyjnych. (4) Procedury rachunkowe s efektywne, za dla dowodw czsto zda-
rza si nawet w wypadku teorii rozstrzygalnych, e metoda rozstrzygania nie jest
praktycznie wykonalna. Rachujc wyjtkowo co skracamy. W dowodach skrty
s zasad, gdy odwoujemy si do intuicji rozumienia, dowiadczenia i podobnych
zasad. Por. Wang H. [1963], s. 1.
1. KLASYCZNA LOGIKA ZDA
1.0. ZAOENIA KLASYCZNEGO RACHUNKU
ZDA
Rozwaymy teraz problem rachunku dla logiki zda
20
. Logika
zda jest logik jzyka, ktrego najprostsze, wewntrznie nieanali-
zowalne elementy to zdania i w ktrym z tych zda okrelanych
jako proste lub atomowe i ze specjalnych wyrae zwanych spj-
nikami oraz znakw interpunkcyjnych, ktrymi s nawiasy, konstru-
owane s wszystkie pozostae wyraenia poprawnie zbudowane tego
jzyka zdania zoone. W jzyku zdaniowym wszystkie elementy
znaczeniowe wice te zdania ze sob s wic wyraalne przez spj-
niki zdaniowe. Takim jzykiem nie jest ani jzyk naturalny, ani aden
z jzykw rnych systemw wiedzy. W takim sensie jzyk logiki zda
jest kcyjny. Zasady logiki zda stosuj si jednak do wszystkich j-
zykw o tyle, o ile abstrahujemy od wewntrznej zoonoci ich zda
prostych. Rozwaanie logiki zda jest uyteczne zarwno teoretycznie
jak i dydaktycznie. Rachunek dla logiki zda jest bowiem fragmen-
tem bogatszego rachunku dla logiki jzyka, w ktrym wyrnia si
elementy skadowe zda bdzie to rachunek predykatw. Klasyczna
20
Rachunek zda jest powszechnie uwaany za polsk specjalno. J. Woleski
[1985] podaje nastpujc anegdot. Gdy A. Tarski spotka si po raz pierwszy z
E. Postem (byo to zapewne w roku 1939 lub 1940) sugerowa mu, e jest jedynym
logikiem, ktry uzyska wane wyniki w rachunku zda, a nie ma nic wsplnego
z Polsk. Na to Post mia rzec: O nie, urodziem si w Biaymstoku, a to jest
miasto we wschodniej Polsce. (zob. s. 84) W yciorysie E. Posta podaje si, e
urodzi si w Augustowie.
22 1. KLASYCZNA LOGIKA ZDA
logika zda to logika jzyka, ktrego wszystkie spjniki s prawdzi-
wociowe i ponad to przyjmuje si dwie wartoci logiczne: prawd i
fasz.
1.1. TAUTOLOGIE I ZDANIA LOGICZNIE PRAW-
DZIWE
Okrelimy teraz czysto formalnie jzyk rachunku zda. Podamy
wic alfabet tego jzyka i reguy konstrukcji wyrae poprawnie zbu-
dowanych: zda.
Zdania budujemy, aby mwi o pewnej rzeczywistoci, o jakim
wiecie. W logice matematycznej takim wiatem jest abstrakcyjny
konstrukt: model. Bdzie on tak zbudowany, aby ujmowa interesu-
jce nas aspekty odnoszenia zda do wiata. cile okrelony wiat,
model, umoliwi denicj prawdziwoci zdania (w modelu). Pojcie
prawdziwoci zdania jest pojciem semantycznym. Naszym celem jest
wskazanie czysto syntaktycznych wasnoci owych zda, a wic tych
wasnoci ich ksztatu, budowy, ktre s charakterystyczne dla zda
prawdziwych we wszystkich modelach. Wyrnimy pewn klas zda,
ktre bdziemy okrelali jako tautologie. Pojcie tautologii bdzie
wic pojciem syntaktycznym. Ustalimy zwizek pomidzy byciem
tautologi a byciem zdaniem prawdziwym we wszystkich modelach.
1.1.1. Pojcie spjnika
W kadym jzyku istniej rne sposoby tworzenia zda ze zda.
Suy temu celowi mog rne wyraenia (w gramatyce nazywane
spjnikami i partykuami), zestawienie zda (poczenie zda ska-
dowych wraz z uyciem w jzyku mwionym stosownej intonacji
a w jzyku pisanym odpowiedniej interpunkcji).
Spjnik to kade i tylko takie wyraenie, ktre cznie ze zdaniem
bd zdaniami tworzy zdanie.
PRZYKADY
Spjnikami s np.: nieprawda, e. . . , konieczne jest, e . . .
oraz . . . lub . . . i . . . oraz . . . . Spjnikiem nie jest: . . . jest.

1.1. TAUTOLOGIE I ZDANIA LOGICZNIE PRAWDZIWE 23
Zdania, z ktrych dany spjnik tworzy zdanie to argumenty tego
spjnika. Spjniki dzieli si ze wzgldu na ilo ich argumentw. Wy-
rniamy wic spjniki jednoargumentowe, dwuargumentowe itd.
Zdania, ktre otrzymujemy w wyniku dopisania zdania lub zda
do spjnika to zdania zoone. Zdania proste to zdania, ktre nie s
zoone, czyli w ktrych nie wystpuj spjniki.
PRZYKADY
Zdaniami prostymi s:
2 + 2 = 4.
Trjkt ma trzy boki.
Zdaniami zoonymi s:
Nieprawda, e 2 + 2 = 4.
Jeeli czworokt ma cztery boki rwne, to ma dwa kty rwne.

1.1.2. Alfabet jzyka klasycznej logiki zda
Alfabet A jzyka klasycznej logiki zda jest zbiorem nastpuj-
cych przedmiotw (symboli):
(I) p
0
, p
1
, . . .,
(II) ,
(III) , , , ,
(IV) ), (.
Zbir wszystkich skoczonych cigw elementw A to A
. Ele-
menty A
to sowa nad alfabetem A.

p
0
, p
1
, . . . to litery zdaniowe. Intuicyjnie reprezentuj one zdania
proste, czyli zdania, w ktrych nie wystpuj spjniki. Std te nazy-
wane s atomami. Dopuszczamy by zda tych byo tyle, ile jest liczb
naturalnych, czyli przeliczalnie nieskoczenie wiele. W teoretycznych
rozwaaniach przyjmujemy, e litery zdaniowe s niezoonymi zna-
kami. Zwykle jako liter zdaniowych uywa bdziemy liter: p, q, r, . . ..
jest spjnikiem jednoargumentowym. Nazywamy go negacj
21
.
21
aciskie nego znaczy: przecz.
Spjniki: , , , s dwuargumentowe. Nazywamy je, odpo-
wiednio: implikacj
22
, alternatyw, koniunkcj i rwnowanoci. W
wypadku implikacji jej pierwszy argument nazywamy poprzednikiem
a drugi nastpnikiem.
Nawiasy: ) nawias prawy, ( nawias lewy, peni funkcj znakw
interpunkcyjnych. Znaki te w naszym jzyku logiki zda s niezbdne
dla jednoznacznego zapisu wyrae tego jzyka. Zwykle dla wygody
w tym celu, aby napis by bardziej czytelny stosuje si te nawiasy
innych ksztatw: ], [; }, {.
1.1.3. Denicja zdania (wyraenia poprawnie zbudowa-
nego logiki zda)
1.1.3.1. Zdanie w notacji standardowej
Z elementw powyej opisanego sownika (alfabetu) budujemy
zdania. Zdania s jedynymi poprawnie zbudowanymi wyraeniami
jzyka logiki zda.
DEFINICJA ZDANIA
Niech i bd dowolnymi skoczonymi cigami symboli alfa-
betu jzyka logiki zda, czyli i s elementami A
(, A
).
(I) litery zdaniowe s zdaniami;
(II) jeeli jest zdaniem, to jest zdaniem;
(III) jeeli , s zdaniami, to ( ), ( ), ( ), ( ) s
zdaniami;
(IV) nie ma innych zda oprcz liter zdaniowych oraz tych wyrae,
ktre s skoczonymi cigami symboli
23
speniajcymi warunki
(II) i (III).
22
Spjnik ten okrelany jest rwnie jako implikacja materialna dla odr-
nienia od implikacji formalnej. Termin implikacja formalna uywany jest na
oznaczenie implikacji, ktrej warunkiem koniecznym poprawnoci i sensownoci
jest zachodzenie zwizku formalnego midzy poprzednikiem a nastpnikiem.
23
Pojcia uyte w denicji zdania: cigu, skoczonego cigu, najmniejszego
zbioru nale do teorii mnogoci, tam te podane s ich denicje.
Warunek (IV) mona zastpi warunkiem rwnowanym:
(IV) zbir zda jest najmniejszym zbiorem skoczonych cigw
symboli speniajcych warunki (I) (III).
Zbir wyrae poprawnie zbudowanych, w tym wypadku zda,
jest podzbiorem A
.
PRZYKADY
Zdaniami s: p
0
, p
4
, p
5
, p
0
, (p
5
p
0
), ((p
0
p
5
) p
0
).
Zdaniami nie s: (p
0
), (p
0
)(p
5
) (p
0
), (p
0
p
5
) (p
0
), (p
0
p
1
)
(p
0
p
1
) (p
0
p
1
) . . ..

Skoczony cig elementw sownika jest zdaniem wtedy i tylko
wtedy, gdy cznie spenione s nastpujce warunki:
1. Pierwszym wyrazem cigu jest litera zdaniowa, albo spjnik
negacji albo nawias lewy.
2. Po literze zdaniowej albo nie nastpuje nawias prawy, albo na-
stpuje nawias prawy albo nastpuje spjnik dwuargumentowy.
3. Po nawiasie lewym nastpuje litera zdaniowa, albo spjnik nega-
cji albo nawias lewy.
4. W wystpuje tyle samo spjnikw dwuargumentowych, co na-
wiasw lewych i co nawiasw prawych.
5. W kadym miejscu w , w ktrym znajduje si nawias lewy za-
czyna si odcinek cigu taki, e liczba wystpie nawiasw lewych
jest rwna liczbie wystpie nawiasw prawych, a w najkrtszym
tego rodzaju odcinku liczby te s rwne liczbie wystpie spj-
nikw dwuargumentowych.
Podana charakterystyka daje podstaw dla automatyzacji spraw-
dzania, czy dany cig jest zdaniem.
PRZYKADY
Cig
((p
0
p
1
) p
2
) ((p
3
(p
1
p
2
)))
nie spenia warunku 5. Zauwamy bowiem, e w odcinku zaczynaj-
cym si lewym nawiasem wystpujcym bezporednio po rwnowa-
noci, dla ktrego zachodz zaoenia warunku 5, czyli
((p
3
(p
1
p
2
)))
nawias lewy i nawias prawy wystpuj po trzy razy, za spjniki dwu-
argumentowe wystpuj tylko dwa razy.
Zdaniem jest
(((p
0
p
1
) p
2
) (p
3
(p
1
p
2
))).

Jzyk rachunku zda jest przykadem jzyka formalnego. Zbir
wszystkich wyrae poprawnie zbudowanych jzyka formalnego zo-
staje ustalony decyzj twrcy tego jzyka. Zazwyczaj podaje si:
(I) zbir symboli (alfabet, sownik)
(II) zbir regu konstrukcji.
Znajomo interpretacji, czyli przyporzdkowania znacze wyra-
eniom, jest zbyteczna dla okrelenia zbioru wyrae poprawnie zbu-
dowanych. Jzyk formalny, taki jak jzyk rachunku zda, mogaby w
peni przyswoi sobie maszyna, np. komputer.
Jzyk formalny jest zwykle tak opisany, e dane wyraenie po-
prawnie zbudowane tego jzyka moe by zbudowane, w sensie pro-
cesu konstrukcji, w jeden i tylko jeden sposb
24
. Tak jest w wypadku
wyej opisanego jzyka logiki zda.
PRZYKADY
Niech wyraeniem poprawnie zbudowanym bdzie kady sko-
czony cig symboli: , rozpoczynajcy si od symbolu: . Taki
jzyk jest jzykiem formalnym.
Niech wyraeniem poprawnie zbudowanym bdzie kady sen-
sowny cig elementw sownika jzyka polskiego. W tym wypadku o
poprawnoci budowy przesdzaj reguy semantyczne. Tak okrelony
jzyk nie jest wic jzykiem formalnym
25
.

24
Dzia syntaktyki zajmujcy si problemem konstrukcji wyrae to tektonika.
25
Gdyby udao si sformalizowa jzyk polski, to istniaaby moliwo kompu-
terowego sprawdzania poprawnoci wyrae.
Wyraenia poprawnie zbudowane w wypadku jzyka rachunku
zda zdania, s przedmiotami abstrakcyjnymi. Reprezentantem wy-
raenia poprawnie zbudowanego jest konkretny napis (lub dwik).
Dwa napisy (dwiki) mog by reprezentantami tego samego wyrae-
nia. Istnienie wyraenia nie jest uwarunkowane aktualnym istnieniem
konkretnych napisw (dwikw), ani naszymi moliwociami zapisu.
Pozwala to mwi zarwno o wyraeniach, ktrych zapis przekracza
zyczne moliwoci czowieka jak i o jzykach majcych nieskocze-
nie wiele wyrae. Mwimy tu o moliwoci w takim samym sensie,
jak w arytmetyce liczb naturalnych, gdzie dysponujemy dziesicioma
cyframi, gdy mwimy, e za ich pomoc, tworzc skoczone cigi mo-
emy zapisa nazw dowolnej liczby naturalnej.
Pisa bdziemy mniej nawiasw ni wynikaoby to z denicji zda-
nia. Za zbdne uwaamy nawiasy zewntrzne, czyli zamiast: () pi-
szemy: . Jeeli spjnik dwuargumentowy s
1
wie mocniej ni spj-
nik dwuargumentowy s
2
, to zamiast (s
1
)s
2
piszemy s
1
s
2
; po-
dobnie, zamiast s
2
(s
1
) piszemy s
2
s
1
. Przyjmujemy, e spord
spjnikw dwuargumentowych najmocniej wie koniunkcja, nastp-
nie alternatywa a po niej implikacja i rwnowano.
Jeeli spjniki s
1
i s
2
wi z jednakow moc, to zamiast
s
1
(s
2
) moemy pisa s
1
s
2
. Jest to tak zwana zasada wiza-
nia na lewo. Zwykle dla wikszej czytelnoci pozostawiamy wicej
nawiasw ni to wynikaoby z zasad opuszczania nawiasw. Ponadto,
mona uywa nawiasy innych ksztatw: {, }; [, ]. Gdy wyraenie
chcemy uj w nawias, to piszemy: [], jeli w wystpuj: (, ).
Piszemy za {}, gdy w wystpuj: [, ]. Nasze zasady uywania i
opuszczania nawiasw nie rni si w jaki istotny sposb od zasad
znanych z arytmetyki szkolnej.
Na uytek denicji zdania przyjlimy umow, e litery greckie
, , . . ., ewentualnie z indeksami, oznaczaj dowolny cig sym-
boli. Teraz odstpujemy od tej umowy. Liter greckich , , . . .
bdziemy uywa jeeli nie powiemy inaczej tylko na oznaczenie
zda.
Zauwamy, e litery , , . . . nie s zdaniami, lecz nazwami
zda. Podobnie jest w wypadku konstrukcji z tych liter i spjnikw.
jest nazw zdania, ktre powstaje ze zdania poprzez napisa-
nie przed nim spjnika negacji. s jest nazw zdania zoonego ze
zdania jako lewego argumentu i zdania jako prawego argumentu
spjnika s. Wyraenia i nale do jzyka, ktrym mwimy,
a nie do jzyka, o ktrym mwimy, czyli nale do metajzyka. Wyra-
enia te nie s zdaniami metajzyka. S w nim nazwami zda jzyka,
o ktrym mwimy (w metajzyku).
Nazw jzyka naturalnego uywamy na kilka sposbw, w r-
nych supozycjach
26
. Na przykad nazwy czowiek moemy uy
do wskazania jakiego jednego okrelonego czowieka, gdy mwimy
pod drzewem sta czowiek. Podobnie liter , , . . . moemy
uy np. do wskazania zda, o ktrych bya wczeniej mowa, wwczas
oznaczaj one te wanie zdania, odpowiednio, , , . . ..
Nazwy generalne mog by uyte do wskazania kadego przed-
miotu, posiadajcego cechy, ktre okrela tre danej nazwy. Na przy-
kad nazwy czowiek moemy uy do wskazania czowieka i tylko
czowieka, np. gdy mwimy czowiek ma prawa, ktre przysuguj
mu z natury. Tre nazw , , . . . wyczerpuje si w tym, e mog
by one uyte do wskazania zda i tylko zda (jeli nie powiemy ina-
czej). Moemy ich uy na oznaczenie dowolnych zda. Na przykad
gdy mwimy:
w zdaniu

poprzednik jest rwnoksztatny z nastpnikiem,
to mamy na uwadze dowolne zdanie .
Tak uyte litery , , . . . s zmiennymi, ktrych zakresem
zmiennoci jest zbir zda. Mwimy, e s to zmienne metaprzedmio-
towe.
Wyraenia zbudowane wycznie z liter , , . . . oraz spjni-
kw i nawiasw mog oznacza kade zdanie, ktre mona otrzyma
przez wpisanie w miejsce poszczeglnych liter , , . . . jakich
zda. O wyraeniach takich mwimy, e s to schematy zdaniowe.
26
Szerzej na ten temat zob. Trzsicki [2000], s. 4647.
Jzyk, ktrym mwi si o logice nie rni si istotnie od jzyka
naturalnego, w naszym wypadku polskiego. W zasadzie rnica ta
sprowadza si do tego, e jest tu wiele sw s to terminy specy-
czne logiki ktrych na co dzie nie uywamy. Jzyk logiki jest
jzykiem uniwersalnym, w tym sensie, e nie zaley od jzyka naro-
dowego, ktrym si mwi o logice. Podobnie jak jzyk arytmetyki jest
wsplny wszystkim, ktrzy mwi o arytmetyce, cho kady mwi o
niej jakim jzykiem narodowym.
(DEF. spjnika gwnego) Spjnikami gwnymi w zdaniach: ,
, , , s spjniki, odpowiednio: negacji, impli-
kacji, alternatywy, koniunkcji i rwnowanoci. Zdania te skrtowo
okrelamy jako, odpowiednio: negacj, implikacj, alternatyw, ko-
niunkcj i rwnowano.
1.1.3.2. Notacja ukasiewiczowska
27
Z semiotycznego i informatycznego punktu widzenia ze wzgldu
na ekonomi rodkw wyrazu interesujce jest pytanie o moliwo
jzyka bez znakw interpunkcyjnych, nawiasw. Ot tak notacj
wynalaz Jan ukasiewicz
28
. Okazuje si, e w wypadku, gdy wszyst-
kie spjniki s preksami (czyli gdy pisane s przed swoimi argumen-
tami) lub gdy wszystkie spjniki s suksami (czyli gdy pisane s
po swoich argumentach) moliwe jest wyeliminowanie nawiasw. W
wypadku wyej opisanego jzyka preksem jest spjnik negacji, za:
, , , s inksami (czyli spjniki te pisane s midzy swoimi
argumentami)
29
.
27
Notacja ta w literaturze anglojzycznej zwykle okrelana jest jako polska.
28
ukasiewicz ([1931], s. 165) podaje, e zasady symboliki beznawiasowej opra-
cowa w 1924 r. O pisaniu spjnikw przed argumentami mwi na pocztku lat
dwudziestych Chwistek. Jak pisze Woleski ([1985], s. 93) symbolika beznawia-
sowa to co wicej ni samo pisanie spjnikw przed argumentami, std nie ma
koniktu pomidzy uznaniem, e twrc symboliki beznawiasowej, zwanej take
polsk, jest ukasiewicz i tym, e pomys pisania spjnikw przed argumentami
pochodzi od Chwistka.
29
Przy okazji zauwamy rwnie moliwo zastosowania znakw interpunk-
cyjnych o innym ni nawiasy ksztacie i innych zasadach stosowania. W takiej
roli uywa si na przykad kropek. Zob. Quine [1940]. Dominacja notacji nawia-
SOWNIK
(I) p
0
, p
1
, . . . litery zdaniowe
(II) N spjnik jednoargumentowy
(III) C, A, K, E spjniki dwuargumentowe
DEFINICJA ZDANIA (WYRAENIA POPRAWNIE ZBUDOWA-
NEGO LOGIKI ZDA)
Niech i bd dowolnymi cigami symboli.
(I) litery zdaniowe s zdaniami;
(II) jeeli jest zdaniem, to N jest zdaniem;
(III) jeeli , s zdaniami, to C, A, K, E s zdaniami.
(IV) nie ma innych zda oprcz liter zdaniowych oraz tych wyrae,
ktre mona w skoczonej iloci krokw skonstruowa wedle
punktw (II) i (III).
Litery: N, C, A, K, E s spjnikami, odpowiednio: negacji,
implikacji, alternatywy, koniunkcji i rwnowanoci. Wszystkie one
s preksami.
Zdaniu: (p
0
p
1
) p
0
odpowiada zdanie w notacji ukasiewicza:
KAp
0
p
1
p
0
a zdaniu: p
0
(p
1
p
0
) Ap
0
Kp
1
p
0
.
Daje si wskaza prost metod, ktra pozwala stwierdzi, czy
dany skoczony cig symboli jest zdaniem w notacji ukasiewicza.
Niech bdzie dowolnym skoczonym cigiem elementw sownika.
KRYTERIUM
jest zdaniem wtedy i tylko wtedy, gdy spenione s cznie
wszystkie ponisze warunki:
(I) ostatni liter cigu jest litera zdaniowa,
(II) ilo symboli spjnikw C, A, K, E (nie liczymy symbolu N)
w cigu jest o 1 mniejsza od liczby wystpujcych symboli
liter zdaniowych,
sowej by moe zwizana jest z przyzwyczajeniami, jakich nabywamy na lekcjach
matematyki w szkoach.
(III) w kadym odcinku zaczynajcym si od jednego z symboli C,
A, K, E (nie bierzemy pod uwag symbolu N) ich ilo, li-
czc do koca napisu, jest o co najmniej 1 mniejsza od liczby
wystpujcych w tym odcinku symboli liter zdaniowych.
Kryterium daje podstaw dla prostego rachunku pozwalajcego
obliczy, czy dany napis jest zdaniem w notacji ukasiewicza.
Symbolowi N przyporzdkowujemy liczb 0, symbolom C, A, K,
E liczb (1), za symbolom liter zdaniowych liczb 1.
(I) pod ostatnim symbolem skoczonego cigu piszemy liczb
przyporzdkowan temu symbolowi,
(II) pod (k + 1)-szym symbolem liczc od koca napisu podpi-
sujemy liczb uzyskan przez dodanie liczby przyporzdkowanej
temu symbolowi do liczby podpisanej pod k-ty symbol napisu.
jest zdaniem w notacji ukasiewicza wtedy i tylko wtedy, gdy
w cigu liczbowym utworzonym zgodnie z podanymi reguami
1. w adnym miejscu nie pojawia si liczba mniejsza lub rwna 0,
2. pocztkowym wyrazem cigu jest liczba 1.
Pokamy wpierw, e gdy jest zdaniem, to pod pocztkowym
symbolem podpisane jest 1. Zauwamy, e w wypadku, gdy zbu-
dowane jest tylko z jednej litery zdaniowej, to pod pocztkowym (i
jedynym) symbolem piszemy 1. Niech i bd zdaniami i niech
pod pocztkowymi symbolami bdzie podpisane 1. Pod pocztko-
wym symbolem N bdzie podpisane 1. Pod pocztkowym symbo-
lem cigu bdzie podpisane 2. Zatem piszc przed tym cigiem
ktry ze spjnikw dwuargumentowych uzyskamy cig, pod ktrego
pocztkowym symbolem bdzie podpisane 1.
Pokaemy teraz, e jeeli pod pocztkowym symbolem jest pod-
pisane 1, to jest zdaniem. Jeeli jest cigiem jednowyrazowym,
to tym wyrazem moe by tylko litera zdaniowa. Litera zdaniowa jest
za zdaniem. Zamy, e w wypadku wszystkich cigw o dugoci
rwnej lub mniejszej ni k jest tak, e jeeli pod ich pierwszymi wy-
razami jest pod pisane 1, to cigi te s zdaniami. Niech jest cigiem
o dugoci wikszej ni k. Jeeli jest to cig majcy wicej ni jeden
wyraz, to jego pierwszym wyrazem nie moe by litera zdaniowa, bo-
wiem wwczas pod pierwszym wyrazem mogaby by podpisana tylko
liczba wiksza ni 1. Jeeli pierwszym wyrazem jest N, to pod przed-
ostatnim wyrazem musi by 1. Zgodnie z zaoeniem jest to zdanie.
Piszc N przed zdaniem uzyskujemy zdanie. Niech teraz pierwszym
wyrazem bdzie ktry ze spjnikw dwuargumentowych. Zatem pod
przedostatnim wyrazem musi by podpisane 2. We fragmencie cigu
liczbowego poprzedzajcym 2 musi wystpi 1. Bierzemy fragment
cigu poczwszy od wyrazu, pod ktrym jest podpisana pierwsza 1
poprzedzajca nasze 2 a skoczywszy na ostatnim wyrazie . Zgod-
nie z zaoeniem jest zdaniem. Fragment cigu , pod ktrego
pierwszym wyrazem jest podpisane 2 do ostatniego wyrazu poprze-
dzajcego 1 jest rwnie zdaniem, bowiem przeprowadzajc dla niego
opisan wyej procedur pod jego pierwszym wyrazem uzyskamy 1.
Nasz spjnik dwuargumentowy czy wic dwa cigi i , ktre s
zdaniami. Cig jest wic rwnie zdaniem.
PRZYKAD
Napis:
CCCpCqpCCCNrCsNtCCrCsuCCtsCtuvCwv
jest zdaniem. Mamy bowiem:
30
1 2 3 4 3 4 3 2 3 4 5 5 4 5 4 4 3 4 5 4 5 4 3 4 5 4 3 4 3 2 1 2 1

Na podstawie kryterium mona skonstruowa reguy mecha-
nicznego przekadu zda w notacji ukasiewicza na zdania w zwykej
notacji. Mianowicie,
(I) gdy pierwszym symbolem napisu jest N, czyli gdy napis ma
posta N, to piszemy: ;
(II) gdy pierwszym symbolem napisu jest jeden z symboli C, A,
K, E, to jako lewy argument symbolu, odpowiednio: , , ,
30
Zdanie to moe by jedynym aksjomatem systemu aksjomatycznego ra-
chunku zda z regu odrywania (jeeli i C, to ) oraz regua podstawiania
[jeeli , to (p
i
/), gdzie (p
i
/) jest zdaniem uzyskanym ze zdania przez
jednoczesne wpisanie zdania w miejsce kadego wystpienia litery zdaniowej
p
i
, i N.]. O systemach aksjomatycznych bdzie mowa w dalszej czci ksiki.
bierzemy odcinek napisu poczwszy od drugiego symbolu
taki, e ilo symboli C, A, K, E jest w tym odcinku dokadnie
o 1 mniejsza od liczby symboli liter zdaniowych; a jako prawy
argument bierzemy pozostay odcinek cigu ; uzyskany napis
umieszczamy w nawiasach;
(III) z odcinkami uzyskanego napisu zawierajcymi tylko symbole
N, C, A, K, E (i symbole liter zdaniowych) postpujemy we-
dug regu (I) i (II). Kady najduszy taki napis zastpujemy
przez napis uzyskany przez zastosowanie tych regu. Postpo-
wanie to kontynuujemy tak dugo, a dostaniemy napis nie za-
wierajcy symboli N, C, A, K, E.
PRZYKAD
Przetumaczmy zdanie
1. (CCpCqpCCCNrCsNtCCrCsuCCtsCtuv Cwv)
2. ((CpCqp CCCNrCsNtCCrCsuCCtsCtuv) (w v))
3. (((p Cqp) (CCNrCsNtCCrCsuCCtsCtu v)) (w
v))
4. (((p (q p)) ((CNrCsNt CCrCsuCCtsCtu) v))
(w v))
5. (((p (q p)) (((Nr CsNt) (CrCsu CCtsCtu))
v)) (w v))
6. (((p (q p)) ((( r (s t)) ((r Csu) (Cts
Ctu))) v)) (w v))
7. (((p (q p)) ((( r (s t)) ((r (s u)) ((t
s) (t u)))) v)) (w v))

1.1.3.3. Indukcyjny charakter denicji zdania
Denicja zdania jest denicj indukcyjn. Najoglniej rzecz bio-
rc ten sposb deniowania polega na wskazaniu pewnej klasy
(zbioru) przedmiotw (prostych). Moe to by klasa skoczona, np.
jednoelementowa, ktrej jedynym elementem jest |; a moe to by
rwnie jaka klasa nieskoczona, np. jak ma to miejsce w wypadku
denicji zdania. Ponadto podane s reguy budowy obiektw zoo-
nych oraz moe by wyrniona pewna klasa przedmiotw, ktre jedy-
nie su do budowy obiektw zoonych. Przedmioty te same nie
nale do deniowanej klasy obiektw. W wypadku jzyka rachunku
zda s nimi spjniki i nawiasy. Reguy budowy obiektw zoonych
s pewnego rodzaju przepisami okrelajcymi, jaki dokadnie jeden
obiekt powstanie, gdy do budowy zostan uyte okrelone obiekty.
Np. majc obiekt | oraz operacj konkatenacji, czyli operacj do-
pisywania symbolu | po prawej stronie danego obiektu, moemy
skonstruowa obiekty: |, ||, |||, . . . . Czysto formalnie reguy konstruk-
cji obiektw zoonych mona opisa jak to uczynilimy deniujc
zdanie jako uporzdkowane pary, ktrych pierwszym czonem s
pewne cigi przedmiotw za drugim jaki jeden obiekt. Istotnym
warunkiem jest to, eby danemu cigowi obiektw jako pierwszemu
elementowi pary przyporzdkowany by co najwyej jeden obiekt jako
drugi element pary.
Denicje indukcyjne pozwalaj na drodze wnioskowania, okre-
lanego jako wnioskowanie przez indukcj (matematyczn), dowodzi
wasnoci obiektw speniajcych warunki denicji. Liczby naturalne
moemy poj jako elementy zbioru wszystkich obiektw: |, ||, |||, . . ..
Na to, aby dowie, e kada liczba naturalna ma jak wasno W
wystarczy pokaza jest to znany ze szkoy redniej schemat wnio-
skowania e
(I) wasno ta przysuguje obiektowi: |;
oraz
(II) jeeli przysuguje obiektowi , to przysuguje obiektowi: |.
Podobnie, aby dowie, e kade zdanie ma jak wasno W
wystarczy pokaza, e
(I) kadej literze zdaniowej przysuguje wasno W; oraz
(II) jeeli i maj wasno W, to , , , ,
maj wasno W.
Mwimy tu o wnioskowaniu przez indukcj ze wzgldu na du-
go zdania. Wszelkich wasnoci zda bdziemy dowodzi na drodze
wnioskowania indukcyjnego.
(DEF. d()) Dugo zdania oznacza bdziemy d(). Dugo
zdania deniujemy indukcyjnie ze wzgldu na jego budow nastpu-
jco. Niech i bd zdaniami
(I) d() = 1, jeeli jest liter zdaniow,
(II) d() = 1 +d(),
(III) d(s) = 1 +d() +d(), gdzie s jest spjnikiem
dwuargumentowym.
1.1.4. Model i prawdziwo
W modelu kade zdanie proste powinno by bd prawdziwe,
bd faszywe. Interpretacja (okrelenie znacze zda w modelu) po-
lega na przyporzdkowaniu poszczeglnym zdaniom prostym znacze-
nia jednego z terminw: prawda, fasz. Pomijajc nieistotne de-
tale moemy model po prostu utosami z jakim podzbiorem M
zbioru S liter zdaniowych. Jeeli litera zdaniowa p
n
naley do pod-
zbioru M zbioru S, to bdziemy przez to rozumie, e p
n
jest praw-
dziwe w modelu M. Gdy p
n
nie naley do M, to bdziemy przez to
rozumie, e p
n
jest faszywe w modelu M. Prawdziwo i faszywo
zda zoonych okrela si za ze wzgldu na prawdziwo i faszywo
zda skadowych.
Zamiast mwi, e zdanie jest prawdziwe w modelu bdziemy
te mwi, e jest spenione w modelu. Do zapisania, e zdanie jest
prawdziwe w modelu M uywa bdziemy specjalnego oznaczenia:
M |=
31
.
(DEF. M |= ) Niech M bdzie podzbiorem zbioru S liter zdaniowych
(M S).
32
jest prawdziwe (spenione) w modelu M (M |= ) wtedy
i tylko wtedy, gdy:
31
Symbol |= w sensie, w jakim tu jest uyty, po raz pierwszy pojawia si w:
S. C. Kleene [1956].
32
A B (A jest podzbiorem B) wtedy i tylko wtedy, gdy kady element A
jest elementem B. W szczeglnoci kady zbir jest swoim podzbiorem.
(I) jeeli jest liter zdaniow, to
M |=
wtedy i tylko wtedy, gdy
M;
(II) jeeli jest zdaniem , to
M |=
nie jest tak, e M |= ;
(III) jeeli jest zdaniem , to
M |=
nie jest tak, e M |= lub jest tak, e M |= ;
(IV) jeeli jest zdaniem , to
M |=
M |= lub M |= ;
(V) jeeli jest zdaniem , to
M |=
M |= i M |= ;
(VI) jeeli jest zdaniem , to
M |=
(M |= wtedy i tylko wtedy M |= ).
Uytych w denicji spjnikw fraz jzyka naturalnego: nie jest
tak, e, lub, i, wtedy i tylko wtedy, gdy nie moemy zastpi
symbolami: , , , , . Gdybymy tak postpili, to popenilibymy
bd w deniowniu zwany bezporednim bdnym koem, idem per
idem. Powyszych warunkw nie moemy wic zapisa krcej np.
zamiast (VI) piszc
jeeli jest zdaniem , to M |= (M |= M |= ).
Spjniki: , , , , w jzyku polskim bd odczytywane za
pomoc wyrae, odpowiednio: nieprawda, e . . . , jeeli . . . , to
. . . , . . . lub . . . , . . . i . . . , . . . wtedy i tylko wtedy, gdy . . . .
W jzyku polskim np. zdanie Jan jest studentem zaprzeczamy
raczej mwic Jan nie jest studentem ni mwic Nieprawda, e
Jan jest studentem. Zaprzeczenia raczej nie stawiamy na pocztku
zdania, lecz poprzedzamy nim orzeczenie. Stoicy zwracali uwag, e
zaprzeczenie zdania tworzy si przez umieszczenie przed tym zda-
niem znaku negacji zdaniowej. Odrniali oni zaprzeczenie zdania od
poprzedzenia znakiem negacji pewnych czci zdania.
Rozumienie zdania budzio ju spory w staroytnoci i
redniowieczu. Filon Megarejczyk (ok. 300 r. przed Chr.) pierwszy
okreli je jako zdanie, ktre jest faszywe tylko wtedy, gdy poprzed-
nik () jest prawdziwy a nastpnik () jest faszywy, i ktre jest
prawdziwe we wszystkich pozostaych trzech wypadkach. Tak rozu-
mian implikacj okrela si jako implikacj materialn. Rni si
tu od swojego mistrza, Diodorosa Kronosa, ktry jako warunek ko-
nieczny poprawnoci i prawdziwoci implikacji postrzega istnienie
zwizkw formalnych midzy poprzednikiem a nastpnikiem impli-
kacji (implikacja formalna). Diodoros zapocztkowa tym spory na
temat rozumienia implikacji. W szkole megarejsko-stoickiej podano
jeszcze inne rozumienia, midzy innymi jest to antyczna posta
implikacji cisej jako zdania, ktre jest prawdziwe, gdy negacja
jego nastpnika jest niezgodna z poprzednikiem. O ywoci tych spo-
rw wiadczy epigramat Kalimacha, bibliotekarza w Aleksandrii w
II w. przed Chr.: Kracz ju kruki na dachach, ktre implikacje
s trafne. Pierwszej prby systematycznego opracowania implikacji
formalnej dokona, tworzc systemy implikacji cisej, lozof i logik
amerykaski C. I. Lewis [1932].
W jzyku potocznym spjnikiem implikacji czymy zdania po-
zostajce ze sob w jakiego rodzaju zwizku. Mona wskaza przy-
najmniej cztery rodzaje zwizkw.
W zdaniu jeeli na ciao dziaa niezrwnowaona sia, to ciao
porusza si ruchem jednostajnie przypieszonym pomidzy tym, na
co wskazuje poprzednik (na ciao dziaa niezrwnowaona sia), a
tym, na co wskazuje nastpnik (ciao porusza si ruchem jednostajnie
przypieszonym), istnieje zwizek przyczynowo-skutkowy.
W zdaniu jeeli dzisiaj jest poniedziaek, to jutro bdzie wtorek
pomidzy tym, na co wskazuje poprzednik (dzisiaj jest poniedziaek),
a tym, na co wskazuje nastpnik (jutro bdzie poniedziaek) istnieje
zwizek strukturalny. Taka jest struktura czasu.
W zdaniu jeeli kierujesz samochodem, to powiniene posiada
prawo jazdy pomidzy tym, na co wskazuje poprzednik (kierujesz
samochodem), a tym, na co wskazuje nastpnik (powiniene posia-
da prawo jazdy) istnieje zwizek tetyczny, czyli zwizek powstay z
ustanowienia.
W zdaniu jeeli 2 + 2 = 4, to 2 + 2 = 4 pomidzy tym, na co
wskazuje poprzednik (2 + 2 = 4), a tym, na co wskazuje nastpnik
(2 + 2 = 4) istnieje zwizek wynikania (logicznego).
Podane przez nas reguy konstrukcji implikacji nie wykluczaj
poczenia tym spjnikiem jakichkolwiek zda, a wic nawet ta-
kich, w wypadku ktrych nie potralibymy wskaza jakiego rodzaju
zwizku. Ponadto, reguy rozumienia implikacji s takie, e takiemu
zdaniu moemy przypisa warto logiczn. Moliwa jest wic kon-
strukcja zdania jeeli Biaystok jest miastem wojewdzkim, to War-
szawa jest stolic Polski. Zdanie to jest ponadto prawdziwe. Ot
zwyky uytkownik jzyka skonny byby kwestionowa te ustalenia z
powodu niedostrzegania zwizku midzy tym, e Biaystok jest mia-
stem wojewdzkim, a tym, e Warszawa jest stolic Polski. Warto
jednak zauway, e fakt, i nie dostrzega si zwizku nie oznacza, e
zwizku nie ma. Czasem jednak czymy zdania, o ktrych wiemy, e
nie ma midzy nimi adnego zwizku treciowego, np. mwic: jeli
rozwiesz to zadanie, to mi kaktus na doni wyronie
33
. Zauwamy
rwnie, e w wypadku, gdy mamy zdania, o ktrych wiemy, e oba
s faszywe, to raczej powiemy:
33
Por. Tarski [1994], s. 27.
gdyby . . . , to . . .
ni
jeli . . . , to . . . .
Stoicy zdanie skonni byli rozumie w sensie alternatywy wy-
kluczajcej (rozcznej), czyli takie zdanie byoby prawdziwe wtedy
i tylko wtedy, gdy dokadnie jeden z jego czonw, albo , byby
prawdziwy. Piotr Hiszpan (XIII w.) stwierdza, e dla prawdziwoci
alternatywy potrzeba, by jeden z czonw by prawdziwy, a dla fa-
szywoci, by faszywe byy oba czony. Zdecydowanym zwolennikiem
takiego rozumienia alternatywy (niewykluczajcej, nierozcznej) by
Burleigh (XIV w.), ktry zwraca uwag na to, e zdanie takie wynika
z kadego ze swych czonw; z tego wic wynika, e jeli oba czony
s prawdziwe, to alternatywa jest prawdziwa. Tu podany warunek
prawdziwoci zdania o postaci alternatywy rozstrzyga na rzecz nie-
wykluczajcego rozumienia alternatywy. Nie znaczy to jak bdzie
mona atwo zauway przy okazji dyskusji nad spjnikami eby nie
byo moliwe rozwaanie logiki ze spjnikiem alternatywy rozcznej.
W jzyku potocznym swko lub rozumiemy raczej w sensie al-
ternatywy nierozcznej. Jednak dyskusje wykazuj, e w wypadku,
gdy sowem lub poczymy zdania, z ktrych o przynajmniej jed-
nym z gry wiadomo, e jest prawdziwe, to skonni jestemy kwe-
stionowa prawdziwo zdania zoonego. Jest tak w wypadku zda:
Warszawa jest stolic Polski lub Biaystok jest stolic Polski, 1
+ 1 = 2 lub 2 + 2 = 4. Jak si wydaje jest to jednak raczej wyni-
kiem tego, e zdania, o ktrym wiemy, e jest prawdziwe nie zwykli-
my czy z jakim zdaniem (by moe rwnie prawdziwym) so-
wem lub, ni skutkiem rozcznego rozumienia tego sowa. Podob-
nie jak w wypadku innych spjnikw dwuargumentowych, w szcze-
glnoci implikacji, nie ograniczamy te moliwoci czenia sowem
lub zda ze wzgldu na zwizki treciowe midzy nimi. Podobnie
jak w wypadku implikacji naley zauway, e fakt niedostrzegania
zwizku, nie oznacza braku tego zwizku.
Ju stoicy okrelali koniunkcj jako zdanie prawdziwe wtedy i
tylko wtedy, gdy oba argumenty spjnika, i , s prawdziwe. Ta-
kie same warunki prawdziwoci formuowali logicy redniowieczni.
Swko i jest jednym z wielu moliwych sw jzyka polskiego uy-
wanych do wypowiedzenia koniunkcji. Ze wzgldw stylistycznych
stosujemy je zamiennie ze sowem oraz. W niektrych kontekstach
do tego celu musimy uy swka a. Na przykad nie powiemy Jan
czyta gazet i Zosia gotuje obiad, lecz powiemy Jan czyta gazet, a
Zosia gotuje obiad. Rwnie w wypadku koniunkcji nie nakadamy
adnych ogranicze na zdania, ktre czymy tym spjnikiem.
Rwnowano wypowiadamy za pomoc frazy wtedy i tylko
wtedy, gdy. Problemy zwizane z uyciem tej frazy s analogiczne
do tych, jakie mamy z fraz jeli . . . , to . . .
34
. Sam termin rwno-
wano, inaczej ni jest to w wypadku pozostaych nazw spjnikw
zdaniowych, ma inne specyczne znaczenia
35
.
Symbole: , , , , s symbolami jzyka logiki zda, a wic
nale do jzyka, o ktrym mwimy. Z punktu widzenia jzyka, kt-
rym mwimy s one pewnego rodzaju przedmiotami, o ktrych si
mwi. Symbole te nie nale do jzyka, ktrym pisany jest ten tekst.
Symboli tych i wyrae z nich zbudowanych uywamy wycznie jako
cytatw, jako przytocze symboli i wyrae jzyka, o ktrym
mwimy. Symboli tych nie moemy uy jako wygodnych skrtw
dla spjnikw jzyka, ktrym mwimy. Nie moemy wic zastpi, np.
jeeli. . . , to. . . i wtedy i tylko wtedy, gdy przez, odpowiednio: ,
. W naszym tekcie o jzyku rachunku zda symbole i wyraenia
tego jzyka wystpuj w supozycji materialnej, czyli na oznaczenie
samych siebie. Jeeli istnieje taka potrzeba, to uycie wyraenia w
supozycji materialnej jest zwykle zaznaczane za pomoc cudzysowu.
(DEF. prawdziwoci zdania) Zdanie jest (logicznie) prawdziwe
wtedy i tylko wtedy, gdy jest prawdziwe we wszystkich modelach;
czyli gdy:
dla kadego M S, M |= .
Tam, gdzie bdzie istniaa obawa nieporozumie, e prawdziwe
(bez odnoszenia do jakiego modelu) bdzie brane w znaczeniu praw-
34
W sprawie rozumienia spjnikw zdaniowych zob. Tarski [1994], s. 2033.
35
Szerzej na ten temat przy okazji omawiania relacji rwnowanoci.
dziwe w wiecie realnym, zamiast o prawdziwoci zdania bdziemy
mogli mwi o jego logicznej prawdziwoci.
1.1.5. Tautologia
Pojcie zdania logicznie prawdziwego jest pojciem semantycz-
nym. Przedmiotem semantyki s relacje midzy znakiem a rzeczy-
wistoci (do ktrej ten znak odnosi). Zaley nam na syntaktycznym
scharakteryzowaniu pojcia zdania logicznie prawdziwego. Przedmio-
tem syntaktyki s relacje midzy znakami. Chcemy wic znale takie
wasnoci zda jako wyrae, ktre dayby si opisa w kategoriach
relacji midzy znakami bez odwoywania si do relacji midzy zna-
kami a rzeczywistoci i ktre wyrniayby zdania logicznie praw-
dziwe.
Zdanie jest skoczonym cigiem symboli, a wic w jego skad
wchodzi skoczona ilo liter zdaniowych. Dla kadego zdania mona
zatem wskaza taki pocztkowy skoczony odcinek cigu S liter zda-
niowych, w ktrym znajduj si wszystkie litery wystpujce w tym
zdaniu.
Niech p
0
, p
1
, . . . , p
n
bdzie cigiem liter zdaniowych, wrd kt-
rych znajduj si wszystkie litery zdaniowe wystpujce w . Kadej
literze zdaniowej przyporzdkowujemy jeden z symboli: f, t. To, czym
s te symbole nie jest wane. Zakadamy o nich jedynie, e s rne.
(DEF. wartoci logicznej) f i t to wartoci logiczne
36
.
(DEF. interpretacji) Niech v
0
, v
1
, . . . , v
n
bdzie cigiem symboli f i t.
Cig ten to interpretacja.
W ramach logiki zda interpretacja liter zdaniowych wyczerpuje
si wic w okreleniu ich wartoci logicznej.
(DEF. wartoci logicznej zdania) Warto logiczn zdania dla in-
terpretacji v
0
, v
1
, . . . , v
n
okrelamy (rekursywnie) nastpujco:
(I) jeeli jest liter zdaniow p
m
, to wartoci logiczn zdania
jest v
m
;
36
f jest liter z angielskiego sowa false (fasz), a t true (prawda).
(II) wartoci logiczne zda zoonych obliczamy za zgodnie z poniej
podanymi tabelkami wartoci logicznych:

t f
f t

t t t t t t
t f t f f f
f t t f t f
f f f f t t
PRZYKAD
Zdanie:
p
1
(p
0
p
2
)
dla interpretacji:
f, t, t, t
przyjmuje warto t.

Zauwamy, e jedyna istotna rnica formalna pomidzy okrele-
niem prawdziwoci zda w modelu a denicj wartoci zdania polega
na tym, e modeli jest nieskoczenie wiele (dokadnie tyle, ile jest
podzbiorw zbioru liter zdaniowych, czyli 2
N
, 2
N
= c
37
) za ilo in-
terpretacji jest skoczona. Interpretacji o dugoci n jest tyle, ile jest
n wyrazowych cigw liter t i f, czyli 2
n
.
(DEF. tautologii) Zdanie jest tautologi
38
, co oznaczamy:
39
,
wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolnej interpretacji v
0
, v
1
, . . . , v
n
przyjmuje warto t.
(DEF. kontrtautologii) Zdanie jest kontrtautologi wtedy i tylko
wtedy, gdy dla dowolnej interpretacji przyjmuje warto f.
37
Uyte tu oznaczenia s objanione w czci powiconej teorii mnogoci.
38
Greckie ` oo znaczy tyle, co powtarzanie tego, co ju zostao po-
wiedziane. Termin tautologia w znaczeniu zdanie prawdziwe w kadym mo-
delu (a wic w znaczeniu innym ni tu przyjte) zosta wprowadzony do logiki
przez Wittgensteina [1921].
39
Symbol pojawia si u G. Fregego [1879]. Jego uycie, takie jak wsp-
czenie, ma miejsce w: S. C. Kleene [1934], J. B. Rosser [1935].
Pytanie, czy zdanie jest tautologi jest rozstrzygalne.
TWIERDZENIE 1.
Problem, czy zdanie jest tautologi, jest rozstrzygalny, czyli w
wypadku dowolnego zdania klasycznej logiki zda mona w sko-
czonej iloci krokw da odpowied na pytanie, czy zdanie to jest,
czy te nie jest tautologi.
DOWD
Niech bdzie zbudowane z n rnych liter zdaniowych (litery te
mog wystpowa wielokrotnie). Zgodnie z denicj tautologii naley
wzi taki pocztkowy fragment cigu liter zdaniowych, w ktrym
mieszcz si wszystkie litery zdaniowe wystpujce w . Zauwamy
jednak, e dla interpretacji nie rnicych si na miejscach, odpowia-
dajcych literom zdaniowym wystpujcym w , wartoci logiczne
te si nie rni. Pod uwag wystarczy zatem wzi te i tylko te
interpretacje, ktre rni si na miejscach odpowiadajcych literom
zdaniowym wystpujcym w . Poniewa w wystpuje dokadnie n
rnych liter zdaniowych i mamy dokadnie dwie wartoci logiczne,
zatem takich interpretacji jest 2
n
.
Problem, jaka warto logiczna przysuguje zdaniu dla danej
interpretacji jest rozstrzygalny. Warto logiczn zdania dla zada-
nej interpretacji ustalamy w m krokach, gdzie m jest liczb spjnikw
wystpujcych w zdaniu . Ilo spjnikw okrelamy tak, e kade
wystpienie spjnika (kady symbol) liczymy osobno. W celu okre-
lenia wartoci logicznej zdania dla danej interpretacji korzystamy
z tabelek wartoci logicznych. Szczegy takiego postpowania opi-
szemy niej jako metod wprost.
40
40
Do wskazania koca dowodu uywany bdzie kwadracik. P. Halmos w au-
tobiogra pisze, e jego niemiertelnymi zasugami s pomysy skrtu i symbolu
typogracznego. Wymyli i jako skrt dla if and only if, ale nie jest pewny,
czy rzeczywicie by pierwszy. Z ca pewnoci za jego pomysem jest uywanie
kwadraciku do wskazywania koca, zwykle koca dowodu. Zauwaa, e obok cz-
sto uywanej nazwy tombstone jeden z yczliwych autorw okreli ten znak
jako halmos. Zob. P. R. Halmos [1985], s. 403.
(DEF. metody wprost) W celu znalezienia metod sprawdzania
wprost odpowiedzi na pytanie, czy zdanie jest tautologi:
1. okrelamy wszystkie moliwe ukady wartoci logicznych zda
prostych, z ktrych zbudowane jest dane zdanie; porzdkujemy je
np. alfabetycznie wedug zasady p
i
wyprzedza p
i+1
a t wyprzedza
f;
2. rozpatrujemy kolejne ukady wartoci pod kad liter zdaniow
podpisujc warto logiczn, jaka przysuguje mu dla rozpatry-
wanego ukadu;
3. tam, gdzie pod argumentami jakiego spjnika znajduj si pod-
pisane wartoci logiczne, okrelamy zgodnie z tabelkami warto
logiczn zdania zbudowanego za pomoc tego spjnika i warto
t podpisujemy pod tym spjnikiem; postpowanie to kontynu-
ujemy tak dugo, a zostanie podpisana warto logiczna pod
spjnikiem gwnym rozpatrywanego zdania;
4. zdanie jest tautologi wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadego
ukadu wartoci okrelonego zgodnie z pkt. 1 pod spjnikiem
gwnym tego zdania znajduje si litera t.
PRZYKAD
Zdanie:
[p (p q)] q
jest tautologi.
Musimy rozway cztery wypadki: {t, t}, {t, f}, {f, t}, {f, f}.
I.
[ p ( p q ) ] q
t t t t
t
t
t
II.
[ p ( p q ) ] q
t t f f
f
f
t
III.
[ p ( p q ) ] q
f f t t
t
f
t
IV.
[ p ( p q ) ] q
f f f f
t
f
t
Zauwamy, e nie jest konieczne wypisywanie liter t i f w rnych

wierszach. Metod mona stosowa piszc je na jednej lini.
Opisany sposb znajdowania metod sprawdzania wprost od-
powiedzi na pytanie, czy zdanie jest tautologi, jest uciliwy. W
praktyce zwykle korzystniej jest stosowa metod sprawdzania nie-
wprost
41
. Metoda niewprost, podobnie jak metoda wprost, ma cha-
rakter czysto mechaniczny, tzn. stosujc j do dowolnego zdania
postpujemy krok po kroku zgodnie z podanymi reguami. Nie s to
41
Metod sprawdzania wprost oraz metod niewprost okrela si jako metod
zero-jedynkow a to dlatego, e zamiast liter t i f zwykle stosowano 1 i 0.
Metoda ta jest dzieem E. Schrodera. J. ukasiewicz w [1951], s. 82 twierdzi, e
metoda ta bya wynaleziona przez Ch. S. Peircea okoo 1885 r.
jedyne metody tego rodzaju. Taki sam charakter ma opisana tu me-
toda tablic semantycznych. Ponadto zauwamy, e zawsze moemy
zastosowa szczegln procedur, na jak zezwala budowa zdania, o
ktre pytamy si czy jest tautologi.
Najoglniej rzecz biorc, metoda dowodzenia niewprost jakiej
tezy z jakich przesanek P polega na tym, e jako zaoenie bierze
si zaprzeczenie , czyli docza si je do przesanek P. jest dowie-
dzione, jeeli z tego zaoenia, czyli z zaprzeczenia oraz przesanek
P udaje si wywnioskowa zdania, ktre nie mog by wsppraw-
dziwe. Takimi zdaniami s np. zdania, z ktrych jedno jest negacj
drugiego
42
.
(DEF. metody niewprost) W celu sprawdzenia metod niewprost, czy
zdanie jest tautologi postpujemy nastpujco:
1. pod spjnikiem gwnym danego zdania piszemy liter f;
2. jeeli pod spjnikiem napisana jest jaka litera, to rozwaamy tyle
wypadkw (przez powtrzenie danego rysunku), ile zgodnie z
tabelkami wartoci logicznych jest moliwych sposobw podpi-
sania liter t i f pod argumenty tego spjnika; kady taki wy-
padek rozwaamy oddzielnie; gdy podpisujemy warto logiczn
pod jak liter zdaniow, to warto t podpisujemy pod kade
wystpienie tej litery zdaniowej;
opisan procedur przeprowadzamy dla kadego wypadku z
osobna a do momentu, gdy
2.1. pod jakim spjnikiem lub liter zdaniow pojawi si litery
t i f,
lub
2.2. wyczerpane zostan wszystkie moliwoci i pod kad liter
znajduje si jedna z liter t lub f;
42
Ten sposb dowodzenia u Arystotelesa nazywa si (odprowadze-
nie, sprawdzenie), std okrelenie: dowd apagogiczny. Scholastycy za stosowali
okrelenie reductio ad impossibile (sprowadzenie do niemoliwoci), reductio ad
absurdum (sprowadzenie do niedorzecznoci); jak rwnie: reductio indirecta, re-
ductio contradictionem.
3. zdanie jest tautologi wtedy i tylko wtedy, gdy w kadym wy-
padku otrzymanym zgodnie z pkt. 2 stwierdzamy, e pod jakim
spjnikiem lub jak liter zdaniow podpisane zostay obie litery
t i f.
PRZYKAD
Zdanie:
(p q) ( p q)
nie jest tautologi.
( p q ) ( p q )
f
t f
t f
f t
f t
t
Inne przykady zastosowania metody niewprost znajdujemy po-

niej.
1.1.6. Wybrane tautologie klasycznej logiki zda
Nim udowodnimy twierdzenie ustalajce zwizek midzy poj-
ciem tautologii a pojciem zdania logicznie prawdziwego, rozwamy
przykady tautologii
43
.
1. [(p q) (p q)] p
Sprawdzenie metod niewprost:
43
Prawa logiki s powszechne, znaczy to m.in., e korzystamy z nich w naszych
rozumowaniach o logice. Przykadowe tautologie s podstaw zasad rozumowania
stosowanych w dowodach tu formuowanych twierdze.
[ ( p q ) ( p q ) ] p
f
t f
t t f
f t f t
t t t t t
t t t t
t t f
f
Zdanie:
[(p q) (p q)] p
jest tautologi.
2. (p q) [(p q) (q p)]
Sprawdzenie metod wprost:
( p q ) [ ( p q ) ( q p ) ]
t t t t t t
t t t
t t
t
( p q ) [ ( p q ) ( q p ) ]
t f t f f t
f f t
f f
t
( p q ) [ ( p q ) ( q p ) ]
f t f t t f
f t f
f f
t
( p q ) [ ( p q ) ( q p ) ]
f f f f f f
t t t
t t
t
Zdanie:
(p q) [(p q) (q p)]
jest tautologi.
3. (p q) (q p)
( p q ) ( q p )
f
t f
t t f
t f t
t t f
f
Zdanie
(p q) (q p)
jest tautologi.
4. (q p) (p q)
( q p ) ( p q )
f
t f
t t f
f t t
t t f
f
Zdanie:
(q p) (p q)
jest tautologi.
5. (p q) (p q)
( p q ) ( p q )
f
t f
f f
t f f
t f f
t f t
t
Zdanie:
(p q) (p q)
jest tautologi.
6. (p q) (p q)
( p q ) ( p q )
f
t f
t t t
t f t
t t f
f
Zdanie:
(p q) (p q)
jest tautologi.
Na podstawie powyszych tautologii mona zauway, e tauto-
logiami s rwnie:
7. (p q) [(p q) (p q)]
8. (p q) [(q p) (p q)]
9. (p q) (p q)
Tautologi jest take
10. (p q) [(p q) (p q)]
Tautologi za nie jest:
11. (p q) [(p q) (q p)].
1.1.7. Tablice semantyczne
Metoda zero-jedynkowa wprost pozwala w wypadku do-
wolnego zdania rozstrzygn, czy jest ono tautologi, czy te
nie jest. Jest to jednak metoda, ktra wymaga wykonania
bardzo wielu operacji.
44
Zrozumiae jest wic poszukiwanie bar-
dziej efektywnych sposobw znajdowania odpowiedzi na pytanie, czy
zdanie jest tautologi. Jednym z nich jest metoda tablic semantycz-
nych. Metod tablic semantycznych stworzy w latach 1954-55 Beth.
Std uywa si te terminu tablice semantyczne Betha. Istnieje
wiele uj tej metody. Wyrnia j nie tylko sprawno, lecz rwnie
uniwersalno. Metoda ta, w odrnieniu od metody zero-jedynko-
wej, ma zastosowanie oczywicie, po stosownym uzupenieniu w
rachunku predykatw. Oprcz logiki klasycznej wykorzystywana jest
take w innych logikach, jak np. logiki modalne i logika intuicjoni-
styczna.
Stosowany wyej sposb podpisywania liter t i f atwo opisa za
pomoc prostych regu. Np. dla spjnika negacji byyby to nastpu-
jce reguy:
44
Na przykad, gdy w zdaniu jest dokadnie sze (rnych) liter zdaniowych,
mamy 64 ukady wartoci. Jeeli jest ich dziesi, to takich ukadw jest ju
1024. Angielski logik Charles Lutwidge Dodgson (18321898), bardziej znany pod
swym literackim pseudonimem Lewis Carroll jako autor np. Alicji w krainie
czarw, wymyli problem aby. Dla rozwizania tej zagadki naley rozway
zdanie z osiemnastoma (rnymi) literami zdaniowymi. Gdyby chcie metod
zero-jedynkow szuka odpowiedzi na pytanie, czy zdanie to jest tautologi, trzeba
wzi pod uwag 262 144 ukady wartoci.
W kolumnie I znajduje si schemat konstrukcji, do ktrej stosu-
jemy regu, za w kolumnie II - wynik zastosowania odpowiedniej
reguy.
I II
1. . . . . . . . . . . . .
. .
. .
. .
t t
f
2. . . . . . . . . . . . .
. .
. .
. .
f f
t
3. . . . . . . . . . . . .
. .
. .
. .
t t
f
4. . . . . . . . . . . . .
. .
. .
. .
f f
t
Podobne reguy mona by poda dla pozostaych spjnikw.
Litery t i f wskazuj warto logiczn, ktr przybiera okrelone
zdanie. Moe to by zdanie, o ktre pytamy si, czy jest tautologi,
a moe to by zdanie bdce jego zdaniem skadowym. Zauwamy,
e zamiast pisa litery t i f moglibymy pisa zdania, ktre maj
przybiera odpowiedni warto logiczn wpisujc je w tablice, po-
wiedzmy, w praw cz te, ktrym ma by przyporzdkowana litera
f, a w lew te, ktrym ma by przyporzdkowana litera t. W wypadku
stosowania metody niewprost moliwe jest dalsze usprawnienie. Do
tablic wpisujemy zdania skadowe rozwaanego zdania. Na tej idei
oparta jest metoda tablic semantycznych sprawdzania tautologiczno-
ci zda.
Podane zostan reguy budowy pewnych konstrukcji, ktre s ry-
sunkiem schematycznym drzewa postawionego pniem do gry. Kon-
strukcje te bdziemy nazywali tablicami semantycznymi. Gr drzewa
tworzy jego korze. Na dole s licie. Odcinki czce korze z limi
to gazie. Drzewo, ktre ma wicej ni jedn ga, rozdziela si,
rozgazia. Drzewo ma tyle gazi, ile ma lici. Odcinek powyej roz-
gazie to pie.
korze
pie
li
li li
(DEF. tablicy semantycznej) Tablica semantyczna to drzewo ze zda-
niami. Zdanie moe znajdowa si po lewej, bd po prawej stronie
gazi. Zdania znajdujce si na pniu znajduj si na kadej gazi.
(DEF. relacji leenia poniej) Niech jest innym (jako napis) napisem
ni
45
. Zdanie ley poniej zdania wtedy i tylko wtedy, gdy od
zdania mona przej do zdania poruszajc si wycznie w d
odcinkami.
Stosunek leenia poniej jest wic tego rodzaju, e jeeli ley
poniej , a ley poniej , to ley poniej (czyli, stosunek ten
jest przechodni).
(DEF. gazi) Gazi nazywamy kad tak najwiksz klas zda
(jako napisw) ze zbioru zda uytych w konstrukcji drzewa, e po-
midzy dowolnymi dwoma elementami tej klasy i zachodzi stosu-
nek leenia poniej, czyli bd ley poniej , bd ley poniej
. O zdaniach tworzcych ga mwimy, e le na tej gazi.
(DEF. gazi sprzecznej) Ga jest sprzeczna (zamknita) wtedy i
tylko wtedy, gdy dla pewnego zdania po obu stronach, prawej i
lewej, odcinkw wskazujcych stosunek leenia poniej na danej gazi
s napisy rwnoksztatne z .
Fakt, e ga jest sprzeczna zaznaczamy piszc kresk poziom
na kocu tej gazi (na poziomie najniej lecego zdania).
(DEF. gazi otwartej) Ga, ktra nie jest zamknita jest otwarta.
(DEF. tablicy zamknitej) Tablica jest zamknita wtedy i tylko wtedy,
gdy zamknite s wszystkie gazie tworzce t tablic.
(DEF. tablicy otwartej) Tablica, ktre nie jest zamknita jest otwarta.
Bdziemy mieli dwa rodzaje regu. Takie, ktre wymagaj tylko
dopisania jednego odcinka pod kad gazia, na ktrej znajduje si
badane zdanie; oraz takie, ktre wymagaj dopisania dwch odcinkw
pod kad gazi, na ktrej znajduje si badane zdanie. Te ostatnie
reguy powoduj rozgazienie.
W wypadku metody zero-jedynkowej wprost postpujemy z
dou do gry przypisujemy wartoci literom zdaniowym, a nastp-
nie obliczamy warto logiczn zdania. Metoda tablic semantycznych
45
Mog to by napisy rwnoksztatne.
oparta jest na strategii z gry do dou rozpoczynamy od wartoci
logicznej zdania, dochodzc do wartoci logicznych liter zdaniowych.
Reguy tworzenia tablic semantycznych s reguami analitycznymi
zdaniu zoonemu przyporzdkowuj jego czci skadowe. Zaczy-
namy zawsze od spjnika gwnego. Zdanie skadowe moe mie war-
to t lub f. W zalenoci od tego piszemy je po, odpowiednio, le-
wej lub prawej stronie odcinka. Dla kadego spjnika potrzebujemy
dwch regu: jedna mwi jak postpowa ze zdaniem znajdujcym
si po lewej, a druga jak postpowa ze zdaniem znajdujcym si po
prawej stronie gazi. Bdziemy wic odrniali reguy lewostronne
(L) i prawostronne (P). Bdziemy mieli nastpujce reguy: L, P,
L, P, L, P, L, P, L, P. Fakt zastosowania reguy
do danego zdania zaznacza bdziemy piszc przy tym zdaniu

.
Zda oznaczonych

nie bierze si pod uwag w dalszej konstrukcji
drzewa: informacja w nich zawarta zostaa wykorzystana do rozbu-
dowy drzewa. Zdania oznaczone

to zdania martwe, zdania nieozna-
kowane tak to zdania ywe.
(DEF. tablicy zakoczonej) Tablica jest zakoczona wtedy i tylko
wtedy, gdy jest (a) zamknita lub (b) jedynymi ywymi zdaniami na
niej s litery zdaniowe.
Konstrukcj tablicy prowadzimy tak dugo a otrzymamy tablic
zamknit lub, gdy jedynymi ywymi zdaniami bd litery zdaniowe.
W wypadku logiki zda tablica zawsze bdzie miaa skoczon
ilo elementw. Ponadto bdzie binarna, tzn. rozgazienie dokonuje
si na dokadnie dwie gazie.
REGUY
L

Regua stosuje si do zdania , znajdujcego si po lewej stronie

gazi. Ta strona reprezentuje warto t. Jeli zdanie ma warto
t, to jak warto ma ? Oczywicie, ma warto f. Zatem piszemy
po prawej stronie na kocu kadej ju istniejcej otwartej gazi,
znajdujcej si poniej (jako napisu).
P

Regua ta stosuje si do zdania , znajdujcego si po prawej

stronie gazi. Strona ta reprezentuje warto f. Jeli zdanie ma
warto f, to jakie jest zdanie ? Oczywicie, zdanie ma warto
t. Zatem piszemy po lewej stronie na kocu kadej ju istniejcej
otwartej gazi, znajdujcej si poniej (jako napisu).
L

Regua ta stosuje si do zdania , znajdujcego si po lewej

stronie gazi. Zdanie ma warto t, a wic zarwno jak i
maj warto t. Oba te zdania, i , piszemy wic jedno pod dru-
gim na przedueniu drzewa po lewej stronie kadej otwartej gazi,
znajdujcej si poniej (jako napisu).
P
Regua ta stosuje si do zdania , znajdujcego si po pra-
wej stronie gazi. Strona ta reprezentuje warto f. Zdanie ma
warto f, gdy ma warto f lub gdy ma warto f. W celu zapi-
sania tego faktu do kadej ju istniejcej otwartej gazi, znajdujcej
si poniej zdania (jako napisu) dopisujemy dwie gazie. Po
prawej stronie na kocu jednej piszemy a na kocu drugiej .
L
stronie gazi. Zdanie takie ma warto t, zatem warto t ma zdanie
lub warto t przysuguje zdaniu . W celu zapisania tego faktu
do kadej ju istniejcej otwartej gazi, znajdujcej si poniej
(jako napisu) dopisujemy dwie gazie. Po lewej stronie na kocu
jednej piszemy a na kocu drugiej .
P
Regua ta stosuje si do zdanie , znajdujcego si po prawej
stronie gazi. Zdanie takie ma warto f, zatem warto f przysu-
guje zdaniu i warto f przysuguje zdaniu . Zatem po prawej
stronie na kocu kadej ju istniejcej otwartej gazi, znajdujcej
si poniej (jako napisu) piszemy jedno pod drugim i .
L
stronie gazi. Zdanie takie ma warto t, zatem ma warto f lub
ma warto t. Nasze drzewo bdzie si wic rozgazia. Do kadej
ju istniejcej otwartej gazi, znajdujcej si poniej (jako
napisu) dopisujemy dwie gazie. Na kocu po prawej stronie jednej
z nich piszemy a po lewej stronie drugiej piszemy .
P
Regua ta stosuje si do zdanie , znajdujcego si po prawej
stronie gazi. Zdanie takie ma warto f, zatem ma warto t, a
ma warto f. Na kadej otwartej gazi, znajdujcej si poniej
(jako napisu) piszemy po lewej stronie , a po prawej .
L
stronie gazi. Zdanie takie ma warto t, zatem warto t przysuguje
zarwno zdaniu jak i zdaniu lub warto f maj zdania i .
Drzewo bdzie si wic rozgazia. Do kadej ju istniejcej otwartej
gazi, znajdujcej si poniej (jako napisu) dopisujemy dwie
gazie. Po lewej stronie jednej z nich piszemy jedno pod drugim i
i tak samo po prawej stronie drugiej z nich.
P
Regua ta stosuje si do zdania , znajdujcego si po prawej
stronie gazi. Zdanie takie ma warto f, zatem zdaniu przysuguje
warto t a zdaniu przysuguje warto f lub odwrotnie, zdanie
ma warto f a zdanie ma warto t. Drzewo bdzie si wic
rozgazia. Do kadej ju istniejcej otwartej gazi, znajdujcej si
poniej (jako napisu) dopisujemy dwie gazie. W wypadku
jednej z nich piszemy po lewej stronie a po prawej , a w wypadku
drugiej z nich odwrotnie, piszemy po prawej a po lewej .
Podane reguy s tego rodzaju, e stosuj si do dwch dowolnych
skoczonych zbiorw zda: jednego zapisanego po lewej, a drugiego
zapisanego po prawej stronie pnia. Konstrukcj uzyskan dla danych
zbiorw zda nazywamy tablic semantyczn lub drzewem analitycz-
nym tych zbiorw.
Reguy odnoszce do poszczeglnych spjnikw mog by stoso-
wane w dowolnej kolejnoci. Z formalnego punktu widzenia kolejno
nie ma znaczenia, czyli inaczej mwic odpowied na pytanie, czy
dla danych zbiorw zda jednego zapisanego po lewej a drugiego
zapisanego po prawej stronie pnia drzewo jest zamknite nie zaley
od tego, w jakiej kolejnoci stosujemy poszczeglne reguy. Od ich ko-
lejnoci zaley jednak ksztat drzewa, w szczeglnoci jedne drzewa
mog by wiksze (w sensie iloci gazi) od innych. Zaley nam na
moliwie najmniejszym drzewie. Uzyskaniu takiego drzewa sprzyja
stosowanie reguy o charakterze pragmatycznym, a mianowicie:
reguy nierozgane stosujemy przed reguami rozganymi.
Majc dwa zbiory zda i , moemy pyta, czy istnieje in-
terpretacja taka, e wszystkie zdania z maj warto t, a wszyst-
kie zdania z maj warto f. Odpowied na to pytanie uzyskamy
konstruujc tablic semantyczn. Na pocztku konstrukcji po lewej
stronie piszemy wszystkie zdania z , a po prawej stronie wszystkie
zdania z . Jeeli uzyskamy tablic zamknit, to taka moliwo
jest wykluczona. Jeeli za tablica bdzie otwarta, to taka moliwo
istnieje. Interpretacj, dla ktrej to zachodzi okrelamy biorc pod
uwag jedn z otwartych gazi. Wszystkim literom zdaniowym znaj-
dujcym si na tej gazi, jeli znajduj si po stronie lewej przypisu-
jemy warto t, a gdy znajduj si po prawej przypisujemy warto f.
Literom zdaniowym, ktre nie wystpuj na branej pod uwag gazi
przypisujemy dowoln z wartoci t i f. Dla tak okrelonej interpreta-
cji wszystkie zdania ze zbioru maj warto t, a wszystkie zdania
ze zbioru maj warto f.
Pokaemy, e tablica semantyczna nie jest zamknita wtedy i
tylko wtedy, gdy istnieje interpretacja taka, e wszystkie i tylko zda-
nia ze zbioru , zapisane po lewej stronie pnia przyjmuj dla tej in-
terpretacji warto t a wszystkie i tylko zdania ze zbioru , zapisane
po prawej stronie pnia przyjmuj warto f.
Wpierw dowiedziemy tezy: jeeli tablica semantyczna jest otwar-
ta, to istnieje interpretacja taka, e wszystkie i tylko zdania ze zbioru
, zapisane po lewej stronie pnia przyjmuj dla tej interpretacji war-
to t a wszystkie i tylko zdania ze zbioru , zapisane po prawej
stronie pnia przyjmuj warto f.
W kadym rozwaanym tu wypadku bdziemy brali pod uwag
interpretacj I tak, e wszystkim literom zdaniowym znajdujcym
si na pewnej otwartej gazi oznaczmy j G
I
jeli znajduj si po
stronie lewej przypisujemy warto t, a gdy znajduj si po prawej
przypisujemy warto f. Literom zdaniowym, ktre nie wystpuj na
branej pod uwag gazi przypisujemy dowoln z wartoci t i f.
Nasze twierdzenie bdzie wnioskiem z twierdzenia goszcego, e
dla interpretacji I wszystkie zdania znajdujce si po lewej stronie
gazi G
I
przyjmuj warto t, a wszystkie zdania znajdujce si po
prawej stronie G
I
przyjmuj warto f.
Nasza teza zachodzi dla wypadku, gdy elementami i s tylko
litery zdaniowe. Z zaoenia tablica jest otwarta, a wic adna z liter
zdaniowych nie wystpuje zarwno po prawej jak i po lewej stronie.
Dla interpretacji I litery znajdujce si po lewej stronie przyjmuj
warto t, a litery znajdujce si po prawej stronie przyjmuj warto
f.
Niech nasza teza zachodzi dla zda o dugoci nie wikszej ni k.
Niech elementami i bd teraz zdania o dugoci (k + 1). Jeeli
elementem bdzie zdanie , to zdanie znajdzie si po prawej
stronie. Zgodnie z zaoeniem dla interpretacji I przyjmuje ono war-
to f, zatem zdanie przyjmuje warto t. Podobnie bdzie, gdy
bdzie elementem . Tym razem przyjmie warto t, a wic
przyjmie warto f. Jeeli elementem bdzie zdanie ,
to otwarta bdzie ga, po prawej stronie ktrej znajduje si lub
otwarta bdzie ga, po lewej stronie ktrej znajduje si . Zgodnie
z zaoeniem dla interpretacji I przyjmuje warto f lub dla tej
interpretacji przyjmuje warto t. Zatem dla interpretacji I zdanie
przyjmuje warto t. Niech teraz zdanie bdzie elemen-
tem . Zdanie znajdzie si po lewej, a zdanie po prawej stronie
gazi. Zgodnie z zaoeniem dla interpretacji I zdanie przyjmuje
warto t, a zdanie przyjmuje warto f. Zdanie dla inter-
pretacji I przyjmuje warto f. Podobnie pokazuje si zachodzenie
naszej tezy dla pozostaych spjnikw.
Teraz pokaemy, e zachodzi teza: jeeli istnieje interpretacja
oznaczmy j I taka, e wszystkie zdania ze zbioru , zapisane po
lewej stronie pnia przyjmuj dla tej interpretacji warto t a wszystkie
zdania ze zbioru , zapisane po prawej stronie pnia przyjmuj warto
f, to tablica semantyczna jest otwarta.
Dla dowodu pokaemy, e istnieje otwarta ga oznaczmy j
G
I
taka, e dla interpretacji I wszystkie zdania znajdujce si po
jej lewej stronie przyjmuj warto t, a wszystkie zdania znajdujce
si po jej prawej stronie przyjmuj warto f.
Sytuacja jest prosta w wypadku, gdy elementami i s wy-
cznie litery zdaniowe. Zamy, e teza zachodzi dla zda o dugoci
nie wikszej ni k. Pokaemy, e zachodzi dla zda o dugoci (k +1).
Jeeli zdanie naley do zbioru , to piszemy po stronie prawej.
Jeeli za naley do , to piszemy po stronie lewej. Jeeli
naley do , to piszemy po stronie prawej jednej gazi, za po
stronie lewej drugiej gazi. Odpowiednio postpujemy z pozostaymi
spjnikami. Uzyskujemy dwa zbiory zda i , ktrych elementami
s zdania nie dusze ni k. Dla tych zbiorw, zgodnie z zaoeniem,
zachodzi teza dowodzonego twierdzenia, czyli istnieje taka otwarta
ga, e wszystkie zdania przyjmuj warto odpowiadajc stronie,
na ktrej si znajduj. Jeeli istniaa interpretacja taka, e dla tej
interpretacji wszystkie zdania z przyjmoway warto t, a wszyst-
kie zdania z warto f, to dla tej interpretacji rwnie zdania z
przyjmuj warto t a zdania z przyjmuj warto f. Zgodnie z
zaoeniem dla zbiorw i istnieje otwarta ga a z tego wynika,
e rwnie taka ga istnieje dla i .
W szczeglnym wypadku moe by tak, e zbir jest pusty, a
zbir ma dokadnie jeden element. Pytanie o to, czy moe by tak,
e wszystkie zdania z maj warto t, a wszystkie zdania z maj
warto f jest wwczas pytaniem o to, czy moliwa jest interpretacja
taka, e zdanie z ma warto f. Pytanie to jest wic pytaniem o to,
czy ten jedyny element jest tautologi.
Zdanie jest tautologi wtedy i tylko wtedy, gdy zamknita jest
tablica semantyczna ze zdaniem jako zdaniem pocztkowym
znajdujcym si po prawej stronie pnia.
W wypadku, gdy zbir jest jednoelementowy, a zbir jest
pusty pytanie o moliwo interpretacji takiej, e wszystkie zdania z
maj warto t, a zdania z maj warto f jest pytaniem o to,
czy zdanie bdce jedynym elementem jest kontrtautologi.
Zdanie jest kontrtautologi wtedy i tylko wtedy, gdy zamknita
jest tablica semantyczna ze zdaniem jako zdaniem pocztko-
wym znajdujcym si po lewej stronie pnia.
Zauwamy, e podane reguy analizy zda s tego rodzaju, e
w wyniku ich zastosowania uzyskujemy zdanie lub zdania prostsze
ni zdanie, do ktrego reguy s stosowane, a ponadto zdanie, do
ktrego zastosowano odpowiedni regu staje si martwe, czyli nie
moe by przedmiotem ponownego zastosowania ktre z regu. Pro-
ces budowy tablicy semantycznej zawsze wic bdzie mg by za-
koczony. W szczeglnoci, w wyniku stosowania regu otrzymamy
litery zdaniowe. Oznacza to nic innego, jak tylko to, e rozstrzygalny
jest problem, czy majc skoczony zbir zda jzyka rachunku zda
moliwa jest taka interpretacja eby kade z tych zda miao wska-
zan dla niego warto logiczn. Jeeli zostan wyczerpane wszystkie
moliwoci stosowania podanych regu i tablica jest zamknita to taka
moliwo jest wykluczona. Jeeli za tablica pozostaje nie zamknita
(gdy chocia jedna ga nie jest zamknita), to wwczas moliwe jest
jednoczesne przysugiwanie wskazanych wartoci wszystkim zdaniom
zbioru zda bdcego przedmiotem analizy. Aeby wskaza interpre-
tacj, dla ktrej to ma miejsce, wystarczy wzi pod uwag jedn z nie
zamknitych gazi i literze zdaniowej przypisa warto t, gdy litera
ta znajduje si po lewej stronie, a warto f, gdy litera ta znajduje si
po prawej stronie gazi. W wypadku liter zdaniowych wystpujcych
w zdaniu, a nie wystpujcych na rozwaanej gazi, wystarczy wzi
dowoln liter t lub f.
PYTANIE:
Czy tautologi jest zdanie
((p (q r)) ((p q) (p r)))?
TABLICA SEMANTYCZNA
Zdanie
((p (q r)) ((p q) (p r)))
jest tautologi.
PYTANIE:
Czy moliwa jest taka interpretacja, by zdaniu (p q) przysu-
giwaa warto f w wypadku, gdy zdaniom (p (q r)) i r
przysuguje warto t?
Problem ten mona w sposb rwnowany sformuowa nastpu-
jco:
(((p (q r)) r) (p q))?
Z tego zdania po zastosowaniu waciwych regu otrzymalibymy
zdania, od ktrych rozpoczynamy konstrukcj.
TABLICA SEMANTYCZNA
ODPOWIED:
Wykluczona jest interpretacja taka, eby zdaniom (p (q
r)) i r przysugiwaa warto t a zdaniu (p q) przysugiwaa
warto f (lub, rwnowanie, zdanie
(((p (q r)) r) (p q))
jest tautologi).
PYTANIE:
((p q) (p q))?
TABLICA SEMANTYCZNA
ODPOWIED:
Zdanie
((p q) (p q))
nie jest tautologi.
Zdanie ((p q) (p q)) przyjmuje warto f dla interpre-
tacji takiej, e p przyjmuje warto f a q warto t.

Metoda tablic semantycznych zwykle jest sprawniejsza ni me-
toda zero-jedynkowa wprost. Tak, czy owak liczba operacji ronie
wykadniczo w zalenoci od dugoci zdania. Cho wic problem, czy
zdanie jest tautologi jest rozstrzygalny, to jednak nie jest on prak-
tycznie rozstrzygalny w tym sensie, e oczekiwanie na wynik traci
sens w perspektywie nie tylko ycia czowieka. Metoda zero-jedyn-
kowa jest algorytmem, dziaajcym w czasie wykadniczym. Oznacza
to np., e gdyby wykonanie jednej operacji trwao jeden chronom
(10
43
s.), to wykonanie 2
n
operacji dla n = 200 przekracza czas ycia
czowieka, a dla n = 500 przekracza wiek wszechwiata. Podziele-
nie zadania i wykonywanie go przez wiele komputerw te sprawy nie
rozwizuje. Zawsze mona wskaza takie n, eby mimo wykorzystania
wszystkich istniejcych maszyn czas wykonania zadania przekracza
z gry zadan granic. Tradycyjnie problem obliczeniowy uwaa si
za praktycznie rozwizywalny, gdy istnieje staa k taka, e dla n da-
nych algorytm wymaga wykonania co najwyej n
k
operacji. O takich
algorytmach mwi si, e dziaaj w czasie wielomianowym. Jak na
razie nie udao si znale takiego algorytmu dla rozstrzygania, czy
dane zdanie jest tautologi.
1.1.8. Elektronowa interpretacja spjnikw zdaniowych
46
Rachunek zda znalaz interesujce zastosowanie techniczne w
maszynach matematycznych. Wartoci logiczne zda zoonych w za-
46
W akademickim podrczniku logiki o takiej interpretacji pisa H. Greniew-
ski [1955]. Warto tu wspomnie, e H. Greniewski jeszcze jako doktor stan na
czele Grupy Aparatw Matematycznych w Instytucie Matematyki w Warszawie.
Pierwszym znaczcym osigniciem tej grupy bya budowa maszyny ARR w 1954.
By to pierwszy polski komputer uytkowy (a nie tylko eksperymentalny).
lenoci od spjnika i wartoci logicznych zada-argumentw mona
interpretowa jako opis dziaania pewnych ukadw elektronowych.
Wemy ukad, ktry ma wejcia p
1
, p
2
, . . . , p
n
oraz jedno wyjcie.
Ukad taki mona gracznie przedstawi nastpujco:
Przyjmuje si, e kade z wej moe znajdowa si w jednym
z dwch stanw. S to dwa rozrnialne stany zyczne. Mog nimi
by np. pary: impuls, brak impulsu; napicie v
1
, napicie v
2
(v
1
= v
2
).
Stany te mona oznacza: 0, 1. Ponadto zakada si, e ukady te
dziaaj bezczasowo, tzn. e stan wyjcia nie zaley od czasu prze-
twarzania danych na wejciu, a jedynie od stanw wej. Takie ukady
to sieci logiczne.
Zwizki midzy wartociami logicznymi zda-argumentw a war-
toci logiczn zdania zoonego opisywane s przez tablic. Sie lo-
giczna realizuje tablic, jeli majc na wejciu wartoci przyporzd-
kowane zdaniom-argumentom, na wyjciu ma stan odpowiadajcy
wartoci logicznej zdania zoonego.
Ukadami (sieciami) podstawowymi s sieci realizujce tablice ne-
gacji, alternatywy i koniunkcji.
Zasadniczym problemem teorii sieci logicznych jest okrelenie za-
sad budowy sieci zoonych z ukadw podstawowych, realizujcej do-
woln zadan tablic. Jest to tzw. problem syntezy sieci logicznych.
Sprowadza si on do podania odpowiadajcego danej tablicy zdania
rachunku zda zbudowanego za pomoc spjnikw negacji, alterna-
tywy i koniunkcji. Dla takiego zdania konstruuje si sieci z ukadw
podstawowych, np. dla zdania
(p q) (p q)
moemy mie nastpujc sie:
Okazuje si, e jest nieskoczenie wiele sieci zbudowanych z uka-
dw podstawowych, ktre realizuj dan tablic. W zwizku z tym
kolejnym wanym problemem jest znalezienie takiego rozwizania,
ktre spenia pewne dodatkowe warunki. Gwnie chodzi o warunek
minimalizacji elementw podstawowych. Taka jest istota tzw. pro-
blemu minimalizacji sieci. Problem ten nie jest w oglnoci rozwi-
zany.
Prostym problemem zwizanym z sieciami logicznymi jest okre-
lenie zdania dla zadanej sieci. Innym problemem jest budowa sieci,
ktrej elementy podstawowe oparte s na binegacji (zdaniu zoonemu
przysuguje warto t wtedy i tylko wtedy, gdy obu jego zdaniom-ar-
gumentom przysuguje warto f
47
)albo dysjunkcji Sheera (zdaniu
zoonemu przysuguje warto f wtedy i tylko wtedy, gdy obu jego
zdaniom-argumentom przysuguje warto t
48
).
Z teorii sieci logicznych wywodzi si teoria sieci neuronowych
znajdujcych zastosowanie, np. w biologii.
47
Por. rozdz. Spjniki prawdziwociowe.
48
Por. rozdz. Spjniki prawdziwociowe.
1.1.9. Tautologia a zdanie logicznie prawdziwe
TWIERDZENIE 2. (O PENOCI).
wtedy i tylko wtedy, gdy |= ,
czyli
jest tautologi
jest logicznie prawdziwe.
DOWD
Wpierw udowodnijmy, e
(A) jeeli , to |= ,
a nastpnie, e
(B) jeeli |= , to .
Niech bdzie zdaniem, ktrego wszystkie litery zdaniowe znaj-
duj si wrd (n + 1) liter: p
0
, p
1
, . . . , p
n
.
(A) Pokaemy, e jeeli nie jest prawdziwe w jakim modelu, to
istnieje interpretacja taka, e dla tej interpretacji przyjmuje warto
f.
Wemy dowolny model M. Niech v
M0
, v
M1
, . . . , v
Mn
bdzie inter-
pretacj tak, e v
Mm
= t wtedy i tylko wtedy, gdy p
m
jest elementem
M (p
m
M), czyli v
Mm
= f wtedy i tylko wtedy, gdy p
m
nie jest ele-
mentem M (p
m
M).
Pokaemy, e
M |= wtedy i tylko wtedy,
gdy dla interpretacji v
M0
, v
M1
, . . . , v
Mn
przyjmuje warto t.
Dowodzi bdziemy przez indukcj ze wzgldu na dugo zdania.
W wypadku, gdy jest liter zdaniow, to zgodnie z okreleniem
interpretacji v
M0
, v
M1
, . . . , v
Mn
stwierdzamy, e M |= wtedy i tylko
wtedy, gdy przyjmuje warto t.
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech M |= wtedy i tylko wtedy,
M0
, v
M1
, . . . , v
Mn
przyjmuje warto t oraz
M |= wtedy i tylko wtedy, gdy dla interpretacji v
M0
, v
M1
, . . . , v
Mn
przyjmuje warto t.
(A) Niech bdzie zdaniem: .
(A1) Niech M |= . Z denicji |= dostajemy, e nie zachodzi M |= .
Z zaoenia indukcyjnego otrzymujemy, e zdanie dla interpretacji
v
M0
, v
M1
, . . . , v
Mn
przyjmuje warto f, a zatem zdanie () dla tej
interpretacji przyjmuje warto t.
(A2) Niech dla interpretacji v
M0
, v
M1
, . . . , v
Mn
przyjmuje warto
t. A wic przyjmuje warto f. Z zaoenia indukcyjnego wynika
wic, i nie zachodzi M |= , a zatem zachodzi M |= ().
(A) Niech bdzie zdaniem: .
(A1) Niech nie zachodzi M |= . Z denicji |= wynika, e zachodzi
M |= oraz e nie zachodzi M |= . Korzystajc z zaoenia induk-
cyjnego dostajemy, e dla interpretacji v
M0
, v
M1
, . . . , v
Mn
przyjmuje
warto t za dla tej interpretacji przyjmuje warto f. Z tego wic
dostajemy, e dla interpretacji v
M0
, v
M1
, . . . , v
Mn
zdanie ( )
przyjmuje warto f.
(A2) Niech dla interpretacji v
M0
, v
M1
, . . . , v
Mn
przyjmuje war-
to f. Pokaemy, e nie zachodzi M |= . Mamy bowiem, e dla
tej interpretacji przyjmuje warto t za przyjmuje warto f. Ko-
rzystajc z zaoenia indukcyjnego dostajemy, e zachodzi M |= a
nie zachodzi M |= , a wic nie zachodzi rwnie M |= ( ).
W wypadku koniunkcji postpujemy podobnie jak w wypadku
negacji, za w wypadku alternatywny podobnie jak w wypadku im-
plikacji. Z rwnowanoci moemy postpowa jak z negacj, czyli
zakada, e M |= a nastpnie zakada, e dla interpretacji
v
M0
, v
M1
, . . . , v
Mn
zdanie przyjmuje warto t. Moemy rw-
nie postpowa jak w wypadku implikacji, czyli zakadajc wpierw,
e nie zachodzi M |= a nastpnie zakadajc, e dla interpre-
tacji v
M0
, v
M1
, . . . , v
Mn
zdanie przyjmuje warto f.
Teraz dowodzimy, e
(A) jeeli , to |= ,
Zamy wic, e . Gdyby nie zachodzio |= , to istniaby model
M taki, e nie byoby w nim prawdziwe. Zgodnie z powyszym
dla interpretacji v
M0
, v
M1
, . . . , v
Mn
zdanie przyjmowaoby warto
f, a to przeczyoby zaoeniu. Zatem jest prawdziwe we wszystkich
modelach, czyli |= .
Aby dowie, e
(B) jeeli |= , to
pokaemy, e jeeli dla jakiej interpretacji przyjmuje warto f, to
istnieje model taki, e nie jest w tym modelu prawdziwe.
Niech v
0
, v
1
, . . . , v
n
bdzie dowoln interpretacj. Niech M
v
b-
dzie modelem takim, e p
m
M
v
wtedy i tylko wtedy, gdy v
m
= t.
Twierdzimy, i
dla interpretacji v
0
, v
1
, . . . , v
n
przyjmuje warto t
wtedy i tylko wtedy, gdy M
v
|= .
Fakt ten moe by dowiedziony przez indukcj w analogiczny
sposb jak dowodzilimy, e
M |= wtedy i tylko wtedy,
M0
, v
M1
, . . . , v
Mn
przyjmuje warto t.
Zauwamy jednak, e v
Mm
= t wtedy i tylko wtedy, gdy v
m
= t. Fakt
ten jest wic oczywistym wnioskiem z powyszego.
Zamy, e |= . Gdyby istniaa interpretacja v taka, e dla tej
interpretacji nie przyjmowaoby wartoci t, to nie byoby prawdziwe
w modelu M
v
, a to przeczyoby zaoeniu. Zatem dla wszystkich
interpretacji przyjmuje warto t, czyli .
Dowiedzione twierdzenie pozwala zastpi semantyczne poj-
cie logicznej prawdziwoci syntaktycznym pojciem tautologicznoci.
Twierdzenie to umoliwia nam opuszczenie dowodu, e zdanie jest lo-
gicznie prawdziwe jeeli wiadomo, e jest ono tautologi. Jest to wy-
padek analogiczny do rachunkw arytmetycznych, gdy opuszczamy
dowd, e np. liczba wyrachowana w pisemnym dodawaniu jest sum
liczb, ktrych nazwy zapisane w jzyku systemu dziesitnego byy
obiektami pisemnego dodawania. Po prostu wystarczyo raz dowie,
e reguy rachowania zawsze prowadz do (rzeczywistej) sumy.
Poniewa rozstrzygalny jest problem, czy zdanie jest tautologi,
wic na podstawie twierdzenia o penoci jest jasne, e rwnie roz-
strzygalny jest problem, czy zdanie jest logicznie prawdziwe.
1.1.10. Spjniki prawdziwociowe
(DEF. spjnika prawdziwociowego) Spjnik prawdziwociowy to
spjnik taki, e warto logiczna zdania zoonego zbudowanego za
pomoc tego spjnika jest wyznaczona przez wartoci logiczne zda-
-argumentw tego spjnika.
Na to, aby okreli warto logiczn zdania nieprawda, e
wystarczy zna warto logiczn zdania . Fraza nieprawda, e . . .
jest spjnikiem prawdziwociowym.
Przykadem dwuargumentowego spjnika, ktry nie jest prawdzi-
wociowy moe by spjnik z tego, e . . . wynika, e . . . . Warto
logiczna zdania z tego, e wynika, e jest okrelona w wypadku,
gdy jest prawdziwe a jest faszywe; zdanie to wwczas jest fa-
szywe. W pozostaych moliwych wypadkach ukadw wartoci zda
i , warto logiczna zdania zoonego nie jest okrelona przez war-
toci logiczne zda-argumentw. Spjnik implikacji jest prawdziwo-
ciowy, nie naley go wic myli z omwionym spjnikiem
49
.
Spjniki: , , , , s spjnikami prawdziwociowymi.
49
W fundamentalnym dla wspczesnej logiki dziele B. Russella i A. N. Whi-
teheada Principia Mathematica, ktrego pierwszy tom ukaza si w 1910 r. wy-
raenie jest odczytywane jako z wynika . Oczywicie prowadzi to
do paradoksw, tautologi jest bowiem zdanie: ( ) ( ) znaczyoby
to, e dla dowolnych dwch zda cho jedno z nich musiaoby wynika z drugiego.
Jako reakcja przeciw tej interpretacji powstaj systemy implikacji cisej Lewisa
(1918). Implikacja cisa deniowana jest nastpujco:
=
df
M( ),
gdzie M znaczy: jest moliwe, e.
Spjnik implikacji cisej miaby wiernie odwzorowywa stosunek wynikania
zdanie zoone zbudowane za pomoc tego spjnika miaoby by prawdziwe wtedy
i tylko wtedy, gdy midzy poprzednikiem a nastpnikiem tej implikacji zacho-
dziby stosunek wynikania. Systemy implikacji cisej day pocztek prbom bu-
dowy systemw ze szczeglnie rozumianym spjnikiem implikacji.
(DEF. rwnoci spjnikw) Dwa spjniki s (ekstensjonalnie) rwne,
wtedy i tylko wtedy, gdy zawsze dla tych samych zda-argumentw
warto logiczna zda zoonych zbudowanych za pomoc tych spj-
nikw jest taka sama.
Mona obliczy, e s dokadnie cztery (teoretycznie moliwe)
ekstensjonalnie rne jednoargumentowe spjniki prawdziwociowe.
Takich spjnikw dwuargumentowych jest szesnacie. Oglnie, jest
2
2
n
ekstensjonalnie rnych n-argumentowych spjnikw prawdziwo-
ciowych (n = 1, 2, 3, . . .).
Spord teoretycznie moliwych spjnikw prawdziwociowych
wzilimy pod uwag tylko pi. Decyzja na taki wybr podyktowana
jest tym, e spjniki te:
(1) wystarczaj do wypowiedzenia wszystkich teoretycznie moli-
wych spjnikw prawdziwociowych;
(2) umoliwiaj zrczne stylistycznie formuowanie zda, ktre bu-
dujemy w jzyku ze spjnikami prawdziwociowymi, jak np. ma
to miejsce w jzyku matematyki klasycznej. Okazuje si bowiem,
e na to, by zachodzio (1), mona by wzi jeszcze mniej spj-
nikw.
Wyjanijmy intuicyjnie, co to znaczy, e jaki spjnik mona wy-
razi za pomoc innych spjnikw. Wemy dla przykadu spjnik
dwuargumentowy taki, e zdanie zoone zbudowane za pomoc
tego spjnika ma warto t wtedy i tylko wtedy, gdy obu zdaniom-
-argumentom przysuguje warto f.
(DEF. ) Spjnik jest charakteryzowany przez nastpujc tabelk
wartoci logicznych:

t t f
t f f
f t f
f f t
Na odczytanie spjnika , okrelanego jako binegacja, jednoczesne
zaprzeczenie lub funktor ukasiewicza, znajdujemy wyraenie ani
. . . , ani . . . . Takie bowiem znaczenie musimy przypisa temu wy-
raeniu choby w takich zwrotach jzyka polskiego jak: ani sychu,
ani widu o nim, ani mnie to grzeje, ani zibi. Kierujc si wycz-
nie intuicj znacze wyrae jzyka polskiego zauwamy, i zamiast
powiedzie, np. ani Jan zdolny, ani pracowity
50
moemy z zachowa-
niem myli zawartej w tym zdaniu powiedzie Jan nie jest zdolny i
nie jest pracowity. Rnica pomidzy obu zdaniami jest tylko rnic
stylu. Rekonstruujc i uoglniajc przykad stwierdzamy, e zdanie
ani , ani jest rwnowane zdaniu nieprawda, e i nie prawda,
e . atwo rwnie obliczy, e spjnik przyporzdkowuje zda-
niu zoonemu tak sam warto logiczn, jaka przysuguje
zgodnie z tabelkami dla negacji i koniunkcji zdaniu . Problem
wyraenia jakiego n-argumentowego spjnika prawdziwociowego s
przez inne spjniki polega wic na tym, eby znale zdanie zbudo-
wane za pomoc tych innych spjnikw i (niekoniecznie wszystkich i
niekoniecznie tylko) zda-argumentw spjnika s takie, aby dla ka-
dej interpretacji wartoci logiczne tego zdania i zdania zbudowanego
za pomoc spjnika s byy takie same.
1.1.11. Funkcjonalna peno
Nim pokaemy, e wszystkie teoretycznie moliwe spjniki praw-
dziwociowe dadz si wyrazi za pomoc tylko trzech spjnikw:
negacji, alternatywy i koniunkcji, podajmy twierdzenie, z ktrego b-
dziemy korzysta w dowodzie tego faktu.
Niech // oznacza, e jest odcinkiem cigu symboli .
TWIERDZENIE 3 (O ZASTPOWANIU).
Niech i bd zdaniami i niech //.
Jeeli , to // //.
Twierdzenie to gosi, e jeeli w zdaniu zastpimy, bdcy zda-
niem, wystpujcy w nim cig symboli cigiem symboli takim,
50
Zgodnie z frazeologi jzyka polskiego powiemy: Ani Jan nie jest zdolny, ani
nie jest pracowity. Podobnie jest w wypadku innych spjnikw jzyka rachunku
zda w zalenoci od kontekstu mog by wyraane inaczej ni to ustalilimy
jako sposb ich odczytywania.
e zdania i s rwnowane ( ), to otrzymamy zdanie //
rwnowane zdaniu ( // //).
DOWD
Dowodzi bdziemy przez indukcj po konstrukcji zdania .
Niech bdzie zdaniem . Po zastpieniu przez otrzymamy
zdanie . Poniewa z zaoenia , wic // //.
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech dla
1
, jeeli , to
1
//
1
//. Ponadto
2

2
, co jest oczywiste.
() Jeeli jest zdaniem
1
a , to na podstawie zaoenia
indukcyjnego mamy, e dla dowolnej interpretacji warto logiczna
1
// jest taka sama, jak warto logiczna
1
//. Zatem dla dowolnej
interpretacji warto logiczna
1
// jest taka sama, jak
1
//, czyli
// //.
Dla wszystkich spjnikw dwuargumentowych postpujemy po-
dobnie. Rozwamy wic tylko wypadek alternatywy.
() Jeeli jest zdaniem
1
2
a , to na podstawie zaoenia
indukcyjnego dla dowolnej interpretacji warto logiczna
1
// jest
taka sama, jak warto logiczna
1
//. Zatem dla dowolnej interpre-
tacji warto logiczna
1
//
2
jest taka sama, jak warto logiczna
1
//
2
, czyli // //.
Podobnie postpujemy, gdy jest zdaniem
2

1
.
TWIERDZENIE 4 (O FUNKCJONALNEJ PENOCI).
Zbir spjnikw {, , } jest funkcjonalnie peny, czyli dla do-
wolnego zdania , w ktrym wystpuj tylko spjniki prawdziwo-
ciowe istnieje jemu logicznie rwnowane zdanie ( ), w
ktrym wystpuj tylko spjniki: , , .
DOWD
Niech dany bdzie n-argumentowy spjnik prawdziwociowy s.
Niech spjnik ten bdzie charakteryzowany przez nastpujc tabelk
wartoci logicznych:
1

2
. . .
n
s(
1
,
2
, . . . ,
n
)
v
1
1
v
1
2
. . . v
1
n
v
1
. . . . . . . . . . . . . . .
v
j
1
v
j
2
. . . v
j
n
v
j
. . . . . . . . . . . . . . .
v
2
n
1
v
2
n
2
. . . v
2
n
n
v
2
n
Dowodzi bdziemy przez indukcj po dugoci zdania . Budo-
wa bdziemy takie zdanie
rwnowane zdaniu , w ktrym wy-

stpuj tylko spjniki: , i .
Rozwamy wpierw wypadek, gdy jest zdaniem, w ktrym wy-
stpuje tylko spjnik s (wszystkie argumenty spjnika s s literami
zdaniowymi).
W wypadku, gdy wszystkie wartoci v
1
, . . . , v
j
, . . . , v
2
n, jakie przyj-
muje s rwne f, to jako
bierzemy koniunkcj wszystkich wyst-

pujcych w liter zdaniowych i ich negacji. Zdanie to dla dowolnej
interpretacji przyjmuje warto f. Jest zatem rwnowane zdaniu .
Niech teraz dla jakiego ukadu wartoci v
j
1
, v
j
2
, . . . , v
j
n
zdanie
przyjmuje warto t. Dla kadego ukadu wartoci v
j
1
, v
j
2
, . . . , v
j
n
(j =
1, . . . , 2
n
), dla ktrego przyjmuje warto t bierzemy koniunkcj liter
zdaniowych p
i
, gdy v
j
i
przyjmuje warto t i p
i
, gdy v
j
i
przyjmuje war-
to f. Koniunkcja ta przyjmuje warto t wtedy i tylko wtedy, gdy
litera zdaniowa p
i
przyjmuje warto v
j
i
, (i = 1, . . . , n; j = 1, . . . , 2
n
).
Alternatywa wszystkich takich koniunkcji jest rwnowana zdaniu .
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech
1
, . . .
n
bd zdaniami takimi,
e istniej rwnowane im zdania, odpowiednio,
i
, . . . ,
n
zbudo-
wane tylko za pomoc spjnikw: , , . Niech bdzie zdaniem
s(
1
, . . . ,
n
). Postpujemy podobnie jak w wypadku, gdy argumen-
tami s byy litery zdaniowe. Tym razem jednak zamiast liter zdanio-
wych bierzemy zdania
1
, . . . ,
n
i ich negacje. Korzystajc z zaoenia
indukcyjnego i tw. 3 stwierdzamy, e uzyskane konstrukcje s rwno-
wane zdaniu .
Mona pokaza, e
WNIOSEK
Kady ze zbiorw spjnikw {, }
51
, {, }, {, } jest funkcjo-
nalnie peny.
W dowodzie wystarczy skorzysta z rwnowanoci:
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( ).
aden inny dwuelementowy zbir zawierajcy tylko spjniki: ,
, , , nie jest funkcjonalnie peny. W tym celu wystarczy po-
kaza, e
TWIERDZENIE 5.
Zbiory: {, , , }, {, } nie s funkcjonalnie pene.
DOWD
Aby pokaza, e zbir {, , , } nie jest funkcjonalnie peny
przez indukcj po dugoci zdania dowodzimy, e kade zdanie zbu-
dowane wycznie za pomoc spjnikw i oraz i (a take,
oczywicie, liter zdaniowych) dla interpretacji takiej, e wszystkie li-
tery zdaniowe przyjmuj warto t przyjmuje warto t.
Niech bdzie dowolnym zdaniem, w ktrym wystpuj jedynie
spjniki: , , , .
1. Jeeli jest liter zdaniow, to ma warto t.
2. Niech i przysuguje warto t. Gdy jest zdaniem postaci
, wwczas przysuguje warto t. Podobnie, gdy ma posta
, lub . Stwierdzamy wic, e dla zdania p nie
istnieje zdanie jemu logicznie rwnowane zbudowane wycznie
51
Twierdzenie o funkcjonalnej penoci zbioru spjnikw {, } przyjtych
jako pierwotne w Principia Mathematica Russella i Whiteheada poda E. Post
w swojej dysertacji doktorskiej obronionej na Columbia University w 1920 r. i
pniej opublikowanej, Post [1921].
za pomoc spjnikw alternatywy i koniunkcji oraz implikacji i
rwnowanoci.
Aby dowie, e zbir {, } nie jest funkcjonalnie peny, wystar-
czy pokaza, e kade zdanie zbudowane przy uyciu tylko spjni-
kw negacji i rwnowanoci przyjmuje warto t tyle samo razy, ile
razy przyjmuje warto f albo przyjmuje te wartoci parzyst liczb
razy
52
. Faktu tego dowodzimy przez indukcj po dugoci zdania.
Litery zdaniowe przyjmuj warto t tyle samo razy, ile razy
przyjmuj warto f. Niech i speniaj zaoenia. Wypadek zda-
nia jest prosty. Jeeli przyjmuje warto t tyle samo razy, ile
razy przyjmuje warto f, to tak samo jest w wypadku . Jeeli
przyjmuje warto t parzyst liczb razy, to z faktu, e liczba wszyst-
kich interpretacji jest parzysta wynika, e rwnie parzyst liczb
razy przyjmuje warto f, zatem tak samo jest w wypadku .
Gdy przyjmuje warto t tyle samo razy, ile razy przyjmuje
warto f i podobnie jest dla , to poniewa wszystkich interpretacji
jest parzysta liczba zdanie przyjmuje wartoci t i f parzyst
liczb razy. Gdy dla zdania istnieje wicej ni dwie (rne)
interpretacje, to dla tych interpretacji zarwno jak i przyjmuj
warto t( lub f) parzyst liczb razy. Z tego wynika, e rwnie
przyjmuje warto t( lub f) parzyst liczb razy.
Zbir {, } nie jest funkcjonalnie peny, bowiem za pomoc
spjnikw z tego zbioru nie skonstruujemy np. zdania, ktre przy-
biera warto t trzykrotnie, jak jest to w wypadku zdania p q.
Okazuje si, e sam spjnik (ani . . . , ani . . . ) wystarcza dla
konstrukcji zda logicznie rwnowanych zdaniom zbudowanym za
pomoc jakichkolwiek (nawet tylko dajcych si pomyle) spjni-
kw prawdziwociowych
53
. Pokazano rwnie, e tak sam wasno
52
Wypadek, gdy nie przyjmuje jednej z wartoci inaczej mwic gdy przyj-
muje j 0 razy traktujemy jako wypadek wystpienia tej wartoci parzyst liczb
razy.
53
Ch. S. Peirce w nie opublikowanym artykule z ok. 1880 r. (A Boolean Algebra
with One Constant, Collected Papers, IV, 1220, s. 1318) okreli jzyk z jedn
tylko sta, ktr moemy uzna za dwuargumentowy spjnik ani . . . , ani . . . .
Peirce nie poda jednak cisego dowodu, e zbir{} jest funkcjonalnie peny.
ma take spjnik zwany kresk Sheera, oznaczany |, a odczytywany
albo nie . . . albo nie . . .
54
. Spjnik ten jest charakteryzowany na-
stpujc tabelk:
|
t t f
t f t
f t t
f f t
Dla ciekawoci dodajmy, e oprcz ani . . . , ani . . . i albo nie
. . . albo nie . . . aden inny co najwyej dwuargumentowy spjnik
sam jeden nie wystarcza dla wypowiedzenia wszystkich pozostaych
spjnikw prawdziwociowych
55
.
1.1.12. Postacie normalne
Zdania o postaci opisanej w dowodzie twierdzenia o funkcjonalnej
penoci maj szczegln budow. Tak budow maj zdania o postaci
normalnej dysjunkcyjnej (alternatywnej).
(DEF. postaci normalnej dysjunkcyjnej) Zdanie ma posta nor-
maln dysjunkcyjn (alternatywn) wtedy i tylko wtedy, gdy jest
koniunkcj zda, z ktrych kade jest liter zdaniow lub liter zda-
niow poprzedzon spjnikiem negacji, albo jest alternatyw takich
koniunkcji.
PRZYKAD
Zdaniem o postaci normalnej dysjunkcyjnej jest:
(p r) (p q r).

54
Ch. S. Peirce w nie opublikowanym artykule z 1902 r. (Collected Papers, IV,
265, s. 216) pokaza, e wszystko, co mona wypowiedzie za pomoc spjnika
ani . . . , ani . . . mona wyrazi uywajc tylko albo nie . . . albo nie . . . .
Dowd, e zarwno spjnik jak i spjnik | same wystarczaj dla wypowiedzenia
wszystkich zda zbudowanych za pomoc spjnikw i zosta podany w 1912 r.
przez H. M. Sheera (18831964), ktry nie zna prac Peircea. Zob. Sheer [1913].
55
Twierdzenie to udowodni E. yliski [1925].
(DEF. postaci normalnej koniunkcyjnej) Zdanie ma posta nor-
maln koniunkcyjn wtedy i tylko wtedy, gdy jest alternatyw zda,
z ktrych kade jest liter zdaniow lub liter zdaniow poprzedzon
znakiem negacji, albo jest koniunkcj takich alternatyw.
PRZYKAD
Zdaniem o postaci normalnej koniunkcyjnej jest:
(p p q) (p q).

Z dowodu twierdzenia o funkcjonalnej penoci wynika, e kade
zdanie klasycznej logiki zda daje si przedstawi w postaci normalnej
dysjunkcyjnej.
Dla kadego zdania sformuowanego w jzyku klasycznej logiki
zda mona skonstruowa jemu logicznie rwnowane zdanie o po-
staci alternatywnej normalnej oraz jemu logicznie rwnowane zdanie
o postaci koniunkcyjnej normalnej. Konstrukcja takich zda moe by
przeprowadzana przez zastpowanie zda skadowych, z ktrych jest
zbudowane dane zdanie w kolejnych krokach wedug podanych wzo-
rw (zdanie po lewej stronie znaku rwnoci zastpowane jest przez
zdanie po jego prawej stronie)
Krok 1. = ( ) ( )
=
Krok 2. =
( ) =
( ) =
Krok 3. ( ) = ( ) ( )
Krok 3. ( ) = ( ) ( )
Krok 3 stosujemy w wypadku konstrukcji zdania o postaci nor-
malnej koniunkcyjnej, za Krok 3 w przypadku konstrukcji zdania
o postaci normalnej dysjunkcyjnej.
Do konstrukcji postaci normalnych mona wykorzysta drzewa
analityczne.
W wypadku postaci normalnej dysjunkcyjnej konstruujemy drze-
wo zapisujc po lewej stronie zdanie, ktrego normaln posta dys-
junkcyjn chcemy znale. Dla kadej gazi bierzemy koniunkcj,
1.2. WYNIKANIE SYNTAKTYCZNE 81
ktrej wszystkimi i tylko czonami s litery zdaniowe znajdujce si
po lewej stronie i negacje liter zdaniowych znajdujcych si po prawej
stronie tej gazi. Alternatywa takich koniunkcji, dajcych si skon-
struowa dla wszystkich i tylko gazi takiego drzewa analitycznego,
jest zdaniem o normalnej postaci dysjunkcyjnej rwnowanym zdaniu
.
W wypadku postaci normalnej koniunkcyjnej konstruujemy drze-
wo zapisujc po prawej stronie zdanie, ktrego normaln posta ko-
niunkcyjn chcemy znale. Dla kadej gazi bierzemy alternatyw,
ktrej wszystkimi i tylko czonami s litery zdaniowe znajdujce si
po prawej stronie i negacje liter zdaniowych znajdujcych si po lewej
stronie tej gazi. Koniunkcja takich alternatyw, dajcych si skon-
struowa dla wszystkich i tylko gazi takiego drzewa analitycznego,
jest zdaniem o normalnej postaci koniunkcyjnej rwnowanym zdaniu
.
Dla danego zdania moe by wicej ni jedno jemu rwnowane
zdanie o postaci normalnej dysjunkcyjnej i wicej ni jedno jemu rw-
nowane zdanie o postaci normalnej koniunkcyjnej.
Zdanie o postaci normalnej koniunkcyjnej jest tautologi wtedy i
tylko wtedy, gdy na kad alternatyw zda bdc czonem koniunk-
cji skada si jaka litera zdaniowa p
i
oraz p
i
, a wic gdy wszystkie
czony koniunkcji s tautologiami.
Zauwamy, e zdanie o postaci normalnej dysjunkcyjnej jest
kontrtautologi wtedy i tylko wtedy, gdy alternatyw tworz koniunk-
cje takie, e w kadej z nich wystpuje jaka litera zdaniowa p
i
oraz
p
i
, a wic gdy wszystkie czony alternatywy s kontrtautologiami.
1.2. WYNIKANIE SYNTAKTYCZNE
Celem naszym jest skonstruowanie rachunku takiego, eby sto-
sunek wynikania ze wzgldu na reguy tego rachunku bdzie to
wynikanie syntaktyczne wiernie odwzorowywa rzeczywisty, czyli
semantyczny stosunek wynikania. Zdeniujemy teraz wynikanie syn-
taktyczne i udowodnimy kilka twierdze, ktre bd potrzebne w do-
wodzie uoglnionego twierdzenia o penoci, z ktrego prostym wnio-
skiem jest teza, e stosunek wynikania syntaktycznego pokrywa si
ze stosunkiem wynikania semantycznego.
1.2.1. Dowd w rachunku zda
(DEF. reguy odrywania MP)
56
Podstawow regu syntaktyczn
(operacj na napisach) bdzie regua odrywania (MP, modus ponens):
ze zda i wyprowadzalne jest zdanie .
Zdanie daje si wyprowadzi ze zda i za pomoc reguy
odrywania, gdy jest zdaniem .
(DEF. dowodu) Niech bdzie dowolnym (skoczonym lub niesko-
czonym) zbiorem zda. wynika syntaktycznie (daje si wyprowadzi
z, ma dowd z, jest konsekwencj) , co oznaczamy: , wtedy i
tylko wtedy, gdy istnieje taki skoczony cig zda
0
,
1
, . . . ,
n
, e
=
n
oraz dla kadego i, 0 i n, speniony jest jeden z warunkw:
(I)
i
jest tautologi,
(II)
i
naley do ,
(III) istniej j, k < i takie, e
i
daje si za pomoc reguy odrywania
wyprowadzi ze zda
j
i
k
.
Cig
0
,
1
, . . . ,
n
nazywamy dowodem z zdania .
Ilo zda-wyrazw cigu dowodowego nazywamy dugoci do-
wodu. Zdania ze zbioru nazywamy zaoeniami (dowodu z ).
Dowody zapisujemy w postaci kolumny wierszy dowodowych, na
ktre skada si bd:
(I) kolejny numer zdania,
(II) zdanie
oraz
56
Sformuowanie reguy odrywania znajduje si w logice stoikw systemie
logicznym, ktry powsta w III w. p.n.e. w Grecji. Zaliczona zostaa do sylogi-
zmw hipotetycznych niedowodliwych. W redniowieczu nadano jej nazw: modus
ponendo ponens albo krtko: modus ponens.
(III) wskazanie racji, dla ktrych to zdanie mona doczy do do-
wodu.
(1) Bdziemy pisali tautologia, jeeli doczone zdanie jest
tautologi.
(2) Zaoenie piszemy w wypadku, gdy zdanie to naley
do zbioru .
(3) Jeeli zdanie bdzie uzyskane w wyniku uycia reguy
odrywania, bdziemy pisali MP oraz numery wierszy
dowodowych, w ktrych znajduj si zdania, do ktrych
regua ta zostaa zastosowana.
PRZYKAD
Pokaemy e zdanie a < c ma dowd ze zbioru {a < b b < c
a < c, a < b, b < c}; czyli e
{a < b b < c a < c, a < b, b < c} a < c
57
.
1. a < b (b < c ((a < b b < c a < c) a < c)) tautologia
2. a < b zaoenie
3. b < c ((a < b b < c a < c) a < c) (MP 1, 2)
4. b < c zaoenie
5. (a < b b < c a < c) (a < c) (MP 3, 4)
6. a < b b < c a < c zaoenie
7. a < c (MP 5, 6)
LEMAT 1.
Jeeli i s tautologiami, to jest tautologi.
DOWD
Niech w cigu p
0
, p
1
, . . . , p
n
znajduj si wszystkie litery zdaniowe,
z ktrych jest zbudowane zdanie i niech nie bdzie tautolo-
gi. Istnieje zatem taka interpretacja v
0
, v
1
, . . . , v
n
, e zdanie dla tej
57
Poszczeglne wyraenia jzyka teorii mniejszoci: a < b, b < c, a < c od-
powiadaj literom zdaniowym, czyli s przez nas traktowane jako wewntrznie
niezoone.
interpretacji przyjmuje warto f. Poniewa z zaoenia jest
tautologi, wic dla tej interpretacji musi przyjmowa warto f, a
to przeczy zaoeniu, e jest tautologi.
LEMAT 2.
ma dowd z pustego zbioru zda wtedy i tylko wtedy, gdy
jest tautologi.
DOWD
Jeeli jest tautologi, to cig, ktrego jedynym wyrazem jest
jest dowodem .
Niech ma dowd z pustego zbioru zda. Niech
0
,
1
, . . . ,
n
bdzie pewnym dowodem . Przez indukcj po dugoci tego dowodu
pokaemy, e jest tautologi.
Poniewa jest puste, wic zgodnie z denicj dowodu
0
moe
by tylko tautologi.
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech dla i k,
i
bdzie tautologi.
Pokaemy, e
k+1
jest tautologi. Zgodnie z denicj dowodu
k+1
moe by tautologi lub by otrzymane przez zastosowanie
reguy odrywania do wyrazw poprzedzajcych
k+1
w cigu
0
,
1
, . . . ,
n
. Jeeli jednak stosujemy regu odrywania do zda, ktre
s tautologiami, to w wyniku otrzymujemy tautologi. W kadym
wypadku
k+1
jest wic tautologi.
WNIOSEK
jest tautologi wtedy i tylko wtedy, gdy ma dowd z dowol-
nego zbioru zda.
UWAGA
W wypadku gdy jest pustym zbiorem zda ( = ) zamiast

bdziemy pisali
.
1.2.2. Operacja konsekwencji
(DEF. Cn()) Niech Cn()
58
bdzie zbiorem wszystkich zda, ktre
maj dowd ze zbioru , czyli Cn() = { : }. O Cn() mwimy,
e jest zbiorem konsekwencji .
TWIERDZENIE 6.
1. Cn()
2. jeeli , to Cn() Cn()
3. Cn[Cn()] Cn().
DOWD
1. Niech bdzie elementem ( ). Cig, ktrego jedynym
wyrazem jest zdanie jest dowodem zdania ze zbioru .
2. Niech Cn(). Niech
0
,
1
, . . . ,
n
bdzie dowodem ze
zbioru . Cig ten jest rwnie dowodem ze zbioru .
3. Niech Cn[Cn()]. Niech
0
,
1
, . . . ,
n
bdzie dowodem
ze zbioru Cn(). Na drodze wnioskowania przez indukcj po
dugoci dowodu pokaemy, e dla kadego i, 0 i n,
i
ma
dowd ze zbioru ; czyli e jest elementem zbioru Cn().
0
moe by tylko tautologi lub elementem Cn(). Jeeli
0
jest
tautologi, to ma dowd z . Jeeli
0
jest elementem Cn(), to
na podstawie denicji Cn
0
ma rwnie dowd z . Zatem
0
ma
dowd z , czyli
0
Cn().
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech dla i ( k < n),
i
ma dowd z
.
k+1
moe by tautologi, elementem zbioru Cn() lub moe by
otrzymane przez zastosowanie reguy odrywania do zda majcych
dowd z Cn(). W pierwszych dwch wypadkach jest tak samo, jak w
wypadku
0
. Pozostaje wic rozway wypadek, gdy
k+1
jest otrzy-
mane za pomoc MP ze zda
l
,
m
majcych dowd z Cn(). Z
58
Cn s pocztkowymi literami aciskiego sowa consequor i za kim,
nastpowa. Pojcie konsekwencji jest jednym z najbardziej podstawowych poj
logiki. Zostao wprowadzone przez Tarskiego w latach 19291935. Badania nad
nim rozwijaj prace Tarskiego: [1930], [1930a].
zaoenia indukcyjnego zdania te maj dowd z . Niech
0
,
1
, . . . ,
t
bdzie dowodem ze zbioru zdania
l
, za
0
,
1
, . . . ,
r
niech bdzie
dowodem ze zbioru zdania
m
. Cig
0
,
1
, . . . ,
t
,
0
,
1
, . . . ,
r
,
k+1
jest dowodem ze zbioru zdania
k+1
, czyli
k+1
Cn().
1.2.3. Twierdzenie o dedukcji
Intuicyjnie utosamiane s stwierdzenia:
Zdanie jest wnioskiem ze zdania
i
Twierdzeniem jest, e jeeli , to .
Majc do udowodnienia zdanie jeeli , to bierzemy zdanie jako
przesank, a nastpnie wyprowadzamy jako wniosek z . Majc za
udowodnione, e jest wnioskiem z przyjmujemy jako udowodnione
zdanie: jeeli , to .
Nim przystpimy do twierdzenia o dedukcji udowodnijmy prosty
fakt, z ktrego bdziemy korzysta w dowodzie.
LEMAT 3.
Jeeli jest tautologi, to jest tautologi.
DOWD
Niech w cigu p
0
, p
1
, . . . , p
n
znajduj si wszystkie litery zdaniowe,
z ktrych jest zbudowane zdanie . Gdyby nie byo tau-
tologi, to istniaaby interpretacja v
0
, v
1
, . . . , v
n
taka, e dla tej inter-
pretacji zdanie przyjmowaoby warto f. Byoby to jednak
moliwe tylko wwczas, gdyby dla tej interpretacji przyjmowao
warto f, a to jest wykluczone, z zaoenia bowiem jest tautolo-
gi.
TWIERDZENIE 7 (O DEDUKCJI)
59
.
{}
59
Sformuowanie twierdzenia o dedukcji jako postulatu wnioskowania deduk-
cyjnego znajduje si ju w Die Wissenschaftslehre Bernarda Bolzano [1836].
Ponownie w ujciu intuicyjnym pojawia si w: Herbrand [1928], a z dowodem
.
DOWD
Udowodnimy dwie tezy, ktre cznie skadaj si na twierdzenie
o dedukcji, a mianowicie:
A. jeeli , to {}
B. jeeli {} , to .
Dowd faktu A jest krtki. Niech
0
,
1
, . . . ,
n
bdzie dowodem
ze zbioru zdania . W wypadku, gdy zbiorem zaoe jest zbir
zda {}, zdanie jest zaoeniem, wic moe by doczone do do-
wodu. Mamy zatem:
0
,
1
, . . . ,
n
, . Poniewa daje si za pomoc
MP wyprowadzi z
n
(= ) i , zatem do cigu dowodowego
0
,
1
, . . . ,
n
, moemy rwnie doczy . Cig:
0
,
1
, . . . ,
n
, ,
jest dowodem ze zbioru {} zdania .
Dowd faktu B jest bardziej zoony. Niech {} , czyli
niech istnieje dowd ze zbioru {}. Niech
0
,
1
, . . . ,
n
bdzie
tym dowodem. Przez indukcj po dugoci tego dowodu pokaemy, e
dla kadego i, 0 i n,
n
. W szczeglnoci dla i = n bdzie:
.
Pokamy to wpierw dla i = 0.
0
moe by tautologi bd moe by zaoeniem.
Gdy
0
jest tautologi, to na podstawie wyej udowodnionego
lematu
0
jest tautologi, a wic ma dowd z dowolnego zbioru
zda, w szczeglnoci z .
w: Herbrand [1930]. Twierdzenie o dedukcji jako zasada odnoszca si do sys-
temw dedukcyjnych znajduje si u Tarskiego [1930]. Tarski ([1956], przypis na
s. 32) pisze, e zna j i stosowa od 1921 r., a samo twierdzenie sformuowa w
zwizku z dyskusj nad ksik Ajdukiewicza [1921]. Nazwa twierdzenie o de-
dukcji jest autorstwa Dawida Hilberta, ktry uy jej w napisanych wsplnie z
Paulem Bernaysem Grundlagen der Mathematik [1934]. Znane s liczne mo-
dykacje twierdzenia o dedukcji jak np. dla implikacji zstpujcych, zob. Surma
[1968]. Odpowiedniki twierdzenia o dedukcji wskazano dla wielu nieklasycznych
systemw logiki.
Jeeli
0
jest zaoeniem, to jest to bd zdanie , bd jaki
element zbioru .
Jeeli
0
jest zdaniem , to zdanie ma dowd z , jest
bowiem tautologi.
Niech
0
. Cig:
1.
0
(
0
) tautologia
2.
0
zaoenie
3.
0
(MP; 1,2)
jest dowodem zdania
0
ze zbioru .
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech dla i k < n zachodzi:
i
.
Pokaemy, e dla i = k + 1 zachodzi

k+1
.
Zgodnie z denicj dowodu,
k+1
moe by bd tautologi, bd
zaoeniem, bd moe by uzyskane przez zastosowanie reguy od-
rywania.
Jeeli
k+1
jest tautologi lub zaoeniem, to postpujemy tak
samo jak w wypadku
0
.
Rozwamy wic tylko wypadek, gdy
k+1
uzyskane jest przez za-
stosowanie reguy odrywania. Niech wic w cigu dowodowym
k+1
bdzie poprzedzane przez zdania
m
oraz
m

k+1
. Zgodnie z zao-
eniem indukcyjnym zdania
m
i (
m

k+1
) maj dowd
ze zbioru . Niech cig:
0
,
1
, . . . ,
l
(=
m
)
m
a cig:
0
,
1
, . . . ,
u
[= (
m

k+1
)]
bdzie dowodem ze zbioru zdania (
m

k+1
).
Cig:
0
,
1
, . . . ,
l
,
0
,
1
, . . . ,
u
,
przeduony o nastpujce trzy zdania:
(l+u+3). [ (
m

k+1
)]
[(
m
) (
k+1
)] tautologia
(l+u+4). (
m
) (
k+1
) (MP; l+u+3, l+u+2)
(l+u+5).
k+1
(MP; l+u+4, l + 1)
jest dowodem ze zbioru zdania
k+1
.
1.2.4. Sprzeczne i niesprzeczne zbiory zda
(DEF. syntaktycznie sprzecznego zbioru zda) jest (syntaktycznie)
sprzecznym zbiorem zda wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolnego :
.
W przeciwnym wypadku, a wic gdy
(DEF. syntaktycznie niesprzecznego zbioru zda) dla pewnego nie
jest tak, e mwimy, e jest (syntaktycznie) niesprzecznym
zbiorem zda.
Denicja zbioru sprzecznego jest rwnowana okreleniu zbioru
sprzecznego jako takiego zbioru, ktrego zbir konsekwencji jest
rwny zbiorowi L wszystkich zda, czyli jest sprzecznym zbiorem
zda wtedy i tylko wtedy, gdy Cn() = L.
Intuicyjne pojcie semantycznie niesprzecznego zbioru zda jest
takie, e za niesprzeczny (semantycznie) uwaamy kady zbir zda
prawdziwych w jakiej dziedzinie przedmiotowej, a take uznajemy
istnienie jakiej rzeczywistoci, w ktrej prawdziwe s wszystkie
zdania z jakiego zbioru zda, za warunek konieczny niesprzecznoci
(semantycznej) tego zbioru. A zatem w terminologii logicznej ozna-
czaoby to, e
(DEF. semantycznie niesprzecznego zbioru zda) Zbir zda jest se-
mantycznie niesprzeczny wtedy i tylko wtedy, gdy ma model.
W wypadku, gdy istnieje rwnowano wynikania syntaktycz-
nego i semantycznego, pojcia niesprzecznoci syntaktycznej i seman-
tycznej s te rwnowane. W zastosowaniach logiki nie bdzie wic
potrzebne ich odrnianie. Okae si, e twierdzenie goszce, e wy-
nikanie syntaktyczne pokrywa si z wynikaniem semantycznym bdzie
prost konsekwencj twierdzenia goszcego, e zbir zda jest (syn-
taktycznie) niesprzeczny wtedy i tylko wtedy, gdy ma model, czyli
gdy jest semantycznie niesprzeczny.
(DEF. pary zda przeciwnych) W tradycyjnej terminologii o dwch
zdaniach i mwi si, e s przeciwne (wykluczaj si) wtedy i
tylko wtedy, gdy tautologi jest zdanie:
( ).
(DEF. pary zda podprzeciwnych) Zdania i s podprzeciwne (do-
peniaj si) wtedy i tylko wtedy, gdy tautologi jest zdanie:
( ).
PRZYKADY
Wykluczaj si zdania: p i p q.
Dopeniaj si zdania: p i p q.

(DEF. pary zda sprzecznych) O zdaniach i mwi si, e two-
rz par zda sprzecznych wtedy i tylko wtedy, gdy si wykluczaj i
dopeniaj; czyli, gdy tautologiami s zdania
( )
oraz
( ).
PRZYKAD
Sprzeczne s zdania
2 + 2 = 4,
(2 + 2 = 4).

Udowodnimy teraz pewn wasno zda wykluczajcych si.
LEMAT 4.
Dwa zdania tworz sprzeczny zbir zda (w przyjtym tu rozu-
mieniu) wtedy i tylko wtedy, gdy zdania te wykluczaj si.
DOWD
Na dowodzone twierdzenie skadaj si dwie tezy:
(A) Jeeli zdania si wykluczaj, to tworz sprzeczny zbir zda
oraz
(B) Jeeli dwa zdania tworz sprzeczny zbir zda, to zdania te
wykluczaj si.
Rozpocznijmy od (A). Zamy, e zdania i wykluczaj si, a
wic e tautologi jest zdanie ( ). Pokaemy, e dla dowolnego
istnieje dowd ze zbioru {, }.
1. ( ) tautologia
2. [ ( )] tautologia
3. zaoenie
4. ( ) (MP;2,3)
5. zaoenie
6. ( ) (MP; 4,5)
7. (MP; 1,6)
W dowodzie (B) bdziemy korzystali z twierdzenia o dedukcji.
Niech {, } bdzie sprzecznym zbiorem zda. Zatem ze zbioru tego
ma dowd dowolne zdanie, w szczeglnoci zdanie ( ), czyli:
{, } ( ).
Poniewa {, } = {} {}, wic
{} {} ( ).
Korzystajc dwukrotnie z twierdzenia o dedukcji otrzymujemy
[ ( )].
Zdanie
[ ( )],
jako majce dowd z pustego zbioru zda winno wic by tautologi,
a tak moe by tylko w wypadku, gdy zdania i wykluczaj si. W
przeciwnym wypadku istniaaby bowiem taka interpretacja, e zdania
i miayby dla tej interpretacji warto t. Zdanie ( ) miaoby
wic warto f, a co za tym idzie warto f przysugiwaaby zdaniu
[ ( )].
Z powyszego faktu mamy
WNIOSEK
jeeli elementami s dwa zdania, ktre si wykluczaj, to jest
sprzecznym zbiorem zda.
TWIERDZENIE 8.
jest niesprzecznym zbiorem zda wtedy i tylko wtedy, gdy Cn()
jest zbiorem niesprzecznym.
DOWD
Gdy jest sprzeczne, to Cn() jest sprzeczne. Wynika to z twier-
dzenia o wasnociach operacji konsekwencji (tw. 6, I). Poniewa
Cn(), wic kady dowd z jest zarazem dowodem z Cn().
Aby pokaza, e jeeli Cn() jest sprzeczne, to jest sprzeczne
wystarczy skorzysta z tw. 6.3. Bowiem dla kadego : jeeli ma
dowd z Cn() czyli Cn[Cn()] to Cn(), a wic ma
dowd z .
Prost konsekwencj powyszego twierdzenia i twierdzenia 6 jest
nastpujcy
WNIOSEK
Jeeli jest niesprzecznym zbiorem zda, to kady jego podzbir
jest niesprzecznym zbiorem zda.
TWIERDZENIE 9.
Zbir zda jest sprzeczny wtedy i tylko wtedy, gdy dla pewnego
:
1. ,
lub
2. .
DOWD
Oczywicie, gdy jest sprzeczne, to z maj dowody dowolne
zdania, a w szczeglnoci , oraz . Pokaza wic trzeba, e
1. jeeli dla pewnego dowody z maj zarwno jako i , to
jest sprzeczne,
a take
2. gdy dla pewnego dowd z ma , to jest sprzeczne.
Dla dowodu (1) wystarczy pokaza, e jeeli dla pewnego do-
wody z maj zarwno jak i , to dla dowolnego zdania istnieje
jego dowd z . Niech cig:
0
,
1
, . . . ,
n
(= )
bdzie dowodem ze zbioru zdania , a cig:
0
,
1
, . . . ,
m
(= )
dowodem ze zbioru zdania . Niech bdzie dowolnym zdaniem.
Cig:
0
,
1
, . . . ,
n
,
0
,
1
, . . . ,
m
, ( ), ,
jest dowodem ze zbioru zdania . Zdanie ( ) jest tauto-
logi, a kolejne zdania cigu uzyskujemy stosujc regu odrywania.
Podobnie, gdy jest konsekwencj , to jest sprzeczne.
Zauwamy bowiem, e gdy cig:
0
,
1
, . . . ,
n
jest dowodem , to poniewa zdanie jest tautologi,
wic cig:
0
,
1
, . . . ,
n
, ,
jest dowodem .
TWIERDZENIE 10.
Jeeli jest niesprzecznym zbiorem zda i nie ma dowodu z ,
to zbir {} jest niesprzecznym zbiorem zda.
DOWD
Niech bdzie niesprzecznym zbiorem zda i niech nie bdzie
prawd, e . Gdyby zbir {} by zbiorem sprzecznym, to
dowd z niego miaoby dowolne zdanie, w szczeglnoci . Wic:
{} .
Na podstawie twierdzenia o dedukcji mamy, e
.
Niech
0
,
1
, . . . ,
n
(= )
bdzie dowodem ze zbioru . Zdanie:
( )
jest tautologi. Zatem cig:
0
,
1
, . . . ,
n
, ( ) ,
byby dowodem zdania ze zbioru , a to przeczyoby zaoeniu.
1.2.5. Maksymalne niesprzeczne zbiory zda
(DEF. maksymalnego niesprzecznego zbioru zda) Zbir jest mak-
symalnym niesprzecznym wtedy i tylko wtedy, gdy jest zbiorem
niesprzecznym oraz kiedy jedynym niesprzecznym zbiorem zawiera-
jcym jest , czyli gdy sprzeczny jest kady zbir powstay ze
zbioru przez doczenie jakich zda nie nalecych do .
TWIERDZENIE 11.
Jeeli jest zbiorem maksymalnym niesprzecznym oraz , to
.
DOWD
Na podstawie twierdzenia 8 jeeli jest niesprzeczne, to Cn()
jest niesprzeczne. Z tego, e mamy, i {} jest podzbiorem
Cn(). Zatem na podstawie wniosku z twierdzenia 8 {} jest
niesprzeczne jako podzbir zbioru niesprzecznego. Z maksymalnoci
wynika wic, e .
TWIERDZENIE 12 (LEMAT LINDENBAUMA)
60
Kady niesprzeczny zbir zda moe by rozszerzony do maksy-
malnego niesprzecznego zbioru zda.
DOWD
60
Autorem tego twierdzenia jest Adolf Lindenbaum (19041941). W tej sprawie
zob. Tarski [1956], s. 98.
Wszystkie zdania mona ustawi w cig porzdkujc je np. tak,
jak porzdkuje si wyrazy w sowniku. Wystarczy tylko ustali kolej-
no znakw naszego alfabetu sownika. Mgby to by np. nast-
pujcy porzdek:
, , , , , (, ), p
0
, p
1
, p
2
, . . ..
Niech
0
,
1
,
2
, . . .
bdzie cigiem wszystkich zda jzyka rachunku zda.
Niech bdzie dowolnym niesprzecznym zbiorem zda. Two-
rzymy cig zbiorw zda:
0
,
1
,
2
, . . .
taki, e
(I)
0
= ,
(II)
i+1
=
i
, jeeli
i
{
i
} jest sprzeczne,
i
{
i
}, jeeli
i
{
i
} jest niesprzeczne
Twierdzimy, e zbir =
i=0

i
, czyli zbir bdcy sum teorio-
-mnogociow wszystkich i tylko zbiorw z cigu:
0
,
1
,
2
, . . . , jest
maksymalnym niesprzecznym nadzbiorem
61
.
W dowodzie, e jest maksymalnym niesprzecznym nadzbiorem
zbioru wykorzystamy fakt, e
0

1

2
. . . , oraz e
wszystkie
i
, 0 i, s niesprzecznymi zbiorami zda.
Zamy, e jest zbiorem sprzecznym. Wwczas ze zbioru
dowd ma dowolne zdanie, w szczeglnoci istnieje dowd dla zdania
.
Niech cig:
0
,
1
, . . . ,
n
.
61
Nadzbiorem zbioru jest kady zbir taki, e .
Poniewa cig ten ma skoczon ilo wyrazw, wic istnieje m takie,
e wszystkie zdania z cigu:
0
,
1
, . . . ,
n
, ktre s elementami , s
te elementami
m
; a wic cig ten byby dowodem z
m
zdania
.
Na podstawie twierdzenia 9, zbir
m
byby wic zbiorem sprzecz-
nym, a to nie jest prawd.
Zbir jest maksymalny. Gdyby bowiem dla jakiego
m
zbir
{
m
} nie by sprzeczny, to jest jasne, e nie byby rwnie sprzeczny
zbir
m
{
m
}. A wic
m
naleaoby do
m+1
i z okrelenia zbioru

m
naleaoby rwnie do zbioru .
Zauwamy, e dla danego moe by wicej ni jeden maksy-
malny niesprzeczny nadzbir. Konstrukcja takiego nadzbioru zaley
bowiem nie tylko od , ale take od sposobu uporzdkowania zda.
TWIERDZENIE 13.
Niech bdzie zbiorem maksymalnym niesprzecznym. Dla ka-
dego :
(I) naley do wtedy i tylko wtedy, gdy nie naley do ;
(II) naley do wtedy i tylko wtedy, gdy naley do
lub naley do ;
(III) naley do wtedy i tylko wtedy, gdy naley do
lub naley do ;
(IV) naley do wtedy i tylko wtedy, gdy naley do i
naley do ;
(V) naley do wtedy i tylko wtedy, gdy ( naley do
wtedy i tylko wtedy, gdy naley do ).
DOWD
(I1) Gdyby i naleay do , to na podstawie twierdzenia 9
byoby sprzeczne, a to jest wbrew zaoeniu. Zatem jeeli naley
do , to nie naley do .
(I2) Dla dowodu tezy, e jeeli nie naley do , to naley do
zamy, e zarwno jak i nie nale do . Poniewa jest
zbiorem maksymalnym, wic zbir {} byby sprzeczny. Z tego
zbioru, w szczeglnoci, miaoby dowd zdanie , czyli {} .
Na podstawie twierdzenia o dedukcji stwierdzamy za, e .
Niech
0
,
1
, . . . ,
n
(= )
bdzie dowodem ze zbioru zdania . Poniewa zdanie (
) jest tautologi, wic cig:
0
,
1
, . . . ,
n
, ( ) ,
jest dowodem zdania ze zbioru . Z maksymalnoci i twierdze-
nia 11 mamy wic, e naley do , a to przeczy zaoeniu. Zatem
jeeli nie naley do , to naley do .
(II1) Dla dowodu tezy, e jeeli naley do , to lub
naley do zamy, e naley do a nie naley do .
Na podstawie (I) mamy, e naley do . Poniewa daje si za
pomoc reguy odrywania wyprowadzi z i , a jest zbiorem
maksymalnym, wic naley do .
Teraz rozwamy wypadek, e naley do a nie naley do
. Na podstawie (I) do naley . Korzystajc z [( )]
(modus tollens) stwierdzamy, e dowd z ma . Z maksymalnoci
mamy wic, e naley do .
(II2) Dla dowodu tezy, e jeeli lub naley do , to naley
do zamy, i naley do lub naley do .
Gdy naley do , to poniewa zdanie ( ) jest
tautologi, wic jako majce dowd z naley do jako
zbioru maksymalnego.
Gdy naley do , to korzystajc z faktu, e ( ) jest
tautologi stwierdzamy, i daje si wyprowadzi z , a zatem
z maksymalnoci , naley do .
Wypadkw (III) (V) dowodzi si rwnie krtko.
1.3. WYNIKANIE SYNTAKTYCZNE A WYNIKANIE
SEMANTYCZNE
1.3.1. Peno rachunku zda
(DEF. modelu zbioru zda) / jest modelem zbioru zda , co zapi-
sujemy:
/ [=
wtedy i tylko wtedy, gdy kade zdanie ze zbioru jest prawdziwe w
/; czyli gdy dla kadego :
jeeli , to / [= .
O zbiorze mwimy, e jest speniony w /.
TWIERDZENIE 14. (UOGLNIONE TWIERDZENIE O PENO-
CI).
Zbir zda jest niesprzeczny wtedy i tylko wtedy, gdy jest spe-
niony w jakim modelu.
DOWD
Na dowodzone twierdzenie skadaj si dwie tezy.
(A) Jeeli ma model, to jest niesprzeczne
(B) Jeeli jest niesprzeczne, to ma model.
Rozpocznijmy od dowodu tezy (A). Pokamy wpierw, e kade
zdanie majce dowd z jest prawdziwe w modelu .
Zamy, e ma model. Niech wic dla pewnego /, / [= .
Pokaemy, e kade zdanie , ktre ma dowd z jest prawdziwe w
modelu /; czyli, e dla kadego : jeeli , to / [= . Niech
bdzie dowolnym zdaniem majcym dowd z . Niech
0
,
1
, . . . ,
n
(=
) bdzie dowodem tego zdania ze zbioru . Dowiedziemy, e dla
kadego i, 0 i n, / [=
i
. W szczeglnoci dla i = n dostaniemy,
e
n
(= ) jest prawdziwe w /. Dowodzi bdziemy przez indukcj
po dugoci dowodu.
Z denicji dowodu wiadomo, e
0
jest bd tautologi, bd ele-
mentem zbioru . Gdy
0
jest tautologi, to z twierdzenia o penoci
otrzymujemy, e
0
jest prawdziwe w /. Gdy
0
naley do , to jest
prawdziwe w / z zaoenia dowodu.
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech / [=
i
, i k < n.
Pokaemy, e
/ [=
k+1
.
Gdy
k+1
jest tautologi lub elementem zbioru , to postpu-
jemy jak w wypadku
0
. Niech wic
k+1
bdzie uzyskane przez za-
stosowanie reguy odrywania do zda
l
,
m
(=
l

k+1
); l, m k.
Z zaoenia indukcyjnego
l
,
m
s prawdziwe w modelu /, czyli
/ [=
l
,
l

k+1
. Z denicji prawdziwoci w modelu zda o postaci
implikacji / [=
l

k+1
, jeeli / ,[=
l
lub / [=
k+1
. Poniewa
/ [=
l
, wic / [=
k+1
, czyli e
k+1
jest prawdziwe w modelu /.
Pokazalimy wic, e kade zdanie majce dowd ze zda praw-
dziwych w / jest prawdziwe w /. Gdyby byo sprzeczne, to z
miaoby dowd zdanie p
0
p
0
. Zdanie to za nie jest prawdziwe w
adnym modelu, a wic nie jest prawdziwe w modelu /. Poniewa
wszystkie zdania majce dowd z s prawdziwe w /, zatem zdanie
p
0
p
0
nie ma dowodu z , wic nie jest sprzecznym zbiorem zda.
Aby dowie tezy (B) zamy, e jest niesprzecznym zbiorem
zda. Pokaemy, e ma model. Na podstawie lematu Lindenbauma
stwierdzamy, e istnieje niesprzeczny maksymalny zbir zawiera-
jcy . Niech / bdzie zbiorem wszystkich liter zdaniowych, ktre
s elementami . Dowiedziemy, e dla kadego :
(C) wtedy i tylko wtedy, gdy / [=
58
.
Dowd przeprowadzamy przez indukcj po dugoci zdania. W do-
wodzie korzysta bdziemy z twierdzenia 13. Jeeli jest liter zda-
niow, to (C) zachodzi na podstawie okrelenia modelu /.
58
Dla samej dowodzonej tezy wystarczyoby tylko tyle, e jeeli to
/ [= . Dowodzimy jednak wicej, czyli rwnie tego, e jeeli / [= , to
. Ta teza, a raczej teza jej rwnowana: jeeli , , to / ,[= jest
bowiem wykorzystywana dla przeprowadzenia interesujcego nas dowodu.
1.3. WYNIKANIE SYNTAKTYCZNE A WYNIKANIE SEMANTYCZNE 97
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech (C) zachodzi dla i .
Pokaemy, e (C) zachodzi dla zda zoonych zbudowanych ze zda
i .
(). Zamy, e . Poniewa jest zbiorem maksymalnym
niesprzecznym, wic nie naley do . Zgodnie z zaoeniem induk-
cyjnym nie zachodzi / [= , a zatem zachodzi / [= .
Zamy, e nie naley do . Z maksymalnoci otrzymujemy,
e . Z zaoenia indukcyjnego / [= . Zatem nie zachodzi / [=
.
(). Zamy, e . Zatem bd , bd , a wic
bd nie zachodzi / [= , bd zachodzi / [= . Na podstawie tego
za stwierdzamy, e / [= .
Zamy, e zachodzi / [= . A zatem bd zachodzi / [=
, bd nie zachodzi / [= . Korzystamy z zaoenia indukcyjnego
i dostajemy, e bd naley do , bd nie naley do . Na
podstawie twierdzenia 13 otrzymujemy wic, e naley do .
Dowody dla pozostaych spjnikw jako przebiegajce w analo-
giczny sposb pomijamy.
Dowiedlimy, e / [= . Poniewa , wic / [= .
1.3.2. Wynikanie semantyczne
Dotychczas mwilimy o rzeczywistym stosunku wynikania nie
precyzujc tego, czym jest ten stosunek. Zdeniowane wynikanie rze-
czywiste bdziemy okrela jako wynikanie semantyczne.
(DEF. [=) Zdanie wynika semantycznie z (jest nastpstwem zda
z , zdania z s racjami ), co zapisujemy:
[= ,
wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadego modelu /:
jeeli / [= , to / [= ,
czyli w kadym modelu, w ktrym prawdziwe s wszystkie zdania z
, prawdziwe jest rwnie zdanie
59
.
Wnioskiem z uoglnionego twierdzenia o penoci jest, e
TWIERDZENIE 15.
[= wtedy i tylko wtedy, gdy ,
czyli wynika semantycznie ze zbioru wtedy i tylko wtedy, gdy
wynika z tego zbioru syntaktycznie.
DOWD
Dowd bdzie skada si z dwch czci. Wpierw udowodnimy,
e:
(A) jeeli [= , to ,
a nastpnie, e:
(B) jeeli , to [= .
Obu zda (A) i (B) dowodzi bdziemy niewprost, czyli poka-
emy, e zaoenie zdania sprzecznego ze zdaniem dowodzonym pro-
wadzi do sprzecznoci. Jak wiemy z rachunku zda zdaniem sprzecz-
nym ze zdaniem: jest zdanie: . Tak samo przyjmujemy
na poziomie rozumowania intuicyjnego. W wypadku (A) zaoymy
wic, e [= i nieprawda, e ; za w wypadku (B), e i
nieprawda, e [= . W obu wypadkach pokaemy, e otrzymujemy
sprzeczno.
(A) Niech [= i niech nie zachodzi . Z tego, e nie zachodzi
na podstawie twierdzenia 10 mamy, e zbir jest nie-
sprzeczny. Na podstawie uoglnionego twierdzenia o penoci zbir
59
Denicj wynikania semantycznego poda (uywa on terminu: wynikanie lo-
giczne) K. Ajdukiewicz [1934]. Denicja sformuowana przez A. Tarskiego [1935]
dzi powszechnie przyjta, rwnie w niniejszej ksice jest oglniejsza w tym
sensie, e pozwala mwi o wynikaniu z nieskoczonej klasy zda. Podobn do
niej denicj poda w pierwszej poowie XIX w. B. Bolzano. Pierwsze w histo-
rii logiki prby okrelenia wynikania pochodz od logikw XIIIXV w., ktrzy
mwi o konsekwencji formalnej (odrniajc j od konsekwencji materialnej).
Albert Saksoczyk konsekwencj formaln okrela jako tak form wnioskowania,
e kade wnioskowanie o tej formie od prawdziwych przesanek nie prowadzi do
faszywego wniosku. Wczeniejsze podobne okrelenie znajdujemy np. u Dunsa
Szkota.
ten ma model. W modelu tym prawdziwe s wszystkie zdania z , a
zdanie jest faszywe, wic zgodnie z denicj wynikania semantycz-
nego nie zachodzi [= , co przeczy zaoeniu. Zatem jeeli [= ,
to .
(B) Niech i niech nie zachodzi [= . Poniewa nie zachodzi
[= , wic zgodnie z denicj wynikania semantycznego istnieje mo-
del / taki, e wszystkie zdania z s prawdziwe, a nie jest praw-
dziwe w /. Zatem zgodnie z wasnociami modelu mamy, e / [= ,
czyli / jest modelem zbioru zda . Na podstawie uoglnio-
nego twierdzenia o penoci zbir jest niesprzeczny. Zatem
zgodnie z lematem Lindenbauma istnieje maksymalny niesprzeczny
nadzbir tego zbioru. Niech bdzie tym maksymalnym niesprzecz-
nym nadzbiorem. nie naley do , z czego na podstawie wasnoci
zbioru maksymalnego niesprzecznego mamy, e nie zachodzi .
Poniewa wic na podstawie twierdzenia o wasnociach ope-
racji konsekwencji [przypomnijmy: jeeli
1
, to Cn() Cn(
1
);
czyli: gdy
1
, to jeeli , to
1
] rwnie nie zachodzi
, co jest wbrew zaoeniu. Zatem jeeli , to [= .
Twierdzenie powysze pozwala dla jzyka klasycznej logiki zda
(czyli dla jzyka, ktrego wyraenia zbudowane s tylko z nieanalizo-
walnych w wewntrznej strukturze zda prostych i klasycznych spj-
nikw prawdziwociowych) zastpi pojcie wynikania semantycz-
nego przez pojcie wynikania syntaktycznego. Umoliwia ono opusz-
czenie dowodu, e jakiej zdanie wynika semantycznie, jeeli tylko
pokazane jest, e zdanie to wynika syntaktycznie. Wszystkie powyej
formuowane twierdzenia o wasnociach wynikania syntaktycznego
mog zosta przeformuowane na twierdzenia o wasnociach wyni-
kania semantycznego. W praktycznym stosowaniu logiki nie istnieje
wic potrzeba odrniania pomidzy wynikaniem syntaktycznym a
semantycznym. Jest to sytuacja analogiczna do znanej z arytmetyki
szkolnej, gdzie nie odrniamy np. pomidzy rzeczywistym iloczynem
liczb a liczb wyrachowan zgodnie z reguami pisemnego mnoenia.
W dalszych rozwaaniach w zakresie logiki zda wszdzie tam, gdzie
odrnienie to nie jest wane, bdziemy mwili po prostu o wynikaniu
(logicznym).
TWIERDZENIE 16 (O ZWARTOCI).
Zbir zda ma model wtedy i tylko wtedy, gdy model ma kady
jego skoczony podzbir.
DOWD
Kady model zbioru jest modelem kadego jego podzbioru. Za-
tem jeeli ma model, to model ma kady jego skoczony podzbir.
Niech model ma kady skoczony podzbir zbioru zda i niech
nie ma modelu. Jeeli nie ma modelu, to zgodnie z uoglnionym
twierdzeniem o penoci jest sprzeczne. Jeeli jest sprzeczne, to z
istnieje dowd zdania . Dowd ten jest skoczonym cigiem
zda. Niech
0
bdzie zbiorem tych i tylko tych zda z tego cigu,
ktre s elementami . Zbir zda
0
jest sprzeczny, ma bowiem
z niego dowd zdanie .
0
nie ma zatem modelu. Poniewa
0
jest skoczonym podzbiorem , wic otrzymujemy sprzeczno z
zaoeniem.
Twierdzenie o zwartoci moemy sformuowa rwnowanie, a
mianowicie:
WNIOSEK
Zbir zda jest niesprzeczny wtedy i tylko wtedy, gdy nie-
sprzeczny jest kady jego skoczony podzbir.
1.3.3. Reguy, schematy i prawa logiki
Wynikanie semantyczne, jak dowiedlimy tego w twierdzeniu 15,
jest wiernie odwzorowywane przez wynikanie syntaktyczne. Moemy
wic by zainteresowani w praktycznym wykorzystaniu rachunku lo-
gicznego. Jednak przeprowadzanie dowodw tak, jak ono zostao opi-
sane, byoby uciliwe i nienaturalne. Zainteresowani jestemy raczej
reguami (syntaktycznymi), ktre pozwalayby na pokazywanie za-
chodzenia stosunku wynikania logicznego w sposb bardziej sprawny
i faktycznie przeprowadzanym wnioskowaniom bliszy ni jest to w
wypadku, gdy jedyn regu dowodzenia jest regua odrywania. Re-
gua odrywania jest niezwykle prosta. Fakt, e ona sama i wszystkie
tautologie wystarczaj dla przeprowadzenia dowolnego poprawnego
dowodu jest sam w sobie interesujcy. Przyjcie tylko jednej reguy
mogo by wygodne dla budowy teorii. Majc na uwadze wykorzy-
stanie logiki w praktyce, naley postawi pytanie o inne reguy do-
wodzenia.
Regua odrywania stosowana bya do dwch zda, przesanek.
W wyniku jej zastosowania otrzymywalimy jedno zdanie, wniosek.
To, do jakich zda moga by zastosowana i jakie zdanie w wyniku
jej zastosowania otrzymywalimy, wyznaczone byo przez ksztat,
form zda (tre zda bya obojtna). Regua odrywania moe
wic by opisana jako klasa par uporzdkowanych zbiorw zda:
(, , ), gdzie i s dowolnymi zdaniami. Oglnie,
przez regu wnioskowania moemy rozumie sposb przyporzdko-
wania okrelonemu zbiorowi zda jakiego okrelonego zbioru zda,
czyli:
(DEF. reguy) Regua jest klas par uporzdkowanych zbiorw zda.
Regua moe by klas par skoczonych zbiorw zda takich, e
wszystkie pary zbiorw maj jeden i ten sam schemat
60
, czyli daje
si opisa jako:
(
1
,
2
, . . . ,
m
,
1
,
2
, . . . ,
n
).
(DEF. schematu wnioskowania) Regua:
(
1
,
2
, . . . ,
n
, ),
gdzie
1
,
2
, . . . ,
n
, s schematami zdaniowymi,
to schemat wnioskowania.
Wszystkie tu rozwaane reguy s tego rodzaju, e pierwszy ele-
ment pary skadajcy si na te reguy zbir przesanek jest zbio-
rem skoczonym, a drugi zbir zbir wnioskw jest zbiorem jedno-
elementowym. W wypadku tych regu mwimy, e zdaniom-przesan-
kom przyporzdkowuj zdanie-wniosek. Schematy wnioskowania w
zalenoci od tego, jak bdzie wygodniej zapisujemy za w postaci
jednej z trzech gur:
60
Reguy te okrela si jako strukturalne.
1
,
2
, . . . ,
n

1

2
.
1
,
2
, . . . ,
n
/ .
.
Regua odrywania jako schemat wnioskowania mogaby wic by

opisana na trzy nastpujce sposoby:
, , /

Schemat wnioskowania mwi zatem, e zdaniom otrzymanym
przez podstawienie okrelonych zda w miejsce wszystkich zmien-
nych metaprzedmiotowych , , , . . . (czyli zmiennych, ktrych za-
kresem zmiennoci jest zbir zda) wystpujcych w schematach zda
1
,
2
, . . . ,
n
dana regua przyporzdkowuje zdanie otrzymane przez
podstawienie w schemacie zdania tych samych zda za te same
zmienne. Zdania otrzymane z
1
,
2
, . . . ,
n
to przesanki, za zdanie
otrzymane z to wniosek.
Interesuj nas logiczne schematy wnioskowania, tzn. takie sche-
maty, ktre przesankom przyporzdkowuj jako wniosek zdanie,
ktre z tych przesanek wynika logicznie.
(DEF. logicznego schematu wnioskowania) Schemat wnioskowania
1
,
2
, . . . ,
n
/
jest logiczny wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolnych zda
1
,
2
, . . . ,
n
, jeeli wszystkie one dadz si otrzyma przez jednoczesne
podstawienie jakich zda za wszystkie zmienne metaprzedmiotowe
wystpujce w schematach zda, odpowiednio,
1
,
2
, . . . ,
n
, za-
chodzi:
1
,
2
, . . . ,
n

(lub, co na jedno wychodzi:
1
,
2
, . . . ,
n
[= ).
TWIERDZENIE 17.
Schemat
1
,
2
, . . . ,
n
/
jest logiczny wtedy i tylko wtedy, gdy w kadym wypadku, kiedy
wszystkie zdania:
1
,
2
, . . . ,
n
,
dadz si otrzyma przez jednoczesne podstawienie jakich zda
za zmienne metaprzedmiotowe wystpujce w schematach zda,
odpowiednio,
1
,
2
, . . . ,
n
, , zachodzi:
(
1

2
. . .
n
) .
DOWD
Z denicji schemat wnioskowania jest logiczny wtedy i tylko
wtedy, gdy:
1
,
2
, . . . ,
n
.
Na podstawie twierdzenia o dedukcji wystarczy pokaza, e
1
,
2
, . . . ,
n

1

2
. . .
n
.
Niech
1
,
2
, . . . ,
n
. Niech
1
,
2
, . . . ,
m
(= ) bdzie dowo-
dem ze zbioru
1
,
2
, . . . ,
n
. Dowd ze zbioru
1
2
. . .
n
uzyskujemy uzupeniajc cig

1
,
2
, . . . ,
m
w taki sposb, e w ka-
dym wypadku, gdy
i
, 1 i m, jest zdaniem
j
, 1 j n, przed
i
dopisujemy dwa zdania:
1

2
. . .
n

j
oraz
1

2
. . .
n
.
Pierwsze z nich jest tautologi, a drugie moemy dopisa do do-
wodu ze zbioru
1

2
. . .
n
z tej racji, e jest zaoeniem.
Otrzymany cig jest dowodem zdania ze zbioru
1
2
. . .
n
.
Niech teraz
1
,
2
, . . . ,
m
(= ) bdzie dowodem zdania ze
zbioru
1

2
. . .
n
Dowd ze zbioru
1
,
2
, . . . ,
n
uzy-
skamy biorc jako pocztkowe wyrazy cigu dowodowego tautologi:
(I)
1
(
2
(. . . (
n

1

2
. . .
n
) . . .)),
(II) wszystkie zdania
1
,
2
, . . . ,
n
wolno je doczy do dowodu, gdy s zaoeniami tego do-
wodu,
oraz
(III) wszystkie zdania, ktre otrzymamy stosujc regu odrywa-
nia kolejno do zda
i
i
i
(
i+1
(. . . (
n

1

2
. . .
n
) . . .)), (1 i n). Przy czym zauwamy, e wy-
nikiem odrywania jest zdanie
i+1
(
i+2
(. . . (
n

2
. . .
n
) . . .)), (2 i n), czyli zdanie, do ktrego sto-
sujemy regu odrywania w kolejnym kroku. Ostatnim z tych
zda bdzie
1

2
. . .
n
, a wic zaoenie dowodu ze
zbioru jednoelementowego:
1

2
. . .
n
.
Po tym zdaniu dopisujemy cig:
(IV)
1
,
2
, . . . ,
m
.
Otrzymany cig jest dowodem ze zbioru:
1
,
2
, . . . ,
n
zdania .
(DEF. odpowiednioci schematu wnioskowania i schematu zdania)
Schematowi wnioskowania
1
, . . . ,
2
. . . ,
n
/ bdziemy przyporzd-
kowywali schemat zdaniowy:
1
2
. . .
n
, n N. O schema-
cie zdaniowym, ktry jest w ten sposb przyporzdkowany schema-
towi wnioskowania bdziemy mwili, e odpowiada temu schematowi.
Podobnie o schemacie wnioskowania bdziemy mwili, e odpowiada
schematowi zdania, gdy zdanie to daje si we wskazany sposb przy-
porzdkowa temu schematowi.
W szczeglnym wypadku, gdy n = 1 schematowi wnioskowania
1
/ przyporzdkowany zostaje schemat zdaniowy
1
.
Zauwamy, e przyporzdkowanie schematw wnioskowania sche-
matom zdaniowym jest wzajemnie jednoznaczne.
Na podstawie twierdzenia 17 pytanie o to, czy schemat jest lo-
giczny jest rwnowane pytaniu o to, czy tautologiami s wszystkie
zdania, ktre dadz si otrzyma ze schematu zdaniowego odpowia-
dajcego temu schematowi wnioskowania.
Okazuje si, e w dowodzie mona by zrezygnowa ze stosowania
tautologii zastpujc je reguami. Dobierajc odpowiednio duy
zbir regu moemy przeprowadzi kady dowd bez dopisywania ja-
kiejkolwiek tautologii do cigu tworzcego ten dowd. Taki sposb
dowodzenia jest stosowany w praktyce. Takie s dowody formuo-
wanych tu twierdze o logice zda. Rachunki logiczne konstruowane
jako systemy regu okrelane s jako systemy dedukcji naturalnej.
Rachunki takie stworzyli niezalenie od siebie Jakowski [1934]
61
i
Gentzen [1932], [1934-5], [1936]
62
. Intencj obu autorw byo przy-
blienie logicznej teorii dowodu do praktyki dowodowej. Z polskich
autorw idee Jakowskiego rozwijali J. Supecki i L. Borkowski. Do
Gentzena nawizywali H. Rasiowa i R. Sikorski.
(DEF. prawa logiki) Schemat zdania taki, e wszystkie zdania o tym
schemacie s tautologiami to prawo logiki.
Podamy teraz przykady schematw wnioskowania i odpowiada-
jcych im praw logiki. Obok praw logiki umieszczone bd ich trady-
cyjne nazwy.
Schemat Prawo logiki Nazwa
63
61
Jest to rozwizanie zadania postawionego w r. 1926 przez ukasiewicza: do-
wody matematyczne nie odwouj si do tez logiki, ale do zaoe i regu rozumo-
wania czy mona owe metody dowodzenia uj w system strukturalnych regu i
zbada ich relacj do twierdze aksjomatycznego rachunku zda? (zob. Wole-
ski [1985], str. 106). System Jakowskiego zosta zrekonstruowany przez Orowsk
[1975].
62
Nawiza on do pracy Hertza [1929].
63
Nazwy zwykle nadawane byy prawom. Majc jednak na uwadze wzajem-
nie jednoznaczn odpowiednio praw i schematw/regu wnioskowania, stosowa
bdziemy je rwnie do tych drugich.
wnioskowania
modus
[( ) ] ponendo ponens
modus
tollendo tollens
63
[( ) ]

sylogizm
[( ) ( )] ( )
hipotetyczny
( )
[ ( )] [( ) ] importacja
( )
( )
[( ) ] [ ( )] eksportacja
( )
( )
[ ( )] [ ( )] komutacja
( )

( ) ( ) transpozycja
44

Wymiemy jeszcze niektre waniejsze i bardziej znane prawa:
63
aciskie sowo modus znaczy sposb; pono ka, twierdzi; tollo
znie, zburzy, usun, zaprzeczy. Polskie znaczenia nazw tych schematw s
nastpujce, odpowiednio: sposb przez stwierdzenie stwierdzajcy, sposb przez
przeczenie zaprzeczajcy. Oprcz podanych dwch schematw w tradycyjnej lo-
gice wymieniane s jeszcze dwa inne, ktrych nazwy utworzone s z tych sw, a
mianowicie: modus ponendo tollens, modus tollendo ponens.
44
Prawo transpozycji okrela si rwnie mianem prawa kontrapozycji.
zasada tosamoci
( ) zasada niesprzecznoci
zasada wyczonego rodka
63
( ) prawo Dunsa Szkota
63
( ) prawo redukcji do absurdu
( ) odwrotne prawo redukcji do absurdu
63
( ) [( ) ] drugie prawo redukcji do absurdu.
prawo podwjnego przeczenia
(podwjnej negacji)
( ) ( ) pierwsze prawo De Morgana
63
Dyskusyjno tej zasady bya ju zauwaona przez Arystotelesa zakwe-
stionowa jej zastosowanie do przyszych zdarze przygodnych. Dla uniknicia jej
deterministycznych konsekwencji ukasiewicz tworzy logiki wielowartociowe. In-
tuicjonici podkrelaj jej niekonstruktywny charakter. Klasycznym przykadem
jest twierdzenie, e istniej takie liczby niewymierne a, b ', e a
b
jest liczb wy-
miern. W dowodzie korzysta si z tego, e na mocy zasady wyczonego rodka
2
jest liczb wymiern lub ni nie jest i pomija si kwesti, ktry z czonw
tej alternatywy jest prawdziwy. Jeeli
2
jest liczb wymiern, to poniewa
2 jest liczb niewymiern bierzemy: a = b =

2. Jeeli
2
jest liczb
niewymiern, to a =

2
2
, za b =

2. Mamy bowiem, e (
2
)
2
= 2.
63
Jan Duns Szkot (ok. 12701308), franciszkanin, lozof i teolog. Prawo to tak
nazywa ukasiewicz, obierajc je jako jeden z trzech aksjomatw swojej implika-
cyjno-negacyjnej aksjomatyki klasycznej logiki zda.
63
Prawo to jest jednym z trzech aksjomatw implikacyjno-negacyjnej aksjoma-
tyki ukasiewicza klasycznego rachunku zda. Okrelane jest jako prawo Claviusa.
yjcy w XVI w. jezuita Clavius by komentatorem Euklidesa. Zwrci uwag na
rozumowania oparte o to prawo i ich dziwn budow. Prawo to stao si popularne
wrd jezuitw. W XVIII w. Saccheri, korzystajc z niego zamierza udowodni
postulat Euklidesa o rwnolegych poprzez zaprzeczenie tego postulatu.
( ) ( ) drugie prawo De Morgana
48
[( ) ( )] prawo dylematu
49
1.4. SYSTEMY LOGIKI ZDA
Tautologia to zdanie, ktre dla dowolnej interpretacji przyjmuje
warto t. Na pytanie, czy zdanie jest tautologi moemy znajdowa
odpowied na rne sposoby. Wybr sposobu ma wpyw na denicj
dowodu. Zwizki midzy prawami logiki a schematami/reguami wy-
znaczaj dwa zasadnicze sposoby. W jednym wypadku ograniczymy
si do np. reguy odrywania i przyjmujemy bez dowodu pewne zdania,
aksjomaty
50
, lub odwrotnie korzystamy tylko z regu
51
.
1.4.1. Aksjomatyczny system rachunku zda
48
August De Morgan (18061871) matematyk i logik angielski. Prawa te sfor-
muowa w [1874]. W niesymbolicznym sformuowaniu znane byy one ju Ockha-
mowi [13231409]. Por. ukasiewicz [1934], Bocheski [1956].
49
Nazwa wywodzi si od greckiego dwa razy, podwjnie; o
zaoenie, przesanka. Dylematem () nazywa si wnioskowanie, w kt-
rym dwie przesanki s implikacjami o jednakowym porzedniku lub jednakowym
nastpniku, a trzecia, odpowiednio, alternatyw negacji ich nastpnikw lub alter-
natyw ich poprzednikw. Wniosek jest za, odpowiednio, negacj jednakowego
porzednika lub jednakowym nastpnikiem obu pierwszych przesanek. Trylemat
to wnioskowanie zbudowane analogicznie, tyle e z trzema przesankami o postaci
implikacji. Jeeli za takich przesanek jest wicej, to mwimy o polilemacie.
50
Pierwsze takie ujcie zostao podane przez G. Fregego w 1879 r. ukasiewicz
pisze: I oto spotykamy si naraz ze zjawiskiem, ktre w historii logiki jest w
swoim rodzaju jedyne. Bez adnego porednictwa, tak e niepodobna sobie faktu
tego historycznie wytumaczy, wyskakuje wspczesna logika zda w postaci
niemal doskonaej z genialnej gowy Gottloga Fregego, tego najwikszego logika
naszych czasw. W roku 1879 Frege wydaje niewielk, ale ze wzgldu na sw tre
wan rozpraw pt. Begrischroft, eine der arithmetischen nachgebildete Formal-
sprache des reinen Denkens. W rozprawie tej caa logika zda przedstawiona jest
po raz pierwszy w cile aksjomatycznej formie jako system dedukcyjny. Zob.
ukasiewicz [1934].
51
Tego rodzaju ujcie o czym wczeniej bya mowa jako pierwsi stworzyli
niezalenie od siebie St. Jakowski i G. Gentzen.
Istnieje wiele aksjomatycznych uj rachunku zda. Tu podamy
pewne, w ktrych jedyn regu jest regua odrywania. W takim wy-
padku mamy nieskoczenie wiele aksjomatw podpadajcych pod
skoczon liczb schematw tautologii. Jest to inwariantny system
rachunku zda. W wypadku uj, w ktrych wystpuje regua pod-
stawiania liczba aksjomatw jest skoczona.
AKSJOMATY
Dla , , bdcych zdaniami:
I. Aksjomaty implikacji
1. ( ) prawo poprzednika
2. [ ( )] [( ) ( )] prawo Fregego
II. Aksjomaty negacji
3. ( ) ( ) prawo transpozycji
4. prawo podwjnego
przeczenia
5. odwrotne prawo
podwjnego przeczenia
III. Aksjomaty koniunkcji
6. prawo symplikacji
7. drugie prawo
symplikacji
8. ( ) [( ) ( )] prawo mnoenia
nastpnika
IV. Aksjomaty alternatywy
9. prawo addycji
10. drugie prawo addycji
11. ( ) [( ) ( )] prawo dodawania
poprzednikw
V. Aksjomaty rwnowanoci
12. ( ) ( )
13. ( ) ( )
14. ( ) [( ) ( )]
(MP) Regua odrywania: jeeli i , to .
(DEF. dowodu ze zbioru zdania ) Niech bdzie dowolnym zbio-
rem zda jzyka rachunku zda. Zdanie ma dowd z wtedy i tylko
wtedy, gdy istnieje skoczony cig zda
0
,
1
, . . . ,
n
taki, e
n
=
oraz dla kadego i, 0 i n, speniony jest jeden z warunkw:
(I)
i
jest aksjomatem,
(II)
i
jest elementem ,
(III) istniej j, k < i takie, e
i
za pomoc reguy odrywania daje
si wyprowadzi z
j
i
k
.
Cig
0
,
1
, . . . ,
n
to dowd ze zbioru zdania .
Zauwamy, e jedyn rnic w stosunku do wczeniej zde-
niowanego pojcia dowodu znajdujemy w punkcie (I). Poprzednio do
dowodu mona byo docza wszystkie tautologie, teraz tylko zdania
bdce aksjomatami.
(DEF. tezy rachunku zda). Zdanie, ktre ma dowd z pustego zbioru
to teza rachunku zda.
Dowie mona, e zbir tez opisanego wyej systemu aksjo-
matycznego rachunku zda pokrywa si ze zbiorem tautologii jzyka
logiki zda.
Przedstawiony system aksjomatyczny rachunku zda cechuje
si znaczn liczb schematw aksjomatw. Okazuje si, e mona zre-
zygnowa z niektrych bez umniejszenia mocy dowodowej tego sys-
temu. Niektre aksjomaty s bowiem zalene od innych, tzn. dadz
si z tych innych wyprowadzi
52
.
Aksjomatyka ukasiewicza, system implikacyjno-negacyjny, ska-
52
Problemy aksjomatycznych rachunkw zda byy intensywnie badane w
warszawskiej szkole logicznej. Ta polska specjalno wci znajduje si w krgu
zainteresowa polskich logikw. wiadcz o tym w szczeglnoci prace Witolda
A. Pogorzelskiego i Ryszarda Wjcickiego. Zob. Woleski [1985], s. 109114.
da si z tylko trzech aksjomatw i trzech regu: odrywania
53
, podsta-
wiania
54
i zastpowania oraz trzech denicji: alternatywy, koniunk-
cji i rwnowanoci. Te trzy spjniki traktowane s jako wygodne
skrty. O tym jak mona z nich korzysta mwi regua zastpowa-
nia
55
. Pomijajc regu podstawiania mona korzysta ze schematw
aksjomatw:
AKSJOMATYKA UKASIEWICZA
1. ( ) [( ) ( )] Prawo sylogizmu
hipotetycznego
2. ( ) Prawo Claviusa
3. ( ) Prawo Dunsa Szkota
=
df

=
df
( )
=
df
( ) ( )
W oryginalnym sformuowaniu ukasiewicza s to nastpujce
aksjomaty:
1. CCpqCCqrCpr
2. CCNppp
53
Regu odrywania ukasiewicz deniuje nastpujco: jeeli jakie wy-
raenia i s tezami systemu i wyraenie jest implikacj o poprzedniku
rwnoksztatnym z , to wolno nam uzna jako tez systemu kade wyraenie ,
bdce wyraeniem rwnoksztatnym z nastpnikiem implikacji . Zob. uka-
siewicz [1958], s. 40.
54
Regu podstawiania ukasiewicz deniuje nastpujco: jeeli jakie wy-
raenie jest tez systemu, to wolno nam uzna jako tez systemu kade wyrae-
nie, bdce prawidowym podstawieniem wyraenia . Zob. ukasiewicz [1958],
s. 40.
55
Regu t ukasiewicz formuuje nastpujco: jeeli jakie wyraenie
jest tez systemu i jakie wyraenie jest czci wyraenia , rwnoksztatn z
praw stron jednej z podanych poprzednio denicji wzgldnie jej prawidowego
podstawienia, to wolno nam uzna jako tez systemu kade wyraenie , powsta-
jce z wyraenia przez zastpienie wyraenia przez wyraenie , powstajce
z wyraenia przez zastpienie wyraenia przez wyraenie rwnoksztatne z
lew stron teje denicji wzgldnie tego jej prawidowego podstawienia. Zob.
ukasiewicz [1958], s. 40.
3. CpCNpq
Dla implikacyjno-negacyjnej logiki istnieje system aksjoma-
tyczny z tylko jednym aksjomatem
56
.
1.4.2. Dedukcja naturalna
Systemy rachunku omawiane w tej czci okrelane s jako de-
dukcja naturalna. Zauwaono, e rachunki logiczne w postaci syste-
mw aksjomatycznych z nielicznymi reguami bezporednio nie opi-
suj sposobw wnioskowania stosowanych w praktyce. Std powsta
problem naturalnoci dedukcji. Jednym z systemw dedukcji natural-
nej jest metoda dowodw zaoeniowych.
(DEF. dowodu zaoeniowego) Dowd zaoeniowy jest cigiem zda.
Te zdania to wiersze dowodowe. Zdanie, dla ktrego istnieje dowd to
twierdzenie. O tym, w jaki sposb buduje si dowd
57
, mwi reguy
tworzenia dowodu. Od tych regu naley odrni reguy doczania
nowych wierszy dowodowych.
REGUY TWORZENIA DOWODU
Mona mwi o pierwotnej i wtrnych reguach tworzenia do-
wodu. Pierwotna regua to regua przyjta w systemie dowodw za-
oeniowych. Wtrn za jest kada regua, ktr doczamy do sys-
temu, lecz wszystko to, co si daje dowie zgodnie z ni, daje si
te dowie zgodnie z regu pierwotn. Tu podamy dwie reguy two-
rzenia dowodu, regu dowodu wprost i regue dowodu niewprost. Za
regu pierwotn mona przyj regu tworzenia dowodu niewprost.
Regua tworzenia dowodu wprost byaby wic regu wtrn.
Przedmiot dowodu
Przedmiotem dowodu mog by zdania. Zdanie, dla ktrego
aktualnie istnieje dowd zaoeniowy to twierdzenie. Dowodzi mo-
emy rwnie tego, e z jakich danych zda-przesanek,
1
,
2
, . . . ,
n
,
56
Bya o tym mowa przy okazji notacji ukasiewiczowskiej.
57
W tym fragmencie tekstu na temat dedukcji naturalnej, kiedy mwimy po
prostu o dowodzie mamy zawsze na uwadze dowd zaoeniowy.
wynika logicznie zdanie-wniosek, , czyli e
1
,
2
, . . . ,
n
, co b-
dziemy zwykle zapisywali:
2
.
.
.
Druga moliwo jest sprowadzalna do pierwszej, a mianow-

cie dowd zaoeniowy dla
1
,
2
, . . . ,
n
istnieje tylko wtedy,
gdy istnieje dowd zaoeniowy dla zdania
1

2
. . .
n

58
.
Pierwsza moliwo jest szczeglnym wypadkiem drugiej, a mianowi-
cie jest to sytuacja, gdy pytamy o dowd z pustego zbioru przesanek.
Opis zasad konstrukcji dowodu mona wic ograniczy do sytuacji,
gdy przedmiotem dowodu jest to, czy
1
,
2
, . . . ,
n
, czyli czy z
1
,
2
, . . . ,
n
wynika.
Zasady dopisywania wierszy dowodowych
Dowd zaoeniowy jest cigiem zda. Poszczeglne wyrazy
tego cigu, wiersze dowodowe, s dopisywane do dowodu zgodnie z
okrelonymi zasadami. Zasady te rni si dla omwionych tu spo-
sobw dowodzenia, dowodu niewprost i dowodu wprost. Wpierw po-
dane zostan te zasady dopisywania wierszy dowodowych, ktre s
dla tych sposobw wsplne.
Niech przedmiotem dowodu bdzie
58
Faktu tego mona by dowie dopiero po opisaniu systemu dowodw
zaoeniowych.
2
.
.
.
n
.
1. Jako wiersze dowodowe bierzemy wszystkie zdania
1
,
2
, . . . ,
n
,
czyli tak bdziemy mwili zdania znajdujce si nad kresk.
S to zaoenia dowodu zaoeniowego.
2. Jeeli zdanie , wyraenie pod kresk, ma posta:
1
(
2
(. . . (
m
) . . .)),
to jako wiersze dowodowe moemy wzi zdania
1
,
2
, . . . ,
m
.
S to zaoenia dowodu zaoeniowego.
3. Jeeli jest twierdzeniem, to moe by dopisane do dowodu.
4. Niech
2
.
.
.
bdzie regu (pierwotn lub wtrn). Niech wpisujc jednocze-

nie te same zdania za te same zmienne metaprzedmiotowe, wy-
stpujce w
1
,
2
, . . . ,
m
, ze schematu
i
otrzymamy zdanie
i
, 1 i m, a ze schematu otrzymamy zdanie . Jeeli w do-
wodzie wystpuj jako wiersze dowodowe zdania
1
,
2
, . . . ,
m
,
to jako kolejny wiersz dowodowy wolno dopisa zdanie .
1. REGUY TWORZENIA DOWODU NIE WPROST
Jako zaoenie dowodu niewprost bierze si:
1.1.
lub
1.2. jeli jest zdaniem
1
(
2
(. . . (
m
) . . .)), to jako
zaoenia dowodu niewprost mona wzi .
1.3. Dowd koczy si, gdy dla pewnego otrzymuje si dwa wier-
sze dowodowe, z ktrych jeden to zdanie , a drugi to zdanie
.
2. REGUY TWORZENIA DOWODU WPROST:
2.1. Dowd koczy si, gdy jako wiersz dowodowy otrzymuje si
wyraenie znajdujce si pod kresk, czyli
lub
2.2. jeli jest zdaniem
1
(
2
(. . . (
m
) . . .)), to dowd
koczy si, gdy jako wiersz dowodowy otrzymujemy zdanie .
Zauwamy, e w kadym wypadku, gdy istnieje dowd wprost,
to istnieje dowd niewprost. Do dowodu wprost wystarczy dopisa
jako zaoenie zdanie lub , co wolno uczyni zgodnie z zasadami
tworzenia dowodu niewprost.
Obok wierszy dowodowych zaznacza si, czy zostay one przy-
jte jako zaoenia, czy na podstawie regu. W tym ostatnim wypadku
zaznacza si uyt regu i wiersze dowodowe, do ktrych zostaa za-
stosowana. Korzysta bdziemy z nastpujcych skrtw:
za. zaoenie
z.d.n. zaoenie dowodu niewprost
sprzecz. sprzeczno
Dowie mona, e wnioskowanie jest dedukcyjne wtedy i tylko
wtedy, gdy ma dowd zaoeniowy niewprost.
Trudno praktyczn stwarza mog dowody w wypadku, gdy
brak wierszy nad kresk, a wic gdy mamy dowie:

a nie jest implikacj, np. . Ograniczajc si opisanych regu
tworzenia dowodu musimy przeprowadza dowd niewprost.
REGUY DOCZANIA NOWYCH WIERSZY DOWODOWYCH
Reguy doczania nowych wierszy dowodowych dzieli si na
pierwotne i wtrne. Reguy pierwotne to reguy przyjte bez dowodu.
Na reguy pierwotne nadaj si te reguy, ktre s intuicyjnie logiczne.
Reguami wtrnymi s wszystkie reguy udowodnione O tym, jak do-
wodzi si regu bdzie mowa w dalszej czci tekstu.
REGUY PIERWOTNE
(RO) Regua odrywania:

(DK) Regua doczania koniunkcji:

(OK) Regua opuszczania koniunkcji:

(DA) Regua doczania alternatywy:

(OA) Regua opuszczania alternatywy:

(DE) Regua doczania rwnowanoci:

(OE) Regua opuszczania rwnowanoci:

Zauwamy, e wrd regu pierwotnych brak jakiejkolwiek re-
guy odnoszcej si do negacji. Negacja za to pojawia si wrd za-
sad tworzenia dowodu niewprost. Rwnie do implikacji stosuje si
tylko regua odrywania, chciaoby si w tym kontekcie powiedzie,
regua opuszczania implikacji. Jakby brakuje reguy mwicej o do-
czaniu implikacji. W tym wypadku jednak rwnie implikacja ma
szczegln pozycj, pojawia si wrd zasad tworzenia zarwno do-
wodu niewprost jak i wprost.
ZASADY DOWODZENIA REGU WTRNYCH
W dowolnej tautologii wpisujc jednoczenie w miejsce wszyst-
kich wystpujcych w niej liter zdaniowych t sam zmienn meta-
przedmiotow za t sam liter zdaniow otrzymamy schemat zda-
niowy taki, e kade zdanie podpadajce po ten schemat bdzie tau-
tologi. Podobnie jest w wypadku dowodw zaoeniowych. Majc
udowodnione, e
2
.
.
.
n
.
moemy jednoczenie we wszystkich zdaniach
1
,
2
, . . . ,
n
, w miej-
sce kadej litery zdaniowej wpisa t sam zmienn metaprzedmio-
tow za t sam liter zdaniow. Otrzymujemy schemat wnioskowa-
nia. Niech bdzie to
2
.
.
.
Z takiego schematu po wpisaniu zda w miejsce zmiennych

metaprzemiotowych otrzymamy wnioskowanie, ktrego dowd zao-
eniowy nie bdzie co do sposobu dowodzenia rni si od dowodu
wnioskowania, ktre byo przedmiotem operacji wpisywania zmien-
nych metaprzedmiotowych. Wystpowa bd tylko inne zdania. Ten
schemat wnioskowania to regua wtrna.
Na przykad dowodzimy, e
p q
p q
1. p q za.
2. p za.
3. q (OA; 1,2)
Moemy zatem przyj regu wtrn

Zauwamy, e gdy schemat
2
.
.
.
nie ma dowodu, to tym samym nie znaczy to, aby jakie wniosko-
wanie podpadajce pod ten schemat nie miao dowodu. Na przykad
dowodu nie ma schemat:
Pod ten schemat podpada jednak:

p
p
czego mona w prosty sposb dowie.
PRZYKADY DOWODW ZAOENIOWYCH
S1. Sylogizm warunkowy
p q
q r
p r
Dowd wprost:
1. p q za.
2. q r za.
3. p za.
4. q (RO; 1,3)
5. r (RO;2,4)
S2. Zasada podwjnej negacji (z.p.n.)
p
p
Dowd niewprost:
1. p za.
2. p z.d.n.
sprzecz. (1,2)
S3. Modus tollens
p q
q
p
Dowd niewprost:
1. p q za.
2. q za.
3. p z.d.n.
4. p (z.p.n.;3)
5. q (RO;1,4,)
sprzecz. (2,5)
S4.
(p q)
p
Dowd niewprost:
1. (p q) a.
2. p z.d.n.
3. p (z.p.n.;2)
4. p q (DA,3)
sprzecz. (1,4)
S5.
(p q)
q
Dowd niewprost:
1. (p q) za.
2. q z.d.n.
3. q (z.p.n.;2)
4. p q (DA,3)
sprzecz. (1,4)
S6. I prawo De Morgana dla rachunku zda
(p q)
p q
Dowd wprost:
1. (p q) za.
2. p (S4,1)
3. q (S5,1)
4. p q (DK;2,3)
1.4.3. Rachunek sekwentw

Niech , , . . . bd cigami zda (jzyka rachunku zda). W
szczeglnoci cigi te mog by zeroelementowe. Symbolu bdziemy
uywa majc na uwadze, e stosowany jest w innej ni poprzednio
roli. Podobnie bdzie w wypadku pozostaych terminw deniowa-
nych w tym odcinku tekstu.
(DEF. sekwentu, antecedensu i sukcedensu) Sekwent to napis:
.
to antecedens a to sukcedens sekwentu.
Na oznaczenie sekwentw bdziemy uywa litery S, ewentual-
nie z indeksami.
Intuicyjnie sekwent
1
,
2
, . . . ,
m

1
,
2
. . . ,
n
znaczy: z
1

2

m
wynika
1
2

n
. W wypadku, gdy m 1 sekwent
1
,
2
, . . . ,
m
znaczy, e
1
2
. . .
m
jest wewntrznie sprzeczne.
Dla n 1 sekwent
1
,
2
. . . ,
n
znaczy, e
1

2
. . .
n
jest
tautologi. Sekwent wystpuje, gdy ma miejsce sprzeczno.
(DEF. wnioskowania bezporedniego) Kada gura:
S
1
S
1
S
2
lub
S S
to wnioskowanie bezporednie. S
1
, S
2
to sekwenty grne a S to sekwent
dolny.
Mamy nastpujce reguy wnioskowania:
1. Reguy strukturalne
1.1. Osabianie

na lewo: ; na prawo: .
, ,
Zdanie to zdanie osabiajce.
1.2. Skracanie
, , , ,
, ,
1.3. Przestawianie
, , , , , ,
, , , , , ,
Te trzy reguy okrela si jako sabe. Wszystkie pozostae s
mocne.
1.4. Cicie:
, ,
, ,
Zdanie nazywa si zdaniem cicia.
2. Reguy logiczne
2.1.
, ,
L: ; P: .
, ,
Zdanie to zdanie boczne a zdanie to zdanie gwne tej
reguy.
2.2.
, ,
L: i .
, ,
, ,
P: .
,
Zdania i to zdania boczne, a zdanie to zdanie gwne
tej reguy.
2.3. , ,
L: ;
,
, ,
P: i .
, ,
tej reguy.
2.4. , ,
L: ;
, , ,
, ,
P: .
,
tej reguy.
Reguy 2.1. 2.4. to reguy zdaniowe
59
.
Kady sekwent postaci to sekwent pocztkowy lub aksjo-
mat.
DOWD W RACHUNKU SEKWENTW
(DEF. dowodu) Dowodem (w rachunku sekwentw) nazywa si kade
drzewo sekwentw speniajce nastpujce warunki:
1. dowd rozpoczyna si od sekwentw pocztkowych, czyli ak-
sjomatw;
2. oprcz ostatniego sekwentu w dowodzie, kady sekwent jest
grnym sekwentem jakiej bezporedniej reguy wnioskowania.
59
Kiedy bdziemy rozwaa rachunek sekwentw dla logiki predykatw, to
oprcz regu zdaniowych wrd regu logicznych bd jeszcze reguy kwantyka-
torowe.
Kady dowd ma dokadnie jeden sekwent pooony niej ni
wszystkie pozostae. Jest to sekwent zamykajcy. Dowd z sekwentem
S jako zamykajcym to dowd koczcy si sekwentem S, lub dowd
sekwentu S. Sekwent S jest dowodliwy jeli istnieje jego dowd. Dowd
nie zawierajcy reguy cicia to dowd bez cicia.
PRZYKAD

P
,
P
,
przestawianie na prawo
,
P
,
skracanie na prawo

2. KLASYCZNA LOGIKA PREDYKATW
53
Rachunek zda wiernie opisuje wynikanie semantyczne dla j-
zyka, ktrego zdania za pomoc spjnikw zbudowane s ze zda
(prostych) o wewntrznie nieanalizowalnej strukturze. Zdania jzyka
potocznego, jzykw nauk przyrodniczych, humanistycznych oraz
matematyki, budowane s z wyrae prostszych ni zdania, np. jest
tak w wypadku zdania 4 + 3 = 7. Na to, aby rachunek logiczny
nadawa si do wszystkich rozumowa poprawnych przeprowadza-
nych w takich jzykach, konieczne jest by by rachunkiem, ktrego
jzyk uwzgldnia t wewntrzn zoono zda prostych. Na przy-
kad poprawne jest wnioskowanie:
Przesanka 1: 2 jest liczb naturaln
Przesanka 2: Liczby naturalne s wymierne
Wniosek: 2 jest liczb wymiern
Jednak na gruncie jzyka rachunku zda poszczeglnym przesankom
i wnioskowi mona przyporzdkowa tylko litery zdaniowe. Bd to
rne litery zdaniowe, a logiczny nie jest schemat
Przesanka 1: p
Przesanka 2: q
Wniosek: r
Postulatem analizy wewntrznej struktury zda kierujemy si
tworzc formalny jzyk rachunku predykatw.
53
W logice zda najmniejsz nieanalizowaln jednostk jest zdanie. Teraz tak
jednostk bdzie predykat. Przez analogi z terminem logika zda ten dzia lo-
giki nazywamy logik predykatw. Podobnie jak mwi si o rachunku zda,
tak mwi si o rachunku predykatw. Nowymi, w stosunku do jzyka rachun-
kw zdaniowych, staymi logicznymi s teraz kwantykatory. Mwi si wic te o
rachunku kwantykatorw.
116 2. KLASYCZNA LOGIKA PREDYKATW
2.1. JZYK RACHUNKU PREDYKATW
W jzyku rachunku predykatw elementarnymi, wewntrznie nie-
analizowalnymi wyraeniami bd litery predykatowe, litery funk-
cyjne oraz stae i zmienne indywiduowe. Sowa litera podobnie jak
w wypadku rachunku zda uywamy dla zaznaczenia wewntrznej
nieanalizowalnoci omawianych wyrae. Wrd staych logicznych
oprcz spjnikw zdaniowych bd kwantykatory.
2.1.1. Dziedzina
Opis kategorii wyrae, z ktrych zbudowane jest zdanie, po-
przedzimy opisem dziedziny, ktra ma by przedmiotem wnioskowa
przeprowadzanych w jzyku klasycznego rachunku predykatw.
Przede wszystkim dziedzina ta skada si z pewnego zbioru przed-
miotw indywidualnych, czyli indywiduw. Na przykad w arytmetyce
indywiduami s liczby naturalne. Jako logicy nie musimy si jednak
martwi tym, czym jest indywiduum. W poprawnie metodologicz-
nie okrelonej dziedzinie rozwaa wyrniona jest pewna kategoria
przedmiotw jako indywiduw. Zbir indywiduw danej dziedziny
rozwaa to przestrze, zbir uniwersalny, albo po prostu uniwersum.
Ograniczenie si do tylko jednego zbioru uniwersalnego ma miejsce
w przypadku jzyka jednosortowego. W wypadku, gdy przyjmuje si
wicej ni jedno uniwersum ma si do czynienia z wielosortowoci.
Indywidua mog pozostawa w pewnych zalenociach, zwiz-
kach, czy jak bdziemy oglnie mwi relacjach. W zbiorze liczb
moe to by np. relacja mniejszoci (<).
N-tka uporzdkowana przedmiotw x
1
, x
2
, . . . , x
n
, czyli:
(x
1
, x
2
, . . . , x
n
)
jest rwna n-tce uporzdkowanej przedmiotw y
1
, y
2
, . . . , y
n
, czyli:
(y
1
, y
2
, . . . , y
n
),
tj.:
(x
1
, x
2
, . . . , x
n
) = (y
1
, y
2
, . . . , y
n
)
wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadego i, 1 i n:
2.1. JZYK RACHUNKU PREDYKATW 117
x
i
= y
i
.
Ograniczamy si tu tylko do okrelenia rwnoci n-tek uporzdko-
wanych. Denicja n-tki uporzdkowanej wymaga pokazania jeszcze,
e taki przedmiot istnieje i e dla danych przedmiotw a
1
, . . . , a
n
jest
dokadnie jedna n-tka (a
1
, . . . , a
n
). Jest to problem rozwizywany w
teorii mnogoci
53
.
PRZYKAD
Rwne s pary:
(1, 2), (1, 1 + 1);
rne za s pary:
(1, 2), (2, 1).

Iloczynem kartezjaskim zbiorw X
1
, X
2
, . . . , X
n
jest zbir:
X
1
X
2
. . . X
n
wszystkich n-tek uporzdkowanych (x
1
, x
2
, . . . , x
n
) takich, e:
(x
1
, x
2
, . . . , x
n
) X
1
X
2
. . . X
n
wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadego i, 1 i n:
x
i
X
i
.
PRZYKAD
{1, 2} {1, 3} = {(1, 1), (1, 3), (2, 1), (2, 3)}.

Relacj n-czonow, ktrej kolejnymi czonami s elementy zbio-
rw, odpowiednio, X
1
, X
2
, . . . , X
n
jest dowolny podzbir iloczynu kar-
tezjaskiego X
1
X
2
. . . X
n
.
PRZYKADY
Relacj nie jest:
(I) {(1, 2, 3), (1, 2)}.
Relacjami s:
53
Problemy te i dotyczce iloczynu kartezjaskiego oraz relacji podejmiemy
bardziej dokadnie w dziale niniejszej ksiki powiconym teorii mnogoci. Tu
wprowadzamy pojcia niezbdne do wykadu logiki predykatw i w sposb dla
tych potrzeb wystarczajcy.
(II) {(1, 3, 2), (2, 4, 3), (3, 5, 4), (4, 6, 5), (5, 7, 6), (6, 8, 7), (7, 9, 8), . . .}. Rela-
cja ta jest podzbiorem N N N, gdzie N jest zbiorem liczb
naturalnych.
(III) Zbir takich par ludzi, e pierwszy element pary jest krewnym
drugiego elementu pary.
(IV) {(x, x) : x X}.

(DEF. Id) Relacja {(x, x) : x X} to relacja identycznoci w zbiorze
X. Oznaczmy j Id.
Zauwamy, e dla dowolnych x, y, z X :
(I) (x, x) Id,
(II) jeeli (x, y) Id, to (y, x) Id,
(III) jeeli (x, y) Id oraz (y, z) Id, to (x, z) Id.
O relacji, ktra spenia warunek (I) mwimy, e jest zwrotna. Gdy
spenia warunek (II), mwimy, e jest symetryczna. Gdy za spenia
warunek (III), to mwimy, e jest przechodnia. Relacj, ktra jest za-
rwno zwrotna, symetryczna jak i przechodnia okrelamy jako relacj
rwnowanoci. Relacja identycznoci jest wic relacj rwnowano-
ci.
Niech R bdzie relacj n-czonow. Zbir:
D
i
= {x
i
: (x
1
, . . . , x
i
, . . . , x
n
) R}
gdzie 1 i n,
to i-ta dziedzina relacji R. W wypadku n = 2 o pierwszej dziedzinie
mwimy, e jest dziedzin, a o drugiej dziedzinie, e jest przeciwdzie-
dzin relacji R.
Zbir
P =
n
i=1
D
i
,
czyli zbir bdcy sum teoriomnogociow wszystkich i-dziedzin (i =
1, 2, . . . , n) relacji R, to pole relacji R.
Polem relacji z powyszych przykadw (II) i (III) s, odpowied-
nio, N zbir liczb naturalnych i zbir ludzi. Ale np. 2-dziedzin z
przykadu (II) jest zbir {3, 4, 5, . . .}.
Szczegln klas relacji s funkcje.
Niech R bdzie relacj (n+1)-czonow: R X
1
X
2
. . . X
n
X
n+1
. Relacja R jest n-argumentow funkcj wtedy i tylko wtedy, gdy
jest ona jednoznaczna w (n + 1)-dziedzinie, czyli:
jeeli
(x
1
, . . . , x
n
, x
n+1
) R
oraz
(x
1
, . . . , x
n
, y
n+1
) R,
to
x
n+1
= y
n+1
.
Zbir
n
i=1
D
i
, to zbir, na ktrym funkcja jest okrelona, za zbir
D
n+1
, to zbir wartoci funkcji.
PRZYKADY
Relacja:
{(1, 2), (2, 2), (3, 3), (4, 4)}
jest funkcj.
Relacja:
{(1, 2), (1, 3), (2, 3)}
nie jest funkcj.
Zbir takich par ludzi, e drugi element pary jest matk pierw-
szego elementu pary jest funkcj.
Zbir takich par ludzi, e pierwszy element pary jest dzieckiem
drugiego elementu pary nie jest funkcj.

Zauwamy, e opis relacji, w szczeglnoci funkcji wymaga wska-
zania iloczynu kartezjaskiego, ktrego jest ona podzbiorem. Zbir
{(1, 1), (2, 2)} jest relacj identycznoci w zbiorze {1, 2}, nie jest za
ni w zbiorze {1, 2, 3}. W wypadku zbioru {1, 2, 3} nie jest bowiem
speniony warunek (I) dla dowolnych x {1, 2, 3}: (x, x) Id. Funk-
cja {(1, 1), (2, 2, )} jest na zbir {1, 2} a do zbioru {1, 2, 3}.
2.1.2. Stae i zmienne indywiduowe
W arytmetyce w jzyku systemu dziesitnego mamy nazwy
wszystkich liczb wymiernych (a wic rwnie naturalnych i cakowi-
tych). W systemie dziesitnym nie moemy jednak zapisa nazw liczb
niewymiernych (jako skoczonych cigw symboli). Dlatego te w
matematyce niektre wane liczby niewymierne maj specjalne ozna-
czenia, np. liczba niewymierna rwna stosunkowi obwodu okrgu do
jego rednicy oznaczana jest liter z alfabetu greckiego:
54
.
Wszystkie nazwy wystpujce w jzyku pierwszego rzdu a
taki jest jzyk omawianego tu klasycznego rachunku predykatw to
stae indywiduowe. Stae indywiduowe su do wskazywania elemen-
tw dziedziny, do mwienia o ktrej uywamy jzyka, indywiduw.
Stae indywiduowe mog by elementami sownika. Mog by te de-
niowane. Jzyk jest wzbogacany o zdeniowane stae indywiduowe.
Zmienne indywiduowe jako swj zakres (zmiennoci) bd miay
zbir wszystkich indywiduw, czyli uniwersum. Uywajc wic zmien-
nych indywiduowych musimy zawsze pamita o koniecznoci wska-
zania ich zakresu zmiennoci. Dysponowa bdziemy dowoln liczb
zmiennych. O przedmiotach z jakiego okrelonego zbioru przedmio-
tw bdziemy mogli mwi uywajc w tym celu zmiennej i wskazujc
wasno, jak przedmioty maj posiada. Podobnie, bdzie mona
wyrnia przedmioty przez ich zwizki i zalenoci z innymi. Bd
to konstrukcje z liter funkcyjnych i zmiennych indywiduowych.
W jzyku mog, ale nie musz wystpowa stae. Jzyk rachunku
kwantykatorw wymaga jednak zmiennych indywiduowych (tyle, ile
jest liczb naturalnych).
2.1.3. Litery funkcyjne
O indywiduach moemy mwi take za pomoc wyrae skon-
struowanych nazw zoonych. Jednym ze skadnikw tych wyrae
s litery funkcyjne. Litery funkcyjne s symbolami, ktre czc ze
sob stae indywiduowe w wyniku daj nazwy indywiduw. Dana
54
Litera ta w swoim wspczesnym znaczeniu zostaa uyta przez Williama
Jonesa w 1706 r. Dziki Eulerowi szybko stao si to standardem.
litera funkcyjna moe czy jedn, dwie i wicej staych indywidu-
owych. Liczb staych, ktre czy, nazywamy jej argumentowoci.
Wyraenie skonstruowane z litery funkcyjnej oraz z tylu staych indy-
widuowych, ile argumentowa jest dana litera funkcyjna, jest nazw,
ktra nie oznacza wicej ni jednego przedmiotu, tj. jest znakiem dla
co najwyej jednego przedmiotu.
Przykadami liter funkcyjnych s znane z matematyki symbole:
(jednoargumentowy), : (dwuargumentowy). Wyraenie

4 jest
nazw liczby 2, tak samo wyraenie 4 : 2.
Litery funkcyjne odnosz do funkcji. Literom funkcyjnym przy-
porzdkowane s liczby naturalne wskazujce liczb nazw, ktre one
cz tworzc nazw. Jeeli literze funkcyjnej przyporzdkowana jest
liczba n, to litera ta odnosi do jakiej n-argumentowej funkcji. Roz-
rniamy midzy literami funkcyjnymi, konstrukcjami z liter funk-
cyjnych i staych oraz zmiennych indywiduowych jako wyraeniami,
czyli skadnikami jzyka a przedmiotami pozajzykowymi, jakimi s
funkcje, stae indywiduowe i konstrukcje z nich. W matematyce sym-
bol
interpretujemy przede wszystkim jako funkcj okrelon na

zbiorze liczb rzeczywistych () dodatnich (
+
) o wartociach w tym
zbiorze, czyli jest to zbir wszystkich i tylko par uporzdkowanych
(a, b) takich, e a, b
+
oraz

a = b. Symbol : interpretowany jest
jako funkcja okrelona na zbiorze par (a, b) takich, e a , b \{0}
oraz o wartociach w zbiorze . Jest to wic zbir wszystkich i tylko
trjek (a, b, c) takich, e c = a : b.
Do oznaczania indywiduw su stae indywiduowe, zmienne
oraz konstrukcje z liter funkcyjnych. Wsplnym okreleniem dla tych
wszystkich typw wyrae bdzie sowo term.
2.1.4. Denicja termu
Wyraenia rozwaanego teraz jzyka budowane bd z nastpu-
jcych symboli:
(I) a
0
, a
1
, a
2
, . . . , a
n
, . . . stae indywiduowe,
(II) x
0
, x
1
, x
2
, . . . , x
n
, . . . zmienne indywiduowe,
(III) F
0
, F
1
, . . . , F
n
, . . . litery funkcyjne
Zamiast:
a
0
, a
1
, a
2
, . . .
bdziemy czasem uywa:
a, b, c, . . .
a zamiast:
x
0
, x
1
, x
2
, . . .
bdziemy uywa, ewentualnie z indeksami liczbowymi:
x, y, z.
55
W jzyku, ktrym mwimy, potrzebujemy sw, za ktrych po-
moc bdziemy mogli mwi o wyraeniach jzyka rachunku predy-
katw. Gdy zajmowalimy si rachunkiem zda, to o wyraeniach
rachunku zda mwilimy posugujc si maymi literami greckimi:
oznaczay one zdania. Teraz w jzyku, ktrym mwimy, bdziemy
mwili nie tylko o zdaniach, ale rwnie o staych i zmiennych indy-
widuowych oraz o literach funkcyjnych i termach. Dla interesujcych
nas rodzajw wyrae stosowa bdziemy nastpujce oznaczenia:
stae indywiduowe: c, c
0
, c
1
, . . .
zmienne indywiduowe: v, v
0
, v
1
, . . .
litery funkcyjne: F, G, . . .
termy: t, t
0
, t
1
, . . .
Powtrzmy, symbole:
c, c
0
, c
1
. . . ; v, v
0
, v
1
, . . . ; F, G. . . ; t, t
0
, t
1
, . . .
nie nale do jzyka, o ktrym mwimy, lecz nale do jzyka, kt-
rym mwimy. Jzyk, ktrym mwimy, ze wzgldu na obowizujce
w nim reguy gramatyczne, stylistyczne i sowotwrcze jest w istocie
55
Wybr symboli jest spraw konwencji. Nie znaczy to jednak, e to, na jakie
symbole si zdecydujemy jest bez znaczenia. Matematycy zajmujcy si rachun-
kiem rniczkowym i cakowym, ktrzy stosowali notacj Newtona ze wzgl-
dw patriotycznych czynili to Brytyjczycy stawiali siebie w gorszej sytuacji,
ni ci, ktrzy wybrali oznaczenia proponowane przez Leibniza. Leibniz wiadomy
roli jzyka, spraw dobrej notacji traktowa jako majc podstawowe znaczenie.
Jeeli poprosimy matematyka, aby rozwiza ax = b, to otrzymamy odpowied
x = a/b. Byby zdziwiony gdybymy wskazali jako poprawn odpowied a = b/x.
jzykiem polskim. Rni si tylko sownictwem poprzez nadanie nie-
ktrym sowom jzyka polskiego specycznego znaczenia i pojawienie
si pewnych nowych oznacze, jak np. powyszych symboli.
Denicja termu jest denicj indukcyjn.
(DEF. termu)
(I) zmienna indywiduowa jest termem,
(II) staa indywiduowa jest termem,
(III) jeeli F jest n-argumentow liter funkcyjn, a t
1
, t
2
, . . . , t
n
s
termami, to Ft
1
t
2
. . .t
n
jest termem.
(IV) cig symboli jest termem wtedy i tylko wtedy, gdy daje si
zbudowa przez stosowanie skoczon liczb razy regu (I)
(III).
Term, w ktrym nie wystpuj zmienne to term podstawowy.
Zbdno nawiasw przy zapisie termw wynika z faktu, e litery
funkcyjne s preksami (pisane s przed swoimi argumentami) i maj
ustalon argumentowo
56
. Gdy jednak, jak to ma np. miejsce w aryt-
metyce, litery funkcyjne uyte s jako inksy (czyli pisane s midzy
swoimi argumentami), uycie nawiasw moe by niezbdne. Np. +
i : s tego rodzaju literami funkcyjnymi. Nie zawsze jest wic mo-
liwy zapis termw bez uycia nawiasw, np. jeeli nie przyjmiemy
jakiej generalnej umowy, co do kolejnoci wykonywania operacji aryt-
metycznych 2 + 4 : 4 nie jest jednoznaczne.
PRZYKADY
Termami s: x
1
, +2x
2
; gdzie jest jednoargumentow liter
funkcyjn a + jest dwuargumentow liter funkcyjn.
Termem nie jest: x
1
< x
2
.

2.1.5. Litery predykatowe
Predykaty s wyraeniami, ktre cznie ze staymi indywidu-
owymi jedn, dwiema lub wicej tworz zdania. Predykaty s wic
56
Por. beznawiasow notacj ukasiewicza dla jzyka rachunku zda.
jednoargumentowe, dwuargumentowe itd. N-argumentowy predykat
jest interpretowany jako n-czonowa relacja. Predykatami w tym sen-
sie s wyraenia jzyka naturalnego takie, jak: . . . jest nauczycielem
. . . jest wyszy ni . . . . W jzyku matematyki predykatami (dwuar-
gumentowymi) s: =, <.
Zbir wszystkich jednoelementowych zbiorw uporzdkowanych
tych przedmiotw, o ktrych prawd jest, e s nauczycielami, to
zakres predykatu . . . jest nauczycielem.
Zbir wszystkich uporzdkowanych par liczb (x, y) takich, e
pierwszy element pary x jest wikszy ni drugi element pary y, to
zakres predykatu: <.
Oglnie, zakresem predykatu n-argumentowego jest zbir wszyst-
kich i tylko takich n-tek uporzdkowanych, ktre speniaj ten pre-
dykat, czyli tworz relacj bdc interpretacj tego predykatu.
Predykaty wewntrznie nieanalizowalne, niezoone, to litery pre-
dykatowe. Literami predykatowymi bd:
, P
0
, P
1
, . . .
Na oznaczenie liter predykatowych w jzyku, w ktrym mwimy
bdziemy uywali wielkich liter: P, Q, R, . . . .
Kadej literze predykatowej przyporzdkowana jest liczba natu-
ralna wskazujca liczb jej argumentw. Mwic bardziej obrazowo,
jest to liczba pustych miejsc, po wypenieniu ktrych przez nazwy
otrzymamy zdanie lub oglnie po uzupenieniu ktrych o termy
otrzymamy wyraenie o postaci zdania. Jak litery zdaniowe nazywa
si atomami, tak litery predykatowe mog nosi nazw jonw.
Nie dopuszczamy liter predykatowych o liczbie argumentw rw-
nej 0. Predykaty takie formalnie niczym nie rniyby si od liter
zdaniowych, a wic reprezentowayby wewntrznie nieanalizowalne
zdania.
Predykat jest szczeglnym, wyrnionym predykatem. Jest
to dwuargumentowy predykat rwnoci. Znaku =
57
uywamy w
57
Symbol ten zosta wprowadzony w 1557 r. przez Recorde.
jzyku, w ktrym mwimy, a wic dla jzyka, o ktrym mwimy, jako
predykat rwnoci wprowadzamy inny symbol, a mianowicie: .
2.1.6. Denicja formuy
(DEF. formuy atomowej) Formuy atomowe to formuy zbudowane
tylko z jednej litery predykatowej oraz z termw. Formu atomow
nazywamy wic wszystkie i tylko wyraenia postaci:
Pt
1
. . .t
n
t
1
t
2
gdzie P jest n-argumentow liter predykatow a t
1
, . . . , t
n
s termami.
Z formu, ktre nie s zdaniami mona utworzy zdania okre-
lajc dla kadej wystpujcej w niej zmiennej indywiduowej, czy
zmienna ta wskazuje wszystkie, czy tylko niektre przedmioty ze
swego zakresu zmiennoci. Np. w wypadku:
x jest liczb parzyst
moemy mie na uwadze zdania:
Wszystkie liczby s parzyste.
i
Jaka liczba jest parzysta.
Tym zdaniom moemy podporzdkowa za, odpowiednio:
Kade x jest liczb parzyst.
Niektre x s liczbami parzystymi.
Alfabet uzupenijmy jeszcze o symbole:
kwantykator oglny (duy),
kwantykator szczegowy (may)
58
.
58
Termin kwantykator jest spolszczeniem angielskiego quantier. Termin
ten utworzy logik amerykaski C. S. Peirce [1885] ze swek aciskich: quan-
tum (ile), facio (dziaa, czyni). Symbol duego kwantykatora jest pomysem
Gentzena. Utworzony jest przez analogi z , co jak pisze Genzten przej od
Russella. Zob. Genzten [1934-35], s. 178, przypis 4. Przed Russellem symbolu
uywa ju Peano.
Piszc v. przed formu tym samym uywamy zmiennej v
do wskazania kadego przedmiotu z zakresu zmiennoci v. Piszc za
v. przed formu , zmiennej v uywamy dla wskazania jakiego
przedmiotu z zakresu zmiennoci v. v. bdziemy odczytywali: dla
kadego v; za v. dla pewnego v. Jzyk, w ktrym kwantykacja
ogranicza si do zmiennych indywiduowych to jzyk pierwszego rzdu.
Zauwamy, e w jzyku potocznym dysponujemy wiksz ilo-
ci swek kwantykujcych. Oprcz dla kadego i dla pewnego
mamy: istnieje co najmniej n (przedmiotw), istnieje co najwyej
n (przedmiotw), istnieje dokadnie n (przedmiotw); mamy rw-
nie: czsto, rzadko, najczciej, przewanie, wikszo
58
.
W jzyku rachunku predykatw mamy rwnie spjniki: , , ,
, .
Zauwamy, e dla jzyka kadej teorii charakterystyczne bd
zbir jego staych indywiduowych, zbir liter funkcyjnych oraz zbir
liter predykatowych. Te trzy zbiory to sygnatura jzyka.
Formu deniujemy indukcyjnie.
(DEF. formuy)
(I) formua atomowa jest formu,
(II) jeeli i s formuami, to , (), (), ( ), ( )
s formuami,
(III) jeeli v jest zmienn a formu, to v., v. s formuami,
(IV) cig symboli jest formu wtedy i tylko wtedy, gdy daje si
zbudowa przez stosowanie skoczon liczb razy regu (I)
(III).
Formu atomowych nie zapisujemy w nawiasach. Ich uycie nie
jest tu bowiem konieczne dla moliwoci jednoznacznego zapisu wyra-
e jzyka rachunku predykatw: spjniki mog czy tylko formuy,
a argumentami liter predykatowych s termy.
PRZYKADY
58
W tej sprawie zob. Tarski [1994], s. 6567.
Formu jest: x.(Px Px)
Formu nie jest: x. P(x).

Mae greckie litery , , , . . . (w razie potrzeby z indeksami licz-
bowymi) bd oznacza formuy. Uycie tych symboli w innej funkcji,
np. jako dowolnego cigu elementw sownika wymaga specjalnego
zaznaczenia.
W praktyce nie piszemy wszystkich nawiasw, ktrych wymaga-
aby denicja formuy. Stosujemy wszystkie zasady opuszczania zbd-
nych nawiasw, ktre przyjlimy dla jzyka rachunku zda. W opisie
tych zasad tylko zamiast sowa zdanie bierzemy sowo formua.
Take w wypadku jzyka rachunku predykatw dla wikszej przejrzy-
stoci bdziemy czasem stosowali wicej nawiasw ni wynikaoby to
z tych zasad. Uywane bd rwnie nawiasy innych ksztatw.
Umawiamy si, e zamiast:
v
1
.v
2
. . . . v
n
.
bdziemy pisali:
v
1
, v
2
, . . . , v
n
.
Podobnie, zamiast:
v
1
.v
2
. . . . v
n
.
piszemy:
v
1
, v
2
, . . . , v
n
.
Zamiast:
v.(P(v) )
piszemy:
P(v)
.
Podobnie, zamiast:
v.(P(v) )
piszemy:
P(v)
.
(DEF. kwantykatorw o ograniczonym zakresie) O kwantykato-
rach:
P(v)
,

P(v)
mwimy, e s to kwantykatory o ograniczonym zakresie. Zmienna v

przebiega bowiem zbir tych i tylko przedmiotw, o ktrych prawd
jest, e s P, czyli mwic swobodnie dla ktrych prawd jest, e
maj cech P.
Zakres zmiennoci zmiennej v moe by te okrelony przez wska-
zanie zbioru. Jeeli tym zbiorem bdzie X, to bdziemy mieli napisy:
vX
,

vX
.
Zamiast pisa:
vX
,

vX
bdziemy pisali, odpowiednio:

v X., v X..
(DEF. zasigu kwantykatora) Formu w formule v. oraz w for-
mule v. nazywamy zasigiem (lub zasigiem dziaania) kwantyka-
tora, odpowiednio, duego i maego. O kwantykatorze (maym lub
duym) mwimy, e wie zmienn v w zasigu swego dziaania.
PRZYKAD
Zasigiem duego kwantykatora w formule:
x.(Px x.Qx) Rx
jest formua:
Px x.Qx
a nie jest ni formua:
(Px x.Qx) Rx.

(DEF. zmiennej zwizanej) O zmiennej v mwimy, e jest zwizana
w okrelonym miejscu w formule wtedy i tylko wtedy, gdy jej eg-
zemplarz znajduje si w tym miejscu w zasigu dziaania jakiego
kwantykatora wicego zmienn v.
(DEF. zmiennej wolnej) Jeeli na danym miejscu zmienna nie jest
zwizana, to mwimy, e jest ona na tym miejscu wolna.
PRZYKAD
W formule:
x.(Px x.Qx) Rx
zmienna x jest zwizana w Px jest bowiem w zasigu dziaania
duego kwantykatora oraz jest zwizana w Qx tu znajduje si
w zakresie dziaania maego kwantykatora. Zmienna x nie jest
zwizana w Rx.

(DEF. zmiennej wolnej w formule) Mwimy, e zmienna v jest
zmienn woln w formule wtedy i tylko wtedy, gdy w formule tej
jest ona wolna przynajmniej na jednym miejscu.
PRZYKAD
Zmienna x jest wolna w formule:
x.(Px x.Qx) Rx.

t(v
0
, . . . , v
n
) to term taki, e wszystkie zmienne wystpujce w
tym termie znajduj si wrd zmiennych v
0
, . . . , v
n
; czyli zbir
wszystkich zmiennych wystpujcych w termie t jest podzbiorem
zbioru {v
0
, . . . , v
n
}.
(v
0
, . . . , v
n
) to formua, ktrej wszystkie zmienne wolne znajduj
si wrd zmiennych v
0
, . . . , v
n
; czyli zbir wszystkich zmiennych wol-
nych wystpujcych w formule jest podzbiorem zbioru {v
0
, . . . , v
n
}.
(DEF. zdania jzyka rachunku predykatw) Zdaniami jzyka ra-
chunku predykatw s formuy, ktre nie zawieraj zmiennych wol-
nych.
PRZYKAD
Zdaniem jest:
x.(Px x.Qx) x.Rx.

2.1.7. Podstawialno
Podstawowa intucja wizana z operacj podstawiania za zmienne
wolne oparta jest o nastpujce ustalenie:
Jeeli formua, do ktrej podstawiamy, po zwizaniu przez kwan-
tykatory wszystkich wystpujcych w niej zmiennych wolnych
przechodzi w zdanie prawdziwe, to rwnie w taki sam sposb
w zdanie prawdziwe powinna przechodzi formua otrzymana w
wyniku wykonania operacji podstawiania.
(DEF. podstawialnoci termu) Mwimy, e term t jest podstawialny
za zmienn v w danym miejscu w formule wtedy i tylko wtedy, gdy:
1. zmienna v jest w tym miejscu wolna w formule
oraz
2. miejsce to nie znajduje si w zasigu dziaania adnego kwanty-
katora wicego ktr ze zmiennych (wolnych) wystpujcych
w termie t.
Mwimy, e term t jest podstawialny za zmienn v do formuy
wtedy i tylko wtedy, gdy jest podstawialny za zmienn v w kadym
miejscu, w ktrym zmienna v jest wolna w .
PRZYKADY
W formule:
x.(x < y)
za zmienn woln y podstawialny jest term (y z), za term (x z)
nie jest podstawialny.
W formule:
x.(x < y z)
adna zmienna z podstawianego termu nie staa si zwizana. Inaczej
jest w wypadku formuy:
x.(x < x z).

Nie bdziemy podawa penej denicji operacji podstawiania, do-
dajmy jedynie, e operacja podstawiania termu za zmienn woln, za
ktr ten term jest podstawialny, musi by wykonana jednoczenie;
tzn. w kadym miejscu, w ktrym ta zmienna wolna wystpuje w
danej formule. Podstawienie termu t za zmienn w danym miejscu
polega na wpisaniu termu t na miejsce tej zmiennej. Formu otrzy-
man z formuy przez podstawienie termu t za zmienn v bdziemy
oznacza: (v/t).
PRZYKAD
W termie
x + y : x
za zmienn x podstawmy term
(x z).
(x z) + y : (x z) podstawienie wykonane poprawnie
(x z) + y : x podstawienie wykonane niepoprawnie.

2.2. KLASYCZNY RACHUNEK PREDYKATW
Podamy denicj dowodu w rachunku predykatw. Dowd w ra-
chunku predykatw rni si od dowodu w rachunku zda tylko do-
datkowymi moliwociami. Ujmuj one wiksze bogactwo jzyka ra-
chunku predykatw w stosunku do jzyka rachunku zda.
2.2.1. Dowd w rachunku predykatw
(DEF. tautologii jzyka rachunku predykatw) Tautologi jzyka ra-
chunku predykatw jest kada formua tego jzyka otrzymana z ja-
kiej tautologii jzyka rachunku zda przez podstawienie za kad
liter zdaniow wystpujc w , jakiej formuy jzyka rachunku pre-
dykatw (jednoczenie w kadym miejscu dla wszystkich wystpie
danej litery zdaniowej).
Oprcz tautologii bdziemy mieli aksjomaty (teorii) identyczno-
ci ()
Id1. v v
Id2. v
i
v Fv
1
. . .v
i1
v
i
v
i+1
. . .v
n
Fv
1
. . .v
i1
vv
i+1
. . .v
n
,
gdzie F jest n-argumentow liter funkcyjn, a n > 0
Id3. (v
i
v Pv
1
. . .v
i1
v
i
v
i+1
. . .v
n
) Pv
1
. . .v
i1
vv
i+1
. . .v
n
gdzie P jest n-argumentow liter predykatow, a n > 0.
Zauwamy, e aksjomatw Id1 jest tyle, ile jest zmiennych indy-
widuowych, Id2 jest tyle, ile jest wszystkich kombinacji liter funk-
cyjnych i zmiennych indywiduowych, a aksjomatw Id3 tyle, ile jest
kombinacji liter predykatowych i zmiennych indywiduowych.
Rachunek predykatw mona budowa dla jzyka nie zawiera-
jcego predykatu identycznoci
56
. Predykat identycznoci jest pre-
dykatem uywanym w zasadzie we wszystkich jzykach (teoriach)
56
Predykat identycznoci moe by zdeniowany. Moliwe to jest np. w jzyku,
w ktrym wystpuj zmienne predykatowe (n-argumentowa zmienna predykatowa
przebiega klas wszystkich i tylko relacji n-czonowych, dajcych si utworzy w
majcych praktyczne znaczenie. Dlatego te jest celowe budowanie
rachunku logicznego dla jzyka zawierajcego ten predykat.
Zaley nam na syntaktycznym scharakteryzowaniu pojcia wy-
nikania rzeczywistego (denicja wynikania rzeczywistego jako wyni-
kania semantycznego podana zostanie pniej). Musimy wic spre-
cyzowa pojcie dowodu. Zbir regu dowodowych w rachunku zda
wzbogacamy o nowe reguy dowodzenia. Oprcz reguy odrywania
REGUA ODRYWANIA
MP. z i wynika ,
mamy jeszcze
REGUA PODSTAWIANIA
zbiorze uniwersalnym) oraz moliwa jest kwantykacja po tych zmiennych (jzyk
drugiego rzdu). Ju u Arystotelesa spotykamy si z myl, e przedmiotom iden-
tycznym przysuguj te same wasnoci. Wedug okrelenia w. Tomasza z Akwinu
identyczne s takie przedmioty, e cokolwiek przysuguje jedenemu z nich przy-
suguje te drugiemu. Autorem pewnej denicji identycznoci jest Leibniz. Jest
ona znana jako zasada identycznoci przedmiotw nieodrnialnych (principium
identitatis indiscernibilium). Zasad t mona by sformuowa nastpujco
x y
dla kadego P.Px Py,
gdzie P jest zmienn predykatow, ktrej zakresem jest zbir wszystkich relacji
jednoczonowych.
Gdyby uzna, e sprawa odrnialnoci bd nieodrnialnoci jest spraw
jzyka, z ktrego korzystamy przy opisie, to identyczno mona by zdeniowa
nastpujco
x y
dla dowolnej jednoargumentowej litery predykatowej P.Px Py.
Tym razem ma miejsce kwantykacja, ktrej zakresem jest zbir jednoargumen-
towych liter predykatowych, a nie jak powyej zbir relacji jednoczonowych. T
denicj mona zapisa jako schemat formu. Takie sformuowanie jako pierwszy
poda Peirce w 1885 r. Po zamieszczeniu jej w Principia Mathematica Whitehe-
ada i Russella zostaa spopularyzowana i niekiedy nazywa si j russellowsk lub
leibnizowsko-russellowsk denicj identycznoci. Denicja ta daje podstawy zna-
czcej dla matematyki regule zastpowania rwnych (reguy tej nie naley myli
z regu podstawiania). Wicej na ten temat zob. Tarski [1994], s. 5665.
2.2. KLASYCZNY RACHUNEK PREDYKATW 133
Sb. z wynika (v/t), o ile term t jest podstawialny w miejsce
zmiennej v
REGUA OPUSZCZANIA DUEGO KWANTYFIKATORA
O. z v. wynika
REGUA DOCZANIA DUEGO KWANTYFIKATORA
D. z wynika v., jeeli v nie jest zmienn woln w
REGUA OPUSZCZANIA MAEGO KWANTYFIKATORA
O. z v. wynika
REGUA DOCZANIA MAEGO KWANTYFIKATORA
D. z wynika v. , jeeli v nie jest zmienn woln w .
Oczywicie reguy s tak dobrane, eby zachowyway rzeczywisty
stosunek wynikania. Stosujemy je do formu, ktre nie musz by
zdaniami. Mwienie wic o prawdziwoci wyrae, do ktrych reguy
s stosowane nie jest zasadne. Zamiast terminu prawda moemy tu
uy oglniejszego terminu spenianie. Bdzie to termin techniczny
logiki, jego cise znaczenie okrelimy w dalszej czci rozwaa. Na
tym etapie wystarczy kierowa si jego intuicyjnym znaczeniem.
Regua podstawiania odpowiada sposobowi takiego rozumowa-
nia, gdy np. majc formu
57
x
2
0
przyjmujemy
(y + 1)
2
0
2
2
0.
Obie otrzymane formuy s spenione w zbiorze liczb rzeczywistych.
Pierwsza dla wszystkich moliwych znacze, jakie moe przyjmowa
zmienna y w zbiorze liczb rzeczywistych, za druga nie zawierajc
zmiennych jest po prostu prawdziwa.
57
Wyraajc prawdziw zaleno w zbiorze liczb rzeczywistych, tj. praw-
dziw po zwizaniu przez duy kwantykator wszystkich zmiennych wolnych, czyli
spenion dla dowolnego znaczenia, jakie moemy przyporzdkowa zmiennej x
w zbiorze liczb rzeczywistych.
Sposb rozumowania odpowiadajcy regule opuszczania duego
kwantykatora stosujemy wwczas, gdy na podstawie
a > 0 x.(x > 0 x + a > 0)
uznajemy
a > 0 (x > 0 x + a > 0).
Regu doczania duego kwantykatora stosujemy wwczas,
gdy na podstawie
y > 0 (x > 0 x + y > 0)
uznajemy
y > 0 x.(x > 0 x + y > 0).
Warunek naoony na poprzednik () implikacji, do ktrej na-
stpnika () doczamy duy kwantykator jest istotny. Na podsta-
wie
y > 0 (x > 0 x + y > 0)
nie moemy uzna
y > 0 y.(x > 0 x + y > 0)
58
.
Regule opuszczania maego kwantykatora odpowiada rozumo-
wanie, gdy na podstawie
x.(0 < x x y) 0 < y
uznajemy
0 < x x y 0 < y.
Sposb rozumowania odpowiadajcy regule doczania maego
kwantykatora moemy zastosowa do
0 < x x y 0 < y.
58
W tym wypadku kolidowaoby to z regu podstawiania. Mianowicie zgodnie
z t regu za zmienn woln y moglibymy podstawi dowoln liczb dodatni
i stosujc regu odrywania otrzymalibymy: y.(x > 0 x + y > 0). Podsta-
wiajc za dowoln liczb za zmienn x, lub po prostu wic j duym kwan-
tykatorem otrzymujemy zdanie faszywe. Tymczasem formua: y > 0 (x >
0 x + y > 0) jest speniona.
Warunek naoony na nastpnik () implikacji, do ktrej po-
przednika () doczamy may kwantykator jest istotny. Na pod-
stawie
x 0 (y > x y > 0)
nie moemy uzna
x.(x 0) (y > x y > 0).
DEFINICJA DOWODU W RACHUNKU PREDYKATW
Formua ma dowd ze zbioru formu jzyka rachunku kwan-
tykatorw co zapisujemy: wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje
skoczony cig formu
0
,
1
, . . .,
n
taki, e
n
= ,
gdzie = jest skrtem dla jest rwnoksztatne z
oraz dla kadego i (0 i n) speniony jest jeden z warunkw
(I)
i
jest elementem ,
(II)
i
jest tautologi (jzyka rachunku predykatw),
(III)
i
jest aksjomatem (teorii) identycznoci,
(IV) istniej
j
,
k
takie, e
k
=
j

i
; j, k < i,
(V) istniej
k
, k < i, oraz term t i zmienna v takie, e t jest pod-
stawialne za v w formule
k
i
k
(v/t) =
i
,
(VI) istnieje
k
, k < i, takie, e
k
= v. oraz
i
= ,
(VII) istnieje
k
, k < i, takie, e
k
= i zmienna v nie wystpuje
jako zmienna wolna w oraz
i
= v.,
(VIII) istnieje
k
, k < i, takie, e
k
= v. oraz
i
= ,
(IX) istnieje
k
, k < i, takie, e
k
= i zmienna v nie wystpuje
jako zmienna wolna w oraz
i
= v. .
Podana denicja dowodu jest jedn z moliwych denicji. Istniej
inne jej rwnowane w tym sensie, e niezalenie ktr z tych denicji
zastosujemy dowd z danego zbioru formu bd miay te same zbiory
formu
58
.
(DEF. tezy rachunku predykatw) Formuy majce dowd z pustego
zbioru formu to tezy rachunku predykatw.
PRZYKADY
Formua
x.Px Px
ma dowd z pustego zbioru formu, czyli
x.Px Px.
DOWD
1. x.Px x.Px tautologia
2. x.Px Px (O; 1)
Zauwamy, e dla dowolnej zmiennej v i dowolnej formuy ana-
logicznie mona dowie, e
59
T1. v. .
Zamiast dowodzi poszczeglnych formu bdziemy wic poda-
wali schematy dowodw. Z takiego schematu bdzie mona otrzyma
dowd kadej formuy o schemacie formuy podanej jako teza.
Dowd z pustego zbioru formu ma formua
v.
czyli jest ona tez rachunku predykatw, a wic zachodzi
T2. v..
DOWD
1. v. v. tautologia
58
Po raz pierwszy peny sformalizowany system rachunku predykatw zosta
przedstawiony przez Fregego w 1878 r., a opublikowany w [1879].
59
Zauwamy, e mwic tu o dowolnej zmiennej v mamy na uwadze to, e za-
kresem zmiennej metaprzedmiotowej v jest zbir wszystkich symboli zmiennych
jzyka rachunku predykatw. A wic moe to by dowolna zmienna: x
0
, x
1
, . . ..
Podobnie, gdy mwimy o dowolnej formule: moe by dowoln formu, jak
daje si skonstruowa w tu okrelonym jzyku rachunku predykatw.
2. v. (O; 1)
Zastosowanie reguy podstawiania bdziemy wskazywali podajc
numer wiersza dowodowego, w ktrym dokonuje si podstawienia oraz
zmienn i podstawiany za ni term.
T3. v. (v/t), jeeli term t jest podstawialny za v w .
DOWD
1. v. v. tautologia
2. v. (O; 1)
3. v. (v/t) (2; v/t)
jeeli term t jest podstawialny za v w .
T4. (v/t) v., jeeli term t jest podstawialny za v w .
DOWD
1. v. v. tautologia
2. v. (O; 1)
3. (v/t) v. (2; v/t)
jeeli term t jest podstawialny za v w .
Zrezygnujemy z przeprowadzania dowodw cile wedug deni-
cji. Zwykle takie dowody s dugie i nieprzejrzyste. Krtsze, a dla
znajcych podstawowe prawa i reguy logiki prostsze s dowody, w
ktrych korzysta si z tych praw i regu. Piszc w wierszu dowodo-
wym nazw tezy wskazujemy, e dowd formuy znajdujcej si w
tym wierszu przebiega wedug schematu dowodu tezy, na ktr si
powoujemy. Korzysta bdziemy rwnie z praw logiki zda jest
oczywiste, e stosuj si one do dowodw w rachunku predykatw
moe to by wskazywane przez podanie nazwy zastosowanego prawa
lub jego treci.
Zauwamy, e w zasadzie od samego pocztku nasze twierdze-
nia o logice dowodzone z pominiciem opisu zastosowanych rodkw
logicznych. Zreszt w metateorii stosowa musimy rodki, ktre nie
koniecznie byy przedmiotem naszych rozwaa teoretycznych.
Ten sposb postpowania, e dowd przeprowadzany jest tak, aby
intuicja logiczna tego, do kogo skierowany jest tekst, wystarczaa dla
stwierdzenia poprawnoci dowodu, jest powszechnie praktykowany
przez matematykw. W dowodzie pojawiaj si rnego rodzaju luki,
czasem sygnalizowane zwrotami w rodzaju: atwo zauway, pro-
sto wynika, jest oczywiste. Wielko luk zaley od adresata. Gdy
tekst skierowany jest dla osb o mniejszym dowiadczeniu matema-
tycznym, np. studentw, luka bdzie mniejsza ni gdy skierowany
bdzie do rodowiska specjalistw w danej dziedzinie. Matematycy
stosuj si do swoistego gentelmen agreement nakazujcego auto-
rowi rzetelne uzupenienie luki, gdy domaga si tego adresat. Czasem
przy prbie uzupenienia luki okazuje si, e dowd jest niepoprawny.
Bywa, e znajduje si dowd poprawny. Pierre de Fermat (160165)
ograniczy si do stwierdzenia na marginesie ksiki: dowd mam,
ale za mao tu miejsca, by go zapisa. Trudno zgodzi si z tym
na tle dzisiejszej wiedzy na temat synnego Wielkiego Twierdzenia
Fermata (rwnanie x
n
+ y
n
= z
n
, n > 2, nie ma rozwizania w licz-
bach naturalnych). Mimo zaangaowania si wielu bardzo wybitnych
i mniej wybitnych matematykw, mimo wysokich nagrd i ewentual-
nej sawy, znaleziony po 350 latach dowd wymaga rodkw, ktrymi
nie dysponowa Fermat.
T5. v
1
.v
2
. v
2
.v
1
.
DOWD
1. v
2
. T1
2. v
1
. T2
3. v
2
. v
1
. (SYLL; 1,2)
4. v
1
.v
2
. v
1
. (D; 3)
5. v
1
.v
2
. v
2
.v
1
. (D; 4)
T6. v.( ) (v. v.)
DOWD
1. v. v. tautologia
2. v. (O; 1)
3. v. v. tautologia
4. v. (O; 3)
5. ( ) (v. v.) (

; 2,4)
6. v.( ) (v. v.) (D; 5)
T7. t t
DOWD
1. x x aksjomat Id1
2. t t (1; x/t).
Teza T7 gosi, e identyczno jest zwrotna.
T8. (t t
1
) (t
1
t)
DOWD
1. [(x x
1
) (x x)] (x
1
x) aksjomat Id3
2. [(x x
1
) (x x)] (x
1
x)
(x x) [(x x
1
) (x
1
x)] tautologia
3. (x x) [(x x
1
) (x
1
x)] (MP; 1,2)
4. (x x) aksjomat Id1
5. (x x
1
) (x
1
x) (MP; 4,3)
6. (t t
1
) (t
1
t) (5; x/t, x
1
/t
1
)
Teza T8 gosi, e identyczno jest symetryczna.
T9. (t t
1
) [(t
1
t
2
) (t t
2
)]
DOWD
1. [(x
1
x) (x
1
x
2
)] (x x
2
) aksjomat Id3
2. [(x
1
x) (x
1
x
2
)] (x x
2
)
(x
1
x) [(x
1
x
2
) (x x
2
)] tautologia
3. (x
1
x) [(x
1
x
2
) (x x
2
)] (MP; 1,2)
4. (x x
1
) (x
1
x) T8
5. (x x
1
) [(x
1
x
2
) (x x
2
)] (SYLL; 3,4)
6. (t t
1
) [(t
1
t
2
) (t t
2
)] (5; x/t, x
1
/t
1
, x
2
/t
2
)
Teza T9 gosi, e identyczno jest przechodnia.

A oto niektre waniejsze prawa, schematy i reguy klasycznej
logiki predykatw. Rozumiemy je analogicznie do praw, schematw i
regu rachunku zda.
/v. regua generalizacji
v. (v/t)
60
, jeli term t jest podstawialny za v
(v/t) v.
61
, jeli term t jest podstawialny za v
v. v.
v
1
.v
2
. v
2
.v
1
.
v
1
.v
2
. v
2
.v
1
.
v
1
.v
2
. v
2
.v
1
.
62
Kwantykatory a spjnik negacji prawa De Morgana
v. v.
v. v.
Kwantykatory a spjnik implikacji
v.( ) (v. v.)
v.( ) (v. v.)
Kwantykatory a spjnik koniunkcji
v.( ) (v. v.)
v.( ) (v. v.)
Kwantykatory a spjnik alternatywy
60
Teza ta tradycyjnie okrelana jest jako dictum de omni.
61
Teza ta tradycyjnie okrelana jest jako dictum de singulo. Teza ta gosi, e
na to aby dowie zdania egzystencjalnego stwierdzajcego istnienie przedmiotu
speniajcego okrelony warunek, wystarczy okreli przedmiot, ktry ten waru-
nek spenia. Takie dowody zda egzystencjalnych nazywa si dowodami efektyw-
nymi. Zdania egzystencjalnego mona rwnie dowie (korzystajc z prawa De
Morgana) przez sprowadzenie do niedorzecznoci zdania stwierdzajcego, e a-
den przedmiot nie spenia danego warunku. Takie dowody nie daj jednak na og
sposobu konstrukcji przedmiotu speniajcego warunek, nie s wic efektywne.
62
Warto tu zauway, e prawem nie jest
v
2
.v
1
. v
1
.v
2
..
Prawdziwe nie jest zdanie
x.y.(x < y) y.x.(x < y),
czyli prawdziwe nie jest zdanie:
jeeli dla kadej liczby istnieje liczba od niej wiksza, to istnieje liczba taka,
ktra jest wiksza od kadej liczby.
(v. v.) v.( )
v.( ) (v. v.)
Kwantykatory a spjnik rwnowanoci prawa ekstensjonalnoci
v.( ) [v.( ) v.( )]
v.( ) (v. v.)
v.( ) (v. v.).
2.2.2. Niesprzeczno rachunku predykatw
Wiele poj i twierdze metalogiki predykatw nie bardzo rni
si w swoim sformuowaniu ale, oczywicie, nie w treci od poj i
twierdze, ktrych denicje i dowody podalimy dla logiki zda. Ma
to miejsce np. dla pojcia sprzecznoci.
(DEF. sprzecznego zbioru formu) Zbir formu jest sprzeczny wtedy
i tylko wtedy, gdy z tego zbioru ma dowd dowolna formua.
(DEF. niesprzecznego zbioru formu) Zbir formu jest niesprzeczny
wtedy i tylko wtedy, gdy nie jest sprzeczny.
W wypadku rachunku zda nie byo moliwe mwienie o sprzecz-
noci zdania prostego. Znaczenia zda byy bowiem cakowicie cha-
rakteryzowane przez przysugujce im wartoci logiczne. Inaczej jest
w wypadku rachunku predykatw, w ktrym analizujemy zdania w
ich wewntrznej strukturze. Oczywicie, zdanie jest sprzeczne, gdy
sprzeczny jest zbir .
(DEF. formuy wewntrznie sprzecznej) Formua jest wewntrznie
sprzeczna (wewntrznie kontradyktoryczna) wtedy i tylko wtedy, gdy
sprzeczny jest zbir .
Zdaniami wewntrznie kontradyktorycznymi s np. wszystkie
zdania postaci
x.[P(x) P(x)].
Teoria rozumiana jako zbir formu taki, e kada formua majca
dowd z tego zbioru jest jego elementem, czyli tez (zbir zamknity
na operacj konsekwencji) powinna by niesprzeczna. Rachunek lo-
giczny, jako zbir formu majcych dowd z pustego zbioru formu,
aby wart by rozwaania, musi by niesprzeczny
63
. Chodzi wic o to,
by zbir jego tez formu majcych dowd z pustego zbioru (formu)
nie by rwny zbiorowi wszystkich formu jzyka tego rachunku,
czyli eby dla dowolnego nie byo prawd, e: .
W celu dowiedzenia niesprzecznoci rachunku predykatw wy-
starczy:
1. znale takie przyporzdkowanie formu jzyka rachunku predy-
katw zdaniom jzyka rachunku zda (tak interpretacj formu
jzyka rachunku predykatw w zbiorze zda jzyka rachunku
zda), eby zachowana bya negacja, czyli jeeli formule przy-
porzdkowane jest zdanie , to formule przyporzdkowane
jest zdanie (jeeli formua interpretowana jest jako zdanie
, to formua interpretowana jest jako );
2. pokaza, e niesprzeczny jest zbir wszystkich zda przyporzd-
kowanych tezom rachunku predykatw.
Gdyby zbir tez jzyka rachunku predykatw by rwny zbiorowi
wszystkich jego formu, to sprzeczny byby zbir zda, ktre przy-
porzdkowane s zgodnie z pkt. 1 i 2 tezom rachunku predykatw.
Jeeli wic pokaemy niesprzeczno tego zbioru zda, to tym samym
dowiedziemy niesprzecznoci rachunku predykatw.
Opisany sposb dowodzenia niesprzecznoci ma szersze zastoso-
wanie. Analogicznie dowodzi mona niesprzecznoci rnych zbio-
rw. Taki dowd wymaga jednak, by niesprzeczny by zbir formu,
w ktrym interpretujemy (syntaktycznie) zbir formu, ktrego nie-
sprzecznoci dowodzimy. Uzyskany wynik jest wic zaleny od nie-
sprzecznoci innego zbioru formu. Jest to wic wynik relatywny. M-
63
Logicy z rnych zreszt powodw zainteresowali si systemami, w kt-
rych tezami mog by jakie zdanie i jego zaprzeczenie. Powstay rne systemy
logik parakonsystentnych. Na przykad St. Jakowski stworzy tzw. dyskusyjny
rachunek zda. Zob. Jakowski [1948]. Jednak rwnie w wypadku tych sprzecz-
nych systemw nie moe mie miejsce przepenienie, tj. zbir tez nie moe po-
krywa si ze zbiorem wszystkich wyrae poprawnie zbudowanych.
wimy wwczas o relatywnej niesprzecznoci jednego zbioru formu ze
wzgldu na niesprzeczno innego zbioru formu.
Wpierw dowiedziemy niesprzecznoci klasycznego rachunku pre-
dykatw dla jzyka bez predykatu identycznoci. Rachunek zda jest
niesprzeczny, bowiem jak wiemy nie kade jego zdanie jest tau-
tologi. Ot, aby udowodni niesprzeczno rachunku predykatw
dla jzyka bez predykatu rwnoci, wystarczy pokaza, e wszyst-
kim tezom tego rachunku przyporzdkowane s (musi to by przypo-
rzdkowanie powyej omwionego typu, a wic zachowujce negacj)
wycznie tautologie jzyka rachunku zda.
TWIERDZENIE 1
64
.
Rachunek predykatw dla jzyka bez predykatu identycznoci jest
niesprzeczny.
DOWD
Niech h bdzie odwzorowaniem zbioru formu jzyka rachunku
predykatw w zbir zda jzyka rachunku zda takim, e
(I) h() = p gdy jest formu atomow
(II) h() = h()
(III) h(v.) = h()
(IV) h(v.) = h()
(V) h( ) = h() h()
(VI) h( ) = h() h()
(VII) h( ) = h() h()
(VIII) h( ) = h() h()
Przez indukcj po dugoci dowodu w rachunku predykatw (dla
jzyka bez predykatu rwnoci) pokaemy, e odwzorowanie h tezom
rachunku predykatw przyporzdkowuje tylko tautologie jzyka ra-
chunku zda.
Niech bdzie dowoln tez jzyka rachunku predykatw. Niech
cig
64
Pierwszy dowd niesprzecznoci rachunku predykatw zosta opublikowany
w 1928 r. przez matematykw niemieckich D. Hilberta i W. Ackermanna. Podany
tu dowd w istocie nie odbiega od tamtego dowodu.
0
,
1
, . . .,
n
(= )
bdzie dowodem tej tezy.
Z denicji dowodu,
0
jest tautologi jzyka rachunku predyka-
tw.
Naley wic pokaza, e tautologie jzyka rachunku predykatw
tumaczone s przez h na tautologie jzyka rachunku zda.
Tautologie jzyka rachunku predykatw s w myl denicji
formuami otrzymanymi z tautologii jzyka rachunku zda przez pod-
stawienie w miejsce liter zdaniowych formu jzyka rachunku predy-
katw.
Dla kadej formuy istnieje zdanie jzyka rachunku zda ta-
kie, e formua moe by otrzymana z przez podstawienie w
miejsce liter zdaniowych formu atomowych i formu postaci: v.,
v.. Oczywicie, podstawienie to odbywa si jednoczenie i zgodnie
z zasad, e za te same litery podstawia si te same formuy. Ot,
jeeli jest tautologi, to te jest tautologi. Tautologie jzyka
rachunku predykatw przez opisane podstawienie otrzymuje si bo-
wiem tylko z tautologii jzyka rachunku zda. Odwzorowanie h jest
tego rodzaju, e formule przyporzdkowuje zdanie, ktre mona
otrzyma ze zdania przez podstawienie w miejsce liter zdaniowych
zda zbudowanych wycznie za pomoc litery zdaniowej p (i, oczywi-
cie, spjnikw oraz nawiasw). Jeeli jest tautologi, to i to zdanie
jest tautologi. Bowiem jeeli w tautologii jzyka rachunku zda w
miejsce liter zdaniowych za te same litery jednoczenie podstawimy
te same zdania zbudowane tylko za pomoc litery p, to otrzmamy
tautologi jzyka rahunku zda.
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech h(
i
), dla i k, bdzie tautolo-
gi jzyka rachunku zda.
Pokaemy, e h(
k+1
) jest tautologi jzyka rachunku zda.
Gdy
k+1
jest tautologi jzyka rachunku predykatw, to h(
k+1
)
jest tautologi jzyka rachunku zda.
Niech wic
k+1
bdzie otrzymane przez zastosowanie reguy MP
do formu
j
,
j

k+1
. Poniewa z zaoenia indukcyjnego h(
j
)
oraz h(
j

k+1
) s tautologiami jzyka rachunku zda, wic rwnie
h(
k+1
) jest tautologi jzyka rachunku zda.
Wypadek zastosowania kadej z pozostaych regu jest jeszcze
krtszy. Zauwamy bowiem, e gdy ktra z tych regu jest zastoso-
wana do
j
, to h(
j
) = h(
k+1
). A wic, poniewa z zaoenia induk-
cyjnego h(
j
) jest tautologi jzyka rachunku zda, to i h(
k+1
) jest
tautologi tego jzyka.
TWIERDZENIE 2.
Rachunek predykatw z identycznoci jest niesprzeczny.
DOWD
Formuy jzyka rachunku predykatw z predykatem identyczno-
ci odwzorowujemy w zbir zda jzyka rachunku zda w taki sam
sposb, jak to byo w dowodzie twierdzenia 1. Tym razem oprcz
tautologii jzyka rachunku zda pojawia si jeszcze litera zdaniowa
p. Zatem zbir tez rachunku predykatw z identycznoci zostaje od-
wzorowany w zbir wszystkich i tylko zda, ktre maj dowd przy
zastosowaniu jedynie reguy odrywania ze zbioru tautologii jzyka
rachunku zda zbudowanych za pomoc litery p (oraz nawiasw i
spjnikw jzyka rachunku zda) uzupenionego o liter p (tylko w
tym miejscu jest wic inaczej ni wypadku twierdzenia poprzedniego).
Warunkiem wystarczajcym niesprzecznoci tez rachunku predyka-
tw z identycznoci jest niesprzeczno zbioru Cnp, gdzie Cn jest
operacj konsekwencji dla rachunku zda. Zbir Cnp ma model.
Modelem tym jest mianowicie zbir p (i kady inny podzbir li-
ter zdaniowych zawierajcy liter p). Z uoglnionego twierdzenia o
niesprzecznoci dla rachunku zda mamy, e zbir Cnp jest nie-
sprzeczny.
2.2.3. Twierdzenie o dedukcji
Twierdzenie o dedukcji dla rachunku predykatw w swoim sfor-
muowaniu rni si od twierdzenia o dedukcji dla rachunku zda
tylko pewnym zastrzeeniem spowodowanym tym, e w rachunku pre-
dykatw inaczej ni w rachunku zda oprcz zda wyraeniami
poprawnie zbudowanymi s rwnie formuy nie bdce zdaniami.
TWIERDZENIE 3. (O DEDUKCJI).
Niech bdzie zdaniem ( nie musi by zdaniem).

.
DOWD
Dowd tego twierdzenia przebiega w analogiczny sposb jak w
wypadku rachunku zda, jest jednak bardziej zoony. We fragmencie,
w ktrym dowodzimy, e
jeeli , to
trzeba rozway zastosowanie regu rachunku predykatw.
Niech
1
,
2
, . . .,
n
bdzie dowodem formuy ze zbioru .
1
moe by elementem zbioru , tautologi jzyka rachunku
kwantykatorw lub aksjomatem teorii identycznoci. Dowd, e for-
mua ma dowd ze zbioru niczym w istocie nie rni si od
analogicznego wypadku w dowodzie twierdzenia o dedukcji dla logiki
zda.
ZAOENIE INDUKCYJNE: Jako zaoenie indukcyjne przyjmu-
jemy, e ze zbioru istnieje dowd formuy
i
, i k.
W dowodzie tezy indukcyjnej ograniczymy si do pokazania jak
postpujemy w wypadku reguy podstawiania oraz regu doczania
(D) i opuszczania (O) duego kwantykatora.
(Regua podstawiania) Niech
k+1
bdzie otrzymane przez podsta-
wienie termu t na miejsce zmiennej v w
i
, czyli
k+1
=
i
(v/t).
Niech
1
,
2
, . . .,
m
(=
i
) bdzie dowodem ze zbioru formuy

i
. Z zaoenia twierdzenia o dedukcji jest zdaniem, czyli nie za-
wiera zmiennych wolnych, zatem (
i
)(v/t) =
i
(v/t). Dowd

k+1
ze zbioru uzyskamy dopisujc
i
(v/t) jako kolejny wy-
raz do cigu
1
,
2
, . . .,
m
, czyli dopisujc formu otrzyman przez
zastosowanie do
m
reguy podstawiania.
(D) Pokaemy, e jeeli
k+1
zostao otrzymane przez zastosowanie
reguy D do
i
, to ze zbioru istnieje dowd dla
k+1
. Niech
i
= i niech
k+1
= v.. Z tego wynika, e nie zawiera
zmiennej v jako wolnej. Z zaoenia indukcyjnego dostajemy, e ze
zbioru istnieje dowd dla
i
, czyli dla ( ). Niech
1
,
2
, . . .,
m
[= ( )] bdzie tym dowodem. Aby uzyska
dowd formuy
k+1
, czyli formuy ( v.), do cigu
1
,
2
, . . .,
m
dopisujemy nastpujce wyrazy
(m+1). [ ( )] ( ) tautologia
(m+2). (MP; m, m+1)
(m+3). v. (D; m+2)
(m+4). ( v.) [ ( v.)] tautologia
(m+5). ( v.) (MP; m+3, m+4)
Zauwamy, e do wiersza (m+2) mona byo zastosowa regu
doczania duego kwantykatora poniewa:
1. z zaoenia twierdzenia o dedukcji jest zdaniem,
a
2. nie zawiera v jako zmiennej wolnej.
k+1
(= v.) zostao
uzyskane z
i
(= ) przez zastosowanie reguy D, co byo
moliwe tylko w wypadku, gdy nie zawiera v jako zmiennej
wolnej.
(O) Niech
k+1
bdzie otrzymane przez zastosowanie reguy opusz-
czania duego kwantykatora do
i
(= v.), czyli
k+1
(= ).
Niech
1
,
2
, . . .,
m
[= ( v.)] bdzie dowodem ze zbioru
formuy
i
. Dowd ze zbioru formuy ( ) uzyskujemy
dopisujc do cigu
1
,
2
, . . .,
m
nastpujce wyrazy
(m+1). [ ( v.)] ( v.) tautologia
(m+2). v. (MP; m, m+1)
(m+3). (O, m+2)
(m+4). ( ) [ ( ) tautologia
(m+5). ( ) (MP;m+3, m+4)
Dowd tezy
jeeli , to
przebiega w sposb nieistotnie rnicy si od analogicznego frag-
mentu dowodu twierdzenia o dedukcji dla rachunku zda: do dowodu
ze zbioru dopisujemy jako kolejne wyrazy cigu jest
to element zbioru oraz co uzyskujemy stosujc regu
odrywania.
Kiedy mamy dowd ze zbioru , a dowodzimy ze zbioru
i w cigu dowodowym pojawia si , to dowd moemy skrci
zastpujc fragment cigu bdcy dowodem powoaniem si na to,
e ma dowd z . W szczeglnym wypadku moe to by powoa-
nie si na ju udowodnione tezy (formuy majce dowd z pustego
zbioru formu). Twierdzenie o dedukcji daje dodatkow moliwo
skracania pozwala na wykorzystywanie dowodu ze zbioru
dowodem ze zbioru , i na odwrt. Korzystajc ze wskaza-
nych skrtw w opisie dowodu, w niczym nie naruszamy jego istoty,
czyli nie zmieniamy jego denicji.
PRZYKAD
T10. x.(Px Qx) (x.Px x.Qx).
DOWD
1. x.(Px Qx) (Px Qx) T3
2. x.(Px Qx) Px Qx
65
(Tw. o dedukcji; 1)
3. Qx x.Qx T4
4. x.(Px Qx) Px x.Qx (SYLL; 2, 3)
5. x.(Px Qx) x.Px x.Qx (D; 4)
6. x.(Px Qx) (x.Px x.Qx) (tw. o dedukcji; 5)

Zaoenie, e poprzednik implikacji do ktrej stosujemy twier-
dzenie o dedukcji jest zdaniem jest istotne. W wyej przeprowadzo-
nym dowodzie twierdzenia o dedukcji byo ono wykorzystane, gdy
rozwaalimy zastosowanie reguy podstawiania oraz reguy docza-
nia duego kwantykatora. Na przykadzie bdzie to przykad od-
noszcy si do reguy podstawiania pokaemy, e jego zignorowanie
65
Jeeli nie prowadzi to do nieporozumienia zamiast:
1
, . . . ,
n
pi-
szemy:
1
, . . . ,
n

prowadzi do niepodanych konsekwencji; do moliwoci otrzymywa-
nia faszywych wnioskw z prawdziwych przesanek.
PRZYKAD
Niech bdzie teori nierwnoci > ( ' ').
Zatem prawd jest, e
1. x > 2 x > 1.
Przejcie od (1) do (2)
2. x > 2 x > 1
nie jest uprawnione. Stosujc regu generalizacji otrzymamy bowiem
3. x > 2 x.(x > 1).
Ponowne zastosowanie twierdzenia o dedukcji daje
4. x > 2 x.(x > 1).
Teraz podstawiamy za zmienn woln x sta, powiedzmy 3. Do-
stajemy
5. 3 > 2 x.(x > 1).
Poniewa
6. 3 > 2,
wic stosujc MP dostajemy
7. x.(x > 1).
(7) nie jest prawdziwe.

Nie otrzymamy faszywych wnioskw z prawdziwych przesanek,
gdy zmienn x potraktujemy jako zmienn ustalon. Tak te post-
pujemy w wypadku nauk formalnych, jak np. matematyki, kierujc
si reguami dowodw zaoeniowych
65
. Nie podejmujc szerszej dys-
kusji nad t kwesti dodajmy jedynie, e dopki jaka ze zmiennych
ustalonych znajduje si po lewej stronie symbolu , to funkcjonuje
ona w obrbie tego fragmentu dowodu, tak jakby bya to staa, czyli
65
W sprawie regu dowodw zaoeniowych zob. np. Batg [1986], s. 128132.
wykluczone jest wizanie takiej zmiennej kwantykatorami i podsta-
wianie za ni. W sytuacji, gdy wszystkie wyraenia z tak zmienn
znajd si po prawej stronie znaku , zmienna ta traci swj charak-
ter zmiennej ustalonej i staje si zmienn woln, czyli moe by wi-
zana kwantykatorami i dopuszczalne jest stosowanie do niej reguy
podstawiania. Trzymajc si tych zasad dowie mona schematu tez
postaci T10.
T10. v.( ) (v. v.)
DOWD
1. v.( ) [(v/v
1
) (v/v
1
)] T3
gdzie v
1
nie wystpuje w
2. v.( ) (v/v
1
) (v/v
1
) (Tw. o dedukcji; 1)
3. (v/v
1
) v. T4
4. v.( ) (v/v
1
) v. (SYLL; 2, 3)
5. v.( ) [(v/v
1
)](v
1
/v) v. (4)
v.( ) v.
6. v.( ) v. v. (D; 5)
7. v.( ) (v. v.) (tw. o dedukcji; 6)

W dowodzie stosowalimy twierdzenie o dedukcji nie zakadajc,
e formua v.( ) jest zdaniem. Wystpujce w niej zmienne
traktowane byy jako zmienne ustalone.
Pomidzy logik zda a logik predykatw zachodz istotne r-
nice. Dla rachunku zda co zostao pokazane istnieje oglna me-
toda, ktra w wypadku dowolnego zdania w z gry dajcej si okre-
li ograniczonej liczbie krokw pozwala znale odpowied tak lub
nie na pytanie, czy zdanie to jest tautologi. Rachunek zda jak
to mwimy jest rozstrzygalny. Twierdzenie o rozstrzygalnoci nie
zachodzi dla rachunku predykatw. Church, korzystajc z wynikw
G odla pokaza, e nierozstrzygalna jest kada teoria wyraona w j-
zyku rachunku predykatw, ktry zawiera przynajmniej jedn liter
funkcyjn o liczbie argumentw nie mniejszej ni 1, bd przynaj-
mniej jedn liter predykatow o liczbie argumentw nie mniejszej
ni 2 [Church, 1936]. Nie istnieje wic adna oglna metoda, ktra w
wypadku dowolnej formuy pozwalaaby w ograniczonej liczbie kro-
kw da odpowied tak lub nie na pytanie, czy ta formua ma do-
wd (w szczeglnoci, z pustego zbioru formu). Nie znaczy to jednak,
by jaka teza rachunku predykatw nie miaa (skoczonego) dowodu,
byoby to przecie sprzeczne z denicj tezy rachunku predykatw.
Dla dowolnej tezy w skoczonej liczbie krokw, cho w nie dajcej
si z gry okreli ich liczbie, znajduje si odpowied na pytanie, czy
formua ta jest tez rachunku predykatw. To, e po n krokach nie
znajdujemy odpowiedzi tak nie przesdza, e nie znajdziemy jej w
kolejnym, (n + 1)-szym kroku. Za gdy liczba krokw nie jest z gry
przesdzona nie moemy da odpowiedzi nie. Mwi si, e rachu-
nek predykatw jest prozstrzygalny: istniej oglne procedury, jak
np. dowd, ktre w wypadku, gdy formua jest tez w skoczonej
liczbie krokw pozwalaj na znalezienie odpowiedzi tak. Rachunek
predykatw nie jest rozstrzygalny. Nie znaczy to, by nie byy roz-
strzygalne pytania o to, czy formua jest tez w wypadku niektrych
klas formu, np. rozstrzygalne jest pytanie, czy formua jest tauto-
logi rachunku kwantykatorw (bo rozstrzygalne jest pytanie, czy
zdanie jest tautologi). Podobnie jest w wypadku formu, w ktrych
wystpuj co najwyej trzy jednoargumentowe litery predykatowe. W
tym wypadku korzysta mona z tzw. diagramw Venna.
2.2.4. Tablice semantyczne
W wypadku rachunku zda korzystajc z denicji tautologii
podalimy metody dowodzenia tautologicznoci zda, w szczegl-
noci metod tablic semantycznych. Powstaje pytanie o moliwo
takiej metody dla rachunku predykatw. Chodzi wic o uoglnienie
metody tablic semantycznych na rachunek predykatw. Uczynimy to
dla jzyka, ktry nie zawiera liter funkcyjnych.
Wszystkie zasady konstrukcji drzewa oraz reguy przyjte dla
metody tablic semantycznych dla rachunku zda (sowo zdanie za-
stpujemy sowem formua; zamiast prawdziwe piszemy spe-
nione, a zamiast faszywe niespenione) uzupeniamy o nast-
pujce reguy specyczne dla rachunku predykatw.
(L)
Regua ta stosuje si do formuy v. zapisanej po lewej stro-
nie gazi. Formua v. jest speniona wtedy i tylko wtedy, gdy dla
pewnej staej c speniona jest formua (v/c). Fomu t zapisujemy
po lewej stronie na kadej gazi, na ktrej znajduje si analizowana
formua v.. Staa indywiduowa c musi by sta, ktra nie wyst-
puje na gaziach, na ktrych dopisujemy formu (v/c). Do danej
formuy regu t stosujemy tylko raz. Jest to regua jednokrotna.
Fakt jej zastosowania zaznaczamy za pomoc

.
(P)
Regua ta stosuje si do formuy v. zapisanej po prawej stronie
gazi. Formua v. nie jest speniona wtedy i tylko wtedy, gdy dla
kadej staej c nie jest spenione (v/c). Formu (v/c) piszemy po
prawej stronie kadej gazi, na ktrej znajduje si v.. Staa c jest
dowolna. Poniewa bez wzgldu na to, jak wemiemy sta c nie jest
spenione (v/c), wic regua ta moe by stosowana wielokrotnie.
Fakt jej zastosowania oznaczamy .
(L)
Regua ta stosuje si do formuy v. zapisanej po lewej stronie
gazi. Taka formua jest speniona wtedy i tylko wtedy, gdy dla do-
wolnej staej c spenione jest (v/c). Formu (v/c) zapisujemy po
lewej stronie kadej gazi, na ktrej znajduje si v.. Staa c jest
dowolna. Poniewa bez wzgldu na to, jak wemiemy sta c spe-
nione jest (v/c), wic regu t moemy stosowa wielokrotnie. Fakt
jej zastosowania zaznaczamy piszc .
(R)
Regua ta stosuje si do formuy v. zapisanej po prawej stronie
gazi. Formua taka nie jest speniona wtedy i tylko wtedy, gdy dla
przynajmniej jednej staej c nie jest spenione (v/c). Formu (v/c)
piszemy po prawej stronie kadej gazi, na ktrej znajduje si v..
Staa c nie moe wystpi wczeniej na adnej gazi, na ktrej dopi-
sujemy (v/c). Regu t stosujemy tylko raz. Fakt jej zastosowania
zaznaczamy za pomoc

.
To, e reguy L i P mog by wielokrotnie stosowane powoduje,
e tam, gdzie z tych regu korzystamy proces konstrukcji drzewa nie
jest ograniczony. Jest wic inaczej ni w wypadku rachunku zda,
gdzie dane zdanie tylko raz mogo by przedmiotem analizy.
Struktura zdania w jzyku rachunku zda i formuy (w jzyku ra-
chunku predykatw) jednoznacznie wskazuj na to, jaka regua moe
by uyta do ich analizy. W wypadku regu zdaniowych jednoznacz-
nie okrelony jest wynik analizy. Tak nie jest w wypadku regu L i
P oraz L i P. Dla L i P formalnie wykluczone jest uycie nie-
ktrych staych. Za dla L i P to, ktrej staej uyjemy nie jest w
ogle wyznaczone przez formalne reguy konstrukcji drzewa.
Tablica semantyczna jest zamknita wtedy i tylko wtedy, gdy
analizowana formua jest tez lub z formu znajdujcych si po lewej
stronie wynikaj formuy znajdujce si po stronie prawej. Dla kadej
tezy lub wynikania istnieje wic taki skoczony zbir staych, dla
ktrych tablica jest zamknita. Jednak z gry nie potramy okreli
wielkoci tego zbioru. Fakt ten jest rwnowany prozstrzygalnoci
rachunku predykatw.
Fakt, e na danym etapie konstrukcji tablica semantyczna tezy
(wynikania) nie jest zamknita nie przesdza, e w kolejnym kroku to
nie nastpi. Nie wiemy bowiem z gry jak wielka ma by konstrukcja.
Ponadto, formalne reguy konstrukcji umoliwiaj rwnie tworzenie
dla tez (wynikania) niekoczcych si niezamknitych tablic. Na przy-
kad, majc po stronie lewej formu postaci wystarczy ograniczy
si do stosowania tylko reguy L jest to regua wielokrotna a sta-
ych mamy nieskoczenie wiele.
Powysze uwagi o reguach daj podstaw nastpujcemu zale-
ceniu w sprawie konstruowania tablicy semantycznej:
majc do wyboru analiz formuy, do ktrej stosuje si jedna z
regu L lub P i analiz formuy, do ktrej stosuje si jedna z
regu P lub L, jako pierwsz analizujemy formu, do ktrej
stosuje si jedna z regu P lub L.
Wyniki konstrukcji tablicy semantycznej mog by nastpujce:
1. tablica jest zamknita; na kadej gazi po lewej i prawej stronie
wystpuje jaka jedna i ta sama formua, czyli jak to mwimy
na kadej gazi ma miejsce sprzeczno;
2. istnieje co najmniej jedna ga, na ktrej nie wystpia
sprzeczno, a ewentualne stosowanie regu L i P (powta-
rzalnych) nie moe do takiej sprzecznoci doprowadzi, jak na
przykad wwczas, gdy na gazi pozostao tylko stosowanie do
jakiej formuy reguy L (lub P) i miay miejsce wszystkie
wypadki stosowania tej reguy z uyciem staych ju wykorzy-
stanych na tej gazi;
3. istnieje co najmniej jedna ga, na ktrej nie wystpia
sprzeczno i nie mamy podstaw by twierdzi, e stosowanie re-
gu L i P w jakim momencie nie doprowadzioby do sprzecz-
noci.
W wypadku 1 twierdzimy, e pytanie o istnienie dowodu danej
formuy z danego zbioru formu ma odpowied pozytywn. W wy-
padku 2 za, e ma odpowied negatywn. Wypadek 3 pozostawia to
pytanie nierozstrzygnitym.
Wszystkie pozostae kwestie budowy tablicy rozwizujemy, sto-
sujc si do zasad konstrukcji tablic semantycznych wskazanych dla
zda (w zasadach opisanych dla rachunku zda, sowo zdanie za-
stpujemy sowem formua).
PRZYKADY
Pytanie
Czy x.(Px Qx), x.Px x.Qx?
TABLICA SEMANTYCZNA
x.(Px Qx)

x.Px

x.Qx
Qa
Pa Qa
Pa
Pa Qa
ODPOWIED
Prawd jest, e: x.(Px Qx), x.Px x.Qx.
PYTANIE
Czy x.(Px Qx), x.Qx x.Px?
TABLICA SEMANTYCZNA
x.(Px Qx)

x.Qx

x.Px
Pa
Pa Qa
Qa
Pa Qa
ODPOWIED
Nie jest prawd, e: x.(Px Qx), x.Qx x.Px. Tablica nie
moe zosta zamknita. Zauwamy bowiem, e pozostaje tylko sto-
sowanie reguy L do zdania x.(Px Qx) lub do zdania x.Qx.
Kontynuujc konstrukcj na kolejnych gaziach dopisywa bdziemy
po lewej stronie tylko Pc Qc i Qc, a po lewej stronie tylko Pc, gdzie
c jest dowoln sta.

2.2.5. Dedukcja naturalna
Podobnie jak w wypadku rachunku zda, mamy rne ujcia ra-
chunku predykatw, ktre s bliskie intuicjom, jakimi kierujemy si
stosujc logik w dowodach. Tu przedstawimy system nadbudowany
nad systemem dowodw zaoeniowych.
W mocy pozostaj wszystkie reguy dowodzenia oraz wszystkie
reguy pierwotne, jakie przyjlimy dla rachunku zda z tym, e sowo
zdanie zastpujemy sowem formua. Dochodz tylko reguy spe-
cyczne dla rachunku predykatw. S nimi reguy doczania i opusz-
czania kwantykatorw, maego i duego.
REGUY PIERWOTNE RACHUNKU PREDYKATW
(D) Regua doczania duego kwantykatora
Z
. . . .
v.
jeeli v nie jest zmienn woln w adnej formule z Z, gdzie Z jest
zbiorem zaoe, z ktrych dowodzone jest .
(O) Regua opuszczania duego kwantykatora
v. v. v.
(v/v
1
) (v/c)
(D) Regua doczania maego kwantykatora
(c)
v. v.(v
1
/v) v.(c/v)
(O) Regua opuszczania maego kwantykatora
v.
(v/c
v1,...,vn
)
gdzie c
v1,...,vn
to staa zalena od v
1
, . . . v
n
. v
1
, . . . v
n
s wszystkimi i
tylko zmiennymi wolnymi wystpujcymi w v..
A uczyni jasn ide staej, o ktrej mowa w regule (O) roz-
wamy wpierw przykady. Zdanie
x.x + 3 = 5
jest prawdziwe. Na jego podstawie, zgodnie z regu (O), docho-
dzimy do wniosku
2 + 3 = 5.
Formua
x.x + y = 5
jest dla dowolnego y speniona w zbiorze liczb cakowitych, a wic
prawd jest, e
y.x.x + y = 5.
Tym razem w miejsce x nie moemy wpisa jakiejkolwiek nazwy liczby
cakowitej. Powiedzmy bowiem, e wpisalimy 2. Mamy wic
2 + y = 5.
Ta formua nie jest jednak speniona dla dowolnego y, a wic nie jest
prawd, e
y.2 + y = 5.
Staa c, ktra wpisujemy w miejsce x zaley teraz od wartoci y.
Moemy wic przyj
c(y) + y = 5.
Ta formua jest speniona dla dowolnego y. Prawd bowiem jest,
e
y.(5 y) + y = 5.
Mwic o staej zalenej od zmiennych wolnych wystpujcych
w formle mamy na uwadze sta, ktrej warto zaley od wartoci,
jakie przyjm te zmienne.
PRZYKADY
(I)
v.( )
v. v.
Dowd wprost
1. v.( ) za.
2. v. za.
3. O; 1
4. O; 2
5. (MP; 3,4)
6. v. (D; 5)
(II)
v.
Dowd niewprost
1. v. za.
2. za. dow. niewprost
3. zasada podwj. negacji.; 2
4. v. D; 3
(1, 4)sprzeczno
(III)
v.
v.
Dowd wprost
1. v. za.
2. reg. z przyk. II; 1
3. v. D; 2

2.2.6. Rachunek sekwentw
Rachunek sekwentw dla logiki predykatw jest nadbudowany
nad rachunkiem sekwentw dla logiki zda. Obowizuj wic wszyst-
kie reguy i zasady, ktre zostay ustalone dla zdaniowego rachunku
sekwentw z tym, e w sformuowanich tych regu i zasad sowo zda-
nie zastpujemy sowem formua (zamiast , , . . . uywamy liter
, , , . . .). Do tego dochodz nowe reguy. Tu podamy reguy dla ra-
chunku sekwentw bez predykatu rwnoci.
(DEF. termu wyrnionego) Niech bdzie formu a t
1
, t
2
, . . . , t
n

termami. Jeli istnieje formua i n rnych co do ksztatu zmiennych
wolnych v
1
, v
2
, . . . , v
n
takich, e jest to
(v
1
/t
1
, v
2
/t
2
, . . . , v
n
/t
n
),
czyli jest rwnokszattna z formua otrzyman z przez jednocze-
sne podstawienie w miejsce zmiennych wolnych v
1
, v
2
, . . . , v
n
termw,
odpowiednio, t
1
, t
2
, . . . , t
n
( = (v
1
/t
1
, v
2
/t
2
, . . . , v
n
/t
n
)), to dla ka-
dego i (1 i n) otrzymane w wyniku tego podstawienia wystpienie
termu t
i
w formule (v
1
/t
1
, v
2
/t
2
, . . . , v
n
/t
n
) nazywa si wyrnionym
w lub jak skrtowo mwimy term t
i
jest wyrniony w .
(DEF. termu w peni wyrnionego) Term t jest w peni wyrniony
w formule wtedy i tylko wtedy, gdy kade wystpienie t w jest
wyrnione.
Fakt wyrnionego wystpienia termw t
1
, t
2
, . . . , t
n
w formule
moe by wypowiedziany (mniej precyzyjnie), zapisem formuy jako
(v
1
, v
2
, . . . , v
n
) a formuy jako (t
1
, t
2
, . . . , t
n
).
66
W formule term t jest w peni wyrniony ze wzgldu na for-
mu i zmienn v wtedy i tylko wtedy, gdy w formule nie wyst-
puje term t i = (v/t).
Pytamy si o wyrnione wystpienia termw w formule . Od-
powied na to pytanie zaley zarwno od wyboru formuy jak i
zmiennych wolnych, przez podstawienie za ktre z moe by otrzy-
mana formua . Samo pytanie ani nie wskazuje formuy , ani nie
wskazuje zmiennych wolnych, za ktre w tej formule moemy doko-
nywa podstawie.
PRZYKADY
1. Formu
x(y + 1) 23 = 2(y + 1)
mona otrzyma przez podstawienie w formule
xz 23 = 2(y + 1)
w miejsce zmiennej z termu (y +1). Zatem term ten jest wyrniony.
2. Ze wzgdu na formu xz 23 = 2z i zmienn z term y +1 jest
w peni wyrniony w formule
x(y + 1) 23 = 2(y + 1).
66
Naturalnie, w mog te by inne wystpienia termu t
i
. Ma to miejsce
wwczas, gdy formua zawiera ten term.
Formu t otrzymamy podstawiajc y + 1 w miejsce zmiennej z
w formule xz 23 = 2z.
REGUY KWANTYFIKATOROWE
(t),
L: ;
v.(t/v),
,
P: ,
, v.
gdzie t jest dowolnym termem, a v nie pojawia si w
dolnym sekwencie jako zmienna wolna. Formuy (t) i
to formuy boczne, a v.(t/v) [v.] to formua gwna.
W regule P zmienna wolna v jest zmienn wasn tej
reguy.
Zauwamy, e w wypadku reguy L nie kade wystpienie termu
t musi by wyrnione.
,
L: ;
v.,
, (t)
P: ,
, v.(t/v)
gdzie v nie pojawia si w dolnym sekwencie jako zmienna
wolna, a t jest dowolnym termem. Formuy (t) i to
formuy boczne, a v.(t/v) [v.] to formua gwna. W
regule L zmienna wolna v to zmienna wasna tej reguy.
W regule P nie koniecznie kade wystpienie t jest wyrnione.
Warunek, e zmienna wasna nie powinna wystpowa w dolnym
sekwencie w reguach P i L, to ograniczenie na zmienn wasn dla
tych dwch regu.
PRZYKAD
Fx Fx
P
Fx x.Fx
P
x.Fx, Fx
P
x.Fx, y.Fy
L
y.Fy x.Fx
P
y.Fy x.Fx

2.3. MODEL I PRAWDZIWO
Naszym celem, tak jak w wypadku logiki zda, jest porwnanie
wynikania syntaktycznego, a wic wynikania wedug regu rachunku
predykatw z wynikaniem rzeczywistym. Tak jak w wypadku logiki
zda musimy wic okreli pojcie wynikania rzeczywistego, czyli po-
da denicj wynikania semantycznego dla logiki predykatw.
2.3.1. Pojcie interpretacji
Logika zda i logika predykatw rni si znacznie pojciami
modelu i prawdziwoci w modelu. Istota i sama idea tego, czym s
model i prawdziwo w modelu pozostaj jednak te same. W wypadku
jzyka logiki zda wyraenia byy zbudowane z symboli zdaniowych
(zda prostych), ktrych znaczenia byy cakowicie charakteryzowane
przez wartoci logiczne. Dlatego te pojcie modelu byo stosunkowo
proste. Teraz na jzyk skadaj si midzy innymi stae indywiduowe,
litery funkcyjne oraz litery predykatowe. Dla okrelenia ich znacze
musimy dysponowa dziedzin, w ktrej bd przedmioty indywidu-
owe indywidua oraz n-argumentowe funkcje (n = 1, 2, . . .) okrelone
w zbiorze indywiduw, czyli w zbiorze uniwersalnym i n-czonowe re-
lacje (n = 1, 2, . . .) zachodzce pomidzy elementami zbioru uniwer-
salnego. Przyporzdkowanie staym indywiduowym, literom funkcyj-
nym i literom predykatowym, odpowiednio, indywiduw, funkcji i
relacji nazywamy interpretacj.
2.3. MODEL I PRAWDZIWO 163
Interpretacja to mwic po prostu przyporzdkowanie do-
kadnie jednego znaczenia przedmiotom pewnego rodzaju, jakimi s
wyraenia jzykowe.
2.3.2. Denicja modelu i speniania
(DEF. modelu) Modelem jest para (|, 1), gdzie | jest zbiorem uni-
wersalnym a 1 funkcj, ktra n-argumentowym literom predykato-
wym przyporzdkowuje n-czonowe relacje, n-argumentowym literom
funkcyjnym przyporzdkowuje n-argumentowe funkcje okrelone w |,
staym indywiduowym przyporzdkowuje za elementy zbioru |.
(DEF. modelu jzyka) Jeeli L jest jzykiem o sygnaturze
P
0
, P
1
, . . ., P
n
, F
0
, F
1
, . . ., F
m
, a
0
, a
1
, . . ., a
q
,
to modelem tego jzyka bdzie /
/ =(|, R
0
, R
1
, . . ., R
n
, G
0
, G
1
, . . ., G
m
, x
0
, x
1
, . . ., x
q
),
gdzie 1|(P
i
) = R
i
, 0 i n; I(F
i
) = G
i
, 0 i m; 1(a
i
) = x
i
, 0 i q.
W wypadku jzyka rachunku zda nie byo mowy o indywiduach.
Teraz warto logiczna zdania zaley mwic swobodnie od tego
o jakim przedmiocie jest to zdanie.
Chcemy poda cis denicj prawdziwoci zdania w modelu.
Chcemy wic wiedzie, co to znaczy, e
zdanie jest prawdziwe w modelu /.
Oczywicie, jeeli zdanie jest zdaniem postaci: , to jest
prawdziwe, gdy jest faszywe. Tak samo prawdziwo zdania jest
wyznaczona przez wartoci logiczne zda i , tak jak to byo w
wypadku rachunku zda, gdy jest zdaniem postaci: , ,
lub . Zdanie moe by jednak zdaniem postaci: v.
lub v., a nie musi by zdaniem. W takiej sytuacji nie moemy po
prostu mwi o wartoci logicznej . Pytanie o warto logiczn jest
bezpodstawne. Pytanie takie bowiem zakadaoby, e jest zdaniem.
Dla formuy , w ktrej jedyn zmienn woln jest zmienna v,
ma jednak sens pytanie
Czy formua jest prawdziwa w modelu /, gdy mwi ona o a?
Jeeli dla kadego przedmiotu nalecego do | odpowied ta bdzie
pozytywna, to moemy powiedzie, e zdanie v. jest zdaniem praw-
dziwym w modelu /. Jeeli bdzie pozytywna chocia o jednym
przedmiocie, to bdziemy mogli powiedzie, e zdanie v. jest praw-
dziwe w modelu /. Jeeli za znajdziemy taki przedmiot, dla kt-
rego odpowied bdzie negatywna, to powiemy, e zdanie v. jest
faszywe. A gdy okae si negatywna dla wszystkich przedmiotw, to
powiemy, e zdanie v. jest faszywe.
Na pytanie
Czy jest prawdziwe, gdy mwi o przedmiocie a?
bdziemy znajdowa odpowied biorc pod uwag budow formuy .
I tak np., gdy bdzie postaci , to bdzie prawdziwe o przed-
miocie x, gdy bdzie o tym przedmiocie faszywe. Podobne bdzie w
wypadku pozostaych spjnikw zdaniowych. Moe jednak by tak,
e jest formu postaci v
1
. lub v
1
. a w bd wystpoway
dwie zmienne wolne v i v
1
. W takim wypadku problem, czy o x
jest prawdziwe w modelu / komplikuje si. Pytanie o prawdziwo
zaczyna zalee od odpowiedzi na pytanie
Czy formua jest prawdziwa w modelu /,
jeeli mwi o parze elementw a i b z |?
Proces ten mona kontynuowa. Okazuje si wic, e w wypadku j-
zyka rachunku predykatw pojcie prawdziwoci zdania w modelu
zakada inne pojcie, a mianowicie pojcie prawdziwoci w modelu
formuy ze zmiennymi wolnymi v
0
, v
1
, . . ., v
n
, gdy znaczeniami tych
zmiennych s, odpowiednio: x
0
, x
1
, . . ., x
n
.
Chcemy znajdowa odpowied na pytanie, czy formua jest praw-
dziwa, gdy mwi o przedmiotach x
0
, x
1
, . . ., x
n
ze wzgldu na formuy
skadajce si na dan formu, czyli ze wzgldu na jej podformuy.
Zauwamy, e w podformule zmiennymi wolnymi mog by zmienne,
ktre nie s zmiennymi wolnymi w formule. Np. jedyn zmienn
woln w formule:
x > 0 y.(0 < y < x)
jest zmienna x. Podformu tej formuy jest
0 < y < x.
vnvxn v
podamy w trzech krokach.
1. Warto termu t(v
0
, v
1
, . . ., v
n
) dla cigu: x
0
, x
1
, . . ., x
n
warto
t bdziemy oznacza: t[x
0
x
1
. . .x
n
] okrela si nastpujco
(I) jeeli t = v
i
, to t[x
0
x
1
. . .x
n
] = x
i
;
(II) jeeli t jest sta indywiduow c, to jako t[x
0
x
1
. . .x
n
] bierzemy
interpretacj staej c w modelu /;
(III) jeeli t = Ft
1
t
2
. . .t
m
, gdzie F jest m-argumentow liter funk-
cyjn, to
t[x
0
x
1
. . .x
n
] = G(t
1
[x
0
x
1
. . .x
n
]. . .t
m
[x
0
x
1
. . .x
n
]),
gdzie G jest interpretacj litery funkcyjnej F w modelu /.
2. Niech (v
0
, v
1
, . . ., v
n
) bdzie formu atomow postaci
Pt
1
. . .t
m
,
gdzie P jest m-argumentow liter predykatow a
t
1
(v
0
v
1
. . .v
n
), . . ., t
m
(v
0
v
1
. . .v
n
)
s termami.
Formua jest speniona przez x
0
, x
1
, . . ., x
n
wtedy i tylko wtedy,
gdy
Rt
1
[x
0
x
1
. . .x
n
]. . .t
m
[x
0
x
1
. . .x
n
],
gdzie R jest interpretacj predykatu P w modelu /.
Piszemy wic
/ [= Pt
1
. . .t
m
[x
0
x
1
. . .x
n
]
jeeli
Rt
1
[x
0
x
1
. . .x
n
]. . .t
m
[x
0
x
1
. . .x
n
].
3. Niech bdzie formu, ktrej wszystkie zmienne wolne i zwi-
zane znajduj si w cigu: v
0
, v
1
, . . ., v
n
.
(I) Jeeli jest postaci: , , , , , to spenia-
nie w modelu / przez cig: x
0
, x
1
, . . ., x
n
okrelamy zgodnie
ze znaczeniem, jakie nadalimy spjnikom zdaniowym: , ,
, . Np. gdy jest postaci mamy
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
]
wtedy i tylko wtedy gdy nieprawda, e
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
].
(II) Jeeli ma posta v
i
., gdzie i n, to
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
]
/ [= [x
0
x
1
. . .x
i1
xx
i+1
. . .x
n
]
dla dowolnego x( |, dla dowolnego indywiduum).
(III) jeeli ma posta v
i
., gdzie i n, to
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
]
/ [= [x
0
x
1
. . .x
i1
xx
i+1
. . .x
n
]
dla pewnego x( |, dla jakiego indywiduum).
TWIERDZENIE 4.
Niech term t bdzie taki, e wszystkie wystpujce w nim zmienne
znajduj si w cigu: v
0
, v
1
, . . ., v
l
. Jeeli dla kadego i takiego, e
v
i
wystpuje w termie t cigi x
0
, x
1
, . . ., x
n
(l n) oraz y
0
, y
1
, . . ., y
m
(l m) s takie, e x
i
= y
i
, to
t[x
0
x
1
. . .x
n
] = t[y
0
y
1
. . .y
m
].
DOWD
Dowodzi bdziemy przez indukcj po dugoci termu.
(I) Termy proste (niezoone) to zmienna i staa.
Jeeli term jest zmienn, czyli t = v
i
, to na podstawie denicji do-
stajemy, e t[x
0
x
1
. . .x
n
] = x
i
, a t[y
0
y
1
. . .y
m
] = y
i
. Zatem na podstawie
zaoenia, e x
i
= y
i
mamy
t[x
0
x
1
. . .x
n
] = t[y
0
y
1
. . .y
m
].
Jeeli term jest sta, czyli t = c, to zgodnie z denicj wartoci
termu jest, e
t[x
0
x
1
. . .x
n
] = t[y
0
y
1
. . .y
m
].
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech termy t
1
, t
2
, . . ., t
k
bd takie, e
zachodzi dla nich dowodzone twierdzenie, czyli dla 1 i k
t
i
[x
0
x
1
. . .x
n
] = t
i
[y
0
y
1
. . .y
m
].
(II) Teraz rozwaymy wypadek termu zoonego. Niech t = Ft
1
t
2
. . .t
k
.
Niech G bdzie interpretacj w modelu / litery funkcyjnej F.
Zatem zgodnie z denicj wartoci termu
t[x
0
x
1
. . .x
n
] = G(t
1
[x
0
x
1
. . .x
n
]. . .t
k
[x
0
x
1
. . .x
n
])
t[y
0
y
1
. . .y
m
] = G(t
1
[y
0
y
1
. . .y
m
]. . .t
k
[y
0
y
1
. . .y
m
])
Na podstawie zaoenia indukcyjnego mamy, e
G(t
1
[x
0
x
1
. . .x
n
]. . .t
k
[x
0
x
1
. . .x
n
]) = G(t
1
[y
0
y
1
. . .y
m
]. . .t
k
[y
0
y
1
. . .y
m
]).
A zatem
t[x
0
x
1
. . .x
n
] = t[y
0
y
1
. . .y
m
].
TWIERDZENIE 5.
Niech formua bdzie taka, e wszystkie wystpujce w niej
zmienne znajduj si w cigu: v
0
, v
1
, . . ., v
l
. Jeeli dla kadego i ta-
kiego, e v
i
jest zmienn woln w formule cigi x
0
, x
1
, . . ., x
n
(l
n) oraz y
0
, y
1
, . . ., y
m
(l m) s takie, e x
i
= y
i
, to
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
]
/ [= [y
0
y
1
. . .y
m
].
DOWD
Dowodzi bdziemy przez indukcj po dugoci formuy. Rozpo-
czynamy od formu prostych.
(I) Niech bdzie formu postaci t
1
t
2
. Korzystajc z poprzed-
niego twierdzenia mamy, e
t
1
[x
0
x
1
. . .x
n
] = t
1
[y
0
y
1
. . .y
m
]
t
2
[x
0
x
1
. . .x
n
] = t
2
[y
0
y
1
. . .y
m
].
Na podstawie tych rwnoci i denicji speniania nastpujce ko-
lejne stwierdzenia s rwnowane
/ [= (t
1
t
2
)[x
0
x
1
. . .x
n
]
t
1
[x
0
x
1
. . .x
n
] = t
2
[x
0
x
1
. . .x
n
]
t
1
[y
0
y
1
. . .y
m
] = t
2
[y
0
y
1
. . .y
m
]
/ [= (t
1
t
2
)[y
0
y
1
. . .y
m
],
czyli ostatecznie
/ [= (t
1
t
2
)[x
0
x
1
. . .x
n
]
/ [= (t
1
t
2
)[y
0
y
1
. . .y
m
].
(I) Niech bdzie formu atomow postaci Pt
1
t
2
. . .t
k
. Niech R b-
dzie interpertacj litery predykatowej P w modelu /. Korzysta-
jc z poprzedniego twierdzenia mamy, e dla 1 i k
t
i
[x
0
x
1
. . .x
n
] = t
i
[y
0
y
1
. . .y
m
].
Zatem
Rt
1
[x
0
x
1
. . .x
n
]. . .t
k
[x
0
x
1
. . .x
n
]
Rt
1
[y
0
y
1
. . .y
m
]. . .t
k
[y
0
y
1
. . .y
m
].
Poniewa
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
]
Rt
1
[x
0
x
1
. . .x
n
]. . .t
k
[x
0
x
1
. . .x
n
]
a
/ [= [y
0
y
1
. . .y
m
],
Rt
1
[y
0
y
1
. . .y
m
]. . .t
k
[y
0
y
1
. . .y
m
],
wic
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
]
/ [= [y
0
y
1
. . .y
m
].
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech formuy i bd takie, e
zachodzi dla nich dowodzone twierdzenie, czyli
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
] wtedy i tylko wtedy, gdy / [= [y
0
y
1
. . .y
m
],
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
0
y
1
. . .y
m
].
(II)
() Niech bdzie formu postaci . Zgodnie z denicj speniania
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
]
wtedy i tylko wtedy, gdy nie zachodzi
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
].
Na podstawie zaoenia indukcyjnego
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
0
y
1
. . .y
m
].
Zatem
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
0
y
1
. . .y
m
].
Dla spjnikw dwuargumentowych , , , rozwaamy for-
muy zbudowane z i . Dowody pomijamy poniewa przebiegaj,
jak w wypadku negacji (), zgodnie z denicj prawdziwoci zdania
w modelu.
() Niech bdzie postaci v
i
.. Na podstawie denicji speniania
/ [= v
i
.[x
0
x
1
. . .x
n
]
dla dowolnego x( |, dla dowolnego indywiduum ze zbioru uni-
wersalnego)
/ [= [x
0
x
1
. . .x
i1
xx
i+1
. . .x
n
].
Korzystajc z zaoenia indukcyjnego mamy, e dla dowolnego
x( |)
/ [= [x
0
x
1
. . .x
i1
xx
i+1
. . .x
n
]
/ [= [y
0
y
1
. . .y
i1
xy
i+1
. . .y
m
].
Z tego wynika, e
dla dowolnego x( |) : / [= [x
0
x
1
. . .x
i1
xx
i+1
. . .x
n
]
dla dowolnego y( |) : / [= [y
0
y
1
. . .y
i1
yy
i+1
. . .y
m
].
67
67
Zauwamy, e skorzystalimy z prawa:
v.( ) (v. v
1
.(v/v
1
)),
jeeli v
1
nie wystpuje w formule .
Zatem
/ [= v
i
.[x
0
x
1
. . .x
n
] wtedy i tylko wtedy, gdy / [= v
i
.[y
0
y
1
. . .y
m
].
67
Analogicznie przebiega dowd w wypadku kwantykatora egzy-
stencjalnego ().
67
Niech bdzie formu, ktrej wszystkie zmienne wolne znajduj si w
cigu: v
0
, v
1
, . . ., v
m
za wszystkie zmienne wolne i zwizane znajduj si w cigu:
v
0
, v
1
, . . ., v
n
. Bdziemy mwli, e cig przedmiotw: x
0
, x
1
, . . ., x
m
spenia
w modelu /,
/ [= [x
0
x
1
. . .x
m
]
dla jakiego cigu: x
m+1
, . . ., x
n
lub co zgodnie z twierdzeniem 5 na jedno
wychodzi dla dowolnego cigu: x
m+1
, . . ., x
n
/ [= [x
0
x
1
. . .x
m
x
m+1
. . .x
n
].
(DEF. prawdziwoci zdania w modelu) Zdanie jest prawdziwe w modelu /,
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
]
dla pewnego cigu: x
0
, x
1
. . ., x
n
lub co w wietle twierdzenia 5 na jedno wy-
chodzi dla dowolnego cigu: x
0
, x
1
, . . ., x
n
przedmiotw z | (dowolnego cigu
indywiduw ze zbioru uniwersalnego).
(DEF. modelu zdania) / jest modelem zdania wtedy i tylko wtedy, gdy
zdanie jest prawdziwe w modelu /.
Zgodnie z powyszymi ustaleniami terminologicznymi nastpujce stwier-
dzenia s rwnowane
67
Korzystamy z tego, e
v
1
.(v/v
1
) v.(v/v
1
)(v
1
/v).
67
W dowodzie korzysta bdziemy z
v.( ) (v. v
1
.(v/v
1
)),
jeeli v
1
nie wystpuje w formule ,
oraz z
v
1
.(v/v
1
) v.(v/v
1
)(v
1
/v).
zdanie jest prawdziwe w modelu /,
zdanie jest spenione w modelu /,
/ jest modelem zdania .
Przytoczona denicja prawdy pochodzi od A. Tarskiego (po raz pierwszy
bya opublikowana w 1933 r.
68
).
W zwizku z regu podstawiania w dalszych rozwaaniach przy-
datne bd dwa kolejne twierdzenia.
TWIERDZENIE 6.
Dla dowolnego modelu / i dowolnych termw t, t
0
takich, e
wszystkie wystpujce w nich zmienne znajduj si w cigu:
v
0
, v
1
, . . ., v
n
jeeli t
0
[x
0
x
1
. . .x
n
] = x
i
, i n,
to
t[x
0
x
1
. . .x
n
] = t(v
i
/t
0
)[x
0
x
1
. . .x
n
].
DOWD
Dowodzi bdziemy przez indukcj po dugoci termu t.
(I) W wypadku termu t bdcego sta indywiduow jego warto
nie zaley od x
0
x
1
. . .x
n
, zatem zachodzi teza dowodzonego twier-
dzenia.
Gdy term t jest zmienn v
j
, to t[x
0
x
1
. . .x
n
] = x
j
zmienna. Gdy
j = i, to t[x
0
x
1
. . .x
n
] = x
i
, a t(v
i
/t
0
) = t
0
. Z zaenia twierdzenia za
t
0
[x
0
x
1
. . .x
n
] = x
i
, wic t(v
i
/t
0
) = x
i
.
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech termy t
1
, t
2
, . . ., t
m
bd takie,
e zachodzi dla nich dowodzone twierdzenie, czyli gdy
t
0
[x
0
x
1
. . .x
n
] = x
i
,
to
t
j
[x
0
x
1
. . .x
n
] = t
j
(v
i
/t
0
)[x
0
x
1
. . .x
n
], 1 j m.
68
Nieformalne przedstawienie wynikw tej pracy oraz uzupenienie nowymi
wynikami zwaszcza o charakterze lozocznym i metodologicznym zawiera roz-
prawa A. Tarski [1944].
(II) Niech t bdzie termem Ft
1
t
2
. . .t
k
. Niech G bdzie interpretacj
litery funkcyjnej F w modelu /. Mamy
Ft
1
t
2
. . .t
m
[x
0
x
1
. . .x
i
. . .x
n
] =
= Ft
1
t
2
. . .t
m
[x
0
x
1
. . .x
i1
t
0
[x
0
x
1
. . .x
n
]x
i+1
. . .x
n
].
Z denicji wartoci termu w modelu
Ft
1
t
2
. . .t
m
[x
0
x
1
. . .x
i1
t
0
[x
0
x
1
. . .x
n
]x
i+1
. . .x
n
]
jest rwne
G(t
1
[x
0
x
1
. . .x
i1
t
0
[x
0
x
1
. . .x
n
]x
i+1
. . .x
n
]. . .
. . .t
m
[x
0
x
1
. . .x
i1
t
0
[x
0
x
1
. . .x
n
]x
i+1
. . .x
n
]).
A to z kolei na podstawie zaoenia indukcyjnego jest rwne
G(t
1
(v
i
/t
0
)[x
0
x
1
. . .x
n
]. . .t
m
(v
i
/t
0
)[x
0
x
1
. . .x
n
]).
Za
G(t
1
(v
i
/t
0
)[x
0
x
1
. . .x
n
]. . .t
m
(v
i
/t
0
)[x
0
x
1
. . .x
n
])
jest rwne
Ft
1
(v
i
/t
0
). . .t
m
(v
i
/t
0
)[x
0
x
1
. . .x
n
].
Poniewa na podstawie denicji podstawiania termw za zmienne
mamy, e
Ft
1
t
2
. . .t
m
(v
i
/t
0
)
jest rwne
Ft
1
(v
i
/t
0
)t
2
(v
i
/t
0
). . .t
m
(v
i
/t
0
).
Zatem ostatecznie
Ft
1
t
2
. . .t
m
[x
0
x
1
. . .x
n
] = Ft
1
t
2
. . .t
m
(v
i
/t
0
)[x
0
x
1
. . .x
n
].
TWIERDZENIE 7.
Dla dowolnego modelu / i dowolnych formuy oraz termu t
takich, e
(I) wszystkie zmienne wystpujce w formule i termie t znaj-
duj si w cigu: v
0
, v
1
, . . ., v
n
oraz
(II) term t jest podstawialny w formule w miejsce zmiennej v
i
,
gdy
t[x
0
x
1
. . .x
n
] = x
i
,
to
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
]
/ [= (v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
].
DOWD
Dowodzi bdziemy przez indukcj po dugoci formuy.
(I) Niech bdzie formu atomow postaci Pt
1
t
2
. . .t
m
. Niech R b-
dzie interpretacj litery predykatowej P w modelu /. Z denicji
speniania w modelu mamy, e
/ [= Pt
1
t
2
. . .t
m
[x
0
x
1
. . .x
n
]
Rt
1
[x
0
x
1
. . .x
n
]t
2
[x
0
x
1
. . .x
n
]. . .t
m
[x
0
x
1
. . .x
n
].
Korzystajc z twierdzenia 6 dostajemy, e
Rt
1
[x
0
x
1
. . .x
n
]t
2
[x
0
x
1
. . .x
n
]. . .t
m
[x
0
x
1
. . .x
n
].
Rt
1
(v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
]t
2
(v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
]. . .t
m
(v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
].
Z kolei
Rt
1
(v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
]t
2
(v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
]. . .t
m
(v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
]
/ [= Pt
1
(v
i
/t)t
2
(v
i
/t). . .t
m
(v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
].
Poniewa na podstawie denicji podstawiania Pt
1
t
2
. . .t
m
(v
i
/t) jest
tym samym, co Pt
1
(v
i
/t)t
2
(v
i
/t). . .t
m
(v
i
/t), wic
/ [= Pt
1
t
2
. . .t
m
[x
0
x
1
. . .x
n
]
/ [= Pt
1
t
2
. . .t
m
(v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
].
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech formuy i bd takie, e
zachodzi dla nich dowodzone twierdzenie. Naley pokaza, e twier-
dzenie to zachodzi rwnie dla formu z nich zoonych zbudowanych
za pomoc spjnikw zdaniowych i kwantykatorw.
(II)
() Niech bdzie formu postaci . Z denicji speniania w mo-
delu mamy, e
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
]
wtedy i tylko wtedy, gdy nie zachodzi
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
].
Z zaoenia indukcyjnego za
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
].
/ [= (v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
].
Na podstawie powyszego
/ [= (v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
]
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
].
Zatem, majc na uwadze, e to mamy
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
]
/ [= (v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
].
() Niech bdzie formu postaci . Z denicji speniania w
modelu mamy, e
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
]
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
] lub / [= [x
0
x
1
. . .x
n
].
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
]
/ [= (v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
],
a
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
]
/ [= (v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
].
Poniewa z denicji speniania
/ [= (v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
] lub / [= (v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
]
/ [= ( )(v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
],
wic
/ [= ( )[x
0
x
1
. . .x
n
]
/ [= ( )(v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
].
Poniewa za to , wic ostatecznie
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
]
/ [= (v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
].
Analogicznie postpujemy w wypadku pozostaych spjnikw
zdaniowych, czyli: , , .
() Niech bdzie formu postaci v
j
.. Z denicji speniania w
modelu mamy, e
/ [= v
j
.[x
0
x
1
. . .x
n
]
wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolnego przedmiotu x ze zbioru uni-
wersalnego |
/ [= [x
0
x
1
. . .x
j1
xx
j+1
. . .x
n
].
Na podstawie tego, e term t jest podstawialny w formule
(v
j
.) w miejsce zmiennej wolnej v
i
wnosimy, e cigi
x
0
, x
1
. . ., x
i
, . . ., x
j1
, x, x
j+1
, . . ., x
n
oraz
x
0
, x
1
, . . ., t[x
0
x
1
. . .x
j1
xx
j+1
. . .x
n
], . . ., x
j1
, y, x
j+1
, . . ., x
n
rni si mog jedynie na j-tej pozycji. Z twierdzenia 5 mamy wic,
e
/ [= v
j
.[x
0
x
1
. . .x
n
]
/ [= v
j
.[x
0
x
1
. . .x
i1
t[x
0
x
1
. . .x
n
]x
i+1
. . .x
n
].
/ [= [x
0
x
1
. . .x
i1
t[x
0
x
1
. . .x
n
]x
i+1
. . .x
n
]
/ [= (v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
].
Ostatecznie zatem
/ [= v
j
.[x
0
x
1
. . .x
n
]
/ [= (v
j
.)(v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
n
].
Analogicznie postpujemy w wypadku .
WNIOSEK
Niech zmienna v
j
nie wystpuje w formule . Niech w cigu
v
0
, v
1
, . . ., v
n
wystpuj wszystkie zmienne formuy oraz zmienna
v
j
. Dla dowolnych modelu / oraz zmiennej v
i
, 0 i n
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
] dla dowolnych x
0
, x
1
. . ., x
n
/ [= (v
i
/v
j
)[x
0
x
1
. . .x
n
] dla dowolnych x
0
, x
1
, . . ., x
n
.
DOWD
Niech dla dowolnego cigu: x
0
, x
1
. . ., x
n
zachodzi
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
]
i niech dla pewnego cigu a
0
, a
1
, . . ., a
n
nie zachodzi
/ [= (v
i
/v
j
)[a
0
a
1
. . .a
n
].
Na podstawie powyszego twierdzenia nie zachodzi
/ [= [b
0
b
1
. . .b
n
], gdzie b
k
= a
k
dla k ,= i, b
i
= a
j
.
Otrzymujemy wic sprzeczno z zaoeniem.
Niech teraz dla dowolnego cigu: x
0
, x
1
, . . ., x
n
zachodzi
/ [= (v
i
/v
j
)[x
0
x
1
. . .x
n
]
i niech dla pewnego cigu: a
0
, a
1
, . . ., a
n
nie zachodzi
/ [= [a
0
a
1
. . .a
n
].
Na podstawie powyszego twierdzenia nie zachodzi
/ [= (v
i
/v
j
)[b
0
b
1
. . .b
n
],
gdzie b
k
= a
k
dla k ,= j, b
j
= a
i
.
(DEF. faszywoci zdania w modelu) Zdanie jest faszywe w modelu
/ lub, / jest modelem zdania wtedy i tylko wtedy, gdy nie
jest prawdziwe w modelu /.
(DEF. prawdziwoci) Zdanie jest (logicznie) prawdziwe wtedy i tylko
wtedy, gdy jest ono spenione (prawdziwe) w dowolnym modelu. To,
e zdanie jest (logicznie) prawdziwe oznaczamy: [= .
(DEF. modelu zbioru zda) / jest modelem zbioru zda wtedy i
tylko wtedy, gdy / jest modelem kadego zdania ze zbioru .
Zauwamy, e termin model jzyka L znaczy co innego ni
model zbioru zda jzyka L. By / byo modelem zbioru zda
jzyka L konieczne jest, aby / dao si opisa jako model jzyka L.
/ nie musi za by modelem jakiego zbioru zda jzyka L. Aby
/ nie byo modelem wystarczy, e przynajmniej jedno ze zda z
nie jest prawdziwe w / (jest faszywe w /).
(DEF. wynikania semantycznego ze zdania) Zdanie wynika seman-
tycznie ze zdania (symb.: [= ) wtedy i tylko wtedy, gdy kady
model zdania jest modelem zdania ; czyli
[=
dla kadego /: jeeli / [= , to / [= .
(DEF. wynikania semantycznego ze zbioru zda) Mwimy, e zdanie
wynika semantycznie ze zbioru zda (symb.: [= ) wtedy i tylko
wtedy, gdy kady model zbioru zda jest modelem zdania ; czyli
[=
dla kadego modelu /: jeeli / [= , to / [= .
Mona zauway, e
TWIERDZENIE 8.
Dla dowolnego zbioru zda oraz dowolnych zda i
[= wtedy i tylko wtedy, gdy [= .
DOWD
Niech [= oraz niech nie zachodzi [= . Zatem
istnieje taki model /, e / [= i nieprawda, e / [= . Na
to, aby nie zachodzio / [= konieczne jest, eby / [= oraz
nieprawda, e / [= . Z tego wynika, e / [= oraz nieprawda,
e / [= . A to przeczy zaoeniu.
Niech teraz [= oraz nieprawda, e [= . Istnieje
zatem taki model /, e / [= oraz nieprawda, e / [= . Jest
to wic model oraz spenione jest w nim , zatem nie jest spenione
w nim , a to przeczy zaoeniu, ktre jest rwnowane temu, e
kady model zbioru zda jest modelem zdania .
TWIERDZENIE 9. (SEMANTYCZNA ZASADA WYCZONEGO
RODKA)
Jeeli jest zdaniem, to dla dowolnego modelu /
/ [= lub / [= .
DOWD
Niech bdzie zdaniem i niech nie zachodzi / [= . Niech
wszystkie zmienne wystpujce w znajduj si w cigu: v
0
, v
1
, . . ., v
n
.
Zatem dla pewnego cigu przedmiotw: x
0
, x
1
. . ., x
n
nie zachodzi
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
]. W takim razie dla tego cigu zachodzi
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
],
czyli na podstawie denicji prawdziwoci zdania w modelu mamy
/ [= .
TWIERDZENIE 10. (SEMANTYCZNA ZASADA NIESPRZECZ-
NOCI)
Dla dowolnego modelu / i dowolnego zdania
bd nie zachodzi / [= , bd nie zachodzi / [= .
DOWD
Niech zachodzi / [= . Niech wszystkie zmienne wystpujce w
znajduj si w cigu: v
0
, v
1
, . . ., v
n
. W takim razie dla dowolnego
cigu przedmiotw: x
0
, x
1
. . ., x
n
mamy, e
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
].
Wykorzystujemy teraz zaoenie niepustoci zbioru uniwersalnego i
na jego podstawie wnioskujemy, e istnieje cig przedmiotw taki, e
jest spenione w modelu /. A zatem istniej x
0
, x
1
, . . ., x
n
takie, e
nie zachodzi
/ [= [x
0
x
1
. . .x
n
].
W takim razie nie zachodzi
/ [= .
Semantyczna zasada wyczonego rodka gosi, e z dwch zda,
z ktrych jedno jest negacj drugiego, co najmniej jedno jest praw-
dziwe. Za semantyczna zasada niesprzecznoci o takich zdaniach
gosi, e oba zarazem nie s prawdziwe. Sformuowania takie sta-
nowi zwykle komentarz do znanych tautologii, odpowiednio: ;
( ). Praktyka ta nie jest cakiem poprawna. Aby stwierdzi to
zauwamy choby rnic w dowodzeniu: inaczej przebiegao wykazy-
wanie tautologicznoci, a inaczej przebiega dowd naszych twierdze.
Istota rnicy polega na tym, e w wypadku tautologii nie korzystamy
z poj prawdy i speniania, za w wypadku dowodw zasad seman-
tycznych pojcia te peni istotn rol.
Na zbir uniwersalny | nie naoylimy adnego warunku. Zbir
ten moe by skoczony i moe by nieskoczony. Celem lepszego zro-
zumienia denicji speniania i wikszej intuicyjnoci znacze kwan-
tykatorw zamy, e zbir | jest skoczony, e ma dokadnie n
elementw. Niech a
0
, a
1
, . . ., a
n
bd wszystkimi tymi elementami
69
.
Na podstawie denicji speniania stwierdzamy, e
1. (|, 1) [= v.
69
Jeli istnieje taka potrzeba wzbogacamy jzyk o stosowne stae induwiduowe.
(|, 1) [= (v/a
1
) (v/a
2
) . . . (v/a
n
)
2. (|, 1) [= v.
(|, 1) [= (v/a
1
) (v/a
2
) . . . (v/a
n
).
Korzystajc z tych dwch faktw, dla dowolnego zdania (for-
muy nie zawierajcej zmiennych wolnych) moemy skonstruowa
zdanie nie zawierajce kwantykatorw takie, e dla dowolnej in-
terpretacji 1
(|, 1) [=
(|, 1) [= .
nie zawiera adnych zmiennych, ani wolnych ani zwizanych i
oczywicie kwantykatorw. zbudowane jest ze zda otrzyma-
nych z formu atomowych przez wpisanie staych w miejsce zmien-
nych. Zdania te, zdania atomowe, uznajemy za rne jeeli zbudo-
wane s z rnych liter predykatowych lub rnych liter funkcyjnych,
bd w jednym zdaniu na i-tym miejscu wystpuje inna staa ni
w drugim. Moemy przyj, e zdaniom atomowym interpretacja 1
przyporzdkowuje bd warto t, bd warto f. Takich interpreta-
cji rnicych si tylko przyporzdkowaniem tych wartoci zdaniom
atomowym jest nie wicej ni 2
m
, gdzie m jest liczb rnych ta-
kich zda. Moemy teraz stosowa metody opracowane dla rachunku
zda. W zalenoci od tego, czy dla wszystkich 2
m
interpretacji
nasze zdanie przyjmie warto t, czy te cho raz przyjmie warto
f, bdziemy mogli twierdzie, e zdanie to jest, odpowiednio, praw-
dziwe w dowolnej n-elementowej dziedzinie lub, e nie jest prawdziwe
(jeeli nie jest prawdziwe w n-elementowej dziedzinie, to tym samym
nie jest prawdziwe).
PRZYKADY
1. Zdanie
(x.Px x.Qx) x.(Px Qx)
nie jest prawdziwe, bo nie jest ono prawdziwe w dziedzinie dwuele-
mentowej. W tym celu wystarczy pokaza, e tautologi nie jest
[(Pa Pb) (Qa Qb)] [(Pa Qa) (Pb Qb)].
2. Prawdziwe nie jest rwnie zdanie
(x.Px x.Qx) x.(Px Qx).
Nie jest ono prawdziwe w dziedzinie, w ktrej s przynajmniej
dwa elementy. Pokaza bowiem mona, e tautologi nie jest
[(Pa Pb) (Qa Qb)] [(Pa Qa) (Pb Qb).]
3. Prawdziwe nie jest zdanie
x.y.Pxy y.x.Pxy.
Nie jest ono prawdziwe w dziedzinie dwuelementowej. Tautologi nie
jest bowiem
[(Paa Pab) (Pba Pbb]
[(Paa Pba) (Pab Pbb)].

Zauwamy, e istniej zdania, ktre nie s spenione tylko w dzie-
dzinie nieskoczonej, czyli zdania warunkiem koniecznym faszywoci
ktrych jest nieskoczono dziedziny.
Zdanie
x.xRf(x) x.xRx xyz.(xRy yRz xRz)
nie jest prawdziwe w adnej dziedzinie skoczonej.
Niech a bdzie elementem dziedziny.
Niech f
0
(a) = a, f
n
(a) = ff
n1
(a), n N.
Pokaemy, e wszystkie wyrazy cigu
a, f(a), ff(a), . . .
s parami rne.
Przede wszystkim zauwamy, e jeeli m < n, to
f
m
(a)Rf
n
(a).
Poniewa x.xRx, wic dla dowolnych m, n(m ,= n): f
m
(a) ,=
f
n
(a).
Oczywicie fakt, e zdanie moe by prawdziwe tylko w wypadku,
gdy dziedzina jest nieskoczona nie pociga za sob prawdziwoci
tego zdania w dowolnym modelu z nieskoczon dziedzin. W wy-
padku rozwaanego zdania wystarczy dobra takie rozumienie litery
predykatowej R, aby nie by speniony przynajmniej jeden z czonw
koniunkcji. Moe tak by, gdy R zinterpretujemy jako rwno. Nie-
skoczono dziedziny jest warunkiem koniecznym prawdziwoci na-
szego zdania. Skoczono dziedziny jest warunkiem wystarczajcym
jego faszywoci. W takim razie skoczono dziedziny jest warun-
kiem wystarczajcym prawdziwoci jego negacji, czyli wystarcza na
to, aby prawdziwe byo zdanie
x.xRf(x) x.xRx xyz.(xRy yRz xRz).
Warunkiem koniecznym faszywoci tego zdania jest nieskoczo-
no dziedziny.
2.3.3. Reguy rachunku predykatw a prawdziwo
Udowodnimy teraz kilka twierdze pokazujcych niezawodno
regu rachunku predykatw. Pokazane wic zostanie, e biorc jako
przesanki formuy spenione w jakim modelu i korzystajc wycz-
nie z regu rachunku predykatw, okrelonych w denicji dowodu w
tym rachunku, jako wniosek otrzymamy formu spenion w tym
modelu.
TWIERDZENIE 11.
Niech wszystkie zmienne wolne formuy znajduj si w cigu
v
0
, v
1
, . . ., v
n
. Jeeli jest tautologi jzyka rachunku predykatw
lub aksjomatem teorii identycznoci, to dla dowolnego modelu M
i dowolnego cigu przedmiotw x
0
, x
1
, . . ., x
n
M |= [x
0
x
1
. . .x
n
].
DOWD
Niech bdzie tautologi jeyka rachunku kwantykatorw. Ist-
nieje zatem tautologia jzyka rachunku zda taka, z ktrej jest
otrzymane przez wpisanie formu, powiedzmy,
1
,
2
, . . . ,
m
w miej-
sce liter zdaniowych jednoczenie za t sam liter tej samej for-
muy. Zauwamy, e zbudowane jest tylko za pomoc spjnikw
zdaniowych z formu
1
,
2
, . . . ,
m
. Zatem zgodnie ze znaczeniami
spjnikw zdaniowych bdzie spenione w modelu M dla cigu
przedmiotw [x
0
x
1
. . .x
n
] bez wzgldu na to, czy
i
, 1 i m bdzie,
czy te nie bdzie spenione w modelu M dla cigu przedmiotw
[x
0
x
1
. . .x
n
].
W wypadku aksjomatw identycznoci zauwamy, e Id1 wynika
bezporednio z denicji speniania. Id2 jest wnioskiem z tw. 4, a Id3
wnioskiem z tw. 5.
TWIERDZENIE 12.
Niech wszystkie zmienne wolne formu i znajduj si w cigu
v
0
, v
1
, . . ., v
n
. Dla dowolnego modelu M i dowolnego cigu przed-
miotw x
0
, x
1
, . . ., x
n
180 2. LOGIKA PREDYKATW
jeeli
M |= ( )[x
0
x
1
. . .x
n
]
oraz
M |= [x
0
x
1
. . .x
n
],
to take
M |= [x
0
x
1
. . .x
n
].
DOWD
Niech dla modelu M oraz cigu x
0
, x
1
, . . ., x
n
zachodzi
M |= ( )[x
0
x
1
. . .x
n
]
oraz
M |= [x
0
x
1
. . .x
n
].
Zgodnie z denicj speniania mamy, e gdy
M |= ( )[x
0
x
1
. . .x
n
],
to jeeli
M |= [x
0
x
1
. . .x
n
],
to
M |= [x
0
x
1
. . .x
n
].
Zatem dostajemy, e
M |= [x
0
x
1
. . .x
n
].
WNIOSEK 1.
Niech wszystkie zmienne wolne wystpujce w formuach i
znajduj si w cigu v
0
, v
1
, . . ., v
n
. Dla dowolnego modelu M: jeeli
dla dowolnego cigu x
0
, x
1
, . . ., x
n
zachodzi
M |= ( )[x
0
x
1
. . .x
n
]
oraz
0
, x
1
, . . ., x
n
zachodzi
M |= [x
0
x
1
. . .x
n
],
to
0
, x
1
, . . ., x
n
zachodzi
M |= [x
0
x
1
. . .x
n
].
WNIOSEK 2.
znajduj si w cigu v
0
, v
1
, . . ., v
n
. Jeeli dla dowolnych modelu
M i cigu x
0
, x
1
, . . ., x
n
zachodzi
M |= ( )[x
0
x
1
. . .x
n
]
oraz
dla dowolnych modelu M i cigu x
0
, x
1
, . . ., x
n
zachodzi
M |= [x
0
x
1
. . .x
n
],
to
dla dowolnych modelu M i cigu x
0
, x
1
, . . ., x
n
zachodzi
M |= [x
0
x
1
. . .x
n
].
W szczeglnoci, gdy i s zdaniami mamy
jeeli |= i |= , to |= .
Zatrzymajmy si chwil nad sposobem wnioskowania zastosowa-
nym przy otrzymywaniu obu wnioskw. Ot przesanka, w tym wy-
padku twierdzenie 12, byo najoglniej to ujmujc postaci
v
1
, v
2
.( )
na tej podstawie wnioskowalimy, e
v
1
.(v
2
. v
2
.).
Tak pomijajc szczegy otrzymalimy wniosek 1. Wniosek 2
zosta otrzymany w analogiczny sposb z wniosku 1. Podobne wnioski
jak z twierdzenia 12 w analogiczny sposb bdziemy mogli otrzyma
z dowodzonych niej twierdze o reguach rachunku predykatw.
TWIERDZENIE 13.
Niech wszystkie zmienne wolne formuy znajduj si w cigu
v
0
, v
1
, . . ., v
n
. Niech term t bdzie podstawialny w formule w miej-
sce zmiennej v
i
i niech wszystkie zmienne wolne formuy (v
i
/t)
znajduj si w cigu v
0
, v
1
, . . ., v
m
. Dla dowolnego modelu M
jeeli dla dowolnego cigu przedmiotw x
0
, x
1
, . . ., x
n
M |= [x
0
x
1
. . .x
n
],
to take dla dowolnego cigu przedmiotw x
0
, x
1
, . . ., x
m
M |= (v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
m
].
DOWD
Rozwamy wpierw wypadek, gdy zmienna v
i
nie wystpuje w
termie t. Niech dla dowolnego cigu x
0
, x
1
, . . ., x
n
M |= [x
0
x
1
. . .x
n
].
Jeeli dla jakiego modelu M i cigu x
0
, x
1
, . . ., x
m
nie zachodzi
M |= (v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
m
],
to na podstawie twierdzenia 5 nie zachodzi to rwnie dla cigu
x
0
, x
1
, . . ., x
m
, . . ., x
k
; m, n k.
Z zaoenia zmienna v
i
nie wystpuje w termie t, wic na pod-
stawie twierdzenia 7 dla cigu
x
0
, x
1
, . . ., x
i1
, t[x
0
x
1
. . .x
k
], x
i+1
, . . ., x
k
nie zachodzi
M |= [x
0
x
1
. . .x
i1
t[x
0
x
1
. . .x
k
]x
i+1
. . .x
n
. . .x
k
].
A zgodnie z twierdzeniem 5 nie zachodzi
M |= [x
0
x
1
. . .x
i1
t[x
0
x
1
. . .x
k
]x
i+1
. . .x
n
],
co przeczy zaoeniu, e dla dowolnego cigu x
0
, x
1
, . . ., x
n
M |= [x
0
x
1
. . .x
n
].
W wypadku, gdy zmienna v
i
wystpuje w termie t bierzemy
zmienn v
l
tak, ktra nie wystpuje ani w formule , ani w termie
t. Z denicji podstawiania jest jasne, e formua
((v
i
/v
l
))(v
l
/t)
jest rwnoksztatna z formu
(v
i
/t).
Niech wszystkie zmienne wolne formuy (v
i
/v
l
) znajduj si w cigu
v
0
, v
1
, . . ., v
q
. Na podstawie powyszego jeeli dla dowolnego cigu
x
0
, x
1
, . . ., x
q
zachodzi
M |= (v
i
/v
l
)[x
0
x
1
. . .x
q
],
to dla dowolnego cigu x
0
, x
1
, . . ., x
m
zachodzi
M |= ((v
i
/v
l
))(v
l
/t)[x
0
x
1
. . .x
m
],
co w zwizku z rwnoksztatnoci
((v
i
/v
l
))(v
l
/t)
z
(v
i
/t)
daje, i dla dowolnego cigu x
0
, x
1
, . . ., x
m
zachodzi
M |= (v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
m
].
Na podstawie wniosku z twierdzenia 7 mamy jednak, e dla dowolnego
cigu x
0
, x
1
, . . ., x
n
zachodzi
M |= [x
0
x
1
. . .x
n
]
wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolnego cigu x
0
, x
1
, . . ., x
q
zachodzi
M |= (v
i
/v
l
)[x
0
x
1
. . .x
q
].
Ostatecznie wic jeeli dla dowolnego cigu x
0
, x
1
, . . ., x
n
zachodzi
M |= [x
0
x
1
. . .x
n
],
to dla dowolnego cigu x
0
, x
1
, . . ., x
n
zachodzi
M |= (v
i
/t)[x
0
x
1
. . .x
m
].
TWIERDZENIE 14.
znajduj si w cigu v
0
, v
1
, . . ., v
n
. Dla dowolnego modelu M i do-
wolnego cigu x
0
, x
1
, . . ., x
n
jeeli M |= ( v
i
.)[x
0
x
1
. . .x
n
], to M |= ( )[x
0
x
1
. . .x
n
].
DOWD
Niech dla dowolnego modelu M i dowolnego cigu x
0
, x
1
, . . ., x
n
zachodzi
M |= ( v
i
.)[x
0
x
1
. . .x
n
].
Niech dla pewnego modelu M i cigu x
0
, x
1
, . . ., x
n
nie zachodzi
M |= ( )[x
0
x
1
. . .x
n
].
Zatem z denicji speniania mamy, e
M |= [x
0
x
1
. . .x
n
]
i
nieprawda, e M |= [x
0
x
1
. . .x
n
].
Z tego jednak wynika, e nie zachodzi
M |= v
i
.[x
0
x
1
. . .x
n
],
a w konsekwencji, e nie zachodzi
M |= ( v
i
.)[x
0
x
1
. . .x
n
],
co przeczy zaoeniu.
TWIERDZENIE 15.
znajduj si w cigu v
0
, v
1
, . . ., v
n
. Dla dowolnych modelu M i
cigu x
0
, x
1
, . . ., x
n
jeeli
M |= ( )[x
0
x
1
. . .x
n
]
i zmienna v
i
nie wystpuje jako zmienna wolna w , to
M |= ( v
i
.)[x
0
x
1
. . .x
n
].
DOWD
Niech dla dowolnego [x
0
x
1
. . .x
n
]
M |= ( )[x
0
x
1
. . .x
n
]
i niech zmienna v
i
nie wystpuje jako zmienna wolna w .
Gdyby istnia cig x
0
, x
1
, . . ., x
n
taki, e nie jest prawd, i
M |= ( v
i
.)[x
0
x
1
. . .x
n
],
to na podstawie denicji speniania byoby prawd, e
M |= [x
0
x
1
. . .x
i1
x
i
x
i+1
. . .x
n
]
oraz dla pewnego x nie byoby prawd, e
M |= [x
0
x
1
. . .x
i1
xx
i+1
. . .x
n
].
Z zaoenia mamy, e
M |= ( )[x
0
x
1
. . .x
i1
xx
i+1
. . .x
n
].
Zatem z denicji speniania
jeeli
M |= [x
0
x
1
. . .x
i1
xx
i+1
. . .x
n
],
to rwnie
M |= [x
0
x
1
. . .x
i1
xx
i+1
. . .x
n
].
Poniewa za nie jest prawd, e
M |= [x
0
x
1
. . .x
i1
xx
i+1
. . .x
n
],
wic nie jest prawd, e
M |= [x
0
x
1
. . .x
i1
xx
i+1
. . .x
n
].
Poniewa jednak cigi
x
0
, x
1
, . . ., x
i1
, x
i
, x
i+1
, . . ., x
n
oraz
x
0
, x
1
, . . ., x
i1
, x, x
i+1
, . . ., x
n
nie rni si na miejscach zmiennych wolnych formuy , wic na
podstawie twierdzenia 5
M |= [xx
1
. . .x
i1
x
i
x
i+1
. . .x
n
]
M |= [x
0
x
1
. . .x
i1
xx
i+1
. . .x
n
].
Otrzymujemy zatem sprzeczno bowiem nie moe zarazem by
tak, e
M |= [xx
1
. . .x
i1
x
i
x
i+1
. . .x
n
]
i
nieprawda, e M |= [xx
1
. . .x
i1
x
i
x
i+1
. . .x
n
].
Dowody dwu kolejnych twierdze pomijamy jako, ze przebiegaj
one podobnie jak dowody, odpowiednio, twierdzenia 14 i 15.
TWIERDZENIE 16.
Jeeli M |= v
i
. , to M |= .
TWIERDZENIE 17.
Jeeli M |= i zmienna v
i
nie wystpuje jako zmienna wolna
w , to M |= v
i
. .
Korzystajc z twierdze 11 17 udowodnimy interesujce nas
twierdzenie o niezawodnoci regu rachunku predykatw.
TWIERDZENIE 18.
Dla dowolnych modelu M, zbioru zda i zdania
jeeli oraz M |= , to M |= .
DOWD
Dowodzi bdziemy przez indukcj po dugoci dowodu zdania
ze zbioru . Niech
1
,
2
, . . .,
n
bdzie dowodem zdania (=
n
)
ze zbioru . Niech wszystkie zmienne wystpujce w formuach
1
,
2
, . . .,
n
znajduj si w cigu v
0
, v
1
, . . ., v
m
. Pokaemy, e dla
dowolnego
i
, 1 i n, i dowolnego cigu x
0
, x
1
, . . ., x
m
zachodzi
M |=
i
[x
0
x
1
. . .x
m
]. Jeeli tak bdzie, to poniewa
i
jest zdaniem
bdzie rwnie prawd, e M |=
i
.
Zgodnie z denicj dowodu
1
moe by
(a) elementem , a wwczas z zaoenia dla dowolnego cigu x
0
, x
1
,
. . ., x
m
M |=
1
[x
0
x
1
. . .x
m
]
(b) tautologi lub aksjomatem teorii identycznoci, a wwczas na
podstawie twierdzenia 11 rwnie dla dowolnego cigu x
0
, x
1
,
. . ., x
m
M |=
1
[x
0
x
1
. . .x
m
].
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech dla i k < n : M |=
i
[x
0
x
1
. . .x
m
]
0
, x
1
, . . ., x
m
.
Gdy
k+1
jest elementem zbioru , tautologi lub aksjomatem
teorii identycznoci, to mamy wypadek taki sam jak w sytuacji i = 1.
Gdy
k+1
jest otrzymane przez zastosowanie jakiej reguy rachunku
kwantykatorw, to na podstawie odpowiedniego ze wzgldu na
zastosowana regu twierdzenia 12 17 mamy, e dla dowolnego
cigu x
0
, x
1
, . . ., x
n
M |=
k+1
[x
0
x
1
. . .x
m
].
2.4. PENO RACHUNKU PREDYKATW 187
2.4. PENO RACHUNKU PREDYKATW
Nim przystpimy do uoglnionego twierdzenia o penoci udo-
wodnijmy pomocnicze twierdzenie.
LEMAT (Twierdzenie o niewyrnianiu przez logik staych indywi-
duowych)
66
Niech adne wystpienie staej indywiduowej c nie znajduje
si w zasigu dziaania jakiegokolwiek kwantykatora wicego
zmienn v.
Jeeli , to (c/v),
gdzie (c/v) jest formua otrzyman z przez wpisanie zmiennej
v w kade miejsce, w ktrym wystpuje staa indywiduowa c.
66
DOWD
Niech
0
,
1
, . . .,
n
[= (c)] bdzie dowodem (c).
Niech v bdzie zmienn, ktra w adnym miejscu, w ktrym wy-
stpuje c w
i
, 0 i n, nie znajduje si w zasigu dziaania jakie-
gokolwiek kwantykatora i nie jest zmienn zwizan w
i
, 0 i n.
Mamy udowodni, e (c/v) jest tez rachunku kwantyka-
torw. Udowodnimy wicej, a mianowicie, e kady wyraz cigu
0
(c/v),
1
(c/v), . . .,
n
(c/v) jest tez rachunku kwantykatorw. Do-
wodzimy przez indukcj po dugoci cigu.
0
jest tautologi lub aksjomatem teorii identycznoci, zatem tak
samo jest w wypadku
0
(c/v).
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech dla i( k) tez rachunku
kwantykatorw bdzie
i
(c/v).
Pokaemy, e
k+1
(c/v) jest tez rachunku kwantykatorw.
k+1
moe by tautologi lub aksjomatem teorii identycznoci,
wwczas podobnie jak dla i = 0
k+1
(c/v) jest tez rachunku
kwantykatorw.
66
Twierdzenia o niewyrnianiu (neutralnoci) staych pozalogicznych wyra-
nie zostay sformuowane przez A. Grzegorczyka [1961].
66
Mona poda cis indukcyjn denicj tej procedury. Zob. np. T. Batg
[1986], s. 124.
Niech
k+1
bdzie otrzymane przez zastosowanie regu rachunku
kwantykatorw do wyrazw poprzedzajcych.
Rozpocznijmy od MP. W takim razie istniej j, l( k) takie, e
l
=
j

k+1
. Zgodnie z zaoeniem indukcyjnym tezami rachunku
kwantykatorw s zarwno
j
(c/v) jak i
l
(c/v). Poniewa
l
(c/v) =
j
(c/v)
k+1
(c/v), wic
k+1
(c/v) jako wynik odrywania od tez
rachunku kwantykatorw jest tez rachunku kwantykatorw.
Rozwamy jeszcze zastosowanie reguy doczania duego kwan-
tykatora. Niech wic
j
= , j k, a
k+1
= v
1
., gdzie
v
1
nie wystpuje jako zmienna wolna w .
j
(c/v) = (c/v) (c/v).
Z zaoenia v = v
1
, zatem stosujc regu docznia duego kwanty-
katora do
j
(c/v) dostajemy (c/v) v
1
.(c/v), co na podstawie
zaoenia indukcyjnego jest tez. Formua ta jest rwnoksztatna z
( v
1
.)(c/v), czyli
k+1
(c/v) jest tez rachunku kwantykatorw.
Pomijamy rozwaanie pozostaych regu.
WNIOSEK
Niech staa c nie wystpuje w adnej formule ze zbioru .
Jeeli , to (c/v),
jeeli , to v.(c/v),
gdzie v jest zmienn, ktra w adnym miejscu, w ktrym wyst-
puje c nie znajduje si w zasigu dziaania jakiegokolwiek kwan-
tykatora wicego t zmienn.
DOWD
Niech
0
, . . .,
n
(= ) bdzie dowodem ze zbioru . Bierzemy te
i tylko te wyrazy cigu
0
, . . .,
n
(= ), ktre s elementami . Niech
s to
0
, . . .,
k
. Oczywicie {
0
, . . .,
k
} . Zatem
0
. . .
k
.
Na podstawie twierdzenia o niewyrnianiu staych indywiduowych
mamy (
0
. . .
k
)(c/v). Poniewa w adnej z formu
0
, . . .,
k
nie wystpuje staa c, wic mamy
0
. . .
k
(c/v). Korzystajc
z tego, e {
0
, . . .,
k
} dostajemy (c/v).
Doczajc duy kwantykator do

0
. . .
k
(c/v)
mamy

0
. . .
k
v.(c/v)
Rozumujc podobnie jak powyej mamy
v.(c/v).
Zdanie x. jest prawdziwe w modelu M, gdy dla pewnego indy-
widuum spenione jest . W jzyku mamy stae indywiduowe. Mo-
emy wic pyta, czy wrd tych staych indywiduowych jest nazwa
tego induwiduum, dla ktrego zachodzi . Mona powiedzie, e ta
staa induwiduowa wiadczy o prawdziwoci x..
(DEF. zbioru wiadkw) Niech bdzie zbiorem zda jzyka L. Niech
C bdzie pewnym zbiorem staych tego jzyka. C jest zbiorem wiad-
kw dla wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolnej formuy jzyka
L, zawierajcej nie wicej ni jedn zmienn woln, powiedzmy x,
istnieje staa c( C) taka, e
x. (c)
66
.
c jest wiadkiem zachodzenia x.. Staa c to staa Henkina.
ma wiadkw w jzyku L wtedy i tylko wtedy, gdy w L dla istnieje
zbir wiadkw.
TWIERDZENIE 19. (UOGLNIONE TWIERDZENIE O PE-
NOCI)
66
Niech bdzie dowolnym zbiorem zda jzyka L. jest nie-
sprzeczne wtedy i tylko wtedy, gdy ma model.
DOWD
Fakt, e majce model jest niesprzeczne wynika w prosty spo-
sb z twierdzenia 18 oraz semantycznej zasady niesprzecznoci.
66
Czasem dla prostoty, gdy nie bdzie wtpliwoci, o co chodzi zamiast (x/c)
bdziemy pisali (c).
66
Twierdzenie to zostao dowiedzione przez Godla [1930]. Tu przytoczony do-
wd poda Henkin [1949] i ma ono szersze zastosowanie ni pierwotny dowd
G odla. Moliwo takiego uoglnienia zauwaona bya ju przez Malcewa [1936].
Dowd czci twierdzenia mwicej, e jeli jest niesprzeczne,
to ma model jest technicznie zoony. Przeprowadzamy go metod
Henkina, a wic w sposb analogiczny do dowodu odpowiedniej czci
podobnego twierdzenia dla rachunku zda. Przypomnijmy, e w wy-
padku rachunku zda tworzywem, z ktrego budowany by model
byy litery zdaniowe. W wypadku rachunku predykatw takim two-
rzywem bd stae indywiduowe. Stae indywiduowe wystpi wic
w podwjnej roli: jako pewne obiekty i jednoczenie, cho z poziomu
jzykowego, jako nazwy klas tych obiektw.
Dowd tego, e
jeeli jest niesprzecznym zbiorem zda, to ma model
bdzie si skada z trzech czci. W czci A okrelimy pewien j-
zyk L
bogatszy od jzyka L o zbir C staych Henkina. Na to, aby

zbir termw mg by tworzywem dziedziny interpretacji potrzeba
dostatecznej iloci termw. Moe si zdarzy, e do zbioru na-
ley formua v. oraz dla dowolnego termu t do naley rwnie
(v/t). Potrzebna jest wic staa c wiadek taka, e (v/c). Na-
stpnie skonstruujemy niesprzeczny zbir
zda jzyka L
taki, e
C jest jego zbiorem wiadkw. W dziedzinie kade zdanie jest praw-
dziwe, bd faszywe. Konstrukcja dzedziny wymaga wic rozszerze-
nia zbioru
do zbioru maksymalnego niesprzecznego T. W czci B

skonstruujemy model jzyka L
, a wic okrelimy interpretacj jego

staych indywiduowych, liter funkcyjnych oraz liter predykatowych.
Z kolei w czci C pokaemy, e tak okrelony model jzyka L
jest
modelem zbioru zda T. Poniewa zbir jest podzbiorem zbioru T,
wic ograniczenie tego modelu do wyrae jzyka L bdzie modelem
zbioru .
(A)
Niech C bdzie zbiorem staych indywiduowych nie wystpuj-
cych w jzyku L. Niech tych nowych staych indywiduowych bdzie
tyle, ile jest formu jzyka L, czyli e moliwe jest wzajemnie jed-
noznaczne przyporzdkowanie formu jzyka L i staych ze zbioru C
(staych Henkina).
Niech L
bdzie jzykiem otrzymanym przez dodanie do sownika

jzyka L wszystkich staych indywiduowych ze zbioru C.
Wszystkie formuy jzyka L
, w ktrych wystpuje co naj-

wyej jedna zmienna wolna moemy ustawi w cig nieskoczony
0
,
1
, . . .
i
, . . ., np. stosujc metod wykorzystan ju w dowodzie
lematu Lindenbauma dla jzyka rachunku zda; czyli ustalajc kolej-
no poszczeglnych symboli, z ktrych zbudowane s formuy jzyka
L
i porzdkujc rozwaane formuy alfabetycznie

67
.
Okrelmy teraz wstpujcy cig zbiorw zda jzyka L
=
0

1
. . .
oraz cig staych ze zbioru C
d
0
, d
1
, . . .
takie, e
i+1
=
i
{x
i
.
i

i
(d
i
)}; gdzie x
i
(jedyna) zmienna wolna
formuy
i
, jeeli w niej zmienna wolna wystpuje, a x
i
= v
0
w wy-
padku przeciwnym.
Przez indukcj po dugoci cigu zbiorw
0
,
1
, . . . pokaemy, e
zbiory te s niesprzeczne.
0
jest niesprzeczne z zaoenia niesprzecznoci zbioru .
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech zbir zda
i
bdzie niesprzeczny.
Gdyby
i
byo zdaniem, to wwczas
x
i
.
i

i
,
a poniewa
i

i
jest tautologi, wic zbir
i
{
i

i
}
jest niesprzeczny na podstawie zaoenia indukcyjnego o niesprzecz-
noci
i
.
67
Dla prostoty rozwaamy tylko jzyki, ktre maj przeliczalnie wiele formu.
Zyskujc na prostocie tracimy na oglnoci. Dowodzone twierdzenie zachodzi jed-
nak dla wszystkich jzykw rachunku predykatw niezalenie od tego, ile maj
one formu.
Niech w
i
wystpuje zmienna wolna. Gdyby zbir
i+1
by zbio-
rem sprzecznym; czyli gdyby sprzeczny by zbir
i
{x
i
.
i

i
(d
i
)},
to mielibymy
i
[x
i
.
i

i
(d
i
)].
Korzystajc z logiki zda dostajemy
i
x
i
.
i

i
(d
i
).
Poniewa staa d
i
nie wystpuje w
i
, wic na podstawie na wst-
pie udowodnionego lematu mamy
i
x
i
.[x
i
.
i

i
(x
i
)].
Z tego dostajemy
i
x
i
.x
i
.
i
x
i
.
i
(x
i
),
i
x
i
.
i
x
i
.
i
.
Co dowodzi sprzecznoci zbioru
i
i przeczy zaoeniu indukcyjnemu.
Niech
i=0
i
. Zbir
jest niesprzeczny. Gdyby istnia z

niego dowd zdania sprzecznego, to wobec faktu, e zbiory zda
i
tworz wstpujcy cig musiaby to by dowd z ktrego z tych
zbiorw, co nie jest moliwe w wietle wyej udowodnionego faktu
niesprzecznoci wszystkich zbiorw
i
.
3. DEFINIOWANIE
3.0. POJCIE DEFINIOWANIA
W jzyku pierwszego rzdu, czyli w jzyku rachunku predykatw
tak jak go opisalimy, deniowa mona litery predykatowe, stae in-
dywiduowe i litery funkcyjne. W naszych rozwaaniach ograniczymy
si przede wszystkim do denicji, ktre znaczenia symboli deniowa-
nych charakteryzuj w jzyku teorii, a wic szczegowiej rozwaymy
wypadek wprowadzania nowych symboli jako wygodnych skrtw dla
zoonych wyrae
74
.
Przez teori bdziemy tu rozumieli dowolny zbir formu jzyka
pierwszego rzdu domknity na reguy wynikania, czyli taki zbir, do
ktrego nale wszystkie i tylko te formuy, ktre maj w nim do-
wd. W szczeglnoci takim zbiorem jest zbir formu prawdziwych
przy jakiej interpretacji tego jzyka, czyli zbir zda prawdziwych
w okrelonym modelu
75
. Tam, gdzie mwi si o modelu teorii zwykle
ma si na uwadze zdania, czyli formuy nie zawierajce zmiennych
wolnych. Kadej formule odpowiada zdanie, ktre z niej otrzymu-
jemy poprzez poprzedzenie jej kwantykatorami oglnymi wicymi
wszystkie wystpujce w niej zmienne wolne.
Teoria moe by okrelona przez podanie jej aksjomatw. Ww-
czas elementami teorii s wszystkie i tylko te formuy, ktre maj
74
Warto odnotowa, e po raz pierwszy reguy deniowania zostay sformuo-
wane przez polskiego logika Stanisawa Leniewskiego [1931].
75
Zbir wszystkich formu prawdziwych w jakiej dziedzinie jest domknity na
reguy wynikania. Jest tak dlatego, e wynikanie syntaktyczne zachowuje stosunek
wynikania semantycznego (twierdzenie o penoci) z prawdziwych formu nie
mona poprawnie udowodni zdania faszywego.
206 3. DEFINIOWANIE
dowd z jej aksjomatw. Aksjomat to wic element pewnej wyrnio-
nej klasy zda (formu) okrelonego jzyka.
Majc jak teori, np. scharakteryzowan jako zbir wszystkich
i tylko zda prawdziwych w okrelonej dziedzinie, mona pyta si o
jej aksjomatyzowalno, czyli taki zbir zda-aksjomatw, z ktrego
daoby si udowodni wszystkie i tylko formuy skadajce si na t
teori. Zwykle chodzi o to, aby rozstrzygalne byo pytanie, czy jakie
zdanie jest aksjomatem. Na zbir aksjomatw mona te nakada
inne warunki, np. skoczono.
3.1. DEFINIOWANIE LITER PREDYKATOWYCH
REGUA DEFINIOWANIA LITER PREDYKATOWYCH
Niech T bdzie teori, za P (n+1)-argumentow liter predyka-
tow nie nalec do jzyka tej teorii. Rwnowano
Pv
0
. . .v
n

na gruncie teorii T jest poprawn denicj (n +1)-argumentowej
litery predykatowej P wtedy i tylko wtedy, gdy
(a) w formule (atomowej) Pv
0
. . .v
n
adna ze zmiennych v
0
, . . ., v
n
nie wystpuje wicej ni jednokrotnie, czyli v
i
= v
j
, jeli i = j,
0 i, j n;
(b) jest formu jzyka teorii T (czyli nie wystpuje w niej
litera predykatowa P);
(c) zmienne wystpujce w jako wolne znajduj si wrd
zmiennych v
0
, . . ., v
n
(odwrotnie nie musi zachodzi).
W tradycyjnej terminologi Pv
0
. . .v
n
okrela si jako deniendum
a jako deniens.
PRZYKAD
Z artytmetyki znamy liter predykatow . W jzyku, w kt-
rym wystpuj litery predykatowe < i = deniujemy j nastpu-
jco
(x y) [(x < y) (x = y)].
3.1. DEFINIOWANIE LITER PREDYKATOWYCH 207
Denicja
(x x) [(x < x) (x = x)]
jest denicj niepoprawn, narusza pkt. (a). Nie okrela bowiem zna-
czenia litery predykatowej np. w kontekcie, 3 4.

Jest jasne, e w matematyce moemy si oby bez litery predy-
katowej . Wszystko to, co da si powiedzie w jzyku z liter
predykow P, moe by jeeli tylko litera P zostaa zdeniowana
poprawnie w sposb rwnowany wypowiedziane w jzyku bez tej
litery. Taka jest tre twierdzenia o eliminowalnoci zdeniowanych
liter predykatowych.
TWIERDZENIE 1. (O ELIMINOWALNOCI ZDEFINIOWANYCH
LITER PREDYKATOWYCH)
Jeeli rwnowano
(a) Pv
0
. . .v
n

jest poprawn na gruncie teorii T denicj (n +1)-argumentowej
litery predykatowej P, to dla kadej formuy jzyka teorii T
wzbogaconego o liter predykatow P istnieje formua jzyka
teorii T (a wic bez litery predykatowej P) taka, e rwnowano

jest twierdzeniem teorii T
, gdzie T
jest teori wyraon w jzyku

teorii T wzbogaconym o liter predykatow P i powsta z teorii
T przez doczenie do niej jako aksjomatu formuy
v
0
, . . ., v
n
.[Pv
0
. . .v
n
].
DOWD
Twierdzenia dowodzi si przez indukcj po zoonoci formuy.
Pokaza naley, e twierdzenie zachodzi dla formu atomowych, a
nastpnie dokonujc stosownego zaoenia indukcyjnego pokaza
trzeba, e twierdzenie to zachodzi rwnie dla formu zoonych.
Niech bdzie formu atomow. ma wic posta
Qt
0
. . .t
m
Q jest liter predykatow, a t
0
, . . ., t
m
s termami.
208 3. DEFINIOWANIE
Gdy Q jest rne od P, to warunki naoone na formu spenia
formua Qt
0
. . .t
m
jest to bowiem wwczas formua jzyka teorii T .
Gdy liter predykatow Q jest P, to bierzemy formu z rw-
nowanoci (a). Przemianowujemy wystpujce w niej zmienne zwi-
zane tak, aby w otrzymanej formule adna zmienna zwizana nie
bya zmienn wystpujc (jako zmienna wolna) w ktrym z termw
t
0
, . . ., t
m
.
Formua jest rwnowana , czyli zachodzi: .
Twierdzeniem teorii T
jest wic
(a) Pv
0
. . .v
n
.
W formule (a) podstawiamy termy t
0
, . . ., t
m
(m = n) w miej-
sce zmiennych wolnych v
0
, . . ., v
n
. Podstawienie jest przeprowadzone
poprawnie, bowiem zgodnie z warunkiem (a) reguy deniowania
wszystkie te zmienne wolne s parami rne a formua jest taka,
e termy t
0
, . . ., t
n
s w niej podstawialne.
Poniewa rwnowano (a) jest twierdzeniem teorii T
, wic for-
mua bdca wynikiem poprawnego w niej podstawienia jest rwnie
twierdzeniem teorii T
. Lewym argumentem otrzymanej rwnowa-

noci jest Pt
0
. . .t
m
, czyli formua . Jej prawym argumentem jest
formua jzyka teorii T . Ta formua spenia wic warunki naoone
na formu .
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech twierdzenie zachodzi dla formu
1
,
2
. Istniej wic formuy
1
i
2
jzyka teorii T takie, e twier-
dzeniami teorii T
s formuy
1

1
;
2

2
.
Naley pokaza, e odpowiednie rwnowanoci istniej dla formu
1
,
1

2
,
1

2
,
1

2
,
1

2
, v.
1
, v.
1
.
W tym celu wystarczy skorzysta z nastpujcych tez rachunku
predykatw
(
1

1
) (
1

1
),
(
1

1
) [(
2

2
) (
1

2

1

2
)],
(
1

1
) [(
2

2
) (
1

2

1

2
)],
3.1. DEFINIOWANIE LITER PREDYKATOWYCH 209
(
1

1
) {(
2

2
) [(
1

2
) (
1

2
)]},
(
1

1
) {(
2

2
) [(
1

2
) (
1

2
)]},
v.(
1

1
) (v.
1
v.
1
),
v.(
1

1
) (v.
1
v.
1
).
Zgodnie z twierdzeniem o eliminowalnoci zdeniowanych liter
predykatowych kada formua, w ktrej wystpuje zdeniowana litera
predykatowa moe by w sposb rwnowany zastpiona formu, w
ktrej tej litery nie ma. W szczeglnoci dotyczy to twierdze. Dla
kadego twierdzenia teorii T istnieje rwnowane mu twierdzenie
teorii T nie zawierajce zdeniowanej litery predykatowej.
Powstaje jednak pytanie, czy twierdzenie teorii T
, nie zawiera-
jce zdeniowanej litery predykatowej P, jest rwnie twierdzeniem
teorii T . Czy nie jest by moe tak, e doczajc do teorii T jako
aksjomat denicj litery predykatowej P w sposb istotny nie wzbo-
gacilimy zasobu jej twierdze? Czy w teorii T
nie pojawiy si twier-

dzenia bdce formuami jzyka teorii T , ale nie bdce twierdzeniami
teorii T ? Chodzi wic o to, czy denicja litery predykatowej P nie jest
twrcza. Odpowiedzi na to pytanie dostarcza kolejne twierdzenie.
TWIERDZENIE 2. (O NIETWRCZOCI DEFINICJI LITERY
PREDYKATOWEJ)
Jeeli rwnowano
(a) Pv
0
. . .v
n

jest poprawn w teorii T denicj (n+1)-argumentowej litery pre-
dykatowej P, a teoria T
jest wyraona w jzyku teorii T wzboga-

conym o liter predykatow P i powsta z teorii T przez dodanie
do niej jako aksjomatu formuy
v
0
, . . ., v
n
.[Pv
0
. . .v
n
],
to kade twierdzenie teorii T
nie zawierajce litery predykatowej

P (bdce formu jzyka teorii T) jest twierdzeniem teorii T .
DOWD
Niech bdzie nie zawierajcym litery predykatowej P twier-
dzeniem teorii T
. ma wic dowd w teorii T wyraonej w jzyku

210 3. DEFINIOWANIE
z liter predykatow P (w jzyku T
) i uzupenionej o aksjomat
v
0
, . . ., v
n
.[Pv
0
. . .v
n
]. Aby wykaza nietwrczo denicji litery
predykatowej wystarczy wic pokaza, e ma dowd w teorii T i w
dowodzie tym nie pojawia si nigdzie litera predykatowa P.
Niech
0
,
1
,
2
, . . .,
n
(= ) bdzie dowodem w teorii T . Na
podstawie twierdzenia o eliminowalnoci zdeniowanych liter predy-
katowych i z zastosowaniem uytej w jego dowodzie konstrukcji wska-
emy dowd w teorii T .
Zgodnie z denicj dowodu
i
, (0 i n), jest wyraon w jzyku
T
tautologi rachunku kwantykatorw, aksjomatem teorii identycz-

noci, twierdzeniem teorii T , aksjomatem v
0
, . . ., v
n
.[Pv
0
. . .v
n
]
lub wynikiem zastosowania regu rachunku predykatw do formu
poprzedzajcych.
Bierzemy formu rnic si od tylko ksztatem zmiennych
zwizanych. W jako zmienna zwizana nie wystpuje zmienna,
ktra pojawia si w ktrej z formu
0
,
1
,
2
, . . .,
n
. Formua
jest tez rachunku preedykatw, zatem naley do teorii T .
Niech
i
, (0 i n), bdzie formu otrzyman z
i
zgodnie z
procedur opisan w twierdzeniu o eliminowalnoci zdeniowanych
liter predykatowych. Otrzymujemy j z
i
przez konsekwentne zast-
pienie przez formu (v
0
/t
0
. . .v
n
/t
n
) kadego wystpienia jako pod-
formuy wyraenia Pt
0
. . .t
n
. W
i
nie wystpuje litera predykatowa
P.
Twierdzimy, e cig
0
,
1
,
2
, . . .,
n
(= )
jest dowodem w teorii T .
0
mogo by tautologi, denicj litery P lub zostao wzite z
teorii T . W wypadku, gdy
0
jest tautologi, to rwnie
0
jest tau-
tologi. Jeeli jest to denicja, to
0
jest tez rachunku predykatw
zapisan w jzyku T . W trzecim wypadku a wic gdy
0
jest wzite
z teorii T
0
nie zawiera litery predykatowej P i tym samym
0
nie
rni si od
0
.
0
,
1
,
2
, . . .,
k
, k n, bdzie
dowodem w T .
3.2. DEFINIOWANIE STAYCH INDYWIDUOWYCH 211
Naley pokaza, e
0
,
1
,
2
, . . .,
k
,
k+1
jest dowodem w T .
k+1
moe by tautologi, denicj litery P lub by wzite z teorii
T aksjomatem (a). W tych wypadkach postpujemy jak dla
0
.
k+1
moe by otrzymane przez zastosowanie ktrej z regu.
Gdy
m
jest formu
j

k+1
, to
m
jest formu (
j

k+1
)
, a
ta formua jest rwna formule
k+1
, czyli
k+1
daje si otrzyma
z
j
i
m
przez zastosowanie reguy odrywania. Gdy
k+1
jest formu
otrzyman przez zastosowanie reguy doczania duego kwantyka-
tora do formuy
j
, czyli
j
jest postaci i zmienna v nie wyst-
puje jako zmienna wolna w , to
j
jest rwne ( )
, a wic formule
(
). Zmienna v nie wystpuje jako zmienna wolna w
. Formua
k+1
jest formu v., za formua
k+1
jest formu
v.
,
czyli
k+1
daje si otrzyma przez zastosowanie reguy doczania du-
ego kwantykatora do formuy
j
. Podobn argumentacj stosujemy
w wypadku pozostaych regu rachunku predykatw.
Twierdzenie o nietwrczoci denicji litery predykatowej swo-
bodnie mwic gosi, e wprowadzenie do teorii nowej litery predy-
katowej ma wycznie powody natury pragmatycznej (praktycznej),
a wic czynione jest ze wzgldu na czowieka jako twrc teorii. Zwy-
kle jest to po prostu wygodny skrt. Sama teoria niczego na tym nie
zyskuje, ani niczego nie traci ani semantycznie, ani syntaktycznie.
Z twierdzenia o nietwrczoci denicji litery predykatowej wy-
nika, e gdyby teoria T
bya sprzeczna, to rwnie sprzeczna by-

aby teoria T . Zatem na podstawie prawa transpozycji (kontrapozy-
cji) mamy
WNIOSEK
Jeeli teoria T jest niesprzeczna a rwnowano
(a) Pv
0
. . .v
n

jest poprawn na gruncie tej teorii denicj litery predykatowej
P, to teoria T
sformuowana w jzyku teorii T wzbogaconym

o liter predykatow P i powstaa przez doczenie do teorii T
jako aksjomatu formuy v
0
, . . ., v
n
.[Pv
0
. . .v
n
] jest teori nie-
sprzeczn.
212 3. DEFINIOWANIE
3.2. DEFINIOWANIE STAYCHINDYWIDUOWYCH
Denicje staych indywiduowych oraz symboli funkcyjnych mog
by formuowane tylko w jzyku z predykatem identycznoci, czyli
w jzyku, w ktrym oprcz stosownego symbolu () mamy zdania
(aksjomaty) i reguy charakteryzujce znaczenie tego predykatu.
REGUA DEFINIOWANIA STAYCH INDYWIDUOWYCH
Niech T bdzie teori wyraon w jzyku z identycznoci. Niech
c t
jest poprawn denicj staej c na gruncie dowolnej teorii formu-
owalnej w jzyku L.
DOWD
Naley pokaza, e zdanie c t jest poprawn denicj staej c
w jzyku z identycznoci.
Poniewa t t, wic
x.(x t) warunek istnienia
Na podstawie aksjomatw identycznoci za
x, y.(x t y t x y) warunek jedynoci.
TWIERDZENIE 4.
Niech L bdzie jzykiem z identycznoci, a t jest termem tego j-
zyka zawierajcym tylko jedn zmienn v takim, e twierdzeniem
teorii T jest
v, v
1
.[t(v) t(v/v
1
)].
Rwno
c t
jest na gruncie teorii T poprawn denicj staej indywiduowej
c.
DOWD
Z warunku
v, v
1
.[t(v) t(v/v
1
)]
dostajemy
v.v
1
.[v t(v
1
)] warunek istnienia.
Nadto mamy
{v
2
.[v t(v
2
)] v
2
.[v
1
t(v
2
)]} [v t(v
2
) v
1
t(v
2
)].
Z tego za otrzymujemy
{v
2
.[v t(v
2
)] v
2
[v
1
t(v
2
)]} v v
1
warunek jedynoci.
Twierdzenie o eliminowalnoci zdeniowanych liter predykato-
wych gosio, e dla kadej formuy jzyka ze zdeniowan liter
214 3. DEFINIOWANIE
predykatow istnieje formua jej rwnowana bez tej litery predy-
katowej. W wypadku staej indywiduowej jej obecno w jzyku jest
rwnowana jedynoci i istnieniu, czyli wystpienie staej indywidu-
owej w jakiej formule powinno pociga rwnowano tej formuy
formuom (nie zawierajcym tej staej indywiduowej) wyraajcym
jedyno i istnienie. Inaczej mwic, to co daje si wypowiedzie za
pomoc staej indywiduowej winno da si rwnie wypowiedzie bez
tej staej.
TWIERDZENIE 4. (O ELIMINOWALNOCI STAYCH INDYWI-
DUOWYCH)
Jeeli (c) jest poprawn na gruncie teorii T (z identycznoci)
denicj staej indywiduowej c, za jest dowoln formu za-
wierajc sta c a zmienna v nie wystpuje ani w , ani w , to
nastpujce rwnowanoci
(a) (c) v.[(v) (v)],
(b) (c) v.[(v) (v)]
s twierdzeniami teorii T
wyraonej w jzyku teorii T wzboga-

conym o sta c i otrzymanej przez doczenie do teorii T jako
aksjomatu zdania (c).
DOWD
Wpierw dowiedziemy (a). Z tego, e (c) jest na gruncie teorii T
poprawn denicj staej c i poniewa twierdzenia teorii T s rwnie
twierdzeniami teorii T
mamy, e twierdzeniem T
jest
v
1
, v
2
.[(v
1
) (v
2
) v
1
v
2
].
Z tego dostajemy
v
2
.[(c) (v
2
) c v
2
],
(c) (v
2
) c v
2
,
(c) (v
2
) (c) (c v
2
) (c),
(c) (v
2
) (c) (v
2
),
(c) {(c) [(v
2
) (v
2
)]}.
Poniewa (c) jest aksjomatem T
, wic stosujc regu odrywania

dostajemy
(c) [(v
2
) (v
2
)].
Korzystajc z reguy doczania duego kwantykatora mamy
(c) v
2
.[(v
2
) (v
2
)],
lub, co na jedno wychodzi
(a) (c) v.[(v) (v)].
Dla dowodu (a) trzeba jeszcze dowie implikacji odwrotnej. W
tym celu korzystamy z tezy rachunku predykatw
v.[(v) (v)] [(c) (c)].
Z tego mamy
(c) {v.[(v) (v)] (c)}.
Poniewa (c) jest aksjomatem T
, wic
(a) v.[(v) (v)] (c).
(a) i (a) daj cznie (a).
Teraz dowiedziemy (b). W tym celu skorzystamy z nastpujcej
tezy rachunku predykatw:
(c) (c) v.[(v) (v)].
Poniewa (c) jest aksjomatem, wic mamy
(b) (c) v.[(c) (c)].
Dla dowiedzenia implikacji odwrotnej ponownie korzystamy z wa-
runku jedynoci (twierdzenia teorii T , a tym samym teorii T
), z kt-
rego postpujc jak w wypadku (a) dostajemy
(v) (c) (v) (v c) (v),
(v) (c) (v) (c),
(c) [(v) (v) (c)].
Poniewa (c) jest aksjomatem, wic twierdzeniem teorii T
jest
(v) (v) (c).
I dalej mamy
(b) v.[(v) (v)] (c).
(b) i (b) daj cznie (b).
216 3. DEFINIOWANIE
Podobnie jak w wypadku zdeniowanych liter predykatowych
rozwamy spraw twrczoci denicji staych indywiduowych. Cho-
dzi wic o to, czy doczenie do teorii jako aksjomatu zdania (c) nie
powoduje, e twierdzeniami nowej teorii s zdania, cho wyraone w
jzyku starej teorii, to jednak nie bdce jej twierdzeniami. e tak
nie jest, mwi
TWIERDZENIE 5. (O NIETWRCZOCI DEFINICJI STAYCH
INDYWIDUOWYCH)
Jeeli formua (c) jest na gruncie teorii T poprawn denicj
staej indywiduowej c, za formua nie zawiera staej c i jest
twierdzeniem teorii T
wyraonej w jzyku teorii T wzbogaconym

o sta c i powsta z teorii T przez doczenie do niej jako ak-
sjomatu formuy (c), to formua jest twierdzeniem teorii T .
DOWD
Niech nie zawiera staej c i ma dowd w T
. Teoria T
jest
zbiorem wszystkich twierdze majcych dowd z twierdze teorii T
i formuy (c). Zgodnie z twierdzeniem o dedukcji oznacza to, e
(c)
ma dowd z twierdze teorii T . Poniewa nie zawiera staej c, wic
na gruncie teorii T
dowd z twierdze teorii T ma formua

v.(c/v) ,
gdzie v jest zmienn nie wystpujc w (c).
v.(c/v) jest twierdzeniem teorii T . Na podstawie twierdzenia o de-
dukcji mamy wic, e ma dowd w teorii T .
Podobnie jak w wypadku liter predykatowych korzystajc z
twierdzenia o nietwrczoci mona pokaza, e
WNIOSEK
Jeeli teoria T jest niesprzeczna, a formua (c) jest poprawn na
gruncie tej teorii denicj staej indywiduowej c, to niesprzeczna
jest teoria T
sformuowana w jzyku teorii T wzbogaconym o

sta indywiduow c powstaa przez doczenie do teorii T jako
aksjomatu formuy (c).
3.3. DEFINIOWANIE LITER FUNKCYJNYCH 217
3.3. DEFINIOWANIE LITER FUNKCYJNYCH
REGUA DEFINIOWANIA LITER FUNKCYJNYCH
Niech T bdzie teori wyraon w jzyku z identycznoci. Niech
(n + 1)-argumentowa litera funkcyjna F nie naley do jzyka tej
teorii. Niech w formule z (n+2) zmiennymi wolnymi v
0
, . . ., v
n
, v
kada ze zmiennych v
0
, . . ., v
n
bdzie podstawialna w miejsce
zmiennej v.
Zdanie
v
0
, . . ., v
n
.(v
0
. . .v
n
Fv
0
. . .v
n
)
jest poprawn na gruncie teorii T denicj (n +1)-argumentowej
litery funkcyjnej F wtedy i tylko wtedy, gdy twierdzeniami teorii
T s nastpujce dwa zdania (zwane odpowiednio warunkami
istnienia i jedynoci)
(a) v
0
, . . ., v
n
.v.(v
0
. . .v
n
v),
(b) v
0
, . . ., v
n
, v, v
.[(v
0
. . .v
n
v) (v
0
. . .v
n
v
) v v
].
PRZYKAD
W teorii liczb rzeczywistych deniowalna jest jednoargumentowa
litera funkcyjna . Zdanie
x.[x + (x)0]
jest poprawn denicj tej litery funkcyjnej. Twierdzeniami teorii
liczb rzeczywistych (bez tej litery funkcyjnej) s
x.y.(x +y 0)
x, y, z.[(x +y 0) (x +z 0) y z].

TWIERDZENIE 6.
Jeeli tv
0
. . .v
n
jest termem jzyka teorii T (z identycznoci) nie
zawierajcym adnych innych zmiennych ni v
0
, . . ., v
n
, za (n+1)-
-argumentowa litera funkcyjna F nie naley do jzyka teorii T ,
to rwno
Fv
0
. . .v
n
tv
0
. . .v
n
jest na gruncie teorii T poprawn denicj litery funkcyjnej F.
218 3. DEFINIOWANIE
DOWD
Dla dowodu wystarczy pokaza, e spenione s warunki istnienia
i jedynoci. W tym celu skorzystamy z faktu, e
tv
0
. . .v
n
tv
0
. . .v
n
.
jest twierdzeniem kadej teorii z identycznoci.
Zatem twierdzeniami kadej takiej teorii s
v
0
, . . ., v
n
.v.tv
0
. . .v
n
v warunek istnienia,
v
0
, . . ., v
n
, v, v
.[tv
0
. . .v
n
v tv
0
. . .v
n
v
v v
] warunek
jedynoci.
TWIERDZENIE 7.
Niech tv
0
. . .v
n
v bdzie termem jzyka teorii T (z identycznoci)
nie zawierajcym adnych innych zmiennych ni v
0
, . . ., v
n
, v.
Niech (n+1)-argumentowa litera funkcyjna F nie naley do jzyka
teorii T . Jeeli twierdzeniem teorii T jest
tv
0
. . .v
n
v tv
0
. . .v
n
v
,
gdzie v
jest rne od od kadej ze zmiennych v

0
, . . ., v
n
, v
to na gruncie teorii T formua
Fv
0
. . .v
n
tv
0
. . .v
n
v
jest poprawn denicj litery funkcyjnej F.
DOWD
Dla dowodu wystarczy pokaza, e spenione s warunki istnienia
i jedynoci.
Speniony jest warunek istnienia bowiem
v
0
. . .v
n
v.v
.(tv
0
. . .v
n
v v
).
Warunek jedynoci
v
0
, . . ., v
n
v
1
, v
2
.(tv
0
. . .v
n
v v
1
tv
0
. . .v
n
v
2
v
1
v
2
)
speniony jest na mocy zaoenia, e twierdzeniem teorii T jest
tv
0
. . .v
n
v tv
0
. . .v
n
v
.
Podobnie jak w wypadku liter predykatowych i liter funkcyjnych
zachodzi twierdzenie o eliminowalnoci zdeniowanych liter funkcyj-
nych. A wic dowolne zdanie sformuowane w jzyku T
, w ktrym
wystpuje zdeniowana litera funkcyjna moe zosta zastpione przez
zdanie rwnowane mu na gruncie T
, w ktrym litera ta nie wyst-

puje.
TWIERDZENIE 8. (O ELIMINOWALNOCI ZDEFINIOWANYCH
LITER FUNKCYJNYCH)
Niech teoria T
bdzie wyraona w jzyku teorii T wzbogaconym

o (n + 1)-argumentow liter funkcyjn F i powsta z teorii T
przez doczenie jako aksjomatu
(D) v
0
, . . ., v
n
.(v
0
. . .v
n
Fv
0
. . .v
n
).
Jeeli na gruncie teorii T zdanie D jest poprawn denicj litery
funkcyjnej F, to dla kadej formuy jzyka teorii T
istnieje
formua jzyka teorii T , ktra jest jej rwnowana na gruncie
teorii T .
DOWD
76
Dowd rozpoczniemy od opisu przeksztace formuy zapisanej
w jzyku teorii T
na formu , ktra nie zawiera zdeniowanej litery

funkcyjnej F. Procedura bdzie okrelona indukcyjnie.
Bdziemy mwili, e term Ft
0
. . .t
n
jest F-prosty wtedy i tylko
wtedy, gdy litera funkcyjna F nie wystpuje w adnym z termw
t
0
, . . ., t
n
.
Niech P
l
t
0
. . .t
m
bdzie formu atomow jzyka T
, w ktrej litera
funkcyjna wystpuje l-razy.
W wypadku, gdy l = 0, to formua P
l
t
0
. . .t
m
spenia warunki
twierdzenia.
76
Dowd twierdzenia o eliminowalnoci zdeniowanych symboli funkcyjnych
zosta po raz pierwszy podany przez D. Hilberta i P. Bernaysa [1934]. Inaczej
dowodzi tego twierdzenia S. C. Kleene [1952], a jeszcze inaczej E. Mendelson
[1960]. Por. Batg Podstawy logiki [1986].
220 3. DEFINIOWANIE
Niech w formule atomowej P
l
t
0
. . .t
m
wystpuje litera F, (l > 0).
Pod uwag bierzemy pierwsze, liczc od lewej, wystpienie termu F-
-prostego. W miejsce tego termu wpisujemy zmienn v, ktra nie
wystpuje w rozwaanej formule. W wyniku otrzymujemy P
l1
t
0
. . .t
m
.
Formu P
l
t
0
. . .t
m
zastpujemy teraz przez
v.(t
0
. . .t
n
v) P
l1
t
0
. . .t
m
.
Procedur powtarzamy tak dugo, a otrzymamy formu, w ktrej
nie wystpuje litera funkcyjna F.
Z formuami zoonymi postpujemy wedug wzorw:
1. ()
,
2. ( )
,
3. (psi )
,
4. (psi )
,
5. (psi )
,
6. (v.)
= v.
,
7. (v.)
= v.
.
Teraz naley pokaza, e na gruncie teorii T formua jest rw-
nowana formule . Pokaemy wic, e tez teorii T jest

.
Faktu tego dowodzimy indukcyjnie. Wpierw przez indukcyj po
liczbie wystpie litery F pokaemy, e teza zachodzi dla formu ato-
mowych, a nastpnie przez indukcj po stopniu zoonoci formuy
pokaemy, e dla dowolnej formuy na gruncie teorii T ma miejsce
rwnowano
.
Rozpoczynamy od pokazania, e interesujca nas rwnowano
zachodzi dla formu atomowych.
W wypadku, gdy w formule atomowej nie wystpuje litera F,
to
= , a wic zachodzi dowodzona rwnowano.

ZAENIE INDUKCYJNE: Niech na gruncie teorii T
zachodzi
rwnowano
1. P
k
t
0
. . .t
m
(P
l
t
0
. . .t
m
)
.
Korzystaj z zaoenia indukcyjnego pokaemy, e interesujca
nas rwnowano ma miejsce dla formuy
2. P
k+1
t
0
. . .t
m
.
Zgodnie z wyej opisan procedur
3. (P
k+1
t
0
. . .t
m
)
= v.(t
0
. . .t
n
v) P
k
t
0
. . .t
m
.
????????????????????????????????
Podobnie jak w wypadku liter predykatowych i staych indywi-
duowych rwnie dla liter funkcyjnych zachodzi twierdzenie o nie-
twrczoci. Gosi ono
TWIERDZENIE 9. (O NIETWRCZOCI ZDEFINIOWANYCH
LITER FUNKCYJNYCH)
Jeeli na gruncie teorii T z identycznoci
(D) v
0
, . . ., v
n
.[v
0
. . .v
n
Fv
0
. . .v
n
]
jest poprawn denicj (n+1)-argumentowej litery funkcyjnej F,
za formua nie zawiera litery F oraz jest twierdzeniem teorii
T
wyraonej w jzyku teorii T wzbogaconym o liter funkcyjn

F i powsta z teorii T przez doczenie do niej jako aksjomatu
formuy (D), to formua jest twierdzeniem teorii T .
DOWD
Oczywicie podobnie jak to miao miejsce w wypadku poprzed-
nich twierdze o nietwrczoci wykorzystane zostan wyniki twier-
dzenia o eliminowalnoci.
?????????????????
Z powyszego twierdzenia, podobnie jak w wypadku litery pre-
dykatowej i staej indywiduowej, prosto dostajemy
WNIOSEK
Jeeli na gruncie teorii T z identycznoci
222 3. DEFINIOWANIE
v
0
, . . ., v
n
.[v
0
. . .v
n
Fv
0
. . .v
n
]
jest poprawn denicj litery funkcyjnej F i teoria T jest nie-
sprzeczna, to niesprzeczna jest teoria T
wyraona w jzyku teorii

T wzbogaconym o liter funkcyjn F powstaa z teorii T przez
doczenie do niej jako aksjomatu formuy (D).
3.4. DEFINIOWALNO
O denicjach mwilimy dotychczas tylko jako o sposobie wpro-
wadzania nowych symboli. Zastosowanie nowych symboli w rozwija-
niu teorii traktowalimy jako sposb na prostsze, zrczniejsze i krt-
sze wypowiedzenie pewnych twierdze. Twierdzenia o eliminowalno-
ci zdenowanych symboli upowaniay nas do rwnowanego trak-
towania teorii z denicjami i teorii bez denicji.
Problem denowania daje jednak rwnie okazj do postawienia
pytania o deniowalno. Chodzi o to, czy w wypadku gotowej
teorii nie jest czasem tak, e niektre jej symbole daj si zdenowa
przez pozostae symbole. Pytanie to jest dla nas wane z wielu po-
wodw. Dlatego, e najprociej bada wasnoci teorii bez zbdnych
elementw, a takimi s symbole, ktre mona wprowadzi za pomoc
denicji. A take i dlatego, e interesujce s same zwizki midzy
treciami (pojciami), ktre danym symbolom w teorii przysuguj.
Moliwo pokazania zwizkw denicyjnych pozwala wyrni
terminy (pojcia) pierwotne, czyli terminy (pojcia), z ktrych adne
nie deniuje si przez pozostae. Zwizki te s analogiczne do zwiz-
kw wynikania midzy zdaniami. Pytanie o terminy (pojcia) pier-
wotne jest analogiczne do pytania o niezalene aksjomaty teorii; czyli
aksjomaty, z ktrych aden nie daje si dowie z pozostaych. Opis
aksjomatyki teorii mona uproci pomijajc aksjomaty, ktre s za-
lene (od pozostaych). Podobnie mona uproci opis aparatury po-
jciowej teorii redukujc pojcia pierwotne do tych, z ktrych adne
nie deniuje si przez pozostae.
Moliwo zdeniowania pewnych poj przez inne rzuca wiato
na ich uszeregowanie. Pojcia, za pomoc ktrych mona okreli
inne, s to pojcia jak gdyby mocniejsze.
3.4. DEFINIOWALNO 223
Analogia pomidzy deniowalnoci a wynikaniem ma miejsce
rwnie w wyrnieniu pojcia deniowalnoci semantycznej i poj-
cia deniowalnoci syntaktycznej. W powyszej wypowiedzi wyraa
si to w rwnolegym traktowaniu poj i symboli. Jeeli bowiem ja-
ka litera jest poprawnie zdeniowana (syntaktycznie) na gruncie teo-
rii T , to jej interpretacja w modelu teorii T bdzie wyznaczona przez
interpretacj symboli, za pomoc ktrych zostaa ona zdeniowana
(denicja semantyczna). Tak samo, jeeli jaki obiekt modelu teorii T
jest interpretacj jakiego wyraenia jzyka teorii T (denicja seman-
tyczna), to do jzyka tej teorii mona wprowadzi symbol (denicja
syntaktyczna), ktrego interpretacj w tym modelu teorii T bdzie
ten obiekt. W naszych rozwaaniach ograniczymy si do deniowal-
noci liter predykatowych. Problematyka deniowalnoci pozostaych
symboli (poj) jest analogiczna.
Twierdzenie o niesprzecznoci gosi, e jeeli jaka formua wy-
nika syntaktycznie z jakiego zbioru formu , to rwnie z tego zbioru
zda wynika ona semantycznie; czyli
jeeli , to |= .
Przez kontrapozycj tego twierdzenia mamy, e jeeli jaka formua
nie wynika semantycznie z jakiego zbioru , to rwniez nie wynika
syntaktycznie z tego zbioru; czyli
jeeli nieprawda, e |= , to nieprawda, e .
Twierdzenie to umoliwia dowodzenie niezalenoci (braku wynika-
nia) jakiej formuy od jakiego zbioru , w szczeglnoci niezale-
noci jakiego aksjomatu od pozostaych aksjomatw
77
. Znajduje si
model , w ktrym nie jest spenione. Na tej podstawie wnioskuje
si, e nie wynika syntaktycznie z .
Twierdzenie o penoci gosi, e jeeli jaka formua wynika
semantycznie z jakiego zbioru , to rwnie wynika syntaktycznie z
77
Metoda ta zostaa zastosowana w rozwizaniu synnego problemu niezale-
noci (od pozostaych aksjomatw) pitego aksjomatu geometrii euklidesowej (ak-
sjomatu goszcego, e przez dany punkt mona przeprowadzi dokadnie jedn
prost rwnoleg do danej prostej). W 1871 r. wskazana zostaa taka interpreta-
cja aksjomatw geometrii Euklidesa, e wszystkie oprcz pitego byy prawdziwe.
Tym samym rozwizany zosta spr trwajcy ponad dwa tysice lat.
224 3. DEFINIOWANIE
tego zbioru; czyli
jeeli |= , to .
Przez kontrapozycj dostajemy, e jeeli jaka formua nie wy-
nika syntaktycznie z jakiego zbioru , to rwnie nie wynika seman-
tycznie z tego zbioru; czyli
jeeli nieprawda, e , to nieprawda, e |= .
Pokazuje to, e metoda dowodzenia niezalenoci formu (aksjoma-
tw) od jakiego zbioru (aksjomatw) oparta o kontrapozycj twier-
dzenia o niesprzecznoci jest metod, ktra daje si stosowa w do-
wolnym wypadku: niezalenie od tego, o jak formu i o jaki zbir
chodzi. Zawsze bowiem, gdy nie ma wynikania syntaktycznego nie ma
i wynikania semantycznego.
Metoda Padoa dowodzenia niedeniowalnoci jest metod analo-
giczn do metody dowodzenia niezalenoci formu tyle, e w odnie-
sieniu nie do formu, a liter i w odniesieniu nie do wynikania, a do
deniowania
78
.
Metoda ta, najoglniej biorc, polega na wskazaniu dwch in-
terpretacji (modeli) danej teorii T takich, e w jednej i drugiej (od-
powiednio, jednym i drugim) interpretacje kadego symbolu s takie
same za symbol P o ktrego denowalno pytamy si ma rne
interpretacje. Gdyby na gruncie teorii T bya moliwa poprawna de-
nicja litery P, to nie byoby moliwe istnienie takich modeli teorii
T , ktre rni si tylko interpretacj litery P.
Metoda ta, podobnie jak metoda dowodzenia niewyprowadzalno-
ci, jest metod dajc si stosowa w dowolnym wypadku: niezale-
nie od tego, o jakie pojcie i o jaki zbir poj chodzi. Fakt ten ma
podstaw w kontrapozycji twierdzenia, e jeeli nie ma modeli teorii
rnicych si tylko interpretacj litery P, to litera ta jest denio-
walna.
Powyszym uwagom nadamy teraz cis posta.
78
Metoda ta zostaa zastosowana w pracy Padoa [1900]. cisego sformuowa-
nia metody Padoa dokona A. Tarski.
Podstaw dla okrelenia pojcia jawnej deniowalnoci syntak-
tycznej litery predykatowej jest regua deniowania liter predykato-
wych. (Podobnie jest w wypadku pojcia jawnej deniowalnoci syn-
taktycznej liter funkcyjnych i staych indywiduowych. O tym jednak
tu zgodnie z zapowiedzi mwi nie bdziemy.)
DEFINIOWALNO SYNTAKTYCZNA
(n + 1)-argumentowa litera predykatowa P jest jawnie denio-
walna syntaktycznie w teorii T wtedy i tylko wtedy, gdy
T v
0
, . . ., v
n
.[Pv
0
. . .v
n
],
gdzie
0
. . .v
n
adna ze zmiennych v
0
, . . ., v
n
nie wystpuje wicej ni jednokrotnie, czyli v
i
= v
j
, jeli i = j,
0 i, j n;
(b) w formule nie wystpuje litera P;
zmiennych v
0
, . . ., v
n
Skrtowo mwic, termin jest jawnie deniowalny syntaktycznie
w teorii, gdy pewna jego denicja jest twierdzeniem tej teorii lub co
na jedno wychodzi pewne twierdzenie tej teorii jest jego denicj.
(n+1)-argumentowa litera predykatowa P jest niejawnie denio-
walna syntaktycznie w teorii T wtedy i tylko wtedy, gdy
T T
v
0
, . . ., v
n
.[Pv
0
v
1
. . .v
n
P
v
0
v
1
. . .v
n
],
gdzie T
jest zbiorem wszystkich formu uzyskanych z twierdze

teorii T przez zastpienie litery P w kadym miejscu, w ktrym
ona wystpuje przez liter P
, a P
jest liter, ktra nie wys-

tpuje w twierdzeniach teorii T .
Mwic po prostu, niejawna deniowalno syntaktyczna ozna-
cza, e znaczenie (syntaktyczne) symbolu P zostao w teorii T jedno-
znacznie wyznaczone przez konteksty, w ktrych litera P wystpuje
w teorii T , czyli przez twierdzenia tej teorii.
PRZYKAD
226 3. DEFINIOWANIE
Dla bliszego zrozumienia o co chodzi, gdy mwimy o niejawnym
deniowaniu rozwamy analogiczny problem, jakim jest wyznaczenie
znacze niewiadomych przez ukad rwna. Ukad rwna liniowych
x + 2y = 4
2x +y = 5
ma dokadnie jedno rozwizanie, mianowicie x = 2; y = 1. (Tym, co
jest jednoznacznie wyznaczone jest para: x(= 2) i y(= 1); lub w inter-
pretacji geometrycznej w ukadzie kartezjaskim punkt przecicia
si prostych okrelonych przez rwnania). Konteksty, w ktrych x i y
wystpiy jednoznacznie wyznaczyy wartoci x i y.
Ukad
2x + 3y = 11
4x + 6y = 22
nie wyznacza dokadnie jednych wartoci x i y speniajcych te rw-
nania (rwnania te s zalene). Nawet gdy ograniczymy si do roz-
wiza w liczbach naturalnych mamy dwa rozwizania: 1. x = 4, y
= 1; 2. x = 1, y = 3.

Pojcia deniowalnoci semantycznej uzyskamy zastpujc w
charakterystyce pojcia deniowalnoci syntaktycznej symbol
przez |=.
DEFINIOWALNO SEMANTYCZNA
(n + 1)-argumentowa litera predykatowa P jest jawnie denio-
walna semantycznie w teorii T wtedy i tylko wtedy, gdy
T |= v
0
, . . ., v
n
.[Pv
0
. . .v
n
],
gdzie
0
. . .v
n
adna ze zmiennych v
0
, . . ., v
n
nie wystpuje wicej ni jednokrotnie,
czyli v
i
= v
j
, jeli i = j, 0 i, j n;
(b) w formule nie wystpuje litera P;
zmiennych v
0
, . . ., v
n
Mwic po prostu deniowalno semantyczna ma miejsce wtedy
i tylko, gdy w kadym modelu teorii T interpretacje P i s rwne
jedna drugiej.
(n+1)-argumentowa litera predykatowa P jest niejawnie denio-
walna semantycznie w teorii T wtedy i tylko wtedy, gdy
T T
|= v
0
, . . ., v
n
.[Pv
0
v
1
. . .v
n
P
v
0
v
1
. . .v
n
],
gdzie T
jest zbiorem wszystkich formu uzyskanych z twierdze

teorii T przez zastpienie litery P w kadym miejscu, w ktrym
ona wystpuje przez liter P
, a P
jest liter, ktra nie wystpuje

w twierdzeniach teorii T .
Mwic po prostu niejawna deniowalno semantyczna ma miej-
sce wtedy i tylko, gdy nie ma modeli teorii T rnicych si tylko
interpretacj litery P.
Na podstawie twierdze o niesprzecznoci i penoci stwierdzamy,
e
TWIERDZENIE 10.
Litera predykatowa P jest na gruncie teorii T jawnie (niejawnie)
deniowalna syntaktycznie wtedy i tylko wtedy, gdy na gruncie
tej teorii jest jawnie (niejawnie) deniowalna semantycznie.
Mona pokaza, e
TWIERDZENIE 11.
Jeeli litera predykatowa P jest jawnie deniowalna syntaktycznie
(semantycznie) w teorii T , to jest niejawnie deniowalna syntak-
tycznie (semantycznie) w teorii T .
DOWD
Ograniczymy si tylko do denowalnoci syntaktycznej. Niech T
bdzie zbiorem wszystkich formu uzyskanych z twierdze teorii T

przez zastpienie wszystkich wystpie (n + 1)-argumentowej litery
predykatowej P przez liter P
(P
nie wystpuje w twierdzeniach

teorii T ). Niech w teorii T litera P bdzie jawnie deniowalna syn-
taktycznie i niech bdzie t denicj. Zgodnie z okreleniem jawnej
228 3. DEFINIOWANIE
deniowalnoci syntaktycznej litera P nie wystpuje w . Poniewa
twierdzeniem teorii T jest
Pv
0
v
1
. . .v
n
,
wic zgodnie z okreleniem T
do T
naley
P
v
0
v
1
. . .v
n
.
W takim razie na podstawie prawa [( ) ( )] ( )
Pv
0
v
1
. . .v
n
P
v
0
v
1
. . .v
n
,
czyli ma miejsce niejawna deniowalno syntaktyczna litery P.
WNIOSEK 1.
Jeeli litera predykatowa P jest jawnie deniowalna syntaktycz-
nie (semantycznie) w teorii T , to jest niejawnie deniowalna se-
mantycznie (syntaktycznie) w teorii T .
Przez kontrapozycj tego wniosku mamy
WNIOSEK 2.
Jeeli litera predykatowa nie jest niejawnie deniowalna seman-
tycznie (syntaktycznie) w teorii T , to nie jest te jawnie denio-
walna syntaktycznie (semantycznie) w teorii T .
Wniosek ten w zwizku z wyej podanym rozumieniem niejaw-
nej deniowalnoci semantycznej daje podstaw dla metody Padoa:
jeeli istniej modele teorii T rnice si tylko interpretacj litery
P, to litera ta nie jest jawnie deniowalna syntaktycznie w teorii T .
PRZYKAD
Metod Padoa mona zilustrowa na analogicznym przykadzie
ukadu rwna liniowych. Zauwaajc, e zarwno x = 1, y = 3; jak i
x = 4, y = 1 speniaj ukad rwna
2x + 3y = 11
4x + 6y = 22
tym samym pokazujemy, e stosujc zwyk procedur rozwizywania
ukadu rwna liniowych (procedur syntaktyczn) nie wyznaczymy
dokadnie jednej wartoci pary: x, y.

TWIERDZENIE 12. (BETHA)
Jeeli litera predykatowa P jest niejawnie deniowalna syntak-
tycznie (semantycznie) w teorii T , to jest jawnie deniowalna
syntaktycznie (semantycznie) w teorii T .
DOWD
Niech (n+1)-argumentowa litera predykatowa P bdzie niejawnie
deniowalna w teorii T . Zgodnie z okreleniem niejawnej deniowal-
noci syntaktycznej zachodzi
T T
v
0
, . . ., v
n
.[Pv
0
v
1
. . .v
n
P
v
0
v
1
. . .v
n
],
gdzie T
jest zbiorem wszystkich formu uzyskanych z twierdze teorii

T przez zastpienie litery P w kadym miejscu, w ktrym ona wyst-
puje przez liter P
, a P
jest liter, ktra nie wystpuje w twierdze-

niach teorii T .
Na podstawie twierdzenia o zwartoci istniej skoczone pod-
zbiory ( T ) i
( T
) takie, e

Pv
0
v
1
. . .v
n
P
v
0
v
1
. . .v
n
.
Niech w i
nie wystpuj zmienne wolne. Zgodnie z reguami

rachunku predykatw doczajc do jzyka stae:
c
0
, c
1
, . . ., c
n
mamy

Pc
0
c
1
. . .c
n
P
c
0
c
1
. . .c
n
.
Niech bdzie koniunkcj wszystkich zda z , a
koniunkcj
wszystkich zda ze zbioru
, zatem mamy

Pc
0
c
1
. . .c
n
P
c
0
c
1
. . .c
n
.
Z tego dostajemy

Pc
0
c
1
. . .c
n
P
c
0
c
1
. . .c
n
.
Zgodnie z prawami rachunku zda jest to rwnowane
Pc
0
c
1
. . .c
n

c
0
c
1
. . .c
n
.
Zauwamy, e litera P wystpuje tylko po lewej, a litera P
tylko po
prawej stronie symbolu . Na podstawie lematu Craiga istnieje for-
mua interpolacyjna nie zawierajca liter P i P
, w ktrej w szczegl-
230 3. DEFINIOWANIE
noci wystpuj wszystkie stae c
0
, c
1
, . . ., c
n
. Zaznaczmy ten ostatni
fakt piszc (c
0
c
1
. . .c
n
). (c
0
c
1
. . .c
n
) jest taka, e
1. Pc
0
c
1
. . .c
n
(c
0
c
1
. . .c
n
)
2. (c
0
c
1
. . .c
n
)
c
0
c
1
. . .c
n
.
Z (1) mamy
3. Pc
0
c
1
. . .c
n
(c
0
c
1
. . .c
n
).
Poniewa P nie wystpuje w (c
0
c
1
. . .c
n
), wic z (2) dostajemy
4. (c
0
c
1
. . .c
n
) Pc
0
c
1
. . .c
n
.
W nie wystpuj stae c
0
, c
1
, . . ., c
n
, wic na podstawie regu
rachunku predykatw mamy
5. Pv
0
v
1
. . .v
n
(v
0
v
1
. . .v
n
).
Poniewa T , wic ostatecznie
6. T Pv
0
v
1
. . .v
n
(v
0
v
1
. . .v
n
).
Twierdzenie to mwic po prostu gosi, e jeeli jakie pojcie
jest jednoznacznie okrelone przez konteksty, w ktrych wystpuje,
to istnieje jego jawna denicja syntaktyczna, czyli w teorii istnieje
formua jemu rwnowana speniajca wszystkie warunki naoone
na jego poprawn jawn denicj.
WNIOSEK 1.
Jeeli litera predykatowa P jest niejawnie deniowalna syntak-
tycznie (semantycznie) w teorii T , to jest jawnie deniowalna
semantycznie (syntaktycznie) w teorii T .
Przez kontrapozycj tego ostatniego wniosku dostajemy
WNIOSEK 2.
Jeeli litera predykatowa P nie jest jawnie deniowalna seman-
tycznie (syntaktycznie) w teorii T , to nie jest niejawnie denio-
walna syntaktycznie (semantycznie) w teorii T .
Wniosek ten gosi wic, e jeeli wykaemy, i nie istnieje taka for-
mua (speniajca wszystkie warunki naoone w okreleniu jawnej
denicji semantycznej), ktrej interpretacja w kadym modelu teorii
T byaby rwna interpretacji litery P w tym modelu, to nie istnieje
niejawna syntaktyczna denicja tej litery, czyli znaczenie (syntak-
tyczne) litery P nie jest jednoznacznie okrelone w teorii T .
Wniosek ten daje podstaw dla uznania oglnoci metody Padoa.
Twierdzenie bdce zoeniem obu twierdze poprzednich, 11
i 12, okrelane jest jako twierdzenie Craiga
79
.
TWIERDZENIE 13. (CRAIGA)
Litera predykatowa P jest niejawnie deniowalna syntaktycznie
(semantycznie) w teorii T wtedy i tylko wtedy, gdy jest jawnie
deniowalna syntaktycznie (semantycznie) w teorii T .
79
Craig dowid tego twierdzenia w [1957a].
4. SYSTEMY SFORMALIZOWANE
I ARYTMETYKA
4.1. POJCIE SYSTEMU SFORMALIZOWANEGO
Dno do jasnoci wypowiedzi i pewnoci twierdze jest celem
nauki od samych jej pocztkw. Ponad wtpliwo cele te w najwy-
szym stopniu udao si osign naukom dedukcyjnym. Odpowied
na pytanie, jak naley postpowa, aby w moliwie najwyszym stop-
niu zrealizowa ten idea, jak w wypadku wszystkich innych nauk, tak
i w wypadku logiki i matematyki, daje metodologia nauk dedukcyj-
nych, a w szczeglnoci metodologia matematyki
80
Swoj szczegln
pozycj nauki dedukcyjne zawdziczaj wynalezieniu systemu deduk-
cyjnego.
Aksjomatyczne ujcie teorii nie jest czym nowym. Historycznie
pierwszym systemem aksjomatycznym bya geometria matematyka
greckiego Euklidesa (ok. 365 ok. 300 p.n.e.). Stanowia ona pod-
sumowanie trzystu lat dziaalnoci matematykw greckich i zarazem
fundament dalszego rozwoju matematyki. Sam Euklides pozostawa
jeszcze pod wyranym wpywem Platona, zaoyciela Akademii i uwa-
a, e nauka nie ma nic wsplnego z praktyk. Za Platonem uznawa
te metod aksjomatyczn za waciw dla matematyki. Konstruk-
cja ksig Elementw, rozpoczynanie od denicji poj swoistych oraz
waciwych postulatw i aksjomatw wyranie wskazuje na wpyw
Arystotelesa i jego metodologii wyoonej w Analitykach wtrych.
80
Por. Tarski [1994], s.123124; a na temat zwizkw z terminami metalo-
gika, metamatematyka i podobne zob. s. 147 oraz przypisy. Termin meta-
matematyka zosta wprowadzony przez D. Hilberta na oznaczenie bada nad
systemami sformalizowanymi. Najwaniejszymi zagadnieniami metamatematyki
s: niesprzeczno, zupeno i rozstrzygalno teorii.
230 4. SYSTEMY SFORMALIZOWANE I ARYTMETYKA
Przez prawie 2200 lat, do XIX w., jego wykad geometrii, Elementy,
byy powszechnie uywanym podrcznikiem
81
. Dla matematykw i nie
tylko dla nich, byy wzorem. Stanowiy paradygmat matematyki
82
.
Dla Euklidesa geometria miaa by nauk opisujc realn przestrze.
Jej aksjomaty byy traktowane jako prawdy intuicyjnie oczywiste,
ktrych nawet nie powinno si dowodzi czy uzasadnia. Bya to la
science de la verite (Poincare). Jej twierdzenia oceniane za byy
w kategoriach prawdy i faszu
83
. Istotny postp nastpi dopiero po
1890 r., gdy posta systemu aksjomatycznego uzyskay arytmetyka,
dziki pracom woskiego matematyka Peano
84
i geometria, co byo
osigniciem Hilberta
85
.
Pojcie systemu aksjomatycznego podlegao zmianom
86
. Na sa-
mym pocztku aksjomaty byy zdaniami uznanymi za intuicyjnie
oczywiste. Zawieray one pojcia pierwotne, czyli pojcia niezde-
niowane. Miay one by intuicyjnie jasne. Znaczenia tych poj byy
charakteryzowane przez aksjomaty. Wspczesne rozumienie systemu
aksjomatycznego okrela si jako system sformalizowany. Pierwsze
prby formalizacji podj Frege. Jego podstawowe dzieo logiczne Be-
grisschrift, eine der arithmetischen nachgebildete Formelsprache des
reinen Denkens (1879) zawierao pierwszy w dziejach sformalizowany
system aksjomatyczny, jakim by implikacyjno-negacyjny rachunek
81
Liczb wyda i tumacze Elementy ustpuj tylko Biblii.
82
Matematyka bya wzorem nauki dla racjonalizmu kartezjaskiego. Wspo-
mnijmy tutaj choby prace lozoczne pisane more geometrico jak np. najwa-
niejszy traktat B. Spinozy Ethica ordine geometrico demonstrata. Tak matema-
tycznej postaci lozoa nie miaa ani przed Spinoz, ani po nim. zob. Tatar-
kiewicz [1970], t. II, s. 71.
83
Zmiana pogldw nastpia w zwizku z powstaniem systemw geometrii
nieeuklidesowych. Od tego czasu geometria przestaa by nauk empiryczn i
staa si nauk abstrakcyjn.
84
Mamy tu na uwadze prac zbiorow, ktrej redaktorem i gwnym autorem
jest Peano, Formulaire de mathematiques, Torino 1895-1908. Dodajmy jeszcze, e
zasug Peano jest stworzenie bardzo wygodnej i przejrzystej symboliki logicznej
i matematycznej, ktra z niewielkimi zmianami wprowadzonymi gwnie przez
Russella przetrwaa do dzi.
85
Mamy tu na uwadze jego synne dzieo Grundlagen der Geometrie, Leipzig-
-Berlin, 1899.
86
W sprawie metodologicznego punktu widzenia zob. Ajdukiewicz [1960].
4.1. POJCIE SYSTEMU SFORMALIZOWANEGO 231
zda.
Jeli w pocztkach aksjomatyzacja sprowadzaa si w zasadzie
do wskazania pewnych zda-pewnikw nie wymagajcych dowodze-
nia, pozostawiajc reszt intuicji poprawnoci, to wspczenie intu-
icyjno zostaa wyeliminowana cakowicie, jedyne co potrzebne to
umiejtno rozrniania napisw jako rwnoksztatnych, bd nie-
rwnoksztatnych.
Pierwszym etapem formalizacji teorii bdzie wic formalizacja j-
zyka tej teorii. Teorie matematyczne formuowane s zwykle w jzyku
naturalnym. Korzysta si z jego sownictwa, uzupeniajc je jedynie
o specyczne terminy, ktre s zwykle tworzone wedug jego norm
sowotwrczych. Do tego dochodz wygodne symbole, umoliwiajce
krtki i przejrzysty zapis. Wyraenia buduje si zgodnie z zasadami
gramatycznymi. Ocena poprawnoci jzykowej naley do kompetencji
uytkownika tego jzyka jako jzyka codziennego. W wypadku jzyka
sformalizowanego zadany jest sownik poprzez wskazanie wszystkich
i tylko wyrazw, symboli podstawowych, a gramatyka opisana jest
przepisami, reguami na tworzenie wyrae poprawnie zbudowa-
nych: cig elementw sownika jest poprawnie zbudowanym wyra-
eniem danego jzyka wtedy i tylko, gdy jest utworzony zgodnie z
tymi reguami.
87
Reguy s tego rodzaju, e ich stosowanie wymaga
tylko umiejtnoci identykacji wyrae rwnoksztatnych. Z zasady
sownik skada si ze znakw staych logicznych, symboli nazwowych
(staych i zmiennych), liter predykatowych, liter funkcyjnych oraz na-
wiasw jako znakw interpunkcyjnych. W sowniku wyrnia si stae
specyczne teorii, czyli symbole na pojcia pierwotne formalizowanej
teorii. Reguy gramatyczne s rnie opisywane. Bada si rne gra-
matyki formalne.
Fakt, e system ma charakter formalny i e rozwijajc go ignoru-
jemy znaczenie wyrae nie oznacza, e wypowiedzi matematyczne s
pozbawione treci. Jeli kto przy konstruowaniu nauki zachowuje
si tak, jak gdyby nie rozumia znaczenia terminw tej nauki, to nie
jest to jednoznaczne z odmawianiem tym terminom jakiegokolwiek
87
Gdy kontekst wskazuje, e chodzi o wyraenie poprawnie zbudowane i jest
jasne o jaki jzyk chodzi, mwi si po prostu o wyraeniu.
sensu. Zdarza si, co prawda, e budujc pewn teori dedukcyjn,
nie przypisujemy jej terminom okrelonego znaczenia i odnosimy si
do nich jak do symboli zmiennych. [. . . ] Ale sytuacja tego rodzaju
[. . . ] zdarza si tylko, gdy dysponujemy kilkoma modelami czy inter-
pretacjami dla systemu aksjomatycznego tej nauki, a wic jeli mamy
szereg moliwoci przypisania konkretnego znaczenia terminom wy-
stpujcym w tej nauce, ale [. . . ] adnej z tych moliwoci nie chcemy
wyrni. Taki natomiast system formalny, dla ktrego nie potra-
libymy poda ani jednego modelu, przypuszczalnie nikogo by nie
interesowa
88
.
Opisujc jzyk, w zbiorze wyrae wydziela si zdania. Spord
zda wyrnia si aksjomaty, ktre bez dowodu przyjmowane s jako
twierdzenia danego systemu. Nie wymaga si, by zdania te byy in-
tuicyjnie oczywiste, jak to miao miejsce w wypadku niesformalizo-
wanego systemu aksjomatycznego. Aksjomaty specyczne to te aksjo-
maty, ktre wyrniaj dany system sformalizowany spord innych
systemw sformalizowanych. S one odpowiednikami aksjomatw nie-
sformalizowanego systemu aksjomatycznego. Pozostae aksjomaty s
aksjomatami przyjtego systemu logiki.
Okrelenie zasad i regu dowodzenia jest nastpnym etapem for-
malizacji teorii. Intuicja poprawnoci rozumowa zostaje zastpiona
przez reguy wyprowadzania twierdze. Dowd formalny to zwykle
skoczony cig formu danego jzyka, ktre s bd (specycznymi)
aksjomatami rozwaanej teorii, bd tezami przyjtej logiki, bd
daj si z nich wyprowadzi za pomoc przyjtych regu dowodzenia.
Zdanie, dla ktrego istnieje dowd formalny to twierdzenie. Aksjo-
maty logiczne i reguy dowodzenia to aparat logiczny systemu sforma-
lizowanego. Dla stwierdzenia poprawnoci dowodu wystarcza umie-
jtno identykowania wyrae rwnoksztatnych, czyli wyrae nie
rnicych si ksztatem.
Odrzucajc z teorii sformalizowanej jej aksjomaty specyczne
otrzymujemy pewien formalny system logiczny. W systemie tym
mamy aksjomaty i reguy dowodzenia. Moemy wic t reszt trak-
towa jak system sformalizowany. W naturalny sposb nasuwa si
88
Zob. Tarski [1994], s. 135.
pytanie, czy taki system pozwala udowodni wszystkie i tylko tezy
logiczne. Na to pytanie daje odpowied jedno z najwaniejszych twier-
dze logiki matematycznej udowodnione przez K. G odla w 1930 r. Od-
powied ta jest pozytywna w wypadku teorii elementarnych. Teorie
elementarne to za takie teorie, ktre nie zawieraj zmiennych wy-
szych typw, czyli zmiennych, ktrych wartociami mog by przed-
mioty nie bdce indywiduami, jak zbiory indywiduw, relacje w zbio-
rze indywiduw, relacje w klasie zbiorw indywiduw itd.
W teorii sformalizowanej wyranie wskazane s rwnie reguy
deniowania
89
. Intuicja poprawnoci denicji zostaje zastpiona przez
reguy formalne. Pojcia pierwotne scharakteryzowane s przez aksjo-
maty, wszystkie inne pojcia wprowadzane s na drodze denicji.
Moliwo formalizacji systemu ma znaczenie teoretyczne, w
szczeglnoci dla metamatematycznych bada systemw aksjoma-
tycznych. Dla tych celw wystarcza zwykle sam opis formalizacji. W
praktyce z zasady nie spotykamy si z wykadem w peni sformali-
zowanych teorii, co najwyej i to zwykle jako ilustracja z jakim
fragmentem. Powodem tego jest niezwyka rozwleko i nieczytelno
dla zwykego czytelnika tak wyoonej teorii
90
.
Majc jak teori (zbir wszystkich i tylko zda prawdziwych w
okrelonej dziedzinie) moemy pyta si, czy teoria ta daje si zak-
sjomatyzowa, czy jest aksjomatyzowalna. Czy moliwe jest wybranie
spord jej zda takich, z ktrych dadz si udowodni wszystkie i
tylko pozostae zdania prawdziwe? Okazao si dowid tego G odel
e bogatsze teorie (te ktre zawieraj arytmetyk liczb natural-
nych) nie s aksjomatyzowalne. Biorc jakikolwiek zestaw zda taki,
e mona rozstrzygn, czy dane zdanie jest aksjomatem nie zbudu-
jemy systemu, ktrego zbir twierdze byby rwny zbiorowi zda
prawdziwych teorii.
Teoria sformalizowana taka, e dla dowolnego zdania (formuy nie
zawierajcej zmiennych wolnnych) sformuowanego w jzyku tej teo-
rii ono, bd jego negacja jest twierdzeniem teorii to teoria zupena.
89
Jak ju wczeniej bya o tym mowa, formalizacja deniowania jest osigni-
ciem Stanisawa Leniewskiego.
90
Por. przypis na s. 140, Tarski [1994].
Jeli tak nie jest, to jest to teoria niezupena. W teorii niezupenej s
zdania nierozstrzygalne, czyli takie formuy bez zmiennych wolnych,
e ani one ani ich negacje nie s twierdzeniami. Kade zdanie w dzie-
dzinie jest prawdziwe lub faszywe. Teorie sformalizowane zawierajce
arytmetyk liczb naturalnych s niezupene. Taka jest tre twierdze-
nia G odla (w postaci wzmocnionej przez Rossera). Twierdzenie to
naley do najwikszych odkry w dziedzinie lozocznych podstaw
matematyki. Wynika z niego rwnie wiele wanych twierdze me-
tamatematycznych, np. dotyczce dowodw niesprzecznoci. G odel
ogosi te twierdzenia w 1931 r. a udowodni w 1930 r.
91
. Alfred Tarski
majc na uwadze wyniki G odla odnoszce si do formalizacji teorii
pisa: (. . . ) zastpienie dawnego psychologicznego pojcia dowodu
przez nowe pojcie o charakterze czysto formalnym byo niewtpli-
wie jednym z wielkich osigni wspczesnej logiki. Jednake miao
w sobie zalek przyszej klski
92
. John Barrow artobliwie komen-
tujc twierdzenie o niezupenoci mwi: Poniewa religia jest tym,
co wymaga wiary w niedowiedln prawd, wic matematyka jest je-
dynym systemem intelektualnym zdolnym dowie, e jest religi
93
.
Aksjomaty charakteryzuj pojcia pierwotne. Pozostae pojcia
deniowane zgodnie z okrelonymi zasadami. Mona zapyta si, czy
charakterystyka poj w danej teorii jest tak mocna, e nie daj si
one inaczej rozumie ni w sposb przez nas zamierzony. Teoria, dla
ktrej taka sytuacja miaaby miejsce to teoria kategoryczna. Okazuje
si, e geometria euklidesowa paszczyzny jest teori kategoryczn.
Kade dwie interpretacje tej teorii rni si nieistotnie. Teorie ka-
tegoryczne maj due znaczenie dla nauki, s one jednak matema-
tycznie nieciekawe. Najciekawsze, z uwagi na zastosowania, s teorie
niekategoryczne, dopuszczajce wiele istotnie rnych interpretacji i
to w do odlegych dziedzinach wiedzy.
Teoretycznie kady ukad regu konstrukcji wyrae, regu de-
niowania, regu dowodzenia i aksjomatw jest systemem sformalizo-
wanym. Nie kady system sformalizowany wart jest jednak badania.
91
Istnieje wiele popularnych uj tego twierdzenia, np. Mostowski [1945].
92
Zob. Tarski [1984], s. 9-30.
93
Tumaczenie moje: Since religion is what demands the belief in unprovable
truth, mathematics is the only intellectual system able to prove that it is a religion.
Podstawowym warunkiem tego, by uzna go za interesujcy jest, aby
by niesprzeczny, czyli zbir jego twierdze nie moe si pokrywa
ze zbiorem wszystkich zda dajcych si zbudowa w jzyku tego
systemu. Niesprzeczno jest jednym z warunkw formalnych. Inne
warunki maj charakter nieformalny i oparte s o intuicje matema-
tyczne. Po prostu, dobry matematyk czuje, czy dana problematyka
jest interesujca, czy te nie.
Idea formalizmu w matematyce pojawia si w zwizku z progra-
mem Hilberta
94
. Chodzio o zbudowanie teorii sformalizowanej obej-
mujcej ca matematyk i udowodnienie jej niesprzecznoci. Dowd
niesprzecznoci musiaby by niepodwaalny, a wic przeprowadzony
za pomoc bardzo prostych rodkw logicznych. Program Hilberta za-
ama si w zwizku z twierdzeniem Godla, e dowd niesprzecznoci
teorii zawierajcej arytmetyk liczb naturalnych mona przeprowa-
dzi jedynie na gruncie teorii matematycznej zawierajcej w sposb
waciwy teori, ktrej niesprzeczno chcemy udowodni. W szcze-
glnoci dowd niesprzecznoci arytmetyki liczb naturalnych zawiera
t teori i jeszcze inne twierdzenia
95
. Teoria musi by niesprzeczna.
Naley to wykaza. W zwizku z twierdzeniem Godla zrezygnowano z
absolutnych dowodw niesprzecznoci na rzecz wzgldnych dowodw.
Polegaj one na tym, e dowodzi si niesprzecznoci teorii, zakadajc
niesprzeczno innej. Teoria, o ktrej si zakada, e jest niesprzeczna,
to teoria intensywnie badana, w ktrej nie wykryto sprzecznoci. Na
tego rodzaju teori nadaje si np. arytmetyka liczb naturalnych. Prze-
konanie o jej niesprzecznoci potwierdzaj wielowiekowe badania i
dowiadczenia.
Majc ustalony zbir aksjomatw i regu dowodzenia mona si
pyta o ich niezaleno, czyli o to, czy jedne z nich nie s wyprowa-
dzalne z drugich.
94
Dawid Hilbert przedstawi swoje idee w 1904 r. Powane prace rozpocz
dopiero od 1920 i prowadzi je ze swoimi wsppracownikami P. Bernaysem,
W. Ackermanem i J. von Neumanem. Idc za Kantem za podstawow zostaa
uznana intuicja przestrzeni. Odwoanie si do formy, ksztatu napisw miao by
ostateczne.
95
W zmodykowanej wersji idei dowodu niesprzecznoci mwi si o prostszych
rodkach, co nie koniecznie ma oznacza, e s to sabsze rodki.
Systemy rwnowane pod wzgldem rodkw dowodowych to sys-
temy, ktre nie rni si zbiorem swoich twierdze. System jest naj-
prostszy pod wzgldem rodkw dowodowych, gdy kady inny jemu
rwnowany system ma wicej aksjomatw i regu dowodzenia.
Majc ustalony zbir poj pierwotnych mona pyta si, czy
jedne z nich nie s deniowalne za pomoc pozostaych. Mona pyta
si, czy jakie zasady deniowania nie s zbyteczne.
Systemy rwnowane pod wzgldem rodkw wyrazu to systemy,
ktry nie rni si zasobem deniowalnych poj. System jest naj-
prostszy pod wzgldem rodkw wyrazu, gdy kady inny jemu rw-
nowany system ma wicej poj pierwotnych i regu deniowania.
Mona pyta o najprostszy system rwnowany danemu zarwno
pod wzgldem rodkw dowodowych jak i rodkw wyrazu. Odpo-
wied na takie pytanie ma zwykle znaczenie metamatematyczne.
Praktycznie jest tak, e zwykle przedstawiany system nie jest syste-
mem najprostszym. S tego powody natury pragmatycznej. Na przy-
kad czasem kosztem zwikszenia liczby aksjomatw uzyskuje si ich
wiksz przejrzysto.
4.2. PROBLEM ROZSTRZYGALNOCI
Wanym problemem metamatematyki jest pytanie o rozstrzygal-
no systemu, czyli o istnienie efektywnej metody pozwalajcej da
odpowied na pytanie, czy dane zdanie jest, czy te nie jest twierdze-
niem teorii. Pytanie to jest wane rwnie praktycznie
96
.
Pytanie jest rozstrzygalne wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje me-
toda, ktra pozwala znale pozytywn lub negatywn odpowied na
to pytanie. Metoda ta musi by efektywna, czyli pozytywna lub ne-
gatywna odpowied na pytanie musi by uzyskiwalna w skoczonej
iloci krokw (operacji). Metoda ta musi by mechaniczna, czyli da
si jednoznacznie opisa za pomoc skoczonego cigu sw i (lub)
symboli. Metoda, ktrej nie mona w ten sposb okreli, nie da-
aby si przedstawi jako program dla jakiegokolwiek istniejcego lub
96
Elementarny wykad problematyki rozstrzygalnoci znajduje si w: Grzegor-
czyk [1957], zob. rwnie R. Murawski [1990], [1991].
4.2. PROBLEM ROZSTRZYGALNOCI 237
tylko teoretycznie moliwego komputera (pewnego urzdzenia tech-
nicznego). Mechaniczno metody oznacza bowiem, e jej stosowanie
nie jest zalene od umiejtnoci mylenia matematycznego tego, kto
t metod stosuje.
Elementem pojcia rozstrzygalnoci jest nie tylko to, e w sko-
czonej iloci krokw mona znale odpowied twierdzc na dane
pytanie, ale i to, e w wypadku, gdy poprawna odpowied jest
odpowiedzi negatywn rwnie w skoczonej, dajcej si z gry
okreli iloci krokw mona znale odpowied przeczc.
W wypadku teorii rozstrzygalnej, gdy znany jest sposb rozstrzy-
gania, to znajdowanie odpowiedzi na pytanie, czy jakie zdanie jest
twierdzeniem, jest czynnoci mechaniczn.
Problem jest nierozstrzygalny, gdy nie istnieje adna taka me-
toda, ktra pozwalaaby w skoczonej iloci operacji znajdowa po-
zytywne i negatywne rozwizania tego problemu. Logik amerykaski
Alonzo Church [1935] dowid przy zaoeniu jego tezy, e efek-
tywno opisywalna jest przez obliczalno
97
e nie ma efektywnej
metody rozwizywania pewnej klasy problemw elementarnej teorii
liczb. By to pierwszy wynik tego rodzaju. Church [1936] rwnie
dowid, e nierozstrzygalny jest rachunek predykatw. Kurt G odel
[1931] pokaza, e kada teoria zawierajca arytmetyk liczb natu-
ralnych jest nierozstrzygalna. W szczeglnoci nierozstrzygalna jest
sama arytmetyka liczb naturalnych. Okazuje si, e nie mona wska-
za adnego takiego sposobu, dziki ktremu w skoczonej iloci kro-
kw znajdowalibymy pozytywn lub negatywn odpowied na kade
pytanie dotyczce liczb naturalnych.
Przykadem uatwiajcym zrozumienie pojcia rozstrzygalnoci
jest pytanie o przynaleno jakiej danej liczby do okrelonego cigu
liczb (to, jaka liczba jest wyrazem cigu daje si stwierdzi w sko-
czonej iloci krokw). Pytanie jest na pewno rozstrzygalne, gdy cig
liczb, o przynaleno do ktrego pytamy, jest skoczony: w sko-
czonej iloci krokw bdzie mona wymieni wszystkie wyrazy tego
cigu, a nastpnie w skoczonej iloci krokw zawsze mona jako
97
Zob. teza Churcha.
ilo graniczn przyj ilo wyrazw cigu stwierdzi, czy liczba, o
ktr pytamy si jest elementem tego cigu. Pytanie takie bdzie roz-
strzygalne take w wypadku nieskoczonego cigu, ktrego kolejne
wyrazy s wiksze od poprzednich: zawsze dla danej liczby bdzie
mona wskaza skoczony odcinek tego cigu, w ktrym to odcinku
liczba ta jest lub jej w ogle w cigu nie ma. Nie jest jednak tak w
wypadku dowolnego cigu nieskoczonego. Nie istnieje bowiem adna
oglna metoda znajdowania odpowiedzi na pytanie, czy dana liczba
nie jest wyrazem danego cigu liczb. Chocia zawsze w skoczonej ilo-
ci krokw mona znale odpowied pozytywn po prostu spraw-
dzajc kolejne wyrazy cigu, to jednak w ten sposb nie uzyskamy
nigdy odpowiedzi negatywnej, e jaka liczba nie jest wyrazem da-
nego nieskoczonego cigu. W ten sposb bowiem postpujc nigdy
nie moemy mie pewnoci, czy dana liczba nie jest kolejnym wyrazem
badanego cigu. W takim wypadku mwi si o prozstrzygalnoci.
Pytanie jest prozstrzygalne wtedy i tylko wtedy, gdy
(I) w skoczonej iloci krokw (operacji) moemy znale na nie od-
powied, jeli jest to odpowied pozytywna,
bd (symetrycznie)
(II) w skoczonej iloci krokw (operacji) moemy znale na nie od-
powied, jeli jest to odpowied negatywna.
Prozstrzygalny jest rachunek predykatw: jeeli formua jest
twierdzeniem, to ma dowd. Wszystkie dowody moemy uporzdko-
wa w cig nieskoczony. Dowd danego twierdzenia musi znajdowa
si w tym cigu na okrelonym miejscu. Jeeli jednak formua nie jest
twierdzeniem, to nie mamy moliwoci stwierdzenia, e w tym cigu
nie ma jej dowodu: fakt, e do n-tego miejsca aden wyraz cigu nie
jest jej dowodem nie wyklucza przecie, e dowd moe znajdowa
si na (n + 1)-szej pozycji.
Mona pokaza, e rozstrzygalne jest pytanie, czy dany cig sym-
boli jest zdaniem jzyka klasycznej logiki zda.
Pojcie rozstrzygalnoci jest niezwykle wane. Wyznacza ono gra-
nic midzy tym, co daje si zmechanizowa, a wic tym, w czym czo-
wieka moe zastpi jaka maszyna komputer, a tym, co wymaga
4.2. PROBLEM ROZSTRZYGALNOCI 239
twrczego umysu.
Podany opis metody rozstrzygania nie jest precyzyjny. Przyto-
czone okrelenie ma na celu tylko przyblienie pojcia rozstrzygalno-
ci. Nie zamierzamy tu bowiem poda formalnej jego denicji. Nie
precyzujemy bliej pojcia metody: krokw, ktre wolno stosowa.
Matematycy podawali rne denicje metody oparte na rnych intu-
icjach. W kadym wypadku chodzio jednak o uniezalenienie trybu
postpowania i wykonywania poszczeglnych czynnoci od umiejt-
noci matematycznych wykonawcy. Mona wyrni zasadnicze trzy
idee.
Jedni dyli do ucilenia pojcia przepisu przez podanie regu
postpowania, z jakich przepisy mog si skada. W ten sposb po-
wstao pojcie algorytmu
98
.
Drudzy za punkt wyjcia brali pojcie maszyny. Metoda rozstrzy-
gania istnieje, gdy mona skonstruowa (teoretycznie) maszyn, ktra
po dostarczeniu jej formuy i wykonaniu skoczonej liczby czynnoci
zasygnalizuje odpowied na pytanie, czy ta formua jest lub czy nie
jest twierdzeniem. Ide takiej maszyny realizuje np. maszyna Turinga.
Trzecie wreszcie pojcie metody rozstrzygania chciano wyrazi
za pomoc elementarnych operacji arytmetycznych na liczbach natu-
ralnych. Dziaania arytmetyczne, np. dodawanie, s cile okrelone,
pojcie metody zostanie wic sprecyzowane. Z tych de wyoniy
si dzia arytmetyki liczb naturalnych zwany teori funkcji rekuren-
cyjnych oraz pojcie funkcji obliczalnej.
Ju w 1936 r. A. Church wysun hipotez, e kade postpowanie
efektywne daje si opisa za pomoc funkcji obliczalnych. Wszystkie
stworzone dotd denicje efektywnej metody, zarwno korzystajce
z pojcia algorytmu jak i maszyny Turinga, daj si opisa za po-
moc funkcji obliczalnych. Hipoteza wysunita przez Churcha nosi
98
Sowo algorytm, po acinie algorithmus wywodzi si z poczenia grec-
kiego arithmos liczba oraz algorism oznaczajcego w redniowieczu sztuk
rachowania przy zastosowaniu zapisu arabskiego. Sowo algorism miaoby za
pochodzi od nazwiska perskiego matematyka Muhameda ibu-Musy al-Chorezmi,
ktry opisa zasady takiego rachunku. Od sw al jabr zawartych w tytule jednego
z jego dzie miaby za pochodzi termin algebra.
nazw tezy Churcha. Nie jest moliwy jej dowd. Mogaby za zosta
obalona, gdyby znaleziono metod intuicyjnie efektywn i nie dajc
si opisa za pomoc funkcji obliczalnych. Jak dotychczas nie ma to
miejsca. Inaczej mwic, teza Churcha stwierdza, e pojcie funkcji
obliczalnej wyczerpuje intuicyjn tre pojcia metody efektywnej
99
.
4.3. AUTOMATYZACJA DOWODZENIA
Pojawienie si komputerw i rozwj informatyki zrodziy nowe
zagadnienia formalizacji. Najprociej mwic postawiony zosta pro-
blem wykorzystania mylcych maszyn do uprawiania matematyki
(i nie tylko matematyki). Pocigno to za sob nawet problem zmian
w tak zdawao si dobrze ustalonych pojciach jak pojcie dowodu
(matematycznego).
Aktualnie zastosowanie komputerw do wspomagania rozumo-
wa stanowi przedmiot intensywnych bada. wiadczy o tym m.in.
wielo konferencji i powstanie specjalnie temu zagadnieniu powi-
conych periodykw, jak np. Journal of Automated Reasoning. Obok
osignic teoretycznych wane s wyniki praktyczne. Za pomoc au-
tomatycznych systemw dowodzenia przeprowadzono dowody twier-
dze o znacznym stopniu zoonoci, nawet takich, z ktrymi czowiek
nie potra sobie poradzi
100
.
Rozpoczto od logiki zda
101
. Chocia rachunek zda jest roz-
strzygalny, to jednak problemem jest algorytm, ktry pozwalaby
znajdowa odpowied w sensownym czasie. Okazuje si, e w wy-
padku oglnym znane s tylko algorytmy o takiej zoonoci oblicze-
niowej, e czas wykonania operacji wzrasta wykadniczo w zalenoci
od liczby liter zdaniowych.
99
Obszerna informacja na dyskutowany temat znajduje si w Stanford Encyc-
lopedia of Philosophy pod hasem The Church-Turing Thesis, http://setis.libra-
ry.usyd.edu.au/stanford/entries/church-turing/. Oprcz samej tezy i jej historii,
podane s przykady typowych bdnych jej rozumie w lozoi umysu oraz
obszerna bibliograa.
100
Zob. np. Altucher, Panangaden [1990], Wos et al. [1990].
101
Za pierwsz prac z tej dziedziny uznaje si artyku Newella, Shawa i Simona
[1957].
4.3. AUTOMATYZACJA DOWODZENIA 241
Rachunek zda nie jest wszak wystarczajcym narzdziem do-
wodzenia. Problem dowodzenia w rachunku pierwszego rzdu pod-
jli Wang, Davis, Putnam i Prawitz
102
. Due uznanie zyskaa za-
proponowana przez Robinsona regua rezolucji
103
, majca podstaw
w twierdzeniu Herbranda. Duym wziciem cieszy si metoda tablic
semantycznych.
Idea automatycznego wspomagania dowodzenia nie jest nowa.
Pomysy takie mieli ju Pascal i Leibniz a nawet wczeniejsi auto-
rzy. Wspczesne projekty id bd w kierunku tworzenia programw
komputerowych sprawdzajcych poprawno dowodu przeprowadzo-
nego przez czowieka (proof-checker), bd wicej w kierunku pro-
gramw dowodzcych twierdzenia zapisane w jzyku formalnym (pro-
ver). W pierwszej poowie 1960 r. Paul Abrahams [1963] zastosowa
program Lisp dla maszynowej werykacji dowodw. Program nazywa
si Proofchecker i by przede wszystkim nastawiony na werykacj
dowodw podrcznikowych, tj. dowodw przypominajcych te, ktre
normalnie ukazuj si w podrcznikach i periodykach. Abrahams
nie odnis sukcesu. Jak zauway, jeli komputer miaby sprawdza
dowody ksikowe sowo po sowie, to musiaby by daleko bardziej
inteligentny ni jest to moliwe na obecnym etapie sztuki progra-
mowania
104
. Dlatego, jak pisze Abrahams, uytkownik musi wy-
tworzy cisy, tj. cakowicie sformalizowany dowd, o ktrym sdzi,
e przedstawia zamiar autora dowodu ksikowego, a nastpnie uy
komputer do sprawdzenia tego cisego dowodu
105
. Dalej Abrahams
zauwaa, e zaprogramowanie komputera dla sprawdzenia cisego
dowodu jest zadaniem trywialnym; jednakowo, zadaniem trywial-
nym nie jest wytworzenie takiego dowodu z dowodu ksikowego
106
.
102
Por. Elspas, Levitt, Waldinger i Waksman [1972].
103
Zob. Robinson [1965].
104
a computer were to check a textbook proof verbatim, it would require far
more intelligence than is possible with the current state of the programming art.
105
the user must create a rigorous, i.e. completely formalised proof that he
believes represents the intent of the author of the textbook proof, and use the
computer to check this rigorous proof.
106
it is a trivial task to program a computer to check a rigorous proof; however,
it it not a trivial task to create such a proof from a textbook proof.
Konstrukcja programu, ktry bdzie sprawdza poprawno pod-
rcznikowych dowodw bez udziau czowieka, ktry przekada je na
jzyk formalny, zostaa powanie wybrana po raz pierwszy przez Si-
mona [1988]. T sam drog wybra te C. Zinn [1998], [1999].
Formalizacja dowodu jako punkt wyjcia automatycznego spraw-
dzania jego poprawnoci zostaa wybrana przez van Benthem-Jutting
[1977]. W jzyku aut-qe zosta sformalizowany cay podrcznik Lan-
daua Grundlagen der Analysis. W podobnym duchu w Polsce re-
alizowany jest projekt MIZAR
107
. Formalizacja dowodu dokonywana
jest w jzyku moliwie bliskim temu, w ktrym jest on zapisywany w
podrcznikach
108
.
4.4. LICZBY NATURALNE I INDUKCJA
Dla matematyki, oprcz teorii mnogoci, zasadniczne znacze-
nie ma teoria liczb naturalnych. Przedstawimy system aksjoma-
tyczny arytmetyki liczb naturalnych. Nastpnie przedmiotem rozwa-
a uczynimy indukcj matematyczn. Zasuguje ona na szczegln
uwag jako wany sposb rozumowania matematycznego. Z arytme-
tyk pozostaje rwnie w zwizku denicja indukcyjna.
107
MIZAR jest pomysem Andrzeja Trybulca, a w biaostockim rodowisku uni-
wersyteckim prace nad nim trwaj od lat 70-tych, czyli ju ponad 20 lat. Aktual-
nie grupa skupiona wok inicjatora ma swoich czonkw w wielu krajach wiata
(np. Kanada, Japonia, Chiny, Holandia, Niemcy) i koncentruje si na tworzeniu
biblioteki artykuw MIZAR-owych. Liczy ona ju ponad 300 tekstw. (Idea bi-
blioteki matematycznej ma prekursora w osobie G. Peano. Wydajc Formulaire
de mathematiques mia nadziej zapisa, korzystajc ze swojego jzyka symbo-
licznego, wszystkie znane twierdzenia matematyczne rnych dziedzin matema-
tycznych. Pierwsze wydanie Formulaire ukazao si w 1895, a ostatnie pite w
1908. cznie zapisanych zostao ponad 4000 twierdze.) Prace nad MIZAR-em
prowadzone s zgodnie z zasad dowiadczenie, nie tylko doktryna ENOD
(experience, not only doctrine termin wprowadzony przez G. Kreisela. W tym
wypadku znaczy to, e kady pomys jest wpierw implementowany i sprawdzany
przez pomysodawc. Za po zaakceptowaniu przez innych uytkownikw staje si
czci projektu. To podejcie, ENOD, dotyczy zarwno jzyka jak i biblioteki.
Zob. The Mizar Home Page http//mizar.uw.bialystok.pl
108
Oczywicie, to podejcie nie wyklucza moliwoci czytania dowodw pod-
rcznikowych. Niezbdny jednak wwczas byby program tumaczcy jzyk pod-
rcznikowy na jzyk MIZAR.
4.4.1. AKSJOMATYKA PEANO 243
4.4.1. AKSJOMATYKA PEANO
Aksjomatyczne ujcie arytmetyki liczb naturalnych zostao po-
dane przez Giuseppe Peano. Pokaza on, e ca arytmetyk liczb
naturalnych mona wyprowadzi z piciu aksjomatw. Mimo pniej-
szych licznych modykacji i prb udoskonale, wspczesne aksjoma-
tyki nie rni si istotnie i powszechnie o systemach tych mwi si
jako o arytmetyce Peano
109
.
Pojciami pierwotnymi bd N zbir liczb naturalnych, 1 to
staa indywiduowa oznacza liczb 1. S jest jednoargumentow li-
ter funkcyjn Sx oznacza nastpnik x. Dla zapisania aksjomatw
uyjemy poj teoriomnogociowych
110
.
AKSJOMAT I 1 N,
AKSJOMAT II x N.(Sx = 1),
AKSJOMAT III x N.y N.z N.[(y = Sx) (z = Sx y = z)],
AKSJOMAT IV x, y, z N.[(Sy = x Sz = x) y = z],
AKSJOMAT V. A N {[(1 A) x.(x A Sx A)]
ZASADA INDUKCJI N A}.
109
Aksjomatyk arytmetyki liczb naturalnych poda rwnie Richard Dedekind.
Zawar j w pracy Was sind und was sollen die Zahlen? [1888]. Spraw nieroz-
strzygnita pozostanie, kto jest autorem aksjomatyki Peano i komu naley przy-
pisa priorytet. Por. w tej sprawie Murawski [1985] oraz [1986], s. 7187.
110
Liczby naturalne deniuje si w teorii mnogoci. Pomys takiego postpowa-
nia pochodzi od Fregego, Die Grundlagen der Arithmetik. Obecnie powszechne
jest ujcie zaproponowane przez von Neumanna [1923], s. 199-208: liczby na-
turalne to zbiory zdeniowane indukcyjnie: 1 = , SX = X {X}. Mamy
wic: ; {}; {, {}}; {, {}, {, {}}}; . . .. Identykujemy je, odpowiednio, z
1, 2, 3, 4, . . .. Ci matematycy, ktrzy chcieli zredukowa ca matematyk do aryt-
metyki liczb naturalnych, nadawali tym liczbom szczegln pozycj. Leopold Kro-
necker (18231891), jeden z nauczycieli akademickich Cantora, na zebraniu w
Berlinie w 1886, wypowiedzia synne sowa: Liczby naturalne stworzy dobry
Bg, wszystko inne jest dzieem ludzkim. (Die ganzen Zahlen hat der liebe Gott
gemacht, alles andere ist Menschenwerk.)
(MATEMATYCZNEJ)
Aksjomat (I) gosi, e 1 jest liczb naturaln; (II) e 1 nie jest
nastpnikiem adnej liczby naturalnej; (III) e kada liczba natu-
ralna ma dokadnie jeden nastpnik bdcy liczb naturaln, czyli
S jest funkcj w zbiorze N; (IV) e liczba naturalna moe by na-
stpnikiem co najwyej jednej liczby, czyli relacja odwrotna do S jest
funkcj. Aksjomaty (III) i (IV) cznie stwierdzaj, e S jest funk-
cj wzajemnie jednoznaczn okrelon w zbiorze liczb naturalnych N.
Szczegln rol peni aksjomat (V) zasada indukcji matematycznej.
Gosi on, e jeeli jaki podzbir A zbioru liczb naturalnych N jest
tego rodzaju, e liczba 1 jest jego elementem i dla kadego elementu
A nastpnik tego elementu jest elementem zbioru A, to elementami
zbioru A s wszystkie liczby naturalne (wszystkie elementy zbioru N).
Podany ukad aksjomatw wystarczajco dla potrzeb matema-
tyki charakteryzuje pojcia arytmetyczne. Za pomoc jego poj pier-
wotnych mona zdeniowa wszystkie inne interesujce matematyka
pojcia arytmetyczne.
W arytmetyce przyjo si, eby zmienne, ktrych zakresem jest
zbir liczb naturalnych oznacza literami: n, m, k, . . . , ewentualnie,
gdy istnieje taka potrzeba, stosuje si jeszcze indeksy liczbowe.
W arytmetyce Peano deniujemy stae indywiduowe, oznaczajce
liczby naturalne, ktrymi s kolejne nastpniki 1. Zgodnie z regu
deniowania staych indywiduowych trzeba pokaza, e kada liczba
naturalna ma dokadnie jeden nastpnik. O tym mwi aksjomat III.
Mamy wic: 2 = S1, 3 = S2, . . ..
0 nie jest tu wskazane jako liczba naturalna. Dla niektrych 0
jest liczb naturaln. Jest tak w wypadku np. Tarskiego
111
. Podob-
nie Frege. Deniuje on 0 nastpujco: pojciu przysuguje liczba 0,
gdy nie podpada pod nie aden przedmiot. Jednake na miejsce zera
weszo tu rwnoznaczne chyba sowo aden i dlatego lepsze bdzie
sformuowanie takie: pojciu przysuguje liczba 0, gdy dla kadego a
111
Zob. Tarski [1994], s. 8485.
4.4.1. AKSJOMATYKA PEANO 245
jest prawd, e a pod to pojcie nie podpada
112
. Hilbert wskazujc
liczby naturalne zaczyna od 1. To, czy 0 jest, czy nie jest wskazy-
wane jako liczba naturalna jest spraw intuicji poszczeglnych auto-
rw i wie si z ich ujciem liczby naturalnej. Zauwamy jednak, e
zero jest bardzo pnym wynalazkiem. Nie dysponowali nim jesz-
cze Rzymianie. Nie ma rzymskiego symbolu na liczb 0. Zera nie znali
Grecy, ktrym tak wiele zawdzicza matematyka. Zero wynaleziono w
Indiach, stamtd Arabowie przekazali je redniowiecznej Europie i do
dzisiaj korzystamy z tego, uywajc systemu dziesitnego. Dodajmy
nadto, e do XIX w. bya jeszcze powtarzana (np. w Logice Ch. Sig-
warta) tradycyjna denicja liczby, siegajca jeszcze do Platona, jako
wieloci jednostek powstajcych z dodawania. Nie podpaday pod ni
ani 0 ani 1.
Dodawanie deniuje si indukcyjnie w nastpujcy sposb.
(DEF. +) Dla kadego n, m N:
(D+1) n + 1 = Sn,
(D+2) n +Sm = S(n +m).
+ jest liter funkcyjn. Zgodnie z regu deniowania liter
funkcyjnych udowodni trzeba, e dla dowolnych liczb n i m ist-
nieje liczba n +m oraz e jest jednoznacznie okrelona, czyli e jeeli
o
1
= n +m i o
2
= n +m, to o
1
= o
2
. Mwi o tym tw. 1.
TWIERDZENIE 1
Denicja dodawania (DEF. +) okrela dokadnie jedn warto
(n +m) dla dowolnych liczb naturalnych n i m.
DOWD
Tezy dowodzimy stosujc zasad indukcji.
Niech n bdzie dowoln liczb naturaln. Niech A bdzie zbiorem
takich liczb naturalnych m, dla ktrych jednoznacznie okrelona jest
suma (n + m). Suma (n + 1) jest jednoznacznie okrelona w (D+1)
jako Sn. Zatem 1 jest elementem A.
112
Zob. Frege G., O pojciu liczby, cyt. za Murawski [1986], s. 176-177.
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech k bdzie elementem A.
Mamy pokaza, e Sk naley do A. Z zaoenia indukcyjnego jed-
noznacznie okrelona jest suma (n +k). Jednoznacznie okrelony jest
nastpnik kadej liczby jednoznacznie okrelonej, zatem jednoznacz-
nie okrelone jest S(n + k). Korzystajc z rwnoci (D+2) mamy, e
jednoznacznie okrelona jest warto (n + Sk). Zatem z tego dosta-
jemy, e Sk naley do A.
Do zbioru A naley 1 i jeeli naley k, to naley Sk. Zbir A
spenia wic warunki zasady indukcji i na jej podstawie kada liczba
naturalna jest elementem A.
Dla danego n i dowolnej liczby naturalnej m okrelona jest war-
to (n+m). Poniewa n jest dowoln liczb naturalna, wic mamy, e
dla dowolnych n i m jednoznacznie okrelona jest warto (n +m).
Iloczyn liczb naturalnych deniuje si podobnie jak sum korzy-
stajc z denicji indukcyjnej.
(DEF. ) Dla kadego n, m:
(D1) n 1 = n
(D2) n Sm = (n m) +n.
Symbol , podobnie jak +, jest liter funkcyjn. Zgodnie z
regu deniowania liter funkcyjnych dowie trzeba, e dla dowol-
nych liczb naturalnych n i m istnieje n m i e jest dokadnie jedna
taka liczba. Udowodnimy, e
TWIERDZENIE 2
Dla dowolnej pary liczb n i m jednoznacznie okrelona jest war-
to n m.
DOWD
Niech n bdzie dowoln liczb naturaln. Niech A bdzie zbiorem
takich liczb naturalnych m, dla ktrych jednoznacznie okrelony jest
iloczyn (n m). Z warunku (D1) mamy, e jednoznacznie okrelone
jest (n 1), a wic 1 jest elementem A.
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech k bdzie elementem A.
4.4.2. INDUKCJA MATEMATYCZNA 247
Korzystajc z zaoenia indukcyjnego i z tego, e suma liczb na-
turalnych jest jednoznacznie okrelona, na podstawie (D2) n Sk =
(n k) + k mamy, e jednoznacznie okrelony jest iloczyn (n Sk).
Zatem Sk naley do A. Zbir A spenia wszystkie warunki aksjomatu
indukcji, wic kada liczba naturalna m jest jego elementem.
Dla danego n i dowolnej liczby naturalnej m jednoznacznie okre-
lona jest warto (n m). Poniewa n jest dowoln liczb naturalna,
wic mamy, e dla dowolnych n i m jednoznacznie okrelona jest war-
to (n m).
Korzystajc z dodawania i mnoenia deniujemy inne operacje i
relacje. Na przykad za pomoc dodawania deniujemy relacj mniej-
szoci.
Liczba naturalna m jest mniejsza od liczby naturalnej n, m < n,
wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje liczba naturalna k taka, e m+k = n,
czyli:
(DEF. <) (m < n) k N.(m +k = n).
4.4.2. INDUKCJA MATEMATYCZNA
Zasada indukcji matematycznej moe by rnie sformuowana
113
.
Moe by zapisana jako twierdzenie lub jako regua dowodzenia twier-
dze.
Dla H. Poincare indukcja matematyczna ley u podstaw teorii
liczb, a tym samym waciwie caej matematyki. Indukcja jest tym,
co decyduje o odmiennoci matematyki i logiki. Indukcja jest zasad
pozalogiczn. Potwierdza potg umysu, ktry czuje si zdolny do
zrozumienia nieograniczonego powtarzania si tego samego aktu, gdy
tylko akt ten raz jeden jest moliwy
114
.
113
Indukcja matematyczna bya uywana i rozpoznana przez B. Pascala w
1654 r. (zob. Pascal [1889], t. 3, s. 298) oraz w 1659 przez Fermata (zob. Fermat
[18911924], t. 2, s. 431). Zasada indukcji uzyskaa status aksjomatu arytmetyki
dopiero w 1879 r., w pracach Fregego.
114
Zob. Poincare [1908].
Korzystajc z denicji sumy, e Sm = m+1, aksjomat V, zasad
indukcji matematycznej moemy uj nastpujco:
(ZI1) A N {[(1 A) k.(k A (k + 1) A)] N A}.
Zbiory utosamiamy z wasnociami. Zbir jest wyznaczony przez
wszystkie i tylko te przedmioty, ktre posiadaj okrelon wasno.
Przez wasno rozumiemy relacj jednoczonow. Wasnoci wyra-
amy wic przez predykaty jednoargumentowe. Niech P bdzie predy-
katem jednoargumentowym. Zasad indukcji matematycznej moemy
wic wysowi nastpujco:
(ZI2) {P(1) k N.[P(k) P(k + 1)]} n N.P(n).
W postaci reguy aksjomat V moe by sformuowany nastpu-
jco:
P(1)
k N.[P(k) P(k + 1)]
n N.P(n).
Czasem korzystamy z indukcji, gdy mamy dowie, e wszystkie
liczby wiksze od pewnej liczby a maj okrelon wasno. Wwczas
moemy uy jeszcze innej postaci zasady indukcji:
(ZI3) {P(a) k N.[(k a) (P(k) P(k + 1))]}
n N.[(n a) P(n)].
W dowodach korzysta si te z zasad innej mocy ni zasada in-
dukcji. Tak jest na przykad:
(ZI4) {P(1) i, k N.{[(1 i k) P(i)] P(k + 1)}}
n N.P(n).
Od ZI4 nieistotnie rni si
(ZI4) {P(1) i, k N.{[(1 i < k) P(i)] P(k)}} n N.P(n).
Zasad t moemy rwnie sformuowa w postaci reguy:
P(1)
i, k N.{[(1 i < k) P(i)] P(k)}
n N.P(n).
W czci powiconej logice stosowalimy wnioskowanie przez in-
dukcj po dugoci zdania lub formuy, oraz po dugoci dowodu.
Zasad t mona wic stosowa rwnie dla dowodzenia wasnoci in-
nych obiektw ni liczby naturalne. Dla takiego celu potrzebne jest
przyporzdkowanie tych obiektw liczbom naturalnym. Na przykad
w indukcyjnych dowodach wasnoci zda (formu) kademu zdaniu
(formule) przyporzdkowywalimy liczb naturaln l(), ktr na-
zwalimy dugoci zdania (formuy) . O tym, czy kademu zdaniu
(formule) ( L) przysuguje wasno W wnioskowalimy zgodnie ze
schematem:
L.[l() = 1 W()]
, L.k N.{[l() < k W()] [l() = k W()]}
L.W().
Uoglnienie zasady indukcji moe te nastpi poprzez uogl-
nienie pojcia liczby w arytmetyce liczb porzdkowych: zbir liczb
naturalnych jest bowiem zbiorem dobrze uporzdkowanym. Tak
uoglnion indukcj okrela si jako indukcj pozaskoczon. Jest
ona szczeglnym wypadkiem indukcji noetherowskiej, ktra sta-
nowi uoglnienie indukcji matematycznej na zbiory dobrze ufundo-
wane
115
.
Podamy teraz przykady dowodw z zastosowaniem zasady in-
dukcji matematycznej.
PRZYKAD 1
ZASADA MINIMUM
A N A = x A.y A.(x y),
czyli w kadym niepustym zbiorze liczb naturalnych istnieje liczba
najmniejsza, tj. taka liczba, ktra jest mniejsza lub rwna kadej
liczbie z tego zbioru.
DOWD
Dowodzi bdziemy niewprost.
115
Zob. na ten temat w czci powiconej zbiorom dobrze uporzdkowanym.
Niech
1. A N,
2. A =
oraz
3. [x A.y A.(x y)].
Z 3 mamy
4. x A.y A.(y < x),
co prowadzi do
5. x.[x A y.(y A y < x)].
Opuszczajc duy kwantykator, mamy
6. x A y.(y A y < x).
Dla x = 1 mamy
7. 1 A y.(y A y < 1).
Poniewa
8. y.(y A y < 1),
wic z 7 i 8 mamy
9. (1 A)
lub, rwnowanie
10. 1 A.
Zaomy, e
11. i.(i k i A).
Dla x = k + 1 z 6 mamy
12. (k + 1) A y.[y A y < (k + 1)].
Na podstawie 11 mamy jednak
13. y.[y A y < (k + 1)].
Z 12 i 13 mamy wic
14. ((k + 1) A),
czyli
15. (k + 1) A.
Z zaoenia 11 i 15 mamy
16. i.(i k i A) (k + 1) A.
Wic duym kwantykatorem k z 16 otrzymujemy
17. k.[i.(i k i A) (k + 1) A].
Korzystajc z zasady indukcji na podstawie 9 i 17 mamy
18. n N.(n A).
Na podstawie 1 z 18 otrzymujemy, e
19. A = .
Zdania 2 i 19 s sprzeczne.
PRZYKAD 2
Dla kadej liczby naturalnej n, zbir n-elementowy ma dokadnie
2
n
podzbiorw.
DOWD
Zbir 1-elementowy ma dokadnie dwa podzbiory, czyli 2
1
pod-
zbiorw.
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech dla n = k, zbir k-elementowy
ma dokadnie 2
k
podzbiorw.
Udowodnimy, e dla (k+1) zbir (k+1)-elementowy ma dokadnie
2
k+1
podzbiorw. Z zaoenia indukcyjnego zbir k-elementowy ma 2
k
podzbiorw. Majc zbir (k+1)-elementowy oprcz tych podzbiorw,
ktre konstruujemy z elementw zbioru k-elementowego mamy dodat-
kowe podzbiory uzyskane przez dodanie do tamych zbiorw (k + 1)-
-szego elementu. Zatem mamy 2
k
+ 2
k
podzbiorw zbioru (k + 1)-
-elementowego. 2
k
+ 2
k
= 2
k+1
, czyli mamy 2
k+1
podzbiorw zbioru
(k + 1)-elementowego.
PRZYKAD 3
Korzystajc z zasady indukcji moemy obliczy, ile jest m-ele-
mentowych podzbiorw zbioru n-elementowego.
n
m
to liczba:
n!
m!(nm)!
, gdzie n! = 1 2 . . . n.
Niech n i m bd liczbami naturalnymi. Dla dowolnego zbioru
n-elementowego istnieje dokadnie

n
m
m-elementowych jego pod-

zbiorw (m n).
DOWD
Dowodzi bdziemy przez indukcj po licznoci zbioru. W wy-
padku, gdy n = 1 istnieje dokadnie jeden jego podzbir 1-elemen-
towy, co rwna si

1
1
.
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech dla k, k n, istnieje dokadnie
n
m
m-elementowych podzbiorw zbioru n-elementowego.

Rozwamy wypadek (k +1)-elementowego zbioru A. Niech B b-
dzie pewnym k-elementowym podzbiorem zbioru A, a a niech bdzie
jedynym elementem A, ktry nie jest elementem B. Z zaoenia induk-
cyjnego istnieje dokadnie

k
m
m-elementowych oraz

k
m1
(m 1)-
-elementowych podzbiorw zbioru B. Uzupeniajc zbiory (m 1)-
-elementowe o element a otrzymamy zbiory m-elementowe. cznie
mamy zatem

k
m
k
m1
m-elementowych podzbiorw zbioru (k +1)-

-elementowego. Co koczy dowd, bowiem:
k
m1
+

k
m
=

k+1
m
.
PRZYKAD 4
Dla dowolnego n( N) i dowolnej liczby rzeczywistej a(> 1):
(1 +a)
n
(1 +na).
DOWD
Dla n = 1 mamy
1. (1 +a)
1
= (1 +a),
zatem zachodzi
2. (1 +a)
1
(1 + 1a).
4.4.3. DEFINICJA INDUKCYJNA 253
Zamy (zaoenie indukcyjne), e dla pewnego k:
3. (1 +a)
k
(1 +ka).
Poniewa
4. (1 +a)
k+1
= (1 +a)
k
(1 +a),
to korzystajc z zoenia indukcyjnego i faktu, e
5. a > 1
mamy
6. (1 +a)
k+1
(1 +ka)(1 +a).
Poniewa
7. (1 +ka)(1 +a) = 1 + (k + 1)a +ka
2
,
a
8. [1 + (k + 1)a] [1 + (k + 1)a +ka
2
],
wic
9. (1 +a)
k+1
[1 + (k + 1)a].

4.4.3. DEFINICJA INDUKCYJNA
Deniowanie przez indukcj jest najbardziej charakterystyczn
cech arytmetyki liczb naturalnych
116
. Ten sposb deniowania ma
jednak szerszy zakres zastosowa. Stosowalimy go w rachunkach lo-
gicznych, deniujc indukcyjnie zdania, termy i formuy.
W najprostszym wypadku denicji indukcyjnej chodzi o okrele-
nie cigu elementw jakiego zbioru X, czyli funkcji f, ktra majc
za argument liczb naturaln przyporzdkowuje jej dokadnie jeden
element zbioru X, tj. f : N X. Bezporednio podaje si znaczenie
f(1). Nastpnie zwizuje si znaczenie f(n) ze znaczeniami f(m), dla
m < n. Zakada si, e te zalenoci jednoznacznie okrelaj f(n), jeli
tylko dane s wszystkie f(m), dla m < n.
PRZYKADY
116
Zob. Kuratowski, Mostowski [1978], s. 103107.
1. Wedug powyszego sposobu deniujemy n!. W tym wypadku
zbir X = N.
1! = 1,
(n)! = (n 1)! n.
2. Denicj zdania w jzyku rachunku zda mona przedstawi tak,
eby podpadaa pod powyszy wzr deniowania indukcyjnego.
Niech s bdzie jednym z symboli: , , , . Odpowiednikiem
zbioru X jest tym razem klasa wszystkich podzbiorw skoczo-
nych cigw elementw sownika tego jzyka. Zbir wszystkich i
tylko liter zdaniowych to zbir przyporzdkowany liczbie 1. Licz-
bie n( N) przyporzdkowywany jest zbir f(n), ktrego elemen-
tami s:
f(n) wtedy i tylko wtedy, gdy f(n 1),
(s) f(n) wtedy i tylko wtedy, gdy f(i), f(k)
a i +k = (n 1).

Bardziej oglna od wyej opisanej jest denicja indukcyjna z pa-
rametrem. Tym razem liczbom naturalnym i elementom zbioru A
zbioru parametrw przyporzdkowywane s elementy zbioru X. Po-
dane jest znaczenie f(1, a), gdzie a A. Znaczenie f(n, a) okrelane
jest przez znaczenia f(m, b), dla wszystkich m takich, e m < n i
wszystkich b( A).
PRZYKAD
Denicja sumy liczb naturalnych jest denicj indukcyjn z pa-
rametrem. W tym wypadku A = N, X = N.

Denicja litery funkcyjnej jest poprawna, gdy spenione s waru-
nek istnienia i warunek jedynoci. Aby pokaza, e deniowanie przez
indukcj jest uprawnione naley wic udowodni, e ten sposb de-
niowania gwarantuje spenienie obu warunkw. Mwi o tym kolejne
twierdzenie.
TWIERDZENIE 3
Niech A bdzie dowolnym zbiorem (zbir parametrw). Niech X
bdzie dowolnym zbiorem niepustym. Niech g : A X oraz h : X
4.4.3. DEFINICJA INDUKCYJNA 255
A N X bd dowolnymi funkcjami. Istnieje dokadnie jedna
funkcja f : AN X, speniajca nastpujce dwa warunki:
1. x A.[f(x, 0) = g(x)],
2. x A.n N.[f(x, n + 1) = h(f(x, n), x, n)].
Twierdzenie to pozostawiamy bez dowodu.
Jak uoglnieniu podlega zasada indukcji, tak podobnie mona
te uoglni deniowanie na zbiory dobrze ufundowane.
5. ALGEBRA ZBIORW
5.0. POCZTKI TEORII MNOGOCI
Teoria mnogoci, czyli teoria zbiorw zawdzicza swe powstanie
matematykom XIX w., ktrzy dyli do ugruntowania analizy mate-
matycznej i zbadania jej podstawowych poj. Pod tym ktem pisane
byy prace Dedekinda i Du Bois-Reymonda. Pocztki teorii znajdu-
jemy ju w pracach Boolea, jednak waciwym twrc teorii mno-
goci jako odrbnej dyscypliny matematycznej jest Georg Cantor
122
.
Opublikowa on szereg prac powiconych pojciu zbioru, poda de-
nicje i twierdzenia teorii mnogoci, ktre do dzi tworz jej podstawy.
Przez wieki niezalenie od siebie rozwijay si pojcie zbioru i niesko-
czonoci. Zasug Cantora jest poczenie ich w jednej teorii. To on
stworzy teori mnogoci. Jest ona dzieem jednego czowieka. Tym
historia teorii mnogoci rni si od historii innych dziaw matema-
tyki. Rozwj wikszoci z nich to dugi proces ewolucji idei i zaan-
gaowania wielu matematykw, ktrzy czasem prawie jednoczenie
dokonywali odkry. Prace Cantora spotykay si z niezrozumieniem
i opozycj nawet tak wybitnych matematykw jak np. Gauss. Uwa-
a on, e pojcie nieskoczonoci, ktrego teori jest w szczeglnoci
teoria zbiorw, nigdy nie wejdzie w skad poj matematycznych.
Mia to by tylko sposb mwienia. Henri Poincare przewidywa, e
teoria zbiorw przez przysze pokolenia bdzie postrzegana jako cho-
roba, przez ktr trzeba byo przej. Stwierdzenia te byy agodne
122
Georg Ferdinand Ludwig Philip Cantor (18451918) urodzi si w Sankt Pe-
tersburgu. Ojciec by duskim ydem wyznania protestanckiego, matka Dunk
wyznania rzymsko-katolickiego. Po opuszczeniu w dziecistwie Rosji, Cantor do
koca ycia mieszka w Niemczech. By profesorem prowincjonalnego Uniwersy-
tetu w Halle. Podstawowe prace ogasza w Mathematische Annalen w latach
18791893.
260 5. ALGEBRA ZBIORW
w porwnaniu z dziaaniami podjtymi przez Kroneckera, jednego z
nauczycieli Cantora
123
. Zwalcza on Cantora nie przebierajc w rod-
kach i na wszelkich paszczyznach, nawet jego samego, podobno na-
zywajc go deprawatorem modziey
124
. Uniemoliwi mu prac na
prestiowym Uniwersytecie Berliskim. Cantor przechodzi nerwowe
zaamania. Od 1884 r. przez reszt ycia leczy si psychiatrycznie.
Nieskoczonoci obawiali si matematycy staroytnymi. Na przy-
kad Grecy odrzucali liczby niewymierne, bo wizao si to z niesko-
czonoci. Czyniono to z powodu paradoksw z ni zwizanych, na
ktre ju wskazywa Zenon z Elei (ok. 490 ok. 430 p.n.e.). Wrd
wspczesnych Cantorowi byli jednak i tacy matematycy, ktrzy od
razu zrozumieli znaczenie i rol teorii mnogoci. Naleeli do nich Mit-
tag-Leer, Weierstrass i wieloletni przyjaciel Cantora Richard De-
dekind. Szersz akceptacj Cantor zacz znajdowa na przeomie
wiekw. Na Kongresie Matematycznym w Zurichu w 1897 r. prace
Cantora spotkay si z najwyszym uznaniem wielu, w tym Hurwitza
i Hadamarda. W 1904 Cantor zosta czonkiem Londyskiego Towa-
rzystwa Matematycznego oraz Towarzystwa Naukowego w Gottingen.
W pierwszych latach XX w. teoria mnogoci przechodzi kryzys.
Prace Cantora owiane byy duchem mistycyzmu. Szukajc lozocz-
nych uzasadnie zbiorw nieskoczonych, odwoywa si do meta-
zyki i teologii. Wyniki za interpretowa w duchu religijnym. Zreszt
i odwrotnie: Cantor znalaz wiernych czytelnikw i odbiorcw swoich
idei wanie wrd lozofw i teologw. To za naraao na moli-
wo wejcia w konikt z ortodoksj katolick. Cantor musia np. szu-
ka rozwiza, ktre uchroniyby go przed podejrzeniami o tendencje
panteistyczne. W swoich rozwaaniach o zbiorach kierowa si intu-
icyjnym pojciem zbioru. Takie niesprecyzowane pojcie okazao si
zawodne w wypadku bardziej subtelnych rozwaa. Na przykad nie
byo jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy istnieje zbir wszyst-
123
Cantor studiowa w Berlinie, gdzie jego nauczycielami byli najwiksi mate-
matycy tamtych czasw, m.in. Kronecker i Weierstrass.
124
Interesujce, e jezuici zastosowali jego teori do dowodu istnienia Boga i
witej Trjcy. Cantor, ktry sam by wybitnym teologiem, zdystansowa si od
tych dowodw.
5. ALGEBRA ZBIORW 261
kich zbiorw. W konsekwencji pojawiy si antynomie, czyli rozwa-
ania intuicyjnie poprawne prowadzce jednak do sprzecznoci
125
.
Jednak powtarzajc za Whiteheadem a contradiction is not a
failure, its an opportunity
126
. Kryzys zosta opanowany w 1904 r.
przez Zermelo (i jego kontynuatorw) dziki sformuowaniu systemu
aksjomatycznego. Ujcie zaproponowane przez Zermelo a kontynu-
owane przez Fraenkla, Johna von Neumana i innych, zrodzio nowe
problemy, z ktrych wiele pozostaje nierozwizanych do dzi. Wt-
pliwoci budzi np. aksjomat wyboru, ktry umoliwia konstrukcj
patologicznych zbiorw. Pierwsze wierwiecze XX w. jest okre-
sem tryumfu teorii mnogoci, jej metod i poj.
Wany wkad w rozwj teorii mnogoci wnieli matematycy pol-
scy. Na przykad wydana w 1912 r. ksika Wacawa Sierpiskiego
Zarys teorii mnogoci bya jednym z pierwszych podrcznikw tej
dziedziny w literaturze wiatowej. Zgodnie z planem wyznaczonym
przez organizatorw Polskiej Szkoy Matematycznej, przede wszyst-
kim Janiszewskiego, jej prace koncentroway wok teorii mnogoci.
Fundamenta Mathematicae pismo tej szkoy stao si wiato-
wym organem teorii mnogoci.
Tu gwnie zajmiemy si fragmentem teorii mnogoci dajcym si
przedstawi w oparciu o intuicyjne pojcia zbioru i elementu zbioru
(czyli na gruncie naiwnej teorii mnogoci), tak zwan algebr zbio-
rw (rachunkiem zbiorw)
127
. Bada bdziemy operacje na zbiorach.
125
Chronologicznie pierwsz antynomi, znan ju Cantorowi w 1895 r., jest ro-
zumowanie podane w [1897] przez woskiego matematyka Burali-Forti. Opiera si
ono na pojciu zbioru wszystkich liczb porzdkowych. Sdzi si, e Cantor para-
doks ten odkry sam w 1885 r. i pisa o nim w licie do Hilberta w 1886 r.. W
1899 r. Cantor odkry paradoks zbioru wszystkich zbiorw. Ostateczna antynomia
oparta na podziale zbiorw na te, ktre s i te, ktre nie s swoimi elementami,
podana zostaa przez Russella (i niezalenie przez Zermelo). W licie z 16 czerwca
1902 r. do Fregego, Russell pisa o skonstruowaniu antynomii w oparciu o aksjo-
maty z Grundgesetze der Arithmetik [1893]. Zdaniem Fregego paradoks Russella
podway ca matematyk.
126
Sprzeczno nie jest nieszczciem, jest okazj.
127
Algebra zbiorw zostaa ugruntowana przez matematyka angielskiego G. Bo-
olea. Pierwsza jego praca z tej dziedziny ukazaa si w 1854 r. Wiele twierdze z
algebry zbiorw zna wczeniej Leibniz (XVII w.).
5.1. ZBIR I ELEMENT ZBIORU
Pojcia zbioru i elementu zbioru s jednymi z podstawowych po-
j matematyki. Teoria mnogoci, czyli teoria zbiorw, obok logiki
zakadana jest przez wszystkie dyscypliny matematyczne. Terminy i
twierdzenia teorii mnogoci wykorzystywane s w prawie kadej na-
uce. Jest narzdziem innych dziaw matematyki. Z podstawowych
intuicyjnych poj i twierdze teorii mnogoci korzystalimy w pierw-
szej czci ksiki, czci powiconej logice.
G. Cantor pisze: Pod pojciem rozmaitoci (Mannigfaltigkeit)
czy zbioru (Menge) rozumiem mianowicie oglnie kad wielo (je-
des Viele), ktra moe by pomylana jako jedno (als Eines), tj.
kady og (Inbegri) okrelonych elementw, ktre na mocy pew-
nego prawa mog by zczone w jedn cao
128
.
Podane przez Cantora okrelenie, jako postulat charakteryzujcy
pojcie zbioru okrela si mianem pewnika abstrakcji lub pewnika de-
nicyjnego
129
.
Do pojcia zbioru dochodzimy abstrahujc od konkretu, czyli
jednostkowoci przedmiotw. Stos kamieni jest przedmiotem konkret-
nym
130
. Zbir, ktrego wszystkimi i tylko elementami s kamienie z
tego stosu jest obiektem abstrakcyjnym
131
. Stos kamieni jako obiekt
zyczny, ma wasnoci zyczne takie, jak np. masa. Zbir, ktrego
kamienie z tego stosu s elementami nie jest przedmiotem zycznym,
a zatem nawet pytanie o jego wasnoci zyczne nie jest pytaniem po-
prawnie postawionym. Kamienie ze stosu kamieni nie s elementami
stosu, tylko jego czciami.
128
Zob. Murawski [1986], s. 157. Oryginalny tekst jest nastpujcy: Unter einer
Menge verstehe ich allgemein jedes Viele welches sich als Eines denken lasst, d.h.
jeden Inbegri bestimmter Elemente, welcher durch ein Gesetz zu einem Ganzen
verbunden werden kann. Cantor [1883a], zob. Cantor [1932] s. 204.
129
W jzyku angielskim uywa si okrelenia comprehension axiom.
130
Przez przedmiot konkretny rozumiemy rzecz, czyli przedmiot zyczny, osob
lub co, co sobie jako takie wyobraamy. Na przykad Woodyjowski jest przed-
miotem konkretnym.
131
Przedmioty abstrakcyjne to cechy, stosunki (relacje), zjawiska, stany itp.
W jzyku potocznym sowo zbir uywane jest w znaczeniu
dystrybutywnym, czyli abstrakcyjnym, zatem w tym znaczeniu, jakie
ma ono w teorii mnogoci, oraz w znaczeniu kolektywnym, zwanym te
mereologicznym, czyli znaczeniu, w ktrym stos kamieni jest zbiorem.
W wypadku dystrybutywnego znaczenia sowa zbir, przed-
mioty, ktre si na zbir skadaj s jego elementami. W wypadku
kolektywnego znaczenia sowa zbir, przedmioty, ktre skadaj si
na niego s jego czciami. Zbir w sensie kolektywnym to agregat lub
konglomerat.
Liczno zbioru (w sensie dystrybutywnym) jest okrelona przez
to, ile elementw ma ten zbir. Zbir, ktrego elementami s wszyst-
kie i tylko kamienie z pewnego stosu kamieni ma tyle elementw, ile
kamieni skada si na ten stos kamieni. O licznoci agregatu, jakim
jest stos kamieni nawet trudno mwi: liczba jego czci zaley od
gbokoci podziau. Mog to by najprociej dajce si wydzieli
kamienie, ale mog to te by czci tych kamieni
132
.
Ei A mog
by zbiory. El
A. Inaczej jest w wypadku zbiorw w sensie kolektywnym: czci cz-
ci agregatw s czciami tych agregatw.
Teori zbiorw w sensie kolektywnym, czyli agregatw lub kon-
glomeratw stworzy nadajc jej nazw mereologii Leniewski
[1929], [1938]. Naruncie mereologicznego rozumieniabioru ko-
pot sprawia pojcie bioru pustego, jak rwnie d-3339(r)9.6()9(n)-0.9(i)7.4(e)9(ni)7.4(e)-420.zbioru
jednostkowgo od jgo jedynego elemtu. Koncepcje wypracowne
przez Leniewskiego, cho nie znalazy takiego uznania jak teoria
zbiorw w sensie dystrybutywnym, budz zainteresowanie dzi.
Tu nie bdziemy zaj]TJ/7(o)34(w)25.2(a)1()-516.6(s)-5.6(i)-483.6(n)-9.5(i)-1.2(]TJ/7(i)-485.2(i)-485.2(]TJ/7()34(w)-7.8(ic)-505.6(o)-483(zb)-9.5(ior)-8.3(z)0.4(e)-494.6(b)-42.5(d)-9.5(ziem)26.3(y)]TJT0.004 Tc[(mi)6.8.l)8.4(l)6.8.i)-334.2(n)-1.5(a)-321(u)31.5(w)33.2(a)9(dz)8.4(e)-343.6(z)8.4(bi)6.8.r w snsi dysrybutywnym.
Zbir (w sensie dystrybutywny])jest okrelony nie tylko prz
swojTJ/7(e)-571.8.llem0 T5-3(t)32.7(y)83.6(,)-595.4(ale)-582.8.i przez posb ich przynalenoci do zbioru.
Istotne jest samo rozumienie b T5-6(ycia)]TJETq24.96 0 0 -0.48 215.508 307.188 cm/Im1 DoQBT10.9091 0 0 10.9091 244.8046 308.28 Tm-0.0041 Tc[(elem)-6.8.l0 T5-4(tem)-6.8.. Zodnie z najprost-
elementem danego zbioru. Z punktu widzenia jzyka znaczy to, e
zbiory pojmowane s jako zakresy nazw ostrych, czyli takich, e do-
wolny przedmiot jest albo nie jest ich desygnatem
133
. Przykadem
nazwy ostrej jest dziecko Jana dowolny przedmiot jest albo nie
jest dzieckiem Jana. To, czy kto jest, czy nie jest dzieckiem Jana
nie zaley ani od stanu wiedzy kogokolwiek, ani nie podlega jakiej-
kolwiek gradacji spowodowanej ewentualnymi wtpliwociami, co do
stanu faktycznego. W zwizku z jzykiem naturalnym i pojawiaj-
cymi si moliwociami stosowania m.in. narzdzi informatycznych
pojawia si potrzeba opisu zakresw nazw nieostrych. S to takie
nazwy, co do ktrych reguy jzyka nie przesdzaj, czy pewne przed-
mioty s, czy te nie s ich desygnatami. Przykadem nazwy nieostrej
jest dziecko
134
. Kto, kto kwestionowaby uycie tej nazwy do wska-
zania siedmiolatka naruszaby reguy jzyka polskiego. Podobnie na-
rusza te reguy kto, kto t nazw zastosowaby do dwudziestolatka.
Jednak reguy jzyka polskiego nie przesdzaj, czy czternastolatek
to dziecko, czy nie. Innym przykadem nazwy nieostrej jest mody.
W wypadku nazw nieostrych nie jest wic tak, e dowolny przed-
miot jest albo nie jest ich desygnatem. Formalny opis ich zakresw
jako zbiorw wymaga zatem nowego rozumienia samej przynalenoci
elementu do zbioru. W wypadku zbioru rozmytego przynaleno ele-
mentu do zbioru podlega gradacji, przyjmujc wartoci z przedziau
[0, 1]
135
. Szuka si te innych rozwiza, jak np. w wypadku koncep-
cji zbiorw przyblionych. W teorii klasycznej takiej, jaka tu jest
rozwijana przyjmuje si, e dowolny przedmiot jest albo nie jest
elementem danego zbioru. To rozstrzygnicie nie wyczerpuje jednak
wszystkich problemw sposobu rozumienia przynalenoci do zbioru.
Natura elementw zbioru moe by dowolna. W szczeglnoci
133
Desygnat nazwy to kady i tylko przedmiot, do ktrego wskazania nazwa
moe by uyta zgodnie z reguami jzyka. Zakres nazwy to zbir jej desygnatw.
134
Jako nazwa nierelatywna, a wic nazwa, ktra suy do wskazania elementu
pewnej grupy wiekowej. Nazwa dziecko moe by wzita w zanczeniu relatyw-
nym, jak wwczas, gdy mwimy, e Piotr jest dzieckiem Jana. Dzieckiem w sensie
nierelatywnym jest kady czowiek w pewnym okresie swego ycia, a mianowicie
wwczas, gdy jest w wieku dziecicym. Dzieckiem Jana jest si, albo si nim nie
jest i nie zaley to od wieku.
135
Zob. Zadeh [1965].
same mog by zbiorami
136
. O takich elementach zbiorw, ktre
same nie s zbiorami mona mwi jako o praelementach. Istnienie
takich obiektw nie jest jednak konieczne dla teorii mnogoci. Wy-
starczy przyj, e istnieje przynajmniej zbir pusty. Zbir ten moe
by elementem innego zbioru. Dalej zbir pusty i zbir, ktrego ele-
mentem jest zbir pusty mog by elementami innego zbioru itd. Ta
konstrukcja nie pozwala na stworzenie zbioru, ktrego on sam byby
elementem. W ogle nie jest moliwa konstrukcja zbioru, ktrego ele-
mentem byby obiekt, w ktrego konstrukcji korzystaoby si z tego
konstruowanego zbioru. Metoda konstrukcji zbiorw kolejnymi kro-
kami najoglniej rzecz biorc polega na tym, e
1. kady obiekt utworzony w kroku K ze zbiorw utworzonych w
krokach wczeniejszych ni K jest zbiorem;
2. nie ma adnych innych zbiorw ni utworzone, na ktrym kroku.
Ta idea konstrukcji zbiorw kolejnymi krokami jest wana dla wa-
ciwego pojcia zbioru, jakie ma si na uwadze w teorii mnogoci.
Stosowanie intuicyjnych poj zbioru oraz bycia elementem
zbioru jest ograniczone i w wypadku bardziej zaawansowanych roz-
waa musi zosta zastpione przez pojcia cile okrelone
137
. Do-
konuje si tego na gruncie aksjomatycznej teorii mnogoci. Pierwsz
tak teori stworzy Ernest Zermelo [1908].
Wielkich liter z pocztku alfabetu: A, B, C, . . ., w razie potrzeby
z indeksami, uywa bdziemy jako zmiennych, ktrych wartociami
s zbiory.
136
W takich wypadkach zamiast o zbiorze zwyko si mwi o klasie zbiorw lub
rodzinie zbiorw. Od strony formalnej tak rozumiana klasa i rodzina znacz
to samo co zbir.
137
I tym samym dochodzi do zerwania ze zdroworosdkowym ich pojmowaniem.
Jak jednak zauwaa Irving Copi: To a greater or lesser degree, every scientic
advance marks some departure from the common sense that preceded it. W
wikszym lub mniejszym stopniu, kade osignicie naukowe wskazuje na odej-
cie od sensu zdroworozsdkowego, na ktrym byo oparte (Copi [1979], s. 195).
Wszak wci . . . among all the mathematical theories, it is just the theory of
sets that requiers clarication more than any other. spord wszystkich teorii
matematycznych wanie teoria mnogoci wymaga wyjanie bardziej ni kada
inna (Mostowski [1979], s. 3).
Wielkich liter z koca alfabetu: X, Y, Z, w razie potrzeby z in-
deksami, uywa bdziemy jak nazw pewnych wyrnionych zbiorw
(przestrzeni).
Maych liter z pocztku alfabetu: a, b, c, . . ., w razie potrzeby z
indeksami, uywa bdziemy jako nazw elementw zbiorw.
Mae litery z koca alfabetu: x, y, z, w razie potrzeby z indek-
sami, bd uywane jako zmienne, ktrych wartociami s elementy
zbiorw
138
.
Przedmioty (indywidua), ktre tworz zbir to jego elementy.
Fakt, e przedmiot a jest elementem (naley do) zbioru A zapisujemy
a A
jest dwuargumentow liter predykatow
139
.
To, e a nie jest elementem (nie naley do) zbioru A, (a A),
moemy zapisa
a A.
138
Jest to umowa na uytek teorii mnogoci. W jej aplikacjach moliwe s inne
konwencje. Na przykad w geometrii elementarnej zwyczajowo przyjo si wiel-
kimi literami oznacza punkty a maych uywa na oznaczenie gur, czyli zbiorw
punktw.
139
Znak zosta wprowadzony w 1889 przez G. Peano. Taka informacja po-
dawana jest na stronie internetowej University of St. Andrews. Peano uy jej we
wstpie do I tomu Formulaire de mathematiques [1895]. Sam wstp datowany jest
na 1894 r. Symbol ten pochodzi od pierwszej litery greckiego sowa (by).
W tradycyjnej ontologii wyrnia si podmiot (P) i atrybut (A). Rozpoznanie
podmiotu i jego atrybutu jest podstawow czynnoci poznawcz. Mwimy, e
P jest A wwczas i tylko, gdy atrybut A przysuguje podmiotowi P. Ten pod-
stawowy zwizek wyraa wic sowo jest a po grecku wanie . Niech y
bdzie zmienn, ktrej zakresem s przedmioty dowolnej kategorii ontologicznej.
Niech Z(y) bdzie zbiorem wszystkich i tylko przedmiotw, dla ktrych y moe
by znakiem. Niech E(Z(y)) bdzie skrtem dla element zbioru y-kw. Bycie
elementem zbioru y-kw jest atrybutem. Zatem to, e przedmiotowi x przysuguje
atrybut bycia elementem zbioru y-kw moemy zapisa
x E(Z(y)).
Te dwa znaki E w teorii mnogoci zostay sprowadzone do jednego .
Roman Suszko mwi o wzorze
x Z(y) xy
jako o naczelnej zasadzie teorii mnogoci. Zob. Suszko [1965], s. 5456.
Oczywicie, uywa bdziemy rwnie nawiasw. Zasady ich uy-
cia nie rni si istotnie od zasad stosowanych w rachunku predyka-
tw.
Nasz jzyk jest w istocie jzykiem rachunku predykatw (pierw-
szego rzdu) z identycznoci. Gdybymy wprowadzili jednoargumen-
tow liter predykatow . . . jest zbiorem, to moglibymy operowa
tylko staymi i zmiennymi indywiduowymi: a, b, . . . ; x
0
, x
1
, . . .. Byby
to jednak mniej czytelny zapis.
Rozwijajc teori zbiorw bdziemy wzbogaca jzyk o uyteczne
symbole. Bdziemy deniowali stae indywiduowe, litery predykatowe
i litery funkcyjne zgodnie z zasadami deniowania tych rodzajw sym-
boli opisanymi w rozdziale o deniowaniu. Podawane bd rwnie
zasady co do mocy wizania.
Zbir charakteryzujemy ekstensjonalnie wskazujc jego elementy.
Nazwy elementw wpisujemy w nawiasy szecienne. Zbir, ktrego
wszystkimi i tylko elementami s a
0
, a
1
, . . . , a
n
to zbir
{a
0
, a
1
, . . . , a
n
}
lub, gdy s to przedmioty a
t
przyporzdkowane elementom zbioru T
{a
t
: t T}.
Warto tu zauway, e przedmiot (indywiduum) rni si od
zbioru, ktrego jest on jedynym elementem: a jest jedynym elemen-
tem zbioru {a}.
Zbir charakteryzujemy intensjonalnie podajc formu z jedn
zmienn woln, ktr to formu speniaj wszystkie i tylko elementy
tego zbioru lub jak to zwykle bdziemy mwili podajc wasno,
ktr maj wszystkie i tylko elementy tego zbioru.
{x : (x)}
to zbir wszystkich tych i tylko tych przedmiotw, dla ktrych prawd
jest, e s (lub jak mwimy ktre maj wasno )
140
.
140
Nie mwimy tu, e wyznacza zbir. Mwimy jedynie, e za pomoc
charakteryzujemy wszystkie i tylko elementy pewnego zbioru. Por. przypis do
Znakw { oraz } uywalimy jako znakw interpunkcyj-
nych. Teraz nawiasy te wystpuj w roli operatora tworzcego nazw
zbioru
141
. Operator ten nazywa si operatorem abstrakcji lub znakiem
abstrakcji. Istnieje wiele odmian jego uycia. Pisze si np.
{x|(x)},
Aby zapisa, e mamy na uwadze tylko przedmioty ze zbioru A,
ktre speniaj piszemy
{x A : (x)}.
Zapis
{x y|x X y Y }
oznacza zbir, ktrego wszystkimi elementami s iloczyny z pierw-
szym czynnikiem, bdcym elementem zbioru X i z drugim czynni-
kiem, bdcym elementem zbioru Y .
Operator abstrakcji zosta wprowadzony przez Fregego [1893].
Jego nazwa pojawia si w Principia Mathematica, gdzie stosowany
jest symbol: . ( x)(x) oznacza zbir taki, e
y ( x)(x) (y).
Inny symbol by uywany przez Fregego, a jeszcze inny przez Peano.
Czasem zaley nam na charakterystyce ekstensjonalnej zbioru
scharakteryzowanego intensjonalnie, np. rwnanie jest charaktery-
styk intensjonaln zbioru pierwiastkw tego rwnania. Rozwiza
rwnanie to tyle, co scharakteryzowa ten zbir ekstensjonalnie.
aksjomatu podzbiorw. Wprowadzenie do jzyka teorii mnogoci oznaczenia {x :
(x)} wymaga pokazania, e istnieje zbir A taki, e x.[x A (x)] (do
tego celu trzeba skorzysta z aksjomatu podzbiorw) oraz e jest dokadnie jeden
(tu korzystamy z denicji rwnoci zbiorw).
141
Taki symbol wprowadzi G. Cantor w [1895], s. 481. Pisa: Unter einer
Menge verstehen wir jede Zusammenfassung M von bestimmten wohlunter-
schiedenen Objecten m unserer Anschauung oder unseres Denkens (welche die
Elemente von M genannt werden) zu einem Ganzen.
In Zeichen dr ucken wir dies so aus:
M = {m}.
Przez zbir rozumiemy kade zebranie w cao M okrelonych, dobrze
odrnionych przedmiotw m naszego ogldu lub naszych myli (ktre nazywane
s elementami M).
5.2. RWNO ZBIORW 269
5.2. RWNO ZBIORW
O zbiorach A i B powiemy, e s ekstensjonalnie rwne wtedy i
tylko wtedy, gdy maj te same elementy, czyli inaczej nie rni si
swoimi elementami. Zbiory, ktre s rwne, s ekstensjonalnie rwne.
(T1) Jeeli zbiory A i B s rwne (=), to maj te same elementy:
(A = B) x.(x A x B).
DOWD
142
Z aksjomatu identycznoci ID3 mamy
1. A = B x A x B.
Podobnie
2. B = A x B x A.
Po doczeniu duego kwantykatora z 1 i 2, odpowiednio, otrzy-
mujemy
3. A = B x.(x A x B),
4. B = A x.(x B x A).
Z 3 i 4 i z tego, e identyczno jest symetryczna mamy
5. A = B x.(x A x B).
Powstaje pytanie, czy jeeli zbiory s ekstensjonalnie rwne, to
s rwne. Pozytywna odpowied na to pytanie nie wydaje si by in-
tucyjnie oczywista. Zbir mieszkacw Warszawy jest ekstensjonalnie
rwny zbiorowi mieszkacw stolicy Polski. Czy jednak zbiory te s
rwne? Gdyby rozumie zbiory w sposb intensjonalny, to ich rw-
no zaleaaby nie tylko od ich elementw (ekstensji), lecz rwnie
od sposobu okrelenia (intensji). Na gruncie rachunku predykatw
142
Dowody twierdze rachunku zbiorw przeprowadzamy metod dowodw za-
oeniowych. Jako zaoenia dowodu mog by brane tezy rachunku predykatw
oraz denicje i wczeniej udowodnione twierdzenia rachunku zbiorw. Korzystamy
nie tylko z regu pierwotnych, lecz rwnie z tych regu, ktre s intuicyjnie oczy-
wiste. Nie bdziemy tych regu nazywa. Zwykle wskazywane bd tylko wiersze
dowodowe, do ktrych reguy s stosowane. Odpowiedni komentarz bdzie za-
mieszczany midzy wierszami dowodowymi (ze wzgldw typogracznych).
z identycznoci z ekstensjonalnej rwnoci zbiorw nie wynika ich
rwno. Teori mnogoci uprawia si przyjmujc aksjomatycznie, e
ekstensjonalna rwno zbiorw pociga za sob rwno zbiorw.
Takie, ekstensjonalne, ujcie zbioru jest prostsze. Konsekwencj jest
jednak konieczno uznania tezy, e cechy koekstensywne
143
, s to-
same.
Zasada ekstensjonalnoci
144
gosi, e jeeli dwa zbiory s eksten-
sjonalnie rwne, maj te same elementy, to s rwne, czyli maj te
same wasnoci:
x.(x A x B) (A = B).
A zatem:
(DEF. =) (A = B) x.(x A x B),
czyli zbiory s rwne wtedy i tylko wtedy, gdy maj te same elementy.
Symbol = to dwuargumentowa litera predykatowa.
Wprowadzamy skrt =:
(A = B) A = B.
Przyjmujemy, e symbole = i = wi sabiej ni symbole
operacji na zbiorach
145
.
Dla dowolnych zbiorw A, B, C:
(T1) A = A zwrotno,
(T2) (A = B) (B = A) symetryczno,
(T3) [(A = B) (B = C)] (A = C) przechodnio,
czyli relacja rwnoci zbiorw
146
jest zwrotna, symetryczna i prze-
chodnia.
143
Cech c
1
jest koekstensywna z cech c
2
wtedy i tylko wtedy, gdy kademu
wystpieniu cechy c
1
towarzyszy wystpienie cechy c
2
i na odwrt, czyli kademu
wystpieniu cechy c
2
towarzyszy wystpienie cechy c
1
. Inaczej mwic nie ma
obiektw, ktre miayby jedn z tych cech, a drugiej nie miay.
144
Zob. aksjomat rwnoci zbiorw.
145
O symbolach tych bdzie mowa pniej.
146
W sensie cisym o relacji mwi si w kontekcie zbiorw, na ktrych jest
okrelona. Wszelkie relacje midzy zbiorami winny by zrelatywizowane do
jakiej rodziny zbiorw, bowiem bdzie o tym jeszcze mowa nie ma zbioru
wszystkich zbiorw.
5.2. RWNO ZBIORW 271
Udowodnimy tylko (T3).
DOWD
Z denicji rwnoci zbiorw mamy:
1. (A = B) x.(x A x B),
2. (B = C) x.(x B x C).
Z (1) i (2) dostajemy:
3. [(A = B) (B = C)] [x.(x A x B) x.(x B x C)].
Tez rachunku predykatw jest:
4. [x.(x A x B) x.(x B x C)] x.(x A x C),
wic z 3 i 4:
5. [(A = B) (B = C)] x.(x A x C).
Poniewa z denicji rwnoci zbiorw:
6. (A = C) x.(x A x C),
wic ostatecznie:
7. [(A = B) (B = C)] (A = C).
Zbir pusty,
147
, to zbir, ktry nie ma adnego elementu. Nie
ma takiego przedmiotu, ktry posiadaby jak wasno i jej nie
posiada. Byby to wic zbir
{x : (x) (x)},
lub, majc na uwadze to, e kady przedmiot jest rwny samemu
sobie, a wic, e nie ma przedmiotw, ktre nie byyby rwne sobie:
{x : x = x}
Dowd, e taki zbir istnieje moliwy jest dopiero po przyjciu
aksjomatw
148
.
147
Andre Weil (19061998), jeden z czonkw grupy matematykw, kryjcych
si pod pseudonimem Nicolas Bourbaki, w autobiogra sobie przypisuje wprowa-
dzenie tego symbolu. Symbol ten pochodzi z norweskiego alfabetu, ktry to jzyk
Weil zna jako jedyny spord bourbakistw.
148
Korzysta trzeba z aksjomatu istnienia oraz z aksjomatu rnicy.
Dla wykazania jedynoci tego zbioru trzeba pokaza, e jeeli
A = {x : x = x} i B = {x : x = x}, to A = B.
Niech
1. A = {x : x = x},
2. B = {x : x = x}.
Na podstawie symetrycznoci rwnoci zbiorw i 2 mamy:
3. {x : x = x} = B
Z 1 i 3 mamy:
4. A = {x : x = x} {x : x = x} = B
Z przechodnioci rwnoci zbiorw i z 4 ostatecznie dostajemy:
5. A = B.
(DEF. ) = {x : x = x},
co inaczej moemy zapisa:
= {x : x = x}.
Symbol to staa indywiduowa. Zbir pusty peni w teorii
mnogoci rol podobn do tej, ktr 0 peni w algebrze
149
.
W algebrze zbiorw przyjmuje si, e zbiory rozwaane w ramach
okrelonej dyscypliny w ktrej algebra zbiorw jest stosowana
s tego rodzaju, e wszystkie ich elementy s elementami pewnych
zbiorw
150
. Dla okrelonej klasy zbiorw taki zbir jest tylko jeden.
Zbir ten, X, to przestrze (zbir peny lub zbir uniwersalny). X
moemy zdeniowa przez wasno, ktr posiadaj wszystkie i tylko
jego elementy. Byby to wic zbir:
{x : (x) (x)},
lub, majc na uwadze to, e kady przedmiot jest rwny samemu
sobie:
149
Pojcie zbioru pustego wystpuje ju w redniowieczu w XIII i XIV wieku.
Zajmowano si wwczas analiz wyrae, ktre okrelaj byty nie istniejce.
150
Nie twierdzimy tym samym, e istnieje jaki taki zbir, e wszystkie elementy
jakiegokolwiek zbioru byyby elementami tego zbioru.
5.3. ZAWIERANIE SI ZBIORW 273
{x : x = x}.
(DEF. zbioru uniwersalnego, X) X = {x : x = x}.
Symbol X to staa indywiduowa
151
.
Zgodnie z regu deniowania staych indywiduowych naley po-
kaza, e istnieje zbir X i e jest dokadnie jeden. Podobnie jak w
wypadku zbioru pustego istnienie zbioru penego X wymaga od-
woania si do aksjomatw
152
, za dowd jego jedynoci przebiega
analogicznie do dowodu jedynoci zbioru pustego .
Czasem, w szczeglnoci w rozwaaniach nad relacjami i funk-
cjami, przyjmuje si istnienie wicej ni jednego zbioru uniwersal-
nego (kady z nich jest jedynym zbiorem uniwersalnym, ktry ozna-
cza dana staa indywiduowa). Na oznaczenie tych zbiorw, jak ju
bya mowa, uywa si wielkich liter z koca alfabetu: X, Y, Z (w razie
potrzeby z indeksami).
5.3. ZAWIERANIE SI ZBIORW
153
Zbir A jest podzbiorem B, A B
154
, wtedy i tylko wtedy, gdy
kady element zbioru A jest elementem zbioru B:
(DEF. ) (A B) x.(x A x B).
Symbol to dwuargumentowa litera predykatowa.
Gdy A nie jest podzbiorem B, to piszemy:
151
Zamiast zajmowa si wszystkimi indywiduami i okrela, ktre z nich wcho-
dz w zakres rozwaanej teorii, wygodniej jest z gry ograniczy si do tych przed-
miotw. Ten zbir przedmiotw, zbir uniwersalny, to dziedzina rozwaanej teorii.
Na przykad dziedzin arytmetyki jest zbir liczb. Pojcie dziedziny teorii (zbioru
uniwersalnego) wprowadzi do logiki De Morgan. Jest ono pniejsze od pojcia
zbioru pustego.
152
Korzystamy z aksjomatu istnienia.
153
Relacje, o ktrych tu bdzie mowa jako pierwszy wyczerpujco zbada mate-
matyk francuski J. D. Gergonne (17711859). Zauwamy o czym ju bya mowa
przy okazji relacji rwnoci zbiorw e poniewa nie ma zbioru zbiorw, w sensie
waciwym o relacjach midzy zbiorami mona mwi, majc zawsze na uwadze
jak rodzin zbiorw.
154
W tym samym znaczeniu co bywa uywany te symbol .
A B.
Zbir A zawiera si w zbiorze B wtedy i tylko wtedy, gdy zbir A
jest podzbiorem zbioru B. Relacja to relacja zawierania si zbiorw
lub inaczej relacja inkluzji.
Zbir A jest waciwym podzbiorem zbioru B wtedy i tylko wtedy,
gdy kady element A jest elementem B i s elementy B, ktre nie s
elementami A:
(DEF. ) (A B) x.(x A x B)x.(x Bx A)
155
.
Zauwamy, e
A B [(A B) (A = B)],
czyli A jest waciwym podzbiorem B wtedy i tylko, gdy A jest pod-
zbiorem B i A jest rne od B.
Zbir A jest nadzbiorem zbioru B wtedy i tylko wtedy, gdy kady
element zbioru B jest elementem zbioru A:
(DEF. ) (A B) x.(x B x A).
Zauwamy, e
A B B A.
Symbol to dwuargumentowa litera predykatowa
156
.
Gdy A nie jest nadzbiorem B, to piszemy:
A B.
Zbir A jest waciwym nadzbiorem zbioru B, A B
157
, wtedy i
tylko wtedy, gdy kady element B jest elementem A i s elementy A,
ktre nie s elementami B:
(DEF. ) (A B) x.(x B x A) x.(x A x B).
Zauwamy, e
A B [(A B) (A = B)],
155
Zob. uwag w sprawie stosowania symbolu .
156
W tym samym znaczeniu co uywany bywa symbol .
157
Zob. uwag w sprawie stosowania symbolu .
5.3. ZAWIERANIE SI ZBIORW 275
czyli A jest nadzbiorem B wtedy i tylko wtedy, gdy B jest podzbiorem
A i A jest rne od B.
Przyjmujemy, e symbole , , , , , wi
sabiej ni wszystkie symbole operacji na zbiorach.
(T1) A A zwrotno,
(T2) [(A B) (B A)] (A = B) antysymetryczno,
(T3) [(A B) (B C)] (A C) przechodnio,
(T4) (A = B) [A B) (B A)].
DOWD
Dowiedmy tylko antysymetrycznoci .
Na podstawie denicji :
1. A B x.(x A x B).
Podobnie:
2. B A x.(x B x A).
Z 1 i 2 otrzymujemy:
3. [(A B) (B A)] [x.(x A x B) x.(x B x A)].
4. [x.(x A x B) x.(x B x A)] x.(x A x B).
Z 3 i 4 dostajemy:
5. [(A B) (B A)] x.(x A x B).
Poniewa z denicji rwnoci zbiorw:
6. (A = B) x.(x A x B),
wic z 5 i 6 ostatecznie otrzymujemy:
7. [(A B) (B A)] (A = B).
Na podstawie denicji zbioru pustego i zawierania si zbiorw
mamy:
(T5) A,
czyli zbir pusty jest podzbiorem kadego zbioru.
Ponadto:
(T6) A = A ,
czyli aden zbir w sposb waciwy nie zawiera si w zbiorze pustym
lub inaczej aden zbir niepusty nie zawiera si w zbiorze pustym.
Moemy zauway, e
(T7) A X,
czyli kady zbir zawiera si w przestrzeni; oraz
(T8) A = X X A,
czyli przestrze w sposb waciwy nie zawiera si w adnym zbiorze
lub inaczej przestrze nie jest podzbiorem adnego zbioru rnego
od przestrzeni.
5.4. OPERACJE NA ZBIORACH
5.4.1. Dopenienie zbioru
Dopenieniem (uzupenieniem) zbioru A jest zbir A, ktrego
elementami s wszystkie i tylko te elementy przestrzeni, ktre nie s
elementami A:
(DEF. ) A = {x X : x A},
co moemy te zapisa:
A = {x X : x A},
lub
x.[x A x A].
Symbol to jednoargumentowa litera funkcyjna. Przyjmu-
jemy, e wie najmocniej ze wszystkich symboli operacji na zbiorach
Zamiast pisa: (A) piszemy te: A.
Charakteryzujc zbir intensjonalnie mwimy o wasnoci, ktr
posiadaj wszystkie i tylko elementy tego zbioru. Nastpuje utosa-
mienie zbioru z wasnoci. Dopenienie zbioru mona wic utosa-
mia z brakiem wasnoci, ktra ten zbir wyznacza.
5.4. OPERACJE NA ZBIORACH 277
Dla dowolnego zbioru A:
P1 (A) = A
P2 = X
P3 X =
P4 A B B A.
Dowiedmy tylko P1. Nosi ono nazw prawa podwjnego uzupe-
nienia.
DOWD
Z denicji dopenienia zbioru mamy:
1. x.[(x A) (x A)].
Podobnie:
2. x.[(x (A)) (x A)].
Teraz opuszczamy kwantykatory w 1 i 2. Dostajemy wic:
3. (x A) (x A),
4. (x (A)) (x A).
Z 3 otrzymujemy:
5. (x A) (x A).
6. (x A) (x (A)).
Doczajc w 6 duy kwantykator mamy:
7. x.[(x A) (x (A))].
Z denicji rwnoci zbiorw:
8. A = (A) x.[(x A) (x (A))].
Z 7 i 8 dostajemy wic:
9. (A) = A.
Przeprowadzajc dowd zwykle dokonujemy przeskokw. Czy-
nimy to wwczas mianowicie, gdy wynikanie kolejnego wiersza z po-
rzednich jest oczywiste. To, co jest oczywiste dla jednych nie musi
by oczywiste dla innych. Pojcie oczywistoci zrelatywizowane jest
wic do tych, do ktrych dany tekst, dowd, argumentacja s skie-
rowane. Tu majc na uwadze ksztacenie wiedzy i sprawnoci lo-
gicznych zwykle dowody s bardziej szczegowe ni byoby to ko-
nieczne dla samego wykadu omawianych treci. Zauwamy, e bez
jakiej szkody dla moliwoci stwierdzenia poprawnoci dowodu mo-
naby opuci dwa pocztkowe wiersze naszego ostatniego dowodu.
Moglibymy wic dowd rozpocz od wierszy 3 i 4, przyjmujc jako
oczywist regu opuszczania duego kwantykatora. Podobnie pomi-
nite mogoby by odwoanie si do denicji rwnoci zbiorw. Dowd
monaby wic zakoczy na wierszu 6. W miar wykadu bdziemy
co raz wicej krokw pomija jako oczywistych. Nasze dowody bd
stawa si mniej szczegowe.
5.4.2. Suma zbiorw
Sum zbiorw A i B jest zbir A B, ktrego elementami s
wszystkie i tylko te przedmioty, ktre s elementami zbioru A lub s
elementami zbioru B:
(DEF. ) (A B) = {x X : x A x B}.
W sposb rwnowany moemy to wyrazi:
x.[x (A B) (x A) (x B)].
Zauwamy, e
x (A B) (x A) (x B).
Operacj sumowania teorimnogociowego rzdz nastpujce
prawa.
(T1) A B = B A przemienno,
(T2) A (B C) = (A B) C czno,
(T3) A = A element neutralny
158
,
(T4) A A = A idempotencja
158
158
Element a jest elementem neutralnym operacji f jeli dla dowolnego x:
f(x, a) = x.
158
Element a jest idempotentny dla operacji f jeli f(a, a) = a.
(T5) A X = X X element jednostkowy
159
.
DOWD
Z denicji sumy teoriomnogociowej zachodz kolejne rwnowa-
noci:
1. x [A (B C)] [x A x (B C)],
2. [x A x (B C)] [x A (x B x C)].
Tez rachunku logicznego jest:
3. [x A (x B x C)] [(x A x B) x C].
Ponownie korzystajc z denicji sumy teoriomnogociowej mamy:
4. [(x A x B) x C] [x (A B) x C],
5. [x (A B) x C] x [(A B) C].
Korzystajc z przechodnioci ostatecznie dostajemy:
6. x [A (B C)] x [(A B) C].
W zwizku z cznoci , zapisujc sum skoczonej liczby zbio-
rw moemy opuci nawiasy. W jakiejkolwiek kolejnoci bymy su-
mowali, to zawsze otrzymamy ten sam wynik.
Ponadto, dla dowolnych zbiorw A, B, C, D:
(T6) A A B,
(T7) B A B,
(T8) A C B C A B C,
(T9) A B C D A C B D,
(T10) A B A B = B.
Dowiedmy tylko (T10).
DOWD
Ograniczmy si do dowodu tego, e
159
Element a jest elementem jednostkowym operacji f jeli dla dowolnego x:
f(x, a) = a.
A B = B A B.
1. (x A x B x B) (x A x B).
Korzystajc z denicji sumy teoriomnogociowej dostajemy:
2. (x A B x B) (x A x B).
Na podstawie denicji zawierania si zbiorw dostajemy:
3. (x A B x B) (A B).
Z kolei korzystajc z denicji rwnoci zbiorw:
4. (A B = B) (A B).
5.4.3. Przecicie zbiorw
Przeciciem (przekrojem, iloczynem) zbiorw A i B jest zbir AB
taki, ktrego elementami s wszystkie i tylko te przedmioty, ktre s
elementami zbioru A i ktre s elementami zbioru B:
(DEF. ) (A B) = {x X : x A x B}.
x.[x (A B) (x A) (x B)].
Symbol to dwuargumentowa litera funkcyjna.
Zauwamy, e
x (A B) (x A) (x B).
Operacj mnoenia zbiorw rzdz nastpujce prawa.
(T1) A B = B A przemienno,
(T2) A (B C) = (A B) C czno,
(T3) A = element jednostkowy ,
(T4) A A = A idempotencja ,
(T5) A X = A X element neutralny .
DOWD
Z denicji przecicia zbiorw zachodz kolejne rwnowanoci:
1. x [A (B C)] [x A x (B C)],
2. [x A x (B C)] [x A (x B x C)].
3. [x A (x B x C)] [(x A x B) x C].
Ponownie korzystajc z denicji przecicia dostajemy:
4. [(x A x B) x C] [x (A B) x C],
5. [x (A B) x C] x [(A B) C].
Korzystajc z przechodnioci ostatecznie mamy:
6. x [A (B C)] x [(A B) C].
W zwizku z cznoci , zapisujc przecicie skoczonej liczby
zbiorw moemy opuci nawiasy. W jakiejkolwiek kolejnoci bymy
brali przecicie, to zawsze otrzymamy ten sam wynik.
Ponadto, dla dowolnych zbiorw A, B, C, D:
(T6) A B A,
(T7) A B B,
(T8) A B A C A B C,
(T9) A B C D A C B D,
(T10) A B A B = A.
Dowiedmy tylko (T10).
DOWD
Ograniczmy si do dowodu tego, e
A B = A A B.
Niech
1. A B = A.
Z 1 na podstawie denicji rwnoci zbiorw:
2. x (A B) x A.
Z denicji przecicia zbiorw:
3. x (A B) (x A x B).
Z 2 i 3 mamy:
4. (x A x B) x A.
5. [(x A x B) x A] (x A x B).
Z 4 i 5 dostajemy:
6. x A x B.
Z denicji zawierania si zbiorw i 6:
7. A B.
O dwch zbiorach A i B mwimy, e s rozczne, A B, wtedy i
tylko wtedy, gdy aden element jednego ze zbiorw nie jest elementem
drugiego, czyli:
(DEF. ) (A B) x.(x A x B).
Zauwamy, e:
(A B) (A B = ).
5.4.4. Rnica i rnica symetryczna zbiorw
Rnic zbiorw A i B jest zbir A \ B, ktrego elementami s
wszystkie i tylko te elementy zbioru A, ktre nie s elementami zbioru
B:
(DEF. \) (A \ B) = {x X : x A x B}.
x.[x (A \ B) (x A) (x B)].
Symbol \ to dwurgumentowa litera funkcyjna.
Dla dowolnych zbiorw A, B, C, D:
(T1) A \ B A,
(T2) A B C D A \ D B \ C,
(T3) C D A \ D A \ C,
(T4) A B A \ B = .
Rnic symetryczn zbiorw A i B jest zbir A
.
B, ktrego ele-
mentami s wszystkie i tylko te elementy zbioru A, ktre nie s ele-
mentami zbioru B oraz wszystkie i tylko te elementy zbioru B, ktre
nie s elementami zbioru A:
(DEF.
.
) (A
.
B) = [x X : (x A x B) (x A x B)].
Rwnowanie moemy to zapisa:
x.[x (A
.
B) (x A x B) (x A x B)].
Symbol
.
to dwuargumentowa litera funkcyjna.
Zauwamy, e
(A
.
B) = (B
.
A).
5.4.5. Zwizki midzy dziaaniami teoriomnogocio-
wymi
Operacja dopenienia pozostaje w nastpujcych zwizkach z in-
nymi dziaaniami teoriomnogociowymi.
Dla dowolnego zbioru A i przestrzeni X
160
:
(T1) A = X \ A,
(T2) A A = X,
(T3) A A = .
Dla dowolnych zbiorw A i B:
(T4) (A B) = A B,
(T5) (A B) = A B,
(T6) A \ B = A B,
(T7) A \ B = (A B).
Rwnoci (T4) i (T5) to prawa De Morgana (rachunku zbiorw).
Dla dowolnych zbiorw A, B i przestrzeni X:
(T8) A B A B = ,
(T9) A B A B = X.
160
Twierdzenia T2 i T3 mona by nazwa, odpowiednio, teoriomnogociowym
prawem wyczonego rodka i teoriomnogociowym prawem (nie)sprzecznoci. Ist-
nieje cisy zwizek midzy tymi (i innymi) prawami rachunku zbiorw a odpo-
wiednimi prawami rachunku zda: odrzucenie tych drugich wie si z zakwestio-
nowaniem tych pierwszych.
Nastpujce prawa ustalaj zwizki midzy dodawaniem a mno-
eniem zbiorw.
Dla dowolnych zbiorw A, B i C:
(T10) A (A B) = A,
(T11) (A B) B = B,
(T12) A (B C) = (A B) (A C),
(T13) A (B C) = (A B) (A C).
Rwnoci (T10) i (T11) to prawa absorpcji (pochaniania). Rw-
no (T12) to prawo rozdzielnoci dodawania wzgldem mnoenia.
Rwno (T13) to prawo rozdzielnoci mnoenia wzgldem dodawa-
nia.
Zwizki midzy rnic a sum okrelaj nastpujce prawa.
(T14) A (B \ A) = A B,
(T15) A B A (B \ A) = B.
Kolejne prawo pozwala okreli przecicie za pomoc rnicy.
(T16) A \ (A \ B) = A B.
Midzy rnic a dodawaniem i mnoeniem zbiorw zachodz
nastpujce zwizki.
(T17) A \ (B C) = (A \ B) (A \ C),
(T18) A \ (B C) = (A \ B) (A \ C).
Rwnoci (T17) i (T18) to prawa De Morgana (dla rnicy).
Mona postawi pytanie, ile daje si uzyska zbiorw z danych n
zbiorw stosujc do nich operacje dodawania, mnoenia i odejmowa-
nia. Dowodzi si, e jest to liczba skoczona i wynosi 2
2
n
161
.
5.4.6. Uoglnione suma i przecicie zbiorw
161
Zob. Kuratowski, Mostowski [1978] s. 39.
Dotychczas omawialimy dziaania teoriomnogociowe na sko-
czonej liczbie zbiorw. Sum i przecicie mona uoglni na dowoln
rodzin zbiorw.
Niech X bdzie niepust przestrzeni (X = ). Niech (A
t
)
tT
b-
dzie rodzin podzbiorw przestrzeni X, gdzie T jest zbiorem (indek-
sw).
PRZYKAD
Niech przestrzeni bdzie zbir liczb naturalnych N. Niech T b-
dzie zbiorem {1, 2, 3, 4, 5}.
Niech
(A
t
)
tT
= {n N : t < n}.
Rodzin zbiorw (A
t
)
tT
tworz nastpujce zbiory:
A
1
= {2, 3, . . .}; A
2
= {3, 4, . . .}; A
3
= {4, 5, . . .}; A
4
= {5, 6, . . .}; A
5
=
{6, 7, . . .}.
Gdybymy jako T wzili zbir liczb naturalnych, to rodzina
(A
t
)
tT
miaaby nieskoczenie wiele elementw. Jej elementami byby
wszystkie zbiory (dla kadego n N):
A
n
= {(n + 1), (n + 2), . . .}.

Sum uoglnion zbiorw rodziny (A
t
)
tT
jest zbir
tT
A
t
(lub
{A
t
: t T}), ktrego elementami s wszystkie i tylko te przedmioty,
ktre s elementem przynajmniej jednego ze zbiorw (A
t
)
tT
.
(DEF.

) x.{(x
tT
A
t
)
tT
(x A
t
)}.
Przeciciem uoglnionym zbiorw niepustej rodziny (A
t
)
tT
jest
zbir
tT
A
t
(lub

{A
t
: t T}), ktrego elementami s wszystkie i
tylko te przedmioty, ktre s elementami kadego ze zbiorw rodziny
(A
t
)
tT
.
(DEF.

) x.{(x
tT
A
t
)
tT
(x A
t
)}.
W wypadku, gdy zbir T jest skoczony, T = {1, 2, . . . , n}, to
tT
A
t
= A
1
A
2
. . . A
n
,
tT
A
t
= A
1
A
2
. . . A
n
.
W wypadku, gdy T = N, czyli gdy T jest zbiorem liczb natural-
nych piszemy:
n=1
A
n
zamiast

nN
A
n
,
n=1
A
n
zamiast

nN
A
n
.
Omwimy teraz niektre wasnoci uoglnionych sumy i przeci-
cia.
Dla dowolnej rodziny zbiorw (A
t
)
tT
, dla kadego t T:
(T1)
A
t

tT
A
t
,
(T2)
tT
A
t
A
t
,
(T3)
A
t
A
tT
A
t
A,
(T4)
A A
t
A
tT
A
t
,
(T5)
tT
A
t

tT
B
t
=
tT
(A
t
B
t
),
(T6)
tT
A
t

tT
B
t
=
tT
(A
t
B
t
).
Udowodnijmy tylko wasno (T4).
DOWD
Przeprowadzimy dowd niewprost. Niech wic
1. t T.(A A
t
),
2. A
tT
A
t
.
Z denicji zawierania si zbiorw i z 2 mamy, e dla pewnego a:
3. a A a
tT
A
t
.
Z tego
4. a A,
oraz
5. a
tT
A
t
.
Z 5 i denicji uoglnionego przecicia dostajemy:
6. t T.a A
t
.
Z 1 mamy:
7. t T.(a A a A
t
).
Z 4 i 7 za dostajemy:
8. t T.(a A
t
).
Korzystajc z prawa De Morgana stwierdzamy sprzeczno mi-
dzy wierszami 6 i 8.
Zwizki midzy uoglnionymi sum i przeciciem a relacj inklu-
zji ustalaj nastpujce twierdzenia.
Dla dowolnych rodzin zbiorw (A
t
)
tT
i (B
t
)
tT
oraz kadego t(
T):
(T7)
(A
t
B
t
)
tT
A
t

tT
B
t
,
(T8)
(A
t
B
t
)
tT
A
t

tT
B
t
,
(T9)
tT
(A
t
B
t
)
tT
A
t

tT
B
t
,
(T10)
tT
A
t

tT
B
t

tT
(A
t
B
t
).
Kolejne twierdzenia okrelaj zwizki midzy dodawaniem i prze-
krojem a uoglnionymi sum oraz przeciciem.
Dla dowolnej rodziny zbiorw (A
t
)
tT
i dowolnego zbioru A:
(T11)
A
tT
A
t
=
tT
(A A
t
),
(T12)
A
tT
A
t
=
tT
(A A
t
),
(T13)
A
tT
A
t
=
tT
(A A
t
),
(T14)
A
tT
A
t
=
tT
(A A
t
).
Udowodnijmy tylko wasno (T14), ograniczajc si do:
A
tT
A
t

tT
(A A
t
).
DOWD
Niech
1. x (A
tT
A
t
).
Z 1 oraz denicji przecicia i uoglnionego przecicia
2. x A t T.x A
t
.
Z tego
3. t T.(x A x A
t
).
Z denicji przecicia wic
4. t T.x (A A
t
).
Zatem z denicji uoglnionego przecicia
5. x
tT
(A A
t
),
co koczy dowd.
Zwizki midzy rnic a uoglnionymi sum i przeciciem usta-
laj dwa pierwsze uoglnione prawa De Morgana (dla rnicy), za
dla dopenienia dwa kolejne uoglnione prawa De Morgana (dla
dopenienia).
Dla dowolnej rodziny (A
t
)
tT
i dowolnego zbioru A:
(T15)
A \
tT
A
t
=
tT
(A \ A
t
),
(T16)
A \
tT
A
t
=
tT
(A \ A
t
),
(T17)
tT
A
t
=
tT
(A
t
),
(T18)
tT
A
t
=
tT
(A
t
).
Twierdzenia (T17) i (T18) s konsekwencjami, odpowiednio, (T15) i
(T16).
5.5. AKSJOMATY ALGEBRY ZBIORW
W powyszych rozwaaniach dotyczcych algebry zbiorw przyj-
mowano jako pewniki niektre wasnoci zbiorw i pewne rozumienie
bycia elementem zbioru. Te zaoenia znajduj jawne sformuowanie
w nastpujcych czterach aksjomatach algebry zbiorw. Stanowi one
system aksjomatw algebry zbiorw.
(I) AKSJOMAT RWNOCI ZBIORW (EKSTENSJONAL-
NOCI)
162
. Jeli zbiory A i B nie rni si swoimi elementami,
to zbiory A i B s rwne.
(II) AKSJOMAT SUMY. Dla dowolnych zbiorw A i B istnieje
zbir, ktrego elementami s wszystkie i tylko elementy zbioru
A i elementy zbioru B.
(III) AKSJOMAT RNICY. Dla dowolnych zbiorw A i B istnieje
zbir, ktrego elementami s wszystkie i tylko elementy zbioru
A, ktre nie s elementami B.
(IV) AKSJOMAT ISTNIENIA. Istnieje co najmniej jeden zbir.
Aksjomaty te nie obejmuj wszystkiego tego, co dla potrzeb ma-
tematyki wystarczajco charakteryzowaoby pojcie zbioru. Zwykle
oprcz podanych wyej czterech aksjomatw przyjmuje si jeszcze
kolejne trzy. Wszystkie te aksjomaty pochodz od E. Zermelo.
(V) AKSJOMAT PODZBIORW (WYRNIANIA). Dla ka-
dego zbioru X i kadej formuy z jedn zmienn woln, kt-
rej zakresem jest zbir X istnieje zbir, ktrego elementami s
wszystkie i tylko elementy zbioru X, ktre speniaj .
162
Por. z zasad ekstensjonalnoci.
5.5. AKSJOMATY ALGEBRY ZBIORW 291
Naiwna intuicja zbioru mogaby nas skania do przyjcia ak-
sjomatu mocniejszego, a mianowicie aksjomatu goszcego, e dla
dowolnej wasnoci (formuy) istnieje zbir wszystkich i tylko tych
przedmiotw, ktre t wasno posiadaj (lub, odpowiednio, zbir
przedmiotw speniajcych formu). Twrca teorii mnogoci, Can-
tor, przynajmniej w pocztkowym okresie, wierzy w prawdziwo
takiego aksjomatu. W jego pracy [1883] znajdujemy zdanie Istnieje
zbir X zoony ze wszystkich obiektw x speniajcych (x). Oka-
zuje si jednak, e taki aksjomat prowadzi do sprzecznoci (antyno-
mii). Jest tak np. w wypadku antynomii Russella.
(x) (x jest zbiorem) (x x).
Niech
R = {x : (x)},
czyli
R = {x : x jest zbiorem x x}.
Jeli przyjmiemy, e kada wasno wyznacza zbir, to R jest
zbiorem. Zasadne staje si wic pytanie, czy R jest elementem R. Z
denicji R mamy, e
R R R R,
co jest ewidentn sprzecznoci
163
.
Aksjomat wyrniania pozwala z kadego zbioru wyrni pod-
zbir jego elementw posiadajcych okrelon wasno. W szczegl-
noci zapewnia istnienie zbioru pustego. Zbir ten zawiera si w ka-
dym zbiorze, poniewa mona go wyrni z kadego zbioru, a mia-
nowicie jako {x A : x = x}.
(VI) AKSJOMAT ZBIORU POTGOWEGO. Dla kadego zbioru
X istnieje zbir 2
X
, zwany zbiorem potgowym zbioru X, kt-
rego elementami s wszystkie i tylko podzbiory zbioru X.
Zbir potgowy bywa oznaczany P(X) od angielskiego
163
Antynomia ta po raz pierwszy zostaa opublikowana w dodatku do ksiki
Fregego Grundgesetze der Arithmetik, t. 2 [1903]. Zainteresowanego czytelnika
odsyam do: Murawski [1986]. Zob. List do G. Fregego, s. 221222; oraz
stanowicy odpowied List do B. Russella, s. 203204.
Power lub te C(X) od Cantora. Aksjomat ten pozwala tworzy
dowolnie due zbiory.
(VII) AKSJOMAT WYBORU (PEWNIK WYBORU). Dla kadej
rodziny zbiorw niepustych i rozcznych istnieje zbir, ktry z
kadym ze zbiorw z tej rodziny ma jeden i tylko jeden wsplny
element.
Pewnik wyboru naley do chyba najbardziej dyskutowanych
aksjomatw. Zajmuje on do specyczn pozycj w systemie teorii
mnogoci. Uywany by do wczenie, m.in. przez Cantora, ktry jed-
nak nie czu, e wymaga on szczeglnego traktowania. Po raz pierw-
szy wprost wspomnia o nim Peano [1890] w zwizku z problemem
rozwizania ukadu rwna rniczkowych. W 1902 wyranie zasto-
sowa go Beppo Levi. Wprost zosta sformuowany dopiero przez Ze-
rmelo w 1904 r. w dowodzie twierdzenia Zermelo, e kady zbir moe
by dobrze uporzdkowany. Std bywa nazywany pewnikiem Zermelo.
Emile Borel pokaza, e pewnik wyboru jest rwnowany twierdzeniu

Zermelo. Z jednej strony okazuje si by niezbdny do dowodu wielu
intuicyjnie prawdziwych twierdze. Z drugiej strony za jego pomoc
dowodzi si wielu twierdze nieintuicyjnych, jak np. twierdzenie Ba-
nacha-Tarskiego o paradoksalnym rozkadzie kuli
163
. Wielu matema-
tykw przyjmuje go wic z nieufnoci. Uwaa si, e dowody oparte
na pewniku wyboru maj inn natur ni bez jego zastosowania. Jest
tak dlatego, e pewnik ten postuluje istnienie zbioru bez podania
metody jego skonstruowania, tj. ma charakter nieefektywny. Dlatego
w wielu podrcznikach teorii mnogoci dowody z uyciem pewnika
wyboru s specjalnie oznakowane. Fakt przyjmowania go jako aksjo-
matu jest rwnie zaznaczany w nazwie danego systemu aksjomatycz-
nego. Na przykad ZFC to system aksjomatyczny Zermelo-Fraenkla
z aksjomatem wyboru (Choice ang.: wybr). Niesprzeczno aksjo-
matu wyboru udowodni G odel [1940]. Niezaleno aksjomatu wy-
boru od pozostaych aksjomatw teorii mnogoci dowiedziona zostaa
w 1964 r. przez Cohena [1966]. Istnieje oglniejsza wersja aksjomatu
163
Do roli pewnika wyboru w dowodach twierdze szczegln uwag przy-
wizywa Sierpiski. Poczwszy od 1918 opublikowa wiele prac powiconych tej
kwestii. Zob. Sierpiski [1975].
wyboru, ktra nie wymaga rozcznoci zbiorw. Postuluje si istnie-
nie funkcji, ktra kademu elementowi rodziny niepustych zbiorw
przyporzdkowuje ich element. Ta funkcja to funkcja wyboru. Istnieje
wiele twierdze rwnowanych pewnikowi wyboru
164
. Zasad alterna-
tywn do pewnika wyboru jest aksjomat determinacji sformuowany
przez Jana Mycielskiego i Hugona Steinhausa [1962].
Aksjomaty (I)(VII) s zalene. Na przykad, mona pomin
aksjomat algebry zbiorw o istnieniu rnicy. Wynika on z aksjomatu
podzbiorw.
Aksjomatyczne ujcie teorii mnogoci zostao rwnoczenie i
niezalenie od siebie zaproponowane w 1908 r. przez Zermelo i Rus-
sella. Ujcia te rni si istotnie.
Zermelo wyeliminowa antynomie, ograniczajc rozmiar zbio-
rw. Ich rda upatrywa w pewniku abstrakcji
165
:
x.y.[y x (y)].
Pewnik ten dopuszcza istnienie zbiorw (x) przedmiotw (y) o dowol-
nej cesze . W szczeglnoci mog to by bardzo due zbiory, jakimi
s zbir wszystkich zbiorw i zbir wszystkich zbiorw, ktre nie s
swoimi elementami. Zermelo w miejsce pewnika abstrakcji przyj
aksjomat wyrniania:
z.x.y.[y x y z (y)].
Teraz przyjmuje si istnienie zbiorw (x) przedmiotw (y) o dowolnej
cesze , ale tylko tych przedmiotw, ktre s elementami jakiego
zbioru (z).
Russell w Principia Mathematica zaproponowa (rozgazion)
teori typw, ktra zakadaa nieskoczon hierarchi zbiorw wy-
znaczon przez og wasnoci. Nie byy moliwe klasy zbiorw o
wasnociach mieszanych, tzn. takich, ktre przysugiwayby zarwno
przedmiotom jak i zbiorom tych przedmiotw. Rozwizanie Russella
164
Szerzej na ten temat zob. Jech [1973] oraz Rubin i Rubin [1963].
165
W sprawie innego stanowiska w kwestii motyww, ktrymi kierowa si
Zermelo zob. Murawski [1995], s. 171.
zmodykowali Chwistek i Ramsey proponujc uproszczon teori ty-
pw. Koncepcja typu, antycypowana przez Schr odera i Fregego, bya
przez Russella uznana za naturaln i zgodn ze zdrowym rozsdkiem.
Oba rozwizania, Zermelo i Russella, znalazy licznych zwolen-
nikw. Do lat pidziesitych wiksze wzicie miao ujcie Russella.
Dzisiaj standardem s rozwizania oparte na propozycji Zermelo.
Obie koncepcje, Russella i Zermelo, miay pewne wady, usu-
nite przez innych jeszcze w latach dwudziestych, w szczeglnoci
w wypadku aksjomatyki Zermelo przez Fraenkla i Thoralfa A. Sko-
lema. System ten oznacza si ZF lub gdy doczony jest aksjomat
wyboru (Axiom of Choice) ZFC. Inn propozycj przedstawi John
von Neumann (1924). W wyniku jej rozwoju powstaa teoria mno-
goci von Neumanna-Godla-Bernaysa zwykle oznaczana GB. Mona
tu wspomnie jeszcze o systemie Morsea (1956) teorii mnogoci i o
koncepcji Wilhelma Ackermana. Mwi si o niekantorowskiej teorii
zbiorw
166
. Najnowsze pomysy wi si z dociekaniami matematy-
kw czeskich zwizanych z Peterem Vopenk
167
. Do podejcia Russella
nawizuj propozycje Quinea
168
. Jego system, oznaczany NF, czy
rozwizanie Zermelo ograniczenia istnienia zbiorw z ide Russella
odrzucenia niektrych wyrae jako niepoprawnych.
Powyej podana aksjomatyka Zermelo teorii mnogoci nie jest
przedstawiona w jzyku formalnym. Podamy inn wersj aksjoma-
tyki Zermelo zgodn ze wspczesnymi wymogami formuowania sys-
temw aksjomatycznych. Jest to system dedukcyjnie bardzo mocny:
na tym systemie w zasadzie moe by oparta caa wspczesna ma-
tematyka.
166
Zob. Cohen, Reuben [1967].
167
Zob. Vopenka, Hajek [1972], Vopenka [1979]. Zdaniem Vopenki teza o ist-
nieniu aktualnej nieskoczonoci to dogmat wspczesnej teorii mnogoci. Mate-
matycy nie tylko wierz w ten dogmat. Usiuj go narzuci te innym. W wiecie
realnym za nie ma aktualnie nieskoczonych zbiorw. Pojcie takiego zbioru nie
ma wic sensu fenomenologicznego. Teoria zaley zatem od ustale formalnych i
one staj si jedynym kryterium poprawnoci. To wanie jest prawdziwym r-
dem trudnoci teorii mnogoci.
168
Zob. Quine [1937], [1940].
JZYK
Jzykiem teorii mnogoci jest jzyk rachunku predykatw z
identycznoci z dwoma literami predykatowymi: Z jednoargumen-
towa; dwuargumentowa.
Intuicyjnie rzecz biorc Z rozumiemy: . . . jest zbiorem; a :
. . . jest elementem . . . .
System ten oparty jest na rachunku predykatw z identyczno-
ci. Aksjomatami specycznymi s:
(I) AKSJOMAT EKSTENSJONALNOCI
x, y.[Z(x) Z(y) z.(z x z y) x = y].
(II) AKSJOMAT PARY
x, y.z.[Z(z) u.(u z u = x u = y)].
Aksjomat ten gosi, e dla kadych dwch przedmiotw istnieje zbir,
ktrego elementami s te i tylko te przedmioty.
(III) AKSJOMAT WYRNIANIA
. . . x.{Z(x) y.[Z(y) z.(z y z x (z))]},
gdzie (z) jest dowoln formu nie zawierajc y jako zmiennej wol-
nej. Aksjomat wyrniania jest schematem zda, ktre otrzymujemy
wstawiajc w miejsce (z) konkretne formuy, ktre oprcz zmiennej
wolnej z mog zawiera te inne zmienne wolne (za wyjtkiem y).
Zmienne te wiemy kwantykatorem oglnym. Kropki znajdujce
si na pocztku schematu, . . ., wskazuj na miejsce dla kwantyka-
torw wicych te zmienne.
(IV) AKSJOMAT ZBIORU POTGOWEGO
x.{Z(x) y.[Z(y) z.(z y Z(z) u.(u z u x))]}.
(V) AKSJOMAT SUMY
x.{Z(x) y.(y x Z(y))
z.[Z(z) y.(y z u.(u x y u))]}.
Aksjomat ten gosi, e dla kadej rodziny zbiorw x istnieje jej suma,
tzn. taki zbir z, ktrego elementami s wszystkie i tylko te przed-
mioty, ktre nale do co najmniej jednego elementu rodziny zbiorw
x.
(VI) AKSJOMAT WYBORU
x.{[Z(x) y.[y x Z(y) z.(z y)] y, u.(y x u x
y = u v.(v y v u))] w.{Z(w) y.[y x
z.(z y z w v.(v y v w v = z))]}}.
(VII) AKSJOMAT NIESKOCZONOCI
x.{Z(x) y.[Z(y) z.(z y) y x] y.[y x
z.[Z(z) u.(u z u = y) z x]]}.
Biorc symbol na oznaczenie zbioru pustego, a {y} jako zbir,
ktrego jedynym elementem jest y, aksjomat (VII) mona zapisa
znacznie krcej:
(VII) AKSJOMAT NIESKOCZONOCI
x.[Z(x) x y.(y x {y} x)].
Na podstawie tego aksjomatu stwierdzamy istnienie zbioru,
ktrego elementami s: , {}, {{}}, . . ..
6. ILOCZYN KARTEZJASKI
6.0. POJCIE ILOCZYNU KARTEZJASKIEGO
ZBIORW
Podstawowym pojciem dalszych rozwaa jest operacja tworze-
nia pary uporzdkowanej przedmiotw. Wprowadzenie go wymaga
zgodnie z reguami deniowania wykazania, e dla danych przed-
miotw istnieje dokadnie jeden przedmiot bdcy par uporzdko-
wan tych przedmiotw.
TWIERDZENIE 1.
Dla dowolnych przedmiotw a i b (niekoniecznie rnych) istnieje
dokadnie jeden zbir a, a, b.
DOWD
Majc przedmiot a moemy utworzy zbir a, ktrego jedy-
nym elementem jest a. Majc przedmioty a i b (niekoniecznie rne)
na podstawie aksjomatu pary moemy utworzy zbir a, b, ktrego
elementami bd tylko a i b. Korzystajc ponownie z aksjomatu pary
ze zbiorw a i a, b moemy utworzy zbir a, a, b, ktrego
elementami bd tylko a i a, b.
Stwierdzamy wic istnienie zbioru a, a, b. Taki zbir utwo-
rzony z przedmiotw a i b i jako swoich elementw zbiorw a i a, b
jest dokadnie jeden, bowiem:
Z denicji rwnoci zbiorw mamy:
1. a, a, b = c, c, d [(a = c)(a, b = c, d)][(a =
c, d) (a, b = c)],
296 6. ILOCZYN KARTEZJASKI
2. a = c a = c,
3. a, b = c, d (a = c b = d) (a = d b = c),
Z 2 i 3 mamy:
4. (a = c) (a, b = c, d) (a = c) [(a = c b = d) (a =
d b = c)].
Z wasnoci identycznoci dostajemy:
5. (a = c) [(a = c b = d) (a = d b = c)] [(a = c) (b = d)].
Z 4 i 5 dostajemy:
6. (a = c) (a, b = c, d) [(a = c) (b = d)].
7. [(a = c, d) (a, b = c)] (a = c = d) (a = b = c).
Z wasnoci identycznoci
8. (a = c = d) (a = b = c) (a = c) (b = d).
Z 7 i 8 mamy:
9. [(a = c, d) (a, b = c)] (a = c) (b = d).
Z 1, 6 i 9 dostajemy:
10. a, a, b = c, c, d (a = c) (b = d).
11. (a = c) (b = d) a, a, b = c, c, d.
Z 10 i 11 dostajemy:
12. a, a, b = c, c, d (a = c) (b = d).
Zgodnie z reguami deniowania moemy wic wprowadzi dwu-
argumentow liter funkcyjn: (. . . , . . .).
(DEF. pary uporzdkowanej)
140
(a, b) = a, a, b.
140
Tak denicj pary uporzdkowanej sformuowa Kuratowski [1921]. Po-
krewn poda Wiener [1914].
6. ILOCZYN KARTEZJASKI 297
(a, b) to para uporzdkowana, ktrej poprzednikiem jest a i ktrej
nastpnikiem jest b.
Pary uporzdkowane s rwne wtedy i tylko wtedy, gdy rwne s
ich poprzedniki i rwne s ich nastpniki.
Inne ni tu podana konstrukcje teoriomnogociowe speniajce
warunek: (a, b) = (c, d) (a = c b = d) zwykle nie rni si od niej
wasnociami. S to wasnoci wynikajce z tego warunku. W wy-
padku tu podanej konstrukcji para uporzdkowana (a, b) jest rodzin
dwch zbiorw a i a, b. Przeciciem tych zbiorw jest zbir jed-
noelementowy, ktrego jedynym elementem jest a, czyli

(a, b) = a.
Jest to jedna ze szczeglnych wasnoci wynikajca z samej konstruk-
cji.
Indukcyjnie moemy zdeniowa pojcie krotki (n-tki) uporzd-
kowanej.
(DEF. krotki (n-tki) uporzdkowanej)
Dla przedmiotw a
1
, a
2
, . . . , a
n1
, a
n
, (n 2):
(a
1
, a
2
, . . . , a
n1
, a
n
) = ((a
1
, a
2
, . . . , a
n1
), a
n
).
a
i
to i-ty czon n-tki uporzdkowanej:
(a
1
, a
2
, . . . , a
i
, . . . , a
n1
, a
n
).
(a
1
, a
2
, . . . , a
n1
, a
n
)
to uporzdkowana n-tka o wsprzdnych
a
1
, a
2
, . . . , a
n1
, a
n
.
Wykaemy poprawno naszej denicji n-argumentowej litery
funkcyjnej: (. . .
1
, . . .
2
, . . . , . . .
n
).
TWIERDZENIE 2.
N-tka uporzdkowana przedmiotw a
1
, a
2
, . . . , a
n
jest jednoznacz-
nie okrelona.
DOWD
Istnienia n-tki uporzdkowanej przedmiotw:
a
1
, a
2
, . . . , a
k
, a
k+1
, . . . , a
n
dowodzimy indukcyjnie. W tw. 1 wykazalimy, e istnieje para upo-
rzdkowana. Zakadamy, e istnieje zbir uporzdkowany k-czonowy.
Niech bdzie to zbir (a
1
, a
2
, . . . , a
k
). Zgodnie z tw. 1 istnieje para upo-
rzdkowana ((a
1
, a
2
, . . . , a
k
), a
k+1
). Zgodnie z denicj n-tki uporzd-
kowanej jest to (a
1
, a
2
, . . . , a
k
, a
k+1
). Na tej podstawie istnieje zbir
(a
1
, a
2
, . . . , a
n
).
Rwnie indukcyjnie dowiedziemy, e dla danych przedmiotw
a
1
, a
2
, . . . , a
n
zbir (a
1
, a
2
, . . . , a
n
) jest dokadnie jeden.
Na podstawie tw. 1 nasza teza zachodzi dla n = 2.
1. (a
1
, a
2
, . . . , a
k
) = (b
1
, b
2
, . . . , b
k
) a
1
= b
1
a
2
= b
2
a
k
= b
k
.
Zgodnie z denicj n-tki uporzdkowanej:
2. (a
1
, a
2
, . . . , a
k
, a
k+1
) = ((a
1
, a
2
, . . . , a
k
), a
k+1
),
3. (b
1
, b
2
, . . . , b
k
, b
k+1
) = ((b
1
, b
2
, . . . , b
k
), b
k+1
).
Z 2 i 3 dostajemy:
4. (a
1
, a
2
, . . . , a
k
, a
k+1
) = (b
1
, b
2
, . . . , b
k
, b
k+1
)
((a
1
, a
2
, . . . , a
k
), a
k+1
) = ((b
1
, b
2
, . . . , b
k
), b
k+1
).
Na podstawie tw. 1
5. ((a
1
, a
2
, . . . , a
k
), a
k+1
) = ((b
1
, b
2
, . . . , b
k
), b
k+1
) [(a
1
, a
2
, . . . , a
k
) =
(b
1
, b
2
, . . . , b
k
) a
k+1
= b
k+1
].
Z zaoenia indukcyjnego 1 i 5:
6. ((a
1
, a
2
, . . . , a
k
), a
k+1
) = ((b
1
, b
2
, . . . , b
k
), b
k+1
) [a
1
= b
1
a
2
= b
2

a
k
= b
k
a
k+1
= b
k+1
].
Z 4 i 6:
7. (a
1
, a
2
, . . . , a
k
, a
k+1
) = (b
1
, b
2
, . . . , b
k
, b
k+1
) [a
1
= b
1
a
2
= b
2

a
k
= b
k
a
k+1
= b
k+1
].
Zgodnie z zasad indukcji:
8. (a
1
, a
2
, . . . , a
n
) = (b
1
, b
2
, . . . , b
n
) [a
1
= b
1
a
2
= b
2
a
n
= b
n
].
Iloczynem kartezjaskim, inaczej produktem kartezjaskim zbio-
rw A i } jest zbir A} wszystkich i tylko par uporzdkowanych
(x, y) takich, e x A i y }, czyli:
(DEF. ) A} = (x, y) : x A y }.
Dla dowolnych zbiorw A i } istnieje zbir wszystkich par upo-
rzdkowanych dajcych si utworzy z elementw zbioru A jako po-
przednikw i elementw zbioru } jako nastpnikw tych par: (x, y) :
x A y }. Zbir ten jest jednoznacznie okrelony. Nasza denicja
jest wic poprawn denicj dwuargumentowej litery funkcyjnej .
Iloczynem kartezjaskim, inaczej produktem kartezjaskim zbio-
rw A
1
, A
2
, . . . , A
n
jest zbir A
1
A
2
A
n
wszystkich i tylko n-tek
uporzdkowanych (x
1
, x
2
, . . . , x
n
) takich, e x
i
A
i
, czyli:
(DEF. ) A
1
A
2
A
i
A
n
= (x
1
, x
2
, . . . , x
i
. . . , x
n
) : x
i

A
i
, i n.
Dla dowolnych zbiorw A
1
, A
2
, . . . , A
n
istnieje zbir wszystkich n-
-tek uporzdkowanych, dajcych si utworzy z elementw zbiorw
A
1
, A
2
, . . . , A
n
, takich, e i-tym czonem n-tki jest element zbioru A
i
,
i n. Zbir ten jest te jednoznacznie okrelony.
W matematyce iloczyny kartezjaskie peni donios rol. Jest
to jedno z podstawowych dziaa na zbiorach. Zbir punktw pasz-
czyzny (zbir liczb zespolonych) jest produktem kartezjaskim zbioru
' liczb rzeczywistych przez siebie: ''.
O iloczynie kartezjaskim, nieraz z korzyci dla lepszego rozu-
mienia, moemy mwi uywajc jzyka geometrii. Elementy zbioru
A
1
A
2
A
n
nazywamy punktami, zbiory A
1
, A
2
, . . . A
n
osiami
wsprzdnych. W wypadku punktu (a, b), b to rzdna, a a to odcita.
Gdy n = 2, mamy punkty na paszczynie, w wypadku gdy n = 3,
mamy do czynienia z punktami w przestrzeni 3-wymiarowej. Oglnie
moemy mwi o punktach w przestrzeni n-wymiarowej
141
.
141
To ujcie stanowi podstaw geometrii analitycznej, ktra swoje powstanie za-
wdzicza wanie Kartezjuszowi (Descartes). Przy okazji zauwamy, e moliwo
przeoenia naszego mylenia na obiekty geometryczne jest wanym instrumen-
TWIERDZENIE 3.
Niech A
i
bdzie zbiorem m
i
-elementowym, i n. Zbir
A
1
A
2
A
n
jest zbiorem (m
1
m
2
. . . m
n
)-elementowym.
DOWD
Dowodzi bdziemy przez indukcj. Niech i = 2. Zbir A
1
ma
m
1
elementw. Mamy zatem m
1
par uporzdkowanych rnicych si
poprzednikiem. Jako drugi czon, nastpnik, moe wystpi kady z
elementw zbioru A
2
. Poniewa elementw tych jest m
2
, wic moemy
utworzy m
1
m
2
par uporzdkowanych.
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech dla n = k zbir A
1
A
2
A
k
ma m
1
m
2
. . . m
k
elementw. Tyle bdzie te zbiorw uporzdko-
wanych (k + 1)-elementowych nie rnicych si na pierwszych k
miejscach. Zbir A
k+1
ma m
k+1
elementw. Kady z tych elemen-
tw moe wystpi jako (k +1)-szy element zbioru uporzdkowanego.
Mamy zatem (m
1
m
2
. . . m
k
)m
k+1
(k+1)-elementowych zbiorw upo-
rzdkowanych. Zgodnie z zasad indukcji zbir A
1
A
2
A
n
ma
(m
1
m
2
. . . m
n
) elementw.
Niektre wasnoci iloczynu kartezjaskiego s analogiczne do
wasnoci iloczynu arytmetycznego. Zachodz np. prawa rozdzielno-
ci.
Dla dowolnych zbiorw X
1
, X
2
, Y :
T1. (A
1
A
2
) } = A
1
} A
2
},
T2. } (A
1
A
2
) = } A
1
} A
2
,
T3. (A
1
A
2
) } = A
1
} A
2
},
tem uatwiajcym rozumienie. Jest to sprawa psychologii mylenia, e atwiej
pojmujemy pojcia geometryczne i atwiej rozumiemy zalenoci i zwizki geo-
metryczne ni np. pojcia zwizane z liczbami i zalenoci midzy liczbami. Std
w wykadzie wielu przedmiotw wana rola grafw, wykresw, zestawie, tabel
i ilustracji wszelkiego rodzaju. Wedug jednego z kierunkw lozo matematyki,
formalizmu, intuicja przestrzeni miaaby by podstaw intuicji matematycznej.
Wedug innej z koncepcji, a mianowicie intuicjonizmu, taka rdowa intuicja
matematyczna miaaby swoje podstawy w intuicji czasu.
T4. } (A
1
A
2
) = } A
1
} A
2
.
Spenione s te prawa rozdzielnoci iloczynu kartezjaskiego
wzgldem przecicia teoriomnogociowego.
1
, X
2
, Y :
T5. (A
1
A
2
) } = (A
1
}) (A
2
}),
T6. } (A
1
A
2
) = (} A
1
) (} A
2
).
Iloczyn kartezjaski jest operacj monotoniczn wzgldem sto-
sunku zawierania.
1
, X
2
, Y , jeli } ,= , to:
T7. (A
1
A
2
) (A
1
} A
2
}) (} A
1
} A
2
).
Iloczyn kartezjaski nie jest przemienny.
PRZYKAD
AB = B A A = B A = B = .
Udowodnimy tylko:
AB = B A A = B A = B = .
DOWD
Z denicji iloczynu kartezjaskiego mamy:
1. x, y.[(x, y) A B x A y B],
2. x, y.[(x, y) B A x B y A].
3. A B = B A x, y.[(x, y) A B (x, y) B A].
Korzystajc z twierdzenia o dedukcji, do zaoe moemy do-
czy poprzednik implikacji, ktrej dowodzimy (dowd zakoczy si,
gdy jako wiersz dowodowy uzyskamy nastpnik tej implikacji). Zatem
jako zaoenie moemy przyj:
4. A B = B A.
Z 3 i 4 dostajemy:
5. x, y.[(x, y) A B (x, y) B A].
Opuszczajc kwantykator w 1, a nastpnie w 2 i 5 mamy:
6. (x, y) A B x A y B,
7. (x, y) B A x B y A,
8. (x, y) A B (x, y) B A.
Z 6, 7, 8 dostajemy:
9. x A y B x B y A.
Opuszczajc w 9 rwnowano mamy:
10. x A y B x B y A.
A z tego:
11. x A y B x B,
12. x A y B y A.
Z 11 mamy, e
13. y B (x A x B)
a z 12, e
14. x A (y B y A).
W 13 podstawiajc z w miejsce x dostajemy:
15. y B (z A z B).
W 14 podstawiajc z w miejsce y dostajemy:
16. x A (z B z A).
Do 15 i 16 moemy doczy may kwantykator. W wyniku do-
stajemy:
17. y.y B (z A z B),
18. x.x A (z B z A).
Z 17 i 18 mamy:
19. x.x A y.y B (z A z B) (z B z A).
Z tego za:
6.1. RELACJA 303
20. x.x A y.y B (z A z B).
Teraz do 20 doczamy duy kwantykator i mamy:
21. x.x A y.y B z.(z A z B).
Poniewa
22. A = x.x A,
23. B = y.y A,
a
24. A = B z.(z A z B),
wic
25. A = B = A = B.
25 jest rwnowane:
26. A = B A = B = .

6.1. RELACJA
6.1.1. Pojcie relacji
142
Sw stosunek i zaleno, zwizek i relacja uywamy
w podobnym znaczeniu. Mwimy np. o stosunku wikszoci midzy
liczbami, o zalenoci midzy objtoci a cinieniem, o zwizku pracy
z pac. Tu pozycja terminu relacja bdzie formalnie wyrniona
denicje i twierdzenia bd mwi o relacji.
(DEF. relacji dwuczonowej) Relacj dwuczonow w iloczynie A},
gdzie A i } s zbiorami, jest kady podzbir zbioru A}.
142
Teoria relacji zostaa zapocztkowana przez De Morgana i Peircea. Ich prace
rozwin Schroder w [1895] i w monumentalnym przedsiwziciu Vorlesungen uber
die Algebra der Logik [18901905], ktrego ostatnia cz wysza ju po mierci.
Trzeci tom Vorlesungen uber die Algebra der Logik do dzi jest jedynym wyczer-
pujcym ujciem algebry relacji (zob. Tarski [1994]). W latach czterdziestych
sam Tarski zbudowa aksjomatyczn teori relacji dwuczonowych.
W wypadku, gdy relacja jest podzbiorem AA, czyli gdy jest
podzbiorem A
2
bdziemy mwili, e jest to relacja binarna w zbiorze
A.
Niech R bdzie relacj dwuczonow. Zamiast (x, y) R bdzie-
my pisa xRy a czyta: x jest w relacji R z y.
PRZYKADY
1. Niech N bdzie zbiorem liczb naturalnych. Podzbir W ( N
N) jest relacj niewikszoci w zbiorze liczb naturalnych wtedy i
tylko wtedy, gdy:
(n, m) W (n m).
Jest to relacja w zbiorze N.
2. Niech A bdzie przestrzeni. Zbir In ( A A) taki, e dla
dowolnych A, B( A):
(A, B) In A B
jest relacj inkluzji.
Jest to relacja w zbiorze A.

(DEF. relacji n-czonowej) Relacj n-czonow w iloczynie
A
1
A
2
A
n
,
gdzie A
i
s zbiorami, i n,
jest kady podzbir zbioru A
1
A
2
A
n
.
Zbir wszystkich i tylko i-tych czonw n-czonowej relacji R to
i-ta dziedzina relacji R, czyli
(DEF. D
i
(R)) D
i
(R) = x
i
: (x
1
, x
2
, . . . , x
i
. . . , x
n
) R.
W wypadku relacji dwuczonowej o 1-szej dziedzinie mwimy, e
jest to dziedzina lub lewa dziedzina. Jest to zbir D(R) poprzednikw
par uporzdkowanych (x, y) nalecych do relacji R, czyli:
(DEF. D(R)) D(R) = x : (x, y) R.
W wypadku relacji dwuczonowej o 2-giej dziedzinie mwimy, e
jest to przeciwdziedzina lub prawa dziedzina. Jest to zbir D
(R) na-
stpnikw par uporzdkowanych (x, y) nalecych do relacji R, czyli:
6.1. RELACJA 305
(DEF. D
(R)) D
(R) = y : (x, y) R.
Polem relacji R, C(R)), jest teoriomnogociowa suma wszystkich
dziedzin relacji R, czyli zbir:
(DEF. C(R)) C(R) = D
1
(R) D
2
(R) D
n
(R),
gdzie n to liczba czonw relacji R.
PRZYKADY
1. Niech l bdzie prost. M ( l l l) jest relacj leenia midzy
wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolnych punktw A, B, C( l):
(A, B, C) M A/B/C,
czyli punkt B ley midzy punktami A i C.
Relacja leenia midzy jest relacj trjczonow. Jest to relacja
w zbiorze l. Zbir ten jest jej pierwsz, drug i trzeci dziedzin oraz
polem.
2. Niech P( ' ' ' ') bdzie relacj tak, e dla dowolnych
x, y, z, t( '):
(x, y, z, t) P
x
y
=
z
t
.
Relacja P jest relacj czwrczonow. Jest to relacja w zbiorze '.
Wszystkimi jej dziedzinami jest '. Zbir ten jest rwnie polem tej
relacji.

Naley pamita o czym ju bya mowa e w opisie relacji nie
naley pomija iloczynu kartezjaskiego, ktrego jest ona podzbio-
rem.
TWIERDZENIE 4.
Niech A
i
bdzie zbiorem m
i
-elementowym, i n. W iloczynie
A
1
A
2
A
n
istnieje dokadnie 2
m1m2...mn
relacji n-czonowych.
DOWD
Wedug tw. 3 zbir A
1
A
2
. . . A
n
ma (m
1
m
2
. . . m
n
) elemen-
tw. Istnieje wic dokadnie 2
m1m2...mn
jego podzbiorw.
W teorii mnogoci na mocy zasady ekstensjonalnoci zbiory, ktre
maj te same elementy traktujemy jako rwne. Na mocy tej zasady, w
szczeglnoci, rwnie relacje, ktre nie rni si swoimi elementami
uznajemy za rwne. W wypadku dziedziny pozamatematycznej ozna-
cza to, e np. zwizek maeski, bez wzgldu jak bymy go okrelili,
utosamiamy ze zbiorem takich par ludzi, e poprzednik pary jest
maonkiem nastpnika tej pary. W dziedzinie matematycznej np.
podzielno utosamiamy ze zbiorem takich par liczb naturalnych, e
nastpnik pary jest podzielny przez poprzednik pary:
(2, 4), (3, 6), (4, 16), . . ..
Podzielno jest relacj w zbiorze liczb naturalnych, czyli jest pod-
zbiorem zbioru NN.
Bycie elementem zbioru, , jest relacj. Jest to zbir: (x, A) :
x A A A. Inaczej mwic para (x, A) jest elementem tej relacji
wtedy i tylko wtedy, gdy x A.
Relacj jest te inkluzja, . Jest to zbir: (A, B) : A B A
A B A. Inaczej mwic, para (A, B) jest elementem tej relacji
wtedy i tylko wtedy, gdy A B.
Relacja leenia na prostej jednego punktu midzy dwoma innymi
jest relacj trjczonow. Utosamiamy j ze zbiorem trjek uporzd-
kowanych punktw x
1
, x
2
, x
3
lecych na prostej takich, e: (x
1
, x
2
, x
3
)
wtedy i tylko wtedy, gdy x
1
ley na prostej midzy punktami x
2
i x
3
.
Dwuczonowe relacje mona przedstawia w postaci grafu. Na
rysunku znajduj si nazwy przedmiotw pozostajcych w relacji.
Fakt zachodzenia relacji midzy okrelonymi przedmiotami zazna-
czany jest przez poczenie nazw tych przedmiotw strzakami w taki
sposb, e przedmioty x i y pozostaj w relacji R wtedy i tylko wtedy,
gdy poruszajc si od x zgodnie z kierunkiem wskazywanym przez
strzak dojdziemy do y. Na przykad relacja podzielnoci w zbiorze
1, 2, 3, 4, 5, 6 ma nastpujcy graf:
6.1. RELACJA 307
6.1.2. Relacje zwrotna i przeciwzwrotna
Dwuczonowa relacja R ( AA) w zbiorze A jest zwrotna, REF,
wtedy i tylko wtedy, gdy kady element zbioru A jest w tej relacji do
siebie, czyli:
(DEF. REF) x A.(xRx).
Fakt, e R jest zwrotna zapisujemy:
R REF.
Dla kadego zbioru A istnieje i jest dokadnie jedna relacja:
X
= (x, x) : x A.
X
to przektna w zbiorze X.
Mona zauway, e relacja R( A A) jest zwrotna wtedy i
tylko wtedy, gdy
X
R.
Dwuczonowa relacja R ( AA) w zbiorze A jest przeciwzw-
rotna, IRREF, wtedy i tylko wtedy, gdy:
(DEF. IRREF) x A.(xRx).
To, e R jest przeciwzwrotna zapisujemy:
R IRREF.
Zauwamy, e
R REF R IRREF,
lub, co jest rwnowane:
R IRREF R REF.
Relacje w zbiorze AA mog by zwrotne, przeciwzwrotne lub
ani zwrotne i ani przeciwzwrotne.
PRZYKADY
1. Relacja w zbiorze liczb rzeczywistych ' jest zwrotna:
x '.(x x).
2. Relacja < w zbiorze liczb rzeczywistych ' jest przeciwzwrotna:
x '.(x < x).
3. Niech R bdzie relacj w zbiorze liczb naturalnych N tak, e:
xRy wtedy i tylko wtedy, gdy w systemie dziesitnym nazwa
liczby x ma dokadnie dwie takie same cyfry co nazwa liczby
y.
Relacja R nie jest zwrotna. Nie zawsze zachodzi midzy liczb
a ni sam choby liczby majce trzy lub wicej cyfr maj wi-
cej cyfr wsplnych. Nie jest te przeciwzwrotna w wypadku liczb
dwucyfrowych zachodzi midzy liczb a ni sam.

6.1.3. Relacje symetryczna, przeciwsymetryczna i an-
tysymetryczna
Dwuczonowa relacja R ( AA) w zbiorze A jest symetryczna,
SYM, wtedy i tylko wtedy, gdy:
(DEF. SYM) x, y A.(xRy yRx).
Fakt, e R jest symetryczna zapisujemy:
R SYM.
Dwuczonowa relacja R ( AA) w zbiorze A jest przeciwsyme-
tryczna
143
, ASYM, wtedy i tylko wtedy, gdy:
143
Relacje przeciwsymetryczne okrelane s te jako asymetryczne.
6.1. RELACJA 309
(DEF. ASYM) x, y A.(xRy yRx).
Fakt, e R jest przeciwsymetryczna zapisujemy:
R ASYM.
Dwuczonowa relacja R ( AA) w zbiorze A jest antysyme-
tryczna
144
, ANTYSYM, wtedy i tylko wtedy, gdy:
(DEF. ANTYSYM) x, y A.(xRy yRx x = y).
Fakt, e R jest antysymetryczna zapisujemy:
R ANTYSYM.
Zauwamy, e jeeli R ,= , to
1. R SYM R ASYM,
lub rwnowanie
2. R ASYM R SYM,
3. R ASYM R ANTYSYM
145
.
Inaczej mwic:
1, 2. SYM ASYM = ,
3. ASYM ANTYSYM = ASYM.
Zbir relacji symetrycznych i antysymetrycznych zarazem jest
niepusty: SYM ANTYSYM ,= . Do zbioru tego naley np. relacja
identycznoci Id:
4. Id SYM ANTYSYM.
S relacje antysymetryczne, ktre nie s przeciwsymetryczne, jak
np. relacja niewikszoci w zbiorze liczb rzeczywistych .
Relacje mog by symetryczne, przeciwsymteryczne, antysyme-
tryczne i mog nie by ani symetryczne, ani przeciwsymetryczne, ani
antysymetryczne.
144
Relacje antysymetryczne nazywane s te nawpprzeciwsymetrycznymi lub
sabo antysymetrycznymi.
145
W wypadku relacji przeciwsymetrycznych warunek xRyyRx nie jest spe-
niony dla adnego x i y, zatem prawd jest, e dla kadego x i y zachodzi
xRy yRx x = y.
PRZYKADY
1. Niech R bdzie relacj w zbiorze liczb naturalnych tak, e:
xRy wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje rna od 1 liczba naturalna
bdca podzielnikiem liczby x i liczby y. Relacja R jest syme-
tryczna.
Relacja ta nie jest przeciwsymetryczna i nie jest antysyme-
tryczna.
2. Relacja < w zbiorze liczb naturalnych jest przeciwsymetryczna:
x, y.(x < y y < x).
Relacja ta nie jest symetryczna i nie jest antysymetryczna.
3. Relacja w zbiorze liczb naturalnych nie jest ani symetryczna,
ani nie jest przeciwsymetryczna. Nie jest symetryczna, bo gdy x ,=
y i x y, to nie prawda, e y x. Nie jest te przeciwsymetryczna,
bo xRx i x x. Relacja ta jest antysymetryczna.
4. Niech R bdzie relacj w zbiorze liczba naturalnych tak, e:
nRm wtedy i tylko wtedy, gdy w zapisie dziesitnym w n wyst-
puje cyfra 1 a w m cyfra 2.
Relacja ta nie jest symetryczna, np. 31R23 i nieprawda, e 23R31.
R nie jest te przeciwsymetryczna i nie jest antysymetryczna:
21R12 i 12R21, a nieprawda, e 21 = 12.
6.1.4. Relacja przechodnia
Dwuczonowa relacja R ( A A) w zbiorze A jest przechodnia
(TRANS) wtedy i tylko wtedy, gdy
(DEF. TRANS) x, y, z A.(xRy yRz xRz).
Fakt, e relacja R jest przechodnia zapisujemy:
R TRANS.
PRZYKAD
Relacja inkluzji jest przechodnia.

6.1. RELACJA 311
Zauwamy, e jeli R jest przeciwzwrotna i przechodnia, to jest
przeciwsymetryczna, czyli
TWIERDZENIE 5.
IRREF TRANS ASYM.
DOWD
Dowodzimy niewprost. Niech R bdzie relacj przeciwzwrotn,
przechodni i niech nie bdzie asymetryczna, czyli
1. xRx,
2. xRy yRz xRz,
3. x, y.(xRy yRx).
Z 3 na podstawie praw De Morgana mamy:
4. x, y.(xRy yRx).
Z tego dla pewnych a i b:
5. aRb bRa.
Z 2 dostajemy:
6. aRb bRa aRa
Z 5 i 6 mamy:
7. aRa.
Na podstawie 1 za:
8. aRa,
co koczy dowd, poniewa 7 i 8 s sprzeczne.
Relacja symetryczna i przechodnia nie musi by zwrotna, czyli:
TWIERDZENIE 6.
SYM TRANS , REF.
DOWD
Mamy pokaza, e z symetrycznoci i przechodnioci relacji nie
wynika jej zwrotno
146
. Tego rodzaju dowd jest moliwy przez po-
danie (kontr)przykadu, tj. wskazanie relacji, ktra jest symetryczna
i przechodnia, a nie jest zwrotna.
Niech R bdzie relacj w zbiorze liczb naturalnych tak, e:
n i m pozostaj w tej relacji wtedy i tylko wtedy, gdy s liczbami
parzystymi.
Relacja ta jest symetryczna:
n, m N.(nRm mRn),
i przechodnia:
n, m, l N.[(nRm mRl) nRl],
a nie jest zwrotna, np. liczba 3 nie jest w tej relacji sama do siebie:
3R3.
6.1.5. Relacja rwnowanoci
Trudno przeceni znaczenie relacji rwnowanoci w matematyce
i nie tylko w matematyce. Na jej olbrzymi rol w rnych dziedzinach
matematycznych pierwszy zwrci uwag Frege. Relacja rwnowano-
ci daje podstaw do tworzenia poj abstrakcyjnych
147
.
Relacja dwuczonowa R ( A A) jest relacj rwnowanoci,
EQ, w zbiorze A wtedy i tylko wtedy, gdy jest to relacja:
1. x A.(xRx) zwrotna,
2. x, y A.[xRy yRx] symetryczna,
3. x, y, z A.[(xRy yRz) xRz] przechodnia;
czyli:
146
Wydawa by si mogo, e symetryczno i przechodnio pocigaj zwrot-
no. Z symetryczno mamy bowiem, e gdy xRy, to yRx, a z tego z kolei
przechodno pociga xRx. Rozumowanie to jest tylko pozornie poprawne.
147
Terminu rwnowano uylimy ju zajmujc si logik zda. Teraz wy-
stpuje on w znaczeniu rnym od poprzedniego. Nie s to jednak wszystkie
znaczenia tego sowa, w jakich wystpuje ono w tekstach logicznych i matema-
tycznych. Por. Tarski [1994], s. 100101.
6.1. RELACJA 313
(DEF. EQ) EQ = REF SYM TRANS.
Fakt, e przedmioty x i y pozostaj w relacji rwnowanoci b-
dziemy zapisywali: xy. Inaczej mwic, symbolu uywa b-
dziemy na oznaczenie jakiejkolwiek relacji rwnowanoci.
Zauwamy, e Id jest relacj rwnowanoci. Id REF SYM
TRANS, czyli Id EQ.
Rwno jest najmniejsz relacj rwnowanoci, czyli jeeli R
EQ, to Id R. Zauwamy, e Id = (x, x) : x A. Zatem Id jest
najmniejsz relacj zwrotn. Poniewa Id jest relacj rwnowanoci,
wic jest rwnie najmniejsz tak relacj.
Nie kada relacja rwnowanoci jest relacj identycznoci.
PRZYKADY
1. Relacj rwnowanoci jest relacja w zbiorze liczb naturalnych
taka, e liczby x i y pozostaj w tej relacji wtedy i tylko wtedy,
kiedy rnica x y jest liczb cakowit.
2. Relacja rwnolegoci prostych na paszczynie euklidesowej jest
relacj rwnowanoci.

Niech bdzie relacj rwnowanoci w zbiorze A. Zbir |x|
,
ktrego wszystkimi i tylko elementami s te przedmioty ze zbioru A,
ktre s w relacji z x to klasa rwnowanoci (abstrakcji, ekwiwa-
lencji) relacji wyznaczona przez x lub o reprezentancie x; czyli:
(DEF. |x|
) |x|
= y A : xy.
Przestrze ilorazowa A/ to zbir wszystkich i tylko klas abs-
trakcji relacji rwnowanoci , czyli:
(DEF. A/ = |x|
: x A.
Zbir reprezentantw dla relacji rwnowanoci o polu C to
kady podzbir C, ktry ma dokadnie jeden element wsplny z kad
klas abstrakcji tej relacji rwnowanoci.
Istnienie zbioru reprezentantw wynika z aksjomatu wyboru. W
wielu wypadkach bez odwoania si do niego nie umiemy tego dowie.
PRZYKADY
1. Klas abstrakcji relacji rwnolegoci w zbiorze wszystkich pro-
stych na paszczynie euklidesowej wyznaczon przez pewn pro-
st jest zbir wszystkich i tylko prostych do niej rwnolegych.
Fakt ten daje podstaw do utworzenia pojcia rwnolegoci.
2. Relacja posiadania tylu samo cyfr w nazwie w systemie dzie-
sitnym jest relacj rwnowanoci w zbiorze liczb naturalnych.
Klas abstrakcji tej relacji wyznaczon przez dan liczb natu-
raln jest zbir wszystkich i tylko tych liczb, ktrych nazwy w
systemie dziesitnym maj tyle samo cyfr. Dziki temu mamy
pojcie liczby n-cyfrowej. Np. klas abstrakcji wyznaczon przez
liczb 11 jest zbir 10, 11, 12, . . . , 99. Jest to klasa liczb dwucy-
frowych.

Mona zauway, e
TWIERDZENIE 7.
Niech bdzie relacj rwnowanoci w niepustym zbiorze A.
Klasa |x|
jest niepusta, czyli:

x.y.(y |x|
).
DOWD
Z denicji |x|
:
1. y |x|
xy.
Z tego mamy:
2. x |x|
xx.
Z 2 dostajemy:
3. xx x |x|
.
Doczajc duy kwantykator mamy:
4. x.[xx x |x|
].
Z tego dostajemy
5. [x.(xx)] [x.(x |x|
)].
6.1. RELACJA 315
Z zaoenia relacja jest zwrotna, czyli
6. x.(xx)
Z 5 i 6 mamy:
7. x.[x |x|
].
Z tego dostajemy
8. x.[x |x|
].
TWIERDZENIE 8.
Dwie klasy abstrakcji relacji rwnowanoci s bd rwne, bd
rozczne; czyli:
x, y.(|x|
= |y|
|x|
|y|
= ).
DOWD
Dowd przeprowadzimy metod niewprost, czyli jako zaoenie
przyjmiemy zaprzeczenie dowodzonej tezy.
1. x, y.(|x|
= |y|
|x|
|y|
= ).
Na podstawie prawa De Morgana mamy:
2. x, y.(|x|
= |y|
|x|
|y|
= ).
Wykorzystujc prawo De Morgana o zaprzeczaniu alternatywy
dostajemy:
3. x, y.(|x|
= |y|
|x|
|y|
= ).
Opuszczajc dwukrotnie may kwantykator mamy:
4. |a|
= |b|
|a|
|b|
= .
Opuszczajc koniunkcj dostajemy:
5. |a|
= |b|
,
oraz
6. |a|
|b|
= .
7. (|a|
= |b|
) x.[(x |a|
x |b|
) (x |a|
x
|b|
)].
Z 5 i 7 mamy:
8. x.[(x |a|
x |b|
) (x |a|
x |b|
)].
Opuszczajc may kwantykator stwierdzamy, e dla pewnego c:
9. (c |a|
c |b|
) (c |a|
c |b|
).
Z denicji zbioru pustego:
10. (|a|
|b|
= ) x.(x |a|
x |b|
).
Z 10 i 6 mamy:
11. x.(x |a|
x |b|
).
Opuszczajc w 11 may kwantykator otrzymujemy:
12. d |a|
d |b|
.
Opuszczajc w 12 koniunkcj mamy:
13. d |a|
,
oraz
14. d |b|
.
Na podstawie denicji klas rwnowanoci z 13 oraz 14 dosta-
jemy, odpowiednio:
15. da,
oraz
16. db.
Z symetrycznoci relacji i 15 mamy:
17. ad.
Z przechodnioci relacji oraz 16 i 17:
18. ab.
Z przechodnioci :
19. ca ab cb.
6.1. RELACJA 317
Tautologi jest:
20. ab [(ca ab cb) (ca cb)].
Z 18, 19 i 20 mamy:
21. (ca cb).
Z symetrycznoci :
22. ab ba.
Z 18 i 22
23. ba
Z przechodnioci :
24. cb ba ca.
Tautologi jest:
25. ba [(cb ba ca) (ca cb)].
Z 23, 24 i 25 mamy:
26. (ca cb).
Z 21 i 26 przez doczanie koniunkcji:
27. (ca cb) (ca cb).
Z 27 na podstawie praw De Morgana:
28. [(ca cb) (ca cb)].
Z 9, korzystajc z denicji klas rwnowanoci mamy:
29. (ca cb) (ca cb).
Wiersze 28 i 29 s sprzeczne.
Twierdzenie 7 pokazuje, e dla kadego obiektu ze zbioru, na
ktrym okrelona jest relacja rwnowanoci, istnieje klasa abstrakcji
wyznaczona przez ten obiekt, a twierdzenie 8 gwarantuje jedyno
klasy abstrakcji wyznaczonej przez ten obiekt. Spenione s wic oba
warunki denicji staej indywiduowej: istnienia i jedynoci. Mwimy
tu o denicji przez abstrakcj. Utworzone pojcia to pojcia abstrak-
cyjne. Jednym, bodaje najwaniejszym pojciem abstrakcyjnym jest
pojcie liczby. W dalszej czci bdziemy je wprowadza jako klasy
abstrakcji. Na tej drodze tworzone s te pojcia w dziedzinach poza-
matematycznych. Barwa to klasa abstrakcji relacji rwnobarwnoci,
np. czerwie to klasa rwnobarwnoci wyznaczona przez przedmiot
czerwony. Chwila to klasa zdarze rwnoczesnych.
TWIERDZENIE 9.
Niech bdzie relacj rwnowanoci w zbiorze A. Kady element
A naley do jakiej klasy abstrakcji relacji , czyli:
x A.y A.(x |y|
).
DOWD
Pokaemy, e kady element zbioru A naley do klasy wyznaczo-
nej przez ten element. Tym samym pokaemy, e dla kadego ele-
mentu A istnieje klasa abstrakcji, do ktrej ten element naley.
Z denicji klasy abstrakcji relacji :
1. x, y.(y x y |x|).
Z tego:
2. x.(x x x |x|).
Z tego:
3. x.(x x) x.(x |x|).
Relacja jest zwrotna wic z zaoenia:
4. x.(x x).
Z 3 i 4 mamy:
5. x.(x |x|).
(DEF. podziau logicznego) Podziaem logicznym zbioru A (zbir
dzielony) jest klasa zbiorw T taka, e kady element T (czon po-
dziau) jest niepusty (warunek niepustoci), elementy te s parami
rozczne (warunek rozcznoci) oraz kady element zbioru A jest
elementem przynajmniej jednego elementu T (warunek zupenoci);
czyli
6.1. RELACJA 319
1. A T A ,= , niepusto
2. A, B T [(A = B) (A B = )], rozczno
3. x A.A T.(x A). zupeno
TWIERDZENIE 10.
Zbir klas abstrakcji relacji rwnowanoci w zbiorze A jest po-
dziaem logicznym zbioru A.
Twierdzenie to jest bezporedni konsekwencj twierdze 79 i
denicji podziau logicznego.
TWIERDZENIE 11.
Niech T bdzie podziaem logicznym zbioru A. Relacja R taka, e
xRy A T.(x, y A)
jest relacj rwnowanoci w zbiorze A. Klasami rwnowanoci
relacji R s wszystkie i tylko elementy T.
Udowodnijmy tylko przechodnio R. Przeprowadzimy dowd
niewprost.
DOWD
Niech dla pewnych a, b, c:
1. aRb
i
2. bRc,
oraz
3. aRc.
Z 1 i denicji R mamy, e dla pewnego A:
4. a A b A.
Podobnie z 2 i denicji R dla pewnego B:
5. b B c B.
Z 4 i 5 mamy:
6. b A b B.
Z zaoenia zbiory s parami rozczne albo rwne, wic mamy,
e
7. A = B.
Z 5 i 7 dostajemy:
8. c A.
Na podstawie 4 i denicji R:
9. aRc.
Wiersze 3 i 9 s sprzeczne.
Przyporzdkowanie kademu elementowi zbioru klasy abstrak-
cji wyznaczonej przez ten element to przeksztacenie kanoniczne. Z
punktu widzenia teorii obiekty rwnowane na gruncie tej teorii nie
s w niej odrnialne. Mona wic zastpi je klasami obiektw rw-
nowanych. Przy przejciu od elementw zbioru do klas abstrakcji
relacja rwnowanoci zostaje zamieniona na relacj rwnoci. Ten
sposb postpowania jest metod stosowan w matematyce szcze-
glnie wtedy, gdy wprowadza si nowe obiekty matematyczne. Jest
to metoda identykacji elementw rwnowanych. Podamy przykady
takiego postpowania.
PRZYKADY
I. Niech R bdzie relacj w zbiorze par liczb naturalnych, czyli R
[(NN) (NN)] tak, e
(m
1
, n
1
)R(m
2
, n
2
) [(m
1
+n
2
) = (m
2
+n
1
)].
R jest relacj rwnowanoci.
(A) R jest zwrotna.
Prawem arytmetyki liczb naturalnych jest:
1. (m
1
+n
1
) = (m
1
+n
1
).
Zgodnie z denicj relacji R mamy wic:
2. (m
1
, n
1
)R(m
1
, n
1
),
co dowodzi zwrotnoci.
6.1. RELACJA
co dowodzi przechodnioci R.
Opisana relacja dzieli zbir par liczb naturalnych na klasy abs-
trakcji. Te klasy abstrakcji nazywa si liczbami cakowitymi. Inaczej
mwic, liczba cakowita to klasa abstrakcji powyej opisanej relacji
rwnowanoci w zbiorze par liczb naturalnych.
Elementami |(1, 1)|, klasy abstrakcji wyznaczonej przez par
(1, 1), s wszystkie pary (n, m) takie, e n = m, czyli:
(m, n) |(1, 1)| m = n.
Ta klasa abstrakcji wyznacza liczb cakowit 0.
Klasy |(m, n)| takie, e m > n i m = n+k, k = 1, 2, . . . wyznaczaj
liczby cakowite dodatnie, odpowiednio, 1, 2, . . .. Gdy m < n i n =
m+k, k = 1, 2, . . ., to klasy te wyznaczaj liczby ujemne, odpowiednio:
1, 2, . . ..
W zbiorze liczb cakowitych, czyli w zbiorze klas abstrakcji relacji
R [ ((NN) (NN))] deniuje si rne dziaania. Dodawanie (+)
deniuje si nastpujco:
|(m
1
, n
1
)| +|(m
2
, n
2
)| = |(m
1
+m
2
, n
1
+n
2
)|.
Zauwamy, e tego samego znaku + uylimy po obu stronach
rwnoci w rnych znaczeniach. Po lewej stronie jest to znak de-
niowanej operacji dodawania liczb cakowitych. Po prawej stronie
rwnoci jest to znak dodawania liczb naturalnych, tak jak ta ope-
racja okrelona jest w aksjomatyce Peano. Fakt uycia tego samego
symbolu w rnych znaczeniach nie przeszkadza w rozumieniu deni-
cji dlatego, e kontekst jego uycia jednoznacznie wskazuje znaczenie.
Podobna uwaga odnosi si do denicji mnoenia.
Mnoenie liczb cakowitych deniowane jest przez nastpujc
rwno:
|(m
1
, n
1
)||(m
2
, n
2
)| = |(m
1
m
2
+n
1
n
2
, m
1
n
2
+n
1
m
2
)|.
Dla wykazania poprawnoci denicji liter funkcyjnych + oraz
jako symboli dodawania i mnoenia liczb cakowitych, trzeba do-
wie, e wynik operacji nie zaley od wyboru reprezentantw klas
6.1. RELACJA 323
abstrakcji: bez wzgldu na wybr reprezentantw tych samych klas
abstrakcji kady wynik wykonania operacji bdzie reprezentantem tej
samej klasy abstrakcji. Dziaania te maj takie same wasnoci jak
opowiednie dziaania w zbiorze liczb naturalnych.
II. T sam metod, jak zdeniowane zostay liczby cakowite, de-
niuje si liczby wymierne. S to rwnie klasy abstrakcji relacji
rwnowanoci.
Niech Z bdzie zbiorem liczb cakowitych, a Z
niech bdzie zbio-

rem liczb cakowitych bez 0, czyli: Z
= Z 0. Niech R bdzie pod-

zbiorem iloczynu kartezjaskiego (Z Z
) (Z Z
) takim, e
(c
1
, d
1
)R(c
2
, d
2
) c
1
d
2
= c
2
d
1
.
Relacja R jak wyej zdeniowana jest relacj rwnowanoci. Po-
kaemy tylko, e jest przechodnia.
R jest przechodnia.
Niech
1. (c
1
, d
1
)R(c
2
, d
2
)
oraz
2. (c
2
, d
2
)R(c
3
, d
3
).
Z tego odpowiednio mamy, e
3. c
1
d
2
= c
2
d
1
oraz
4. c
2
d
3
= c
3
d
2
.
Z praw mnoenia liczb cakowitych z 3 i 4 mamy, odpowiednio:
5. c
1
d
2
d
3
= c
2
d
1
d
3
oraz
6. c
2
d
3
d
1
= c
3
d
2
d
1
.
7. c
1
d
2
d
3
= c
3
d
2
d
1
.
Poniewa z zaoenia
8. d
2
,= 0,
wic z 7 na podstawie praw mnoenia liczb cakowitych mamy:
9. c
1
d
3
= c
3
d
1
.
Zgodnie z denicj R mamy zatem:
10. (c
1
, d
1
)R(c
3
, d
3
),
czyli R jest przechodnia.
Opisana wyej relacja dzieli zbir par liczb cakowitych na klasy
abstrakcji. Te klasy nazywa si liczbami wymiernymi. Inaczej mwic,
liczba wymierna to klasa abstrakcji relacji rwnowanoci R w zbiorze
Z Z
. Klasy |c
1
, d
1
| i |c
2
, d
2
| wyznaczaj t sam klas abstrakcji
wtedy i tylko wtedy, gdy c
1
d
2
= c
2
d
1
. Klas abstrakcji wyznaczon
przez par (c, d) oznacza si c/d.
W zbiorze liczb wymiernych, czyli w zbiorze klas abstrakcji relacji
R [ ((Z Z
) (Z Z
))] okrela si rne dziaania.

Dodawanie (+) deniuje si nastpujco:
|(c
1
, d
1
)| +|(c
2
, d
2
)| = |(c
1
d
2
+c
2
d
1
, d
1
d
2
)|.
Mnoenie liczb wymiernych deniowane jest przez nastpujc
rwno:
|(c
1
, d
1
)||(c
2
, d
2
)| = |(c
1
c
2
, d
1
d
2
)|.
Dowodzi si, e wyniki dodawania i mnoenia liczb wymiernych
nie zale od wyboru reprezentantw klas abstrakcji: dla reprezentan-
tw tych samych klas abstrakcji wynik jest reprezentantem tej samej
klasy. Spenione s wic warunki poprawnoci denicji liter funkcyj-
nych + i . Dziaania te maj takie same wasnoci jak opowiednie
dziaania w zbiorze liczb naturalnych (i cakowitych).
Liczby rzeczywiste, tak jak cakowite i wymierne, konstruowane
s na drodze abstrakcji.

6.1.6. Rachunek relacji
148
148
Mwi bdziemy o rachunku dla relacji dwuczonowych.
6.1. RELACJA 325
Relacja pusta w zbiorze A nie zachodzi midzy adnymi elemen-
tami tego zbioru: x, y A.(xRy). Taka relacja istnieje na mocy
istnienia zbioru pustego i jest dokadnie jedna.
(DEF. relacji pustej w A) R jest pusta wtedy i tylko wtedy, gdy jest
zbiorem pustym, czyli R = .
Relacja pena w zbiorze A zachodzi midzy wszystkimi elemen-
tami A: x, y A.(xRy). Taka relacja istnieje i jest dokadnie jedna.
(DEF. relacji penej w A) R jest pena w A
149
wtedy i tylko wtedy,
gdy R = A A.
Sum relacji R i R
1
w zbiorze A jest relacja R
2
taka, e x jest
w relacji R
2
z y wtedy i tylko wtedy, gdy x jest w relacji R z y lub
gdy jest w relacji R
1
z y, czyli: R
2
= RR
1
. Dla dowolnych relacji ich
suma istnieje i jest dokadnie jedna.
(DEF. sumy relacji) x, y A.[x(R R
1
)y (xRy xR
1
y)].
Iloczynem relacji R i R
1
w zbiorze A jest relacja R
2
taka, e x
jest w relacji R
2
z y wtedy i tylko wtedy, gdy x jest w relacji R z y
i gdy jest w relacji R
1
z y, czyli: R
2
= R R
1
. Dla dowolnych relacji
istnieje ich iloczyn i jest dokadnie jeden.
(DEF. iloczyn relacji) x, y A.[x(R R
1
)y (xRy xR
1
y)].
Negacj relacji R w zbiorze A jest relacja R
taka, e x jest w
relacji R
z y wtedy i tylko wtedy, gdy x nie jest w relacji R z y, czyli

negacj relacji jest jej dopenienie do relacji penej: R
= (A A) R.
Dla dowolnej relacji istnieje jej negacja i jest dokadnie jedna.
(DEF. negacji relacji) x, y A.[xR
y xRy].
Zauwamy, majc na uwadze rozumienie relacji jako zbioru, e
wprowadzone wyej pojcia odpowiadaj, odpowiednio, zbiorowi pu-
stemu, zbiorowi penemu a suma relacji, iloczyn relacji, negacja relacji
odpowiadaj operacjom na zbiorach, odpowiednio, sumie teoriomno-
gociowej, przeciciu i dopenieniu zbioru. Te operacje byoby atwo
uoglni na relacje n-czonowe. Inaczej jest w wypadku kolejnych po-
j: brak takich prostych odpowiednioci.
149
Nie wprowadzamy specjalnego oznaczenia na relacj pen.
Konwersem relacji (relacj odwrotn) R w zbiorze A jest relacja
R
1
taka, e x jest w relacji R
1
z y wtedy i tylko wtedy, gdy y jest
w relacji R z x, czyli: (x, y) R
1
(y, x) R.
Dla dowolnych relacji istnieje ich konwers i jest dokadnie je-
den. Na tej podstawie z regu deniowania liter funkcyjnych moemy
wprowadzi liter funkcyjn
1
.
(DEF. konwersu relacji,
1
) x, y A.[xR
1
y yRx].
Konwersem relacji < jest > i na odwrt: konwwersem > jest <.
Inaczej mwic, relacj odwrotn do < jest >, a relacj odwrotn do
> jest <.
Zauwamy, e
(R
1
)
1
= R.
Mona pokaza, e relacja R( A A):
1. jest symetryczna wtedy i tylko wtedy, gdy jest rwna swojemu
konwersowi, czyli gdy R = R
1
;
2. jest antysymetryczna wtedy i tylko wtedy, gdy R R
1

X
,
3. jest spjna
150
wtedy i tylko wtedy, gdy R R
1
= A A.
Iloczynem wzgldnym relacji (zoeniem relacji) R i R
1
w zbiorze
A jest relacja RR
1
151
taka, e x jest w relacji RR
1
z y wtedy i tylko
wtedy, gdy istnieje z ( A) takie, e x jest w relacji R z z a z jest w
relacji R
1
z y, czyli: (x, y) R R
1
z.[(x, z) R (z, y) R
1
]. Dla
dowolnych dwch relacji istnieje ich iloczyn wzgldny i jest dokadnie
jeden.
(DEF. ) x, y A.[x(R R
1
)y z A.(xRz zR
1
y)].
Zauwamy, e
R (R
1
R
2
) = (R R
1
) R
2
,
(R R
1
)
1
= R
1
1
R
1
,
150
Relacja R jest spjna wtedy i tylko wtedy, gdy x, y.[x ,= y (x, y)
R (y, x) R].
151
Zoenie relacji R i R
1
oznaczane jest te R
1
R. Zob. w tej sprawie przypis
do denicji zoenia funkcji.
6.2. FUNKCJA 327
R
X
=
X
R = R.
Mona pokaza, e relacja R( A A) jest przechodnia wtedy i
tylko wtedy, gdy R R R.
Niech R A A, Z A. Relacja R[Z jest relacj R zredukowan
do zbioru Z wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadego x, y Z: (x, y)
R[Z (x, y) R. Dla dowolnej relacji R(A A) i Z( A) istnieje
relacja R[Z i jest dokadnie jedna.
(DEF. relacji zredukowanej, [) x, y A.[xR[Zy (x, y Z) xRy].
Na og poniewa nie prowadzi to do nieporozumie zamiast
(A, R[Z) pisze si (Z, R), majc na uwadze, e chodzi o relacj R
zredukowan do Z.
6.2. FUNKCJA
6.2.1. Pojcie funkcji
Uywa si terminw funkcja, przeksztacenie, odwzorowanie. W
szczeglnych wypadkach mwi si te o operacji, operatorze, transfor-
macji. Wszystkie te terminy czysto formalnie oznaczaj jeden rodzaj
obiektw. Rnice w ich stosowaniu wyznaczone s przez konteksty,
w ktrych terminy te pojawiaj si. Bywa, e s uywane zamienie.
Tu podamy denicj, stosujc jeden z tych terminw, a mianowicie
funkcja.
(DEF. funkcji) Niech A
1
, A
2
, . . . , A
n
, A
n+1
bd zbiorami, a R( A
1

A
2
A
n
A
n+1
) niech bdzie (n + 1)-czonow relacj. R jest n-
-argumentow funkcj wtedy i tylko wtedy, gdy R jest jednoznaczna
w ostatniej dziedzinie, czyli:
x
1
, x
2
, . . . , x
n
, x
n+1
, x
n+1
.[(x
1
, x
2
, . . . , x
n
, x
n+1
) A
1
A
2
A
n
A
n+1
(x
1
, x
2
, . . . , x
n
, x
n+1
) A
1
A
2
A
n
A
n+1
x
n+1
=
x
n+1
].
Denicja funkcji jednoargumentowej (n = 1) bdzie wic nast-
pujca:
Niech A i } bd zbiorami. Dwuczonowa relacja R ( A }) jest
funkcj (jednoargumentow)
152
wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadego
x ( A) istnieje co najwyej jedno y ( }) takie, e xRy, czyli:
x A.y
1
, y
2
}.[(xRy
1
xRy
2
) y
1
= y
2
].
O funkcji naley mwi w kontekcie jej dziedzin. Dla uwypukle-
nia tego, np. funkcj jednoargumentow z A do } deniuje si jako
uporzdkowan trjk (f, A, }), gdzie f( A }) jest relacj spenia-
jc nastpujce dwa warunki:
1. x A.y
1
y
2
}.[(x, y
1
) f (x, y
2
) f y
1
= y
2
],
2. x A.y }.[(x, y) f].
Ta denicja od tu przyjtej rni si tylko warunkiem (2), czyli
tym, e nie ma takich elementw zbioru A, ktrym nie byby przy-
porzdkowany jaki element zbioru }.
Kada trjka (f, A, }) speniajca warunek (1) to funkcja cz-
ciowa.
Kada trjka (f, A, }) speniajca warunki (1) i (2) to funkcja
cakowita.
W tej terminologii kada funkcja jest funkcj czciow, lecz nie
na odwrt. Termin funkcja czciowa ma to samo znaczenie, w
jakim tu bdziemy uywa terminu funkcja.
Mona pokaza, e relacja R ( A }) o dziedzinie A jest funkcj
X
R R
1
.
Kady element A
i
, i-tej dziedziny relacji R, (i n), to i-ty ar-
gument funkcji, a te elementy zbioru A
n+1
, ktre pozostaj w relacji
R z elementami zbiorw A
1
, A
2
, . . . , A
n
to wartoci funkcji R. Zbir
wartoci funkcji to jej przeciwdziedzina.
Niech R bdzie funkcj. Zamiast (x
1
, x
2
, . . . , x
n
, y) R pisze
si: y = R(x
1
, x
2
, . . . , x
n
). Na oznaczanie relacji bdcych funkcjami
uywa si liter: f, g, h; ewentualnie z indeksami. f(x
1
, x
2
, . . . , x
n
),
152
Taka teoriomnogociowa denicja funkcji pochodzi od Peano.
6.2. FUNKCJA 329
g(x
1
, x
2
, . . . , x
n
), . . . oznaczaj wartoci odpowiednich funkcji dla ar-
gumentw: x
1
, x
2
, . . . , x
n
.
Zwykle n-argumentowa funkcja jest okrelana przez podanie jej
dziedzin A
1
, A
2
, . . . , A
n
i jakiego wzoru f(x
1
, x
2
, . . . , x
n
) przedstawia-
jcego element przeciwdziedziny A
n+1
przyporzdkowany elementom
x
1
, x
2
, . . . , x
n
.
PRZYKADY
1. Relacja w zbiorze liczb rzeczywistych ' taka, e pierwszemu ele-
mentowi x pary uporzdkowanej jako drugi element przyporzd-
kowane jest sinx jest funkcj: f(x) = sinx. Dziedzin tej funkcji
jest zbir liczb rzeczywistych ', a przeciwdziedzin jest zbir
y : 1 y 1. Zbir ten jest podzbiorem waciwym zbioru
liczb rzeczywistych: y : 1 y 1 '.
2. Relacja w zbiorze liczb rzeczywistych ' taka, e pierwszemu ele-
mentowi x pary uporzdkowanej jako drugi element przyporzd-
kowane jest x
2
jest funkcj: f(x) = x
2
. Dziedzin tej funkcji jest
zbir liczb rzeczywistych ', a przeciwdziedzin zbir liczb rze-
czywistych dodatnich '
+
.

Podobnie jak to byo w wypadku relacji, na mocy zasady eksten-
sjonalnoci wszelkie rodzaje jednoznaczne przyporzdkowania uto-
samiamy z funkcjami jako tworami teoriomnogociowymi. (n + 1)-ar-
gumentow funkcj f identykujemy ze zbiorem (n+1)-elementowych
zbiorw uporzdkowanych. Funkcje, ktre nie rni si tym zbiorem
oraz dziedzinami s rwne bez wzgldu na to, jak zostay opisane.
Czasem dla podkrelenia, e wanie o ten zbir nam chodzi, zwasz-
cza gdy rozpatrujemy go jako podzbir iloczynu kartezjaskiego, m-
wimy o nim, e jest to wykres funkcji f.
Funkcje n-argumentowe f( A
1
A
2
A
n
A
n+1
) i g( }
1
}
2
}
n
}
n+1
) s rwne wtedy i tylko wtedy, gdy rwne s ich
wykresy, czyli gdy f = g oraz gdy D
i
(f) = D
i
(g), 1 i (n + 1).
PRZYKAD
Funkcja f( '
2
) dana wzorem f(x) = x
2
1 rwna si funkcji
g( '
2
) danej wzorem g(x) = (x + 1)(x 1).

Jeeli funkcje s rwne, to:
1. rwne s ich i-te dziedziny (i n),
oraz
2. rwne s ich zbiory wartoci.
Jeeli jeden z tych warunkw nie jest speniony, to funkcje nie s
rwne.
PRZYKAD
Funkcja f( '
2
) dana wzorem f(x) =
x
2
x
nie jest rwna funkcji
g( '
2
) danej wzorem g(x) = x. Funkcje te rni si dziedzin (i
zbiorem wartoci). Mianowicie inaczej ni w wypadku g liczba 0 nie
naley ani do dziedziny, ani do wartoci funkcji f.

Jeeli dla funkcji f i g:
1. rwne s ich i-te dziedziny (i n),
oraz
2. rwne s ich zbiory wartoci,
to funkcje te nie musz by rwne.
PRZYKAD
Funkcje f(x) = x
2
i f(x) = x
4
nie s rwne, jednak ich dziedziny i
przeciwdziedziny s rwne: dziedzin jednej i drugiej funkcji jest zbir
liczb rzeczywistych, tak samo zbir ten jest ich przeciwdziedzin.

Podobnie jak w wypadku relacji szczegln uwag zwrcilimy na
relacje dwuczonowe, tak w wypadku funkcji specjalnie traktujemy
funkcje jednoargumentowe.
Zamiast pisa f jest odwzorowaniem zbioru A w zbir } (f jest
okrelone na zbiorze A i o wartociach w zbiorze }) bdziemy pisali:
f : A }.
Funkcja f : A } przeksztaca zbir A na zbir } (jest surjekcj)
wtedy i tylko wtedy, gdy jej dziedzin jest zbir A, a przeciwdziedzin
jest zbir }, czyli gdy f(A) = }.
6.2. FUNKCJA 331
Relacja f( A}) jest surjekcj wtedy i tylko wtedy, gdy f
1
f =
Y
.
}
X
to zbir wszystkich i tylko funkcji f : A }.
Niech f : A } bdzie odwzorowaniem A w }. Niech A A.
Moemy okreli now funkcj f[A : A } w nastpujcy sposb:
x A.(f[A(x) = f(x)).
Funkcja f[A to funkcja f zredukowana do zbioru A, lub inaczej
obcicie funkcji f do zbioru A.
Dziedzin funkcji f[A jest zbir A.
PRZYKAD
Funkcja f(x) = x
2
jest funkcj, ktrej dziedzin jest '. Nakada-
jc warunek: 1 x 1 otrzymujemy funkcj zredukowan do zbioru
x : 1 x 1. Jest to funkcja f[x : 1 x 1.

Niech g : A } bdzie funkcj. Niech A Z. Funkcja f : Z }
taka, e
f[A = g
to rozszerzenie (lub przeduenie) funkcji g na zbir Z.
PRZYKAD
Niech g : Q 0, 1, gdzie Q jest zbiorem wszystkich liczb wy-
miernych, bdzie funkcj tak, e
g(x) = 1, dla x Q.
Funkcja ta jest okrelona tylko dla liczb wymiernych, a dla ka-
dego argumentu przyjmuje warto 1.
Niech f bdzie funkcj okrelon jak nastpuje:
f(x) =
0 dla x ' Q,
1 dla x Q.
Funkcja f (tzw. funkcja Lejeune-Dirichleta) jest przedueniem funk-
cji g.

Funkcja, ktrej przeciwdziedzin jest zbir liczb rzeczywistych
to funkcja rzeczywista. Jeli przeciwdziedzin jest zbir liczb zespo-
lonych, to mamy do czynienia z funkcj zespolon.
Cig nieskoczony lub cig to funkcja f, ktrej dziedzin jest
zbir liczb naturalnych N a przeciwdziedzin pewien zbir }, czyli
f : N }).
Warto funkcji f dla argumentu n, f(n), to n-ty wyraz cigu. Zwykle
n-ty wyraz cigu oznaczany jest: a
n
.
Cig skoczony o k-wyrazach to funkcja f, ktrej dziedzin jest
zbir 1, . . . , k a przeciwdziedzin pewien zbir }, czyli
f : 1, . . . , k }).
Cig skoczony zwykle oznaczany jest: (a
1
, a
2
, . . . , a
k
).
TWIERDZENIE 12.
Niech A bdzie zbiorem n-elementowym, a } m-elementowym.
Zbir }
X
wszystkich funkcji odwzorowujcych zbir A w zbir }
ma dokadnie m
n
elementw.
DOWD
Dowodzi bdziemy przez indukcj ze wzgldu na liczb elemen-
tw zbioru A, czyli ze wzgldu na n.
Niech A = a
1
, a
2
, . . . , a
n
, } = b
1
, b
2
, . . . , b
m
.
W wypadku gdy n = 1 mamy nastpujce funkcje: f
1
(x) =
b
1
, f
2
(x) = b
2
, . . . , f
m
(x) = b
m
. Istnieje wic dokadnie m funkcji ze
zbioru 1-elementowego A do zbioru m-elementowego }. Poniewa
m = m
1
, wic dla n = 1 zachodzi dowodzone twierdzenie.
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech n = k i niech z k-elementowego
zbioru A do m-elementowego zbioru } istnieje dokadnie m
k
funkcji.
W wypadku, gdy n = (k + 1) utwrzmy klasy funkcji ze zbioru
A do zbioru }. Do pierwszej klasy niech nale wszystkie i tylko te
funkcje f, dla ktrych f(a
k+1
) = b
1
, do drugiej te i tylko te, dla ktrych
f(a
k+1
) = b
2
, do m-tej klasy zaliczamy wszystkie te i tylko te funkcje
f, dla ktrych f(a
k+1
) = b
m
. W kadej klasie jest tyle funkcji, ile jest
6.2. FUNKCJA 333
funkcji ze zbioru k-elementowego do zbioru m-elementowego. Zgodnie
z zaoeniem indukcyjnym takich funkcji jest dokadnie m
k
. Zatem
funkcji ze zbioru (k+1)-elementowego do zbioru m-elementowego jest
mm
k
. Poniewa mm
k
= m
k+1
, wic na podstawie zasady indukcji
otrzymujemy dowodzon tez.
N-wyrazowy cig elementw zbioru A to funkcja ze zbioru
1, . . . , n do zbioru A. Zatem na podstawie powyszego twierdzenia
mamy, e
WNIOSEK
Jeeli A jest zbiorem m-elementowym, to istnieje dokadnie m
n
cigw n-wyrazowych, ktrych wyrazy nale do zbioru A.
Funkcja rnowartociowa (jednojednoznaczna, wzajemnie jedno-
znaczna, injekcja) to funkcja f : A }, ktra dla rnych argumen-
tw przyjmuje rne wartoci, czyli ktra spenia warunek:
x
1
, x
2
A.[x
1
,= x
2
f(x
1
) ,= f(x
2
)].
Relacja f( A }) jest injekcj wtedy i tylko wtedy, gdy f f
1
=
X
.
PRZYKADY
Funkcja f(x) = x1 jest rnowartociowa. Funkcja f(x) = x
2
nie
jest rnowartociowa.

Funkcja f : A }, ktra jest injekcj oraz surjekcj to bijekcja
zbiorw A i }.
Relacja f( A }) jest bijekcj wtedy i tylko wtedy, gdy f f
1
=
X
oraz f
1
f =
Y
.
Przeksztacenia rnowartociowe zbioru A na siebie, czyli bijek-
cja A na siebie to permutacje zbioru A.
PRZYKAD
Przykadem permutacji jest funkcja identycznociowa
I
X
: A A
na zbiorze A okrelona wzorem:
x A.(I
X
(x) = x).

6.2.2. Funkcja odwrotna
(DEF. funkcji odwrotnej) Funkcja g : } A jest funkcj odwrotn
do funkcji f : A } wtedy i tylko wtedy, gdy:
1. } = f(A) zbir argumentw funkcji g jest zbiorem wartoci
funkcji f, czyli f przeksztaca A na };
2. A = g(}) zbir argumentw funkcji f jest zbiorem wartoci
funkcji g, czyli g przeksztaca } na A;
3. x A.[g(f(x)) = x] wartoci funkcji g dla argumentu, ktry
jest wartoci funkcji f dla argumentu x jest te x.
Funkcja odwrotna do f jest konwersem relacji f. Cho nie ko-
niecznie na odwrt konwers nie kadej funkcji jest funkcj. Funkcj
odwrotn do funkcji f, jeeli istnieje, oznacza bdziemy tak samo
jak konwers relacji f, czyli f
1
.
Zauwamy, e warunki 1 i 2 s symetryczne: zamieniajc w jed-
nym liter f na g i na odwrt oraz zamieniajc liter , , A na }
z 1 otrzymamy 2 a z 2 otrzymamy 1. W podobnym sensie zachodzi
te teza symetryczna do warunku 3 (tym razem zamieniamy jeszcze
litery x i y). Mwi o tym nastpujce twierdzenie.
TWIERDZENIE 13.
Jeeli funkcja g : } A jest funkcj odwrotn do funkcji f : A
}, to
y }.[f(g(y)) = y].
DOWD
Niech y }. Z tego, e g jest funkcj odwrotn do f na pod-
stawie denicji mamy, e } = f(A). Zatem y f(A), czyli istnieje
x ( A) takie, e y = f(x). Poniewa g(y) = g(y), wic mamy, e
g(y) = g(f(x)). Poniewa f(g(y)) = f(g(y)), wic f(g(y)) = f(g(f(x))).
Na podstawie pkt. (3) denicji funkcji odwrotnej g(f(x)) = x, wic
6.2. FUNKCJA 335
f(g(y)) = f(x). Korzystajc z wczeniejszego faktu, e y = f(x) otrzy-
mujemy: f(g(y)) = y.
Interesujce s podstawowe zwizki midzy funkcj i funkcj do
niej odwrotn. Mwi o nich kolejne twierdzenia.
TWIERDZENIE 14.
Niech g : } A bdzie funkcj odwrotn do funkcji f : A }.
1. Funkcje f i g s rnowartociowe
oraz
2. x A.y }.[(g(y) = x) (f(x) = y)].
DOWD
Niech dla pewnych x
1
, x
2
zachodzi f(x
1
) = f(x
2
). Z tego g(f(x
1
)) =
g(f(x
2
)). Na podstawie pkt. 3 denicji funkcji odwrotnej g(f(x
1
)) = x
1
,
a g(f(x
2
)) = x
2
. Korzystajc z zaoenia mamy wic, e x
1
= x
2
, czyli
f jest rnowartociowa.
Analogicznie dowodzimy rnowartociowoci funkcji g tyle tylko,
e tym razem nie korzystamy z warunku 3, lecz z twierdzenia 13
ustalajcego wasno funkcji g analogiczn do wasnoci z pkt. 3
funkcji f. Niech wic dla pewnych y
1
i y
2
zachodzi g(y
1
) = g(y
2
).
Wwczas f(g(y
1
)) = f(g(y
2
)). Na podstawie tw. 13 mamy f(g(y
1
)) = y
1
i f(g(y
2
)) = y
2
, wic y
1
= y
2
, co dowodzi rnowartociowoci funkcji
g.
Pokazalimy 1, czyli e funkcje f i g s rnowartociowe. Udo-
wodnimy teraz 2, czyli e
2 g(y) = x f(x) = y
i
2 f(x) = y g(y) = x.
Dla dowodu 2 zamy, e g(y) = x. Zatem mamy f(x) = f(g(y)).
Z tw. 13 mamy, e f(g(y)) = y, wic f(x) = y.
Dla dowodu 2 zamy, e f(x) = y. Zatem mamy g(y) = g(f(x)).
Na podstwie pkt. 3 denicji funkcji odwrotnej g(f(x)) = x, wic g(y) =
x.
Interesuje nas klasa funkcji, dla ktrych istnieje funkcja od-
wrotna. O takiej klasie mwi kolejne twierdzenie.
TWIERDZENIE 15.
Dla kadej funkcji rnowartociowej f : A } przeksztacajcej
A na } istnieje dokadnie jedna funkcja do niej odwrotna.
DOWD
Niech f : A } bdzie rnowartociow funkcj przeksztaca-
jc zbir A na zbir }.
Kada relacja ma dokadnie jeden konwers. Zatem jeli dla danej
funkcji relacja do niej odwrotna jest funkcj, to jest ona dokadnie
jedna
Z tego, e f przeksztaca A na } mamy, e dla kadego y ( })
istnieje takie x ( A), e y = f(x). Z rnowartociowoci f otrzy-
mujemy, e dla danego y takie x jest dokadnie jedno. Zatem relacja
odwrotna do f, f
1
, jest funkcj.
Z zaoenia mamy, e fA) = }. Zatem dla kadego x( A) ist-
nieje y ( }) takie, e y = f(x). Na podstawie denicji funkcji f
1
mamy wic, e x = f
1
(y), a zatem f
1
(}) = A, czyli funkcja f
1
odwzorowuje zbir } na A.
Zauwamy, e jeeli funkcja g jest odwrotna do funkcji f, to f
jest odwrotna do funkcji g.
Jeeli f
1
jest funkcj odwrotn do f, to istnieje funkcja od-
wrotna do f
1
i jest ni f, czyli:
(f
1
)
1
= f.
Relacja bycia funkcj odwrotn jest wic symetryczna.
Niech n! (czyt.: n silnia) oznacza iloczyn kolejnych liczb natural-
nych od 1 do n, czyli:
n! = 12 . . . n.
TWIERDZENIE 16.
Wszystkich przeksztace jednojednoznacznych zbioru n-elemen-
towego na zbir n-elementowy jest n!.
6.2. FUNKCJA 337
DOWD
Dowodzimy przez indukcj po n. Istnieje dokadnie jedna funkcja
ze zbioru 1-elementowego do zbioru 1-elementowego. Poniewa 1 = 1!,
zatem twierdzenie zachodzi dla n = 1.
ZAOENIE INDUKCYJNE: Zamy, e twierdzenie zachodzi dla
n = k, czyli e dla zbiorw k-elementowych istnieje dokadnie k! prze-
ksztace jednego zbioru na drugi.
Niech A i B bd zbiorami (k + 1)-elementowymi. Podzielmy
zbir wszystkich przeksztace zbioru (k+1)-elementowego A na zbir
(k + 1)-elementowy B na (k + 1) klas w taki sposb, e do i-tej klasy
naley takie i tylko takie odwzorowanie f : A B, dla ktrego
f(a
k+1
) = b
i
, 1 i k + 1. W kadej klasie jest tyle elementw,
ile jest odwzorowa zbioru k-elementowego na zbir k-elementowy,
a tych zgodnie z zaoeniem indukcyjnym jest k!. Poniewa klas jest
(k + 1), wic wszystkich odwzorowa zbioru (k + 1)-elementowego na
zbir (k +1)-elementowy jest dokadnie k!(k +1), czyli (k +1)!. Zatem
na podstawie zasady indukcji moemy przyj tez.
Permutacja to odwzorowanie rnowartociowe zbioru na siebie.
Zatem z powyszego twierdzenia mamy nastpujcy wniosek.
WNIOSEK
Wszystkich permutacji zbioru n-elementowego jest n!.
6.2.3. Superpozycja funkcji
TWIERDZENIE 17.
Niech f : A } a g : } Z. Istnieje dokadnie jedna funkcja
h : ( Z taka, e h(x) = g(f(x)).
Dowd jako prosty pomijamy.
Na podstawie powyszego twierdzenia, zgodnie z zasad denio-
wania liter funkcyjnych, wprowadzamy symbol , ktry funkcjom
f i g przyporzdkowuje funkcj gf.
(DEF. superpozycji funkcji, ) Niech f : A } a g : } Z. Funkcja
(gf) : A Z taka, e (gf)(x) = g(f(x)) to superpozycja lub zoenie
funkcji f i g
153
.
PRZYKADY
1. Niech f : ' ' bdzie funkcj okrelon wzorem f(x) = (x 1),
a g : ' '
+
funkcj okrelon wzorem g(x) = x
2
. Zoeniem tych
funkcji jest funkcja h : ' '
+
taka, e h(x) = (x 1)
2
.
2. Niech f : '
+
'
+
, f(x) =

x, a g : ' 2
niech bdzie okrelona

wzorem g(x) = y : y x y. Zoeniem fg tych funkcji jest
funkcja h : '
+
2
okrelona wzorem h(x) = y : y

x y.
Zauwamy, e operacja skadania funkcji jest czna.

TWIERDZENIE 18.
Dla dowolnych funkcji f : A }, g : } Z, h : Z J:
h(gf) = (hg)f.
DOWD
Z denicji zachodz kolejne rwnoci:
1. (h(gf))(x) = h((gf)(x)),
2. h((gf)(x)) = h(g(f(x))),
3. ((hg)f)(x) = (hg)(f(x)),
4. (hg)(f(x)) = h(g(f(x))).
Z 1 i 2 mamy:
5. (h(gf))(x) = h(g(f(x))).
Z 3 i 4:
153
Funkcja jest relacj. Mwilimy o operacji zoenia relacji. Ot zoenie
funkcji f i g oznaczamy gf za zoenie relacji f i g oznaczamy fg. Tra-
dycyjnie stosowane s takie wanie oznaczenia. Moe to by mylce. Niektrzy
autorzy wprowadzaj wic jednolite rozwizanie i zoenie relacji oznaczaj tak,
jak oznacza si zoenie funkcji. Zob. przypis w sprawie zoenia relacji.
6.2. FUNKCJA 339
6. ((hg)f)(x) = h(g(f(x))).
Z 5 i 6:
7. (h (gf))(x) = ((h g) f)(x).
A z 7 ostatecznie mamy dowodzon tez.
Na podstawie denicji funkcji odwrotnej i superpozycji funkcji
stwierdzamy, e
TWIERDZENIE 19.
Niech f bdzie funkcj rnowartociow przeksztacajc zbir
A na }.
f
1
f = I
X
,
ff
1
= I
Y
,
gdzie I
X
jest funkcj identycznociow na zbiorze A, a I
Y
jest
funkcj identycznociow na zbiorze }.
DOWD
Zgodnie z denicj zoenia funkcji i denicj funkcji odwrotnej
mamy, e
1. x A.(f
1
f)(x) = x.
Poniewa:
2. I
X
(x) = x,
wic
3. x A.(f
1
f)(x) = I
X
(x).
Cakiem podobnie pokazujemy, e ff
1
= I
Y
.
TWIERDZENIE 20.
Niech f : A }, g : } Z.
1. jeeli f przeksztaca A na } a g przeksztaca } na Z, to gf
przeksztaca A na Z,
2. jeeli f i g s rnowartociowe, to gf jest funkcj rnowarto-
ciow,
3. jeeli f i g s rnowartociowe i przeksztacaj zbiory A i },
odpowiednio, na } i Z, to istniej funkcje (gf)
1
oraz f
1
g
1
i zachodzi dla nich rwno: (gf)
1
= f
1
g
1
.
DOWD
(1.) Niech f przeksztaca A na }, a g } na Z. Niech z ( Z).
Istnieje zatem y ( }) takie, e g(y) = z. Istnieje rwnie takie x
( A), e f(x) = y. Std z = g(f(x)) = (gf)(x). Stwierdzamy wic, e
gf przeksztaca A na Z.
(2.) Niech f i g s funkcjami rnowartociowymi. Z tego wynika,
e jeeli x
1
,= x
2
, to f(x
1
) ,= f(x
2
) i dalej, e g(f(x
1
)) ,= g(f(x
2
)), czyli
(gf)(x
1
) ,= (gf)(x
2
). To dowodzi, e gf jest funkcj rnowarto-
ciow.
(3.) Wpierw (3.1.) pokaemy, e istniej funkcje g
1
f
1
i
(gf)
1
, a nastpnie (3.2.), e s rwne.
(3.1.) Niech f i g bd funkcjami rnowartociowymi i niech f
przeksztaca A na } a g } na Z. Dla kadej z tych funkcji istnieje
funkcja do nich odwrotna, odpowiednio: f
1
przeksztaca } na A i
g
1
przeksztaca Z na }. Poniewa f i g s rnowartociowe, wic
rnowartociowe s te funkcje f
1
i g
1
. Zoeniem funkcji g
1
i f
1
jest funkcja f
1
g
1
. Zgodnie z (1.) funkcja ta przeksztaca Z na A,
a zgodnie z (2.) jest ona rnowartociowa. Podobnie przy naszych
zaoeniach zoenie funkcji f i g, (gf), jest funkcj rnowartociow
przeksztacajc A na Z. Istnieje zatem funkcja odwrotna do funkcji
(gf), (gf)
1
, przeksztacajca Z na A.
(3.2.) Pozostaje pokaza, e funkcje (gf)
1
i g
1
f
1
s rwne.
Niech (gf)
1
(z) = x. Zatem (gf)(x) = z, a wic g(f(x)) = z. Gdy
f(x) = y, to g(y) = z. Z tego f
1
(y) = x a g
1
(z) = y. Na tej
podstawie (f
1
g
1
)(z) = f
1
(g
1
(z)) = f
1
(y) = x. Odwrotnie, je-
li (f
1
g
1
)(z) = x, to f
1
(g
1
(z)) = x. Niech g
1
(z) = y, wwczas
f
1
(y) = x. Z tego f(x) = y a g(y) = z. Std (gf)(x) = g(f(x)) = g(y) =
z. Ostatecznie otrzymujemy (gf)
1
(z) = x, a to koczy dowd.
Permutacja, przypomnijmy, jest rnowartociowym przekszta-
ceniem zbioru na siebie. Na podstawie pkt. 3 powyszego twierdzenia
mamy wic nastpujcy wniosek.
6.2. FUNKCJA 341
WNIOSEK
Superpozycja premutacji zbioru A jest permutacj tego zbioru.
6.2.4. Obrazy i przeciwobrazy
Niech f : A } bdzie funkcj. Niech A bdzie podzbiorem A,
(A A). Obrazem zbioru A wyznaczonym przez funkcj f jest zbir
f(A) wszystkich i tylko wartoci funkcji f dla argumentw nalecych
do A, czyli:
(DEF. obrazu zbioru A wyznaczonego przez funkcj f, f(A))
f(A) = y : y = f(x) x A,
gdzie f : A }, A A.
PRZYKADY
Niech f : ' ' bdzie funkcj tak, e f(x) = x
2
. Niech
A = 1, 2. f(A) = 1, 4. Niech A = '
, gdzie '
jest zbiorem liczb

rzeczywistych ujemnych. f(A) = '
+
, gdzie '
+
jest zbiorem liczb rze-
czywistych dodatnich.

TWIERDZENIE 21.
Niech f : A } bdzie funkcj i niech A, B A. Obraz sumy
zbiorw A i B wyznaczony przez funkcj f jest rwny sumie ob-
razw tych zbiorw wyznaczonych przez f, czyli:
f(A B) = f(A) f(B).
DOWD
Dowiedziemy dwch tez:
1. f(A B) f(A) f(B).
2. f(A) f(B) f(A B).
1. Niech
1.1. y f(A B).
Z tego na podstawie denicji obrazu:
1.2. x A B.(y = f(x)).
Zgodnie z denicj sumy zbiorw z 1.2. mamy:
1.3. x A.(y = f(x)) x B.(y = f(x)).
Z denicji obrazu:
1.4. y f(A) y f(B).
Z czego:
1.5. y f(A) f(B).
2. Niech teraz
2.1. y f(A) f(B).
Z tego i denicji obrazu
2.2. x A.(y = f(x)) x B.(y = f(x)).
Z rachunku kwantykatorw na podstawie denicji mamy:
2.3. x (A B).(y = f(x)),
czyli korzystajc z denicji obrazu:
2.4. y f(A B).
Dowie mona twierdzenia oglniejszego od tw. 21, a mianowicie
TWIERDZENIE 22.
Niech f : A } bdzie funkcj i niech (A
t
)
tT
, gdzie T jest zbio-
rem (indeksw), bdzie rodzin podzbiorw zbioru A, czyli A
t
A.
Obraz uoglnionej sumy zbiorw A
t
wyznaczony przez funkcj f
jest rwny sumie obrazw tych zbiorw wyznaczonych przez f,
czyli:
f(
tT
A
t
) =
tT
f(A
t
).
DOWD
Udowodnimy dwie tezy:
1. f(
tT
A
t
)
tT
f(A
t
),
2.

tT
f(A
t
) f(
tT
A
t
),
ktre skadaj si na dowodzon tez.
6.2. FUNKCJA 343
1. Niech
1.1. y f(
tT
A
t
).
Z 1.1. na podstawie denicji obrazu:
1.2. x
tT
A
t
.(y = f(x)).
Z tego:
1.3. t T.x A
t
.(y = f(x)).
Z denicji obrazu:
1.4. t T.(y f(A
t
)).
Na tej podstawie:
1.5. y
tT
f(A
t
).
2. Niech
2.1. y
tT
f(A
t
).
Z tego:
2.2. t T.(y f(A
t
)).
Na podstawie denicji obrazu:
2.3. t T.x A
t
.(y = f(x)).
Z tego:
2.4. x
tT
A
t
.(y = f(x)).
Na podstawie denicji obrazu wic:
2.5. y f(
tT
A
t
).
TWIERDZENIE 23.
Niech f : A } bdzie funkcj i niech A, B A. Obraz prze-
cicia zbiorw A i B wyznaczony przez funkcj f jest podzbiorem
przecicia obrazw tych zbiorw wyznaczonych przez f, czyli:
f(A B) f(A) f(B).
DOWD
Powysze twierdzenie jest szczeglnym wypadkiem tw. 24.
TWIERDZENIE 24.
Niech f : A } bdzie funkcj i niech (A
t
)
tT
, gdzie T jest
zbiorem (indeksw), bdzie rodzin podzbiorw zbioru A. Obraz
przecicia zbiorw A
t
wyznaczony przez funkcj f jest podzbiorem
przecicia obrazw tych zbiorw wyznaczonych przez f, czyli:
f(
tT
A
t
)
tT
f(A
t
).
DOWD
Niech
1. y f(
tT
A
t
).
Z denicji obrazu wynika, e
2. x
tT
A
t
.(y = f(x)).
Zatem:
3. t T.x A
t
.(y = f(x)).
Zgodnie z denicj obrazu:
4. t T.(y f(A
t
)).
Z tego:
5. y
tT
f(A
t
).
Inkluzja odwrotna do tej, o ktrej mowa w powyszych twierdze-
niach zachodzi dla funkcji rnowartociowych.
TWIERDZENIE 25.
Niech f : A } bdzie funkcj rnowartociow. Dla dowolnej
rodziny zbiorw (A
t
)
tT
zachodzi:
f(
tT
A
t
) =
tT
f(A
t
).
DOWD
W wietle twierdzenia poprzedniego dla dowodu wystarczy wy-
kaza, e dla funkcji rnowartociowych zachodzi inkluzja
tT
f(A
t
) f(
tT
A
t
).
Niech
6.2. FUNKCJA 345
1. y
tT
f(A
t
).
Z tego:
2. t T.(y f(A
t
)).
Zatem na podstawie denicji obrazu:
3. t T.x A
t
.(y = f(x)).
Z 3 na podstawie rnowartociwoci f, czyli tego, e jeeli y =
f(x
1
) i y = f(x
2
), to x
1
= x
2
wynika:
4. x.t T.(x A
t
y = f(x)).
Z 4
5. x
tT
A
t
.(y = f(x)).
Ostatecznie wic
6. y f(
tT
A
t
).
TWIERDZENIE 26.
Niech f : A }. Dla dowolnych A, B ( A):
f(A) f(B) f(A B).
DOWD
Niech
1. y f(A) f(B).
Z denicji rnicy zbiorw
2. y f(A) y f(B).
Z tego:
3. x A.(y = f(x)) x B.(y = f(x)).
Z 3 mamy:
4. x A B.(y = f(x)).
Ostatecznie:
5. y f(A B).
TWIERDZENIE 27.
Niech f : A } bdzie funkcj rnowartociow. Dla dowolnych
A, B ( A):
f(A) f(B) = f(A B).
DOWD
W wietle poprzedniego twierdzenia dla dowodu wystarczy po-
kaza, e
f(A B) f(A) f(B).
Niech
1. y f(A B).
Z tego:
2. x A B.(y = f(x)).
Z 2 na podstawie denicji rnicy zbiorw i z faktu rnowarto-
ciowoci f, czyli z tego, e jeeli f(x
1
) = f(x
2
), to x
1
= x
2
, mamy:
3. x A.(y = f(x)) x B.(y = f(x)).
Na podstawie denicji obrazu:
4. y f(A) y f(B).
Z denicji rnicy wic
5. y f(A) f(B).
TWIERDZENIE 28.
Niech f : A }. Jeeli A B (A, B A), to f(A) f(B).
DOWD
Niech
1. y f(A),
oraz
2. A B A.
Z 1:
3. x A.(y = f(x)).
6.2. FUNKCJA 347
Na podstawie 2 i 3:
4. x B.(y = f(x)).
Zatem z 4:
5. y f(B).
Drugim obok pojcia obrazu wanym pojciem jest pojcie prze-
ciwobrazu.
Niech f : A } bdzie funkcj. Niech A bdzie podzbiorem },
(A }). Przeciwobrazem zbioru A wyznaczonym przez funkcj f jest
zbir tych i tylko tych elementw zbioru A, ktrych wartociami s
elementy zbioru A, czyli:
(DEF. przeciwobrazu zbioru A wyznaczonego przez funkcj f, f
1
(A))
f
1
(A) = x : x = f
1
(y) y A,
gdzie f : A }, A }.
PRZYKADY
Niech f : ' ' bdzie funkcj Lejeune-Dirichleta, czyli funkcj
okrelon nastpujcym wzorem (' zbir liczb rzeczywistych, Q
zbir liczb wymiernych):
f(x) =
0 dla x ' Q,
1 dla x Q.
Przeciwobrazem zbioru 0 jest zbir liczb niewymiernych, czyli
' Q. Przeciwobrazem zbioru 1 jest zbir liczb wymiernych Q.
TWIERDZENIE 29.
Niech f : A } bdzie funkcj przeksztacajc A w }. Dla do-
wolnych podzbiorw A i B zbioru } oraz dowolnej rodziny (A
t
)
tT
,
gdzie T jest zbiorem (indeksw), podzbiorw zbioru } zachodz
nastpujce rwnoci:
1. f
1
(A B) = f
1
(A) f
1
(B),
2. f
1
(
tT
A
t
) =
tT
f
1
(A
t
),
3. f
1
(A B) = f
1
(A) f
1
(B),
4. f
1
(
tT
A
t
) =
tT
f
1
(A
t
),
5. f
1
(A B) = f
1
(A) f
1
(B),
6. A B f
1
(A) f
1
(B).
DOWD
Zauwamy, e tezy 16 s analogiczne do tez twierdze mwi-
cych o wasnociach obrazu. Zauwamy jednak, e inaczej ni w wy-
padku twierdze dotyczcych obrazu, nigdzie nie jest tu potrzebne
zaoenie o rnowartociowoci funkcji.
Teza 1 jest szczeglnym wypadkiem 2, a 3 4. Pominiemy wic
dowody tez 1 i 3. Rozpocznijmy od dowodu tezy 2. Dowiedziemy
dwch inkluzji:
2. f
1
(
tT
A
t
)
tT
f
1
(A
t
),
oraz
2.

tT
f
1
(A
t
) f
1
(
tT
A
t
).
Niech
2.1. x f
1
(
tT
A
t
).
Z denicji przeciwobrazu:
2.2. f(x)
tT
A
t
.
Z denicji

:
2.3. t T.(f(x) A
t
).
Ponownie z denicji przeciwobrazu:
2.4. t T.(x f
1
(A
t
).
Zatem na podstawie denicji

:
2.5. x
tT
f
1
(A
t
).
Dla dowodu 2 niech
2.1. x
tT
f
1
(A
t
).
6.2. FUNKCJA 349
Z tego:
2.2. t T.(x f
1
(A
t
)).
Na podstawie denicji przeciwobrazu:
2.3. t T.(f(x) A
t
).
Z denicji

wic:
2.4. f(x)
tT
A
t
.
Ostatecznie:
2.5. x f
1
(
tT
A
t
).
Tez 4 dowodzimy pokazujc zachodzenie dwch inkluzji:
4. f
1
(
tT
A
t
)
tT
f
1
(A
t
),
4.

tT
f
1
(A
t
) f
1
(
tT
A
t
).
Dla dowodu 4 niech
4.1. x f
1
(
tT
A
t
).
4.2. f(x)
tT
A
t
.
Z denicji

4.3. t T.(f(x) A
t
).
Z denicji przeciwobrazu
4.4. t T.(x f
1
(A
t
)).
Z denicji

4.5. x
tT
f
1
(A
t
).
Dla dowodu 4 niech
4.1. x
tT
f
1
(A
t
).
Z tego:
4.2. t T.(x f
1
(A
t
)).
4.3. t T.(f(x) A
t
).
Z denicji

:
4.4. f(x)
tT
A
t
.
4.5. x f
1
(
tT
A
t
).
Dowiedziemy teraz tezy 5 podobnie jak poprzednio rozwaajc
dwie inkluzje:
5. f
1
(A B) f
1
(A) f
1
(B),
5. f
1
(A) f
1
(B) f
1
(A B).
Dla dowodu 5 niech
5.1. x f
1
(A B).
5.2. f(x) A B.
Z tego:
5.3. f(x) A f(x) B.
Zatem:
5.4. x f
1
(A) x f
1
(B).
Czyli
5.5. x f
1
(A) f
1
(B).
Dowd tezy 5 przebiega w odwrotnym porzdku ni tezy 5 (po-
dobnie jak to miao miejsce w wypadku tez analogicznych do 2 i 4).
Tez 6 dowodzimy niewprost. Niech wic
6.1. A B
oraz
6.2. f
1
(A) f
1
(B).
Z 6.2. mamy:
6.3. x.(x f
1
(A) x f
1
(B)).
6.2. FUNKCJA 351
Zatem:
6.4. x.(f(x) A f(x) B).
Z 6.4. mamy wic:
6.5. A B.
Wiersze 6.1. i 6.5. s sprzeczne.
Ostatnie twierdzenia, ktre tu udowodnimy okrelaj zwizek
midzy obrazem a przeciwobrazem funkcji.
TWIERDZENIE 30.
Niech f : A } bdzie funkcj przeksztacajc A w }. Dla
kadego podzbioru A zbioru f(A) (A f(A)) zachodzi nastpujca
rwno:
f(f
1
(A)) = A.
DOWD
Pokaemy, e zachodz dwie inkluzje:
1. f(f
1
(A)) A,
oraz
2. A f(f
1
(A)).
Dla dowodu 1 niech
1.1. y f(f
1
(A)).
Zatem:
1.2. x.(x f
1
(A) y = f(x).
Z tego:
1.3. y A.
Dla dowodu 2 niech
2.1. y A A f(A).
Zatem:
2.2. x A.(y = f(x) y A).
Z tego:
2.3. f(x) A.
A zatem:
2.4. x f
1
(A).
Z denicji obrazu mamy wic, e
2.5. y f(f
1
(A)),
czyli ostatecznie:
2.6. A f(f
1
(A)).
TWIERDZENIE 31.
Niech f : A } bdzie funkcj przeksztacajc A w }. Dla
kadego podzbioru A zbioru A, (A A), speniona jest inkluzja:
A f
1
(f(A)).
DOWD
Niech
1. x A.
Zatem:
2. f(x) f(A).
3. x f
1
(f(A)),
czyli
4. A f
1
(f(A)).
TWIERDZENIE 32.
Niech f : A } bdzie rnowartociow funkcj przeksztaca-
jc A w }. Dla kadego podzbioru A zbioru A, (A A):
A = f
1
(f(A)).
DOWD
6.3. UOGLNIONY ILOCZYN KARTEZJASKI 353
Z 31 mamy, e A f
1
(f(A)). Pozostaje dowie inkluzji odwrot-
nej: f
1
(f(A)) A
Niech
1. x f
1
(f(A)).
2. f(x) f(A).
Z tego:
3. x
0
A.(f(x) = f(x
0
)).
Poniewa f jest rnowartociowa, wic:
4. x = x
0
,
a zatem:
5. x A.
6.3. UOGLNIONY ILOCZYN KARTEZJASKI
Niech (A
t
)
tT
, gdzie T jest zbiorem (indeksw), bdzie rodzin
podzbiorw przestrzeni A. Iloczynem lub produktem kartezjaskim
zbiorw rodziny (A
t
)
tT
jest zbir P
tT
A
t
wszystkich i tylko funkcji
f : T
tT
A
t
speniajcych warunek: t T.(f(t) A
t
), czyli
(DEF. P
tT
A
t
, iloczynu kartezjaskiego zbiorw (A
t
)
tT
)
P
tT
A
t
= f : T
tT
A
t
t T.(f(t) A
t
).
W wypadku, gdy dla kadego t ( T) A
t
= A, iloczyn kartezjaski
P
tT
A
t
jest zbiorem wszystkich funkcji f : T A. Zamiast P
tT
A
t
piszemy wwczas: A
T
.
Jeeli T jest zbiorem liczb naturalnych (T = N), to zamiast P
tT
A
t
piszemy: P
n=1
A
n
.
Zauwamy, e zgodnie z denicj P
n=1
A
n
jest zbiorem wszystkich
funkcji:
f : N
n=1
A
n
,
takich, e n N.[f(n) A
n
], czyli jest to zbir wszystkich cigw
(a
n
)
nN
takich, e n N.[a
n
N].
Jeeli T = N i dla kadego n ( N) A
n
= A, to zamiast P
tT
A
t
bdziemy pisa: A
N
lub A
0
.
Jeeli T = 1, . . . , m, to zamiast P
tT
A
t
piszemy:
P
m
n=1
A
n
lub A
1
A
m
.
A
1
A
m
to zbir wszystkich i tylko funkcji f : 1, . . . , m
m
n=1
A
n
takich, e n.[(1 n m) f(n) A
n
], czyli jest to zbir
wszystkich cigw m-elementowych (a
1
, . . . , a
m
) takich, e a
n
A
n
.
W wypadku, gdy dla kadego n: A
n
= A zamiast A
1
A
m
piszemy A
m
. A
m
jest zbiorem wszystkich i tylko cigw m-elemento-
wych (a
1
, . . . , a
m
) takich, e dla kadego n, 1 n m, a
n
A.
PRZYKADY
1. Niech dla kadego t ', A
t
= x Z : x > t. (' zbir liczb
rzeczywistych, Z zbir liczb cakowitych.) P
tT
A
t
jest zbiorem
wszystkich funkcji f : ' Z takich, e dla kadego t ( ') zacho-
dzi f(t) A
t
. Do zbioru P
tT
A
t
naley np. funkcja f zdeniowana
jak nastpuje: f(t) = [t] +2, gdzie [t] jest najwiksz liczb cako-
wit mniejsz od t.
Przestrze euklidesowa m-wymiarowa jest m-krotnym iloczynem
kartezjaskim zbioru ' przez siebie, czyli jest to '
m
.

Iloczyn kartezjaski dwch zbiorw A
1
i A
2
jako zbir par upo-
rzdkowanych elementw tych zbiorw nie jest tym samym, co uogl-
niony iloczyn kartezjaski zbiorw A
1
i A
2
. Elementami uoglnionego
iloczynu s bowiem cigi dwuelementowe, ktrych pierwsze wyrazy s
elementami A
1
a drugie elementami A
2
. Poniewa jednak istnieje wza-
jemnie jednoznaczne przyporzdkowanie jednych drugim, od strony
czysto formalnej nie ma potrzeby rozrniania midzy nimi. Znaj-
duje to rwnie wyraz w zastosowanych oznaczeniach zarwno par
uporzdkowan jak i cig dwuelementowy oznaczamy: (a
1
, a
2
).
6.3. UOGLNIONY ILOCZYN KARTEZJASKI 355
Zamiast mwi o uoglnionym iloczynie kartezjaskim zbiorw
(A
t
)
tT
bdziemy te mwili po prostu o iloczynie kartezjaskim zbio-
rw (A
t
)
tT
.
7. MOCE ZBIORW
7.1. RWNOLICZNO ZBIORW
Pojcie rwnolicznoci zbiorw, czyli rwnoci mocy zbiorw jest
jednym z najwaniejszych poj teorii mnogoci. Systematyczne ba-
dania tego pojcia rozpocz Cantor w artykule z 1878 r. Termin
moc Cantor wzi od Steinera. Pierwsza jego publikacja na ten
temat pochodzi z 1874 r. Artyku ten oznacza narodziny teorii mno-
goci. Rozwaa w nim przynajmniej dwa rodzaje nieskoczonoci.
Wczeniej wszystkie nieskoczone zbiory rozpatrywane byy jako tego
samego rozmiaru. Pojcie nieskoczonoci pojawio si ju jednak
w dociekaniach Bolzano. W jego wydanych w 1851 Paradoxien des
Unendlichen znajdujemy zacztki wspczesnej teorii zbiorw. Praca
ta jednak bya mao znana.
Najprociej rzecz ujmujc rwnoliczne s te pary zbiorw, kt-
rych elementy dadz si pogrupowa parami po jednym z kadego
z tych zbiorw i to tak, e aden element nie powtarza si i kady
naley do jakiej pary, jak to ma miejsce w wypadku zestawienia pal-
cw doni prawej z palcami doni lewej. Pojcie rwnolicznoci jest
wic uoglnieniem na dowolne zbiory elementarnego pojcia rwnej
liczebnoci zbiorw skoczonych. Jest to jedno z najwaniejszych cha-
rakterystycznych poj teorii mnogoci.
(DEF. rwnolicznoci zbiorw, ) Zbiory X i Y s rwnoliczne, X
Y , wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje funkcja rnowartociowa f :
X Y przeksztacajca zbir X (zbir argumentw) na Y (zbir
wartoci). Funkcja f to funkcja ustalajca rwnoliczno.
PRZYKADY
356 7. MOCE ZBIORW
1. Zbir {1, 2, 3} jest rwnoliczny ze zbiorem{2, 4, 6}. Funkcja f okre-
lona wzorem f(x) = 2x ustala rwnoliczno tych zbiorw.
2. Funkcja f(x) = 2x ustala rwnoliczno zbioru liczb naturalnych
ze zbiorem parzystych liczb naturalnych.

(DEF. zbioru skoczonego) Zbir skoczony to zbir rwnoliczny ze
zbiorem {1, 2, . . . , n}, dla pewnego n N.
Zgodnie z nasz denicj zbir skoczony to zbir, ktrego liczba
elementw jest rwna liczbie naturalnej. Liczba elementw zbioru
rwna jest liczbie naturalnej n wtedy i tylko wtedy, gdy zbir ten
jest rwnoliczny ze zbiorem {1, 2, 3, . . . , n}, gdzie n jest pewn liczb
naturaln n N.
(DEF. zbioru nieskoczonego) Zbir nieskoczony to zbir, ktry nie
jest skoczony.
Cantor [1886] deniowa zbir nieskoczony jako okrelon i we
wszystkich czciach sta wielo, ktra jest wiksza od kadej sko-
czonej liczby
146
.
Zauwamy, e zbir majcy skoczon liczb elementw jest rw-
noliczny ze zbiorem skoczonym majcym t sam liczb elementw.
Pojcie rwnolicznoci jest uoglnieniem na wszystkie zbiory poj-
cia rwnej liczebnoci zbiorw skoczonych. W wypadku zbioru nie-
skoczonego istniej takie jego podzbiory waciwe, ktre s z nim
rwnoliczne. Inaczej mwic zbiory nieskoczone s reeksywne
147
.
Fakt reeksywnoci zbiorw nieskoczonych znany by od dawna.
Proklos Diadochus (410485) zauway, e rednica dzieli koo na
dwie rwne czci. Jeeli jednak za pomoc jednej rednicy powstaj
dwa pkola i jeeli przeprowadzi przez rodek nieskoczenie wiele
rednic, to okae si, e pkoli bdzie dwa razy wicej ni nieskocze-
nie wiele. Galileusz stwierdza, e zbir kwadratw liczb naturalnych
146
. . . ein in allen Teilen festes, bestimmtes Quantum, das oenbar grosser zu
nennen ist als jede endliche Anzahl zob. Cantor [1932], s. 404.
147
Dowd tego faktu wymaga skorzystania z pewnika wyboru.
7.1. RWNOLICZNO ZBIORW 357
daje si wzajemnie jednoznacznie odwzorowa na zbir liczb natural-
nych. Ta paradoksalna wasno bya jednym z powodw obaw przed
zbiorami nieskoczonymi
148
.
Bolzano wykorzysta pozytywnie fakt, e zbiory nieskoczone s
rwnoliczne z pewnymi swoimi podzbiorami. Zdeniowa on miano-
wicie zbir nieskoczony jako zbir rwnoliczny z jakim swoim po-
zbiorem waciwym. Bolzano by wic prekursorem stworzonej kil-
kadziesit lat pniej przez Cantora teorii zbiorw nieskoczonych.
Wasno, e zbir nieskoczony mona wzajemnie jednoznacznie od-
wzorowa w jego podzbir waciwy wykorzysta rwnie Peirce dla
sformuowania denicji klasy skoczonej i klasy nieskoczonej. Tak
rozumian nieskoczono okrela si jako nieskoczono w sensie
Dedekinda
149
. Zbiory nieskoczone w sensie Dedekinda s niesko-
czone.
Pojcie zbioru skoczonego (a porednio i nieskoczonego) zde-
niowalimy, korzystajc z pojcia liczby naturalnej. Pojcie to potrak-
towalimy jako pierwotne w stosunku do pojcia zbioru skoczonego.
Moliwe jest jednak inne podejcie. Pojcie liczby naturalnej moe
zosta zdeniowane na gruncie teorii mnogoci w jzyku z identycz-
noci. Na przykad deniujemy klas zbiorw jednoelementowych
jako takich i tylko takich zbiorw A, dla ktrych spenione s dwa
warunki:
1. x.(x A),
2. x, y.[(x A y A) x = y].
Klas zbiorw dwuelementowych tworz zbiory A speniajce dwa
warunki:
1. x, y.[(x A y A) x = y],
2. x, y, z.[(x A y A z A) (x = y x = z y = z)].
Podobnie deniuje si klasy trzy, cztero itd. elementowe. Zbir
skoczony moemy zdeniowa jako taki i tylko taki zbir, ktry nie
jest rwnoliczny z adnym ze swoich waciwych podzbiorw. Przy
148
Szerzej na ten temat zob. Murawski [1995], s. 162164.
149
Zob. Dedekind [1888].
358 7. MOCE ZBIORW
takim podejciu moemy zdeniowa pojcie liczby naturalnej: liczba
naturalna to klasa skoczonych zbiorw rwnolicznych. Majc poj-
cie liczby naturalnej moemy zdeniowa wszystkie pozostae liczby:
cakowite, wymierne, rzeczywiste itd. Posikujc si aksjomatem nie-
skoczonoci (istnieje zbir, ktry ma nieskoczenie wiele elementw)
moemy ugruntowa arytmetyk a nastpnie ca matematyk
150
.
TWIERDZENIE 1.
Jeli zbir A jest nieskoczony i A B, to zbir B jest te
nieskoczony, czyli nadzbir zbioru nieskoczonego jest niesko-
czony.
DOWD
Niech A bdzie zbiorem nieskoczonym i niech A B. Dowo-
dzi bdziemy niewprost. Niech wic B bdzie zbiorem skoczonym
n elementowym. Istnieje wic wzajemnie jednoznaczne odwzorowanie
f zbioru B na zbir {1, 2, . . . , n}, f : B {1, 2, . . . , n}. Niech g bdzie
odwzorowaniem takim, e
g(x) = f(x), dla x A.
Z faktu, e f jest odwzorowaniem wzajemnie jednoznacznym i e
A B wynika, e g jest te wzajemnie jednoznaczne. A z tego, e A
jest podzbiorem B wynika, e g jest odwzorowaniem zbioru A w zbir
{1, 2, . . . , n}, czyli w zbir o liczbie elementw mniejszej lub rwnej n.
Zgodnie z denicj zbioru skoczonego zbir A byby wic skoczony,
a to przeczy zaoeniu.
Korzystajc z prawa logiki zda:
( ) ( ),
z tw. 1 otrzymujemy nastpujcy wniosek:
WNIOSEK
Jeeli A jest zbiorem skoczonym i B A, to B jest te zbiorem
skoczonym.
150
Podstawowe idee takiego podejcia pochodz od Fregego i zawarte s w jego
dziele Die Grundlagen der Arithmetik [1884]. Systematycznie i wyczerpujco zo-
stay za zrealizowane przez Whiteheada i Russella w Principia Mathematica
[19101913].
TWIERDZENIE 2.
Jeli zbir A jest nieskoczony, a zbir B jest skoczony, to zbir
A \ B jest zbiorem nieskoczonym.
DOWD
Niech A bdzie zbiorem nieskoczonym a B skoczonym. Gdyby
zbir A\ B by zbiorem skoczonym, to istniaoby wzajemnie jedno-
znaczne odwzorowanie f zbioru A \ B na {1, 2, . . . , n}, dla pewnego
n. Poniewa z zaoenia B jest zbiorem skoczonym, wic podobnie
istnieje wzajemnie jednoznaczne odwzorowanie tego zbioru na zbir
{1, 2, . . . , m}, dla pewnego m. Niech h bdzie odwzorowaniem takim,
e
h(x) =

f(x), jeli x (A \ B),
n + g(x), jeli x B.
Odwzorowanie h jest wzajemnie jednoznacznym odwzorowaniem
zbioru (AB) na zbir {1, 2, . . . , n+m}. Zbir (AB) jest wic zbiorem
skoczonym. Zbir A jest podzbiorem tego zbioru. Zgodnie z wnio-
skiem z poprzedniego twierdzenia zbir ten jest zbiorem skoczonym,
a to przeczy zaoeniu, e A jest zbiorem nieskoczonym.
TWIERDZENIE 3.
Zbir liczb naturalnych N jest nieskoczony.
DOWD
Niech N bdzie zbiorem skoczonym. Niech dla pewnego n zbir
ten bdzie rwnoliczny ze zbiorem A(= {1, 2, . . . , n}). Zbir B(=
{1, 2, . . . , n, (n+1)}) nie jest rwnoliczny ze zbiorem A. Niech f : N A
bdzie wzajemnie jednoznacznym odwzorowaniem zbioru N na A. Po-
niewa B N, wic odwzorowanie f|B : B A jest wzajemnie jedno-
znacznym odwzorowaniem zbioru B w podzbir waciwy zbioru A.
Zwaywszy na to, e A jest waciwym podzbiorem zbioru B, funkcja
f|B odwzorowuje wzajemnie jednoznacznie zbir B w swj podzbir
waciwy, a to nie jest moliwe w wypadku zbioru skoczonego, jakim
jest zbir B.
360 7. MOCE ZBIORW
TWIERDZENIE 4.
Dla dowolnych zbiorw X, Y i Z maj miejsce nastpujce zale-
noci:
1. X X, zwrotno,
2. (X Y ) (Y X), symetryczno,
3. [(X Y ) (Y Z)] (X Z), przechodnio.
DOWD
Funkcj ustalajc rwnoliczno zbioru z samym sob jest prze-
ksztacenie identycznociowe f(x) = x. Relacja jest wic zwrotna.
Niech X Y . Istnieje zatem przeksztacenie rnowartociowe f
zbioru X na Y . Przeksztacenie f
1
jest przeksztaceniem rnowar-
tociowym przeksztacajcym Y na X. Dowodzi to symetrycznoci
.
Niech X Y i Y Z. Istnieje wic przeksztacenie rnowarto-
ciowe f przeksztacajce X na Y i istnieje przeksztacenie rnowar-
tociowe g przeksztacajce Y na Z. Zoenie tych przeksztace gf
jest przeksztaceniem rnowartociowym zbioru X na Z. Relacja
jest wic przechodnia.
Zgodnie z tw. 3 relacja jest relacj rwnowanosci. Relacja
ta dzieli zbiory na klasy zbiorw rwnolicznych. Kada klasa zbio-
rw rwnolicznych z danym zbiorem jest niepusta (wynika to z faktu
zwrotnoci relacji rwnolicznoci) oraz istnieje tylko jedna taka klasa
(wynika to z symetrycznoci i przechodnioci). Spenione s wic for-
malne warunki poprawnoci denicji staej indywiduowej. Wasno
wsplna wszystkim i tylko zbiorom rwnolicznym to liczba ich ele-
mentw. Staa ta bdzie wic nazw tej liczby.
(DEF. liczby kardynalnej, mocy zbioru) Klasa abstrakcji relacji rw-
nolicznoci to liczba kardynalna lub moc zbioru
151
.
Klas abstrakcji relacji rwnolicznoci wyznaczon przez zbir X
151
Z intuicyjnego punktu widzenia lepszy byby termin liczno zbioru. Jak w
tym wypadku wida decyzje terminologiczne matematykw niekoniecznie kiero-
wane s najprostszymi intuicjami.
oznaczamy X
152
.
Z denicji mamy, e zbiory X i Y s jednakowej mocy wtedy i
tylko wtedy, gdy s rwnoliczne, czyli:
(X = Y ) (X Y ).
W wypadku n-elementowego zbioru za jego moc przyjmujemy
liczb n.
Zbir ma 0 elementw wtedy i tylko wtedy, gdy jest pusty, czyli:
A = 0 A = .
Dla wypowiedzenia tego samego moemy uywa jednego z okre-
le: zbiory s rwnoliczne; zbiory s tej samej mocy; zbiory maj t
sam liczb kardynaln.
Liczby kardynalne wprowadza si do teorii mnogoci przyjmujc
aksjomat istnienia liczb kardynalnych. Termin liczba kardynalna
nie jest nieodzowny. Dla wypowiedzenia tego wszystkiego, gdzie wy-
stpuje termin liczba kardynalna wystarczyby termin rwnolicz-
no. Wiele twierdze teorii mnogoci zyskuje na przejrzystoci, gdy
s formuowane jako twierdzenia o liczbach kardynalnych. Z tego po-
wodu celowe jest wprowadzenie liczb kardynalnych.
Cantor posugiwa si pojciem liczby kardynalnej ju w 1878 r.
Zdeniowa je w Beitrage zur Begr undung der transniten Mengen-
lehre [1895]. W pracy tej czytamy: Kademu zbiorowi przysuguje
[. . . ] pewna okrelona moc [. . . ], ktr nazywamy te liczb kardy-
naln.
Moc albo liczb kardynaln M nazywamy pojcie oglne [. . . ],
ktre z pomoc naszej zdolnoci aktywnego mylenia [. . . ] bierze swj
pocztek ze zbioru M w ten sposb, e abstrahuje si od wasnoci
jego rnych elementw m i od porzdku, w jakim s dane.
Wynik tego podwjnego aktu abstrakcji, liczb kardynaln albo
moc M, oznaczamy przez
M.
152
Cantor okrela moc zbioru jako jego wasno, ktra pozostaje po abstra-
howaniu od jakoci elementw zbioru i od ich porzdku. Dwie kreski nad nazw
zbioru maj wyraa ide tej podwjnej abstrakcji.
362 7. MOCE ZBIORW
Poniewa z kadego pojedyczego elementu m, kiedy abstrahuje
si od jego wasnoci, powstaje jedynka [. . . ], wic liczba kardynalna
M jest sama okrelonym zbiorem, ktry skada si z samych jedynek
i ktry istnieje w naszym umyle jako odbicie intelektualne albo pro-
jekcja danego zbioru M
153
.
Pojcie rwnolicznoci i klasy abstrakcji tej relacji pozwolio
skonstruowa oglne pojcie liczby obejmujce zarwno zero jak i
liczby kardynalne zbiorw nieskoczonych. Zauwamy bowiem, e na
gruncie rozumienia liczby jako powstajcej z dodawania nie zde-
niowano zera. Rwnie przy takim podejciu kada liczba winna by
parzysta albo nieparzysta, std, jak zauwaa Arystoteles, nie s mo-
liwe liczby nieskoczone, bo byyby one zarazem parzyste i nieparzy-
ste. Leibniz uznawa zbiory nieskoczone, nie godzi si jednak na
liczby nieskoczone.
7.2. ZBIORY PRZELICZALNE I NIEPRZELICZALNE
(DEF. zbioru przeliczalnego) Zbiory przeliczalne to te i tylko te
zbiory, ktre s skoczone lub rwnoliczne ze zbiorem liczb natu-
ralnych N
154
.
Mwic obrazowo zbiory przeliczalne to takie zbiory, ktrych ele-
menty mona ustawi w skoczony lub nieskoczony cig: a
1
, a
2
, . . ..
Cig bowiem deniujemy jako funkcj okrelon na zbiorze liczb na-
turalnych.
Z denicji przeliczalnoci wynika, e wszystkie zbiory przeliczalne
nieskoczone s jednakowej mocy, a mianowicie s tej samej mocy, co
zbir liczb naturalnych. Moc nieskoczonych zbiorw przeliczalnych
oznacza si
0
155
.
153
Zob. Murawski [1986], s. 158.
154
Pojcie przeliczalnoci pochodzi od Cantora. Sam termin pojawi si w jego
artykule z 1883 r.
155
Znak (czyt.: alef jest pierwsz liter alfabetu hebrajskiego. Symbol ten
wprowadzi Cantor. Symbol
0
czyt.: alef-zero. Cantor zdecydowa si na litery
alfabetu hebrajskiego, bo uzna, e inne alfabety s zbyt wykorzystywane. Jego
liczby zasugiway na co szczeglnego. Alef miao wskazywa na nowy pocztek.
7.2. ZBIORY PRZELICZALNE I NIEPRZELICZALNE 363
TWIERDZENIE 5.
Niepusty zbir A jest przeliczalny wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje
funkcja f : N A przeksztacajca zbir liczb naturalnych na
zbir A.
DOWD
Wpierw pokaemy, e jeeli A jest zbiorem przeliczalnym, to ist-
nieje funkcja f : N A.
Niech A bdzie zbiorem skoczonym {a
1
, . . . , a
n
}. Funkcja f okre-
lona wzorem:
f(x) =

a
x
dla x n,
a
n
dla x > n.
przeksztaca zbir N na zbir A.
Gdy A jest nieskoczonym zbiorem przeliczalnym, czyli zbiorem
rwnolicznym z N, to z denicji rwnolicznoci istnieje funkcja prze-
ksztacajca N na A.
Teraz pokaemy, e jeeli istnieje funkcja f : N A, przekszta-
cajca zbir liczb naturalnych na zbir A, to A jest przeliczalne. W
tym celu wystarczy pokaza, e wwczas istnieje funkcja rnowarto-
ciowa przeksztacajca N na A.
Jeeli A jest skoczone to z denicji jest przeliczalne. Do rozwa-
enia pozostaje wic wypadek, gdy A jest nieskoczone.
Niech f : N A bdzie funkcj przeksztacajc zbir N na zbir
A. Mamy wic nieskoczony cig elementw A:
(f(1), f(2), . . . , f(n), . . .).
Wemy funkcj g : N A okrelon nastpujco:
Sama litera ma wiele odniesie w kulturze ydowskiej i w kabale. Tu warto
wspomnie o czym ju bya mowa e ojciec Cantora by duskim ydem
wyznania protestanckiego.
364 7. MOCE ZBIORW
g(x) =
f(1) dla x = 1,
f(n) gdzie n jest najmniejsz liczb tak, e dla
kadego i, 1 i < m, f(n) = g(i), dla x = m.
Funkcja g jest rnowartociowa i przeksztaca N na A, zatem A jest
zbiorem rwnolicznym ze zbiorem liczb naturalnych, czyli A jest prze-
liczalne.
TWIERDZENIE 6.
Podzbir zbioru przeliczalnego jest zbiorem przeliczalnym.
DOWD
Niech A bdzie zbiorem przeliczalnym i niech B A.
Jeeli B jest zbiorem skoczonym, to jest zbiorem przeliczalnym.
Niech B bdzie zbiorem nieskoczonym. Z zaoenia istnieje funk-
cja rnowartociowa f : N A przeksztacajca zbir N na A. Funk-
cj g : N B przeksztacajc N na B denujemy nastpujco:
g(x) =
f(x) gdy f(x) B,

f(k) gdzie k jest najmniejsz liczb tak, e f(k) B,
gdy f(x) B.
Funkcja g przeksztaca N na B. Korzystajc wic z twierdzenia
porzedniego otrzymujemy, e B jest zbiorem przeliczalnym.
TWIERDZENIE 7.
Suma skoczonej liczby zbiorw przeliczalnych jest zbiorem prze-
liczalnym.
DOWD
Niech A
1
, . . . , A
n
bd zbiorami przeliczalnymi. Dowodzimy przez
indukcj. Niech n = 2. Niech f : N A
1
funkcj przeksztacajc
zbir N na A
1
, a g : N A
2
niech przeksztaca N na A
2
. Funkcja
h : N A
1
A
2
zdeniowana nastpujco:
h(x) =

f(m) dla x = 2m1,
g(m) dla x = 2m.
przeksztaca N na A
1
A
2
. Zgodnie z tw. 5 zbir A
1
A
2
jest przeli-
czalny.
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech dla n = k suma A
1
A
k
bdzie zbiorem przeliczalnym.
Z zaoenia indukcyjnego istnieje funkcja f : N A
1
A
k
przeksztacajca zbir N na zbir A
1
A
k
. Zbir A
k+1
jest prze-
liczalny, wic istnieje funkcja g : N A
k+1
przeksztacajca N na
A
k+1
. Funkcj h : N A
1
A
k
A
k+1
przeksztacajc N na
A
1
A
k
A
k+1
otrzymujemy w podobny sposb jak w wypadku
n = 2.
WNIOSEK
Zbir Z liczb cakowitych jest przeliczalny.
DOWD
Zbir liczb naturalnych N i zbir liczb cakowitych ujemnych Z
s zbiorami przeliczalnymi. Z tego, e Z = Z
{0} N na podstawie
udowodnionego twierdzenia mamy, e Z jest przeliczalny.
TWIERDZENIE 8.
Iloczyn kartezjaski skoczonej liczby zbiorw przeliczalnych jest
zbiorem przeliczalnym.
DOWD
Niech A
1
, . . . , A
n
bd zbiorami przeliczalnymi.
Jeeli cho jeden ze zbiorw A
i
, 1 i n, jest pusty, to pusty
jest iloczyn kartezjaski A
1
A
2
A
n
. Zatem jest przeliczalny.
Niech wic wszystkie zbiory A
i
, 1 i n, bd niepuste. Do-
wodzi bdziemy przez indukcj. Niech n = 2. Niech f : N A
1
) i
g(: N A
2
bd funkcjami przeksztacajcymi N na, odpowiednio,
A
1
i A
2
. Zdeniujemy funkcj h : N A
1
A
2
przeksztacajc N na
A
1
A
2
.
366 7. MOCE ZBIORW
Wrd par uporzdkowanych (f(m), g(n)); m, n N, s wszystkie
i tylko elementy iloczynu A B. Ustawmy je w nastpujc tablic:
(f(1), g(1)), (f(1), g(2)), (f(1), g(3)), . . . (f(1), g(n)), . . .
(f(2), g(1)), (f(2), g(2)), (f(2), g(3)), . . . (f(2), g(n)), . . .
(f(3), g(1)), (f(3), g(2)), (f(2), g(3)), . . . (f(3), g(n)), . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
(f(m), g(1)), (f(m), g(2)), (f(m), g(3)), . . . (f(m), g(n)), . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Przeksztacenie h : N A
1
A
2
zbioru N na A
1
A
2
denujemy
stosujc metod przektniow. Pary uporzdkowane (f(m), g(n)) ta-
kie, e m+n = k tworz (k 1)-sz przektn powyszej tablicy. Ko-
lejnym liczbom naturalnym przyporzdkowujemy kolejno pary ska-
dajce si na pierwsz, drug, . . . , k-t przektn. Kolejno w ramach
kadej przektnej jest wyznaczona wzrastaniem parametru m w parze
(f(m), g(n)). W ten sposb mamy:
h(1) = (f(1), g(1)) pierwsza przektna
h(2) = (f(1), g(2))
h(3) = (f(2), g(1)) druga przektna
h(4) = (f(1), g(3))
h(5) = (f(2), g(2))
h(6) = (f(3), g(1)) trzecia przektna
h(7) = (f(1), g(4))
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Kada para (f(m), g(n)) jest obrazem jednej liczby naturalnej.
Zatem funkcja h : N A
1
A
2
przeksztaca zbir N na zbir A
1
A
2
.
Zgodnie z tw. 5 zbir A
1
A
2
jest przeliczalny.
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech dla n = k, A
1
A
2
A
k
bdzie zbiorem przeliczalnym.
Pokaemy, e zbir A
1
A
2
A
k
A
k+1
jest zbiorem przeli-
czalnym.
Zauwamy, e zbir A
1
A
2
A
k
A
k+1
jest rwnoliczny
ze zbiorem (A
1
A
2
A
k
) A
k+1
. Wemy bowiem funkcj f :
(A
1
A
2
A
k
) A
k+1
A
1
A
2
A
k
A
k+1
zdeniowan
nastpujco:
f(((a
1
, . . . , a
k
), (a
k+1
))) = (a
1
, . . . , a
k
, a
k+1
).
Funkcja f jest rnowartociowa i przeksztaca zbir (A
1
A
2

A
k
) A
k+1
na zbir A
1
A
2
A
k
A
k+1
. Zbir A
1
A
2
A
k
z zaoenia indukcyjnego jest przeliczalny. Mamy wic iloczyn dwch
zbiorw przeliczalnych. Wczeniej wykazalimy, e taki zbir jest
przeliczalny.
WNIOSEK
156
156
W artykule z 1878 r. Cator dowid, e liczby wymierne oraz e skoczone i
368 7. MOCE ZBIORW
Zbir liczb wymiernych Q jest przeliczany.
TWIERDZENIE 9.
Niech (A
n
)
nN
bdzie przeliczaln rodzin przeliczalnych zbiorw,
tj. przeliczalne s wszystkie zbiory A
n
(n N). Zbir

nN
A
n
jest
przeliczalny.
DOWD
Dla kadego zbioru A
n
istnieje funkcja f
n
: N A
n
przekszta-
cajca zbir N na A
n
. Dla kadego elementu zbioru

nN
A
n
istniej
wic n ( N) i m ( N) takie, e element ten jest obrazem f
n
(m). Funk-
cj f : N N

nN
A
n
przeksztacajc zbir N N na

nN
A
n
deniujemy nastpujco: f((n, m)) = f
n
(m). Zbir N N jest przeli-
czalny. Istnieje wic funkcja g : N N N przeksztacajca zbir
N na N N. Funkcja f g : N

nN
A
n
przeksztaca zbir N na
nN
A
n
. Zbir

nN
A
n
jest zatem przeliczalny.
TWIERDZENIE 10.
Niech X bdzie zbiorem przeliczalnym. Zbir wszystkich skoczo-
nych cigw elementw zbioru X jest zbiorem przeliczalnym.
DOWD
Niech A
n
bdzie zbiorem wszystkich cigw n-wyrazowych. Zbio-
rem wszystkich skoczonych cigw elementw X jest zbir
n=1
A
n
. Z
denicji zbir A
n
jest rwny zbiorowi A
n
. Skoczone iloczyny karte-
zjaskie zbiorw przeliczalnych s przeliczane, wic A
n
jest zbiorem
przeliczalnym. Przeliczalna suma zbiorw przeliczalnych jest przeli-
czalna, zatem zbir
n=1
A
n
jest przeliczalny. Ostatecznie mamy, e
zbir wszystkich i tylko skoczonych cigw elementw zbioru prze-
liczalnego jest przeliczalny.
WNIOSEK
Zbir wszystkich wielomianw jednej zmiennej o wspczynnikach
wymiernych jest przeliczalny.
przeliczalne iloczyny kartezjaskie zbioru liczb wymiernych przez siebie maj t
sam moc i e jest to najmniejsza moc nieskoczona.
DOWD
Kademu cigowi mona wzajemnie jednoznacznie przyporzd-
kowa cig (a
0
, a
1
, . . . , a
n
) jego wspczynnikw. Zbir liczb wymier-
nych jest przeliczalny. Zbir wszystkich skoczonych cigw elemen-
tw zbioru przeliczalnego jest przeliczalny, wic zbir wszystkich wie-
lomianw jednej zmiennej o wspczynnikach wymiernych jest prze-
liczalny.
WNIOSEK
157
Zbir wszystkich liczb algebraicznych jest przeliczalny.
DOWD
Liczby algebraiczne to pierwiastki wielomianw o wymiernych
wspczynnikach. Zbir W wszystkich wielomianw jednej zmiennej
o wspczynnikach wymiernych jest przeliczalny, wic istnieje funk-
cja f : N W przeksztacajca N na W. Obrazem liczby n jest f(n)
pewien wielomian. Wielomiany maj skoczon liczb pierwiast-
kw. Niech A
n
bdzie zbiorem wszystkich pierwiastkw wielomianu
f(n). Zbir wszystkich pierwiastkw to

nN
A
n
. Jest to suma prze-
liczalnej rodziny skoczonych zbiorw. Taka suma jest zbiorem prze-
liczalnym. Ostatecznie wic mamy, e zbir liczb algebraicznych jest
przeliczalny.
(DEF. zbir nieprzeliczalny) Zbir nieprzeliczalny to zbir, ktry nie
jest przeliczalny.
TWIERDZENIE 11
158
.
Zbir liczb rzeczywistych z przedziau < 0, 1 > jest nieprzeliczalny.
DOWD
Pokaemy, e nie istnieje cig, ktrego wyrazami s wszystkie
liczby rzeczywiste z przedziau < 0, 1 >. Niech (c
n
)
nN
bdzie cigiem
157
Twierdzenie to dowodzi Cantor w artykule z 1874 r.
158
Autorem tego twierdzenia jest Cantor. W dowodzie w artykule z 1874 r. ko-
rzysta z pojcia zagniedonych przedziaw. Mniej zoony, wspczesny sposb
dowodzenia ma swoje podstawy w jego artykule z 1891 r.
370 7. MOCE ZBIORW
takim, e 0 c
n
1. Przedzia < 0, 1 > oznaczmy < a
0
, b
0
>. Spord
przedziaw < 0,
1
3
>, <
1
3
,
2
3
>, <
2
3
, 1 > wybierzmy taki, do ktrego
nie naley c
1
. Powiedzmy, e bdzie to przedzia < a
1
, b
1
>. Mamy,
e b
1
a
1
=
1
3
. Z przedziaem < a
1
, b
1
> postpujemy podobnie jak
postpowalimy z przedziaem < a
0
, b
0
>, dzielc go na trzy rwne
przedziay i wybieramy spord nich jeden taki, do ktrego nie naley
c
2
. Niech bdzie to przedzia < a
2
, b
2
>. Zauwamy, e b
2
a
2
=
1
3
2
, a
nadto < a
2
, b
2
>< a
1
, b
1
>.
Oglnie biorc, majc przedzia < a
n1
, b
n1
>, n 2, taki, e
c
n1
< a
n1
, b
n1
>,
b
n1
a
n1
=
1
3
n1
,
< a
n1
, b
n1
>< a
n2
, b
n2
>
wyznaczamy przedzia < a
n
, b
n
> speniajcy warunki:
c
n
< a
n
, b
n
>,
b
n
a
n
=
1
3
n
i
< a
n
, b
n
>< a
n1
, b
n1
>.
Okrelony zostaje cig przedziaw (< a
n
, b
n
>)
nN
taki, e dla ka-
dego n ( N) zachodz nierwnoci:
0 a
n
a
n+1
< b
n+1
b
n
1.
Cigi (a
n
)
nN
i (b
n
)
nN
s wic monotoniczne i ograniczone, zatem s
zbiene. Jednoczenie b
n
a
n

1
3
n
. Wynika std, e
lim
n=
(b
n
a
n
) = 0.
W konsekwencji
lim
n=
a
n
=
lim
n=
b
n
= c. c jest liczb rzeczywist z
przedziau < 0, 1 >. c naley do kadego z przedziaw < a
n
, b
n
>
jest wic rna od kadego c
n
. Dla dowolnego cigu (c
n
)
nN
istnieje
wic liczba rzeczywista c, ktra do niego nie naley, zatem zbir liczb
rzeczywistych z przedziau < 0, 1 > jest nieprzeliczalny.
Z tego, e podzbir zbioru przeliczalnego jest zbiorem przeliczal-
nym przez kontrapozycj mamy, e
TWIERDZENIE 12.
Jeeli A jest zbiorem nieprzeliczalnym i A B, to rwnie B jest
zbiorem nieprzeliczalnym.
7.3. ARYTMETYKA LICZB KARDYNALNYCH 371
WNIOSEK
Zbir wszystkich liczb rzeczywistych jest zbiorem nieprzeliczal-
nym.
WNIOSEK
Zbir wszystkich liczb niewymiernych jest zbiorem nieprzeliczal-
nym.
DOWD
Zbir liczb rzeczywistych jest sum zbioru liczb wymiernych i
liczb niewymiernych. Zbir liczb wymiernych jest przeliczalny. Gdyby
wic zbir liczb niewymiernych by przeliczalny, to zbir liczb rzeczy-
wistych jako suma dwch zbiorw przeliczalnych byby przeliczalny.
A zatem zbir liczb niewymiernych jest nieprzeliczalny.
WNIOSEK
Zbir wszystkich liczb przestpnych jest nieprzeliczalny.
DOWD
Liczby przestpne
159
to liczby rzeczywiste, ktre nie s algebra-
iczne. Zbir liczb algebraicznych jest przeliczalny. Zbir liczb prze-
stpnych jest wic nieprzeliczalny.
7.3. ARYTMETYKA LICZB KARDYNALNYCH
Dla liczb kardynalnych mona zdeniowa dziaania dodawania,
mnoenia i potgowania w taki sposb, e s one rwnowane odpo-
wiednim zwykym denicjom arytmetycznym. Chodzi wic o to, e
gdy brane pod uwag s liczby naturalne, to wyniki dziaa na tych
liczbach zgodnie z tymi denicjami s takie same, jak w wypadku
wynikw zgodnie z odpowiednimi zwykymi dziaaniami arytmetycz-
nymi.
159
Istnienie liczb przestpnych wykaza matematyk francuski Liouville w 1851 r.
W 1873 r. Cantor pokaza, e zbir wszystkich liczb przestpnych nie jest przeli-
czalny, a mianowicie, e jest mocy continuum (o tej mocy bdzie mowa w dalszej
czci).
372 7. MOCE ZBIORW
Dziaania, o ktrych mowa s funkcjami. Zgodnie z zasadami
deniowania poj funkcyjnych bdziemy musieli wykaza istnienie
wartoci (dla tych argumentw, dla ktrych funkcja jest okrelona)
oraz jednoznaczno.
(DEF. sumy liczb kardynalnych) Liczba kardynalna m jest sum liczb
n
1
i n
2
:
m = n
1
+ n
2
wtedy i tylko wtedy, gdy zbir mocy m rozkada si na sum dwch
rozcznych zbiorw, z ktrych jeden ma moc n
1
a drugi n
2
.
TWIERDZENIE 13.
Dla kadych dwch liczb kardynalnych n
1
i n
2
istnieje i jest jed-
noznacznie okrelona ich suma n
1
+ n
2
.
DOWD
Niech A
1
= n
1
a A
2
=n
2
. Niech a
1
= a
2
(np. a
1
= , a
2
= {}).
Niech B
1
= {a
1
} A
1
a B
2
= {a
2
} A
2
. Zbiory B
1
i B
2
s rozczne i
rwnoliczne odpowiednio z A
1
i A
2
. Mamy wic B
1
B
2
= n
1
+ n
2
.
TWIERDZENIE 14.
Dodawanie liczb kardynalnych jest przemienne i czne, czyli dla
dowolnych liczb kardynalnych n
1
, n
2
, n
3
:
n
1
+ n
2
= n
2
+ n
1
,
n
1
+ (n
2
+ n
3
) = (n
1
+ n
2
) + n
3
.
DOWD
Niech A = n
1
+ n
2
. Zatem dla pewnych A
1
i A
2
takich, e A
1
A
2
=
mamy: A
1
= n
1
, A
2
= n
2
. Poniewa suma teoriomnogociowa jest
przemienna, wic A = A
2
A
1
. Z tego mamy A = n
2
+ n
1
.
W podobny sposb dowodzi si cznoci dodawania liczb kardy-
nalnych.
(DEF. iloczynu liczb kardynalnych) Liczba kardynalna m jest iloczy-
nem liczb kardynalnych n
1
i n
2
, tj.:
m = n
1
n
2
wtedy i tylko wtedy, gdy kady zbir mocy m jest rwnoliczny z ilo-
czynem kartezjaskim A
1
A
2
zbiorw A
1
i A
2
takich, e A
1
= n
1
i
A
2
= n
2
, czyli:
A
1
A
2
= A
1
A
2
.
TWIERDZENIE 15.
Dla dowolnych liczb kardynalnych m i n istnieje i jest jednoznacz-
nie okrelony ich iloczyn m n.
DOWD
Dla kadych dwch zbiorw istnieje ich iloczyn kartezjaski. Ilo-
czyn kartezjaski zbiorw jest rwnoliczny z kadym iloczynem kar-
tezjaskim zbiorw, jeli tylko rwnoliczne s odpowiadajce sobie
zbiory. Bowiem jeeli A
i
B
i
, 1 i n, to A
1
A
2
A
n

B
1
B
2
B
n
. Moc dowolnego zbioru, w szczeglnoci zbioru
bdcego iloczynem kartezjaskim zbiorw jest jednoznacznie okre-
lona. Zatem iloczyn dwch liczb kartezjaskich jest jednoznacznie
okrelony.
Denicja iloczynu dla liczb kardynalnych jest zgodna z arytme-
tycznym pojciem iloczynu. Gdy na poziomie intuicyjnym chcemy
wyjani, czym jest np. 3 4, to mwimy o trzech grupach po cztery
elementy: ile trzeba kupi zeszytw dla trjki dzieci, jeli kade po-
trzebuje cztery zeszyty? Mylimy tu wic o liczbie elementw zbioru
A B, gdzie A ma trzy elementy, a B ma cztery.
TWIERDZENIE 16.
Mnoenie liczb kardynalnych jest przemienne, czne i rozdzielne
wzgldem dodawania liczb kardynalnych, czyli dla dowolnych liczb
kardynalnych n
1
, n
2
, n
3
zachodz nastpujce rwnoci:
n
1
n
2
= n
2
n
1
,
n
1
(n
2
n
3
) = (n
1
n
2
) n
3
,
n
1
(n
2
+ n
3
) = n
1
n
2
+ n
1
n
3
.
DOWD
W dowodzie przemiennoci i cznoci wystarczy skorzysta z
nastpujcych wzorw:
374 7. MOCE ZBIORW
A B B A,
A (B C) (A B) C,
W dowodzie rozdzielnoci mnoenia wzgldem dodawania korzy-
stamy z nastpujcych dwch faktw:
A
1
(A
2
A
3
) = A
1
A
2
A
1
A
3
,
(A
2
A
3
= ) [(A
1
A
2
) (A
1
A
3
) = ].
N-krotny iloczyn m m m oznaczamy m
n
, czyli:
A
n
= A
n
.
Uoglniajc ten przykad przyjmujemy nastpujc denicj:
(DEF. potgi liczby kardynalnej) Liczba kardynalna m jest potg o
zasadzie n i wykadniku p, tj.
m = n
p
,
wtedy i tylko wtedy, gdy kady zbir mocy m jest rwnoliczny ze
zbiorem A
B
, gdzie A = n a B = p, czyli:
(A)
B
= (A
B
).
TWIERDZENIE 17.
Dla dowolnych liczb kardynalnych n i p istnieje i jest jednoznacz-
nie okrelona ich potga n
p
DOWD
Dla dowolnych liczb kardynalnych n, n
1
, p, p
1
, jeeli istniej zbiory
A, A
1
, B, B
1
, ktrych mocami s odpowiednie liczby kardynalne, to
istniej jednoznacznie okrelone zbiory A
B
i A
1
B1
.
Z faktw, e A A
1
i B B
1
wynika, e A
B
A
1
B1
. Zatem
warto potgi liczb kardynalnych jest jednoznacznie okrelona, czyli
jeeli n = n
1
i p = p
1
, to n
p
= n
1
p
1
.
Zauwamy, e dla liczb kardynalnych nie deniujemy dziaa
odejmowania, dzielenia i pierwiastkowania odwrotnych do, odpowied-
nio, dodawania, mnoenia i potgowania.
TWIERDZENIE 18.
Dla dowolnych liczb kardynalnych n, p i q:
1. n
p + q
= n
p
n
q
,
2. (n p)
q
= n
q
p
q
,
3. (n
p
)
q
= n
pq
,
4. n
1
= n,
5. 1
n
= 1.
DOWD
Niech A bdzie zbiorem mocy n i niech zbiory B
1
i B
2
s rozczne
i niech ich moc wynosi, odpowiednio, p i q.
Rozpocznijmy od dowodu faktu 1. Z rozcznoci B
1
i B
2
mamy,
e zbir B
1
B
2
ma moc p + q. Z tego zbir A
B1B2
ma moc n
p + q
.
Na podstawie tego, e
(B
1
B
2
= ) (A
B1B2
A
B1
A
B2
)
jest on rwnoliczny ze zbiorem A
B1
A
B2
. Moc tego zbioru za wynosi
n
p
n
q
.
Dla dowodu faktu 2 korzystamy z tego, e
(A B
1
)
B2
(A
B2
B
1
B2
).
Moc zbioru (AB
1
)
B2
wynosi (np)
q
. Za moc (A
B2
B
1
B2
) wynosi
n
q
p
q
.
Faktu 3 dowodzi si w oparciu o wzr:
(A
B1
)
B2
A
B1B2
.
Moc zbioru (A
B1
)
B2
wynosi (n
p
)
q
. Za moc zbioru A
B1B2
wynosi n
p q
.
W dowodzie faktu 4 odwoujemy si do wzoru:
A
{a}
A,
a w wypadku 5 do wzoru:
{a}
A
{a}.
Niektre wasnoci operacji na liczbach kardynalnych nieskoczo-
nych rni si od wasnoci tyche operacji na liczbach skoczonych.
Na przykad dla
0
zachodz nastpujce fakty:
376 7. MOCE ZBIORW
1.
0
=
0
+ 1 =
0
+ 2 =
0
+ 3 = . . . =
0
+
0
,
2.
0
= 1
0
= 2
0
= 3
0
= . . . =
0

0
,
3.
0
=
1
0
=
2
0
=
3
0
= . . . .
Fakt 1 wynika z faktu, e suma zbiorw przeliczalnych jest zbio-
rem przeliczalnym (tw. 7). Dla dowodu 2 korzysta si rwnie z twier-
dzenia 7 i w wypadku rwnoci
0
=
0

0
z twierdzenia 8,
e iloczyn kartezjaski skoczonej liczby zbiorw przeliczalnych jest
zbiorem przeliczalnym. Z tego samego twierdzenia korzystamy dla
dowodu 3.
Zdeniujemy relacje nieostrej i ostrej nierwnoci. Relacje te
oznaczymy symbolami znanymi z arytmetyki: i <. Relacje i <
dla liczb kardynalnych s uoglnieniem odpowiednich relacji arytme-
tycznych, czyli ograniczajc liczby kardynalne do liczb naturalnych
otrzymamy denicj rwnowan denicji arytmetycznej tych relacji.
(DEF. w zbiorze liczb kardynalnych) Liczba kardynalna n jest nie-
wiksza od liczby kardynalnej m, n m, wtedy i tylko wtedy, gdy
kady zbir mocy n jest rwnoliczny z podzbiorem zbioru mocy m.
Jest to poprawna denicja litery predykatowej .
Jeeli n m i n = m, to mwimy, e liczba kardynalna n jest
mniejsza od liczby kardynalnej m, co zapisujemy
n < m.
Moc zbioru liczb rzeczywistych nazywamy continuum i ozna-
czamy c.
Moc zbioru liczb naturalnych to
0
.
Poniewa N i zbir N nie jest rwnoliczny z mamy nast-
pujca nierwno:
0
< c,
czyli
N < .
TWIERDZENIE 19.
Jeli f : X Y jest funkcj odwzorowujca zbir X na Y , to:
Y X.
DOWD
Niech
W
y
= {x X : f(x) = f(y)}.
Kady zbir W
y
jest niepusty oraz poszczeglne zbiory s parami
rozczne. Na podstawie pewnika wyboru z kadego takiego zbioru
moemy wybra po jednym elemencie
160
. Niech A bdzie zbiorem tych
elementw. Funkcja g : A Y jest rnowartociowa i odwzorowuje
A na Y . Zbiory A i Y s zatem rwnoliczne. Poniewa A X, wic
Y X.
TWIERDZENIE 20.
Dla dowolnych liczb kardynalnych n, m i p:
1. n n,
2. jeli n m i m p, to n p.
DOWD
Rozpocznijmy od dowodu faktu 1. Niech A bdzie dowolnym zbio-
rem mocy n. Poniewa A A i A A, wic A A, czyli n n.
Dla dowodu faktu drugiego przyjmijmy, e A = n, B = m i C = p
oraz niech n m i m p. Z denicji mamy, e zbir A jest rwno-
liczny z pewnym podzbiorem B
1
zbioru B a zbir B jest rwnoliczny
z pewnym podzbiorem C
1
zbioru C. Istnieje wic rnowartociowa
funkcja f : A B
1
przeksztacajca A na B
1
oraz istnieje rnowar-
tociowa funkcja g : B C
1
przeksztacajca B na C
1
. Niech g|B
1
bdzie funkcj g zredukowan do zbioru B
1
. Funkcja g|B
1
jest rno-
wartociowa i przeksztaca B
1
w C
1
. Superpozycja funkcji f i g|B
1
,
czyli funkcja (g|B
1
)f jest funkcj rnowartociow przeksztacajc
zbir A w zbir C
1
( C). Niech C
2
bdzie obrazem zbioru A wyzna-
czonym przez t funkcj. Funkcja ta przeksztaca A na C
2
. Std mamy,
160
Na to, e w dowodzie tego twierdzenia trzeba skorzysta z jakie szczeglnej
zasady uwag zwrci ju Beppo Levi w [1902]. Stao si to zatem przed opubli-
kowaniem przez Zermelo aksjomatyki teorii mnogoci i pewnika wyboru.
378 7. MOCE ZBIORW
e zbir A jest rwnoliczny ze zbiorem C
2
( C), a to dowodzi, e n
p.
TWIERDZENIE 21 (CANTORA-BERNSTEINA
161
).
Dla dowolnych liczb kardynalnych n i m:
[(n m) (m n)] (n = m).
DOWD
Niech A = n. Poniewa m n, wic pewien podzbir B zbioru A
jest mocy m. Poniewa n m, wic zbir A jest rwnoliczny z pewnym
podzbiorem zbioru B.
Dla dowodu, e n = m wystarczy zdeniowa rnowartociow
funkcj g : A B przeksztacajc zbir A na B.
Na podstawie zaoenia, e B jest podzbiorem A wnioskujemy, e
istnieje rnowartociowa funkcja f : A B ze zbioru A do zbioru B.
Mamy wic:
f(A) B A.
Niech C = B\f(A). Oczywicie, C A. Ponadto mamy, e f(C)
A.
Zdeniujmy indukcyjnie cig zbiorw. Niech C
1
= f(C)( A).
Zamy, e okrelony jest zbir C
n
. Zbir C
n+1
to zbir f(C
n
). Za-
uwamy, e dla kadego n: C
n
A. Korzystajc z tego stwierdzamy,
e
C
n=1
C
n
A.
Niech:
D = C
n=1
C
n
.
Z poprzedniego mamy, e
161
Twierdzenie to nazywane jest te twierdzeniem Schrodera-Bernsteina. Su-
gerowane byo przez Cantora. W ostatnim podwjnym traktacie z teorii zbiorw
opublikowanym w 1895 i 1897, ze wstpem przypominajcym wspczesne ksiki
z teorii mnogoci, deniuje zbir, podzbir itp oraz dowodzi, e jeeli A i B s
zbiorami, A jest rwne podzbiorowi B a B jest rwne podzbiorowi A, to A i B
s rwne. Pierwszy dowd naszego twierdzenia pochodzi od Bernsteina i opubli-
kowany jest w: Borel [1898]. Niezalenie dowid go Schroder.
D A.
Korzystajc z powyszych faktw i wczeniej udowodnionych
twierdze dostajemy, e
f(D) = f(C
n=1
C
n
) = C
1

n=2
C
n
=
n=1
C
n
.
Z tego wynika, e
D = C f(D).
Funkcj g denujemy nastpujco:
g(a) =

a dla a D,
f(a) dla a A\ D.
Pokaemy teraz, e
g(A) = B.
Z denicji g mamy, e
g(D) = D, g(A\ D) = f(A \ D).
Z tego, e A = D (A \ D) dostajemy:
g(A) = g(D (A \ D))
g(D) g(A \ D) = D f(A \ D),
D f(A\ D) = C f(D) f(A \ D),
C f(D) f(A\ D) = C f(A).
Poniewa
C = B \ f(A),
wic
C f(A) = (B \ f(A)) f(A).
Zatem
g(A) = (B \ f(A)) f(A).
Poniewa
f(A) B,
wic
f(A) (B \ f(A)) = B.
Ostatecznie dostajemy, e
380 7. MOCE ZBIORW
g(A) = B.
Udowodnimy teraz, e
g(D) g(A \ D) = .
Korzystajc z rnowartociowoci f wnioskujemy, e
g(A\ D) = f(A \ D) = f(A) \ f(D).
Z okrelenia zbioru C dostajemy:
f(A) C = f(A) (B \ f(A)) = .
Std wynika, e
f(A) = f(A) \ C.
Na podstawie powyszego mamy:
g(A \ D) = (f(A) \ C) \ f(D) = f(A) \ (C f(D)) = f(A) \ D.
A z tego ostatecznie:
g(D) g(A \ D) = D (f(A) \ D) = ,
co dowodzi naszej tezy, e
g(D) g(A \ D) = .
Pokaemy teraz, e g jest funkcj rnowartociow. Niech a
1
, a
2

A, a
1
= a
2
. Musimy pokaza, e
g(a
1
) = g(a
2
).
W wypadku, gdy a
1
, a
2
D, to na mocy denicji g mamy, e g(a
1
) =
a
1
, a g(a
2
) = a
2
. Poniewa a
1
= a
2
, wic rwnie g(a
1
) = g(a
2
). Jeeli
a
1
, a
2
A\ D, to na mocy denicji g: g(a
1
) = f(a
1
), a g(a
2
) = f(a
2
) i z
tego, e f jest rnowartociowa mamy, e g(a
1
) = g(a
2
). Jeeli za
jest to trzecia, ostatnia moliwo a
1
D, a a
2
A \ D, to rwnie
g(a
1
) = g(a
2
), poniewa g(D) g(A \ D) = .
Udowodnilimy, e istnieje rnowartociowa funkcja odwzorowu-
jca zbir A na B, czyli e zbiory A i B s rwnoliczne, a wic:
n = m.
Twierdzenie Cantora-Bernsteina spotykane jest rwnie w nast-
pujcym sformuowaniu:
TWIERDZENIE 21 (Cantora-Bernsteina).
A B C A = C A = B = C.
DOWD
Udowodnimy rwnowano obu twierdze 21 i 21. Wpierw po-
kaemy, e (I) z pierwszego sformuowania twierdzenia wynika drugie,
a nastpnie odwrotnie, e (II) z drugiego wynika pierwsze.
Jeeli A B C, to A B C. Jeeli nadto A = C, to dostajemy
A B i B A. Z twierdzenia Cantora-Bernsteina mamy: A = B, co
koczy dowd tezy I.
Dla dowodu tezy II zamy, e n m i m n. Niech C bdzie
zbiorem mocy n. Poniewa m n, wic istnieje podzbir B zbioru C,
ktrego moc wynosi m. Poniewa jednoczenie n m, wic istnieje
podzbir A zbioru B o mocy n. Mamy zatem A B C, A = C = n.
Na podstawie tego, korzystajc z twierdzenia 21 mamy B = A, czyli
m = n.
Stosunek midzy liczbami kardynalnymi ma wiele znanych
z arytmetyki wasnoci stosunku niewikszoci w zbiorze liczb. Dla
przykadu wskamy niektre.
TWIERDZENIE 22.
Dla dowolnych m, n, p:
1. [(m n) (n p)] (m p),
2. (m n) (m + p n + p),
3. (m n (mp np),
4. (m n) (m
p
n
p
),
5. (m n) (p
m
p
n
).
DOWD
Pierwsze z praw wyraa przechodnio stosunku . Kolejne wyra-
aj, odpowiednio, monotoniczno dodawania, mnoenia i potgo-
wania wzgldem .
382 7. MOCE ZBIORW
Niech A bdzie zbiorem mocy m, B n, a C p.
W dowodzie faktu 1 korzystamy z tego, e
[(A B) (B C)] (A C).
W dowodzie faktu 2 korzystamy z tego, e
(A B) [(A C) (B C)].
W wypadku faktu 3 korzystamy z tego, e
(A B) (A C B C).
Dla dowodu faktu 4 wykorzystujemy nastpujc zaleno:
(A B) (A
C
B
C
),
a w wypadku 5:
(A B) (C
A
C
B
).
Mona pokaza, co wymaga zastosowania pewnika wyboru, e
dla dowolnych liczb kardynalnych m i n:
m n n m,
lub, co na jedno wychodzi:
m < n m = n n < m.
7.4. ZBIORY MOCY CONTINUUM
Moc zbioru liczb rzeczywistych to c (continuum). Podamy teraz
przykady zbiorw mocy continuum.
PRZYKADY
1. Przedzia otwarty {x :
1
2
< x <
1
2
} jest zbiorem mocy
continuum, czyli
{x :
1
2
< x <
1
2
} = c.
Funkcja f : {x :
1
2
< x <
1
2
} okrelona wzorem
f(x) = tgx dla kadego x z przedziau {x :
1
2
< x <
1
2
}
jest rnowartociowa i przeksztaca ten przedzia na . Tym samym
przedzia {x :
1
2
< x <
1
2
} jest rwnoliczny z , czyli jest mocy
continuum.
7.4. ZBIORY MOCY CONTINUUM 383
2. Kady przedzia otwarty {x : a < x < b}, gdzie a < b, jest
mocy continuum, czyli
{x : a < x < b} = c.
Funkcja f okrelona wzorem f(x) =
ba
(x +
1
2
) + a, dla x spe-
niajcych warunek:
1
2
<
1
2
jest rnowartociowa i przeksztaca
przedzia otwarty {x :
1
2
< x <
1
2
} na przedzia otwarty
{x : a < x < b}. Poniewa przedzia {x :
1
2
< x <
1
2
} jest
mocy continuum, wic przedzia {x : a < x < b} jest te mocy
continuum.
3. Kady przedzia domknity {x : a x b}, gdzie a < b, jest
mocy continuum, czyli
{x :
1
2
< x <
1
2
} = c.
Poniewa {x : a < x < b} {x : a x b} , a {x
: a < x < b} i s mocy continuum, wic na podstawie twierdzenia
Cantora-Bernsteina {x : a x b} jest mocy continuum.

TWIERDZENIE 23.
Jeeli A nie jest zbiorem przeliczalnym, a B jest zbiorem przeli-
czalnym, to A \ B nie jest zbiorem przeliczalnym, czyli
A >
0
B
0
A \ B >
0
.
DOWD
Niech A nie bdzie zbiorem przeliczalnym, a B niech bdzie zbio-
rem przeliczalnym. Zbir A\B nie jest przeliczalny. Gdyby bowiem by
przeliczalny, to przeliczany jako suma zbiorw przeliczalnych byby
zbir (A \ B) B. Poniewa za A [(A \ B) B], wic A jako pod-
zbir zbioru przeliczalnego byby przeliczalny. A to przeczy zaoeniu
o nieprzeliczalnoci A.
Zbir przeliczalny moe by skoczony albo mocy
0
.
Rozwamy wpierw wypadek, gdy B =
0
. Zbir przeliczalny mo-
emy zawsze rnowartociowo odwzorowa w zbir nieprzeliczalny,
wic istnieje rnowartociowe przeksztacenie f : B (A\ B) zbioru
B w zbir A \ B. Mamy zatem nastpujce zalenoci:
384 7. MOCE ZBIORW
f(B) A \ B, f(B) =
0
, B f(B) = .
Zbir Bf(B) jako suma zbiorw mocy
0
jest mocy
0
. Istnieje
wic rnowartociowe przeksztacenie g : B f(B) f(B) odwzo-
rowujce B f(B) na f(B). Zbir A jest sum dwch rozcznych
zbiorw: A \ (B f(B) i (B f(B), bowiem
A = [A \ (B f(B)] (B f(B)).
Korzystajc z tego okrelmy przeksztacenie h : A A w nastpujcy
sposb:
h(x) =

x dla x A\ (B f(B)),
g(x) dla x B f(B).
Przeksztacenie h jest rnowartociowe. Niech x
1
= x
2
. Jeli
x
1
, x
2
A \ (B f(B)), to h(x
1
) = x
1
a h(x
2
) = x
2
, wic h(x
1
) = h(x
2
).
Jeli x
1
, x
2
B f(B), to h(x
1
) = g(x
1
), h(x
2
) = g(x
2
) a g(x
1
) = g(x
2
),
poniewa g jest przeksztaceniem rnowartociowym. Dlatego te
h(x
1
) = h(x
2
). Jeli x
1
A \ (B f(B)), a x
2
B f(B), to
h(x
1
) = x
1
( A\(Bf(B)), a h(x
2
) = g(x
2
)( f(B)). Zbiory A\(Bf(B))
i f(B) s rozczne, zatem h(x
1
) = h(x
2
).
Przeksztacenie h odwzorowuje zbir A na zbir A\ B. Zachodz
bowiem nastpujce rwnoci:
h(A) = h(A \ (B f(B))) h(B f(B)) =
(A \ (B f(B))) g(B f(B)) = ((A \ B) (A \ f(B))) f(B) =
= ((A \ B) f(B)) ((A \ f(B)) f(B)) =
= (A \ B) A = A \ B.
Przeksztacenie h ustala wic rwnoliczno zbioru A i zbioru A \ B.
Wynika std, e A\ B jest zbiorem tej samej mocy co A, czyli
(A \ B) = A.
Niech teraz B bdzie skoczonym podzbiorem nieprzeliczalnego
zbioru A. Istnieje zatem przeliczalny nieskoczony zbir B
1
taki, e
B B
1
A. Wwczas A\ B
1
A\ B A. Poniewa A\ B
1
= A, wic
na podstawie twierdzenia Cantora-Bernsteina mamy, e A \ B = A.
WNIOSEK 1.
Zbir wszystkich liczb niewymiernych jest mocy continuum, czyli
( \ Q) = c.
DOWD
Zbir wszystkich liczb niewymiernych to zbir \ Q, gdzie to
zbir liczb rzeczywistych, a Q to zbir liczb wymiernych. Zbir Q jest
zbiorem mocy
0
. Zbir jest mocy c. Zatem zbir wszystkich liczb
niewymiernych jest mocy continuum.
WNIOSEK 2.
Zbir wszystkich liczb niewymiernych dowolnego niepustego prze-
dziau jest mocy continuum, czyli
(a, b) = c,
gdzie a < b; a, b .
DOWD
Rozumujemy analogicznie jak w dowodzie wniosku 1. Zbir
wszystkich liczb rzeczywistych dowolnego niepustego przedziau jest
mocy continuum, a zbir wszystkich liczb wymiernych tego prze-
dziau jest mocy
0
, zatem zbir wszystkich liczb niewymiernych tego
przedziau jest mocy continuum.
TWIERDZENIE 24.
Zbir wszystkich funkcji f : N {0, 1}, czyli zbir wszystkich
cigw (a
n
)
nN
takich, e dla kadego n N: a
n
{0, 1} jest
zbiorem mocy continuum.
DOWD
Niech A bdzie zbiorem wszystkich cigw (a
n
)
nN
o wyrazach
nalecych do zbioru {0, 1}. Na zbiorze A okrelmy funkcj g : A
w nastpujcy sposb:
386 7. MOCE ZBIORW
g((a
n
)
nN
) =
n=1
an
2
n
, gdy a
n
= 0 dla nieskoczenie wielu n,
1 +
n=1
an
2
n
, gdy a
n
= 0 dla skoczenie wielu n
lub a
n
= 0 dla kadego n N.
Funkcja g jest rnowartociowa
162
. Wynika std, e A = g(A).
Ponadto mamy
163
, e
{x : 0 < x < 1} g(A).
Z tego wynika, e g(A) = c. A w konsekwencji A =c.
WNIOSEK
2
0
= c.
Mona pokaza, e dla c zachodz nastpujce fakty:
1. c = c +1 =c+2 =c +3 = . . . c +
0
= c + c,
2. c = 1 c = 2 c = 3 c = . . . =
0
c = c c,
3. c = c
1
= c
2
= c
3
= . . . c
0
,
4. c = 2
0
= 3
0
= 4
0
= . . .
0
0
= c
0
.
Dla stwierdzenia prawdziwoci 1 zauwamy, e jeeli m c, to
c c + m c + c.
Zbir wszystkich liczb rzeczywistych dodatnich jest mocy c, po-
dobnie jest w wypadku wszystkich liczb rzeczywistych ujemnych. Po-
niewa zbir liczb rzeczywistych jest mocy c, wic jest jasne, e
c + c = c.
Korzystajc z twierdzenia Cantora Bernsteina mamy:
m c (c + m) = c.
162
Faktu tego nie bdziemy tu dowodzi. Dowd znajduje si np. w: Sierpiski
[1925], s. 148.
163
Twierdzenie to rwnie mona znale w wyej podanej ksice na str. 148.
Dla stwierdzenia zachodzenia rwnoci 2 zauwamy, e
c c = 2
0
2
0
,
za
2
0
2
0
= 2
0+0
.
Poniewa
0
+
0
=
0
,
wic
c c = 2
0
,
czyli
c c = c.
Dla stwierdzenia rwnoci 3 korzystamy ponownie z faktu, e
2
0
= c. Mianowicie mamy, e
c
0
= (2
0
)
0
.
Poniewa
(2
0
)
0
= 2
00
,
a
0

0
=
0
,
wic
c
0
= 2
0
,
czyli
c
0
= c.
Dla wykazania rwnoci 4 korzystamy z twierdzenia Cantora-
-Bernsteina. Wykorzystujemy mianowicie fakt, e
0
0
c
0
.
Zauwamy paradoksalny charakter rwnoci:
c c = c
i rwnoci pochodnych (rwnoci 3). Rwno ta udowodniona ju
przez Cantora stwierdza ujmujc rzecz geometrycznie rwnolicz-
no zbioru punktw paszczyzny ze zbiorem punktw na prostej.
388 7. MOCE ZBIORW
Poszukiwania liczb kardynalnych bdcych mocami podzbiorw
zbioru liczb rzeczywistych zrodziy pytanie, zagadnienie conti-
nuum
164
: czy kady podzbir zbioru jest albo przeliczalny, albo
mocy continuum? Jest to rwnowane pytaniu o nieprzeliczalny pod-
zbir zbioru nierwnoliczny z tym zbiorem, czyli jest to pytanie o
liczb m tak, e
0
< m < c.
Inaczej mwic, przyjmujc, e
0
<
1
oraz e dla dowolnej
liczby m takiej, e
0
m c
bd
0
= m,
bd
m =
1
to jest to pytanie o to, czy:
1
= c.
Problem continuum zosta postawiony przez Cantora
165
. Odpo-
wied twierdzca, czyli e
1
= c to hipoteza continuum. Tak twier-
dzc odpowied dawa Cantor. W 1940 r. G odel pokaza, e hipoteza
continuum nie moe by rdem sprzecznoci teorii mnogoci. Cohen
pokaza, e hipoteza ta jest niezalena od pozostaych aksjomatw
teorii mnogoci
166
.
7.5. ZBIR POTGOWY
(DEF. funkcji charakterystycznej) Funkcja f : X {0, 1} ze zbioru X
do zbioru {0, 1} to funkcja charakterystyczna podzbioru zbioru X
167
.
164
Waciwe sformuowanie wymaga pojcia mocy liczby porzdkowej. Pojcie
to zostanie wprowadzone pniej. To sformuowanie jest jemu rwnowane (na
gruncie okrelonego systemu teorii mnogoci).
165
Zob. Cantor [1878] 8.
166
Zob. Cohen. [1963], [1964], [1966].
167
Funkcje charakterystyczne wprowadzi de la Vallee Poussin.
7.5. ZBIR POTGOWY 389
Zbir wszystkich funkcji charakterystycznych to {0, 1}
X
.
Niech A X. Funkcja f
A
: X {0, 1} okrelona wzorem:
f
A
(x) =

1 dla x A,
0 dla x A
jest funkcj charakterystyczn podzbioru A zbioru X.
TWIERDZENIE 25.
Dla dowolnego X zbir wszystkich i tylko podzbiorw zbioru X
jest rwnoliczny ze zbiorem {0, 1}
X
.
DOWD
Pokaemy wpierw, e odwzorowanie okrelone wzorem:
g(A) = f
A
, gdzie A X
jest przeksztaceniem rnowartociowym zbioru wszystkich podzbio-
rw zbioru X na zbir {0, 1}
X
, czyli zbir wszystkich funkcji charak-
terystycznych podzbiorw zbioru X.
Niech f bdzie dowoln funkcj nalec do {0, 1}
X
. Przeciwobra-
zem zbioru {1} wyznaczonym przez t funkcj, czyli zbiorem wszyst-
kich elementw zbioru X, dla ktrych f przyjmuje warto 1 jest zbir
A:
A = {x X : f(x) = 1}.
Mona zauway, e f jest funkcj charakterystyczn zbioru A, czyli
f = f
A
. Zatem g(A) = f
A
= f, co dowodzi, e g jest przeksztaceniem
na zbir {0, 1}
X
.
W celu pokazania, e g jest przeksztaceniem rnowartociowym
zamy, e A X, B X i A = B. Istnieje wic element x ( X)
taki, e x A i x B albo x A i x B. Wemy pod uwag
pierwsz z tych moliwoci. Wwczas f
A
(x) = 1 a f
B
(x) = 0. Std f
A
=
f
B
, czyli g(A) = g(B). Ostatecznie stwierdzamy zatem, e funkcja g
ustala rwnoliczno rodziny wszystkich podzbiorw zbioru X i zbioru
{0, 1}
X
.
390 7. MOCE ZBIORW
Powysze twierdzenie nasuwa ide, aby zbir wszystkich i tylko
podzbiorw zbioru X oznacza 2
X
. Zbir 2
X
to zbir potgowy zbioru
X.
Udowodnione byo, e zbir {0, 1}
N
jest mocy continuum. Na
podstawie powyszego twierdzenia mamy wic, e
WNIOSEK 1
Zbir wszystkich podzbiorw zbioru liczb naturalnych jest mocy
continuum, czyli:
2
N
= c.
WNIOSEK 2
Jeli zbir X jest nieskoczonym zbiorem przeliczalnym, to ro-
dzina jego wszystkich podzbiorw jest zbiorem mocy continuum,
czyli
X =
0
2
X
= c.
DOWD
Niech X =
0
. Istnieje wic funkcja rnowartociowa f : N X
przeksztacajca N na X. Przyjmujc dla kadego A ( N), g(A) =
f(A) okrelamy funkcj g : 2
N
X
N
przeksztacajc 2
N
na X
N
.
Funkcja f przeksztaca N na X, zatem kady podzbir zbioru X jest
wyznaczonym przez funkjc f obrazem pewnego zbioru A ( N).
Teraz pokaemy, e funkcja g jest rnowartociowa. Niech A N,
B N, i A = B. Istnieje wic takie n, ktre naley do tylko jednego
z tych zbiorw. Niech n A, n B. Wynika std, e f(n) f(A) i
f(n) f(B). Gdyby bowiem f(n) f(B), wwczas istniaaby liczba
naturalna m ( B) taka, e f(n) = f(m). Std, wobec rnowartocio-
woci f, mielibymy n = m, co jest niemoliwe, bo n B, a m B.
Udowodnilimy wic, e f(A) = f(B), skd wynika, e g(A) = g(B).
Funkcja g jest bijekcj, ustala wic rwnoliczno zbiorw 2
N
i
2
X
.
TWIERDZENIE 26 (CANTORA).
Dla kadego zbioru X:
7.5. ZBIR POTGOWY 391
X < 2
X
.
DOWD
168
W wypadku, gdy X = istnieje tylko jeden podzbir zbioru X, a
mianowicie zbir . Poniewa 2
= 1, wic zachodzi dowodzona teza.

Niech teraz X = . Biorc funkcj g : X 2
X
okrelon wzorem:
g(x) = {x}
mamy rnowartociowe odwzorowanie zbioru X na rodzin jednoele-
mentowych podzbiorw zbioru X. Zgodnie z denicj mocy zbiorw
mamy wic, e
X 2
X
.
Niech dla pewnego zbioru X (= ) istnieje niepusty podzbir
A ( X) taki, e A 2
X
. Istnieje zatem rnowartociowa funkcja
f : A 2
X
przeksztacajca A na 2
X
. Dla kadego x A, f(x) jest
podzbiorem zbioru X, czyli elementem zbioru 2
X
, f(x) 2
X
. Niech
Z = {x A : x f(x)}
153
. Z denicji zbioru Z mamy, e dla kadego
x ( A):
(x Z) (x f(x)).
Wiemy ponadto, e Z X. Poniewa f przeksztaca A na 2
X
, kady
podzbir zbioru X jest wartoci funkcji f dla pewnego x ( A), w
szczeglnoci istnieje a ( A) takie, e Z = f(a). Pytamy teraz, czy
a Z, czy te a Z. Jeli a Z, to a f(a) (= Z). Jeeli natomiast
a Z, to a f(a) (= Z). W kadym wypadku otrzymujemy sprzecz-
no. Zatem aden niepusty podzbir zbioru X nie jest rwnoliczny ze
zbiorem 2
X
, w szczeglnoci X nie jest rwnoliczny z 2
X
. Ostatecznie
wic mamy, e X < 2
X
.
Twierdzenie Cantora pozwala konstruowa coraz wiksze liczby
168
W dowodzie tego twierdzenia Cantor uy po raz pierwszy tzw. rozumowanie
przektniowe.
153
Przedstawmy sobie zbir X X jako kwadrat. Wemy pod uwag zbir
{(x, y) : y f(x)}. Zbir f(x) jest rzutem na o rzdnych tych punktw tego
zbioru, ktrych odcit jest x. Zbir Z jest za rzutem tych punktw przektnej
kwadratu, czyli zbioru {(x, x) : x X}, ktre nie s elementami zbioru {(x, y) :
y f(x)}. Jeeli (x, x) {(x, y) : y f(x)}, to x f(x), lecz x Z. Jeeli
za (x, x) {(x, y) : y f(x)}, to x f(x)}, lecz x Z.
392 7. MOCE ZBIORW
kardynalne. Biorc zbir potgowy zbioru uzyskujemy zbir wikszej
mocy ni moc zbioru, ktrego zbir potgowy wzilimy. Procedura
ta moe by kontynuowana bez ogranicze. Wemy np. zbir N liczb
naturalnych. Kolejne zbiory s wikszej mocy ni zbiory je poprzedza-
jce: N, 2
N
, 2
2
N
, 2
2
2
N
, . . .. Korzystajc z twierdzenia Cantora mamy:
0
= N < 2
N
= c < 2
2
N
< . . ..
Otrzymujemy w ten sposb nieskoczenie wiele liczb kardynalnych.
Z twierdzenia Cantora wynika, e nie istnieje zbir Z wszystkich
zbiorw. Gdyby istnia, to rodzina wszystkich podzbiorw zbioru Z
byaby jego podzbiorem, czyli 2
Z
Z. Wynikaoby z tego, e zbir
2
Z
byby rwnoliczny z pewnym podzbiorem zbioru Z, a to w wietle
twierdzenia Cantora nie jest moliwe.
Fakt, e nie istnieje zbir wszystkich zbiorw nie oznacza, e nie
moemy mwi np. o prawach rachunku zbiorw, a wic czym co
odnosi si do wszystkich zbiorw. Po prostu moemy i musimy mwi
o rodzinie wszystkich zbiorw, tyle tylko, e w wietle twierdzenia
Cantora ta rodzina nie jest zbiorem. Wprowadzamy pojcie klasy jako
szersze ni pojcie zbioru. Mianowicie, kady zbir jest klas, lecz nie
odwrotnie, nie kada klasa jest zbiorem. Dziki temu moemy mwi
o klasie wszystkich zbiorw, klasie wszystkich liczb kardynalnych. Te
klasy nie s zbiorami. Maj one jednak pewne wasnoci zbiorw.
Dziki temu unikamy sprzecznoci.
Twierdzenie Cantora daje podstaw do pytania o liczby pored-
nie midzy liczb kardynaln m a liczb kardynaln 2
m
. Teza, e nie
ma takich liczb nosi miano uoglnionej hipotezy continuum
154
.
154
Zob. poprzedni przypis w sprawie sformuowania zagadnienia continuum.
8. UPORZDKOWANIE ZBIORW
8.1. ZBIORY UPORZDKOWANE
Zbiory, z ktrymi mamy do czynienia w praktyce naukowej roz-
waajc jak dziedzin to nie tylko proste nagromadzenie obiektw.
Zwykle midzy tymi obiektami zachodz rnego rodzaju stosunki, w
szczeglnoci obiekty te s jako uporzdkowane, np. midzy liczbami
zachodzi stosunek wikszoci. Tak jest zreszt nie tylko w dziedzinach
matematycznych, np. w zbiorze ludzi okrelony jest stosunek bycia
potomkiem. Rola i znaczenie uporzdkowania stay si rdem teo-
rii porzdkw. Cantor, ktry by nie tylko twrc oglnej teorii mno-
goci, lecz take teorii zbiorw uporzdkowanych, pojmowa j jako
teori abstrahujc od jakoci przedmiotw tworzcych zbiory, ale nie
od ich porzdku. Ide t wyraaa pojedycza kreska w oznaczeniu
typu porzdkowego.
(DEF. relacji porzdkujcych) Relacja R jest relacj porzdkujc
zbir X wtedy i tylko wtedy, gdy jest zwrotna, przechodnia i antysy-
metryczna, czyli wtedy i tylko wtedy, gdy
1. x X.(xRx), zwrotno,
2. x, y, z X.[(xRy yRz) xRz], przechodnio,
3. x, y X.[(xRy) (yRx) (x = y)], antysymetryczno,
czyli
R REF TRANS ANTYSYM
155
.
155
Przez niektrych autorw relacje speniajce warunki 13 okrelane s jako
relacje czciowo porzdkujce.
8.1. ZBIORY UPORZDKOWANE 393
Warunki, o ktrych mowa w denicji moemy rwnowanie zapi-
sa nastpujco, odpowiednio:
1. I
X
R,
2. R R R,
3. R R
1
I
X
.
Zamiast xRy, gdy R jest relacj porzdkujc, piszemy: x y i
czytamy: x jest zawarte w y lub te: y zawiera x.
Naley tu zauway, e relacje porzdkujce to pewna klasa rela-
cji. Relacja, ktra naley do tej klasy, czyli jest relacj porzdkujc,
moe mie jeszcze inne wasnoci ni wskazane w denicji relacji po-
rzdkujcej.
(DEF. zbioru uporzdkowanego) Gdy R( XX) jest relacj porzd-
kujc, to mwimy, e R porzdkuje zbir X, a para uporzdkowana
(X, R) to zbir uporzdkowany.
Naley pamita, e uporzdkowanie nie jest wasnoci samego
tylko zbioru; jeden i ten sam zbir moe by uporzdkowany przez
rne relacje.
PRZYKADY
1. Niech R bdzie niepust rodzin podzbiorw zbioru X. Relacja
inkluzji porzdkuje zbir R.
Dla dowolnych podzbiorw A, B, C zbioru X mamy bowiem: A
A (zwrotno), A BB C A C (przechodnio), A BB
A A = B (antysymetryczno).
2. Zbir N wszystkich liczb naturalnych uporzdkowany jest przez
relacj podzielnoci [ (n, m N.[n[m k N.(k n = m)]; czyli n[m
wtedy i tylko wtedy, gdy n jest dzielnikiem m).
Dla dowolnych liczb naturalnych n, m, k prawd jest, e: n[n
(zwrotno), (n[mm[k) n[k (przechodnio), (n[mm[n) n = m
(antysymetryczno).
3. Relacja niewikszoci porzdkuje dowolny niepusty zbir
liczb rzeczywistych.
394 8. UPORZDKOWANIE ZBIORW
Dla dowolnych liczb rzeczywistych x, y, z prawd jest, e: x x
(zwrotno), x y y z x z (przechodnio), x y y x
x = y (antysymetryczno).
4. Relacja porzdku preksowego porzdkuje zbir sw.
Niech A bdzie dowolnym zbiorem a A
niech bdzie zbiorem

wszystkich i tylko skoczonych cigw elementw A (sowem nad A).
Cig pusty, sowo puste, to . Zoeniem sw w
1
[= (a
1
, . . . , a
n
)] i w
2
[= (b
1
, . . . , b
m
)] jest sowo w
1
w
2
[= (a
1
, . . . , a
n
, b
1
, . . . , b
m
)]. Sowo w jest
preksem sowa u, w u, wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje sowo w
1
takie, e u = ww
1
.
Zauwamy, e relacja ( A
) (porzdek preksowy) jest:

(a) zwrotna kade sowo jest swoim preksem,
(b) antysymetryczna jeli w jest preksem u, a u jest preksem
w, to zgodnie z denicj mamy: u = ww
1
oraz w = uu
1
. Z tego
u = (uu
1
)w
1
. Poniewa skadanie jest czne, wic u
1
w
1
= , a z
tego u
1
= oraz w
1
= . Ostatecznie mamy: u = w.
(c) przechodnia przechodnio wynika z cznoci skadania sw.
5. Relacja porzdku leksykogracznego nad (A, ) porzdkuje A.
Niech ( A A) bdzie porzdkiem. Niech dla w = (a
1
, . . . , a
i
,
. . . , a
n
), w(i) = a
i
.
Relacj _ ( A
) denujemy nastpujco.
Dla kadego w, u( A
): w jest preksem u lub istnieje i takie, e

w(i) < u(i) i dla kadego j < i, zachodzi w(j) = u(j).
Relacja _ to relacja porzdku leksykogracznego nad (A, ) indu-
kowana przez .
Relacja porzdku leksykogracznego jest zwrotna, bo kade sowo
jest swoim preksem,
Dla pokazania antysymetrycznoci zamy, e w _ u i u _ w.
Jeeli w jest preksem u, to nie istnieje i takie, e u(i) < w(i),
zatem u jest preksem w. A wic w = u.
Jeeli u jest preksem w, to sytuacja jest analogiczna do poprzed-
niej.
Pozostaje do rozwaenia wypadek, gdy zarwno w nie jest pre-
ksem u, ani u nie jest preksem w. Niech wic istnieje i takie, e
w(i) < u(i) oraz dla kadego j, jeeli j < i, to w(j) = u(j). Ponadto
niech istnieje i
1
takie, e u(i
1
) < w(i
1
) oraz dla kadego j, jeeli j < i
1
,
to u(j) = w(j). Z tego mamy, e i = i
1
. Nie jest jednak moliwe, aby
w(i) < u(i) i u(i) < w(i). Wykluczone jest wic, e w nie jest preksem
u i u nie jest preksem w.
Ostatecznie mamy wic, e jeeli w _ u i u _ w, to w = u.
Pozostaje jeszcze do udowodnienia przechodnio relacji po-
rzdku leksykogracznego, _. Niech w _ u i u _ v. Rozwaymy
wszystkie moliwoci, wynikajce z denicji _.
(a) Niech w bdzie preksem u a u preksem v. Z zaoenia wy-
nika, e w jest preksem v, a zatem w _ v.
(b) Niech w bdzie preksem u a dla u i v istnieje takie i, e
u(i) < v(i) oraz dla kadego j < i, u(j) = v(j). W opisanej sytuacji
moe by tak, e w jest preksem v, a wwczas w _ v. Jeeli w nie jest
preksem v, to w(i) < v(i) i dla kadego j < i, w(j) = v(j), a wwczas
ww _ v.
(c) Niech dla w i u istnieje i takie, e w(i) < u(i) i dla kadego
j < i, w(j) = u(j). Niech u bdzie preksem v. W tym wypadku mamy,
e w(i) < v(i) i dla kadego j < i, w(j) = v(j). Zatem w _ v.
(d) Ostatnia moliwo to wypadek, gdy dla w i u istnieje i takie,
e w(i) < u(i) i dla kadego j < i, w(j) = u(j) oraz dla u i v istnieje
takie i
1
, e u(i
1
) < v(i
1
) oraz dla kadego j < i
1
, u(j) = v(j). Niech i
2
bdzie niemniejsz z liczb i oraz i
1
. Mamy, e w(i
2
) < v(i
2
) oraz dla
kadego j < i
2
, w(j) = v(j). Zatem w _ v.
Na podstawie ab relacja _ jest przechodnia.

(DEF. , poprzedzania) x y, x poprzedza y (x, y X) w zbiorze
uporzdkowanym (X, ) wtedy i tylko wtedy, gdy x y x ,= y, czyli
x, y X.[(x y) (x y) (x = y)].
Jest to poprawna denicja litery predykatowej .
TWIERDZENIE 1
Jeeli relacja porzdkuje zbir X, to relacja jest przeciwzw-
rotna i przechodnia w X, czyli
REF TRANS ANTYSYM IRREF TRANS.
DOWD
Wpierw wykamy przeciwzwrotno . Niech bdzie relacj
porzdkujc w zbiorze X.
Z denicji relacji porzdkujcej:
1. (x x).
Z denicji mamy:
2. (x x) [(x x) (x = x)].
Z 1 i 2 dostajemy
3. (x = x) (x x).
Poniewa
4. x = x,
wic z 3 i 4 mamy
5. (x x).
Teraz wykaemy przechodnio . Zamy, e
1. x y y z.
Z 1 i denicji mamy
2. x y y z.
Z przechodnioci i 2 dostajemy
3. x z.
Z przeciwzwrotnoci i 1 mamy
4. (x = y),
oraz
5. (y = z).
Z 2 dostajemy
6. x = z z y.
Zatem z 2, 6 i antysymetrycznoci mamy
7. x = z y = z.
Z 5 i 7 dostajemy
8. (x = z).
Z 3 i 8 na podstawie denicji ostatecznie
9. x z.
LEMAT 1
Jeeli relacja R jest przeciwzwrotna i przechodnia, to jest prze-
ciwsymetryczna, czyli
R IRREF TRANS R ASYM.
DOWD
Niech R bdzie przeciwzwrotna i przechodnia. Dowodzi b-
dziemy niewprost. Zaoymy wic, e R nie jest przeciwsymetryczna.
Zatem dla pewnych a i b zachodzi:
1. aRb bRa,
W zwizku z przechodnioci R mamy:
2. aRa.
Co zaprzecza przeciwzwrotnoci R.
TWIERDZENIE 2
Jeeli relacja jest przeciwzwrotna i przechodnia w zbiorze X,
to relacja zdeniowana nastpujco:
x, y X.[(x y) (x y) (x = y)].
porzdkuje zbir X, czyli jest zwrotna, przechodnia i antysyme-
tryczna.
IRREF TRANS REF TRANS ANTYSYM.
DOWD
Z denicji dla kadego x mamy:
1. x x x x x = x.
Poniewa
2. x = x,
wic
3. x x.
Wykazalimy zwrotno .
Pokaemy teraz, e jest przechodnia. Niech
1. x x.
Z denicji mamy
2. [(x y) (x = y)] [(y z) (y = z)].
Z tego
3. [(x y) (y z)] [(x = y) (y z)] [(x y) (y = z)] [(x =
y) (y = z)].
Z wasnoci
4. [(x y) (y z)] (x z).
Ponadto
5. [(x = y) (y z)] (x z).
6. [(x y) (y = z)] (x z).
7. [(x = y) (y = z)] (x = z).
Zatem z 3 oraz 4, 5, 6 i 7 dostajemy:
8. (x z) (x = z),
czyli
9. x z.
Pozostaje wykaza antysymetryczno .
Niech
1. x y y x.
Zgodnie z denicj
2. (x y x = y) (y x y = x).
Z tego mamy
3. [(x y) (y x)] [(x = y) (y x)] [(x y) (y = x)] [(x =
y) (y = x)].
Korzystajc z przecisymetrycznoci mamy:
4. [(x = y) (y x)] [(x y) (y = x)] [(x = y) (y = x)].
Z czego dostajemy:
5. (x = y) (y = x).
Zatem
6. x = y.
(DEF. elementu maksymalnego) x
0
( X) jest elementem maksymal-
nym w zbiorze uporzdkowanym (X, ) wtedy i tylko wtedy, gdy w
zbiorze X nie poprzedza on adnego elementu, a wic gdy nie istnieje
x ( X) takie, e x
0
x (x
0
x x
0
,= x) czyli:
x X.(x
0
x),
lub
x X.(x
0
x x
0
,= x).
Zauwamy, e pojcie elementu maksymalnego jest pojciem
relacyjnym, tzn. jaki przedmiot jest elementem maksymalnym ze
wzgldu na jaki zbir uporzdkowany. Inaczej mwic, deniujemy
tu jednoargumentow liter predykatow (moemy wprowadzi spe-
cjalny symbol).
PRZYKADY
1. Niech R bdzie rodzin podzbiorw zbioru X, zawierajc zbir
X (X R). Relacja porzdkuje R. W zbiorze R istnieje dokadanie
jeden element maksymalny. Dla dowolnego podzbioru A zbioru X w
wypadku, gdy X A, to A = X.
2. W zbiorze uporzdkowanym (N, [), gdzie n[m rozumiemy: n jest
dzielnikiem m nie ma elementw maksymalnych. Dla dowolnego n
( N): n[2n i n ,= 2n, czyli dla dowolnego n: n 2n.
3. Niech ( N N) bdzie relacj w zbiorze liczb naturalnych
zdeniowan jak nastpuje:
m, n N.(n m m[n),
gdzie n[m rozumiemy: n jest dzielnikiem m.
Tak okrelona relacja porzdkuje zbir liczb naturalnych, a kada
liczba pierwsza jest elementem maksymalnym. W zbiorze (N, ) ist-
nieje wic nieskoczenie wiele elementw maksymalnych.

(DEF. elementu najwikszego) x
0
jest najwikszym elementem zbioru
uporzdkowanego (X, ) wtedy i tylko wtedy, gdy x
0
poprzedza kady
element zbioru X, czyli gdy
x X.(x x
0
).
Pojcie elementu najwikszego jest pojciem relacyjnym.
TWIERDZENIE 3
W zbiorze uporzdkowanym (X, ) istnieje co najwyej jeden ele-
ment najwikszy. Element najwikszy jest maksymalny.
DOWD
Pokamy wpierw, e istnieje co najwyej jeden element najwik-
szy.
Niech dla x
0
i x
0
zachodz:
1. x X.(x x
0
),
2. x X.(x x
0
).
Z 1 mamy
3. x
0
x
0
.
A z 2
4. x
0
x
0
.
Z 3 i 4 oraz antysymetrycznoci mamy
5. x
0
= x
0
.
Pozostaje wykaza, e element najwikszy jest elementem mak-
symalnym. Niech x
0
bdzie elementem najwikszym, czyli niech
1. x X.(x x
0
).
Z 1 na podstawie prawa De Morgana
2. x X.(x
0
x x ,= x
0
).
Zgodnie z denicj x
0
jest elementem maksymalnym.
PRZYKAD
Niech R bdzie rodzin podzbiorw zbioru X zawierajc X. X
jest elementem najwikszym w zbiorze uporzdkowanym (R, ).

Pojciami dualnymi do poj elementu maksymalnego i najwik-
szego s pojcia, odpowiednio, elementu minimalnego i najmniej-
szego. S one rwnie pojciami relacyjnymi.
(DEF. elementu minimalnego) x
0
( X) jest elementem minimalnym
w zbiorze uporzdkowanym (X, ) wtedy i tylko wtedy, gdy w zbiorze
X nie poprzedza go aden element, a wic gdy nie istnieje x ( X)
takie, e x x
0
(x x
0
x
0
,= x), czyli;
x X.(x x
0
),
lub
x X.(x x
0
x
0
= x).
PRZYKADY
1. Niech R bdzie rodzin podzbiorw zbioru X zawierajc zbir
( R). Relacja porzdkuje R. W zbiorze R istnieje dokadnie
jeden element minimalny. Dla dowolnego podzbioru Y zbioru X w
wypadku, gdy Y , to Y = .
2. W zbiorze uporzdkowanym (N, [), gdzie n[m n jest podziel-
nikiem m, istnieje dokadnie jeden element minimalny, mianowicie 1.
Dla adnego n ( N): n[1 i n ,= 1, czyli nie ma n takiego, e n 1.
3. W zbiorze uporzdkowanym (N 1, ), gdzie n m m[n
(m[n m jest dzielnikiem n) istnieje nieskoczenie wiele elementw
minimalnych: s nimi wszystkie liczby pierwsze.
Niech p bdzie liczb pierwsz. Dla adnego n ( N 1): n[p i
n ,= p, czyli dla adnego n ( N 1 : n p.

(DEF. elementu najmniejszego) x
0
jest najmniejszym elementem
zbioru uporzdkowanego (X, ) wtedy i tylko wtedy, gdy poprzedza
on kady element zbioru X, czyli gdy
x X.(x
0
x).
TWIERDZENIE 4
W zbiorze uporzdkowanym (X, ) istnieje co najwyej jeden ele-
ment najmniejszy. Element najmniejszy jest minimalny.
Dowd powyszego twierdzenia przebiega podobnie jak dowd
analogicznego twierdzenia o elemencie najwikszym.
PRZYKADY
1. Niech R bdzie rodzin podzbiorw zbioru X zawierajc zbir
pusty . jest elementem najmniejszym w zbiorze uporzdkowanym
(R, ).
2. W zbiorze uporzdkowanym (N, [), gdzie n[m n jest podziel-
nikiem m, elementem minimalnym jest 1. Dla kadego n ( N): 1[n i
n ,= 1, czyli dla kadego n: 1 n.
(DEF. zbioru dualnego) Niech (X, R) bdzie zbiorem uporzdkowa-
nym. Zbir (X, R
1
) jest zbiorem dualnym do (X, R).
Dowodzi si, e zbir dualny (X, R
1
) do zbioru uporzdkowa-
nego (X, R) jest zbiorem uporzdkowanym. Porzdek R
1
to porzdek
dualny do R. Element maksymalny (najwikszy) w (X, R) jest mini-
malny (najmniejszy) w (X, R
1
). Podobnie minimalny (najmniejszy)
w (X, R) staje si maksymalnym (najwikszym) w (X, R
1
).
TWIERDZENIE 5
Niech (X, ) bdzie zbiorem uporzdkowanym i niech A X.
Zbir (A, [A), gdzie [A jest relacj zredukowan do zbioru
A, jest zbiorem uporzdkowanym.
Twierdzenia tego dowodzi si prosto korzystajc z wasnoci i
denicji relacji zredukowanej do zbioru A.
(DEF. elementw porwnywalnych) O dwch elementach x, y ( X)
zbioru uporzdkowanego (X, ) mwimy, e s porwnywalne wtedy
i tylko wtedy, gdy
x y y x.
(DEF. elementw nieporwnywalnych) O dwch elementach x, y (
X) mwimy, e s nieporwnywalne wtedy i tylko wtedy, gdy nie s
porwnywalne.
(DEF. acucha) Niech A ( X) bdzie podzbiorem zbioru uporzd-
kowanego (X, ). A jest acuchem wtedy i tylko wtedy, gdy
x, y A.(x y y x),
czyli acuch to kady taki podzbir uporzdkowanego zbioru X, kt-
rego dowolne dwa elementy s porwnywalne.
(DEF. antyacucha) Niech A ( X) bdzie podzbiorem zbioru upo-
rzdkowanego (X, ). A jest antyacuchem wtedy i tylko wtedy, gdy
x, y A.[(x y) (y x)],
czyli antyacuch to kady taki podzbir uporzdkowanego zbioru X,
ktrego dowolne dwa elementy nie s porwnywalne.
PRZYKADY
1. Zbir 2, 4, 8, . . . , 2
n
, . . . jest acuchem w zbiorze uporzdko-
wanym (N, [).
2. Zbir 3, 5, 7, . . . , liczb pierwszych jest antyacuchem w zbio-
rze uporzdkowanym (N, [).

(DEF. ograniczenia grnego) Niech A ( X) bdzie podzbiorem
zbioru uporzdkowanego (X, ). Element x
0
( X) jest ograniczeniem
grnym zbioru A wtedy i tylko wtedy, gdy
dla kadego x ( A) prawd jest, e x x
0
, czyli:
x A.(x x
0
),
czyli gdy kady element zbioru A jest zawarty w x
0
.
(DEF. ograniczenia dolnego) Niech A ( X) bdzie podzbiorem
zbioru uporzdkowanego (X, ). Element x
0
( X) jest ograniczeniem
dolnym zbioru A wtedy i tylko wtedy, gdy
x A.(x
0
x).
czyli gdy x
0
jest zawarty w kadym elemencie zbioru A.
PRZYKADY
1. Niech (N, ) bdzie zbiorem liczb naturalnych uporzdkowa-
nych przez relacj . Ograniczeniem grnym zbioru 2, 4, 5 jest kada
liczba x taka, e 5 x.
2. Niech (N, ) bdzie zbiorem liczb naturalnych uporzdkowa-
nych przez relacj . Ograniczeniem dolnym zbioru 2, 4, 5 jest kada
liczba x taka, e x 2.

TWIERDZENIE 6 (LEMAT KURATOWSKIEGO-ZORNA
155
)
Niech (X ) bdzie zbiorem uporzdkowanym. Jeeli w zbiorze X
dla kadego acucha A ( X) istnieje ograniczenie grne, to w
X istnieje element maksymalny.
Dowd lematu przeprowadzony bdzie z wykorzystaniem twier-
dzenia Zermelo o dobrym uprzdkowaniu zbioru. Podamy go wic po
dowodzie twierdzenia Zermelo
156
.
(DEF. supA, .A) Niech (X, ) bdzie zbiorem uporzdkowanym.
Niech A ( X) bdzie podzbiorem zbioru X. Kresem grnym zbioru
A, .A lub supA, jest jeli istnieje element najmniejszy w zbiorze
wszystkich ogranicze grnych zbioru A.
(DEF. infA, A) Niech (X, ) bdzie zbiorem uporzdkowanym. Niech
A ( X) bdzie podzbiorem zbioru X. Kresem dolnym zbioru A, A
lub infA, jest jeli istnieje element najwikszy w zbiorze wszystkich
ogranicze dolnych zbioru A.
PRZYKAD
155
Twierdzenie to pierwszy udowodni Kuratowski [1922], s. 89. Zorn pierwszy
wykaza donios rol tego twierdzenia w zastosowaniach [1935]. Dowd lematu
Kuratowskiego-Zorna wymaga zastosowania pewnika wyboru (i jest mu rwno-
wany na gruncie aksjomatw ZFC.).
156
Oczywicie, w dowodzie twierdzenia Zermelo nie moe by wykorzystywany
aden wynik oparty na lemacie Kuratowskiego-Zorna.
1. Niech R bdzie niepust rodzin wszystkich podzbiorw niepu-
stego zbioru X. Rozwamy zbir uporzdkowany (R, ). Niech (A
t
)
tT
bdzie klas elementw R indeksowan elementami zbioru T.
sup(A
t
)
tT
=
tT
A
t
inf(A
t
)
tT
=
tT
A
t
(DEF. kraty) Niech (X, ) bdzie zbiorem uporzdkowanym. (X, )

jest krat wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadej pary elementw zbioru
X istniej kres grny i kres dolny.
(DEF. kraty zupenej) Niech (X, ) bdzie zbiorem uporzdkowanym.
(X, ) jest krat zupen wtedy i tylko wtedy, gdy kady podzbir
zbioru X ma kres grny i kres dolny.
Kraty ciesz si specjalnym zainteresowaniem matematykw.
Teoria krat jest wanym dziaem matematyki. Teoria ta ma wiele
interpretacji i przez to wiele zastosowa.
PRZYKADY
1. Niech R bdzie niepust rodzin podzbiorw niepustego zbioru
X tak, e
1. A, B R A B R,
2. A, B R A B R.
Dla kadej pary A, B elementw R istniej:
1. kres grny: A B,
2. kres dolny: A B.
Zbir uporzdkowany (R, ) jest krat.

2. (P(X), ) jest krat zupen. Dla rodziny zbiorw /[ P(X)]
kresem grnym jest
/, a kresem dolnym jest
/, gdy / ,= lub ,
gdy / = .
(DEF. funkcji monotonicznej) Niech (X,
X
) i (Y,
Y
) bd zbiorami
uporzdkowanymi. Funkcja f : X Y jest monotoniczna wtedy i
tylko wtedy, gdy
x, y X.[x
X
y f(x)
Y
f(y)].
TWIERDZENIE 7 (O punkcie staym Knaster-Tarski)
Niech (X, ) bdzie krat zupen i niech f : X X bdzie funkcj
monotoniczn. Funkcja f ma najmniejszy punkt stay, tj. istnieje
a
0
( X) takie, e
1. f(a
0
) = a
0
oraz
2. dla kadego a
1
( X), jeli f(a
1
) = a
1
, to a
0
a
1
.
DOWD
Niech A = x X : f(x) x i niech a
0
= A. Z okrelenia A
mamy, e dla kadego x( A) zachodzi a
0
x. Z monotonicznoci f
dostajemy, e dla kadego x( A) zachodzi f(a
0
) f(x) x. Poniewa
a
0
jest najwikszym ograniczeniem dolnym A, to f(a
0
) a
0
. Z tego i
monotonicznoci f dostajemy, e f(f(
0
)) f(a
)
. Std f(a
0
) A. Po-
niewa a
0
jest dolnym ograniczeniem A, wic a
0
f(a
0
). Ostatecznie
mamy a
0
= f(a
0
).
a
0
jest najmniejszym punktem staym, bowiem dla kadego x
takiego, e f(x) = x zachodzi x A oraz a
0
x.
Twierdzenie o punkcie staym ma liczne zastosowania.
(DEF. relacji quasi-porzdkujcych) Niech R X X. R jest relacj
quasi-porzdkujc zbir X wtedy i tylko wtedy, gdy jest zwrotna i
przechodnia.
W wypadku, gdy relacja R ( X X) jest relacj quasi-porzd-
kujc zbir X mwimy, e R quasi-porzdkuje X, a o parze (X, R)
mwimy, e jest zbiorem quasi-uporzdkowanym.
PRZYKAD
Niech F bdzie zbiorem gur geometrycznych na paszczynie.
Niech M( F F) bdzie relacj tak, e aMb wtedy i tylko wtedy,
gdy istnieje odwzorowanie gury a( F) w gur b( F), zachowujce
ksztat i wielko gury a. Relacja M jest quasi-porzdkiem.

TWIERDZENIE 8
157
Niech (X, R) bdzie zbiorem quasi-uporzdkowanym. Niech b-
dzie relacj dwuczonow w X okrelon nastpujco:
x y (xRy yRx).
7.1. Relacja jest relacj rwnowanoci w X.
Niech dla kadego x, y ( X):
[[x[[
[[y[[
xRy.
7.2. Relacja w zbiorze X/ (wszystkich klas rwnowanoci
relacji w X) porzdkuje zbir X/ .
DOWD
Dla dowodu 7.1. korzystamy z tego, e R jest quasi-porzdkujca,
wic z denicji jest zwrotna, czyli:
1. xRx.
Z denicji mamy:
2. x x (xRx xRx).
Z 1 i 2 dostajemy:
3. x x,
czyli jest zwrotna.
Relacja jest symetryczna. Z denicji mamy:
1. x y (xRy yRx).
Z rachunku predykatw:
2. (xRy yRx) (yRx xRy).
Z denicji
3. yRx xRy y x.
157
Twierdzenie to udowodni Schroder (1980 r.).
Z 1, 2 i 3 mamy:
3. (x y) (y x).
Dla dowodu przechodnioci wykorzystujemy przechodnio R.
Niech
1. x y y z.
Z denicji mamy:
2. xRy yRx yRz zRy.
Z 2 dostajemy:
3. xRy yRz
oraz
4. zRy yRz.
Z przechodnioci R mamy wic:
5. xRz
oraz
6. zRx.
Z 5 i 6 dostajemy:
7. xRz zRx
Korzystajc z denicji mamy:
8. x z.
Relacja jest wic relacj rwnowanoci w zbiorze X.
Dla dowodu 7.2. pokamy wpierw, e relacja jest poprawnie
zdeniowana. Trzeba wic udowodni, e bez wzgldu na to, jakie
wemiemy przedmioty x
1
, y
1
:
(x
1
[[x[[
y
1
[[y[[
) [([[x[[
[[y[[
) ([[x
1
[[
[[y
1
[[
)].
Wpierw pokaemy, e
(x
1
[[x[[
y
1
[[y[[
) [([[x[[
[[y[[
) ([[x
1
[[
[[y
1
[[
)].
Niech
1. x
1
[[x[[
,
i
2. y
1
[[y[[
.
Zgodnie z denicj klas abstrakcji mamy wic:
3. x
1
x,
4. y
1
y.
Z 4, korzystajc z symetrycznoci mamy:
5. y y
1
.
Niech teraz
6. ([[x[[
[[y[[
).
Zgodnie z denicj z 6 otrzymujemy:
7. x y.
Korzystajc z przechodnioci z 3 i 7 mamy:
8. x
1
y.
Korzystajc z 5 i 8 oraz z przechodnioci dostajemy:
9 x
1
y
1
,
czyli, zgodnie z denicj mamy:
10. ([[x
1
[[
[[y
1
[[
).
Teraz pokaemy, e
(x
1
[[x[[
y
1
[[y[[
) [([[x
1
[[
[[y
1
[[
) ([[x[[
[[y[[
)].
Niech
11. [[x
1
[[
[[y
1
[[
.
Na podstawie denicji mamy:
12. x
1
y
1
.
Z 3 na podstawie symetrycznoci dostajemy:
13. x x
1
.
Z 12 i 13 na podstawie przechodnioci :
14. x y
1
.
Z 14 i 4 z przechodnioci mamy:
15. x y.
Zgodnie z denicj otrzymujemy:
16. [[x[[
[[y[[
.
Udowodnimy teraz, e relacja porzdkuje zbir X/ .
Z denicji mamy:
1. [[x[[ [[x[[ xRx.
a poniewa ze zwrotnoci R
2. xRx,
wic
3. [[x[[ [[x[[,
czyli relacja jest zwrotna.
Dla wykazania przechodnioci wykorzystamy zaoenie o prze-
chodnioci R. Niech
1. [[x[[ [[y[[ [[y[[ [[z[[.
Z denicji mamy:
2. xRy yRz.
Z przechodnioci R
3. xRz.
Z denicji wic,
4. [[x[[ [[z[[.
Pozostao do wykazania, e jest antysymetryczna.
Niech
1. [[x[[ [[y[[ [[y[[ [[x[[.
8.2.1. RELACJE LINIOWO PORZDKUJCE 411
Z denicji
2. xRy yRx.
Z denicji mamy
3. x y.
Z tego na podstawie wasnoci klas abstrakcji mamy:
4. [[x[[ = [[y[[,
czyli jest antysymetryczna.
8.2. ZBIORY LINIOWO UPORZDKOWANE
8.2.1. RELACJE LINIOWO PORZDKUJCE
(DEF. relacji liniowo porzdkujce) Relacja porzdkujca zbir X
jest relacj linowo porzdkujc zbir X wtedy i tylko wtedy, gdy jest
spjna, czyli
x, y X.(x y y x).
Relacje liniowo porzdkujce zbir X s zwrotne, przechodnie,
antysymetryczne i spjne
158
.
Gdy R( X X) jest relacj linowo porzdkujc zbir X, to
mwimy, e R liniowo porzdkuje zbir X, a para uporzdkowana
(X, R) to zbir liniowo uporzdkowany lub acuch.
Jeli (X, R) jest zbiorem liniowo uporzdkowanym i gdy xRy oraz
x ,= y, to mwimy, e x poprzedza y.
PRZYKADY
1. acuchem, czyli zbiorem liniowo uporzdkowanym jest (R, ),
gdzie R jest zbiorem liczb rzeczywistych, a jest relacj niewikszo-
ci.
2. Niech P bdzie rodzin wykresw relacji y x
n
, gdzie n N.
Jest to zbir
158
Pojcie zbioru liniowo uporzdkowanego Cantor wprowadzi pniej ni
zbioru dobrze uporzdkowanego. Miao to miejsce w jego pracy [1895].
412 8.2. ZBIORY LINIOWO UPORZDKOWANE
(x, y) : y x
n
, n N.
Relacja inkluzji liniowo porzdkuje ten zbir
159
.
3. Niech (X, ) bdzie zbiorem liniowo uporzdkowanym. Porz-
dek leksykograczny nad (X, ) jest porzdkiem liniowym.

TWIERDZENIE 9
Niech (X, ) bdzie zbiorem linowo uporzdkowanym i niech A
X. Para (A, [A) jest zbiorem liniowo uporzdkowanym.
Dowd jako prosty pomijamy.
Niech (X, ) bdzie zbiorem liniowo uporzdkowanym. Element
najwikszy, czyli x
0
( X) takie, e: x X.(x x
0
) nazywamy te
elementem ostatnim.
Niech (X, ) bdzie zbiorem liniowo uporzdkowanym. Element
najmniejszy, czyli x
0
( X) takie, e: x X.(x
0
x) nazywamy te
elementem pierwszym.
TWIERDZENIE 10
Niech (X, ) bdzie niepustym skoczonym zbiorem liniowo upo-
rzdkowanym. W (X, ) istniej element pierwszy i element
ostatni.
DOWD
Dowodzimy przez indukcj po liczbie elementw zbioru X.
Gdy X
0
( X) bdzie zbiorem jednoelementowym twierdzenie jest
oczywiste. Ten jedyny element spenia warunki denicyjne elementu
pierwszego i elementu ostatniego.
ZAOENIE INDUKCYJNE: Niech X
k
( X) bdzie zbiorem k-ele-
mentowym i niech w (X
k
, [X
k
) bd elementy pierwszy (x
1
) i ostatni
(x
k
). Niech X
k+1
( X) bdzie (k + 1)-elementowym nadzbiorem X
k
,
czyli X
k
X
k+1
. Niech X
k+1
X
k
= a
k+1
. Faktem jest, e
(X
k
, ([X
k+1
) [X
k
) = (X
k
, [X
k
).
159
Zwykle relacja inkluzji tylko porzdkuje rodziny zbiorw.
Zatem jeeli:
x
k+1
[X
k+1
x
1
,
to x
k+1
jest elementem pierwszym zbioru (X
k+1
, [Xk+
1
), jeeli za
tak nie jest, to x
k+1
spenia wszystkie warunki denicyjne pierwszego
elementu tego zbioru. Cakiem analogicznie jest w wypadku elementu
ostatniego. Ostatecznie wic stwierdzamy, e w zbiorze liniowo upo-
rzdkowanym (X
k+1
, [X
k+1
) istniej elementy pierwszy i ostatni.
Na podstawie indukcji skoro liniowo uporzdkowany zbir jed-
noelementowy posiada elementy pierwszy i ostatni i jeeli zbir k-
-elementowy posiada elementy pierwszy i ostatni, to zbir (k +1)-ele-
mentowy te posiada elementy pierwszy i ostatni, to dowolny niepu-
sty skoczony zbir liniowo uporzdkowany (X, ) posiada elementy
pierwszy i ostatni.
8.2.2. Podobiestwo zbiorw liniowo uporzdkowanych
(DEF. )
160
Niech (X, ) i (X
1
,
1
) bd zbiorami liniowo uporzd-
kowanymi.
(X, ) (X
1
,
1
),
wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje bijekcja f : X X
1
taka, e
x, y X.[x y f(x)
1
f(y)],
czyli
zbiory (X, ) i (X
1
,
1
) s podobne (izomorczne) wtedy i tylko wtedy,
gdy istnieje bijekcja, ktra zachowuje porzdek.
PRZYKAD
1. Rozwamy zbir P wszystkich przedziaw (0, a), gdzie a '.
Relacja porzdkuje liniowo ten zbir. Zbir ' jest liniowo uporzd-
kowany przez relacj . Zbiory (P, ) i (', ) s podobne. Funkcja
f : P ' taka, e f((0, x)) = x jest bijekcj oraz
x, y P.[x y f(x) f(y)].

160
Pojcie izomorzmu naley do najwaniejszych poj logicznych i ma zasto-
sowanie w wielu dziaach matematyki.
Bezporednio z denicji izomorzmu wynika, e
TWIERDZENIE 11
Jeeli (X, ) i (X
1
,
1
) s izomorcznymi zbiorami liniowo upo-
rzdkowanymi, to zbiory X i X
1
s rwnoliczne, czyli
(X, ) (X
1
,
1
) X = X
1
Zauwamy, e nie musi zachodzi sytuacja odwrotna, a miano-
wicie zbiory rwnoliczne nie zawsze s izomorczne. Zbiory (N, ) i
(N, [), gdzie n[m znaczy: n jest dzielnikiem m, nie s podobne. Zbir
(N, [) nie jest nawet liniowo uporzdkowany.
TWIERDZENIE 12
Niech (X, ) i (X
1
,
1
) bd zbiorami liniowo uporzdkowanymi i
niech istnieje bijekcja f : X X
1
taka, e
x, y X.[x y f(x)
1
f(y)].
Zbiory (X, ) i (X
1
,
1
) s izomorczne, czyli (X, ) (X
1
,
1
).
DOWD
Majc na uwadze denicj izomorzmu, wystarczy udowodni,
e
x, y X.[f(x)
1
f(y) x y].
Dowodzi bdziemy niewprost. Niech wic dla pewnych a, b( X):
1. f(a)
1
f(b)
i
2. a b,
Z 2 i spjnoci mamy:
3. b a,
Z 3 i zaoenia twierdzenia dostajemy:
4. f(b)
1
f(a).
Z 2 i ze zwrotnoci :
5. a ,= b.
Z 5 i faktu, e f jest rnowartociowa:
6. f(a) ,= f(b).
Z 1 i 4:
7. f(a) = f(b).
6 i 7 s sprzeczne.
TWIERDZENIE 13
Jeeli (X, ), (X
1
,
1
) i (X
2
,
2
) s zbiorami liniowo uporzdko-
wanymi, to:
1. (X, ) (X, ),
2. (X, ) (X
1
,
1
) (X
1
,
1
) (X, ),
3. (X, ) (X
1
,
1
) (X
1
,
1
) (X
2
,
2
) (X, ) (X
2
,
2
).
DOWD
Dla dowodu zwrotnoci relacji , czyli faktu 1 wystarczy zauwa-
y, e funkcja tosamociowa, I
X
, jest bijekcj i spenia warunek z
poprzedniego twierdzenia.
Dla dowodu symetrycznoci zauwamy, e gdy
(X, ) (X
1
,
1
),
to istnieje bijekcja f : X X
1
, funkcja rnowartociowa przekszta-
cajca zbir X na X
1
. Funkcja f
1
odwrotna do bijekcji jest rwnie
bijekcj. Dla dowodu naszej tezy naley wic tylko pokaza, e bijek-
cja ta zachowuje porzdek, czyli e dla wszystkich x
1
, y
1
( X
1
) gdy
x
1

1
y
1
, to f
1
(x
1
) f
1
(y
1
).
Niech dla x
1
, y
1
( X
1
):
1. x
1

1
y
1
.
Z faktu, e funkcja f jest odwzorowaniem zbioru X na X
1
mamy,
e istniej x, y X takie, e
2. f(x) = x
1
,
3. f(y) = y
1
.
Z zaoenia, e (X, ) (X
1
,
1
) i denicji izomorzmu oraz 1
mamy:
4. x y.
Z wasnoci funkcji odwrotnej mamy:
5. x = f
1
(x
1
)
oraz
6. y = f
1
(y
1
).
Z 5 i 6 na podstawie 4 dostajemy:
7. f
1
(x
1
) f
1
(y
1
).
Na podstawie poprzedniego twierdzenia (X
1
,
1
) (X, ).
Dla dowodu, e relacje jest przechodnia korzystamy z tego, e
zoenie bijekcji jest bijekcj. Niech f bdzie bijekcj X na X
1
, a g
X
1
na X
2
. Odwzorowanie gf jest bijekcj X na X
2
. Z zaoenia dla
f i g spenione s nastpujce warunki:
x, y X.[x y f(x)
1
f(y)],
x
1
, y
1
X
1
.[x
1

1
y
1
g(x
1
)
2
g(y
1
)].
Wynika z nich, e
x y gf(x)
2
gf(y),
co koczy dowd.
Relacja jest relacj rwnowanoci w rodzinie wszystkich zbio-
rw liniowo uporzdkowanych. Dzieli zatem t rodzin na klasy izo-
morcznych (podobnych) zbiorw liniowo uporzdkowanych.
Dla kadego zbioru liniowo uporzdkowanego istnieje jego typ
porzdkowy (klasa zbiorw do niego podobnych nie jest pusta: przy-
najmniej on sam do niej naley) oraz jest tylko jeden (jedyno wynika
z symetrycznoci i przechodnioci podobiestwa zbiorw). Spenione
s wic formalne warunki poprawnoci denicji staej indywiduowej.
Jak wprowadzilimy pojcie mocy zbioru tak analogicznie moemy
wprowadzi pojcie typu porzdkowego. Typ porzdkowy zbioru A
oznaczany jest zazwyczaj: A
161
.
(DEF. typu porzdkowego) Typ porzdkowy zbioru to klasa wszyst-
kich i tylko zbiorw liniowo uporzdkowanych podobnych (izomor-
cznych) do tego zbioru. Typ porzdkowy zbioru liniowo uporzdko-
wanego (A, R) oznaczamy: A.
Bezporednio z denicji mamy wic:
A = B A B.
PRZYKADY
1. Typ n-elementowego zbioru liniowo uporzdkowanego to n.
2. Typ zbioru liczb naturalnych uporzdkowanych przez relacj nie-
wikszoci () to .
3. Typ zbioru liczb cakowitych ujemnych uporzdkowanych przez
relacj niewikszoci () to
.
4. Typ zbioru liczb wymiernych uporzdkowanych przez relacj nie-
wikszoci () to .
5. Typ liczb rzeczywistych uporzdkowanych przez relacj niewik-
szoci () to .

8.2.3. Uporzdkowanie liniowe gste
(DEF. gstego porzdku liniowego) Zbir liniowo uporzdkowany
(X, ) jest zbiorem liniowo uporzdkowanym gsto wtedy i tylko
wtedy, gdy
x, y X.[(x y x ,= y) z X.(z ,= x z ,= y x z z y)].
Korzystajc z symbolu (x, y X.[(x y) (x y) (x ,= y)]),
denicja liniowego porzdku gstego moe by sformuowana krcej,
a mianowcie przez warunek:
x, y X.[x y z X.(x z z y)].
161
Zob. wstp do 8.1.
TWIERDZENIE 14
Niech (X, ) i (X
1
,
1
) bd podobnymi zbiorami liniowo uporzd-
kowanymi. Jeeli zbir (X, ) jest uporzdkowany gsto, to rw-
nie uporzdkowany gsto jest zbir (X
1
,
1
).
DOWD
Niech x
1
, y
1
X
1
i niech x
1

1
y
1
. Z zaoenia twierdzenia ist-
nieje zachowujca porzdek bijekcja f : X X
1
. Funkcja odwrotna
do f, f
1
, jest rwnie bijekcj zachowujc porzdek. Mamy wic
f
1
(x
1
) f
1
(y
1
). Poniewa porzdek w (X, ) jest gsty, wic ist-
nieje z( X) takie, e f
1
(x
1
) z f
1
(y
1
). Niech f(z) = z
1
. Dla z
1
zachodzi x
1

1
z
1

1
y
1
. Zatem porzdek (X
1
,
1
) jest gsty.
Zauwamy, e dla kadego zbioru liniowo uporzdkowanego gsto
istnieje klasa zbiorw z nim izomorcznych (zbir liniowo uporzd-
kowany gsto jest izomorczny sam ze sob), a ponadto taka klasa
jest tylko jedna (wynika to z faktu, e relacja podobiestwa zbiorw
jest symetryczna i przechodnia). Spenione s wic formalne warunki
poprawnoci denicji staej indywiduowej.
(DEF. typu porzdkowego gstego) Klasa zbiorw izomorcznych ze
zbiorem liniowo uporzdkowanym gsto (X, ) to typ porzdkowy g-
sty wyznaczony przez zbir (X, ).
(DEF. przekroju zbioru) Niech (X, ) bdzie zbiorem liniowo upo-
rzdkowanym. Przekrj zbioru X to kada para (X
1
, X
2
) zbiorw
X
1
( X) i X
2
( X), speniajcych nastpujce warunki:
1. X
1
X
2
= X,
2. X
1
X
2
= ,
3. x X
1
, x
2
X
2
.(x
1
x
2
)
Zbir X
1
to dolna klasa przekroju, a zbir X
2
to grna klasa prze-
kroju.
Przekrj (X
1
, X
2
) jest waciwy wtedy i tylko wtedy, gdy oba
zbiory X
1
i X
2
s niepuste (X
1
,= , X
2
,= ).
PRZYKAD
1. Kada para zbiorw (1, 2, . . . , n, n+1, n+2, . . .) jest przekro-
jem zbioru N liczb naturalnych. 1, 2, . . . , n to klasa dolna przekroju,
a n + 1, n + 2, . . . to klasa grna przekroju.

(DEF. skoku) Przekrj (X
1
, X
2
) daje skok wtedy i tylko wtedy, gdy
klasa dolna X
1
ma element ostatni a klasa grna X
2
ma element
pierwszy.
PRZYKAD
1. Kady przekrj (1, 2, . . . , n, n + 1, n + 2, . . .) zbioru N liczb
naturalnych daje skok.

TWIERDZENIE 15
Zbir liniowo uporzdkowany (X, ) ma typ gsty wtedy i tylko
wtedy, gdy aden przekrj nie daje skoku.
DOWD
Wpierw pokaemy, e gdy zbir jest liniowo uporzdkowany w
typ gsty, to aden przekrj nie daje skoku. Dowodzimy niewprost.
Niech (X, ) bdzie zbiorem liniowo uporzdkowanym w typ gsty i
niech (X
1
, X
2
) bdzie przekrojem dajcym skok. Zbir X
1
ma wic
element ostatni. Niech bdzie to x
1
. X
2
ma element pierwszy. Niech
bdzie to x
2
. Z denicji przekroju x
1
x
2
. Z faktu, e porzdek jest
gsty mamy, e istnieje x takie, e x
1
x x
2
. Z tego wic x , X
1
i
x , X
2
. To przeczy zaoeniu, e para (X
1
, X
2
) jest przekrojem zbioru
X, w szczeglnoci temu, e X
1
X
2
= X.
Pokamy teraz, e jeeli aden przekrj nie daje skoku, to zbir
liniowo uporzdkowany (X, ) ma typ gsty. Bdziemy dowodzi nie-
wprost. Niech wic (X, ) nie ma typu gstego. Istniej zatem x
1
i x
2
takie, e x
1
x
2
i dla adnego x nie jest prawd, e x
1
x x
2
. Niech
X
= x : x x
1
a X
2
= x : x
2
x. Para (X
1
, X
2
) jest przekrojem
zbioru X takim, e x
1
jest elementem ostatnim w zbiorze X
1
, a x
2
jest elementem pierwszym w zbiorze X
2
. Przekrj ten daje skok, co
przeczy zaoeniu.
8.2.4. Uporzdkowanie liniowe cige
(DEF. luki) Przekrj daje luk wtedy i tylko wtedy, gdy w przekroju
(X
1
, X
2
) klasa dolna X
1
nie ma elementu ostatniego, a klasa grna X
2
nie ma elementu pierwszego.
PRZYKAD
Rozwamy zbir Q liczb wymiernych. Niech X
1
= x Q : x <
2, a X
1
= x Q :

2 > x. Para (x : x <
2, x :

2 < x)
jest przekrojem, bowiem (x : x <
2 x :

2 < x) = Q a (x :
x <
2 x :

2 < x) = . Poniewa

2 , Q przekrj (X
1
, X
2
) daje
luk.

(DEF. zbioru liniowo uporzdkowanego w sposb cigy) Zbir li-
niowo uporzdkowany (X, ) jest liniowo uporzdkowany w sposb
cigy wtedy i tylko wtedy, gdy aden przekrj waciwy nie daje
luki.
PRZYKAD
Zbir ' wszystkich i tylko liczb rzeczywistych liniowo uporzdko-
wany przez relacj niewikszoci , (', ), jest zbiorem liniowo upo-
rzdkowanym w sposb cigy
162
.

TWIERDZENIE 16
Niech (X, ) i (X
) bd podobnymi zbiorami liniowo uporzd-

kowanymi. Jeeli (X, ) jest liniowo uporzdkowany w sposb ci-
gy, to rwnie (X
) jest zbiorem liniowo uporzdkowanym w

sposb cigy.
DOWD
Niech (X, ) oraz (X
) bd podobnymi zbiorami liniowo upo-

rzdkowanymi. Niech nadto (X, ) bdzie uporzdkowany w sposb
cigy.
Zgodnie z denicj zbir jest liniowo uporzdkowany w spo-
sb cigy, gdy ma typ porzdkowy gsty i aden przekrj nie daje
162
Fakt ten jest rwnowany zasadzie cigoci Dedekinda, bdcej jednym z
aksjomatw teorii liczb rzeczywistych.
luki. (X, ) ma zatem typ gsty. Na podstawie twierdzenia 13 zbir
(X
) ma wic rwnie typ gsty.

Pozostaje zatem tylko pokaza, e aden przekrj zbioru (X
)
nie daje luki. Faktu tego dowodzimy niewprost. Niech wic przekrj
(X
1
, X
2
) (X
1
, X
2
X
) daje luk. Zatem X
1
ma element ostatni lub
X
2
ma element pierwszy. Niech odwzorowanie f : X X
ustala
izomorzm. W zbiorze f
1
(X
1
) nie ma elementu ostatniego. Gdyby
bowiem x
1
( f
1
(X
1
)) byo elementem ostatnim, to f(x
1
) byoby ele-
mentem ostatnim w zbiorze X
1
. Podobnie w zbiorze f
1
(X
2
) nie ma
elementu pierwszego. Gdyby bowiem x
2
( f
1
(X
2
)) byo elementem
pierwszym, to f(x
2
) byoby elementem pierwszym w zbiorze X
2
. A
to przeczy zaoeniu, e przekrj (X
1
, X
2
) daje luk. Gdyby przekrj
(f
1
(X
1
), f
1
(X
2
)) dawa luk, to przeczyoby to zaoeniu, e zbir
(X, ) jest liniowo uporzdkowany w sposb cigy.
Na podstawie powyszego twierdzenia mona mwi o typach po-
rzdkowych cigych. Jest to bowiem wasno zachowywana przez
izomorczne zbiory liniowo uporzdkowane w sposb cigy. Dla ka-
dego zbioru uporzdkowanego w sposb cigy istnieje klasa zbiorw
z nim izomorcznych (ze zwrotnoci relacji podobiestwa zbiorw)
oraz taka klasa jest tylko jedna (z symetrycznoci i przechodnioci
podobiestwa). Fakty te daj podstaw do wprowadzenia staych in-
dywiduowych na oznaczenie poszczeglnych typw.
(DEF. typu porzdkowego cigego) Typ porzdkowy cigy to klasa
izomorcznych zbiorw liniowo uporzdkowanych w sposb cigy.
8.2.5. Arytmetyka typw porzdkowych
Dla typw porzdkowych, analogicznie jak dla liczb kardynal-
nych, moemy okreli dziaania wykazujce podobiestwo do zwy-
kych dziaa arytmetycznych.
TWIERDZENIE 17
Dla dowolnych zbiorw liniowo uporzdkowanych (X, ) i (X
1
,
1
):
(X, ) (X
1
,
1
) (X,
1
) (X
1
,
1
1
),
czyli
jeeli zbiory liniowo uporzdkowane s izomorczne, to izomor-
czne s rwnie ich konwersy.
DOWD
Zauwamy wpierw, e konwers relacji liniowo porzdkujcej, jest
relacj liniowo porzdkujc.
Niech f : X X
1
bdzie funkcj ustalajc izomorzm zbiorw
liniowo uporzdkowanych (X, ) i (X
1
,
1
). Pokaemy, e funkcja ta
ustala rwnie izomorzm zbiorw liniowo uporzdkowanych (X,
1
)
i (X
1
,
1
1
). W tym celu wystarczy zauway, e zgodnie z denicj
izomorzmu dla kadego x, x
1
( X):
(x
1
x) (f(x
1
)
1
f(x)).
Korzystajc z denicji konwersu otrzymujemy:
(x
1
x
1
) (f(x)
1
1
f(x
1
).
Ta rwnowano dowodzi, e f ustala izomorzm (X, ) oraz
(X
1
,
1
).
Poniewa dla kadej relacji (dwuczonowej) istnieje jej konwers
(warunek istnienia) oraz majc na uwadze powysze twierdzenie (wa-
runek jedynoci) moemy wprowadzi pojcie funkcyjne odwrotnego
typu porzdkowego.
(DEF. typu porzdkowego odwrotnego,

) Typem porzdkowym
odwrotnym do typu porzdkowego zbioru liniowo uporzdkowa-
nego (X, ) jest typ porzdkowy
zbioru liniowo uporzdkowanego

(X,
1
).
jest jednoargumentow liter funkcyjn.

Zauwamy, e
(
= .
Fakt ten wynika z tego, e konwers konwersu relacji R jest rwny
relacji R, w szczeglnoci konwersem konwersu jest .
PRZYKADY
1. n
= n wynika to z faktu, e kade dwa skoczone zbiory

rwnoliczne s podobne.
2. Typ porzdkowy odwrotny do (typ zbioru liczb naturalnych
uporzdkowanych przez relacj niewikszoci, (N, ) to typ zbioru
(N, ), czyli
(N, ) =
.
w
jest typem porzdkowym zbioru ujemnych liczb cakowitych

z relacj niewikszoci. Mona zauway, e
,=
.
Wynika to z tego, e w zbiorze (N, ) nie ma elementu ostat-
niego, a takowy jest w zbiorze ujemnych liczb cakowitych (z relacj
niewikszoci).

Mona pokaza, e
= ,
i
= .
TWIERDZENIE 18
Dla dowolnych typw porzdkowych i mona znale zbiory
liniowo uporzdkowane (X, ) i (X
1
,
1
) takie, e
(X, ) = ,
(X
1
,
1
) = ,
oraz
X X
1
= .
DOWD
Zauwamy, e kady zbir (A, ) jest podobny do zbioru
(A n,
);
gdzie n N oraz dla kadego x, y( A): (x, n)
(y, n) x y.
Zbiory X 1 i X
1
2 s rozczne, czyli:
X 1 X
1
2 = .
Jeeli (X, ) ma typ porzdkowy , to zbir (X 1,
) ma
te typ porzdkowy . Jeeli (X
1
,
1
) ma typ porzdkowy , to i
(X
1
2,
1
) ma typ porzdkowy . Ponadto X1X
1
2 = .
TWIERDZENIE 19
Niech XX
1
= , X
2
X
3
= oraz niech (X, ), (X
1
,
1
) (X
2
,
2
),
(X
3
,
3
) bd zbiorami liniowo uporzdkowanymi.
[(X, ) (X
1
,
1
)] [(X
2
,
2
) (X
3
,
3
)]
[((X X
2
),
) ((X
1
X
3
),
1
)],
gdzie:
x, y (X X
2
).[(x
y) [(x y) (x X y X
2
) (x
2
y)];
x, y (X
1
X
3
).[(x
1
y) [(x
1
y) (x X
1
y X
3
)
(x
3
y)]
163
.
DOWD
Niech f : X X
1
i f
1
: X
2
X
3
ustalaj izomorzm odpo-
wiednich zbiorw. Funkcja f
: (X X
2
) (X
1
X
3
) zdeniowana
nastpujco:
f
(x) =
f(x) jeli x X
f
1
(x) jeli x X
2
ustala izomorzm:
((X X
2
),
) ((X
1
X
3
),
1
).
Zauwamy bowiem, e jest to odwzorowanie wzajemnie jednoznaczne
zbioru X X
2
na zbir X
1
X
3
.
Ponadto odwzorowanie f
zachowuje porzdek. Omwienia wy-

maga jedynie wypadek, gdy x
y i x X, a y X
2
. Ot zauwamy,
e wwczas f(x) X
1
, a f(y) X
3
. Za zgodnie z denicj
1
mamy,
e f(x)
1
f(y).
163
Zauwamy, e denicje relacji
1
s poprawne. Nie ma bowiem potrzeby
pisania: x, y X x y i podobnie w pozostaych wypadkach. Chodzi bowiem
o to, e zgodnie z zaoeniami twierdzenia X X. Zatem czonami relacji
mog by tylko elementy X.
Korzystajc z obu powyej udowodnionych twierdze pierwszego
stwierdzajcych istnienie, a drugiego wykazujcego jedyno moemy
wprowadzi pojcie funkcyjne sumy typw porzdkowych.
(DEF. sumy typw porzdkowych, +) Sum typw porzdkowych i
, +, jest typ porzdkowy , = +, zbioru liniowo uporzdko-
wanego (X
2
,
2
), = (X
2
,
2
) takiego, e
(X, ) = ,
(X
1
,
1
) = ,
X X
1
= ,
X
2
= X X
1
,
oraz dla dowolnych x, y( X
2
):
(x
2
y) [(x y) (x
1
y) (x X y X
1
)].
Zauwamy, e suma typw porzdkowych nie zaley od wyboru
zbiorw liniowo uporzdkowanych, a jedynie od ich typw.
Relacja liniowo porzdkujca sum zbiorw liniowo uporzdko-
wanych okrelona jest tak, e najpierw wystpuj elementy pierw-
szego czonu sumy, przy czym zachowany jest porzdek tych elemen-
tw, a nastpnie wystpuj elementy drugiego czonu sumy rwnie
z zachowaniem porzdku.
W wypadku zbiorw skoczonych suma typw porzdkowych po-
krywa si z sum liczb naturalnych. Dla sumy typw porzdkowych
zachodzi prawo cznoci:
( +) + = + ( +).
Elementem neutralnym jest typ porzdkowy 0. Mamy:
+ 0 = = 0 +.
Dla typw porzdkowych nie zachodzi prawo przemiennoci, np.
+ 1 ,= 1 +.
Poniewa +1 = , wic +1 jest typem zbioru liczb naturalnych. Typ
porzdkowy +1 jest typem porzdkowym zbioru majcego element
ostatni. Jest to wic typ porzdkowy rny od typu porzdkowego
liczb naturalnych.
TWIERDZENIE 20
Niech (X, ), (X
1
,
1
), (X
2
,
2
), (X
3
,
3
) bd zbiorami liniowo
uporzdkowanymi.
[(X, ) (X
1
,
1
)] [(X
2
,
2
) (X
3
,
3
)]
[((X X
2
),
) ((X
1
X
3
),
1
)],
gdzie:
(x, y), (x
1
, y
1
) (X X
2
).[(x, y)
(x
1
, y
1
) [(y
2
y
1
) (y =
y
2
)] [(y = y
1
) (x x
1
)];
(x, y), (x
1
, y
1
) (X
1
X
3
).[(x, y)
(x
1
, y
1
) [(y
3
y
1
) (y =
y
1
)] [(y = y
1
) (x
1
x
1
)]
163
.
DOWD
Niech (X, ), (X
1
,
1
), (X
2
,
2
), (X
3
,
3
) bd zbiorami liniowo
uporzdkowanymi i niech f : X X
1
bdzie odwzorowaniem izomor-
cznym. Podobnie niech izomorzmem bdzie f
1
: X
2
X
3
. Dla
udowodnienia tezy wystarczy wskaza odwzorowanie izomorczne
f
: (X X
2
) (X
1
X
3
). Jest nim funkcja okrelona jak nast-
puje:
f
((x, y)) = (f(x), f

1
(y)).
Korzystajc z udowodnionego twierdzenia moemy wprowadzi
pojcie funkcyjne iloczynu typw porzdkowych.
(DEF. iloczynu typw porzdkowych, ) Iloczynem typw porzdko-
wych i , , jest typ porzdkowy zbioru liniowo uporzdkowa-
nego (X
2
,
) takiego, e
= (X, ),
163
Dla lepszego zrozumienia relacji liniowo porzdkujcej iloczyn kartezjaski,
skorzystajmy z jego przedstawienia geometrycznego. Mianowicie, iloczyn karte-
zjaski dwch zbiorw pojmujemy jako zbir punktw paszczyzny w ukadzie
kartezjaskim, gdzie rzdn s elementy drugiego czonu iloczynu, a odcit ele-
menty pierwszego czonu. Punkty te porzdkujemy w ten sposb, e w wypadku
punktw majcych rne rzdne ten jest wczeniejszy, ktrego rzdna jest wcze-
niejsza. Za w wypadku punktw o rwnych rzdnych, ten jest wczeniejszy,
ktrego odcita jest wczeniejsza.
8.3.1. RELACJE DOBRZE PORZDKUJCE 427
= (X
1
,
1
),
oraz
X
2
= X X
1
,
a dla kadego (x, y), (x
1
, y
1
)( X
2
):
[(x, y)
2
(x
1
, y
1
)] [(y
1
y
1
) (y ,= y
1
)] [(y = y
1
) (x x
1
)].
Iloczyn typw porzdkowych nie zaley od wyboru zbiorw, lecz
jedynie od ich typw.
W wypadku zbiorw skoczonych iloczyn typw porzdkowych
jest zgodny z iloczynem liczb naturalnych.
PRZYKAD
to typ porzdkowy paszczyzny, ktrej punkty s uporzd-
kowe w wyej opisany sposb.
Dla iloczynu typw porzdkowych zachodzi prawo cznoci,
czyli:
( ) = ( ).
Ponadto 1 = 1 = , 0 = 0 = 0.
Mnoenie, podobnie jak dodawanie, nie jest przemienne. Na
przykad 2 ,= 2 . Mamy bowiem 2 = 1, 2 N = , a
2 = N1, 2 = +.
Majc zdeniowane mnoenie moemy w prosty sposb zde-
niowa potgowanie typw porzdkowych jako wielokrotne mnoe-
nie tego samego typu przez siebie. Potg o wykadniku naturalnym
deniuje si indukcyjnie:
0
= 1,
n+1
=
n
.
Zauwamy, e dla typw porzdkowych brak podstaw do wpro-
wadzenia oglnej relacji .
8.3. ZBIORY DOBRZE UPORZDKOWANE
8.3.1. RELACJE DOBRZE PORZDKUJCE
(DEF. dobrego ufundowania) Zbir uporzdkowany (X, ) jest dobrze
ufundowany (regularny) wtedy i tylko wtedy, gdy w X nie istnieje
zstpujcy cig elementw, tzn. gdy nie istnieje rnowartociowa
funkcja f : N X taka, e dla kadego n( N) zachodzi f(n+1) f(n).
Zstpujcy cig elementw X to nieskoczony cig a
0
, a
1
, . . . taki,
e i N.(a
i+1
a
i
a
i+1
,= a
i
).
TWIERDZENIE 21
Zbir uporzdkowany (X, ) jest dobrze ufundowany wtedy i tylko
wtedy, gdy dla kadego niepustego A( X) istnieje element mini-
malny.
DOWD
Niech (X, ) bdzie zbiorem dobrze ufundowanym. Zamy, e
A( X) nie ma elementu minimalnego. Indukcyjnie zdeniujemy
funkcj f. Niech f(0) bdzie dowolnym elmentem A. Zamy, e
f jest okrelone dla wszystkich k( n) i e dla kadego k mamy
f(k + 1) < f(k). Jako warto f dla argumentu n + 1 wybieramy taki
element zbioru A, e f(n + 1) < f(n). Taki element istnieje, bowiem
A nie ma elementu minimalnego. Zdeniowalimy zatem zstpujcy
cig elementw zbioru X. A to jest sprzeczne z zaoeniem dobrego
ufundowania zbioru X. Zatem kady niepusty podzbir zbioru dobrze
ufundowanego ma element minimalny.
Zamy, e (X, ) nie jest dobrze ufundowany. Zgodnie z deni-
cja istnieje wic nieskoczony zstpujcy cig elementw X, f : N
X. Wemy zbir, ktrego elementami s wszystkie i tylko wyrazy tego
cigu. Zbir ten jest podzbiorem X i nie ma elementu minimalnego. Z
tego mamy, e gdy kady niepusty podzbir zbioru (X, ) ma element
minimalny, to zbir X jest dobrze ufundowany.
PRZYKADY
1. Niech T bdzie rodzin zbiorw skoczonych. T, ) jest po-
rzdkiem dobrze ufundowanym.
2. Zbir (0, 1
, _) z porzdkiem leksykogracznym indukowa-

nym przez porzdek (0 1) nie jest dobrze ufundowany. Cig
. . . _ 0
k+1
1 _ 0
k
1 _ . . . _ 1,
gdzie 0
k
jest k-wyrazowym cigiem, ktrego wyrazami s wycz-
nie 0.
tworzy nieskoczony cig zstpujcy.

(DEF. relacji dobrze porzdkujcej) Relacja ( X X) liniowo
porzdkujca zbir X jest relacj dobrze porzdkujc zbir X wtedy
i tylko wtedy, gdy jest dobrze ufundowana.
Par uporzdkowan (X, ) tak, e relacja dobrze porzdkuje
X nazywa si zbiorem dobrze uporzdkowanym
163
.
Arytmetyczna zasada indukcji moe by uoglniona w tym sen-
sie, e miejsce liczb naturalnych zbir liczb naturalnych ze zwyk
relacj niewikszoci jest zbiorem dobrze uporzdkowanym zajmuje
dowolny zbir dobrze ufundowany. Uoglnienie to pozwala na wyra-
enie w terminach arytmetyki denicji, ktre zwykle s wyraane w
teorii zbiorw.
Zasada indukcji noetherowskiej 1
164
Zasad te sformuujemy w postaci schematu wnioskowania.
TWIERDZENIE 22
Niech (X, ) bdzie porzdkiem dobrze ufundowanym. Nastpu-
jcy schemat wnioskowania jest niezawodny.
1. A A
2. x, y A.[(x y x ,= y) x A] (y A)
A = A
DOWD
Niech XA ,= . Niech x
0
( XA) bdzie elementem minimalnym.
Zatem
163
Pojcie zbioru dobrze uporzdkowanego pochodzi od Cantora. Pojawia si
ono w jego pracy [1883] 3.
164
Emmy Noether (18821935) uznawana jest za najwybitniejsz matema-
tyczk. Jej ojciec Max Noether (18441921) by uniwersyteckim profesorem
matematyki.
y.[(y x
0
y ,= x
0
) y A].
Z zaoenia twierdzenia (pkt. 2) wynika
y A.[(y x
0
y ,= x
0
) y A] (x
0
A).
A zatem x
0
A, co jest sprzeczne z faktem, e x
0
X A. Osta-
tecznie wic A = X.
Indukcja noetherowska jest najsilniejsz ze znanych zasad induk-
cji. Podane tu jej sformuowanie nawizuje do aksjomatu V arytme-
tyki Peano.
Moliwo wnioskowania indukcyjnego ze wzgldu na elementy
zbioru jest zasadnicz wasnoci zbiorw dobrze uporzdkowanych.
Zasada ta w odniesieniu do tych zbiorw okrelana jest jako zasada
indukcji pozaskoczonej. Z indukcji pozaskoczonej korzysta niejaw-
nie ju Cantor. Samo sformuowanie zasady naley do Hessenberga
[1906]. Gentzen korzysta z niej w dowodzie niesprzecznoci arytme-
tyki
165
. Uy jej w postaci znacznie ograniczonej, ktra moe by
wyraona w arytmetyce
166
.
Zasad indukcji pozaskoczonej mona poda w sformuowaniu,
ktre nie rni si co do formy od ZI4 indukcji, o ktrej bya mowa
w czci powiconej arytmetyce.
Zasada indukcji pozaskoczonej 2
Niech (A, ) bdzie zbiorem dobrze uporzdkowanym. Niech
bdzie formu okrelon na elementach zbioru A. Nastpujcy sche-
mat wnioskowania jest niezawodny.
165
Gentzen [1936], [1938].
166
Zasada ta ma posta
y.x.[x y A(x)] A(y) x.A(x),
gdzie A jest formu arytmetyczn a jest arytmetycznie deniowalnym do-
brym porzdkiem liczb naturalnych.
Ta zasada jest ograniczona dwojako. Po pierwsze, nie mwimy o zbiorach i
uywamy jej dla pokazania, e wszystkie liczby naturalne speniaj arytmetyczn
formu A. Po drugie, ograniczamy si do szczeglnego dobrego porzdku, ktry
moe by okrelony w arytmetyce dla liczb naturalnych.
1. spenione jest dla pierwszego elementu A
2. dla kadego y( A), jeeli spenione jest dla kadego
z( A) takiego, e z y i z ,= y, to y rwnie spenia ,
spenione jest dla kadego elementu A.
Jak mona byo uoglni na zbiory dobrze uporzdkowane zasad
indukcji, tak te mona uoglni metod deniowania. Mwimy tu o
denicji przez indukcj noetherowsk i podobnie w odniesieniu do
zbiorw dobrze uporzdkowanych stosowane jest okrelenie: denicja
przez indukcj pozaskoczon. Jej moliwo wynika z zasady indukcji
noetherowskiej.
Przykadem zastosowania jest denicja potgowania liczb po-
rzdkowych.
PRZYKAD
0
= 1
+1
=
.

Typowa denicja przez indukcj pozaskoczon zawiera trzy wa-
runki:
1. A
0
= A,
2. A
+1
= F(A
),
3. A
<
A
( jest liczb graniczn)

gdzie A jest zbiorem a F funkcj, ktrej argumentami i wartociami
s zbiory. Denicja sformuowana jest w jzyku teorii mnogoci, po-
niewa korzystamy w niej z pojcia liczby porzdkowej
167
.
Niech (X, ) bdzie porzdkiem dobrze ufundowanym. Niech a
X. Niech O(a) = x X : x < a.
Niech PF(X, Y ) bdzie zbiorem wszystkich i tylko funkcji czcio-
wych ze zbioru X w Y .
167
Szerzej na temat tych denicji i ich zastosowa zob.: Mostowski [1979], s.
6566. Kuratowski, Mostowski [1978], s. 237242.
TWIERDZENIE 23 (O deniowaniu funkcji przez indukcj noethe-
rowsk)
Niech (X, ) bdzie zbiorem dobrze ufundowanym. Dla dowolnych
zbiorw Y i Z oraz dowolnej funkcji h : PF(X Z, Y ) X Z
Y istnieje dokadnie jedna funkcja f : X Z Y speniajca
nastpujcy warunek. Dla dowolnych x( X) i a( Z):
f(x, a) = h(f (O(x) Z Y ), x, a).
Twierdzenie pozostawiamy bez dowodu.
TWIERDZENIE 24
Jeeli zbiory (X, ) i (X
1
,
1
) s podobne i zbir (X, ) jest dobrze
uporzdkowany, to zbir (X
1
,
1
) jest te zbiorem dobrze uporzd-
kowanym.
DOWD
Niech zbiory (X, ) i (X
1
,
1
) bd podobne. Niech zbir (X, )
bdzie dobrze uporzdkowany. Dowodzi bdziemy niewprost. Zaka-
damy wic, e zbir (X
1
,
1
) nie jest dobrze uporzdkowany. Istnieje
zatem niepuste A
1
( X
1
) takie, e w zbiorze liniowo uporzdko-
wanym (A
1
,
1
[A
1
) nie istnieje element pierwszy. Z zaoenia istnieje
odwzorowanie f : X X
1
ustalajce izomorzm zbiorw (X, ) i
(X
1
,
1
). Zbir (f
1
(A
1
), [f
1
(A
1
)) jest liniowo uporzdkowany i nie
ma elementu pierwszego. Gbyby bowiem taki element mia niech
bdzie to x
1
to f(x
1
) byoby elementem pierwszym zbioru A
1
, a to
przeczy zaoeniu dowodu niewprost. Skoro zbir (f
1
(A
1
), [f
1
(A
1
))
nie ma elementu pierwszego, to zbir (X, ) nie jest dobrze uporzd-
kowany. Jest to sprzeczne z zaoeniem twierdzenia.
Zgodnie z udowodnionym twierdzeniem zbiory izomorczne ze
zbiorem dobrze uporzdkowanym s dobrze uporzdkowane. Relacja
podobiestwa zbiorw jest relacj rwnowanoci. Zatem dla dowol-
nego zbioru dobrze uporzdkowanego istnieje klasa zbiorw dobrze
uporzdkowanych, do ktrej ten zbir naley (wynika to ze zwrot-
noci relacji podobiestwa zbiorw) oraz taka klasa jest tylko jedna
(wynika to z symetrycznoci i przechodnioci podobiestwa zbiorw).
Spenione s wic formalne warunki poprawnoci denicji staej in-
dywiduowej.
(DEF. liczby porzdkowej) Liczba porzdkowa to klasa izomorcznych
zbiorw dobrze uporzdkowanych.
Pojcie liczby porzdkowej pochodzi od Cantora. Pisa on: Je-
eli dokona si aktu abstrakcji na pewnym danym zbiorze, uporzd-
kowanym przez jedn lub wicej relacji, ze wzgldu tylko na pewn
wasno elementw, tak e porzdek rangi (Rangordnung), w ja-
kim pozostaj one nawzajem do siebie zostaje zachowany take w
pojciu oglnym (Allgemeinbegri), ktre w ten sposb staje si w
pewnym sensie jednolitym organicznym tworem utworzonym z r-
nych jednostek, ktre zachowuj midzy sob okrelony porzdek
rangi, to dostaje si dziki temu takie universale, ktre w oglnoci
nazywam typem porzdkowym (Ordnungstypus) albo liczb idealn
(Idealzahl), za w szczeglnym przypadku zbiorw dobrze uporzd-
kowanych liczb porzdkow (Ordnungszahl); to ostatnie odpowiada
temu, co wczeniej (Grundl. e. allg. Mannigfaltigkeitslehre) nazwaem
liczebnoci (Anzahl) zbioru dobrze uporzdkowanego. Dwom zbio-
rom uporzdkowanym przyporzdkowany jest jeden i ten sam typ po-
rzdkowy wtedy i tylko wtedy, gdy znajduj si one wzgldem siebie w
stosunku podobiestwa lub zgodnoci, ktry to stosunek zostanie do-
kadnie zdeniowany. [. . . ] Dwa zbiory dobrze uporzdkowane nazy-
wam podobnymi, jeeli daj si one odwzorowa na siebie nawzajem
jednoznacznie i zupenie z zachowaniem danego porzdku elementw
w obu z nich. W przypadku zbiorw skoczonych moc i liczebno
(Anzahl) pokrywaj si w pewnym sensie, poniewa zbir skoczony
przy kadym uporzdkowaniu swych elementw ma jako zbir do-
brze uporzdkowany jedn i t sam liczb porzdkow; przeciwnie
w przypadku zbiorw nieskoczonych rnica midzy moc i liczb
porzdkow jawi si bardzo wyranie, jak zostao to pokazane w mo-
jej pracy Grundl. e. allgem. Mannigfaltigkeitslehre, Lipsk 1883
168
.
PRZYKADY
1. Zbir liczb naturalnych N jest dobrze uporzdkowany przez
relacj niewikszoci . Typ porzdkowy (N, ) to liczba porzdkowa
.
168
Zob. Murawski [1986], str. 161.
2. Do liczb porzdkowych zalicza si typ porzdkowy zbioru pu-
stego. Jest to liczba 0.
3. Niepuste skoczone zbiory liniowo uporzdkowane posiadaj
element pierwszy. Zatem kady skoczony zbir liniowo uporzdko-
wany jest zbiorem dobrze uporzdkowanym. N-elementowe zbiory li-
niowo uporzdkowane s do siebie podobne. Moemy mwi wic o
klasie wszystkich n-elementowych zbiorw liniowo uporzdkowanych.
Typ porzdkowy n-elementowego zbioru liniowo uporzdkowanego to
liczba porzdkowa n.

aden z typw porzdkowych (zbiorw liniowo uporzdkowa-
nych)
, , nie jest liczb porzdkow.

8.3.2. PORWNYWANIE LICZB PORZDKOWYCH
TWIERDZENIE 25
Jeeli zbir (X, ) jest dobrze uporzdkowany i A X, to zbir
(A, [A) jest rwnie dobrze uporzdkowany.
DOWD
Z liniowego uporzdkowania (X, ) wynika liniowe uporzdko-
wanie (A, [A). Poniewa kady podzbir A jest podzbiorem X, a
dla kadego podzbioru X istnieje element pierwszy, wic rwnie dla
kadego podzbioru A istnieje element pierwszy. Zatem (A, [A) jest
zbiorem dobrze uporzdkowanym.
TWIERDZENIE 26
Niech (X, ) bdzie zbiorem dobrze uporzdkowanym. Niech x X
i niech x nie bdzie elementem ostatnim. Istnieje dokadnie jeden
element y( X) taki, e
1. x y,
2. z X.[(x z) (z y)].
DOWD
8.3.2. PORWNYWANIE LICZB PORZDKOWYCH 435
Z tego, e x nie jest elementem ostatnim wynika, e istnieje ele-
ment x
1
taki, e x x
1
. Zbir x
1
X : x x
1
jest podzbiorem
zbioru dobrze uporzdkowanego, zatem istnieje w nim element pierw-
szy. Taki element jest dokadnie jeden.
Niech y bdzie elementem pierwszym zbioru x
1
X : x x
1
.
Nie istnieje adne z takie, e x z y. Gdyby bowiem takie z byo,
to y nie byoby elementem pierwszym zbioru x
1
X : x x
1
.
Powysze twierdzenie daje podstaw do denicji pojcia funkcyj-
nego nastpnika. Gwarantuje bowiem ono istnienie i jedyno nastp-
nika kadego przedmiotu nie bdcego elementem ostatnim.
(DEF. nastpnika) Niech x( X) nie bdzie elementem ostatnim
zbioru dobrze uporzdkowanego (X, ). Nastpnik elementu x to ele-
ment pierwszy zbioru y X : (x y) (x ,= y).
(DEF. przedziau pocztkowego) Niech (X, ) bdzie zbiorem dobrze
uporzdkowanym. Przedzia pocztkowy zbioru X to kady zbir Y (
X) taki, e
x, y X.[(y Y ) (x y)] (x Y ).
Pojcie przedziau pocztkowego jest pojciem funkcyjnym. Dla
kadego y( X) istnieje i jest jednoznacznie okrelony przedzia po-
cztkowy Y ( X). Zauwamy, e kady zbir dobrze uporzdkowany
jest swoim przedziaem pocztkowym. Ponadto, przedziaem poczt-
kowym kadego takiego zbioru jest rwnie zbir pusty.
TWIERDZENIE 27
Niech f : X X
1
bdzie odwzorowaniem izomorcznym zbioru
dobrze uporzdkowanego (X, ) na zbir dobrze uporzdkowany
(X
1
,
1
). Niech A bdzie przedziaem pocztkowym zbioru X.
Zbir f(A) jest przedziaem pocztkowym zbioru X
1
.
DOWD
Niech A bdzie przedziaem pocztkowym zbioru X. Musimy po-
kaza, e f(A) jest przedziaem pocztkowym zbioru X
1
. Dowodzimy
niewprost. Niech f(A) nie bdzie przedziaem pocztkowym zbioru
X
1
. Dla pewnych x
1
i y
1
( X
1
), niech wic bdzie tak, e x
1

1
y
1
oraz y
1
f(A) x
1
, f(A). Z faktu, e f jest izomorzmem mamy, e
f
1
(x
1
) f
1
(y
1
) oraz f
1
(y
1
) A a f
1
(x
1
) , A. Jednak poniewa
A jest przedziaem pocztkowym X, wic f
1
(x
1
) A. Otrzymalimy
zatem sprzeczno.
W zwizku z powyszym twierdzeniem w odrnieniu od typw
porzdkowych istnieje naturalna moliwo oglnej, czyli stosujcej
si do wszystkich zbiorw dobrze uporzdkowanych denicji relacji
mniejszoci dla liczb porzdkowaych.
(DEF. relacji mniejszoci dla liczb porzdkowych, <) Niech (X, )
bdzie zbiorem dobrze uporzdkowanym typu i niech (X
1
,
1
) b-
dzie zbiorem dobrze uporzdkowanym typu . Liczba porzdkowa
jest mniejsza od liczby porzdkowej , < , wtedy i tylko wtedy,
gdy zbir (X, ) jest podobny do pewnego przedziau pocztkowego
zbioru (X
1
,
1
) i przedzia ten jest rny od zbioru (X
1
,
1
).
Piszemy wtedy i tylko wtedy, gdy < = .
Zbir pusty jest przedziaem pocztkowym kadego zbioru. Za-
tem liczba porzdkowa 0 jest mniejsza od kadej rnej od niej liczby
porzdkowej.
TWIERDZENIE 28
Niech bdzie typem porzdkowym zbioru (X, ) i niech a , X.
Niech X
1
= X a oraz niech x
1
y (x, y X) (x y) (x
X
1
y = a). Zbir (X
1
,
1
) jest dobrze uporzdkowny i < + 1,
gdzie +1 to liczba porzdkowa typ porzdkowy zbioru (X
1
,
1
).
DOWD
Rozwaymy dwa wypadki. Pierwszy, gdy a , A i drugi, gdy a A.
1. Niech a , A. Kady podzbir (A,
1
[A) zbioru
(X
1
a,
1
[(X
1
a))
ma element pierwszy, bowiem
(X
1
a,
1
[(X
1
a)) = (X, ).
2. Niech teraz a A. Tu rozwaymy dwa wypadki. Pierwszy
(2.1.), gdy A ,= a i drugi (2.2.), gdy A = a.
2.1. Poniewa x X.(x
1
a), to gdy A a ,= , czyli gdy
A ,= A ,= a, to element pierwszy A jest taki sam jak zbioru
(A a, ).
2.2. Elementem pierwszym zbioru (a,
1
) jest a.
Zbir (X
1
a,
1
) jest przedziaem pocztkowym zbioru (X
1
,
1
).
Jest te od niego rny. Ponadto podobny jest do zbioru (X, ), ktry
ma typ porzdkowy . Poniewa +1 jest typem porzdkowym zbioru
(X
1
,
1
), wic < + 1.
TWIERDZENIE 29
Dla dowolnej liczby porzdkowej :
( < ).
DOWD
Zgodnie z denicj relacji mniejszoci w zbiorze liczb porzdko-
wych naley pokaza, e nie istnieje aden dobrze uporzdkowany
zbir, ktrego kady rny od tego zbioru przedzia pocztkowy,
nie jest do niego podobny.
Dowodzi bdziemy niewprost. Niech wic dla zbioru dobrze upo-
rzdkowanego (X, ) istnieje przedzia pocztkowy (A, [A) (,= (X, )),
ktry jest do niego podobny. Niech f : X A bdzie odwzorowaniem
ustanowiajcym podobiestwo zbiorw (X, ) i (A, [A). Z zaoenia
zbir XA nie jest pusty. Z tego, e A jest przedziaem pocztkowym
mamy, e
x (X A).[(f(x) x) (f(x) ,= x)].
Wemy zbir B wszystkich elementw zbioru X, dla ktrych za-
chodzi ten warunek, czyli zbir:
x X : (f(x) x) (f(x) ,= x).
Zbir ten jest podzbiorem zbioru dobrze uporzdkowanego, zatem
ma element pierwszy. Niech a bdzie tym elementem. Dla a jako ele-
mentu zbioru B zachodzi zachodzi warunek denicyjny zbioru B, czyli
zachodzi:
(f(a) a) (f(a) ,= a).
Z tego mamy:
f(a) a.
Z powyszego poniewa a jest elementem pierwszym zbioru B, na
podstawie denicji elementu pierwszego:
f(a) , B.
Z wasnoci f mamy, e
(f(f(a)) f(a)) (f(f(a)) ,= f(a)).
f(a) spenia wic warunek denicyjny zbioru B, czyli f(a) B. Otrzy-
malimy zatem sprzeczno.
TWIERDZENIE 30
Dla dowolnych liczb porzdkowych , i :
[( < ) ( < )] ( < ).
DOWD
Niech bdzie typem porzdkowym zbioru (X, ), (X
1
,
1
),
(X
2
,
2
). Niech
< i < .
Istnieje zatem funkcja f odwzorowujca zbir (X, ) na pewien
przedzia pocztkowy (A,
1
[A) zbioru (X
1
,
1
) taki, e A ,= X
1
. Funk-
cja f zachowuje porzdek.
Podobnie istnieje funkcja g odwzorowujca zbir (X
1
,
1
) na
pewien przedzia pocztkowy (A
1
,
2
[A
1
) zbioru (X
2
,
2
) taki, e
A
1
,= X
2
. Funkcja g zachowuje porzdek.
Funkcja g f, bdca zoeniem funkcji f i g odwzorowuje zbir
X na przedzia pocztkowy A
2
( A
1
X
2
) zbioru X
2
. Z faktu, e
A
1
,= X
2
mamy, e A
2
,= X
2
.
Funkcja g f zachowuje porzdek, czyli: x, x
1
X.(x x
1

(g f)(x)
2
(g f)(x
1
).
Zgodnie z denicj relacji mniejszoci liczb porzdkowych mamy
wic < .
TWIERDZENIE 31
Dla dowolnych liczb porzdkowych i :
( < ) ( < ),
czyli relacja < jest przeciwsymetryczna.
DOWD
Dowodzimy niewprost. Niech wic < i < . Na podsta-
wie poprzedniego twierdzenia mamy zatem, e < , a to stoi w
sprzecznoci z twierdzeniem 25.
Kolejne twierdzenie nosi nazw twierdzenia o trichotomii.
TWIERDZENIE 32 (O trichotomii)
Dla dowolnych i zachodzi dokadnie jedna z moliwoci:
1. < ,
2. = ,
3. < .
DOWD
To, e moe zachodzi tylko jedna ze wskazanych moliwoci wy-
nika z faktu, e adne dwa (rne) przedziay pocztkowe zbioru do-
brze uporzdkowanego nie s do siebie podobne. Z faktu, e s to
rne przedziay pocztkowe wynika, e liczba porzdkowa jednego z
nich jest mniejsza od liczby porzdkowej drugiego z nich. Za relacja
mniejszoci dla liczb porzdkowych jest przeciwsymetryczna. Gdyby
wic dla pewnych zbiorw zachodziy dwie ze wskazanych moliwo-
ci, to zoenie funkcji ustalajcych podobiestwo tych zbiorw by-
oby funkcj ustalajc podobiestwo dwch (rnych) przedziaw
pocztkowych tego samego zbioru, co pozostawaoby w sprzecznoci
z faktem, e przedziay te nale do rnych typw porzdkowych.
To, e zachodzi jedna ze wskazanych moliwoci wymaga pokaza-
nia, e dla dowolnych dwch zbiorw dobrze uporzdkowanych (X, )
i (Y,
1
) jeden z nich jest podobny do przedziau pocztkowego dru-
giego z nich.
Wemy pod uwag przedziay pocztkowe okrelone jak nast-
puje:
P
X
(x) = z X : (z x) (z ,= x),
P
Y
(y) = z Y : (z
1
y) (z ,= y).
Majc na uwadze relacj denicje te w sposb rwnowany
mona zapisa nastpujco, odpowiednio:
P
X
(x) = z X : z x,
P
Y
(y) = Y : z
1
y.
Niech
Z = x X : y Y.P
X
(x) P
Y
(y),
czyli Z jest zbiorem tych elementw x zbioru X, dla ktrych istniej
przedziay pocztkowe P
X
(x) podobne do przedziaw pocztkowych
P
Y
(y) zbioru Y .
Gdyby ktry ze zbiorw X lub Y by pusty, to nasze twierdze-
nie zachodzi: jedna z liczb porzdkowych jest bowiem wwczas rwna
0, a jest to najmniejsza liczba porzdkowa. Ograniczmy wic nasze
rozwaania do zbiorw niepustych. W takiej sytuacji zbir Z jest nie-
pusty, bowiem naley do niego przynajmniej pierwszy element zbioru
X (zbir X jest niepusty i dobrze uporzdkowany, wic element pierw-
szy istnieje).
Poniewa adne dwa (rne) przedziay pocztkowe nie s do
siebie podobne, zatem dla kadego x( Z) istnieje co najwyej jedno
y( Y ) takie, e P
X
(x) P
Y
(y). Moemy zatem zdeniowa funkcj
f : Z Y okrelon wzorem:
f(x) = y P
X
(x) P
Y
(y).
Zauwamy, e przedzia pocztkowy P
X
(x) jest podobny do prze-
dziau pocztkowego P
Y
(f(x)).
Gdy x Z a x
1
X oraz x
1
x, to P
X
(x
1
) jest przedziaem
pocztkowym X. Korzystajc z tego, e P
X
(x) P
Y
(f(x)) mamy, e
P
X
(x
1
) jest rwnie podobny do jakiego przedziau pocztkowego
zbioru Y . Z tego wynika, e Z jest przedziaem pocztkowym zbioru
X.
Niech y f(Z) i y
1
Y oraz niech y
1

1
y. Poniewa y f(Z),
wic istnieje x( Z) takie, e y = f(x). Przedziay pocztkowe P
X
(x) i
P
Y
(y) s wic podobne. Zatem podobne s rwnie przedziay P
Y
(y
1
)
i P
X
(x
1
), dla pewnego x
1
( X) takiego, e f(x
1
) = y
1
. Z tego wynika,
e y
1
f(Z). Zatem f(Z) jest przedziaem pocztkowym zbioru Y .
Z powyszego wynika, e f jest rnowartociowa oraz e zacho-
wuje porzdek, czyli przedziay pocztkowe Z zbioru X i f(Z) zbioru
Y s podobne.
Teoretycznie mamy cztery moliwoci:
1. Z = X i f(Z) = Y ,
2. Z = X i f(Z) = P
Y
(b),
3. Z = P
X
(a) i f(Z) = Y ,
4. Z = P
X
(a) i f(Z) = P
Y
(b),
dla pewnych a( X) i b( Y ).
Pierwsze trzy z tych moliwoci s dopuszczone przez twierdzenie.
Czwarta moliwo za nie moe zachodzi. Z rwnoci 4 mielibymy
bowiem, e P
X
(a) P
Y
(b). Zatem na mocy denicji zbioru Z byoby
tak, e a Z, co oznaczaoby, e a P
X
(a), a zgodnie z nasz denicj
a , P
X
(X).
Pierwsza z moliwoci prowadzi do:
= ,
druga do:
< ,
a trzecia do:
> .
TWIERDZENIE 33
Dla dowolnych liczb porzdkowych , i :
1. ,
2. [( ) ( )] ( ),
3. [( ) ( )] ( = ),
4. ( ) ( ).
DOWD
Fakt 1 jest prost konsekwencj tego, e = . 2 wynika z tego,
e relacja < midzy liczbami porzdkowymi jest przechodnia oraz z
przechodnioci =. Fakt 3 jest konsekwencj przeciwsymetrycznoci <
oraz symetrycznoci =. Fakt 4 jest prost konsekwencj twierdzenia
o trichotomii i denicji relacji .
TWIERDZENIE 34
Niech bdzie liczb porzdkow. Istnieje zbir Z() wszystkich i
tylko liczb porzdkowych mniejszych ni . Z() jest dobrze upo-
rzdkowane w typ przez relacj .
DOWD
Wpierw pokaemy, e dla danej liczby porzdkowej istnieje zbir
wszystkich i tylko liczb porzdkowych mniejszych od tej liczby.
Niech bdzie liczb porzdkow zbioru (X, ), czyli = (X, ).
Niech = (Y,
1
). Gdy , to zbir (Y,
1
) jest podobny do jakie-
go przedziau pocztkowego zbioru (X, ). Liczba porzdkowa tego
przedziau rwna si (liczba porzdkowa to klasa podobnych zbio-
rw dobrze uporzdkowanych). Z tego mamy, e wszystkie liczby po-
rzdkowe nie wiksze od danej liczby , bdcej liczb porzdkow
zbioru (X, ) s liczbami porzdkowymi przedziaw pocztkowych
tego zbioru. Zgodnie z aksjomatem zbioru potgowego istnieje zbir
2
X
wszystkich i tylko podzbiorw zbioru X. Przedziay pocztkowe X
s elementami zbioru potgowego 2
X
. Na podstawie aksjomatu pod-
zbiorw istnieje zbir wszystkich i tylko przedziaw pocztkowych
zbioru X. W takim razie klasa Z() wszystkich i tylko liczb porzd-
kowych nie wikszych od jest zbiorem.
Teraz pokaemy, e zbir Z() wszystkich i tylko liczb porzd-
kowych nie wikszych od jest zbiorem dobrze uporzdkowanym w
typ .
Niech P
X
(x) bdzie przedziaem pocztkowym zbioru (X, ) wy-
znaczonym przez x, P
X
(x) = y X : y x. Po pierwsze zauwamy,
e klasa Z = P
X
(x) : x X wszystkich i tylko przedziaw poczt-
kowych zbioru X jest liniowo uporzdkowana przez relacj inkluzji
(). Relacja ta ograniczona do tej klasy zbiorw jest bowiem spjna:
dla dowolnych przedziaw pocztkowych jeden z nich jest zawarty w
drugim.
Po drugie, istnieje odwzorowanie izomorczne zbioru (X, ) na
(Z, ), mianowicie podobiestwo ustala funkcja f : X Z okrelona
wzorem:
f(x) = P
X
(x).
Funkcja f jest wzajemnie jednoznaczna. Ponadto zachowuje porz-
dek:
x y P
X
(x) P
X
(y).
Z tego wynika, e zbir Z() liczb porzdkowych mniejszych od jest
zbiorem typu .
TWIERDZENIE 35
Kady zbir liczb porzdkowych jest dobrze uporzdkowany przez
relacj .
DOWD
Z twierdzenia o trichotomii wynika, e relacja jest spjna dla
liczb porzdkowych. Zbir liczb porzdkowych jest zatem uporzd-
kowany liniowo.
Dla wykazania, e taki zbir jest dobrze uporzdkowany na-
ley jeszcze wykaza, e w kadym jego niepustym podzbiorze ist-
nieje liczba najmniejsza. Niech A bdzie dowolnym niepustym pod-
zbiorem danego zbioru liczb porzdkowych. Niech A. Niech
W() = A : . Zbir W() jest podzbiorem zbioru wszyst-
kich i tylko liczb porzdkowych mniejszych ni . Na mocy porzed-
niego twierdzenia zbir ten jest dobrze uporzdkowany. Jego pod-
zbiorem jest W(). Zatem W() jest zbiorem dobrze uporzdkowa-
nym. Niech bdzie najmniejszym elementem W(). jest rwnie
najmniejszym elementem A. Poniewa A byo dowolnym podzbiorem
zbioru liczb porzdkowych, zatem kady zbir liczb porzdkowych
jest dobrze uporzdkowany.
TWIERDZENIE 36
Dla kadej liczby porzdkowej istnieje liczba porzdkowa od niej
wiksza.
DOWD
Idea dowodu jest nastpujca: wskaza liczb porzdkow, ktra
jest nie mniejsza od kadej z liczb porzdkowych danego zbioru liczb
porzdkowych. Majc t liczb i korzystajc z tego, e dla kadej
liczby porzdkowej :
< + 1,
wskazujemy liczb wiksz od wszystkich liczb porzdkowych danego
zbioru liczb porzdkowych.
Dla kadej liczby porzdkowej ze zbioru Z bierzemy zbir Z()
wszystkich i tylko liczb porzdkowych nie wikszych od . Taki zbir
istnieje czego wczeniej dowiedlimy. Ponadto dla kadego ( Z):
Z() = .
Niech
Z
Z
Z(),
czyli Z
jest sum teoriomnogociow wszystkich zbiorw Z().

Dla kadego zbir Z() jest przedziaem pocztkowym zbioru
Z
. Liczba porzdkowa zbioru Z
jest wic nie mniejsza od kadej z

liczb porzdkowych zbiorw Z(), czyli dla kadego ( Z):
Z() Z
,
lub, co na jedno wychodzi, dla dowolnego ( Z):
Z
.
Poniewa, jak wczeniej zauwaylimy:
Z
< Z
+ 1,
wic dla kadego ( Z):
< Z
+ 1,
co dowodzi naszej tezy.
Twierdzenie to pokazuje, e bez wzgldu na to, jaki wemiemy
zbir liczb porzdkowych, to istnieje liczba nie naleca do tego zbioru
i wiksza od wszystkich jego elementw. Std wnioskujemy, e
WNIOSEK
169
Nie istnieje zbir wszystkich liczb porzdkowych.
DEFINICJA (mocy liczby porzdkowej) Moc liczby porzdkowej ,
jest moc dowolnego zbioru dobrze uporzdkowanego, ktrego typem
porzdkowym jest , Z(), czyli: = Z()
TWIERDZENIE 37 (oglna zasada wyboru)
Dla kadego zbioru X istnieje funkcja w (funkcja wyboru) przy-
porzdkowujca kademu niepustemu podzbiorowi zbioru X jeden
jego element.
TWIERDZENIE 38
Dla kadego zbioru istnieje relacja, ktra go dobrze porzdkuje.
TWIERDZENIE 39 (Zermelo)
Dla kadego zbioru X istnieje relacja R taka, e (X, R) jest zbio-
rem dobrze uporzdkowanym.
Twierdzenie to bywa formuowane nastpujco:
Kady zbir mona dobrze uporzdkowa.
DOWD
Rozwamy klas wszystkich i tylko zbiorw (A,
A
) takich, e
A X oraz
A
jest relacj dobrze porzdkujc. Niech L bdzie
zbiorem wszystkich i tylko liczb porzdkowych zbiorw z tej klasy.
Dowolny zbir liczb porzdkowych jest dobrze uporzdkowany relacj
. Zatem zbir (L, ) jest dobrze uporzdkowany.
Korzystajc z indukcji noetherowskiej zdeniujemy funkcj f :
L X. Zbir pusty jest dobrze uporzdkowany. Niech X bdzie nie-
puste. Niech a
0
X i niech L. Jeli f() : L < = X,
169
W ramach intuicyjnej teorii mnogoci twierdzenie to uwaane byo za para-
doks (C. Burali-Forte, 1897 r.).
to bierzemy f() = a
0
. W przeciwnym wypadku tu korzystamy z
pewnika wyboru bierzemy dowolny element zbioru X f() :
L < .
Pokaemy, e
f(L) = X.
Dowodzi bdziemy niewprost. Zamy zatem, e
f(L) = B B ,= X.
Jeeli f(L) ,= X, to funkcja f jest rnowartociowa. Fakt ten stwier-
dzamy na podstawie denicji f. Niech < . Z denicji f mamy,
e f() X f() : L < . Poniewa z zaoenia dowodu
niewprost X f() : L < ,= X, wic f() ,= f().
Rnowartociowo f pozwala nam w zbiorze f(L) okreli po-
rzdek
B
indukowany przez porzdek w L. Porzdek ten jest izo-
morczny z (L ). Niech = (L, ). Poniewa (B,
B
) = (L, ), wic
(B,
B
) = . Zgodnie z denicj L (B,
B
) L. A wic L. Skoro
tak, to
O() L,
czyli, e odcinek pocztkowy O() byby podzbiorem L. Tak by nie
moe, byaby to sprzeczno. Zatem f(L) = X.
Jeeli istnieje ( L) takie, e f() : L < = X, to
niech bdzie najmniejsze o tej wasnoci. Funkcja f ograniczona do
O() jest rnowartociowa a poniewa f(O()) = X, wic indukuje
ona dobry porzdek na X.
Jeli dla kadego ( L) mamy f() : L < ,= X, to f
jest rnowartociowa i na podstawie tego, e f(L) = X mamy, e f
indukuje dobry porzdek na X.
DOWD LEMATU KURATOWSKIEGO-ZORNA
Niech (X ) bdzie zbiorem uporzdkowanym. Niech w zbiorze X
dla kadego acucha A ( X) istnieje ograniczenie grne. Pokaemy,
e w X istnieje element maksymalny.
Niech B bdzie zbiorem mocy wikszej ni X, czyli niech B > X.
DOWD Lematu Kuratowskiego-Zorna
Niech (X, ) bdzie zbiorem uporzdkowanym, w ktrym kady
acuch ma ograniczenie grne. Pokaemy, e w X jest element mak-
symalny.
Niech Y X. Niech _ dobrze porzdkuje zbir Y na mocy
twierdzenia Zermelo taki porzdek istnieje.
Przez indukcj noetherowsk zdeniujemy monotoniczn funkcj
f : Y X. Niech A = f(x) : x y, gdzie y Y . Z zaoenia
indukcyjnego A jest acuchem, ma wic ograniczenie grne a. Jeli
a X A, to przyjmujemy f(y) = b, gdzie b
????? dokonczyc

Kazimierz Trzęsicki - Logika I Teoria Mnogości Ujęcie Systematyczno-Historyczne

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kazimierz Trzęsicki - Logika I Teoria Mnogości Ujęcie Systematyczno-Historyczne

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Kazimierz Trzsicki

to sowa nad alfabetem A.

Zauwamy, e nie jest konieczne wypisywanie liter t i f w rnych

Inne przykady zastosowania metody niewprost znajdujemy po-

Regua stosuje si do zdania , znajdujcego si po lewej stronie

Regua ta stosuje si do zdania , znajdujcego si po prawej

Regua ta stosuje si do zdania , znajdujcego si po lewej

rwnowane zdaniu , w ktrym wy-

bierzemy koniunkcj wszystkich wyst-

Regua odrywania jako schemat wnioskowania mogaby wic by

uzyskujemy uzupeniajc cig

2 jest liczb niewymiern bierzemy: a = b =

Druga moliwo jest sprowadzalna do pierwszej, a mianow-

bdzie regu (pierwotn lub wtrn). Niech wpisujc jednocze-

(DK) Regua doczania koniunkcji:

Z takiego schematu po wpisaniu zda w miejsce zmiennych

Pod ten schemat podpada jednak:

1.4.3. Rachunek sekwentw

(jednoargumentowy), : (dwuargumentowy). Wyraenie

interpretujemy przede wszystkim jako funkcj okrelon na

mwimy, e s to kwantykatory o ograniczonym zakresie. Zmienna v

bdziemy pisali, odpowiednio:

bogatszy od jzyka L o zbir C staych Henkina. Na to, aby

do zbioru maksymalnego niesprzecznego T. W czci B

, a wic okrelimy interpretacj jego

bdzie jzykiem otrzymanym przez dodanie do sownika

, w ktrych wystpuje co naj-

i porzdkujc rozwaane formuy alfabetycznie

jest niesprzeczny. Gdyby istnia z

jest teori wyraon w jzyku

. Lewym argumentem otrzymanej rwnowa-

nie pojawiy si twier-

jest wyraona w jzyku teorii T wzboga-

nie zawierajce litery predykatowej

. ma wic dowd w teorii T wyraonej w jzyku

tautologi rachunku kwantykatorw, aksjomatem teorii identycz-

). Zmienna v nie wystpuje jako zmienna wolna w

bya sprzeczna, to rwnie sprzeczna by-

sformuowana w jzyku teorii T wzbogaconym

wyraonej w jzyku teorii T wzboga-

, wic stosujc regu odrywania

wyraonej w jzyku teorii T wzbogaconym

dowd z twierdze teorii T ma formua

sformuowana w jzyku teorii T wzbogaconym o

jest rne od od kadej ze zmiennych v

, w ktrym litera ta nie wyst-

bdzie wyraona w jzyku teorii T wzbogaconym

na formu , ktra nie zawiera zdeniowanej litery

= , a wic zachodzi dowodzona rwnowano.

wyraonej w jzyku teorii T wzbogaconym o liter funkcyjn

wyraona w jzyku teorii

jest zbiorem wszystkich formu uzyskanych z twierdze

jest liter, ktra nie wys-

jest zbiorem wszystkich formu uzyskanych z twierdze

jest liter, ktra nie wystpuje

bdzie zbiorem wszystkich formu uzyskanych z twierdze teorii T

nie wystpuje w twierdzeniach

jest zbiorem wszystkich formu uzyskanych z twierdze teorii

jest liter, ktra nie wystpuje w twierdze-

nie wystpuj zmienne wolne. Zgodnie z reguami

m-elementowych jego pod-

m-elementowych podzbiorw zbioru n-elementowego.

m-elementowych podzbiorw zbioru (k +1)-