WICZENIA USPRAWNIAJCE SZCZKI DOLNEJ, JZYKA, WARG I KRTANI

Przyczyn niewyranej wymowy, pomijajc upoledzenie suchu ograniczajce percepcj wysokich skadowych /formantw, spgosek/, jest niedbao w wymawianiu poszczeglnych dwikw, saba ruchliwo szczki dolnej /szczkocisk/ i jzyka. Jedn z najwaniejszych przyczyn tego zjawiska, poza nawykami nabytymi najczciej przez naladownictwo najbliszego otoczenia /rodzina, koledzy, naleciaoci gwarowe i rodowiskowe, jzyka obcego jeli by przyswajany rwnolegle z jzykiem rodzimym/ jest istniejca w czowieku podwiadoma dno do oszczdzania energii. Dno ta, powoduje sprowadzenie wszystkich ruchw naszego aparatu artykulacyjnego do najkonieczniejszego minimum. Dlatego jest rzecz niezbdn stosowanie przed waciwymi wiczeniami dykcyjnymi wicze przygotowawczych, majcych na celu usprawnienie dziaania tych narzdw odpowiedni gimnastyk. Przy stosowaniu tych wicze naley pamita, e skupiona uwaga przy ledzeniu cierpliwo kadego ruchu jzyka czy warg oraz s y s t e m a t y c z n o i decyduj o wynikach. Naley jednak tak wiczy, by nie doprowadzi do zmczenia fizycznego i psychicznego. Znacznie lepsze efekty daj wiczenia dykcyjne, wykonywane nie duej ni 10 do 15 minut, ale za to codziennie, anieli nawet dwie godziny powicone na ten cel np. raz na jaki czas. wiczenia mini naley wic prowadzi stale i systematycznie, wraca do przerobionych ju wicze trudniejszych. wiczenia sprawiajce studentowi specjaln trudno winny by wiczone przez niego dotd, dokd nie osignie zupenej poprawnoci. Aby doprowadzi do poprawnego i wyrazistego mwienia, na wstpie naley doprowadzi do jak najwikszej sprawnoci i gibkoci caego mechanizmu naszej mowy, a wic i narzdw artykulacyjnych, ktre s rwnie narzdami motorycznymi. wiczenia szczkowe We wszystkich tych wiczeniach jzyk powinien znajdowa si w pozycji kontaktowej, tzn. spoczywa na dnie jamy ustnej, za dolnymi zbami, w idealnie paskiej pozycji. Celem tych wicze jest przede wszystkim zlikwidowanie szczkocisku, ktry powoduje mao aktywn artykulacj, znieksztacanie niektrych grup spgoskowych /np. s, z, sz, , , / i wpywa na ze brzmienie sowa mwionego. Uwaga Wszystkie wiczenia, zarwno szczkowe, jzykowe, wargowe jak i artykulacyjne, naley przerabia w lusterku, kontrolujc dokadnie wszystkie ruchy aparatu artykulacyjnego. wiczenia 1. Wykonywa doln szczk ruchy, jakby si co przeuwao. Po chwili czy ruchy ucia z obnianiem szczki dolnej. Przez cay czas wiczenia naley spokojnie i prawidowo oddycha. Jzyk powinien spoczywa na dnie jamy ustnej.

2.

Energiczne opuszczanie szczki. Jzyk utrzymywa w tzw. Pozycji kontaktowej. /Opuszcza spokojnie szczk, starajc si o jak najwiksze jej rozwarcie. Najpierw wykonujemy wiczenie spokojnie i powoli, potem krtkimi, nagymi ruchami. Pilnowa, aby w czasie opadania szczka bya rozluniona/. Wysuwamy szczk doln do przodu i cofamy do tyu. /Pilnowa, aby minie twarzy byy rozlunione. Powtrzy ruch szczki kilkanacie razy, poczwszy od wolnego do coraz szybszego tempa/. Przesuwamy szczk rytmicznie na boki, zaczynajc od wolnego do coraz szybszego tempa. Szczka powinna by luno opuszczona. Wyczu jej ciar. Jzyk w pozycji kontaktowej.

3.

4.

wiczenia jzykowe Jzyk przede wszystkim nadaje mowie ludzkiej jej waciwy ksztat i brzmienie. Nawet najcichszy szept, bez pomocy jzyka jest niemoliwy. Zarwno przy wymawianiu samogosek jak i spgosek /oprcz spgosek wargowych: p, b, m, w, f/ jzyk jest najwaniejszym narzdem artykulacyjnym. Dlatego te powinien on by niezmiernie sprawny, gitki, elastyczny, aby mg jak najszybciej przybiera rne ksztaty i pooenia. Jzyk jest jednym z najwaniejszych narzdw mowy. Wszystkie przecie narody nazway mow ludzk wanie jzykiem. Jzyk zbudowany jest z omiu par mini uoonych symetrycznie po obu stronach p r z e g r o d y j z y k o w e j, czyli warstwy tkanki cznej, biegncej przez jego rodek /na powierzchni jzyka odpowiada jej rowek jzykowy/. Cztery pary mini maj po jednym przyczepie poza jzykiem, cztery pozostae zaczynaj si i kocz w samym jzyku. Pierwsza grupa mini nazywana jest zewntrznymi, druga wewntrznymi. Jzyk jest narzdem zdolnym do wykonywania wielu skomplikowanych i precyzyjnych ruchw. Aby jednak osign perfekcyjn precyzj tych wszystkich ruchw, naley na wiczenia jzykowe zwrci szczegln uwag i wykonywa je bardzo starannie, dokadnie i systematycznie, tj. przynajmniej kilka minut dziennie. wiczenia 1. Wywoa doznanie ciaru szczki dolnej, z jednoczesnym wysuwaniem warg ku przodowi i ich rozciganiem jak przy umiechu. wiczenie wykonywa spokojnie, nie naprajc zbytnio mini. Mynek przy ustach zamknitych. Kry jzykiem w ustach w lewo i w prawo. Obroty jzyka coraz szybsze, lecz musz by rwnoczenie rwnomierne i spokojne. Mynek przy ustach otwartych. Wargi uoone jak do wymawiania samogoski a. Nie zmieniajc ich ksztatu, wykonywa obroty jzyka wolne, rwnomierne, bez odrywania od warg. Obroty wykonujemy w prawo a nastpnie w lewo.

2.

3.

4.

Wyrzut jzyka do przodu. Czubek jzyka powinien by zaostrzony. Jzyk wysuwamy najpierw powolnym ruchem, a nastpnie szybko i energicznie. Za kadym razem jzyk powinien wrci do pozycji kontaktowej. Usta lekko otwarte. Jzyk w jak najszerszym ksztacie wysuwa w d, przykrywajc nim doln warg. Powrt do pozycji kontaktowej. Stara si sign czubkiem jzyka do nosa. Powrt do pozycji kontaktowej. Uwaa, aby szczka bya nieruchoma i nie pomagaa jzykowi w wykonywaniu ruchw. Jzyk siga na przemian do nosa i brody. rednie otwarcie ust. Szybkie uderzenie jzykiem na przemian w grn i doln warg. Szczka nieruchoma. Szybkie, stopniowo coraz szybsze uderzenie kocem jzyka o grne zby i doln warg. rednie otwarcie ust. Stara si siga jzykiem jak najdalej w lewo i prawo, w gr i w d. Usta lekko uchylone. Szczka nieruchoma.

5.

6.

7.

8.

9.

10. Rytmiczne uderzanie kocem jzyka o ostatnie dolne zby. Szczka nieruchoma. 11. Koci grzbiet. Koniec jzyka oparty o dolne zby. Rytmiczne wypychanie jzyka do przodu i powrt do kontaktowej. 12. opatka i zwenie. Rozluniony jzyk lekko wysuwamy do przodu, a nastpnie cigamy przy pomocy bocznych mini. Powtarza te ruchy rytmicznie kilkanacie razy. 13. Sigamy na przemian czubkiem jzyka do lewego i prawego policzka, tak jakbymy chcieli co z tych policzkw zlizywa. 14. Wahadeko. Wykonujemy jzykiem poziome, wahadowe ruchy. a/ rozlunione minie jzyka, b/ spite minie jzyka. 15. Grna warga mocno napita na grnych zbach. Jzyk j spycha. 16. Koniki. Uderzamy czubkiem jzyka o twarde podniebienie, naladujc przy tym odgos biegncego konia. Bardzo aktywny ruch. 17. Sigamy czubkiem jzyka do mikkiego podniebienia. Powrt do kontaktowej. 18. Szybkie uderzenie jzykiem za grne, przednie zby. Powrt do kontaktowej.

19. Zwin jzyk w trbk /rulonik/ i w tej pozycji wysun przed wargi. Nastpnie dmucha tak, aby powietrze przepywao tylko przez rulonik, a nie bokami. /wiczenie to, jest szczeglnie wane dla tych osb, ktrym sprawia trudnoci prawidowa wymowa spgosek: s, z, c, dz, sz, , cz, oraz , , , d/. 20. Oblizywanie warg, stopniowo zaginajc coraz bardziej na zewntrz koniuszek jzyka. 21. Podnoszenie i opuszczanie tylnej czci jzyka. Koniuszek jzyka opiera si o dolne dzisa, a tylna cz jzyka podnosi si dotykajc mikkiego, czciowo za twardego podniebienia. 22. Cmokanie jzykiem o podniebienie. 23. Wysunity dem jzyk chowa do ust tak, by dotyka on grnych zbw i podniebienia. 24. Wodzenie jzykiem po podniebieniu w rnych kierunkach. 25. Nie odrywajc jzyka od podniebienia otwiera i zamyka usta. Koniuszek jzyka dotyka grnego dzisa. 26. Koniuszek jzyka opiera si o dolne zby i dziso. Usta pocztkowo zamknite, potem otwarte. 27. Przyciska czubek jzyka na przemian do grnych i dolnych siekaczy. 28. Taki sam ruch jzyka z tym, e jego koniuszek umieszczony jest midzy zbami a wewntrzn powierzchni warg. 29. Przygry lekko jzyk, zostawiajc wolnym jego koniuszek. W tym pooeniu koniuszek jzyka zagina w gr i w d. 30. Naprzemienne formowanie jzyka w opat, do, i deczk. 31. Powtarzanie gosek: da-da-da-da... ta-ta-ta-ta... na-na-na-na... ra-ra-ra-ra... ka-ka-ka-ka... ga-ga-ga-ga... cza-cza-cza-cza. 32. Wymawia /silnie przyciskajc jzyk do zbw i energicznie go od nich odrywajc/ sylaby: ni-ny, ni-ny, ni-ny..., nastpnie na odwrt: ni-ny, ny-ni, ny-ni. 33. Wymawia w podobny sposb, jak w poprzednim wiczeniu, sylaby: te-de-te-de-te-de... i na odwrt: de-te-de-te-de-te... Uwaga wiczenia 31, 32, 33 naley wykonywa najpierw penym gosem a potem szeptem.

wiczenia wargowe Wargi s narzdziem ruchliwym, mog wysuwa si do przodu, lub cofa, przyciskajc si jednoczenie do ukw zbowych. O ruchach warg decyduje do dua liczba mini twarzy. Najwaniejsze z nich, to: 1. misie okrny warg, inaczej zwieracz ust, cigajcy wargi i wysuwajcy je ku przodowi; 2. minie warg grnej: - jedne z nich unosz warg ku grze, drugie podnosz kty ust ku grze, jeszcze inne: pocigaj kty ust ku tyowi i w bok; 3. minie wargi dolnej - opuszczaj warg doln i kty ust. Prac warg mona wic uaktywni przez odpowiednio dobrane i stosowane systematycznie wiczenia rnych grup miniowych warg a mianowicie: wiczenia 1. Wysuwanie warg do przodu, jak przy chuchaniu np. na zmarznit szyb. Naley zwrci szczegln uwag na to, by ruch warg by symetryczny. /Grna warga jest zwykle mniej ruchliwa, a dolna wysuwa si atwiej ale wraz z doln szczk bd/ Dlatego bardzo wana jest kontrola w lusterku. Usta zamknite, uoone w dzibek. Tak wysunitymi wargami wykonujemy jak najwiksze obroty w lew stron, a nastpnie w praw. Ukadamy wargi w dzibek i przesuwamy raz w lewo raz w prawo na rodku na chwil zatrzymanie /tzw. krliczek/. Rybka. Wykonujemy wargami ruchy przypominajce apanie powietrza przez ryb. Unoszenie grnej wargi do nosa. Pocztkowo, jeli jest to konieczne za pomoc dolnej wargi, nastpnie bez jej pomocy. Naley doprowadzi do tego, by grna warga lekko i swobodnie unosia si do gry, a dolna pozostawaa w spoczynku. Usprawnienie mini grnej wargi naley doprowadzi do tego, by mona byo utrzyma bez trudu owek midzy grn warg a nosem /oczywicie bez pomocy dolnej wargi/. Uwaga: wiczenie to dobre jest na uaktywnienie nieruchomej grnej wargi. Murzyskie wargi. Wywijamy na zewntrz doln i grn warg rwnoczenie. Wargi uoone jak do wymawiania spgoski f. Wciganie powietrza naladujce ssanie tataraku. Przeczesywanie grnej i dolnej wargi zbami. Nastpnie przeczesywanie oddzielnie prawej i lewej strony grnej wargi. Strzelanie wargami.

2.

3.

4. 5.

6. 7.

8.

9.

10. Umiech i zlikwidowanie.

11. Zdmuchiwanie wiecy, a nastpnie papierka, z rnych odlegoci. 12. Ruchy ssce: zwarte wargi uwypuklaj si do przodu a nastpnie powracaj do pierwotnego pooenia. Szczki zwarte. 13. Wyszczerzanie zbw: przy zwartych zbach, wargi rozcigaj si w lewo i prawo, ukazujc oba rzdy zbw. 14. Ruchy ssce, z nastpujcym po nich wyszczerzaniem zbw przy zwartych zbach. 15. Wyszczerzanie zbw, z otwieraniem i nastpujcym po nim zamykaniem ust i zwieraniem warg. 16. Wyszczerzanie zbw, przy nieruchomo otwartych ustach z nastpujcych po nim zakryciu wargami grnych i dolnych zbw. 17. Wyciganie warg w ryjek przy szczkach rozwartych. 18. Wciganie warg wewntrz ust i przyciskanie ich do zbw. 19. Podnoszenie i opuszczanie cile zwartych warg, przy zwartych szczkach. 20. Naprzemienne nabieranie powietrza pod grn i doln warg. 21. Wykonywa nastpujce ruchy warg: skada je, jakby si chciao gwizda i rozciga umiech, zwiera je i rozwiera, stara si siga grn warg jak najwyej itp. 22. Wydychanym strumieniem powietrza wprowadzi w ruch drgajcy przymknite wargi i utrzyma ten ruch moliwie dugo. Pierwszym efektem akustycznym tego wiczenia jest goska p. 23. Opukujcy masa policzkw kocami palcw. Masujemy take wargi, nie rozmasowujc jednak rynienki grnej wargi: a/ najpierw nabieramy w usta powietrza /odte policzki/ b/ nastpnie minie twarzy zupenie rozlunione. Gimnastyka krtani i podniebienia mikkiego K r t a jest narzdem bardzo delikatnym i wraliwym. Tote wszelkie niesprzyjajce warunki jak np. zbyt gone mwienie, krzyk poczony ze zwarciami krtaniowymi, przecianie krtani, mwienie na cinitym gardle itp. mog spowodowa zgrubienia zmniejszajce elastyczno wizade tzw. g u z k i p i e w a c z e lub f o n a st e n i przejawiajc si trudnociami w operowaniu gosem i wydobywaniu go. wiczenia mini krtani s szczeglnie pomocne wwczas, gdy mwicy wykazuje tendencje do zaciskania garda i siowego mwienia ktre prowadzi do wydawania specyficznej, nienaturalnej barwy gosu i jest niebezpieczne dla pracy wizade gosowych. Podniebienie m i k k i e jest to fad miniowy, o ruchach ktrego cztery pary mi ni. Podniebienie mikkie zakoczone jest jzyczkiem. Przy decyduj oddychaniu podniebienie mikkie zwisa, opierajc si nawet o obsad jzyka; przy poykaniu

i wymawianiu wikszoci gosek napina si i unosi ku grze, zamykajc przejcie do jamy nosowej. Przejcie do jamy nosowej zostaje ostatecznie zamknite przez uniesiony ku grze jzyczek. Niedowady mini podniebienia mikkiego mog powodowa nosowe brzmienie samogosek i spgosek ustnych, wskutek niedostatecznego zamknicia przejcia do jamy nosowej. U w a g a: przy przerabianiu niej podanych wicze zwrci uwag na zmiany jakie nastpuj w ww. narzdach mowy, na prac poszczeglnych mini krtani i podniebienia mikkiego. Stara si zapamita i utrwali te doznania miniowe. Najmniej mczce jest mwienie na tzw. otwartym gardle i przy niskim pooeniu krtani. wiczenia 1. 2. Gone wymawianie samogoski a legato i staccato. Gwizd na niskim tonie. Krta musi si znajdowa w jak najniszym pooeniu. Krople deszczu. Przez podnoszenie i opuszczanie krtani otrzymujemy charakterystyczny efekt spadajcych kropel. Wprawiamy w ruch podniebienie mikkie. Wargi uoone jak do wymawiania a. Doprowadzamy do swobodnego ziewnicia. Przy okazji sprawdzi ruch dolnych niezronitych eber. Zwrci rwnie uwag na niskie pooenie krtani, mikkiego podniebienia i jzyczka. Wymawia spgosk k przy podniebieniu. Zaczyna wolno zwikszajc szybko. Powtarza dwik ng, przeduajc dwik n z szybkim oderwaniem jzyka od podniebienia mikkiego przy g. Wymawia dokadnie, zwikszajc tempo wymawiania, nastpujce dwiki: - ung-a, unk-a, ung-a, unk-a... itd. - ak-ka, ag-ga, ok-ko, og-go, ek-ke, eg-ge, uk-ku, ug-gu, ik-ki, ig-gi, yk-ki, yg-gi... itd. - ki-ke-ka-ko-ku, gi-ge-ga-go-gu... itd.

3.

4.

5. 6.

7.

SAMOGOSKI Samogoski powstaj przez rezonans akustyczny caej jamy ustnej, ktry nadaje kadej z nich waciw jej barw akustyczn. Dwik ich wytwarzamy przez wizada gosowe, pynie bez przeszkd. Usta nadaj mu waciw form plastyczn. S a m o g o s k i - to muzyczne pierwiastki mowy ludzkiej, decydujce o melodii danego jzyka /wg Helmhotza i Tyndalla kada samogoska posiada swj ton muzyczny, swoj oktaw. Np. a brzmi o oktaw wyej ni u, e natomiast o oktaw wyej ni a/. Poeta J. Rimbaud dowodzi w swym sonecie pt. Samogoski, e kada samogoska ma swj wasny kolor: A czer, E biel, I czerwie, U ziele, O bkitny

A jest czarne, podobne do kosmatego brzucha wielkiej brzczcej muchy, E biae, biaoci rwne lodowcom, namiotom i parze, I czerwone, podobne krwi wyplutej lub piknym miejcym si ustom itd. Jak widzimy, Rimbaud podnosi samogoski do roli symbolu w kolorycie wiersza. I faktycznie jest faktem niezaprzeczalnym, i ze wzgldu na swj muzyczny charakter samogoski su przede wszystkim do wyraania i wywoywania uczu. Czyste, dwiczne, wyraziste i pene wymawianie samogosek, uwydatnia ich znaczenie i waciwo. Mona zaryzykowa twierdzenie, i znakomicie wyksztaconego mwc mona pozna po doskonaej wymowie samogosek ustnych: a, o, e, u, i, y. Artykulacja samogosek Samogoski, czyli goski otwarte, charakteryzuj si najwikszym oddaleniem od siebie narzdw mowy w jamie ustnej. Przy wymawianiu samogosek nie mona wskaza dokadnego, jednego miejsca artykulacji /np. jak w przypadku goski wargowo-zbowej czy redniojzykowej/, tzn. "specyficznego miejsca artykulacji. Chcc da dokadny opis goski, prawie w rwnej mierze naley uwzgldnia pooenie wszystkich trzech ruchomych n a r z d w n a s a d y: - podniebienia mikkiego - jzyka - warg. Artykulacja wargowa Przy przejciu od a e y i: 1. Warga grna i dolna zbliaj si do siebie. 2. Otwr wargowy rozszerza si nieznacznie wzdu. 3. Kciki ust nieznacznie si cofaj. Uwaga: samogoski p r z e d n i e /tzn. e, y, i/ poczone s zawsze ze spaszczeniem warg rednim przy e, wskim przy i, y. Przy przejciu od: a o u: 1. Zblianie si warg do siebie w linii pionowej 2. Zblianie si warg do siebie w linii poziomej 3. Wysuwanie kcikw ust do przodu. Uwaga: przy samogoskach t y l n y c h /tzn. o, u/ wargi s zaokrglone rednio przy o, wskie przy u.

Artykulacja jzykowa przednia wska i /y/ rednia e szeroka wska u rednia o szeroka tylna

a rodkowa Trzy zasady wymawiania samogosek 1. Wymawiajc samogoski, naley otwiera usta i ksztatowa ukad warg jeszcze przed rozpoczciem ich wymawiania. Przestrzega niezmiennego, jednolitego brzmienia kadej samogoski przez cay czas jej trwania. Pilnowa, aby wszystkie samogoski w czasie ich wymawiania znajdoway si w jednym kanale gosowym i aby dwik wytwarza si jakby na wargach oraz przedniej czci podniebienia twardego.

2.

3.

wiczenia samogoskowe wiczenie 1 Poszczeglne samogoski wymawia najpierw staccato, a potem legato np. a, a, a, a, a, a, ..., potem: aaaaaaaaa... wiczenie 2 Wypowiada kolejno kad samogosk najpierw staccato, potem legato, tzn. a-o-e-ui-y; potem na jednej fali wydechowej: aoeuiy, uwaajc jednak, aby kada samogoska zostaa wypowiedziana i bya czytelna. wiczenie 3 Wymawia samogoski: a-o-e-u-i-y bezgonie, szeptem, pgosem, gono, kontrolujc przy tym w lusterku prawidowy ukad narzdw artykulacyjnych, typowy przy wymawianiu poszczeglnych samogosek.

wiczenie 4 Wymawia samogoski parami: a/ staccato, b/ legato. a/ a-a, a-o, a-e, a-u, a-i, a-y o-a, o-o, o-e, o-u, o-i, o-y e-a, e-o, e-e, e-u, e-i, e-y u-a, u-o, u-e, u-u, u-i, u-y i-a, i-o, i-e, i-u, i-i, i-y y-a, u-o, y-e, y-u, y-i, y-y aa, ao, ae, au, ai, ay oa, oo, oe, ou, oi, oy ea, eo, ee, eu, ei, ey ua, uo, ue, uu, ui, uy ia, io, ie, iu, ii, iy ya, yo, ye, yu, yi, yy ja, jo, je, ju, ji;

b/

wiczenie 5 Wszystkie samogoski wymawiamy dokadnie i precyzyjnie wg podanego wzoru. Uwaga: przed wszystkimi samogoskami wymawiamy jakby delikatne h w myli: a o u e i y h

aaaha h aaaaaaao h aaaaaa o u h aaaaaa e h aaaaaa e i h aaaaaaei y

; ; ; ; ;

h h

a...oho. aaaa ouhu. h aaaa e he h aaaae i hi h aaaaeiy hy

wiczenie 6 Stajemy oparci o stolik, gowa nisko opuszczona. Wymawiamy nastpujcy tzw. supek samogoskowy, pilnujc starannoci artykulacyjnej i bliskiego brzmienia gosu. Pamita, e gos wytwarzajcy mow powstaje na ustach a nie w gardle. a-e-y-i-o-u e-y-i-o-u-a y-i-o-u-a-e i-o-u-a-y-i o-u-a-e-y-i u-a-e-y-i-o powysze wiczenie wykonujemy najpierw staccato, potem legato.

10

wiczenie 7 Wszystkie ww. wiczenia powtrzy przed zapalon wiec. Pomie wiecy ustawi w odlegoci okoo 20 cm od warg. Samogoski wymawia tak, aby pomie wiecy nie drgn /chodzi o sprawdzenie, czy cay strumie wydychanego powietrza zostaje przetworzony w dwik/. wiczenie 8 Wypisa kilkanacie wyrazw wielosylabowych. Podkreli w nich samogoski. Wymawia je kilkakrotnie, pamitajc przy tym o trzech zasadach wymawiania samogosek. Nastpnie wymawia cay wyraz ze zwrceniem uwagi na czyste brzmienie samogosek np.: laryngologia epomucen fizjologiczne psychopatia intelektualny schizofrenia u n i w e r s a l n y itp. wiczenie 9 Przenosimy poszczeglne samogoski na okrelon odlego, idc spokojnym krokiem kilka metrw. Dwik powinien by przeniesiony na jednym tonie i rwno brzmicym gosem. Wykorzysta podparcie oddechowe i tzw. gospodark oddechow. Zaczyna od wybranej spgoski. Np. maaaaaaaaaaaaaaaaaaa....... boooooooooooooooooo...... neeeeeeeeeeeeeeeeeeee...... wuuuuuuuuuuuuuuuuu...... hiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii...... ryyyyyyyyyyyyyyyyyy...... w i c z e n i e 10 Wypisa po kilka wyrazw zaczynajcych si na poszczeglne samogoski i gono je wymawia. Np. altana, Alicja, ambrozja, agawa, abnegat, Afryka, Antarktyda, okno, obora, ogie, ogrodnik, ogrodzenie, olbrzym, ogrom, ogrek, ekierka, Edward, Ewa, elipsa, Europa, Eugeniusz, eukaliptus, ulica, uniwersytet, uniwersalny, unikalny, ubogi, umrze, iga, Ilona, Iza, imbryczek, imbir, ironia, irys, idea w i c z e n i e 11 wiczc prawidow wymow tzw. d y f t o n g w moemy postpowa w dwojaki sposb: a/ samogoskowych

rozgradzamy je zamkniciem szpary gosowej /jak np. przy wymawianiu: aeronauta, oaza, droga, Anna, Hafne i Amida, Eugeniusz/,

11

b/

nie przerywajc brzmienia wyrazu, zmienia szybkim ruchem pozycj samogoskow, pozostawiajc jednak w kadej pozycji dostateczn dla odrbnego wytworzenia samogoski ilo czasu.

w i c z e n i e 12 Wymawiajc niej podane, krtkie fragmenty wierszy zwracajc uwag na tzw. zjawisko a s o n a c j i. /tzn. identycznie blisko po sobie nastpujcych samogosek/ i wyszuka w nich zjawiska melodycznego mowy polskiej oraz ich znaczenia estetycznojzykowego. 1. 2. 3. 4. 5. Pani zabija pana. /Mickiewicz/ Tatarak zaszumia w wdolcach. /Kasprowicz/ Aby tak kly, jak ja, aby pakay jak ja. /Kasprowicz/ Przeze mnie, przeze mnie przenikniesz wiekw ciemnie. /Kasprowicz/ Co iskrzy i byska i dymi i niey i pacze i grzmi i jczy i gada... /Mickiewicz/ Opowiem: Ja Her, powalony grzmotem... /Mickiewicz/ Podnis rg i trjumfu hymn uderzy w chmury. /Mickiewicz/ A dusza sucha i sucha. /Kasprowicz/ To dusza ludzka? ludzka? te turnie w chmur dymie? /Tetmajer/

6. 7. 8. 9.

10. Wycignij czonki moje do ogromu. /Kasprowicz/ w i c z e n i e 13 Dwa nastpujce po sobie brzmienia samogosek maj zawsze skonno do asymilacji. Poprawno i wyrazisto dykcji wymaga pokonywania tych trudnoci bez widocznego natenia narzdw wymawianiowych, co zdoby mona tylko odpowiednimi wiczeniami. Bardzo czsto spotykanym bdem wymawianiowym s tzw. zbitki samogoskowe czyli rozziewy. Czsto, nawet ze sceny syszy si np. dladama, dokna, jentuzjazm, zagubieniawangardy, dogromu, jocean zamiast: dla Adama, do okna, i entuzjazm, zagubienia awangardy, do ogromu, i ocean. Aby tego unikn naley wiczy wymawianie zestaww wyrazowych typu: /a take wyszukiwa je w opracowywanych przez siebie tekstach wiersza czy prozy i rwnie wymawia takie zestawy wyrazowe w izolacji/ dla Adama, Ewa i Anna, za ork, do okna, ta altana, ostra iga, twarda orka, na ulicy, nie ima, nie ora, nie umie, i Adam, i Ewa, i Ida, i Urszula, u Urszuli, u Emilii, u Ignacego, u umarego, ty aniele, ty idziesz, ty Ireno, czy ora, wy uczniowie, t ork, l ekonoma, kr okry, zwierz ubi, ktr akcentowa, t ide, graj oboje, sysz uchem, do ogromu, wierz Ernestowi, o urno, o otarzu, o oczy, o ogrodzie, o urodzie, Hafne i Amida, Ala i Ewa, morze i ocean, na ulicy, na ambonie, na okrcie, na Ochocie, Ala i Ula, grzmi i jczy, dusza

12

anielska, serce olbrzyma, samogoski ustne, swoje odpowiedniki, s uniesione, z otchani oceanu, usycha agawa, nie byo uczy, dawaa a nie otrzymywaa, co usycha, kurczy i ucieka, mwiono o Olkuszu, wielki amfiteatr, sowa otuchy, itp. Samogoski nosowe w jzyku polskim Oglna charakterystyka Samogoski ustne wymawiane s przy uniesionym ku grze podniebieniu mikkim, ktre przywiera wwczas do tylnej ciany jamy gardowej. Przy samogoskach nosowych podniebienie mikkie zajmuje pooenie odchylone, tote strumie powietrza wypywajcego z puc przedostaje si do jamy nosowej i pobudza do drga zawarte w niej powietrze. Jednoczenie zmienia si ukad innych narzdw biorcych udzia w artykulacji samogoski. Dolna szczka stopniowo unosi si ku grze, jzyk za, ktry na pocztku artykulacji ma pooenie takie, jak przy wymawianiu samogoski ustnej, zblia si coraz bardziej do pozycji obojtnej. Masa jzyka przy wymawianiu samogosek: i, y, , przesuwa si nieco ku przodowi. Otwr ust zmniejsza si, wargi zbliaj si ku sobie. zaokrglajc si. W jzyku polskim wymawia si sze samogosek nosowych. Wszystkie one maj swoje odpowiedniki w samogoskach ustnych. a , o o, e , u , i , y y. /Np. wszy, ksa, awans /wym. aws/, instynkt /wym. stynkt/ rynsztok /wym. rysztok/, munsztuk /wym. msztuk/. wiczenie 1 Wymawia szeptem i gono nastpujce zestawienia samogosek, ze zwrceniem uwagi na zrnicowanie ukadu jzyka, i podniebienia mikkiego: a- oo e u i yy

wiczenie 2 Wymawia gono takie wyrazy jak np. awans, mezalians, danser, dystans, fajans, translokacja, transport, oraneria, kamfora, tramwaj itp. Zamiast znakw an, am powinnimy wymawia tzn. aws, mezalis, dser, dysts, fajs, trslokacja, trsport, oreria, kfora, trwaj. Uwaga to samogoska nosowa, odpowiadajca ustnej a. Zwrci uwag na pooenie jzyka, ktre jest dla niej nisze ni dla a. wiczenie 3 Wymawia wyrazy z o na kocu wyrazu: np. chodz, daj, siedz, robi, siostr, matk, koleg, sieci, butelk, kolejk, obejmuj, szukaj, narzekaj, widz, chodz, mod, twoj, maj, pietruszk, marchwi itp. Uwaga: o na kocu wyrazu, wymawiamy zawsze z pen nosowoci. Wymowa tej goski jak om, tzn. chodzom, kolegom, matkom, sieciom, oraz jak ou np. chodou, robiou, kolegou, matkou, sieciou, - jest w wymowie scenicznej nie do przyjcia.

13

wiczenie 4 Wymawiamy o przed spgoskami szczelinowymi: /z, s, sz, , , w, f, h/ np. wiza, wiesz, wziutki, wwz, ws, ukszenie, ssiad, wziwszy, wcha/. Uwaga: Przed wszystkimi spgoskami szczelinowymi o wymawiamy z pen nosowoci. wiczenie 5 Wymawia wyrazy z na kocu wyrazu. Uwaga: na kocu wyrazu wymawia si jak e lub z lekko zaznaczon nosowoci. W wymowie scenicznej, szczeglnie w utworach klasycznych, zaleca si raczej ten drugi sposb wymawiania. np. id, chodz, robi, pal lub ide, chodze, robie, pale Unika naley natomiast wymawiania z pen nosowoci. wiczenie 6 Wymawiamy wyrazy z przed spgoskami szczelinowymi: /z, s, sz, , , , , w, f, h/. Przed tymi spgoskami wymawiamy z pen nosowoci. Np. wizy, wa, wizi, wszy, misi, wch, mny, misie, wyk. wiczenie 7 Wymawiamy o, prze l, : - najpierw jako samogoski ustne /e, o/, a nastpnie te same wyrazy z lekko zaznaczon nosowoci np.:, jak on, en. wzio, do, pio, deli, cieli, pieli ... wzi, d, pi, dli, cili, pieli ... Uwaga: Unika wymowy z pen nosowoci. wiczenie 8 Przed spgoskami zwartymi: /b, p, bi, pi, t, d, dz, c, cz, d, , k, g, ki, gi/ na miejscu , o wymawiamy samogosk ustn, ewentualnie sabo nosow w poczeniu ze spgosk nosow. a/ przed spgoskami: b, bi, p, pi wymawiamy o, om, em, np. gemba, kempa, dembina, raomba, kompiel, na kempie /a nie: gba, kpa, dbina, rba, zb, kpiel, na kepie/ przed spgoskami: d, t, dz, c, cz wymawiamy o, jak on, en. Np. bende, ondam, penta, kont, nendzny, ondza, pencak, pieniondz, penczek, ponczek, /a nie: bd, dam, pta, kt, ndzny, dza, pcak, pienidz, pczek, pczek/,

b/

14

c/

przed spgoskami: d, wymawiamy o, jak o, np. bedzie, kodziel, pie, pio /a nie: bdzie, kdziel, pi, pi/, przed spgoskami: g, gi, k, ki wymawiamy o, jak o, e/ jest to tzw. tylnojzykowe jakie wymawiamy w wyrazach pochodzenia obcego typu: bank, Kongo/. Np. wylegna, kregiem, soga, sogi, meka, meki, oki /a nie: wylga, krgiem, sga, sgi, mka, mki, ki/.

d/

wiczenie 9 Znale odpowiedniki nosowe dla samogosek: u, i, y. Np. munsztuk, triumf, kunsztowny, rynsztok, rynsztunek, instant, inspektor, winszowa. Uwaga: We wszystkich ww. wyrazach n w wymowie jest niemal niezauwaalne. w i c z e n i e 10 W wyrazach obcego pochodzenia zamiast on, en wymawiamy o, , np. kosekwentny, koserwatorium, kosternacja, kosul, mostrum, nosens, posowy, koflikt, kowulsja, kofort, intsywno, kreds, ss, psja, ssacja, bzyna, czor, reczja, reczent itp.

w i c z e n i e 11 Zwrci uwag na wyrazy, w ktrych wymawianie na kocu wyrazu jest konieczne, gdy w przeciwnym razie wyraz mgby zmieni sens. - 1-sza i 3-cia osoba l.p. myj si myje si, wsuchuj si wsuchuje si, bij si bije si, pij pije, yj yje, chc chce, itp. Rwnie konieczne jest wyrnienie o i om na kocu wyrazu. Np. w przypadku liczby pojedynczej i mnogiej. matk matkom, siostr siostrom, ciotk ciotkom, sierot sierotom, szczotk szczotkom itp.

SPGOSKI Wedug Tennera spgoski s wyobraeniem p l a s t y c z n e j c i s o c i artykuowanego dwiku, bo dwik ten jest ostro ograniczony; podczas gdy samogoski mog by dowolnie w tonie przeduane. Jeeli muzyczny charakter samogosek czyni z nich reprezentantki u c z u c i a, to spgoski s przedstawicielami refleksji, cisoci pojcia, stanowi zatem pierwiastek m y l o w y. Tak wic spgoski stanowi ekspresyjny element naszego jzyka, oddajc i naladujc wiernie zarwno rne nastroje, jak i przerne odgosy przyrody. Np. zgrzyt elaza po szkle, o szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny i pluszcze jednaki miarowy bezmienny, jk, szczk, krzyk, ryk dokoa, puszcza szumiaa, szumiaa, szumiaa, sodko szumi, szemrze i szeleci, nagle wichry zwary si i porway si w poy, borykaj

15

si krc kr, wybieraj krew, wybieraj krew, krew wybierz krlu krwawy, zdarto agle, ster prysn, ryk wd, szum zawiei, kdy w lisk piersi dotyka si zioa, itd. Przykadw mona by podawa w nieskoczono. Dlatego te, poprawna i aktywna artykulacja bardzo pomaga zarwno w wyraaniu myli i uczu jak i wpywa na technik mwienia. Brak poprawnej artykulacji spgosek czsto sprawia bowiem, i ton zjada sowo, a samogoski w swym dwiku pochaniaj spgoski. Dopiero umiejtne poczenie ze sob samogosek i spgosek tworzy jedn ograniczon, nierozerwaln cao. Sposb odbywania wicze 1. We wszystkich podanych wiczeniach pilnowa duej precyzji narzdw artykulacyjnych /szczeglnie jzyka i warg/. Przed przystpieniem do kadej nowej grupy wicze, najpierw dokadnie zapozna si z prawidow artykulacj poszczeglnych gosek, a nastpnie sylab, wyrazw i tekstw. W tym celu najlepiej wiczy, kontrolujc ruchy narzdw artykulacyjnych w lusterku. Kade wiczenie naley wykonywa w nastpujcej kolejnoci: bezgonie /aby zda sobie dokadnie spraw ze wszystkich najdrobniejszych ruchw artykulacyjnych w czasie wymawiania/, nonym, aktywnym szeptem, pgosem /dwiczne piano/, penym gosem. Zaczynajc od bardzo wolnego tempa, przechodzi stopniowo do coraz szybszego. Oczywicie nie wolno przy tym traci nic z precyzji artykulacyjnej. 4. Przy okazji zwrci uwag na poczenie wicze artykulacyjnych z prawidowym oddychaniem przeponowo-ebrowym. /Powinien by uwzgldniony prawidowy wdech, podparcie oddechowe i powolny wydech z zachowaniem rezerwy oddechowej/. Wane jest tu nie tyle dugo oddechu, co raczej waciwe opanowanie tzw. gospodarki oddechowej. Naley pamita o wygodnej pozycji stojcej lub siedzcej przy wykonywaniu wicze. Kontrolowa czy ramiona, szyja, czoo i minie twarzy s rozlunione. Gos powinien by dwiczny, nony i powstawa jakby na wargach /przy wydechu trzeba wyczuwa dwa strumienie powietrza idce rwnoczenie z u s t i n o s a. Nastpnie winny si czy one we wspln fal dwikow przy wyjciu na zewntrz, przed sam twarz mwicego/. Pomocne w uzyskaniu bliskiego dwiku jest m.in. nastpujce wiczenie: Jcze z zamknitymi ustami, podobnie jak chorzy lub picy, skierowawszy w ten sposb dwik na mask, otwiera usta i przej z jku w dwik. Pilnowa rednicy gosu. moliwych i

2. 3. -

5. 6.

16

7.

Uznawa zasad lepiej przerobi mniej wicze, ale za to systematycznie i dokadnie, anieli czasami tylko duo i bezmylnie.

Kryteria podziau gosek polskich 1. Podzia gosek wg stopnia otwarcia jamy ustnej: goski zwarte przy ktrych, mamy zupene zwarcie narzdw mowy /b, p, b, p, t, d, g, k, g, k/, goski szczelinowe przy ktrych narzdy mowy zbliaj si do siebie, tworzc wziutk szczelin /w, f, w, f, z, s, , sz, , , ch, h/, goski zwarte szczelinowe, przy ktrych najpierw nastpuje zwarcie dwch narzdw artykulacyjnych a nastpnie szczelina /c, dz, cz, d, , d/, goski potwarte, przy ktrych otwr jest najwikszy. S to, albo nosowe: m, m, n, n, albo czysto ustne: r, l, l, . Podzia gosek wg miejsca artykulacji: dwuwargowe /p, b, m, p, b, m/, wargowo-zbowe /w, f, w, f/, przedniojzykowo-zbowe /d, t, z, s, dz, c, , l, n/, dzisowe /, sz, d, cz, r, l/, rodkowo-jzykowe /, , d, , /, tylnojzykowe /k, g, ch, k, g, ch/, Podzia gosek ze wzgldu na udzia wizade gosowych: dwiczne /np. b, d, m, w, z, , g, /, bezdwiczne /np. p, t, f, s, sz, c, cz, k/. Goski twarde i mikkie Przy wymawianiu spgoski mikkiej, oprcz takiej samej artykulacji jak przy spgosce twardej, rodek jzyka przywiera do podniebienia. Artykulacj spgoski mikkiej mona wic okreli jako kompromis dwch czynnikw, tzn. wymowy odpowiedniej spgoski twardej z wymow dwiku i. Np. goski twarde: p, b, m, w, l, g, k. - goski mikkie: pi, bi, mi, wi, li, gi, ki /p, b, m, w, l, g, k/. Ze wzgldu na pooenie podniebienia mikkiego /udzia piercienia zwierajcego gardo/

2. 3. 4. -

5.

17

ustne, gdy podniebienie mikkie przylega do tylnej cianki jamy gardowej, zamykajc przejcie do jamy nosowej /np. p, b, m, t, d, n, k, g, l, r, /, nosowe, gdy pomidzy podniebieniem mikkim a tyln ciank jamy gardowej tworzy si szczelina, przez ktr przedostaje si powietrze do jamy nosowej /np. m, n, /.

Artykulacja twardych spgosek SPGOSKI P, B, M P jest spgosk dwuwargow, zwart, tward, bezdwiczn i ustn. B jest spgosk dwuwargow, zwart, tward, dwiczn i ustn. M jest spgosk dwuwargow, potwart, tward, dwiczn i nosow. Zwarcie warg najsilniejsze jest przy wymawianiu spgoski p, sabsze przy b, najsabsze przy m. Pooenie jzyka podobne jest jak przy swobodnym oddychaniu, tu grzbiet jzyka lekko zaokrgla si. S to spgoski zwarto-wybuchowe, kocz si eksplozj wargow, tj. szybkim rozwarciem ust wwczas, gdy powietrze gromadzce si w jamie ustnej cinie na wargi z si wiksz ni sia ich zwarcia. Eksplozja trwa bardzo krtko /okoo 0,01 0,02 sek/. wiczenie 1 Wymawia w coraz szybszym tempie gosk P, tak jakbycie chcieli zdmuchn jaki pyek z dolnej wargi: ppppppppp..... wiczenie 2 pa apa apa opa apa upa ipa ypa ap po opo apo opo epo upo ipo ypo op pe epe ape ope epe upe ipe ype ep pu upu apu opu epu upu ipu ypu up pi ipi api opi epi upi ipi ypi ip py ypy apy opy epy upy ipy ypy yp

wiczenie 3 pap papa ap ppa appa pop pep pup pip popo pepe pupu pipi pa op po ep ppo ppe ppu ppi oppo eppe uppu ippi pyp pypy pe up ppy yppy

pu

ip

pi

yp

py

wiczenie 4

18

Wymawia podane przykady z du starannoci artykulacyjn Pisownia wyrazu zap piskl typ przestpcy zap pajka zrb pisank zrb pajaca sposb prbny zap pik snop prosa trop Pawa trop prawdy ustp pierwszy bb polny dzib ptaka odstp puder itp. wiczenie 5 Wymawia w coraz szybszym tempie gosk b, jakby naladujc gaworzenie niemowlcia: bbbbbbbbbbbbbb........... wiczenie 6 ba aba aba oba eba uba iba yba bo obo abo obo ebo ubo ibo ybo be ebe abe obe ebe ube ibe ybe bu ubu abu obu ebu ubu ibu ybu bi ibi abi obi ebi ubi ibi ybi by yby aby oby eby uby iby yby Poprawna wymowa zap piskle typ pszestempcy zap pajonka zrp pisanke zrp pajaca sposp prbny zap pike snop prosa trop Pawa trop prawdy ustemp pierwszy bp polny dzip ptaka odstomp puder

wiczenie 7 bap - bop - bep - bup - bip - byp baba bobo bebe bubu - bibi - byby ab ba ob bo eb be ub bu ib bi yb by ap ba op bo ep be up bu ip bi yp by bba - bbo - bbe - bbu - bbi bby wiczenie 8 Dokadnie wymawia nastpujce poczenia wyrazowe: Pisownia wyrazu Poprawna wymowa Wymowa w wolnym tempie

19

- z ma pauz midzy wyrazami kup buk zap baranka kp Bolka trop baanta strop biurowca odstp buk zap babci wstp bezpatny skup brukwi wiczenie 9 Dokadnie wymawia nastpujce poczenia wyrazowe: Pisownia wyrazu zrb buk sposb bycia bb biay dzib bociana grb brata sposb babci w i c z e n i e 10 ma am ama ama oma ema uma ima yma mo me om em omo eme amo ame omo ome emo eme umo ume imo ime ymo yme mu mi um im umu imi amu ami omu omi emu emi umu umi imu imi ymu ymi my ym ymy amy omy emy umy imy ymy Poprawna wymowa zrb buke sposb bycia bb biay dzib bociana grb brata sposb babci itp. kub buke zab baranka komb Bolka trob baanta strob biurofca otstomb buke zab babcie fstemb bespatny skub brukfi kup buke zap baranka komp Bolka trop baanta strop biurofca otstomp buke zap bapcie fstemp bespatny skup brukfi

w i c z e n i e 11 mam mom mem mum mim mym mama momo meme mumu mimi mymy am ma om mo em me em mu im mi ym my mma mmo mme mmu mmi mmy w i c z e n i e 12 Wymawia z du dokadnoci nastpujce poczenia wyrazowe: Pisownia wyrazu Poprawna wymowa

20

mam matk dam muszelk dom matki mam morwy balem moim mim martwy przedtem mnie z nim mog zjem marmolad miaam matk oddam majtek w i c z e n i e 13 pa ba ma po bo mo pe be me pu bu mu pi bi mi py by my p b m

mam matke dam muszelke dom matki mam morwy balem moim mim martfy pszettem mnie z nim mog zjem mormolade miaam matke oddam majontek

apa aba ama opo obo omo epe ebe eme upu ubu umu ipi ibi imi ypy yby ymy pabama pobomo pebeme pubumu pibimi pybymy pap bap pop bop pep bep pup bup pip bip pyp byp w i c z e n i e 14 ab bab ap pap am mam ob bob op pop om mom eb beb up pep em mem ub bub up pup um mum ib bib ip pip im mim yb byb yp pyp ym mym w i c z e n i e 15 bma mba bmo mbo bme mbe bmy mby pma mpa pmo mpo pme mpe pmu mpu pmi mpi w i c z e n i e 16 bal pal, babka papka, bandera pantera, bark park, barka parka, bary pary, bas pas, batik patyk, bk pk, bedel pedel, biec piec, bieli pieli, bies pies,

21

bitny pitny, biuro piro, bonka ponka, bory pory, bowiem powiem, bl pl, br pr, bra pra, bior pior, brawo prawo, brg prg, bruka pruka, bryk pryk, bryka prykac, brynk prykn, buchn puchn, buk puk, byle pyle, by py, uby upy, bean pean, be perz, zbj spj, podbi podpi Artykulacja spgoski W, F W jest spgosk wargowo-zbow, szczelinow, tward, dwiczn, ustn F jest spgosk wargowo-zbow, szczelinow, tward, bezdwiczn, ustn. Przy wymawianiu spgosek w i f wytwarza si szczelina midzy doln warg a grnymi siekaczami. Powietrze przeciskajc si przez szczelin wytwarza tpy szmer waciwy tym spgoskom. Podniebienie mikkie jest uniesione i zamyka przejcie do jamy nosowej. Przy wymawianiu f wizada gosowe nie bior udziau w artykulacji, dlatego jest spgosk bezdwiczn. Przy wymawianiu w /spgoska dwiczna/ wizada gosowe drgaj. Przez obejrzenie w lusterku, przy wymawianiu tych spgosek, prawidowego ukadu warg i szczki powinnimy uzyska i przyswoi sobie waciwe brzmienie tych spgosek. wiczenie 1 Wzi prawidowy wdech, a nastpnie ukadajc prawidowo narzdy artykulacyjne, wydycha bardzo powoli powietrze, przy rwnoczesnym wymawianiu goski f. /Dwik ten powinien przypomina wolne uchodzenie powietrza z pknitej dtki/ ffffffffffffff............ wiczenie 2 Wydychajc powoli powietrze, przycisn lekko palcem doln warg do brzegu dolnych siekaczy, a do wytworzenia si odpowiedniej szczeliny.

wiczenie 3 fa fo fe fu fi fy afa ofo efe ufu ifi yfy afa afo afe afu afi afy ofa ofo ofe ofu ofi ofy efa efo efe efu efi efy ufa ufo ufe ufu ufi ufy ifa ifo ife ifu ifi ify yfa yfo yfe yfu yfi yfy af of ef uf if yf wiczenie 4

22

f fa f fo f fe f fu f fi f fy af fa of fo ef fe uf fu if fi yf fy faf fof fef fuf fif fyf wiczenie 5 Wymawia wyranie i dokadnie nastpujce wyrazy: Pisownia wyrazu w fryzjerze w folii w fonemie w Felicji w filmie w fudze w futrze w fagocie w fatamorganie wiczenie 6 Wykonanie wiczenia j.w. znw fabryka zdrw Feliks mw fraszk chopcw wcale wstaw framug chopcw figlarnych mw Franku fotograf fotografuje autograf Felliniego telegraf funkcjonuje znuf fabryka zdruf Feliks muf fraszke chopcuf fcale fstaf framuge chlopcuf figlarnych muf Franku fotograf fotografuje autograf Felliniego telegraf funkcjonuje Poprawna wymowa f fryzjerze f folii f fonemie f felicji f filmie f fudze f futrze f fagocie f fatamorganie

wiczenie 7 W czasie wymawiania przeduonej samogoski u lekko przyciskamy palcem doln warg do grnych siekaczy, a do wytworzenia odpowiedniej szczeliny. wiczenie 8 Wymawia spgosk w legato, na jednej fali wydechowej. wwwwwwwwwww........... wiczenie 9 wa wo we wu wi wy awa owo ewe uwu iwi ywy

23

awa awo awe awu awi awy owa owo owe owu owi owy ewa ewo ewe ewu ewi ewy uwa uwo uwe uwu uwi uwy iwa iwo iwe iwu iwi iwy ywa ywo ywe ywu ywi ywy w i c z e n i e 10 waw wow wew wuw wiw wyw w wa w wo w we w wu w wi w wy aw wa ow wo ew we uw wu iw wi yw wy wawowewuwi w i c z e n i e 11 Pisownia wyrazu w wannie w Wandzie w wazonie w wodzie w wojsku w wglu w wdce w wyzwisku w wujku w wentylatorze w wwozie w welonie w i c z e n i e 12 wa fa wo fo we fe wu fu wi fi wy fy af wa of wo ef we uf wu if wi yf wy aw waw of faf ow wow of fof ew wew ef fef uw wuw uf fuf iw wiw if fif yw wyw yf fyf waf wof wef wuf wif wyf wa we wi wy wo wu w fa fe fi fy fo fu f w i c z e n i e 13 fala wala, farsz Warsz, forw worw, frak wrak, fik wikt, fal wal, front wont, ffel wwz Poprawna wymowa w wannie w Wadzie w wazonie w wodzie w wojsku w wenglu w wutce w wyzwisku w wujku w wentylatorze w wwozie w welonie

24

Artykulacja spgosek T, D, N T jest spgosk przedniojzykowo-zbow, zwart, tward, bezdwiczn, ustn. D jest spgosk przedniojzykowo-zbow, zwart, tward, dwiczn, ustn. N jest spgosk przedniojzykowo-zbow, potwart, dwiczn, nosow. Przy wymawianiu spgosek: t, d, n artykulacja skada si jakby z dwch faz: 1/ zwarcia czubka jzyka z wewntrzn powierzchni grnych zbw: 2/ oderwaniu czubka jzyka. Gdy wymawiamy spgoski: t, d, to podniebienie mikkie jest lekko uniesione i cofnite do tylnej ciany jamy gardowej. Przy wymowie goski n podniebienie jest opuszczone, na skutek czego powietrze wydostaje si przez jam nosow. wiczenie 1 Wymawia w szybkim tempie spgosk t, zaczynajc od szeptu a nastpnie wzmacniajc si gosu: tttttttttttttttttt............... wiczenie 2 Wsun czubek jzyka midzy wargi wymawiajc rwnoczenie spgosk p. wiczenie 3 ta to te tu ty t t ata oto ete utu ity yty ata ato ate atu aty at at ota oto ote otu oty ot ot eta eto ete etu ety et et uta uto ute utu uty ut ut ita ito ite itu ity it it yta yto yte ytu yty yt yt at ot et ut it yt wiczenie 4 tat tot tet tut tyt tata toto tete tutu tyty at ta ot to et te ut tu it ti yt ty tta tto tte ttu tty

wiczenie 5 Wymawia bardzo dokadnie nastpujce poczenia wyrazw: Pisownia Prawidowa wymowa

25

mit trwa kot tkwi bilet tramwajowy brat truciciel prt twardy ttent tarpanw kwiat tuberozy jest tam kat tumw wiczenie 6

mit trfa kot tkfi bilet trwajowy brat truciciel prent tfardy tentent tarpanuf kfwiat tuberozy jest tam kat tumuf

tata, taca, tasak, tor, tom, tona, turysta, tenistista, technika, tyrolski, tygrys, tydzie, typ, tygiel, tymianek, tykanie, brat, jest , kot, kat, byt, kit, bilet, pot, drut, nit, kit, mit, aktor, antenat, teatr, stacja, sztaba, sztyft, stragan, strop, ptak, strach, warta, karta, kto, ktry, atrapa, antrakt wiczenie 7 Wymawia, przechodzc od wolnego do szybkiego tempa, spgosk d. dddddddddddddd............... wiczenie 8 Wsun czubek jzyka midzy wargi, wymawiajc rwnoczenie spgosk b. bbbbbbbbbbbbbb............... wiczenie 9 da do de du dy d d ada odo ede udu idy ydy oda odo ode odu ody od od ada ado ade adu ady ad ad uda udo ude udu udy ud ud ida ido ide idu idy id id yda ydo yde ydu ydy yd yd w i c z e n i e 10 dat dot det dut dyt dad da dod do ded de dud du dyd dy dada dodo dede dudu dydy dda ddo dde ddu ddy at da ot do et de ut du yt dy ad da od do ed de ud du id dy yd dy w i c z e n i e 11

26

dar, dadaizm, dotyk, dom, dorsz, domys, duy, dumny, dekolt, dekoracja, dentysta, dynia, dyrektor, dynamit, dym dyplom, dlatego, duto, dugo, do, wedle, dmuchawiec, dramat, zazdro, dwa, jezdnia, kadego, droga, drzewo, drzema, dem, dungla, drzwi, poddany, Budda, odda, oddzia, Edda. w i c z e n i e 12 Wypowiada dokadnie nastpujce przykady: Pisownia Prawidowa wymowa Wymowa z krtk pauz midzy wyrazami ponat domem bont dowutcy pszet druyn rajt druynowy spot doroszki szmat drogi pot duy kot drapieny

ponad domem bd dowdcy przed druyn rajd druynowy spod doroki szmat drogi pot duy kot drapieny w i c z e n i e 13

ponad domem bond dowutcy pszed druyn rajd druynowy spod doroszki szmad drogi pod duy kod drapieny

Wymawia w szybkim tempie: nnnnnnnnnnnn............. ni ny ni ny ni ny - nastpnie: - i odwrotnie: ny ni ny ni ny ni w i c z e n i e 14 Wsun czubek jzyka midzy wargi, wymawiajc rwnoczenie spgosk m. mmmmmmmmmmmmmmmmm...............

w i c z e n i e 15 na no ne nu ny n n ana ono ene unu ini yni ana ano ane anu ani ani an an ona ono one onu oni ony on on ena eno ene enu eni eny en en una uno une unu uni uny un un ina ino ine inu ini iny in in yna yno yne ynu yni yny yn yn an on en un in yn w i c z e n i e 16

27

nan non nen nun nin nyn nana nono nene nunu nini nyny an na on no en ne un nu in ni yn ny nna nno nne nnu nny nn nn w i c z e n i e 17 nauka, naprawa, natchnienie, natrysk, noc, norka, nos, noc, nota, norki, numer, nurek, nurt, nerwy, nestr, nerki, kran, ton, tan, tran, len, sen, pan, bawan, syn, myn, komin, handel, punkt, bunt, knot, pno, ptno, jasno, wiosna, ciemno, zimno, ptno, indyk, intencja, intelekt, indukcja, knur, ciemno, wanna, sanna, dziewanna, panna, staranny, konny, ranny, manna. w i c z e n i e 18 Pisownia pan na nartach on nocuje ten nocleg egzamin niedugo ju ten nie chce ten nikt on nie istnieje ogie niebieski ucze niezdolny stycze niedaleko grzebie nasz w i c z e n i e 19 ta da na to do no te de ne tu du nu ty dy ny ata ada ana oto odo ono ete ede ene utu udu unu ity idy iny tadana todono tedene tudunu tydyny tat dat tot dot tet det tut dut tyt dyt w i c z e n i e 20 at tat ad dat an nan ot tot od dot on non et tet ed det en nen it tyt id dyt in nyn yt tyt yd dyt yn nyn w i c z e n i e 21 tna tno ten tnu tny tn tn Prawidowa wymowa pan na nartach on nocuje ten noclek egzamin niedugo jusz ten nie chce ten nikt on nie istnieje ogie niebieski ucze niezdolny stycze niedaleko grzebie nasz

28

nta nto nte ntu nty nt nt dna dno dne dnu dny dn dn nda ndo nde ndu ndy nd nd nat not net nut nyt tan ten ton tun tyn w i c z e n i e 22 dat dam, dal tal, dalia talia, danie tanie, darnina tarnina, data tata, datek tatek, dbi tpi, dug tuk, db tup, dog tok, dom tom, donacja tonacja, do to, dratwa tratwa, dren tren, drenowa trenowa, drop trop, drb trup, drze trze, duby tuby, dnie tnie, dworki tworki, twr dwr, deka teka, dobi topi, dur tur, dr tr, dryl tryl, drabant trabant, kodun kotun, ludy luty, kobale kobalt, drab trap, grady graty, mody moty. Spgoski: N przedniojzykowe dzisowe /n/ N tylnojzykowe /n/ N przedniojzykowo-dzisowe, wymawiane jest tylko przed spgoskami zwartoszczelinowymi cz, d, a take przed zwarto-wybuchowymi t, d. np.: Pisownia pczek rczka mczka Andrzej Wymowa ponczek ronczka monczka Andrzej

N tylnojzykowe wymawiane jest niekiedy przed spgoskami k, g, przewanie w wyrazach obcego pochodzenia. np.: Pisownia bank bunkry Kongo Angolia Spgoski: Z, S, C, DZ S - spgoska przedniojzykowo-zbowa, szczelinowa, twarda, bezdwiczna, ustna Z - spgoska przedniojzykowo-zbowa, szczelinowa, twarda, dwiczna, ustna C - spgoska przedniojzykowo-zbowa, zwarto-szczelinowa, twarda, bezdwiczna, ustna DZ - spgoska przedniojzykowo-zbowa, zwarto-szczelinowa, twarda, dwiczna, ustna. Przy wymawianiu spgosek s, z szczelina tworzy si midzy przedni czci grzbietu jzyka a wewntrzn powierzchni grnych siekaczy i t czci dzise, ktra znajduje si w najbliszym ssiedztwie. Czubek jzyka powinien znajdowa si przy Wymowa bank bunkry kongo angolia

29

wewntrznej stronie dolnych siekaczy a boki jzyka przylegaj do wewntrznej strony grnych zbw. Kciki wart s lekko cofnite. Powietrze przy przejciu przez szczelin przedostajc si przez ni midzy przednimi zbami powoduje efekt syczenia. Artykulacja c, dz ukad jzyka i warg jak w goskach s, z. Artykulacja tych spgosek skada si z dwch elementw: zwarcia przedniej czci jzyka z grnymi siekaczami jak w czasie wymowy t, oraz szczeliny waciwej take spgosce s. Przejcie od zwarcia do szczeliny jest stopniowe a wic bez eksplozji i tym c rni si od ts. Spgoska dz jest dwicznym odpowiednikiem bezdwicznego c. wiczenia przygotowawcze 1. 2. 3. 4. 5. Wysuwanie jzyka do przodu. Jzyk szeroki i wski /opatka i zwenie/. Jzyk zwinity w rulonik. Wydmuchiwanie powietrza. Cofanie jzyka w gb jamy ustnej. Rozchylanie warg jak przy umiechu /zby musz by widoczne/. Zby zwarte i widoczne, wargi rozchylone jak przy umiechu. W tym ukadzie narzdw artykulacyjnych wymawia dugie s: ssssssssssssssss........... Otworzy usta i czubek jzyka oprze o dolne eby. Jzyk jest jakby wybrzuszony. Grne zby dotykaj lekko do grzbietu jzyka. W tym ukadzie narzdw artykulacyjnych, dmucha na jzyk. Na jzyku powinien wytworzy si rowek, ktrym bdzie przechodzi strumie powietrza wzdu linii rodkowej jzyka.

Uwaga Przy wymawianiu omawianej grupy spgosek zwracamy uwag na to, by: - jzyk nie wysuwa si zbytnio do przodu, - warga dolna nie zbliaa si do grnych zbw, - przed rozpoczciem artykulacji zby byy zacinite, - podczas artykulacji szczka bya prawie nieruchoma.

w i c z e n i a S wiczenie 1 Nadajc odpowiedni ukad narzdom mowy, wymawiamy: fffssssss, fffssss, fffssss....., imitujc jakby syk wa. wiczenie 2 Wymawiajc podane niej sylaby, przeduajc pocztkowo s. fssa fsso fsse fssu fssy afsa ofso efse ufsu ifsy yfsy osa oso ese usu isy ysy

30

asa oso ase asu asy as as osa oso ose osu osy os os esa = eso ese esu esy es es usa uso use usu usy us us isa iso ise isu isy is is ysa yso yse ysu ysy ys ys sa so se su sy s s as os es us ys s s wiczenie 3 sas sos ses sus sys ss ss sasa soso sese susu sysy ss ss as sa os so es se us su is sy ys sy as za os zo es ze us zu is zy ys zy s sa s so s se s su s sy s s s s wiczenie 4 Wymawia podane niej wyrazy przeduajc spgosk s: lasss, passs, nosss, sosss, gosss, losss, wsss, popisss... ssala, ssyn, sssosna, ssyrop, ssurowiec, sssery, ssseler, ssowa. wiczenie 5 Czyta dokadnie i starannie wyrazy: salon, sasanka, samolot, soda, sok, sosna, sl, suma, sen, ser, syn; las, bas, kwas, los, nos, wos, kos, gos, mabus, kaktus, wirus, pies, bies, owies, bis, lis, cis, napis, ws, ks, ssa, ssak, Picasso, hossa, passa, Messalina, Messyna, sos, stos, spis, sotys.

wiczenie 6 Poprawna pisownia z sanek z Sawka z syna z ssiada pas sucki las sosnowy los surowy spis surowcw nos spuchnity wraz z sob Prawidowa wymowa s sanek s safka s syna s ssiada pas sucki las sosnowy los surowy spis surofcuf nos spuchnienty wras s sob

31

wyraz samotny zraz spalony w i c z e n i a Z wiczenie 1

wyras samotny zras spalony

Wymawia kilkakrotnie poczenie: wwwzzz....., wwwzzz..... itd. naladujc jakby brzczenie muchy. wiczenie 2 Wymawiamy podane niej sylaby, pocztkowo przeduajc z: wzza wzzo wzze wzzu wzzy wzz wzzz awzzza owzzzo ewzzze uwzzzu iwzzzy ywzzzy aza ozo eze uzu izy yzy aza azo aze azu azy az az oza ozo oze ozu ozy oz oz eza ezo eze ezu ezy ez ez uza uzo uze uzu uzy uz uz iza izo ize izu izy iz iz wiczenie 3 aza asa ozo oso eze ese uzu usu izy isy yzy ysy za sa zo so ze se zu su zy sy z s z s zas zos zes zus zys zs zs zaza zozo zeze zyzy zz zz az za oz zo ez ze uz zu iz zy z z z z z za z zo z ze z zu z zy z z z z zazozezu

wiczenie 4 Wymawia starannie nastpujce wyrazy: zapaka, zagon, zalewa, zakaza, zebranie, zeszyt, zosta, zobaczy, zupa, zuch, zupeny, Zygmunt, Zyta; rozzoci, bezzwocznie, z zagrody, z zagajnika, z zamka, z zucha, z ucha, z akcji, z ambrozji, z okonia, z okolicy, z ekierki, z uzupenienia, z ulicy, z ula, z iglicy, z imbiru, z Edmunda, wraz ze mn, obraz zagubiony, wyraz zastosowany, gaz zapalony, mrz zela, bez zapachnia, bez znaczenia. w i c z e n i a C

32

wiczenie 1 Wymawia przeduone t, z rwnoczenie cofnitymi kcikami warg. - wymawia krtko: t s ts... wiczenie 2 Wymawia szybko: cyt, cyt, cyt, cyt... a nastpnie: cat, cot, cet, cut... itd. wiczenie 3 ca co ce cu cy c c ac oc ec uc ic yc aca oco ece ucu icy ycy oca oco oce ocu ocy oc oc uca uco uce ucu ucy uc uc ica ico ice icu icy ic ic yca yco yce ycu ycy icy yc yc eca eco ece ecu ecy ec ec wiczenie 4 cac coc cec cuc cyc cc cc caca coco cece cucu cycy cc cc ac ca oc co ec ce uc cu ic cy yc cy sca sco sce scu scy sc sc s ca sco s ce s cu s cy s c s c wiczenie 5 Wymawia dokadnie wyrazy: cay, caus, cal, car, comber, cok, crka, cukier, cennik, cega, cebula, cal, cyrk, cyrkiel, cymba, cytrus, cykoria, cygan. plac, pajac, paac, nos, moc, koc, kloc, piec. palec, wisielec, zajc, latawiec, lekcja, wakacje, klocki, owca, stacja, lokomocja, emocja, walc, filc, ckliwy, cmentarz, co, cwa. wiczenie 6 pajac cay, piec cebul, utuc cynamon, nic co robi, pajac cudowny, noc caa, plac centralny, owoc cytryny, nic ciekawego, noc cudowna. z caoci, z cukru, z codziennoci, z cebuli, z cukierka, z crk, z cyrografem, z carem, z cokou, z cebra, z cynamonu. w i c z e n i a DZ wiczenie 1

33

Wymawia przeduone d, cofajc rwnoczenie kciki warg. wiczenie 2 Wymawia w szybkim tempie: dzy, dzy, dzy, dzy... przeduajc spgosk dz. wiczenie 3 dza dzo dze dzu dzy dz dz adza odzo edze udzu idzy ydzy adza adzo adze adzu adzy adz adz odza odzo odze odzu odzy odz odz edza edzo edze edzu edzy edz edz udza udzo udze udzu udzy udz udz idza idzo idze idzu idzy idz idz ydza ydzo ydze ydzu ydzy ydz ydz wiczenie 4 z dza z dzo zdze z dzu z dzy z dz z dz zdza zdzo zdze zdzu zdz zdz dzac dzoc dzec dzuc dzyc dzc dzc dzadza dzodzo dzedze dzudzu dzydzy dzdz dzdz dzaca dzoco dzece dzucu dzycy dzc dzc dzdza dzdzo dzdze dzdzu dzdzy dzdz dzdz wiczenie 5 sa za ca dza so zo co dzo se ze ce dze su zu cu dzu sy zy cy dzy s - z c dz s z c dz

wiczenie 6 Wymawia wyrazy: dzban, dzwon, sadzawka, sadze, ogrodzenie, miedza, koledzy, brynza, rydze, dzwoni, bardzo, kukurydza, rodzynki, wadza, sadze, cudzy, frdzle, bryndza, rdze, bardzo. Spgoski: SZ, , CZ, D SZ - jest spgosk przedniojzykowo-dzisow, szczelinow, bezdwiczn, tward, ustn. - jest spgosk przedniojzykowo-dzisow, szczelinow, dwiczn, tward, ustn. CZ - jest spgosk przedniojzykowo-dzisow, zwartoszczelinow, bezdwiczn, tward, ustn.

34

D - jest spgosk przedniojzykowo-dzisow, zwartoszczelinow, dwiczn, tward, ustn. Przy wymowie spgosek sz oraz jzyk znajduje si za grnymi zbami /za wakiem dzisowym/. Boki jzyka dotykaj grnych zbw. Zby s zwarte, wargi lekko wysunite do przodu. Przy wymowie cz i d ukad jzyka i warg jest taki sam jak przy wymowie gosek sz, . Strumie powietrza jest przerywany /mona to wyczu na doni zblionej do ust/. Jest gosk krtkotrwa, przy przeduaniu cz przechodzi w sz, a przy d w . wiczenia przygotowawcze 1. 2. 3. 4. 5. Wysuwanie jzyka do przodu, unoszenie na grn warg jzyk wski, wyduony, zby widoczne. Unoszenie jzyka za grne zby jzyk wski. Kierowanie jzyka w kciki ust, oblizywanie warg. Wysuwanie warg do przodu tworzenie tzw. ryjka /zby powinny by widoczne/. Unie jzyk za grne eby, zby zewrze i wargi lekko wysun do przodu /wargi nie mog by cinite/. Przy takim uoeniu jzyka i warg wymawia poszczeglne goski sz, , cz, d.

w i c z e n i a SZ wiczenie 1 Wymawia kilkakrotnie, kontrolujc uoenie narzdw artykulacyjnych: tttszszszszszszszszwz...., naladujc przy tym szum pary wodnej. wiczenie 2 Wymawia dokadnie podane sylaby na pocztku przeduajc nieco gosk sz. tsza tszo tsze tszu tszy tsz tsz atsza otszo etsze utszu itszy ytszy sza szo sze szu szy sz sz asza oszo esze uszu iszy yszy aszo asze aszu aszy asz asz osza oszo esze oszu oszy osz osz esza eszo esze eszu eszy esz esz isza iszo isze iszu iszy isz isz ysza yszo ysze yszu yszy ysz ysz asz osz esz usz isz ysz sz sz wiczenie 3 szasz szosz szesz szisz szysz szsz szsz asz sza osz szo esz sze usz szu isz ysz szy szasza szoszo szesze szuszu szyszy s sza s szo s sze s szu s szy s sz s sz

35

wiczenie 4 Wymawia podane niej przykady: szafa, szalik, szatnia, szabla, szachy, szopa, szofer, szelki, szuflada, szufelka, szyba, szyny, szynka, szydo, szydzi, kosz, listonosz, kapelusz, mysz, tusz, plusz, klosz, gulasz, szmata, sznurek, szpak, szpada, szpilka, szpinak, szron, sztandar, podeszwa, flaszka, myszka, liszka, puszka, szwaczka, praczka, lepszy, wierszyk, dorsz, marsz, szyszka, szyszynka, szyszak, orszak. wiczenie 5 szkolna szatnia, pluszowy kapelusz, puszka groszku, wasza szkoa, wyszywana poduszka, bursztynowa broszka, szalony Szymon, pisze na maszynie, wszystkie przedszkolaki, szukasz szalika, szal szubrawca; masz szalik, bdziesz szczeka, syszysz szum, depczesz szczotk, syszysz szmer, bierzesz sznur, nasz szpital, kosz szklany, widzisz szczura, wasz szlak, kapelusz Szczepana, pisz szczerze, mysz szeleci, plusz sztuczny; z szalikiem, z Szarikiem, z szopy, z szokiem, z szuraniem, z szyi, z szemraniem, z szelestem, z szynk, z szoferem, z szuflady.

36