...

aby znali Ciebie, jedynego prawdziwego Boga, oraz Tego, ktrego posae, Jezusa Chrystusa

Seria otrzymaa nagrod Stowarzyszenia Wydawcw Katolickich FENIKS

Imprimatur: Kurii Metropolitalnej Warszawskiej nr 4304/NK/1998 z dnia 27 padziernika 1998 roku Konsultacja lologiczna prof. dr hab. Danuta Biekowska Skad i amanie Raven s.c. Korekta Boenna Bojar Marta Chwojko Barbara Harasek Julia Wanda Harz Danuta Oleksowicz Mirosawa Wjcik

Opracowanie graczne i rekonstrukcja herbu na podstawie oryginau z 1599 r. Artur Gobiowski Komputerowa rekonstrukcja oryginalnych inicjaw Marcin Micha Adamski Projekt okadki i obwoluty Joanna Zonkiewicz Wydanie sme (2013)
Copyright for introductions c 1998 by Janusz Frankowski & Ocyna Wydawnicza Vocatio Copyright for the transcription & edition c 1998 by Ocyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa All rights reserved. Wszelkie prawa zastrzeone. Ta ksika, ani adna jej cz, nie moe by przedrukowywana ani w jakikolwiek inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w rodkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. W sprawie zezwole naley zwraca si do Ocyny Wydawniczej Vocatio 02-798 Warszawa, ul. Polnej Ry 1, e-mail: vocatio@vocatio.com.pl Redakcja: tel. (22) 648 54 50, Dzia handlowy: tel. (22) 648 03 78, fax (22) 648 03 79, e-mail: handlowy@vocatio.com.pl Ksigarnia Wysykowa 02-793 Warszawa 78, skr. poczt. 54 tel. (603) 861 952, e-mail: ksiegarnia@vocatio.com.pl www.vocatio.com.pl ISBN 978-83-7829-106-0

Warszawa, dnia 27 czerwca 1997 r.

Sowo wstpne
Napawa radoci fakt, e wierzcy coraz czciej i chtniej sigaj po Pismo wite. Zawiera ono bowiem to, co Bg w swoim nieskoczonym miosierdziu zechcia objawi o sobie i odkrywa najwaniejsze potrzeby i tsknoty czowieka. Czytanie i rozwaanie ksig witych zapewnia wzrost ycia religijnego, odmienia na lepsze ludzkie postpowanie i ukazuje perspektywy wiecznoci. ywe bowiem jest Sowo Boe, skuteczne i ostrzejsze ni wszelki miecz obosieczny, przenikajce a do rozdzielenia duszy i ducha, staww i szpiku, zdolne osdzi pragnienia i myli serca czytamy w Licie do Hebrajczykw (4, 12). Koci okazuje pomoc w trudnym zadaniu poznawania i rozumienia Biblii take przez promowanie rezultatw bada uczonych. Studiuj oni Pismo wite, objaniajc je jako Sowo Boe i ludzkie. W ostatnich latach zgodnie z zaleceniem Soboru Watykaskiego II nastpi w tej dziedzinie w Polsce znaczny postp. Wnurt tych dokona wpisuje si Prymasowska Seria Biblijna, obejmujca najbardziej fundamentalne pomoce niezbdne dla rzetelnych studiw biblijnych. Mona ywi nadziej, e ksiki, ktre si w tej serii ukazuj, przyczyni si do dalszego pogbiania i upowszechniania rzetelnych bada biblijnych, a przez to do nowego oywienia duszpasterstwa i duchowoci biblijnej. W ten sposb zwielokrotni w Kociele bogosawione owoce pragnienia poznawania i umiowania Trjjedynego Boga.

Jzef Kardyna Glemp Prymas Polski

PrYMASOwSKA SErIA BIBLIJNA

Redaktor naukowy serii:

ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski

1. Remigiusz Popowski SDB, Micha Wojciechowski (przek.), Grecko-polski Nowy Testament. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi. Warszawa 1994, 1995, 1996, 1997, 2000, 2003, 2005, 2006, 2010. 2. James B. Pritchard (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. wyd. pol.), Wielki atlas biblijny. Warszawa 1994, 1997, 2001, 2010. 3. Remigiusz Popowski SDB, Wielki sownik grecko-polski Nowego Testamentu. Wydanie z pen lokalizacj greckich hase, kluczem polsko-greckim oraz indeksem form czasownikowych. Warszawa 1994, 1995, 1997, 2006. 4. Jan Flis, Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiclecia. Warszawa 1991, 1997, 1999, 2004. 5. Bruce M. Metzger, Michael D. Coogan (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. wyd. pol.), Sownik wiedzy biblijnej. Warszawa 1996, 1997, 1999, 2004. 6. Micha Wojciechowski (przek. i oprac.), Synopsa czterech Ewangelii. Warszawa 1997, 1999, 2004. 7. Remigiusz Popowski SDB, Sownik grecko-polski Nowego Testamentu. Warszawa 1997, 1999, 2007. 8. Bruce Metzger, David Goldstein, John Ferguson (konsult. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. wyd. pol.), Wielkie wydarzenia czasw biblijnych. Warszawa 1998. 9. Paul J. Achtemeier (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. 3. wyd. pol.), Encyklopedia biblijna. Warszawa 1998, 1999, 2004. 10. Janusz Frankowski (red. nauk. i wstpy), Biblia w przekadzie ksidza Jakuba Wujka z 1599 r. Transkrypcja typu ,,B oryginalnego tekstu z XVI w. i wstpy. Warszawa 1999, 2000, 2004, 2009, 2013. 11. Dan Bahat, Waldemar Chrostowski (oprac. wyd. pol.), Atlas biblijnej Jerozolimy. Warszawa 1999, 2004. 12. Piotr Briks, Podrczny sownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu. Warszawa 1999, 2000.

VII

Prymasowska Seria Biblijna

13. Ryszard Rubinkiewicz SDB (oprac. i wstpy), Apokryfy Starego Testamentu. Warszawa 1999, 2000, 2001, 2007, 2010. 14. Anna Kumirek (przek. i oprac.), Hebrajsko-polski Stary Testament Ksiga Rodzaju. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, transkrypcj oraz indeksem rdzeni. Warszawa 2000. 15. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Nowy Testament. Przekad na Wielki Jubileusz Roku 2000. Warszawa 2000. 16. Craig S. Keener, Krzysztof Bardski, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Komentarz historyczno-kulturowy do Nowego Testamentu. Warszawa 2000, 2010. 17. Raymond E. Brown SS, Joseph A. Fitzmyer SJ, Roland E. Murphy OCarm (red. nauk. wyd. oryg.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Katolicki komentarz biblijny. Warszawa 2001, 2004, 2010, 2013. 18. Fritz Rienecker, Gerhard Maier, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.) Leksykon biblijny. Warszawa 2001, 2008. 19. Stanisaw Gdecki (przek. i oprac.) Grecko-acisko-polska synopsa do 1 i 2 Ksigi Machabejskiej. Warszawa 2002. 20. Leland Ryken, James C. Wilhoit, Tremper Longman III (red.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik symboliki biblijnej. Warszawa 2003, 2010. 21. Bogusaw Wida, Sownik antropologii Nowego Testamentu. Warszawa 2003. 22. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Picioksig. Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem rdzeni. Warszawa 2003, 2009. 23. David H. Stern, Komentarz ydowski do Nowego Testamentu. Warszawa 2004, 2010. 24. John H. Walton, Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej. Warszawa 2005. 25. R.J. Coggins, J.L. Houlden (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik hermeneutyki biblijnej. Warszawa 2005. 26. J.I. Packer, M.C. Tenney (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik ta Biblii. Warszawa 2007. 27. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Prorocy. Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem sw hebrajskich. Warszawa 2008. 28. Remigiusz Popowski SDB (przekad NT), Lyman Coleman (red. marginaliw i komentarzy), Nowy Testament dla moderatorw. Warszawa 2008, 2010.

Prymasowska Seria Biblijna

VIII

29. Remigiusz Popowski SDB, Grecko-polski sownik syntagmatyczny Nowego Testamentu, Warszawa 2008. 30. Ludwig Koehler, Walter Baumgartner, Johann Jakob Stamm, Wielki sownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa 2008, 2013. 31. Micha Wojciechowski (przek. i wstp), Grecko-polski Stary Testament Ksigi Greckie. Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi i indeksem form podstawowych. Warszawa 2008. 32. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Pisma. Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem sw hebrajskich i aramejskich. Warszawa 2009. 33. Krzysztof Sielicki, Onomastykon Biblii Hebrajskiej i Nowego Testamentu. Systematyzacja zapisu biblijnych nazw wasnych. Warszawa 2009. 34. Gerald F. Hawthorne, Ralph P. Martin, Daniel G. Reid, Sownik teologii w. Pawa. Warszawa 2010. 35. Walter C. Kaiser Jr., Peter H. Davids, F.F. Bruce, Manfred T. Brauch, Trudne fragmenty Biblii, Warszawa 2011, 2012. 36. Anna Horodecka, Jurij Goowanow wraz z Zespoem Redakcyjnym NPD (przekad i adaptacja dynamiczna), Ksiga Psalmw. Nowy Przekad Dynamiczny. Warszawa 2013. 37. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Septuaginta czyli Biblia Starego Testamentu wraz z ksigami deuterokanonicznymi i apokryfami. Warszawa 2013. 38. Remigiusz Popowski SDB, Onomastykon Septuaginty. Warszawa 2013.

SPIS TRECI CZ WSTPNA Sowo wstpne Prymasa Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V Spis treci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX Przedmowa do smego wydania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII Od wydawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XV Sowo wstpne autora transkrypcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVII Od pocztku cywilizacji do monoteizmu izraelskiego i Biblii . . . . . . . . . . . . . . XXVII Pismo wite w swych istotnych rysach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXXI BIBLIA W PRZEKADZIE KS. J. WUJKA Z 1599 R. w opracowaniu i ze wstpami ks. Janusza Frankowskiego Do Krla Zygmunta III. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Do Czytelnika sowo wstpne abpa S. Karnkowskiego, wczesnego Metropolity Gnienieskiego i Prymasa Koronnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Porzdek Ksig Starego Testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Porzdek Ksig Nowego Testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stary Testament Stary Testament: ksiga nieznana ksiga bezcenna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Picioksig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Rodzaju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Wyjcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Kapaskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Liczb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Powtrzonego Prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Deuteronomistyczna historia Izraela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Jozue . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Sdziw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Rut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pierwsze Ksigi Samuelowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Wtre Samuelowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Trzecie Krlewskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Czwarte Krlewskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 6 21 22 23 28 31 111 175 221 285 345 347 387 427 433 485 529 581

Spis treci Historia kapaskolewicka (Dzieo kronikarskie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Pierwsze Kronik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Wtre Kronik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Pierwsze Ezdraszowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Nehemiaszowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Tobiaszowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Judyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Ester . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Machabejskie zderzenie judaizmu z hellenizmem . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Pierwsze Machabejskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Wtre Machabejskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Mdrociowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Poezja biblijna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Psalmy ksiga modlitw ludu Boego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Hiob . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Psalmw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Przypowieci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eklezjastes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pie nad Pieniami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi Mdroci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eklezjastyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksigi prorockie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proroctwo Izajaszowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proroctwo Jeremiaszowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Treny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proroctwo Baruchowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proroctwo Ezechielowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proroctwo Danielowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proroctwo Ozeasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proroctwo Joela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proroctwo Amosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proroctwo Abdiaszowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proroctwo Jonasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proroctwo Micheaszowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proroctwo Nahuma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proroctwo Habakuka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proroctwo Sofoniasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proroctwo Aggeusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proroctwo Zachariasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proroctwo Malachiasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631 633 679 735 753 777 795 817 839 843 893 929 934 940 943 1013 1213 1273 1289 1303 1345 1463 1467 1575 1677 1693 1707 1789 1823 1845 1853 1871 1875 1879 1893 1899 1905 1913 1917 1933

Spis treci Nowy Testament wiat w dniach Jezusa i powstajcego chrzecijastwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nowy Testament ksiga Peni Czasw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ewangelie, ich powstanie i ich istota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ewangelie Wedug Mateusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wedug Marka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wedug ukasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wedug Jana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Koci rusza w wiat (Dzieje Apostolskie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dzieje Apostolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pawe Aposto: jego dzieo misyjne i jego listy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Listy w. Pawa Do Rzymian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Do Koryntian Pierwszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Do Koryntian Wtry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Do Galatw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Do Efezjan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Do Filipian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Do Kolosan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Do Tesaloniczan Pierwszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Do Tesaloniczan Wtry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Do Tymoteusza Pierwszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Do Tymoteusza Wtry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Do Tytusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Do Filemona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Do ydw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Listy powszechne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Listy powszechne Jakuba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Piotra Pierwszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Piotra Wtry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jana Pierwszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jana Wtry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jana Trzeci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Judy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ku Nowej Ziemi i Nowym Niebiosom (Objawienie w. Jana) . . . . . . . . . . . . Objawienie w. Jana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XI

1941 1946 1949 1953 2011 2045 2105 2149 2151 2205 2211 2237 2261 2277 2287 2297 2303 2309 2315 2319 2327 2333 2337 2339 2357 2359 2367 2375 2381 2389 2391 2393 2395 2399

PRZEDMOWA DO SMEGO WYDANIA ywotno Biblii Wujka zostaa, do nieoczekiwanie, potwierdzona w czasie, gdy mogo si wydawa, e spenia ju ona swoje zadanie i denitywnie przesza do historii polskiej translatoryki biblijnej. Sugeroway to radykalne przemiany, ktre nastpiy po Soborze Watykaskim II (1962-1965), ktry, idc za wskazaniami encykliki Piusa XII Divino aante Spiritu (1943), ponownie zaleci oraz promowa dokonywanie przekadw Pisma witego na jzyki nowoytne z tekstw oryginalnych, czyli hebrajskiego, aramejskiego i greckiego. Skoro ks. Jakub Wujek dokona przekadu ksig witych z aciskiej Wulgaty, a miao to miejsce ponad czterysta lat temu, jego dzieo bywao odbierane i przedstawiane jako niezgodne z duchem wprowadzanych zmian, a wic wprawdzie godne szacunku i uznania, lecz pod wieloma wzgldami ju przestarzae i swoicie antykwaryczne. Rzeczywisto dowioda czego zupenie innego. Wznowienie, opatrzone tytuem Biblia w przekadzie ksidza Jakuba Wujka z 1599 r., okazao si decyzj tyle odwan i traon, co potrzebn, a nawet oczekiwan i bardzo owocn. Chocia od ukazania si tego dziea po raz pierwszy upyny cztery wieki, znajduje ono chtnych odbiorcw rwnie obecnie, na progu XXI w. i trzeciego tysiclecia. Przesdza o tym wiele wzgldw, z ktrych trzy zasuguj na szczeglne podkrelenie. Po pierwsze, jest to wspaniae i ponadczasowe osignicie kultury polskiej, wyznaczajce jej ksztat i kierunki poczynajc od koca XVI w. do dzisiaj. Po drugie, Biblia Wujka stanowia dla kilkunastu pokole katolikw polskich (obcie korzystali z niej jednak rwnie chrzecijanie innych wyzna) waciwie jedyn, a w kadym razie najbardziej znan, moliwo spotkania ze sowem Boym utrwalonym na kartach Starego i Nowego Testamentu. Po trzecie, pooya solidne podwaliny pod chrzecijask duchowo i teologi, uyczajc polszczynie jzyka i poj, ktre trwale weszy do polskiej religijnoci i pobonoci. Biblia Wujka to znacznie wicej ni przekad tekstu Biblii, jeden wrd wielu innych, to prawdziwy pomnik kultury polskiej, ktry pozwoli jej przetrwa i rozwija si mimo wielu trudnych zakrtw naszej ojczystej historii. Zaktualizowanego opracowania Biblii w przekadzie ksidza Jakuba Wujka z 1599 r., wedug transkrypcji typu B jej tekstu oryginalnego, a take zaopatrzenia jej w poyteczne objanienia i wstpy, dokona ks. prof. Janusz Frankowski, znany biblista warszawski i wielki mionik kultury polskiej, zwizany ze rodowiskiem Akademii Teologii Katolickiej, przeksztaconej w 1999 r. w Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego. Podziwialimy odwag decyzji Ksidza Profesora tym bardziej, e wanie pod koniec XX w. byy opracowywane nowe przekady Pisma witego na polski dokonywane z jzykw oryginalnych. Ukazanie si Wujkowego dziea w nowym opracowaniu wzbudzio prawdziw sensacj. Miar uznania dla podjtego wysiku i jego wspaniaych rezultatw stanowi liczne nagrody i wyrazy uznania dla ks. prof. J. Frankowskiego i Ocyny Wydawniczej Vocatio za to, e day do rki wspczesnej kulturze polskiej dzieo tak wane i stymulujce ponowne

XIV

Przedmowa do smego wydania

zainteresowanie przeszoci i bogat wielowiekow tradycj. Pozwolio ono przetrwa najtrudniejszy okres w naszych dziejach, jakim byy zabory (1775-1918), a take burzliwy wiek XX z dwiema wojnami wiatowymi i dwoma niszczycielskimi totalitaryzmami, a mianowicie czerwonym (komunistycznym) i brunatnym (narodowosocjalistycznym), ktrych ostrze zwrcio si przeciwko chrzecijastwu. Rwnie po II wojnie wiatowej, aczkolwiek kultura polska dowiadczya wielu wszechstronnych przemian, Biblia Wujka pozostaa w centrum uwagi, a jej rol i znaczenie uwypukla paradoksalnie fakt, e coraz czciej podnosiy si gosy, i powinna by zastpiona nowym, uwspczenionym, tumaczeniem Pisma witego. Gdy w 1965 r. pojawio si pierwsze wydanie tzw. Biblii Tysiclecia, byo ono zestawiane i porwnywane przede wszystkim z dzieem Wujka. Stao si te jasne, e aden kolejny przekad nie ma szans na tak ywotno i oddziaywanie, ktre stay si jej udziaem. Biblia Wujka powstaa w kontekcie napi i polemik midzywyznaniowych zapocztkowanych podczas Reformacji, przede wszystkim w toku konfrontacji Kocioa katolickiego z protestantyzmem. Przyszo miaa pokaza, e bya uywana rwnie przez protestantw. Historia jej powstania, tak samo jak biograa ks. Jakuba Wujka z Wgrowca, susznie obdarzanego zaszczytnym mianem polskiego Hieronima, w peni zasuguj na wzmoon uwag, wskazuj bowiem, e trudne okolicznoci i uwarunkowania mog stymulowa ogromne osignicia i sukcesy. Na tekcie tej Biblii wychowao si wiele milionw Polakw, ksztatujc swj charakter i wydajc wielkich mistrzw ducha i sowa, jak Adam Mickiewicz, Juliusz Sowacki, Cyprian Kamil Norwid, Henryk Sienkiewicz, Leopold Sta czy kard. Stefan Wyszyski. Polskojzyczne orilegia biblijne, czyli bukieciki ukadane z cytatw wybranych tekstw Pisma witego, czerpay przede wszystkim wanie z Biblii w przekadzie ks. Wujka. Natomiast obecnie jej tekst, przynajmniej w pewnym stopniu, zabezpiecza i chroni nasz pobono i teologi przed religijn nowomow, ktra zamiast uwica rzeczywistoci ziemskie zewieccza to, co wite. Wznowienie w ramach Prymasowskiej Serii Biblijnej dziea ks. Jakuba Wujka zapocztkuje zapewne now faz jej oddziaywania. Kolejne pokolenie Polakw moe z wielk korzyci dla siebie czyta ksigi wite w ojczystej mowie, tak jak brzmiaa kilka wiekw temu oraz wci jest zrozumiaa i nadal wzrusza. Skoro Biblia jest sowem Boym i sowem ludzkim, czytelnicy Biblii Wujka wchodz do domu, ktry ma dwch gospodarzy Boga i Ojczyzn. Ks. prof. zw. dr hab. Waldemar Chrostowski Dyrektor Instytutu Nauk Biblijnych Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego Przewodniczcy Stowarzyszenia Biblistw Polskich Warszawa, 2 maja 2013 r.

OD WYDAWCY Z nieukrywan satysfakcj przekazujemy Pastwu nowe dzieo w ramach Prymasowskiej Serii Biblijnej. Wydana po raz pierwszy drukiem dokadnie czterysta lat temu Biblia w jzyku polskim, w przekadzie ks. Jakuba Wujka, miaa w historii wiele wznowie. Jednak wydania typu A, w ktrych zachowane byy nie tylko jzyk, ale i ortograa, staway si dla czytelnikw zbyt odlege ze wzgldu na mao czyteln dawn pisowni, czego przykadem mog by edycje ks. bpa S. Kozowskiego z koca XIX i pocztkw XX w. Z kolei opracowania typu C z lat trzydziestych naszego wieku dokonane przez jezuitw, a unowoczeniajce jzyk, s bardzo dalekie od szesnastowiecznego oryginau. W rezultacie Biblia Wujka dostpna w XX wieku nie bya ju tym samym tekstem, ktry opublikowano w wieku XVI. Transkrypcja typu B, ktrej dwudziestoletnim, godnym najwyszego szacunku wysikiem dokona ks. prof. Janusz Frankowski, daje wspczesnemu czytelnikowi szans wejrzenia w oryginalny tekst pierwszego wydania tej Biblii. Walory naszego wydania to: wierno wobec pierwotnego tekstu, czytelno liternictwo gotyckie zastpiono atwiejszym do odczytania krojem czcionki i, co jest wydarzeniem na skal wiekw, odrestaurowanie oryginalnych szesnastowiecznych inicjaw. Te wspaniae zabytki sztuki edytorskiej po raz pierwszy zostaj udostpnione szerokiemu gronu czytelnikw. Zachowane pojedyncze egzemplarze Biblii Wujka sprzed czterech wiekw czsto nie nadaj si ju nawet do otwarcia ze wzgldu na zy stan papieru, a te nieliczne, ktre mona jeszcze czyta, s starannie chronione i praktycznie dostpne tylko dla wskiego grona specjalistw. Mamy nadziej, e dzieo, ktre trzymaj Pastwo w rkach, bdzie nie tylko najwspanialszym pokarmem, jakim jest Sowo Boe, ale rwnie wiadectwem tradycji, kultury i nauki polskiego narodu. Jestemy rwnie przekonani, e wieloletni trud, zwizany z przygotowaniem mniejszej edycji Biblii Wujka, nie pjdzie na marne i Biblia ta tra do domw, uczelni, szk, parai i bibliotek ju to jako codzienna lektura natchnionego tekstu, ju to dokument kultury narodowej. Bez Biblii Wujka nie byoby bowiem polskiego jzyka we wspczesnej postaci, trudno byoby rwnie zrozumie w peni histori i kultur naszego narodu bez jego chrzecijaskich korzeni. Wydawca

SOWO WSTPNE AUTORA TRANSKRYPCJI Mamy przed sob Bibli ks. Jakuba Wujka. Biblia ta zostaa wydana po raz pierwszy w 1599 roku, czyli dokadnie czterysta lat temu. Przeywamy wic wielkie jubileuszowe dni tego dziea. Dzieo przedstawia jak wiemy niezwykle wany zabytek jzyka polskiego. By moe nawet ze wzgldu na swj wiek, swoje bogactwo jzykowe i literackie oraz swoje znaczenie w naszych dziejach najwaniejszy. A jeli nawet nie najwaniejszy, to w kadym razie jeden z najwaniejszych. Czy to jednak tylko pomnik staropolszczyzny? Z pewnoci nie. Ta ksiga to Biblia, a wic Sowo Boe. Jej pene znaczenie polega rwnie na tym, e przez ponad trzysta pidziesit lat, a po lata szedziesite naszego wieku, a wic niemal do naszych dni bya jedynym penym i funkcjonujcym katolickim przekadem Pisma witego w naszym jzyku1 . Po dzi dzie spotykamy osoby, ktre wol uywa tego przekadu ni jakiegokolwiek innego. Jzyk tej Biblii jest zreszt, mimo lat, bardzo nam bliski, bliszy ni by si mogo wydawa, gdy syszymy, e jest to tekst sprzed 4 wiekw. Nadto jzyk ten jest peen swoistego uroku. Otwrzmy wic ksig i przekonajmy si sami. Oto kilka cytatw. Bg stwarza wiat: I zsta si wieczr i zaranek, dzie jeden (Rodz 1,5); Dokoczone s tedy niebiosa i ziemia, i wszytko ochdstwo ich (Rodz 2,1). A oto jak zostaa opisana Estera: bya barzo pikna, a niewymown cudnoci oczam wszytkich zdaa si wdziczn i mi (Est 2,15). Jak wida, jzyk jest waciwie w peni zrozumiay, a jednoczenie ma w sobie jak aur i wiekw, i modoci. Podejmujc si opracowania tak wanego dziea, jestemy przeniknici podwjnym pragnieniem. Z jednej strony bardzo bymy pragnli, aby to opracowanie przekazywao moliwie najlepiej bogactwo tego staropolskiego, literackiego zabytku, a z drugiej strony, aby uczyni t Bibli moliwie blisk i zrozumia wszystkim Mionikom Sowa Boego. Zacznijmy od historii i charakterystyki zabytku. Swego przekadu Pisma witego ks. Wujek dokona nieprzypadkowo. Wiek XVI by w Europie wiekiem pod wzgldem religijnym i biblijnym niezwykle wanym. W wieku tym dokonaa si protestancka reformacja i zostaa podjta katolicka kontrofensywa. Luter, w imi czystszego chrzecijastwa i waciwego rozumienia roli wiary, odwoa si do Pisma witego i sam sporzdzi jego doskonay, niemiecki przekad. Polemiki i dyskusje religijne przesuny si w duej mierze na tereny biblijne. Kady musia sign po Pismo wite! Rwnie w Polsce zawrzao. Luteranie, kalwini, reprezentanci innych wyzna wystpowali bardzo aktywnie. Zaczto dokonywa wyznaniowych przekadw Biblii. W roku
1 W roku 1965 ukazaa si Biblia Tysiclecia i staa ocjalnym tekstem w polskiej liturgii, zastpujc Bibli Wujkow.

XVIII

Sowo wstpne autora transkrypcji

1563 ukazaa si kalwiska Biblia Brzeska (Radziwiowska), w 1572 ariasko-socyniaska Szymona Budnego, a co si tknie pisa ks. Wujek Nowych Testamentw (. . . ) tak ich si wiele namnoyo, e kada sekta ma swj wasny przekad (. . . ). Przekady te zryway w mniejszym lub wikszym stopniu z jzykow tradycj katolick i czsto byy zaopatrzone w interpretacje i uwagi atakujce Koci. Ze strony katolickiej ukazay si dwa wydania Biblii Leopolity (1561, 1575) i cztery wydania Nowego Testamentu, nieznanego tumacza, opublikowane w drukarni Scharenbergera (wyd. I 1556, IV 1568). W latach dziewidziesitych XVI wieku nakad tego Nowego Testamentu zupenie si ju wyczerpa, a moliwo oddziaywania Biblii Lepolity bya tym bardziej ograniczona. Zreszt charakter owych tekstw nie odpowiada potrzebom chwili czy raczej epoki. Rodzia si wic konieczno dostarczenia katolikom tak tekstu Pisma witego, jak i waciwego komentarza, ktry byby odpowiedzi na innowiercze interpretacje i wzorcowym wykadem nauki Kocioa. Zadania tego podj si ks. Jakub Wujek. Posiada on wszystkie potrzebne do takiego dziea kwalikacje. Po pierwsze, by w owym czasie z pewnoci jednym z najbardziej wyksztaconych w Polsce teologw i czowiekiem czynu. Po drugie, odpowiada humanistycznemu ideaowi uczonego z pocztku XVI wieku: zna bardzo dobrze acin i grecki, prawdopodobnie opanowa te dobrze jzyk hebrajski. Ale od dni Lutra aciskie dyskusje midzy teologami i lologami zamieniy si w spory toczone wrd szerokich grup spoecznych, trzeba byo by mwc i polemist w jzyku ojczystym. Ks. Wujek by wzitym pisarzem rwnie w jzyku polskim, m.in. autorem dwch postylli, czyli kaznodziejskich omwie ewangelicznych tekstw tudzie zagadnie wiary. Co wicej, ks. Wujek nalea do Zakonu Jezuitw, wwczas niezwykle prnego i twrczego, zorientowanego w sposb szczeglny na obron Kocioa. By wic przygotowany naukowo i duchowo do podejmowanego zadania i jak mao kto rozumia, jak bardzo tego rodzaju praca jest potrzebna. Mia wreszcie jasn, nowoczesn koncepcj swego przekadu. Wprawdzie tumaczy z Wulgaty, czyli z tekstu aciskiego co byo krokiem wstecz w wieku, w ktrym humanici odkryli warto tekstw oryginalnych ale tego da od niego Koci, bronicy swego wiekowego dziedzictwa i szukajcy elementw spajajcych. Ks. Wujek nadrabia t konieczno tumaczenia z aciny, zwaszcza jeli chodzi o Nowy Testament, cigym kontaktem z tekstem greckim. Wida to doskonale w sygnalizowaniu wariantw greckich na marginesie, a rwnie w samym przekadzie, np. we wspgraniu imiesoww aorystu w tekcie greckim z imiesowami czasu przeszego dokonanego w tekcie ks. Wujka. Przekad mia by wierny, a wic: sowo-m od sowa przeoy, nic nie przydawajc ani ujmujc, ani odmieniajc z Pisma witego, ale mia by te zrozumiay, w imi czego ks. Wujek oderwa si od sztywnego kalkowania i przechodzi do oddawania sensu: A gdziem lepak [za] od wasnoci sw aciskich nieco odstpi musia, wicej sensowi abo rozumieniu anieli sowom folgujc, tamem jednak wasne [waciwe] wyrozumienie miejsca, jakom najlepiej mg, wyrazi. Ks. Wujek odda si swemu posannictwu ca dusz. Pracowa kilkanacie lat. Owocem byo prawdziwie wielkie dzieo: staranny przekad, liczne uwagi do tekstu (szczeglnie do Nowego Testamentu, Psalmw i niektrych waniejszych tekstw Starego Testamentu),

Sowo wstpne autora transkrypcji

XIX

na marginesie warianty informujce o rnicach midzy Wulgat a tekstem oryginalnym, cao o objtoci odpowiadajcej okoo 1500 stron gstego druku. Objanienia do tekstu byy oparte przede wszystkim na pismach Ojcw Kocioa, wiele uwag skierowanych przeciw innowiercom, o charakterze polemicznym, czsto bardzo ostrym. Zreszt jak wspomnielimy jednym z zasadniczych celw ks. Wujka byo przeciwstawienie si kacerzom. Ks. Wujek nie zdy za ycia wyda caego dziea. W roku 1593 ukaza si Nowy Testament, w 1594 Psaterz Dawidw. W roku 1596 cay przekad by gotowy, ale nim cenzura zakonna dzieo przejrzaa i przekazaa do druku, ks. Wujek umar. Stao si to w 1597 roku. I oto tekst pozostawionego przekadu nawet ksigi ju wydane mia przey dramatyczny wstrzs. Mianowicie jeden z wpywowych zakonnych wspbraci Wujka, ks. Stanisaw Grodzicki, by zdania, e ks. Wujek tumaczy zbyt swobodnie i e za daleko odchodzi od Wulgaty. Dokonano bardzo szczegowej rewizji tumaczenia. Rewizja ta zmienia w duym stopniu charakter przekadu. Ks. Wujek dba, aby kade zdanie byo zrozumiae. Rewizorzy byo ich kilku dali przekad mechaniczny. Nawet gdy tekst stawa si niejasny, dbano gwnie o to, aby oddawa brzmienie Wulgaty. Ale dzieo rewizorw nie byo jedynie negatywne. Ks. Wujek w trosce o czytelno dodawa niekiedy nowe wyrazy i, zbytnio rozpracowujc tekst, odchodzi od biblijnej zwizoci. W tekstach poetyckich gubi w ten sposb paralelizm czonw, bdcy wan cech poezji hebrajskiej. Rewizorzy, przywracajc bardziej pierwotne i zwize brzmienie wierszy, przywracali im zarazem charakter poetycki. Nadto ks. Wujek uywa wprawdzie ywego, ale niekiedy zbyt kolokwialnego staropolskiego jzyka. Rewizorzy usunli w duej mierze t potoczno oraz formy zblione do gwarowych, i wprowadzili jzyk wyszy, nalecy do gwnego nurtu jzyka polskiego. Oto kilka przykadw. Ks. Wujek w swym wydaniu NT z 1593 roku tumaczy k 1,19: Jaciem jest Gabriel (. . . ) jestem posan, abych mwi do ciebie a ibych ci to dobre poselstwo odnis; rewizorzy: Jam jest Gabriel (. . . ) jestem posan, abych mwi do ciebie, a to dobre poselstwo tobie odnis. Drugi przykad, a raczej caa seria charakterystycznych rnic z tekstu Ewangelii w. Jana 15,527. W tekcie tym niemal w kadym wierszu spotykamy formy i wyraenia typu: jam ci jest; w tym ci jest; tom ci wam powiedzia; to jest; jeli; kto itp. Po rewizji zamiast tych form mamy: jam jest; w tym jest; tom wam powiedzia; to jest; jeli; kto. I jeszcze jeden tekst z tego rozdziau, w.20: Jeli mnie przeladowali, i was ci przeladowa bd. Jeli sowa moje chowali, i wasze chowa bd. Rewizorzy: Jeli mnie przeszladowali, i was przeszladowa bd. Jeli mow moj chowali, i wasz chowa bd. Nurt jzykowy, w ktry wprowadzaj rewizorzy przekad ks. Wujka, jest nurtem przyszoci; jest bliszy naszego jzyka literackiego ni tekst ks. Wujka. To, e Biblia Wujkowa moga zachowa swoj aktualno i funkcjonalno a do poowy naszego wieku, byo obok doskonaoci pracy ks. Wujka czciowo zasug rewizorw. Peny tekst ukaza si ostatecznie jak byo powiedziane w 1599 roku pod uroczystym tytuem: Biblia, to jest ksigi Starego i Nowego Testamentu wedug aciskiego przekadu starego, w Kociele powszechnym przyjtego, na Polski jzyk z nowu z pilnoci przeoone (. . . ) Przez Doktora Jakuba Wujka z Wgrowca, Teologa Societatis Iesu.

XX

Sowo wstpne autora transkrypcji

Z wagi i wielkoci dziea zdawano sobie spraw ju w momencie publikacji. Z kadej strony wstpnych tekstw bije podniosy nastrj. Dzieo zostao zadedykowane uroczycie krlowi Zygmuntowi III Wazie i w pewnym sensie caemu narodowi. Takie dedykacje byy zasadniczo czym przyjtym. Seklucjan, cho wyda tylko Nowy Testament, dedykowa go Zygmuntowi Augustowi (1551 r.). Podobnie Biblia Brzeska zostaa dedykowana temu samemu krlowi (1563 r.). Z ks. Jakubem Wujkiem byo inaczej. Okaza si bardzo powcigliwy. Gdy wyda w 1593 r. swj wspaniay Nowy Testament, napisa jedynie bardzo zreszt zasadnicz Przedmow do Czytelnika, w ktrej wyjania, dlaczego podejmuje si przekadu i jakimi zasadami bdzie si w tumaczeniu kierowa. Publikujc Psaterz Dawidw, postpi krok naprzd, dedykujc dzieo Ks. Abpowi Gnienieskiemu Stanisawowi Karnkowskiemu, Prymasowi Korony Polskiej (1594 r.). Ale dopiero w momencie, gdy ukazaa si cao dziea, Ojcowie Jezuici w susznym poczuciu wielkoci osignicia i wyjtkowoci tej Biblii, omielili si dedykowa dzieo krlowi. Tytu i pierwsze zdania brzmiay: Najjaniejszemu i Niezwycionemu Monarsze Zygmuntowi Trzeciemu z aski Boej Krlowi Polskiemu i Szwedzkiemu (. . . ) Wielkiemu Ksieciu Litewskiemu (. . . ) aska i pokj(. . . ). wite sowa i Pisma Boego ksigi nowo w Polski jzyk dla naszych Polakw przeoone nikomu inszemu naprzd tylko W.K.M. Krlowi i Monarsze Polskiemu odda przystoi: to rzecz sama, to i powinno nasza po nas chce, przeto inaczej ani moemy, ani chcemy uczyni. A tak Najjaniejszy Miociwy Krlu, Panie nasz, ze wszelakim unieniem i poddastwem naszym te Bibli Polsk do rk W.K.M. naprzd, a potym i wszytkiego Krlestwa tego oddajemy, oarujemy, powicamy. Dzieo wspiera autorytet Kocioa. Wspomniany Arcybiskup Stanisaw Karnkowski, Prymas Koronny, da sowo wstpne, ktre jest wspania panoram, w katolickiej perspektywie, XVI wieku. Prymas ukazywa klski Kocioa i dziesi Znakw aski, ktrymi Bg Kocioowi klski wynagradza. W tej zadziwiajcej panoramie ogldamy wczesny Koci i wielki wiat. W zakoczeniu Prymas poleca przekad ks. Wujka. Ale co najwaniejsze, na stronie tytuowej widnia napis: Z dozwoleniem Stolice Apostolskiej. Te sowa miay odegra bardzo wielk rol, bo na ich podstawie potraktowano i przedstawiono Bibli Wujkow jako ocjalny katolicki przekad Pisma witego na jzyk polski i w takim duchu j rozpowszechniano. Wsparta takimi autorytetami, a jednoczenie imponujca pod kadym wzgldem, Biblia Wujkowa zapanowaa niepodzielnie w katolicyzmie polskim i utrzymaa swj prymat przez ponad trzy i p wieku. Warto sobie zda spraw, co to znaczy. A oznacza to, e przez 350 lat ten tekst by czytany w kad niedziel we wszystkich katolickich kocioach w Polsce i w polskich orodkach za granic. Przez ponad 350 lat duchowiestwo i tysice, tysice wiernych chony z tego tekstu treci biblijne i polskie sowo. W ten tekst wczytywali si ludzie kultury, a wrd nich nasi wieszczowie.

Sowo wstpne autora transkrypcji

XXI

Przekad ks. J. Wujka wszed w nasze ycie, w nasz jzyk i w nasz histori nie w pierwotnym Wujkowym brzmieniu, lecz w postaci zreszt bardzo szlachetnej nadanej mu przez rewizorw. Ten te tekst (z 1599 roku) przekazujemy w niniejszym wydaniu.2 A poniewa wydanie jest jubileuszowe, pragnlimy nada mu pod kadym wzgldem godn posta. Wydanie jest wydaniem typu B i to nam w tym wypadku sprzyja. Wydanie typu A stanowi bardzo wierne odbicie oryginau. Tak wierne, e a nieraz sztywne. W wydaniu B zachowuje si dawny jzyk, ale wprowadza nowoczesn ortogra i interpunkcj oraz pozwala na swobodniejszy ukad, daje wic wiksz wolno. Skorzystamy z danej nam swobody nie po to, eby si oddali od pierwowzoru, lecz dlatego, aby lepiej odda ducha tekstu. Tam, gdzie bdzie trzeba, nie zawahamy si pj w kierunku A, w innych za przypadkach ku swobodniejszym, ale zawsze biblijnym rozwizaniom. Pragniemy nadto zaznaczy, e podrcznego, w jednym tomie, wydania typu B Biblii Wujkowej jeszcze nie byo. Pojawio si wiele wyda typu A, jest doskonae wydanie Ojcw Jezuitw typu C (unowoczeniony jzyk)3 , natomiast typ B reprezentuje niniejsze wydanie jako pierwsze. Przede wszystkim pragnlimy nasze wydanie zbliy i upodobni w tej mierze, w jakiej to byo moliwe do wydania z 1599 r. Znajdziemy tu wic znw niektre teksty od dawna pomijane jako nieaktualne, a przez to zapomniane. Na pocztku dedykacj dziea krlowi Zygmuntowi III. Niechaj bdzie to wspomnienie wczesnego ducha i ksztatu I Rzeczypospolitej. Spotkamy si rwnie ze wspomnianym ju, jake ciekawym Sowem do Czytelnika Prymasa Koronnego, Ks. Abpa Stanisawa Karnkowskiego. Tytuy poszczeglnych ksig Pisma witego s kopi oryginalnych tytuw. W tytuach troch zaskakujc rzecz bdzie okrelenie Ksigi zamiast Ksiga, ale tak wanie jest w Biblii Wujkowej. Forma Ksigi bya uywana wwczas powszechnie, podczas gdy sowo Ksiga bardzo rzadko. Ukad poszczeglnych stron jest podobny do ukadu w oryginale: dwie szpalty otoczone ramkami, u gry tytu biecy. Kady rozdzia zaczyna si od inicjau, ktry jest wiern kopi inicjaw z Biblii Wujkowej. Pragniemy jednak zwrci uwag, e nasze inicjay su bardziej do ukazania postaci Biblii ks. Wujka ni jako inicjay rzeczywiste. Inicjay ks. Wujka s bardzo wyszukane i czsto trudno zorientowa si, jak przedstawiaj liter. Np. inicja C wyglda prawie zupenie jak L (patrz np. Ps 145 148), a inicja T w niektrych wypadkach jak Z. Litery inicjalne s wic powtarzane w tekcie w normalnej postaci. Szczegln uwag Czytelnika zwracamy na inicja odpowiadajcy literze I. W rzeczywistoci inicja ten przedstawia liter Y, za pomoc bowiem tej litery pisano w XVI wieku spjk i. Zachowujemy ten inicja i nie prbujemy dawa zamiast niego inicjau I, bowiem ten inicja (identyczny z inicjaem J) wystpuje w Biblii ks. Wujka bardzo rzadko, a Y setki razy i naley do
2 W czystej, Wujkowej formie, posiadamy tylko Nowy Testament z 1593 i 1594 roku oraz Psaterz Dawidw z 1594 roku. Nowy Testament zosta ostatnio wydany metod fototypiczn, z wstpami i uwagami ks. dra Wadysawa Smereki przez Polskie Towarzystwo Teologiczne, Krakw 1966, a Psaterz Dawidw, w wydaniu typu B, w opr. ks. Janusza Frankowskiego przez Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1993. Obydwa wydania wyczerpane. Rkopisy ks. Wujka, niestety, nie zachoway si, nie wiemy wic, jak wyglday inne ksigi. 3 Pismo wite Starego i Nowego Testamentu w przekadzie polskim w.o. Jakuba Wujka SJ. Tekst poprawili ks. S. Sty SJ i ks. W. Lohn SJ, Krakw 1935, wyd. III 1962.

XXII

Sowo wstpne autora transkrypcji

jej obrazu gracznego. Zamiana wic inicjau Y na inicja I byaby radykaln zmian wygldu tekstu. Druk oczywicie jest aciski: szesnastowieczna szwabacha jeli nie uniemoliwiaby czytania, to w kadym razie bardzo by je utrudnia, a wic postanowilimy z niej zrezygnowa. Dalszym elementem szesnastowiecznej stylizacji byo pisanie przymiotnikw etnicznych du liter, a wic Egipski, Izraelski, Medianicki, Filistyski itd. Kolejnym zgodne zreszt z oryginaem rozdzielne pisanie setek: trzy sta, cztery (lub czterzy) sta, pi set, i moe najdziwniejsze: dwie cie. W ten sposb Czytelnik ma jedyn w swoim rodzaju okazj asystowa procesowi sowotwrczemu i zmianom ortograi w cigu wiekw, oraz przyglda si pierwotnym formom naszych liczebnikw. Zreszt sprawa tych liczebnikw, wprawdzie nie tak pisanych, ale tak artykuowanych, okazuje si nie tylko spraw przeszoci. Spotkaem niedawno Polakw z Ameryki, ktrych rodzice czy dziadkowie wyemigrowali z kraju w XIX wieku, i ci Polacy bardzo wyranie wymawiali: cztery sta, sze set, a nawet dwie cie. Natomiast rzecz zupenie now w tym wydaniu jest ukad kolometryczny tekstw poetyckich. Tego dotychczas nie robiono w wydaniach Biblii ks. Wujka. Podejmujemy to jednak miao. Dua cz Starego Testamentu ma charakter poetycki i charakter ten od wiekw by uwzgldniany. Z poetyckim zapisem spotykamy si ju w Qumran (II wiek p.n.e. I wiek n.e.) i w najlepszych ydowskich kodeksach redniowiecza. W acinie czciowo ta tradycja si zagubia, ale obecnie w niemal wszystkich nowych tumaczeniach odywa. Ukad kolometryczny tekstw poetyckich w Biblii ks. Wujka wydobywa jeszcze lepiej na wiato dzienne pikno jzyka tej Biblii. Jzyk i ortograa. Pierwszy maszynopis tego opracowania zosta sporzdzony na podstawie wydania ks. bpa S. Kozowskiego Biblia aciskopolska. . . , T IIV, Gebethner i Wol, Warszawa 188587 (wydanie typu A). Nastpnie by wielokrotnie sczytywany z wydaniem I z 1599 r. W dalszej pracy posugiwalimy si tylko wydaniem z 1599 r., a wic obecne wydanie jest oparte w peni na tym wanie tekcie. Zwracalimy baczn uwag tak na sowa, jak i na form, w ktrej te sowa wystpuj. Okazao si przy tym, e kade niejasne okrelenie z oryginalnej Biblii Wujkowej, albo sowo, ktre wydaje si bdne, bezpieczniej zawsze sprawdza w staropolskim sowniku. Np. dziwna forma tamstd, przez wielu wydawcw poprawiana na dzisiejsze stamtd, jest zupenie poprawn form staropolsk. W Dz 12,1 czytamy: A onego czasu oborzy si moc krl Herod. Oborzy jest zamieniane na oburzy, tymczasem to znw staropolskie sowo znaczce powsta. Podobnie sowa kszykanie nie naley zamienia na krzykanie, bo odpowiada naszemu ksykaniu (aciskie sibilus ). Podobnie krepla to rodzaj strucli, a nie kropla itd. Biblia ks. Wujka zawiera ogromny materia leksykalny zasugujcy na uwane traktowanie. W Biblii Wujkowej wystpuje wiele obocznoci. Staralimy si zachowa moliwie najwiksz ich liczb: wyszcie i wyjcie, witnica i witnica, kady i kody, jecha i jacha, inny i iny, jado i jedo, okiet i okie, chluba i chuba, pojma i poima itd., itd. W wypadku dwch ostatnich przytoczonych przykadw moe wprawdzie tylko chodzi o ortogra (zecer mg myli l i , a litery i, j, y i niekiedy g mogy z zasady by uywane

Sowo wstpne autora transkrypcji

XXIII

zamiennie), ale S. Reczek w Podrcznym sowniku dawnej polszczyzny, Wrocaw, 1968, opowiada si za traktowaniem wszystkich takich sw oddzielnie. Ks. Wujek uywa te rwnolegle obydwu form wszytek i wszystek we wszystkich przypadkach oraz kocwek emi i ymi (piknemi i piknymi ). Wszystkie te formy zostay oddane bardzo uwanie zgodnie z pierwodrukiem. Znane i szerzej uywane imiona pisalimy w przyjtej dzi formie, a wic np. Jzef a nie Josef, Jakub a nie Jakob, Juda a nie Judas (form Judasz zachowujemy tylko dla Judasza), Betlejem, a nie Betlehem. Co do imion istnieje zreszt u ks. Wujka do duy zamt. W momencie gdy dokonywa swego przekadu, funkcjonowa ju wyranie polski jzyk literacki i stosunkowo niele ustalona ortograa. Z obcymi jednak imionami i nazwami ks. Wujek nie w peni dawa sobie rad lub uywa rnych form i odmian bardzo dowolnie. Tak np. imi ojca Dawida wystpuje w trzech postaciach: Isaj, Izaj, Jesse, Seleukos wystpuje te jako Selewek lub Selewk (wymowa prawdopodobnie bizantyjska). Raz ks. Wujek uywa formy aciskiej, innym razem ju spolonizowanej: Adonias lub Adoniasz, Achias lub Achiasz itd. Niekiedy odmienia imiona po grecku lub acinie, np. rzek Saul do Achiam (odmiana aciska zamiast do Achiasza ), niekiedy nie odmienia wcale. Pisze syn Joasa, ale rwnie syn Joas. Z tego powodu niektre zdania staj si niezrozumiae: wtedy da Salomon Hiram dwadziecia miast (1 Krl 15,13). Tylko z kontekstu moemy si tutaj zorientowa, e to Salomon daje miasta Hiramowi, a nie odwrotnie. Niekiedy Biblia Wujkowa powtarza za tekstem aciskim hebrajskie formy: Baalim i Astarot, zamiast Baale i Astarty (-im kocwka hebr. l. mn. rodz. m., -ot kocwka l. mn. rodz. .). Nazwa Filistyni w liczbie mnogiej wystpuje w piciu formach: Filistim (forma hebrajska), Filistini, Filistynowie, Filistimowie, Palestyni. Pascha jest rodzaju eskiego lub (zgodnie z ac.) nijakiego. Nadto sowo Fase w Ksidze Wyjcia to hebrajska transkrypcja sowa Pesah, a wic te Pascha. Do tych wszystkich zawioci wczamy si na dodatek ze swoimi. Sowo crka oczywicie piszemy ma liter, ale okrelenia Crka Jerozolimy lub Dziewica Jeruzalem, Crki Judy du liter, bo w tych wypadkach s to hebraizmy, ktre oznaczaj sam Jerozolim lub Babiloni albo okoliczne miejscowoci Judy. Sowo Rzeka (przez due r ) oznacza Eufrat. Nadto wprowadzamy due litery, gdy chodzi o nazwy Boga, np. Bg Niebios (w tekcie czciej Bg niebios) lub witych miejsc i przedmiotw wita Gra, wite Miasto itd. Ponadto ks. Wujek pisze prawie zawsze sowo anio i nazwy rnych stopni anielskich du liter, a wic Anio, Cherubim, Seran. Zachowujemy t charakterystyczno. Rozczne a oczywicie poprzedzamy przecinkiem, ale czsto a rwna si i, i wwczas przecinka nie dajemy. Nie we wszystkich wypadkach jednak uycie a jest zupenie jednoznaczne. Powanym problemem bya prejotacja. W tekstach staropolskich na og prejotacji si nie zaznacza, ale uwzgldnia si j w wymowie i transkrypcji: bestyja, lilija, Ewangelija itd. Ot w tym wydaniu zrezygnowalimy z wprowadzania prejotacji do naszego tekstu z kilku powodw. Prejotacja zmienia ortogra staropolsk i nadaje wyrazom, zwaszcza w mianowniku i bierniku, charakter do specyczny: albo (w naszym odczuciu) troch karykaturalny, albo troch prowincjonalny. Zreszt w Pimie w. prejotacja to sprawa

XXIV

Sowo wstpne autora transkrypcji

nie tylko takich wyrazw jak lilija, bestyja, kopija, Ewangelija, lecz rwnie problem dziesitek czy nawet setek imion i nazw. Czy pisa Elijasz czy Eliasz, Danijel czy Daniel, Ezechijel czy Ezechiel, Samaryja czy Samaria ? W wielu z tych przypadkw, a zwaszcza gdy dochodzimy do caych partii ksig z nazwami i imionami, jak np. Joz 1321 i Kron 115, niemal nie istnieje moliwo odpowiedzi, czy wprowadzenie prejotacji jest, czy nie jest suszne. Dlaczego zreszt przyj form Danijel czy Ezechijel ? Ze wzgldu wic na niemono ustalenia jasnej zasady, uznalimy, e lepiej bdzie unikn tego problematycznego tak pod wzgldem ortogracznym, jak i estetycznym sposobu pisania. W konsekwencji przyjlimy regu moe te problematyczn, ale bardzo prost: piszemy wyraz dokadnie tak, jak wystpowa on w oryginalnym tekcie. A wic Samaria, lilia, Ewangelia. Jednak w dopeniaczu i celowniku w Biblii Wujkowej mamy rwnolegle dwa ii lub iy itp. W tym wypadku piszemy znowu dokadnie tak jak w tekcie: Samaryjej, Ewangelijej, lilijej, bestyjej. W niektrych tekstach, zwaszcza w Dedykacji Biblii krlowi oraz Sowie do Czytelnika Ks. Prymasa, ortograa jest nieco inna, znajdujemy formy Bibliia, Ewangeliia itp. W takich wypadkach zgodnie z przyjt zasad (dokadnie tak jak w tekcie) piszemy Biblija, Ewangelija. Popatrzmy teraz na interpunkcj. W Biblii ks. Wujka (zreszt rwnie i w innych ksikach kocielnych z tamtego okresu) spotykamy si bezustannie z dwukropkami. Pochodzi to z czasw, gdy teksty pisano w kolumnach. W kadej linijce kolumny umieszczano okrelon liczb liter. Potem zaczto pisa rwnie szerzej, ale dwukropek pozosta znakiem i miar liczby liter. Gdy pojawi si druk, nie zachowywano tego tak rygorystycznie, ale dua cz dwukropkw pozostaa. W naszej transkrypcji czciowo dwukropki rugujemy, ale gdy nie przeszkadzaj zostawiamy. One te nale do obrazu Biblii Wujkowej. W Biblii Wujkowej wystpuj rwnie zmikczenia niektrych spgosek w wygosie, ktrych my dzi ju nie stosujemy. Odnosi si to przede wszystkim do litery w (kre w, ). Zreszt m w ) i do p (wyu p, zst p ). Mona spotka rwnie zmikczenie b (korab zmikczenia nie wystpuj w caej Biblii Wujkowej i nie s zaznaczane systematycznie. Tam, gdzie wystpuj, staralimy si w miar moliwoci je zachowa. Koczc te wywody, pragniemy zwrci uwag na rzecz, ktr Czytelnik, rozczytujcy si w Biblii Wujkowej, sam szybko spostrzee, a mianowicie, i w tej ksidze spotykamy si z dziesitkami i setkami czarujco brzmicych sw, ktrych gdzie indziej nie znajdziemy. Oto Jzef zosta przez swych braci nazwany widosen, Dawid to modzieczyk lisowaty (rudy) i pikny ku wejrzeniu, Salome, crka Herodiady, w komentarzach ks. Wujka wystpuje jako skoczka (tancerka), a nadto spotykamy si w tych tekstach z niemwitami, z babami, ktre babi (poone), niewiastkami (synowe), wycigaczem (katem), wieczerznikiem, rzemiesnikiem, rybitwami (rybacy) itd., itd. Jake trafne wydaj si wtedy sowa Marii Dbrowskiej: Trzeba cigle czyta pomniki starej polszczyzny, eby odwiey jzyk. W samej rzeczy nasz obecny jzyk wydaje si stary i strupieszay wobec tej rzeczywistej kreacyjnoci, wiele rzeczy po raz pierwszy odkrywczo nazywajcej.4
4 Maria

Dbrowska, Dzienniki 19581965, Warszawa 1988, s. 255.

Sowo wstpne autora transkrypcji

XXV

Wreszcie ramy biblijne. Kad wiksz ksig dzielimy na czci, by pomc Czytelnikowi dostrzega tre ksigi i etapy Historii Zbawienia lub gwne czci ksigi. Podtytuy su wskazaniu kolejnych jednostek tematycznych czy te jakich szczeglnych, cho bardziej szczegowych treci. Wreszcie wstpy ukazuj nam od strony teologii i aktualnej wiedzy biblijnej kolejne czci Biblii, rodowisko biblijne, zasadnicze ksigi i ich charakter lub grupy ksig i wiaty, jakie reprezentuj. Te wstpy zachowuj cigo: od pierwszego, ktry mwi o pocztkach cywilizacji, monoteizmie izraelskim i roli Biblii w historii religijnej ludzkoci, przez Chrystusa Peni Czasw i Najwysz Norm a po koniec Historii Zbawienia Niebiesk Jerozolim. * Na koniec pozostaje nam wyrazi nasz wdziczno tym wszystkim, ktrzy przyczynili si do powstania tego opracowania. Tak obszerne dziea jak to, dziea, ktre dojrzewaj caymi latami i nad ktrymi praca cignie si przez dziesitki lat, nie powstaj staraniem jednej osoby, lecz dziki pomocy i wsppracy wielu innych. Tak wielu, e najczciej trudno je wyliczy i wymieni po imieniu, i dzikuje si im zbiorowo. Ja pragnbym w miar moliwoci wymieni wszystkich, a w kadym razie moliwie najwicej spord nich. Pierwsz myl, e dobrze byoby wyda znw Bibli ks. J. Wujka, podday mi w 1978 roku (!) Panie Redaktor Zoa Bartoszewska i Antonina Jelicz z PIW, proponujc umieszczenie tego dziea w serii Bibliotheca Mundi. Na moj osob jako na ewentualnego wykonawc wskaza Pan Prof. Zygmunt Kubiak. Propozycja bya oczywicie ncca, ale baem si podj przygotowania tego dziea. Wiedziaem, e pracuj wolno, chyba za wolno na dzieo o takich rozmiarach, nadto czuem si do daleki takiego przedsiwzicia. Zajmowaem si wwczas egzegez i pocigay mnie rne aktualne zagadnienia, przed ktrymi stoi dzisiejsza biblistyka. Do przyjcia propozycji zachcia mnie, mimo wszystko, moja Siostra, Redaktor Hanna Lebecka. Zaczem oczywicie od przygotowania tekstu. Nie zapomn nigdy Starszej Pani z ul. Bagatela, ktrej nazwiska niestety nie pamitam, a ktra z zapaem i pogod przepisywaa na maszynie te setki i setki, a potem tysice stron (w sumie trzy tysice) z Biblii ks. bpa S. Kozowskiego. Jak mi wyznaa, bardzo pragna przepisa ca Bibli i w ten sposb przyczyni si do wydania tej witej Ksigi. Pki chodzio o wstpny etap, w ktrym wczytywaem si w tekst, wyodrbniaem perykopy i opatrywaem je tytuem, praca sza niele. Jednak rwnoczenie pisaem moj prac habilitacyjn i miaem sporo innych zaj. Tego wszystkiego naraz byo jednak za wiele, tote zaczem si opnia i zawodzi moje panie redaktor. Byo mi oczywicie bardzo przykro. W tym czasie kierownictwo Redakcji Historii Kultury obj Pan Redaktor Grzegorz urek. Trzeba byo wreszcie sczyta gotowy ju maszynopis. By moe wystarczyaby konfrontacja tekstu z wyd. ks. bpa S. Kozowskiego, postanowiem jednak dokona tego z pierwszym wydaniem ks. J. Wujka. Ks. Andrzej Luft, dyrektor Biblioteki Seminaryjnej

XXVI

Sowo wstpne autora transkrypcji

w Warszawie, da mi peny dostp do piknego egzemplarza tego wydania. (W nastpnych latach uczyni to z t sam yczliwoci nastpny dyrektor, ks. Krzysztof Gonert). Sczytywanie tak obszernego staropolskiego tekstu to praca na wiele miesicy. Nie szo wic to wszystko zbyt szybko. Wtedy odbyem kilka nastpnych rozmw z Panem urkiem. Cho byy chwilami do twarde, jestem w stosunku do p. urka peen wdzicznoci, gdy ostatecznie zdoa mnie zmobilizowa do koniecznego wysiku. W tej pracy gorliwie pomagaa mi moja Siostra i Pani Redaktor Katarzyna abicka. Nadto do pracy doczya si Pani Marta Chwojko(Dojnik), moja bardzo dzielna uczennica z lat katechizacji. Przy sczytywaniu poprawiano drugi egzemplarz maszynopisu. Ja przegldaem t korekt i ustalaem brzmienie tekstu. Pani Chwojko podja si mudnego nanoszenia poprawek na pierwszy egzemplarz maszynopisu. Zreszt i potem bya gotowa nie kad pomoc, gdy tylko zachodzia potrzeba. Gdy maszynopis z tekstem Starego Testamentu zasadniczo by gotw, sprawy, niestety, troch si skomplikoway. By to czas stanu wojennego i z powodu pewnych niejasnoci, a moe z powodu moich lkw, czy podoam wszystkim obowizkom, umowa z wydawnictwem zostaa rozwizana. Pan Redaktor Marian Bizan z PIW ostrzega mnie: Ksie Januszu, praktyka pokazuje, e prace wycofane z redakcji nieatwo do redakcji wracaj. Tra w samo sedno: w tamtym momencie wydawnictwa nie interesoway si Bibli ks. Wujka. Niemniej sczytywanie Nowego Testamentu doprowadziem do koca. Gotowy maszynopis zgodnie z proroctwem Pana Redaktora Bizana lea spokojnie na pce. Miaem jednak szczcie dokona czego i w dziedzinie Wujkowej. Wydaem mianowicie w PAX-ie, dziki bardzo wielkiej yczliwoci Pana Redaktora Naczelnego Andrzeja Polkowskiego i Pana Redaktora Sylwestra Zalewskiego, a nastpnie Pana Dyrektora Jacka Krzekotowskiego, Psaterz Dawidw z 1594 roku, a wic ten czysto Wujkowy. Wydawnictwo nadao tej ksice bardzo pikn form, ktra dotd nie przestaje mnie radowa. Jednak mimo wszystko przyszed i dzie Biblii Wujkowej. Na pocztku lat dziewidziesitych powstaa w Warszawie Ocyna Wydawnicza Vocatio, specjalizujca si m.in. w wydawaniu zasadniczych dzie biblijnych. Pan Piotr Wacawik, Prezes Ocyny, poszukiwa Biblii Wujkowej. Ks. Prof. Dr Hab. R. W. Rubinkiewicz z KUL poinformowa Pana Wacawika, e ja si t Bibli zajmuj. Pan Piotr Wacawik zjawi si u mnie w 1996 r. z propozycj wydania mego opracowania. Umow zawarlimy niemal natychmiast. Aby by bardziej pewny poprawnego wydania dziea, poprosiem o staropolsk pomoc jzykow. Konsultacji podja si Pani Prof. Dr Hab. Danuta Biekowska, specjalistka nie tylko od jzyka staropolskiego, ale wanie od jzyka ks. Jakuba Wujka. Pomoc Pani Profesor bya dla mnie niezwykle cenna. Biorc pod uwag wszystkie jej wskazwki, omieliem si jednak jak wspomniaem wyej na pewne niekonwencjonalne rozwizania. Mam gbok nadziej, e w ten sposb polonista i kady zafascynowany staropolszczyzn Czytelnik zetknie si bliej i bardziej bezporednio z jzykiem XVI wieku i zwaszcza z zupenie szczeglnymi waciwociami Biblii ks. Wujka. Wyraam te podzikowanie Pani Redaktor Ewie Wyrwickiej, ktrej Vocatio powierzyo organizacj prac redakcyjnych nad dzieem. Pracowao mi si z Pani Redaktor dobrze, w atmosferze pogody i zaufania. Jestem szczliwy, e dzieo wraz z ca Ocyn

Sowo wstpne autora transkrypcji

XXVII

doprowadzilimy do koca. Teraz jak pisze Kard. Joseph Ratzinger Chciejmy otworzy znw nasze serca dla cudownego daru Sowa Boego, ktre nas pociesza pord nocy tego wiata i uwesela w dniach pogodnych, w radociach, ktre take pochodz od Boga.5 * Czterysta lat temu, gdy Biblia ks. Wujka ukazywaa si po raz pierwszy, pasterskie Sowo do Czytelnika skierowa wczesny Arcybiskup Metropolita Gnienieski, Prymas Koronny, Stanisaw Karnkowski. Jest rzecz w jaki sposb symboliczn, e do tego Jubileuszowego Wydania swoje Sowo zechcia doczy obecny Prymas Polski, Arcybiskup Metropolita Warszawski, Kardyna Jzef Glemp, oraz Arcybiskup Metropolita Gnienieski, Henryk Muszyski, szczeglnie zaangaowany w Sowo Biblijne jako Doktor Nauk Biblijnych. Ich Sowo jest jakby kluczowym ogniwem, ktre obejmuje i zamyka te czterysta lat dziejw Wujkowej Biblii wrd wiernych naszego kraju oraz w jego kulturze, a zarazem otwiera perspektywy oddziaywania tej Biblii na lata przysze. Wyraamy wic nadziej, e niniejsze wydanie bdzie radoci dla mionikw Biblijnego Sowa w jego Wujkowym, uwiconym przez wieki brzmieniu, i prawdziw ozdob naszych ksigozbiorw. A na koniec doczamy yczenia ks. Jakuba Wujka, wyraone w ostatnich sowach wprowadzenia do Nowego Testamentu z 1593 roku: Chceszli by bogosawiony, kochaje si w Zakonie Pana i Mistrza twego, Jezu Chrysta, a rozmylaj w Nim ustawicznie we dnie i w nocy, chwalc Pana Boga i dzikujc Mu za niewymowne dary i dobrodziejstwa Jego. A z tym si miej dobrze, a mnie te grzesznego w swych modlitwach nie racz przepomina. Ks. Janusz Frankowski Warszawa Laski Warszawskie Otwock 19781998

5 Kard.

J. Ratzinger, Suy Prawdzie, Wrocaw 1986, s. 284.

BIBLIA

Najaniejszemu i Niezwycionemu Monarsze

ZYGMUNTOWI TRZECIEMU
z aski Boej Krlowi Polskiemu i Szwedzkiemu, etc. Wielkiemu Ksiciu Litewskiemu, etc. aska i pokj od Pana naszego Jezusa Chrystusa.
wite sowa i Pisma Boego ksigi, nowo w Polski jzyk dla naszych Polakw przeoone, nikomu inszemu naprzd, tylko W.K.M., Krlowi i Monarsze Polskiemu, odda przystoi: to rzecz sama, to i powinno nasza po nas chce: przeto inaczej ani moemy, ani chcemy uczyni. A tak Najaniejszy Miociwy Krlu, Panie nasz, ze wszelakim unieniem i poddastwem naszym, t Bibli Polsk do rk W.K.M. naprzd, a potym i wszytkiego krlestwa tego oddajemy, ofiarujemy, powicamy. Nieche to bdzie ku witszemu rozmnoeniu chway Boga i Odkupiciela naszego JEZUSA CHRYSTUSA i wywyszeniu Kocioa jego witego: ku szczliwemu W.K.M. panowaniu i pomnaaniu wiary i naboestwa wszytkiej tej Korony Polskiej. Co tym chtniej czynimy, widzc, i on Nawyszy wszytkich krlw podawca, Bg wszechmogcy, W.K.M. od wieku przerze i obra sobie raczy: aby chwa imienia swego witego i Koci swj od

DO KRLA J. M.
rozmaitych nieprzyjaci uciniony, w tych pnocnych i zawiedzionych krajach, przez W.K.M. mnoy i wywysza. Na to z zamorza z domu i Ojczyzny wyprowadziwszy, na tym majestacie posadzi i t Koron poda. C wiedzie, dlaczego tak uczyni i czemu si tak nawitszej jego mioci podobao? Kt tych skrytych i niepojtych sdw Boych dosidz moe? To pewna i nieomylna, i ta jedna i nieodmienna wola Boa jest, aby nam mimo wszytkie insze krlowa i panowa: poniewa sam Bg, nad wszytko mniemanie ludzkie, nie raz, ale drugi i trzeci przez morza i skay, przez miecze i nawanoci, nie ludzkimi, ale Anielskimi rkoma wyrwa i przenie, i na tej stolicy W.K.M. znowu posadzi nie zaniecha. Anioom swoim rozkaza o tobie, aby ci strzegli po wszytkich drogach twoich. Na rku swoich bd ci nosi, aby snad o kamie nie obrazi nogi twojej. Stanie si za pomoc Bo i to, co dalej mwi: Po mijach i bazyliszkach chodzi bdziesz i podepcesz Lwa i Smoka.1) Szczliwy, od Boga umiowany Krlu, yj, i panuj nam szczliwie: a Bg sprawiedliwy, za t uprzejm i gorc mio Bo, dla ktrego czci i chway W.K.M. zdrowie i wszytko swoje waysz: i Korony raz tobie od niego podane zachowa, i jeszcze on niebiesk a niemierteln Koron z dawna zgotowan odda. A jeli, przy wielkich innych pociechach i szczliwym powodzeniu, Pan Bg dobrotliwy, podczas wedug swego upodobania witego, W.K.M. dowiadcza i doznawa nie opuszcza: oto W.K.M. masz prdkie lekarstwo na takie wszelakie przypadki. Racz W.K.M. kart ktrkolwiek w tej Biblijej przewrci, a zaraz W.K.M. znajdziesz, i nigdy adnego tak szczliwego Krla nie byo, ktrego by co kiedy nie dolegao: a snad im Bogu milszy byli, tym witsze przeciwiestwa wytrwa musieli: ale im to z inszej miary rozmaitemi pociechami zawdy sowicie nagradza. A zwaszcza, i wojny na wiecie ciszej nie masz, jaka jest z nieprzyjacielem niewidomym: bo i czarta, rozmnoenie to chway Boej, ktre si za szczliwego panowania W.K.M. dzieje, boli, przeto zazdroci, chytroci i zoci uzbrojony, chciaby jako nawicej przez swoje i sobie podobne naczynia W.K.M. szkodzi: i to pewna, i atwiej ktregokolwiek inszego nieprzyjaciela ni tego ukrci. Ale Bg, ktry od modoci W.K.M. ze wszytkiego zego wyrywa, mocen jest i teraz wszelkie nieprzyjaciele przed nogami W.K.M. zetrze. Co si nas kapanw ubogich i bogomdlcw W.K.M. dotycze, barzo si z tego radujemy, e na ten czas mamy t okazyj, za ktr
1)

Ps 90[91],11-13.

DO KRLA J. M.
moemy i chci nasze i wdziczno przeciw W.K.M. owiadczy. Gdy tak Pan Bg zrzdzi, i kiedy on sam to do serca W.K.M. poda, aby W.K.M. Koci Apostow Piotra i Pawa witego tu w Krakowie z gruntu i mieszkanie zakonowi naszemu budowa: prawie te na ten czas poczlimy si ju byli o prdkim tej to Biblijej wydaniu stara: i owszem, nieboszczyk, dobrej pamici X. Jakub Wujek, autor tego tumaczenia, ujrzawszy zaoenie pierwszego kamienia, rycho potym z pociech swoj skoczy bieg ywota swego. Teraz ju wydajc t Biblij na wiat, jako si naonczas zrazu umylio, oddajemy, pokornie W.K.M. dajc, aby W.K.M. od nas na znak wiecznej wdzicznoci naszej askawie i miociwie przyj raczy. A tymczasem Pana Boga prosi bdziemy, aby te W.K.M. Dom krlewski trway i wieczny na tym miym a podanym potomstwie i Synaczku, Wadysawie, zbudowa raczy: a jako da W.K.M. pocz to budowanie, tak te ku chwale swego imienia witego da skoczy. A przy tym Najaniejszy Miociwy Krlu, Panie i dobrodzieju nasz, po wszytkich inszych pracach, ktre zakon nasz w tym wszytkim krlestwie jako dugie i szerokie jest, dla chway Boej i Kocioa jego, i dla poratowania zbawienia ludzkiego, tak w Kociele jako i w Akademiach, znosi i podejmowa: to wydanie Biblijej Polskiej niechaj nam bdzie wiadkiem przed Majestatem W.K.M. i przed wszytk t Koron Polsk: e jako po te wszytkie czasy we wszytkich postpkach naszych, tak i w tym, nic inszego nie szukamy, tylko co ku dobremu i pomnoeniu tak Kocioa Boego, jako i wszytkiej Rzeczypospolitej naley. Majc ono przed oczyma, co niekiedy Izajaszowi hwitemui rzeczono, e nas Bg nie do obcego i nieznajomego jzyka ludzi posa, ale do Braciej naszej, ludzi jednego narodu2) , ko z koci, ciao z ciaa, krew ze krwi polskiej, na to, abymy naszej Ojczynie miej we dnie i w nocy suyli, chocia to niektrzy inaczej udaj. A w tym wszytkim ono nas cieszy, co napisano: Prae omnibus fortior est veritas. Mocny jest Krl, mocne wino, mocna niewiasta, ale nade wszytko namocniejsza Prawda:3) przeto mamy nadziej w Panu Bogu, e te wszytkie mowy ustan, a prawda, da li Bg, gr otrzyma. To tylko W.K.M. unienie prosimy, aby nam raczy by zawdy Miociwym Krlem. A my W.K.M. uprzejmem sercem z Dawidem hwitymi winszowa nie przestaniemy: EXAUDIAT TE DOMINUS IN DIE TRIBULATIONIS, PROTEGAT TE NOMEN DEI JACOB; Patrz Iz 28,1013 i 6,810, ale cile biorc, jest tu raczej sparafrazowany tekst Ez 2,47. 3) Cytat z apokryficznej 3 Ksigi Ezdrasza 3,12.
2)

DO KRLA J. M.
MITTAT TIBI AUXILIUM DE SANCTO, ET DE SION TUEATUR TE. TRIBUAT TIBI SECUNDUM COR TUUM, ET OMNE CONSILIUM TUUM CONFIRMET.4) W Krakowie, z Domu Societatis Iesu5) u hwiteji Barbary, w dzie hwitegoi Ludowika Krla. 25. Augusti. Roku 1599. W.K.M. naszego Miohciwegoi Pana Naniszy sudzy i bogomdlcy, Kapani zakonu Societatis Iesu.

Cytat z Ps 19[20],2-5. Psalm wyraa yczenia psalmisty i narodu dla krla: Niechaj ci wysucha Pan w dzie utrapienia, niechaj ci obroni imi Boga Jakubowego; niechaj ci zele pomoc ze witnice a z Syjonu niechaj ci broni. Niechaj ci da wedug serca twego i wszelk rad twoj niech potwierdzi. 5) Societas Iesu Towarzystwo Jezusowe (oficjalna nazwa Zakonu Ojcw Jezuitw).
4)

STANISAW KARNKOWSKI
Z aski Boej Arcybiskup Gnienieski L.N. Prymas Koronny i Pierwsze Ksi: Czytelnikowi aski Boej.
1: 2:

Kto sobie czsto na pami przywodzi te czasy i dawniejsze, a pilnie uwaa, jako Bg Wszechmogcy, acz zawsze od pocztku, ale nawicej w tym wieku od narodzenia Pana Zbawiciela naszego szesnastym, Koci swj rozmaitemi a wielkimi trudnociami nawiedza i zasi do ich uacnienia i zniesienia dziwne a rozliczne drogi, i sposoby ukazowa i podawa raczy, zadziwi si musi niedocigej mdroci i Opatrznoci jego: a przypatrujc si niezmiernym i nieprzebranym skarbom miosierdzia jego, musi z Prorokiem witym zawoa a dzikowa: Panie Zastpw, kt podobny tobie: Mony jest Panie, a prawda twoja koo ciebie. Ty poniy pysznego jako do Czytelnika Ks. Arcybpa S. Karnkowskiego jest niezwykle ciekaw panoram Kocioa i wiata u koca XVI wieku. Wiek XVI jest dla Kocioa i Europy czasem klski: wystpienie Lutra, rozdarcie Kocioa, wojny religijne. Pomimo klsk Ksidz Arcybiskup widzi jednak i dziesi znakw aski Boej: na atak protestantyzmu Koci odpowiada kontrreform, ktrej wyrazem, a nastpnie rdem si, jest Sobr Trydencki. Koci si mobilizuje, odnajduje zdrowie i duchowe moce. Sowo Ksidza Arcybiskupa jest polemiczne. W wczesnych polemikach obydwie strony uyway niezwykle ostrego, a nawet napastliwego jzyka. Widzimy to rwnie w tym tekcie. Przeywamy wic bolenie paradoks, absurd i grzech nienawici w chrzecijastwie religii mioci. Szczliwie ten jzyk i takie postawy s dzi dla nas coraz bardziej dalekie i obce. Ekumenizm przezwyciy nienawi i usuwa uprzedzenia. 2 W tytuach Ksidza Arcybiskupa widzimy litery L.N. Legatus Natus. Jest to tytu niektrych prymasw, m.in. Prymasa Polski, zwizany z okrelonymi uprawnieniami, udzielonymi przez Papiea.
1 Sowo

DO CZYTELNIKA
zranionego, moc ramienia twego rozproszye nieprzyjacioy twoje3 . Podnis si by, upatrzywszy okazyj i pogod do zego, on nader pyszny a gwny nieprzyjaciel ludzki, oburzy si na Dom Boga ywego: zatrzsn nie tylko dachem i cianami, ale te i fundamenty jego, chcc go z gruntu wywrci i zniszczy, wznieci cikie a jadowite kacerstwa trzech sekt gwniejszych, Confessionistw, Sakramentarzw i Nowochrzczecw, ktrych si paszczykiem niezliczone insze bdy i kacerstwa pokrywaj: ktre acz sobie przeciwne, jednak w tym zgodne s, e wszytkie jakoby zaprzysigszy si na Wiar wit, powszechn, Rzymsk, moc wszytk jad i szturmuj. Do tego nasia tene nieprzyjaciel szkodliwego kkolu niezliczonych zoci, zbytkw, abusuum4 i na wszytko ze, rozpusty. Zepsowane obyczaje nie tylko wieckich, ale i duchownych, tym wiksz bdom i kacerstwom drog czyniy. Bo jako powiedzia Aposto wity: Niektrzy, odrzuciwszy dobre sumnienie, wiar utracili, niektrzy, udawszy si za chciwoci, od wiary zbdzili5 . W tyme wieku, za may czas, moc Turecka wielk szkod uczynia, wiele krlestw i pastw sobie podbia, w ktrych wiara chrzecijaska barzo uciniona jest. Na wikszy al Kocioa Boego odstpiy od niego niektre narody, krlestwa i ksistwa w Europie: uday si swawolnie, wrzkomo do szczerej a reformowanej religijej, a ono wedug prawdy do niezbonoci, do ycia rozpustnego, do sprosnych a dawno przedtym potpionych kacerstw. Wszake jednak Pan Wszechmocny, w prawdzie swej nieodmienny, jako si obieca z Kocioem swym a do skoczenia wiata mieszka, tak w tej cikoci jego nie opuci go, ale moc ramienia swego rozproszy i rozprasza nieprzyjacioy jego, i cuda wielkie przed oblicznoci wszech narodw ukaza. Co si z tych przynajmniej znakw aski i szczodrobliwoci jego okaza moe.

Bo naprzd, przegldajc Opatrznoci sw Bosk, co si tych aosnych czasw z Kocioem jego dzia miao, wzbudzi na pocztku wieku tego dwu monych a przewanych Monarchw, Ferdynanda Hiszpaskiego i Emmanuela, Portugalskiego krla, ktrzy przez Amerika Wespucjusza, Chrystofa Kolumba, Piotra Alwara i insze ludzie przemylne i dzielne, Indyjskie i nowego wiata wielkie, mone, a nigdy przedtym nie sychane narody, wyspy, i krlestwa, na wschd soca i zachd daleko odlege, naleli, do przepowiadania Ewangelijej otworzyli i po wikszej czci sobie zhodowali.
3 Ps

88(89), 9-11. naduycie. 5 Por. 1 Tym. 1,6; 4,1 n; 6,21.

4 Abusus

DO CZYTELNIKA
W roku Paskim tego wieku dwudziestym, spada z nieba na ziemi gwiazda (jako Jan wity w Objawieniu swym widzia i potomnym czasom poda6 ), to jest Marcin Luter nieszczliwy, stan zakonny z yciem swawolnym a nierzdnym, i profesj czystoci z wszeteczestwem i witokradztwem odmieniwszy, gdy upornie przy swych bdziech sta, od Leona Papiea, tego imienia dziesitego, za heretyka osdzony, sta si naczyniem szataskim, przesacem Antychrystowym i pomienionych tego wieku sekt i kacerstw gow i patriarch: jawn a aosn przeciw Kocioowi Boemu wojn podnis7 . Lecz Pan Niebieski i w tym niebezpieczestwie Oblubiece swej nie przepomnia: ale jako niegdy przeciw Ariuszowi Atanazego, przeciw Nestoriuszowi Cyryla, przeciw Jowinianowi, Wigilancjuszowi i Elwidiuszowi, Arcykacerzom, Hieronima, przeciw Manichejczykom i Pelagiuszowi Augustyna, przeciw innym hersztom kacerskim Wiary witej nieprzyjacioom inne sawne obroce, jakoby na harc i czoo wystawia: tak tego czasu, kiedy Luter, na ksztat furyjej piekielnej z orszakiem niezbonego towarzystwa, Kocioa Powszechnego stateczno wtli i psowa pocz, Ignacego Loyol, Societatis Iesu przodka i fundatora, jako mnego Kocioa swego obroc wzbudzi raczy: aby on sam siebie i syny swoje, przy drugich w Kociele Boym wiernych robotnikach, murem Domowi Boemu, przeciw gwatowi nacierajcych nieprzyjaci zastawi, aby nauk i pobonym ywotem ich wiary od heretykw broni, a midzy pogany j szczepi i szerzy. Jako gdziekolwiek ta Societas midzy heretyki miejsce ma, znaczy poytek za pomoc Bo czyni. Abowiem i tu opuszcz prace jej midzy katoliki poyteczne, w Rzeszej Niemieckiej, w Niderlandzie, w Czechach, we Francyjej, w Anglijej, w Wgrzech, tu u nas w Polszcze, w Prusiech, w Litwie, w Rusi, w Inflanciech i indziej, gdzie kacerstwa wolnie pu, wiele ludzi w wierze osabiaych, nauka, pisanie, rozmowy i kazania ich pokrzepiy, chwiejcych si ratoway, upadych podwigny, bdzcych na praw drog przywiody, do czego te modzi w ich szkoach wiczenie i w pobono zaprawowanie wiele pomaga. Co si zasi tknie szczepienia i rozszerzenia Wiary witej w onych dalekich, nowo nalezionych, a Boga nie znajcych krajach Indyjskich i wiata Nowego, acz tam Bg Wszechmogcy na t znamienit prac rozmaitych zakonw robotniki i insze sowa swego i Sakramentw szaObj 9,1. 1520, o ktrym mwi Ks. Prymas, jest rokiem potpienia Lutra przez Papiea Leona X. Swoje tezy o odpustach wywiesi Luter ju w roku 1517.
7 Rok 6 Patrz

Drugi znak aski Boej Kocioowi okazanej, std si zna daje:

10

DO CZYTELNIKA
farze posya raczy, gdzie te ju na wielu miejscach Arcybiskupi i Biskupi postanowieni, pewne swe Dioeceses i kocioy rozdzielone maj, jednak pod tyme czasem, gdy tu u nas w Europie rozmaite kacerstwa gr bior, tam te przerzeczona Societas onierzw swych wyprawi nie zaniechaa i po dzi dzie w Zachodnej i Wschodnej Indyjej, z wielkim poytkiem dusz tamtych ludzi, tak yj, e ani dzikich narodw srogoci, ani wasnych towarzyszw przed oczyma swemi krwie wylaniem, ani adnemi trudnociami od przepowiadania Ewangelijej odstraszy si nie dadz. Gdy tedy tu w naszej Europie niezboni kacerze Boskie i ludzkie prawa gwac: gdy kocioy upi, klasztory pal, krzye Chrystusowe i witych obrazy burz, witoci niszcz i od Stolice Apostolskiej odstpuj: tymczasem w onych odlegych, daleko witszych krainach nowe kocioy prawdziwemu Bogu buduj, krzye na cze i chwa Boga ukrzyowanego i obrazy witych dla pamitki i naszladowania ich stawiaj, do witoci uczciaj, Biskupa Rzymskiego Chrystusowym Namiestnikiem i Piotra witego sukcesorem by wyznawaj i onego w uczciwoci przystojnej maj. Co si w roku tego wieku 85, dnia 23 marca, z wielk prawowiernych pociech jawnie pokazao: kiedy z barzo dalekich krajw Japoskich, dwu krlw chrzecijaskich i ksicia jednego posowie, trzy lata w drodze morzem i ziemi strawiwszy, Grzegorzowi trzynastemu posuszestwo z wielg uczciwoci i pokor oddawali.

Trzeci znak aski a szczodrobliwoci Boskiej przeciw Kocioowi swemu ten jest: Potrzebowa tene Koci dla utwierdzenia Wiary witej, dla wykorzenienia bdw niezliczonych i kacerstw, co dzie si wicej szerzcych, i dla naprawy obyczajw tak duchowiestwa jako i gminu chrzecijaskiego, synodu abo sejmu duchownego generalnego chrzecijastwa wszytkiego: i ten z aski a Opatrznoci Boskiej, za pilnoci i staraniem Pawa, tego imienia trzeciego, Pasterza tego Kocioa Nawyszego, w Trydencie by zoony i w roku tego wieku 45, dnia 13 grudnia, zaczty, za Juliusza trzeciego prowadzony, a potym w roku 63, dnia 4 grudnia, za Piusa czwartego na stolicy Piotra witego siedzcego, szczliwie jest skoczony. Na ktrym, od Ojcw tam zgromadzonych 255, wiele bdw kacerskich potpionych, wiele rzeczy znamienitych i chrzecijaskiej Rzeczypospolitej zbawiennych, jest postanowionych. Ale osobliwie nauka o grzechu pierworodnym i naszym usprawiedliwieniu, i o siedmiu Sakramenciech, a nawicej o Przenadostojniejszej Ciaa i Krwie Paskiej witoci tak janie jest podana i wyoona, bdy te przeciwne ukazane i potpione, e si od tego czasu gby kacerskie o tych artykulech przeciw Kocioowi katolickiemu zdadz by zawarte: a midzy sa-

DO CZYTELNIKA
memi adwersarzami o tyche artykulech opinie i bdy nieprzeliczone, swary nieznone i zajtrzenia nieubagane tak powstay i zmocniy si, e im nigdy, a si same sekty wniwecz obrc (jako ju niszczej), koca nie bdzie. A i do skazy wiary i dobrych obyczajw czytanie bez brakowania ksig, a nawicej heretyckich przeciw wierze i inszych o rzeczach marnych a plugawych abo prnych i dwornych, wielk czstokro okazyj i przyczyn daje, na takich ksigach eby si katolicy znali i wszelakich jadw i zarazy w nich ustrzec si mogli, Pius czwarty i Concilium wite Trydenckie ludzie pewne na to naznaczyli, ktrzy nauki i sposoby pewne do uwiarowania szkodliwych ksig potrzebne spisawszy, rejestr autorw tyche ksig i inszych, ktrzy, zataiwszy imienia swe, szkodliwie co i zaraliwie pisali, uczynili. A i takich ksig i autorw po Trydenckim Concilium barzo wiele przybyo, tene rejestr, szerzej napisany, za rozkazaniem Sykstusa pitego i Klemensa dzisiejszego, z wielkim poytkiem wiernych Boych niedawno w druk jest podany. aski Boej Kocioowi okazanej std si pokazuje. Zatrzsali nazbyt i przechwalali si kacerze tych czasw umiejtnoci Pisma witego, a nawicej jzykw Hebrajskiego i Greckiego. Ksigi wite Starego i Nowego Testamentu wrzkomo z ydowskiego i Greckiego jzyka, a ono raczej z mzgu swego wichrowatego wedug zdania wasnego czstemi a rozmaitemi i niezgodnemi na aciski jzyk i insze przekadami, odmienianiem, przydawaniem, ujmowaniem, glosowaniem, do swych kacerstw naciganiem, dziwnemi cenzurami i szacunkami swemi srodze psowali, szpecili i w lekkie powaenie do pospolitego czowieka przywodzili. Temu zabiegajc ci, ktrym naley staranie o wszytkiej owczarni Paskiej, po wydaniu troch przed temi kacerstwy Biblijej trzemi jzykami, ydowskim, Greckim i aciskim, przez Franciszka Ximeniusa, Arcybiskupa Toletaskiego i po drugim tyche ksig wydaniu przez Ariasa Montana i insze ludzie uczone, za powodem i nakadem krla Hiszpaskiego, z przydaniem wykadu Chaldejskiego Starego Zakonu a tekstu Syriackiego Nowego Testamentu i z przyczynieniem wielu rzeczy do zrozumienia Pisma witego potrzebnych, po tych edycjach Ksig witych Pasterze Kocioa Powszechnego starali si, aby rozmaicie sfaszowane, jako nalepiej i naszczerzej w druk byy podane. Midzy translacjami Pisma Starego Zakonu z jzyka ydowskiego przekad Siedmidziesit i dwu tumaczw napierwszy i w nawitszej zawsze powadze by, tak w Kocioach Wschodnych, jako i w Zachodnych. Tego nie tylko Doktorowie kocielni nastarszy, ale te sam Pan Chrystus i Apostoowie, przywodzc prorockie i z Psalmw wiadectwa, uywali.

11

Czwarty znak

12

DO CZYTELNIKA
Lecz abo sam dawnoci, abo przepisujcych i drukujcych omyk, abo le poprawujcych miaoci i nieostronoci, abo z rozmaitych przekadw Greckich, ktrych si potym namnoyo, sw niektrych wtrceniem, abo na koniec przewrotnoci i zoci nieprzyjaci Kocioa Boego, i dla inszych przyczyn, na wielu miejscach dziwnie by pofaszowany i popsowany. Ale niedawno, za pomoc Bo i staraniem Stolice Apostolskiej, z wielk w Pimie witym i w przedniejszych jzykach biegych ludzi pilnoci, przydawszy varietatem lectionis8 , stosujc te egzemplarze midzy sob nastarsze, ktre nabliej do rzda jzyka ydowskiego przystpoway, i przyczyny poprawy tej poledniejszej edycyjej, jako nadoskonalsza by moga, oznajmiwszy, tak Greckim jako aciskim jzykiem osobno znamienicie w Rzymie jest wydany. Ktemu stary i w Kocioach Zachodnich dalej ni od tysica lat zwyczajny Pisma witego aciski przekad, czci przez Hieronima witego ksig niektrych Pisma witego napisany abo poprawiony, czci jaki by zdawna zachowany i przeto od Doktorw witych Vetus, Vulgata et Itala translatio9 nazwany (ktry wedug dekretu Concilium witego Trydenckiego [sess. 4] midzy wszystkimi Pisma witego translacjami w najwitszym u wszytkich ma by powaeniu), acz od zacnych Akademij uczonych ludzi nieraz by poprawiony, jednak i w tak wielkiej rzeczy adna zbyteczna pilno nie ma by poczytana, za staraniem Pasterzw Kocioa Powszechnego, poczwszy od Piusa czwartego a do teraniejszego Klemensa smego (ktry na to ludzie w Pimie witym w jzykach dobrze wywiczone wysadzali i zewszd co nawicej nastarszych egzemplarzw dla uznania tekstu nawasniejszego zbierali), tene przekad aciski z wielk prac i pilnoci, wedug oryginaw ydowskiego i Greckiego jzyka, jako mogo by nalepiej przeczyciony i do pierwszej szczyroci i zupenoci swej przywrcony, przed szeci lat Kocioowi Boemu jest podany.

Pity znak aski Boej przeciw Kocioowi swemu ten by mniemam: Po Boym Sowie tak pisanym, jako bez pisma ustnie Kociolectionis odmienna lekcja, czyli rnice w tekcie. tu waciwie o dwa rne tumaczenia Biblii: 1. Vetus (Latina), czyli pierwsze Staroaciskie Tumaczenie zwane rwnie Itala, czyli Italskie; 2. Vulgata, czyli przekad w. Hieronima (dokonany na przeomie IV i V wieku). Przekad zosta przyjty szeroko w Kociele Zachodnim, a od Soboru Trydenckiego sta si oficjalnym tekstem Pisma witego w aciskim Kociele.
9 Chodzi 8 Varietas

DO CZYTELNIKA
owi Boemu podanym pierwsze miejsce maj dekrety Namiestnikw Pana Chrystusowych i kanony abo ustawy Synodw generalnych Kocioa wszytkiego. Po tych, postanowienia Synodw Prowincjalnych i inszych od Stolice Apostolskiej potwierdzonych: za tymi sentencje abo mdre nauki i zdania Ojcw witych i Doktorw Kocioa Boego wano sw maj. Tych dekretw i sentencyj po inszych zacnych a uczonych ludziach, ktrzy si w teje pracy dawno przedtym obierali, wiele zebra m wielkiej nauki, zakonu Benedykta witego, Gratianus, ktry y przed 448 lat. To poyteczne zebranie jego Decretum nazwane (z przydaniem Dekretaw Grzegorza IX i z inszemi do tego nalecemi, jako jest Sextus Decretalium, Clementinae et Extravagantes10 ) w Akademiach chrzecijaskich, u tych zwaszcza, co si w prawie duchownym wicz, w wielkiej powadze zawsze byo: jako jest do zachowania kocielnej karnoci i porzdku barzo potrzebne. Jednak i tak w samym tekcie, jako w wykadzie do tekstu przypisanego, czste si omyki i bdy znajdoway, za rozkazaniem Grzegorza XIII od ludzi uczonych i pobonych, ktrym poprawa tych ksig zlecona bya, zniesione i wyrzucone s, i tak Corpus Iuris Canonici 11 abo summa prawa duchownego, jako moga by nalepiej poprawiona, przed 15 lat na wiat wysza.

13

Szsty znak aski Boej Kocioowi okazanej ten jest: e za tego witej pamici Grzegorza XIII czujnoci, po namowie i porozumieniu z pany chrzecijaskimi i z ludmi uczonemi, staa si dugo przedtym oczekiwana poprawa kalendarza. A osobliwie wielkanocny czas, za ktrym idzie wit inszych ruchomych wicenie, wedug biegw niebieskich nieodmiennie jest postanowiony. Abowiem do obchodzenia czasu przystojnego wita Wielkanocnego, wedug zdania Ojcw witych i ustawy starodawnych Pasterzw Kocioa Powszechnego, i uchway Synodu pierwszego Niceskiego, trzy rzeczy s potrzebne: naprzd, eby zrwnanie dnia z noc, ktre jest pocztkiem wiosny, zawsze na dzie 21 marca (jako byo za czasu tego Concilium Niceskiego) przypadao, ktemu eby upatrowany by dzie 14 pierwszego ksiyca, to jest penia, ktra by abo na dzie pomienionego zrwnania dnia z noc, abo po nim zaraz przypada, nic si nie ogldajc na t, ktra przedtym by te i jednym dniem tylko mina. A do tego, eby za t peni zaraz w pierwszy dzie niedzielny Wielkanoc chrzecijaska bya wicon: chybaby dzie 14 pierwszego ksiyca, to jest penia, przypada na nie10 Nazwy 11 Korpus

rnych zbiorw Prawa Kocielnego. Prawa Kanonicznego.

14

DO CZYTELNIKA
dziel, boby natenczas dzie wielkanocny do drugiej niedziele pomkniony by musia, ebymy si z ydami abo z heretykami, ktrzy po ydowsku dnia 14 pierwszego ksiyca Pasch obchodzili, nie zgadzali. Te trzy rzeczy eby na potym zawsze byy zachowane, a nigdy si nie odmieniay, dobrze opatrzono. Bo nie tylko zrwnanie dnia z noc, ktre bywa pocztkiem wiosny, na swe miejsce, jako byo za czasu Concilium pierwszego Niceskiego (od ktrego niemal dziesici dni, to jest do 11 dnia marca od onego Synodu a do czasu tej poprawy w roku tego wieku 82, byo ustpio), wyrzuceniem dziesici dni z kalendarza przywrcone jest: ale te eby na potomne czasy to zrwnanie dnia z noc, na ktrym wszytko zawiso, z miejsca swego nie ustpowao, pilnie to obwarowano i postanowiono: eby od przyszego roku 1600, ktry przestpnym ma by, kady potym rok setny nie by przestpny (jako przedtym bywa), tylko czwartosetny kady, eby bywa bissextus abo przestpny, w ktrym by miesic luty mia dni 29. Ktemu eby 14 dzie pierwszego miesica, wedug ktrego dzie wielkonocny ma by wicony, ma swe miejsce (od ktrego by wicej ni cztermi dniami odstpi) by wstawiony i kadego roku niepochybnie by naleziony, a nadto aby nw i dzie kady porzdnie kadego ksiyca na swym miejscu, wedug biegu niebieskiego, w czytaniu Martyrologium by mianowany: dlatego na miejsce zotej liczby, jakie przedtym byo w kalendarzu, mdrze wynaleziony cyclus abo liczba Epactarum12 , za ktrej znajomoci penia wielkonocna i nw kadego ksiyca, a zatym kady dzie jego moe by naleziony i opowiadany. Tym sposobem kalendarz wedug biegw niebieskich za ask Bo nieodmiennie w klb sw jest wprawiony. Tene Papie wity (i te to przypomni, co do Opatrznoci Boskiej i starania jego o Kociele swym naley) tak uprzejmie myli o naprawie, zachowaniu i rozszerzeniu wiary katolickiej, e mao nie we wszytkich pastwach kacerstwem zaraonych, Seminaria dla wiczenia modziecw, nie tylko w naukach wyzwolonych, ale te w wierze powszechnej i w pobonoci przy szkoach Societas Iesu wielkimi nakadami tu i owdzie pobudowa i dochodami opatrowa. A iby Wiar wit jako nadalej i do krain barzo odlegych rozszerzy, to uczyni w Japonie, na wychowanie wieo do Chrystusa nawrconej modzi Japoskiej. Te Seminaria jako inszy successorowie jego, tak teraniejszy Klemens VIII, wielkiej mdroci Ociec wity, szczodrobliwoci sw, z wielkim chway Boej pomnoeniem, zachowuje. liczba dni, o ktre rok soneczny przewysza rok ksiycowy; epactae /l.mn./ dni wtrcone.
12 Epacta

DO CZYTELNIKA
Do wykadu i zrozumienia Pisma witego, do naprawy i zatrzymania Wiary witej powszechnej, do rozsdku i uspokojenia kontrowersyj i sporw okoo wiary, tak tych czasw, jako i inszych powstawajcych, barzo potrzebne i poyteczne czytanie pism Ojcw witych starodawnych, tak Greckich jako i aciskich, ktrzy nauk Apostolsk, tak na pimie, jako i bez pisma podan, pilnie przejwszy i jako z czystych zrzd wyczerpnwszy i spisawszy, potomnym czasom onej wiernie dochowali i drudzy j krwi sw zapiecztowali. Te jednak pisma ich abo jeszcze nie wszytkie na jawi wyszy, abo z Greckiego na aciski jzyk nieszczerze przetumaczone byy, abo od heretykw lub od niedbaych i nieumiejtnych pisarzw i drukarzw, abo od niepewnych korektorw, ktrzy dowcipowi swemu nazbyt ufajc, wedug zdania swego one poprawowali, srodze pofaszowane i popsowane byy. Jednak za ask Pana Wszechmocnego w tym wieku od uczonych katolikw, wiele ksig Ojcw witych, ktre przedtym nie sychane byy, na wiat wyszo: wiele z Greckiego jzyka wiernie przeoonych, wiele wedug starych egzemplarzw znamienicie poprawionych.

15

Sidmy znak aski Boej przeciw Kocioowi ten by rozumiem:

smy znak aski Boej przeciw Kocioowi swemu ten by najduj: Jako Luter i drudzy tego wieku sektarze przeciw wierze starodawnej swowolnie mwi i pisa poczli, tak si ksig wiele niezliczonych kacerstw, potwarzy, faszw i blunierstw penych namnoyo, e si (jako Jan wity w Objawieniu swym widzia) smrodliwym a prawie piekielnym dymem szkodliwej a blunierskiej nauki ich, nie tylko powietrze, ale i soce zamio13 . Bo nie dosy mieli przeciw Kocioowi Boemu, przeciw Gowie Widzialnej i przedniejszym czonkom jego, przeciw Sowu Boemu i Sakramentom sromotnie pisa, ale te przeciw socu sprawiedliwoci, Panu Chrystusowi, i przeciw Trjcy Przenawitszej, jako wciekli i szaleni gby swe i pira rozpucili, do ostatecznej lepoty i zapamitania Boga, cnoty i wstydu ludzie wiodc, eby mwili jako on niezbony: Nie masz Boga14 . Ale Pan, z osobliwej aski a Opatrznoci swej, daleko potniejsze wojsko ni nieprzyjacielskie, wzbudzi pobonych, gruntownie uczonych, wymownych i niezwycionych onierzw swych, ktrzy si tym furiom piekielnym mnie i statecznie sowy i pisaniem za Koci Boy zastawujc, tak ich najazdy i siy zwtlili, tak chytroci i fasze wytknli, e si ich upadku i zniszczenia za pomoc Bo wrychle spodziewa
13 Patrz 14 Ps

Obj 9,2. 13(14),1.

16

DO CZYTELNIKA
moemy. Midzy tymi, moim i wielu inszych zdaniem, przodek ma Robertus Bellarminus, Societas Iesu Theologus, w tym roku S.R.E. Cardinalis15: ktry tak uczenie i janie katolick nauk czytelnikowi podaje, tak gruntownie i dostatecznie na wszytkie teraniejszych sektarzw znaczniejszych argumenty odpowiada, e ksigi jego susznie si zwa mog: Omnium controversiarum huius temporis de fide christiana corpus absolutissimum.16

Dziewity znak aski i starania Boskiego o Kociele swym, ten jest: Przed kilkiem a dwudziest lat Ministrantowie Magdeburscy, luteranowie, Centurias17 kocielnej historyjej pene faszw i bdw wydali. Przeciw tym pisali uczenie Alanus Copus, Gulielmus Eisengrenius, Petrus Canisius, Franciscus Turrianus, Conradus Brunus i inszy katolicy. Ale nadostateczniej Caesar Baronius Kardyna, wydawszy do tego czasu Octo annalium Eccesiasticorum tomos18 , w ktrych poczwszy od narodzenia Pana Naszego a do szeci set lat i dalej, wedug porzdku lat Paskich i Namiestnikw od niego postanowionych i wedug nastpowania po sobie cesarzw pogaskich i chrzecijaskich, nie tylko co si kadego roku w Kociele Boym dziao dowodnie i janie opisuje, ale te zdrady i fasze Centuriatorum19 odkrywa, a zrzda i postpki prawdziwej, nienaruszonej i nigdy nie ustawajcej Kocioa Rzymskiego nauki z Sowa Boego, z tradycyj Apostolskich, z Ojcw witych, ktrzy onych wiekw yli, i z inszych pisarzw ydowskich, pogaskich i chrzecijaskich mdrze i z wielk pilnoci a szczyroci ukazuje. Za co mu sia wierni Boy powinni. Nie wspominam tu, jako wiele tego wieku ludzi wielkiej nauki i pobonoci na wiele ksig Pisma witego, a drudzy na wszytk Bibli uczone a gbokie wykady pisali. Zamilcz na ten czas, jako wiele ozdobnych a gorcych kaza, Homiliarzw i Postyl, i ksig rozmaitych do wzbudzenia naboestwa i wiczenia w cnotach witych na wiat wyszo. To pewna, e ten wiek, acz w mioci Boej nie tak podobno jako dawniejsze gorcy, ale we wszelakich naukach i wynajdowaniu rzeczy nowych, a przedtym nie sychanych, zda si by saeculum inCardinalis Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinalis: Kardyna witego Rzymskiego Kocioa. 16 Zbir wszystkich kontrowersji tego czasu odnoszcych si do wiary sowo ostateczne. 17 Centuriae Stulecia. Wielka protestancka historia chrzecijastwa, ujta w stulecia, o tendencji wybitnie antykatolickiej. 18 Rocznikw Kocielnych tomw osiem. 19 Centuriatorzy autorzy i wydawcy centurii.
15 S.R.E.

DO CZYTELNIKA
geniis foecundissimum et eruditissimum20 . A daj Panie Boe, aby si te Wiara wita, cnota i mio Boa, jako nauki i wymysy ludzkie, rozkrzewia.

17

Do naszej Polski przystpuj, ktra ma od Pana Boga niepoledniejsze dary swe, ktre tu za Dziesity znak szczodrobliwoci jego kad. Miaa niedawnemi czasy (i dalszych nie sigam) mdroci, dzielnoci, pobonoci i inszemi cnotami Paskimi wielkiego, u postronnych narodw sawnego i wiecznej pamici godnego Krla Stefana21 : ktry (i to tylko z wielu rzeczy od niego z wielk pochwa uczynionych przypomni), gdy czujnoci sw a mstwem rycerstwa koronnego za pomoc Bo tego dosta, co by nieprzyjaciel tej koronie odj, o co si nawicej stara, eby w onych krajach, ktre czci dla niewlstwa nieprzyjacielskiego, czci dla odszczepiestwa i kacerstw barzo byy zgrubiay i zdziczay, prawdziw wiar i chwa Bo przywrci, a z religi i naukami wyzwolonemi ludzko i obyczaje dobre wprowadzi. Dlatego fundowawszy w Inflanciech Wendeskie Biskupstwo, Collegia te dla naprawy i szczepienia wiary powszechnej, i wiczenia w pobonoci i naukach wyzwolonych w Rydze, w Derpcie i w Poocku fundowa i potrzebnym opatrzeniem nada. Ma i teraz Polska Zygmunta III, Pana prawie chrzecijaskiego, w wyznaniu i obronie wiary katolickiej gorcego i o cze a chwa Chrystusa Pana z wielk chci i pilnoci si zastawujcego, czego ludzie pobone i tu, i gdzie indziej, w niektrych wieku tego krlach pragnli. Ma te to krlestwo z aski Boej teraz biskupy w stray pasterskiej i dozorze kociow, kapanw i owieczek swych czujne i pilne. Z ktrych niektrzy, wiedzc jako na dobrym wiczeniu modych ludzi wiele chrzecijaskiej Rzeczypospolitej naley, Collegia fundowali i nadali. Drudzy wedug postanowienia Concilium witego Trydenskiego Seminaria, z ktrych by uczeni a bogobojni kapani wychodzili, w biskupstwach swych, przy tyche Collegiach, zaoyli. Drudzy Contubernia abo Bursy na wychowanie pewnego pocztu szlachcicw chudszych i inszych ubogich, ale dowcipnych i pilnych modziecw, nadali. Tych trzech rzeczy nam te Pan Wszechmogcy z dobroci swej dokona i doczeka da raczy. A nie tylko duchowni, ale i wietcy zacni ludzie, z mioci ku Panu Bogu i ojczynie swej, to na wielu miejscach, z wielk saw sw, uczynili.
w wybitne umysy najpodniejszy i najbardziej wyksztacony. 21 Chodzi oczywicie o krla Stefana Batorego. Panowa w latach 1576-86. By poprzednikiem Zygmunta III Wazy.
20 Wiek

18

DO CZYTELNIKA
Sprawi te to raczy Pan z aski swej, e niedawnemi czasy Kocioy Ruskie obrzdu Greckiego do spoecznoci Kocioa Rzymskiego po witszej czci przystpiy i przez posy swe (ju temu czwarty rok) posuszestwo teraniejszemu Namiestnikowi Chrystusowemu, Clementi VIII, odday22 . Co niech Pan Wszechmogcy w nich utwierdzi a insze, ktrzy jeszcze przy uporze swym stoj, niech Duchem swym owieci. Na ostatek miaa Polska nawicej w tym wieku, i ma jeszcze za ask Bo, wiele ludzi nauk i cnot sawnych. Midzy tymi by Hosius Kardyna, wiato i ozdoba imienia Polskiego: ktrego wiary powszechnej wyznanie i insze ksigi z tak chci od postronnych narodw s przyjte, e je nie tylko trzydzieci i dwakro w przedniejszych miastach chrzecijaskich, jeszcze za ywota jego, drukowano, ale te na Niemiecki, Francuski, Woski, Flanderski i Polski jzyk s przeoone23 . Mamy u inszych ludzi wielce uczonych rozmaite ksigi, tak aciskim, jako i Polskim jzykiem drukowane. Przeciw sektom kacerskim, ktre tu u nas pu, wiele ich znamienicie pisao. Drudzy historie witych, wszelakich cnt i witobliwoci przykady w insze ksigi do naboestwa i pobonego ycia pomocne wydali. S te Postylle kilku autorw i kazania naszym jzykiem uczenie i barzo poytecznie midzy ludzie podane. Maj teraz, co aciskiego jzyka nie rozumiej, czym si dobrze zabawi: maj skd si i sami wiele dobrego nauczy, i drugie do dobrego przywie mog. A daj Panie Boe, aby czytaniem wicej ni piciem, abo inszemi prnemi a szkodliwemi rzeczami, czas, nad ktry nie masz nic droszego, trawili. Mniej by zego w Rzeczypospolitej byo i mielibymy do wszego dobrego ludzie sposobniejsze i mdrsze. Gdy tedy tak hojne dobrodziejstwa, ktre si tu namieniy, i insze, od Pana Wszechmocnego, Kocioowi jego, acz zawsze, ale osobliwie w tym wieku uczynione, u siebie zwaam, wstrzyma si nie mog, abym pociechy i wesela, ktre std odnosz, oznajmi, i jego Boskiemu majestatowi dzikowa nie mia, e za jakiegokolwiek przeoestwa mego, Kocioowi swemu (ktry dla jego lepszego rozmaicie dowiadcza i czstymi trudnociami nawiedza zwyk), tak wielkich darw i pociech szczodrobliwie i askawie uyczy raczy. Prosz te i upominam Ich Moci Ksiy Arcybiskupy, Biskupy, Preaty, Kaznoo Unii Brzeskiej zawartej w 1596 roku. Stanowi ona pocztek Kocioa Grecko-Katolickiego na wschodnich rubieach Rzeczypospolitej. 23 Kard. Hozjusz (15041579), biskup warmiski, pisa po acinie, std potrzeba tumaczenia jego dzie rwnie na jzyk polski.
22 Mowa

DO CZYTELNIKA
dzieje, Plebany i wszytko duchowiestwo, aby tych darw Boych, ktre z skarbu mdroci i szczodrobliwoci swej na Koci wyla, pospou ze mn wdziczni byli, w nich si kochali i w rozmylaniu a penieniu Zakonu Boego i powinnoci swej, ktr kady na sobie nosi, pilnie si obierali: aby onej korony wiecznej, ktra wiernie pracujcym w winnicy Paskiej obiecana jest, dostpili. A poniewa teraz midzy ludzie wychodzili BIBLIA abo KSIGI PISMA WITEGO STAREGO I NOWEGO TESTAMENTU, przekadu Doktora ksidza JAKUBA WUJKA, Teologa Societatis Iesu, w jzykach ydowskim, Greckim i aciskim biegego, Kocioowi Boemu dobrze zasuonego, ktry nie tylko Postylle dwie, witsz i mniejsz, Polskim jzykiem, ale i wiele ksig inszych na obron wiary powszechnej przeciw heretykom poytecznie wyda, ten przekad po mierci jego, od luddzi uczonych dobrze przejrzany i z dokadaniem tekstu Hebrajskiego i Greckiego, wedug przyjtej od Kocioa edycyjej aciskiej, ktr zowiemy Vulgatam et Veterem24 , niedawno z rozkazania Pasterza Nawyszego, Klemensa VIII, wydanej, z pilnoci poprawiony, nad insze przekadania aprobujemy i zalecamy. A pilnie upominamy et authoritate nostra primatiali sub Censuris Ecclesiasticis et anathemate25 zakazujemy, aby wierni Boy przekadw Biblij Polskich w Brzeciu Litewskim i w Niewieu od Nowowiernikw wydanych i Nowych Testamentw od Seklucjana, Czechowica, Budnego i od inszych heretykw przeoonych, jako kacerskich i przewrotnych, Wierze witej Powszechnej i pobonoci szkodliwych, z pilnoci si strzegli. A to raczej przeoenie, jako katolickie, pewniejsze i od Stolice Apostolskiej pozwolone, umysem dobrym, z pokor i bojani Bo czytali: aby std i sami w prawej wierze i mioci Boej roli i blinim swym ku zbudowaniu byli.

19

przyp. nr 9. powag prymasowsk, pod grob kar kocielnych i anatemy: : : .

25 : : : nasz

24 Por.

PORZDEK KSIG
Starego Testamentu
Eklezjastes Pie nad Pieniami Ksigi Mdroci Eklezjastyk Proroctwo Izajaszowe Proroctwo Jeremiaszowe Treny Proroctwo Baruchowe Proroctwo Ezechielowe Proroctwo Danielowe Proroctwo Ozeasza Proroctwo Joela Proroctwo Amosa Proroctwo Abdiaszowe Proroctwo Jonasza Proroctwo Micheaszowe Proroctwo Nahuma Proroctwo Habakuka Proroctwo Sofoniasza Proroctwo Aggeusza Proroctwo Zachariasza Proroctwo Malachiasza Ksigi Rodzaju Ksigi Wyjcia Ksigi Kapaskie Ksigi Liczb Ksigi Powtrzonego Prawa Ksigi Jozue Ksigi Sdziw Ksigi Rut Pierwsze Ksigi Samuelowe Ksigi Wtre Samuelowe Ksigi Trzecie Krlewskie Ksigi Czwarte Krlewskie Ksigi Pierwsze Kronik Ksigi Wtre Kronik Ksigi Pierwsze Ezdraszowe Ksigi Nehemiaszowe Ksigi Tobiaszowe Ksigi Judyt Ksigi Ester Ksigi Pierwsze Machabejskie Ksigi Wtre Machabejskie Ksigi Hiob Ksigi Psalmw Ksigi Przypowieci

PORZDEK KSIG
Nowego Testamentu
Ewangelie Wedug Mateusza Wedug Marka Wedug ukasza Wedug Jana Dzieje Apostolskie Listy w. Pawa Do Rzymian Do Koryntian Pierwszy Do Koryntian Wtry Do Galatw Do Efezjan Do Filipian Do Kolosan Do Tesaloniczan Pierwszy Do Tesaloniczan Wtry Do Tymoteusza Pierwszy Do Tymoteusza Wtry Do Tytusa Do Filemona Do ydw Listy powszechne Jakuba Piotra Pierwszy Piotra Wtry Jana Pierwszy Jana Wtry Jana Trzeci Judy Objawienie w. Jana

STARY TESTAMENT: KSIGA NIEZNANA KSIGA BEZCENNA Pierwsz czci Pisma witego jest Stary Testament. Stary Testament rodzi si ze Starego Przymierza, to znaczy z Przymierza Boga z Izraelem, Narodem Wybranym. Rodzi si z dziejw tego Przymierza. Rodzi si z wiekw coraz peniejszego objawiania si Boga i z tysica lat Jego dialogu ze swoim ludem oraz rwnie z tysica lat dialogu Ludu Wybranego, i w ogle czowieka, z objawiajcym si Bogiem. Stary Testament jest owocem i odbiciem tych wszystkich wielkich wydarze i procesw. W sumie jest o pi s em dziejw starotestamentalnego Objawienia i Przymierza, jest gosem tego Objawienia i Przymierza, jest ich p o s an i e m i wreszcie jest ich d z i e d z i c t w e m dla nas. Stary Testament jest niezwykle bogat Ksig czy raczej zbiorem Pism. Ju sama jego objto jest znaczca: obejmuje on okoo czterech pitych caej Biblii. Ta wielka objto Starego Testamentu wynika std, e ukazuje on ponad tysic lat dziejw Starego Przymierza, oraz z tego, e kolejne ksigi czy poszczeglne teksty powstaj rwnie przez mniej wicej tysic lat. Stary Testament obejmuje te a 46 ksig z 73 ksig caej Biblii. Bogactwu objtociowemu i liczbie ksig odpowiada bogactwo treciowe i literackie. W ST znajduj si, wedug przyjtego chrzecijaskiego podziau, ksigi historyczne (21), mdrociowe (7) i prorockie (16). (Suma podanych liczb nie daje penej liczby ksig ST, to znaczy 46, poniewa dwie z nich, Lamentacje i Ksiga Barucha, nie s w tym podziale liczone odrbnie, lecz poczone z Proroctwem Jeremiasza. A wic naley liczy: 21+7+16+2 = 46). Podzia ten nie wyczerpuje literackiego bogactwa Starego Testamentu. W powyszych bowiem trzech dziaach kryj si jeszcze inne rodzaje, gatunki i odmiany gatunkowe. Np. w Picioksigu, dziele okrelanym jako historyczne, mamy, oprcz przekazw historycznych i rnych poda, kilka kodeksw prawnych, rytuay, przepisy odnoszce si do sanktuarium i wiele innych form. Takie ksigi jak Rut czy Tobiasza, cho te nale do grupy historycznej, nie s w rzeczywistoci pismami historycznymi, lecz budujcymi historycznymi nowelami. Z kolei Lamentacje znajduj si w zbiorze prorockim, a s zbiorem elegii, w ktrych opakuje si upadek i zniszczenie Jerozolimy w VI w. Ksiga Psalmw i Pie nad Pieniami guruj w zbiorze mdrociowym, chocia pierwsza z tych ksig jest zbiorem modlitewnych pieni, za druga jak ju wspomniano zbiorem pieni miosnych i weselnych, ktre nabray znaczenia symbolicznego. Jak wida z powyszych uwag, poszczeglne ksigi reprezentuj nie tylko liczne rodzaje prozy, ale i najrniejsze rodzaje poezji i jest to najczciej wielka poezja. Mona doda, e powysze wyliczenia rodzajowe i gatunkowe cigle nie s pene. Kompletne zestawienie rodzajw, gatunkw, odmian gatunkowych i form Starego Testamentu obejmuje normalnie kilka stron. Najbardziej zasadnicz tematyk Starego Testamentu jak ju moglimy si zorientowa jest tematyka historyczna, zwizana z Histori Zbawienia i dziejami Przymierza.

24

Stary Testament: ksiga nieznana ksiga bezcenna

T tematyk znajdujemy przede wszystkim w ksigach historycznych. Gwne etapy starotestamentalnej Historii Zbawienia s nastpujce: Epoka Patriarchw (powoanie Abrahama i danie mu Obietnicy; dzieje Izaaka; dzieje Jakuba-Izraela, praojca dwunastu plemion izraelskich; zstpienie Izraela do Egiptu. Ten okres ukazuje Ksiga Rodzaju); Epoka Wyjcia (objawienie si Boga Mojeszowi; wezwanie Mojesza do wyprowadzenia Izraela z Egiptu; Przymierze na Synaju; 40 lat wdrwki przez pustyni; zdobycie Ziemi Obiecanej. Dni Wyjcia i Synaju oraz tuaczk na pustyni szeroko opisuje Ksiga Wyjcia, Kapaska, Liczb i Powtrzonego Prawa; zdobywanie Ziemi Obiecanej Ksiga Jozuego); Dawid i Salomon (dni tych dwch krlw to epoka wzorcowa dla Izraela, ich krlestwo jest przedstawione jako idealne Krlestwo Izraelskie, dostrzega si w nim typ i zapowied przyszego Krlestwa Mesjaskiego. O Dawidzie opowiadaj Ksigi Samuela oraz 1 Kron 11-29, a o panowaniu Salomona 1 Krl 1-11 i 2 Kron 1-9); Upadek Jerozolimy i Niewola Babiloska (po mierci Salomona Krlestwo Izraelskie rozpada si i stopniowo ginie: w 721 r. Asyryjczycy likwiduj Pastwo Pnocne; upadek w 587 r. witego Miasta jest rwnie tragicznym kocem Pastwa Judzkiego i zakoczeniem epoki krlw; nastpuje pidziesicioletnia Niewola Babiloska. O upadku witego Miasta opowiada 2 Krl 23,31 25,30, 2 Krn 36 oraz, szerzej i z wieloma szczegami, Ksiga Jeremiasza i Ezechiela; ta ostatnia przedstawia take pewne epizody z niewoli); Powrt z Niewoli i odbudowanie wityni (Niewola Babiloska, po pierwszym okresie zaamania, staa si czasem duchowej odnowy Izraela; Izrael odradza si w postaci judaizmu; judaizm kadzie ogromny nacisk na wierno przepisom Prawa Mojeszowego; przewodnikami duchowymi staj si Uczeni w Pimie; w 537 r. krl perski Cyrus zwycia Babilon i pozwala ydom wrci do Jerozolimy. Ekstatyczn rado z powodu moliwoci powrotu do witego Miasta wyraa Izajasz Drugi (= Iz 40-55); opis powrotu kolejnych grup wygnacw i odbudowy wityni oraz murw miasta zawieraj ksigi Ezdrasza i Nehemiasza; prorok Aggeusz dodaje ducha zagubionym imigrantom); Konfrontacja w II wieku z pogaskim hellenizmem i wzrastajce oczekiwania mesjaskie (w II wieku Seuleucydzi prbuj narzuci ydom hellenistyczne zwyczaje i grecki panteon; wybuchaj wojny machabejskie; rwnolegle rozwija si apokaliptyka i wzrastaj oczekiwania mesjanistyczne; powstanie judaizmu, opr przeciw zwyczajom pogaskim, apokaliptyka i bardzo ywe oczekiwania mesjaskie to ostatni etap Starego Testamentu. O wojnach machabejskich opowiadaj Ksigi Machabejskie, apokaliptyk i mesjanizm reprezentuje Ksiga Daniela i liczne powstajce wwczas apokryfy Starego Testamentu, szczeglnie Ksiga etiopska Henocha).

Stary Testament: ksiga nieznana ksiga bezcenna

25

Ksigi prorockie te s cile zwizane z Histori Zbawienia, gdy prorocy izraelscy przekazuj Wybranemu Ludowi Sowo Pana, dotyczce Przymierza i wskazujce drog ku historycznemu zbawieniu, to znaczy ku stworzeniu jeszcze na ziemi ludu wiernego Boym wezwaniom. Ale zainteresowania prorokw s poszerzone o wielk problematyk moraln, gdy ci Mowie Boy przekazuj rwnie osd na temat wiernoci lub niewiernoci ludu na drogach Przymierza i Historii Zbawienia. W takim osdzie prorocy przeamuj grob legalizmu i formalizmu, ktra kryje si w rytualizmie i kazuistyce starotestamentalnego Prawa. W prorokach Stary Testament signie szczytw etycznoci nie tylko osobistej, ale i spoecznej, oraz odnajdzie najczystszy kult duchowy. Jezus w swoim Kazaniu na Grze, mwic o nieprzemijalnoci Prawa, bdzie je rozumia wanie w duchowy sposb, wedug myli prorokw. Ksigi mdrociowe maj swe wasne tematy: praktyczne uwagi odnoszce si do rozsdnego, uczciwego i godnego ycia oraz drugi nurt wielkie problemy egzystencjalne. Jak mona wnosi z powyszych przedstawie, Historia Zbawienia, ktra jest gwnym przedmiotem Starego Testamentu, nie dokonuje si poza normaln histori ludzkoci. Wprost przeciwnie, jest z ni cile spleciona i nierozerwalnie zwizana. Tote Stary Testament, rysujc nam dzieje Objawienia i histori Izraela w perspektywie religijnej, pokazuje jednoczenie Staroytny Bliski i rodkowy Wschd oraz rdziemnomorski wiat. Jzyki, w jakich ST zosta napisany hebrajski, aramejski i grecki s rwnie odzwierciedleniem Wschodniego i rdziemnomorskiego wiata. Z tych wszystkich wzgldw Stary Testament jak zreszt cae Pismo wite to niezwykle wane rdo do odczytywania nie tylko izraelskiej historii religijnej, ale take staroytnych dziejw oraz cywilizacji. Wielu chrzecijan wysuwa liczne zastrzeenia do treci Starego Testamentu i podchodzi do tej Ksigi z du rezerw, a nawet niechci. Opowiadania o pocztkach wiata i ludzkoci wydaj si im naiwne, Bg Starego Testamentu jawi si przede wszystkim jako Bg niezwykle surowy i grony, postpowanie niektrych starotestamentalnych postaci, nawet tych, przedstawionych w nimbie witoci, uwaaj za etycznie problematyczne. Rzeczywicie, niektre teksty Starego Testamentu s trudne, a nieraz mog by dla naszej chrzecijaskiej wraliwoci nawet race. Jednak w ogromnej mierze zastrzeenia w stosunku do Starego Testamentu pyn albo ze zbyt maej znajomoci, albo z powierzchownej tylko lektury tej czci Pisma witego. Stary Testament jest bowiem bezcenny. To wanie Stary Testament ukazuje po raz pierwszy ludzkoci Boga Jedynego i Osobowego. To przecie Stary Testament da nam nasz fundamentalny kodeks etyczny, a mianowicie Dekalog, czyli Dziesi Boych Przykaza. Wczytajmy si w Ksig Psalmw i Ksigi Prorokw czy w Ksig Hioba, a znajdziemy tam niezrwnane wzloty ku Bogu i wielkie moralne wskazwki. Wezwania Ksigi Powtrzonego Prawa zawsze stawiaj w sposb najwyszy i nieprzecigniony i zawsze aktualny problem szczcia i katastrofy, problem by albo nie by, problem bogosawiestwa i przeklestwa, i w ostatecznoci ycia i mierci narodw, spoeczestw i caej ludzkoci. Ci za, ktrzy kochaj pikno i moc jzyka, znajd w ST setki i setki tekstw najwyszej piknoci i mocy.

26

Stary Testament: ksiga nieznana ksiga bezcenna

Wreszcie nieporwnan wartoci i zasug Starego Testamentu jest to, e nis przez ponad tysic lat Objawienie Boe i przygotowa drog na przyjcie Jezusa Chrystusa i Jego Kocioa. Ostatnie stwierdzenie warto uzupeni pewn reeksj. Chrzecijanie czytaj Stary Testament pod ktem Jezusa Chrystusa i zwracaj uwag na to przede wszystkim, co w tej Ksidze zapowiada Zbawiciela i jest o Nim proroctwem. Oczywicie jak to zreszt przed chwil podkrelilimy Stary Testament prowadzi do Chrystusa. Chrzecijastwo ujo stosunek Starego Testamentu do Nowego w znamienny dwuwiersz: In Vetere Novum latet, in Novo Vetus patet, co znaczy: w Starym Testamencie kryje si Nowy, w Nowym Testamencie odsaniaj si skryte znaczenia Starego Testamentu. Takie odczytywanie Starego Testamentu jest wic dla chrzecijanina najgbszym i najbardziej zasadniczym odczytywaniem. Jednak nie powinno by ono jedynym. Stary Testament naley te odczytywa sam w sobie, bo Stary Testament sam w sobie jest bogactwem. Nie mona te patrze na Stary Testament jako na co poledniejszego z tego wzgldu, e pojawi si Nowy Testament. Stary Testament nie traci ani na jot swej wartoci w momencie pojawienia si Nowego. Wprost przeciwnie, Stary Testament zachowuje nadal ca sw warto po przyjciu Chrystusa i po powstaniu Nowego Testamentu, poniewa jest histori Wielkich Dzie i tajemnych Drg Boych wiodcych ku zbawieniu czowieka, jest opisem pedagogii Boej w stosunku do ludzkoci oraz odbiciem niepowtarzalnego dowiadczenia religijnego. Zreszt, czy wolno by nam byo zapomnie o Abrahamie i Mojeszu, o proroku Eliaszu, o Izajaszu, Jeremiaszu i Ezechielu? Czy moglibymy wykreli Dziesi Boych Przykaza, albo czy moglibymy zrezygnowa z rozpaczliwych, ale niewtpliwie ponadczasowych poszukiwa i pyta Hioba, dlaczego cierpi sprawiedliwi? I czy moglibymy si wyrzec bogactwa Psalmw Dawidowych i dalszych setek niesychanie piknych tekstw? Na kade z tych pyta odpowiemy z pewnoci, e nie moemy si tego wszystkiego wyrzec i z tego zrezygnowa. Odpowied ta jest ostatecznym potwierdzeniem wartoci Starego Testamentu. Warto sobie wreszcie zda spraw, e w pierwszych dniach rodzcego si chrzecijastwa, a nawet przez cae pierwsze dziesiciolecia, nie byo jeszcze Nowego Testamentu. Nowy Testament zacz powstawa gdzie okoo 50 roku po nar. Chr. Ewangelie napisano dopiero midzy 60 a 100 rokiem. Dopki wic nie byo jeszcze Nowego Testamentu, w roli jedynego Pisma witego wystpowa Stary Testament i on by pierwsz Bibli chrzecijask. Co ciekawe, chrzecijanie wypowiadali swoj chrzecijask wiar o zmartwychwstaniu Chrystusa, a nawet dalsz bogat chrystologi, wanie przy pomocy tekstw Starego Testamentu. Wystarczy spojrze, dla przykadu, w pierwsze rozdziay Dziejw Apostolskich czy w pierwszy rozdzia Listu do Hebrajczykw. Ten ostatni tekst zawiera zupenie zawrotny wywd chrystologiczny, nauk o Synu Boym, wykorzystujcy wanie sowa Starego Testamentu. Nawet sam Chrystus wyrazi swoje powoanie i zadanie sowami Starego Testamentu (Iz 61,1n; 58,6 = k 4,18n) i od Starego Testamentu wychodzc, sformuowa swoj najwaniejsz programow nauk Kazanie na Grze (Mt 5-7).

Stary Testament: ksiga nieznana ksiga bezcenna

27

W kazaniu tym powiedzia, e ani jota i ani kreska z Prawa i Prorokw nie strac nigdy swej wanoci (Mt 5,17-19). A wic Stary Testament jest naszym niezbywalnym Skarbem Sowa Boego i naley tylko sobie yczy, abymy umieli ten Skryty Skarb znale i z niego, ku duchowemu poytkowi, czerpa (por. Mt 13,44-46).

PICIOKSIG Stary Testament rozpoczyna si od obszernego i zasadniczego dziea zwanego Picioksigiem. Picioksig, jak sama nazwa wskazuje, skada si z piciu pism. Te pisma to ksigi: Rodzaju, Wyjcia, Kapaska, Liczb i Powtrzonego Prawa. Uywa si te nazwy Pi Ksig Mojesza i wtedy o poszczeglnych ksigach mwimy: Pierwsza Ksiga Mojesza, Druga Ksiga Mojesza itd. Dzieo w tej postaci, w jakiej znajduje si obecnie w Pimie witym, miao pierwotnie charakter cigy, a podzia dokona si ze wzgldw nie tyle treciowych, ile przede wszystkim praktycznych. W staroytnoci, w wiecie biblijnym, dusze teksty pisano na zwojach papirusowych lub skrzanych, i zwoje te, aby nie byy zbyt dugie i niewygodne w uyciu, dzielono na czci. Dlatego wanie obszern zawarto Picioksigu podzielono na pi ksig. Uywane przez nas nazwy poszczeglnych ksig pochodz z Septuaginty, czyli z greckiego tumaczenia dokonanego w Aleksandrii w III wieku przed Chrystusem. Picioksig jest najbardziej zasadnicz czci Starego Testamentu ze wzgldu na swe fundamentalne treci. Opowiada mianowicie o stworzeniu wiata i czowieka, o rozwoju ludzkoci i powstawaniu narodw, a nastpnie o Abrahamie i danych mu Obietnicach, o powstaniu dwunastopokoleniowego Izraela, o wyprowadzeniu Izraela przez Boga z niewoli egipskiej, o Przymierzu midzy Bogiem i Izraelem na Synaju i daniu Izraelowi Prawa Boego. Wymienione tu wydarzenia dotyczce Izraela, a szczeglnie: powoanie Abrahama i danie mu Obietnic, wyprowadzenie z Egiptu i Przymierze na Synaju, wprowadzenie Izraela do Ziemi Obiecanej (opisane ju poza Picioksigiem, w Ksidze Jozuego, ale czce si najcilej z histori Wyjcia) to fundament biblijnej Historii Zbawienia. W Starym Testamencie traktuje si je, a zwaszcza te przedstawione w Ksidze Wyjcia, jako szczeglnie wielkie, a nawet jako najwiksze Dziea Boe, uczynione na rzecz Izraela. Dla waciwej historyczno-literackiej oceny tych opowiada naley zda sobie spraw, e stoimy tu przed czym innym i wikszym ni tylko historyczne opisy czy relacje. Picioksig stanowi podobnie zreszt jak cile zwizana z nim Ksiga Jozuego pewnego rodzaju religijno-narodow epopej Izraela. T epopej mona byoby zatytuowa: O wielkich, zbawczych czynach Boga na rzecz ludu Izraela. Podkrelmy raz jeszcze: to epopeja religijno-narodowa, a w ic relacja historyczna jest tutaj d o s w o b o d n a. Tym, co si pragnie w sposb epicki uwydatni, jest gwnie wielko i cudowno zbawczej interwencji Boga. Picioksig, oprcz opowiada o tych zbawczych wydarzeniach, przekazuje obszerny Kodeks Prawa Izraela, ktry mona okreli jako prawo cywilne i karne. Przekazuje rwnie obszerne zbiory przepisw rytualnych i formatywnych instrukcji odnoszcych

Picioksig

29

si do kultu. Dziki tym tekstom mamy wgld w struktury spoeczne Izraela, w jego mentalno prawn i wreszcie w ycie liturgiczne. W caym Picioksigu, poczynajc od Ksigi Wyjcia, dominuje wielka posta Mojesza, Ma Boego, Proroka. Wj 33,11 wypowiada o nim niezrwnane sowa: A Pan mwi do Mojesza twarz w twarz, jak zwyk czowiek mwi do przyjaciela swego (por. Lb 12,6-8; Powt 34,10-12). Wiksze sowa zostay wypowiedziane w Pimie w. tylko raz jeszcze, gdy mowa o Synu Boym: Boga aden nigdy nie widzia, Jednorodzony Syn, ktry jest na onie Ojcowskim, on opowiedzia (Jan 1,18). ydzi okrelaj Picioksig terminem Tora, ktry my najczciej tumaczymy sowem Prawo, jednak ich zdaniem znaczy ono raczej Nauka, Pouczenie. Tora jest dla pobonych ydw najwaniejsz i najwitsz czci Pisma witego, ba, prawie caym wiatem. Studiuj ten tekst tak drobiazgowo i dbaj o kad literk do tego stopnia, e ich uczeni w Pimie obliczyli nie tylko liczb wierszy, jaka si w Torze znajduje (co czyni w odniesieniu do wszystkich ksig Pisma witego), ale nawet liczb liter (!). Stosowny wykaz znajduje si w kadym hebrajskim tekcie na kocu ksigi. Tora skada si wic z 5845 wierszy, a liter 79856. Nadto wedug Talmudu w Torze jest 613 przykaza, w tym 248 nakazw i 365 zakazw. O ile obecnie Picioksig ma charakter cigy, to jednak powstawa stopniowo, w cigu caych wiekw moe od X w. do V w. z mniejszych jednostek literackich. Pocztkowo istniay tylko fragmentaryczne tradycje i opowiadania. Opowiadania te dotyczyy tych samych lub pokrewnych tradycji. Z tych mniejszych fragmentw powstay wedug uczonych cztery, czciowo rwnolege, czciowo rne wersje caociowe, ktre nazwano rdami lub dokumentami. 1. rdo Jahwistyczne, oznaczane w omwieniach naukowych liter J. Jedn z cech tego opracowania napisanego, jak i wszystkie pozostae, po hebrajsku jest to, e nazywa Boga imieniem Jahwe. (Jahwe jest witym i Wielkim Imieniem Boga Izraela). Gdy w staroytnoci tumaczono Stary Testament na jzyk grecki i aciski, na miejsce Imienia Jahwe dano wyraz Kyrios i Dominus, czyli Pan. W Nowym Testamencie Bg nigdy nie jest nazywany Jahwe, lecz po prostu uywa si sowa Bg (po grecku Theos, po acinie Deus ) lub Pan. Imi Jahwe przestao zreszt by uywane ju wczeniej przez ydw ze wzgldu na wito tego Imienia, ale nastpnie rwnie przez chrzecijan z tego wzgldu, e odnosio si do starotestamentalnego Boga i identykowao Go jako Boga Izraela, od czasw Nowego Testamentu za Bg przesta by Bogiem sprzymierzonym w sposb szczeglny tylko z Izraelem, a sta si Bogiem i Panem wszystkich ludw (por. np. Gal 3,6-9; Ez 2,11-13). (W naszym tekcie te nie ma imienia Jahwe, tylko Pan, ale warto pamita, e ilekro w Starym Testamencie ale tylko w Starym, a nie w Nowym wystpuje sowo Pan w odniesieniu do Boga, to w tym miejscu w tekcie hebrajskim jest Imi Jahwe)1 .
XX wieku niektre tumaczenia katolickie zaczy uywa w tekcie ST Imienia Jahwe. Pomys ten nie jest chyba zbyt szczliwy. Z jednej strony Imi Jahwe brzmi dla katolikw cigle bardzo obco, z drugiej strony, jeli czytamy to imi gono, to takie czytanie bardzo szokuje pobonych ydw. Wedug nich Imi to jest w swej witoci niewymawialne. Naley stwierdzi, e polscy Ksia Biskupi postpili z pewnoci susznie, wyraajc yczenie, aby w Biblii Tysiclecia byo sowo Pan, nie za Jahwe (jak to uczyniono w I i II wydaniu), i aby w kociele w czasie liturgii nigdy nie czytano Jahwe, lecz zawsze Pan.
1W

30

Picioksig

Opracowanie jahwistyczne powstao prawdopodobnie w X w. przed Chr. 2. rdo Elohistyczne (oznaczane liter E). To opracowanie nazywa Boga nieco specycznym sowem hebrajskim Elohim, znaczcym wanie Bg. Opracowanie elohistyczne powstao prawdopodobnie w VIII w. przed Chr. 3. rdo Kapaskie (oznaczane liter P od nazwy niemieckiej: Priester-Kodex Kodeks Kapaski). To rdo prezentuje szczeglnie staranne opracowanie najdawniejszych tradycji i przepisw odnoszcych si do liturgii. Opracowanie kapaskie powstao prawdopodobnie w VIV w. przed Chr. 4. rdo Deuteronomiczne (oznaczone liter D). Deuteronomium to grecka nazwa Ksigi Powtrzonego Prawa. Dzieo deuteronomiczne powstao prawdopodobnie w VIIVI w. przed Chr. Ma do odmienny charakter tak co do budowy ksigi, jak i jzyka. Autorw czterech rde nazywa si odpowiednio Jahwist, Elohist, Kapanem, Deuteronomist. Z biegiem czasu rda zaczto czy i tworzy z nich jedno dzieo. Tak prac nazywa si w jzyku naukowym redagowaniem. Teksty brzmice identycznie przy redakcji usuwano, a zostawiano albo rne opowiadania, albo rne wersje tych samych wydarze. Najpierw poczono Dzieo Jahwistyczne z Dzieem Elohistycznym, pniej by moe doczono Deuteronomium, a w kocu Dzieo Kapaskie. To dzieo jako najbardziej uporzdkowane i systematyczne posuyo za ramy i kociec caoci, i tak powsta Picioksig. Uwaa si, e ostateczna redakcja miaa miejsce w V w. przed Chr. i e dokona jej Ezdrasz lub krgi kapanw, z ktrymi ten uczony w Prawie by zwizany. W Ksidze Nehemiasza znajduje si pikne opowiadanie o tym, jak pisarz Ezdrasz przynis Ksig Zakonu Mojeszowego i czyta caemu ludowi. Lud sucha bardzo uwanie i by bardzo wzruszony. W kocu czytanie zamienio si w radosne wito (Neh 8). Picioksig sta si przez swe przepisy rodzajem konstytucji i prawa Izraela. Jest po dzie dzisiejszy fundamentem prawa religijnych ydw. Dla chrzecijan przepisy rytualne s mniej wane, ale Picioksig zachowuje pen warto ze wzgldu na wspomniany ju opis stworzenia wiata i czowieka, grzech pierworodny, histori Patriarchw, opis wyjcia z Egiptu i przymierza na Synaju, przekazanie Dziesiciu Boych Przykaza i histori Mojesza oraz ca histori Ludu Wybranego na pustyni. Picioksig dziki starannemu literackiemu opracowaniu posiada wiele niezwykle piknych tekstw. W niektrych wypadkach wyczuwa si piewn poetyck recytacj. Ta recytacja moe niekiedy siga czasw pustyni i Patriarchw.

KSIGI

RODZAJU
po ydowsku
ROZDZIA I Dni stworzenia
1 8

ziy`xa Bereszith
pod utwierdzeniem, od tych, ktre byy nad utwierdzeniem. I zstao si tak. I nazwa Bg utwierdzenie Niebem. I by wieczr i zaranek, dzie wtry. Potym rzek Bg: Niech si zbior wody, ktre s pod niebem na jedno miejsce, a niech si ukae sucha. I zstao si tak. I nazwa Bg such Ziemi, a zebranie wd przezwa Morzem. I widzia Bg, e byo dobre. I rzek: Niech zrodzi ziemia ziele zielone i dawajce nasienie i drzewo rodzajne, owoc czynice wedug rodzaju swego, ktrego by nasienie byo w samym sobie na ziemi. I zstao si tak. I zrodzia ziemia ziele zielone i dawajce nasienie wedug rodzaju swego i drzewo czynice owoc, i majce kade z nich nasienie wedug rodzaju swego. I widzia Bg, e byo dobre. I zsta si wieczr i zaranek, dzie trzeci. I rzek Bg: Niech si zstan wiata na utwierdzeniu nieba a niech dziel dzie od no-

Cz. I. Pocztki wiata i ludzkoci

3 4 5

Na pocztku stworzy Bg niebo i ziemi. A ziemia bya pusta i prna i ciemnoci byy nad gbokoci, a Duch Boy unasza si nad wodami. I rzek Bg: Niech si zstanie wiato: i zstaa si wiato. I ujrza Bg wiato, e bya dobra, i przedzieli wiato od ciemnoci. I nazwa wiato Dniem, a ciemno Noc. I zsta si wieczr i zaranek, dzie jeden. I rzek Bg: Niech si zstanie utwierdzenie midzy wodami, a niech przedzieli wody od wd. I uczyni Bg utwierdzenie, i przedzieli wody, ktre byy

10

11

12

13 14

32
15 16

KSIGI
cy i niech bd na znaki i czasy, i dni, i lata, aby wieciy na utwierdzeniu nieba a owiecay ziemi. I zstao si tak. I uczyni Bg dwie wietle wielkie: wiato witsze, aby rzdzio dzie, i wiato mniejsze, aby rzdzio noc; i gwiazdy. I postawi je na utwierdzeniu nieba, aby wieciy nad ziemi, eby rzdziy dzie i noc i dzieliy wiato od ciemnoci. I widzia Bg, i byo dobre. I zsta si wieczr i zaranek, dzie czwarty. Rzek te Bg: Niech wywiod wody paz dusze ywicej, i ptastwo nad ziemi pod utwierdzeniem nieba. I stworzy Bg wieloryby wielkie i wszelk dusz ywic i ruszajc si, ktr wywiody wody wedug rodzaju ich, i wszelkie ptastwo wedug rodzaju jego. I widzia Bg, i byo dobre. I bogosawi im, mwic: Rocie i mncie si, i napeniajcie wody morskie, i ptastwo niech si mnoy na ziemi. I zsta si wieczr i zaranek, dzie pity. Rzek te Bg: Niech zrodzi ziemia dusz ywic wedug rodzaju swego: bydo, i paz, i bestie ziemne, wedug rodzajw swoich. I zstao si tak. I uczyni Bg bestie ziemne wedug rodzajw ich, i bydo, i wszelki ziemopaz, wedug rodzaju swego. I widzia Bg, e byo dobre. I rzek: Uczymy czowieka na wyobraenie i na podobiestwo nasze: a niech przeoony bdzie rybom morskim i ptastwu powietrznemu, i bestiom, i wszyt27

Rozdzia I
kiej ziemi, i nad wszelkim pazem, ktry si paza po ziemi. I stworzy Bg czowieka na wyobraenie swoje, na wyobraenie Boe stworzy go, mczyzn i biagow, stworzy je. I bogosawi im Bg, i rzek: Rocie i mncie si, i napeniajcie ziemi a czycie j sobie poddan i panujcie nad rybami morskimi i nad ptastwem powietrznym, i nade wszemi wierzty, ktre si ruchaj na ziemi. I rzek Bg: Oto daem wam wszelkie ziele rodzce nasienie na ziemi i wszytkie drzewa, ktre same w sobie maj nasienie rodzaju swego, aby wam byy na pokarm: I wszytkim wierztom ziemnym, i wszytkiemu ptastwu powietrznemu, i wszemu, co si rusza na ziemi i w czymkolwiek jest dusza ywica, aby miay co je. I zstao si tak. I widzia Bg wszytkie rzeczy, ktre by uczyni: i byy barzo dobre. I zsta si wieczr i zaranek, dzie szsty.

28

17 18

19 20

29

21

30

22

31

23 24

25

26

Rozdzia II

RODZAJU

33

ROZDZIA II
1

Dokoczone s tedy niebiosa i ziemia i wszystko ochdstwo ich. I dokona Bg w dzie sidmy dziea swego, ktre uczyni. I odpoczyn w dzie sidmy od wszelkiego dziea, ktre sprawi. I bogosawi dniowi sidmemu i powici ji, i we odpoczyn od wszelkiego dziea swego, ktre stworzy Bg, aby uczyni. Te s zrodzenia nieba i ziemie, gdy byy stworzone.

10

11 12

13 14

Drugi opis stworzenia Raj i pierwszy czowiek

5

15

widzeniu i ku jedzeniu smaczne, drzewo te ywota w porzd Raju i drzewo wiadomoci dobrego i zego. A rzeka wychodzia z miejsca rozkoszy na oblewanie Raju, ktra si stamtd dzielia na czterzy gwne rzeki. Imi jednej Fison: ta okra wszytk ziemi Hewilat, gdzie si rodzi zoto. A zoto ziemie onej nalepsze jest i tam si najduje bdelium i kamie onychin. A imi rzeki wtrej Gehon; ta okra wszystk ziemi murzysk. Imi za rzeki trzeciej Tygrys: ta idzie ku Asyryjczykom. Rzeka czwarta ten jest Eufrates. Wzi tedy Pan Bg czowieka i posadzi go w Raju rozkoszy, aby sprawowa i strzeg go.

6 7

W dzie, ktrego uczyni Pan Bg niebo i ziemi, wszelk rzczk poln, ni wesza na ziemi, i wszelkie ziele krainy, nili wynikno, nie spuci bowiem by Pan Bg dda na ziemi i czowieka nie byo, ktry by sprawowa ziemi, ale zdrj wynika z ziemie, oblewajcy wszystek wierzch ziemie, utworzy tedy Pan Bg czowieka z muu ziemie i natchn w oblicze jego dech ywota, i zsta si czowiek w dusz ywic. A naszczepi by Pan Bg Raj rozkoszy od pocztku, w ktrym postawi czowieka, ktrego utworzy. I wywid Pan Bg z ziemie wszelkie drzewo pikne ku

Zakazany owoc
16 17

I rozkaza mu, mwic: Z kadego drzewa rajskiego jedz, ale z drzewa wiadomoci dobrego i zego nie jedz, bo ktrego dnia bdziesz jad z niego, mierci umrzesz.

Kobieta
18

19

20

Rzek te Pan Bg: Niedobrze by czowiekowi samemu: uczymy mu pomoc jemu podobn. Utworzywszy tedy Pan Bg z ziemie wszelkie wierzta ziemne i wszelkie ptastwo powietrzne, przywid je do Adama, wszystko bowiem, co nazwa Adam dusz ywic, to jest imi jego. I na-

34

KSIGI
zwa Adam imionmi ich wszytkie wierzta i wszytko ptastwo powietrzne, i wszytkie bestie ziemne: lecz Adamowi nie najdowa si pomocnik podobny jemu. Przepuci tedy Pan Bg twardy sen na Adama, a gdy zasn, wyj jedno ebro z niego i napeni ciaem miasto niego. I zbudowa Pan Bg z ebra, ktre wyj z Adama, biagow, i przywid j do Adama. I rzek Adam:

Rozdzia III
To teraz ko z koci moich, i ciao z ciaa mego; t bd zwa Myn, bo z ma wzita jest.

21

24

22

25

23

Przeto opuci czowiek ojca swego i matk, a przyczy si do ony swej i bd dwoje w jednym ciele. A byli oboje nadzy, to jest Adam i ona jego, a nie wstydzili si. i pikne oczom, i na wejrzeniu rozkoszne, i wzia z owocu jego, i jada, i daa mowi swemu, ktry jad. I otworzyy si oczy obojga. A gdy poznali, e byli nagimi, pozszywali licie figowe i poczynili sobie zasony.

ROZDZIA III Kuszenie i upadek

1

2 3

4 5

Ale i w by chytrszy nad inne wszytkie wierzta ziemne, ktre by Pan Bg stworzy. Ktry rzek do niewiasty: Czemu wam Bg przykaza, ebycie nie jedli z kadego drzewa rajskiego? Ktremu odpowiedziaa niewiasta: Z owocu drzew, ktre s w Raju, poywamy, ale z owocu drzewa, ktre jest w porzd Raju, rozkaza nam Bg, abymy nie jedli i nie dotykali si go, bymy snad nie pomarli. I rzek w do niewiasty: adn miar nie umrzecie mierci, bo wie Bg, i ktregokolwiek dnia bdziecie je z niego, otworz si oczy wasze i bdziecie jako bogowie, wiedzc dobre i ze. Ujrzaa tedy niewiasta, e dobre byo drzewo ku jedzeniu

Sd i wyrok
8

9 10

11

12

A gdy usyszeli gos Pana Boga przechodzcego si po Raju na wiatrku z poudnia, skry si Adam i ona jego od oblicza Pana Boga midzy drzewa rajskie. I zawoa Pan Bg Adama, i rzek mu: Gdziee? Ktry odpowiedzia: Usyszaem twj gos w Raju i zlkem si, przeto em jest nagi, i skryem si. Ktremu rzek: A kt ci pokaza, e jest nagim, jedno e jad z drzewa, z ktregom ci rozkaza, aby nie jad? I rzek Adam: Niewiasta, ktr mi da za towarzyszk, daa mi z drzewa i jadem.

Rozdzia III
13

RODZAJU
19

35

14

I rzek Pan Bg do niewiasty: Czemu to uczynia? Ktra odpowiedziaa: W mi zwid i jadam. I rzek Pan Bg do wa: Ie to uczyni, przeklty jest midzy wszystkimi wierzty i bestiami ziemskimi. Na piersiach twoich czoga si bdziesz a ziemi je bdziesz po wszytkie dni ywota twego. Poo nieprzyja midzy tob, a midzy niewiast, i midzy nasieniem twym, a nasieniem jej, ona zetrze gow twoj, a ty czyha bdziesz na pit jej. Do niewiasty te rzek: Rozmno ndze twoje, i poczcia twoje: z boleci rodzi bdziesz dziatki i pod moc bdziesz mow, a on bdzie panowa nad tob. Adamowi za rzek: Ie usucha gosu ony twojej i jade z drzewa, z ktregom ci by kaza, aby nie jad: Przeklta bdzie ziemia w dziele twoim! W pracach je z niej bdziesz po wszytkie dni ywota twego. Ciernie i osty rodzi ci bdzie a ziele bdziesz jad ziemie.

W pocie oblicza twego bdziesz poywa chleba, a si wrcisz do ziemie, z ktreje wzity: bo jest proch i w proch si obrcisz. I nazwa Adam imi ony swej Hewa, i ona bya matk wszech ywicych. Uczyni te Pan Bg Adamowi i enie jego szaty z skrek i przyoblk je.

20

21

15

Wypdzenie z Raju
22

23

16

24

I rzek: Oto Adam zsta si jako jeden z nas, wiedzcy dobre i ze: teraz tedy, by snad nie cign rki swej i nie wzi te z drzewa ywota, i nie jad a byby yw na wieki. I wypuci go Pan Bg z Raju rozkoszy, eby uprawowa ziemi, z ktrej jest wzity. I wygna Adama, i postawi przed Rajem rozkoszy Cherubim i miecz pomienisty i obrotny, ku strzeeniu drogi drzewa ywota.

17

18

36

KSIGI
ROZDZIA IV Kain i Abel
12

Rozdzia IV
na ziemi, ktra otworzya gb sw i przyja krew brata twego z rki twojej. Gdy j sprawowa bdziesz, nie da tobie uytkw swoich, tuaczem i zbiegiem bdziesz na ziemi. I rzek Kain do Pana: Witsza jest nieprawo moja, nibym mia odpuszczenia by godzien. Oto mi dzi wyganiasz od oblicza ziemie i skryj si przed obliczem twoim, i bd tuaczem i zbiegiem na ziemi: kady tedy, ktry mi najdzie, zabije mi. I rzek mu Pan: adn miar tak nie bdzie: ale kady, kto by zabi Kaina, siedmiorako bdzie karan. I woy Pan na Kaina znami, aby go nie zabija wszelki, ktry by go znalaz. I wyszedszy Kain od oblicza Paskiego, mieszka wygnacem na ziemi ku wschodowej czci Eden.

3 4

10

11

Adam potym pozna on swoj, Hew, ktra pocza i porodzia Kaina, mwic: Otrzymaam czowieka przez Boga. I zasi porodzia brata jego Abela. A Abel by pasterzem owiec, a Kain oraczem. I zstao si po wielu dni, i Kain ofiarowa Panu dary z owocw ziemie. Abel te ofiarowa z pierworodnych trzody swojej i z tustoci ich, i wejrza Pan na Abela i na dary jego. Ale na Kaina i na dary jego nie wejrza. I rozgniewa si Kain barzo, i spad na obliczu swoim. I rzek Pan do niego: Czemu si rozgniewa i czemu spada twarz twoja? Aza jeli dobrze czyni bdziesz, nie odniesiesz, a jeli le, natychmiast we drzwiach grzech twj bdzie? Lecz pod tob bdzie podliwo jego, a ty nad ni panowa bdziesz. I rzek Kain do Abla, brata swego: Wynidmy na pole. A gdy byli na polu, powsta Kain na Abla, brata swego, i zabi go. I rzek Pan do Kaina: Gdzie jest Abel, brat twj? Ktry odpowiedzia: Nie wiem. Zalim ja jest strem brata mego? I rzek do niego: Co uczyni? Gos krwie brata twego woa do mnie z ziemie. Teraz tedy bdziesz przekltym

13

14

15

16

Kainici
17

18

19 20 21

22

I pozna Kain on swoj, ktra pocza i porodzia Henocha. I zbudowa miasto, i nazwa imi jego od imienia syna swego Henoch. Potym Henoch zrodzi Irada, a Irad zrodzi Mawiaela, a Mawiael Matusaela, a Matusael zrodzi Lamecha. Ktry poj dwie enie: imi jednej Ada, a imi drugiej Sella. I urodzia Ada Jabela, ktry by ojcem mieszkajcych w namieciech i pasterzw. Imi za brata jego Jubal: ten by ojcem grajcych na arfach i muzyckim naczyniu. Sella te urodzia Tubalkaina, ktry motem robi i by rzemielnikiem wszelkiej ro-

Rozdzia V

RODZAJU

37

23

boty od miedzi i elaza. A siostra Tubalkainowa, Noema. I rzek Lamech onam swym, Adzie i Selli: Suchajcie gosu mego ony Lamechowe, posuchajcie mowy mojej: eciem zabi ma na ran moj, i modzieniaszka na sino moj. Siedmioraka pomsta bdzie z Kaina,
25

a z Lamecha siedmdziesit siedmkro.

Set i Enos
Pozna te jeszcze Adam on swoj i porodzia syna i nazwaa imi jego Set, mwic: Pooy mi Bg plemi inne miasto Abela, ktrego zabi Kain. Ale i Setowi narodzi si syn, ktrego nazwa Enos: ten pocz wzywa imienia Paskiego. zrodzi Enosa, om set i siedm lat, i zrodzi syny i crki. I zstay si wszytkie dni Setowe dziewi set dwanacie lat, i umar. Enos lepak y dziewidziesit lat i zrodzi Kainana. Po ktrego narodzeniu y om set i pitnacie lat, i zrodzi syny i crki. I zstay si wszytkie dni Enosowe dziewi set i pi lat, i umar. y te Kainan siedmdziesit lat i zrodzi Malaleela. I y Kainan, potym jako zrodzi Malaleela, om set i czterdzieci lat i zrodzi syny i crki. I byo wszech dni Kainanowych dziewi set i dziesi lat i umar. Malaleel za y szedziesit i pi lat i zrodzi Jareda. I y Malaleel potym jako zrodzi Jareda om set trzydzieci lat, i zrodzi syny i crki. I zstay si wszytkie dni Malaleelowe om set dziewidziesit pi lat: i umar.

26

24

ROZDZIA V Rodowd od Adama do Noego

1

6 7

Te s ksigi rodzaju Adamowego. W dzie, ktrego stworzy Bg czowieka: na podobiestwo Boe uczyni go. Mczyzn i niewiast stworzy je i bogosawi im, i nazwa imi ich Adam, w dzie, ktrego s stworzeni. I y Adam sto i trzydzieci lat, i zrodzi na wyobraenie i podobiestwo swoje, i nazwa imi jego Set. I zstao si dni Adamowych, potym jako zrodzi Seta, om set lat, i zrodzi syny i crki. I zsta si wszytek czas, ktrego y Adam, lat dziewi set trzydzieci, i umar. y te Set sto i pi lat i zrodzi Enosa. I y Set, potym jako

9 10

11

12 13

14

15 16 17

38
18 19 20

KSIGI
I y Jared sto szedziesit dwie lecie, i zrodzi Henocha. I y Jared po tym jako zrodzi Henocha om set lat, i zrodzi syny i crki. I zstay si wszytkie dni Jaredowe dziewi set szedziesit dwie lecie, i umar. Henoch lepak y szedziesit pi lat i zrodzi Matusalama. I chodzi Henoch z Bogiem, i y potym jako zrodzi Matusal trzy sta lat, i zrodzi syny i crki. I zstay si wszytkie dni Henochowe trzy sta szedziesit pi lat. I chodzi z Bogiem, i nie byo go wida: bo go wzi Bg. y Matusala sto omdziesit siedm lat i zrodzi Lamecha. I y Matusala, po tym jako zro27

Rozdzia VI
dzi Lamecha, siedm set omdziesit dwie lecie, i zrodzi syny i crki. I zstay si wszytkie dni Matusale dziewi set szedziesit dziewi lat, i umar. Lamech za y sto omdziesit dwie lecie i zrodzi syna. I nazwa imi jego Noe, mwic: Ten nas pocieszy z prac i robt rk naszych na ziemi, ktr Pan przekl. I y Lamech, potym jako zrodzi Noego, pi set dziewidziesit pi lat, i zrodzi syny i crki. I zstay si wszytkie dni Lamechowe siedm set siedmdziesit siedm lat, i umar. Noe za, gdy by pici set lat, zrodzi Sema, Chama i Jafeta. ci s mocarze od wieku, mowie sawni.

28 29

21 22

30

23 24 25 26

31

32

ROZDZIA VI Podania o synach Boych

1

Zapowied potopu. Noe

5

A gdy si ludzie poczli rozmnaa na ziemi i zrodzili crki, widzc synowie Boy crki ludzkie, i byy pikne, wzili sobie za ony ze wszystkich, ktre obrali. I rzek Bg: Nie bdzie trwa duch mj na wieki w czowiecze, gdy jest ciaem: i bd dni jego sto i dwadziecia lat. A Obrzymowie byli na ziemi w one dni. Bo gdy weszli synowie Boy do crek ludzkich, a one porodziy:

8 9

A widzc Bg, e wiele byo zoci ludzkiej na ziemi, a wszytka myl serca bya napita ku zemu po wszytek czas, al mu byo, e uczyni czowieka na ziemi. I ruszony serdeczn boleci wewntrz, rzek: Wygadz czowieka, ktregom stworzy, z oblicznoci ziemie: od czowieka a do wierzt, od ziemopazu a do ptastwa powietrznego: bo mi al, em je uczyni. Noe za nalaz ask przed Panem. Noego rodzaje te s. Noe m sprawiedliwy i doskonay by

Rozdzia VII

RODZAJU
17

39

10 11

12

13

14

15

16

w rodzajach swoich, z Bogiem chodzi. I zrodzi trzech synw: Sema, Chama i Jafeta. Ale ziemia skazia si przed Bogiem i napenia si nieprawoci. A gdy ujrza Bg ziemi by skaon (bo wszelkie ciao popsowao byo drog sw na ziemi), rzek do Noego: Koniec wszelkiemu ciau przyszed przede mn: napeniona jest ziemia nieprawoci od oblicza ich, a ja wytrac je z ziemi. Uczy sobie korab z drzewa heblowanego. Mieszkaniczka w nim poczynisz i namaesz klijem wewntrz i zewntrz. A uczynisz go tak. Trzy sta okiet bdzie dugo korabia, pidziesit okiet szeroko, a trzydzieci okiet wysoko jego. Okno w korabiu uczynisz, a na okciu dokonasz wierzch jego, a drzwi w korabiu postawisz z boku. Na dole gmachy i troje pitra uczynisz w nim.

18

19

20

21

22

Oto ja przywiod wody potopu na ziemi, abych wytraci wszelkie ciao, w ktrym jest duch ywota pod niebem. Wszytko, co na ziemi jest, zniszczeje. I uczyni przymierze moje z tob. I wnidziesz do korabia ty i synowie twoi, ona twoja i ony synw twoich z tob. I ze wszech wierzt wszelkiego ciaa po dwojgu wwiedziesz do korabia, aby zostay ywe z tob, samca i samic. Z ptastwa wedug rodzaju jego i z byda wedug rodzaju jego, i ze wszytkiego ziemopazu wedug rodzaju jego: po dwojgu z kadego wnid z tob, aby mogy y. Przeto wemiesz z sob ze wszelkich pokarmw, ktre jedzione by mog, i zniesiesz do siebie, i bd tak tobie, jako i onym na pokarm. I uczyni tedy Noe wszytko, co mu Bg przykaza. nieczystych po dwojgu i dwojgu, samca i samic. Ale i z ptastw powietrznych siedmiorgo i siedmiorgo, samca i samic: aby zachowane byo nasienie na wszytkiej ziemi. Jeszcze bowiem, a po siedmi dniach spuszcz deszcz na ziemi przez czterdzieci dni i czterdzieci nocy i wygadz z ziemie wszelkie stworzenie, ktrem uczyni. Uczyni tedy Noe wszystko, co mu Pan kaza. A byo mu sze set lat, gdy wody potopu wylay po ziemi.

ROZDZIA VII Potop

1

I rzek Pan do niego: Wnid ty i wszystek dom twj do korabia: bom ciebie widzia sprawiedliwym przed sob w narodzie tym. Ze wszytkich wierzt czystych wemiesz siedmiorgo i siedmiorgo, samca i samic; a z wierzt

5 6

40
7

KSIGI
I wszed Noe i synowie jego, ona jego i ony synw jego z nim do korabiu dla wd potopu. Z wierzt te czystych i nieczystych, i z ptastwa, i ze wszego, co si paza po ziemi. Dwojgo i dwojgo weszo do Noego w korab, samiec i samica, jako by przykaza Pan Noemu. A gdy mino siedm dni, wody potopu wylay po ziemi. Roku szesetnego ywota Noego, miesica wtrego, siedmnastego dnia miesica, przerway si wszystkie rzda przepaci wielkiej i upusty niebieskie otworzone s. I spad deszcz na ziemi czterdzieci dni i czterdzieci nocy. Oneg dnia wszed Noe i Sem, i Cham, i Jafet, synowie jego, ona i trzy ony synw jego z nimi do korabia. Sami i wszelki wierz wedug rodzaju swego, i wszytko bydo wedug rodzaju swego, i wszytko, co paza po ziemi wedug rodzaju swego, i wszytko latajce wedug rodzaju swego, i wszyscy ptacy, i wszytko, co ma skrzyda, weszo do Noego do korabia, dwojgo i dwojgo ze wszytkiego ciaa, w ktrym by duch ywota. A ktre weszy, samiec i samica ze wszego ciaa weszy, jako mu Bg przykaza. I zamkn go Pan z nadworza. I zsta si potop przez czterdzieci dni na ziemi. I wezbray wody, i podniosy korab wysoko od ziemie. Barzo bowiem byy wylay i wszytko napeniy na wierzchu ziemie: a korab pywa po wodach. A wo-

Rozdzia VII
dy si zmocniy zbytnie nad ziemi i okryy si wszytkie gry wysokie pod wszytkim niebem. Pitnacie okci wysza bya woda nad grami, ktre bya okrya, I zgadzone jest wszelkie ciao, ktre si ruchao na ziemi: ptakw, wierzt, bestyj, i wszytkich ziemopazw, ktre si pazaj po ziemi, wszyscy ludzie. I wszytko, w czym jest duch ywota na ziemi, pomaro. I wygadzi Bg wszytko stworzenie, ktre byo na ziemi, od czowieka a do bydlcia, tak ziemopaz, jako i ptastwo powietrzne; i wygadzone jest z ziemie, i zosta sam Noe i ci, ktrzy z nim byli w korabiu. I opanoway wody ziemi sto i pidziesit dni.

8 9

20 21

10

11

22 23

12 13

24

14

15

16

17

18

19

KSIGI

PSALMW
PSALM 1
1 2

BOGOSAWIONY M, ktry nie chodzi w radzie niezbonych i na drodze grzesznych nie sta, i na stolicy zaraliwoci nie siedzia. Ale w Zakonie Paskim wola jego, a w Zakonie jego bdzie rozmyla we dnie i w nocy. I bdzie jako drzewo, ktre wsadzone jest nad ciekaniem wd, ktre swj owoc da czasu swego, a licie jego nie opadnie: i wszytko, cokolwiek czyni bdzie, poszczci si. Nie tak niezboni, nie tak, ale jako proch, ktry rozmiata wiatr z wierzchu ziemie. Przeto nie powstan niezbonicy na sdzie ani grzesznicy w zebraniu sprawiedliwych. Abowiem zna Pan drog sprawiedliwych, a droga niepobonych zginie.

1014

KSIGI
PSALM 2

Psalm 2

1 2

CZEMU SI WZBURZYLI POGANI, a ludzie rozmylali prne rzeczy? Stanli wesp krlowie ziemscy a ksita zeszli si w gromad przeciw Panu i przeciw Chrystusowi jego: Potargajmy zwizki ich i zrzumy z siebie jarzmo ich. Ktry mieszka w niebiesiech, namieje si z nich, a Pan szydzi z nich bdzie. Tedy bdzie mwi do nich w gniewie swoim i w zapalczywoci swej potrwoy je. A jam jest postanowion krlem od niego nad Syjonem, Gr wit jego, opowiadajc przykazanie jego. Pan rzek do mnie: Ty jest synem moim, jam ciebie dzi zrodzi. daj ode mnie i dam ci pogany dziedzictwo twoje a osiado tw kraje ziemie. Bdziesz je rzdzi lask elazn, a jako naczynie garnczarskie pokruszysz je. A teraz, krlowie, rozumiejcie, wiczcie si, ktrzy sdzicie ziemi. Sucie Panu w bojani a radujcie si mu ze dreniem. Chwycie si nauki, by si kiedy nie rozgniewa Pan i nie poginlicie z drogi sprawiedliwej, gdyby si wkrtce zapali gniew jego. Bogosawieni wszyscy, ktrzy w nim ufaj.

4 5

7 8 9

10 11 12

13

Psalm 3

PSALMW
PSALM 3

1015

Psalm Dawidowi, gdy ucieka przed Absalomem, synem swoim. Wiele ich powstaj przeciwko mnie. PANIE, PRZECZ SI ROZMNOYLI, CO MI TRAPI? Wiele ich mwi duszy mojej: Nie ma ten zbawienia w Bogu swoim. Ano ty, Panie, jeste obroca mj, chwaa moja i podwyszajcy gow moj. Gosem moim woaem do Pana i wysucha mi z Gry witej swojej. Jam spa i twardom zasn i wstaem, bo Pan obroni mi. Nie bd si ba tysicy ludu okoo mnie lecego: mi, Boe mj! powsta, Panie, wybaw Bo ty pobi wszytkie sprzeciwiajce mi si bez przyczyny, pokruszye zby grzesznikw. Paskie jest wybawienie, a nad ludem twoim bogosawiestwo twoje.

2 3

4 5

6 7 8

1016

KSIGI
PSALM 4

Psalm 4

1 2

Na koniec: w pieniach, psalm Dawidowi. KIEDYM

WZYWA, WYSUCHA MI BG SPRAWIEDLIWOCI MOJEJ,

w ucinieniu rozprzestrzenie mi. Zmiuj si nade mn a wysuchaj modlitw moj!

3 4

Synowie czowieczy, pki cikiego serca? Przecz miujecie marno i szukacie kamstwa? Wiedzcie, i dziwnym uczyni Pan witego swego, wysucha mi Pan, gdy zawoam do niego. Gniewajcie si, a nie grzeszcie! Co mwicie w sercach waszych, na kach waszych aujcie. Ofiarujcie ofiar sprawiedliwoci a ufajcie w Panu. Wiele ich mwi: Kt nam okaza dobra? Naznamionowana jest nad nami wiato oblicza twego, Panie; dae wesele w sercu moim: Od urodzaju zboa, wina i oliwy swej rozmnoeni s. W pokoju pospou bd spa i odpoczywa: bo ty, Panie, osobliwie w nadziejej postanowie mi.

8 9 10

Psalm 5

PSALMW
PSALM 5

1017

Na koniec: Za t, ktra dziedzictwa dostpuje, psalm Dawidowi. SOWA MOJE PRZYJMI W USZY, PANIE, wyrozumiej woanie moje. Pilnie suchaj gosu modlitwy mojej, Krlu mj i Boe mj! Bo do ciebie modli si bd, Panie, rano wysuchasz gos mj. Rano bd sta przed tob i ujrz: abowiem nie Bg chccy nieprawoci ty jeste. Ani mieszka bdzie przy tobie zonik, ani si ostoj niesprawiedliwi przed oczyma twemi. Nienawidzisz wszytkich, ktrzy broj nieprawo, zatracisz wszytkie, ktrzy mwi kamstwo. Mem krwawym i zdradliwym brzydzi si Pan. A ja w mnstwie miosierdzia twego wnid do domu twego, pokoni si ku kocioowi twemu witemu, w bojani twojej. Panie, prowad mi w sprawiedliwoci twojej: dla nieprzyjaci moich, prostuj przed obliczem twoim drog moj. Abowiem nie masz w uciech ich prawdy, serce ich jest marne. Grb otwarty gardo ich, jzyki swymi zdradliwie poczynali: osd je, Boe! Niechaj upadn od myli swoich, wedle mnstwa niezbonoci ich wypd je, bo ci rozdranili, Panie. I niech si rozwesel wszyscy, ktrzy nadziej maj w tobie: na wieki radowa si bd

2 3 4 5 6

10 11

12

1018

KSIGI

Psalm 6

13

i bdziesz mieszka w nich. I bd si chlubi w tobie wszyscy, ktrzy miuj imi twoje. Abowiem ty bdziesz bogosawi sprawiedliwemu, Panie, jako tarcz dobrej wolej twej obtoczye nas.

PSALM 6
1

Na koniec: w pieniach, psalm Dawidowi, na oktaw. PANIE, NIE W ZAPALCZYWOCI TWEJ STROFUJ MI ani w gniewie twoim karz mi! Zmiuj si nade mn, Panie, bom ci chory: uzdrw mi, Panie, bo strwoone s koci moje. I dusza moja strwoona jest barzo, ale ty, Panie, pki? Nawr si, Panie, a wyrwi dusz moj, mi dla miosierdzia twego! zbaw Abowiem w mierci nie masz, kto by na ci pamita, a w piekle kto wyznawa bdzie? Pracowaem w paczu moim, bd omywa na kad noc ko moje, zami mojemi bd polewa pociel swoj. Strwoyo si od zapalczywoci oko moje, starzaem si midzy wszytkimi nieprzyjacioy memi. Odstpcie ode mnie wszyscy, ktrzy nieprawo czynicie: abowiem wysucha Pan gos paczu mojego. Wysucha Pan prob moj, Pan modlitw moj przyj. Niech si zawstydz i wielce zatrwo wszyscy nieprzyjaciele moi, niech si nawrc i zawstydz bardzo prdko.

2 3

5 6

10

11

Psalm 7

PSALMW
PSALM 7

1019

Psalm Dawidw, ktry piewa Panu za sowa Chusy, syna Jemini. PANIE, BOE MJ, W TOBIEM NADZIEJ POOY: mi od wszytkich przeszladowcw wybaw moich, i wyzwl mi. By kiedy nie porwa jako lew dusze mojej, gdy nie masz, kto by odkupi ani kto by wybawi. Panie, Boe mj, jelim to uczyni, jeli jest nieprawo w rkach moich, jelim odda oddawajcym mi ze: niech upadn susznie przed nieprzyjacioy moimi prny. Niechaj przeszladuje nieprzyjaciel dusz moj i niech poima i podepce na ziemi ywot mj, a saw moj niechaj w proch obrci. Powsta, Panie, w gniewie twoim i wynie si na granicach nieprzyjaci moich. I powsta, Panie Boe mj, w przykazaniu, ktre rozkaza, a zgromadzenie narodw obstpi ci i dlatego wr si na wysoko. Pan sdzi narody. Sd mi, Panie, wedug sprawiedliwoci mojej i wedug niewinnoci mojej na mnie. Zginie zo grzesznikw, a prosto poprowadzisz sprawiedliwego, badajcy si serc i nerek, Boe. Sprawiedliwa pomoc moja od Pana, ktry zbawia prawych sercem. Bg sdzia sprawiedliwy, mocny i cierpliwy, za si gniewa na kady dzie? Jeli si nie nawrcicie, miecza swego dobdzie,

4 5

7 8

10

11

12 13

1020
14

KSIGI
uk swj nacign i nagotowa ji. I naoy na nim naczynie mierci, strzay swe paajcemi sprawi. Oto rodzi niesprawiedliwo, pocz bole i urodzi nieprawo. D otworzy i wykopa ji, i wpad w d, ktry uczyni. Obrci si bole jego na gow jego, a na wierzch gowy jego nieprawo jego spadnie.

Psalm 8

15 16 17

18

Bd wyznawa Panu wedug sprawiedliwoci jego i bd piewa imieniowi Pana Nawyszego.

PSALM 8
1 2

Na koniec: Za prasy, psalm Dawidowi. PANIE, PANIE

NASZ,

JAKO DZIWNE JEST IMI TWOJE PO WSZYTKIEJ ZIEMI!

Abowiem wyniosa si wielmono twoja nad niebiosa.

3

Z ust niemwitek i sscych uczynie doskona chwa dla nieprzyjaci twoich, aby zepsowa nieprzyjaciela i mciciela. Abowiem ogldam niebiosa twoje, dziea palcw twoich, ksiyc i gwiazdy, ktre ty fundowa. C jest czowiek, ie na pamitasz abo syn czowieczy, ie go nawiedzasz? Uczynie go mao co mniejszym od Anjow, chwa i czci ukoronowae go i postanowie go nad dzieami rk twoich. Podae wszytko pod nogi jego, owce i woy wszytkie, nadto i wierzta polne. Ptastwo niebieskie i ryby morskie, ktre si przechodz po szciekach morskich.

5 6 7 8 9

Psalm 9
10

PSALMW
Panie, Panie nasz, jako dziwne jest imi twoje po wszytkiej ziemi!

1021

PSALM 9
1

Na koniec: Za tajemnice synowskie, psalm Dawidowi. BD

WYZNAWA, MEGO,

PANIE,

ZE WSZYTKIEGO SERCA

bd opowiada wszytkie dziwy twoje. Rozwesel si i rozraduj si w tobie, bd piewa imieniowi twemu, Nawyszy. (Bet ) Gdy nieprzyjaciel mj obrci si na wstecz, osabiej i pogin przed oblicznoci twoj; bo uczyni sd mj i spraw moj, zasiade na stolicy, ktry sdzisz sprawiedliwo.

4 5

6 7

(Gimel ) Zgromie narody i zgin niezbony, wygadzie imi ich na wieki i na wieki wiekw. Nieprzyjacielskie miecze ustay na koniec i zburzye ich miasta, zgina z trzaskiem pamitka ich: (He) a Pan trwa na wieki. Nagotowa na sd stolic sw i on bdzie sdzi okrg ziemie w prawoci, osdzi narody w sprawiedliwoci. I zsta si Pan ucieczk ubogiemu, pomocnikiem w potrzebach, w ucisku. I niech ufaj w tobie, ktrzy znaj imi twoje, abowiem nie opucie szukajcych ci, Panie.

8 9 10 11

(Waw)

12 13

(Zajin) piewajcie Panu, ktry mieszka na Syjonie, opowiadajcie midzy narody sprawy jego, abowiem mszczcy si krwie ich wspomina, nie zapomnia ubogich woania. (Het ) Smiuj si nade mn, Panie,

14

1022

KSIGI

Psalm 10 wedle ydw

15

wejrzy na unienie moje od nieprzyjaci moich: ktry mi podwyszasz od bram mierci, abych opowiada wszytkie chway twoje w bramach Crki Syjoskiej. (Tet ) Bd si weseli w zbawieniu twoim, powili poganie w zatraceniu, ktre przyprawili. W sidle tym, ktre byli skrycie zastawili, uwiza noga ich. Poznany bdzie Pan sdy czynicy: w uczynkach rk swoich pojmany jest grzesznik. Niech si grzesznicy obrc do pieka, wszyscy narodowie, ktrzy zapominaj Boga. Bo nie do koca bdzie zapomnion ubogi, cierpliwo ubogich nie zginie do koca. Powsta, Panie, niech si nie zmacnia czowiek, niech bd sdzeni narodowie przed oblicznoci twoj. Postaw, Panie, zakonodawc nad nimi: aby wiedzieli narodowie, i ludmi s.

16

17

18 19

(Jod ) (Kaf )

20

21

PSALM 10 wedle ydw

22 (1) 23 (2) 24 (3)

(Lamed ) Czemu, Panie, odstpi daleko, przegldasz w potrzebach, w ucisku? Gdy si pyszni niezbonik, zapala si ubogi, bywaj usidleni w radach, ktre wymylaj. Abowiem pochwalon bywa grzesznik w dzach duszy swej a niesprawiedliwy bywa bogosawion. (Nun) Rozgniewa Pana grzesznik, wedug wielkoci gniewu swego nie bdzie szuka. Nie masz Boga przed oblicznoci jego, splugawione s drogi jego na kady czas. Bywaj odjte sdy twoje od oblicznoci jego, nad wszytkimi nieprzyjacioy swymi bdzie panowa.

25 (4) 26 (5)

Psalm 10 wedle ydw

27 (6)

PSALMW

1023

Mwi bowiem w sercu swoim: Nie bd poruszon od wieku do wieku, bez zego. (Pe) Ktrego usta pene s zorzeczestwa i gorzkoci, i zdrady, pod jzykiem jego praca i bole. Siedzi na zdradzie z bogatymi w skrytociach, aby zabi niewinnego. Oczy jego upatruj ubogiego, tai si na zdradzie w skrytym miejscu, jako lew w jamie swojej. Zastawia sida, aby uchwyci ubogiego, aby poapi ubogiego, gdy go przycignie. W sidle swoim poniy go, schyli si i padnie, gdy opanuje ubogie. Rzek bowiem w sercu swoim: Zapomnia Bg, odwrci oblicze swe, aby nie widzia do koca. Powsta, Panie Boe, niech si podniesie rka twoja, nie zapominaj ubogich! Dlaczego niezbonik rozdrani Boga? Bo mwi w sercu swym: Nie bdzie si pyta. Widzisz (bo ty na bole i na utrapienie patrzysz), aby je poda w rce twoje. Tobie zostawiony jest ubogi, sierocie ty bdziesz pomocnikiem. Skrusz rami grzesznika i zonika, bd szuka grzechu jego, a nie najd. Pan bdzie krlowa wiecznie i na wieki wiekw, wyginiecie, poganie, z ziemie jego. dz ubogich wysucha Pan: przygotowanie serca ich usyszao ucho twoje: aby uczyni sd sierocie i chudzinie, aby si wicej nie way wielmoy czowiek na ziemi.

28 (7) 29 (8) 30 (9)

(Ajin)

31 (10) 32 (11)

33 (12) 34 (13) 35 (14)

(Kof )

(Resz )

36 (15) 37 (16) 38 (17) 39 (18)

(Szin)

(Taw)

1024

KSIGI
PSALM 10 (11)

Psalm 10 (11)

1 2 3

Na koniec: psalm Dawidowi. W PANU JA UFAM, JAKO MWICIE DUSZY MOJEJ: Uciekaj na gr jako wrbel? Bo oto grzesznicy nacignli uk, nagotowali strzay swe w sajdaku, aby postrzelali w ciemnoci prawych sercem. Abowiem co by sprawi, skazili: sprawiedliwy lepak co uczyni? Pan w kociele swym witym, Pan, w niebie stolica jego. Oczy jego na ubogiego patrz, powieki jego pytaj synw ludzkich. Pan pyta sprawiedliwego i niezbonego, lecz kto miuje nieprawo, ma w nienawici dusz swoj. Wyleje jako deszcz na grzeszniki sida, ogie i siarka, i wiatr nawanoci, cz kubka ich. Abowiem sprawiedliwy Pan i sprawiedliwo miuje: prawo widziao oblicze jego.

Psalm 11 (12)

PSALMW
PSALM 11 (12)

1025

1 2 3

Na koniec: na oktaw, psalm Dawidowi. ZBAW MI, PANIE, BO USTA WITY, bo umniejszyy si prawdy od synw ludzkich. Marne rzeczy mwili kady do bliniego swego, wargi zdradliwe w sercu i sercu mwili. Niech zatraci Pan wszelkie usta zdradliwe i jzyk hardzie mwicy. Ktrzy mwili: Jzyk nasz uwielmoemy, usta nasze za nami s, kt jest Panem naszym? Dla ndze niedostatecznych i dla wzdychania ubogich teraz powstan, mwi Pan. Postawi w zbawieniu, miele bd poczyna w nim. Sowa Paskie, sowa czyste: rebro w ogniu dowiadczone, prbowane ziemi, siedmkro przeczycione. Ty, Panie, zachowasz nas i bdziesz nas strzeg od rodzaju tego na wieki. Wokoo niezbonicy chodz, wedug wysokoci twej uczynie mone syny czowiecze.

4 5

8 9