Professional Documents
Culture Documents
Zapoz yczenia i przeniknie cia a zagadnienie substratu. Przyczynek do teorii kontaktw je zykowych (na przykadzie leksyki pragerman skiej)
1. Wprowadzenie do zagadnienia
Przedmiotem niniejszego studium jest prba spojrzenia na zjawisko zapoz yczania i prze substratu pod ka tem teorii kontaktw nikania (infiltracji) wyrazw oraz na problematyke zykowych, ktrej zaoz je enia najpeniej wyoz y Uriel Weinreich w monografii Languages in contact [1953] (wersja niemiecka: Sprachen in Kontakt [1976]). Caos c problematyki zykowych moz gw tematycznych takich jak: kontaktw je na sprowadzic do kilku kre zycznos zycznos 1. dwuje c (bilingwizm) albo rzadziej wieloje c (poliglotyzm) czyli dwoma (wieloma) je zykami oraz regularne przechodzenie zjawisko posugiwania sie zyka na drugi (inny) w zalez zykowej; z jednego je nos ci od komunikacji je powanie od normy je zykowej w mowie 2. proces interferencji, pojmowany jako odste zycznej pod wpywem kontaktu; jednostki dwuje cy na zbieganiu sie innorodnych je zykw pod wpy3. proces konwergencji, polegaja wem kontaktu; zykowych. 4. to socjo-kulturowe kontaktw je Monografia Weinreicha [1953 = 1976], uzupeniona w wersji niemieckiej przez A. de i do dzis synteze badan Vincenza [1976: 239281], stanowi zarazem pierwsza jedyna nad zykowymi. Tylko w pewnym stopniu uzupenia ja zbir nowszych prac z tej kontaktami je
80
dziedziny zamieszczony (w wersji rosyjskiej) w VI tomie Novoe v lingvistike (pod reda V. J. Rozencvajga [1972]). Koniecznos cia wyz kcja c podje ej sformuowanego tematu z z faktem, iz wia e sie Weinreich ani nie rozgranicza zjawiska zapoz yczania od przenikania c termin zapoz wyrazw (pojmuja yczenie /loanword/ w tradycyjnym, obecnie juz powie bliz dzmy to otwarcie przestarzaym sensie), ani tez nie zajmuje sie ej problematyka zykowych. Nic dziwnesubstratu, chociaz nalez y ona ex definitione do teorii kontaktw je sie incydentalnie, go, z e w monografii Weinreicha wzmianki na temat substratu pojawiaja liczbe 658 pozycji zas bibliografia jak zauwaz a L. Bednarczuk [1987: 4] na oglna dobranych) pozycji o tematyce substratowej. Podozawiera tylko 5 (przypadkowo zreszta przedstawia w innych pracach z dziedziny kontaktw je zykowych. Z drugiej bnie rzecz sie cych zagadnienia substratu nie przywia zuje sie na og wagi strony w pracach dotycza zykowych, do mechanizmw tych kontaktw i do podoz do teorii kontaktw je a socjo-kulturowego. cia wyz W tym s wietle potrzeba podje ej sformuowanej problematyki nie wymaga chyba komentarza.
81
pienia przesuwki konsonantycznej, typowej dla je zyka pragerman wskutek wysta skiego. ciem do nowego je zyka bez Nowy wyraz w tym przypadku wszed wraz z nowym poje sprzeciwu i bez zmiany znaczenia, bo nie znalaz konkurencji w systemie leksykalnym. zyka na rodzimy W przypadku zas gdy obcy wyraz napotyka w systemie leksykalnym je cie i ktry nalez synonim, ktry oznacza znane juz poje y do okres lonej mikrostruktury ciem. Poniewaz zyka nie semantycznej, mamy do czynienia z przeniknie ekonomia je proces rywadopuszcza do koegzystencji absolutnych synonimw, przeto rozpoczyna sie albo zanikiem jednego z nich, albo tez jego lizacji obu terminw, ktry kon czy sie zmiana zykw pozostaja cych znaczenia. Przebieg tego procesu zalez y od prestiz u spoecznego je cy z je zyka o wyz w kontakcie. Synonim, pochodza szym prestiz u spoecznym, nabiera ty i poniznaczenia dostojniejszego, wyraz zas z dialektu spoecznie niz szego, zepchnie c semantycznych w obre z ony, uzyskuje znaczenie odmianki gorszej1. Analiza przesunie wartos bie mikrostruktur uwidacznia kwestie ciowania synonimw rodzimych / obcych cych sie je zykw mia wyz i pokazuje, ktry z kontaktuja szy prestiz spoeczny [Milewski 1947: 2629; 1066: 133134]. c zagadnienie zapoz Martynov [1963: 3842], badaja yczania i przenikania wyrazw, na istotna rozbiez w zakresie genezy obu procesw. zwrci uwage nos c jakos ciowa z reguy w wyniku eksportu czy importu rz Zapoz yczenia bowiem powstaja nych dbr kontaktu kulturowych z jednego spoeczen stwa do drugiego i niekoniecznie wymagaja zykowego. Natomiast gwna przyczyna przenikania wyrazw z jednego je zyka do je obszaru dwu- lub drugiego jest ich wzajemny kontakt terytorialny i wytworzenie sie zycznego. Wynika sta d, z wieloje e mechanizm spoeczny zapoz yczania i przenikania wyrazw jest kran cowo odmienny.
82
kwon, gen. sg. *kuns pies, Canis canis (por. skt. sva, gen. sg. sunh, gr. , gen. sg. , Arm. un, gen. sg. an, lit. uo, gen. sg. us pies, etc.). czon nienacechowany pgerm. **huwon pies czon nacechowany I pgerm. *hunpz szczeniak, mody pies
*
czon nacechowany II substr. *hwelpaz szczeniak, mody pies zatem naste puja ca sytuacja: Pojawia sie a sie walka, w wyniku ktrej powstaa w je zyku pragerman Rozpocze skim nowa mikrostruktura. Wyraz obcy *hwelpaz m., zachowawszy znaczenie szczeniak, mody pies, w funkcji czonu nacechowanego (sta d stisl. hvelpr ts. , stang. welp, ang. utrzyma sie piwszy whelp, stsaks. hwelp, stgniem. welf), podczas gdy wyraz rodzimy *hundz, zasta dawny termin podstawowy o (niewygodnej) fleksji atematycznej (ie. *kwon gen. sg. *kuns czonem nienacechowanym o szerszym, oglniejszym znaczeniu (sta d goc. pies), sta sie c powstaa naste puja ca hunds, stisl. hundr, stang. hund, stgniem. hunt, etc.). Ostatecznie wie sytuacja: czon nacechowany czon nienacechowany pgerm. *hwelpaz mody pgerm. *hundaz pies pies, szczeniak W obu rozpatrywanych przypadkach proces przenikania by niejednakowy (w pierpia degradacja znaczeniowa wyrazu substratowego w stosunku do rodzimego wszym nasta synonimu, w drugim zas poszerzenie zakresu znaczeniowego synonimu rodzimego w stosunku do terminu substratowego), ale mia identyczny skutek: wyrazy rodzime nabray znaczenia dostojniejszego, substratowe zas odmianki gorszej, co s wiadczyoby o wyzykowego warz szym prestiz u spoecznym Pragermanw w odniesieniu do podoz a je stwy indoeuropejskiej.
83
zykowy, wywouja cy zjawisko bilingwizmu, naste pnie wytwatam bezpos redni kontakt je szereg generacji dwuje zycznych, a po jakims zyk zwycie z rza sie czasie jeden je a. O tym, zyk osia gnie dominacje , decyduja rz zyktry je ne okolicznos ci, gwnie jednak pozaje tu naste puja ce czynniki zewne trzne: kowe. W wymiarze kontaktu zbiorowego nalez a zycznej; 1. wielkos c i stopien jednolitos ci socjo-kulturowej grupy dwuje zykw (por. wyz 2. prestiz poszczeglnych je ej, 2); 3. postawa wobec bilingwizmu i interferencji; 4. stosunek do reszty populacji. do gosu dalsze czynniki takie jak: pooz Poza tym dochodza enie geograficzne, miejsce zamieszkania (wies / miasto), pochodzenie (autochtonizm / napywowos c ), status spoezycznej. Dominacja jednego z pozoczny, kultura, religia, rasa, pec i wiek grupy dwuje cych w kontakcie je zykw jest wypadkowa tych wszystkich czynnikw [Bednarczuk staja 1987: 2]. zyk ulegaja cy zanikowi pozostawia s sto tez Je lad w sownictwie (cze w morfologii zyka-dominanta. W zalez zykw (je zyk przybyszw i fonetyce) je nos ci od tego, ktry z je ty, s odpowiednio superstratem / sub/ autochtonw) zostanie wchonie lad w nazywa sie z zyk allochtonw, to je zyk pierwotnej stratem [Bartoli 1939: 5965]. Jez eli zwycie a je substratem (termin G. Parisa: 1882); jez zyk autochtonw osia ga ludnos ci staje sie eli je , to je zyk ludnos superstratem (termin W. van Wartburdominacje ci napywowej staje sie zyka ga). Moz liwy jest tez przypadek, kiedy nie zachodzi stosunek dominacji jednego je zykowe i inne wsplnoty rwnorze dne). Mamy wtedy do czynienia ze nad drugim (ligi je zjawiskiem adstratu (termin M. Valkhoffa: 1932). jak superstrat, wia z nierozerwalnie z kontaktem je zySubstrat, podobnie zreszta e sie kowym [Bartoli 1939], a w szczeglnos ci ze zjawiskiem bilingwizmu. Wraz z wytworze dwuje zycznos sie przeniknie cia, a takz niem sie ci pojawiaja e liczne kalki i hybrydy ty jest bilingwizm na danym obszarze, tym wie cej sowotwrcze. Im bardziej rozwinie c puja kalki i hybrydy sowotwrcze, ktre moga znajdujemy przeniknie , tym liczniej wyste gna c mwic osia tak wielkie rozmiary, z e pozwalaja o wsplnym sownictwie pozostaja zykw, zas cych w kontakcie je wsplny sownik s wiadczy o zaawansowanym procesie ) je zykw. konwergencji (zbiegania sie jednej ludnos wzmaga tendencje do wyste powania Nawarstwienie sie ci na druga zjawiska zapoz yczania czyli uzupeniania pustych miejsc w systemach semantycznych cych sie je zykw. O ile w zakresie przeniknie c specjalnej obu kontaktuja nie obserwuje sie dzy substratem a superstratem, o tyle w zakresie zapoz rz nicy mie yczen pojawia sie puje bowiem zjawisko zdecydowana rz nica ilos ciowa. W przypadku substratu wyste sto tez zapoz yczania bogatej z reguy toponimii, hydronimii, itp., a cze terminologii z dziedziny realiw naturalnych, przyrody i fizjografii. W przypadku natomiast superstratu one tym uboz liczba zapoz yczen jest zdecydowanie skromniejsza. Sa sze, im mniejsze sa cych w kontakcie. W skrajrz nice w realiach socjo-kulturowych obu etnosw pozostaja nie wysta pic nym przypadku zapoz yczenia superstratowe moga w ogle. zyczna (wzgle dnie etymologicznie niejasna) Zatem toponimia (hydronimia) obcoje ce o tym, czy istniao na danym obszarze jakies stanowi zazwyczaj kryterium, decyduja zuja c do problematyki pragerman podoz e etniczne, czy tez nie. Nawia skiej, stajemy niejako na rozdroz u, nie potrafimy bowiem odpowiedziec , czy na obszarze wykrystalizo etnosu german wania sie skiego (pd. Skandynawia, Jutlandia i pn.-zach. Niemcy) istniaa
84
zyczna toponimia. L. Bednarczuk [1987a: 4748] zauwaz obcoje a jednakz e, iz uwaga ku przedindoeuropejskiej (jakoby!) toponimii obecnej Holandii badaczy zwrcia sie s i pnocno-zachodniej cze ci Niemiec. W przekonaniu A. Scherera [1965: 1011] niektre nawia zania na terytorium Alp (np. Balw-) oraz w basenie z nazw miejscowych znajduja rdziemnego (np. Alist-, Gand-, Ped-), a nawet w je zyku Baskw (np. Ittern : bask. Morza S iturri z rdo). Wartos c tych zestawien pozostaje jak dotychczas sporna, totez nie da sie zaprzeczyc , z e sceptyczne w tej kwestii stanowisko G. Neumanna [1971: 8997] opiera na przesankach miarodajniejszej natury. sie niekiedy, z kolejno rz zyczne etnosy, ktre Zdarza sie e na jakis obszar napywaja noje toponimie o dwojakim charakterze (tj. substratowym od poprzedniej ludnos ci przejmuja pnie dokadaja wasna . W rezultacie nawarstwien i superstratowym), naste onomastyczbie nych tego rodzaju powstaje toponimia o niezwykle urozmaiconym ksztacie, w obre dkowania do poszczeglnych ktrej niezwykle trudno dokonac stratyfikacji i przyporza sto sa nieznane lub znane tylko z nazwy etnicznej). Problem ten ze etnosw (ktre cze ostros rysuje sie na antycznych Bakanach, gdzie wyste puja liczne nawarszczeglna cia stwienia ludnos ciowe i gdzie stratyfikacja toponimii jest praktycznie niewykonalna4. Bogata toponimia Bakanw koresponduje z faktem, iz Pwysep Bakan ski stanowi droge do inwazji z Europy na poudnie. Jes najdogodniejsza li z kolei us wiadomimy sobie, z e Pwysep Jutlandzki by analogicznym pomostem w kierunku pnocnym, to atwo dac dojdziemy do wniosku, iz toponimia pragerman ska moga wygla podobnie jak toponi nadzwyczaj dotkliwie, gdy zaakceptujemy propomia bakan ska. Sprawa zas ujawni sie przeze mnie [Witczak 1986: 7578] teze o trzech warstwach ludnos nowana ciowych Skandynawii: 1. przedindoeuropejskiej, 2. przedgerman skiej pochodzenia indoeuropejskiego i wreszcie 3. pragerman skiej. Podniesiona tu kwestia pragerman skiej toponimii jest zatem problemem zoz onym, dzie osobnego potraktowania. ktry wymagac be
Przypisy:
1 M. Bral [1924: 28] uwidoczni w proces w obre bie je zykw roman c, z skich pokazuja e np. Sabaudczyk t uz ywa francuskich wyrazw literackich pre i mre dla oznaczenia swoich rodzicw, natomiast dla zwierza zachowuje dawne wyrazy gwarowe (rodzime): pr i mr (z ac. pater ojciec, acc. sg. patrem, i mater matka, puje tez acc. sg. matrem). Podobne zjawisko wyste jak wykazuje T. Milewski [1947: 2728] w przypadku zyka staropruskiego, a s przenikania leksyki polskiej do je cis lej do dialektu pomezan skiego. 2 W sownictwie pragerman warstwe przedindoeuropej skim wyrz niam dwie warstwy substratowe: starsza oraz pz zykowy indoeuropejskiego pochodzenia (zob. Witczak 1986). Rozpatrywane ska niejszy podkad je do sownictwa substratowego warstwy indoeuropejskiej. przykady nalez a 3 Przedkadana tu rekonstrukcja indoeuropejska jest dodatkowo uzasadniona przez nostratyczne paralele, por. kartw. *wabe z aba. 4 Tym samym toponimia bakan zykw paleobakan ska jako z rdo do rekonstrukcji wymarych je skich staje prawie bezuz o niepewnej (wzgle dnie sie yteczna. Niestety, fakt w jest z reguy lekcewaz ony, a toponimie c juz tpliwos dwuznacznej) proweniencji etnicznej nie mwia o wa ciach w zakresie etymologizowania nazw do rozwia zywania podstawowych nieraz zagadnien miejscowych i wodnych wykorzystuje sie lingwistycznych.
85
Bibliografia
Bartoli, M. 1939 Substrato, superstrato, adstrato, [in:] Vme Congrs International des Linguistes. Bruxelles 1939. Rapports. Brugges, s. 5965. Bednarczuk, Leszek zykowych, [w:] Deutsch-Polnische Sprachkontakte. Beitrge 1987 Problemy substratu w teorii kontaktw je zur Gleichnamigen Tagung 1013 April 1984 in Gttingen (Herausgegeben von A. Pohl und A. de Vincenz), Kln / Wien, s. 114. zykw german zki Sowian 1987a Przedhistoryczne kontakty je skich, [w:] Etnolingwistyczne i kulturowe zwia z Germanami (Prace Slawistyczne Nr 62), Wrocaw, s. 2946. Bral, Michel 1924 Essai de smantique. Science des significations, 6me d. Paris. (1 d. Paris 1897). b, Z. / Heinz, A. / Polan Goa ski, K. zykoznawczej, Warszawa. 1968 Sownik terminologii je Martynov, Viktor V. 1963 Slovjano-germanskoe leksic eskoe vzaimodejstvie drevnejej pory. K probleme prarodiny Slavjan. Minsk. Milewski, Tadeusz zykowe polsko-pruskie, Slavia Occidentalis 18, s. 2184. 1947 Stosunki je 1966 rec. pracy Martynova [1963], Rocznik Slawistyczny XXVI, cz. 1, s. 124135. Neumann, Gnter 1971 Substrate im Germanischen?, Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Gttingen aus dem Jahre 1971. I Philologisch-Historische Klasse, Nr 4, s. 7599. Rozencvajg, V. J. (red.) 1972 Novoe v lingvistike 6: Jazykovye kontakty, Moskva. Scherer, Anton 1965 Indogermanische Altertumskunde, Kratylos X / 1. Vincenz, A de 1976 Nachwort, w: Weinreich [1976], s. 239281. Weinreich, Uriel 1953 Languages in contact. Findings and problems, New York (7th ed. 1970: The Hague). 1976 Sprachen in Kontakt. Mnchen. Witczak, Krzysztof T. zykowych w perspektywie etnogenezy ludw german dzy1986 Problematyka kontaktw je skich, [w:] Mie zykowa. Materiay konferencyjne VI (pod red. T. Ejsmonta), dz narodowa Komunikacja Je , s. 7082.
86