Unia horodelska: cele i rodki ich realizacji w wietle dokumentw jej zawarcia.

Unia horodelska zostaje zawarta w roku 1413, a wic dwadziecia siedem lat po pierwszym akcie podobnego typu- unii krewskiej, ktra zapocztkowaa zwizek pomidzy Krlestwem Polskim a Wielkim Ksistwem Litewskim. Pomidzy rokiem 1386 a 1413 pojawia si jeszcze jeden traktat normujcy stosunki pomidzy redniowiecznymi paostwami Europy rodkowo-Wschodniej, konkretnie unia wileosko-radomska. W krtkich odstpach czasowych powstaj pakty, ktre stabilizuj zasady panowania Wadysawa Jagiey i jego wpywu na Litw, normuj zasady wsplnego funkcjonowania. Intensywnod tego typu umw spowodowana bya zmianami wewntrznymi jakie dotykay obydwa kraje, ewolucj ich stosunkowo krtkich relacji, czy po prostu unormowaniem nowego stanu rzeczy jak w przypadku unii krewskiej. Bya to sytuacja bezprecedensowa, poniewa na krla Polski mia byd koronowany poganin, ksi z zupenie innej kultury- nic wic dziwnego, e elity polskie chciay mied gwarancj pisemn, e ich zwyczaje nie zostan naruszone. Podobnie jest w wypadku unii wileosko-radomskiej, gdy po mierci Jadwigi bojarzy litewscy zabezpieczaj swoje prawa wobec wyboru ksicia (jeli Jagieo umrze bezdzietnie) przez co umacniaj swj wpyw na paostwo litewskie. Te wydarzenia skutkuj reakcj aparatu paostwowego (reprezentowanego przez krla, wielkiego ksicia, Rad Krlewsk i monych - pochodzcych z obydwu stron, jednak gwn si jest wpywowa szlachta krakowska, kt ra szczeglnie upodobaa sobie uni z Litw). Nie inaczej jest w przypadku unii horodelskiej, ktra zostaje zawarta trzy lata po zwycistwie pod Grunwaldem, ktre ostatecznie nie rozstrzyga sprawy Krzyackiej. Wsplny wrg, w postaci Zakonu Krzyackiego by gwnym katalizatorem sojuszu polsko-litewskiego. Po zamaniu hegemonii Krzyakw, zagroenie wydaje si byd mniejsze, co powoduje osabienie zwizku tych paostw. Jednoczenie na wskutek wczeniejszej unii (wileosko-radomskiej) zalenod Litwy od Krlestwa Polskiego maleje, pomimo, e Witold na mocy traktatu z 1401 roku oddaje si pod zwierzchnictwo krla i Korony - prowadzi on wasn polityk wewntrzn i posiada spor autonomi jako wadca Ksistwa. Nastpnie sama tred paktu z Horoda wskazuje na dalsze rozlunianie si tych wizi, Witold z Jagie zobowizuj si w nim do tego i po mierci Aleksandra (Witolda) Litwini wezm tylko tego ksicia na pana Litwy, ktrego wybior wsplnie z krlem Polski i stanami wyszymi obydwu paostw (w skad tych stanw wchodz: bojarzy litewscy, duchowieostwo, monowadcy polscy). Ten zapis oznacza, e tworzy si now instytucj wadzy w postaci tytuu wielkiego ksicia. Przez co inkorporacja Litwy (wspomniana ju w unii krewskiej) przesuwa si w czasie, poniewa Wielkie Ksistwo bdzie w pierwszej kolejnoci podlegao ksiciu a nie krlowi polskiemu. To znaczce rozlunienie stosunkw obydwu krajw, ju i tak rnicych si od siebie diametralnie na prawie wszystkich poziomach. Ta odmiennod wynika z zupenie inaczej tworzcej si paostwowoci w Polsce i na Litwie, w szczeglnoci na poziomie spoecznym, prawnym czy ustrojowym. Ksistwo byo budowane w inny sposb ni Krlestwo Polskie, ktre po rozbiciu dzielnicowym znw zostao zjednoczone przez dynasti piastowsk i powrcio do korzeni swojego powstania. Litwini rozwijali si na drodze

podboju, podporzdkowujc sobie kolejne pokonane ksita ruskie, ktre uznajc zwierzchnictwo litewskiej dynastii zachowyway swoj wadz w regionie. To spore zrnicowanie, a gdy dodamy do tego jeszcze aspekt religijny: pogaoskich Litwinw, ktrzy dopiero co dostpili chrztu, prawosawnych Rusinw (stanowicych wikszod spoeczeostwa w Ksistwie) odmiennod rysuje si bardzo wyranie. Jednake pod koniec XIV w. i na pocztku XV w. Litwa rozpoczyna si powoli zmieniad- w stron bardziej zachodniego ustroju, w ktrym bojarzy s ju nie tylko wojskow ostoj Ksistwa, ale staj si bardziej przywizani do ziemi bdcej w ich posiadaniu. Stopniowo rwnaj do ziemiaoskiego ju charakteru szlachty polskiej. Wczeniej wspomniane utworzenie tytuu wielkiego ksicia znacznie oddala Litw od Polski. Zaoenia unii horodelskiej powoduj, e najwysze szczeble wadzy w obydwu paostwach s wobec siebie mniej zalene, a Jagieo jako krl Polski traci czd wpyww na Litwie na rzecz wielkiego ksicia. Tak wic tworzy si luka pomidzy stosunkowo mod uni dwch paostw. Pomimo tego, e zaoenia unii horodelskiej ow luk tworz, jednoczenie zawieraj nowe rozwizania, ktre maj na celu skutecznie j wypenid. W tym wypadku s to denia do unormowania ustroju Litwy i Polski, umacniajce nie wizi na poziomie wadcw, a umocnienia zwizkw wrd najwaniejszych grup spoecznych dwch paostw: szlachty i bojarw. Efektem jest adopcja rodw litewskich przez rody polskie. Stworzenie takich mieszanych rodzin miao znaczco wpynd na unifikacj Korony z Ksistwem, gwnie na zjednoczenie polityczne. Najwysze kasty miay przecie wpyw na decyzje w obydwu paostwach- warto wic, by ze sob wsppracoway. Poza tym przynalenod do tego samego rodu, mogo wpynd na solidaryzowanie si reprezentantw wczesnych elit na poziomie spoecznym. Rodziny herbowe z zasady wzajemnie si wspieray, tote ich funkcja miaa byd wykorzystana do wzmacniania wizi polsko-litewskich. Przyczenie do rodu i ujednolicenie, ktre likwidowao wczeniejszy podzia, otworzyo wczeniej zamknite na siebie elity spoeczeostwa Korony i Ksistwa. Poniewa do herbw zostay dopuszczone tylko te rody litewskie, ktre przeszy na katolicyzm (jeli wczeniej byy prawosawne) bd ochrzciy si (uciekajc z pogaostwa) postulat zosta speniony tylko w pewnym stopniu. Pominito ksita ruskie, co jest czciowym fiaskiem prb czenia paostw- Rusini stanowili znaczc wikszod w Ksistwie Litewskim. Kolejn prb poczenia ze sob spoeczeostw byo nadanie bojarom tych samych praw z jakich korzystali ju polscy szlachcice. Przywileje zawieray prawa do wasnoci ziemskiej wczeniej Litwini byli tak naprawd uytkownikami terenw paostwowych nalecych do ksicia. Po unii horodelskiej mieli na wzr polski stad si zarzdcami majtkw, ktrymi mogli dowolnie gospodarowad. Wczeniejszy ustrj Ksistwa zakazywa rwnie handlu ziemiami uytkowanymi przez bojara- zmienia si to wraz z prowadzeniem aktu z Horoda. Co najwaniejsze, wedug wczeniej obowizujcego prawa ziemia bojarw nie bya dziedziczona przez ich potomkw- jej zarzdc by wtedy ksi i mg decydowad

do kogo bdzie ona naleed. Zmienia si to na korzyd rodw litewskich, ktre mog teraz swobodnie rozdzielad swoje woci midzy dziedzicw jak i nadawanie posagu kobietommogy od teraz posiadad one wasn opraw. To diametralna zmiana wobec wczesnego prawa, ktra pozwalaa budowad silnie powizane ze sob rodziny herbowe podobne do tych w Koronie. Mogli rwnie z nadania krla otrzymad wasny herb. Jednak te przywileje dotycz ponownie tylko wyznawcom katolicyzmu, co na prawosawnej Litwie stanowi problem. Oprcz tego ograniczenia, bojarw litewskich dalej obowizyway militarne obowizki wobec ksicia- budowanie zamkw i branie udziau w wyprawach, ominy ich rwnie uchylenia skarbowe, ktre dotyczyy szlachty polskiej. Dalej byli zobowizani do uiszczania danin i pacenia podatkw. Kolejn prb unifikacji byo stworzenie na Litwie analogicznych urzdw istniejcych w Koronie i nadanie bojarom moliwoci obejmowania owych dygnitarstw. W tekcie unii horodelskiej wspomniane jest utworzenie kasztelanii wileoskiej i trockiej, a w planach jest kolejne tworzenie nowych urzdw na terenie ksistwa. Te godnoci, tak samo jak przywileje, dostpne s dla mw chrzecijaoskiej wiary przez co rody Ruskie s wyalienowane z ycia politycznego Korony i Ksistwa. Tworzy si rwnie instancja podobna do pniejszych sejmikw. Obydwie strony (rody litewskie i polskie) zobowizuj si, e bez swojej wzajemnej zgody, jak i zgody wysokiego duchowieostwa nie bd podejmowad decyzji o wojnie- wsplna polityka zewntrzna czyni szlacht polsk i litewsk odpowiedzialn za drug stron. Na podobnej analogii ma funkcjonowad Koci na ziemiach litewskich. Wedug aktu unii, ju istniejce parafie jak i te w przyszoci utworzone maj korzystad z praw jakie posiada Koci na terenach Polski. Poniewa katolicyzm dopiero rozprzestrzenia si na Litwie, jest to wany punkt traktatu, prowadzcy do dalszej chrystianizacji Ksistwa i umocnienia si religii na jego terenach. W zwizku z zagroeniem Krzyackim, Litwa w katolickiej Europie, potrzebuje oparcia w duchowieostwie by liczyd si na arenie midzynarodowej. W okresie redniowiecza religia nie tylko nadaje ton yciu codziennemu, ale kler reprezentuje najlepiej wyksztacon czd spoeczeostwa. Denie do ujednolicenia prawa dla instytucji kocielnych na terenach Ksistwa to rozwizanie dobre, jednak ponownie pomijana jest sprawa Rusinw. O ile znw Jagieo z Witoldem pamitaj o pozycji katolikw w swoich paostwach, tak liczna grupa prawosawnych Rusinw znw zostaje pominita. W przyszoci ten problem bdzie si pogbia, a twrcy unii zupenie go ignoruj forsujc wiar katolick jako jedyn, ktra pozwala yd godnie. Wspln czci unii horodelskiej jest zobowizanie si strony polskiej i litewskiej, reprezentowanej przez szlacht obydwu narodw do wiernoci Witoldowi, Jagielle i ich potomkom. Zjednoczenie pod sztandarem jednej dynastii, poczone z wczeniejszym zapewnieniem o wsplnej polityce zewntrznej stanowi znaczcy krok w stron unifikacji. Przysiga wobec krla i wielkiego ksicia, ktrej dokonuj szlachcice jest wica nie tylko dla nich, ale i ich potomkw. Postanowiono by unia bya kontynuowana nawet jeli wyganie

rd Jagiey- std przysiga wobec Witolda (dla strony polskiej) i wobec Jagiey (dla strony litewskiej). Celem gwnym unii horodelskiej byo zwizanie spoeczeostw Polski i Litwy- jej twrcy prbuj tego dokonad poprzez zrwnanie bojarw ze szlacht Polsk i nadajc Litwinom przywileje, prawa podobne (jeli nie identyczne) do polskich. Najprawdopo dobniej z inicjatyw takiego sformuowania zaoeo unii, wystpia szlachta krakowska, wrd ktrej znajdowali si zwolennicy cilejszego poczenia Ksistwa z Koron. Traktat z Horoda pomimo podtrzymywania odrbnoci (stan ten mia si zmienid wraz ze mierci, ktrego z wadcw) pomidzy paostwami, reguluje zachowanie si w razie mierci ktrego z panujcych. I kontynuuje zapocztkowany przez Ludwika Wgierskiego system elekcyjny szlachta musi zatwierdzid kandydata na krla. A poniewa Litwini zostali zrwnani wanoci z elitami polskimi, musiano dyd do jakiego konsensusu- jako przedstawiciele swoich narodw mieli aprobowad kolejnego wadc, do czego bya potrzebna wsplnota. I taka miaa wytworzyd si w zwizku z wprowadzonymi zmianami gwnie po stronie litewskiej. Kacper wisowski