Stefania obaczewska BEETHOVEN yt 1984 V1 Polskie Wydawnictwo Muzyczne MONOGRAFIE POPULARNE Redaktor serii: Stanisaw Haraschin Okadk projektowa

ANDRZEJ DAROWSKI -i >- -f r*"*

ISBN 83-224-0282-1 Supremacja momentu etycznego nad momentem estetycznym: odpowiedzialno wobec caoksztatu ycia ponad odpowiedzialnoci wobec najwzniolejszego chociaby ideau oderwanego pikna znalaza jeeli chodzi o muzyk najdoskonalszy swj wyraz w twrczoci Beethovena." Karol Szymanowski (O romantyzmie w muzyce. Kwartalnik Muzyczny" 1929) j. .'-.: S K

NA DWORZE KURFIRSTA Data urodzin Ludwika van * Beethovena nie jest dokadnie ustalona. Wiadomy jest miesic i rok: grudzie 1770, niepewny dzie: jedni przyjmuj dat 16, inni 17 grudnia, przytaczajc na poparcie swego stanowiska szereg najrozmaitszych argumentw. Dla nas cay ten spr pozbawiony jest gbszego znaczenia. Wany jest fakt, e data urodzin Beethovena przypada na t tak osobliw, tak brzemienn w zdarzenia historyczne epok, jak jest przeom XVIII i XIX wieku; e jego ycie upywa w okresie gigantycznych zmaga o zwycistwo praw czowieka, w okresie, przez ktry przewaliy si wypadki mieszczaskiej rewolucji francuskiej, wojen napoleoskich i Restauracji, i e sztuka jego staa si genialnym odbiciem tych zmaga. Pakty te w zestawieniu z wypadkami osobistego ycia Beethoyenar pozwol nam zajrze gbiej w tajniki jego twrczoci ni czysto formalna analiza jego dzie. Dla Beethovena stanowiy one wiecznie yw, wiecznie twrcz podniet, rozniecajc ar jego rewolucyjnej muzyki i ksztatujc jej nowatorsk form. Rodzina Beethovenw pochodzia z Flandrii. Dzieje jej moemy ledzi wstecz a do XV wieku. Bya to rodzina mieszczaska. Pord przodkw kompozytora znajdujemy piekarzy,

cieli, szewcw, kupcw, eglarzy. Dzieje te nie s zreszt specjalnie interesujce a do chwili, gdy na widowni wchodzi z pocztkiem XVIII wieku dziadek kompozytora i jego imiennik Ludwik van Beethoven, pierwszy muzyk w rodzinie Beethovenw. Odtd zawd muzyka przechodzi u Beethovenw z ojca na syna przez trzy pokolenia zjawisko bynajmniej nierzadkie w czasach, gdy 1 Van" przed nazwiskiem Beethovena nie oznacza w tym wypadku pochodzenia szlacheckiego. Dowiadujemy si o tym z aktw procesu, ktry Beethoven prowadzi w r. 1818 w sprawie swego bratanka, Karola; na zapytanie sdziego, czy rodzina Beethoyenw pochodzi ze szlachty, odpowiedzia kompozytor, e nie posiada dyplomu szlacheckiego. katedry i dwory ksice skupiay na swych usugach wielkie rzesze piewakw i instrumentalistw, czsto raczej rzetelnych rzemielnikw w swym zawodzie ni wybitnych twrcw. Czasem kapelmistrz jakiego zespou wybija si przy tym swymi utworami muzycznymi, ktre obowizany by dostarcza dla powierzonej swej opiece kapeli. Udzia tych muzykw w kulturze muzycznej ich epoki nawet gdy byli utalentowanymi kompozytorami polega jednak zwykle raczej na dooeniu cegieki do budowy jakiego gatunku muzycznego czy formy o podstawowej dla tej epoki przydatnoci spoecznej, formy kultywowanej siami zbiorowymi, ni na indywidualnym akcie twrczym, ktry by zwiza w historii dane nazwisko z okrelonym dzieem czy szeregiem dzie. Byli w tym podobni do owych anonimowych artystw, budowniczych katedr redniowiecznych lub malarzy i rzebiarzy epoki Renesansu, ktrzy tak czsto pracujc wsplnie u jakiego wielkiego mistrza, przyjmowali wraz z jego nauk take i wszystkie charakterystyczne cechy jego stylu. Kt zdoa na przykad spamita dzi zasugi licznych przodkw Jana Sebastiana Bacha, muzykw przewanie znakomitych, cho dla dzisiejszego historyka pozbawionych bardziej indywidualnego oblicza? Kto mierzy miar indywidualnych wyczynw artystycznych zasugi takich nawet kompozytorw, jak poszczeglni czonkowie synnej w XVII i XVIII wieku rodziny Couperinw we Francji? Take i oni s dzi dla nas poza Franciszkiem Couperin, zwanym Wielkim" przewanie artystami bez wyranego oblicza indywidualnego. C dopiero mwi o przodkach-muzykach Ludwika Beet-hovena? Nie byli oni nawet o ile nam wiadomo kompozytorami. Byli solidnymi rzemielnikami, wszechstronnie znajcymi swj fach. Nic wicej. Dziadek stary Ludwik Beethoven, o ktrym may Ludwik dugo wspomina bdzie ze szczerym sentymentem ju jako szecioletni chopak przyjty zosta do kapeli piewaczej przy katedrze w Mechelen i tu otrzyma muzyczne wyksztacenie. Czynny pniej w innych miastach flamandzkich jako piewak i kierownik chru, przenis si w roku 1733 na dwr kurfirsta w Bonn, gdzie przez szereg lat czy funkcje piewaka i dyrygenta. Tu pozosta a do mierci, tj. do roku 1773, biorc niekiedy nawet czynny udzia w dworskich przedstawieniach operowych. 8 Bonn miasto niedue, liczce niewiele ponad 10 000 mieszkacw kultywowao w poowie XVIII wieku polityczne ambicje udzielnego ksistwa niemieckiego raczej ju tylko z tradycji, ograniczajc je waciwie do zewntrznych pozorw. Prowincje nadreskie miay w tym okresie niebezpiecznego ssiada na zachodzie: Francj, gdzie przygotowywa si wybuch

rewolucji mieszczaskiej. Stamtd docieray wszelkie nowinki" okresu Owiecenia, przede wszystkim wolnomylicielskie teorie encyklopedystw, znaczce swj wpyw take i w stosunkach wewntrznych tej czci Rzeszy. Kurfirstowie z Bonn na og mao przejmowali si tymi sprawami. Dawno ju przenieli punkt cikoci swych rzdw z orodka wieckiego na orodek wadzy kocielnej. Sprawowa rzd dusz" byo dla kur-firstw z Bonn, bdcych rwnoczenie arcybiskupami, obowizkiem o wiele atwiejszym, dogodniejszym i mniej odpowiedzialnym. Nowinki" okresu Owiecenia wydaway im si niebezpieczne o tyle tylko, o ile zwracay si przeciwko stosunkom feudalnym panujcym w kociele. Zwaszcza e mieszczastwo w Bonn nie wydawao si na razie takie grone. Ograniczyli zatem kurfirstowie z Bonn swoje ambicje w zakresie polityki wieckiej do terenu kultury i sztuki. Tu za to zaangaowani byli jak najmocniej, zwaszcza w procesie rywalizacji z Wersalem, procesie, ktrego widowni byy dwory wszystkich ksistw i ksistewek niemieckich w XVIII wieku. Zarwno Klemens August, ktrego zasta na stolcu kurfirstowskim dziadek Beethove-na, jak i jego nastpcy, Maksymilian Fryderyk i Maksymilian Franciszek, gwne swoje zadanie widzieli w odbudowaniu i zagospodarowaniu swojej stolicy, ktra po zniszczeniach wojennych ubiegego stulecia przedstawiaa obraz ruiny. Ambicj ich byo doprowadzi miasto do wygldu godnego ksicej rezydencji. Budow swego paacu powierzyli architektom woskim i francuskim i uczynili ze niemal kopi Wersalu. W licznym sztabie urzdnikw i suby dworskiej nie brako zwyczajem wczesnym i muzykw. Organizowali oni dla dworu pod kierunkiem swego kapellmei-stra" stae koncerty w specjalnej sali paacowej zwanej Akademi; pod ni mieci si teatr dworski. Istniaa rwnie kapela piewacza. Miejscem jej popisw by obszerny chr w kociele dworskim czcym si z paacem. Wrd muzykw kurfirsta peno byo cudzoziemcw, zwaszcza Wochw-piewakw, ktrzy jako czonkowie , trup operowych przemierzali wwczas ca Europ. Woskiego pochodzenia bywali te czsto kapelmistrze, opiekujcy si zespoem muzycznym, zwaszcza piewakami. Wedug danych zawartych w kalendarzu dworskim kapela w Bonn liczya w poowie lat osiemdziesitych mniej wi.. cej 50, okoo roku 1770 nawet do 60 piewakw i instrumentalistw. Nie moga zatem wprawdzie mierzy si ' z wielkimi zespoami dworskimi Wersalu, Wiednia czy Mannheimu, niemniej jednak wystarczya, by mc wczy do repertuaru wszystkie waniejsze dziea kompozytorw wspczesnych, o ktrych gono byo wwczas w Europie. W kociele trzymano si raczej starszych wzorw. Kocielna muzyka wczesna w ogle nie tak szybko sza za mod" jak muzyka wiecka. Za to w sali Akademii zawsze mona byo usysze najnowsze utwory kompozytorw niemieckich, austriackich, czeskich czy woskich. Pierwsze miejsce zajmowali tu kompozytorzy sawnej szkoy mannheimskiej (Stamic, Filtz, Cannabich, Holzbauer) i wiedeskiej, a przede wszystkim Haydn. Podziwiano powszechnie ich wielk sztuk budowania utworu muzycznego, lekko, przejrzycie, z prost i piewn melodi wybijajc si na plan pierwszy w sposb dla kadego jasny, zrozumiay i chwytajcy za serce; rwny podziw budzia sprawno skrzypkw, ktrzy potrafili melodie te wypiewa na swym

instrumencie tak, jak piewak piewa sw piosenk. Skoczne serenady, efektowne koncerty i symfonie wszystko to mona byo usysze w sali Akademii kurfirsta w Bonn. W teatrze dworskim, gdzie opera zajmowaa poczesne miejsce, repertuar rwnie by urozmaicony, zwaszcza od chwili, gdy kurfirst Maksymilian Fryderyk otworzy w roku 1778 za przykadem Jzefa II tzw. Nationalbiihne"1, gdzie jak gosi dekret sztuka aktorska miaa sta si szko obyczajowoci dla narodu niemieckiego". Mimo e repertuar teoretycznie mia obejmowa przede wszystkim sztuk rodzim, muzyczna kultura w Bonn zachowaa nadal owo pitno kosmopolityzmu, ktre charakteryzowao j dotd. Opery grywane w Nationalbiihne" byy to na< Scena narodowa". 10 dal przewanie opery woskie i francuskie. Szczeglnie lubiane byy nowe, lekkie opery woskie w rodzaju opery buffa i francuskie, tzw. operas comiues, z ich tematyk woln od typowego dla dawniejszej opery woskiej balastu mitologicznego i alegorycznego, wprowadzajc sielankowe sceny z ycia ludu. Z czasem wczono do programu czeskie melodramaty i wodewile. Akcenty narodowe, ktrych domaga si dekret kurfirsta jako hasa dla dramatu, wprowadzia do programu dopiero opera Mozarta. Uprowadzenie z seraju i Wesele Figara grano tu z wielkim powodzeniem. Wykonano te w roku 1789 i Don Juana Mozartowskiego. W tej ostatniej operze jak donosi wczesny sprawozdawca Berliner Annalen der Thea-ter" znawcy zachwycali si muzyk", chocia akcja nie podobaa si". Rwnoczenie wchodz do repertuaru teatru dworskiego w Bonn utwory Glucka, wielkiego reformatora opery, ktry ustawia ten gatunek muzyki na z gruntu nowych fundamentach. Jego opery Orfeusz i Alcesta zrywaj ostatecznie z dawnym szablonem oper woskich. Opera ma by wedug Glucka nie polem popisu dla solistw, ale rdem gbokich przey dla suchacza. Muzyka ma wydoby i podkreli sens uczuciowy tekstu, musi uderzy w tony dramatyczne. Jego opera na rwni z utworami instrumentalnymi szkoy mannheim-skiej i wiedeskiej przygotowywaa grunt pod sztuk XIX wieku, traktowan ju nie jako rozrywka, ale jako gbokie przeycie estetyczne. Przy caym swym kosmopolityzmie placwka dworska w Bonn powoli, ale wyranie przeobraaa si w jeden z bardziej postpowych orodkw kultury niemieckiej. Mwiono powszechnie, e zwaszcza ostatni dwaj kurfirci urzeczeni byli duchem postpu. Za ich panowania nowe prdy zaczy coraz czciej dawa zna o sobie nie tylko w muzyce, ale i na szerszym terenie. Wzmagay si wpywy jzefinizmu w wykadach goszonych z katedr uniwersyteckich w Bonn, roso zainteresowanie filozofi Kanta, francusk literatur okresu Owiecenia, twrczoci Klopstocka, Herdera, Goethego i Schillera, ktrego dramaty grywane w teatrze dworskim wkrtce zyskay wielk popularno. Profesor prawa Bartomiej Ludwik Fischenich znany by z tego, e kadej chwili gotw by przerwa wykad, by ku najwikszej radoci swych su11 *-*..~*'.fe ..-...t, -./ U.

chaczy" odczyta gono z katedry jaki wiersz Schillera. Do profesora Fischenicha wrcimy jeszcze w toku tej ksiki. Specjaln pozycj reprezentowa na uniwersytecie w Bonn prof. Eulogiusz Schneider, tak fanatyczny zwolennik idei Owiecenia i hase rewolucji francuskiej, e wadze uniwersyteckie uwaay za stosowne zoy go z katedry. Take i jego osoba zaway i to silnie na ksztatowaniu si wiatopogldu modego Beethovena. Ze wspaniaoci rezydencji kurfirsta kontrastowao drugie Bonn, Bonn mieszczaskie owe jak kary przysiade przy ziemi mae domki, proste, jeden do drugiego podobny, z ostroktnymi fasadami i niszami wysunitymi ku wskiej ulicy, z ciasnymi i niskimi pokoikami, za jedyn ozdob majce czasem od strony podwrza ganek obronity winem. Ludzie mieszkajcy w tych domkach nie brali ywszego udziau w tym wszystkim, co dziao si na dworze, cho czsto si zdarzao, e z dworu czerpali gwne swe zarobki. Pomidzy mieszczastwem a dworem istnia cichy, lecz gboko zakorzeniony antagonizm. Burmistrz i rajcowie miejscy walczyli o uzyskanie przynajmniej wzgldnego samorzdu, nie mwic ju o cigych protestach przeciw nadmiernie wymierzanym przez urzdnikw kurfirsta podatkom. Ale walka ta nigdy prawie nie przybieraa ostrych form. Mieszczastwo niemieckie nie posiadao ani tego uwiadomienia, ani tej spoecznej i ekonomicznej prnoci co mieszczastwo francuskie. Nie istnia tu i handel tak oywiony, jak w innych prowincjach. W wyjtkowych te tylko wypadkach budzia si silniejsza tsknota za ksik, teatrem czy muzyk. Kto spord mieszczan mierzy wyej, interesowa si sprawami kultury i sztuki, ten przewanie szuka kontaktw z dworem. W ten sposb wytworzya si paradoksalna sytuacja, e mieszczastwo, klasa we Francji najbardziej postpowa, tu czerpao wzory kulturalne od dworu. wiato nowej kultury szo ku niemu od tamtej strony, bo po tamtej stronie byy wszystkie moliwoci jej pielgnowania, przede wszystkim rodki materialne. Echa idei postpowych goszonych na Zachodzie docieray tu wic jeszcze wolniej; jeszcze trudniej byo tu uwolni si od dawnych przesdw, uwierzy we wasne siy i przeciwstawi si istniejcemu porzdkowi. Byli oczywicie i tu tacy, zwaszcza pord modych, ktrzy entuzjazmowali si Schille12 ,

rem i suchali wykadw prof. Schneidra. Ale byy to tylko jednostki. Og y jeszcze dawnym obyczajem, bliszym okresowi redniowiecza ni tej przyszoci, ku ktrej szed wiat postpowy. Szczytem awansu spoecznego wydawao si zdoby na wasno may domek z ogrdkiem za miastem i otworzy mleczarni, ktr by odwiedzali dni skromnej rozrywki rzemielnicy miejscy. Popijano tam napoje chodzce, grywano w bilard lub taczono zwaszcza w okresie karnawau. Zabawy przecigay si czsto a poza rod popielcow. Wtedy jednak wkraczaa wadza arcybiskupa, zawsze dbaego o to, by jego poddani nie uchybiali przepisom Kocioa. W gospodach i podmiejskich ogrdkach rodzia si piosenka, a co mielsi prbowali nawet swych si w ukadaniu wierszykw parodystycznych i pamfletw, przy czym tgo dostawao si nieraz urzdnikom dworskim. W procesie przejmowania przez mieszczastwo wyszych form kultury poredniczya przede wszystkim warstwa urzdnikw dworskich i oficerw mieszkajcych poza paacem i std majcych uatwiony kontakt z miastem. Byo i wrd nich sporo entuzjastw literatury i

muzyki. Ci utrzymywali nieraz tzw. salony muzyczne, gdzie muzykowano w gronie amatorw, zwykle powanie muzycznie wyksztaconych. Znany by w Bonn salon piknej i sawnej z inteligencji ony radcy dworu, Teresy Barbary Pel-zer, piewaczki-amatorki, ktra wzbudzaa powszechny podziw swym piknym, silnym, mskim" altem o niezwykle rozlegym rejestrze, oraz salon radcy dworu Johanna Gott-frieda von Mastiaux. Sam gospodarz, grajcy dobrze na kilku instrumentach, by zamiowanym kolekcjonerem instrumentw i nut. Znajdowao si w jego zbiorze jak podaj wczesne notatki kronikarskie 80 symfonii, 30 kwartetw i 40 triw Haydna, z ktrym von Mastiaux mia nawet korespondowa, oraz.....50 koncertw fortepianowych najlepszych kompozytorw". Przez cay sezon zimowy co tydzie odbyway si w salonie radcy domowe koncerty, w ktrych obok gospodarza brali udzia czonkowie jego rodziny i przyjaciele. Wrd tych ostatnich nie brako nawet muzykw zawodowych. A w roku 1787 a wic w okresie, gdy na dworze w Bonn pracowa ju 17-letni Beethoven i tworzy swe pierwsze, modziecze kompozycje czytamy w' pimie Cramers Magazin": 13 Amatorstwo muzyki wci wzrasta w naszym miecie. Ulubionym instrumentem jest fortepian". Autor tej notatki wymienia te szereg kobiet-amatorek, ktrych pikne rczki zajmuj si tym instrumentem". Widocznie ilo salonw muzycznych w Bonn stale wzrastaa w tych latach. Musiay one odegra niema rol w procesie wcigania do kultury muzycznej szerszych warstw mieszczastwa. O jednym z takich ognisk kulturalnych, o domu Breuningw, bdziemy jeszcze mieli sposobno' mwi w zwizku z jego wpywem na 'modego Beethovena. Na razie jednak cofnijmy si raz jeszcze do tych lat, gdy dziadek kompozytora, stary Ludwik Beethoven, pracowa w kapeli kurfirsta. Rodzina jego mieszkaa w jednym z takich maych domkw mieszczaskich przy Wen-zelgasse, pniej przy Bonngasse pod nr 386, tej samej, przy ktrej urodzi si kompozytor. Owa Bonngasse staa si w ogle jakby dzielnic mieszkaniow muzykw tamtejszych: tu mieszkaa rodzina skrzypka Salomona, ktry odegra pewn rol w yciu Haydna i Beethovena, tu znajdowao si mieszkanie znanej rodziny muzykw Rie-sw, tu wreszcie mieszka waltornista Simrock, pniejszy zaoyciel znanej muzycznej firmy wydawniczej, z ktr Beethoven bdzie mia kontakty. Stary Ludwik Beethoven, dziadek kompozytora, zaywa sawy muzyka wytrawnego i energicznego. Jako kapellmeister" dba o dyscyplin w powierzonym sobie zespole i umia zdoby posuch u podwadnych. Umia te wyrobi sobie odpowiedni autorytet moralny. Nie tylko wymaga, ale i pomaga tym, ktrzy tego potrzebowali. Popiera mode talenty i wystpowa niejednokrotnie u dworu w obronie praw swych kolegw. Nie trzeba dodawa, e sposobno taka nadarzaa si w wczesnych warunkach a nazbyt czsto. Muzycy dworscy, pochodzcy z klasy mieszczaskiej, zaliczani byli przecie do suby dworskiej i w odpowiedni sposb traktowani. Coraz czstsze deficyty skonni byli kurfirci z Bonn wyrwnywa sobie oszczdnociami na poborach suby". Co chwila czytamy w kronikach wczesnych, e ten lub w muzyk nie otrzyma nalenej mu zapaty. Takich wypadkw stary Ludwik Beethoven nigdy nie puszcza pazem. Budzio si wtedy jego sumienie spoeczne, poczucie wsplnoty z

ludmi, z ktrymi co dzie pracowa, i ich krzywdy. Wystpowa w ich obronie i prawie zawsze uda14 wao mu si uzyska to, czego da. Nic te dziwnego, e by powaany i kochany przez wszystkich. Ale zarobki kapellmeistra" take byy skromne, za skromne na utrzymanie rodziny. Trzeba byo rozejrze si za jakimi ubocznymi dochodami. Otworzy wic Ludwik Beethoven may handel win, ktry mia si sta dla niego w przyszoci rdem cikich trosk. Biografowie kompozytora kojarz z tym faktem nieszczsny nag pijastwa ony Ludwika Beethovena, babki kompozytora. Nag ten zaciy fatalnie na atmosferze domu, a zwaszcza na wychowaniu syna, Johanna. Zaniedbywany przez matk, wyrasta Johann jak si pniej okaza miao na czowieka lekkomylnego, pozbawionego silnej woli i koca moralnego. Johanna postanowi stary Ludwik Beethoven sam wyksztaci na muzyka, zwaszcza e chopiec zdawa si rokowa wielkie nadzieje: mia pikny gos i piewa niezwykle czysto. Odda go zatem ojciec ju w 12 roku ycia do zespou dworskiego, w ktrym pracowa, i sam uczy go gry na skrzypcach. Johann sprawia si dobrze. Przez duszy czas jednak pracowa musia za darmo. Pniej otrzymywa mizern zapat, ktra nie wystarczaa na opdzenie najprymitywniejszych potrzeb. Dowiadujemy si 0 tym z zachowanego w archiwum w Bonn pisma Johanna Beethovena, skierowanego do kurfirsta z prob o podwyk pacy. Kurfirst, na og nie szczdzcy wydatkw, gdy chodzio o muzykw o wielkich nazwiskach, ktrzy pomogliby mu z jego rezydencji uczyni may Wersal, w tym wypadku nie okaza si hojny. Mae datki w kwocie 25 i 50 florenw to byo wszystko, co Johann Beet-hoven uzyska. Mimo to za przykadem ojca pozosta Johann Beethoven do koca ycia na dworze w Bonn. Tu oeni si z crk inspektora kuchni dworskiej, Mari Magdalen Keverich, 1 w Bonn urodzi si w roku 1770 przy Bonngasse nr 515, niedaleko mieszkania dziadka, kompozytor Ludwik Beet-hoven. Picioro jego rodzestwa nie zapisao si w kronikach historii specjalnymi talentami muzycznymi. Wyszed zatem Beethoven z typowego dla niemieckiej kultury muzycznej XVIII wieku rodowiska dworskiego Co mu ono przynioso? Przynioso mu w kadym razie cikie i smutne dziecistwo. Zawiniy tu w rwnej mi/ ' ' 15

rze trudne warunki materialne, czsto graniczce wprost z ndz, jak i moralna atmosfera domu rodzinnego. Jeli wierzy dawniejszym biografom, ktrzy przekazali nam zgodnie opini o Johannie Beethovenie jako gwnym winowajcy, to istotnie ojciec musia pozosta w pamici kompozytora jako jaki zy duch jego dzieciestwa. Ten pikny, silny, rosy mczyzna o powanym spojrzeniu, zawsze dbay o swj wygld zewntrzny, noszcy si

mod francusk, w peruce pudrowanej i z harcapem, nie umia sobie zaskarbi sympatii ani swych przeoonych, ani kolegw. Wszdzie mwiono o nim le. Przez muzykw z zespou dworskiego uwaany by za lizusa, gotowego da si przekupi kadej chwili, gdy tylko nadarzaa si do tego sposobno, i za czowieka nieprawdopodobnie lekkomylnego, nie wychodzcego nigdy z dugw. Mwiono te, e jest notorycznym pijakiem. Trudno dzi wyrobi sobie obiektywny sd o tych opiniach. Jest rzecz wysoce prawdopodobn, e przekupstwo w kole muzykw dworskich, ktrzy opacani byli tak le, e ich pobory nie wystarczay na wyywienie rodziny, byo plag powszechn. Tym prawdopodobniejsze jest wic, e Johann Beethoven, istotnie lekkomylny i niegospodarny, nie by tu bez winy. Take i jego fatalna opinia jako pijaka nie jest cakowicie pozbawiona podstaw. Handel win prowadzony przez starego Ludwika Beethovena wczenie musia zacz go kusi. adnych jednak pewnych danych nie mamy o tym, jakoby nag ten opanowa Johanna Beethoyena ju we wczeniejszych latach, przed mierci ony. W kadym razie obowizki swe w kapeli w tych ramach, jakie wytyczay wymagania dworu, spenia Johann Beethoven sumiennie, cho zawsze z poczuciem czowieka pokrzywdzonego w materialnej i moralnej ocenie swych wiadcze. Ale muzyka wczenie ju przestaa by dla niego radoci, ktr bya za czasw pierwszej modoci. Coraz bardziej traktowa j po prostu jako rdo ndznych, niewystarczajcych przy coraz to powikszajcej si rodzinie zarobkw, ktre czsto marnotrawi z kompanami w gospodzie przy szklance wina. Stara si dorabia lekcjami fortepianu i piewu w domach arystokratycznych i w domach obcych posw na dworze kur-firsta. Ale wszystko to byo cigle jeszcze za mao. Jeszcze mniej wiadomoci posiadamy o matce kompozy16 tor a. Obraz jej w pamici potomnych zupenie si rozpywa. Prawdopodobnie nie bya wybitn indywidualnoci. Wspczeni mwili o niej jako o skromnej kobiecie, powszechnie szanowanej i lubianej, agodnej i penej wdziku za modu, dobrej gospodyni, nie bez pewnego wyksztacenia i ogady towarzyskiej. W miecie plotkowano na temat wstrtw, jakie czyni synowi stary Ludwik Beet-hoven posyszawszy, e Johann zamierza j wprowadzi do domu. Doniesiono bowiem staremu kapelmistrzowi, e Maria Magdalena bya kiedy pokojwk, uwaa wic to maestwo za mezalians dla syna. Ale Johann nie da si odwie od swego zamiaru. Skoczyo si na tym, e ojciec na znak protestu wyprowadzi si z domu. Ca win Marii Magdaleny byo prawdopodobnie to, e zbyt potulna i bezwolna nie potrafia wyrobi sobie u ma odpowiedniego autorytetu i wpyn na jego tryb ycia: sabej kompleksji fizycznej, ustawicznie chora, w odpowiedzi na mowskie wybryki cicho pakaa po ktach. May Ludwik, przewanie pozostawiony na opiece suby, biega brudny, niechlujnie ubrany. Gdy sytuacja materialna w domu stawaa si coraz trudniejsza, Johann Beethoven zauwaywszy u syna pierwsze oznaki zainteresowania muzyk postanowi ksztaci go w tej dziedzinie. Im wczeniej rozpocznie nauk rozumowa tym prdzej bdzie dla ojca pomoc. A kto wie, moe nawet okae si cudownym dzieckiem, tak jak may Wolfgang

Ama-deusz Mozart, ktry ju jako szecioletni chopak koncertowa wraz ze sw li-letni siostrzyczk po caej Europie i zbiera na dworach hody panujcych... Czy may Ludwik mia istotnie dyspozycje, by sta si cudownym dzieckiem trudno o tym orzec z pewnoci. Z biegiem lat nagromadzili jego biografowie tyle legend na ten temat, ile ich si zwykle gromadzi dokoa kadej genialnej jednostki. Byli wic nawet tacy, ktrzy niechybne oznaki jego przedwczesnego. geniuszu muzycznego upatrywali w tym, e jako rnae dziecko lubi dotyka paluszkami klawiszy fortepianu i wsuchiwa si w wywoany w ten sposb dwik lub e cieszy si, gdy go ojciec bra na kolana i nucc piosenk prowadzi jego rczk po instrumencie, dobierajc do tej piosenki akompaniament. Patrzc krytycznie na te relacje musimy stwierdzi, e zatarta tu zostaa granica pomidzy nie17 uwiadomion reakcj kadego normalnego dziecka na s-'. mo zjawisko dwiku a reakcj na akompaniament do piosenki jako na zjawisko ju muzycznie zorganizowane. Nie wiemy, kiedy nastpio to rozgraniczenie w wiadomoci maego Ludwika Beethovena, trudno wic z tych objaww wnioskowa cokolwiek o jego zdolnociach muzycznych. Wiksze znaczenie miayby tu inne relacje, jako pochodzce z lat ju pniejszych, chocia i one musz by przyjte z wszelkimi moliwymi zastrzeeniami. Oto ojciec zauwaa niejednokrotnie, e Ludwik, ktry rozpocz ju wtedy pocztkow nauk gry na skrzypcach, zamiast wiczy tak, jak mia nakazane, gra co dla siebie bez nut. Zagadnity przez ojca, dlaczego to robi, odpowiada z umiechem: A powiedz, czy to nieadne?" Mona sobie wyobrazi, co na to musia usysze: e szkoda czasu na takie bzdury, e to nie s rzeczy dla takiego smarkacza, e naley wiczy zadan lekcj, by palce sprawnie chodziy na strunach, a smyczek by prawidowo prowadzony, i o niczym innym nie myle itp. Ale may nie dawa za wygran. Tote coraz czciej powtarzay si podobne sceny w domu Johanna Beethovena i coraz srosze gromy spaday na gow maego Ludwika. Lekcje z ojcem na skrzypcach czy na fortepianie to bya jedna wielka udrka. Johann Beethoven, nie majc talentu pedagogicznego, robi raczej wszystko, by maego zniechci do muzyki. I tu wanie, w tym momencie, przejawi si dopiero prawdziwy talent maego Ludwika. Nie tylko si nie zniechci, ale przeciwnie, w tych latach dziecicych pokocha muzyk, i to pokocha tak gorco, e nie mg si ju z ni rozsta. Ale odtd coraz czciej ucieka przed tward rk ojca-pedagoga w wiat tej jakiej innej muzyki, ktr cho nieudolnie na razie prbowa stworzy dla siebie", dla wasnej rozkoszy. Rwnoczenie mimo wszystkie wewntrzne opory i wstrty przezwycia z dziwn atwoci trudnoci techniczne gry na fortepianie i na skrzypcach. Zwaszcza w nauce gry na fortepianie robi tak szybkie postpy, e ju jako omioletni chopiec mg wystpi publicznie. Zdawao si, e si speni najmielsze marzenia ojca. W muzeum beethovenowskim w Bonn mona oglda dzi jeszcze drukowane zawiadomienie o popisie, ktry odby si 26 marca 1778 w sali Akademii Muzycznej w Kolonii. 18

Tenorzysta kapeli dworskiej, Johann Beethoven, mia zaszczyt przedstawi tam dwoje swoich uczniw". Jednym z nich by Ludwik, ktry jak gosi afisz wystpi mia jako pianista w koncertach i triach fortepianowych". Nie omieszka przy tym Johann Beethoven dla wikszego efektu i lepszego sfinansowania talentu swego syna sfaszowa jego wieku. Ludwik, ktry liczy wwczas 8 lat, zosta na afiszu o dwa lata odmodzony". Powodzenie na pewno byo due, bo chopiec mona ju odtd mwi o tym z ca pewnoci mia istotnie talent nieprzecitny. Ale talent ten nie rozwija si po myli ojca. Johann Beethoven nie wyczuwa jako w maym tej chci zabynicia przed publicznoci, tej miaoci do ludzi, tego bezwzgldnego oddania si technicznej stronie gry, ktre podane byy, zdaniem jego, jako zadatki na przyszego wirtuoza. Ludwik i teraz jeszcze, mimo odniesione na koncercie triumfy, wola w samotnoci gra dla siebie" ni przygotowywa si do wystpu. Poza tym za wiele rzeczy w dziedzinie muzyki go interesowao, by mg bez reszty skupi si na studiach fortepianu. Interesowao go wszystko, co miao z muzyk jakikolwiek zwizek. Podpatrywa dworsk orkiestr, przysuchiwa si prbom koncertw i przedstawie operowych, gdy za do domu przychodzili koledzy ojca i wsplnie z nim muzykowali lub rozprawiali o muzyce, zawsze znalaz si gdzie w pobliu. A na dworze kurfirsta byo czego sucha! Czy to w sali Akademii, czy w teatrze, czy w kociele wszdzie peno muzyki. Zachwyt wzbudzay zwaszcza nowe utwory instrumentalne przywiezione z Mannheimu i z Wiednia. Co za rozkosz dla maego Ludwika sucha takiej muzyki! Chciao mu si przy niej mia i taczy, to znowu paka, a czsto wydawao si, e wielki kompozytor swym koncertem czy symfoni przemawia jakby w jego imieniu, jak gdyby wyczyta mu z duszy wasne jego mae radoci i smutki. Albo co to bya za zabawa, gdy mona byo choby z daleka przyjrze si prbom przedstawie operowych, bd tych lekkich, wesoych, jak opera buffa czy niemiecki singspiel, bd powanych, penych dramatycznego wyrazu, jak opery Glucka! W takich chwilach, gdy udao mu si cho na krtko wyrwa w ten zaczarowany wiat muzyki, ycie maego Ludwika, smutne na co dzie 19 w domu rodzinnym, nabierao nowych barw i uroku. Tu nie byo znienawidzonych gam i pasay, tu byo co podobnego do tej muzyki, ktr w tajemnicy przed starszymi grywa dla siebie" kto wie moe nawet przypominajc sobie i raz jeszcze przeywajc w myli wszystkie te pikne rzeczy zasyszane na prbach czy podczas muzykowania ojca z kolegami. Z olbrzymim zadowoleniem spostrzega chopiec, e z dniem kadym coraz wicej zaczyna z tej muzyki rozumie. Rwnoczenie jednak w miar jak dorasta zaczyna zdawa sobie ju i z tego spraw, e wiele rzeczy pozostaje tu wci jeszcze dla niego niedostpnych. I wwczas przychodzio nage olnienie: wic jednak, by rozumie t muzyk, trzeba si cigle uczy i uczy, trzeba pozna instrumenty, trzeba nie tylko wiedzie jak one wygldaj, ale umie samemu z nimi si obchodzi, wydoby dwik z kadego z nich, samemu dwik ten wyprbowa. A wtedy chyba rozkosz bdzie jeszcze wiksza?... Tak rozumowa w skrytoci ducha. Tymczasem osign wiek, w ktrym rozpoczynaa si normalna nauka szkolna. Ale szkoa go nie pocigaa. Byo tu cicho i gucho, a nawet gdy

piewano, to nie tak piknie jak w teatrze lub na koncercie. Przyszy kompozytor nie wykazywa te specjalnych postpw w nauce szkolnej. Wobec tego Johann Beethoven postanowi inaczej pokierowa wyksztaceniem syna. Skoro jako pianista nie obiecywa speni jego nadziei, a kto wie, czy nie zabraknie mu te pilnoci, by zdoby wyksztacenie oglne, zapewniajce jak inn karier yciow, nieche bdzie muzykiem dworskim, tak samo jak jego ojciec i dziadek. Bo stary Johann Beet-hoven mocno tkwi w tradycjach przeszoci. Nie widzia, e wiat dokoa niego zmienia si zaczyna, nie przeczuwa, e dwr przestanie wkrtce ju stanowi gwny orodek ycia muzycznego i e bliskie s czasy, gdy muzyk stanie przed innymi zadaniami. Maego Ludwika samo ycie przygotowywao do tej nowej przyszoci, ktra go oczekiwaa. Poprzez zasyszane na dworze nowinki, poprzez dziea wspczesnych kompozytorw postpowych przesikay pomau do jego duszy wskazania przyszej sztuki. Ludwik za duo ju umia, zwaszcza jeeli idzie o gr ;na fortepianie ojciec sam to czu by wystarczya mu, 120 , j

nadal domowa nauka. Tote Johann Beethoven szuka dla syna nauczycieli. S to przewanie koledzy z kapeli dworskiej. Poza fortepianem, skrzypcami i altwk powanie traktowana jest teraz zwaszcza gra na organach oraz umiejtno najbardziej bodaj niezbdna dla wczesnego muzyka kapeli dworskiej: nauka generabasu. Trzeba byo przecie umie zaakompaniowa w orkiestrze czy w wikszych zespoach wokalnych na fortepianie lub na organach, w potrzebie nawet zaimprowizowa, dobierajc umiejtnie akordy i wic je harmonijnie z innymi gosami w zespole. Ale ju po krtkim czasie przekona si Ludwik, e i ta nauka muzyki niewiele lepiej smakuje jak dawna, domowa. Zmienili si wprawdzie ludzie, ktrzy mieli mu otworzy tajniki ukochanej sztuki, ale nie zmieniy si metody. Zwaszcza lekcje z oglnie powaanym w zespole dworskim Tobiaszem Fryderykiem Pfeifferem na cae ycie utkwiy w pamici jak bolca rana. Odbyway si one przewanie w nocy, gdy Pfeiffer wraca wraz z ojcem w pnych godzinach wieczornych z teatru. Wyrywano wtedy nieszczsnego chopca ze snu, sadzano przemoc przy fortepianie, a gdy na wp przytomny nie mg si zdoby na poprawne zagranie jakiego trudniejszego fragmentu, nauczyciel nie szczdzi ostrej nagany, a nawet bicia. Wic w tajemnicy przed ojcem szuka Ludwik innych nauczycieli, wczy si po miecie i po pobliskich klasztorach w nadziei, e moe przecie znajdzie w kocu takiego, ktry zrozumie jego zapa i dobr wol i wskae waciw drog. Chocia z drugiej strony byway chwile, e i z panem Pfeifferem mona si byo jako porozumie. Pfeiffer wtedy nie mentorowa, nie zanudza bezmylnymi jak si Ludwikowi widziao wiczeniami, ale po prostu muzykowa z nim jak z dorosym koleg. Gra na f lepie, a Ludwik akompaniowa i dobiera wariacje na fortepianie. Jake si czu wtedy szczliwy! Wszyscy go chwalili, nawet ojciec z zadowoleniem kiwa gow, zwoywa swoich przyjaci i patrzc z rozczuleniem na syna, mwi: Mj Ludwik bdzie jeszcze kiedy wielkim czowiekiem" Ludwik zreszt myla tak samo. Nie wiedzia jeszcze

wprawdzie, jak ma wyglda ta jego wielka przyszo, ale e bdzie jaka wspaniaa i niepodobna do tego wszystkiego, co widzia dokoa siebie, to nie ulegao ju wtpli21 woci. Coraz czciej pozwala mu te teraz ojciec poza systematyczn nauk muzykowa ze swymi kolegami z orkiestry, a e w domu byo ich zawsze peno, sposobnoci nie brako. Wreszcie pojawi si na horyzoncie Ludwika nauczyciel, ktry mia speni wszystkie jego marzenia, nauczyciel--przyjaciel, znakomity pedagog, praktyk i wybitny kompozytor rwnoczenie, muzyk peen entuzjazmu i mioci do sztuki, ktry od pierwszej chwili zorientowa si, e ma do czynienia z nieprzecitnym talentem i potrafi mdrze pokierowa dalszym wyksztaceniem maego Beetho-vena. By nim Christian Gottlob Neefe, ktry w latach osiemdziesitych dosta si na dwr w Bonn. Nie byo prawie dziedziny, ktra byaby mu obca. By klawesyni-st, organist, prowadzi przedstawienia opery dworskiej, komponowa muzyk na orkiestr, na fortepian, pieni, a przede wszystkim opery i singspiele, przekada francuskie i woskie teksty operowe, pisa artykuy do dziennikw i wiersze jednym sowem interesowa si wszystkim: zna gruntownie wspczesn literatur ojczyst i obc, kontaktowa si osobicie z najwybitniejszymi artystami i literatami niemieckimi. To by czowiek, ktry mg oczarowa Ludwika. Nauka przybraa teraz zupenie inny charakter. Neefe, wielki wielbiciel sztuki Jana Sebastiana Bacha, by tym, ktry pierwszy wskaza Ludwikowi zbir 48 preludiw i fug Das wohltemperierte Klamer, jako niewyczerpane rdo nauki dla pianisty i dla kompozytora, On te prawdopodobnie skierowa wyobraenia modziutkiego muzyka o sztuce na waciwe tory. Neefe sam uchodzi w oczach wspczesnych za modernist". By jednym z tych, ktrzy pierwsi zrozumieli, e muzyka jest sztuk wyraania uczu i e caa wiedza kompozytora skierowana by musi ku temu celowi. On zwrci] uwag maego Ludwika na tych autorw, u ktrych, jak u synw Jana Sebastiana Bacha, to denie do wyrazu najsilniej dawao si odczu i ktrzy uchodzili wwczas z tego wanie wzgldu za kompozytorw postpowych, On da mu do rki Sonaty fortepianowe Filipa Emanuela Bacha, jednego ze swoich najulubieszych kompozytorw. Od Filipa Emanuela Bacha i od Neefego uczy si modziutki Beethoven ksztatowa now form sonaty fortepianowej i jej piewne, pene wyrazu tematy. 22 Rwnolegle z nauk kompozycji, ktra Neefe zorientowa si szybko bya dla Ludwika czym najwaniejszym, pilnuje nowy nauczyciel, by chopiec robi dalsze postpy w grze na fortepianie, na organach i na skrzypcach. Ludwik pracuje pilnie. Taka nauka to wicej ni najwspanialsze zabawy z rwienikami, z ktrymi zreszt zawsze jako trudno mu si porozumie. Zwaszcza e - szczcie najwysze wolno mu ju komponowa! Nikt si teraz z niego nie mieje, nie syszy ju cigle, e s to rzeczy nie dla dzieci. Kochany Neefe przeciwnie, sam zachca, by pisa wasn muzyk, by prbowa skomponowa co takiego, jak mdrzy synowie Jana Sebastiana Bacha, ktrzy rwnie zaczynali w modzieczym wieku; zgadza si nawet, by t muzyk wyda drukiem. Sam za-krztn si koo tego.

Pierwsze prby to 9 wariacji na -fortepian na temat marsza Dresslera, znanego piewaka operowego w Kassel, wydane w tygodniku Blumenlese flir Klayiarliebhaber" Rondo A-dur na fortepian i pierwsze pieni z roku 1783: Obraz dziewczyny i koysanka Do niemowlcia. S to poprawne zadania ucznia z klasy kompozycji. Wiek tumaczy ich poziom. Pod tytuem widnieje napis: Napisane przez pana Ludwika Beethovena 11-letniego". W tym samym roku wydane zostaj w Speier trzy Sonaty fortepianowe, dedykowane przewielebnemu arcybiskupowi i kurfirstowi Kolonii, Maksymilianowi Fryderykowi" znowu z dodaniem tej samej efektownej wzmianki o 11-letnim kompozytorze". Na pierwszej stronie zamieszczony bombastyczny, w nader unionym tonie utrzymany tekst, ktrego autorem by oczywicie nie sam Ludwik, ale Neefe: Przewielebny! Muzyka staa si od czwartego roku,ycia moim gwnym zajciem. Zapoznawszy si tak wczenie z wdziczn muz, ktra natchna dusz moj dwicznymi harmoniami, pokochaem j, i ona, jak mi si wydaje, odwzajemnia mi si tym samym uczuciem. Teraz doszedem ju do jedenastego roku ycia i czsto szepce mi ta muza w chwilach natchnienia: Sprbuj i spisz na papierze te dwiczne harmonie, ktre rozbrzmiewaj w twojej duszy*! Jedenacie lat pomylaem sobie jakebym 23 mia? Co powiedzieliby na to mowie biegli w sztuce? j Byem bardzo niemiay. Ale moja muza daa tego -wic usuchaem jej i zaczem pisa. Czy mam si omieli Przewielebny pierwociny! moich modzieczych prac zoy u stp Twego tronuf f Czy wolno mi mie nadziej, e zechcesz je obdarzyli ojcowskim spojrzeniem i zachci mi do dalszej pracy^| O, tak! Wszak zawsze znajdowaa w Tobie nauka i sztu*| ka wiatego, wielkodusznego opiekuna, a rozkwitajce ta*-lenty rozwijay si pod Twoj ojcowsk opiek. r Peen tej nadziei omielam si zbliy do Ciebie z t prob. Przyjmij j jako ofiar dziecicej czci i zechciej spojrze askawie Najprzewielebniejszy Panie na modzieczego autora" Nie wiemy nic bliszego o tym, jak kurfirst przyj te kompozycje. Ale sdzc z jego stosunku do Ludwika w najbliszych latach, gdy mody Beethoven by ju patnym czonkiem kapeli dworskiej, naley przypuszcza, e nie zrobiy one na nim specjalnego wraenia. Neefe jednak, ktry mocno wierzy w przyszo Ludwika i postanowi zrobi wszystko, by zwrci na niego uwag szerszych k muzykw i amatorw w miecie, nie da za wygran. W tym samym 1783 roku ukaza si w pimie Cra-mer Magazin" artyku, ktry omawiajc ycie muzyczne w Bonn, wspomina te o modziutkim Beethovenie. Mwi

0 nim jako o wiele obiecujcym talencie, ktry w 11 roku ycia biegle gra na fortepianie, czyta doskonale a vista, uczy si tez kompozycji". Ten mody geniusz koczy autor artykuu zasuguje na poparcie, by mg dojrze. Jeeli rozwinie si tak, jak to zapowiada, stanie si z pewnoci drugim Wolfgangiem Amadeuszem Mozartem." A Ludwik rumieni si ze szczcia, czytajc te sowa, 1 poprzysig sobie, e za jakich dziesi czy pitnacie lat wszystko na pewno uoy si tak, jak to przewidzia kochany pan Neefe w swoim artykule. Tymczasem ojciec ani na chwil nie traci z oczu praktycznego aspektu sprawy. Zmuszaj go zreszt do tego z dniem kadym coraz cisze warunki yciowe. Ludwik musi ju zacz zarobkowa. Wprowadza go wic ojciec w trzynastym roku ycia do 24 kapeli dworskiej na razie jako pomocnika, nie pobierajcego adnego wynagrodzenia. W roku 1783 znajdujemy w kronikach dworu w Bonn pierwsz wzmiank o Ludwiku Beethovenie modszym W rejestrze muzykw dworskich, opatrzonym krtk charakterystyk kadego czonka zespou, figuruje obok Jo-hanna Beethovena jego syn, Ludwik Beethoven, jeszcze mody, zdolny, spokojny w obejciu i biedny". Za z listu intendenta dworskiego do kurfirsta z dat z 1784 roku dowiadujemy si, e Ludwik peni ju wwczas w kapeli dworskiej trudne i odpowiedzialne jak na jego mody wiek funkcje: zastpowa przy organach' Neefego. W licie tym znajdujemy te wzmiank o tym, e Ludwik zwrci si po roku pracy do kurfirsta z prob o przeniesienie na list patnych czonkw zespou. Proba ta jednak spotkaa si z odmow. Kurfist uwaa widocznie, e maoletni czonek zespou moe pracowa za darmo, i tylko przypadek zrzdzi, e ju w par tygodni pniej sytuacja Ludwika Beethovena zmieni si miaa na lepsze. W kwietniu umar kurfirst Maksymilian Fryderyk, a nastpca jego, Maksymilian Franciszek, okaza si hojniejszy, bo na licie wynagrodze za czerwiec roku 1784 figuruje ju Ludwik Beethoven obok Neefego jako organista z pensj roczn 150 guldenw. Przypuszcza naley, e w myl wczesnych zwyczajw obowizki jego nie ograniczay si do gry na organach. Wykorzystywano te z pewnoci w orkiestrze jego umiejtnoci gry na skrzypcach i na altwce. Skoczyo si dziecistwo. Zacza si w 14 roku ycia trudna i cika modo, nowe troski, czsto za cikie na modociany wiek Ludwika, i nowe obowizki: punktualne uczszczanie na prby i praca w orkiestrze trwajca nieraz do pnej nocy, zwaszcza podczas wieczornych zabaw i balw dworskich, wyjazd y z kapel do okolicznych zamkw kurfirsta. A przec,ie nie wolno mu byo czu to dobrze zaniedbywa przy tym i wasnych studiw, zwaszcza w kompozycji, ktre zabieray mu coraz wicej czasu. Nie mamy bliszych wiadomoci o tym, jak odnosi si wwczas Ludwik do swej pracy na dworze. Czy bawia go ona zwaszcza wobec nadspodziewanych sukcesw, ktre zrwnay go z dorosymi kolegami o znanych nieraz nazwiskach, czy te wczenie ju zacz odczuwa w 25

sposb bolesny swoj pozycj tak w gruncie rzeczy zblion do pozycji lokajczyka? Modziutki muzyk by na og skpy w wypowiadaniu swych myli i uczu. Ale z tego, co wiemy o jego sposobie patrzenia na te sprawy w latach pniejszych, oraz z faktu, e ju wtedy wspczeni wspominaj o jego usposobieniu kaprynym, nierwnym, o jego nagych, pozornie nieuzasadnionych wybuchach zoci, ktre ojciec bezskutecznie usiowa poskramia, przypuszcza raczej naley, e ten stosunek sualczy, ktry narzucaa praca u kurfirsta, ciy mu dotkliwie. Niski, szeroki w ramionach, o buzi okrgej i krtkim nosie chopak, dla swej ciemnooliwkowej cery przezwany w domu Spagnolem" (czyli Hiszpanem), .z okazji odwitnych wystpw na dworze musia teraz wkada rodzaj liberii, widomy znak swego klasowego upoledzenia: zielony frak, krtkie spodenki spite klamerkami, kamizelka z biaego jedwabiu w kwiatki, oblamowana zot wypustk, do tego biae lub czarne jedwabne poczochy, pantofle z kokardami; niesforne wosy uoone w loki, z nieodzownym harcapem; u boku szpada, pod pach skadany cylinder. Wytchnieniem po dusznej atmosferze dworskiej byy krtkie wypady do miasta. Johann Beethoven wraz z synem zapraszani bywali czsto jako muzycy do orkiestry wystpujcej na koncertach w ratuszu lub przygrywajcej na zabawach karnawaowych w domach mieszczaskich. Tu byo weselej, swobodniej. Tu styka si Ludwik z nowym wiatem, zawiera nowe znajomoci, tu mona si byo zawsze czego ciekawego dowiedzie. Ludwik zreszt zwszy rycho, e mona byo tu nieraz rwnie i posucha dobrej muzyki, a nawet samemu pomuzykowa ze znajomymi. Jeden zwaszcza z tych domw mia odegra wan rol w jego yciu wczesnym. By to dom wdowy po radcy dworu Breuningu, Heleny Breuning, kobiety 0 szerokich intelektualnych i artystycznych zainteresowaniach. Jej salon znany by w caym miecie. Ludwik dosta si tam jako nauczyciel fortepianu dzieci Breuningw 1 wkrtce tak serdecznie zaprzyjani si z nimi, e dom Breuningw sta si jego drugim domem rodzinnym. Ustawiczne muzykowania, rozmowy w kole ludzi o wysokiej kulturze umysowej, wsplne lektury stwarzay atmosfer, ktra bya mu najbardziej potrzebna w tych latach 26 intensywnego rozwoju umysowego. Tam zaznajomi si modziutki muzyk z francuskimi pisarzami okresu Owiecenia, z pismami Voltaire'a, Rousseau oraz z dzieami poetyckimi Klopstocka, Wielanda, Biirgera, Goethego i Schil-lera. Najbardziej entuzjazmowa si wtedy Klopstockiem. Sam potem opowiada: Przez cae lata towarzyszyy mi jego dziea na spacerach. By dla mnie wszystkim. Oczywicie nie zawsze go rozumiaem wyraa si tak grnolotnie, zawsze maestosol w Des-dur. Prawda? Ale przy tym wszystkim jest wielki i podnosi na duchu. Gdy go nie rozumiaem, odgadywaem instynktem, co zamierza powiedzie przynajmniej tak mniej wicej". Dopiero po pewnym czasie jak wyzna pniej jednemu ze swych przyjaci zosta Klopstock w jego pojciu zabity" przez Goethego.

Tote gdy tylko obowizki na dworze na to pozwalay, bieg Ludwik do domu Breuningw na Munsterplatz 0 par krokw tylko odlegego od mieszkania rodzicw, czasem przesiadujc tam caymi dniami i na noc nawet nie wracajc do domu. Dom Breuningw da mu to, czego mu nie daa szkoa. Tu rozpoczo si dopiero jego prawdziwe wyksztacenie. W krgu Breuningw pozna te Beethoven szereg ludzi, z ktrymi zwiza si pniej przyjani na cae ycie. Nalea do nich, poza Stefanem Breu-ningiem, mody wwczas student medycyny, Franz Gerhard Wegeler, pniejszy profesor na uniwersytecie w Bonn 1 m Eleonory Breuning, o rok od Ludwika modszej, o ktrej wspominaj dzisiejsi biografowie Beethovena jako o jego pierwszej modocianej mioci. Przyja z Wegele-rem przetrwaa dugie lata. Jeszcze w roku 1826 a wic na rok przed mierci pisze Beethoven do Wegelera patetycznym stylem, waciwym mu w tym okresie czasu: Wspominani zawsze przyja, ktr mnie darzye, podobnie jak i ca rodzin Breuningw ... .Nasze drogi yciowe rozeszy si wprawdzie, ale nie z naszej winy. Kady z nas poszed tam, dokd wzywao go jego'przeznaczenie. Ale niewzruszone zasady dobra pozostay t wizi, ktra czy nas cile". Pozostawi te Wegeler pamitniki, cenne dla biografw Beethovena ze wzgldu na autentyzm przey odnoszcych si do wsplnych lat spdzonych w Bonn. W domu Breuningw pozna te Ludwik hrabiego Ferdynanda Waldsteina, jednego ze znanych arystokratw 27 austriackich i mecenasw muzyki, ktry od pierwszej chwili zainteresowa si utalentowanym chopcem. Syszymy nawet w tych latach, e hr. Waldstein pomaga Ludwikowi materialnie i e protegowa go u kurfirsta, gdzie bez pomocy ludzi ustosunkowanych zawsze trudno byo czonkom zespou o awans czy podwyk poborw. Pniej te stosunki z hr. Waldsteinem rozluniy si. Nie wiemy bliej, jakie byy tego powody. Moemy si tylko domyla, e Beethoven rozczarowa si do Waldsteina. Nie bez znaczenia bya tu moe sprawa z muzyk do baletu, o ktrej wspominaj biografowie Beethovena. Oto 6 marca 1791 wykonany zosta w Bonn siami amatorskimi, rekrutujcymi si z tamtejszej arystokracji, balet osnuty na rycerskiej tematyce staroniemieckiej. Muzyk do tego baletu napisa Beethoven. Na afiszu jednak figurowao nazwisko hr. Waldsteina jako kompozytora. Dokonana tu zatem zostaa wedug wszelkiego prawdopodobiestwa transakcja handlowa pomidzy arystokrat o ambicjach artystycznych a biednym muzykiem z dworskiej orkiestry. Ludwik przyj propozycj Waldsteina pod presj specjalnie cikich w tym okresie warunkw materialnych w rodzinie. Niewtpliwie jednak jego duma zostaa silnie uraona. Ten drobny wypadek, sumujc si z tylu innymi upokorzeniami, ktrych dozna mody kompozytor w czasie swej suby na dworze, tumaczy nam ow nieprzejednanie wrog postaw w stosunku do arystokracji, ktrej mia da wyraz ju w par lat potem przy tysicznych sposobnociach w Wiedniu. W kadym razie hr. Waldstein, mimo e mieszka pniej przez szereg lat w Wiedniu, schodzi po krtkim okresie przyjani z Beethovenem w Bonn z widowni jego ycia. Dedykacja wielkiej Sonaty fortepianowej C-dur op. 53 std znanej pod nazw Waldsteinowskiej to jedyne nawizanie do wspomnie o przyjacielu z czasw modoci.

Wrd nowych zaj i zainteresowa czasu do pracy nad kompozycj pozostaje niewiele. Mimo te powstaje w tych latach szereg dalszych utworw. (Nie mamy dokadnego wgldu w proces wczesnej twrczoci kompozytorskiej Beethovena, poniewa szereg dzie powstaych w tych latach nie wyszo poza form rkopisu. Te przepady dla potomnoci. Nastpne utwory po kompozycjach wydanych przez Neefego wyszy drukiem dopiero w roku 28 1791.) Naley tu Koncert fortepianowy Es-dur, utrzymany vv stylu koncertw Mozarta, par pieni oraz trzy Kwartety fortepianowe (Es-dur, D-dur, C-dur), te ostatnie interesujce o tyle, e do tego gatunku kameralistyki nigdy ju potem Beethoven nie powrci. W utworach tych nie mona jeszcze mwi o penym opanowaniu klasycznej formy kameralnej. Bardziej dojrzaa jest sama tematyka. Nosi ona ju pewne znamiona indywidualne. Widocznie i sam kompozytor przywizywa do niej pewn wag, skoro niektre z wprowadzonych tu tematw i motyww zuytkowa pniej w swoich kompozycjach kameralnych i fortepianowych napisanych w Wiedniu ju po roku 1800. W roku 1787 nowe wydarzenie w yciu siedemnastoletniego kompozytora: pierwsza podr do Wiednia. I znowu zawdzicza Ludwik ten fakt tak wany dla rozwoju swej osobowoci artystycznej nie komu innemu, jak kochanemu Neefemu. Ten zawsze umia utrafi w najistotniejsze zainteresowania ucznia i odgadn, co bdzie dla niego najwiksz przyjemnoci i najwikszym poytkiem zarazem. Neefe uwaa, e czas ju najwyszy wypuci modego kompozytora w szerszy wiat. A ktre miasto 'mogo ukaza mu rozleglejsze perspektywy ni Wiede, gdzie ze-rodkowywaa si wwczas caa postpowa kultura muzyczna, gdzie krlowa Haydn i Mozart? Usysze gr Mozarta! to samo byo ju wwczas szczytem marze dla kadego modego pianisty. A kto wie, czy Mozart nie zgodzi si przyj Ludwika na ucznia, gdy pozna jego talent?... Oczywicie nie tak atwo byo projekt ten zrealizowa. Potrzebne byy fundusze, ktrymi Ludwik nie rozporzdza. Ale hr. Waldstein zrobi gest wspaniaomylny i wzi te sprawy na siebie. Wszystko wic ukadao si pomylnie. Relacje dotyczce tego pierwszego pobytu Beethovena w Wiedniu s bardzo skpe, a i te opieraj si raczej na plotkach ni na konkretnych faktach. Nie wiemy dokadnie, co da ten pobyt Ludwikowi, w jakim stopniu speniy si jego marzenia. W kadym razie nadzieje zwizane z Mozartem zawiody. aden z biografw nie potrafi dociec, jak ta sprawa wygldaa naprawd. Relacje na ten temat s bardzo rozbiene. Nie zostao stwierdzone ani, czy Beethoven rozpocz wtedy nauk u Mozarta, ani nawet, 29 czy w ogle, sysza go grajcego. Wedug jednych relacji, bardzo dzi kwestionowanych, mia Beethoven wwczas nie tylko sysze Mozarta, ale nawet sam gra przed nim, i to z wielkim powodzeniem. Improwizowa jakoby fug na zadany przez Mozarta temat, przy czym tak znakomicie wywiza si z zadania, e Mozart, olniony, mia wyrzec prorocze sowa: O tym modzieca bdzie kiedy gono w wiecie". Wedug innych relacji nie sysza Beethoven Mozarta nigdy, ani za tym pobytem w Wiedniu, ani pniej (za nastpnym

przybyciem Beethovena do Wiednia Mozart ju zreszt nie y). Ta ostatnia relacja rwnie podawana bywa w wtpliwo. Wiadomo bowiem, e kiedy pniej mia si Beethoven. wyrazi, rozmawiajc ze znanym pianist Czernym, e gra Mozarta bya subtelna, zarzuca jej jednak brak legata *. Nie wiadomo te nic o tym, czy Be"ethoven wystpowa podczas tej swojej pierwszej bytnoci w Wiedniu jako pianista przed jakim wikszym audytorium. Naley raczej przypuszcza, e nie. Nie mg si ju wtedy produkowa jako cudowne dziecko, rywalizowa za z takimi pianistami, ktrzy jak Hummel zbierali w tych latach laury w Wiedniu, byo ponad jego wczesne siy i moliwoci. Ale nawet jeeli ta pierwsza podr nie przyniosa doranych korzyci artystycznych, w kadym razie nie bya bez znaczenia dla modego kompozytora. Byo to dla niego pierwsze spojrzenie na wiat, pierwszy krok poza progi rodzinnego Bonn, poza rezydencj kurfirsta. Wbrew pierwotnym zamiarom ju po dwch tygodniach musia Beethoven przerwa pobyt w Wiedniu na wiadomo o cikiej chorobie matki. Natychmiast wyruszy w drog powrotn, cho sam nie wiedzia w pierwszej chwili, jak zdoa sobie zorganizowa ten wyjazd: mia w kieszeni zaledwie drobn sum, ktra w adnym wypadku nie moga wystarczy na opdzenie kosztw podry. Szczliwy przypadek przyszed mu tu z pomoc. Poznany w drodze powrotnej adwokat dr Schaden wybawi go z kopotu, poyczywszy pienidzy na dalsz podr. Sporo czasu miao upyn, zanim Ludwik zdoa odda ten dug. Zachowa si Ust jego do dr Schadena, w ktrym tuma1 Wg Czernego Beethoven na temat gry Mozarta wyrazi si dosownie: Fein aber zerhackt". 30 czy si z tej zwoki sytuacj materialn, jak zasta w domu. Dugotrwaa choroba matki wyczerpaa do cna skromne rodki rodziny Beethovena. Ojciec stawa si teraz z dniem kadym coraz bardziej nieodpowiedzialny jako gowa domu. Wicej przesiadywa w gospodzie przy kieliszku ni na prbach w orkiestrze. Matk zasta jeszcze Ludwik przy yciu, ale byy to jej ostatnie chwile. Dla Ludwika jej mier bya cikim ciosem. Drugim ciosem byo odkrycie prawdy o ojcu. Dopiero teraz obnaya mu si ona w caej swej ohydzie. Wstrzs by tak bolesny, e chopak popad w dusz chorob, ktra miaa wszelkie pozory gronej choroby puc. Na szczcie choroba cho powana mina bez komplikacji, pozostawia jednak lad na cae ycie; kade przezibienie grozio nastpstwami, ktrych obarczony przez matk dziedzictwem grulicy musia si powanie obawia. Rwnoczenie przysza jaka przeraliwa depresja, z ktrej dugo nie mg si otrzsn. Ale nie byo czasu na roztkliwianie si nad sob. Ludwik rozumie, e gdy zabrako matki, a ojciec okaza si czowiekiem nieodpowiedzialnym, na niego jako na najstarszego syna spada teraz obowizek opieki nad modszym rodzestwem. Wie, e musi jako ustali podstawy ich egzystencji. Dugo walczy ze sob wreszcie ucieka si do rodka, ktry musia go duo kosztowa: pisze do kurfirsta list, proszc, aby ojca odda pod kuratel. Odsania w tym licie ca ohyd swych stosunkw rodzinnych. Odtd pobory ojca maj mu

by wypacane tylko w poowie, w drugiej poowie za najstarszemu synowi jako gowie rodziny. Johann Beethoven zniszczony naogiem umar ju w grudniu 1792 roku. W reakcjach na wypadki tych paru lat obserwujemy u Beethovena r ys, ktry stanie si pniej tak bardzo charakterystyczny dla jego osobowoci: miae wystpienie do walki z losem, odwaga w decyzji przerastajcej przecitne ludzkie moliwoci. Ludwik nie ugi si pod ciarem ciosw, ktre go spotkay. Z caym poczuciem odpowiedzialnoci bierze na siebie obowizek utrzymania rodziny. Kieruje dalszym wyksztaceniem swych braci. Starszy, Karol Kasper, zaczyna si teraz przygotowywa do zawodu muzyka, cho jak si pniej okaza miao nie speni na tym polu nadziei pokadanych w nim przez Ludwika; 31 modszy z braci, Johann, oddany zostaje na nauk do apteki. Wreszcie i o wasnej przyszoci trzeba byo pomyle powanie. Z now energi rzuca si Ludwik w wir pracy. Musi teraz w moliwie najkrtszym czasie zdoby ca wiedz potrzebn w jego zawodzie. Bo co do niego to jest ju pewne, e bdzie muzykiem, i to kompozytorem. Chodzi tylko o to, by stan od razu w pierwszych szeregach. Nie traci czasu. Komponuje. Utwory jego z tych lat wiadcz o tym, e dojrza nie tylko jako czowiek, ale te i jako artysta. Coraz wyraniej rysuje si ich pitno indywidualne. Duo pisze w tych latach, zwaszcza muzyki fortepianowej oczywicie dla siebie. Wystpuje te coraz czciej publicznie jako pianista, zarwno w Bonn, jak i w pobliskiej Kolonii. Zachoway si z tego okresu fragmenty koncertw fortepianowych niektre wtpliwej zreszt autentycznoci szereg utworw na fortepian solo, midzy nimi najdojrzalsza bodaj kompozycja fortepianowa tego okresu: 24 wariacje na temat arii Righiniego Venni Amore, par maych sonat oraz interesujce, bo zwizane z kierunkiem studiw u Neefego, Preludia we wszystkich tonacjach durowych na fortepian, niewtpliwie napisane pod wpywem Das wohltemperierte Klamer Bacha, utwr zreszt nie wychodzcy poza ramy roboty szkolnej. Z innych kompozycji warto wymieni fragment koncertu skrzypcowego, szereg utworw kameralnych i pieni z towarzyszeniem fortepianu, wreszcie dwie kantaty okolicznociowe: Kantat na mier Jzefa II i Kantat na intronizacj Leopolda II, oraz szkic pierwszej czci Symfonii C-dur. Z kompozycji tych tylko bardzo nieliczne zostan wydane drukiem, a do wyjtkw nale takie, ktre Beetho- ] ven sam wyda w latach pniejszych w ramach swych utworw opusowanych 1. Przewanie nie troszczy si pniej o to, by ujawni wiatu te pierwociny swego modzieczego talentu, opiera si temu nawet. Wszak ju niedugo, po roku 1800, jego twrczo kompozytorska stanie na takim poziomie, e te pierwsze utwory woli pozo1 Waciw sw twrczo liczy Beethoven dopiero od Trzech trio u. na fortepian, skrzypce i wiolonczel op. l, napisanych ju w Bonn ale wykonanych dopiero w pierwszych latach pobytu w Wiedniu. 32 " ' ,

stawi w ukryciu. Los zrzdzi jednak inaczej. Posuy si tu brami kompozytora. Nie rozumieli oni zastrzee Ludwika, posiadali natomiast wielki spryt do handlu i rycho

zwszyli tu dobry interes. Zrobili zatem wanie to, czego najmniej yczy sobie kompozytor: postarali si o wydanie drukiem caego szeregu najbardziej bahych jego utworw modzieczych, i to w chwili, gdy Ludwik by ju wielkim Beethovenem". Nie oszczdzili przy tym nawet drobiazgw wpisanych przez kompozytora do sztambucha przyjaci. Fakt ten ma swoj podwjn wymow, potomno niewtpliwie wdziczna by powinna Karolowi Kasprowi i Johannowi Beethovenom za t przysug, jak oddali mimo woli pniejszym historykom muzyki, chronic od zniszczenia i niepamici pierwociny talentu wielkiego kompozytora. Rwnoczenie jednak fakt ten rzuca jaskrawe wiato na stosunki panujce w jego rodzinie, na ca przepa, dzielc go od tych maomieszczaskich ludzi interesu. O sytuacji tej wiadcz zreszt i pniejsze listy Beethovena, pene kompromitujcych nieraz szczegw na ten temat. Wspomniane ju wyej kantaty powstay w roku 1790, pierwsza w lutym, druga w padzierniku. Obie pisane byy na potrzeby dworu kurfirsta w Bonn. Postp technicznej wiedzy Beethovena jest tu ju niezaprzeczony. Orkiestra brzmi peno i dwicznie, udao si te kompozytorowi zwaszcza w Kantacie aobnej znale ju pewne oryginalne akcenty wyrazu. Pniejszy wielki wielbiciel Beet-hovena, Johannes Brahms, wyrazi si o tym utworze, e wszystko jest w nim typowo beethovenowskie, wszystko wskazuje wyranie na niego jako na autora, choby nawet nazwisko jego nie widniao na karcie tytuowej". Ale adnej z tych kantat los nie sprzyja. adna z nich nie zostaa wykonana w Bonn. Wykonanie Kantaty aobnej przygotowywaa orkiestra dworska podczas subowego pobytu w rezydencji kurfirsta w Mergentheimie. Okazaa si jednak za trudna"; orkiestra nie moga jej zagra. Dopiero w roku 1792 zostaa Kantata przedoona Haydnowi, ktry zatrzyma si wtedy w Bonn w podry powrotnej z Londynu, i zyskaa jego pen aprobat. Mody kompozytor, przedstawiony Haydnowi, nie tylko usysza z jego ust sowa zachty, ale otrzyma te zaproszenie na przyjazd do Wiednia, gdzie bdzie mg pogbi swoj wiedz 2 Beethoven 03

i technik. Mona sobie wyobrazi, jak by szczliwy! Nie przypuszcza wwczas, i z tym Haydnem, ktry wydawa mu si teraz jakim boyszczem i do ktrego ledwo zbliy si omieli, tak trudno bdzie mu kiedy doj do artystycznego porozumienia, e z wasnej woli opuci go jako nauczyciela. Czy owe dziea modziecze napisane w Bonn pozwalaj przeczuwa w Beethovenie owego wielkiego nowatora, ktrym mia si sta w niedalekiej przyszoci? Nie jest atwo odpowiedzie na to pytanie. Faktem jest, e wszystkie te utwory obracaj si w zakresie gatunkw tradycyjnych, jak kantata czy formy muzyki kameralnej, lub w ramach j form instrumentalnych ustalonych przez wspczesnych; modemu Beethovenowi kompozytorw szkoy wiedeskiej. t Mimo to nie mona powiedzie, by ju tutaj nie day si wykry pewne denia do wyamania si spod norm tr- i dycyjnych. wiadcz o nich przede wszystkim dwa fakty, ] oba nabierajce waciwej wymowy dopiero z perspektywy i pniejszej twrczoci Beethoyena z jej okresu wiedeskiego. Pierwszym z tych faktw jest uderzajcy u kompozytora : tego okresu zupeny brak kompozycji o r g a n o- j w y c h. By to przecie wanie ten gatunek muzyki, j z

ktrym styka si wtedy Beethoven ustawicznie z racji i swych obowizkw w kapeli dworskiej. Niewtpliwie mia te cigle w repertuarze dziea najprzedniejszych mistrzw muzyki organowej XVIII wieku. Rwnoczenie mia jednak ju wwczas tak typowe dla talentw genialnych i wyczucie drg, ktrymi pjdzie dalszy rozwj muzyki. To j wyczucie kazao mu patrze na muzyk organow, koja-j rc si wwczas z wyobraeniami kultu, jako na ten \ gatunek, ktry przeszed ju w historii przez okres swych j najwikszych wzlotw. Jego za interesowao w pierwszym j rzdzie to, co znajdowao si na linii de najbliszej j przyszoci, co pchao naprzd rozwj sztuki. Zwaszcza e czu to zupenie wyranie on wanie bdzie jednym z tych, ktrzy wezm czynny udzia w procesie tego rozwoju, ktrzy ujm ster tego procesu w swoje rce. Nie l na darmo wskazywa mu od najmodszych lat Neefe, e denie do penego wyraenia czowieka jest gwnym i najszczytniejszym zadaniem kompozytora. Trzeba 34 wic szuka w muzyce nowych rodkw, ktre pozwol na oddanie jak najbardziej rozmaitych i delikatnych odcieni wyrazu mogcych scharakteryzowa tego nowego, wchodzcego do historii czowieka. Ogromnym polem do tych poszukiwa bdzie zwaszcza orkiestra, ktrej Ludwik powici w przyszoci wszystkie swe siy, oraz fortepian, jako ten instrument, ktry w yciu artystycznym szerokich rzesz amatorskich zaczyna teraz zajmowa tak wane miejsce, jedyny zreszt pord wszystkich instrumentw mogcych pod wielu wzgldami rywalizowa z organami, i ten, za ktrego porednictwem Ludwik sam potrafi wypowiedzie si najpeniej jako wykonawca. Drugim faktem pozwalajcym si domyla przyszego nowatora jeszcze bardziej bahym na pozr jest znaczny stosunkowo procent pieni pord utworw modzieczego okresu; w latach 1787-92 przypada na ogln liczb 46 utworw 14- pieni w tym ju kilka do tekstw Goethego. Pieni te nie wyrniaj si niczym wrd przecitnej wczesnej produkcji niemieckiej tego rodzaju i nie przynosz nic specjalnie ciekawego pod wzgldem artystycznym. Droga od nich do najbardziej dojrzaego cyklu pieni Beethovena, Do ukochanej dalekiej z roku 1816, jest jeszcze bardzo duga. S to przewanie utwory o charakterze okolicznociowym, czsto o treci humorystycznej. Z punktu widzenia przyszej linii rozwojowej talentu Beet-hovena, owego nastawienia na wyraz w muzyce, ciekawy jest tylko sam fakt powicenia temu gatunkowi znacznej uwagi ju w ramach prac modzieczych. I znowu na zainteresowanie si modego Beethovena pieni nie bez wpywu musia pozosta Neefe, w ktrego spucinie pieni i tzw. ody stanowi dorobek do powany. Pie bya t form, w ktrej ze wzgldu na jej cisy zwizek z tekstem i na jej mae, kameralne rozmiary szerokie rzesze amatorw najatwiej odnajdyway wyraz swych wasnych uczu. Tre wyraona w tekcie' pieni, pogbiona muzyk, miaa im tu by porednikiem. Pieni eefego, zarwno jak i owe wczesne pieni Beethovena, niewtpliwie nie dorosy jeszcze do tych zada. Moe nawet ich autorzy nie uwiadamiali sobie wyranie moliwoci drzemicych w tej formie. Niemniej ju w samym fakcie kultywowania tej formy choby w tym jej ksztacie, ktry tkwi jeszcze silnie w ptach tradycji wyraa si wy-

35 czucie walorw pieni jako gatunku muzycznego, ktry znalaz si na postpowej linii rozwoju sztuki na przeomie XVIII i XIX wieku. Na ostatnie lata spdzone w Bonn przypadaj te pierwsze triumfy modego Beethovena jako pianisty. Ze wiadectw jego wspczesnych wynika jasno, e w koach muzycznych, w ktrych obraca si wwczas, oraz na dworze kurfirsta zdoa ju wyrobi sobie Ludwik bardzo dobr mark. Nazwisko jego znane byo w tych czasach znacznie bardziej jako nazwisko pianisty ni kompozytora, podobnie zreszt jak to byo pniej i z Chopinem. Podziwiano jego wietn technik gry fortepianowej i jego dar improwizacji wwczas tak modnej, a bardziej wnikliwi muzycy zaczynali te ju zdawa sobie spraw z tego, e jest w grze modego Beethovena co, co go zasadniczo rni od wszystkich innych, nawet najwikszych pianistw wspczesnych. To co" to by wanie powiew owej nowej sztuki, dla ktrego mia ju Beethoven niedugo; znale wyraz w swej wasnej twrczoci. Na razie, nie opanowawszy jeszcze dostatecznie techniki kompozycji j wielkich form symfonicznych, ktre bdzie pniej przeksztaca, naginajc je do nowych potrzeb wyrazowych, odnajdywa w nowy ton w wykonywanych przez siebie j utworach obcych kompozytorw wspczesnych, a jego i olbrzymi temperament artystyczny i gbia uczucia spra- j wiay, e spod jego rk wychodziy te obce koncepcje ja- j kies mocniejsze, wiksze moe nawet nieraz tchn w! nie si, ktrej sam autor nie zamierzy. W pismach Karo- \ la Ludwika Junkera, jednego ze wiadkw tych sukcesw, i znajdujemy pod dat 1791 interesujce notatki na ten temat. Nazywa on modego Beethovena jednym z najwik- j szych pianistw" i podkrela zupenie odmienny ni u in-j nych typ wyrazu w jego grze, ktry zdaje si wskazywa na to, e bdzie w swojej sztuce zupenym nowato-rem". Na rok 1791 przypada te pierwszy turniej pianistyczny, ktry rozegra Beethoven ze sawnym pianist Sterklem. Takich zapasw artystycznych stoczy. Beet-hoven w swej pniejszej karierze pianistycznej wicej. Ten pierwszy wynikn z przypadkowego spotkania ze Sterklem podczas podry, ktr odbywa Beethoven jako czonek kapeli dworskiej w Bonn ze swymi przyjacimi, 36 ^

z Riesem, Simrockiem i kilku innymi, do Mergentheimu. Spotkanie nastpio w pobliskim Aschaffenburgu. Tu produkowa si Sterkel. Jego gra, utrzymana w stylu salonowym, pena gracji, elegancji i pewnej minoderii wirtuozowskiej sprowokowaa modego Beethovena. Zaproszony, by z kolei usiad do instrumentu, postanowi sprbowa, czy uda mu si naladowa ten styl. Prawdopodobnie nie dlatego, by widzia w nim wyszo nad tym typem interpretacji, ktry sam sobie wypracowa, ale aby dowie sobie i swemu otoczeniu, e opanowanie techniki instrumentu pozwoli mu gra rwnie modn podwczas manier, e potrafi i tak". Jako utwr popisowy wybra sobie swoje Wariacje na temat arii Righiniego Venni Amore. Wraenie byo piorunujce, zwaszcza e Sterkel pozwoli sobie zaraz na wstpie na zoliw uwag w stosunku do modego kompozytora: owiadczy, i utwr ten jest tak najeony trudnociami, e chyba nawet sam kompozytor nie potrafi go poprawnie zagra.

Wreszcie jeszcze jedna wiadomo, odnoszca si do twrczoci modego Beethovena w tych latach znowu baha sama przez si, ale nabierajca wyrazu w zestawieniu z wypadkami pniejszymi. Na pozr nic wicej jak jeszcze jedna notatka wiadczca o tym, e ten mody czowiek zaczyna ju by uwaany przez swoje otoczenie w Bonn za jednostk nieprzecitn. Oto w licie wspomnianego ju przez nas profesora na uniwersytecie w Bonn, Bartomieja Ludwika Fischenicha, z 26 I 1793 do Charlotty Schiller mowa jest o modym, niezwykle uzdolnionym muzyku tamtejszym, ktry ma zamiar napisa muzyk do Ody do radoci Schillera. Z kontekstu omawiajcego inne utwory tego modego, niezwykle uzdolnionego kompozytora" zdaje si wynika niezbicie, e kompozytorem tym jest nie kto inny jak Ludwik Beethoven. Prof. Fischenich jak wiadomo znany by ze swych postpowych zainteresowa w dziedzinie literatury i sztuki. By moe, i do jego serca trafi Beethoven ju przez to samo, e zamierza napisa muzyk wanie do poezji Schillera, ktrego Fischenich tak namitnie uwielbia. Dla nas oczywicie wana jest ta notatka przede wszystkim z innych wzgldw. Dla nas wana jest wiadomo, e ju wtedy w roku 1793 zainteresowa si mody Beetho-ven bliej tym utworem Schillera, ktry mia po latach 37 u schyku swego ycia wprowadzi do swojej IX Symfonii. Zatem idea wyraona w odzie Schillera, idea, ktra zrodzia dzieo lece na wielkiej linii ideologicznej Eroiki i FideZa, kiekowaa ju w umyle 22-letniego modzieca. Tekst ody, sawicy ide powszechnego braterstwa ludzi niesion przez rewolucj francusk, wychodzi w swej treci i w zasigu samej wyraonej przeze emocji daleko poza sfer wczesnych osobistych dowiadcze kompozytora. W psychice modego Beethovena musiay zatem zaj w owym czasie jakie wielkie zmiany, ktre gboko przeoray wszystkie jego dotychczasowe, przekazane przez tradycj i wyniesione z dworu w Bonn wyobraenia o zadaniach i roli sztuki kompozytorskiej. Skd ta przemiana w duszy modego artysty, skd ta dojrzao wewntrzna i ten nagy zwrot od rozbawionej i roztaczonej muzyki dworskiej, pord ktrej wzrasta, do tak powanej problematyki? Zoyo si na to prawdopodobnie wiele przyczyn. Wiele spraw o zasigu oglnospoecznym, obok ktrych do niedawna jeszcze przechodzi obojtnie, z beztrosk dziecka, ujawnio mu teraz sw wag i wielko. Wraz z wci rosncym zainteresowaniem dla spraw intelektu, ktrego pocztki wynis z domu Breuningw, dla postpowych kierunkw w literaturze i sztuce, roso i zainteresowanie modego Beethovena wypadkami politycznymi rozgrywajcymi si po drugiej stronie Renu. Mody Beethoven zna te pomienne sowa, ktrymi protestowali wczeni postpowi intelektualici niemieccy przeciwko ustrojowi przemocy spoecznej i ktrymi wspomagali swych braci we Francji w czynie rewolucyjnym. Wprawdzie w Niemczech nie mieli oni poparcia szerokich mas, niemniej jednak gos ich posiada olbrzymie znaczenie. Trzeba byo woa na alarm, trzeba byo walczy przynajmniej sowem tam, gdzie nie mona byo wystpi czynnie. Dla modego kompozytora z Bonn idee rewolucyjne goszone na katedrach i w ksikach postpowych bynajmniej nie byy jak abstrakcj. Mimo e liczy dopiero dwadziecia dwa lata, przey ju niejedno dowiadczenie, nieraz silnie zaprawione gorycz. Od

najwczeniejszego dziecistwa patrzy przecie wasnymi oczyma na ndz swej rodziny, na upoledzenie klasowe rodzicw, a potem i swoje wasne. Widzia podwjn miar, jak mierzono na 38 dworze zasugi" monych i tych, ktrzy rezultaty ' swej pracy zawdziczali tylko wasnym wysikom. Widzia ndz moraln, panujc pord kolegw ksicej kapeli, atmosfer pochlebstwa i przekupstwa, do ktrej pchaa ich ndza materialna. Nauczy si w tych latach polega wycznie na sobie samym. Czowiek urs mu w tych warunkach do miary jakiego symbolu, ktrym mierzy si wszystko: nauk, sztuk, ycie cae, zarwno ycie jednostki, jak ycie mas ludzkich. Czu, e nowe idee nios z sob wyzwolenie tego czowieka, jego szczcie i peny rozwj wszelkich jego moliwoci. Wic przylgn do nich caym sercem, ca si swej modoci. W roku 1789 znalaz si mody Baethoven w szeregach modziey postpowej, ktra suchaa wykadw prof. Schneidra na uniwersytecie w Bonn. Nazwisko jego figuruje na licie subskry-bentw na tomik rewolucyjnych wierszy Schneidra, co kae nam przypuszcza, e nalea do jego szczerych zwolennikw. Zwaszcza przyobleczona w ksztat artystyczny zyskiwaa idea rewolucji dla Ludwika Bsethovena now si. Artysta dziki monoci przemwienia sugestywnym obrazem i wzmoonym akcentem emocjonalnym sugerowanym poprzez ten obraz mia tu wiksze moliwoci i wiksze obowizki. A c dopiero muzyk, ktry te moliwoci tak wydawao si modemu kompozytorowi mgby rozwin w stopniu stokro wyszym ni poeta czy malarz! Na kadym kroku wiadczyy przecie o tym fakty. wiadczya popularno muzyki w postpowych koach buruazji, wiadczya rola, jak wyznaczya tej sztuce jako propagatorce idei rewolucja we Francji. Zreszt byli ju przecie we Francji kompozytorzy, ktrzy suyli sw sztuk rewolucji. Beethoven sysza ich nazwiska, cho nie zna bliej ich dzie. Gdyby jemu udao si kiedy napisa tak muzyk, porywajc masy ludzkie dla idei postpu i rwnoczenie uwiadamiajc ludzi, gdzie jest ich miejsce w walce, ktra si toczy czy nie byby to najpikniejszy triumf artysty? W tym nastroju natrafia mody kompozytor na tekst Schilera, na w hymn do radoci. Czy istotnie wtedy zacz ju szkicowa te melodi i jak ona wygldaa w tej pierwszej, najwczeniejszej koncepcji tego nie wiemy. Wiemy natomiast, e pniej nieraz jeszcze do niej po39 wrci, zanim umieci Od do radoci w IX Symfonii. Dowd, e idea ta bya odtd dla niego stale wewntrznie aktualna, e wesza jako podkad programowy nie tylko do tego jednego jego dziea, ale bya podniet przenikajc ca twrczo pniejszych lat. O tym, co dziao si w duszy modego kompozytora, otoczenie jego nie miao pojcia. Laury, ktre zbiera jako pianista, przysaniay czowieka. Beethovenowi za myl rzucona przez Haydna nie dawaa spokoju: wyrwa si z tego znienawidzonego ju teraz dworu, uwolni si od z dniem kadym coraz bardziej cicych obowizkw, znale si w rodowisku, gdzie

ksztatuje si warsztat wspczesnego postpowego kompozytora, posi ca jego wiedz i rodki, ktre pozwoliyby nareszcie zrealizowa wasne zamysy i powici si wycznie pracy kompozytorskiej, ktr uwaa teraz za gwne i jedyne zadanie swego ycia tego jednego tylko pragn w tej chwili. Ale plan ten i tym razem nie da si przeprowadzi bez trudnoci. Beethoven nie by przecie wolnym czowiekiem, nie mg rozporzdza swoj osob. Zaleny by od kurfirsta, musia go prosi o pozwolenie wyjazdu, stara si znowu o fundusze na drog. Trzeba byo czeka cierpliwie, a nadejdzie stosowna chwila i warunki uo si pomylnie. Tymczasem ycie toczy si dalej dawnym trybem. Pracuje w orkiestrze, troch komponuje, czasem gra publicz-"nie i ustawicznie myle musi o tym, by szuka jakich ubocznych zarobkw, ktre pozwoliyby rodzinie przetrwa z dnia na dzie. Te uboczne zarobki to przewanie lek- cje w domach-prywatnych w miecie. Ludwik nienawidzi lekcji. Nie ma do tego ani zainteresowania, ani cierpli3 woci. Prawdopodobnie te przy caym swym genialnym uzdolnieniu muzycznym nie by nigdy dobrym pedago-: giem. Uczy wycznie dla chleba. Zdarza si czasem, e spotka mod, zdoln uczennic, ktrej sympatia umili mu - mudne godziny. Tak byo z ow Wilhelmin von Wester-holt, crk jednego z wyszych urzdnikw dworskich, po-' dobno dobr pianistk. W domu Westerholtw wiele mu-' zykowano. Ojciec Wilhelminy gra na fagocie. Moliwe, e 1 ze stosunkami z domem Westerholtw wiza naley powstanie jednej z modzieczych kompozycji kameralnych ' Beethovena, Tria na fortepian, flet i fagot. * 40 ^ , '

Ludwik w ogle nie by niedostpny dla wdzikw niewiecich. W latach tych tak samo zreszt jak i pniej w Wiedniu cigle syszymy o jego flirtach. Raz bya to modziutka piewaczka-amatorka Jeannette Hor-vath, mieszkajca w pobliskiej Kolonii, skd czsto przyjedaa do zaprzyjanionych Breuningw, to znw Barbara Koch, crka waciciela gospody na rynku, gdzie kompozytor spdza czsto z kolegami wieczory wolne od pracy w kapeli, lub Eleonora Breuning, jedyna zdaje si do ktrej przywiza si w tych latach trwalszym uczuciem. Wreszcie w jesieni 1792 nadchodzi chwila, gdy maj si zici najgortsze marzenia modego Beethovena. Jego plany wyjazdu do Wiednia przybieraj ksztat bardziej realny. Kurfirst wprawdzie i teraz niechtnie zgadza si na wyjazd. Zaczyna uwiadamia sobie, z kim ma tu do czynienia; nie chce straci tak zdolnego muzyka. Udziela zatem tylko urlopu, pod warunkiem, e Ludwik powrci na sw placwk pracy na dworze w Bonn. Czeka tam na niego tytu dworskiego kapellmeistra" i znacznie wiksze pobory; pensja ma mu by zreszt wypacana przez cay czas urlopu.

Czy Beethoven wyjedajc do Wiednia w roku 1792 mia istotnie zamiar powrci do Bonn? Trudno na to odpowiedzie. Prawdopodobnie w owej chwili w ogle nie myla o tym. wiadomo, e jest nareszcie wolny i e bdzie mg odtd sam pokierowa swym yciem, nie pozwolia mu myle o niczym innym. Czu si w peni na siach wzi to zadanie na swe barki, wicej nawet, czu, e tylko jako czowiek wolny zdoa w swym zawodzie artysty dokona tego, co zamierza. Bez alu opuszcza rodzinne Bonn. Wierni przyjaciele urzdzaj mu wieczr poegnalny u Breuningw i wpisuj ku pamici sentymentalne wierszyki do sztambucha. Pord nich znajduj si pamitne sowa hr. Waldsteina, ktre w tym roku 1792 brzmi jak panegiryczny frazes, a za dwadziecia lat oka si za sabe, by odda wymiar tego w historii zjawiska, jakim by Beethoven: Pracuj bez wytchnienia i przyjmij z rk Haydna ducha Mozarta". W zimny i ddysty poranek listopadowy wsiada Ludwik Beethoven do karety pocztowej, ktra przez Koloni, Frankfurt, Norymberg, Passau i Linz wiezie go do Wied41 ni. Skromna walizka, par rkopisw, szkicw i wielka ilo pomysw, ktre czekaj tylko na stosown chwil, by przybra realny ksztat dwikowy to wszystko, co zabiera z sob z Bonn. Jeszcze w tym samym roku weszy wojska francuskie do Nadrenii. Kurfirst Maksymilian Franciszek w popochu uciek ze swojej rezydencji, a czonkowie jego dworu i kapeli rozproszyli si po wiecie. Wraz z nimi zanurza si w cie epoka historii. 42 W WIEDNIU Wyjedajc do Wiednia spodziewa si mody Beetho-ven znale tam ten wielki, nowy wiat, o ktrym marzy, swobod, szeroki rozmach postpowej myli twrczej. Jake si jednak myli! Oczekiwaa go tu sytuacja do podobna do tej, od ktrej uciek z Bonn. Wprawdzie i w Wiedniu odczuwao si ju zmierzch dawnej epoki, a nadejcie nowej. Ale gdy tam w jego ojczynie to nowe mocne byo przynajmniej dla garstki inteligencji, ktra sowem i pismem walczya o zwycistwo nowych idei spoecznych, w Wiedniu byo na razie cicho i gucho. Gdyby nie echa walk rewolucyjnych toczcych si poza granicami kraju, gdyby nie jakie ukradkiem zasyszane rozmowy i wieci tajemnie, podawane z ust do ust, a przede wszystkim gdyby j nie wiew nowej sztuki w ostatnich dzieach Haydna i Mozarta, mogoby si wydawa, e w stolicy naddunajskiej nic si nie zmienio, e trwaj tu jeszcze dawne czasy epoki feudalnej. Wielka monarchia austriacka stanowia pod koniec XVIII wieku zlepek rzdzonych systemem absolutnym 10 rnych narodw, ktre zjednoczya polityka dynastyczna Habsburgw. Pocztki ruchw narodowych przypadaj tam dopiero na pierwsz poow XIX wieku. W swej strukturze politycznej i spoecznej bya wczesna monarchia austriacka, mimo pewnych objaww wpzesnego kapitalizmu, pastwem jeszcze na wp feudalnym. Reformy wprowadzane przez przedstawicieli owieconego absolutyzmu w pierwszym rzdzie

Jzefa II wspomagajce rozwj mieszczastwa natrafiay na opr feudaw, ktrzy cieszyli si silnym poparciem bogatego katolickiego kleru. Reformy te niewtpliwie przyspieszyy ekonomiczny rozwj kraju, nie byy jednak do radykalne, by rozbi potg austriackiego feudalizmu. W latach, gdy mody Beethoven przyby do Wiednia, nie byo tam jeszcze mowy o postpowej literaturze piknej. Jedynym szermierzem idei Owiecenia by Jzef Son43 nenfels, od roku 1763 profesor prawa na uniwersytecie wiedeskim, redaktor wychodzcego przez szereg lat postpowego tygodnika Czowiek bez przesdw" i autor szeregu pism prawniczych, jak Zniesienie tortury i in. Dopiero pniej po roku 1815 rozpoczyna si rozwj literatury dramatycznej i poezji o charakterze postpowym, zawsze jeszcze reprezentowany przez nieliczne jednostki (Grillparzer, Raimund, Lenau). Arystokracja, ktra we Francji pooya Ju gow pod gilotyn, a ktrej niedobitki rozproszyy si na emigracji, w Austrii bya jeszcze mocna i cieszya si jako klasa spoeczna duym autorytetem, zwaszcza w koach inteligencji mieszczaskiej, ktrej imponoway jej zamiowania artystyczne i walory intelektualne. W okresie poprzedzajcym chwil swego ostatecznego upadku potrafia roztoczy dokoa siebie raz jeszcze sie uwodzicielskich urokw, zdoby si na gest mecenasowski, przycigajc do swych zamkw i paacw najwikszych artystw. Muzyczna kultura dworska przetrwaa tu duej i ksztatowaa si w tym okresie inaczej ni w.Niemczech. Mniej byo tu zewntrznego splendoru obliczonego na efekt, a wicej prawdziwego umiowania sztuki. Kultura muzyczna Austrii bya na przeomie XVIII i XIX wieku kultur wyranie postpow. Rozkwita ona wczeniej i dosza do znacznie wietniejszych wynikw ni postpowa literatura austriacka. Arystokracja nie rozumiaa, e kuje si tu bro, ktra zwrci si przeciwko niej samej, e sztuka jako wyraz nowego czowieka bdzie orem nie tylko w walce o nowy wyraz i now form artystyczn, ale porednio i o now rzeczywisto yciow. Pozwofono zatem rozbrzmiewa w paacach i salonach arystokratycznych chopskim lend-lerom Haydna i na szczcie dla Beethovena istniaa nadzieja, e kady wybitny muzyk znajdzie poparcie w swojej dziaalnoci kompozytorskiej. Mieszczastwo wiedeskie nie byo zwizane jak zwart postaw ideologiczn. Nie tylko nie posiadao wiadomoci swej misji dziejowej i nie mogo zdoby si za przykadem mieszczastwa francuskiego na czyn rewolucyjny, ale pozostao na razie nie tknite poza nielicznymi wyjtkami postpowymi prdami Zachodu. Buruazja wiedeska oczekiwaa nowych" czasw z pozycji czysto utylitarnych, upatrujc postp nie w moliwociach wywalcze44 ni i wypracowania dla swej klasy nowego porzdku spoecznego i nowych horyzontw mylowych, ale w bezmylnym, niewolniczym wzorowaniu wasnego porzdku yciowego na yciu arystokracji.

Mody Beethoven szybko zorientowa si w sytuacji. Przejrza cienie i blaski nowego rodowiska i uwiadomi sobie, jaka bdzie jego rola jako artysty w t ych warunkach. Na zewntrz wydaje si jego postawa w stosunku do spoeczestwa wiedeskiego dwoista. Wyglda tak, jak gdyby od pierwszej chwili wsik bez reszty w koa arystokratyczne. Stale obraca si w tym otoczeniu, bez adnych skrupuw korzysta z opieki magnatw wiedeskich i z ich zasikw materialnych, hojn rk rozdaje dedykacje rnym ksitom i hrabiom, ktrzy za t cen kupuj sobie niemiertelno jednym sowem, robi wszystko, by zbliy si do tej sfery. Zaczyna od tego, e porwnujc swj wasny wygld z wygldem tych ludzi, z ich wyszukan elegancj i wytwornoci obejcia, postanawia podda swoj osob gruntownym przeobraeniom zewntrznym. May czowieczek z twarz o oliwkowej cerze, zeszpecon ladami po ospie, o silnym zarocie, o kwadratowym korpusie na krtkich nogach, niezgrabny w ruchach i zaniedbany w ubraniu, robi pord arystokratycznych wytwornisiw wraenie modego dzikusa. Namiewaj si z niego, e mwi dialektem, a waciwie nie mwi, ale ryczy gosem lwa. Zaczyna si elegencko ubiera. Musz si kompletnie wyekwipowa" pisze w swoim dzienniku w roku 1792. Przyjmuje lokaja, przez jaki czas trzyma nawet wierzchowca, na ktrym paraduje w alejach Prateru. Bierze lekcje taca, gdy w czasie karnawau jest staym bywalcem balw i redut. Na portretach z tych lat wyglda istotnie jak wytworni epoki napoleoskiej. Tylko z nauk taca jako nie szo. Namitny zwolennik tej rozrywki, Beethoven podobno nigdy nie nauczy si taczy do taktu". Mogo si zatem wydawa, e wszystkie starania modego kompozytora szy w kierunku docignicia si do stylu ycia arystokracji, niby zabiegi przecitnego, porastajcego w pira buruja wiedeskiego. Tymczasem by to z jego strony tylko zrczny manewr yciowy, ktry w niczym nie narusza jego postawy wewntrznej. Arystokratyczne rodowisko byo mu tylko rodkiem do celu, ni45 czym wicej. Ale cele te Beethoven wierzy w to szczerze byy wielkie. Musia walczy o ich realizacj. Nie waha si zatem uy dla nich i arystokracji, cho gardzi ni w gbi duszy. Musimy pamita o tym, e kultywowanie muzyki byo w tym czasie w Wiedniu wci spraw przede wszystkim prywatn. Wyjtkowo tylko odbyway si w sezonie zimowym koncerty muzyczne za wstpami, tzw. akademie, przewanie na cele dobroczynne. Cay ruch muzyczny ze-rodkowywa si w salonach. Ruch wydawniczy by sabo rozwinity. Kompozytorzy musieli si stara, by na drodze kontaktw towarzyskich zjedna sobie zwolennikw swej sztuki, ktrzy by drog subskrypcji poparli wydanie ich dzie, lub znale arystokratycznego mecenasa, ktry by zamwi i zakupi ich dziea. Jaki by waciwy stosunek Beethovena do arystokracji wiedeskiej, o tym dowiadujemy si z relacji jego wspczesnych oraz z listw kompozytora do najbliszych przyjaci z tych lat. Gdybymy nie wiedzeli, e chodzio tu o sztuk Beethovena, o zdobycie dla niej dalszych moliwoci rozwojowych oraz odpowiedniego autorytetu artystycznego w nowym rodowisku, musielibymy okreli jego wczesny stosunek do arystokracji jako cyniczny. Ta

dwoista postawa yciowa musiaa go niewtpliwie wiele kosztowa. Zreszt natrafia przy tym na swej drodze yciowej na rnych ludzi. Byli tacy, ktrzy istotnie nie byli warci, by patrze na nich z innego punktu widzenia jak z punktu widzenia interesu. Ci byli w wikszoci. Byli to snobi, ktrych liczba rosa z dnia na dzie wraz z rosnc w Wiedniu saw Beethovena. Dla nich mia kompozytor tylko sowa pogardy. Wypowiedzia si niedwuznacznie na ten temat w jednym z listw do przyjaci: Wcale nie jest tak trudno zbliy si do arystokracji, trzeba tylko umie czym zaimponowa tym ludziom". Kiedy indziej natrafia jednak na prawdziwych wielbicieli i znawcw muzyki, jak na przykad ksi Lichnowsky, w ktrego szczero wierzy, mimo e i jego podejrzewa o odrobin snobizmu i dlatego nie zawsze nawet w odniesieniu do niego potrafi si zdoby na poprawny stosunek: Lichnowskiego uwaam za jednego z najbardziej oddanych przyjaci i opiekunw mojej sztuki, co rzadko zdarza si w tej sferze" wyrazi si kiedy kompozytor w jednej 46 z takich chwil, gdy mg si zdoby na bardziej obiektywne spojrzenie na te sprawy. Wejcie do arystokratycznego wiata wiedeskiego uatwiy Beethovenowi listy polecajce od kurfirsta z Bonn i od hr. Waldsteina. Rezta posza ju przy obranej przez niego taktyce atwo. Wkrtce pojawia si w biografii kompozytora dugi szereg nazwisk, reprezentujcych w wczesnym Wiedniu sfery najwyszej arystokracji, jak baron van Swieten, ten sam, ktry przez pewien czas odgrywa rol mecenasa w stosunku do Haydna i Mozarta, wspomniany ju ksi Karol Lichnowsky i jego ona, z domu hrabianka Thun, brat jego hrabia Moritz Lichnowsky, hrabia Apponyi, ksi Mikoaj Esterhazy, hrabia i hrabina Browne, hrabianka Keglevics, pniejsza ksina Odescal-chi, hrabia Brunsvik, baron Zmeskall von Domanowecz i szereg innych. Pojawia si mody Beethoven w ich salonach w potrjnej roli: jako nauczyciel muzyki, czasem jako uczestnik kameralnego muzykowania, a przede wszystkim jako pianista, ktrego obecno miaa uwietni oficjalne przyjcia. Zwaszcza u Lichnowskich nie tylko nalea do staych bywalcw, ale przez duszy czas (w latach 1794 96) mieszka nawet w ich paacu. Ks. Karol Lichnowsky by wedug wiadectwa, jakie wystawili mu wspczeni Beethovena wielkim mionikiem i znawc muzyki. Podobnie jak i jego brat, by uczniem Mozarta w grze na fortepianie i dobrym pianist, tak e sam mg wykonywa niektre fortepianowe utwory Beet-hovena lub partie fortepianowe jego dzie kameralnych. Co pitku odbyway si w paacu Lichnowskich poranki muzyczne z udziaem amatorw i patnych muzykw. Grywano muzyk wspczesn, przede wszystkim kameraln. W programie znalazy si rwnie utwory modego Beet-hovena. Tam te wykonane zostao po raz pierwszy jego, op. l, Trzy tria fortepianowe. Na tym wanie uroczystym wieczorze muzycznym jak nam opowiadaj wspczeni znalaz si pord zaproszonych goci take i Haydn. Wszyscy obecni z napiciem oczekiwali, jaki sd wyda o nowych utworach ten, ktry uchodzi wwczas w Wiedniu za wyroczni w sprawach muzyki. Najbardziej za przejty by chyba sam kompozytor. A Haydn? Haydn rozpywa si w komplementach, chwali wietne pomysy, znajomo instrumen/ 47

tw, technik kompozytorsk, rwnoczenie jednak napomkn jak gdyby mimochodem Beethovenowi, e trzeciego tria z op. l nie radziby na razie wydawa. Byo to Trio c-moll, ktre Beethoven uwaa za najlepsze ze wszystkich. Ze zdziwieniem przyj zatem t wypowied Haydna. Podejrzewa nawet, e podyktowana ona bya po prostu zazdroci, i nie pozwoli sobie wytumaczy, e nie byo to ze strony starszego kolegi nic wicej jak yczliwa uwaga. Wegeler za dodaje w swych pamitnikach, e jednak podejrzenia Beethovena w stosunku do Haydna nie byy pozbawione podstaw. Gdy bowiem Wegeler sam podj z Haydnem rozmow na temat triw Beethovena, stwierdzi, e Haydn by niemile zaskoczony dobrym przyjciem tych utworw bynajmniej nie najatwiejszych przez suchaczy. Tak wic ju od pierwszych lat, gdy Beethoven zacz wprowadza w wiat swe pierwsze utwory, jego ycie jako kompozytora zapowiadao si jako walka. W tym ostatnim wypadku bya to walka najtrudniejsza do wygrania, bo walka z histori. Stary Haydn czu, e w Beethovenie wyrasta dla niego grony rywal, reprezentujcy prawdopodobnie ju w niedalekiej przyszoci inn, now sztuk. W chwili gdy na aren dziejw wstpowa Beethoven, ktry mia ju w niedugim czasie zerwa pta klasycyzmu i rzuci wiatu pomienne wyzwanie romantyka muzycznego, Haydn ze sw sztuk, wyrastajc jeszcze czciowo z podoa kultury dworskiej, nalea ju do przeszoci. Walczy kiedy i on o nowe ideay w sztuce, lecz jego walka nie bya tak cika jak ta, ktra czekaa Beethove-na. By moe, e pord sukcesw yciowych, jakie przyszy pniej, zapomnia ju o niej. Teraz broni si przed now epok, ktra nadchodzia dla niego w osobie Beetho-vena, a do ktrej czu to dobrze nie mia ju wstpu. Idylla z Lichnowskimi nie trwaa dugo. Obrzyd kompozytorowi rycho ich tryb ycia ujty w cisy rozkad godzin, ta niemal dworska etykieta na co dzie. Forma, w jakiej nastpio zerwanie, jest znowu niezmiernie charakterystyczna dla postawy Beethovena wobec arystokracji. Dugo naamywa si do tego stosunku, ktry mimo e oddawa Lichnowskiemu sprawiedliwo jako czowiekowi by dla niego mimo wszystko tylko sto48 sunkiem dla interesu". Skorzysta wlec z pierwszej nadarzajcej si sposobnoci, by stosunek ten zerwa, i to w sposb nie pozostawiajcy adnej wtpliwoci co do prawdziwej postawy wewntrznej kompozytora. Dotknity raz jakim niebacznym sowem ksicia, mia Beethoven wpa w tak wcieko, e z pasj rzuci o ziemi i rozbi w drobne kawaki popiersie Lichnowskiego widomy symbol jego hierarchii spoecznej i trzasnwszy z caej siy drzwiami uciek, przysigajc, e noga jego nie postanie nigdy wicej w tym domu. Ksi pisa pniej do Lichnowskiego jeste tym, czym jeste, z przypadku i z urodzenia, ja za jestem sob dziki sobie samemu. Ksit byo wielu i bdzie ich jeszcze tysice. Beethoven jest tylko jeden." Tym razem sprawa postawiona zostaa jasno. Scen o podobnym posmaku notuj biografowie Beetho-vena w tym okresie duo. Specjaln przyjemno sprawiao mu na przykad, gdy zaproszony do takiego arystokratycznego salonu jako sawny pianista, ktry mia by ozdob wieczoru, mg odmwi tego splendoru gospodarzom. Jedna z takich scen rozegraa si podobno rwnie u Lichnowskich. Wszyscy

obecni prosz, by Beethoven zechcia zasi do fortepianu. Gdy najgortsze namowy nie odnosz adnego rezultatu, matka pani domu, sdziwa hrabina Thun, rzuca si patetycznym gestem przed kompozytorem na kolana. A Beethoven siedzi rozparty na kanapie i mocnym gosem mwi: nie!" Nawet arcyksiciu Rudolfowi, najmoniejszemu ze swych protektorw wiedeskich, owiadczy kiedy, gdy kazano mu zbyt dugo antyszam-browa" przed jego gabinetem, e nie jest jego zwyczajem tak dugo czeka w przedpokoju". Wszystkie te drastyczne epizody wymownie wiadcz o tym, e Beet-hoven korzystajc z usug arystokracji, rwnoczenie j lekceway. W pewnych chwilach nawet jak gdyby pogardza sam sob, e znia si do tych stosunkw. Nie mniej zreszt pogardza wzbogaconym mieszczastwem i mieszczaskim filistrem. Bratu swemu Johanno-wi, ktry doszedszy w pniejszych latach do znacznego dobrobytu kupi sobie posiado wiejsk i okaza si na tyle gupi, e w licie z yczeniami noworocznymi podpisa si: Johann Beethoven, waciciel dbr", Ludwik przesa odpowied podpisan: Ludwik Beethoven, waciciel 49 mzgu". A w roku 1794 pisa w licie z Wiednia do jednego ze swych przyjaci: Mwi si, jakoby miaa tu wybuchn rewolucja. Mnie si jednak zdaje, e jak dugo wiedeczycy maj ciemne piwo i parwki, nie bd robi rewolucji". Skonno do ostrej, bezkompromisowej reakcji jest typowa dla Beethovena. Beethoven lubi by zoliwy. Jest to jego najskuteczniejsza bro przeciwko napuszonym wielkociom i gupcom. Innym razem bywa zreszt nie tyle zoliwy i sarkastyczny, ile nieszkodliwie, wprost dziecinnie dowcipny i rozbawiony. Ten rys temperamentu wystpuje wyranie w jego listach. Kocha si w zabawnych przezwiskach, w przekrcaniu nazwisk i tytuw, w grze sw. On, ktry tak nie lubi pisa, e jak si gdzie wyrazi woli napisa 10 000 nut ni jedn liter", nie auje czasu, by bawi si najrniejszymi kawaami w korespondencji do przyjaci, gdy przyjdzie mu na to ochota. Czsto te pisze wwczas listy nutami, obmylajc dla tych celw miniaturowe artobliwe kompozycje. Jest rzecz niezmiernie ciekaw, e w rys wystpuje nie tylko w najwczeniejszych latach wiedeskich, ale i pniej, wskazujc na zaznaczajce si ju wwczas kontrasty tej psychiki. Na razie obok jakiej gorzkiej, tragicznej nieraz powagi pojawia si w ton niespodziewanego humoru i beztroski. Z biegiem lat, gdy zewntrzne warunki, zwaszcza nieszczsna choroba suchu pogbi tragiczne konflikty dokoa kompozytora i w nim samym, kontrasty te przemienia si w jakie wewntrzne rozdarcie pomidzy silnym zwizaniem si z yciem a ucieczk od niego w wiat abstrakcji. O ile Beethoven utrzymuje stosunki z arystokratami wiedeskimi dla interesu", o tyle przyjaci szuka sobie przewanie w sferach mieszczaskich. W sklepie znanego wydawcy nut Steinera przy Paternostergasse schodz si co dzie w godzinach przedpoudniowych kompozytorzy, wykonawcy i amatorzy muzyki. Wymieniaj swe pogldy na najnowsze wydarzenia w wiecie sztuki. Beethoven jest zawsze pord nich. Zjawiaj si tu czasem jego dawni znajomi z Bonn, Stefan Breuning i A ton Reicha, gdy przypadkiem zajrz do Wiednia. Czsto spotyka si Beet-hoven z Wenzlem Krumpholzem, znanym skrzypkiem, z ktrym muzykuje w domu starego Wacawa Czemego,

50

'

ojca znanego pniej pianisty, -Karola Czernego. Zawrze te znajomo z modym studentem teologu, Karolem Amend, dobrym skrzypkiem-amatorem i skromnym czo-, wiekiem, ktry stanie si wkrtce jednym z jego najbliszych przyjaci. W rodzinie Karola Amendy opowiadano sobie pniej o dziwacznych okolicznociach, towarzyszcych pocztkom tej znajomoci. Oto Amnda, zainteresowany osob Beethoven, prbowa kilkakrotnie zbliy si do niego, uywajc najrozmaitszych wybiegw. Ale Beet-hoven bynajmniej nie by atwy w'<zawieraniu nowych znajomoci. Aby przeama te lody, zacz Amenda uczszcza do tej samej knajpy, co Beethoven. Usiad nawet przy tym samym stoliku. Ale i to nie pomogo. Bsetho-ven wykazywa nadal najdalej posunit rezerw. Dopiero gdy raz, bdc przypadkiem zaproszony do wsplnych znajomych, usysza kompozytor Amend grajcego na skrzypcach, tak si nim zainterespwa, e zaraz zaprosi go do siebie na wsplne muzykowanie. Grali przez kilka, godzin, po czym Beethoven odprowadzi Amend do domu. Tam., raz jeszcze zasiedli przy swoich instrumentach^ i dalej igrali. A gdy wreszcie z powodu spnionej pory musieli si rozej, zaproponowa Beethdven z kolei Amen-dzie, by go odprowadzi 'do domu. Nie mogli si rozsta. Od tej chwili stali siv? bliskimi przyjacimi. Ustawicznie si odwiedzali i wsplnie muzykowali, spdzali te nieraz dugie godziny na wsplnych spacerach. W okresach rozki z przyjacielem pisywa Beethoven do Amendy dugie listy. W nich zwierza mu .si, jak mao ktremu ze swoich przyjaci, z najbardziej osobistych swoich spraw. Jemu zadedykowa swj Kwartet op. 18 nr 1. Innym miejscem, gdzie zbierali si wwczas wiedescy muzycy i amatorzy, by dom znanego pedagoga wiedeskiego, Emanuela Alojzego Fbrstera. Forster by wielkim wielbicielem Beethovena. Sam zreszt komponowa, interesujc si zwaszcza muzyk instrumentaln. Pisa kwartety smyczkowe wzorowane na stylu Beethovena z wczesnych lat wiedeskich. Czstym gociem Frstera bywa Ignacy Schuppanzigh, pierwszy skrzypek kwartetu wiede:skiego znanego pniej pod jego' imieniem. Wspczeni opisuj Schuppanzigha jako maego grubego czowieka z wielkim brzuchem", stanowicym wieczny przedmiot spronych nieraz artw i kawaw. Kwartet Schuppan51 zigha1, przez jaki czas utrzymywany przez ksicia Lichnowskiego i stale biorcy udzia w muzykowaniach pitkowych w jego paacu, by pierwszym, ktry grywa kameraln muzyk Beethovena, zarwno jego kwartety wczesne, jak i pniejsze. Innym amatorem, z ktrym zwiza si Beethoven wzami trwaej przyjani, by znany kupiec i bankier Haerig. Uchodzi on w koach, w ktrych obraca si mody Beethoven, za najlepszego skrzypkaamatora w Wiedniu. Wreszcie jeszcze jedno nazwisko pojawia si w otoczeniu Beethovena przed 1800 rokiem: Johann Michael Vogl, sawny pniej tenor Opery wiedeskiej znany z biografii Schuberta, uczestnik wiedeskich Schubertiad"2 i pierwszy wykonawca synnej Schubertowskiej ballady Krl olch s. Wieczorami schodz si czsto przyjaciele' w rnych wiedeskich knajpach", pij wino, dyskutuj o muzyce, a potem w wesoych humorach wcz si czsto ulicami miasta do pnej nocy.

Take i kobiet nie braknie w otoczeniu Beethovena. Kompozytor nadal jest czuy na wdziki niewiecie. Kobiet przewija si przez jego ycie w tych wczesnych latach wiedeskich sporo. S to zarwno kobiety ze sfer arystokratycznych, z muzykujcych mieszczaskich domw, jak i ze rodowiska muzykw zawodowych. Chwilowe, przejciowe miostki, kontakty, w ktrych kompozytor jest w tych latach rosncego rozgosu obiektem snobistycznego zainteresowania, rzadziej jakie gbsze uczucie. Dr Wegeler opowiada w swych wspomnieniach, e Beet-hoven mg poszczyci si w tych latach podbojami miosnymi, ktrych by mg pozazdroci niejeden adonis, e bywa stale zakochany i przewanie na serio". Z innych relacji dowiadujemy si, e tam, gdzie nie snobizm, ale prawdziwe uczucie wchodzio w gr, kompozytor bywa zwykle stron zaangaowan, i to przewanie zaangaowan bez wzajemnoci. Takim fragmentem ycia < Kwartet Schuppanzlgha by za czasw Beethovena najwybitniejszym zespoem kameralnym, ktry zasuy si zwaszcza podejmowaniem wykona kwartetw smyczkowych Haydna, Mozarta i Beethovena. 2 Prywatne zebrania muzykw, poetw i malarzy wiedeskich, ktrych orodkiem by F. Schubert l jego muzyka. Tytu ten nie jest dokadnym tumaczeniem niemieckiego ErlkOnig, przyj si jednak i stosowany jest nadal mimo licznych dyskusji. Powinien on brzmie: Krl elfw. : ,, .... 52 ? i

z wczesnych lat wiedeskich jest zblienie jego z Magdalen Willman, pikn i wysoce utalentowan piewaczk, ktr Beethoven zna jeszcze z Bonn i dla ktrej ju wtedy ywi gorce uczucia. Willman zostaa ' zaangaowana tu przed rokiem 1800 do Opery wiedeskiej. Beethoven odnowi teraz znajomo, zaczai bywa w domu Willma-nw i w krtkim czasie by tak zakochany, e poprosi 0 rk Magdaleny. Spotkaa go jednak odmowa. Magdalena nie chciaa go, bo jak si wyrazia by brzydki 1 na wp zwariowany". Pniej w najbliszym otoczeniu kompozytora znajd si jeszcze inne kobiety, jedne o znanych nazwiskach, jak siostry Brunsvik, Jzefina i Teresa, oraz owa sawna Julia Guicciardi, o ktrej wspomnimy jeszcze na kartach tej monografii, inne, ktre do biografii jego wejd anonimowo jak owa pena wdziku crka krawca wiedeskiego lub spotkane tylko przelotnie. Cechoway te spotkania owe uczucia na wp sentymentalnej mioci, na wp przyjani intelektualnej, tak charakterystyczne dla owych czasw. Tak na przykad Teresa Brunsvik opowiada nam w swych pamitnikach1, e Beethoven jako jeden z najbliszych przyjaci przyjty zosta w poczet czonkw idealnej republiki", ktr zaoono w jej najbliszym otoczeniu. Do republiki" tej naleeli tylko wybrani. Na miejsce

zebra obrano plac w parku, obsadzony wokoo lipami. Kada lipa nosia imi jednego z przyjaci, czonkw republiki", a w wypadku, gdy na zebraniu zabrako ktrego z nich, stawaa si jego symbolem, nawet wicej ni symbolem, jakby czci jego osoby, z ktr przyjaciele obcowali, jak z ywym czowiekiem. Z nimi rozmawialimy, one nas pouczay w naszych wtpliwociach" opowiada z ca powag Teresa Brunsvik. Nieraz w trudnych chwilach pytaam drzewo o rad i nigdy nie zdarzyo si, eby nie przyszo mi ofiarnie z pomoc." Zarwno z Teres, jak i z Jzefin Brunsvik czyo modego kompozytora wielkie umiowanie muzyki. Bywa u Brunsvikw w Wiedniu jako ich metr" gry na fortepianie. One przyjechawszy jako mode dziewczta wprost 1 Cytuj za Romaln Rollandem: Beethovens Melsterjahre (De Schwestern Brunsuik und thre Cousine Giultetta Guicciardi) w: Gesammelte W erk, 1952. 53 ze wsi skaday w ten sposb dug modzie panujcej w sferach arystokratycznych; nazwisko Beethovena byo w tych sferach nie tylko znane, ale i modne. Rwnoczenie koysaa je muzyka jego do melancholijnych, a rozkosznych marze, w ktrych osoba skromnego nauczyciela, towarzysko nie wchodzca w gr ze wzgldu na rnice urodzenia, ukazywaa si wyniesiona w glorii tajemnicy twrczej na jaki niedostpny piedesta artysty. Sam nauczyciel za, bezbronny wobec wdzikw niewiecich, widzia w tych lekcjach jeszcze jedn okazj do flirtu, ktry prawdopodobnie zmienia si chwilami w jaki gortszy sentyment. Bo przychodzi jak powiada Teresa codziennie do apartamentw zajmowanych przez rodzin Brunsvik w hotelu Erzherzog Karl", przeduajc godzinne lekcje do czterech, a czasem nawet i piciu godzin. Widocznie musia by ze mnie jako z uczennicy bardzo zadowolony" mwi Teresa naiwnie, jak gdyby nie dostrzegajc, co kryo si za t gorliwoci nauczyciela. A gdy wkrtce potem Jzefina zostaa wbrew swojej woli sprzedana przez matk w maestwo z hrabi Deym, wtedy w muzyce Beethovena i w towarzystwie Beethoyena szukaa pociechy w pustym i cikim yciu. Wtedy ju jasno si stao dla wszystkich,, e zasadom moralnoci buruazyjnej zagraa tu gowane niebezpieczestwo. Beethoven przychodzi bardzo czsto. Daje lekcje Pepi. To troch niebezpieczne pisze Teresa" do najmodszej siostry. Bo powiedz sama Pepi i Beethoven co moe z tego wynikn? Powinna bardzo uwaa ... Serce jej musi mie si, by powiedzie nie! Jaki to smutny obowizek!" Czy Jzefina spenia ten smutny obowizek" i jak przeywa to Beethoven, o tym historia milczy. W kadym razie dugo jeszcze bdzie Beethoven szuka swego ideau i nie znajdzie go do koca ycia. Im bardziej postpowa. bdzie w latach, tym powaniej patrze bdzie na te sprawy i tym tragiczniej bd'si (one dla niego ukada. Ju w .dwa lata po swym przyjedzie do Wiednia jest Beethoven jako pianista powszechnie znany w koach muzycznych. Uchodzi za jednego z najwikszych i najbardziej interesujcych. Sawa jego przedostaje si poza prywatne salony, W dniach 29 i 30 marca 1795 wystpuje po raz pierwszy na publicznym koncercie, czyli jia wielkiej akademii muzycznej" w sali teatru dworskiego. Afisz zapo-

54 wiada nowy Koncert na fortepian, grany przez mistrza Ludwika Beethovena i przez niego skomponowany". Nie wiemy, ktry to by koncert fortepianowy. Moe Koncert B-dur op. 19. Tego samego roku wystpuje te Beethoven na podobnej publicznej akademii" zorganizowanej przez Haydna przed jego wyjazdem do Londynu, znowu z wasnym koncertem: tym razem by to prawdopodobnie Koncert C-dur op. 15. W nastpnym roku znowu gra publicznie. Coraz czciej te, ku sensacji melomanw, rozgrywa turnieje artystyczne, w ktrych mierzy si z najwikszymi powagami wczesnego Wiednia, takimi jak ucze Mozarta \V61fl, znany ze swego wirtuozostwa Steibelt i powaany oglnie .lelinek, ktry, zwyciony przez Beethovena. mia zawoa: Ale to nie czowiek, to jaki szatan!" Bsethoven zwycia swoich rywali tymi samymi cechami gry, ktre zwrciy na niego powszechn uwag ju w Niemczech: nie tyle wirtuozostwem, ile si wyrazu. Dla publicznoci wiedeskiej byy one czym zupenie nowym. Cechy te wyszy na jaw zwaszcza w zestawieniu z gr synnego pianisty Hummla, najpowaniejszego bodaj wczesnego rywala Beethovena i wielkiego jego przyjaciela. Hummel odznacza si gr delikatn, idealnie czyst i eleganck. Beethoven jak podaje W. Czerny przedstawia typ pianisty zupenie rny: przy rwnie wietnym opanowaniu instrumentu przeciwstawia si Hummlowi brawur, si uderzenia i plastyk wyrazu. Z czasem powstay w muzycznym wiecie wiedeskim dwa obozy. Zwolennicy Hummla zarzucali Beethovenowi, e maltretuje fortepian", e przez uycie pedau wywouje tylko efekt niezorgani-zowanego haasu, ktry zabija czysto i wyrazisto rysunku melodycznego"; e rwnie jego kompozycie fortepianowe s niemelodyjne, nienaturalne, sztuczne. Zwolennicy Beethovena z kolei krytykowali Hummla, e jego gra, pozbawiona siy i fantazji, jest monotonna jak katarynka", a jego kompozycje nie s niczym wicej jak opracowaniem motyww zaczerpnitych z muzyki Haydna i Mozarta. Bardziej miarodajne, a w kadym razie obiektywniej brzmice relacje pozostawi nam Karol Czerny, sawny pianista i pedagog fortepianu, syn wspomnianego poprzednio muzyka Wacawa Czernego. Oto co pisze w swych wspomnieniach: Nikt nie dorwna Beethovenowi w technice gam, trylw, skokw ... Palce jego byy niezwykle / .55

silne, niedugie I na kocach rozpaszczone, co jak mwi pochodzio z nadmiernego wiczenia we wczesnej modoci, nieraz dugo po pnocy ... Obficie stosowa peda, znacznie wicej, ni to sam zaznacza w swoich kompozycjach ... Genialnie czyta a vista take partytury; przelotnie przejrzawszy kad obc kompozycj, od razu formuowa swj sd o niej i zawsze suszny, chocia bardzo surowy, bezwzgldny i zoliwy, zwaszcza w dawniejszych latach. Wiele z tych rzeczy, ktre wiat wwczas podziwia i dzi jeszcze podziwia, widzia dziki swemu geniuszowi w zupenie innym wietle ... Rwnie genialny by w improwizacji". Na rok 1796 przypada pierwsza i jedyna podr artystyczna Beethovena: do Pragi i do Berlina. Powodzenie byo w Pradze nie mniejsze jak w Wiedniu. Oto co relacjonuje na ten

temat Wacaw Tomaschek, jeden z najpowaniejszych wwczas praskich muzykw, dziaajcy tam jako kompozytor i pedagog: Przyby do Pragi Beethoven, olbrzym pord wspczesnych pianistw. Da wasny koncert, ktry cieszy si bardzo dobr frekwencj; wykona swj Koncert C-dur op. 15, Adagio i wdziczne Rondo z Sonaty A-dur op. 2 nr 2, po czym improwizowa na podany przez hrabin Sch... temat z Mozartowskiego Tytusa 1. Jego wspaniaa gra, a zwaszcza jego miaa fantazja w dziwny sposb wzburzyy mnie. Byem tak wzruszony, e przez kilka dni nie mogem zasi do fortepianu ... Nowo i oryginalno: oto do czego dy przede wszystkim w swojej sztuce. Potwierdza to odpowied dana pewnej damie, ktra pytaa go, czy czsto chodzi na opery Mozarta. Nie znam ich odpowiedzia. Nie lubi sucha obcej muzyki, mogoby to ujemnie wpyn na oryginalno mojej wasnej*". Oto jedna z typowych replik Beethovena w stosunku do intruzw usiujcych wtargn do jego wiata wewntrznego. Z Pragi udaje si Beethoven w czerwcu do Berlina. Gwnym miejscem jego wystpw by tu dwr krlewski. Fryderyk Wilhelm II, wielki entuzjasta muzyki, sam grajcy na wiolonczeli, wielokrotnie zaprasza do siebie.Beet-hovena. Wedug relacji Karola Czernego, drukowanych w Cock's London Musical Miscellany", wraenie, ktre ' Jedna z ostatnich oper Mozarta, La Clemenza di Tlto (1791). 56 zrobi Beethoven na berliskim audytorium, byo takie, e czsto suchacze wybuchali gonym szlochem, tak wiele wyrazu byo w jego grze". Ale taka reakcja wcale nie bya po myli artysty. Pniej mia si wyrazi w rozmowie z Bettin von Arnim, wspominajc t podr: Nie tego potrzeba nam, artystom. damy oklaskw". W jego pojciu muzyka miaa za zadanie rozpala ogie w duszach ludzkich". Nie znosi mikkoci, wylewnoci uczuciowej. Takim by wtedy, za modu, i takim pozostanie przez cae ycie. Podczas swej bytnoci w stolicy Prus pozna Beethoven synn Singakademie *. Sysza jej wspaniae chry i orkiestr. Zetkn si te osobicie ze znakomitymi muzykami berliskimi, z Carlem Friedrichem Zelterem2, pniejszym kierownikiem artystycznym Singakademie, wielkim przyjacielem Goethego, z Reichardtem i z innymi. Nie brako tu turniejw pianistycznych. Jeden taki turniej zaimprowizowany zosta podczas wsplnego spaceru na Unter den Linden ze znanym pianist, kompozytorem i kapelmistrzem nadwornym Fryderyka Wilhelma, Friedrichem Heinrichem Himmlem. Himmel sam wyrazi ch, by zmierzy si z gociem wiedeskim. Wstpili wic po drodze do gospody, gdzie w jednej z tylnych sal mieci si fortepian. Himmel pierwszy zasiad do instrumentu. Gra ju przez duszy czas, gdy Beethoven na wp serio, na wp artem przerwa mu pytaniem: Ale kochany kolego, kiedy nareszcie rozpocznie Pan swoj improwizacj?" Himmel, gboko uraony, natychmiast wsta od fortepianu i od tej chwili powikszy grono wrogw Beet-hovena. Beethovena za caa ta historia serdecznie ubawia, cho rwnoczenie al mu byo troch biednego Him-mla. Tumaczy si pniej przed swoim przyjacielem, Rie-sem: Ja naprawd mylaem, e on chce tak tylko troch rozegra si przed waciwym graniem",! Nie tylko artystyczne triumfy Beethovena rosn z dnia na dzie. Take i materialna jego sytuacja jest ju zabez-

1 zaoona w r. 1790 berliska Singakademie bya Instytucj majc za zadanie kultywowanie wzorowej sztuki piewu chralnego. Jej produkcje stay ju w tym okresie na bardzo wysokim poziomie. Carl Friedrich Zelter (17581832), kompozytor muzyki kocielnej, kantat l oper w stylu XVIII wieku, zaoyciel pierwszego chru mskiego w Niemczech, czyli tzw. Lledertalel. 57 pieczona. W pierwszych 'miesicach pobytu w Wiedniu podstaw jego egzystencji stanowia suma wypacana przez kurfirsta Maksymiliana Franciszka tytuem poborw urlopowych. Pomoc ta jednak rycho si urwaa. Zacz wic Beethoven zarabia lekcjami w domach arystokratycznych. Najbardziej lukratywn pozycj stanowiy tu lekcje u ar-cyksicia Rudolfa. Pokane sumy przynosiy te dedykacje dzie rnym arystokratom wiedeskim, w pierwszym rzdzie Lichnowskiemu, ktry przyzna kompozytorowi pensj roczn w kwocie 60Q guldenw. Wreszcie i z wydawanych kompozycji zaczyna Beethoven mie ju jakie ta-^ kie dochody. Beethoven duo pisze w tych latach. Jest to przewanie muzyka kameralna, majca w danej chwili najwiksze widoki wykonania w salonach, i na wasny uytek tworzona muzyka fortepianowa: pierwsze sonaty i koncerty. W roku 1796 pisze kompozytor z Pragi do brata: Powodzi mi si dobrze, nawet bardzo dobrze. Moja sztuka zyskuje mi uznanie i przyjaci czeg chcie wicej?" Przyjmujc te hody jako rzecz zupenie naturaln, Beethoven nie mia zudze. Wiedzia, e wszyscy ci ludzie, oklaskujcy go w salonach czy na estradzie, gdy improwizowa lub gra swoje utwory nie przeczuwali, kim jest prawdziwy Beethoven, Beethoven-kompozytor. On wiedzia dobrze, e fortepian i wszystkie sukcesy estradowe to tylko jaki boczny strumie jego ycia. Na zewntrz mogoby si wydawa, e kariera pianisty w pierwszych latach wiedeskich pochania go bez reszty. Ale tak nie jest. To take tylko rodek do celu. Tym, co go najbardziej absorbuje i czemu powica ca prac nad sob, jest zawsze kompozycja. Do Wiednia przyjecha przecie przede wszystkim po to, by pod okiem Haydna dalej doskonali swe kompozytorskie rzemioso. Mimo pewnoci siebie czu, e jego technika kompozytorska nie bya jeszcze w peni dojrzaa i e ze wskazwek i dowiadcze Haydna mgby wiele skorzysta. Ale tego, czego szuka nie znalaz. Opowiada pniej, e u Haydna tak samo zreszt jak u synnego Antonia Salieriego, antagonisty Mozarta, do ktrego si uda dla pogbienia studiw z zakresu techniki wokalnej niczego si nie nauczy". W swej postawie wewntrznej by ju wtedy Beethoven daleki od Haydna, czego innego szuka w muzyce. Dlatego te okaza si niesfornym uczniem. Nie mogli nawiza 58 z sob bliszego kontaktu, mimo e nauczyciel w caej peni docenia nieprzecitne walory osobowoci artystycznej swego ucznia. Zreszt rychy wyjazd Haydna do Londynu przerwa krtkotrwa nauk. Wkrtce znalaz sobie Beet-hoven innych mistrzw. Jednym z nich by Johann Schenk, kompozytor popularnych w. owym czasie oper mieszczaskich (m.in. Der Dorfbarbier, 1796). Zdawao si z pocztku, e wreszcie natrafi mody kompozytor na to, czego szuka. Po paru miesicach kontaktw z Schenkiem okazao si, e rezultaty byy i tu

raczej nike. Jeszcze gorzej rzecz miaa si z nastpnym i ostatnim z pedagogw, Albrechtsber-gerem, szanowanym i cenionym w Wiedniu teoretykiem i kompozytorem. Albrechtsbergar po prostu nie pozna si na Beethovenie. Owiadczy, e nigdy z niego nic nie bdzie", e nigdy niczego si nie nauczy". Do porozumienia midzy nimi doj nie mogo; Beethoven ze swej strony nie mg znie pedantyzmu starego mistrza, ktrego kompozycje okrela jako szkielety bez krwi i misa". Skierowa wic swoj nauk raczej na tory praktyczne. Postanowi posi rzemioso w sposb moliwie najbardziej bezporedni, pozna jak najgruntowniej poszczeglne instrumenty orkiestry i ich moliwoci. Pracowa przez jaki czas ze synnym waltornist Punto; wirtuoz Dra-gonetti wtajemnicza go w tajniki gry na kontrabasie, a gdy zacz pisa na skrzypce na instrumenty smyczkowe w zespoach kameralnych czerpa szereg dowiadcze z wsppracy ze swym przyjacielem, modym skrzypkiem Krumpholzem, i Schuppanzighiem. Zdawa sobie dobrze spraw, e doskonae opanowanie materii dwikowej jest pierwszym warunkiem wydobycia z niej tego, o co mu chodzio najbardziej: wyrazu. Rwnolegle z tym id jego pierwsze kompozycje wasne, ktrych ju nie waha si odda do druku, p i e r w-sze utwory opusowane. Czy mia wwczas jaki jasno okrelony idea, ktry mu przywieca, i jaki to by idea tego nie wiemy. Beethoven by skpy w swych wypowiedziach na ten temat. Jedno jest pewne: w tych latach, gdy zaczyna twrczo, tak samo jak i pniej, muzyka Jana Sebastiana Bacha bya zawsze dla niego spenieniem najwyszych marze o piknie i wielkoci. Gdy dowiedzia si w roku 1801 o planach wydawniczych firmy Hoffmeister i Kuehnel w Lipsku dotyczcych muzyki 59 J. S. Bacha, zareagowa na nie pismem do tego wydawcy nastpujcej treci: Ze specjaln radoci dowiedziaem si, e zamierza Pan wyda dziea Sebastiana Bacha, gdy moje serce przepenione jest mioci do wielkiej,' wzniosej sztuki tego praojca harmonii". Tych par sw to wprawdzie skromny tylko dowd tego uwielbienia. Jeeli jednak zwaymy, e Beethoven nigdy nie uywa wielkich sw, ktre nie miayby penego pokrycia w jego wewntrznym przekonaniu, wypowied ta mwi bardzo wiele o jego stosunku do kantora lipskiego. Z naszego dzisiejszego punktu widzenia i z punktu widzenia pniejszego" Beethove-na s te pierwsze utwory mniejszego znaczenia. Utaro si nawet w historii muzyki twierdzenie, jakoby Beethoven tworzy w tym okresie w cisej zalenoci od swoich wielkich poprzednikw z klasycznej szkoy wiedeskiej, zwaszcza od Haydna, i jakoby nic w jego wczesnych utworach nie pozwalao przeczuwa owego rewolucyjnego gestu, charakteryzujcego jego twrczo pniejsz. Ale twierdzenie to wymaga rewizji w wietle naszej dzisiejszej wiedzy o sztuce Beethovena. Beethoven w tych latach istotnie trzyma si jeszcze w zasadzie form stworzonych przez Haydna i Mozarta. Ale muzyka jego ju od pierwszych nieomal opusw wiedeskich nie jest tylko powtrzeniem ich osigni ani samym tylko ich ewolucyjnym rozwiniciem. Jest poszukiwaniem nowych treci wyrazowych.

Zarwno Haydn, jak i Mozart tkwili jeszcze silnie w tradycjach sztuki dworskiej. Na pozycje sztuki mieszczaskiej przeszli dopiero w swych dzieach pniejszych. Walczyli i oni o prawo wyraenia w muzyce wasnych uczu, o pogbienie jej treci w porwnaniu z bah, w pierwszym rzdzie na moment rozrywki nastawion muzyk, kultywowan na dworach. Ale ani Haydn, ani Mozart nie byli zaangaowani tak silnie w spoecznej i politycznej ideologii swej epoki jak Beethoven. Zwaszcza Haydna zastaa nowa epoka ju w starszym wieku. Nie potrafi ju tak silnie uwierzy w now prawd, goszon przez postpowych mylicieli, entuzjastw idei rewolucyjnej, nie potrafi spojrze tak daleko naprzd. Postpowo jego muzyki polegaa raczej na uwolnieniu si od sztucznoci dworskiej i na przejciu na prosty, bezporedni ton, bliski muzyce ludowej, ni na pogbieniu wyrazu wypowiedzi twrczej. Dalej poszed w tym kierunku Mozart w swych ostatnich 60 dzieach. Ale umar zbyt wczenie, by mona mwi u niego o doprowadzeniu tego procesu do koca. Beethoven zaczyna wanie tam, gdzie Haydn i Mozart skoczyli. Walka o pogbienie wyrazu staje si dla niego od pierwszej chwili spraw pierwszorzdnej wagi, t, pod ktrej ktem ujmowa bdzie wszelkie zagadnienia konstrukcji i formy. W chwili gdy mody Beethoven rozpoczyna sw w peni ju samodzieln dziaalno kompozytorsk, mia przed sob dwie drogi, na ktrych mg si pokusi o zrealizowanie swych celw. Jedna wioda od muzyki wokalnej cilej mwic od opery, i to od wspczesnej opery francuskiej okresu rewolucji i od Glucka. Pruga wioda od wielkich form muzyki instrumentalnej, wyksztaconych przez Haydna i Mozarta, przede wszystkim od symfonii. Pierwsza z tych drg bya atwiejsza. W operze atwiej o muzyczne rozwinicie elementw dramatyzmu i liryki dziki cisemu powizaniu muzyki z tekstem. Oczywicie musia to by typ opery, w ktrym tekst i tematyka odgrywayby jak istotn rol, nie taki, gdzie jak w operze woskiej tekst bywa czsto tylko pretekstem dla popisw piewaka. Tote Beethovena zainteresowaa raczej wspczesna opera francuska, przede wszystkim ze wzgldu na fakt, e wprowadzaa tematyk o wydwiku spoecznym, i to o aktualnym wydwiku. Beethoven od najwczeniejszej modoci wykazywa du wraliwo na te sprawy. Jego postawa artysty postpowego wyraaa si ju od pierwszej chwili nie tylko w tym, e uchwyci w bardziej osobisty ton, owo denie do lirycznego czy dramatycznego wyrazu, przejawiajce si w muzycie Haydna, a zwaszcza Mozarta, i skonno do takiej faktury, ktra by pozwolia rozwin si tym dnffciom, ale i w czym innym jeszcze: w tym, e interesowa si zagadnieniami sztuki postpowej od szerszej strony, e wcign w obrb swych zainteresowa nie tylko muzyk, ale ca postpow myl wczesn i zamierza szuka moliwoci wyraenia tych treci w swej muzyce. Ju za par lat gdy bdzie pisa Eroik, Fidelia i V Symfoni zainteresowanie to przejdzie w potrzeb walki, nieustpliwej, arliwej walki o te ideay, ktre gosia wczesna myl postpowa. Druga droga, ktra staa otworem przed modym kompozytorem, bya o wiele trudniejsza. Bya to droga muzyki czysto instrumentalnej. Tam pozostawa jako rodek

61 wyrazu tylko dwik, nie wspomagany w swej wymowie adnymi innymi rodkami sowem czy gr Aktorsk. Beethovenwaha si zrazu jak o tym wiadczy rejestr jego pierwszych prb kompozytorskich w Bonn, a nawet jeszcze i pierwszych utworw wiedeskich w wyborze swojej wasnej drogi. Waha si pomidzy rnymi gatunkami muzyki instrumentalnej i wokalnej. Muzyka instrumentalna przewaa. Jego osobiste zainteresowania pchaj go wyranie w tym kierunku. Ale pamitamy, e ju pord utworw napisanych* w Bonn znalazy si take formy instrumentalno-wokalne, jak kantaty i pieni. Rwnie pord pierwszych kompozycji wiedeskich figuruje pie Adelaide oraz scena i aria Ah, perfido! z towarzy^ szeniem orkiestry. Wahanie to rycho jednak ustpuje u Beethovena zdecydowanej przewadze form instrumentalnych. Zwaszcza symfonia to bya forma, ktra, zdaniem Beethovena, miaa najwiksz przyszo przed sob Fresk symfoniczny w trzech lub czterech czciach dawa kompozytorowi mono rzutowania wielkich koncepcji, szeroko zakrojonych pomysw. Ruchliwa, dziki dynami-zacji tego ruchu nadajca si do wyraenia akcentw silnych, dramatycznych cz pierwsza, piewne andante czci drugiej, ktrego zadaniem byo przej akcenty liryzmu, taneczny menuet na miejscu trzecim i lekkie rondo na zakoczenie taki by schemat symfonii odziedziczony po Haydnie i Mozarcie. Dozwala on zestawia ze sob fragmenty o powolnym i szybkim tempie, operowa coraz innymi instrumentami zespou symfonicznego i zmianami dynamiki sowem, dopuszcza wielk rnorodno pomysw. Beethoven od pierwszej chwili widzia w formie symfonii o wiele wiksze moliwoci wyrazowe ni te, ktre zdoali uzyska za jej porednictwem jego wielcy poprzednicy z klasycznej szkoy wiedeskiej. I dlatego mona powiedzie, e przej j z rk Haydna i Mozarta nie jako wzr, ktry zamierza naladowa, nie jako pewne gotowe ju osignicie w zakresie nowoczesnej muzyki instrumentalnej, ale jako form, ktra otwieraa najwiksze perspektywy na przyszo, nieograniczone wprost moliwoci wyrazu. I nie myli si. Wszak ju symfonie Mozarta zwaszcza pniejsze dowiody, e mona tu byo pokusi si o wyraenie coraz to nowych uczu, mona byo 62 poprzez dwiki orkiestry wypowiedzie swoje wasne radoci i ble i mona byo sign do tych wszystkich przey, ktre rodziy si pod naporem burzliwej rzeczywistoci. Te nie byy ju wyczn wasnoci kompozytora. Te przeywa mody Beethoven wsplnie ze wszystkimi, ktrzy w jego otoczeniu myleli i czuli tak jak on. Byy zatem wasnoci wszystkich. Gdyby udao si odda je w muzyce symfonicznej w sposb zrozumiay, mocnym, prostym jzykiem nowego pokolenia! Beethovenowi marzyy si ju kiedy w Bonn podobnie ambitne zamierzenia. Ale wtedy byy to istotnie tylko marzenia, nie poparte odpowiednim dowiadczeniem kompozytorskim. Teraz zaczy przybiera ksztat bardziej konkretny. Mody muzyk mia pen wiadomo, e obiera drog trudn i niebezpieczn. Tym lepiej! Czu w sobie si do przezwycienia tych wszystkich trudnoci. Wicej nawet: by przekonany, e tylko z takiego wielkiego, nadludzkiego wysiku i z walki zrodzi si

moe ta nowa sztuka. Postanowi walczy. Gdy uprzytomnimy sobie, e dziao si to w Wiedniu na przeomie XVIII i XIX wieku, zrozumiemy dopiero, co oznaczaa taka postawa Beethovena dla niego samego i dla jego otoczenia. Od kompozytora wymagaa olbrz ymiego wysiku, hartu woli, skoncentrowania si na wasnym yciu wewntrznym i na zagadnieniach swej sztuki, ktre kazay z pobaliwoci, a nawet z lekcewaeniem odnosi si do wszystkiego, co leao poza krgiem tej walki. Za to, o co Beethoven zaczyna walczy w tych latach, byo tak dalekie od ideau owych sfer trzymajcych w swym rku ster wczesnej kultury muzycznej, e nie mogo liczy na ich zrozumienie i poparcie. Trzeba byo zatem wszystkie te harde myli zamkn w sobie, zda si wycznie na siebie i i prosto wytyczon drog. Ale trzeba byo niestety myle rwnie o tym, by utrzyma si na powierzchni ycia, podczas gdy idea nowej sztuki, ktry wyku sobie Beethoven, szed wbrew tej fali. To tumaczy nie tylko zewntrzne warunki, ktre stworzy sobie kompozytor w Wiedniu, w pierwszym rzdzie fakt oddania si pod opiek znienawidzonej w gruncie rzeczy arystokracji, ale w duej mierze take i cechy jego usposobienia: zaznaczajc si ju wwczas nieufno do ludzi, poczucie wyszoci w stosunku do kolegw po fachu. Wiede w tych latach a hucza na temat najrozmaitszych 63 anegdot, ktre opowiadano sobie w koach muzycznych 0 Beethovenie. Gdy na przykad raz jeden z jego uczniw w kompozycji, ktremu Beethoven wytkn bdy harmoniczne, omieli si zauway na swoj obron, e przecie 1 mistrz sam dopuszcza si w swych utworach pewnych swobd w harmonii, usysza w odpowiedzi: mnie to wolno, Panu nie". Podobna odpowied pada, gdy kto z muzykw zrobi uwag, e postpy akordowe w ktrym z utworw Beethovena grzesz przeciwko najelementarniej-szym zasadom harmonii: mnie to wolno". Nie mg w adnym wypadku liczy na popularno w szerszych koach wczesnego Wiednia. Przeciwnie mg spodziewa si, e z kadym nowym dzieem bdzie coraz bardziej obcy tej publicznoci, coraz mniej przez ni rozumiany. To zupene niezrozumienie intencji kompozytorskich Beethovena znalazo wyraz przede wszystkim w szeregu krytyk, i to ju w krytykach jego wczesnych utworw, z ktrymi publiczno i recenzenci wiedescy mieli sposobno zapozna si przed i po roku 1800. O Sonatach na skrzypce i fortepian op. 12 pisze korespondent Algemeine Musikalische Zeitung", pisma uwaanego wwczas powszechnie za najpowaniejsze pismo muzyczne: Nie da si zaprzeczy, e pan Beethoven idzie w kompozycji swoj wasn drog. Ale jaka ta droga dziwaczna, mczca! Sama tylko uczono, uczono i uczono, zupeny brak piewnych melodii! ... Wyszukane modulacje, unikanie normalnych pocze akordowych, kumulowanie trudnoci mona straci cierpliwo i zapa do muzyki, suchajc tych utworw". Z okazji za usyszenia jednego z wczesnych utworw fortepianowych Beethovena pisze recenzent tego pisma w roku 1799: e pan Beethoven jest bardzo dobrym pianist, to rzecz powszechnie znana, zreszt gdybymy nawet tego nie wiedzieli, dowiodyby tego wspomniane wariacje. Ale czy jest rwnie dobrym kompozytorem to pozostaje do dyskusji. Sdzc po tym utworze, trudno byoby da twierdzc odpowied na to pytanie".

Beethoven nie przejmowa si tymi sdami. Utwierdzay go one tylko w dotychczasowej opinii o publicznoci wiedeskiej i o wikszoci muzykw wspczesnych. Dowodz tego sowa w jednym z jego listw z 1801 roku do zaprzyjanionego wydawcy Hoffmeistra w Lipsku: Co si 64

Rezydencja kurfirsta w Bonn Johann Wolfgang Goethe W Cieplicach tyczy L... O... [co biograf Beethoyena, Schindler *, odczytuje jako skrt Leipziger Ochsen 2] zostawmy ich w spokoju. Niech sobie mwi, co chc. I tak nie uniemiertelni nikogo przez swe gadanie, tak samo jak nie odbior tytuu do niemiertelnoci nikomu, komu on przeznaczony od Apollina". Najgorzej, e jest sam w tej walce. W spokojnym, zadowolonym z siebie Wiedniu, w miecie magnatw i filistrw szuka ludzi, ktrzy by mogli i chcieli dopomc mu w jego kampanii o now sztuk. Ale nadaremnie. Ci, ktrzy wspomagaj go materialnie, nie maj tej niezachwianej wiary w jego sztuk, ktra by moga by dla niego oparciem moralnym, a jego szczerzy przyjaciele s przewanie ludmi zbyt mao wpywowymi, by mogli mu pomc. Zreszt ludzi naprawd postpowych w swych pogldach, takich, ktrzy by myleli i czuli tak jak on, jest tu znikoma ilo, a nawet i ich postawa wewntrzna nie moe mierzy si z t burz, ktr on nosi w sobie. Spotyka si czasem z tym lub innym z literatw wiedeskich, by szuka w nich oparcia i zwierzy si im ze swej rozterki. Ze znanym poet Augustem Kotzebuem, wwczas jeszcze sympatykiem idei postpowych, omawia plany muzyki do jego utworw scenicznych (Kroi Ste/an, Ruiny Aten). Ale najbardziej cignie go do poselstwa francuskiego, gdzie u wczesnego posa Bernadotte'a zbieraj si artyci-cudzoziemcy o wyranie rewolucyjnym obliczu. Zwaszcza jeden z nich, Rudolf Kreutzer, sawny skrzypek i kompozytor szeregu oper o tematyce rewolucyjnej, ktremu Beethoven powici par lat pniej jedn ze swych najwikszych sonat na skrzypce i fortepian, Sonat A-dur op. 47 (zwan dlatego Sonat Kreutzerowsk), odegra mia waniejsz rol w procesie ksztatowania si koncepcji Beethovenowskiej w tym wczesnym okresie twrczoci. Kreutzer jako kompozytor nie by gwiazd pierwszej wielkoci. Jego opery miay z powodu swej aktualnoci powodzenie w Paryu w latach rewolucji, zniky jednak pniej do szybko z repertuaru. Ale dla modego ' Anton Schindler (17951884), Jeden z najbliszych przyjaci Beethoyena w ostatnich dziesiciu latach jego ycia, autor jego pierwszej biografii, ktra posuya za podkad dla wszystkich pniejszych. By prawnikiem i rwnoczenie muzykiem pracowa w obu zawodach.

1 Osy lipskie", w dosownym tumaczeniu woy lipskie". 3 Beethoven 65

Beethovena stanowiy one nawizanie do caej grupy wczesnych rewolucyjnych kompozytorw francuskich, do ktrej naleeli poza Kreutzerem Mehul, Cherubini, Berton, Catel, Dalayrac, Gossec, Lesueur. Wszyscy oni oddali sw sztuk na usugi rewolucji. Utwory ich przewanie okolicznociowe zebrane zostay pniej pod wsplnym tytuem Muzyko przeznaczona na uroczystoci narodowe i opatrzone wymownym hasem: Jedno, niepodzielno Republiki, wolno, rwno, braterstwo albo mier". Charakteryzowaa je wybuchowa rytmika, oparta na motywach sygnaw i fanfar zwyciskich, rozbrzmiewajcych przy pochodach wojsk i na placach publicznych. Beethoven do tej pory mao zna t muzyk. Take i sam nie prbowa jeszcze pisa utworw tego typu. Wyjtek stanowi dwa hymny patriotyczne z okazji formowania szeregw landszturmu wiedeskiego przeciwko grocej inwazji Bonapartego (w latach 179697: Poegnanie obywatela wiedeskiego przy wymarszu ochotnikw * i My, wielki nard niemiecki 2 oba do tekstw polegego w modym wieku poety Friedelberga), ktre nie zdoay uzyska wikszej popularnoci. Pozostay mu w pamici tylko niejasne wspomnienia symfonicznych utworw Gosseca i niektrych oper Dalayraca, grywanych na dworze kurfirsta w Bonn. U Bernadotte'a jednak tyle si o tej muzyce mwio w gronie lewicowych artystw francuskich, e przeczuwa w niej jak now prawd, ktrej nie znajdowa w muzyce wspczesnych kompozytorw niemieckich. Jego muzyka musi by do niej podobna. Musi by rwnie mocna w swej wymowie uczuciowej, rwnie ciasnymi wzami zwizana z yciem biecym i z tym, co w nim postpowe, a przy tym nierwnie pikniejsza. Musi zapala i zachwyca rwnoczenie. Musi by wielka w treci i w formie. Z tych przey zrodzia si I Symfonia Beethovena. Nie zachowa si jej rkopis, nie ma te adnych danych, ktre by pozwoliy ustali dat jej napisania. Szkice jej sigaj wstecz do lat 179495, a zatem do okresu, gdy Beethoven pracowa jeszcze z Albrechtsbergerem. Wykonana zostaa po raz pierwszy 2 kwietnia 1800 w teatrze dworskim * AbscMedsgesang an Wiens Biirger betnt Auszug der Fahnendirrislon des Corps der Wiener Freiwilligen. 1 Etn grossea deutsches Volk siad wir. 66 (k. k. National-Hoftheater"). By to pierwszy wasny" koncert Beethovena, z ktrego cay dochd przeznaczony zosta dla kompozytora. I Symfoni zapowiedziano jako now wielk symfoni na pen orkiestr, skomponowan przez pana Ludwika van Beethovena". Afisz gosi, e oprcz J Symfonii wykonane zostan w tym koncercie obok dzie Haydna i Mozarta jeszcze i inne utwory Beethovena: Koncert fortepianowy B-dur, Septet na instrumenty smyczkowe i dte, po czym pan Ludwik Beet-hoven bdzie improwizowa na fortepianie". Tym razem recenzje rniy si do znacznie midzy sob w ocenie nowej kompozycji. Jedne stwierdzay, e jest tam wiele sztuki, bogactwa i nowych pomysw ", inne nazway utwr karykatur Haydna". Wielu za recenzentw, nie wiedzc, co pocz z

tym utworem, przyjo go guchym milczeniem. Widocznie zawarty w nim adunek myli twrczej by czym zbyt niepojtym dla wiedeskiego mieszczucha. By moe zreszt, e niektrzy krytycy wyczuli ukryt w I Symfonii nut rewolucyjn... i woleli o tym w ogle nie mwi. Charakterystyczna dla nowych nastrojw, ktre rodziy si teraz w duszy Beethoyena, bya zwaszcza pierwsza cz I Symfonii, Allegro con brio: .Allegro con brio i F^ lj f crtsc. fV 1 & > jg. i - i t 1 =

,f . . r * < r r r r r -J Rozpoczynajcy j pierwszy temat fanfarowy jest wyranym echem wspczesnych kompozycji francuskich powstaych z nastrojw rewolucji. Ten typ tematu nie by nowoci w chwili ukazania si I Symfonii. Wystpowa ju u Mozarta, ktry niewtpliwie te zaczerpn go ze wspczesnych pieni i marszw wojskowych. Wymowne jest jednak porwnanie tematu Beethovenowskiego z tematem czoowym pierwszej czci Symfonii C-dur Mozarta (tzw. Jowiszowej). Cytujemy tu fragment pocztkowy z tematu Mozarta: Allegro vvace Temat Mozarta jest bardziej statyczny. Rozmach pierwszych taktw przechodzi ju w taktach 3 i 4 w mikk, lekko falist lini melodii o zamknitej formie, co agodzi wybuchowy charakter pierwszego motywu i nadaje caoci tematu co z eleganckiej dworskoci. U Beethovena nabiera ten temat innej wymowy. Poszczeglne, rwno odmierzane dwiki melodii brzmi tu jak uderzenia werbla. Melodia energicznie pnie si w gr, a osignwszy swj najwyszy punkt w takcie 7 nie zamyka si, ale przechodzi 68 bezporednio w powtrzenie tego samego zwrotu, ktry jednak przez to, e powtrzony w wyszym rejonie dwikw dziaa nie jak proste powtrzenie, ale jak wzmoenie dynamiki pierwszego fragmentu. Take i w takcie 13 nie zatrzymuje si jeszcze melodia. Jest to tylko chwilowe zahamowanie ruchu. W takcie 14 powraca w nowym owietleniu harmonicznym motyw z taktu 3, zazbiajc si w poszczeglnych instrumentach, prowadzc raz jeszcze lini melodyczn w gr i raz jeszcze wzmagajc jej napicie, ktre wyadowuje si ostatecznie dopiero w taktach 2021. Atmosfera tematu Beethovenowskiego, ktry caej pierwszej czci Symfonii nadaje ton dominujcy, jest zatem mimo zewntrzne podobiestwa rna od atmosfery tematu Mozarta. Wnosi ona z sob wanie to nowe", ktre tak przerazio krytykw wiedeskich.

A Beethoven? Beethoven w dalszym cigu nie przejmuje si tym. Jedyna nauka, ktr std wyciga, to przekonanie, e nie wolno mu ani na chwil usta w rozpocztej walce, e naley prowadzi j dalej z nieugit konsekwencj. Lata nastpujce bezporednio po pierwszym wykonaniu I Symfonii byy dla Beethovena latami niezmiernie pracowitymi i twrczymi. W lecie 1800 pisze kompozytor do dr Wegelera: yj tylko w moich nutach. Zaledwie jedno dzieo zostaje ukoczone, ju zaczynam nowe. Pracuj teraz nawet nad trzema, czterema utworami naraz". Powstaje wic w tych latach II Symfonia D-dur op. 36, ktr krytyka przyjmuje nieco yczliwiej, muzyka do baletu Prometeusz, Kwintet smyczkowy C-dur op. 29, szereg sonat fortepianowych i sonat na skrzypce i fortepian, Koncert fortepianowy c-moll, dwa cykle wariacji fortepianowych, obie Romance na skrzypce z orkiestr, oratoriunj Chrystus na Grze Oliwnej, Sze kwartetw smyczkowych op. 18 eby wymieni tylko rzeczy najwaniejsze. Rwnoczenie powstaway ju szkice do III (Eroica) i VI (Pastoralna) Symfonii, do Koncertu fortepianowego G-dur oraz do wielkiej Sonaty fortepianowej op. 53 dedykowanej hr. Waldsteinowi. Jakie niepojte bogactwo inwencji twrczej! Znalazy si wprawdzie jeszcze i pomidzy tymi dzieami takie, ktre nie zyskay trwaej aprobaty kompozytora: w pniejszych latach nie lubi ani Chrystusa na Grze Oliwnej, ani nawet II Symfonii: Przeklinam dzi te rzeczy, auj, e nie zostay spalone!" tak wyrazi si o nich. Z drugiej strony s tu ju utwory, ktre zapisay imi Beethovena trwaymi goskami w historii muzyki, jak oba koncerty fortepianowe, szereg sonat, kwartety smyczkowe czy zreszt wanie II Symfonia. Plon tych lat jest tym bardziej imponujcy, gdy si zway, jaka bya metoda pracy Beethovena. Kade jego dzieo dojrzewao powoli. Najpierw powstaway szkice, chwytajce same tematy w najoglniejszych zarysach. Notowa wtedy swe pomysy wszdzie, gdzie popado. Gdy zabrako mu papieru nutowego, pisa na cianach, na drzwiach, na karcie potraw w gospodzie przy kolacji. Nastpnie te szkicowo zarysowane tematy poddawane byy licznym i daleko idcym zmianom, przeksztaceniom. Pord takich bardziej ju wypracowanych szkicw notowa znw Beet-hoven nierzadko nowe pomysy nie nalece do odnonego dziea. Std czsto znajdujemy razem zapisane notatki do kilku rnych nie zwizanych z sob dzie. Pniejsze opracowania wykazuj nieraz w stosunku do pierwszych szkicw tak daleko idce zmiany, e pierwotny temat nie daje si prawie rozpozna. Dotyczy to specjalnie melodycznego ksztatu tematw. W pierwszych szkicach czsto wydaj si czym mao znaczcym, mao charakterystycznym, dopiero w pniejszej wersji otrzymuj swoje waciwe oblicze. W tych poszukiwaniach by Beethoyen niezmordowany. wiadcz o tym jego notatniki, ktre w wielu wypadkach si zachoway i odkryy nam sekret warsztatu kompozytora. Zawsze chodzio przy tej mudnej pracy o to samo: o wydobycie z dwiku naleytego wyrazu. Po przygotowaniu szkicw spisywa Beethoven dopiero cao utworu, chocia i teraz jeszcze niejednokrotnie poprawia. Zdarzao si zreszt, e nawet robota ju wykoczona nie zadowalaa go i zaczyna ca rzecz od nowa. Tak miaa si sprawa ze synn uwertur do Fidelia, ktr opracowa czterokrotnie w rnych wersjach. Podobno take i II Symfonia istniaa w trzech rnych wersjach, spisanych w trzech kompletnych partyturach. Te jednak nie dochoway si. I wreszcie jeszcze jeden szczeg niezmiernie wymowny: w

szkicach Beethovena znajdujemy nieraz wysoce interesujce pomysy muzyczne, ktre w ogle nie zostay przez niego pniej wykorzystane w adnej ze znanych kompozycji. 70 Z jednej strony zatem niewyczerpane bogactwo pomysw, z drugiej strony duga i mudna praca kontrolujcego ustawicznie t inwencj intelektu. Beethoven jest bodaje pierwszym kompozytorem w historii, ktry tak zmaga si z materi dwikow, walczy, by uczyni j posuszn swym zamiarom, by wydoby z niej wanie ten wyraz emocjonalny, o ktry mu w danym wypadku chodzi. Ciekawe jest zwaszcza porwnanie tej metody pracy ze stylem tworzenia Mozarta, u ktrego dzieo rodzio si prawie nieomylnie rozplanowane we wszystkich szczegach. Niewtpliwie nie chodzi tu tylko o rnice samych dyspozycji kompozytorskich. Metoda pracy, ktr obra Beethoven, wiadczy o czym wicej: o tym, e wiadomie walczy o wyraz swej muzyki, e opierajc si na tradycjach Haydna i Mozarta, na wypracowanych przez nich formach, odczuwa konieczno przeksztacenia ich tak dalece, by pozwolio to tchn w te formy nowy wyraz. Czym dla wielkich koncepcji twrczych Beethovena miaa si sta forma symfonii, tym dla jego muzyki fortepianowej staa si forma sonaty zreszt nie tylko dla fortepianu, ale i dla najrozmaitszych zespow kameralnych, przede wszystkim dla kwartetu smyczkowego i dla skrzypiec z fortepianem. Po mniejsze formy siga Beethoven nawet w instrumentach solowych tylko zupenie wyjtkowo. Take i form sonaty przejmuje w spuci-nie po Haydnie i Mozarcie. Ale i tu podobnie jak w symfonii nie idzie wiernie za swymi poprzednikami. Traktuje cykliczny schemat sonaty jako ramy dla najrniejszych wypowiedzi, gdzie staj obok siebie fragmenty o rnym zabarwieniu wyrazu, ale zawsze wice si w logiczn i konsekwentn cao. Fortepian przynosi tu raz energiczne, nabrzmiae dynamik ruchu tematy, to znowu lekkie ustpy taneczne, dajce wytchnienie po silnym napiciu, lub piewa na podobiestwo skrzypiec czy gosu ludzkiego. A piewa czasem na nut prostej, ludowej piosenki, zasyszanej na ulicy czy na wsi, a czasem w tonie jakim rozpaczliwie tragicznym, jak w drugiej czci Sonaty fortepianowej D-dur op. 10 nr 3, nalecej do najgbszych utworw, jakie powstay w tym okresie twrczoci Beethovena: 71 argoemesto Beethoven dobrze zna moliwoci fortepianu. Wie, e jest on obok orkiestry instrumentem, z ktrego wycign mona ca gam nie przeczuwanych dotd efektw. Nie na darmo by sam wietnym pianist, ktry jeden z pierwszych otworzy nowe drogi dla pianistyki XIX wieku. Interesuje go te poczenie fortepianu ze skrzypcami. Poczwszy od swego opus 12 przez szereg at stale pisze sonaty na skrzypce i fortepian (jest ich 10). Zrazu we wczeniejszych dzieach tego typu fortepian traktowany jest jeszcze raczej jako podpora i akompaniament dla skrzypiec. Z czasem usamodzielnia si w tym zespole coraz bardziej. Z gosu wtrujcego skrzypcom staje si instrumentem rwnorzdnym, czy si z nimi w procesie operowania wspln tematyk. Innym znw razem szuka kompozytor takich efektw, ktre by w ramach tej wsppracy pozwoliy podkreli odrbne, specyficzne dla

kadego z instrumentw walory dwiku, wyrazu i techniki. Take i gatunek sonaty na skrzypce i fortepian wzi Beethoven w dziedzictwie od swych wiedeskich poprzednikw, ale i tu posun si bardzo daleko w kierunku rozszerzenia jego moliwoci rozwojowych. Zmienia te Beethoven i usankcjonowany przez klasykw porzdek czci w ramach cyklu symfonicznego, a zwaszcza sonatowego. Czsto rozpoczyna dawnym zwyczajem czci szybk (allegro), jakby od razu chcia wprowadzi suchacza we waciwy dla danego utworu charakter ruchu i odpowiadajcy mu typ napicia psychicznego. Kiedy indziej jednak jak w Sonacie cis-moll op. 27 nr 2 umieszcza na pocztku rodzaj piewnego pre72 ludium w powolnym tempie, przerzucajc cay punkt cikoci na cz ostatni, w ktrej dopiero rozptuje si istny huragan namitnoci. Jeszcze innym razem praktyka dotd nie spotykana powierza fortepianowi, jak w pierwszej czci Sonaty d-moll op. 31 nr 2, rodzaj recytatywu, tak jak gdyby mwi chcia bez sw, zanim odezwie si instrument w jemu waciwy sposb: Largo |.: ^ i ! \, FFH-

-^''Pffrj^ > "v-x con TT". ' KOttO coce

tressione e sen \

==: alice i ---------- =

' Sonaty fortepianowe powstae przed kocem 1802 roku zapowiadaj nam ju Beethovena takiego, jaki objawi nam si pniej w dorobku swych dzie dojrzaych. Bogactwo i nowatorstwo w zakresie formy i rodkw odpowiada tu gbi myli twrczej. To bogactwo myli twrczej zaprawione jest jednak gorzkim posmakiem przey osobistych. Pozornie wydaje si, e mody muzyk uzyska ju wszystko, co moe mu da wiat i ycie: triumfy koncertowe, autorytet artystyczny wzrastajcy z dnia na dzie i powodzenie materialne. Ale niestety sukcesy te nie id w parze z powodzeniem na innych odcinkach ycia. Nie dopisuje przede wszystkim zdrowie. Ten mody mczyzna o atletycznej budowie ciaa, tryskajcy si i temperamentem, stale choruje. Z jednej strony, zagroony chorob puc i skonny do przezibie, walczy ustawicznie z bronchitami, z drugiej strony z jakim nie znanym nam bliej i prawdopodobnie nie leczonym racjonalnie chronicznym cierpieniem kiszek czy wtroby. Ale nie to jest najgorsze. Beethoven robi w dwudziestym sidmym roku ycia straszne odkrycie: such jego zaczyna sabn, i to z zastraszajc szybkoci. W teatrze nie rozumie aktorw, o ile nie siedzi w pierwszym rzdzie, z odlegoci nie syszy wyranie

najwyszych dwikw na instrumentach. Przez pierwsze lata strzee swej koszmarnej tajemnicy przed ludmi, nawet przed najbliszymi przyjacimi. Chodzi do wszystkich moliwych lekarzy 73 w nadziei, e znajdzie jakie rodki zaradcze. Ale wszystko na prno. Jedni okamuj go nadziej rychego wyzdrowienia, inni, uczciwsi, bezradnie rozkadaj rce, nakazuj szanowa si, unika zgieku wielkiego miasta i przesiadywa na wsi, nie tajc, e cierpienie doprowadzi moe z biegiem czasu nawet do zupenej katastrofy. aden nie umie wykry waciwego rda choroby. Kompozytor zaczyna unika ludzi w obawie, by kto nie spostrzeg jego kalectwa. Cios wymierzony zosta w samo serce. Muzyk guchy?!! Jake bdzie mg dalej pracowa? Czy miaby raz na zawsze poegna si ze swymi ambitnymi marzeniami, zoy bro w dopiero co rozpocztej walce, uzna si zwycionym ju teraz, zanim jeszcze zdoa obwieci wiatu sw prawd? I czy warto w ogle y dalej w tych warunkach? Dopiero po trzech latach zwierza si Beethoven w najwikszej tajemnicy najbliszym przyjacioom, Amendzie i doktorowi Wegelerowi, ze swego nieszczcia. Twj Beethoven czuje si bardzo nieszczliwy, skcony z caym wiatem i ze Stwrc pisze latem 1801 do Amen-dy. Jake czsto przeklinaem go ju za to, i stworzy nas tak uomnych i sabych, e nieraz bahy przypadek zniszczy moe najpikniej rozwijajcy si kwiat ... Pobory od Lichnowskiego i powodzenie moich kompozycji, ktre dobrze id w sprzeday, daj mi moliwo ycia bez trosk. Wszystko, co pisz, mgbym teraz nie raz, ale pi razy sprzeda wydawcom. A wiele pisaem w tych ostatnich latach ... Jake mgbym by teraz szczliwy, gdyby nie ta choroba suchu!" Ale ju w kilka tygodni pniej do Wegelera: O sobie tyle mog wam powiedzie, e urosem wewntrznie; sami bdziecie mogli to sprawdzi, gdy si znowu zobaczymy. Nie tylko jako artysta znajdziecie v/e mnie te lepszego, peniejszego czowieka". Potem powtarza te same wiadomoci dotyczce jego stanu materialnego, ktry znamy ju z listu do Amendy, i dodaje: Nie ukadam si ju z wydawcami. Po prostu dam, a oni pac". Wreszcie nastpuje jeszcze jeden opis tragicznych przey zwizanych z cierpieniem uszu: W moich uszach szumi i dudni bez przerwy, dniem i noc. Ndznie przeywam moje dni. Od dwch lat unikani towarzystwa. Nie mog przecie ludziom powiedzie: Jestem guchy!... 74 ,

Czy wyobraasz sobie, jak przyjm to moi nieprzyjaciele, ktrych liczba jest przecie nie najmniejsza?" I dalej: Dopiero od niedawna czuj si troch lepiej, gdy przemogem si i chodz znowu midzy ludzi. Nie uwierzysz, jak puste i smutne byo moje ycie przez ostatnie dwa lata. Jak zmora przeladowaa mnie wszdzie myl o moim nieszczciu. Uciekaem od ludzi musiaem im si wydawa jakim odludkiem, mizantropem, ktrym przecie bynajmniej nie jestem z natury. Zmian t spowodowaa pewna kochana, urocza dziewczyna, ktr kocham i ktra mnie kocha ... Teraz po raz pierwszy czuj, e maestwo moe da szczcie. Niestety nie jest ona z mojego stanu. Zreszt teraz i tak nie mgbym myle o

maestwie ... Wolny od tej zmory, wiat cay miabym ochot zamkn w ramionach! Modo moja czuj to teraz dopiero si zaczyna. Nie tylko moje siy fizyczne, take i przede wszystkim sia mojego ducha wzrasta jak nigdy dotd. Co dzie bliszy jestem celu, ktry sobie wytknem, ktry jest rr; wszystkim, cho nie potrafi go nazwa sowami. Tylko w nim moe Twj Beethoven y ... Wezm si z losem za bary. Na pewno nie dam mu si zgnie! O! jake piknie jest przey swoje ycie tysickrotnie!" Listy te daj nam wyobraenie o rozdarciu wewntrznym kompozytora. Teraz rozpoczyna si owa druga walka Beethovena, ktr toczy bdzie do koca ycia, walczy nie tylko ze wiatem zewntrznym o swoj sztuk, ktr postawi chce w subie nowych, niezrozumiaych dla otoczenia celw i uzbroi j w nowe, rwnie dla tego otoczenia niezrozumiae w ich wymowie rodki, walczy rwnoczenie i z sob samym. Walczy si swego niezmordowanego ducha przeciwko tym wrogom, ktrzy wyrastaj z jego wasnych uomnoci fizycznych. Jasne jest, e w walce tej nie bdzie mg stan w poowie drogi. Albo ugnie si pod ciarem tych uomnoci i porzuci swe wielkie nadzieje, albo jeeli uda mu si zwyciy wy-krzesze z tych herkulesowych wysikw wartoci, o jakich nie mg marzy aden z jego poprzednikw na tym polu. Na razie wydaje si, jakoby czowiek by w nim za saby, by unie ten ciar. Wczesn jesieni 1802 ulega Beet-hoven zupenemu zaamaniu psychicznemu. Jest jak sam pisze bliski myli o samobjstwie. Latem tego ro75 ku wyjecha w najblisze okolice Wiednia, do Heiligen-stadt. Zamieszka w obszernym, wygodnym domu chopskim, skd rozciga si rozlegy widok na ca dolin naddunajsk. Tu mg ukry przed ludmi sw uomno. Tu, w bliskim kontakcie z przyrod spodziewa si odnale siy, by ostatecznie rozprawi si ze swoim losem. Wyrazem tych nastrojw jest wstrzsajcy w swym tragizmie testament heiligenstadzki, skrelony 6 padziernika 1802. Beethoyen zwraca si w nim nie tylko do braci, ale do caego swego otoczenia. Czuje potrzeb' wyjawienia przynajmniej po mierci swej tajemnicy, wyjanienia swego do ludzi stosunku. O wy wszyscy pisze ktrzy uwaacie mnie za mizantropa lub wroga ludzi, jak wielk krzywd mi wyrzdzacie! Nie znacie tajemnej przyczyny tego, co jest tylko czczym pozorem ... Obdarzony z natury ywym, ognistym temperamentem, dostpny dla wszelkiego rodzaju rozrywek towarzyskich, musiaem wczenie odgrodzi si od ludzi i pdzi ycie w samotnoci. Wybaczcie wic, e was unikam, ja, ktry wanie tak bardzo rad bym by zawsze pord was ... Cierpi przez to podwjnie ... Z koniecznoci musiaem sta si filozofem w 28 roku ycia. A dla artysty jest to trudniejsze ni dla kogokolwiek innego ... Byem bliski zwtpienia. Mao brakowao, a bybym si targn na wasne ycie. Tylko ona, tylko sztuka powstrzymaa mnie od tego kroku. Wydao mi si niemoliwe opuci ten wiat, zanim dokonam tego wszystkiego, do czego czuj si powoany ... Postanowiem wytrwa i mam nadziej, e si nie cofn." Zatem tytaniczna sia woli, wiara w konieczno dalszej walki i we wasne posannictwo w sztuce zwyciyy raz jeszcze. I dopiero gdy si zestawi nastroje wyraone w heiligenstadzkim testamencie z rezultatami pracy twrczej Beethovena w latach najbliszych,

zrozumie si, e twrczo ta musiaa by taka, a nie inna. W chwilach tragicznych zmaga, postawiona przed alternatyw by albo nie by", nie moga to by twrczo niemiao tylko sigajca po nowe treci i nowe rodki. Bdzie ona teraz jakim gronym kataklizmem, dalszym zrywaniem dawnych wizw, burzeniem ustalonych kanonw. Wyraz tych zmaga znajdziemy ju w najbliszych latach w III Symfonii (Eroice). Przemienione w dwik, 76 przynios one wizje pene nie spotykanej dotd siy i dramatyzmu. Dadz zreszt zna o sobie take i w zakresie innych gatunkw muzyki, w pierwszym rzdzie w ramach tak bliskiej Beethenowi zawsze muzyki fortepianowej. Tam poszukiwanie akcentw siy pjdzie poprzez denie do prostoty rodkw. Beethoven czuje, e niezupenie otrzsn si jeszcze z balastu narzuconego przez tradycje muzyki dworskiej swych poprzednikw. Ma wiadomo tego, e nowy wyraz jego sztuki da jzyka jeszcze bardziej bezporedniego, jeszcze prostszego. Nie zadowalaj go pod tym wzgldem nawet ostatnie sonaty fortepianowe powstae w tym okresie, mimo e przecie ju tak daleko odbiegaj swym stylem od sonaty klasycznej Haydna i Mozarta. Wedug relacji Czernego mia si w roku 1803 wyrazi w rozmowie z Krumpholzem o swej wieo napisanej Sonacie D-dur op. 28: Wcale nie jestem zadowolony z moich dotychczasowych kompozycji. Poczwszy od dzi obieram inn drog". Za przy jednym ze szkicw z tych lat znajdujemy jego wasnorczny dopisek: Prociej caa muzyka fortepianowa take". Jedn z drg prowadzcych do owej upragnionej prostoty byo zblienie si do muzyki ludowej. Rondo z Sonaty Waldsteinow-skiej op. 53, napisanej w najbliszych latach, przynosi jako refren star niemieck pie ludow, zwan pieni dziadka", w ostatniej za czci Eroiki znajdzie si ludowa pie wgierska. Wyjciu z tragicznego impasu psychicznego nie sprzyjay osobiste warunki yciowe kompozytora. I na tym terenie coraz wicej przeywa rozczarowa, wicej ni chwil, ktre by mogy sta si wytchnieniem i odpreniem. Take i tu ustawicznie musi walczy z sob, by nie ulec pesymizmowi. Owa kochana, urocza dziewczyna", o ktrej pisze Beethoven w licie do dr Wegelera, staa si powodem wielkiej tragedii w jego yciu. Bya to jak przypuszczaj biografowie modziutka i pikna hrabianka Julia Guicciardi, ktrej dedykowa Beethoven sw Sonat cis-moll op. 27 nr 2 (zwan Sonat ksiycow). Niewtpliwie odwzajemniaa ona gorce uczucie, ktre ywi dla niej kompozytor. W jego Zeszytach konwersacyjnych, pochodzcych z lat pniejszych, gdy bdc ju zupenie guchym i nie mogc si rozmwi porozumiewa si ze swym otoczeniem pisemnie, znajdujemy fragment rozmo77 wy Beethovena z pierwszym jego biografem, Schindlerem, prowadzonej prawdopodobnie ze wzgldu na draliwo tematu w jzyku francuskim. Beethoven wyrazi si tam: Byem przez ni bardzo kochany, byem dla niej czym wicej ni jej maonek". Jednak rodzina Julii nie zgodzia si na ten zwizek ze wzgldu na rnic stanu". Dla kompozytora byo to prawdopodobnie wielkim ciosem. Wikszym jeszcze ciosem musiaa by wiadomo,

e Julia wysza za m ju w roku 1803 za zotego modzieca, hr. Gallenberga. Take i Gallenberg by kompozytorem, ale kompozytorem malekiej miary. Sztuk traktowa jako dobry interes. Kontaktami z teatrem usiowa ratowa swoj bardzo nadszarpnit fortun. By to ten sam hr. Gallenberg, o ktrym wspomina Chopin w swoich listach z Wiednia z roku 1829, skarc si, e na obu koncertach gra za darmo, a to dla ujcia sobie pana hrabiego", ktry widocznie by ze wzgldu na swe stosunki towarzyskie wielk figur w muzycznym Wiedniu, a ktremu chudo w kieszeni". W zwizku z epizodem z Juli Guicciardi wspominaj biografowie Beethovena w zagadkowy list miosny, znaleziony w papierach kompozytora po jego mierci: list do niemiertelnej ukochanej", bez adresu, nie wiadomo, czy w ogle nie wysany, czy te odesany przez adresatk opiewajcy przedmiot uczu autora w typowo romantycznym jzyku mioci idealnej, wiecznej". Przypuszczano, e ukochan t bya Julia Guicciardi lub ktra z sistr Brunsvik. Jednak brak daty w licie nie pozwala na jakie konkretne wnioski. Dla nas odkrycie tej tajemnicy nie jest tak wane. W Beethovenie-twrcy interesuje nas niewtpliwie czowiek czujcy i cierpicy. Patrzymy na jego ycie z wszelkich perspektyw, a wic take i z perspektywy tego odcinka yciowego, jako zahaczajcego w jaki choby poredni tylko sposb o jego twrczo. Ale poszukiwanie imienia niemiertelnej ukochanej" pozostawiamy bez alu tym biografom, dla ktrych wana jest przede wszystkim sensacja, a tania ciekawo przysania im waciwy sens ycia artysty. 78 ZRYW BOHATERSTWA Beethoven da w testamencie heiligenstadzkim wiadectwo ostatecznemu zwycistwu nad sob i nad swym losem osobistym. Postanowi y, by nadal walczy. I temu nakazowi wewntrznemu, ktry wypracowa w sobie w takiej mce, pozostanie wierny. Bdzie tworzy nieprzerwanie, bdzie wci doskonali sw sztuk, bdzie poszukiwa coraz doskonalszych rodkw, by poprzez porednictwo muzyki rozpala wiat i ludzi dokoa siebie ide, w ktr wierzy i w ktrej widzi coraz wyraniej jedyne zbawienie ludzkoci. W jego yciu na razie niewiele si zmienia. Na zewntrz wyglda tak, jakby znajdowa si na wci rosncej fali powodzenia. Jego sytuacja materialna jest ustalona; nadal zbiera laury jako pianista, nadal cieszy si protekcj sfer najbardziej wpywowych; ma mono wykonywania swych dzie przed mniejsz lub wiksz publicznoci wiedesk. Wprawdzie jeszcze i najblisze lata nie przynios mu powszechnej aprobaty wiedeskiego suchacza, czsto nawet krytyki bd zjadliwe, wiadczce o niezrozumieniu jego intencji artystycznych, ale w kadym razie w metropolii ycia muzycznego, jak jest w tej chwili Wiede, Beethoven jest ju kim, o kogo walczy opinia publiczna, kto ma albo entuzjastycznych wielbicieli, albo zacitych wrogw, ale kto w adnym razie nie naley do przecitnych. Wewntrznie jednak nie jest ju tym samym czowiekiem. Kalectwo jego pogarsza si z dnia na dzie. Zrazu. pociesza si tym, e moe jeszcze bez powaniejszych przeszkd gra i dyrygowa. Ale wkrtce stwierdzi, e nie tylko trudno mu ju porozumie si z ludmi, ale e przy pulpicie dyrygenckim niezdolny jest w peni panowa nad orkiestr. Czuje, e bdzie

musia ograniczy swe wystpy publiczne, przede wszystkim pianistyczn dziaalno koncertow. Tym samym zaczyna stopniowo oddala si od swego otoczenia, od codziennych spraw ycia. Najbliszych 79 ludzi jest dokoa niego coraz mniej, a ci, do ktrych pragnie podej z otwartym sercem, coraz czciej okazuj si tego niegodni; tak rnu si przynajmniej wydaje. Nie wiadomo waciwie, czy wina ley cakowicie po ich stronie, czy te on, ukrywajc swe nieszczsne kalectwo, sam si od nich oddala. W kadym razie pord tych objaww zewntrznego powodzenia, ktre niejednemu muzykowi ka na niego patrze z zadroci, przeywa jedno rozczarowanie za drugim. Coraz mniej bdzie teraz od ludzi da i coraz mniej oczekiwa od nich. Coraz bardziej bdzie si czu tylko narzdziem wielkiej sprawy, dla ktrej wierzy w to niezachwianie musi ofiarowa swoje zwyke, ludzkie szczcie. -Z tym wiksz si rzuca si za to do kompozycji. Coraz wyraniej czuje, e tu ley waciwe pole jego pracy. Zaczyna wyzbywa si z wolna wszelkich maych ambicji artystycznych. Nie s mu ju potrzebne. Wie, e to, co ma ludziom swoj sztuk do powiedzenia, dotrze do nich i dotrze musi prdzej czy pniej. Chodzi tylko o to, by mwi gosem dononym i by mwi o rzeczach najwaniejszych. Prawdziwy artysta nie posiada dumy. Widzi on, e sztuka nie ma granic, czuje, jak bardzo daleki jest od swego celu, i podczas gdy inni podziwiaj go, on sam boleje nad tym, e nie dotar jeszcze do tego punktu, ktry ukazuje mu si w oddali, jak wiato soca." Te sowa Beet-hovena charakteryzuj dobitnie jego stosunek do spraw twrczoci kompozytorskiej w tych latach. Jest to okres, w ktrym krystalizuje si w jego muzyce idea szukajca dla siebie formy dwikowej ju od pierwszych utworw symfonicznych: idea bohaterstwa. Im trudniejsze, boleniejsze staje si jego ycie osobiste, im ciej musi sam walczy ze swoim losem, tym lepiej rozumie ide walki, przyobleczon w jego epoce w ksztat wielkich wydarze spoecznych i politycznych, tym gbsze akcenty potrafi w swej muzyce znale dla jej wyraenia. Beetho-ven nie tylko wiedzia, co to jest walka i bohaterstwo. On to c z u . A e sam ca dusz by po stronie tych, co walczyli, wiec idea walki i bohaterstwa staje si teraz dla niego jednoczenie spraw powszechn i spraw wasn. Z tych myli i nastrojw rodzi si Eroica i V Symfonia, muzyka do Goethowskiego Egmonta, Appassionata, Fidelio i cay szereg innych dzie wielki, pomienny 80 piew na cze idei walki i bohaterstwa, wyraany coraz innymi rodkami i w coraz innej formie. Szkice do III Symfonii, zwanej Eroic, powstay w miesicach letnich 1802 roku, w czasie pobytu w Heiligen-stadt ywe wiadectwo tego, jak dalece sploto si w tych tragicznych latach u Beethovena zwycistwo nad losem osobistym i ponadosobista idea rewolucji. Szereg szczegw odnoszcych si do historii III Symfonii podaje ucze kompozytora, Ferdynand Ries. Widzia on u Beetho-vena partytur Eroiki ju gotow; na karcie tytuowej widnia wwczas na grze napis Buonaparte", na dole Luigi van Beethoven". Widocznie wic symfonia miaa by powicona Bonapartemu, ktry w okresie pracy Beet-hovena nad tym

utworem by jeszcze konsulem i ktrego Beethoven nadzwyczaj wysoko ceni, porwnujc go jak twierdzi Ries z najwikszymi spord konsulw rzymskich. Gdy Ries przynis Beethovenowi wiadomo o koronacji Bonapartego na cesarza, kompozytor oburzony mia zawoa: A wic i on jest tylko cakiem zwyczajnym czowiekiem? Teraz i on podepcze wszystkie prawa ludzkie w szale swych osobistych ambicji, wyniesie si ponad innych, stanie si tyranem!" Po tych sowach podszed do stou, na ktrym leaa partytura symfonii, zerwa jej kart tytuow i rzuci j ze zoci na ziemi. III Symfonia otrzymaa pniej now kart tytuow. Ale historia Napoleona pozostaa jej programem. Symfonia zostaa wykoczona pn jesieni 1804, ale wykonana publicznie dopiero w roku 1805. Tym razem cios wymierzony w tradycyjne pogldy artystyczne wiedeskiego odbiorcy by jeszcze silniejszy ni przy I Symfonii. Monumentalno zaoe symfonicznych, patos wyrazu i zwizane z tym niespotykane na owe czasy rozmiary utworu oraz nowatorstwo jzyka muzycznego zwiastoway tu jak z gruntu now sztuk. Tu nie byo ju nic z rokokowej gracji Mozarta, z lekkoci dawnych symfonii i divertimentw, rozbawionych, roztaczonych, mwicych o beztroskim, powierzchownym spojrzeniu na wiat i ycie. Bya powaga i sia, akcenty walki, olbrzymie skupienie wewntrzne. Jestem gotw dopaci grosza, eby si to nareszcie skoczyo" taki by gos z galerii, ktry, przerywajc muzyk, powita w Wiedniu prawyko81 nanie Eroiki. Za krytyk z redagowanego przez Kotzebuego pisma Der Freimiitige" pisa: Jedni najblisi przyjaciele Beethovena twierdz, e symfonia ta jest arcydzieem, e to jest wanie waciwy styl najlepszej muzyki i e jeeli si nie podobaa, to tylko dlatego, e publiczno nie jest dostatecznie przygotowana, by poj jej pikno; za par tysicy lat jednak na pewno zostanie naleycie oceniona. Inni odmawiaj temu dzieu w ogle wszelkiej wartoci, widzc w nim tylko zuchwae denie do oryginalnoci, ktre nie doprowadza jednak do pikna ani siy wyrazu. Trzecia, najmniej liczna cz publicznoci, zajmuje stanowisko porednie: przyznaje symfonii tej pewne piknoci, rwnoczenie jednak stwierdza, e brak tu zupenie cigoci i konsekwencji i e nieskoczone rozmiary tego najduszego i najtrudniejszego ze wszystkich znanych dzie symfonicznych nu nawet znawc, a dla amatora staj si czym nie do zniesienia..." Reakcja kompozytora na te krytyki bya znowu niezmiernie charakterystyczna: do ywego dotknity niezrozumieniem swej sztuki, na zewntrz zachowywa si i teraz tak, jak gdyby nic sobie z tego nie robi. Stworzenie dla siebie w pojciu wspczesnych jakiej platformy wyszej ponad przecitno, na ktrej nie dosigaby go krytyka szarego filistra" to bya zwyka jego metoda. Wdawa si w jakkolwiek polemik z krytykami uwaaby za ubliajce swej godnoci. W roku 1806 pisze do znanej firmy Breitkopfa i Hartla w Lipsku, ktra bya wydawc znanej nam ju, nieyczliwej mu Allgemeine Musikalische Zeitung": Doszo do mojej wiadomoci, jak zjadliwie odzywa si krytyka w Waszym pimie o mojej symfonii, ktr posaem Warn w zeszym roku i ktr mi odesalicie. Jeeli Panowie przypuszczacie, e to mnie [podkrelone w oryginale] szkodzi, w takim razie mylicie si. Raczej podwaacie tym kredyt swego pisma u czytelnikw". A w par lat pniej pisze

Beethoven do tej samej firmy przy podobnej okazji: Krytykujcie, jak dugo Warn si podoba. ycz Warn w tym wiele przyjemnoci. Czowiek odczuwa przy tym co jakby ukucie zoliwej muchy, ale rwnoczenie serdecznie moe si umia. A wic krytykujcie, krytykujcie, krytykujcie, jak dugo si da. Kiedy przyjdzie i na to kres. Bg z Wami". Zrozumienia dla nowych symfonii Beethovena nie mia 82 ani szary filister", ani krytyk-fachowiec. Zamykali si przed nimi nawet muzycy, i to wybitni muzycy, skdind znani w historii jako pionierzy postpu w owym czasie. Znany kompozytor niemiecki, Ludwik Spohr1, jeden z pierwszych twrcw oper romantycznych, na razie wprawdzie nie atakuje, ale zachowuje postaw biernego oporu. Otwarcie i z pasj odrzuci dopiero muzyk z ostatniego okresu twrczoci Beethovena. Inny za wielki twrca romantyki niemieckiej w muzyce, Karol Maria Weber, po usyszeniu Eroiki zaj w stosunku do niej stanowisko wyranie negatywne. W swoim fragmencie powieciowym, zatytuowanym Tonkiinstlers Leben (ycie muzyka), zamieszcza on ostr satyr na to dzieo. W dialogu, ktry prowadz ze sob instrumenty muzyczne, uskarajc si na wygrowane wymagania, jakie stawiaj orkiestrze wspczeni kompozytorzy, pojawia si nagle przy organach osoba kali-kanta, ktry wprowadza motywy Eroiki; Ach, ju wszystko raczej, byle nie to" krzycz wtedy w popochu wszystkie instrumenty. Nastpuje dusza przemowa ka-likanta, ktry jawnie kpi z boskiego wzlotu idei" Beetho-vena, wreszcie pojawia si recepta na najnowsz symfoni wiedesk" karykatura symfonii Beethovenowskiej: Wpierw cz w powolnym tempie; roi si w niej od krtkich, urywanych pomysw muzycznych, obowizkowo nie pozostajcych z sob w adnym zwizku co kwadrans trzy lub cztery nuty to stwarza napicie oczekiwania. Potem guchy oskot bbna i tajemnicze fragmenty w altwce, wszystko przyozdobione odpowiedni porcj pauz generalnych; wreszcie, gdy ju suchacz, znuony zbyt dugim oczekiwaniem allegra, zrezygnowa z niego, szalone tempo, przy czym najwaniejsz rzecz jest, by nie wysun jakiej przewodniej myli, ktrej suchacz na darmo bdzie poszukiwa w muzyce... W ogle naley skrztnie unika wszelkiej prawidowoci, gdy regua krpuje geniusza". Czy i te wypowiedzi przyjmowa Beethoven jak ukucie muchy" i serdecznie si umia" przy ich czytaniu naley wtpi. Nie odpowiada, nie reagowa. Ale musiay mu chyba sprawia dotkliwy bl. Moe nawet gdzie w naj1 Luis Spohr (17841859), znakomity niemiecki skrzypek i kompozytor (znane s zwaszcza Jego koncerty skrzypcowe). 83 skrytszych mylach, ktrych nigdy nie wyjawi nikomu, wzbudziy jaki cie nieufnoci we wasne siy? Dla kogo tworzy w kocu, jeeli nie rozumieli go nawet ci, ktrzy pierwsi powinni go byli zrozumie? Ale przyjrzyjmy si nowemu dzieu troch bliej.

Cz pierwsza Eroiki jest znowu w caoci przeniknita pojawiajcym si na wst"pie motywem fanfar: Allegro con brio lal Pojawia si on w coraz to nowej postaci, w ustawicznym rozwoju, w dialogu z innymi tematami. Ronie i potnieje w swym niepowstrzymanym pdzie w gr, a w t. 299 306 osignie punkt kulminacyjny:

84 Cz druga Eroifci przynosi zamiast zwyczajowo przyjtego w symfonii ustpu piewnego, o spokojnym- lirycznym charakterze, peen patosu marsz aobny (Marcia fu-nebre): Adagio assai Cz trzecia jest scherzem. Zastpuje ono menuet, zamieszczany zwyczajowo przez Haydna i Mozarta w tej czci cyklu symfonicznego. Jest rzecz zrozumia, e dla menueta, jako dla osiemnastowiecznego taca dworskiego, nie byo miejsca w Eroice. Beethoven odrzuci go ju w swej II Symfonii. Uzna go widocznie za obcy zgrzyt, budzcy skojarzenia z przeszoci, od ktrej zdecydowanie chcia si odgrodzi. Nie wprowadza te ju pniej w ogle rnenueta poza wypadkami wyjtkowymi do swych symfonii i sonat. Tym bardziej nie mogo by dla niego miejsca w Eroice. Tu wyraz poszczeglnych czci musia wiza si z sob w sposb jak najbardziej logiczny i konsekwentny; wszystko miao suy wyraeniu jednej idei. Ponura atmosfera marsza aobnego (z czci drugiej) wymagaa Beethoven czu to jakiego odprenia w nastpnej czci cyklu, tym wicej e wydwik Eroiki 85 nie mia by tragiczny. Wprowadza wic kompozytor na trzecim miejscu cyklu scherzo, utwr w szybkim tempie, iskrzcy si lekkoci ruchu. Ale ten ruch nie jest ruchem tanecznym. To Scherzo wbrew nazwie nie jest pustym artem. Wyraa jaki niepokj psychiczny, co jakby zbieranie si przed nowym, ostatecznym, zwyciskim ju uderzeniem. Wskazuje na to zwaszcza rodkowa cz Scherza, trio, ktrego pomys zaczerpnity zosta z popularnej pieni studenckiej: Trio pn n

I m j

i m ~f]t^ STake i ten temat opiera si na motywie fanfary bojowej. Jego pokrewiestwo z czoowym motywem czci pierw~ szej (zob. przyk. l na s. 84) jest wyrane i na pewno nie przypadkowe. Oznacza ono, e walka nie zostaa jeszcze zakoczona. Poleg bohater, ktry odda ycie za ide, ale sama idea pozostaa ywa i zwyciy. Mwi o tym cz ostatnia Eroiki (Finale. Allegro molto). Formalnie jest ona cyklem wariacji na temat uyty przez Beethovena w jednym z jego wczeniejszych utworw, w muzyce do baletu Prometeusz. Take i ten fakt ma sw wymow. Balet ten wszed na scen jak o tym wiadczy zachowany afisz teatralny z roku 1801 jako balet heroiczny, alegoryczny". Widocznie tkwio i w nim jakie ziarno posiewu rewolucyjnego. Osnow jego stanowi antyczny mit o Pro-meteuszu. Melodia uyta w Eroice pojawia si tam na zakoczenie; jest to fragment wyraajcy rado tytana z osignicia celu: objawienia ludziom sztuki i nauki dziedzin dotd im nie znanych. Melodia ta widocznie silnie zrosa si w koncepcji Beethovena z ide bohatera-tytana, gdy powraca do niej jeszcze niejednokrotnie w pniejszych swych dzieach, nie tylko w Finale z Eroiki, ale i w Wariacjach fortepianowych op. 35, a nawet i w mniejszych kompozycjach fortepianowych. Fakt umieszczenia jsj w Eroice wskazuje na skojarzenia ideowe III Symfonii z Pro-meteuszem, zwaszcza gdy uwzgldnimy okolicznoci towarzyszce powstaniu Eroiki. > Pozostaa te Eroica jednym z najbardziej ukochanych 86 dzie Beethovena. Jeszcze w roku 1817 mia ju wtedy poza sob osiem symfonii kompozytor, zapytany przez poet Kuffnera, ktre z jego dzie jest mu najblisze, odpowiedzia podobno: Eroico". Mylaem, e Pita" podsun Kuffner. Nie, Eroico" potwierdzi raz jeszcze Beethoven. Na te same lata przypada powstanie innego wielkiego dziea Beethovena o tej samej wymowie ideowej co Eroica. Jest nim jedyna jego opera, Fidelio. Biografowie podaj, e Beethoven, zaangaowany wwczas przy Theater an der Wien", cho nie czynny dotd w zakresie muzyki scenicznej, mia otrzyma w roku 1803 propozycj napisania opery dla tego teatru. Z tego samego roku pochodz te pierwsze szkice do Fidelia, zachowane w jego szkicowniku obok szkicw do pierwszej i trzeciej czci V Sytnjonii, Wybr tematyki ideowo zwizanej blisko z tematyk Eroi-fci nie ulega w tym wypadku dla Beethovena adnej wtpliwoci. Tematyka ta tkwia w nim wwczas tak silnie, e szukaa sobie ujcia we

wszystkich moliwych formach. Chodzio tylko o to, jaki wybra rodzaj opery. Jasne jest, e nie moga to by opera typu woskiego, tak bardzo popularna w wczesnym Wiedniu. Wszak nie kogo innego jak wanie najwikszego mistrza tej opery, sawnego Rossiniego, wini Beethoven w pierwszym rzdzie za muzyczny gust mieszczaskiej publicznoci wiedeskiej, ktra wolaa podziwia rulady i tryle piknych piewaczek ni sucha oper Mozarta, a zwaszcza symfonii samego Beethovena. Moe nawet i udaoby si drog pewnych koncesji doprowadzi wiedeskiego suchacza do tego, by z piknem woskiej muzyki operowej przekn ma porcj powanej tematyki rewolucyjnej. Ale Beethoven nie chcia znia si do kompromisu. Zreszt w ramach tego stylu operowego nie mgby wyrazi typu emocji i tematyki, o ktry mu tu chodzio. Tym mniej nadawaa si dla jego celw woska opera buffa i niemiecki singspiel, mimo e istniay ju w literaiturze muzycznej takie przykady uszlachetnienia tych gatunkw, jak opery Mozarta. Zwrci si wic Beethoven w stron wspczesnych oper francuskich o tematyce rewolucyjnej, ktre w Wiedniu znalazy si w tych latach w repertuarze tamtejszych teatrw. Byy to opery Cherubiniego, Gretry'ego, Mehula. 87 Beethoven jak notuj jego wspczeni okazywa specjalne zainteresowanie dla tego repertuaru. Widywano go wwczas zawsze w pierwszym rzdzie, przyklejonego niemal do bariery oddzielajcej widowni od orkiestry i owicego swym chorym uchem kady dwik ze sceny. Echo tych wrae znajdujemy w uwerturach do Fidelia, a nawet i w partyturze samej opery, gdzie ju niejeden z muzykw XIX wieku midzy innymi Ryszard Wagner wskazywa na zastanawiajce analogie z operami Cherubiniego. Ale bardziej bezporednio ni opery Cherubiniego wpyna na koncepcj Beethovenowskiego Fidelia inna opera francuska. Bya to opera Herre'a Gaveaux do tekstu Bouilly'ego, zatytuowana Leonora czyli Mio maeska. (Leonore ou Uamour conjugal), typowa opera rewolucyjna z wyran tendencj polityczn, naleca do tzw. oper wybawienia" (Rettungsopern"). Tematyka utworw tego typu obracaa si dokoa pewnych stale przyjtych wtkw: przeladowanie niewinnych ludzi oddanych sprawie, ktrych od niechybnej mierci ratuje w ostatniej chwili wysza" potga lub czyja bohaterska ofiara. Tekst opery Gaveaux przetumaczony na jzyk niemiecki przez wczesnego sekretarza wiedeskich teatrw dworskich, Jzefa Sonnleithnera, posuy Beethovenowi jako libretto. Fabua opiera si na prawdziwym zdarzeniu, ktre miao podobno miejsce w latach rewolucji we Francji, ale akcja opery przeniesiona zostaa ze zrozumiaych wzgldw do Hiszpanii XVI wieku. Bohaterami akcji s Florestan, wtrcony do wizienia na skutek faszywegooskarenia gubernatora Pizarra, i jego ona Leonora, ktra w mskim przebraniu, pod faszywym imieniem Fidelia, nie baczc na niebezpieczestwa udaje si do wizienia, aby go ratowa. Pomimo tak wyranego oparcia si na wzorach obcych wychodzi tu Beethoven w traktowaniu tematyki i w sile koncepcji muzycznej daleko poza wszystkie kultywowane dotychczas w Niemczech gatunki operowe. Najwiksz jego zdobycz jest dramatyzm Fidelia. Jest to dramatyzm innego typu ni ten, po ktry sigali przed Beethovenem wielcy kompozytorzy

operowi, dcy do podkrelenia muzyk sytuacji dramatycznych zawartych w tekcie. Podstaw jego s nie tyle same sytuacje na scenie, konkretnie pokazane w danej chwili losy i postpki ludzkie, co idee 88 stanowice osnow opery. Kada z osb dramatu scharakteryzowana jest muzycznie zgodnie z ide, ktr reprezentuje: wystpienia Florestana to przewanie recytatywy i aria o gbokim podkadzie lirycznym, posta Leonory charakteryzuj silne akcenty dramatyczne. Wreszcie partia Pizarra, ktry jest symbolem przewrotnoci i najgorszych instynktw, roi si od zwrotw niespokojnych, nerwowych, majcych wyrazi jego skrzywion psychik. W tej charakterystyce poszczeglnych osb dramatu le najwaniejsze zdobycze Fidelia, zapowiadajce ju pniejsz niemieck oper romantyczn. Ale tu le rwnoczenie i jego niedocignicia. Dramatyzm tej opery jest czsto mao sceniczny. Fidelio mimo caego szeregu ustpw wstrzsajcych si swego wyrazu ukazuje jednak, e opera nie bya waciw domen Beethovena. Blisz bya mu symfonia, ktra pozwalaa wyraa idee i uczucia samym tylko dwikiem, bez pomocy sowa. Wysoce znamienne dla owych czasw s okolicznoci towarzyszce wystawieniu Fidelia w Wiedniu. Premiera wyznaczona zostaa na dzie 15 padziernika 1805. Tu przed premier zwrcia jednak cenzura libretto jako nie nadajce si do wystawienia". Dopiero tumaczenia Sonnleith-nera, posugujcego si przede wszystkim argumentem, e akcja dzieje si przecie w XVI wieku", skoniy wadze do cofnicia zakazu pod warunkiem, e niektre najbardziej brutalne sceny zostan zmienione". Tymczasem jednak wesza do Wiednia armia Bonapartego. Wszyscy niemal moni przyjaciele i protektorzy Beethovena opucili miasto. Na premierze w dniu 20 listopada widownia bya prawie pusta, a obecni na przedstawieniu oficerowie francuscy okazali ze zrozumiaych wzgldw mao zainteresowania dla rewolucyjnej tematyki opery. Fidelio pad. Krytyki byy sabe. Zreszt tym razem nawet przyjaciele Beetho-vena obecni na premierze, jak Lichnowscy, Collin, Stefan Breuning, a take piewacy wykonujcy gwne partie uznali, e opera wymaga pewnych skrtw. Beethoven zrazu kci si o kady takt, wreszcie zgodzi si na pewne zmiany. Cao zostaa teraz ujta nie w trzy, ale w dwa akty. W tej formie opera zostaa wystawiona na wiosn nastpnego roku, ale znowu bez powodzenia. Krytyk czasopisma Zeitung fur die elegante Welt" przy89 zna wprawdzie tym razem, e muzyka jest dzieem mistrzowskim", ale stwierdzi rwnoczenie, e kompozytorowi brak zmysu caoci i wskutek tego oglny efekt zawodzi". Pan Beethoven, nie krpujcy si niczym i nie uznajcy adnych regu jak przystao na prawdziwego geniusza, da nam prby wikszych utworw wokalnych, ktre nie mog by uwaane za udane w peni. W niektrych ariach i pieniach wykaza jednak peni uczucia, a jako kompozytor instrumentalny stanowi dla Wiednia szacown pozycj i jako taki zasuguje na pierwsze miejsce pord kompozytorw wspczesnych. Cechuje go ogie i duch

nowatorstwa, ktre jednak nieraz wydaj si nieco sztuczne ... Prawdziwi mionicy muzyki i sztuki pana Beethove-na wyraaj al, e poszukujc nowoci za wszelk cen, zboczy z pierwotnie obranej drogi, na ktrej on jeden 'byby moe w stanie zastpi nam nieodaowan sztuk Mozarta." Wedug za raportu, jaki w tym samym roku otrzymao z Wiednia pismo berliskie Der Freimutige", wszyscy najbardziej bezstronni znawcy muzyki jednogonie orzekli, e tak niejednolitej, chaotycznej, racej muzyki, jak III uwertura Leonory, nie zdarzyo si jeszcze sysze". Mowa tam o wstrtnych wspbrzmieniach i maostkowych pomysach, ktre s wrcz przeciwne wszelkim nawet pozorom wzniosoci". Beethoven, zniechcony, sam wycofa teraz partytur. Dopiero w roku 1814 po powtrnym przepracowaniu tak muzyki, jak i tekstu Fidelio wystawiony w wiedeskim Karntner-tortheatej" odnis peny sukces i od tej chwili wszed do staego repertuaru Opery wiedeskiej. Do Fidelia napisa Beethoven cztery uwertury. Szczeg ten jest bardzo znamienny. wiadczy on o tym, e uwertura stanowia dla Beethovena bardzo powan, istotn cz problemu operowego. Problem ten to kwestia, jak rol odegra ma w ramach dziea scenicznego, instrumentalno-wokalnego, sam czynnik symfoniczny. Wzory, ktrych dostarczaa w tym wzgldzie tradycja, nie wystarczay Beethovenowi, W operach woskich wstpy do oper byy tylko luno z nimi zwizane, wplatajc co najwyej w ramy wtku symfonicznego motywy gwnych arii z opery. Wyjtek stanowi tu Gluck i Mozartowski Don Juan, ktrego uwertura dawaa wyrane przeczucie konfliktw stanowicych tre opery. Dla Beethovena 90 _.'.

uwertura miaa by nie tylko wstpem do opery. Miaa stanowi jej cz integraln. Miaa sta si jeszcze jedn platform wyraenia konfliktu dramatycznego. Beethoven obiera jako form uwertury do Fidelia form allegra sonatowego, tj. pierwszego allegra symfonii. Przez ustawienie dwch czoowych tematw muzycznych we wzajemnym z sob konflikcie, tak jak to ma miejsce w pierwszym allegro w symfonii czy w sonacie, otwieraa si moliwo znacznego udramatyzowania uwertury, co byo specjalnie wane dla operowych zaoe Beetho-vena. Wtedy jednak powstawaa trudno: jak wcieli do dramatu operowego jako jego cz skadow uwertur, ktra w ramach allegra symfonicznego czy sonatowego rozwina si jako forma samodzielna, samowystarczalna? Problem ten mimo wszystkie eksperymenty Beethove-na w tym kierunku, ktrych rezultatem byo wanie napisanie nie jednej, ale czterech rnych uwertur do Fidelia (znanych pod nazw LeonorenOuyerturen") nie zosta rozwizany bez reszty, gdy w danej chwili nie mg by jeszcze rozwizany. Rozwizanie przynis dopiero w p wieku pniej dramat muzyczny Ryszarda Wagnera, poprzedzany przewanie nie uwertur, lecz swobodnym formalnie wstpem (Yorspiel), opartym na jednym lub kilku najbardziej charakterystycznych motywach muzycznego dramatu. Beethovenowskie Leonory pozostay wic w historii muzyki dokumentem upartych de do ratowania prawdy psychologicznej" w operze i podniet dla szeregu kompozytorw doby romantycznej i pno-romantycznej. Na razie kompozytor musia to z blem stwierdzi nie powiodo si. Woywszy w Fidelia nie tylko wiele ze swej pasji twrczej, ale przede wszystkim potny adunek

ideologiczny, Beethoven przey jeszcze jedno rozczarowanie. Reakcja jego jake bya znowu charakterystyczna! Nie zrezygnowa bynajmniej z dalszych planw operowych. Z tym samym waciwym sobie uporem, z jakim po zym przyjciu Eroiki poprzysig sobie i publicznoci wiedeskiej, e napisze jeszcze symfoni, ktra bdzie trwaa ponad godzin", postanowi nadal pisa dla teatru. Brakw FideZia nie odczuwa jako istotne. Dla niego wane byo to przede wszystkim, e raz jeszcze zdoa si tu wypowiedzie z ca si dramatyczn na temat, ktry by 91 wtedy dla niego jedynie wany i godny kompozycji muzycznej. Wiedzia, e jeli sztuka jego ma suy wielkiej sprawie spoecznej, to Fidelio oznacza nowy krok na tej drodze. Reszta bya mu obojtna. Konsekwencj tego jest fakt, e ju w roku 1807 zoy do teatrw dworskich pismo, w ktrym zobowizywa si dostarcza co roku oper, operetk lub jaki inny utwr muzyczny dla sceny". Ale pismo to pozostao bez odpowiedzi. Widocznie sfery kierownicze teatrw dworskich nie miay ochoty wiza si umow z kompozytorem, ktry nie dawa dostatecznej gwarancji powodzenia. Beethovena dotkno .to bolenie. By po prostu wcieky. Nigdy nie dojd do porozumienia z hoot ksic w teatrze" pisa do jednego ze swych przyjaci, nie krpujc si bynajmniej tym, e pord tej ksicej hooty" znajdowali si jego dawni przyjaciele i protektorzy (w 1807 przeszed teatr dworski w rce stowarzyszenia, w ktrym reprezentowane byy sfery najwyszej arystokracji wiedeskiej, m.in. take i ksi Lobkowitz). I mimo e plan bliszego kontaktu z teatrem dworskim wyranie si nie klei, Beethoven z caym zapaem projektuje nowe dziea, omawia <te projekty z autorami dramatycznymi, poet Collinem, do ktrego Korio-lana napisa uwertur, myli o skomponowaniu opery do Szekspirowskiego Makbeta. W kocu jednak wobec braku jakiejkolwiek zachty z zewntrzl porzuca te plany. Widocznie tkwia w nim jednak wwczas jaka uparta tsknota do muzyki, ktra by nie bya samym tylko dwikiem. Ponisszy porak na polu opery, prbuje przeprowadzi koncepcj poczenia muzyki ze sowem na terenie symfonicznym. W roku 1808 powstaje Fantazja na fortepian, chr i orkiestr bp. 80. Pomys wielkiej formy symfonicznej z udziaem chru by w epoce Beethovena czym nowych i miaym; byo to co jakby nowa forma koncertu fortepianowego z orkiestr, ktra przestawiaa ten gatunek na nowe tory. 'W. Sandelewski (Rossini. Krakw 1980, s. 165) podaje, e informacja ta jest niezbyt cisa. Z zachowanego w pomiertnych papierach Beethovena listu L. Duporta, administratora wiedeskich teatrw cesarskich, wynika, e pisemna propozycja Beethovena zoona Barbai ok. r. 1824 zostaa pozytywnie przyjta. Beethoven nie napisa jednak opery (przyp. red.). 92 Koncert fortepianowy by u Haydna i Mozarta utworem czysto instrumentalnym. Celem jego byo pokazanie wszystkich moliwoci instrumentu solowego we wspdziaaniu z orkiestr. W innych wypadkach u wspczesnych Beethovenowi kompozytorw reprezentujcych tzw. styl brillant bya nawet forma koncertu, specjalnie koncertu fortepianowego, terenem

popisu dla rozwijajcego si wwczas bujnie wirtuozostwa instrumentalnego w partii solowej. Orkiestra schodzia w takich wypadkach czsto do roli podrzdnej, akompaniujcej. Beethoven stosunkowo wczenie, bo ju w napisanym w latach 180001 Koncercie c-moll op. 37 oraz w Koncercie G-dur op. 58 z roku 1806, wychodzi poza oba te typy. Forma koncertu staje si u niego podobnie jak kada inna instrumentalna forma cykliczna, jak symfonia, sonata czy kwartet smyczkowy sposobnoci do wypowiedzenia w dwikach okrelonych treci emocjonalnych, powizania w ramach trzyczciowego cyklu fragmentw wyraajcych mocn afirmacj ycia, silne momenty dramatyczne i tony skupionej, kontemplacyjnej liryki w jej najrozmaitszych odcieniach. Instrument solowy jest u niego wraz ze wszystkimi swoimi zdobyczami technicznymi tylko rodkiem wyrazu, nigdy celem samym dla siebie. Ju w obu wymienionych ostatnio jego koncertach fortepianowych rozpoczyna si proces wyranego rnicowania treci wyrazowych podanych poprzez t form: w Koncercie c-moll op. 37 daje si wyczu denie do akcentw bliskich atmosferze III Symfonii i Fidelia, nuta patosu i siy, Koncert G-dur op. 58 charakteryzuje si akcentami liryki. W Fantazji op. 80 chodzio jednak kompozytorowi o co wicej jeszcze, nie tylko o zasugerowanie suchaczowi samych uczu i nastrojw poprzez dwik instrumentu solowego i orkiestry; chodzio o pewnego rodzaju eksperyment: czy i na jakich zaoeniach mona by wprowadzi czynnik tekstu sownego do muzyki symfonicznej? I czy taka innowacja moga go posun o krok dalej na 'drodze, ktr obra jako prowadzc do celu, tj. na drodze do maksymalnego wykorzystania wszystkich moliwych rodkw dla celw wyrazu? Czy majaczyy mu si ju wtedy wielkie zamierzenia pniejsze, ktre miay zosta zrealizowane dopiero w IX Symfonii, gdzie chr piewa w ostatniej czci Od do radoci Schillera trudno to ustali. 93 Faktem jest jednak, e w Fantazji odnajdujemy ju nie tylko sam zasadnicz koncepcj IX Symfonii, ale nawet i naczelny temat chru z jej ostatniej czci. Jakie filiacje dadz si zatem stwierdzi z ca pewnoci pomidzy tymi obu utworami. Za chronologiczna blisko Fantazji op. 80, Eroiki i Fidelia kae przypuszcza, e Fantazja moe by nie tylko uwaana za jedn z prb opracowania .hymnu Schilera, ktry jak pamitamy interesowa Beethovena od czasw bardzo dawnych, bo jeszcze w okresie przedwiedeskim (por. s. 37 40), ale take za jeden z etapw rozprawiania si kompozytora z bardziej oglnymi problemami symfonicznymi w oparciu o tekst jako komentarz ideowy i programowy. Rwnoczenie idea bohaterstwa, wyraona z tak moc w Eroice i Fideliu, powraca w tych latach raz jeszcze w ramach czystej symfoniki: w tym samym 1808 roku powstaje V Symfonia c-moll op. 67. Jej pierwsze szkice pochodz z okresu tu po roku 1800. Pniej jednak wykoczy kompozytor najpierw III i TV Symfoni i dopiero w latach 180708 w Heiligenstadt V Symfoni. Take i V Symfonia otrzymaa w historii muzyki swoj nazw, cho nazwa ta podobnie jak w wielu innych wypadkach nie pochodzi od samego Beethovena. Biograf Beet-hovena, Schindler, ktry w pniejszych latach by z nim w ustawicznym kontakcie, nazwa t symfoni Symfoni przeznaczenia", powoujc si na sowa kompozytora, ktry w ten sposb okreli mia czoowy motyw pierwszej czci V

Symfonii: Tak puka przeznaczenie do wrt". Program ten oczywicie niewiele nam mwi. Wicej mwi data powstania utworu, jego klimat wyrazowy i jego wyrane analogie z Eroik, wskazujce na ten sam podkad ideologiczny. Co wicej daj si i tu wykry pewne zwizki z francusk muzyk doby rewolucyjnej, ktre porednio wiadcz o wsplnej genezie ideologicznej tych dzie. Wojenne motywy marszowe i fanfarowe, tak wymowne w Eroice i w Fideliu, odgrywaj du rol i w V Symfonii. Reprezentuje je przede wszystkim czoowy motyw pierwszej czci. Pojawia si zaraz na pocztku niby .sygna trbki bojowej, rozrastajc si w coraz nowych rejestrach instrumentw orkiestry w temat o olbrzymiej prnoci dynamicznej, coraz potniejcy w swym brzmieniu: 94 i Allegro con brio J v * rm T LII 'LEJ 3? i 95 Motyw ten, przenikajcy w najrozmaitszych przeksztaceniach podobnie jak czoowy motyw pierwszej czci Eroiki ca t cz symfonii, rozstrzyga dziki swej jdrnoci i lapidarnoci o jej specyficznym klimacie. Jest w nim co z gotowoci bojowej, jaka olbrzymia sia mobilizujca, potgujca si ku kocowi czci pierwszej w punkcie kulminacyjnym, gdzie temat powtrzony zostaje w fortissimo wszystkich instrumentw orkiestry. Cz druga V Symfonii (Andante con moto) chocia kontrastuje z czci pierwsz, tak jak to powszechnie byo w zwyczaju w cyklu symfonicznym, swym powolniejszym tempem i bardziej spokojnym, miarowym ruchem nie wnosi akcentw lirycznych. Jest ona mimo e utrzymana w takcie trjdzielnym rodzajem marsza, w ktrym melodia pocztkowa powtarza si w coraz to innych wariantach. W jej ramach powraca raz jeszcze motyw J t -4 J ,-,

sygnau, wprawdzie w brzmieniu rnym ni w czci pierwszej, ale w wyranym z nim zwizku ideowym i programowym: W czci trzeciej (Allegro, ktre jest rodzajem scherza) przypomnienie b bojowej atmosferze czci poprzednich powraca poprzez motyw odzywajcy si wpierw w wal-tomiach, t I. 1 i ' * P* T -------- F ----- " ---- * tH-rf ^ - * " ~ r * .^ rij'1 M 4-= "id: < * :

96 przejty pniej przez ca orkiestr, wreszcie wo kocowej partii (t. 323) w kotach. Na przestrzeni kilkudziesiciu taktw milkn wwczas wszystkie inne instrumenty orkiestry, po czym smyczki w pianissimo podaj na tle tych rwnomiernie odmierzanych uderze kota raz jeszcze przypomnienie pocztkowej melodii scherza, ktra w gwatownym crescendo wznoszc si w coraz wysze rejestry przechodzi bezporednio w czwart cz, tj. w fina symfonii (Allegro). Gwny . temat tego finau to znowu temat marszowy. Ale tym razem jest to marsz zwycistwa. Na tle jakby werblowych uderze w kotach, wybijajcych takt marsza, melodia ta majestatycznym, ale penym energii rytmem pynie poprzez wszystkie instrumenty w jasnym, czystym C-dur: Allegro maestoso Beethoven uy celowo w V Symfonii wikszej obsady instrumentalnej. Poza instrumentami stanowicymi normaln obsad symfonii klasycznej i kontrafagotem doda w czci ostatniej flet piccolo, wybijajcy si z masy orkiestry swym wysokim, przenikliwym brzmieniem, oraz trzy puzony. Chodzio mu o nadanie tej czci charakteru wypowiedzi masowej' wiadczy o tym fakt podkrelenia owych szczegw instrumentacji w licie kompozytora do jednego z magnatw austriackich: ,ty ostatniej czci wprowadzam trzy puzony i flet piccdlo mwi tam Beet-hoven wprawdzie nie trzy koty, ate te trzy puzony zrobi wicej haasu i, co najwaniejsze, lepszego haasu ni Beethoyen 97 sze kotw". I znowu przypominaj nam si tu wielkie utwory orkiestralne francuskich kompozytorw doby rewolucyjnej, ich marsze i hymny, przeznaczone do wykonania podczas masowych uroczystoci na placach publicznych. Beethoven podnosi ten typ muzyki si swej genialnej inwencji zarwno w Eroice jak i V Symfonii na nowy, nierwnie wyszy poziom. Tworzy dziea sztuki, ktre suy bd nie tylko jego epoce, ale i nastpnym

pokoleniom. Mimo to geneza tej muzyki jest w obu tych wypadkach zarwno u rewolucyjnych kompozytorw francuskich, jak i u Beethovena wsplna. Treci dostarczyo ycie. Zapominaa o tym niestety zbyt czsto pniejsza historia muzyki, rozpatrujc spucizn Beet-hovena wycznie z perspektywy jej walorw rzemiosa i formy. Walory te s niewtpliwie olbrzymie. Ale nie w nich ley sia muzyki Beethovena. Sia ta ley przede wszystkim w jej arze emocjonalnym, w suebnoci tej sztuki dla idei spoecznej, w tym, e Beethoven potrafi zamkn tu moment suebnoci sztuki dla celw idei w ksztacie tak sugestywnym, jak aden bodaj kompozytor na przestrzeni caej historii muzyki. Take i V Symfonia wywoaa w Wiedniu przy pierwszym wykonaniu objawy protestu ze strony muzykw. Tym razem podnis si jednak ;po raz pierwszy od strony tak autorytatywnej gos w obronie kompozytora. By to gos wielkiego pisarza i kompozytora niemieckiego, E. T. A. Hoffmanna, ktry w roku 1810 na amach tej samej lipskiej Algemeine Musikalische Zeitung", stale tak nieyczliwie usposobionej w stosunku do sztuki Beethovena, zamieci entuzjastyczn recenzj V Symfonii. E. T. A. Hoffmann wita w Beethovenie twrc, ktry zrealizowa idea romantyki muzycznej. W patetycznych sowach, tak charakterystycznych dla jego jzyka, mwd o pomiennych promieniach przebijajcych si przez cienie nocy", ktrych wizj nasuwa mu muzyka Beethovena, o olbrzymich cieniach przesuwajcych si przed suchaczem i otaczajcych go coraz cianiejszym koem, jak gdyby chciay unicestwi w nim wszystko poza jego bolesn tsknot do nieskoczonoci, stanowic istot romantyki". Chocia sowa te dziwnie brzmi dzi dla nas, cho trudno nam wczu si w ten interpretacj, obracajc si 98 w kole poj i wyobrae najzupeniej abstrakcyjnych, to jednak przyzna musimy, e taka wanie, a nie inna interpretacja zgodna bya na wskro z duchem romantyki niemieckiej i e w tej swojej pewnej dowolnoci i egzaltacji jzyka wiadczy o tym, e E. T. A. Hoffmann jako pierwszy odkry to, co byo najbardziej nowe w muzyce Beethovena tego okresu. Odkry, e tymi dzieami zamkn Beethoven ten rozdzia swej twrczoci, w ktrym kontynuowa klasyczn sztuk Haydna i Mozarta, a stan na nowym gruncie. I on widzi wprawdzie tylko jeden aspekt zagadnienia, i widzi gb nieco jednostronnie, nie kuszc si o rozwizanie tajemnicy, skd czerpa Beet-hoven si, by stan ze sw sztuk na nowym g*runcie. Nie dostrzega poza t sztuk ycia, ktre pchno go w tym kierunku. Nie wiedzia, jak cen zapaci musia twrca V Symfonii za t si. Patrzy w niebo, w majaki nieskoczonoci", podczas gdy kompozytor na ziemi, w otaczajcym go wiecie znalaz swj wasny idea sztuki romantycznej. Ale i na tych kompozycjach nie koczy si rejestr utworw Beethovena o tematyce bohaterskiej. W latach 1807 08 powstaje uwertura do Koriolana, oddychajca t sam atmosfer, a w latach 180910_ muzyka do Egmonta Goethego. Pasjonujca kompozytora problematyka zwizana z postaci staroytnego bohatera przynosi w muzyce Koriolana silne kontrasty tematyczne. Temat pierwszy, pokrewny tematyce

uwertury do jednej z oper rewolucyjnych Mehula, jest zwaszcza w swej czci pierwszej jeszcze jednym typowo bojowym tematem Beethovenowskim o olbrzymiej dynamice i koncentracji wyrazu. Podajemy poniej temat Mehula oraz na nastpnej stronie temat Beethovena. mfr f frf plf' (f 99 Allegro con brio _ J9 ' __ " j> ^^ L * P?* ^_ yt

/*L_ $A J*3= ^ ti= -j-j"

W muzyce do Egmonta interesuje Beethovena jak ju susznie zauwayli niektrzy z jego niemieckich biografw posta z dramatu Goethego raczej jako posta bohatera walczcego w obronie wolnoci swego narodu ni jako czowiek z jego skomplikowanymi konfliktami psychicznymi. Nie ma tu prawie akcentw lirycznych, wszystko suy wyraeniu w muzyce politycznych konfliktw, w jakie uwikany zosta bohater dramatu. Beet-hoven poszed w tym kierunku znacznie dalej ni Goethe. Nawet Klarchen rzadko przemawia u Beethovena jako kobieta kochajca. Reprezentowana jest tu ona mocn pieni bojow. Take i powstay w latach 1809-10 Koncert fortepianowy Es-dur op. 73 naley do tej grupy dzie Beethovena, gdzie wszystkie rodki oddane zostay w sub tej samej idei. Pozornie zdawa by si mogo, e w adnym gatunku muzycznym nie jest trudniej o zrealizowanie takich zamiarw kompozytorskich jak w koncercie. Koncert by przecie w swym zaoeniu przeznaczony dla popisu solisty i nastawiony na duy udzia czynnika wirtuozowskiego. W salonach arystokracji wiedeskiej oraz bogatego mieszczastwa roio si od znakomitych pianistw-wirtuozw. Istniao wic wielkie zapotrzebowanie na literatur mu100 zyczn tego typu, zwaszcza odkd artyci nie tylko improwizowali w prywatnych salonach, ale coraz czciej wystpowali w publicznych salach koncertowych z towarzyszeniem orkiestry. Beethoven zreszt sam w tych latach wystpowa jeszcze publicznie i swoje

koncerty fortepianowe pisa w pierwszym rzdzie dla siebie, na wasny uytek koncertowy. I wanie ta okoliczno musiaa wpyn na charakter jego koncertw, na ich tak osobiste pitno, odrniajc je jaskrawo od caej wspczesnej produkcji tego gatunku. Koncert Es-dur op. 73 przynosi inne akcenty ni wspomniany poprzednio Koncert G-dur op. 58; bliszy jest swym klimatem wyrazowym Koncertowi c-moll op. 37. Charakteryzuje go bardzo znaczny w porwnaniu z wszystkimi poprzednimi utworami Beethovena tego gatunku wzrost elementu wirtuozowskiego. Beethoven wprowadza tu wszystkie efekty techniki fortepianowej osigalne na instrumentach nowego typu rozporzdzajcych wikszym wolumenem dwikowym, rozszerzonym rejestrem, moliwoci doskonalszego legata oraz subtelniejszych rnic cieniowania i frazowania. Zna na kadym kroku, e ponosi tu kompozytora temperament pianistyczny, rozmach artysty wadajcego znakomicie rzemiosem wykonawcy. Ale co najbardziej uderzajce i rwnoczenie tak charakterystyczne dla postawy Beethvena jako kompozytora take i te osignicia nie s celem dla siebie, s tylko rodkiem. Beethoven nie daje caej tej wielkiej koncepcji wirtuozowskiej w tym celu, by olni suchacza swym kunsztem technicznym, czy te by mc samemu jako wykonawca wyadowa swj temperament pianistyczny. Przeksztaca aparat techniczny w rodek wyrazu, robic przy tym przedziwne odkrycie, e te kaskady dwiku rozrzucone na wielkiej przestrzeni klawiatury fortepianowej o potnym adunku dynamicznym, te zwarte, pene brzmienia akordowe, te pasae na tle grzmicej orkiestry mog rwnie przybra ksztat tematw'muzycznych obarczonych wspomnieniem Eroiki czy Fidelia, mog brzmie jak surmy bojowe, mog si zmieni w dwikowe symbole tych historycznych bohaterw, o ktrych myl wypeniaa wwczas ca wyobrani kompozytora. Wszechobecna wwczas w sztuce Beethovena idea bohaterstwa wyrazia si nawet w formie koncertu fortepianowego. 101 Tymczasem kronika ycia notuje dalsze etapy wznoszenia si na fali powodzenia zewntrznego. Jesieni 1808 otrzymuje Beethoven od Hieronima Bonaparte, brata Napoleona I, osadzonego przeze' na tronie westfalskim, propozycj przeniesienia si w charakterze nadwornego kapelmistrza do Kassel. Propozycja jest ncca: stae pobory w kwocie 600 dukatw w zocie do koca ycia, a jako je-. dyny obowizek dyrygowanie dworskimi koncertami kameralnymi i koncertowanie przed krlem. Beethoven powanie zastanawia si, zanim powemie decyzj. Ma do wyboru albo pozosta nadal w Wiedniu, gdzie czu si wolnym artyst, ale gdzie przyszo materialna przedstawiaa si niepewnie i gdzie ustawicznie stara si musi o zdobycie popularnoci, albo obj stanowisko nadwornego kapelmistrza, ktre wyzwoli go od tych wszystkich chwilowych waha powodzenia, a zwaszcza rzecz najwaniejsza pozostawi mu o wiele wicej czasu wolnego do pracy nad sob. Bd mg pewnym krokiem dy do celu, ktry sobie wytknem, to jest pisa wielkie kompozycje; bd te mia stale do swej dyspozycji orkiestr" ^ tymi sowy ujmuje najwaniejsze korzyci, jakie obiecuje mu nowe stanowisko, w licie do swego znajomego, barona Gleichensteina, ktry mia poredniczy w pertraktacjach.

Zadecydowaa za kompozytora magnateria wiedeska. Znaleli si pord niej ludzie, ktrzy orientowali si ju na tyle w istotnej wartoci kompozytorskich prac Beethovena, e uwaaliby za karygodne dopuci do jego wyjazdu z Wiednia. Postanowiono uprosi kompozytora, by nie opuszcza Austrii, i zapyta go o warunki, ktre by mogy wpyn na jego decyzj. Beethoven zrozumia, e warunki on moe dyktowa i e nadarza si tu sposobno, by nareszcie zabezpieczy sobie przyszo. wiadczy o tym akt umowy, podpisany w dniu l marca 1809 z jednej strony przez kompozytora, z drugiej przez jej porczycieli: arcyksicia Rudolfa, ksicia Lobkowitza i ksicia r Ferdynanda Kinskiego. Aktem tym zobowizali si podpisani wypaca kompozytorowi do koca ycia rokrocznie kwot, ktra umoliwiaby mu ycie wolne od trosk i kopotw materialnych", a ktra przy obecnej droynie" nie moga wynosi mniej jak 4 000 guldenw. Ofiarodawcy tej sumy zobowizali si rwnoczenie do zakupywania 102 v

wszelkich nowo powstajcych dzie kompozytora, tak by rwnie jego sprawy wydawnicze uregulowane zostay raz na zawsze. Poza tym z uwagi na to, e kompozytor pragnie take od czasu do czasu wykona swoje nowe wiksze dziea przed szersz publicznoci, musi otrzyma od teatru dworskiego gwarancj, e raz w roku, a to w niedziel Palmow, bdzie mia do dyspozycji sal Thea-ter an der Wien" dla urzdzenia akademii, z ktrej dochd przeznaczony bdzie wycznie dla niego. W zamian za to zobowizuje si pan Ludwik Beethoven obra jako miejsce -Staego zamieszkania Wiede lub jakiekolwiek inne miasto pooone w dziedzicznych krajach jego cesar-, sko-krlewskiej moci" i miasta tego nie opuszcza, z wyjtkiem podry zwizanych z dziaalnoci koncertow lub innymi osobistymi interesami. Beethoven mg triumfowa. Osign wszystko, czego chcia, moe nawet -wicej, ni przypuszcza, e uda mu si osign. Nie wiedzia wtedy, e podstawy, na ktrych budowa sw materialn przyszo, s bardzo kruche. W stosunkowo niedugim czasie wszystkie podpisane na akcie nazwiska okazay si wobec szybko zmieniajcej si sytuacji politycznej bez wartoci. Wszyscy ci magnaci stali si po ogoszeniu sawnego patentu finansowego" z 20 lutego 1811 roku niewypacalni. Kompozytor, usiujc dochodzi swych praw, uwika si w nie koczce si procesy i w kocu zosta znowu zdany w gwnej mierze na wasne siy. ycia wolnego od kopotw i trosk materialnych" nie mia zazna nigdy. Na razie jest jednak najlepszej myli. Zmienia mieszkanie, urzdza si, myli o oenku: Teraz moesz mi szuka ony pisze do Gleichensteina bezporednio po zawarciu umowy. Moe znajdziesz tam [rodzina Gleichensteinw pochodzia z ksistwa Baden przyp. aut.] kobiet, ktra by posaa mojej sztuce jak serdeczn myl ... Ale musi by pikna nie mog pokocha nic, co nie byoby pikne i dodaje z waciwym sobie humorem i autoironi w przeciwnym razie musiabym kocha samego . siebie". Wiemy skdind, e i sam Beethoven nie traci czasu w tym wzgldzie, e rozglda si w najbliszym otoczeniu za kobiet, ktra mogaby sta mu si wiern i rozumiejc jego sztuk towarzyszk ycia. Kobiet, ktre go inte-

103 resuj, ktre darzy nierzadko gbszym uczuciem, jest wiele. Pod tym wzgldem nie zmieni si. Jest tak samo czuy na wdziki niewiecie jak w latach wczesnej modoci. Terenem, ktry uatwia blisze porozumienie si, jest zawsze muzyka. Z listw kompozytora z tych lat i z relacji jego wspczesnych dowiadujemy si, e zaye stosunki czyy go z domem bibliotekarza ksicia Razumowskiego, Bigot; pani domu, Mari Bigot,, wybitn intelektualistk, Beethoven bardzo si interesowa. Czsto bywa te u hrabiny Erdbdy, wgierskiej arystokratM zamieszkaej w Wiedniu, zdolnej pianistki-amatorki; grywa na wieczorach . muzycznych w jej salonie, improwizujc i biorc udzia w wykonaniu wasnych dzie kameralnych; t mod, pikn kobiet traktowa jak przyjaciela, zwierzajc si jej ze swych najbardziej intymnych przey osobistych. Niebezpieczn miaa si okaza zwaszcza Teresa Malfatti, dwudziestoletnia urocza crka lekarza, z ktr zapozna Beethovena Gleichenstein. W Teresie zakocha si kompozytor na serio. Ale i ona podobnie jak tyle innych przed ni nie chciaa zosta jego on. Gdy Gleichenstein przynis Beethovenowi jej odmown odpowied, kompozytor by bardzo zgnbiony. Musz zatem szuka oparcia tylko w moim wasnym wntrzu pisa do przyjaciela innego nie ma dla mnie widocznie ... Przyja i wszelkie inne uczucia przynosz mi tylko rany ... Nie ma dla ciebie szczcia, biedny Beethovenie, wszystko musisz nosi w sobie, przyja znale moesz tylko w wiecie ideau." Pniej w latach 1811 i 1812 pojawia si jeszcze jedna kobieta, w stosunku do ktrej roi Beethoven prawdopodobnie marzenia o maestwie: poznana podczas pobytu w Cieplicach Amelia Sebald. Dowiadujemy si o tym z zachowanych listw Beethovena do Amelii. Niektrzy biografowie Beethovena identyfikuj j nawet z ow niemierteln ukochan", jednakowo jak si zdaje bez dostatecznych podstaw. Jakie byy powody, e'i tym razem marzenia kompozytora nie ziciy si, tego bliej nie wiemy. Take i literatka Bettina Brentano i znalaza si w tych latach pord kobiet, dla ktrych Beethoven czu co wie1 Znana takie jako Bettina von Arnlm (17851859), iona poety Jor chlma von Arnim. 104 cej ni zwyke uczucia przyjani. Bettin natomiast interesowa Beethoven tylko jako wielki artysta. Oto co mwi o tym w jednym ze swych listw do Goethego, w tonie typowo romantycznej egzaltacji: Gdy poznaam tego czowieka, o ktrym chc Ci teraz mwi, zapomniaam o caym wiecie. To Beethoyen przy nim zapomniaam o caym wiecie i o Tobie ... Nie myl si chyba, gdy powiem, e sw wiedz wyprzedza on daleko ca ludzko, mimo e dzi nikt jeszcze nie zdaje sobie z tego sprawy. Czy zdoamy kiedykolwiek wyrwna te nasze zalegoci w stosunku do niego? Wtpi." I dalej: Tobie jednemu mog to powiedzie: wierz w boski czar, ktry jest elementem duchowoci, i czar ten odnajduj w sztuce

Beethovena. Wszystko, o czym by Ci w tej materii mg pouczy, to czysta magia: wszystko jest u niego wynikiem organizacji w jakim wyszym, duchowym planie ... Zaprowadza mnie na prb z orkiestr. Usiadam sama w loy, w duej, przyciemnionej sali. I byam wiadkiem tego, jak ten duch-olbrzym prowadzi swj puk do boju. Wierzaj mi, aden krl ani cesarz nie ma takiego poczucia swej mocy jak ten Beethoyen ... Gdybym moga go tak zrozumie, jak go czuj, miaabym wtedy wiedz o wszystkim." W yciu kompozytora odegraa Bettin von Arnim wan rol: bya ona poredniczk w zawarciu osobistej znajomoci z Goethem. Beethoven od dawna uwielbia Goethego. Poezje jegp pozna jeszcze w okresie modzieczym, gdy w Bonn wprowadzony zosta w tajniki wspczesnej literatury niemieckiej w salonie Breuningw, a o swojej uwerturze do Egmonta sam powiedzia kiedy, e zrddzia si ona z wielkiej mioci do tego poety. Z lat 1807, 1808 i 1809 pochodz te najpikniejsze pieni Beethovena do tekstw Goethego: przede wszystkim cztery rne wersje pieni NUT wer die Sehnsucht kennt. Z listu do Bettiny z 10 lutego 1811, pisanego na wiadomo o jej maestwie, przeziera al, e kto inny jest tym szczliwym, ktremu oddaje swoj rk: Co mam Ci powiedzie o sobie? Chyba tyle, e opakuj swj los". W tym samym licie znajdujemy dalej ustp, ktry sta si pomoc w nawizaniu osobistych kontaktw pomidzy Beethovenem a Goethem: Gdy bdziesz pisaa do Goethego, przeka mu ode mnie sowa najgbszego podziwu i szacunku. Mam wanie za105 miar sam do niego napisa w zwizku ze skomponowan muzyk do jego Egmonta ... Kt znajdzie sowa dostatecznej podziki dla takiego poety, ktry jest najdroszym skarbem narodu!" Istotnie w niespena dwa miesice pniej pisze Beet-hoven zapowiedziany list. Na wstpie zapewnia Goethego, e zna go dawno, bo ju od czasw dziecistwa, i chce mu podzikowa za wszystko dobre, ktre otrzyma od niego 2a porednictwem jego ksiek. Przechodzi nastpnie do sprawy Egmonta: Bettina Brentano zapewnia mnie, e znajd u Pana askawe, a nawet przyjazne przyjcie. Czy istotnie mog tego oczekiwa ja, ktry zbliam si do Pana z uczuciem najgbszego szacunku i wzruszenia dla jego wspaniaej twrczoci? Usyszy Pan moj muzyk do Egmonta. Czytajc to dzieo, przeywaem i przemylaem je tak samo gboko i serdecznie jak Pan i staraem si odda je w muzyce. Pragnbym bardzo usysze sd Pana o niej. Nawet nagana z ust Pana bdzie cenna dla mnie i dla mojej sztuki, przyjm j z rwn wdzicznoci jak najwysz pochwa". Na list ten odpowiedzia Goethe zapraszajc Beethovena do siebie do Weimaru. Zapewnia dalej, e z wielu stron sysza ju o muzyce do Egmonta zdania bardzo pochlebne i e ma zamiar wykona j w najbliszym sezonie teatralnym na przedstawieniu Egmonta. Osobiste zetknicie obu wielkich ludzi nastpio w lecie 1812 w Cieplicach. Na licie kuracjuszy moemy odnale nazwiska ludzi, ktrzy naleeli tam do najbliszego otoczenia Beethovena; w tej samej willi co Beethoven mieszka Giovanni Battista Polledro, znany skrzypek woski, w pobliu, w willi Pod Zotym Lwem", Yarnhagen von Ense, sawny dyplomata i literat, znany ze swych przekona demokratycznych, w willi Pod Zotym

Socem" poeta Tiedge i jego ona, rwnie znana literatka i podrniczka, Eliza von der Recke, oraz wspomniana ju Amelia Sebald z Berlina. Yarnhagen opowiada pniej, e w tym towarzystwie Beethoven czsto improwizowa lub wykonywa swoje nowe, nie znane jeszcze kompozycje. Yarnhagen nalea wwczas widocznie do ludzi, ktrym udao si nawiza bliszy kontakt osobisty z Beethovenein, gdy pisze, e jako czowiek interesowa [go] Beethoven nawet jeszcze wicej ni jako artysta". 106 Natomiast osobiste spotkanie z Goethem przynioso rozczarowanie tak jednej, jak i drugiej stronie. Rozczarowany by przede wszystkim Beethoven. Na odlego widzia on w Goethem jaki niedocigy idea wielkiego nauczyciela narodu", jak si wyrazi w jednym ze swoich listw. W osobistym zetkniciu przekona -si, e i tu mia do czynienia z czowiekiem podlegym jak tylu innych maym, ludzkim sabostkom. Razia go u Goethego zwaszcza jego postawa w stosunku do sfer dworskich. Okreli to, e Goethe czuje si w atmosferze dworskiej bardzo dobrze, nawet zbyt dobrze jak na artyst". Widocznie nie omieszka te ze zwyk u siebie bezwzgldnoci zrobi Goethemu jakiej uwagi na ten temat, skoro Goethe pisa wkrtce potem w licie do Zeltera: W Cieplicach poznaem Beethovena. Talent jego wzbudzi we mnie podziw. Niestety jednak jest on czowiekiem zupenie nieopanowanym, ktry wprawdzie nie jest w bdzie, gdy uznaje, e wiat dokoa niego jest nieznony, ale bynajmniej nie czyni przez to tego wiata znoniejszym dla siebie i dla innych". Na temat tego spotkania w Cieplicach podaj dawniejsi biografowie Beethovena szereg szczegw, przedstawiajcych to nieporozumienie w wietle o wiele bardziej jaskrawym. Wedug tych relacji Beethoven i Goethe mieli na jednym ze wsplnych spacerw na promenadzie w Cieplicach spotka rodzin cesarsk, ktra bawia tam wtedy wraz- z ca wit. Goethe zareagowa na to spotkanie jak przystao na dworaka ustawiajc si na baczno i oddajc przepisane ceremoniaem dworskim ukony. Beet-hoven natomiast, wcisnwszy cylinder na uszy, przeszed obojtnie z zaoonymi w ty rkoma, czekajc na ukon, ukoronowanej gowy. Nie wiadomo, ile jest prawdy w tym opowiadaniu. Rwnie skwapliwie, jak powtarzali je biografowie dawniejsi, pniejsi dementowali je. rdem jego byy podobno listy Bettiny, znanej z tego, e w pasji literackiej lubia kolo-ryzowa swe wspomnienia, a nawet kronik wypadkw. Jest wic bardzo moliwe, e i tu dokomponowaa pewien scenariusz do spotkania obu wielkich ludzi. Z drugiej znw strony trudno zaprzeczy, e opisany przez Bettin sposb zachowania si Beethovena w tej sytuacji by najzupeniej w jego stylu. Wiemy skdind, e takie byy wanie formy, ktrymi Beethoyen lubi imponowa" ludziom z tzw. 107 najwyszego towarzystwa. Innymi sowy, moemy relacj Bettiny zaliczy do -rzdu tych opowiada, o ktrych si mwi, e s prawdziwe, choby si nawet nie opieray na szczegach historycznie stwierdzonych.

Tak czy inaczej z tego, co wiemy o stosunku Goethego do Beethovena, mona by wnosi, e by on niewtpliwie wiadomy jego wielkoci, cho nie posun si nigdy a tak daleko, by twrczoci jego si entuzjazmowa. By na to wwczas ju za stary, tkwi zbyt silnie w tradycjach muzycznych XVIII wieku. Mia 80 lat, gdy Mendelssohn przegrywa mu fragment z V Symfonii. Jego reakcja streszczaa si we wraeniu niesamowitoci" tej muzyki. Wraenie to byo jednak tak silne, e jak si wyrazi w jdrnym ze swych listw przez cay. dzie nastpny nie mg myle o niczym innym. To jest bardzo wielkie, szalone, to tak jakby si czowiekowi wali dach na gow" mia si wyrazi Goethe. Tak wyglda w twrczoci Beethovena tamtych lat ten jej wycinek, ktry najcilej wie si z losami jego osobistego ycia oraz z tym caym kompleksem wydarze historycznych i spoecznych, poprzez ktre wrs jego los osobisty w losy, uczucia i myli ogu. Lata te przyniosy Beethovenowi jako kompozytorowi plon obfity. Przyniosy nie tylko dugi szereg wielkich utworw muzycznych, ktrymi dowid sobie samemu i wiatu, e jest twrc genialnym, rozpoczynajcym now epok w historii muzyki, nie tylko wspaniay rozwj rzemiosa kompozytorskiego, ktre urobi jako posuszne narzdzie swej woli twrczej. Przyniosy sztuk zdoln rozpala umysy i serca dla postpowych ideaw, o ktre walczya. I cho nie od razu zrozumiana zostaa wymowa Beethovenowskiej Eroiki i Fi-delia, sia i gbia uczucia w nich zawarta dziaay nawet na tych, ktrym obca bya ich nowa forma i nowy jzyk muzyczny. Muzyka Beethovena wstrzsna spoeczestwem wiedeskim, zarwno t jego czci, ktra stawaa teraz u wadzy jako przedstawiciel nowego porzdku spoecznego, nowej kultury i sztuki, jak i t nawet, ktra miaa ju niedugo zej bezpowrotnie z widowni historycznej. Ukazaa mu jakie nowe, nie znane przedtem horyzonty. Lata cikich walk i zwycistwa odniesionego nad sob i nad swym wasnym, osobistym losem uczyniy z Beetho-vena artyst w peni wiadomego swej misji spoecznej. 108 Rozstrzygny one o caym dalszym rozwoju jego sztuki. To, co w latach wczesnej modoci byo czsto tylko przeczuciem, nabrao teraz ksztatw wiadomych, wyrosych I konkretnej rzeczywistoci. Nigdy te nie potrafi ju odtd Beethoven patrze na sw sztuk z perspektywy artysty XVIII wieku, patrze na ni jak na przedmiot rozrywki. Bdzie mu ona odtd rodkiem wypowiedzenia najgbszych przey i porednikiem w porozumieniu si z tymi, ktrzy myl i czuj podobnie jak on; przez potg dwiku bdzie zdobywa myli i uczucia odbiorcw, naprosto-wujc je po linii, ktra ukazaa mu si jako jedyna wiodca w przyszo. 109 PRZYRODA SZKOA SERCA" Ale Beethoven czu si nie tylko wielkim przewodnikiem i nauczycielem, wskazujcym swej epoce za porednictwem swej sztuki drog w przyszo. By rwnoczenie czowiekiem dostpnym dla wszystkich uczu ludzkich, czowiekiem zanurzonym jak inni w codzienno i jej sprawy, a jako artysta, dla ktrego wszystko przemienia si w dwik, szuka i dla tych przey ujcia w swej muzyce. Tym bardzo prostym i naturalnym faktem tumaczy si

pojawienie si w tych samych latach w jego, twrczoci obok wielkich dzie o perspektywach ponadosobistych take i utworw o charakterze odmiennym, wyraajcych nastroje pene spokoju i pogody, stany uczuciowe przeywane nie przez walczcych i zwyciajcych poprzez ofiar bohaterw, ale przez zwykych ludzi w ich kontakcie z codziennymi sprawami ycia. Te utwory to w pierwszym rzdzie symfonie IV i VI, ktrej szkice powstaj rwnoczenie z V Symfoni, oraz szereg dzie w ich najbliszym ssiedztwie chronologicznym. VI Symfonia F-dur op. 68, zwana Symfoni pastoraln, jest w tej grupie utworem najbardziej charakterystycznym, jeeli idzie o pokazanie owego drugiego" Beethovena. Przede wszystkim dlatego, e jest w swej wymowie uczuciowej rwnoczenie i bardzo osobista, i oglnoludzka. Tytu pochodzi tym razem od samego Beethovena nawet wicej ni tytu caoci, bo i poszczeglne czci symfonii zostay opatrzone przez kompozytora tytuami programowymi: cz pierwsz (Allegro ma non troppo) nazwa Obudzeniem si pogodnych uczu z chwil przybycia na wieJ; drug (Andante molto mosso) Scen nad strumykiem 2; trzeci (Allegro) Zabaw wiejsk3; cz czwart (Allegro) Burz *; pit (bezporednio z czci 1 Erwachen helterer Empfindungen bei der Anfcun/t auj dem Lande. * Szene am Bach. * Lustiges Zusammensein der Landleute. ' Cewttter Sturm. 110 czwart wice si Allegretto) Pieni pastuszka. Mamy tu zatem do czynienia z utworem programowym, tzn. z utworem, gdzie bez pomocy sowa czy sceny, wycznie rodkami muzyki instrumentalnej usiuje kompozytor odda nie tylko okrelone stany uczuciowe, ale te i pewne zjawiska z ycia. Szkicujc i opracowujc Symfoni pastoraln Beethoven dugo zastanawia si nad tym, czy taki rodzaj programo-woci, posuwajcy si czasem a do ilustracji (w zakoczeniu czci drugiej wprowadzi przecie fragmenty melodyczne naladujce gosy rnych ptakw: przepirki, kukuki, sowika), nie zuboa inwencji muzycznej i nie sprzeciwia si zaoeniom muzyki jako sztuki, ktra biorc podniety z ycia, przetwarza je w swobodnej inwencji kompozytora. W notatniku Beethovena z roku 1807 znajdujemy jako wyraz tych wtpliwoci nastpujce sowa, odnoszce si do Symfonii pastoralnej: Sinfonia .Caracte-ristica, czyli wspomnienie ycia wiejskiego. Malowanie dwikami w muzyce instrumentalnej traci na sile, o ile posuwa si za daleko. Kto ma jakie takie pojcie o yciu wiejskim, ten i bez tytuu domyli si, o co autorowi chodzi, zwaszcza e to wszystko ma raczej na celu oddanie uczu ni malarstwo dwikowe". Przez malarstwo dwikowe" rozumie tu Beethoven niewtpliwie ilustracj dwikow. Z przytoczonych sw wynikaoby zatem, e tytuy poszczeglnych czci umieszczone w szkicach Sym/onti pastoralnej mia kompozytor zamiar * .. ' '&.-

usun. W ostatecznej redakcji dziea pozostawi je jednak; doda tylko ogln wskazwk, jak naley je rozumie: Wicej uczuciowego wyrazu ni malarstwa" 2. O co chodzio tu kompozytorowi? Przypuszcza naley, e przede wszystkim o dwie sprawy. Odkrycie wasnych kontaktw z yciem od strony przyrody byo wwczas dla Beethovena potrzeb bardzo istotn. By gorcym jej mionikiem. Od najwczeniejszej modoci y przyrod, oddycha jej atmosfer, zarwno w dobrych, jak i w zych chwilach. Sam przecie powiedzia o sobie: Nikt nie kocha przyrody tak jak ja. Wszak lasy, drzewa, skay zdaj si 1 Hlrtengesang. Frohe und dankbare Gefilhle nach dem Sturm. 1 Mehr Ausdruck der GefUhle als Malerel." 111 wypowiada to wszystko, co czowiek myH i czuje" A w notatniku jego znajdujemy nastpujce sowa, wybrane z pism Christopha Christiana Sturma *, z jego rozprawy pt. Przyroda szfeoJa serca: Przyrod nazwa mona szko serca. Poucza nas ona w najlepszy sposb 0 obowizkach w stosunku do Boga, do naszych blinich 1 do nas samych... Uczniem tej szkoy chc zosta, przynoszc serce dne wiedzy. Tu zdobd mdro". Tote gdy tylko byo to moliwe, wyrywa si kompozytor na wie, czy na duszy pobyt w miesicach letnich, czy choby na dalszy spacer, bodaj w zacisze przedmie wiedeskich: Dobling, Hetzendorf, Heiligenstadt, Mbdling, Ba-den to byy jego najbardziej ulubione miejsca. Potrafi tam przechadza si godzinami caymi bez wzgldu na pogod. Nawet gospody wybiera sobie w tych okolicach. Ulubiona przeze bya gospoda Pod Trzema Krukami" w Briihl, w najbliszych okolicach Wiednia. Roztacza si stamtd pikny widok na lasy i wzgrza. Moe ucieka tu przed pustk ycia wiatowego, ktre w tych latach wzgldnego powodzenia grozio czu to dobrze niebezpieczestwem rozmienienia wielkich koncepcji ideowych na drobn monet sztuki uytkowej. Moe chroni si tu w chwilach zwtpienia, by w wiejskim otoczeniu odzyska utracon rwnowag yciow, jak o tym wiadczy testament heiligenstadzki. Ale przede wszystkim tu mg najlepiej pracowa. W okolicach Wiednia znano powszechnie t charakterystyczn posta, przemierzajc wielkimi krokami najbardziej odludne drogi i drki z owkiem i notatnikiem w rku... Wzrok nieprzytomny ustawicznie jakby czego nasuchiwa potem szybko, nerwowo, przysiadszy gdzie po drodze na trawie czy na kamieniu, co notowa i pdzi dalej. Zdawa si nie widzie i nie sysze nic z tego, co si dziao dokoa, nie poznawa nawet spotykanych na drodze przyjaci. Jeeli za kto wtedy do niego przemwi, zdawa si zakopotany, jakby przychwycony na gorcym uczynku. Z czasem znajomi jego przyzwyczaili si ju do tego zachowania. Wiadomo byo powszechnie, e nie naley mu przeszkadza w takich chwi1 Christoph Christian Sturm (17401788), poeta niemiecki, autor protestanckich pieni religijnych.

112 lach, bo komponuje, zwaszcza e jak twierdzi malarz Klober, ktry najwidoczniej mia ju za sob nie najlepsze dowiadczenia kompozytor w takich wypadkach atwo wpada w gniew i mg nawet powiedzie co nieprzyjemnego. Schindler, jeden z pierwszych biografw Beethovena, opowiada, e na jednym ze wsplnych spacerw w okolicach Dbblingu Beethoven mrucza przez cay czas co pod nosem, chwilami wydajc gone, nieartykuowane dwiki, ktre w adnym wypadku nie mogyby by nazwane muzyk. Na zapytanie przyjaciela, co to ma znaczy, kompozytor odpowiedzia: Wpad mi wanie pomys do ostatniego allegra mojej sonaty" mia na myli Appassionat, ktra powstaa w latach 180405. Powrciwszy wieczorem z wycieczki, pobieg, nie zdejmujc nawet kapelusza, do fortepianu i przez przeszo godzin prbowa to allegro, tak zaabsorbowany swoj prac, e zupenie zapomnia o obecnoci przyjaciela, ktry zaszywszy si w najciemniejszy kt pokoju, asystowa mimo woli przy narodzinach nowego dziea. W ten sposb, wzywajc si w obrazy i nastroje przyrody i wsuchujc si w jej gosy, owi Beethoven czsto pierwsze zarysy swych pomysw muzycznych, ktre pniej w domu opracowywa. Ale Beethoven nigdy nie tworzy dla siebie, po to tylko, by da ujcie swym uczuciom i nastrojom. Nie tylko wtedy, gdy poprzez monumentalne freski swych wielkich dzie symfonicznych chcia wla w ludzi ten sam ogie i entuzjazm dla sprawy, ktry go rozpala, ale take i wwczas, gdy mwi o codziennych, bardziej intymnych sprawach ycia, zawsze mwi do ludzi. I chcia, by wiedziano, o czym mwi, chcia si podzieli z innymi ludmi swymi przeyciami, bo wiedzia, e one s rwnoczenie take i ich przeyciami. Tak byo z Eroik, gdzie sama tematyka muzyczna kierowaa myli suchacza poprzez zwizane z ni kojarzenia ku idei, ktr tu gloryfikowa, tak byo z Fi-deliem, gdzie dla osignicia wikszej zrozumiaoci sign do pomocy tekstu i sceny, i tak byo te z Symfoni pastoraln. T potrzeb podyktowane zostay tytuy poszczeglnych czci Symfonii. I dlatego mimo wszelkie wtpliwoci i wahania tytuy te kompozytor w ostatniej 5 Beethoven ' 113

wersji pozostawi. Rwnoczenie by jednak Beethoven zanadto muzykiem, by zamiast tworzy sw muzyk, podawa swe wraenia w formie muzycznie przeksztaconej, zastpowa j gosami naladujcymi bezporednio zjawiska przyrody. Std jego obawy, by nie by faszywie zrozumianym, by tytu nie zasugerowa suchaczowi, e chodzi o samo tylko odtworzenie zjawisk przyrody, a nie o uczuciowy refleks tych zjawisk, o samo ich opisanie w muzyce, a nie ich uczuciowe przeycie. Zachodzi teraz pytanie: czy Beethoven osign swj cel w Symfonii pastoralnej? Czy potrafi nie przekroczy tej granicy, poza ktr programowo staje si ilustracj, czyli tak niepokojcym go i odrzuconym przeze malarstwem dwikowym"? Niewtpliwie tak. A potrafi dlatego wanie, e sam tak silnie zaangaowany by uczuciowo w t tematyk.

Potrafi tak dalece umuzyczni wszystkie wprowadzone z przyrody gosy, e weszy one do jego kompozycji jako jej organiczna cz skadowa. Charakterystyczna pod tym wzgldem jest metoda, ktrej uy Beethoven w drugiej czci Symfonii pastoralnej, zatytuowanej Scena nad strumykiem. Kompozytor wysnuwa ca t drug cz z niepozornej, prostej figury smyczkw, stylizujcej ruch pyncego strumyka. Ale na tle tej figury pojawia si wyrastajc z drobnego zrazu motywu szerokooddechowa melodia, ktra poddawana coraz nowym zmianom i przeksztaceniom, towarzyszy tej figurze przez cay czas, podobnie jak myl czowieka zasuchanego w szemranie strumyka rozkoysana jego fal: Andante molto mosso 114 i Nie na darmo wyrazi si Beethoven w rozmowie z Schindlerem na temat Pastoralnej, gdy znaleli si kiedy pniej w owym zaktku Heiligenstadtu zwanym dzi dolin Beethovena", gdzie powsta pierwszy pomys tego dziea: Tu napisaem Scen nad strumykiem, a kukuki, przepirki i sowiki wokoo dzielnie mi w tym dopomagay". Gwny za temat, z ktrego wysnuta jest cz pierwsza Symfonii pastoralnej, powierzony wpierw skrzypcom, a potem obojowi, jako instrumentowi najbliszemu swym brzmieniem pastuszej fujarce, jest tematem pastoralnym" nie dziki swemu podobiestwu do jakiej okrelonej piosenki pasterskiej, ale przez to, e czy w sobie wspomnienia wielu takich piosenek; podobnie jak u Chopina rozpoznajemy melodie mazurka, kujawiaka czy oberka nie dziki ich podobiestwu do tego czy innego znanego nam taca, ale jak gdyby do wszystkich mazurkw, kujawiakw czy oberkw, ktremy kiedykolwiek syszeli. Oto pocztkowy fragment tego tematu z pierwszej czci Symfonii: Allegro ma non troppo 115 Temat ten, w ktrym muzykolodzy serbscy rozpoznaj ludow chorwack pie dziecic1, nie posiada adnej dynamiki, adnej siy rozwojowej. Jego linia, falujca lekko, cigle jakby zamykajca i otwierajca si na nowo, ujta w niewielki rejestr dwikw, powtarza si niezliczon ilo razy, jak powracajca uporczywie fraza piosenki ludowej. Przynosi on z sob atmosfer pogody i beztroski, koloryt jasny, soneczny. W caej tej czci Symfonii nie ma te ani jednego fragmentu melodycznego, ktry by sw nut emocjonaln przeciwstawi si tematowi pocztkowemu, ani jednego spicia dramatycznego czy harmonicznego zgrzytu. Inne myli muzyczne dostrajaj si do tego tematu, wic si z nim w organiczn cao. Ta muzyka pynie spokojnie, leniwie, bez konfliktw, bez napi i punktw kulminacyjnych

moliwie najwiksze przeciwiestwo burzliwego, penego spi dramatycznych tempa rozwoju, ktre obserwujemy w Eroice czy w V Symfonii. Dopiero trzecia cz Pastoralnej, zatytuowana Zabawa wiejska, przynosi nowe akcenty. Zastpuje ona w cyklu symfonicznym scherzo. Pod wzgldem formalnym nosi te istotnie wszystkie znamienne cechy scherza beethovenow-skiego. Ale to scherzo jest tacem, typowym chopskim lendlerem2, taczonym w Austrii na | z akcentem na S. Gruden: Das slataische VolksUed bet Beethoven und Haydn (1913); F. K. KuhaC: Beethoven i hrvatska narodna popjewka (1894). Z lendlera powsta walc. Do literatury muzycznej wprowadza go Haydn, ktrego menuety w symfoniach s czsto lendleraml. Rwnoczenie z Beethovenem podejmuje stylizacj lendlera Schubert. 116 pierwsz wier i z charakterystycznym akompaniamentem, przetrzymujcym zawsze w basie pierwsz nut. Cytujemy takty 141149, gdzie cechy te wystpuj specjalnie wyranie: (Allegro) U W rodkowej czci scherza (In tempo d'Allegro) da Beethoven znowu fragment ilustracyjny, i to rzecz bardzo charakterystyczna ilustracj typu humorystycznego. Wedug jego wasnych sw, przekazanych przez Schndle-ra, chcia tu ukaza muzykantw wiejskich, jak graj czsto na wp pico, chwilami wypuszczajc z rki instrument i przerywajc gr, potem nagle przebudziwszy si, wykonuj na chybi trafi kilka pocigni smyczkiem, nie wychodzc jednak przy tym z zasadniczej tonacji, i znw zapadaj w drzemk": !n lempo cTAIIegro W Symfonii pastoralnej odstpi Beethoven od zwyczajowego czteroczciowego ukadu cyklu na rzecz ukadu picioczciowego. Pamita naley, e nie jest to u niego pierwszy przykad przeamania tradycji klasycznych. Form zawsze obiera tak, jaka w sposb najbardziej bezporedni i logiczny wynikaa z zaoe treciowych danego utworu. W tym wypadku cz czwarta (Burza) nie nadawaa si na zakoczenie cyklu, ktry zgodnie z programem i z charakterem caoci mia mie wydwik pogodny. Wydwik ten przynosi dopiero cz pita (Pie pastuszka), w nastroju blisko spokrewniona z pierwsz czci Symfonii, zawierajca nawet echa jej tematyki. 117 Ta nuta rozkochania si w przyrodzie rozbrzmiewajca w Symfonii pastoralnej ma swoje echa i w innych kompozycjach Beethovena z tych lat. Moemy j ledzi wstecz a do roku 1802 i 1803. Tylko e w utworach poprzedzajcych Pastoraln nie jest ona jeszcze wyraona tak jasno, nie staje jeszcze w tak wyranym kontracie do nuty patosu i bohaterstwa,

wyraonej w III czy w V Symfonii. ledzc jej pierwsze akcenty we wczeniejszych sonatach fortepianowych, jak powstaa w roku 1801 Sonata D-dur op. 28, nazwana pniej Sonat pastoraln, lub ujte wsplnym opusem 31 trzy sonaty: G-dur, d-moll i Es--dur z 1801 02, czy te Sonata F-dur op. 24 na fortepian i skrzypce z tego samego mniej wicej czasu, ktra otrzymaa pniej nazw Sonaty wiosennej, a przede wszystkim IV Symfonia B-dur op. 60 z roku 1806 stwierdzimy, e z nich wszystkich przeziera w drugi" Beethoyen, posugujcy si caym bogactwem rodkw dla wyraenia nastrojw o charakterze bardziej intymnym. Na podstawie tych wczeniejszych utworw mona te ledzi, jaka droga prowadzi kompozytora do tych nastrojw. Jest to czsto droga wiodca od pieni ludowej. Widzielimy, e pie ludowa, pojta w dzisiejszym, rozszerzonym znaczeniu tego terminu (tzn. pieni i tace wiejskie i miejskie), towarzyszy kompozytorowi wszdzie. Stwierdzilimy wyrane echa pieni marszowych, studenckich, rewolucyjnych w Eroice i w V Symfonii, a wspczeni muzykolodzy niemieccy wskazuj na czsto dosowne niemal reminiscencje z najrozmaitszych pieni ludowych w kameralnych utworach Beethovena z wczesnego okresu jego twrczoci1. W Symfonii pastoralnej uy ludowych motyww chorwackich, w Kwartetach op. 59 rosyjskich. Nieraz zdarza si, e Beethoven chwyta take popularne motywy i temat y z utworw obcych kompozytorw, na przykad ze wspczesnych rewolucyjnych oper francuskich czy singspielw, motywy, ktre dziki swej popularnoci przenikny ju do wiadomoci szerokich mas suchaczy i speniay tym samym rol podobn do roli pieni ludq-wych. A jeeli nawet w takich wypadkach nie operuje dosownymi cytatami, to daje tematy silnie do ludowych 1 Zob. E. R, Me y e r: Beethaoen und die Volksmusik (Musik und Gesellschaft" 1952, zesz. S). 118 zblione w swym charakterze, rytmie i budowie melodii. W pieni ludowej znalaz Beethoven form wypowiedzi artystycznej, ktra moga by oglnie dostpna, i to dostpna nie tylko w swym jzyku muzycznym, ale przede wszystkim w swej treci wyrazowej. Jeeli mimo to przewanie nie udao mu si uzyska powszechnej zrozumiaoci, to wina leaa w gwnej i przewaajcej mierze nie po jego stronie, ale po stronie suchacza. ' Lecz jest i bardziej osobisty aspekt tej sprawy. Ograniczony przez swoje kalectwo w bezporednim obcowaniu z ludmi, w przyrodzie znajduje Beethoven oddwik zarwno dla najbardziej osobistych uczu i myli, jak i dla tych, poprzez ktre czuje swoj z ludmi wsplnot. I wtedy wspomnienie gosu kukuki czy szmeru strumyka staje si dla yw podniet artystyczn, tak samo jak wspomnienie taca wiejskiego czy piosenki ludowej. Jedno i drugie poredniczy w wyraeniu tych uczu i przekazaniu ich ludziom poprzez'dwik. Symfonia pastoralna, wykonana publicznie po raz pierwszy wraz z IV Symfoni na akademii muzycznej" w Thea-ter an der Wien" w dniu 22 grudnia 1808 roku,, nie odniosa sukcesu. Recenzje nie byy wprawdzie'tak skandaliczne jak przy poprzednich dzieach Beethovena, ale

o entuzjazmie nie byo mowy. Zamierzona jako prosta wypowied serca, nie trafia Pastoralne do ludzi. Jeeli przy Eroice gwnym rdem nieporozumienia byo zamknicie si suchacza wiedeskiego przed akcentami -bohaterstwa i walki, ktre z niej przemawiay, to o stosunku do Pastoralnej a jeszcze bardziej do IV Symfonii zadecydowaa niezdolno tego suchacza do wczucia si w prostot i bezporednio uczu, ktre przynosiy te dwiki. Recenzent pisma Der Freimiitige" pisa: Beet-hoven napisa now symfoni, ktra zyskaa poklask chyba wycznie u jego zaartych wielbicieli". Powane miejsce w twrczoci Beethovena z tych lat zajmuj kompozycje na instrumenty smyczkowe, w pierwszym^'rzdzie kwartety smyczkowe. Jest szczegem wysoce interesujcym, e Beethoven, ktry we wczesnej modoci sam zajmowa si powanie gr na skrzypcach, zna gruntownie technik tego instrumentu i czynny by jako wiolista w orkiestrze dworskiej w Bonn, pozosta119 wi stosunkowo skromn spucizn w zakresie solowej literatury skrzypcowej. Dwie Romance na skrzypce z towarzyszeniem orkiestry (G-dur op. 40 i F-dur op. 50, obie z r. 1802) oraz Koncert D-dur op. 61 na skrzypce -z orkiestr napisany w roku 1806 to wszystko. (Ostatnia sonata na skrzypce i fortepian, Sonata G-dur op. 96, powstaje w latach 181112.) Nie wiemy, jakie byy powody, e kompozytor tak mao stosunkowo interesowa si tym rodzajem muzyki skrzypcowej i po roku 1806 nigdy ju waciwie do niej nie wrci. Prawdopodobnie rozstrzygny o tym w pierwszym rzdzie wzgldy czysto yciowe, praktyczne. W Wiedniu interesowaa go jako odtwrc przede wszystkim muzyka fortepianowa. Jego twrczo w tym zakresie wykazuje te najwiksze nasilenie w tych wanie latach, gdy wici najwiksze triumfy jako pianista. W ostatnich latach ycia, kiedy postpujca choroba suchu nie pozwala ju na publiczne wystpy, zostaje te zahamowana i twrczo fortepianowa Beethovena. Jedynym gatunkiem muzyki, ktry towarzyszy mu od pierwszych a do ostatnich opusw, jest kwartet smyczkowy. Napisany w roku 1806 Koncert D-dur op. 61 na skrzypce z orkiestr wykonany zosta po raz pierwszy w grudniu tego samego roku przez Franza Clementa, koncertmistrza orkiestry przy Theater an der Wien". Przyjcie tego nowego utworu przez publiczno i przez krytyk byo znowu bardzo chodne. Sdy znawcw o koncercie Beet-hovena pisze recenzent wczesnej Wiener Theaterzei-tung" s tym razem zgodne. Przyznaj mu pewne wartoci, stwierdzaj jednak, e brak w nim jakiego poczucia jednolitoci, a nie koczce si powtarzania niektrych pospolitych fragmentw nu suchacza." Ciekawy jest zwaszcza zarzut niejednolitoci" i braku logiki, ktrego nie szczdzi Beethovenowi prawie aden ze wspczesnych mu recenzentw dowd, e sama jego koncepcja tematyczna, melodia szerokooddechowa, wymagajca zdolnoci suchania duszymi odcinkami i wizania ich w cao, bya w tych czasach czym nowym, co adn miar nie dawao si pogodzi z dawnymi przyzwyczajeniami suchacza. A c powiedzie dopiero o adunku emocjonalnym muzyki Beethoyena! Suchacz wiedeski by absolutnie nie przygotowany do tego typu przeycia estetycznego. W takich utworach jak Eroika czy V Symfonia, nastrojonych / \

120 na akcenty bohaterstwa, adunek w musia by dla tego odbiorcy, wychowanego na muzyce XVIII wieku, czym nie do strawienia. Blisza bya mu ju tre uczuciowa muzyki Beethovena tam, gdzie uderzaa w nut prostsz, bardziej ludzk. I tym wzgldom przypisa naley prawdopodobnie fakt, e ani VI Symfonia, ani Koncert skrzypcowy nie zrobiy przynajmniej skandalu na premierze, tak jak Eroika, i e krytyka skonna bya przyzna tym dzieom nawet pewne piknoci". Koncert skrzypcowy naley do tego samego typu utworw co IV i VI Symfonia. Nie siga -tu kompozytor po akcenty heroiczne, tak jak w ssiadujcym z nim blisko pod wzgldem chronologicznym Koncercie fortepianowym Es-dur. Jest w swym wyrazie prosty, bezporedni i bardzo ludzki. Cz pierwsza przynosi akcenty zdrowej, mocnej witalnoci; rodkowa (Larghetto) jest skupiona i pena prostoty; ostatnia (Allegro utrzymane w formie ronda) zbliona jest w wyrazie do ostatniej czci Sonaty fortepianowej D-dur op. 28 zwanej Pastoraln. Bogata melodyka,, stanowica najwikszy urok tego utworu, wyrasta bezporednio z ducha skrzypiec. Gos skrzypcowy zosta tu jednak tak organicznie zespolony z caoci orkiestry, e tym samym przej na siebie take i wszystkie znamienne dla symfoniki beethovenowskiej zadania, wspdziaajc jako jeden ze rodkw wyrazu ksztatowanej przeze wielkiej formy symfonicznej. Z faktem tym wie si te zaoenie formalne utworu: kompozytor umieszcza na wstpie pierwszej czci duszy fragment orkiestralny (88 taktw), przygotowujc tematyk partii solowej sposb, od ktrego odstpuje w ostatnich koncertach fortepianowych. Nie rezygnuje jednak bynajmniej przy symfonicznym traktowaniu formy koncertu, ktre stanie si pniej wzorem dla szeregu kompozytorw XIX wieku, z elementu wirtuozowskiego. Ale ten element wirtuozowski w partii instrumentu solowego traktowany jest zawsze w ten sposb, e wchodzi organicznie w ramy tematyki. Dziki tym wszystkim walorom sta si Koncert D-dur klasycznym dzieem literatury skrzypcowej. Naley on i dzi jeszcze do tzw. elaznego repertuaru kadego skrzypka. "Muzyk kameraln z udziaem instrumentw smyczkowych kultywowa Beethoven od najwczeniejszej modoci. By to gatunek, ktry mia ju swoje tradycje, i to trady121 cje sigajce w gb XVII wieku. W wieku XVIII zaczynay wprawdzie na dworach i w rezydencjach magnackich bra gr ze wzgldw reprezentacyjnych wiksze zespoy zwaszcza gdy szo o tzw. divertimenti czy serenady, wykonywane czsto na wolnym powietrzu; tam ze zrozumiaych wzgldw podany by wikszy udzia instrumentw dtych. Zespoy kameralne oparte na instrumentach smyczkowych przetrway jednak w domowym* muzykowaniu zwaszcza w sferach mieszczaskich _ w Niemczech i w Austrii, ustalajc sw pozycj w ostatniej wierci XVIII wieku obok zespow symfonicznych. U Haydna nastpio ju cise rozgraniczenie tych zespow i rwnoczenie podniesienie kwartetu smyczkowego do godnoci idealnego zespou kameralnego. Kompozytor rozporzdza tu

skadem czterech jednorodnych pod wzgldem jakoci brzmieniowej i barwy instrumentw: dwoje skrzypiec, altwka i wiolonczela. Instrumenty te cz si z sob w sposb idealny, dajc w sumie brzmienie wzmocnione (przez rozszerzenie rejestru) i subtelnie cieniowane, dozwalajc na bogatsze zrnicowanie tematyki pod wzgldem wyrazu i na odpowiedni rozbudow proporcji utworu. Rwnoczenie ustalia si forma kwartetu smyczkowego jako forma cykliczna, zoona z trzech lub czterech czci na wzr symfonii. By wic kwartet smyczkowy w ramach muzyki kameralnej tym samym, czym symfonia w ramach muzyki orkiestralnej: podobne byy tu zadania i podobna forma, tylko wszystko jak gdyby w mniejszym formacie, nastawione na ton bardziej intymny, uzaleniony od rodkw, ktre stay do rozporzdzenia kompozytora. Obok kwartetu smyczkowego ustalaj i popularyzuj si, zwaszcza za czasw Mozarta, i inne gatunki muzyki kameralnej ze wspudziaem instrumentw smyczkowych przede wszystkim skrzypiec jeszcze wyraniej przeznaczone w swych pocztkach dla muzykowania amatorskiego. Jest to trio fortepianowe jako zesp zoony ze skrzypiec, wiolonczeli i fortepianu, kwartet fortepianowy na skrzypce, altwk, wiolonczel i fortepi-an, kwintet fortepianowy na kwartet smyczkowy i fortepian, wreszcie sonata na skrzypce i fortepian lub na wiolonczel i fortepian - 122 obie ostatnie jako odmiana sonaty solowej z usamodzielnion parti fortepianu, wszystkie o formie cyklicznej. Pierwsze kameralne utwory Beethovena wahaj si jeszcze co do skadu i iloci instrumentw, a take swojej formy i charakteru. Czsto ze wzgldu na nieustalon liczb czci w ramach cyklu i na zwikszon rol elementu tanecznego blisze s jeszcze dawnego divertimenta. Takie wanie utwory powstaj w Bonn i w pierwszych latach pobytu w Wiedniu, a wic przed rokiem 1800. Dopiero okoo roku 1800 wprowadza Beethoven do swej twrczoci form tria fortepianowego, sonaty na skrzypce i fortepian oraz na wiolonczel i fortepian i kwartetu smyczkowego. Spord nich wszystkich kwartet smyczkowy sta si mia gatunkiem najbardziej przez niego ulubionym. W latach 17981801 powstaje pierwszy cykl szeciu Kwartetw smyczkowych op. 18. Na og pozostaj one jeszcze w krgu wpyww Haydna i Mozarta. Nie syszymy tu bohaterskich akcentw, ktre w tym samym czasie odzywaj si ju w I Symfonii. Kompozytor raczej rozwija i rozbudowuje na razie sam technik i faktur kwartetow w kierunku wskazanym przez swych wielkich poprzednikw, ni przeksztaca ten gatunek od wewntrz, od strony treci. Widocznie krpowaa go w tym wzgldzie obsada kameralna, ograniczajca moliwo stosowania tak miaych koncepcji, na jakie pozwalao bogactwo i rnorodno instrumentw w orkiestrze, bogactwo odcieni ich barwy i rejestrw dynamicznych. Nastpna grupa, trzy Kwartety smyczkowe op. 59, powstaje w roku 1806, a wic ju po Eroice. Kwartety te wykazuj olbrzymi krok naprzd. Nosz one ju na sobie wyrane cechy

beethovenowskiego symfonizmu. Oczywicie nie w tym sensie, jakoby Beethoven sign tu po tematyk Eroiki lub po pokrewne jej akcenty wyrazowe. Przeciwnie, i tu przewaa nuta blisza IV Symfonii ni Eroice, czsto majca swe rdo w uyciu motyww ludowych. Beethoven pisa te kwartety na zamwienie hrabiego Razumowskiego (pniejszego ksicia), wczesnego posa rosyjskiego w Wiedniu, wielkiego mecenasa sztuki, . z ktrym zetkn si ju dawniej poprzez spokrewnion z nim rodzin Lichnowskich, a zbliy si zwaszcza od chwili, gdy Razumowski obj protektorat nad znanym ze- -spoem Schuppanzigha. Razumowski jako amator sam 123 bra udzia w koncertach kameralnych, jakie odbyway si stale w jego paacu, gra w kwartecie na drugich skrzypcach. W kwartetach, pisanych na zamwienie Razumow-skiego, znowu robi Beethoven znaczny uytek z motyww ludowych; tym razem s to motywy rosyjskie, po ktre sign do zbiorw autentycznych ludowych pieni rosyjskich J. Praca i W. Trutowskiego z koca osiemnastego wieku. Fakt uycia w Kwartetach op. 59 motyww ludowych rozstrzyga o tym, e i one s blisze w wyrazie IV i VI Symfonii ni tym wspczesnym kompozycjom Beethovena, ktre stoj w krgu Eroiki. Tu jednak ma to uycie motyww ludowych inn wymow i prowadzi kompozytora do innych konsekwencji ni w IV i VI Symfonii. Przede wszystkim ju sam dobr motyww jest tu inny. Beet-hovenowi chodzio w tym wypadku o przeprowadzenie wielkich, szeroko rozsnutych koncepcji tematycznych, takich, do jakich przywyk w swych symfoniach. Musia wic wybra takie tematy, ktre nadawayby si do rozbudowy caoci w wielkich wymiarach, bliszych w zasadzie aparatowi symfonicznemu ni kameralnemu. Podziwia przy tym naley, e kompozytor potrafi zaiste genialnie rozwiza trudnoci, ktre nasuway si w konsekwencji takiego traktowania zespou kameralnego, rozszerzajc w sposb dotd nie spotykany moliwoci wyrazowe poszczeglnych instrumentw i rwnoczenie nie wychodzc poza granice wyznaczone im przez ich warunki techniczne. May zesp instrumentalny narzuca tu konieczno najwikszej zwizoci i precyzji w sposobie wyraania si. Kwartety Beethovena ttni ywym rytmem we wszystkich gosach, wszystkie instrumenty dopuszczone s do wspudziau w harmonijnym, organicznym procesie konstruowania caoci, kady czerpic ze wsplnego materiau tematycznego odsania jakie nowe wartoci tego materiau poprzez odrbne, waciwe sobie akcenty brzmienia i dynamiki dwikowej. Ale wanie ten sposb podejcia Beethovena do muzyki kwartetowej, wicy si organicznie z jego technik symfoniczn, by najwikszym kamieniem obrazy dla wspczesnego suchacza wiedeskiego. Jeeli ju w ramach symfonii nie by suchacz ten zdolny ledzi szeroko rzutowanych koncepcji tematycznych Beethovena, wy maga j 124 cych wielkiej koncentracji, tym bardziej nowy i zaskakujcy by ten styl beethovenowski, gdy przeniesiony zosta w ramy utworu kameralnego, ktry dotychczas wiza si dla tego suchacza z pewn w porwnaniu z symfoni lekkoci treci. I znowu nawet

muzycy wiedescy ocenili te utwory Beethovena jako wymys chorego mzgu, jako co, co nie jest w ogle muzyk". Nie dotar do nich i tym razem waciwy sens tej muzyki. Analogiczne tendencje rozwojowe jak w ramach symfonii i kwartetu smyczkowego obserwowa moemy w tych latach take i na terenie innej formy, ktr Beet-hoven kultywuje w zakresie wszystkich prawie gatunkw muzycznych (symfonia, muzyka kameralna, muzyka fortepianowa). Jest ni forma wariacji. Take i ta forma posiadaa dawne tradycje, sigajce w gb XVII wieku. Polegaa ona na poddawaniu pocztkowej myli utworu muzycznego coraz to nowym przeksztaceniom. Z czasem powstaa w ten sposb specjalna forma cykliczna, na ktr skaday si jako jej poszczeglne czci: temat do wariacji, t j. zamknita, dusza myl muzyczna, umieszczona na wstpie, i szereg wariacji jako jej przeksztacenia. Byo to zatem co jakby cykl samodzielnych kompozycji o niewielkich wymiarach, zwizanych z sob przynalenoci do tematu. Temat bywa czsto zaczerpnity z dziea obcego kompozytora, na przykad ze znanej arii operowej, na ktr kada z wariacji w ramach cyklu rzucaa jakby jakie nowe wiato. Raz pojawiaa si melodia tematu w postaci ozdobionej ornamentami, innym razem inaczej nawietlona harmonicznie; w wypadku gdy utwr przeznaczony by na zesp symfoniczny lub kameralny, dysponujcy instrumentami rnego typu i rnej barwy, zmieniaa taka melodia swoje oblicze pierwotne przez przydzielenie jej innemu instrumentowi czy innej grupie instrumentw, co przewanie take warunkowao i dalsze jeszcze zmiany, podyktowane technik gry i charakterem brzemienia danych instrumentw. Jedne wariacje podaway temat w tempie powolnym, inne w tempie szybszym, w jednych pojawia si on z wikszym, w innych z mniejszym nasileniem dynamiki dwikowej. Oczywicie nigdy nie przynosiy te zmiany wariacyjne wycznie tylko ze125 wntrznych przeksztace tematu. Wraz z kad tak zmian formy zmieniaa melodia tematu do pewnego przynajmniej stopnia take i swj klimat emocjonalny. Haydn i Mozart uywaj ju czsto do wariacji tematw wasnych. Wzrasta dziki temu moliwo wpywu poprzez kolejne zmiany formy w poszczeglnych wariacjach na emocjonaln tre tematu; przede wszystkim dlatego, e kompozytor sam tworzy temat, ktry mu najbardziej w danym wypadku odpowiada i ktry uznaje za najodpowiedniejszy do danych przeobrae fomy i treci emocjonalnej. Granice tej emocjonalnej zmiennoci tematu poprzez poszczeglne wariacje pozostaj jednak jeszcze u Haydna i Mozarta do ciasne. Jest to zawsze ta sama melodia, chocia pokazana od coraz to innej strony. Dopiero wariacje Beethovena stanowi rewolucj take i w tym zakresie. Dla Beethovena gwnym i najistotniejszym celem w wariacji nie jest pokazanie tematu w coraz to innym ksztacie, ale ukazanie, jakie siy rozwojowe le w tym temacie ukryte i jak mona poprzez zmiany formalne doprowadzi te siy do rozwoju. Wychodzc z takich zaoe, traktuje Beethoven w pniejszej swej twrczoci inaczej take i formalne zmiany, ktrych dokonuje na temacie w toku wariacyj. Odstpuje od zwyczaju swych poprzednikw powtarzania w kadej wariacji cyklu penej melodii tematu z odpowiednimi zmianami. Wybiera z tematu czsto tylko jaki jeden zwrot melodyczny, jeden

charakterystyczny ruch melodii czy nieraz nawet tylko typowy motyw rytmiczny, by wysnu z niego now wariacj jako fragment samodzielny, chocia zawsze zwizany jakimi wzami z tematem i z reszt wariacyj. Osiga w ten sposb nie tylko wiksz rozmaito i bogactwo odcieni emocjonalnych, ale stwarza moliwo silnych kontrastw, przez co dopiero te treci emocjonalne wystpuj w odpowiednim nasileniu. Pierwsze dziea wariacyjne Beethovena nie stawiaj sobie jeszcze tak szerokich zada. Dopiero Wariacje fortepianowe op. 35 na temat z Eroiki oraz pochodzce z roku 1806 32 wariacje c-moll na temat wasny znacz now drog na terenie tej formy. Jako przykad dojrzaej ju techniki wariacyjnej Beethovena cytujemy tu temat 126 z Wariacji c-moll i niektre fragmenty tych wariacji. Oto temat: 32 toariacji: AHegreito W temacie tym wyjtkowo krtkim i zwizym wyrni mona dwie czci: pierwsz, obejmujc sze taktw, i drug, obejmujc dwa takty kocowe. Caa cz pierwsza wysnuta jest z motywu czoowego, jest jego dalszym rozwiniciem. Rozwj ten dokonuje si poprzez siganie w coraz wysze rejestry dwikowe oraz akcentowanie tonu najwyszego melodii poprzedzajcym go biegiem maych wartoci nutowych i odpowiednim podkadem harmonicznym. Dziki tym zabiegom osiga melodia tematu w takcie 6 swj punkt kulminacyjny, po czym krtkim dwutaktowym etapem opada i zamyka si w takcie 8. Rozwj tematu dokonywa si zatem powoli, jakby pokonujc opory i zahamowania. Po osigniciu punktu kulminacyjnego nastpuje nage wyczerpanie si energii tematu i jego opadnicie. Dalszy rozwj tematu w wariacjach odbywa si poprzez zaakcentowanie zawartych w nim przeciwiestw. Wykorzystujc w toku cyklu motywy bd pierwszej czci, bd drugiej, czc je z sob rozmaicie i przetwarzajc w dalszych wariacjach, doprowadza kompozytor do wytworzenia si dwu przeciwstawnych typw wariacyj, z ktrych jeden reprezentuje czynnik dynamiki, rozwoju, drugi czynnik statyki, spokoju. Jako przykad pierwszego typu przytaczamy Wariacj VIII: 127 Obserwujemy tu w stosunku do tematu dalsze wzmoenie ruchu i dynamiki przez wprowadzenie mniejszych wartoci, rozszerzenie rejestru dwikowego i dusze zatrzymanie si na punkcie kulminacyjnym. Jako przykad wariacji drugiego typu wskaemy Wariacj XXIII reprezentujc minimum ruchu i dynamiki: & iJ & JiJ n

 **: 128 Uderza tu w pierwszym rzdzie powtarzajca si ustawicznie nuta g w grze, stanowica jakby punkt uwizania caego ruchu melodycznego. Linia melodyczna tematu jest tu ukryta, rozdzielona pomidzy gos rodkowy i najwyszy, nie wystpuje zatem na plan pierwszy. Co wicej w gosie najwyszym pojawia si ona w odwrceniu, tj. skierowana nie jak w temacie w gr, ale w d, co sprawia, e pierwotny punkt kulminacyjny melodii tematycznej zostaje tu zatarty. Wreszcie linia ta nie jest unerwiona rytmicznie tak jak to miao miejsce w temacie ale rozbita zostaa na rwnomierne wartoci. Zmiany te sprawiaj, e ruchowy i wyrazowy charakter tej melodii staje si zupenie inny ni w temacie; cechuje j nie narastanie ruchu, ale przeciwnie, jego osabienie a do zupenego bezruchu w takcie 7 i 8. Te i tym podobne procesy przeksztacania pierwotnego tematu i rozwijania ukrytych w nim akcentw wyrazowych prowadz nieraz do tworzenia nowych caoci w ramach cyklu wariacyjnego, ktre nie dadz si ju odnie bezporednio do tematu. Taki wypadek zachodzi w Wariacji XVII: Minore

129 Rozpoznajemy tu ju tylko pewne elementy pierwotnego tematu. Jako cao jest ta wariacja czym nowym, z tematem czcym si tylko porednio. Zatrzymalimy si duej przy tym utworze, aby pokaza na nim najbardziej znamienne cechy techniki wariacyjnej Beethovena. Beethoven w uyciu tej techniki nie ogranicza si tylko do utworw cyklicznych, nazwanych wariacjami, gdzie ju sama nazwa przesdza o rodzaju stosowanej techniki. Wykorzystuje j take i w ramach innych utworw, poniewa oddaje mu ona niezmiernie wane usugi w procesie ksztatowania tematu muzycznego w zwizku i w zalenoci od treci emocjonalnych, ktre chce poda suchaczowi poprzez sw muzyk. Mona powiedzie, e w latach 180310 doszed ju Beethoven do skrystalizowania swego stylu osobistego, Nie tylko w tym znaczeniu, e przeorawszy wszystkie gatunki i formy muzyczne, ktre zasta w penym rozwoju i w doskonaym ksztacie artystycznym, stworzonym przez Haydna i Mozarta, potrafi dokona pord nich odpowiedniego wyboru i przyswoi sobie te, do ktrych naleaa przyszo. I nie tylko w tym znaczeniu, e pchn te gatunki i formy jak symfonia, sonata, koncert, kwartet smyczkowy na nowe drogi rozwoju. Krystalizacja stylu Beethovena to proces sigajcy o wiele gbiej. Istot tego stylu, momentem warunkujcym uni ewolucji jego formy i techniki, bya owa gboka pasja, siganie w sam rdze ycia, do jego podstaw, emocjonalne zaangaowanie si w tym yciu o

takiej sile i bezporednioci akcentw, jakich nie znay dotychczasowe dzieje twrczoci muzycznej. Beethoven patrzy na ycie od strony dokonujcych si przemian spoecznych i tam znalaz najsilniejsz podniet, ktra uskrzydlia jego inwencj muzyczn i pozwolia jej twrczo ksztatowa rzemioso i form. Ale rwnoczenie mia zawsze przed oczyma czowie130 ka przeywajcego now rzeczywisto spoeczn poprzez swoje wasne ycie indywidualne. Rewolucyjno jego jako artysty zaznaczya si przede wszystkim w tych dzieach, ktrymi jak Eroica i V Symfonia siga do wielkiej tematyki spoecznej swojej epoki. Rewolucyjno polegaa tam nie tylko na wykuwaniu nowych rodkw i form, ale na wychwytywaniu z ycia wspczesnego nowych treci ideowych i emocjonalnych, ktre jako skierowane w przyszo nie stay si jeszcze wasnoci ogu. I tu le gwne rda zasadniczego braku porozumienia pomidzy Beethovenem a wspczesnymi mu. Ale widzielimy, e w brak porozumienia bynajmniej nie ogranicza si wycznie do tego krgu dzie. Kompozytor spotyka si z nim take i wtedy, gdy obraca si w krgu treci bardziej zwyczajnie ludziach i gdy chcc by zrozumianym, posuguje si jzykiem muzycznym zaczerpnitym z pieni ludowej lub nawet jak w Pastoralnej siga do pomocy pozamuzycznego programu. Dlaczego? Oto prawdopodobnie dlatego, e tam, gdzie pragn wyrazi czowieka z jego codziennym wiatem myli i uczu, szuka dla wyraenia go wzorw w swoim wasnym yciu psychicznym. W jego sercu za i wyobrani odbijao si cae to ycie w ksztacie tak spotgowanym, zwielokrotnionym w porwnaniu do przey vinnych ludzi, e mimo jednorodnoci treci tych przey trudno tu byo znale wsplny jzyk z przecitnym odbiorc. A zatem pewna dwoisto postawy, ktra jednak w obu wypadkach ma wsplne rdo: rdem tym jest niezmier- . nie silne poczucie wasnej wartoci i oparcie si na sobie jako na ostatecznym autorytecie, regulujcym wszelk wypowied twrcz. Beethoven ukazuje nam si tu jako pierwszy wielki indywidualista w historii muzyki. Przy caym spoecznym ciarze gatunkowym idei, ktrymi yje, przy caym bezwzgldnym oddaniu swej sztuki na sub spoeczestwu, przy caym humanizmie akcentowania wsplnoty wasnych przey z przeyciami innych ludzi jest i pozostaje on zawsze tym artyst, ktry patrzy przede wszystkim w siebie i w swojej wasnej, wielokrotnie rozszerzonej w swych widnokrgach i pogbionej w swym odczuciu psychice szuka sensu i istoty swej sztuki. Postawa ta to olbrzymie odkrycie i zdobycz nowoytnego artysty. Ona to prowadzi go do coraz dalszego rozwoju, 131 do harmonijnego ksztacenia wszystkich jego moliwoci j do osigania w sztuce coraz gbszych i mocniejszych akcentw. Ale jasne jest, e z czasem musi ona prowadzi i do rozdwiku, do punktu, w ktrym to zasuchanie si w siebie nie da si ju pogodzi z zasadnicz rol sztuki odzwierciedlania ycia spoecznego. Musi prdzej lub pniej nadej taki moment, gdy wasna osobowo przysoni artycie szeroko horyzontw

spoecznych. Beetho-ven w danej chwili daleki jest jeszcze od tych niebezpieczestw; ale stan one i przed nim. I tylko sia jego geniuszu sprawi, e zejdzie ze wiata jako ten kompozytor, u ktrego akcenty spoeczne i indywidualne nie stany przeciwko sobie, ale zwizay si z sob w harmonijnej wsppracy, stanowic pod tym wzgldem przykad jedyny i niepowtarzalny w historii muzyki. 132 W ATMOSFERZE KONGRESU WIEDESKIEGO Lata 180910 s w porwnaniu z okresem poprzednim latami mniejszej aktywnoci artystycznej. Proces wycofywania si kompozytora z ycia publicznego zwaszcza z dziaalnoci koncertowej postpuje coraz szybciej. Jeszcze w roku 1808 bierze udzia w wykonaniu swego Koncertu fortepianowego G-dur, jak zwykle z powodzeniem. Ale pniej prawie nie wystpuje ju jako solista. Co najwyej grywa w zespoach kameralnych lub improwizuje na wieczorach prywatnych. Wkrtce i to zacznie sprawia mu trudnoci, cho stan jego suchu zawsze jeszcze nie jest na tyle racy, by szersza publiczno moga cokolwiek zauway. Dla muzykw jednak od dawna kalectwo Beethovena nie jest ju tajemnic. Stosunek publicznoci wiedeskiej do Beethovena jako kompozytora z wolna zaczyna si zmienia. Wprawdzie Beethoven dugo jeszcze nie bdzie mg pochlubi si tym, e dotar do szerokich sfer mieszczaskich, ale kademu z jego nowych dzie choby granych nawet bez doranego powodzenia zaczyna towarzyszy atmosfera pewnej sensacji. A cho nie naprowadza ona suchaczy na waciw wymow tej muzyki, wydawcy rycho wsz tu dobry interes, rentujcy si, jeeli nawet nie dzi, to za jakie dziesi czy pitnacie lat, i zaczynaj si ubiega o jego nowe kompozycje. Gdy swego czasu w roku 1800 pisa Beethoven do dr Wegelera, e z wydawcami ju si nie ukada, po prostu dyktuje im swoje warunki", byo w tym jeszcze troch modzieczej fanfaronady. Ale w dziesi lat pniej jest ju' istotnie sawny sawny, chocia cigle jeszcze nie zrozumiany! Co dzie dostaj jakie listy od nie znanych mi, obcych ludzi", czasami czuj si wprost nieprzytomny z powodu tej niezasuonej sawy" pisze Beethoven w 1810 roku w licie do jednego z przyjaci. Uderza tu ton, do ktrego nie jestemy przyzwyczajeni u Beethovena, gdy mwi o sobie: sawa niezasuona"... 133 Czyby istotnie on, ktry nie waha si rzuci muzykom wiedeskim w twarz synnego powiedzenia, e Beet-hoven jest tylko jeden", dziwi si, e nareszcie zyska u ludzi uznanie? Zdaje si, e sowa te rozumie naley inaczej. To chyba raczej poczucie pewnej niewspmiernoci pomidzy tymi objawami zewntrznego powodzenia a isttft-n obcoci jego sztuki w otaczajcym go wiecie podyktowao kompozytorowi te sowa. Wiedzia

przecie dobrze, e w sztuce swej znacznie wyprzedza ten wiatek mieszczaskiego, filisterskiego Wiednia i przeytej arystokracji i e jego postpowe idee nie znajduj oddwiku ani u jednych, ani u drugich. C zatem dziaa tu na ludzi? A moe przecie siy ukryte w dwikach III i V Symfonii zaczynaj przenika do opornego wiedeskiego spoeczestwa? Kompozytor nie moe w to uwierzy. Materialna sytuacja Beethovena nie przedstawia si tak rowo, jak zapowiadao si to w pierwszej chwili po zawarciu umowy z arcyksiciem Rudolfem, Kinskim i Lichnowskim. Tak zwany patent finansowy z roku 1811 znacznie zredukowa zadeklarowane sumy, rwnoczenie niedotrzymanie umowy przez Kinskich narazio kompozytora na dugotrway proces. Droyzna za ronie w Wiedniu z dnia na dzie w sposb zastraszajcy, a kompozytor z waciw sobie niezaradnoci w sprawach materialnych nie potrafi si dostosowa do zmienionych warunkw. Jake trudno zorganizowa to ycie wolne od trosk i kopotw codziennych", ktre jak to sobie obiecywa miao nareszcie sta si jego udziaem! Ale i to nie byoby jeszcze najgorsze. Gorzej, e cigle czuje si w Wiedniu jako obco, e przez tych kilkanacie lat nie zdoa nawiza bliszych wizw ani z arystokracj, gdzie stosunki jego nadal obracaj si przewanie w sferze interesu, ani z mieszczastwem, w ktrym dostrzega tylko filisterstwo i zacofanie. Wiedeczycy wszyscy nic nie warci, poczwszy od cesarza, a skoczywszy na pu-cybucie" wyrazi si teraz w rozmowach z przyjacimi. Niemao takich gorzkich sw pada w gospodzie przy szklance wina i na spacerach w okolicach Wiednia, gdy kompozytor ma sposobno wypowiedzie si szczerze w gronie najbliszych. C zatem dziwnego, e samotny w gruncie rzeczy mimo zewntrznych oznak powodzenia, oddalajcy si od ;134 wiata przez swoj guchot Beethoven coraz bardziej zamyka si w sobie i coraz wyczniej zaczyna y wasnym yciem wewntrznym? Ci, ktrzy patrz na niego z boku, mwi, e z dnia na dzie dziwaczeje. Staje si zoliwy, kostyczny, nieufny, i to w stosunku do wszystkich: w stosunku do ludzi, z ktrymi cz go sprawy zawodowe, do wydawcw, do suby, czasem nawet do najbliszych przyjaci. Wybuchowo jego temperamentu potguje si i nie zna ju prawie adnych hamulcw. Przysparza mu to oczywicie na kadym kroku tysicznych trudnoci i kopotw. Wystarczy zacytowa tu fragment z listu do kiepskiego korektora Woanka, ktry usprawiedliwia si ze swych bdw przy przepisywaniu do druku kompozycji Beethovena koniecznoci wprowadzenia poprawek": Idioto! Niech Pan poprawia swoje wasne bdy, wynikajce z nieuctwa, gupoty i zarozumiaoci, zamiast mnie poucza! To tak, jak gdyby winia chciaa poucza Minerw!" Jedna z obsesji kompozytora to ustawiczne zmiany mieszkania. Biografowie Beethovena wymieniaj ich mnstwo: 35 mieszka w czasie trzydziestoletniego pobytu w Wiedniu, nie liczc pobytw letnich w okolicach miasta. Te letnie wyjazdy to zreszt jeszcze jedna udrka dla niego samego i dla otoczenia. Beethoven zabiera wwczas z sob cae mnstwo potrzebnych i niepotrzebnych rzeczy, nawet meble, nie mwic ju o nutach i ksikach;

zamawia na tak letni przeprowadzk" czterokon-ny wz ciarowy, ktry zaadowywa na wysoko pierwszego pitra. Sprowadziwszy si do wynajtego mieszkania, stwierdza zwykle z punktu, e tu nie wytrzyma", i zaraz puszcza si na poszukiwanie innego. Mobilizowa wwczas do pomocy wszystkich swoich przyjaci i caa historia zaczynaa si od nowa. Zdarzao si jednak rwnie, e nie kompozytor, ale gospodarz by tym, ktry wypowiada mieszkanie. Beet-hoven by bowiem bardzo nieprzyjemnym lokatorem: rzdzi si w wynajtym mieszkaniu jak we wasnym domu, zwaszcza tam, gdzie wchodziy w gr przyzwyczajenia zwizane z jego prac kompozytorsk. Nie zwraca wwczas uwagi na nie i na nikogo. Nie istniay adne wzgldy, ktre mogyby go krpowa. Niezalenie od pory, we dnie czy w nocy, gono piewa, gwizda, rycza, notowa swe pomysy muzyczne na cianach itp. Oczywicie miesz135 kanie przybierao w tych warunkach odpowiednio niechlujny wygld. Ale to mu byo najzupeniej obojtne. Ludzie, ktrzy go odwiedzali w tych i w pniejszych latach, opowiadaj zgodnie, e urzdzenie jego domu byo nie tylko skromne i pozbawione wszelkiego pitna dbaoci o wygld estetyczny, ale wrcz jakby przypadkowe. Trosk waciciela zna byo tylko tam, gdzie urzdzenie wntrza miao jaki zwizek z jego prac. Umeblowany jako tako by tylko gabinet i sypialnia, a i tu stosy nut i ksiek, a nierzadko i manuskrypty Beethoyena leay porozrzucane na stoach, krzesach lub walay si po pododze. Znany by swego czasu wypadek, e jedno z takich papierzysk schwytane zostao przez praczk dla zawinicia bielizny. Papier ten okaza si fragmentem rkopisu Missa solemnis, a biedna praczka znie musiaa zupenie nie zasuon awantur. Wieczne kopoty ze suba domow to jeszcze jedna karta wczesnego prywatnego ycia kompozytora. Ustawiczne zmiany kucharki, ktra bd nie umiaa gotowa", bd nie moga wytrzyma z chlebodawc, podejrzliwym, kaprynym i nie dotrzymujcym nigdy godziny posiku. Zaprzyjanione z kompozytorem kobiety staray mu si pomc, zdejmujc z niego przynajmniej cz tych gospodarskich kopotw. Jedn z nich bya wielokrotnie wspominana w biografii Beethovena Nanette Streicher, crka synnego wwczas fabrykanta fortepianw w Augsburgu Andrei Steina, ona Johanna Andreasa Streichera, rwnie konstruktora fortepianw w Wiedniu. Zachowana korespondencja ukazuje, ilu i jak drobiazgowych nieraz usug w tym kierunku oczekiwa kompozytor od pani Streicher: Jestem Pani, droga i szanowna przyjaciko, istotnie bardzo zobowizany. Ale jestem niestety w takim stanie, e nie mog Pani zaoszczdzi adnych trudw. O ile Pani nie zechce askawie roztoczy opieki nad moim domem, to ja przy moim kalectwie bd zawsze naraony na tysiczne przykroci z ludmi. A wic prosz wybaczy: brak mi noyczek, noy itp. ... Krawaty trzeba pocerowa. Lekarz przepisa mi proszek na wymioty czy mam go zaywa z herbat? Do tego potrzebna mi jeszcze yeczka cynowa". Tym razem Beethoven odzywa si jeszcze do swej opiekunki w tonie uprzejmym, w poczuciu wdzicznoci za jej opiek. Ale innym razem listy jego 136

wiadcz o tym, e nawet w stosunkach towarzyskich z pani Streicher kompozytor nie zawsze potrafi opanowa wybuchy swego temperamentu, za ktre pniej w chwilach skruchy przeprasza. Podobnie wyglday inne jego stosunki towarzyskie. A stosunki te byy coraz szersze, w miar jak rs rozgos i zewntrzne objawy powodzenia. Ustawiczne odwiedziny. Jedni przychodz wiedzeni uczuciem prawdziwej przyjani lub szczerego zainteresowania tych Beet-hoven chtnie widuje u siebie, o ile nie przeszkadza mu to w pracy. Zdarza si jednak nieraz, e gocie, zaproszeni na dan godzin, okazuj si gomi niepodanymi, gdy kompozytor ma wanie ochot pracowa, albo nawet nie zastaj gospodarza w domu Beethoven zapomnia o umowie. Inni liczniejsi przychodz z prostej ciekawoci. Tym nie ma Beethoven nic do powiedzenia. Nigdy a teraz ju bardziej ni kiedykolwiek nie umia zdoby si na konwenans towarzyski i nie odczuwa potrzeby liczenia si z nim. Wic dla filistra wiedeskiego, ktry przekracza progi jego domu z pustej ciekawoci, nie ma adnych wzgldw. Niech si dziwi, niech si obraa tym lepiej! Tak samo jak arystokracji, tak i filistrowi niepodobna zaimponowa czym naprawd wielkim i nowym. W tych warunkach pogbia si jeszcze odwieczna tsknota Beethovena za rodzin, za ukochan kobiet, ktra by mu bya tym jedynym, naprawd bliskim czowiekiem. Tote mimo postpujcej guchoty nie rezygnuje i teraz ze swych licznych kontaktw z kobietami. Ale stosunki te jeszcze czciej ni dawniej staj si dla niego tylko rdem smutnych dowiadcze. Jego postawa zakochanego mczyzny natrafia albo na bezlitosn drwin, albo w najlepszym wypadku na wspczucie. Jest jednak i inna kategoria: to kobiety-artystki, uprawiajce muzyk zawodowo, lub inteligentne amatorki, ktre poszukuj towarzystwa Beethovena raz z bardziej istotnego zainteresowania, innym razem raczej ze snobizmu. Jedn z nich bya baronowa Dorota von Ertmann, podobno wybitna pianistka, ktr do Beethovena zbliya przede wszystkim umiejtno wniknicia w ducha jego muzyki. Schindler opowiada, e prowadzia ona w Wiedniu rodzaj salonu muzycznego, w ktrym zbierao si stale sze137 l reg artystw i amatorw przy wsplnym muzykowaniu, przy czym gwnym orodkiem zainteresowania bya zawsze muzyka Beethovena. Wedle Schindlera salon baronowej Ertmann i jej wasna interpretacja dzie fortepianowych Beethovena przyczyniy si w znacznej mierze do ich spopularyzowania w szerszych koach muzykalnego Wiednia. Nic zatem dziwnego, e kompozytor nazywa j w listach swoj Dorot Cecyli" i e utrzymywa z ni kontakt przez dugie lata. wiadectwem tsknot rodzinnych kompozytora jest jego stosunek do obu braci i do bratanka Karola. Z brami mao go waciwie czyo. Kady z nich, doszedszy do lat dojrzaych, y swoim wasnym yciem, yciem przecitnego mieszczucha. Tsknoty i ideay Ludwika byy

dla nich czym odlegym, obcym i niezrozumiaym. Obaj wczenie bo ju w roku 1794 lub 1795 przenieli si za Ludwikiem do Wiednia. I obaj znaleli u niego w pierwszych latach pobytu oparcie i nawet pomoc materialn. Wkrtce jednak stanli i oni na wasnych nogach. Karol Kasper poszed do suby pastwowej jako urzdnik; prcz tego jako przygotowany do zawodu muzyka udziela lekcji fortepianu. Johann pozosta przy zawodzie aptekarza, kupi sobie wasn aptek w Linzu i powodzio mu si tak dobrze, e naby nawet ma posiado ziemsk. Thayer1 charakteryzujc obu braci podaje za Czernym, e Karol Kasper, brzydki, rudy, niskiego wzrostu, z usposobienia podobny by do Ludwika: gwatownego temperamentu, kapryny, dumny i czsto niemiy w obcowaniu z ludmi; Johann, przystojny brunet susznego wzrostu, elegant w kadym calu", agodny i dobroduszny, by ograniczony pod wzgldem intelektualnym i bardzo interesowny. W pierwszych latach pobytu w Wiedniu zbliy si Beet-hoven zwaszcza do Karola Kaspra. Co prawda byo to zblienie wynike raczej z oboplnego interesu. Ludwik potrzebowa pomocy w swych coraz bardziej rozlegych 1 Aleksander Wheellock Thayer, pisarz amerykaski, po r. 1860 na placwce dyplomatycznej w Wiedniu, Jest autorem najobszerniejszej dotd biografii Beethovena, z ktrej czerpali prawie wszyscy biografowie pniejsi. Biografia Thayera wysza wpierw w Jeyku niemieckim (pt. Ludwig van Beethovena Leben, 5 tomw, wyd. 18661908), pniej dopiero (1921),w wydaniu angielskim. 138 stosunkach z wydawcami, korektorami i kopistami. Kt mg by bardziej powoany do udzielenia mu tej pomocy ni rodzony brat, rozumiejcy jako muzyk specyfik tych spraw? Wkrtce jednak miao si okaza, e Karol Kasper zaczai miesza si do interesw kompozytora znacznie wicej, ni to wynikao z jego funkcji. Pocigno to za sob ozibienie ich wzajemnych stosunkw, na jaki czas nawet zerwanie. W kadym razie po tych dowiadczeniach nie korzysta ju kompozytor z pomocy brata. Miejsce jego zajmowa potem ju stale ktry z przyjaci Zmeskall, Krumpholz, Ries, pniej Schinder i inni. Serdeczne stosunki z Johannem rwnie nie trway dugo. Jest zrozumiae, e wobec interesownego podejcia braci do spraw zwizanych z jego twrczoci Ludwik rycho oddali si od rodziny, prawdopodobnie gboko w swych uczuciach rozczarowany. Z drugiej jednak strony jest bardzo moliwe, e i Ludwik sam nie by tu bez winy, ze swym usposobieniem z dnia na dzie coraz bardziej kaprynym i podejrzliwym w stosunku do caego otoczenia. Przecie nie byo prawie czowieka, z ktrym by nie popad w jakie zatargi, nie wyczajc nawet tak oddanych przyjaci jak Stefan Breuning. W pniejszych latach by zreszt jeszcze jeden powd oddalenia si Beethovena od braci. ywi on zdecydowan antypati do swych bratowych, ktre ze wzgldu na ich poziom moralny uwaa nawet za niegodne wprowadzenia do rodziny. W biografiach i listach Beethovena z tych lat wiele czytamy na ten temat, zwaszcza jeli idzie o on Karola Kaspra. Stosunki z brami pozostaj jednak zawsze poprawne. Wicej nawet daj wyrane

wiadectwo poczucia obowizkw rodzinnych u kompozytora; pomaga braciom w kadej potrzebie, interesuje si aczkolwiek na og z daleka wszystkimi ich sprawami. Tsknoty rodzinne Beethovena wybuchaj ze szczegln si w chwili mierci Karola Kaspra w roku 1815. Ze-rodkowuj si one na osobie maoletniego bratanka, Karola, ktrego ojciec umierajc powierzy opiece starszego brata. Ludwik adoptuje wwczas Karola i zabiera go do siebie, by uchroni go od wpywu matki, niezdolnej w jego mniemaniu da chopcu odpowiedniego wychowania 139 i wyksztacenia, a przede wszystkim, by stworzy sobie nareszcie choby pozr wasnego domu i rodziny. Traktuje Karola jak rodzonego syna, otacza go najczulsz opiek i mioci. Widzi w nim wszystko, co najlepsze i najszlachetniejsze. Roi dla niego wielkie nadzieje na przyszo. Niestety take i tu mia kompozytor dozna w przyszoci samych rozczarowa. Biografie Beethovena pene s relacji na temat tego, jak bardzo Karol okaza si niegodny tej mioci. Istotnie Karol nigdy nie sta si tym, czym stryj chcia go widzie, nie speni pokadanych w nim nadziei. Najpierw ju bardzo rycho - zawali si cay plan wyksztacenia Karola na muzyka. Bethoven powierza jego studia muzyczne Karolowi Czernemu *, ktrego ceni wysoko. W nauk bratanka wkada tyle serca i zapau, e niejednokrotnie sam nawet udziela Czernemu wskazwek pedagogicznych, ktre maj na celu uczyni z Karola w przyszoci nie tylko dobrego pianist, ale powanie wyksztaconego muzyka. Karol nie stanie si ani jednym, ani drugim. Ju po kilku latach nauki bdzie wiadome, e nie posiada w tym kierunku odpowiedniego uzdolnienia. Wtedy postanowi stryj przygotowa go do cisych studiw uniwersyteckich. Ale i tu nie znajdzie odpowiedniego gruntu. Wic w miar jak Karol dorasta, dochodzi pomidzy nim a stryjem do coraz czstszych nieporozumie. Wymarzona idylla rodzinna przemienia si coraz czciej w domowe pieko. Czy Karol by istotnie takim szubrawcem, jakim przedstawia go wikszo biografw Beethovena? Raczej przypuszcza naley, e nie. W kadym razie, czytajc listy Beethovena z tych lat, najbardziej autentyczne rdo do poznania jego ycia osobistego, nie odnosimy tego wraenia. Prawdopodobnie istniaa tu tylko rnica poziomw intelektualnych tak olbrzymia, e nie daa si wyrwna najwikszym nawet wkadem uczucia ze strony kompozytora. Karol po prostu nie mg nady za ambicjami swego przybranego ojca. Tsknoty rodzinne Beethovena to tylko jeden odcinek jego ycia wewntrznego. Twrczo tych lat wiadczy 1 Pniej przesza nauka bratanka Beethovena w rce Jzefa Czer-nego (17851842), Jeszcze Jednego znanego pedagoga o tym samym nazwisku, ktry Jednak ne by bliej spokrewniony z Karolem l Wacawem Czernym. 140 . '

o niesabncej dynamice i bogactwie tego ycia. Prcz szeregu maych kompozycji powstaj znowu wiksze dziea kameralne z fortepianem, kilka uwertur, dwie nowe symfonie, kantaty i utwr programowy na wielk orkiestr pt. Zwycistwo Wellingtona w bitwie pod Vittori. Co jednak zwraca uwag to fakt, e ten dorobek kompozytorski nie przedstawia si tak jednolicie jak kompozycje z lat poprzednich. Dua dysproporcja istnieje zwaszcza pomidzy takimi dzieami jak VII i VIII Symfonia a kantatami i Zwycistwem Wellingtona. Jest to nie tylko dysproporcja dotyczca techniki i rodkw kompozytorskich, ale przede wszystkim dysproporcja samej koncepcji ideowej. Czoowe miejsca zajmuj symfonie: VII Symfonia A-dur op. 92 i VIII Symfonia F-dur op. 93. Obie powstay prawie rwnoczenie. VII Symfonia, cho wykonana po raz pierwszy dopiero pod koniec 1814 roku, siga sw genez czasw znacznie wczeniejszych. Odnone szkice znalezione zostay w notatniku Beethovena z roku 1809, nie jest za wykluczone, e niektre partie powstay nawet jeszcze dawniej. W przeciwiestwie do Pastoralnej nie posiada ta symfonia ani programu, ani tytuu. Jej cz pierwsza (Vivace, poprzedzone duszym, 63taktowym wstpem w tempie powolnym: Poco sostenuto) i ostatnia (Allegro con bri) oparte s w caoci na motywach tanecznych; apoteoz taca" nazwa j z tego wzgldu Ryszard Wagner. Mona by zatem sdzi, e i tym razem chcia Beethoven da wyraz nastrojom bardziej pogodnym podobnie jak w Pastoralnej e zamierza da utwr o lejszym charakterze. Tak jednak nie jest. Z tych motyww tanecznych w VII Symfonii bije nie pogoda i beztroska, ale potna sia, tak potna, e niepodobna jej odnie do jakich jednostkowych, indywidualnych przey ludzkich. Kompozytor nie nazywa wprawdzie po imieniu tych si, tak jak to uczyni w Eroice, czujemy jednak, e nios one z sob apoteoz jakiego wielkiego czynu zbiorowego, zwycistwa i triumfu tego czynu. Peen dynamiki ruch potgujcy si w ostatniej czci do rozmiarw orgiastycz-nego taca, proste i wyraziste rytmy oddaj t atmosfer w sposb niezwykle sugestywny. Czci rodkowe Symfonii przynosz akcenty kontrastu. Cz druga (Allegretto) jest rodzajem marsza aobnego. 141 Mimo e kompozytor nie okreli jej tak w tytule, narzucaj si tu mimo woli skojarzenia z marszem aobnym z Eroiki. Podstawowy temat marszowy pojawia si na pocztku w ciemnych barwach altwek, wiolonczel i kontrabasw, pniej dopiero przy powtrzeniu przeno-. szc si w janiejsze rejony skrzypiec. Oto pocztkowy fragment marsza: Allegretto Nastpujca po tym marszu cz trzecia Scherzo (Presto) ma przynie pewne odprenie po obu czciach poprzednich i rwnoczenie stanowi kontrast z czci ostatni. Cechuje j przy bardzo szybkim tempie lekko tematyki, poruszajcej si przewanie w wyszych rejestrach smyczkw, i mistrzowsko przeprowadzone poprzez nisze i wysze rejestry orkiestry dialogowanie poszczeglnych gosw, co wprowadza nawet rzadkie u Beethovena elementy humoru, jak gdyby przedrzenianie si osb biorcych udzia w rozmowie:

Tym silniej dziaa Finale jako punkt kulminacyjny caoci. Melodia zostaje tu zredukowana do krtkich, upor142 czywie powtarzanych motyww, dziaajcych jak uderzenia: Allegro con brio Wspieraj to wraenie ustawiczne zestawienia akcentw mocnych (sf) i sabych oraz rwnomiernie powtarzane uderzenia bbna. Do tego czoowego motywu doczaj si w dalszym cigu inne, wspdziaajce z nim w ustawicznym potgowaniu atmosfery ruchu i napicia. Symfonia koczy si ich wsplnym triumfalnym akordem. W Symfonii tej jest co z siy rozptanego ywiou. Beethoven porzuci tu patos Eroiki i jej trzymajc suchacza w napiciu od pierwszej do ostatniej chwili dramatyczn atmosfer walki. Przemawia w VII Symfonii tak, jak gdyby walka ta zostaa ju wygrana, jak gdyby wypiewa chcia nie zamcon niczym rado zwycistwa. Std w nie spotykany w historii muzyki, niezwykle miay pomys, by dla wyraenia tych nastrojw sign po rytmy i motywy taneczne. VII Symfonia pokazuje dobitnie, jak daleko znalaz si teraz Beethoven od tradycji osiemnastowiecznych on, ktry cho wyszed z tych tradycji, ale zdoby ju jako czowiek i jako artysta cae dowiadczenie nowej epoki i sign poza ni w przyszo. Jake daleko zostawi tu poza sob kultur dworsk poprzedniego okresu, t kultur, ktra opara si na tacu jako symbolu tej dworskoci, wyraajcym poprzez sztuczne gesty menueta czy gawota waciwy temu rodowisku klimat pochego rozbawienia, napuszonej wielkoci i pustki wewntrznej! Jak dug i mudn "drog 143 przej ju musia w swym wewntrznym dowiadczeniu, by oprze sw sztuk na tak rnych, o tyle szerszych mylowych i uczuciowych treciach, i jak zasadniczo zdoa przeksztaci wszystkie rodki muzyczne, by doj do takich rezultatw! VIII Symfonia F-dur op. 93, po raz pierwszy wykonana publicznie rwnie w roku 1814, ukoczona bya ju rok przedtem. Zarwno pod wzgldem swych rozmiarw, jak i wagi swej treci to jedna z mniejszych" symfonii, jak j zreszt sam kompozytor okreli. Pomidzy ni a VII Symfoni zachodzi podobny stosunek jak midzy VI a V Symfoni. Podobnie jak Pastoralna jest i WIJ Symfonia nastrojona na ton lejszy, pogodny, bardziej intymny. Brak tu wszelkiej nuty patosu, akcentw walki i bohaterstwa, jest atmosfera radosnego zanurzenia si w ycie, ktre Beethoven mimo wszystkich przeciwnoci losu zawsze tak gorco kocha. Tych jasnych, sonecznych kart niewiele znajdziemy w jego twrczoci. Zanadto tkwi w najbardziej zasadniczych problemach wspczesnych, by czsto mg zapomina o. powadze chwili historycznej, w ktrej dane mu byo y i tworzy. W nielicznych tylko momentach odzywa si w jego dziele czowiek, ktry zrzucajc z siebie cay ciar spraw ponadosobistych stawa twarz w twarz z yciem codziennym i pi jego uroki z takim

samym uniesieniem, z jakim kiedy indziej rzuca w swej muzyce gromy oskarenia i rozpala serca swych blinich do bohaterstwa. To jest znowu w drugi" Beethoven, "ktry tym bardziej chwyta nas za serce, e tak rny od tamtego, taki bliski i serdeczny, a jednak wielki i godny podziwu, zwaszcza gdy uprzytomnimy sobie, e potrafi zdoby si na ten radosny stosunek do ycia wwczas, gdy to ycie stawao si dla niego z dnia na dzie coraz cisze. VIII Symfonia nawet i zewntrznie rni si od tamtych, bohaterskich" symfonii. Jedyna poza I Symfoni posiada menuet zamiast scherza. Szczegu tego nie mona oczywicie interpretowa w tym sensie, jakoby oznacza on nawrt do sztuki dworskiej. Tego nawrotu nie mogo by po Eroice, po V i VII Symfonii. Zreszt wspomnienia modoci nigdy nie byy zwizane dla Beet-hovena z jakim specjalnym sentymentem, tak by mogy wnie jaki nowy akcent nawet do dziea przepojonego 144 duchem pogody i nastrojonego na lejszy ton. Chodzio tu prawdopodobnie o co innego: o to, by da w VIII Symfonii fragment wyranie taneczny taneczny nie w tym sensie co w VII Sym/onii, ale w znaczeniu bardziej codziennym i przez sam fakt tak pojtej tenecznoci lepiej harmonizujcy z atmosfer pozostaych czci utworu; chodzio te o lepsze zestrojenie tego taca (ten me-nuet bliski jest w gruncie rzeczy ludowemu lendlerowi!) z nastpujc po nim ostatni czci Symfonii, ni do-zwalaby na to charakter Beethovenowskiego scherza. Wypowiedzi typu wyranie osobistego jest skomponowany w latach 181516 cykl pieni do tekstw P. Jeitte-lesa pt. Do ukochanej dalekiej (A die ferne Geliebte) op. 98. Pie nigdy nie bya dla Beethovena zasadnicz form wypowiedzi artystycznej, tak jak na przykad dla Schu-berta. Waciwym terenem wszelkich jego nowatorskich eksperymentw i odkry bya muzyka instrumentalna. Z drugiej jednak strony problem powizania muzyki z tekstem interesowa go od najdawniejszych lat. I to nie tylko w tych wypadkach, gdy chodzio o uzyskanie za porednictwem sowa wikszej zrozumiaoci samej tematyki i lecej u jej podstaw idei (Fidelio, Fantazja op. 80 na fortepian, chr i orkiestr), ale take i wtedy, gdy w gr wchodzi tekst niniejszego ciaru gatunkowego. Pamitamy, e pie pojawia si ju wrd jego utworw modzieczych, pisanych w Bonn. A chocia pniej rzadko do niej powraca, to jednak i tutaj wnosi wartoci nowe i niezwykle cenne. To nowe to uchwycenie akcentw lirycznych ju w sensie charakterystycznym dla artysty typu romantycznego, to znaczy w sensie wyraenia osobistych czsto nawet bardzo subiektywnych przey uczuciowych, podkrelenia w tym przeyciu samego rodzaju emocji, procesu jej narastania i ganicia oraz wszystkich jej odcieni i subtelnoci. Dla tych celw pie nadawaa si bardziej ni jakakolwiek inna forma artystyczna. Mona tu byo wskaza w tekcie na konkretne przeycie, z ktrego emocja wyrastaa, i rwnoczenie za porednictwem dwiku da jej odpowiedni gbi i odpowiedni sugestywno. Nie jest te bynajmniej przypadkiem, e pie solowa wybujaa tak bogato wanie w XIX wieku. To wanie owo podniesienie jednostki ludzkiej do najwyszej god6 Beethoven 145

noci, jakie dokonao si po rewolucji francuskiej, wiadomo' e ycie duchowe tej jednostki jesf zwierciadem, w ktrym odbija si cae ycie wspczesne, i powszechna potrzeba jak najbardziej intensywnego emocjonalnego zaangaowania si w yciu stay si rdem rozkwitu pieni romantycznej. W pierwszych dziesitkach XIX wieku, a wic w okresie, gdy Beethoven i Schubert sigaj po form, ktra przed nimi suya tylko twrczoci okolicznociowej, nie bya jeszcze pie solowa z towarzyszeniem fortepianu przeznaczona do publicznego wykonania na estradzie, tak jak dzi. Wykonywana bya zwaszcza w Wiedniu i w Niemczech przez muzykalnych amatorw z inteligencji mieszczaskiej, podobnie jak Pieni bez sw Mendelssohna, rozpowszechnione szeroko w muzykowaniu domowym, lub jego duety. Taki wykonawca-amator wypiewywa lub wygrywa tu poprzez porednictwo poety i kompozytora swoje wasne radoci i smutki, gromadzc zwykle dokoa siebie krg domownikw i przyjaci, ktrzy podobnie jak on robili przy tej sposobnoci odkrycie, e za porednictwem muzyki mona te wszystkie tak zwane stany uczuciowe przeywa gbiej, e rozkosz moe by samo zanurzenie si w nich poprzez muzyk, bo poeta i kompozytor to tacy sami ludzie, tylko przeywajcy ycie mocniej, gbiej i bardziej wielostronnie. Pieni Beethovena pisane przed wymienionym cyklem op. 98 nie nale jeszcze w zasadzie do typu pieni romantycznej. Niektre z nich jednak nosz ju pewne cechy romantyzmu, co wyraa si zarwno w akcentach lirycznych, jak i w formie pieni. W dawniejszej historii muzyki utaro si twierdzenie, e pie romantyczn stworzy Schubert. Podkrelano przy tym u Schuberta i susznie przede wszystkim jego ustawiczne denie do jak najcilejszego zwizania muzyki z tematyk i form tekstu literackiego jako rys rozstrzygajcy o jego nowej, romantycznej" postawie kompozytorskiej. Denie to stao si u niego rdem zrnicowania samej budowy pieni, uytego w niej rodzaju melodyki i nowego traktowania fortepianu jako rodka podmalowania nastroju. Czasem wygldao to nawet tak, jak gdyby Schubertowi samemu przypisywao si dokonanie tak wielkiego dziea, jakim byo stworzenie pieni romantycznej. Tak jednak nie 146 byo i by nie mogo nawet przy tak genialnym uzdolnieniu kompozytorskim, z jakim mamy do czynienia u Schu-berta. Mia i on jako pionier tego gatunku muzycznego swych poprzednikw w procesie tworzenia pieni romantycznej. W miar jak inicjatywa w zamwieniu spoecznym dbr kulturalnych na przeomie XVIII i XIX wieku przechodzia coraz wyraniej w rce mieszczastwa, kompozytorzy rnych krajw specjalnie w Niemczech i w Austrii zaczli coraz intensywniej interesowa si pieni solow z fortepianem, jako gatunkiem ulubionym w sferach mieszczaskich. A rwnolegle do zainteresowania postpowa proces dalszego rozwoju tego gatunku, w ktrym Schubert stanowi wprawdzie nie ostatnie ogniwo, ale punkt szczytowy. Pord kompozytorw przygotowujcych ten szczytowy punkt rozwoju Beethoven zajmuje pierwsze miejsce. Nie tylko dlatego, e y wspczenie z Schuber-tem (17971828) i w tym samym miecie, ale przede wszystkim dlatego, e Beethoven by tym twrc, ktry, jak aden inny w tym czasie, potrafi wychwyci z ycia niezliczone akcenty i odcienie uczu, ktrymi yo mieszczastwo jego czasu, i da im wyraz w swej muzyce. A skoro potrafi przenie je na teren dwiku w

swych utworach instrumentalnych symfoniach, sonatach, kwartetach jake byoby to moliwe, by nie dotkn tej problematyki muzycznej w pieni, gdzie dziki obecnoci tekstu literackiego nabieraa ona specjalnego znaczenia? W twrczoci Beethovena z czasw wiedeskich zauway si daj pewne okresy wzmoonego zainteresowania si pieni i inne, w ktrych jego twrczo pieniarska sabnie. Pierwszy okres takiego zainteresowania to wczesne lata wiedeskie: 179296. Przewaaj tu jeszcze pieni dawniejszego typu, zblione w charakterze do pieni ludowej i utrzymane w formie zwrotkowej, lub arie. Do tych ostatnich naley m. in. pie pt. Adelaide, ktr kompozytor sam nazwa kantat, oraz pniejsza Ah, per-jido!, reprezentujca typ tzw. arii koncertowej, tzn. zblionej do arii piewanej w operze, ale nie zwizanej z oper i przeznaczonej na estrad. Od pieni odrniaj j wiksze rozmiary i zakrj dramatyczny. W obu wypadkach sama budowa, ktra zwaszcza w niemieckiej pieni przedromantycznej staa si stereotypowa, nie dawaa si dostosowa do muzycznej interpretacji tekstw o bardziej ' " 147

zrnicowanym wyrazie i dlatego w pieni romantycznej musiaa by przezwyciona. W pieni zwrotkowej forma powtarzajca melodi pierwszej zwrotki bez zmian we wszystkich nastpnych nie pozwalaa muzyce poda konsekwentnie za treci i nastrojem tekstu. Take i forma arii trzymaa si pewnych staych konwencji w budowie, ktra, jako zbyt sztywna, nie moga ju pomieci w sobie uczuciowych treci pieni romantycznej. Beethoven jest wanie jednym z pierwszych kompozytorw, ktrzy zerw z zasad budowania wedug schematu pieni zwrotkowej lub arii. Na razie jeszcze sam w nim tkwi. Drugi okres wzmoonego zainteresowania pieni u Beethovena to lata 180304, lata jego twrczoci bohaterskiej", pracy nad Fideliem, III i V Symfoni, poprzez ktr dwign si z zaamania psychicznego, jakiego wiadectwem jest testament heiligenstadzki. Na te lata przypadaj pierwsze romantyczne" pieni Beethovenow-skie: 6 pieni do tekstw Gellerta, poety niemieckiego z doby Owiecenia. Teksty wybrane przez Beethovena nie s wprawdzie w tym wypadku tekstami lirycznymi w obecnym tego sowa znaczeniu. Maj raczej charakter religij-no-moralizatorski. Ale charakterystyczny jest tu szczeg, e w muzyce i poprzez muzyk Beethovena eksty te zostay ulirycznione. Ten wanie moment rozstrzyga o tym, e mamy tu ju do czynienia z pieni romantyczn. Dotyczy to w pierwszym rzdzie piknej pieni O mierci, uderzajco pokrewnej w nastroju i w rodkach muzycznych znanej pieni Schuberta mier i dziewczyna. Cytujemy tu dla porwnania fragmenty pieni Beethovenowskiej i drug cz pieni Schuberta, ktra w dialogu z dziewczyn przynosi sowa skierowane do niej przez mier: Beethoven: Vom Tode Massigund eher langsam als Reschurind [4-M j _ i , i i i i i i i i i i i i i i 1 1 h i .li

^ ich

9 Mei-ne i Le-bens t4=fd KU dera i r * ' Gro-be, H *i= ] i > ....... -*

-zeit ver

-streicht,

slundlich

ell

i" ' ' ' ' ' 'i "r r '

1.48 * T iT^lirifrLf l> f fltf f llf f Ifund mas ist's, das Z w ^^E rrrnp r'i Schubert: Der Tod und das Mfldchen (Der Tod.) J. JJ Gieb deine Hand.du schn und art Ge-bild! btn Freund, und komme nicht, zu a ich viel-leicht, das ich noch zu le-ben ha-be?

pff U J J I.J. - fen. J l rl, J. U. J l J. J l J.

Sei gutes Muths! ich .bili nich! uiild, olls! sanft in mcincn Armen schla-ien!

W obu wypadkach spokojna, miarowa rytmika w powolnym tempie, z utrzymujcym si przez duszy czas prostym akompaniamentem akordowym, upodabnia pie do chorau. Melodia porusza si maymi krokami u Schu-berta jest wprost deklamacj tekstu na jednym tonie. Prawie mona by j nazwa umuzycznion mow, gdyby nie pojawiajcy si stale przy kocu wiersza (tak u Beethove-na, jak i u Schuberta) wikszy krok opadajcy, wyraajcy jak gdyby grob. Wszystkie te szczegy skadaj si na podobny nastrj pieni u obu kompozytorw. Muzyczna forma pieni nie trzyma si ju przy tym niewolniczo formy tekstu literackiego, ktry komentuje" od strony emocjonalnej; melodia do poszczeglnych wierszy tekstu o tej samej budowie nie jest powtrzeniem poprzednich wierszy, ale ksztatuje si cigle od nowa, mimo e zachowuje z nimi cis czno.

149 Jest to bodaj e najbardziej miaa i nowatorska kreacja pieniarska Beethovena z tego okresu. Inne pieni skomponowane w tych latach cho zdumiewaj niejednym nowym pomysem nie s tak konsekwentnie przekomponowane. S jeszcze silnie zwizane z ari lub pieni zwrotkow, ktrych elementy kombinuje i przetwarza Beethoven w rnych wariantach. Nawet znana pie do tekstu Goethego Tylko ten, kto zazna tsknoty (Nur wer die Sehnsucht kennt), ktr Beethoven opracowa w latach 180708 w czterech rnych wersjach, nie moe si z ni rwna. Rwnoczenie jest ona jednak wysoce interesujca jako eksperyment kompozytorski, ktry pokazuje, jak mozolnie poszukiwa Beethoven nowej formy pieni tak dugo, a znalaz w ostatniej wersji tak, jaka odpowiadaa w jego pojciu treci i formie tekstu. W cyklu Do ukochanej dalekiej (A die ferne Geliebte) stan Beethoven ju mocn stop na gruncie pieni romantycznej. Data powstania cyklu rok 1815 zbiega si z dat powstania trzech wielkich pieni Schuberta do tekstw Goethego: Krla olch (Erlkonig), Magorzaty przy kolowrotku (Gretchen am Spinnrade) i Nocnej pieni wdrowca (Wanderers Nachtlied), ktre day historykom muzyki podstaw do przyjcia roku 1815 jako daty narodzin romantyzmu w muzyce. Cykl Beethovenowski nie moe zatem adn miar by uwaany za zaleny w jakikolwiek sposb od wymienionych wyej pieni Schuberta. Wedug oglnie przyjtych przez dzisiejszych biografw Beethovena i Schuberta wytycznych w tej materii Beethoven i pniej nie interesowa si bliej pieniami Schuberta. Zacz si nimi zajmowa dopiero w czasie swej ostatniej choroby, a wic wtedy, gdy ju nie mogy zaway na jego wasnej koncepcji pieni. Fakt ten kae nam uwzgldni obok Schuberta take i Beethovena jako jednego z pierwszych twrcw pieni romantycznej. Wydaje si zreszt, e udzia Beethovena w wypracowaniu podstawowych zaoe stylu romantycznego w muzyce by bez porwnania wikszy, ni si to dotd oglnie przyjmowao. Romantyczny jest w opus 98 zarwno sam dobr tekstw, jak i przepojona uczuciem smtku i tsknoty melodia. 150 Cytujemy tu jako bardzo znamienny pocztkowy fragment z pierwszej czci cyklu: Ziemlich langsam mit Austruck J' r F Ip ,* IJUJ.J>J J l Auf dem f -land,nocb den fer-nen Triftrn se-hend,ino ich dich, Ge-lielHe, fand. Htt gel silz ich p*-hend In das blau-e H- bel-

Romantyczny jest dalej pomys zamknicia cyklu pieni w cao przy signiciu na zakoczenie raz jeszcze do melodii pierwszej pieni. Oznacza to bardzo charakterystyczne dla

sztuki romantycznej denie do stonowania odrbnych uczu, wyraonych w poszczeglnych pieniach cyklu, w ramach jednolitego nastroju. Romantyczny jest tu wreszcie sposb traktowania fortepianu. Fortepian nie stanowi tylko akompaniamentu dla melodii wokalnej, sam jest ju rodkiem, wyrazu. Coraz to inny sposb, w jaki wspdziaa z melodi piewu, jego wystpowanie na pierwszy plan lub zejcie z tego planu, sposb traktowania harmonii wszystko to pozostaje w cisym zwizku ze zmianami wyrazu emocjonalnego i wszystko suy celom tego wyrazu. Jest rzecz zadziwiajc, e z tymi praktycznymi zdobyczami Beethovena dla romantyki muzycznej nie idzie bynajmniej w parze jego zainteresowanie romantyk literack. Beethoyen nigdy nie okazywa wikszego entuzjazmu poza wypadkami zupenie wyjtkowymi dla 151 niemieckich pisarzy romantycznych, dla poezji romantycznej. Dziwne jest to zwaszcza wobec tego, e w koach wczesnych intelektualistw uchodzi za czowieka wszechstronnie wyksztaconego i oczytanego. Kocha i zna pisarzy staroytnoci, zwaszcza Homera, Platona, Eurypidesa i Plutarcha, specjalnie entuzjazmowa si Szekspirem, czyta Lessinga, Klopstocka i Wielanda, wczenie jak pamitamy zapozna si z dzieami Goethego i Schillera oraz fragmentami pism filozoficznych Kanta. Tkwi niejako w tej caej literaturze, ktra przygotowaa poezj romantyczn. Ale do modych romantykw odnosi si krytycznie, sigajc raczej do artystycznie uboszej liryki starszej generacji. Szczeg ten jednak tylko pozornie stoi w sprzecznoci z tak wyranie romantyzujcymi deniami Beethovena na polu muzyki. Rozbieno t tumaczy sobie mona tym, e Beethoven zbliy si do romantyzmu nie od strony lite-ratliry, ale od strony samej muzyki. Pierwotne byo u mego odkrycie tego, co nowa ideologia rodzcego si romantyzmu moga mu da dla traktowania rodkw czysto muzycznych jako rodkw wyrazu uczu. Podniety i wskazwki wychodzce w tym wzgldzie od literatury byy dla niego czym wtrnym. Zachodzi tu pewna analogia z Coe-them, ktry nigdy jak wiadomo nie da si przekona do muzycznej interpretacji swych poezji w pieniach Beethovena czy Schuberta. Staromodny Zelter z harca-pem by mu o wiele wikszym autorytetem. Czy fakt ten naley tumaczy osobistym wpywem Zeltera? Na pewno tylko w pewnej i to nie w najwikszej mierze. Goethe jako poeta by zbyt wycznie artyst sowa; poezje jego byy dla tak samowystarczalne pod wzgldem wyrazu, e niechtnie patrzy na wszelkie prby dopenienia" ich muzyk. A jeeli ju musia si podda takim eksperymentom to wola pieni starego Zeltera, jako pozostawiajce muzyce mniejszy udzia w tej interpretacji, jako pozostawiajce jego wiersz mniej zmieniony ni nowa pie typu romantycznego. Prawdopodobnie istniay jednak i inne jeszcze wzgldy usposabiajce Beethovena niechtnie do nowej niemieckiej poezji romantycznej. Obca mu bya sama postawa tych poetw: ich odwrcenie si od ycia, ich pasywno, zamknicie si w sobie, w jakim wasnym, wyidealizo152

wanym wiecie wyobrani. Beethoven jako czowiek i jako artysta tkwi w yciu ca swoj istot, zwizany by z yciem tysicznymi wzami. Dla niego sztuka nie staa obok rzeczywistoci ani ponad ni. Artycie w pojciu Beethove na nie wolno byo chowa si w skorup swej wyobrani i jakiego obcego, nieprawdziwego wiata. Std zasadnicza rozbieno pomidzy nim a tymi poetami romantyki niemieckiej, ktrych wzmoona uczuciowo miaa suy tylko im samym. Take i na innym odcinku twrczoci pieniarskiej zblia si Beethoven do romantyki muzycznej: w stosunku do pieni ludowej. Wiemy, jak czsto siga do niemieckiej i austriackiej pieni i do tacw ludowych w swej muzyce instrumentalnej. Byway to albo dawne pieni piewane przez lud na wsi, albo piosenki wspczesne, powstajce w rnych okolicznociach i piewane po miastach. Przeksztaca wwczas cae melodie lub ich poszczeglne motywy w duchu tworzonych przez siebie kompo-" zycji, dostosowuje ich ksztat i ich. wymow do ksztatu i wyrazu wasnego utworu. Ale kiedy indziej w utworach przeznaczonych do piewu robi to jeszcze inaczej. Biorc ca pie ludow w autentycznym brzmieniu, pozostawia jej melodi bez zmian, dodajc do niej tylko szat harmoniczn wasnego pomysu. TaM wanie sposb podejcia do pieni ludowej, z poszanowaniem jej cech rodzimych, uksztatowanych kiedy w dalekiej przeszoci i zachowanych w tradycji narodowej, odpowiada romantykom, ktrzy ze specjalnym entuzjazmem zwrcili si do historycznych zabytkw kultury narodowej, a w konsekwencji i do pieni ludowej. Autentyzm tych pieni, charakterystyczne dla nich zwroty melodii i rytmiki miay tu pozosta nietknite. Pie ludowa cho wzbogacona przez dodanie opracowania harmonicznego, ktrego pierwotnie nie posiadaa miaa przemwi do nowoczesnego suchacza w caej swej wieoci i bezporednioci. Beethoven by jednym z pierwszych jeeli nie pierwszym w ogle kompozytorem, ktry spojrza na dawn pie ludow nowoczesnym okiem. Odkryciu temu zawdziczamy Pieni szkockie (Schottische Lieder) op. 108. Pieni te powstaway stopniowo. Kompozytor zajmowa si nimi ju od szeregu lat. Opracowania te robi na yczenie jednej z angielskich firm wydawniczych. W ich zbiorach znalazy si stare pieni irlandzkie, szkockie i walijskie. Wedug wasnorcznie przez Beethovenajzredagowanego tytuu miay w jednym z takich zbiorw, wysanych do Edynburga w roku 1816, znajdowa si take opracowania ludowych pieni niemieckich, tyrolskich, rosyjskich, portugalskich, szwajcarskich, hiszpaskich, weneckich i polskich1. Przejdmy obecnie do innych kompozycji Beethovena z tych lat, do kantat i tego bardzo dziwnego zjawiska, jakim jest w jego twrczoci Zwycistwo Wellingtona czyli Bitwa pod Yittori (Wellingtons Sieg oder die Schlacht bei Vittoria). Wpierw fakty. Oto w numerze Wiener Zeitung" z 10 XII 1813 czytamy nastpujc notatk: W sali uniwersytetu wiedeskiego odbya si uroczysta impreza artystyczna na rzecz austriackich i bawarskich inwalidw wo-t'jennych. Dziki oszaamiajcej piknoci Beethovenowskiej muzyki, udziaowi przeszo stu pierwszorzdnych wirtuozw i mechanicznego trbacza pana Maelzla oraz dziki entuzjastycznej postawie wszystkich suchaczy byo to wito w swoim rodzaju jedyne. Program zawiera najnowsz,

skomponowan przez pana Beethoyena symfoni, po ktrej zaprezentowa pan Maelzel swego mechanicznego trbacza wraz z akompaniamentem orkiestry, specjalnie dla tego celu napisanym przez Dusseka2 i Pleyela 3. Na zakoczenie wykonano Beethovenowski utwr na orkiestr w dwch czciach: pierwsza miaa za temat bitw Wellingtona, druga jego zwycistwo pod Vittori..." Dla wyjanienia naley doda, e ow najnowsz, skomponowan przez pana Beethovena symfoni" bya VII Symfonia, ktra w ten sposb znalaza si na tym koncercie w bezporednim ssiedztwie mechanicznego trbacza pana Maelzla". Johann Nepomuk Maelzel, syn znanego konstruktora organw, wynalazca do dzi dnia uywanego typu metro-nomu, wystpowa zrazu jako pianista, w latach pniej1 Zapewne 23 pleni rnych narodw z 1815 r. (wyd. Breitkopf-HSrtel 1941) nr 9 i 10: Posza baba po popidl i Oj, upilem si w karczmie. 2 Jan Dussek (17601812), kompozytor czeski, ktrego utwory fortepianowe byy w swoim czasie popularne, i wybitny pianista. 3 Ignacy Pleyel (17571831), autor lekkich utworw instrumentalnych. Zaoy w Paryu wielki magazyn nut i fabryk fortepianw znanych pod jego nazwiskiem. , .,,,,.. ,,. .;, , 154 szych powici si budowie instrumentw mechanicznych. W zimie 181213 urzdzi w Wiedniu wystaw, na ktrej zaprodukowa swj najnowszy instrument: panharmoni-con", bdcy czym w rodzaju mechanicznej orkiestry. Z Beethovenem zetkn si bliej, gdy wielki spryciarz podj si skonstruowa dla niego aparat wzmacniajcy dwik, ktry by kompozytor mg stale nosi przy sobie. Std wzio pocztek zainteresowanie Beet-hovena wynalazkami Maelzla. Gdy rozesza si wiadomo o zwycistwach wojsk sprzymierzonych nad Bonapartem szczeglnie o zwycistwie angielskiego dowdcy, Artura Wellingtona, nad wojskami napoleoskimi w Hiszpanii, ktre przynioso w rezultacie ostateczne zwycistwo hiszpaskim powstacom Maelzel wpad na pomys, by spowodowa napisanie na ten temat jakiego utworu muzycznego na jego panharmonicon, i zwrci si z t propozycj do Beethovena. Liczy na to, e i sam temat, i nazwisko kompozytora zjednaj popularno dla jego wynalazku. Z punktu widzenia interesw Maelzla pomys by trafny i jak tego dowodzi cytowana wyej notatka z Wiener Zeitung" impreza miaa powodzenie. Niezrozumiae jest tylko, e Beethoven zgodzi si na t propozycj i e osobicie patronowa wykonaniu tej sabej, ze wszech miar niegodnej jego nazwiska kompozycji, stajc przy pulpicie kapelmistrzowskim on, ktry przecie tyle przemyla na temat programowoci i jej granic w muzyce, piszc sw VI Symjoni, i ktry z tak ostronoci odwaa tam wszystkie efekty programowe. Wspczeni Beethovena podaj nam wprawdzie w oficjalnych relacjach, e wanie ten jego utwr osign u szerszej publicznoci od pierwszej chwili sukces nie notowany dotychczas w stosunku do innych dzie kompozytora; entuzjastyczny gos Wiener Zeitung" nie by jedyny.

Nie wiadomo jednak, o ile relacje te s w peni wiarygodne. Bo oto w dzienniczku jednego ze wspczesnych amatorw wiedeskich, niejakiego Rosenbauma, znajdujemy pod dat 7 maja 1814 wstydliwie ukryte nastpujce sowa, wpisane po powrocie do domu -z jednej z tych akademii: Pikne, ale nudne! Sala niezbyt pena, wiele l wiecio pustkami, z dworu nie byo nikogo. W porwnaniu z wielkim aparatem uytych rodkw efekt 155 stosunkowo may. Zwolennicy Beethovena robili wiele haasu, ale wiksza cz publicznoci pozostaa niewzruszona, wielu nawet nie doczekao do koca".J Trudno wprawdzie orzec, do ktrych spord produkowanych na akademii utworw Beethovena odnosz si te sowa. Prawdopodobnie podyktowane zostay w tym wypadku oglnym wraeniem caoci, w ktrym nie byo miejsca na zbyt wnikliwe wartociowanie kadego z nich. W kadym razie jednak charakterystyczne s o tyle, e pokazuj nam zewntrzne kulisy tej akademii w innym wietle ni wikszo relacji oficjalnych. Moe istotnie zwolennicy Beetho-vena, powodowani w takim wypadku raczej sentymentem ni zdrowym sdem, robili wiele haasu", chcc przy okazji akademii wykorzysta jeden z rzadkich momentw, w ktrych fortuna zdawaa si umiecha do kompozytora. Moe idealizowali w najlepszej wierze, i tak wyidealizowane relacje przeszy pniej do oficjalnej historii. A moe chciejmy wierzy haas" ten odnosi si nie do Zwycistwa Wellingtona, ale do ktrego z innych wykonanych na tej akademii utworw Beethovena, bardziej na to zasugujcego? Tak czy inaczej sukces Zwycis-twa Wellingtona, jeeli nawet istotnie mona w pewnym ograniczonym sensie o nim mwi, by krtkotrway. Omyka Beethovena nie usza oczom historii, ktra ukrywa ten utwr przed potomnoci, jako nie dorastajcy ani w czci swym poziomem artystycznym do wartoci innych pozycji Beethovenowskiej sztuki. Nie usza ta omyka Beethovena take i oczom niektrych spord gbiej patrzcych muzykw wspczesnych. Byem naprawd bolenie dotknity widzc, e ten Beethoven, ktremu los wyznaczy w wiecie muzyki bodaj e najwysze miejsce, zachowa si tym razem jak skrajny materialista" tak wyrazi si 0 Zwycistwie Wellingtona jeden z oddanych kompozytorowi muzykw wspczesnych, znany nam ju Tomaschek. 1 znowu nie wiadomo, czy zgodnie z prawd, czy te, by ratowa honor przyjaciela dodaje: Chocia co prawda powiedzia mi, e sam uwaa ten utwr za gupstwo, ktre posuyo mu tylko do tego, by zakpi sobie z wiedeczykw". 1 Cytuj za R. H a a s e m: Beethoven in der zeitgenssischen Kritik (Beethoven-Almanach der deutschen Muskbilcheret aut das Jahr 1K1. Red. G. Boss, Regensburg 1927). . . 156 v Akademia" powtrzona zostaa w kilka tygodni z tym samym programem i z nie mniejszym powodzeniem. Tym razem doczona zostaa i VIII Symfonia, ktra jednak jak doniosy dzienniki ,rnie zrobia furory". Widocznie z punktu widzenia publicznoci

wiedeskiej nie moga konkurowa ze Zwycistwem Wellingtona. Gupota i zy smak triumfoway raz jeszcze. W jesieni nastpnego roku figuruje Zwycistwo Wellingtona znowu na afiszu wielkiej, muzycznej akademii" w sali Reduty, tym razem obok nowej kantaty Beethovena, zatytuowanej Der glorreiche Augeriblick (Przesawna chwila). Ta nowa kantata bya rwnie utworem okolicznociowym. Treci tekstu by hod miasta Wiednia obcym monarchom, przybyym1 na kongres. Tekst ten, pira dr A. Weissenbacha, nieporadny, napuszony panegiryk, zosta podobno kompozytorowi narzucony. Beethoven odnis si do niego od pierwszej chwili z niechci, odda go do przerobienia, wyrazi si nawet, e jeeli zdecyduje si napisa do tego tekstu muzyk, bdzie to z jego strony bohaterska decyzja". Kocowy rezultat artystyczny by i w tym wypadku mierny. Ale powodzenie znowu olbrzymie. Schindler opowiada, e tego wieczora panowa najwyszy entuzjazm zarwno pord publicznoci, zebranej w liczbie 6 000 suchaczy, jak i pord wykonawcw. Beet-hoven zbiera hody obecnych na kongresie monarchw. Nie tylko hody zreszt take i drogocenne podarunki, ktre zoyy si na pokany fundusz. Razumowski, przez obecnego na kongresie cara Aleksandra obdarzony wwczas tytuem ksicym, przedstawi kompozytora swemu wadcy, a cesarzowa rosyjska prosia o zaszczyt goszczenia i syszenia u siebie jako pianisty tak wielkiego muzyka". Take arcyksi Rudolf urzdza u siebie wielkie zebrania, gdzie Beethoven staje si orodkiem oglnego zainteresowania. Dalsze zaszczyty nie dadz dugo na siebie czeka. Kupiecka Kongregacja w Wiedniu, Towarzystwo Filharmonikw w Lublanie, Krlewska Akademia w ^Sztokholmie przysyaj mu dyplom czonka honorowego. Filharmonia londyska dopomina si o jego nowe kompozycje, ktre chce wykona u siebie. Na Grabenie wiedeskim, gdzie w godzinach corsa" przewijaj si eleganckie tumy, co chwila zatrzymuje si", kto, szepczc: idzie Beethoven". Dziewczta sprzedajce kwiaty nie chc bra ' 157

od niego pienidzy, bo go znaj" jak mwi on jest tym muzykiem, ktry pisze takie pikne rzeczy". A Beethoven jak gdyby chwilowo znowu powrci do swej postawy wiatowca z pocztkowych lat wiedeskich. Z umiechem zadowolenia oglda wystawy sklepowe, wytwornym ruchem przykadajc do oczu lorgnon, i naiwnie cieszy si z tych oznak popularnoci. Przesawna chwila i wszystkie zwizane z t kantat cho nawet chwilowe przemiany w zewntrznym yciu Beethovena to zagadka dla jego biografw znacznie wiksza jeszcze ni Zwycistwo Wellingtona. Trudno utwr ten jako organicznie zwiza z atmosfer pozostaej twrczoci tych lat. Przy Zwycistwie Wellingtona mona byo przynajmniej chwyci si owych sw Tomaschka, e kompozytor chcia przez t grub, tanimi rodkami wyraon programowo zakpi sobie z wiedeczykw". Tam zreszt sama idea utworu, ktry mia gloryfikowa zwycistwo Wellingtona w Hiszpanii, jego walk po stronie powstacw z obcym ciemizc, bya bliska, wasna. Ale jak znale tumaczenie dla faktu, e w pomienny piewca rewolucji i zwolennik idei demokratycznej pisze kantat dla uczczenia kongresu wiedeskiego, gdzie zwyciscy monarchowie ze stanowiska skrajnej reakcji mieli organizowa w Europie z powrotem polityczny i spoeczny porzdek rzeczy z

okresu feudalizmu, wbrew interesom narodw i wbrew ideom goszonym przez rewolucj mieszczask we Francji? Tumaczenie jest tylko jedno. Oto oglny entuzjazm towarzyszcy ostatnim wypadkom politycznym rozgromieniu Napoleona . przysoni prawdopodobnie Beethovenowi waciwy sens polityczny i spoeczny tej chwili. Niepowodzenie wyprawy rosyjskiej, klska Napoleona w bitwie narodw" pod Lipskiem w roku 1813 i jego abdykacja wydarzenia te odbiy si gonym echem u wszystkich wspczesnych, zarwno u tych, ktrzy widzieli w owych faktach obalenie jeszcze jednego ciemizcy wolnoci ludw europejskich, jak i u tych, ktrzy jako czonkowie witego Przymierza" marzyli o powrocie do dziedzicznej monarchii i do stosunkw feudalnych. Beet-hoven jak wiemy z dawna ju rozczarowany by do Napoleona. Za w miar jak ujawniaa si coraz wyraniej jego polityka zaborcza, niech ta wzrastaa. Z czasem 158 przemienia si ona w nienawi nie tylko do Napoleona, ale do Francji w ogle, jako nioscej z sob atmosfer polityki swego cesarza. Przyczynia si tu zreszt i okupacja Wiednia w roku 1809, na ktr kompozytor patrzy wasnymi oczami. Z autentycznych relacji najdawniejszych biografw Beethovena przede wszystkim Schindlera wiemy, jak bardzo cierpia Beethoven pod uciskiem francuskiej okupacji. Ju sam widok oficera francuskiego by w stanie przyprawi go o atak wciekoci. Natknwszy si raz na jednego z nich w kawiarni, do ktrej wszed, by pogawdzi swobodnie z przyjacimi, zacisn pici i wyrzek stumionym gosem: Ach, gdybym by generaem, ktry zna si na strategii tak, jak znam si jako kompozytor na kontrapunkcie, ju ja bym wam pokaza!" A do Breitkopfa i Hartla, z ktrymi pozostawa w stosunkach z racji swych interesw wydawniczych, pisze w roku 1809, e od szeregu tygodni. mao komponuje, gdy istniejcy stan rzeczy bardzo silnie oddziaa na niego fizycznie i moralnie; nie moe nawet pozwoli sobie na tak potrzebny wyjazd na wie. I dodaje: Kontrybucje wchodz w ycie z dzisiejszym dniem. Co za straszne ycie i zniszczenie dokoa! Nic, tylko bicie bbnw i armat i ndza ludzka wszelkiego rodzaju". Zobaczymy, e ta chwila saboci nie potrwa dugo. Beet-hoven rycho odzyska waciwy punkt widzenia na wszystko, co si dzieje dokoa niego. Na razie jednak porywa go oglna fala entuzjazmu. Wierzy, e wraz z pokonaniem Napoleona nadejd lepsze czasy. Nie przeczuwa, e dopiero teraz rozpocznie si ucisk, gorszy od poprzedniego, e teraz dopiero zapanuje atmosfera, w ktrej ludziom o postpowych pogldach bdzie w Wiedniu coraz cianiej i coraz ciej. W notatkach i listach Beethovena mao znajdujemy fragmentw, ktre by pomogy nawietli te sprawy. Wyjtek stanowi zapisek w kalendarzu z roku 1813 po otrzymaniu wiadomoci o wyniku bitwy pod Lipskiem: Napisa hymn narodowy ku uczczeniu padziernika lipskiego i wykonywa go w kad rocznic. I to z dodaniem wasnego marsza dla kadego narodu" notuje kompozytor. Mamy tu "wyrany dowd na to, e wyzwolenie od Napoleona uwaa Beethoven w pierwszej chwili za rwnoznaczne z wyzwoleniem narodw. W tym duchu rozumie te naley prawdopodobnie i powiedzenie Czernego

159

odnoszce si do VII Symfonii, e zawdzicza ona swe powstanie wypadkom z roku 1814 i 1815. Pomijajc fakt, e powiedzenie to jest niecise, gdy VII Symfonia powstaa na par lat wczeniej, naley je interpretowa w tym samym sensie, to znaczy uzna Symfoni za wyraz oglnego entuzjazmu, w ktrym zryw patriotyzmu przy-przysoni kompozytorowi chwilowo spoeczny sens wypadkw. " Na rok 1814 przypada jedna z najsmutniejszych dat w yciu Beethovena, ktra zatrua mu wszystkie uroki powodzenia; 11 kwietnia tego roku gra po raz ostatni publicznie, wykonujc parti fortepianow w swoim Triu op. 97. Spohr, obecny na prbie tego koncertu, opowiada: Ta gra nie moga ju by nazwana rozkosz estetyczn. Po pierwsze fortepian by rozstrojony, czym Beethoven bynajmniej si nie przejmowa, bo tego nie sysza; po drugie z jego dawnego wirtuozostwa nic ju nie zostao. W forte wali biedak tak, e struny brzczay, a w piano ledwo dotyka klawiszy, cae partie nie dochodziy do uszu suchacza. Uwiadamiajc sobie jego ciki los, popadem w straszn depresj..." Z innych kompozycji Beethovena z tych lat najwiksze znaczenie maj jego sonaty fortepianowe i sonaty na wiolonczel i fortepian. Do sonaty fortepianowej Beethoven czsto i teraz powraca, mimo e waciwie skoczy ju sw karier pianistyczn. Z powstaych przed rokiem 1815 do najbardziej znanych i rwnoczenie najbardziej wartociowych naley Sonata Es-dur op. 81a, zatytuowana przez kompozytora Les adieuz (Poegnania). Tytuami programowymi opatrzone zostay rwnie poszczeglne czci utworu: cz pierwsza nosi tytu Lebewohl (Do widzenia), cz druga Die Abwesenheit (Nieobecno), cz trzecia Das Wiedersehen (Powrt). Sonata ta napisana zostaa jeszcze w roku 1809. Jej tytuy wiele daway do mylenia niektrym dawniejszym biografom, a jeszcze wicej pola do dowolnych, nieraz zupenie fantastycznych interpretacji. Wszono jak sensacyjn histori miosn. Blisze badania sprowadziy ca spraw na grunt bardziej realny. Okazao si, e te tytuy to nic wicej "jak konwencjonalny, etykiet dworu i materialnym interesem kompozy160 tora podyktowany gest. Byy one zwizane z wyjazdem dworu wiedeskiego przed zajciem stolicy przez wojska Napoleona. Program zatem rozumie naley w tym wypadku w sposb oglny. Jeli u jego rde leao emocjonalne przeycie, to nie wizao si ono z osob (tj. arcyksiciem Rudolfem), ktrej utwr zosta zadedykowany. W gr wchodzi stosunek kompozytora do oglnych wypadkw, stopie zaangaowania si, w nie. Nie mamy w Sonacie op. 81a do czynienia z programo-woci w tym sensie co w Symfonii pastoralnej, dlatego e skojarzenia z ycia, jakie budz te tytuy, s tak oglne i wieloznaczne. Najlepszym tego dowodem jest wspomniana legenda, ktra przez jaki czas utrzymywaa si wok tej Sonaty, nie majca adnego pokrycia w rzeczywistoci. I jeszcze jeden szczeg ciekawy, ktry wskazuje, e kompozytora bawia w tym wypadku raczej pewna gra skojarze sowno-muzycznych, nie zwizana cisej z przeyciami uczuciowymi, jakie mogyby sugerowa tytuy utworu. Oto podstawowy motyw czci pierwszej, pojawiajcy si we wstpnym Adagio (t. l3):

Adagio jest muzycznym rozwiniciem zwrotu eb wohl (kompozytor podpisa tu nawet sowa pod muzyk); staje si on materiaem, z ktrego powstaj w dalszym cigu wszystkie waniejsze motywy i tematy czci pierwszej i drugiej. Podajemy tu fragment pocztkowy powstaego z tego motywu gwnego tematu Allegra (cz. I, t. 1721): Allegro jJD

161 Pomys Beethovena przyrwna zatem mona raczej do tak modnych w owym czasie utworw albumowych", wpisywanych przyjacioom dla wspomnienia do sztambucha: dowcip i pomysowo odgryway tu czsto wiksz rol ni sentyment. Sonaty Fis-dur op. 78 i G-dur op. 79, pochodzce z roku 1809, nale do sonat Beethovenowskich mniejszego formatu. Sonata Fis-dur op. 78 jest dwuczciowa, nie posiada w ogle nieodzownej w normalnym cyklu sonatowym powolnej czci rodkowej. Fakt ten pozostaje w zwizku z lejszym charakterem jej tematyki. W pojciu Beet-hovena tematyka taka nie dopuszczaa widocznie do udziau czynnika lirycznego w takim sensie, w jakim wprowadza go zwykle w powolnej czci cyklu, ktra staa si dla niego z biegiem czasu waciwym terenem wypowiedzi lirycznej. Sonata G-dur op. 79 jest trzyczciowa, ale pod wzgldem swego charakteru oraz pod wzgldem zastosowanej tam techniki pianistycznej jest rwnie typem mniejszej" sonaty mona j prawie okreli jako sonatin. Odmienny charakter ma napisana w roku 1814 Sonata e-moll op. 90. I ona nie naley do rzdu sonat Beethove-nowskich, ktre mona by okreli jako koncertowe; skada si znowu tylko z dwch czci; ale mniejsze rozmiary nie s ju tutaj konsekwencj lekkiej tematyki. S raczej wyrazem wielkiej koncentracji inwencji twrczej, ktra szuka sobie odpowiednio zwartej formy. Wreszcie Sonaty A-dur op. 101 i B-dur op. 106, pierwsza napisana w latach 181516, druga w roku 1818. Zalicza si je do ostatnich" sonat Beethovena; nie tylko dlatego, e w latach bezporednio nastpujcych bierze Beethoven ostatecznie rozbrat z tym gatunkiem muzyki. Ale te i przede wszystkim w tym sensie, e rozpoczynaj one nowy styl kompozytora, styl, ktry charakteryzuje ostatni okres jego twrczoci i ktry w sonatach tych objawi si w ksztacie ju zupenie dojrzaym. Sonata A-dur op. 101 zewntrznie ju odbiega od konwencjonalnej formy cyklicznej. Cz pierwsza nie jest allegrem sonatowym (mimo e zbudowana jest w formie allegra sonatowego). Nie przynosi bowiem tematw dynamicznych, nastawionych na dalszy rozwj w toku utwo-

162 ru i wyraajcych jakie zmagania wewntrzne, ani kontrastw, ktre prowadziyby ten rozwj w kierunku dramatycznego konfliktu z innymi tematami, tak jak to czsto bywao w pierwszych czciach wczeniejszych sonat. Tutaj pierwsza cz jest fragmentem najczystszej liryki wyzbytym z wszelkich cech zarwno dramatyzmu, jak i jakiejkolwiek nuty smtku czy melancholii. Wydaje si, e kompozytor chcia tu tylko wyrazi, jak gbokie i skoncentrowane w sobie samym moe by uczuciowe przeycie czowieka. Doda tu te obok zwykego okrelenia tempa (allegretto ma non troppo), jeszcze specjaln wskazwk dla wykonawcy, piszc: Etwas lebhaft und mit innig-stem Empfinden" (Dosy ywo i z najgbszym uczuciem"). Mona i tu podobnie jak w pierwszych czciach innych sonat wyrni kilka tematw. Ale wszystkie one cz si z sob, spywaj razem w tej fali cichego, lecz jake gbokiego i skoncentrowanego w sobie uczucia. Przytaczamy pocztkowy fragment pierwszego tematu, ktry jednak ani w czci nie moe sam da pojcia o atmosferze przenikajcej utwr: Allegrettojna ng tfoppo Beethoven da ju raz taki obraz nastrojowy w pierwszej czci jednej ze swoich sonat wczeniejszych: w Sonacie cis-moll op. 27. Tam jednak by to nastrj melancholii, tu przeciwnie: to zanurzenie si w liryce ma w sobie co z pozytywnego ustosunkowania si do ycia. Dalsze czci sonaty zdaj si to potwierdza. S one wyrazem takiego pozytywnego uczuciowego ustosunkowania si do ycia od rnych stron. Cz druga (Vivace, alla marcia) to radosny hymn na pochwa ycia, wypiewany przez czowieka mocnego, zdrowego, penego energii witalnej. Krtka cz trzecia (Adagio z dodanym znowu okreleniem ma non troppo, con ajfetto powoli, ale nie za powoli, z uczuciem") nawizuje do nastroju czci pierwszej 163 i zanim przejdzie w cz ostatni, wprowadza raz jeszcze jako przypomnienie pocztkowy fragment pierwszej czci. Cz ostatnia (Allegro znowu z bliszym okreleniem: ma non troppo, e con fermezza szybko, cho nie za szybko, i zdecydowanie") jest potwierdzeniem raz jeszcze akcentw pozytywnych czcj, drugiej, ale w formie zwielokrotnionej, spotgowanej przez lapidarno tematyki. Ten temat ttni jakby potnym echem sprystych krokw, wiadomych celu, do ktrego d, i nie znajcych przeszkody. Oto pocztkowy fragment ostatniej czci: rodkiem 'technicznym, ktrego uy Beethoven dla zaakcentowania owego klimatu spotgowanej energii, trzymanej w karbach wiadomej woli ludzkiej, jest polifonia. Krtki motyw podawany jest ustawicznie z jednego gosu do gosu drugiego. Dopiero w rodkowym ustpie tej czci powstaje z tego motywu duszy temat, ktry przeprowadzany przez gosy w najrozmaitszych zestawieniach i zazbieniach, prowadza do punktu kulminacyjnego. Sonata B-dur op. 106 nosi w autografie nazw Sonat jur das Hammerklavier (Sonata na fortepian mlotkowy) podobnie zreszt jak i sonata poprzednio omwiona. Przypuszczano,

e okrelenie to odnosi si do fortepianw nowego typu, ktre pozwalay na znacznie wikszy rozwj techniki ni fortepiany dawniejsze. Zakres rodkw, jakie Beethoven stosowa w swoich sonatach poczwszy od opus 101, wskazywaby na uwzgldnienie moliwoci nowego 164 typu instrumentu. Nie jest jednak take wykluczone, e jak twierdz inni biografowie mamy tu tylko do czynienia z prb uycia terminu niemieckiego Hammerkla-vier" zamiast woskiego pianoforte". W jzyku niemieckim bowiem pojawiaj si teraz take obok woskich i wskazwki dla wykonawcy. Wobec coraz bardziej rnicujcych si odcieni uczuciowych w pniejszych dzieach, maj one na celu cilejsze i bardziej zrozumiae okrelenie intencji kompozytora. Jak dugo tre uczuciowa utworu zawieraa si w granicach bardziej oglnych, tak dugo wystarczay schematycznie, powszechnie przyjte w cyklu sonatowym czy symfonicznym okrelenia allegro", andante" itp., gdzie zasadniczy charakter wyznaczony by wraz z jego tempem. Ale w miar jak odcienie wyraanych uczu staj si bardziej rnorodne, subtelnie ju nieraz rnicowane w swym zabarwieniu subiektywnym, dawne okrelenia staj si niewystarczajce. Beethoven jest bodaje pierwszym kompozytorem, ktry chce w swej wymowie uczuciowej by moliwie jasno zrozumiany przez wykonawc i przez odbiorc. T sam potrzeb odczuwa bd i kompozytorzy kierunku romantycznego, ktrzy nadejd po nim. Nawet wic taki zdawaoby si czysto zewntrzny szczeg wcza si tu w jego postaw twrcz wybiegajc ju daleko w przyszo. Sonata B-dur op. 106 jest dalszym cigiem tej wypowiedzi Beethovena, ktra zamknita zostaa w ostatniej czci Sonaty op. 101. Wszystko tu jest wyrazem energii, nie znajcej przeszkd, elaznej siy woli. Z t tylko rnic, e ta sia wyadowuje si((| teraz poprzez ustawiczne konflikty i napicia i e w konsekwencji wymiary utworu zostaj niepomiernie rozszerzone. Su jej tu wszelkie rodki, ktrymi rozporzdza nowoczesny fortepian: grzmice akordy i tryle, w ostatniej czci ujtej w form fugi znowu skomplikowana polifonia. Sonata ta nie nadawaa si ju do domowego muzykowania. Nawet najlepszy amator nie mg sprosta jej wymaganiom technicznym i co za tym idzie wydoby-tej siy wyrazu, ktr tchn w ni kompozytor. Jako szczeg niezwykle interesujcy zanotowa tu naley fakt, e za ycia kompozytora tylko jedna z jego 32 sonat fortepianowych zaprodukowana zostaa na publicz165 nym koncercie. Bya ni Sonata A-dur op. 101. Gra j w Wiedniu w roku 1816 bardzo zdolny dyletant, Steiner von Felsburg, ktrego Beethoven wysoko ceni jako muzyka i ktremu dawa osobicie wskazwki odnonie do interpretacji tej Sonaty. Ale take i pniej, gdy sonaty Beethovena weszy ju powszechnie na estrady koncertowe, ostatnie" sonaty nigdy nie stay si popularne. Sytuacja ta nie zmienia si po dzi dzie. I dzi jeszcze niewielu jest pianistw, ktrzy by chcieli wzi na siebie trud ich wykonania.

Take i powstae w roku 1815 obie Sonaty, C-dur i D-dur op. 102, na wiolonczel i fortepian, nosz ju cechy stylu charakteryzujce ostatnie sonaty fortepianowe. Take i one nie stay si nigdy popularne, nie tylko ze wzgldu na trudnoci techniczne, ale w pierwszym rzdzie ze wzgldu na olbrzymi koncentracj, ktrej wymagaj od wykonawcy i od suchacza. Bo to, co okrelamy jako tre utworu muzycznego, jako jego wyraz uczuciowy, ujte tu jest w ramy tak potne, zwielokrotnione ponad zwyk ludzk miar, e nieatwo dostpne. O ile trudniej jeszcze dostpne musiao by dla amatora wiedeskiego z pierwszych dziesitkw XIX wieku, ktry nie nawyky by szuka w muzyce przey tak znacznie przerastajcych jego zwyke, codzienne doznania. Ale wanie w tym spotgowaniu, zwielokrotnieniu treci uczuciowych i dziki niemu s to dziea bardzo ludzkie rwnoczenie. I w tym ley ich sia. Sonaty te to obraz dalszej walki, ktr kompozytor toczy teraz z samym sob, przenoszc jej orodek na wasne wntrze. Po utworach okolicznociowych, ktrymi byy Zwycistwo Wellingtona i Przesawna chwila w obu wypadkach utwory marginesowe po chwilowym rozproszeniu si na pewne reakcje zewntrzne w stosunku do ycia aktualnego, powraca Beethoven do swego wasnego wiata. wiat ten skupia si dla niego coraz wyraniej w jednym punkcie: wyraenia w muzyce poprzez siebie czowieka w jego ksztacie najpeniejszym i najdoskonalszym. Ale odnalezienie tego ksztatu to rzecz trudna i cika. Trudna przede wszystkim dlatego, e musi zosta zdobyty w ustawicznym, jak najbardziej wszechstronnym kontakcie z yciem i z ludmi, ktremu jego kalectwo stawia granice i poprzez prze166 amanie tych granic. To bdzie teraz gwna walka, ktra pozostaje kompozytorowi do stoczenia i do wygrania. Ale nie ugnie si i tym razem. W cierpieniu musi czowiek wyprbowa swe siy, musi wytrzyma wszystko, nie zwaajc na sw nico, i dy do dalszej doskonaoci." Te sowa Beethovena, zawarte w jednym z jego listw z roku 1816 oto jego program yciowy tych lat. Od programu tego nie odstpi do koca. Bdzie go realizowa poprzez sw twrczo, ktra reprezentuje okres ostatni. 167 O RADOCI, ISKRO BOGW!" Tymczasem pod rzdami witego Przymierza", w ktrym zjednoczyy si reakcyjne siy Austrii, Prus i carskiej Rosji, ycie stawao si coraz trudniejsze do zniesienia. Na tronie Habsburgw zasiad cesarz Franciszek I, czowiek ograniczony, ale dny wadzy, nieufny w stosunku do wszystkich, ktrzy nie odnosili Si z rwnym jak on entuzjazmem do idei powrotu dawnych dobrych czasw" feudalnych. Chcc zaskarbi sobie popularno swoich poddanych, w drobnostkach schlebia mieszczuchowi wiedeskiemu. Ale w sprawach polityki nie zna artw. Sam narzdzie w rku osawionego Metternicha, otoczy spoeczestwo sieci szpiclw, ktrzy na rozkaz ministra policji, hrabiego Sedlnitzky'ego, tpili kady najmniejszy przejaw wolnej myli. Tzw. ustawa karlsbadzka z roku 1819 przynosi nakaz jak najostrzejszej cenzury wszelkiego sowa mwionego i pisanego, wykadw, ksiek, pism i dziennikw. Powstaj osobne komisje dla tajnego ledzenia tendencji antypastwowych.

Gwnym sprzymierzecem Franciszka I i Metternicha staje si kler katolicki. Powraca era panowania klasztorw, popieranych przez pastwo. Uniwersytety otrzymuj kuratorw", ktrych zadaniem jest czuwa nad kierunkiem wychowania i wyksztacenia modziey. Opiek nad szkoami powierza si jezuitom. Przemys, handel i rzemioso upada. Pienidz traci na wartoci. Dla wszystkich ludzi gbiej patrzcych staje si jasne, e kraj idzie szybkim krokiem ku ruinie. W wielu punktach Europy wrzenie rewolucyjne ju si rozpoczo. Narody oszukane na kongresie wiedeskim dopominaj si o swoje prawa. Masy ludowe, gnbione z jednej strony przez Wasn szlacht i fouruazj, z drugiej za strony przez narzuconych sobie wadcw, chwytaj za bro. We Francji powracaj na tron Burboni, Ludwik XVIII i po jego mierci zaarty reakcjonista, Karol X, zwany krlem emigrantw". W Hiszpanii trwaj walki rewolucyjne o niepodlego kolonii w Ameryce Srod168 kowej i Poudniowej. W roku 1820 zadali powstacy zniesienia gnbicej nard hiszpaski inkwizycji, ukrcenia wadzy szlachty i duchowiestwa oraz przywrcenia konstytucji z 1812 roku. Z pomoc witego Przymierza" rewolucja zostaa jednak stumiona; Ferdynandowi VIII z dynastii Burbonw przywrcono wadz absolutn. Druga rewolucja wybucha w latach 182021 we Woszech. Gwnym jej narzdziem byo tu tajne stowarzyszenie karbonariuszy, a celem walki rewolucyjnej uwolnienie narodu od narzuconego przez kongres wiedeski obcego panowania i zjednoczenie kraju. Take i tu interweniuje wite Przymierze". Powstanie zostaje stumione przez wysane do Woch wojska austriackie. Austria zasuya godnie na miano andarma Europy", ktrym obdarzya j historia. Nauka i sztuka s wiernym odbiciem tego stanu rzeczy, panujcego w polityce i w yciu spoecznym. We Francji ludzie reprezentujcy najwiksze nazwiska na polu kultury i sztuki wahaj si pomidzy postaw koniunkturaln, wspierajc reakcyjne rzdy Restauracji, a postaw krytyczn, obnaajc sabe punkt y ustroju kapitalistycznego. Hrabia sabaudzki Joseph de Maistre, ktry opuci Francj podczas rewolucji, propaguje na emigracji wsteczne pogldy, opowiadajc si w swoich pismach przeciwko owiacie niszych warstw narodu". Znany katolicki pisarz, Ren Chateaubriand, apoteozuje w swych poematach redniowiecze jako epok reprezentujc idea witego Przymierza", a Alphonse Lamartine, legitymista" i oficer gwardii za rzdw Ludwika XVIII, wydaje w roku 1820 pierwsze swe zbiory romantycznej liryki (Meditations po-tiues), w ktrych wyraa typow dla pisarzy tego kierunku pesymistyczn postaw wobec ycia. Rwnoczenie jednak tu po roku 1800 wystpuj we Francji i w Anglii pierwsi pisarze postpowi, stawiajcy sobie za cel zbadanie przyczyn oraz znalezienie rodkw zaradczych dla usunicia za. S to przedstawiciele tzw. socjalizmu utopijnego: Claude Henri SaintSimon, Charles Fourier i Robert Owen. Pierwsze pisma Saint-Simona pojawiaj si ju w roku 1803. Jest on uczniem i kontynuatorem tradycji d'Alem-berta, przejmuje ode francuskie idee okresu Owiecenia.

Fundamentem nowego spoeczestwa mieszczaskiego jest wedug niego przemys i nauka. Arystokracja, bogate zie169 miastwo i kler powinni by usunici od wpywu w rzdach. Ideaem dla Saint-Simona jest spoeczestwo bez-klasowe, w ktrym wszyscy ludzie mieliby rwne prawo do szczcia i dobrobytu. Rozwizania problemu socjalnego oczekuje on od moralnego i religijnego odrodzenia natury ludzkiej. Take i Fourier widzi ze strony ustroju kapitalistycznego i planuje reformy. Idzie w nich nawet dalej ni Saint-Simon. Pragnie w pierwszym rzdzie zmieni charakter pracy ludzkiej: ma ona by w przyszym spoeczestwie nie przeklestwem czowieka, nie narzdziem wyzysku, ale rdem radoci i poytku dla wszystkich. Fourier proponuje zaoenie tzw. falansterw, tj. gmin, gdzie ludzie pracowaliby kolektywnie, wedug planu. Niestety programu tego nie udao mu si wprowadzi w ycie. We wspczesnym mu wiecie idee jego nie znalazy zrozumienia. Jeszcze dalej szed w tym kierunku uczony angielski Robert Owen, ktry podj si prby przeprowadzenia w praktyce planu przebudowy spoeczestwa na zasadach komunistycznych. Prba ta skoczya si jednak rwnie fiaskiem, gdy gminy, uzalenione w swej podstawie materialnej od wielkich kapitalistw, zmieniy si w niedugim czasie w zwyke przedsibiorstwa kapitalistyczne ze wszystkimi ich ujemnymi cechami. Wszystkie te prby i teorie dalekie byy jeszcze od waciwego naukowego rozwizania problemw spoecznych, niemniej jednak w epoce, w ktrej powstay, przedstawiaj olbrzymi warto jako pierwsze krytyczne spojrzenie na wspczesn rzeczywisto spoeczn. Autorzy ich nie tylko rozumieli nieodwracalno upadku dawnego, feudal-nego porzdku spoecznego, ale szli jeszcze dalej. Prbowali spojrze krytycznie take i na nowy ustrj spoeczny, wyoniony przez rewolucj buruazyjn we Francji, i na sprzecznoci, ktre w sobie nosi. W warunkach im wspczesnych teorie ich uzna trzeba za wysoce postpowe. Ideologia intelektualistw niemieckich jest bardziej jednolita w swym konserwatyzmie. Literatura, sztuka i filozofia niemiecka przeywaj w pierwszych dziesitkach XIX wieku powszechny zwrot ku idealizmowi. Wyznawcy tego kierunku to nie zawsze ludzie o wiatopogldzie wyranie reakcyjnym. To czsto tylko tacy, ktrzy w lite170 raturze i sztuce szukaj oderwania od mczcych spraw aktualnego ycia i aktualnej polityki, ktrzy z gry skadaj bro w walce z rzeczywistoci choby nawet przez siebie znienawidzon w przekonaniu, e walka ta byaby bezuyteczna. Rezygnacja, ciche poddanie si oto ich postawa. Uciekaj w swej sztuce od wszelkiej niebezpiecznej" tematyki, tworzc sobie we wasnym wntrzu jaki wiat odrbny, odizolowany od rzeczywistoci, i chroni si w nim jak w wiey z koci soniowej. Z francuskimi pisarzami postpowymi, twrcami teorii socjalizmu utopijnego, czy ich pewien rys idealizmu. Jedni i drudzy buduj swe teorie wiedzeni raczej szlachetnym uczuciem ni wiedz, nie liczc si z

dowiadczeniem, z uwarunkowaniem gospodarczo-spoecznym istniejcej rzeczywistoci. Ale podczas gdy u socjalistw typu utopijnego rzeczywisto jest przynajmniej punktem wyjcia dla ich rozwaa, niemiecki idealizm wiadomie nie bierze jej w ogle w rachub. Bajka, mit, odlege czasy historyczne oto tematyka, ktra ma zastpi tematyk wspczesn. Filozofowie niemieccy uwaaj teraz za swj gwny obowizek przeciwstawi si racjonalistycznym teoriom epoki Owiecenia. Z nauki Kanta, ktry gosi, e nie wszelkie poznanie wywodzi si z dowiadczenia, e rozum ludzki chcc pozna rzeczy sarn w sobie" musi uciec si do metafizyki, Fichte, Schelling i Hegel wycigaj wniosek dalszy, e wiat rzeczywisty istnieje tylko w wiecie ducha, ten za, ktry nas' otacza, jest uud i nie posiada bytu obiektywnego. Za Schopenhauer w bezgranicznym swym pesymizmie twierdzi, e wiat, w ktrym yjemy, jest najgorszy ze wszystkich moliwych wiatw. Ale i on walczy z nim nie zamierza. W sztuce odgradzajcej si jak najkategoryczniej od rzeczywistoci widzi jedyn drog umoliwiajc zajrzenie w sfer tamtego, duchowego" wiata, wiata idealnego", i obcowanie z absolutem, czyli z Bogiem. Artycie nie pozostaje nic innego, jak cofn si poza otaczajc go wrog rzeczywisto w wiat wasnych przey. Za tymi filozofami pjdzie teraz wikszo pisarzy i artystw niemieckich. Zara oni swym pesymizmem, sw postaw obc yciu rwnie niemieckich muzykw doby romantycznej. Poeta i muzyk romantyczny bd teraz mwi przede wszystkim o sobie, z siebie i z wasnych 171 przey wysnuwajc tre i tematyk swej sztuki lub jeszcze czciej poprzez wasne przeycia szukajc drogi do owego wiata idealnego, ktry tylko w sztuce mia si objawi i ktry jakoby nadawa sztuce jedyny sens i jedyn racj istnienia. Ta choroba wieku" dotknie niemal wszystkich twrcw. Mona ju tylko odrnia tych, ktrzy z ca wiadomoci stawiaj Sw sztuk na usugach wstecznej polityki, od tych, ktrzy robi to niewiadomie, wierzc, e takie odgrodzenie si od ycia jest istotnym zadaniem artysty i waciw miar jego wielkoci. Dopiero w latach trzydziestych a wic ju po mierci Beethovena odezwie si jako jeden z pierwszych miay, donony gos protestu przeciwko istniejcemu porzdkowi spoecznemu, gos yjcego na emigracji wielkiego poety niemieckiego: Henryka Heinego. W Austrii, gdzie silna jeszcze zawsze arystokracja idzie na pasku rzdu, a mieszczastwo nie posiada wasnej orientacji politycznej i spoecznej, sytuacja wyglda jeszcze inaczej ni na Zachodzie. Tu jest w ogle cicho i gucho. Podczas gdy pomie rewolucji zaczyna ogarnia Europ, Wiede cigle jeszcze pi. Minie jeszcze dwadziecia lat, zanim zjednoczone sztucznie pod berem austriackim narody upomn si z broni w rku o swoje prawa, a lud austriacki dojdzie do penego uwiadomienia. Na razie nawet powstanie Hpfera w Tyrolu w roku 1809 miao wycznie patriotyczne, nie spoeczne cele na oku: odbyo si przecie pod hasem wiernoci dla Habsburgw.

Sytuacja intelektualistw wiedeskich oddanych sprawie postpu jest zatem beznadziejna. Milcz nawet ci, ktrzy rozumiej konieczno przemian i chcieliby przemwi w obronie postpowych ideaw. Brak im odwagi. Jest ich cigle jeszcze tak niewielu, e gos ich czuj to byby gosem woajcego na puszczy. Przy tym Austria nie posiada tylu wybitnych talentw literackich, co Niemcy wczesne. Literatura austriacka wci zalena gest jeszcze od literatury niemieckiej. Do Austrii przenikaj hasa romantyzmu niemieckiego, w pierwszym rzdzie hasa przedstawicieli idealistycznej filozofii niemieckiej, w takiej swojej formie, w jakiej zawayy na wspczesnej romantycznej poezji i powieci niemieckiej. Sign one do muzyki austriackiej, i to nawet do sztuki tych kompozytorw, 172 ktrym jako naturom prostym i szczerym, zanurzonym w yciu i nieskomplikowanym w swej psychice, obce s .owe ustawiczne wahania midzy realiami a wiatem metafizyki. Franciszek Schubert, najwikszy spord wspczesnych Beethovenowi przedstawicieli wczesnego romantyzmu muzycznego, take znajdzie dominujcy ton swojej sztuki w atmosferze cichej, bezbronnej rezygnacji. Za ci nieliczni, ktrzy postanawiaj przeciwstawi si wyranie w swej dziaalnoci pisarskiej czy artystycznej istniejcemu porzdkowi spoecznemu i politycznemu, robi to w formie niemiaej, pod oson alegorii, poprzez tematyk, ktra pozornie daleka od ycia wspczesnego pozwala ukry do krytyki w stosunku do Metternichow-skiego reimu. Naley tu poeta Heinrich Joseph Collin (17711811; do jego Koriolana napisa Beethoven muzyk) oraz debiutujcy wwczas najwikszy poeta austriacki, Franz Grillparzer (1791 1872). Jako oson dla swych wypowiedzi wybieraj oni tematyk antyczn (Safo Grillparzera, 1819). W oglnym zalewie wczesnej literatury niemieckiej, opiewajcej wiat mitu, bajki, fantazji lub tematy religijne, tematyka antyczna przeciwstawia si jej przez swj zdecydowanie wiecki charakter. W swej tragedii pt. Chwal i upadek krla Ottokara (1825) wykorzystuje Grillparzer dla krytyki wspczesnego reimu nawet tematyk redniowieczn. Utwr ten jest pomiennym protestem przeciwko imperialistycznej polityce wojen. Ale te Grillparzera drogo kosztowa miaa ta krytyka, cho podana bya w formie tak nieprzejrzystej. Ustawiczne jego zatargi z cenzur znane byy wszystkim wspczesnym, podobnie jak i jego powiedzenie: Despotyzm zniszczy moje ycie". Mimo to w jednym ze swoich artykuw z roku 1839 pozwoli sobie poeta nawet na jawn krytyk osoby Metternicha i jego polityki, piszc: Ksi Metternich uwaany jest prawie powszechnie za wielkiego ma stanu. Co do mnie nigdy nie podzielaem tej opinii. Dla wiata jest to oczywicie bez znaczenia, mnie jednak nic nie przeszkodzi mie wasne zdanie na ten temat". Nie brak zreszt i w Wiedniu pisarzy, ktrzy sw twrczoci wyranie wspieraj polityk kanclerza. Naley do nich m. in. pisarz Friedrich von Gentz oraz znany historyk Friedrich Schlegel (17721829) obaj Niemcy, pozostajcy w Wiedniu na subie pastwowej. 173 I jeeli kto z ludzi dobrej woli udzi si mg jeszcze przed paru laty, e zwycistwo nad Napoleonem przyniesie narodom Europy ju w najbliszej przyszoci wolno i szczcie, uudy te rycho musiay prysn. Beethoven by chyba jednym z pierwszych, ktrzy

zrozumieli sw omyk. Szybko odzyska te waciw orientacj w sprawach polityki. Ju w par lat po kongresie, gdy miny pierwsze zachwyty nad jego Symfoni bitwy" jak zwano Zwycistwo Wellingtona jasne si stao, e kompozytor nie speni nadziei w nim pokadanych, e sfery rzdzce nie bd go mogy zaliczy do swoich. Cae jego ycie, wszystko, co mwi i robi, a przede wszystkim caa dalsza jego twrczo s znowu wyranym protestem przeciwko rzeczywistoci, w ktrej zmuszony jest y. Bio graf Beethovena nie potrzebuje tu ucieka si do jakichkolwiek domysw. Sprawa postawiona jest jasno i niedwuznacznie. Pierwsze i najbardziej autorytatywne rdo, ktre pozwala nam zajrze gbiej w t kart ycia kompozytora, to jego Zeszyty konwersacyjne, z ktrych pomoc od roku 1819 porozumiewa si stale zupenie ju guchy ze swym otoczeniem. Zeszyty te, wydane po mierci Beet-hovena drukiem (niestety nie w caoci Schindler by zdania, e zbyt wiele byo tam ustpw, ktre mogyby zgorszy" opini publiczn, i uzna za stosowne ukry je na zawsze przed oczyma potomnoci), stanowi niezmiernie wan pozycj dla jego biografw. Wprawdzie tylko w wyjtkowych wypadkach znajdujemy tam jego wasne zapiski. Przewanie s to urywki rozmw, z ktrymi zwracali si do niego przyjaciele: Schindler, ktry na razie odstawiony" przez kompozytora na skutek jakich gwatownych nieporozumie pojawi si znw w jego najbliszym otoczeniu, bratanek Karol i inni. Zeszyty te to jakby kronika caego ycia osobistego, ycia na co dzie, notowana w atmosferze tej bezporednioci i prawdy yciowej, ktrej nie zastpioby najbardziej sugestywne piro literata. Zeszyty konwersacyjne ukazuj nam przede wszystkim Beethovena jako wzruszajco niezaradnego w yciu praktycznym czowieka, ktry wanie z powodu swej niezaradnoci sam ustawicznie komplikuje sobie warunki ycia codziennego, tak bardzo dla niego jako dla artysty 174 . .

uciliwe. A wic na kadej niemal stronie wypisywane z gazet ogoszenia o wolnych mieszkaniach, wiecznie aktualne przy znanej jego manii zmieniania mieszka; rozmowy na temat suby domowej, referencje nowych kandydatek, daty wstpienia i odejcia gospody ze suby; gospodarskie sprawunki dla domu i dla Karola itp. Wreszcie, najboleniejsze ze wszystkich, notatki dotyczce jego kalectwa: ogoszenia z gazet o aparatach dla guchych, rzadziej wobec oczywistej ju teraz i dla niego samego beznadziejnoci sytuacji adresy lekarzy specjalistw chorb usznych, przynoszone przez przyjaci z miasta informacje o lekarstwach itp. S te i notatki dotyczce spraw politycznych niezmiernie wymowne, cho przewanie i tu mwi nie sam kompozytor, lecz jego otoczenie. Po pierwsze uwagi dotyczce wspczesnej polityki zagranicznej, jak na przykad urywek pochodzcy z wczesnej jesieni 1820, odnoszcy si do rewolucji w Neapolu: Neapolitaczycy bd si niewtpliwie broni rwnie dzielnie jak Hiszpanie ... Karbo-nariusze publicznie powicili swe miecze i sztylety przed obrazem Matki Boskiej, by uy ich przeciwko wrogom swej wolnoci". W roku 1823, a wic w roku wysania armii francuskiej do Hiszpanii w celu stumienia rewolucji buruazyjnej', opowiada

Beethovenowi jeden z przyjaci: W Hiszpanii odczytano w kortezach1 depesz sprzymierzonych monarchw, spotykajc si z wrog postaw obecnych ... Posowie obcych pastw zadali podobno zwrotu swych paszportw, ale ich jeszcze nie otrzymali. Niezadowolenie ludnoci jest olbrzymie". Dalej znacznie czciej uwagi dotyczce aktualnej wewntrznej polityki austriackiej: yjemy w niebezpiecznych czasach, w czasach, gdy ustawicznie co nam grozi. Musimy przeczeka spokojnie, jaki rzeczy wezm obrt, a tymczasem kady z nas powinien robi swoje na wasnym odcinku" (fragment rozmowy z r. 1820). Ju nawet i religia wcignita zostaa w gr ... Tak mi si co wydaje, e xny Europejczycy nie idziemy naprzd, lecz si cofamy." A na dalszej kartce zeszytu pisze ten sam 1 Kortezy przedstawicielstwo stanw w Hiszpanii, w ktrym pocztkowo reprezentowana bya tylko arystokracja i szlachta, pniej od XII wieku mieszczastwo, wreszcie w czasach, o ktrych mowa w tekcie lud. 175 rozmwca w toku teje samej rozmowy: Powinnimy si nauczy myle, a tymczasem myle nam nie wolno". I nieco dalej: Arystokracja znowu znajduje w Austrii poparcie. Myl demokratyczna ju tylko tli niewidocznie, jak iskra w popiele". T sam uwag wyraa inny rozmwca w dwa lata pniej: Wszystko to to ndzna komedia gabinetowa, przy czym stumiona zastaje kada najmniejsza iskierka czowieczestwa". Jest tu mowa nawet o prawie pici, ktre teraz panuje". Czasem uwagi tego rodzaju zaprawione bywaj posmakiem gorzkiej ironii, ktra miesza si z waciwym wiedeczykom poczuciem humoru: Powiadaj, e kongres przygotowuje now ustaw, majc regulowa wysoko lotu ptakw i szybko biegu zajcy w polu". Wszyscy si miej, mieje si i Beethoven. .Ale za chwil marszczy czoo, podnosi brwi i krzyczy swym tubalnym gosem: Nasza arystokracja jako klasa panujca nie nauczya si niczego z dotychczasowych dowiadcze. Dzisiejsza epoka potrzebuje duchw silnych, ktre potrafiyby ujarzmi wszystkie te ndzne, mae dusze. Za jakich pidziesit lat nie bdzie ju w Europie w ogle innej formy rzdw jak republika". Rozmowy takie toczyy si nie tylko w zaciszu domowego mieszkania, ale i w najrozmaitszych gospodach gdzie Pod Wielbdem" czy Pod abdziem", gdzie kompozytor lubi spotyka si z przyjacimi. Ostronie jsi upominaj wtedy Beethovena, by pamita, e nie jest sam, e moe by podsuchiwany, jak tego dowodzi nastpujcy urywek rozmowy: Take i nie mwi. Tu raczej jeszcze mona sobie pozwoli, ale take z zachowaniem wszelkich moliwych ostronoci, bo gdy tylko kto zaczyna mwi, zaraz wszyscy milkn i suchaj". Musiao tu chodzi o jak mniejsz knajpk, gdzie towarzystwo czuo si bardziej u siebie". Innym razem jednak kto z bliskich Schindler, a mioe nawet Karol gwatownie upomina kompozytora: Silentium. ciany maj uszy". A inny przyjaciel Beethovena komunikuje mu w rozmowie (z. r. 1819 lub 1820): Czerny opowiada mi, e Jelinek ' wymyla na Ciebie w gospodzie Pod Wielbdem. Nazwa. Ci drugim S. Powiedzia, e wygadujesz na cesarza, na arcy-

1 Ten sam, ktry zwyciony zosta przez Beethovena w turnieju planistycznym w pierwszych latach pobytu kompozytora w Wiedniu. 176 W Heiligenstadt Uzdrowisko Baden pod Wiedniem Beeth.ovena (29 III 1827) ksicia i na ministrw i e skoczysz jeszcze na szubienicy". Z tych sw wynika jasno, e Beethoven nie by tylko biernym, uczestnikiem owych rozmw politycznych. Nie by to ju ten sam artysta, ktry swymi okolicznociowymi kompozycjami wcza si w ogln atmosfer kongresu wiedeskiego, dzielc z ogem radoci i nadzieje zwizane ze zwycistwem sprzymierzonych monarchw to rewolucjonista, uwaany za niebezpieczny element". Kiedy indziej czytamy uwagi sprowokowane prawdopodobnie skargami kompozytora na obojtny stosunek sfer rzdzcych do jego sztuki, na obojtno, ktra zaja rycho miejsce owej polityki uwielbienia, stosowanej jeszcze tak niedawno wobec Beethovena, twrcy Zwycistwa Wel-lingtona i Przesawnej chwili: Na prawdziw sztuk nie maj wielcy panowie pienidzy". Echo tych samych nastrojw syszymy zreszt i w rozmowie Beethovena z tych lat: z jednym ze znajomych, ktry przyjechawszy do Wiednia, zapyta go, -gdzie i kiedy bdzie mg usysze jego muzyk. Co Pan chce sysze? Fidelia! Tego nie wystawiaj i nie chc sucha. Symfonie? Na to nie maj czasu. Koncerty? Kady woli odbbni te, ktre sam napisa. Solowe utwory na instrumenty? Te dawno wyszy ju z mody. Co najwyej Schuppanzigh zagra tu i wdzie ktry z moich kwartetw." Czy te sowa Beethovena wiernie oddaj stosunek wspczesnego wiata choby nawet owego konserwatywnego Wiednia do jego sztuki? I tak, i nie. Pozornie brzmi nieco przesadnie. Przecie w tych latach nie tylko Schuppanzigh wykonywa jego kwartety. Rwnie jego muzyka fortepianowa staa si ju popularna dziki zainteresowaniu znanych w Wiedniu pianistw, ktrzy, jak Czerny, baronowa Ertmann i szereg innych, grywali j w salonach lub na wci rzadkich jeszcze koncertach publicznych. Nawet symfonie Beethovena' nie naleay ju do rzadkoci w programach wiedeskich od czasu, gdy powoane zostay do ycia (tu przed r. 1820) zespoy orkiestrowe, organizujce stale dla swych czonkw pewn ilo koncertw symfonicznych rocznie. W sprawozdaniach wiedeskiego Towarzystwa Przyjaci Muzyki1 z roku 1820 1 Gesellschaft der Musikfreunde", zaoone w r. 1812. 7 Beethoven 177 czytamy, e wykonano tam III, V i VI Symfoni, a na tzw. concerts spirituels" wszystkie symfonie Beethovena z wyjtkiem VII. Take i Fidelio wszed ju do repertuaru Opery wiedeskiej. O c wic chodzi? . ' .

Dla Beethovena fakty te nie rozstrzygay jeszcze sprawy. Po pierwsze jego muzyka fortepianowa grywana w salonach i na koncertach to nie bya przewanie ta muzyka, o ktr kompozytorowi najbardziej chodzio, to najczciej nie byy te dziea, ktre w twrczoci jego zajmoway najwaniejsze miejsce. Raczej powtarzano stale kilka czy kilkanacie tych samych kompozycji, popularnych dziki legendzie, cilej mwic dziki plotce, ktra si z nimi zwizaa w opinii szerszej publicznoci. O inne nie troszczono si i nie wykonywano ich. Do takich popularnych utworw naleaa na przykad Sonata cis-moll op. 27. Komentowano powszechnie jej tre i genez jako zwizan ze stosunkiem Beethovena do Julii Guicciardi i ten moment sensacji bardziej ni jej istotne muzyczne piknoci rozstrzygn o popularnoci tego utworu. Kompozytora niecierpliwio to. Gralicie znowu Sonat cis-moll. Napisaem przecie lepsze rzeczy" r mia si kiedy wyrazi do jednego z pianistw ogrywajcych" bez koca ten utwr. Po wtre w tym wypadku chodzi przede wszystkim o symfonie nie bya to ta popularno, jakiej Beethoven pragn. Wspczesne koncerty symfoniczne w Wiedniu organizowane byy dla czonkw Towarzystwa, a wic dla szczupego stosunkowo grona amatorw, co zakadao z gry pewn elitarno w skadzie odbiorcw. Beethoyenowi prawdopodobnie ten elitarny odbiorca nie wystarcza. On, ktry mwi do wszystkich i ktremu tak bardzo zaleao, by do wszystkich dotrze ze sw sztuk, pragn innej, szerszej popularnoci. Tej jednak wczesny Wiede da mu nie mg. Pamita bowiem naley, e wszystkie te zjawiska: rozwj muzyki instrumentalnej symfonicznej, kameralnej i solowej posugujcej si silnie zrnicowa' Instytucje koncertowe pod t nazw powstay w Wiedniu, w Berlinie i w Lipsku Jako naladowanie formy pierwotnych cncerts spirituels" w Paryu. Te ostatnie istniay w Paryu w XVIII w. Nazwa religijnych" koncertw "pochodzi std, e odbyway si one zawsze w dniach uroczystych wit kocielnych, gdy teatry i opera byy zamknite. 178 nymi i skomplikowanymi rodkami, rozwj wykonawstwa zawodowego na usugach tej muzyki i powstanie specjalnej warstwy inteligencji mieszczaskiej, zdolnej przeywa j i rozumie, byy z sob nierozerwalnie zwizane w ramach, kultury mieszczaskiej z pierwszych dziesitkw XIX wieku. Wicej nawet warunkoway si one wzajemnie tak dalece, e jedno z nich nie jest do pomylenia bez drugiego. Z zawodowcw i wyksztaconych amatorw powstawaa teraz w ramach klasy mieszczaskiej warstwa elity muzycznej, wypeniajca sale wiedeskiego Towarzystwa Przyjaci Muzyki czy concerts spirituels". Przecitny mieszczanin wiedeski, nie objty ramami tej elity, nawet gdy zalicza si do tzw. inteligencji, przewanie , mao osuchany ze wspczesn muzyk instrumentaln, zwaszcza symfoniczn, nie mg zrozumie muzyki Beet-hovena i zachwyca si ni. Nie mg przede wszystkim nady za niesychanie szybkim jej rozwojem, dziki ktremu pozostawi Beethoven daleko poza sob wszystkich wspczesnych kompozytorw. Nie mg-'mie serca i zrozumienia zwaszcza dla takiej sztuki, jak reprezentowaa muzyka Beethovena w pnym okresie jego twrczoci.

Take i ten przecitny mieszczanin, bez wzgldu na swe pogldy polityczne przewanie zreszt byby w kopocie, gdyby go kto zapyta o jego pogldy" pragn uciec od rzeczywistoci, ktra dla nikogo nie bya askawa w tych czasach. Ale mieszczuch wiedeski nie chroni si przed t rzeczywistoci tak jak artysta w wiat wasnych koncepcji mylowych. Szuka zapomnienia raczej w zabawie, w beztroskiej atmosferze przy szklance wina w gospodzie, gdzie mona posucha rozkosznych walcw Lannera i Jana Straussa 1, a nawet zataczy. To jest muzyka, ktra jest mu w tej chwili potrzebna, ktr kocha naprawd caym sercem. Muzyk Beethovena woli pozostawi tym, ktrzy czuj w sobie powoanie do rozprawiania si ze sprawami zasadniczymi". A tych jest w Wiedniu bardzo niewielu. Tych skomplikowanych zjawisk spoecznych Beethoven nie rozumia i rozumie nie mg. Jako artysta mia tylko jeden punkt widzenia: punkt widzenia twrcy. Nie mg dojrze tego rozwarstwienia klasowego, ktre dokonywao 1 Joseph Lanner (18011843); Jphann Strauss ojciec (18041849). u* 179 si pord odbiorcw jego sztuki. A gdyby je nawet widzia, nie znalazby na to rady. Ta bowiem strona procesu historycznego musiaa dokona si w onie samego spoeczestwa odbiorcw. On ze swej strony sam woy, we wszystko, co leao w jego mocy: wzi jako tre swej sztuki najbardziej ywotn tematyk ycia wspczesnego, odda sw twrczo w sub najbardziej postpowych idei swego czasu, znalaz odpowiednie rodki dla wyraenia tej tematyki i tych idei. Nie wystarczyo to jednak, by usun sprzecznoci i konflikty, wynikajce na terenie sztuki owego czasu z samego ukadu si spoecznych. W tym stanie rzeczy ca win przypisuje kompozytor wiedeskiemu odbiorcy, podczas gdy ten odbiorca stanowi jedynie kko w skomplikowanej machinie historycznego procesu spoecznego. Nie chwyta Beethoven tych sprzecznoci i konfliktw charakteryzujcych jego epok i jego spoeczestwo take dlatego, e przez swoje kalectwo zatraci mono bezporedniego kontaktu z ludmi. Jest teraz zdany na to tylko, co czyta i co zakomunikuj mu przyjaciele za porednictwem Zeszytw konwersacyjnych. Nie moe ju obserwowa ycia dokoa siebie w jego najrozmaitszych przejawach. Musi zrezygnowa z wszelkiego prawie w tym yciu czynnego udziau. Zawsze by samotny w rodowisku wiedeskim. Ale dawniej samotno jego ywia si jeszcze sokami z otaczajcej go ywej rzeczywistoci i to dodawao mu si do walki. Teraz jest samotny t samotnoci ostateczn, ktra zmusza go do zamknicia si w sobie. Przedtem istnia dla wiat zewntrzny, i wasne ja" przejmowao w siebie wszelkie przejawy tego wiata i oddawao je poprzez dwik w tysicznych przetworzeniach. Teraz wszystko musi wysnu z siebie. Okoliczno jakby si zdawao jak najbardziej sprzyjajca temu, by odci si ostatecznie od ycia, zamkn si w swym wasnym wntrzu, w swej wasnej wiey z koci soniowej", tak jak to czynio tylu wspczesnych mu artystw niemieckich i jak nauczali niemieccy filozofowie kierunku idealistycznego. Filozofia idealistyczna bowiem przenika take do konserwatywnego Wiednia i do jego inteligencji, z natury bardziej powierzchownej, nieskonnej do metafizycznych spekulacji. Beethoven duo czyta, zwaszcza od kiedy zdany

180 jest na obcowanie przewanie z samym sob. W Zeszytach konwersacyjnych z lat 181920 znajdujemy fragmenty rozmw wiadczcych o tym, e Beethovenowi przynosili przyjaciele pisma filozoficzne Fichtego, Schellinga i wspczesnego teologa protestanckiego, Friedricha L. E. Schleier-machera, dcego w swych pismach do harmonijnej syntezy pomidzy filozofi a teologi. Schleiermacher musia by bliski Beethovenowi zwaszcza dziki swemu liberalnemu stosunkowi do spraw Kocioa protestanckiego. Wiemy, e w jego tumaczeniu czyta kompozytor w tym okresie pisma Platona. Z zachowanych urywkw rozmw trudno zreszt zorientowa si bliej, jaki by osobisty stosunek Beethovena do tych autorw. W tym wypadku chodzi jednak w pierwszym rzdzie o sam fakt, e pisma te znalazy si w ogle w jego zasigu mylowym w tych latach podobnie' zreszt jak filozoficzne pisma Kanta, ktre czytywa we fragmentach. Lektura tego typu wobec olbrzymiej jej sugestywno-ci i wobec wzicia, jakim cieszya si w koach wczesnych intelektualistw niemieckich musiaa zrobi swoje. Kierujc uwag czytelnika ku niedostpnym dla ludzkiego dowjedczenia sferom wiata idealnego", nie moga ona przej bez wpywu, zwaszcza na czowieka tak sztucznie izolowanego od ycia, jakim by teraz Beethoven. Oczywicie wpywu tego nie naley przecenia. Beethoyen by mimo wszystko zanadto mocno z yciem zwizany, by odsun si zupenie od zagadnie nurtujcych wiat wspczesny. Tote nadal nie bdzie ucieka od zasadniczych" problemw rzeczywistoci i od koniecznoci rozprawienia si z nimi. Take i teraz najwiksze jego dziea wyrasta bd podobnie jak dawniej z tematyki szerszej, po-nadosobistej, i dy bd do wyraenia stanw uczuciowych przeywanych w zwizku z t tematyk nie tylko przez niego osobicie, ale przez niego jako zwizanego z innymi ludmi wiar "w te same idee i walk o ich urzeczywistnienie. Dowodzi tego choby IX Symfonia. Ale obok tych dzie o tematyce ponadosobistej coraz wicej miejsca zajmuj w ostatnim okresie twrczoci Beethovena inne, w ktrych punktem wyjcia dla treci uczuciowych jest wasny stan wewntrzny kompozytora, jego wasne, jednostkowe ycie i tragizm tego ycia. Nie bdzie to ju wwczas w dawny drugi Beethoven", zczony w wiel181 kiej wsplnocie przeywania codziennoci z innymi ludmi jak w Symfonii pastoralnej. Bdzie to Beethoven-bo-hater, tworzcy sw muzyk w wierze, e jego wasne przeycia cho ludzkie s w swych wymiarach i w swym tragizmie czym wyjtkowym, jedynym; Beet-hoven, ktry cho nadal walczy ze swym losem i zwycia go opuszcza ju coraz czciej realny grunt, na ktrym dotd sta tak mocno, i szuka oparcia w tej walce w jakim wieci^ nierealnym w wiecie religii czy mistyki. Std pewne rozdwojenie w jego twrczoci z ostatnich lat. Obok IX Symfonii, zwracajcej si do ludzi z wiar w ide braterstwa i powszechnej mioci, powstaje Missa solemnis, powstaj ostatnie sonaty i ostatnie kwartety. Kalectwo Beethovena nie jest wyczn przyczyn tych zmian. To niewtpliwie najdotkliwszy cios z tych, ktre wymierzyo mu ycie, ale nie jedyny. Wszystko zdaje si sprzysiga w tych latach przeciwko niemu i przeciwko atmosferze wewntrznego i

zewntrznego spokoju, tak niezbdnej dla jego pracy. Kompozytora zaczynaj trapi znowu troski materialne. Min ju okres powodzenia, ktry zawdzicza kompozycjom okolicznociowym. Z samych dyplomw i czonkostw honorowych y nie mona. Gdyby by sam i gdyby by zdrw, moe wystarczyyby mu dochody, ktre czerpie ze swych dzie. Ale przybrany syn kosztuje go sporo. Przez jaki czas trzyma go kompozytor w internacie, pniej jednak zabiera znw do siebie, w nadziei, e uda mu si nawiza z nim nareszcie ten jaki najbliszy kontakt osobisty, na ktry wci daremnie czeka. Przygotowanie wyidealizowanej ponad realn miar przyszej kariery" bratanka pochania wielkie sumy. Przy tym Beethoven ma ambicj, by swemu adoptowanemu synowi, ktrego chce uczyni generalnym spadkobierc, zostawi w spadku majtek. Odkada wic elazny fundusz, pod adnym warunkiem nie pozwalajc sobie czerpa stamtd na aktualne potrzeby domowe. Tymczasem kalectwo i ustawiczne choroby wymagaj zdwojonych wydatkw na ycie codzienne. Zawsze by chorowity. Ale poczwszy od roku 1819 listy jego pene s utyskiwa na najrozmaitsze cierpienia, ktre powoduj ustawiczne przerwy w pracy. Do dawnych niedomaga, ktre z biegiem lat przybieraj coraz ostrzejsz form, doczaj si teraz 182 silne ataki reumatyzmu, taczka, pniej specjalnie przykra dla kompozytora przewleka choroba oczu. Zewszd wic same troski i zmartwienia. Ostateczna katastrofa z przybranym synem take wiele kosztowa miaa kompozytora. Nie znajdujc wyjcia z nienaturalnej, nieszczerej sytuacji, jaka wytworzya si z biegiem lat pomidzy nim a '.ryjem, Karol prbowa targn si na swe ycie. By to ostatni cios, zadany marzeniom o yciu rodzinnym i ambicjom w stosunku do przybranego syna. Zapytany wreszcie o swoje wasne zainteresowania yciowe, Karol Beethoven waha si przez jaki czas w wyborze pomidzy karier kupca a wojskowego i wreszcie ku zgorszeniu stryja wybra t ostatni. I w zewntrznym wygldzie nie jest to ju ten sam Beethoven, ktrego poznalimy w pierwszych latach pobytu wiedeskiego. Dawno ju przesta si troszczy o wygld zewntrzny, o ubranie, o maniery towarzyskie. Wprawdzie w tym ostatnim wzgldzie zawsze wiele pozostawia do yczenia z punktu widzenia dworskiego czy mieszczaskiego savoirvivre'u. Ale dawniej byo to wynikiem jego postawy dumnej, wiadomie wyzywajcej. Teraz jest objawem nonszalancji. Jest zewntrznym wyrazem tego, e Beethoven nie ma ju zamiaru ani imponowa otoczeniu, ani rozmienia swej postawy walczcej na drobn monet codziennych utarczek. Po prostu wycofuje si z normalnego biegu ycia i jego spraw, by y tylko swoj sztuk. To, co ma jeszcze wiatu i ludziom do powiedzenia, powie tylko i wycznie w swych dzieach. A do tego potrzebne mu jest skupienie. Jego sposb ubrania i zachowania si zwraca teraz na siebie powszechn uwag. Powyginany na wszystkie strony, zdeformowany od deszczu cylinder, przewanie nie oczyszczony, odsun w ty gowy. Niesforne, mocno ju siwizn przyprszone wosy stercz na wietrze. Poy stale rozpitego paszcza i niebieskiego fraka z mosinymi guzikami robi wraenie, jakby ich waciciel wanie wyszed z domu w popiechu, ledwo narzuciwszy na siebie ubranie. Kieszenie paszcza obcione ponad miar: zeszyt nutowy, ktry musi

kompozytorowi wszdzie towarzyszy, zeszyt konwersacyjny, ktry te musi stale by w pogotowiu, zrazu, jak dugo jeszcze instrument ten wobec coraz pogarszajcego si suchu mg odda pewne usugi, take 183 i suchawka wszystko to zabiera z sob. Na szyi przewieszone luno lorgnon, ktrym posuguje si na ulicy z powodu swego krtkiego wzroku. Zawsze zatopiony w mylach, prawie nieczuy na wszystko, co si dzieje dokoa, idc samotnie ulic mruczy pod nosem jakie melodie, gestykuluje nawet nieraz, jak gdyby w ten sposb chwyta ich ksztat. Jest mu wszystko jedno, czy znajduje si gdzie na przedmieciach Wiednia, czy w centrum miasta. Nikim i niczym si nie krpuje. Jeeli zdarzy si, e idzie w towarzystwie, gestykuluje jeszcze gwatowniej, przy tym mwi z wielkim oywieniem i niezwykle gono krzyczy nieomal. Zatrzymuje si te co chwila, bo rozmawiajcy wpisuje mu odpowiedzi do zeszytu konwersacyjnego, co jeszcze bardziej zwraca uwag przechodniw. Ogldaj si za nim, ulicznicy nierzadko pol rnu jakie drwice przezwisko. Zdarzy si nawet, e zatrzyma go policja i dopiero po wylegitymowaniu odele do domu. Bratanek wstydzi si z nim wyj na ulic z powodu jego wariackiego wygldu". Kompozytora martwi to nie na arty, skary si na Karola przed swymi przyjacimi, ale ani mu si ni dostosowa si do wymaga filisterskiego mieszczucha", za jakiego go uwaa. Taki obraz Beethovena z lat 181820 przekaza nam jego najbliszy przyjaciel, Stefan Breuning. Schindler docza do tego opis jego wczesnego trybu ycia. Na prac kompozytorsk przeznacza Beethoven gwnie godziny poranne. Wstawa o wschodzie soca i natychmiast po niadaniu bardzo wanym momentem byo spoycie porannej kawy, bez ktrej nie mg si obej i ktr zawsze wasnorcznie przyrzdza zasiada do biurka. Pracowa do godziny drugiej lub trzeciej po poudniu, tzn. a do obiadu. Przerywa jednak prac kilkakrotnie, by wyj na chwil na powietrze bez wzgldu na pogod. Waciwie i w chwilach spaceru nie przestawa pracowa: obmyla dalej rozpoczt w domu robot i powrciwszy, spisywa rezultaty na papierze nutowym. Godziny poobiednie przeznacza na dalsze spacery, ktre zazwyczaj koczyy si duszym posiedzeniem w jakiej knajpie i p.gawdk z przyjacimi lub lektur dziennikw czynno, ktrej kompozytor nigdy nie opuci. Godziny wieczorne zwaszcza zimowe stale spdza w domu. Byy one przeznaczone na powan lektur, wyjtkowo 184 tylko na prac kompozytorsk. Czasem zasiada do fortepianu i improwizowa; lubi te pogra z kim z przyjaci muzykw ktry mu akompaniowa na fortepianie na skrzypcach lub na altwce. Improwizowanie na fortepianie czasem mu si jeszcze udawao. Ale gra na skrzypcach, ktrych nie by w stanie przyzwoicie nastroi, bya mk dla obecnych przyznaje to nawet Schindler, na og raczej idealizujcy swoje wspomnienia o Beethovenie. Wszystko to skada si na to, e skonna do plotek i sensacji wiedeska opinia publiczna gotowa jest zwiza te zmiany w zewntrznym wygldzie i trybie ycia kompozytora ze

sabncym rzekomo tempem jego pracy twrczej. Przyzwyczajono si do tego, e w poprzednich latach publikowa Beethoven jedno dzieo za drugim, piszc jak si sam wyraa nieraz po kilka rzeczy naraz". Teraz skupia si na kilku najwikszych swych dzieach, wymagajcych odpowiedniego czasu do wykoczenia. Przy tym milczy zawzicie na temat swej twrczoci, zwierzajc si ze swych planw jedynie najbliszym przyjacioom, tak e nic z tych wiadomoci nie przedostaje si do opinii publicznej. Beethoven skoczy si" mwi si powszechnie w Wiedniu, a Wiener Allgemeine Zeitung" notuje oficjalnie: Beethoven zajmuje si teraz jak niegdy papa Haydn zapisywaniem pieni szkockich. Do wikszych prac nie ma ju inwencji". Jake inaczej wygldaj te sprawy w rzeczywistoci! W tych samych latach, gdy opinia publiczna uznaje Beet-hovena za skoczonego", powstaj jego najwiksze i najgbsze dziea: Sonaty fortepianowe op. 109, op. 110 i op. 111, Missa solemnis, IX Symfonia i ostatnie kwartety. Rodz si gigantyczne plany dzie, ktrych kompozytor nie zdoa ju wykoczy albo nawet w ogle rozpocz. Przede wszystkim plan nowej opery, do ktrej tekst napisa mia Grillparzer. Grillparzer, cieszcy si uznaniem poeta, mia ju wwczas szereg dramatw poza sob. wiatopogldowo bliski by Beethovenowi. Ten moment prawdopodobnie zadecydowa w pierwszym rzdzie o wyborze li-brecisty. Grillparzer, jak wynika z jego wspomnie, zrazu nie entuzjazmowa si tym projektem. Nie wierzy, by kompozytor zupenie ju guchy mg da sobie rad z kompozycj wokaln, zakrojon na tak wielk miar. W kocu wyrazi sw zgod i wybra jako podkad dla 185 tekstu operowego bajk o Meluzynie. W praktyce nie wyszy jednak te plany poza rozmowy wstpne pomidzy poet a kompozytorem. Innym utworem zwizanym z teatrem, ktry zaj Beet-hovena przez krtki czas tu po roku 1820, bya muzyka do Ruin Aten Kotzebuego. Chodzio w tym wypadku nie 0 nowe dzieo, ale o przerobiony na uroczysto otwarcia Theater in der Josephstadt" w Wiedniu 3 grudnia 1822 roku tekst dawniej napisany. W zwizku ze zmian tekstu miaa ulec pewnym przerbkom i rozszerzeniu take 1 napisana dawniej muzyka Beethovena do tego utworu. Kompozytor zastrzeg sobie, e sam dyrygowa bdzie na uroczystoci. I tak si te stao. Ale okazao si, e orkiestra ledwo zdoaa dogra do koca, tak dalece Beethoven nie tylko e nie mg ju panowa nad caoci, ale wprowadza ustawiczny zamt. Prawdziwy skandal wybuch jednak dopiero w miesic pniej. Beethoven znowu upar si, eby dyrygowa przedstawieniem Fidelia, w ktrym sawna piewaczka Wilhelmina Schrbder piewa miaa parti tytuow. Nie pomogy adne perswazje przyjaci. Obecny na tym przedstawieniu Schindler opowiada, e mimo pomocy drugiego kapelmistrza, ktry czuwa na caoci wykonania, zaraz na pocztku piewacy rozeszli si z orkiestr, wskutek czego ustawicznie musiano spektakl przerywa; Beet-hoven nie by w stanie zorientowa si, w czym ley nieporozumienie. Sytuacja stawaa si niezwykle przykra. Naleao za wszelk

cen przerwa Beethovenowi dalsze dyrygowanie. Ale jak to zrobi? W kocu zorientowa si i on, e co jest nie w porzdku, i w milczeniu poda Schindlerowi zeszyt, wskazujc na migi, by napisa, co si stao. Schindler zanotowa tylko: Bardzo prosz przerwa dyrygowanie reszt powiem w domu". Wtedy dopiero zrozumia kompozytor ca straszn prawd. Natychmiast rzuci paeczk dyrygenck i uciek do domu. Tam rzuci si na tapczan i zakrywszy twarz rkoma, dugo pozosta tak w swym blu. Nazajutrz jednak uda si jeszcze raz do sawnego wwczas specjalisty w chorobach uszu, dr Smetany widocznie nawet i w takiej chwili nie straci jeszcze ostatecznie nadziei na wyzdrowienie albo przynajmniej pewne polepszenie. Tragiczna choroba Beethovena pozostaa po dzi dzie 186 tajemnic dla nauki, ktra mimo przeprowadzonej na wasne yczenie kompozytora sekcji zwok nie potri-fia ustali rda i przyczyny jego choroby suchu. Tu nasuwa si z nieodpart koniecznoci pytanie: jak wytumaczy moliwo dalszego dziaania muzycznej wyobrani Beethovena po utracie suchu innymi sowy: jak mg Beethoven nadal komponowa nie syszc w ogle swych utworw? Przecie wanie najwiksze swoje dziea przede wszystkim IX Symfoni napisa ju w stanie zupenej guchoty! Tu musimy pamita, e jak mwilimy aden utwr muzyczny nie powstaje z niczego", tj. jako w caoci nowy twr wyobrani dwikowej autora. Jak rysownik czy malarz chcc przedstawi jakie obrazy swo-* jej fantazji, nie znane w wiecie realnych ludzkich dozna wzrokowych: potwory, smoki, rusaki itp., nie tworzy ich zupenie od nowa, ze swej wyobrani jedynie, podobnie i kompozytor. Rysownik czy malarz tworzy w takim wypadku nowe caoci, nowe ksztaty z elementw znanych odbiorcy z dowiadczenia yciowego. Kompozytor posuguje si zwrotami muzycznymi: rytmicznymi, melodycznymi itd., ktre suchacz zna ze swego dowiadczenia muzycznego, z dzie muzycznych, ktre sysza. Inaczej w ogle nie mgby by przez suchacza zrozumiany. Proces ten nie ogranicza si jednak do posugiwania si ksztatami muzycznymi znanymi z dowiadczenia. Siga on znacznie gbiej. Ksztaty te nazwijmy je strukturami muzycznymi s w swych oglnych zarysach wsplne danemu kompozytorowi z innymi dzieami muzycznymi jego epoki, wsplne o tyle, o ile s rezultatem przeniesienia na teren muzyczny pewnych przey reakcji .emocjonalnych, nastrojw ktre si za nimi kryj. W kadej epoce, w kadym rodowisku wytwarza si. pewien typ przey, ktre nastpnie szukaj sobie ujcia w sztuce. W rezultacie sztuka kadej epoki i kadego rodowiska wytwarza sobie pewne typy form, ktre wanie dlatego, e typowe i e oddajce pewne typowe przeycia, mog by przez odbiorc zrozumiane. Poszczeglni kompozytorzy nawet ci, ktrych uwaamy za najbardziej twrczych przetwarzaj zatem tylko indywidualnie, raz w mniejszym, innym razem w wikszym stopniu w zalenoci 187

od tego, jak dalece indywidualne zabarwienie wnosz do typowych przey swojej spoecznoci te typy form i struktur muzycznych. Oczywicie ten proce? chwytania w sztuce typowych dla kadej epoki przey i oddawania ich w rwnie typowych dla tej epoki formach nie jest zjawiskiem statycznym. Proces ten jest cigym ruchem. Zdarzaj si w historii okresy, gdy dynamika tych przemian nabiera mniejszego nasilenia, i inne, gdy ona wzrasta. Taki moment intensywnych przemian reprezentuje wanie w historii jak to ju tylokrotnie podkrelalimy sztuka Beethoyena. Muzyka Beethovena niewtpliwie oznacza w pewnym sensie rewolucj w stosunku do Haydna i Mozarta, a tym bardziej w stosunku do poprzedniej generacji kompozytorw, na ktrych wychowani zostali wspczeni Beethove-na. Rewolucja" ta nie siga jednak nigdy nie siga te i w tym wypadku tak daleko, by zburzy wszystkie schematy formalne, wszystkie struktury dwikowe, ktrymi posugiwaa si przeszo. W muzyce najbardziej nawet w stosunku do poprzedniego pokolenia rewolucyjnej zawsze pozostaje co z owych form tradycyjnych. Pozostaje wanie tyle, by jzyk muzyczny nowego kompozytora uczyni zrozumiaym. Nowe treci powoli szukaj sobie dopiero nowych form i rodkw, zrazu posugujc si przewanie dawnymi schematami. Jest tu podobnie jak w yciu, gdzie take zawsze jeszcze pewne formy yciowe, nawet pewne nawyki mylowe i uczuciowe trwaj, mimo e stay si ju nieaktualne i powoli ustpuj dopiero miejsca innym, nowym. O rewolucyjnym" charakterze muzyki Beethovena zadecydowa w pierwszym rzdzie fakt, e Beethoven jako artysta twrczy wypowiedzia si po stronie si postpowych, tworzcych histori jego epoki, i e szuka w swej muzyce odpowiednich rodkw dla wyraenia tematyki zwizanej z ideologi Obozu postpowego i przey zrodzonych w zwizku z t tematyk. To, e te rodki znalaz wczeniej i w formie doskonalszej ni inni kompozytorzy mu wspczeni, byo niewtpliwie zasug jego geniuszu twrczego. Posiada zdolno wyjtkowo gbokiego przeywania wasnej rzeczywistoci historycznej wraz z caym adunkiem emocji, ktry ona z sob niosa, i rwnoczenie zdolno wyjtkowo twrczego przeksztacania odziedzi188 czonych przez tradycj form i struktur dwikowych jako rodka wyrazu tych emocji. Te cechy rozstrzygny o olbrzymich wymiarach procesu twrczego Beethovena. Obracaa si zatem i wyobrania dwikowa Beethovena w ramach ustalonych przez tradycj nawet wtedy, gdy je amaa, i zdolno t zachowaa nawet wtedy, gdy such jego zacz sabn. Jego wyobrania dwikowa pracowaa wwczas nadal z pomoc wzorw zaczerpnitych z dowiadczenia w tych latach, gdy zewntrzny such kompozytora funkcjonowa jeszcze normalnie. I podobnie jak niemal kady przecitnie muzykalny czowiek posiada zdolno wywoania w swym syszeniu wewntrznym znanych fragmentw muzycznych take i wwczas, gdy one nie rozbrzmiewaj realnie wywoania ich niejako z pamici podobnie, tylko w' stopniu nierwnie wyszym, posiada t zdolno kompozytor. Co wicej, jego twrczy stosunek do muzyki sprawia, e potrafi on sysze swym ucheni wewntrznym nawet i nowe caoci dwikowe, powstajce w jego wyobrani, przez niego samego tworzone", takie, ktre nieraz ju stosunkowo bardzo znacznie odbiegaj od struktur

melodycznych, harmonicznych, rytmicznych znanych mu z dowiadczenia, z muzyki innych kompozytorw. Im bardziej jest twrczy, tym zdolno ta jest u niego bardziej rozwinita. Dochodzi do tego, e w oglnych zarysach syszy kompozytor cae swe przysze dzieo muzyczne, jeszcze zanim ono zostao spisane. W praktyce posuguj si kompozytorzy wprawdzie w wikszoci wypadkw instrumentem przy pisaniu swych utworw dla skontrolowania w realnym brzmieniu tego, co sysz swym uchem wewntrznym. Ale i wtedy bywa ta konfrontacja nowej wizji dwikowej z konkretnie brzmicym dwikiem tylko czym uamkowym, zastpczym. Na przykad piszc na orkiestr, nie rozporzdza kompozytor wszystkimi instrumentami, ktrych uyje w swym dziele; fortepian dostarcza mu 'dwikw o jednorodnym brzmieniu, zrnicowanych tylko wedug wysokoci, zdany jest wic kompozytor zawsze w niniejszym lub wikszym stopniu na sw pami, na konieczno zmobilizowania w swym syszeniu wewntrznym tych caoci muzycznych i ich elementw, ktre zna z dowiadczenia, oraz operowania nimi jako podstaw nowego dziea. U Beethovena w pniejszym okresie jego twrczoci 189 . proces komponowania poszed z koniecznoci w kierunku bardzo znacznej modyfikacji ilociowej i jakociowej wzorw zachowanych w pamici i odbywa si bez moliwoci jakiejkolwiek konfrontacji nowej, powstajcej w wyobrani kompozytora wizji muzycznej z jej ksztatem realizowanym w dwikach. W wypadku Beethovena, ktry nie jest zreszt jedynym znanym pod tym wzglde'm wypadkiem w historii muzyki1, prbowali niektrzy Biografowie pniejsi snu z faktu jego guchoty rne teorie odnonie do jego procesu twrczego, poszukujc w' fakcie tym nawet genezy jego stylu indywidualnego. Byli wic na przykad tacy, ktrzy w pewnych zjawiskach chorobowych.-jego suchu, jak ustawiczne szmery, dudnienia w uchu, na ktre si skary; dopatrywali si bezporedniej podniety dla jego inwencji muzycznej, dla podyktowanych nimi jakoby rytmw jego muzyki itp. Wszelkie takie teorie s naukowo niesprawdzalne. Sugerowano te na ich podstawie, jakoby caa muzyka Beethovena przynajmniej jego muzyka lat pniejszych bya tworem absolutnie subiektywnym, wyizolowanym od ycia. Tymczasem wiemy, e tak nie byo, e muzyka pniejszego, a nawet ostatniego Beethove-na bya cho nie w caoci, to jednak w duej iloci wypadkw cile zwizana z yciem. Da przecie kompozytor sam niejednokrotnie wyrane wskazwki, gdzie szuka tej wizi z yciem (jak w IX Symfonii poprzez tekst Schillera), Jest zreszt jeszcze jeden moment, ktry utwierdza nas w pewnoci, e BeethoVen zupenie nawet guchy sysza swoj muzyk uchem wyobrani tak samo jak dawniej. Kady, kto zajmuje si muzyk choby nie by nawet zawodowcem wie dobrze, jak cile zwizany jest jej schemat wzrokowy, zamknity w pimie nutowym, ze schematem dwikowym. Nie mwic ju o dyrygencie, ktry dziki specjalnie rozwinitej tej zdolnoci potrafi odczyta z partytury skomplikowany obraz dwikowy utworu symfonicznego, posiada t zdolno w pewnym stopniu kady czowiek nawyky do obcowania z muzyk: potrafi on usysze melodi z jej ksztatu zanoto-

1 Podobny los spotka wielkiego twrc narodowej szkoy czeskiej w drugiej poowie XIX w., BedHcha Smetan. ,,,, 190 wanego na papierze nutowym, potrafi usysze j w odpowiednim uksztatowaniu rytmicznym i z przynalen do niego harmoni. Ot kompozytor, ktry ustawicznie przywyk konfrontowa to, co zapisa, z realnie rozbrzmiewajc muzyk, i na odwrt, posiada t zdolno rozwinit w najwyszym stopniu. Beethoven musia t zdolno w sobie specjalnie rozwin wanie z powodu wczenie sabncego suchu i wczenie nauczy si posugiwa symbolem nutowym, uchwytnym dla wzroku, jako rodkiem zastpujcym mu obraz dwikowy. Przyjrzyjmy si teraz nieco bliej samej muzyce Beetho-vena, ktra powstaje w tym ostatnim okresie. Poza wspomnianymi ju poprzednio wielkimi dzieami na orkiestr, na kwartet smyczkowy i na fortepian, do ktrych jeszcze powrcimy, pisze i teraz pozornie jakby na marginesie tamtych utwory mniejszego formatu, czsto przeznaczone dla amatorw. Tu wymieni naley na pierwszym miejscu utwory fortepianowe z op. 119 i 126, zatytuowane Bagatellen. Dawna historia muzyki nie przypisywaa im wikszego znaczenia. S to utwory proste w inwencji i w traktowaniu instrumentu, tak e kady grajcy na fortepianie amator z atwoci mg sobie da z nimi rad. A jednak historycznie maj te utwory due znaczenie. Byy one pisane z myl o nowym odbiorcy mieszczaskim, ktry w najbliszych latach bdzie gwnym przedstawicielem tzw. zamwienia spoecznego w Austrii i w Niemczech. Bagatellen stan si wzorem dla muzyki zaspokajajcej to zapotrzebowanie, produkowanej w najbliszych latach po mierci Beethovena w tych krajach niemal masowo. Czasem, jak w wypadku Schuberta, Mendelssohna, pniej Schumanna, bdzie to muzyka przy caym swym nastawieniu na popularno artystycznie wartociowa, czciej produkowana przez mniejszych kompozytorw z nastawieniem na szybki zbyt, wycznie dla zaspokojenia potrzeb wydawcy. Jak wielkie byo zapotrzebowanie na muzyk tego rodzaju ju z pocztkiem lat dwudziestych XIX wieku, dowodzi notatka, ktr znajdujemy w Zeszytach konwersacyjnych Beethovena z roku 1820. Jeden z rozmwcw prawdopodobnie Czerny, ktry udzielajc w tym czasie Karolowi lekcji gry na fortepianie, specjalnie .191 czsto kontaktowa si z Beethovenem namawia kompozytora: Powinien Pan koniecznie napisa jeszcze sonat na 4 rce. Czekaj na to wszyscy, wszyscy grajcy na fortepianie". Takiej sonaty na 4 rce Beethoven nie napisa. Napisa natomiast w latach nastpnych (1824 i 1825) dla podobnych celw Walce i Ecossaises *. Tu naley te Rondo a capriccio op. 129, na temat piosenki ludowej Wcieko z powodu zgubionego grosza, napisane w roku 1823. Pomimo e wymagao ono ju wikszej techniki ni ta, jak rozporzdza przecitny amator, stao si ono prototypem formy romantycznej, kultywowanej w najbliszych latach przez Mendelssohna, Webera i innych kompozytorw niemieckich. Wreszcie znacznie przekraczajce moliwoci amatora, dostpne tylko dla wysokiej klasy pianisty zawodowca Wariacje na temat walca Diabellego op. 120. Ten ostatni utwr zajmuje czoowe miejsce pord licznych cyklw wariacji fortepianowych Beethoyena. Okolicznoci, w jakich

wariacje te zostay napisane, s bardzo charakterystyczne. Dowodz one, e Beethovena nawiedzay nawet i w tym okresie chwile niczym nie zamconej radoci twrczej. Oto w 1822 roku zwrci si do Beethoyena znany wydawca wiedeski Anton Diabelli, czynny rwnie jako pianista, pedagog fortepianu i kompozytor by on wanie jednym z tych kompozytorw, ktrzy zaspokajali wczesne zapotrzebowania sfer mieszczaskich bez skrupuw co do poziomu dziea z prob o napisanie wariacji na temat jego walca w zbiorze wariacji bdcych opracowaniem tego samego tematu przez rnych kompozytorw. Beethoven odmwi. Owiadczy natomiast gotowo napisania caego cyklu wariacji na ten temat. Diabelli, ucieszony, ju oblicza honorarium kompozytora i wasne korzyci, jakie mia czerpa z tej umowy, ale znajc Beethoyena zastrzeg si co do iloci wariacji: wymwi sobie, e nie ma by ich wicej jak sze lub siedem. Tymczasem Beethoven z waciwym mu zmysem przekory postanowi wanie napisa wicej, moliwie najwicej wariacji; chcia pokaza Diabellemu, co mona zrobi nawet z tak marnej melodii, jak ten jego walc. Napisa naprzd jak relacjonuje Schindler 1 Taniec szkocki, ktry w tym okresie bywa czsto stylizowany" w ramach muzyki fortepianowe]. ,...... 192 dziesi wariacji, potem nastpnych dziesi i cigle jeszcze nie by gotw. Tak powstay 33 wariacje op. 120. Biedny Diabelli by raczej zmartwiony ni uradowany. Wbrew swojej woli otrzyma dzieo, ktre przerastajc dalece moliwoci przecitnego amatora, nie mogo liczy na zbyt u szerokiej publicznoci, a poza tym mia przed sob ywe wiadectwo swej wasnej niemocy twrczej: wystarczao porwna jego nieszczsny walc z ktrakolwiek z wariacji Beethovenowskich. Z tego samego roku co 33 wariacje na temat walca Dia-bellego pochodzi inny utwr Beethovena, przeznaczony na fortepian, skrzypce i wiolonczel, pokrewny im pod wzgldem formy. S to Wariacje op. 121 na temat artobliwej popularnej piosenki Ich bin der Schneider Kakadu (Jam jest krawiec Kakadu). Cao stosownie do charakteru tematu, ktry zosta tu poddany technice wariacyjnej utrzymana w tonie lekkim, w prostej fakturze, technicznie nie tak absorbujca wykonawcw jak 33 wariacje na temat walca Diabellego, tryskajca humorem. Te wyskoki Beethovena w sfer przey artystycznych tak rnych od tych, ktre stanowiy wwczas dominujc nut jego twrczoci, s do zagadkowe. Wydaje si, jakby w rzadkich momentach odywa jeszcze raz ten dawny Beethoven, ktry w chwilach dobrego humoru ukada artobliwe kanony, obmyla komiczne, a czsto zoliwe przezwiska dla swych przyjaci i kolegw ten Beet-hoven, ktrego witalno bya tak niezwyciona, e starczao jej na wszystko: nie tylko na rzucanie gromw w Eroice, na walk z przeciwnikami, na przeywanie i przetwarzanie w dwikach wszelkich ludzkich przey w zwielokrotnionych wymiarach, ale i na jak beztrosk zabaw wyraz rozsadzajcych go si ywotnych.

W ostatnich trzech sonatach fortepianowych: w Sonacie op. 109, op. 110 i op. 111 idzie Beethoyen dalej t drog, na ktr wstpi w obu sonatach poprzednich, drog swobodnego rozszerzenia tej formy i wydobycia z instrumentu caej wymowy i siy wyrazu. Sonata E-dur op. 109 odbiega wyranie od powszechnie przyjtej dla tego gatunku formy cyklicznej. Beethoven jak pamitamy nigdy nie krpowa si przejtym z tradycji schematem formy. Ju w swoich wczeniejszych sonatach wprowadza do daleko idce zmiany formy, 193 o ile byo mu to potrzebne z punktu widzenia treci tematycznej i uczuciowej. Forma sonaty czy symfonii przejta od Haydna i Mozarta, modyfikowana zalenie od okolicznoci, wystarczaa mu tak dugo, jak dugo widzia w niej moliwoci dalszego rozwoju, moliwoci nadania za tokiem wasnej myli twrczej. Obecnie jednak myl jego tak daleko wychodzia ju poza granice tego, co mona byo zmieci w tej formie, e kompozytor nie waha si rozbi ostatecznie jej ksztatu. Rezultatem takiej postawy s wanie trzy ostatnie sonaty fortepianowe. Sonata E-dur op. 109 skada si z trzech czci. Jej dominujcym tonem jest znowu ton gbokiego zanurzenia si w uczuciowoci skupionej na samej sobie, wolnej od wszelkich akcentw wybuchowoci, czy to jak w VII Symfonii od radosnej ekstazy, czy jak w Kwartecie a-moll op. 132 od wybuchw rozpaczy. Nastrj ten charakteryzuje zwaszcza cz pierwsz i trzeci Sonaty. Stanowi one jak gdyby ramy, utrzymujce w nastrj w caoci cyklu. W obu wypadkach tak w czci pierwszej jak i trzeciej posuguje si kompozytor dla' tych celw technik wariacji. Melodia, ktra wraz ze sw jasn, wietlist harmonizacj jest tu gwnym czynnikiem wyrazu, pojawia si wci w nowym nawietleniu, wci coraz inaczej si rozwijajc, odchodzc nieraz do daleko od pierwowzoru, ale nigdy nie zatracajc tego swego charakteru. Sonata ta jest pod wzgldem swej dominanty uczuciowej najbliej pokrewna Sonacie A-dur op. 101. Take i Sonata As-dur op. 110 rozpoczyna si fragmentem pieniarskim, uderzajcym w analogiczny ton. Caa jej cz pierwsza, podobnie skupiona w swej beznamitnej, kontemplacyjnej uczuciowoci, jest szeroko rozsnutym tematem lirycznym o dugooddechowej linii. Znajdziemy tu wyran wskazwk kompozytora, e w ykonanie winno w pierwszym rzdzie wydoby w caej peni ten akcent uczuciowy. Moderato cantabile molto espresswo okrela Beethoven charakter tej pierwszej czci. Cz druga (Allegro molto), ktra stoi w miejscu scherza, ma za zadanie wyprowadzi suchacza ze stanu owej kontemplacji zasugerowanej mu przez cz poprzedni w kierunku nastroju bardziej aktywnego. Nastrj ten potguje si zwaszcza w ustpie rodkowym. Nastpujce teraz Adagio (cz trzecia) przekonuje nas, e kompozytorowi nie uda194 o si tym razem ani utrzyma si w beznamitnym, kontemplacyjnym nastroju czci pierwszej, wytrzymanym bez zgrzytu w Sonacie op. 109, ani przej do postawy bardziej

aktywnej, ku ktrej zmierzao Scherzo. Po duszym wstpie nastpuje Arioso dolente (Klagender Gesang"), a wic jak kompozytor sam wyznaje pie skargi", jedna z najbardziej przejmujcych, jakie wyszy spod pira pnego Beethovena. Cytujemy fragment pocztkowy: Arioso dolente Skarga ta nabiera specjalnej wymowy dziki poprzedzajcym j 7 taktom wstpu, gdzie obco brzmice harmonie i odlege skoki w melodii przygotowuj nas na jak wypowied niecodzienn w swym wyrazie uczuciowym, za jednogosowy, improwizacyjnie traktowany recytatyw fortepianu stwarza atmosfer napicia, niespokojnego oczekiwania, e oto za chwil przemwi kto i przyniesie jakie wane poselstwo. To wane poselstwo" to tym razem gos cierpicego czowieka, ktry zszed w ostateczn otcha blu. Ale i tym razem czowiek ten okae si niepokonany. Nawizujca do Arioso dolente fuga przynosi ju inne akcenty: akcenty mocnej aktywnoci, przezwycienia beznadziejnej prostracji: Allegro ma non Iroppo X-" ? AH r = fe^ 13* 195 Wprawdzie przerywa je raz jeszcze w takcie 114 pierwotna pie skargi", temat fugi powraca jednak w t. 136 tym razem w innym ksztacie, ju jako odwrcenie tematu pierwotnego: L'istesso tempo delia fuga, poi e poi di nuovo vivente ui ^y^ii * FT^ * r M= |M* f=

W melodii tego tematu dominuje krok kwarty (as-des, b-es, c-f w temacie, d-a, c-g, H-fis w odwrceniu tematu); dziaajc jako motyw energicznego kroczenia naprzd wyraa on znowu nieustpliw energi, niezomn wol przezwycienia wrogich nastrojw. W .miar dalszego rozwoju fugi tempo staje si coraz szybsze, ruch nasila si, za melodia tematu, prowadzona potnymi supami akordowymi, zyskuje jeszcze bardziej na wyrazistoci. Wreszcie ostatnia sonata Beethovena, Sonata c-moll op. 111, synteza ostateczna tego wszystkiego, co mia do powiedzenia w ostatnim okresie swej twrczoci i co mg wypowiedzie za porednictwem fortepianu. Z punktu widzenia formy oznacza ta Sonata najdalej posunit swobod, swobod oczywicie znowu pozorn tylko bo podyktowan elazn logik i konsekwencj myli twrczej.

Sonata c-moll ma tylko 2 czci: Allegro poprzedzone duszym, 19-taktowym wstpem w powolnym tempie oparte na dwch rnych tematach, i temat z wariacjami jako cz drug. Ta dwuczciowa forma jest w ramach cyklu sonatowego zjawiskiem tak niezwykym w epoce Beethovena, e znaleli si pord jego biografw i interpretatorw pedanci, ktrzy z tego powodu chcieli widzie w Sonacie op. 111 dzieo nie dokoczone. O tym oczywicie nie ma mowy. Jest ono tak samo caoci, jak kady inny, najbardziej regularnie zbudowany cykl sonatowy Beethovena, tylko e panuj tu podobnie jak we wszystkich prawie sonatach z ostatniego okresu odmienne prawa logiki muzycznej, cao utworu oparta zostaa na innych zaoeniach. W wypadku Sonaty op, 111 196 zaoenia te dadz si okreli jako przeciwstawienie nie tematw, ale wikszych kontrastujcych ustpw reprezentowanych przez obie czci Sonaty. Kontrast jest tym razem tak potny, nasycenie emocjonalne kadej z czci posunite zostao do takich granic, e potrzebne byy kompozytorowi specjalnie szerokie ramy, by treci te zmieci. Kontrast zreszt zachodzi nie tylko w przeciwstawieniu obu czci. Sta si on jakby naczelnym mottem dziea, nici przewodni, ktra prowadzi suchacza poprzez wszystkie jego fragmenty: zarwno poprzez potne tematy, rozbudowane do nie spotykanych dawniej rozmiarw, jak rwnie poprzez elementy, z ktrych tematy te zostay zbudowane. Najwiksze wzloty, najcisze walki i najwiksza cisza wewntrzna jako nagroda po tych walkach oto tre Sonaty op. 111 i rwnoczenie synteza caego ywota tego, ktry stworzy to dzieo u schyku swych dni. Po raz pierwszy zarysowane zostay te kontrasty na razie tylko szkicowo we wstpie Sonaty (Maestoso, t. l19), jakby zapowied tego, co w dalszym cigu dopiero znajdzie swoje pene rozwinicie. Szeroko zakrojony na przestrzeni 31 taktw temat nastpujcego po tym wstpie Allegra (Allegro con brio ed appassionato), kroczcy w ostrych, punktowanych rytmach w coraz wzmagajcym si ruchu poprzez rozlege rejony fortepianu, przez cay czas prawie z maksymalnym nasileniem dynamiki (forte lub fortissimo), daje od razu wyobraenie o sile wyrazu charakteryzujcej t cz: (Allegro con brio ed appassionato) 3 l tempo

foco rtleaente 197 Drugi temat niewspmierny w swych wymiarach z tematem pierwszym przynosi odprenie na krtk tylko chwil, po czym znowu, z potgujc si jeszcze si powraca temat pierwszy.

Cz druga Sonaty wyraa cich znowu pen koncentracji i spokoju wewntrznego rado czowieka ze zwycistwa odniesionego w tej najciszej walce, jak odda kompozytor w swej muzyce. Take i w tej Sonacie widzie mona wyranie zwizki wewntrzne z Sonat op. 106 i op. 110. Tak tu, jak tam odczuwamy nastrj wewntrznego spokoju i rozwietlenia nie jako spokj czowieka biernego, nie jako nastrj rezygnacji, ale jako wyraz gbokiej wiary w nieograniczone wprost moliwoci czowieka, ktry zajrzawszy we wszystkie otchanie ycia, nie wyrzek si do ostatniej chwili walki i ratuje w tej walce poprzez wszystkie przeciwnoci losu najwysz warto: nienaruszon godno ludzk. Osobne miejsce w twrczoci Beethovena ostatniego okresu zajmuje Missa solemnis op. 123 na gosy solowe, chr i orkiestr. Beethoven na og jak wiemy interesowa si muzyk religijn instrumentalnb-wokaln mniej ni muzyk instrumentaln. Mimo e wyrs w tradycjach muzyki religijnej, e przez cae ycie bardzo wysoko ceni oratoria i kantaty Bacha i Haesdla, tych najwikszych mistrzw muzyki kocielnej z okresu baroku, sam wyjtkowo tylko siga po tematyk religijn. We wczesnych latach wiedeskich napisa jedyne swe oratorium Christus am Oelberge (Chrystus na grze Oliwnej),' na ktre zreszt 198 w pniejszych latach sam patrzy krytycznie. W par lat pniej, w roku 1807, napisa na zamwienie jednego ze swych mecenasw Msz C-dur. Oba te dziea, jakkolwiek zawieraj poszczeglne ustpy zdradzajce lwi pazur Beethovena, nie mog w adnym wypadku mierzy si z jego muzyk symfoniczn czy kameraln. Przez dziesi lat nastpnych tkwi Beeuiuyen tak wycznie w problemach stylu instrumentalnego, przede wszystkim symfonicznego, e poza nielicznymi pieniami i okolicznociow kantat kongresow nie powraca w ogle do muzyki wokalnej. Dopiero w roku 1818 podejmuje plan napisania wielkiej mszy, przeznaczonej na uroczysto intronizacji arcyksi-cia Rudolfa na arcybiskupa w Oomucu. Zajty by ju wwczas prac nad IX Symfoni. Odoy j jednak, by skupi si w caoci na nowym dziele. Ale tak przywyk teraz myle wielkimi freskami symfonicznymi, planowa swe kompozycje w szerokich wymiarach, e i w tej mszy, w utworze zwizanym z natury rzeczy ze cisymi przepisami liturgii, wyszed daleko poza normaln miar. Da dzieo, ktrego olbrzymia koncepcja twrcza nie miecia si po prostu w ramach liturgii. Misso solemnis nigdy te prawie nie bya wykonywana w kociele. Zrazu wykonywano na koncertach poszczeglne jej czci, pniej przesza w caoci do sali koncertowej, gdzie wypenia program caego wieczoru. Beethoven przystpi do pracy nad nowym dzieem w peni wiadomy tego, e muzyka kocielna, a zwaszcza liturgiczna, musi dy do moliwie najwikszej czystoci stylu, e musi w pierwszym rzdzie uwolni si od wszechpotnych, szkodliwych wpyww opery woskiej, ktrym w tym okresie ulegali zawsze jeszcze najwiksi nawet twrcy kompozycji mszalnych. Wszak sam sobie zarzuca w pniejszych latach, e Chrystus w jego oratorium przemawia jzykiem bohatera operowego! Jedynie piewy chorau gregoriaskiego oraz utwory wielkich mistrzw muzyki kocielnej XVI wieku ukazyway zdaniem jego styl muzyki kocielnej w caej czystoci. W notatniku Beethovena z tych lat znajdujemy zapiski

wiadczce, e istotnie zajmowa si w czasie pracy nad Missa solemnis studiami nad choraem i nad prozodi pieni choraowej. Z drugiej jednak strony jasne byo dla niego, e muzyka religijna jego epoki, a tym samym i jego wasna muzyka 199 religijna nie moe by powtrzeniem czy te wiernym przejciem stylu, ktrym przemawiali mistrzowie muzyki kocielnej XVI wieku. Ich msza bya z racji swego przeznaczenia kompozycj statyczn, nie tylko ze wzgldu na jej sztuczny podzia na czci, przepisany liturgi1, ale te i ze wzgldu na sam typ melodii choraowych, zwizanych z poszczeglnymi czciami tekstu liturgicznego. Nie mogli oni pisa muzyki mszalnej bez uwzgldnienia tych warunkw, podyktowanych zalenoci od kultu. Rozwj za muzyki w epoce Beethovena poszed stosownie do potrzeb i wskaza tej epoki i w duej mierze dziki jego wanie zasugom zupenie innym torem. Muzyka nie bya ju teraz suk Kocioa. Suya czowiekowi. Miaa wyrazi jego ycie wewntrzne. Musiaa wic sta si wyrazem wasnych przey kompozytora, ktry stawa tu jako porednik mwicy ludziom nowej epoki o nich samych. W jego przeyciach, wyraonych dwikiem, mieli oni odnale siebie samych. Dla tych celw musiaa oczywicie muzyka wyzwoli si ze sztywnych ram kultu. Kompozytor musia mie pen swobod wypowiedzi twrczej. To by najwaniejszy imperatyw nowej epoki, o ktrego urzeczywistnienie walczyli postpowi twrcy muzyczni na przeomie XVIII i XIX i w pierwszych latach XX wieku, w pierwszym rzdzie Mozart i Beethoven. W podjciu zatem tematyki zwizanej z dawn epok, z funkcj spoeczn muzyki w redniowieczu, leaa trudno zupenie zasadnicza. Jak pogodzi te sprzecznoci? W rezultacie da Beethoven w Missa solemnis dzieo 0 lunym tylko zwizku z kultem. Pomijajc ju same jego rozmiary, nie trzyma si tu cile przepisw oglnie obowizujcych dla kompozycji mszalnej, zaopatrujc w muzyk niektre czci mszy, ktre w czasie naboestwa w kociele stale celebrowane byway bez muzyki. Ale najwaniejsze jest tu jeszcze co innego: przepojenie tekstu 1 muzyki nut cile osobist, co u Beethovena w tych latach byo jedn z najistotniejszych cech kadej koncepcji artystycznej. Wiemy, e ta nuta osobista brzmiaa u nie* W kompozycji mszalnej XV i XVI w. ustali si zwyczaj opracowania muzycznego tylko niektrych czci mszy. Byy to: Kyrie, Gloria, Creda, Beaedtctus. Agnus Dei. Zwyczaj ten przeszed pniej take l do kompozycji mszalnych z okresu klasycznego w XIX w. 200 go coraz to inaczej, e potrcaa o najrozmaitsze struny tak jego wasnego ycia, jak i spraw, bardziej oglnych. Ale bya to zawsze nuta czysto ludzka, ktra mwia nie o ustalonym prawem boskim porzdku wiata, ale 0 czowieku, ktry czu si w prawie i obowizku sam tworzy nowy, ludzki porzdek wiata. Beethoven da zatem w Missa solemnis nie tylko muzyk niekultow, ale muzyk czysto koncertow. Nie tylko przenis na t form wszystkie swoje nowe koncepcje zrodzone na terenie muzyki symfonicznej i wszystkie swoje zdobycze techniczne, robic z

nich w genialny sposb uytek w ramach muzyki instrumentalno-wokalnej (operowanie tematyk muzyczn w wielkich wymiarach, przepojenie melodii gbokim wyrazem uczuciowym i uycie harmonii jako rodka wyrazu uczu, wspaniae zastosowanie kontrapunktu i fugi, wykorzystanie dynamicznych i kolorystycznych rnic brzmienia pomidzy gosami solowymi, chrem 1 orkiestr dla celw wyrazu). Nie waha si on nawet wprowadzi w swej muzyce pewnych mome/itw programowych dla podkrelenia tych myli i uczu, ktre tak silnie zajmoway wwczas jego wyobrani i ktre stay si drogowskazem caej jego sztuki. Byy to myli zgoa wieckie", nie zapisane nigdzie w programie witego Przymierza", ustanawiajcego wwczas nowy porzdek wiata w Europie, Oto przy Agnus Dei" pojawia si wasn rk kompozytora dodane wyjanienie, jak naley rozumie sowa tekstu liturgicznego z perspektywy najistotniejszych potrzeb ludzkoci: proba o pokj wewntrz i zewntrz nas" J. Nie wystarczy zatem modli si o pokj ducha jako o ask zesan z niebios. Trzeba pokj ten wypracowa w sobie najwyszym wysikiem i stworzy ludziom takie warunki, by mogli y w pokoju i mioci wzajemnej. Rozbrzmiewajce w orkiestrze guche uderzenia bbna i fanfary bojowe wyranie wskazuj na widmo wojny jako na najgorsze zo, skierowane przeciwko rozwojowi czowieka. By ju raz kto przed Beethovenem, kto rwnie miao jak on, nie w duchu Kocioa, lecz w imi walczcego czowieka, podnis w swej muzyce to zawoanie: Dona nobis pacem". By to Jan Sebastian 1 W oryginalnym brzmieniu: Bltte urn den taneren und Husseren Prieden". 201 Bach, ktry na kilkadziesit lat przed Beethovenem, chocia w yciu zwizany jeszcze z feudalnymi konwencjami dworu Kocioa, przemwi podobnie ludzkim jzykiem w swej Mszy h-moll, w przeczuciu nowych czasw, ktre szy. A jednak w tym fakcie signicia do tematyki religijnej i do formy liturgicznej naley widzie u Beethovena co wicej ni bierne spenienie oficjalnego obowizku w stosunku do dworu. W latach tych czu si ju kompozytor tak dalece uniezaleniony od wszelkich koncepcji narzuconych mu z zewntrz, tak wycznie rozstrzyga w tych sprawach ju tylko jego osobisty, indywidualny punkt widzenia, e nie byby chyba zdolny do napisania tak wielkiego dziea, gdyby sam nie czu w sobie jakiej wewntrznej jego aprobaty. Missa solemnis nie pozostaa w cieniu jego wczesnej twrczoci, tak jak poprzednio napisana Msza C-dur, ale signa jej szczytw, co najwy-mowniej wiadczy, e bya kompozytorowi wewntrznie bliska. Czy w okolicznoci tej upatrywa naley co jakby zwrot starzejcego si kompozytora w kierunku mistyki? Niewtpliwie tak. Czowiek, ktry w tych samych latach skary si na swj los osobisty w Arioso dolente z Sonaty op. 110 najboleniejsz skarg, jaka wysza spod pira artysty jego epoki, znajdowa tym razem, wzorem tylu wspczesnych, pociech w religii, jakkolwiek rzecz niezmiernie charakterystyczna nawet i tu nie posuwa swej postawy mistycznej tak daleko, by zrezygnowa z realnych dbr ycia: Beethovena proba o pokj wewntrz i zewntrz nas" wiadczy, e i teraz tak samo jak

dawniej ma on oczy zwrcone na dobra realne, i to nie tylko na swj wasny los, ale na dobro powszechne. Nawet w swym mistycyzmie pozosta artyst gboko ludzkim. Pod wzgldem yciowym i materialnym przyniosa Missa solemnis kompozytorowi jeszcze jedno rozczarowanie. Usiowa zorganizowa subskrypcj na nowy utwr. Posa zaproszenie na subskrypcj do szeregu dworw europejskich i stowarzysze koncertowych. W zaczonym pimie nazywa Missa solemnis swym najdoskonalszym dzieem". Niestety rezultat tych stara by bardzo niky. Gwn przyczyn tych niepowodze by prawdopodobnie sam charakter dziea, ktre nie bdc utworem koncerto202 wym, nie miao te dla swych wyjtkowo wielkich rozmiarw zastosowania w kociele. Do, e znalazo si nie wicej jak dziesiciu subskrybentw1. Wrd dworw, do ktrych poszo zaproszenie na subskrypcj, znalaz si i dwr weimarski. Oficjalne pismo postanowi Beethoven poprze prywatnym listem do Goethego, od ktrego spodziewa si pomocy. W licie tym, datowanym 8 II 1823, prosi go, by zechcia zwrci uwag ksicia weimarskiego na Misso solemnis (ktrej odpis zoony zosta w odnonym poselstwie); tumaczy swoje zabiegi cikimi warunkami materialnymi i koniecznoci zapewnienia bratankowi odpowiednich warunkw do studiw. Dodaje przy tym, e jego stosunek do poety pozosta zawsze ten sam. Par sw odpowiedzi od Pana bdzie dla mnie szczciem" koczy swj list Beethoven. Niestety tych par sw" nie nadeszo. Dwr weimarski nie wzi udziau w subskrypcji. Kompozytor uczu si znowu uboszy o jednego z nielicznych przyjaci, na ktrego serce i uczciwo liczy tak bardzo. Od tego czasu nazwisko Goethego nie pojawi si w biografii Beethovena. Wreszcie IX Symfonia korona i synteza caego ycia i caej twrczoci. Beethoven zacz nad ni" pracowa ju w roku 1817, ale ukoczy j dopiero w roku 1823. Geneza jej siga zreszt jak to wynika z notatnikw Beetho-vena znacznie jeszcze poza rok 1817. Pierwsz podniet do napisania Symfonii bya podobno propozycja londyskiego Towarzystwa Filharmonicznego, z ktrym Beet-,hoven dawno ju prowadzi pertraktacje. Ries i Clementi grywali na koncertach w Londynie wiele fortepianowej muzyki Beethovena, tak e kompozytor zyska tam ju znaczn popularno. Marzy nawet o wyjedzie do Anglii, po ktrym obiecywa sobie uzdrowienie swych finansw. Mwi i pisze o tym ustawicznie w tych latach, a nawet i pniej, miertelnie ju chory. Niestety projektw tych nigdy nie mia zrealizowa. Waciwa, bardzo intensywna praca nad IX Symfoni rozpocza si dopiero w roku 1822. Schindler opowiada, e z chwil t znika od razu atmosfera radosnego podnie1 Missa solernnis zostaa wydana przez firm Schott w 1827 r., lecz ju po mierci kompozytora. Ta sama firma wydaa poprzednio (1826) IX Symfoni. , ^ 3 203

ceni, w ktrej utrzymywaa kompozytora praca nad Wariacjami na temat walca Diabellego. Beethoven nie przyjmuje teraz nikogo nawet spord najbliszych przyjaci. Odsuwa od siebie wszystkie inne sprawy. Nigdzie jakoby miejsca sobie znale nie moe, zmienia mieszkania, ustawicznie ucieka z domu na samotne spacery. Ale te po paru miesicach jest bogatszy o szereg grubych zeszytw nutowych, zapisanych notatkami do nowego dziea. Koncepcja caoci wci nie jest jednak jeszcze definitywnie ustalona. Kompozytor nie moe si zdecydowa zwaszcza odnonie do jednego punktu: czy ma to by dzieo czysto instrumentalne, jak inne jego symfonie, czy te doczy tu do orkiestry take gos ludzki? A jeeli tak to jak to zrobi? Pierwotnie zamierzona bya IX Symfonia jako trzyczciowy cykl symfoniczny. Jeszcze w roku 1823, w roku jej ukoczenia, szkicowa Beethoyen jej Fina w obsadzie czysto instrumentalnej. W ostatecznej wersji z chrem powsta utwr gigantycznych rozmiarw (czas trwania 70 minut!), ktrego forma nie miecia si ani w klasycznym pojciu formy symfonii, ani nawet w ramach tej formy symfonii swobodnie traktowanej, ktre stworzy sam Beethoyen w swych pniejszych dzieach. Symfonia bya dotychczas w zasadzie gatunkiem czysto instrumentalnym; dostp do niej miay tylko instrumenty z wykluczeniem gosu ludzkiego. Instrumenty, ktrych rozwj szed ju przed Beethovenem w kierunku zdobycia moliwoci wyrazu uczuciowego, doszy ju w pierwszym rzdzie dziki wynalazczoci samego Beethove-na na tej drodze do nowych i wanych odkry. Mogy ju teraz w znacznej mierze rywalizowa jako rodek wyrazu z gosem ludzkim. Dziki rnej sile i wysokoci, rozmaitoci brzmienia i barw i poprzez coraz to inne kombinacje w zespole symfonicznym mogy peni wan rol w procesie oddawania w muzyce rnych uczu i nastrojw, ich narastania i wygasania. Zawsze jednak czyniy to w sposb nie tak bezporedni jak gos ludzki, dany czowiekowi z natury dla uzewntrznienia jego stanw uczuciowych i dla porozumienia si uczuciowego z innymi ludmi. Instrumenty zawsze pozostaway dla tych celw rodkiem niedoskonaym, niepenym, zwaszcza wtedy, gdy kompozytorowi chodzi o blisze wskazanie, w jakich oko204 licznociach yciowych przeywa uczucia wyraone w danym dziele muzycznym lub z jak treci ideow te uczucia si wi. Treci uczuciowe wyraone poprzez instrumenty s zawsze mniej lub bardziej niedookrelone. Inaczej, gdy s one podane poprzez gos ludzki, poprzez sowo. Wtedy dopiero wystpuj w caej wyrazistoci i zrozumiaoci. Te wanie wzgldy skoniy prawdopodobnie Beethovena do wprowadzenia w ostatecznej wersji IX Symfonii gosu ludzkiego sol i chrw. Innowacja ta niezwykle miaa daa mu mono nie tylko wypiewa w swej muzyce to, co przepeniao mu myli i serce, ale i przemwi do ludzi z ca bezporednioci. To, co Beethoven mia teraz ludziom do powiedzenia, nie byo nowe. Nie stoi te IX Symfonia, mimo swego odrbnego ksztatu zewntrznego, w odosobnieniu. Wprost przeciwnie. Wie si z dotychczasow jego twrczoci wzami jak najcilejszymi. Jest jej ostateczn konsekwencj, ostatnim sowem; dopowiada wymow Eroiki, Fidelia, VII i VIII Symfonii. Ideowe pokrewiestwo tych dzie narzuca si przy analizie muzycznej na kadym kroku. wiadcz o nim zreszt rwnie

osobiste wypowiedzi Beethovena, okolicznoci, w jakich dziea te powstaway, caa historia ycia kompozytora, a przede wszystkim jego urzeczenie Od do radoci Schillera, ktre jak zota nitka snuje si poprzez ca niemal jego twrczo. Pamitamy, e jeszcze w Bonn zaprztaa modziutkiego Beethovena myl o skomponowaniu muzyki do Ody Schillera. Porzuci j na razie, gdy zainteresowania jego zwrciy si wwczas w\kierunku muzyki symfonicznej i fortepianowej. Ale nie zapomina o niej. W jego szkicach ustawicznie pojawiaj si fragmenty melodii, przypominajcej pniejsze motywy z ostatniej czci IX Symfonii. Temat chru z IX Symfonii wchodzi do Fantazji op. 80 na fortepian, chr i orkiestr, a wkrtce potem do jednej z pieni do tekstw Goethego, powraca pord szkicw do VII i VIII Symfonii. Widocznie idea wyraona w Odzie Schillera miaa dla Beethovena zawsze co fascynujcego. Poprzez coraz cisze walki w yciu, poprzez tytaniczne zmagania z losem i ze wiatem przywieca mu zawsze wyraona tam idea oglnej mioci i braterstwa jako wyraz pewnoci, e walka cho najcisza skoczy 205 si musi zwycistwem. Dopiero u schyku dni, gdy wiat i ycie staway si z dniem kadym coraz bardziej pospne, gdy wszystko w nim i dokoa niego zdawao si wry ostateczn katastrof upadek wasny i upadek idei, ktrej powici si cay wtedy dopiero znalaz kompozytor odpowiedni form, by swe credo yciowe zamkn w najpeniejszy ksztat muzyczny, by obwieci caemu wiatu, e wiara bya w nim mocniejsza ni caa ta rzeczywisto, w ktrej musia teraz y. Oto tekst Ody Schillera w polskim przekadzie Konstantego Ildefonsa Gaczyskiego: O radoci, iskro bogw, gwiazdo elizejskich cr; wita, na twym witym progu staje nasz natchniony chr; wiato twoje wszystko zami, zczy, co rozdzieli los, wszyscy ludzie bada brami tam, gdzie twj przemwi gos. l znowu znaleli si pord pniejszych interpretato-rw muzyki Beethovena tacy, ktrzy patrzc na IX Symfoni wycznie z punktu widzenia jej formy, cilej z punktu widzenia konwencji obowizujcych wczesn form symfonii, znaleli skazy na jego wielkim dziele. Zarzucano jej, e Fina nie czy si do organicznie z poprzedzajcymi czciami cyklu, e jego konstrukcja luna, dopuszczajca pewne momenty improwizacji, nie licuje ze cis form symfonii. W gruncie rzeczy byy to omyki wynikajce w pierwszym rzdzie z pokroju tej formy w tak olbrzymich wymiarach, e nie kady suchacz nady mg tu za koncepcj kompozytora. I w IX Symfonii zamkn Beethoven raz jeszcze owe kontrasty uczu i nastrojw, ktre stay si dla niego treci ycia. Ale tym razem zarysowane one zostay w proporcjach nie spotykanych nawet w ostatnich sonatach fortepianowych. Kto zatem nie potrafi obj tego dziea w tak szerokich rzutach, w jakich ono zostao skonstruowane, i dojrze jego jednoci poprzez szerokie perspektywy, ktre rozsnu tu kompozytor, dla tego oczywicie wymowa jego pozostanie niezrozumiaa. Kto jednak zdobdzie si na ten wysiek, 206

ten bdzie musia uzna IX Symfoni za jedno z najgbszych dzie caej literatury muzycznej. W czci pierwszej (Allegro ma non troppo, un poco maestoso) wprowadza kompozytor szereg tematw wicych si wzajemnie bd na zasadzie uzupenienia, bd na zasadzie wzajemnego przeciwstawienia. Panuje tu atmosfera, ktr Ryszard Wagner w swojej piknej analizie IX Symfonii uj w nastpujcych sowach: Gwat, sprzeciw, szczytne wzloty ducha, tsknoty, nadzieje, zblianie si do upragnionego celu i ponowna jego utrata, nowe prby, nowe walki oto elementy, z ktrych wyrasta nieustannie prcy naprzd ruch tego wspaniaego utworu". Przenikaj go w caoci gwatowne, energiczne rytmy. Temat pocztkowy, wyrastajcy z drobnego motywu przeprowadzanego przez szerokie rejony skrzypiec, altwek, wiolonczel i kontrabasw na tle pustych brzmie harmonicznych, rozwija si wielki temat bojowy i zyskuje przewag jako czoowy temat tej czci: Allegro ma non troppo, un poco maestoso * sempre p f * .

LL3=EL3 207 Cz druga (Molto vivace) jest scherzem. Ale okrelenie to nie licuje ju z tym utworem. Ma ono wprawdzie pewne zewntrzne rysy wsplne z innymi, dawniejszymi scherzami z symfonii i sonat Beethovena, ale klimat jego jest zupenie odmienny. Przypominaj si tu sowa, ktrymi Beethoven w jednej ze swych notatek z roku 1818 uj wizj swego dziea wtedy jeszcze, gdy plan jego nie by jasno sprecyzowany mit grecki", w allegro wito Bachusa". Uporczywe powtarzanie krtkich, rytmicznie prostych fragmentw melodycznych w bardzo szybkim tempie, z ostro punktowanym motywem, z ktrego jak z zarodka rozwija si cao, gwatowny pd ruchu, dua rola perkusji z ustawicznie powracajcymi grzmicymi uderzeniami kotw, ktre na jaki wschodni sposb bior udzia w procesie rozsnuwania materiau motywicz-nego wszystko to daje istotnie wraenie orgiastycznego taca kultowego. Oto pocztek scherza z ekspozycj tego podstawowego motywu rytmicznego przechodzcego bezporednio od smyczkw do kotw, potem do caej orkiestry, i rozwijajcego si poczwszy od t. 9 w wikszy fragment ruchowy, przebiegajcy w rnych zazbieniach i przekrojach przez instrumenty orkiestry: Molto vivace l.lfjf 1 y r P-+ 208 /ift r j. j if t r i i . fH J-=t "4 f H 'M e

L_,= Jj

i r T>

Cz trzecia (Adagio molto e cantabile) to jeden z przykadw najgbszej liryki beethovenowskiej. Jej dominanta uczuciowa jest zbliona do tej, ktr poznalimy w ostatnich sonatach fortepianowych (op. 101, op. 109, op. 110, op. 111), ale przeniknita jeszcze bardziej jakim sonecznym wiatem cichej, spokojnej mdroci, triumfujcej nad wszelkimi przeciwn ociami losu: Adagio molto e cantabil Ta melodia o szeroko rozpitym uku powtarza si w dalszym toku utworu wariacyjnie zmieniana, zawsze jednak poprzez te zmiany wyranie uchwytna i utrzymujca pocztkowy nastrj w ramach caoci. Jako motto tego Adagia cytowano czsto zdanie Emanuela Kanta, ktre Beet-hoven wpisa 'kiedy do swych Zeszytw konwersacyjnych: Prawo moralne w nas, niebo gwiadziste ponad nami". Ale to zwycistwo pogodnej mdroci nie jest jeszcze zwycistwem ostatecznym. Bo oto ostatni wariacj przerywa 8 Beethoven 209 nagy krzyk podnoszcy si z orkiestry, przypominajcy motyw bojowy czci pierwszej. Adagio zda ku swemu zakoczeniu, ale w ostatniej jego czci walka rozpta si raz jeszcze. Dopiero Finale przynosi ostateczne rozwizanie konfliktu. Beethoven jak wynika ze szkicw do tej czci rozwizania tego szuka bardzo dugo. Chcia swoj koncepcj uczyni nie tylko caoci logiczn i organiczn, ale te i zrozumia. Zanim wprowadzi piew z tekstem Ody, cytuje raz jeszcze motywy czoowe wszystkich poprzednich czci. Oda ma by odpowiedzi na to wszystko, co tam mwio o ciemnej rzeczywistoci wspczesnej, o walkach, o zwtpieniach i nadziejach, ktre tylko mamiy, ale nie przynosiy ostatecznego zwycistwa; ma wskaza drog, skd jedynie nadej moe zbawienie. Zbawienie to ley w rku czowieka. Czowiek przyniesie to posannictwo. We wspomnienia poprzedzajcych czci wcza si peen patosu recytatyw, podjty przez baryton solo: Przyjaciele! to nie ta pie; piewajmy radoniej, weselej!" *; wtedy pojawia si w orkiestrze melodia Ody. Pniej podejmie j solista. Wreszcie z ust caego chru wyrywa si potny okrzyk: O radoci, iskro bogw!" Jest to prosta melodia o charakterze melodii ludowej, by moe zaczerpnita nawet z pieni ludowej. W tej swojej prostocie wyraa ona rado ludzi zjednoczonych w uczuciu wzajemnego braterstwa i mioci: Allegro assai "*v f f r r ir r f ; if f- r Mf p riH

Freu-de, schfi-ner

G6t- ter- fun-ken, Toch-ter aus E - Ig - i-aml

?fr c f r r ii* r f r if ( r r ir p r i Wir be - tr - tcu feu - er trun-ken, Himm-ii - che dein Hei - lig-tura.

"**! r r r r ir fJ" r r ir U r r ir r J s Dei - ne Zau-ber biu-den mie-der, mas die Mo-de ttreng ge-teilt; al-

Twfr r r ir r id-fir p 'r r ir -le Meii-scben uier-deu Bru - der, wo dein san-fter Flii - gel weiltl

1 W oryginale: O Freunde, nlcht diese Tflnel Sondern lasst uns angenehmere anstimmen und freudenvollere!" sowa te pochodz od Beetboyena. 210 Gdy przebrzmiaa ta pie radoci w potnym akordzie chru, melodia jej pojawia si raz jeszcze w orkiestrze, tym razem zmieniona, w sprystych rytmach marsza (Allegro assai vivace. Alla marcia), przy oszaamiajcym akompaniamencie trb, bbnw, czyneli i trianglw. To pochd do zwycistwa upojonych radoci milionw. To jakby jeszcze jeden taniec orgiastyczny, ale inny ni w Scherzu, trzymany w karbach wiadomoci i silnej woli czynu. Do jego rytmw podejmuje chr dalsze strofy Ody, coraz bardziej potniejce w swym brzmieniu i w swej wymowie. (Beethoven nie przekomponowa w IX Symfpnii caego tekstu Ody Schillera, ale tylko jej wybrane ustpy.) Wreszcie ustp ostatni: chr przy akompaniamencie wiolonczel, kontrabasw i puzonw unisono intonuje sowa: Miliony obejm w braterskim ucisku..." * W t ostatni pie zwycistwa, radoci i szczcia, ktrego ju adne moce wydrze czowiekowi nie zdoaj, mieszaj si i gosy solowe. Jednostka bierze udzia w szczciu wszystkich, ktre jest jednoczenie i jej szczciem. Rodowd ideowy IX Symfonii wywodzi si bardzo wyranie z postpowej ideologii mieszczaskiej wspczesnej epoki. Oczywicie nie w tym samym sensie co Eroika czy Fidelio. W Eroice i w Fideliu da kompozytor wyraz postawie walczcej w obronie postpowych ideaw ludzkoci. IX Symfonia nie jest tak jak tamte dziea wyrazem bojowoci w odniesieniu do konkretnych wydarze historycznych. W intencji kompozytora zadaniem jej nie jest zagrzanie ludzi do walki i uwiadomienie im jej koniecznoci. Kompozytor podobnie jak w VII Symfonii przemawia tu tak, jak gdyby walka bya ju wygrana. Wprowadza wprawdzie szereg tematw na zasadzie przeciwstawnoci, ale przeciwiestwa te nie maj tu rwnie konkretnej wymowy jak w III Symfonii czy w Fideliu ju choby dlatego, e nie wi si z jakim bliej okrelonym programem. Za tam, gdzie si ten program pojawia, gdzie muzyka znajduje blisze wyjanienie poprzez tekst, t j. w czci ostatniej, nie ma ju w ogle silniej zarysowanych kontrastw tematycznych ani kontrastw emocjonalnych. W ten sposb punkt cikoci zostaje przeniesiony z dawnej idei walki walki prowadzonej aktyw1 W oryginale: Seld umschlungen Millionen!"

211 nie na walk wewntrzn o waciw postaw czowieka: walk o przezwycienie pesymizmu i wiar w lepsze jutro. Wewntrzne odrodzenie czowieka z ducha wszechmioci i braterstwa jest tym fundamentem, na ktrym buduje Beethoven wiar w lepsz przyszo. Takie spojrzenie na problemy spoeczne jest u Beetho-vena czym nowym. Nie odrywajc si od otaczajcej rzeczywistoci, nie zapominajc o tych jej stronach, ktre w jego pojciu stanowi o tragedii wspczesnego czowieka, przeciwnie, czujc potrzeb ukazania owej tragedii raz jeszcze Beethoven chce rwnoczenie da wyraz temu, e wraz ze wszystkimi uczciwymi ludmi swej epoki usiuje znale ratunek przed tym zem. Ale ratunku szuka tym razem na innej paszczynie wycznie uczuciowej. Mamy zatem i tu do czynienia z pewnego rodzaju idealizowaniem. Nie jest to idealizm w tym sensie, w jakim pojmowali go wspczenie filozofowie niemieccy i hodujcy ich teoriom pisarze. IX Symfonia nie jest wyrazem ucieczki od rzeczywistoci w jaki inny, lepszy" wiat. Idealizm Beethoyena w IX Symfonii porwna mona raczej ze stanowiskiem wspczesnych pisarzy utopistw, ktrzy oczekiwali zbawienia wycznie od moralnego uzdrowienia czowieka czy te od jego przebudowy wewntrznej. Nie posiadamy adnych bliszych relacji na temat tego, czy i o ile Beethoven interesowa si pismami wspczesnych socjalistw tzw. utopijnych. Ale fakt ten nie gra tu adnej roli. Nie chodzi bowiem o to, czy w tym okresie dadz si u Beethoyena stwierdzi jakie konkretne wpywy teorii utopijnych. Chcemy tylko wskaza ,na zwizki, jakie go cz z wszelkimi przejawami wspczesnej postpowej myli ludzkiej. IX Symfonia Beethoyena jest na terenie twrczoci muzycznej z pierwszych dziesitkw XIX wieku genialnym wyrazem tych sprzecznoci, tych myli i uczu, jakie nurtoway wczesnego postpowego intelektualist, tak samo jak ich wyrazem na terenie naukowym, na terenie ekonomii, s teorie Saint-Simona czy Fouriera. I znowu genialno Beethoyena ley nie tylko w tym, e jako jeden z ludzi najgbiej zanurzonych w swoj wspczesno obejmowa wzrokiem artysty te horyzonty, ktre odkrywaa wspczesna myl naukowa, ale te w tym, e potrafi je sprowadzi na grunt muzyki, ktra w 212 sposb stokro bardziej sugestywny ni nauka moga mwi o tym. W chwili gdy Beethoven wykacza IX Symfoni, Wiede bardziej ni kiedykolwiek sta pod znakiem triumfw opery woskiej. Rok 1822 by rokiem 'bezprzykadnego wprost powodzenia oper Rossiniego. Nie widzc w tym stanie rzeczy moliwoci wystawienia swego dziea w Wiedniu, Beethoven projektowa wykonanie IX Symfonii w Berlinie. Prawdopodobnie w zwizku z tym zamiarem dedykuje IX Symfoni krlowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi III. Ale gdy wieci o tych planach doszy do przyjaci Beethovena, a za ich porednictwem i staraniem do szerszych k muzykw wiedeskich, postanowiono nie dopuci, by prawykonanie nowego

Beethovenowskiego dziea odbyo si poza Wiedniem. Wysano do kompozytora adres, w ktrym okoo 30 osb ze wiata muzycznego i z arystokracji (z Lichnowskim na czele) zwracao si do niego z prob, by pozwoli im usysze w Wiedniu swe wielkie ostatnie dziea: Missa solemnis i IX Symfonie.. Beethovena, ktry jak kady artysta czuy by na oznaki popularnoci, wzruszya ta proba. Prawykonanie IX Symfonii odbyo si w wiedeskim Karntnertortheater" 7 maja 1824. Program koncertu obejmowa oprcz IX Symfonii Uwertur op. 124 i trzy wielkie hymny na chry i sol; jak gosi afisz byy to Kyrie, Credo i Agnus z Missa solemnis, ktre na rozkaz cenzury wiedeskiej figuroway pod t zmienion nazw ze wzgldu na niebezpieczestwo sprofanowania mszy na estradzie koncertowej". Sala bya wypeniona. Powodzenie zdawao si nie ulega wtpliwoci. Publiczno bia brawo i wznosia okrzyki na cze kompozytora. On jednak nie sysza tego. Sta podczas tych owacji na estradzie, odwrcony tyem do publicznoci. Dopiero jedna ze piewaczek, wziwszy go za rk, wskazaa na rozentuzjazmowan sal. Czy byy to nareszcie dowody prawdziwego zrozumienia muzyki Beethovenow-skiej? Zdaje si, e poza ma garstk entuzjastw tej sztuki mona to raczej okreli jako upojenie chwilow sensacj. Bo ju przy powtrzeniu IX Symfonii w dwa tygodnie pniej sala wiecia do poowy pustkami, mimo e zrobiono wszystko, by cign publiczno: z Missa so-lemnis pozostao tym razem w programie tylko Kyrie: za213 miast pozostaych dwch czci piewali solici woskie arie operowe jeszcze jedno wiadectwo tego, e Wiede nie by przygotowywany do przyjcia Beethovenowskiej muzyki i e sucha jej nie chcia. Pod wzgldem finansowym fakty te wyraziy si jeszcze jednym deficytem. Ostatnie opusy Beethovena, nastpujce ju po IX Symfonii, to jego kwartety smyczkowe: Op. 127 Es-dur, Op. 132 a-moll, Op. 130 B-durl, Op. 131 cis-moll, Op. 135 F-dur (i osobno skomponowana jako fina do Kwartetu op. 130 Fuga). Pochodz one wszystkie z lat 182426. Nie oznacza to, e Beethoven zajmowa si w tych latach sam tylko muzyk kameraln. Przeciwnie. Zaraz po ukoczeniu IX Symfonii rozpocz prac nad szeregiem wikszych dzie: nad X Symfoni, ktr jednak pozostawi tylko w szkicach, i nad now msz. Myla te o napisaniu requiem, o nowym oratorium i o muzyce do Fausta. Niestety coraz gorszy stan zdrowia nie pozwoli mu ju doprowadzi tych planw do koca. Z drugiej znw strony wydaje si, e wanie te okolicznoci yciowe zbliyy Beethovena w ostatnich latach do muzyki kameralnej. Wprawdzie pierwsza podnieta przysza z zewntrz: Beethoven otrzyma od jednego ze znanych mecenasw rosyjskich, wielkiego entuzjasty jego muzyki, ksicia Golicyna, zamwienie na napisanie trzech kwartetw smyczkowych. Fakt jednak, e nie poprzesta na tych kwartetach napisanych na zamwienie, ale stworzy jeszcze dwa inne, dowodzi, i zajcie si muzyk kameraln byo wwczas jego wewntrzn potrzeb. I niewtpliwie uwaa naley ostatnie kwartety Beethovena za wypowied wysoce subiektywn, bardziej subiektywn ni wikszo jego dzie dawniejszych. W obliczu cierpie i widocznie gasncych si yciowych czu si ju kompozytor gotw do zrobienia

bilansu swego ycia osobistego, do wypowiedzenia w swej muzyce tego wszystkiego, co wypeniao jego myli i uczucia najbardziej intymne. Skarga na los tragiczny i coraz rzadziej pojawiajcy si teraz umiech czowieka, ktry przemierzywszy wszystkie wysokoci i przepacie, przeywszy wszystkie wzloty i upadki, do jakich zdolny jest duch ludzki, peen tej mdroci, 1 W kolejnoci powstania jest Kwartet B-dur op. 130 pniejszy ni Kwartet a-moll op. 132.:iL-t 214, zrozumia wszystko i przebaczy wszystko oto o czym piewa Beethoven w swoich ostatnich kwartetach. Na te ostatnie kwartety nie mona patrze jako na utwory wzajemnie od siebie niezalene. Stanowi one pewn cao w podobnym sensie, jak cao stanowiy III, V Symfonia i Fidelio czy te ostatnie sonaty fortepianowe. Mimo e pod wzgldem ujcia formalnego rni si pomidzy sob znacznie (na og charakteryzuje je wielocz-ciowo cyklu, nie liczca si ju wcale z dawnym ukadem zwyczajowym1), ich przynaleno wzajemna jest jeszcze silniejsza ni w wyej wspomnianych grupach. czy je nie tylko jak tamte utwory wsplno tematyki leca u podstaw tej muzyki, ale nawet i pewne wyrane pokrewiestwo motyww. Trudno byoby powiedzie, czy te zwizki motywiczne zastosowane zostay wiadomie, czy nie, zwaszcza gdy dotycz nie poszczeglnych czci tego samego cyklu, ale rnych kwartetw. Prawdopodobnie naley je traktowa raczej jako wyraz zblionych nastrojw, do ktrych kompozytor powraca w poszczeglnych kwartetach w tych dniach ostatecznego rozrachunku z sob i ze wiatem. A powracanie do tych samych nastrojw przynosi z sob z kolei podejmowanie gestw dwikowych, rytmicznych czy melodycznych, za ktrych porednictwem wyraane s te uczucia i nastroje. Nieatwo jest uj w sowa tematyk lec u podstaw ostatnich kwartetw Beethovena. Kompozytor skpy by na og w ujawnianiu treci, ktre chcia zamkn w swej muzyce. Wypadek taki, jak z Kwartetem a-moll op. 132, pisanym w okresie chwilowego powrotu do si podczas ostatniej choroby, naley do rzadkoci. Kwartet ten to obraz zmagania si ycia ze mierci, a przepikna Modlitwo dzikczynna uzdrowionego2 naley znowu do najgbszych przykadw liryki Beethovenowskiej. W innych jednak wypadkach natrafiamy na tytuy, ktre cho wygldaj na tytuy programowe" s tak zagadk, 1 Mamy tu na myli ukad cyklu czteroczciowy, taki jaki ustali si, u pniejszego Haydna, Mozarta t u wczesnego Beethoyena: z allegrem sonatowym na pierwszym miejscu, czci powoln, piewn i menuetem lub scherzem w rodku, oraz z rondem lub form sonatow na zakoczenie. * W oryginalnym brzmieniu: Dankgebet etnes Genesenen an die Gottheit. 215

e niepodobna bez naraenia si na niebezpieczestwo dowolnych interpretacji tumaczy bliej treciowego podkadu utworu. Naley tu Kwartet F-dur op. 135 ostatni utwr, jaki Beethoven ukoczy. Jako motto pojawia si tam w ostatniej czci napis: Cika decyzja". Z eksponowanych na wstpie podstawowych motyww pierwszy wyraa pytanie i jak gdyby trwoliwe wahanie, drugi zawiera odpowied, mocne postanowienie, podyktowane tward koniecznoci. Motywy te opatrzy kompozytor tekstem: Muss es sein?" Es muss sein" (Musi to by?!" To musi by"). Mona sobie wyobrazi, jak liczne i rnorodne byy interpretacje tego ustpu. Grave ^j-ji -r r Allegro _- -f Es muss sein! Es muss sein!

Muss es sein?

Z biegiem czasu urosa dokoa tego Kwartetu caa literatura. Wahano si przy tym w skrajnych sprzecznociach: od interpretacji najbardziej tragicznych do zupenie humorystycznych. Dawniejsi biografowie Beethovena odczytali ten szyfr jako jeszcze jedn prb wyraenia w dwikach owej walki ze mierci, ktrej przeczucie byo ju wwczas w wiadomoci kompozytora wszechobecne. Inni twierdzili, e... bya to po prostu znowu pusta, beztroska zabawa: przeniesiony z Zeszytw konwersacyjnych do muzyki fragment rozmowy kompozytora z gospodyni, dopominajc si o zasilenie codziennego budetu na wydatki domowe. Zdaje si jednak, e tym razem dawniejsi biografowie Beethovena blisi byli prawdy. Dominuje przecie w tych kwartetach ton, ktry mona by okreli jako wyraz uczu budzcych si w obliczu wydarze ostatecznych". Take i Beethovenowskie adagia w tych kwartetach s spojrzeniem na uroki bytowania czowieka, ktry sam czuje si ju wyzwolony zarwno od pokus, jak i od ciarw ycia. Raczej mona mwi w odniesieniu do tych utworw o pewnej nucie mistycyzmu. Wystpuje ona tu jeszcze silniej ni w Missa solemnis, przebija si w twrczoci Beet-hovena z tych lat take i poprzez rejestr dzie planowanych w tym ostatnim okresie, a ju nie zrealizowanych. Tylko e nie jest to i teraz ucieczka od aktualnej tematy216 ki yciowej. Jest to raczej naturalna konsekwencja faktu, e kompozytor, przez swoje kalectwo i sw chorob odsunity od ycia, szuka dla siebie innego gruntu pod nogami. I teraz zatem nie jest to u niego pesymizm i rezygnacja. Jest i teraz walka, uwieczona zwycistwem jak choby w Modlitwie dzikczynnej uzdrowionego z Kwartetu op. 132 czy w Cikiej decyzji" z Kwartetu op. 135. Tylko e wszystko przeniesione tu zostao na teren jego wasnego, jednostkowego ycia, a wymiary tych przey, 0 ktrych mwi ostatnia muzyka Beethovena, tych walk staczanych we wasnym wntrzu, tragicznych konfliktw 1 rzadkich, alo jake promiennych radoci s tak olbrzymie, takie jakie ponadludzkie, mimo e przykrojone na zwyk miar czowieka, e wychodz ju swym

znaczeniem poza przeycie jednostkowego losu czowieka. Jest to niewtpliwie subiektywizm, ale nie ten, ktry patrzy tylko w siebie. To subiektywizm wysoce humanistyczny, ktry poprzez siebie wyraa caego czowieka swej epoki, z caym jego wewntrznym rozdarciem, czowieka miotanego w tym momencie historii, gdy wreszcie mg upoi si ca peni swej uczuciowoci i swego czowieczestwa, gwatownymi kontrastami od niebiaskiej wesooci a do miertelnego smutku" 1. Ta tre uczuciowa w ostatnich kwartetach podniesiona do jakiej n-tej potgi rozstrzygna o pozornych do-wolnociach formy i techniki kompozytorskiej. W stylu kompozytorskim tych kwartetw dopatrywano si cech wskazujcych jakoby na zbyt abstrakcyjne posugiwanie si dwikami, na brak kontaktu z ywym brzmieniem instrumentw spowodowany kalectwem kompozytora. Zarzucano mu, e w poszukiwaniu waciwego wyrazu wewntrznego czsto przekracza granice wyznaczone moliwociami brzmienia poszczeglnych instrumentw zaangaowanych w kwartecie smyczkowym. I na to zagadnienie trudno da odpowied w peni zadowalajc. e Beet-hoven rozszerza te moliwoci poza granice dotychczas przyjte, to jest pewne. Pewne jest te, e czsto rezygnuje tu dla prawdy wyrazu z brzmie uwaanych za przyjemne" czy pikne". Ale pewne jest take, e wanie w ramach 1 Wedug znanego cytatu Goethego: himmelhoch Jauchzend, zu Tode betrUbt". 217 muzyki kwartetowej dochodzi do takich wyyn w rozwoju tych rodkw wyrazu, do jakich nie potrafi wznie si nikt przed nim ani po nim. Lapidarno gestu melodycznego, oszczdno w stosowaniu wszelkich efektw technicznych, rwnomierne zaangaowanie wszystkich instrumentw zespou w rozsnuwaniu i rozwijaniu materiau motywicznego, mistrzowskie uycie polifonii i techniki wariacyjnej wszystko zostao tu podporzdkowane celom tego wyrazu. Te same nastroje, ktre zaklte w dwikach stanowi tre ostatnich kwartetw, przebijaj z listw kompozytora z tych lat. W roku 1825, w czasie pobytu swego w Ba-den pisze Beethoven do bratanka: Chudn cigle i czuj si niedobrze. A tu nie mam ani lekarza, ani adnego wspczujcego czowieka koo siebie! Przyjedaj na niedziel, jeeli tylko moesz; zreszt nie chc Ci w niczym krpowa, bylebym tylko by pewien, e dobrze spdzisz tak niedziel beze mnie. Ja musz pomau rezygnowa z wszystkiego, o ile tylko dane mi bdzie jako najwysza nagroda to, e wszystkie te moje ofiary przynios godne owoce. Wszak nie ma takiego miejsca, na ktrym nie bybym zraniony, pokrajany!" A innym razem: Jak tu yj sam najlepiej wiesz zwaszcza przy tej fatalnej pogodzie. Ustawiczna samotno pogarsza jeszcze mj stan. Czuj si bardzo saby, czsto bliski omdlenia". Kosa . mierci wyznaczya mi ju tylko krtki okres bytowania." Kwartet op. 135 pisze Beethoven w Gneixendorf koo Krems, u swego brata, do ktrego wyjecha wraz z Karolem po jego zamachu samobjczym. Pracowa tam take jeszcze i nad innym kwartetem, z ktrego jednak wykoczy ju tylko jedn cz. Nie czu si dobrze w tym rodowisku. Do Haslingera l pisze w roku 1826 na temat tego pobytu: Powietrze jest tu dobre. Na wszystko inne trzeba powiedzie memento mori". Uwaga ta dotyczy znowu przede wszystkim stosunkw rodzinnych. W codziennym obcowaniu wyszy raz jeszcze na jaw i zaostrzyy si pomidzy

obu brami rnice w sposobie podejcia do wszelkich spraw yciowych, zwaszcza do spraw twr1 Tobias Haslinger waciciel znane] muzycznej frmy wydawniczej w Wiedniu, z ktrym Beethoven pozostawa w przyjaznych stosunkach. 218 x

czoci Ludwika. W Zeszytach konwersacyjnych znajdujemy fragment rozmowy kompozytora z Johannem Beetho-venem, z ktrego wynika, e stosunek jego do twrczoci brata by teraz nie mniej interesowny jak dawniej: Ros-sini otrzyma od Krla francuskiego za swoj now oper legi honorow gdyby Ty napisa teraz jak oper i posa j krlowi francuskiemu, na pewno mgby si spodziewa rwnie wielkich rzeczy. Do orderu tego przywizana jest pensja roczna, tak jak do orderu Marii Teresy ..." Tak mwi Johann do Ludwika, zachcajc go, by wszed na drog kompozycji bardziej intratnych ni Missa solemnis czy choby IX Symfonia, ktre materialnie nie przyniosy adnych korzyci. Z Gneixendorf powrci Beethoven ju miertelnie chory. Niewtpliwie nurtowaa go ju przedtem cika choroba, pozostajca w zwizku z jego dawnym chronicznym cierpieniem wtroby; miaa ona za par miesicy pooy kres jego yciu. Teraz na skutek przezibienia w podry wywizao si ostre zapalenie puc. Silny jeszcze organizm przezwyciy je. W czasie rekonwalescencji nastpi wybuch tamtej choroby; pojawia si taczka i puchlina wodna. Konieczny by zabieg operacyjny, ktry powtarzano cztery razy. Choroba przechodzi coraz to inne fazy. Od czasu do czasu chwilowe, pozorne polepszenie udzi chorego nadzieja wyzdrowienia. Wtedy planuje dalsze prace kompozytorskie: Jak dugo jestem chory, nie mog pracowa, choby nawet Diabelli i Haslinger nie wiem jak silnie na mnie napierali. Do pracy musz mie odpowiedni nastrj wewntrzny. Zdarzao mi si czsto i dawniej, e przez jaki okres czasu nie mogem komponowa. To przechodzi potem samo z siebie" odpowiada Schindlerowi, ktry relacjonuje mu, e wydawcy interesuj si jego twrczoci. Ale nastpnego dnia czuje si znw gonzej. O pracy nie ma mowy. Mijaj pene cztery miesice w tym ostatecznym zmaganiu si ycia ze mierci. W jednej z janiejszych chwil otrzymuje Beethoven list od dawnego swego przyjaciela dr Wegelera, ktry prawdopodobnie nie orientujc si w stanie zdrowia kompozytora albo te po prostu, by go pocieszy roztacza przed nim plany letniego wyjazdu i spotkania si w Karlsbadzie celem wsplnej wycieczki 219

po poudniowych Niemczech z zahaczeniem na zakoczenie o rodzinne Bonn. Beethoven za saby, by pisa dyktuje odpowied; dzikuje Wegelerowi za serdeczne sowa i skary si, e wyzdrowienie postpuje bardzo powoli". Chorego otaczaj stale najblisi przyjaciele. Schindler prawie nie odstpuje go w tych ostatnich miesicach, czsto pojawia si mieszkajcy w tym samym domu, zwanym

Schwarzspanierhaus, Stefan Breuning i jego 13-letni syn Gerhard. Zgaszaj te swoje prawa rodzinne Johann Beethoven, w tych cikich dniach serdeczny, kochajcy brat, oraz bratanek. Przychodzi wierny Schuppanzigh i Lachnowsky, pianista Hummel z on i wielu, wielu innych. Przynosz kompozytorowi wiadomoci o nowych wykonaniach publicznych jego dzie. Czasem zdawa by si mogo, e popularno Beethovena w Wiedniu jest ju faktem dokonanym. Johann Beethoven zapisuje mu w kajecie: Twoje Trio D-dur przyjte byo podobno z najwyszym entuzjazmem. Czerny wietnie gra parti fortepianow". Albo wiadomo od Schuppanzigha: W niedziel gralimy Jego1 Kwintet C-dur. Suchacze peni byli zachwytu". Haslinger zapisuje: Wczoraj u Schuppanzigha znakomicie wykonano Kwartet Es-dur". Dolealek, inny muzyk, nalecy w tym czasie do najwierniejszych", donosi: Przedwczoraj mielimy w naszym Towarzystwie trzeci prb z ostatniej symfonii Pana. Potem prbowalimy pierwszy raz Gloria z ostatniej mszy. A w Berlinie wykonana zostaa caa msza i symfonia z wielkim powodzeniem. Prof. Zelter sam pracowa ze piewakami nad partiami chru". Ale i te wiadomoci nie powinny nam przysoni waciwego stanu rzeczy. O popularnoci Beethovena w Wiedniu jeszcze i teraz nie mona mwi. Bo oto inny rozmwca zapisuje w kajecie: Grany wczoraj przez Schuppanzigha kwartet nie podoba si". Schindler znalazszy ten fragment rozmowy, prowadzonej w jego nieobecnoci pokaza kompozytorowi kartk, pytajc, co to znaczy, kto to napisa? I otrzyma na to lakoniczn odpowied Beethovena: Nie szkodzi przyjdzie czas, e im W rozmowie z Beethovenem zwraca si Schuppanzigh do kompozytora zawsze przez on". ,. *u 220 si bdzie podoba". Wedug relacji Schindlera mia ju wwczas Beethoven jakkolwiek nigdy o tym wyranie nie mwi jakie poczucie swej wartoci, ktre mona okreli jako wiadomo wasnej roli w historii. Powysze sowa zdaj si to potwierdza. Poczucie to nie dawao mu ju teraz tego zadowolenia co dawniej, nie pobudzao do zoliwych uwag w stosunku do innych muzykw, nie wymagao gonych sw. Byo to po prostu tak, jak gdyby kompozytor sam stan w tym momencie ju gdzie poza swoj epok, jak gdyby popatrzy na siebie i na swoj twrczo obiektywnym okiem historyka i na zimno stwierdzi istniejcy stan rzeczy. Charakterystyczne z tego wzgldu s rwnie sowa wyjte z Goethego Westostlicher Divan, ktre Beethoven podkreli w swym egzemplarzu tego dziea i oprcz tego osobno jeszcze zapisa w swoim dzienniku: Drugie i trzecie pokolenie, ktre dopiero wyrasta, wynagrodzi mnie podwjnie i potrj-nie za niesprawiedliwoci, ktrych doznaem od moich wspczesnych". O polityce i teraz duo mwi si przy ou chorego. Przyjaciele nadal zapisuj w kajecie wiadomoci dotyczce walk wolnociowych w Grecji, ruchw w Portugalii, a przede wszystkim wewntrznej polityki Austrii. Zaopatruj kompozytora w dzienniki, ktre ten pilnie czytuje.

Beethoven w ogle czyta teraz wiele, zwaszcza w pierwszych tygodniach choroby. Pochania m.in. tak modne podwczas romanse Waltera Scotta. Wprawdzie czsto niecierpliwi si przy nich: Facet pisze przecie tylko dla pienidzy" wyraa si o jednym z najbardziej ongi popularnych, Kenilworth, rzucajc ksik z niechci, ale mimo to na drugi dzie siga po dalsze tomy. Gdy czuje si lepiej, zajmuje si powaniejsz lektur. Przewanie czytuje swoich dawnych dobrych znajomych i mistrzw z literatury staroytnej: Homera, Platona, Arystotelesa, Plutarcha. Czyta" te Beethoven podczas choroby wiele muzyki. Przez jaki czas nieodstpnym towarzyszem s mu dziea Haendla, ktre otrzyma w kompletnym wydaniu od jednego ze swych przyjaci muzykw. Wedug relacji Schindlera zagbia si w partytury Haendla caymi godzinami, mwic: Haendel to najwikszy, najdoskonalszy kompozytor. Wiele jeszcze mog si od niego nauczy". 221 x I jeszcze jedno odkrycie" robi Beethoven niedugo przed mierci. To odkrycie to muzyka Schuberta. 0 wzajemnym stosunku obu kompozytorw wiele pisali ich biografowie. Jedni twierdzili, e Beethoven i Schubert znali si osobicie i czsto si w Wiedniu spotykali. Zaprzyjaniony z Beethovenem i Schubertem Anselm Hut-tenbrenner, wspominajc dugoletni zwyczaj Beethoyena odwiedzania w godzinach przedpoudniowych sklepu z nutami Steinera przy Paternostergasse, opowiada, e przy tej sposobnoci spotyka si on tam z rnymi kompozytorami 1 e pomidzy nimi bywa i Schubert. Inni biografowie wysnuwaj z tego daleko idce, cho nieuzasadnione wnioski, jakoby nie byy to tylko lune kontakty, ale rozmowy, w ktrych sprawy sztuki odgryway wiksz rol. Jeszcze inni przecz temu, jakoby pomidzy Beethovenem a Schubertem mia si kiedykolwiek zawiza jaki bliszy kontakt osobisty. W. Yetter, jeden z nowszych biografw Schuberta, budzcy ze wzgldu na sw postaw naukow najwiksze bodaj zaufanie1, motywuje swoj tez powoaniem si na znan niemiao Schuberta: o ile nawet znalaz si on kiedy w pobliu sawnego ju wwczas mistrza, wtpliwe jest, by zdoby si na to, eby zbliy si do niego; to za wszystko, co wiemy o wczesnym sposobie bycia Beethovena z ludmi zwaszcza z obcymi kae przypuszcza, e Beethoven na pewno nie by tym, ktr y by Schuberta do tego zachci. Tak wic przez cae lata Schubert marzy tylko prawdopodobnie o tym, by zbliy si do tego, ktry by dla niego niedocigym ideaem, a przede wszystkim, by z ust jego usysze cho jedno sowo zachty odnonie do swej pracy kompozytorskiej. Tymczasem Beethoven, pogrony w swych troskach i planach twrczych, nie mia jako nigdy czasu ani ochoty, by zaj si bliej kompozycjami Schuberta. Dopiero w czasie swej ostatniej choroby, otrzymawszy od Schindle-ra pieni Schuberta, zainteresowa si nimi. I wtedy od razu pozna tu mistrza. Przez szereg dni nie mg si z nimi rozsta - opowiada Schindler w swej monografii. Godzinami caymi wsuchiwa si w

monolog Ifigenii, w pieni Wszechmoc, Moda zakonnica, w pieni z cyklu Pikna mynarka ... Porwany entuzjazmem za> W. Yetter: Schubert (Dle grossen Metster der Musik, 1934). 222 woa: Zaiste, w tym Schubercie tkwi iskra boa!..." Zachwyt jego by taki, e wyrazi yczenie, by zapozna si rwnie z operami i fortepianowymi utworami Schuberta. Niestety, choroba robia ju tak szybkie postpy, e nie zdoa tego dokona. Biednemu Schubertowi nie pozostao zatem nic innego jak stan pord tumw, ktre 29 marca 1827 roku w dniu pogrzebu Beethovena odday ostatni hod wielkiemu twrcy Eroiki. Z pocztkiem stycznia opuszcza kompozytora bratanek, ktry obrawszy ostatecznie karier wojskow odchodzi do puku. Nazajutrz po jego wyjedzie sporzdza Beet-hoven testament, czynic go swoim generalnym spadkobierc. Od tej chwili ca gotwk i wszystkie akcje, jakie posiada, uwaa ju za wasno Karola i nie pozwala czerpa z nich choby na najbardziej naglce potrzeby domu i swojej choroby. A tymczasem wszystkie dochody zostay wstrzymane. Otoczenie musi z kadym dniem coraz bardziej ogranicza wydatki; czsto nawet nie mona chorego odywia tak, jakby tego stan jego wymaga. Jedyna nadzieja to zalege honorarium od ksicia Golicyna. Ale czas mija, a pienidze- nie nadchodz. Wtedy chwyta si kompozytor ostatecznego rodka, ktry wiele go kosztuje: wysya do przyjaci w Anglii szereg listw z zapytaniem, czy nie daoby si teraz zorganizowa dawno ju planowanego jego koncertu benefisowego. Po kilku tygodniach nadchodzi z Londynu wiadomo, e tamtejsze Towarzystwo Filharmoniczne oddaje do dyspozycji Beet-hovena sum 100 funtw. Bya to dla niego wielka rado i wybawienie z drczcych kopotw materialnych. mier Ludwika Beethovena nastpia 26 marca 1827 roku. Gniewnie wzniesiona ku niebu zacinita pi to mia by podobno ostatni jego gest. Ale przedtem obj miliony bratnim uciskiem". I tym gestem yje pord nas po dzi dzie. BIBLIOGRAFIA (WYBR) Alszwang A.: L. i:an Beethoiten. Moskwa 1!)52. Obszerna monografia muzykologa radzieckiego. Andersen E. (red.): The Letters of Beethoven. 3 t.; Londyn 1961. Ksika zawiera wszystkie znane listy Beethovena i niektre dokumenty z lat 17871827 (do roku mierci Beethovena). Niezbdne i cenne rdo do studiw nad yciem kompozytora. Bekker P.: Beethoven. Lipsk 1912. Ciekawe ujcia w analizie dzie Beethovena, cho z punktu widzenia dawniejszej estetyki muzycznej. Breuning G.: Aus dem Schwarzspanierhause. Erinnerun-gen an L. van Beethoven aus meiner Jugendzeit. Wiede 1874. Wspomnienia syna jednego z bliskich przyjaci Beethovena. Kalischer A. (red.): Beethovens samtliche Brieje. Kritische Ausgabe mit Erlduterungen. 5 t; Berlin 190608.

Kinsky G., H a l m H.: Das Werk Ludwig van Beethovens. Thematischbibliographisches Verzeichnis seiner samtlichen vollendeten Kompositionen. MunchenDuisburg 1955. Kompletny tematyczny wykaz wszystkich ukoczonych kompozycji Beethovena podzielony na grupy dzie, opusowanych przez kompozytora i nie opusowanych. K n e p l e r G.: ur Frage der Widerspiegelung der Wirklich-keit in Beethovens Musik (L. v. Beethoven, Genius der Na-tion. Beethoutm-Ehrung J952 von deutschem Beethoven-Ausschuss. Lipsk 1952). Posta i dzieo Beethovena w ujciu marksistowskim. Kohler K.-H., Herre G. (red.): Ludwig van Beethovens Konversationshefte. T. l, 4, 5, 6; Lipsk 196874. Pocztek krytycznego wydania wszystkich zachowanych i odnalezionych Zeszytw konwersacyjnych. Meyer E. H.: Beethoven und die Volksmusik. Musik und Gesellschaft" 1952, nr 5. Artyku odkrywajcy nowe zwizki pomidzy muzyk Beethovena a muzyk ludow. Meyer E. H.: Ludwig van Beethoven ein Genius der deut-schen Nation. Einheit" 1952, nr 3. 224 Musikusissenschajtliche Tagung der deuischen Beelhoven--Ehrung. Musik und Gesellschaft" 1952, nr 4 i nast. Steno-pramy z referatw i gosw dyskusyjnych na Kongresie Beethovenowskim w Berlinie w marcu 1952. Nett l P.: Beethoren Encyclopedia. Nowy Jork 1956. Oprcz wiadomoci dotyczcych dzie Beethovena (symfonii, muzyki kameralnej, sonat itp.) ksika zawiera sporo hase informujcych o najdrobniejszych nawet szczegach ycia kompozytora: liczne odniesienia bibliograficzne. R o l la n dx R.: Beethoueii. Les grand* epogues creatnre.s. 7 t.; Pary 1929-49. Monografia wraz z analiz dziel Beei-hoyena, utrzymana na wysokim poziomie popularyzatorskim. Roi land R.: ycie Beethovena (tum. poi. J. Popiel). Krakw 1966. Schindler A. F.: Biographie von Ludwig van Beethoven. . Miinster 1840. Pierwsza monografia, napisana przez autora wspczesnego Beethovenowi. Zawiera szereg ciekawych szczegw, wykorzystanych w pniejszych monografiach. S c h ni i t z A.: Beethoven. Bonn 1927. Zwiza i rzeczowa monografia, omawiajca te pokrtce najwaniejsze dziea kompozytora. Scbonewolf K.: Beethoven in der Zeitwende. 2 t.; Halle (Sasie) 1953. Pierwsza niemiecka praca napisana z pozycji marksistowskich, z szeroko ujtym tem historycznym. Sin ja we r L.: Beethoven (tum. niem. E. J. Bach). 1952. wietna praca muzykologa radzieckiego wydana w marcu 1952 z okazji Kongresu Beethovenowskiego w Berlinie.

T h a y e r A. W.: Ludwig van Beethovens Leben. 5 t.; Lipsk 18661908. (wyd. ang.: 3 t. Nowy Jork 1921, 3 t. Illinois 1960). Monografia, gwne obok pracy Schindlcra rdo dia wszystkich monografii pniejszych. Wagner R.: Beethoven. Lipsk 1870. Praca bardzo charakterystyczna dla pogldw Wagnera na sztuk Beethovena. Wepeler F., R i es F.: Biographische Notizen ilber L. i~. Beeihoven. Koblencja 1838 (II wyd. Bonn 1906). Bardzo cenne wspomnienia biograficzne, pisane przez przyjaci Beetho-vena z okresu Bonn. Zasawski D.: Der Beethoven unserer Tage. Musik und Gesellschaft" 1952, nr 8. Artyku muzykologa radzieckiego,, podkrelajcego rol Beethovena w naszej dzisiejszej literaturze muzycznej. 225 SPIS WANIEJSZYCH UTWORW LUDWIKA VAN BEETHOYENA MUZYKA SYMFONICZNA Symfonie op. 21 I Symfonia C-dur 17991800 32, 6669, 81, 123, 144 36 II Symfonia D-dur 180102 6970, 85 55 III Symfonia Es-dur Eroica 180304 38, 61, 69, 7677, 80 87, 91, 9394, 96, 98, 101, 108, 113, 116, 118, 1201, 1234, 126, 131, 134, 1414, 178, 205, 207, 211, 215, 223 60 IV Symfonia B-dur 1806 94, 110, 118, 121, 1234 67 V Symfonia c-moll Symfonia Przeznaczenia 18048 61, 80, 87, 9499, 108, 110, 116, 118, 1203, 134, 144, 148, 178, 215 68 VI Symfonia F-dur Pastoralna 180708 69, 1101, 1139, 121, 124, 131, 141, 144, 155, 161, 178, 182 92 VII Symfonia A-dur 181112 1415, 154, 160, 194, 205, 211

93 VIII Symfonia F-dur 181112 141, 1445, 157, 205 125 IX Symfonia d-moll 182224 38, 40, 934, 1812, 185, 187, 190, 199, 20314, 21920 Uwertury, muzyka sceniczna itp. op. 43 Die Geschpfe des Prometheus (Twory Prometeusza) muzyka do baletu S. Vigano 180001 69, 86 62 Coriolan uwertura do tragedii H. J. von Collina 1807 92, 99100 84 Egmont muzyka do dramatu J. W. Goethego 180910 80, 99100, 1056

91 Wellingtons Sieg oder die Schlacht bei Vittoria (Zwycistwo Wellingtona czyli Bitwa pod Vittori) ilustracyjna fantazja symfoniczna 1813 141, 1548, 166, 174, 177 226 op. 113 Die Ruinen von Athen (Ruiny Aten) muzyka do sztuki A. Kotzebuego 1811 65 115 ur Namensfeier (Na imieniny) uwertura C-dur 18145 117 Konie Stephan (Krl Stefan) uwertura do sztuki A. Kotzebuego 1811 65 124 Die Weihe des Hauses (Powicenie domu) uwertura do sztuki C. Meisla 1822 213 138 Leonore I uwertura do opery Fidelio 1805, dalsze uwertury: Leonore II 1805, Leonore III 1806 (90), Fidelio 1814 70, 9091 Koncerty op. Koncert fortepianowy Es-dur 1784 29 15 I Koncert fortepianowy C-dur 179598 5556 19 II Koncert fortepianowy B-dur 179495 55, 67 37 III Koncert fortepianowy c-moll 180002 69, 93, 101 40 Romanca na skrzypce z orkiestr G-dur 179899 (1802?) (1802?) 69, 120 50 Romanca na skrzypce z orkiestr F-dur 179899 69, 120

56 Koncert potrjny na fortepian, skrzypce i wiolonczel z orkiestr C-dur 180304 58 IV Koncert fortepianowy G-dur 180506 69, 93, 101, 0 61 133 Koncert skrzypcowy D-dur 1806 120l 1001, 121

73 V Koncert fortepianowy Es-dur 1809

fis: go Fantazja c-moll na fortepian, chr i orkiestr 1808 HS 9294, 145, 205

MUZYKA KAMERALNA Sonaty op. 1796 5 Dwie sonaty na fortepian i wiolonczel F-dur, g-moll

12 Trzy sonaty na fortepian i skrzypce D-dur, A-dur, -L Sonata na fortepian i rg F-dur 1800 23 227 op. 24 Sonata na fortepian i skrzypce F-dur Wiosenna Sonata na fortepian i skrzypce a-moll 1800 -

Es-dur 1797

64, 72 :v 17

180001 118 47 180203 65

Sonata na fortepian i skrzypce A-dur Kreutzerowska

69 Sonata na fortepian i wiolonczel A-dur 180708 96 Sonata na fortepian i skrzypce Gdur 1812 120 102 Dwie sonaty na fortepian i wiolonczel C-dur, D-dur 1815 166 sonaty na fortepian i skrzypce 69, 7172, 1223 sonaty na fortepian i wiolonczel 1223, 160 Tria, kwartety- i kwintety smyczkowe op. 3 Trio na skrzypce, altwk i wiolonczel Es-dur 1792

4 Kwintet smyczkowy Es-dur 179596 8 Serenada r a trio smyczkowe D-dur 179697

9 Trzy tria smyczkowe G-dur, D-dur, c-moll 179698 18 Sze kwartetw smyczkowych F-dur (51), G-dur, D-dur, c-moll, A-dur, B-dur 17981800 f 69, 123 69, 220 C-dur

29 Kwintet smyczkowy C-dur 180001 F-dur,

59 Trzy kwartety smyczkowe s 74 180506 118, 1234

e-moll,

Kwartet smyczkowy Es-dur 1809 Kwartet smyczkowy f-moll 1810

j0i 95 127 130 131

Kwartet smyczkowy Es-dur 182225 185, 2145, 220 Kwartet smyczkowy B-dur 182526 185, 2145

Kwartet smyczkowy cs-moll 1826 185, 2145

il! 132 Kwartet smyczkowy a-moll 1825 185, 194, 2145, 217 133 Wielka fuga na kwartet smyczkowy B-dur 1825 214 135 Kwartet smyczkowy F-dur 1826 185, 2148

kwartety smyczkowe 71, 119, 1234 !f( Zespoy rne op. 1785 ""

Trzy kwartety fortepianowe Es-dur, D-dur, C-dur 29 sto- Trio na fortepian, flet i fagot G-dur 178690 40

l Trzy tria na fortepian, skrzypce i wiolonczel Es-dur, ,IB 95 32, 47

G-dur, c-moll (48) 1793

11 Trio na fortepian, klarnet i wiolonczel B-dur 1798 20 Septet na skrzypce, altwk, klarnet, rg, fagot, wiolonczel i kontrabas 17991800 67 228 op. 25 Serenada na flet, skrzypce i altwk D-dur 179596 44 fortepian, skrzypce i wiolonczel 17921803(7) 70 71 14 wariacji Es-dur na

Dwa tria na fortepian, skrzypce i wiolonczel D-dur (220), Es-dur 1808 Sekstet na instrumenty dte Es-dur 1796

81b Sekstet na kwartet smyczkowy 2 rogi Es-dur 1794 95 87 Trio na 2 oboje i roek angielski C-dur 1794 97 wiolonczel B-dur 1810 11 160 *! 103 Trio na fortepian, skrzypce i

Oktet na instrumenty dte Es-dur 1792

121a Wariacje G-dur na fortepian, skrzypce i wiolonczel na temat piosenki W. Miillera Ich btn der Schneider Kakadu (Jam krawiec jest Kakadu) 1816(?) 193 , tria fortepianowe 123 MUZYKA FORTEPIANOWA Sonaty op. 2 6 "' 10 13 Trzy sonaty Es-dur, f-moll, D-dur 178283 Trzy sonaty f-moll, A-dur (56), C-dur 1795 Sonata na 4 rce D-dur 179697 7 Sonata Es-dur 179697 2324

Trzy sonaty c-moll, F-dur, D-dur (7172) 179699 Sonata c-moll Patetyczna 179899 ,

14 26 -"*

Dwie sonaty E-dur, G-dur 179899 22 Sonata As-dur 180001 27

Sonata B-dur 17991800 J

Dwie sonaty quasi una iantasia Es-dur, cis-moll

Ksiycowa (72, 77, 163, 178) 180001 28 31 49 53 54 57 79 Sonata D-dur Pastoralna 1801 11, 118, 121 118

Trzy sonaty G-dur, d-moll (73), Es-dur 180102 Dwie sonaty g-moll, G-dur 179598 Sonata C-dur Waldsteinowsfca 180304 Sonata F-dur 1804 Sonata f-moll Appassionata 180405 Sonata (Sonatina) G-dur 1809 162 80, 113 78 1602

28, 69, 77

Sonata Fis-dur 1809

162 ---

81a Sonata Es-dur Les adieux 180910 229 op. 90 Sonata e-moll 1814 162

101 Sonata A-dur 181316 1625, 194, 209 106 181718 162, 1646, 198 109 110 Sonata E-dur 1810 185, 1935, 215

Sonata B-dur Hammerklavier

Sonata As-dur 182022 (1821?)

185, 1936, 189, 202, 209, 215

111 Sonata c-moll 182122 160 Wariacje op. 34 35

185, 193, 1968, 209, 215 sonaty fortepianowe 69, 71, 73,

9 wariacji c-moll na temat marsza E. Ch. Dresslera 1782

23 32, 37

24 wariacje D-dur na temat arii V. Righinego Venni Amore 1730 6 wariacji F-dur 1802 69

15 wariacji Es-dur z fug (na temat z finau Eroiki) 1802

69, 86, 126 6 wariacji D-dur na temat

32 wariacje c-moll na temat wasny 1806 wasny 1809 **~ 120 23

12630 76

33 wariacje C-dur na temat walca Diabellego 1819

1923, 204 wariacje 1256

Inne utwory op. 33 7 bagatel 1802 tepian lub organy 1789

39 2 preludia we wszystkich tonacjach durowych na for-^ t 32 51 2 ronda C-dur, G-dur 17961800 $t

Andante favori F-dur 180304 11 bagatel

77 Fantazja H-dur (pocztek w g-moll) 1809 89 Polonez C-dur 1814 119 180022 191 126 6 bagatel 182324 191

129 Rondo a capriccio G-dur na temat piosenki Die Wut iiber den verlornen Groschen (Wcieko z powodu zgubionego grosza) 179599 192 %> * 230 MUZYKA WOKALNA Opery op. 72 Fidelio (Leonore) opera w 3 aktach z librettem J. N. Bouilly w przekadzie J. Sonnleithnera 18045 38, 61, 80, 8794, 101, 108, 113, 145, 148, 174, 178, 186, 205, 211, 215 Kantaty i oratoria op. 1790 Kantata na mier Jzefa II do sw S. A. Averdonka 3233 Kantata na intronizacj Leopolda II do sw S. A. 3233 85 Christus om Oelberge (Chrystus na Grze Oliwnej) 69, 1989 i szczliwa

Averdonka 1790

oratorium 180103

; 112 Meers Stille und gliickliche Fahrt (Cisza morska '; podr) kantata do sw J. W. Goethego 181415

136 Der glorreiche Augeriblick (Przesawna chwila) kantata do sw A. Weissenbacha 1814 1578, 166, 177 Msze op. 86 Msza C-dur 1807 199, 202 136, 185, 198203, 213, 215, 21920

Missa solemnis D-dur 181923 Arie koncertowe op.

65 Ah, perfido! scena i aria na sopran z orkiestr 1796

61, 147 116 Tremate empi, tremate tercet z orkiestr 180102 Pieni op. Schilderung eines Mddchens (Obraz dziewczyny) 1783 23 A einen Sdugling (Do niemowlcia) do sw J. von Dohringa 1783 23

Abschiedsgesang an Wiens Biirger (Poegnanie obywatela wiedeskiego) do sw Friedelberga 1796 66 231 op. -^ Kriegslied der Osterreicher Ein prosses deutsches

Volk sind wir (Pie wojenna Austriakw My, wielki nard niemiecki) do sw Frledelberga 1797 66 32 A die Hoffnung (Do nadziei) do sw Ch. A. Tiedge-

go I wersja 1805 46 Adelaide do sw F. Matthissona 178596 61, 147 48 Sze pieni do sw Ch. Gellerta 1802 14850 75 Sze pieni (trzy do sw J. W, Goethego) 1800(?) 09 105

Nur wer die Sehnsucht kennt Sehnsucht (Ten tylko, kto zna tsknot Tsknoto) do sw J. W. Goethego w 4 wersjach 180708 105, 150 83 Trzy pieni do sw J. W. Goethego 1810 98 A die jerne Geliebte

84 A die Hoffnung II wersja (por. op. 32) 1813 (1815?) '* (Do ukochanej dalekiej) cykl pieni (Liederkreis) do sw A. Jeittelesa 1816 ^ 1456, 1501 35,

OS1' 23 Lieder verschiedener Volker (23 pieni rnych narodw; 2 polskie) 1815 154 "'* 108 25 Schottische Lieder (25 pieni szkockich) 181516

10 & m Resignation (Rezygnacja) do sw P. von Haugwitza 1817 3536

 -ff J1-*

~f

i , -4

W spisie zindeksowano wszystkie utwory Beethoven wymienione w tekcie. K 232 INDEKS NAZWISK Albrechtsberger 59, 66 Aleksander I car Rosji 157 Alerabert Jean d' 169 Amenda Karl Ferdinand 51, 14 Apponyi Anton Georg hrabia 47 Arnim Bettina von 57, 104B Arnim Joachim (Achim) von 104 Arystoteles 221 Bach Carl Philipp Emanuel 22 Bach Johann Sebastian 8, 22, 32, 5960, 98, 2012 Bachowie rodzina 8 Bachowie (synowie Johanna Sebastiana) 2223 Barbaja Domenico 92 Beathoven Caspar Anton Carl (brat) van 31, 33, 1389 Beethoven Johann (ojciec) van 1422, 2426, 31 Beethoven Johanna (matka Karla) van 139 Beethoven Karl (bratanek) van 78, 13840, 174, 176, 1824, 191, 203, 2178, 220, 223 Beethoven Ludwig (dziadek) van 79, 1417 Beethoven Maria Josepha (babka) van 15 Beethoven Maria Magdalena (matka) van 1517, 3031 Beethoven Nikolaus Johann (brat) van 3233, 49, 58, 1389, 218 20 Beethovenowie rodzina 78 Bernadotte Jean-Baptiste 6566 Berton Henri Montan 66 Bigot de Morogues Marie 104 Johann Georg

Bonaparte Jerome 102 Bonaparte Napoleon 66, 81, 89, 102, 155, 1589, 161, 174 Bouilly Jean Nicolas 88 Boss G. 156 Brahms Johannes 33 Breitkopf Hermann 82, 159 Brentano Bettina von Breuning Eleonor von 27, 41 Breuning Emanuel Joseph von 26 Breuning Helen von 26 Breuning Moritz Gerhardt von 220 Breuning Stephan von 27, 50, 89, 139, 184, 220 Breuningowie rodzina von 14, Anna Margarete Georg Bettina patrz Arnim

2627, 38, 41, 104 Browne-Camus hrabina von 47 Browne-Camus hrabia von 47

Johann

Brunsvik Franz hrabia von 47 Brunsvik Therese hrabianka von 5354, 78 Brunsvik-Deym Josephlne (Pepi) h'rabina von 5354 Brunsvikowie hrabiowie Gottfried August 27 von 53 Burboni dynastia 1689 Burger

Cannabich Johann Christian 10 Catel Charles Simon 68 Chateaubriand Ren 169 Cherubini Maria Luigi Zenobio Carlo Salvatore 66, 8788 Chopin Fryderyk 36, 78, 115 element Franz Joseph 120 Clementi Muzio 203 Collin Heinrich Joseph von 89, 92, 173 Couperin Frangois 8 Couperinowie rodzina 8 Czerny Joseph 140 Czerny Carl 30, 51, 5566, 77, 138, 140, 159, 1767, 191 Czerny Wenzel 50, 55, 140 Dalayrac Nicolas 66 Deym Joseph hrabia von 54 233

Diabelli Anton 1923, 219 Dolealek Jan Emanuel 220 Dragonetti Doraenico 59 Dressler Ernst Chrstoph 23 Duport L. 92 Dussek (Dusek) Johann Ladislaus 1D4 Erdody Anna Marie hrabina 104 Ertmann Dorothea baronowa von 1378, 177 Esterhazy Franz Nikolaus Joseph von Galantha ksi 47 Eurypides 152 Felsburg Steiner von 166 Ferdynand 169 Fichte Johann Gottlleb 171, 181 Filtz Anton 10 Fisehenich JSartholomaus Ludwig 1112, 37 Forster Emanuel Aloys 51 Fourier Charles 16970, 212 Franciszek 168 Friedelberg 66 Fryderyk Wilhelm II krl Prus 5657 Fryderyk Wilhelm III krl Prus 213 Gallenberg Wenzel Robert hrabia von 78 Gaczyski 206 Gaveaux Pierre 88 Gellert Christian Ftirchtegott 148 Gentz Friedrlch 173 Geichenstein Ignaz baron von 1024 Gleiciiensteinowie baronowie von 103 Gluck Christoph Willibald 11, 19, 61, 90 Goethe Johann Woligang 11, 27, 35, 57, 80, 99100, 1058, 150, baron von Konstanty Ildefons I cesarz Austrii VIII krl Hiszpanii

152, 2034, 217, 221 Golicyn Nikotaj ksi 214, 223 Gpssec Frangois-Joseph 66 Gretry Andr Ernest Modeste 87 Grillparzer Franz 44, 173, 185 Gruden S. 116 Guicciardi von Gallenberg Giu-lietta hrabina 7778, 173 Haas Robert Maria 156 Habsburgowie (habsbursko-lota-

ryska dynastia) 43, 168, 172 Haendel Georg Friedrieh 198, 221 Haering Johann Baptist von 52 Kartel Gottfried 82, 159 Haslinger Tobias 21820 Haydn Joseph 10, 1314, 29, 32 33, 4041, 4344, 4748, 52, 55, 5862, 67, 71, 77, 85, 93, 99, 116, -~ 1223, 126, 130, 185, 187, 194, 215 Hegel Georg Wilhelm 171 Heine Heinrich 172 Herder Johann Gottfried 11 Himmel Friedrich Heinrich 57 Hofer Andreas 172 Hoffmann Ernst Theodor Amadeus 9899 Hoffmeister Franz Anton 59, 66 Holzbauer Ignaz Jakob 10 Homer 152, 221 Horvarth (Honrath) Jeannette 41 Huttenbrenner Anselm 222 Hummel Johann Nepomuk 30, 55, 22C Jeitteles Alois Isidor 145 Jelinek Joseph 55, 176 Jzef II cesarz rzymsko-niemiecki 10, 43 Junker Carl Ludwig 36 Kant Imanuel 11, 152, 171, 181, 209 Karol X krl Francji 168 Keglevics Barbara hrabianka patrz Odescalchi Barbara ksina Keverich Maria Magdalena patrz Beethoven Maria Magdalena von Kinsky Ferdinand ksi 102, 134 Klemens August kurfirst Kolonu S, 1415 Klober August Karl 113 Klopstock Friedrich August Gott-lieb 11, 27, 152 Koch Barbara 41 Kotzebue August Friedrich Ferdinand von 65, 82, 186 Friedrieh

234 Kreutzer Hodolphe 6566 Krumpholz Wenzel 50, 59, 77, 139 Kuehnel Ambrosius 59 Kuffner Chrstoph 87 Kuha F. K. 116 Lamartine Alphonse 169 Lanner Joseph 178 Lenau Nicolaus (Niembsch von

Strehlenau N. Franz) 44 Lessing Gotthold Ephraim 152 Lesueur Jean-Frangois 66 Lichnowscy ksistwo von 4749, 39, 123 Lichnowsky Carl ksi von 46, 4849, 52, 58, 74, 134, 213, 222 Lichnowsky ksina von 47 Lichnowsky Moritz hrabia von 47 Lobkowitz Franz Joseph ksi von 92, 102 Ludwik XVIII krl Francji 1689 Maelzel Johann Nepomuk 1545 Maistre Joseph hrabia de 169 Maksymilian Franciszek kurfirst Kolonu 911, 2526, 28, 30, 33, 36, 4042, 47, 48 Maksymilian Fryderyk kurfirst Kolonii 911, 19, 2325 Malfatti Therese 104 Maria Teresa cesarzowa Austrii 219 Mastiaux Johann Gottfried von 13 Mehul fitienne Nicolas 66, 87, 99 Mendelssohn Bartholdy Felix Ja-kob Ludwig 108, 146, 191 Metternich Klemens Lothar Wenzel von 168, 173 Meyer E. H. 118 Mozart Marianna 17 Mozart Wolfgang Amadeus 11, 17,. 24, 2930, 41, 43, 47, 52, 5556, 58, 60 63, 6769, 71, 77, 81, 85, 87, 90, 93, 99, 1223, 126, 130, 187, 194, 200, 215 Napoleon I patrz Bonaparte Napoleon Maria Christiane

Neefe Christian Gottlob 2225, 2829, 3435 Odescalchi Barbara ksina 47 Owen Robert 16970 Pelzer Therese Barbara von 13 Pfeiffer Tobias Friedrich 21 Platon 152, 181, 221 Pleyel Ignaz Joseph 154 Plutarch 152, 221 Polledro Giovanni Battista 106 Pra Jan Bogumi (Pracz Iwan) 124 Punto Giovanni 59 Baimund Ferdinand (Raimann F.) 44 Razumowski Andriej ksi 104, von der

1234, 157 Recke Elise Charlotte 106

Reicha Anton (Antonin) 50 Reichardt Johann Friedrich 57 Bies Ferdinand 37, 57, 81, 139, 203 Riesowie rodzina 14 Rolland Rornain 53 Rosenbaum Joseph Carl 155 Rossini Gioacchino Antonio 87, 212, 219 Rousseau Jean-Jacques 27 Rudolf arcyksi Austrii 49, 58, 102, 134, 157, 161, 199 Saint-Simon Claude-Henri 16970, 212 Salieri Antonio 58 Salomon Johann Peter 14 Sandelewski Wiarosaw 92 Schaden Joseph Wilhelm von 30 Schelling Friedrich Wilhelm Joseph 171, 181 Schenk Johann Baptist 59 Schiller Charlotte von 37 Schiller Johann Christoph Friedrich von 1113, 27, 3739, 9394, 1S2, 186, 204, 206, 209 Schindler Anton Felix 65, 78, 94, 113, 117, 1379, 157, 159, 174, 184 6, 192, 203, 21922 Schlegel Friedrich von 173 Schleiermacher Friedrich L. E. 181

Schneider Eulogius 1213, 39 Schopenhauer Arthur 171 Schott Johann Joseph 803 235 Schr8der-Devrient Wilhelmine 186 Schubert 14650, 152, 59, 123, 177, 220 Scott Walter 221 Sebald Amalie 104, 106 Sedlnitzky Joseph hrabia 168 Shakespeare William 92, 152 Simrock Nicolaus 14, 37 Smetana Bedfich 190 Smetana Karl von 186 Sonnenfels Joseph 4344 Sonnleithner Joseph Ferdinand von 8889 Spohr Louis 83, 160 Stamic Johann Anton 10 Steibelt Daniel 55 Stein Johann Andreas 136 Steiner Sigmund Anton 50, 222 Sterkel Johann Franz Xaver 36 37 Strauss Johann (starszy) 179 Streicher Johann Andreas 136 Streicher Nanette 1367 Sturm Christoph Christian 112 Swieten Gottfried baron von 47 Szekspir Wiliam patrz Shakespeare William Szymanowski Karol 5 Thayer Alexander Wheelock 138 Thun-Hhenstein Wilhelmine hrabina von 49 Thun-Hohenstein Maria Christia-ne hrabianka von patrz Lich-nowsky Maria Christiane ksina von Tiedge Christoph August 106 Franz Peter 52, 116,

173, 191, 2223 Schumann Robert 191 Schuppanzigh Ignaz 5152,

Tomaschek Wenzel Johann (Tomasek Vclav Jan) 55, 156, 153 Trutowski Wasilij 124 Yarnhagen von Ense Karl August 1067 Yetter W. 222 Vogl Johann Michael 52 Yoltaire (Arouet Francois-Marie) 27 Wagner Richard 88, 91, 141, 207 Waldstein Ferdinand Ernst Joseph Gabriel hrabia von 2729, 41, 47, 69 Weber Carl Maria (Friedrlch Ernst) von 83 Wegeler Eleonor patrz Breuning Eleonor von

Wegeler Franz Gerhardt 27, 48, 52, 69, 74, 77, 133, 21920 Weissenbach Aloys 157 Wellington Arthur ksi 155, 158 Westernholt-Gysenberg Friedrich Ludolf Anton baron von 40 Westernholt-Gysenberg Maria Anna Wilhelmine von 40 Westernholt-Gysenbergowie rodzina von 40 Wieland Christoph Martin 27, 152 Willman-Galyani Magdalena 53 Willmanowie 53 Wolanek Ferdinand 135 Wolfl Joseph 55 Zeltler Carl Friedrich 57, 107, 152, 220 Zmeskall von Domanovecz Nikolaus baron 47, 139 236 ILUSTRACJE W TEKCIE Po s. 64: Rezydencja kurfirsta w Bonn. Sztych F. Rousseau Dziadek Beethovena. Portret olejny A. Radoux Matka Beethovena. Portret olejny Beckenkampa Szesnastoletni Beethoven. Wycinanka Neesena Dom rodzinny Beethovena w Bonn. Stan obecny Karta tytuowa Drei Sonaten z dedykacj dla kurfirsta Maksymiliana Fryderyka Christian Gottlob Neefe. Portret olejny nieznanego artysty Bonn, rynek. Sztych Hundeshagena Jzef Haydn. Sztych J. S. Mansfelda Widok Wiednia od strony przedmie. Litografia F. Wolfa Karta tytuowa Trois Trios z dedykacj dla ksicia Lichnowskiego Wiede, Burgtheater. Staloryt G. M. Kurza wg C.

Wilrbsa Afisz z pierwszego koncertu Beethovena w Wiedniu (29 III 1795) Berlin, Brama Brandenburska. Sztych z XIX wieku Berlin, Zamek. Sztych z XIX wieku Karl Ferdinand Amenda. Portret olejny J. S. Grilnego Franz Gerhard Wegeler. Litografia nie sygnowana Rudolf Kreutzer. Sztych C. T. Riedera wg A. P. Yincenta Karykatura Beethovena. Rysowa J. P. Lyser ok. 1823 r. Beethoven w wieku 31 lat. Sztych J. Neidla wg portretu olejnego G. Stainhausera Wiede, Theater an der Wien. Sztych kolorowany nie sygnowany Scena z I aktu Fidelia. Fresk M. Schwinda Wiede, Teatr przy Bramie Karynckiej. Sztych kolorowany T. Molla Afisz z przedstawienia Fidelia (23 V 1814) Johann Wolfgang Goethe. Sztych ^ W Cieplicach. Fragment sztychu nieznanego autora Po s. 176 W Heiligenstadt. Akwarela Uzdrowisko Baden pod Wiedniem, widok oglny. Sztych kolorowany V. Grilnera wg V. Grimma Julia Guicciardi. Miniatura nieznanego artysty 237 Teresa Brunsvik. Portret olejny J. B. Lampiego Bettina Brentano. Portret owkowy L. E. Grimma Teresa Malfatti. Pastel nieznanego artysty Sala koncertowa w fabryce fortepianw Streichera w Wiedniu. Litografia F. X. Sandmanna wg G. Lahna Koncert fortepianowy Es-dur. Rkopis Beethovena Wkroczenie Napoleona do Wiednia 12 V 1809. Sztych wspczesny Karta tytuowa transkrypcji fortepianowej Zwycistwa Wellingtona Posiedzenie kongresu wiedeskiego. Sztych Godefreya wg J.-B. Isabeya Beethoven w r. 1814. Sztych Bellingera wg L. Letronne'a Karykatura Beethovena. Szkic owkowy M. Schwinda Beethoven w r. 1819. Portret olejny J. D. Stielera Fryderyk Schiller. Sztych wspczesny Szkic do fugi podwjnej w finale IX Symfonii. Rkopis Beethovena Beethoven w r. 1822. Litografia F. Herza wg portretu A. Dietricha Program koncertu Beethovena w Wiedniu (7 V 1824) Beethoven w r. 1818. Rysunek A. v. Klbera Pracownia Beethovena w Schwarzspanierhaus. Rysunek G. Zeybolda Beethoven w r. 1823. Sztych wg rysunku tuszem M. Tejecka Bratanek Beethovena w mundurze kadeta. Portret nieznanego artysty Beethoven w r. 1823. Portret olejny F. G. Waldmullera Pogrzeb Beethovena (Wiede, 29 III 1827). Akwarela F. Stobera . fet' * > v*naivii.f >; U n f

f ^ *

^iktfKt A>hj 'i ,i.>Mo! . / >' li tli,' (t A

>* rt.

SPIS TRECI Na dworze kurfirsta...... W Wiedniu......... Zryw bohaterstwa....... 43 79 . . . . . 110 133 7

Przyroda szkoa serca" .

W atmosferze kongresu wiedeskiego . O radoci, iskro bogw"..... Bibliografia......... 224 226 168

Spis waniejszych utworw...... Indeks nazwisk........ Ilustracje w tekcie....... 233 237

Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Krakw, al. Krasiskiego 11 a. Printed in Poland. Wyd. VI, 50 170 egz.f 15 ark. wyd., 17 ark. druk. Druk fotooffsetowy ukoczono w r. 1984. Zakady Graficzne w Gdasku. Zam. nr 1205/84. R-8/357. Cena z 200.-