Wstp

Na pocztek naley odpowiedzied na pytanie: czym waciwie s budynki wysokie i jak je definiujemy? Z pomoc przychodz nam rozmaite ustawy i uchway - np. wedug polskiego prawa budowlanego budynek wysoki, to kady budynek mierzcy powyej 25 m. Rne mog byd te sposoby mierzenia samej wysokoci. Osobicie oparem si o dod uniwersalnie stosowane, niezalenie od norm prawnych poszczeglnych paostw, definicje ustalone przez Emporis Standard Committee. Stanowi one, co nastpuje: Wysokociowiec (highrise) - budynek wielopitrowy majcy 35-100m wysokoci lub 12-39 piter Drapacz chmur (skyscraper) - budynek wielopitrowy mierzcy powyej 100m

Ponadto istnieje jeszcze jedna, stosunkowo moda, ale jake istotna kategoria budynkw najwyszych, tak zwanych 'superwysokich' (supertall), opracowana przez Council on Tall Buildings and Urban Habitat (ciao zajmujce si zagadnieniem budynkw wysokich i ich wpywu na rodowisko miejskie). Wedug tej definicji do budynkw superwysokich zaliczamy obiekty wysze, ni 300m.

Historia
Skoro ju wiadomo, o czym w zasadzie mowa, mona przejd do historii budynkw wysokich. Zaczyna si ona na dobr spraw w redniowieczu, od wie mieszkalnych, osigajcych od kilkudziesiciu do niemal stu metrw wysokoci. Ich zachowane przykady moemy znaled we woskich miastach - Bolonii (XII wiek) i San Gimigniano (XIII-XV wiek), zwanym ze wzgldu na ilod tych obiektw "Manhattanem redniowiecza". Oczywicie ju w staroytnoci czowiek wznosi obiekty nawet wysze - jak np. piramida Cheopsa w Gizie - byy to jednak budowle, nie budynki wielokondygnacyjne. Powodem wznoszenia wie mieszkalnych bya z jednej strony chd dosownego 'wybicia si' ponad innych mieszczan, a z drugiej - wzgldy obronne, w tym ograniczenie moliwoci rozbudowy poza mury miasta. Ewidentnymi przykadami tego typu ograniczeo wymuszajcych wzrost budynkw w gr mog byd dwa inne miasta o wyjtkowo duym nagromadzeniu wysokociowcw. Pierwszym z nich jest Shibam w Jemenie, zaoone w XVI wieku. Skada si niemal wycznie z budynkw wyszych, ni 10 kondygnacji, stojcych w zwartej, typowej dla Bliskiego Wschodu zabudowie. Taki charakter miasta wynika bezporednio z koniecznoci obrony przed najazdami nomadw. Kolejnym przykadem jest stare miasto w Edynburgu, stolicy Szkocji. Pooone na wzgrzu i ograniczone ciasnymi murami obronnymi, rwnie posiada du ilod zabudowy liczcej 10 i wicej piter, a pochodzcej w wypadku najstarszych zachowanych obiektw z XVII wieku.

Wznoszenie budynkw wysokich napotykao jednak na wiele problemw i ograniczeo praktycznych, hamujc ich wzrost ku chmurom. Wynikay one gwnie ze stosowanych rozwizao technicznych. Tradycyjna konstrukcja murowa wymagaa, by wraz z wysokoci budynku wzrastaa grubod cian u podstawy budynku, a do zupenie niepraktycznych przekrojw rzdu kilku metrw. Ponadto pojawiay si niedogodnoci zwizane z mieszkaniem na szczytowych kondygnacjach ogromna ilod schodw do pokonania oraz niemonod uzyskania odpowiedniego cinienia wody. Wszystkie te trudnoci udao si pokonad w drugiej poowie XIX wieku. Wytrzymae konstrukcje eliwne i stalowe oraz lekkie ciany osonowe pozwoliy na wznoszenie wysokich budynkw bez drastycznego wzrostu gruboci cian oraz powierzchni w rzucie podstawy. Wynalazek bezpiecznej windy rozwiza problem pokonywania niezliczonych biegw schodw, a wydajne pompy mechaniczne zapewniy dostaw wieej wody pod odpowiednim cinieniem. U schyku XIX wieku nic nie stao ju na przeszkodzie, by budynki rosy w gr. Rozpoczynaa si era drapaczy chmur.

Pierwsze wysokociowce
Za pierwszy wspczesny wysokociowiec uwaa si wzgldnie niewysoki (11 piter, 42m) budynek Home Insurance Building w Chicago, wzniesiony w Chicago w latach 1884-85 przez Williama LeBarona Jenneya. Opracowany przez niego system stalowego szkieletu konstrukcyjnego, zwany systemem chicagowskim lub ramowym, sta si na dekady podstaw budowy wieowcw. Innym wanym pionierskim wysokociowcem by nowojorski The Tower Building (12 piter, 48m), projektu Bradforda Gilberta, z lat 1888-89. aden z nich nie dotrwa niestety do dnia dzisiejszego.

Systemy stalowe
System ramowy
Pierwszym powszechnie stosowanym stalowym systemem konstrukcyjnym by wspomniany ju system ramowy (chicagowski). Opiera si on na sztywno czonych ramach stalowych. To w nim wzniesiono ikoniczne budynki pierwszej epoki wysokociowcw, takie jak Reliance Building w Chicago (1895r, pierwszy budynek z tak silnie przeszklon fasad), czy oparty na trjktnym rzucie Flatiron Building w Nowym Jorku (1902r.). Najwyszym budynkiem wzniesionym w tym systemie jest nowojorski Woolworth Building (1913 r, 60 piter, 241m) - konstruktorzy znw trafili na 'sufit', ktrego nie mogli pokonad. System ramowy doskonale radzi sobie co prawda z przenoszeniem obcieo pionowych, jednak wraz ze wzrostem wysokoci budynku coraz wiksze znaczenie dla statyki konstrukcji zaczy mied siy poziome, jak obcienie naporem wiatru.

System trzonowy (rdzeniowy)

Rozwizaniem okazao si wprowadzenie do konstrukcji dodatkowych steo ukonych, znacznie podnoszcych jej sztywnod. Umoliwio to wznoszenie znacznie wyszych i smuklejszych budynkw. Aby ograniczyd koszty materiaowe, w ten sposb konstruowano jedynie trzon, rdzeo budynku, ktry nastpnie otaczano 'zwykymi' ramami. Poniewa rdzeo zapewnia odpowiedni stabilnod i

sztywnod, ramy zewntrzne mogy byd przegubowe, co wprowadzao oszczdnoci materiau. Dalsz redukcj kosztw mona osignd take wznoszc rdzeo z elbetu. W nowym systemie wzniesiono w latach 1929-31 w Nowym Jorku Empire State Building - mierzcy niebotyczne 381 metrw (z iglic, ktra miaa suyd jako punkt kotwiczenia sterowcw, 443,2m) i posiadajcy 102 kondygnacje, na cae dekady sta si najwyszym budynkiem wiata. W podobny sposb, chod z wykorzystaniem rwnie elbetu, zbudowana jest konstrukcja Petronas Twin Towers w Kuala Lumpur (1992-98, 88 piter, 378,9 m (451,9 z iglic)).

System rurowy (powokowy)

Kolejnym etapem rozwoju wieowcw sta si system rurowy, zwany te powokowym. aby dodatkowo zwikszyd sztywnod konstrukcji, stenia przeniesiono na zewntrzne ciany budynku, tworzc swego rodzaju 'rur' o pustym wntrzu. Spowodowao to znaczne oszczdnoci materiau nawet o 30% oraz wzrost swobody w projektowaniu rzutu budynku. Ponadto stenia mog nadad charakterystyczny rys architektoniczny wznoszonemu drapaczowi chmur, jak w wypadku pionierskiego dla tego systemu John Hancock Center (Chicago, 1965-69, 102 pitra, 343,3 m (457,2 z anten)). W konstrukcji rurowej wybudowano take zniszczone w atakach z 11 wrzenia 2001 bliniacze wiee nowojorskiego World Trade Center (1968-71, 110 piter, WTC1 - 417 m (526,3 z anten)), oraz wiele innych wieowcw na caym wiecie.

System rurowy zoony

Projektanci budynku Sears Tower (Chicago, 1970-73, 108 piter, 442,3 m (527,3 z anten)), biuro Skidmore, Owings & Merril, postanowili zestawid 9 takich 'rur' w wizk, tworzc tym samym system rurowy zoony. Rozwizanie to pozwolio na znaczne zwikszenie wysokoci budynku przy zachowaniu tych samych, wzgldnie niewielkich przekrojw elementw konstrukcyjnych, co w zwykym systemie rurowym. Sears Tower pozostaje w cisej czowce najwyszych budynkw wiata po dzi dzieo.

Koncepcyjne systemy konstrukcji stalowych

W dalszym cigu powstaj interesujce koncepcje rozwoju konstrukcji stalowych budynkw wysokich, rwnie opracowywane przez polskich inynierw. Jedna z nich, autorstwa prof. Wacawa Zalewskiego przy wsppracy arch. Wojciecha Zabockiego, zakada wykorzystanie tzw. kratownicy wspornikowj Michella dla doskonaego przenoszenia si poziomych, ktre, jak ju ustalilimy, maj decydujce znaczenie dla statyki budynkw wysokich i smukych. Ze wzgldu na charakterystyczny ksztat kratownicy Michella, powstae tak obiekty maj ciekawe walory architektoniczne i charakterystyczny ksztat 'tulipanw'. Koncepcja cigle wymaga dalszych badao i analiz, wtpliwoci budzi przede wszystkim silne rozczonkowanie rzutu, mogce wywoywad wyjtkowo silne, niekorzystne zawirowania wiatru - obiekt jest zdecydowanie nieopywowy. Kolejn ciekaw koncepcj opracowa prof. Janusz Rbielak. Jest ona prb odpowiedzi na rosncy problem zagroenia terrorystycznego. Poprzez wprowadzenie do cian powokowych (opartych np. na siatce trjktnej) sztywnych struktur przestrzennych (czworocianw, omiocianw, pryzm)

uzyskuje si dodatkow sztywnod konstrukcji, oraz tworzy dodatkowe drogi ewakuacji take po obwodzie budynku. Rwnie i ta koncepcja wymaga dalszych badao i jest w fazie rozwoju.

Systemy elbetowe
Stal przez dugie dekady krlowaa w konstrukcjach najwyszych budowli dziki niezaprzeczalnym zaletom tego materiau - niezrwnanej wytrzymaoci oraz atwoci prefabrykacji. Rwnie niezaprzeczalne s jednak niedostatki stali - niska odpornod ogniowa, powodujca koniecznod dodatkowego zabezpieczania konstrukcji, oraz rosnce koszty materiau. Std nieustanne prace nad rozwojem systemw konstrukcyjnych opartych o elbet. Znacznie taoszy i bardziej odporny ogniowo materia, dugo jednak by zbyt saby dla najwyszych budynkw. Wspczesne betony osigaj znacznie wysze wytrzymaoci, ni kiedy - nawet rzdu B120, B130 (polska norma przewiduje maksymaln wytrzymaod betonu B70). Rwnie sama technologia wznoszenia - znacznie bardziej skomplikowana przecie, ni przy konstrukcjach stalowych - ulega znacznej poprawie. Wysokowydajne pompy oraz przesuwne szalunki o wysokiej dokadnoci spowodoway zdecydowany wzrost tempa prac. Kolejn zalet elbetu jest dua atwod jego ksztatowania, a wic i swoboda twrcza architektw. Std te, mimo duszego czasu wznoszenia i komplikacji technologicznych, obecnie to elbet wydaje si byd najpopularniejszym materiaem do wznoszenia najwyszych obiektw na wiecie.

System ramowy
Analogicznie do stalowego, w elbetowym systemie ramowym mamy do czynienia z siatk supw poczonych podcigami, tworzc ramowy szkielet budynku. Jest to najprostszy system elbetowy, podobnie jak jego stalowy odpowiednik nie pozwala na uzyskanie przeomowych wysokoci i jest stosowany gwnie ze wzgldw ekonomicznych. Przykadowym budynkiem wzniesionym w tej technologii jest hotel Kamogawa Grand Tower w Chibie, w Japonii (1992, proj. Kajima Design, 33 pitra, 105m). Zastosowano w nim siatk supw opart na module 4.5*4.5m, a przekroje supw w parterze wynosz 90*90cm. Wykorzystano betony klas od B23 do B40.

System trzonowo-wieszarowy
Ca rodzin systemw elbetowych stanowi systemy trzonowe - z monolitycznym rdzeniem zapewniajcym odpowiedni sztywnod konstrukcji. Jednym z najciekawszych z nich jest system trzonowo-wieszarowy. Na trzonie opieraj si wspornikowo dwigary-wieszaki, do ktrych nastpnie podwieszane s kolejne kondygnacje. Pozwala to na wyjtkowo atwe i efektowne uwolnienie parteru budynku, dajce efekt unoszenia si nad ziemi, a konstrukcja powstaje 'od gry do dou'. Wybitnym przykadem budynku w tej konstrukcji jest Standard Bank Centre (Johannesburg,1966-68, HPP Architects, 34 pitra, 130m). Biurowiec skada si z trzech sekcji, z ktrych kada podwieszona jest do masywnych wspornikw. Przerwy midzy sekcjami poprawiaj cyrkulacj powietrza w budynku, a widoczna na zewntrz logika konstrukcji nadaje mu niepowtarzalny rys architektoniczny.

System trzonowo-wspornikowy
Podobnym systemem jest system trzonowo-wspornikowy - tutaj jednak kada kondygnacja jest bezporednio oparta wspornikowo na trzonie. Wysig wspornikw na og nie przekracza 6.5 metra bez supw podpierajcych - s jednak przypadki znacznego przekroczenia tych wymiarw, jak na przykad w budynku przy 8 Shenton Way w Singapurze (1986, The Stubbins Associates, 52 pitra, 234,7m), gdzie wysig wynosi 11,5 metra, a sam obiekt stanowi najwikszy na wiecie budynek na rzucie koa. Wsporniki pozwalaj na uzyskanie podobnego efektu 'lewitacji' co w systemie wieszarowym, zdarza si zreszt czenie tych systemw w jednym obiekcie, np. w siedzibie BMW w Monachium (1968-72, 22 pitra, 101 m)

System trzonowo-szkieletowy
Systemem analogicznym do typowego stalowego systemu trzonowego jest system trzonowoszkieletowy. Monolityczny rdzeo jest w nim poczony podcigami ze supami, rozmieszczonymi na obwodzie budynku, tworzc zewntrzn ram. System chyba najpowszechniej stosowany przy budowie wspczesnych wysokociowcw i drapaczy chmur.

System "trzon w trzonie"

Kolejnym istotnym udoskonaleniem konstrukcji elbetowych, pozwalajcych na dalszy wzrost ich wytrzymaoci a co za tym idzie - wysokoci, jest zastosowanie podwjnego, umieszczonego jeden w drugim, trzonu. Oczywicie wie si to z dodatkowymi kosztami i zwikszon strat powierzchni w rzucie. W tej technologii wzniesiony jest na przykad wieowiec Central Plaza w Honkongu (1989-1992, 78 piter, 309 m (374 z anten). Ten budynek o charakterystycznym, trjktnym rzucie oraz lnicych, zotych elewacjach jeszcze do niedawna by najwyszym elbetowym budynkiem wiata.

Systemy mieszane
Czsto jednak stosuje si, zwaszcza w budynkach aspirujcych do grona cisej czowki wiatowej jeli chodzi o wysokod, systemy mieszane, stalowo-elbetowe, czce najwiksze zalety obydwu technologii. Mona przy tym postpowad w dwojaki sposb: czyd partie wykonane w systemie elbetowym z partiami wykonanymi w systemach stalowych (np. szczytowe czci budynku stalowe, lub rdzeo elbetowy i szkielet stalowy) wykonad typow konstrukcj stalow i zalad j betonem: o wypenid przekroje zamknite o wypenid dwuteowniki o cakowicie obetonowad dwuteowniki lub inne przekroje,

przy czym to ostatnie rozwizanie zapewnia najwysz odpornod ogniow i wytrzymaod konstrukcji.

Trzsienia ziemi - zabezpieczenia

Poniewa obecnie najwicej drapaczy chmur i budynkw superwysokich wznosi si na Bliskim i Dalekim Wschodzie, czsto w strefach sejsmicznych, bardzo wanym aspektem konstrukcji jest ich zabezpieczenie przed koysaniem i trzsieniami ziemi. Chodzi tu nie tylko o wytrzymaod samej struktury budynku, ale take o moliwod komfortowego i nieprzerwanego funkcjonowania obiektu w wypadku mniejszych wstrzsw. Aby osignd ten cel stosuje si szereg systemw tumicych.

System TMD (Tuned Mass Damper)

Jednym z ciekawszych z nich jest system TMD - absorbera drgao harmonicznych. Skada si on z odpowiednio dobranej i umiejscowionej w budynku masy (np. w ksztacie kuli), ktra umocowana na specjalnych siownikach moe przemieszczad si, by wygasid drgania i wychylenie budynku. Zapobiega to przede wszystkim powstawaniu i propagacji drgao harmonicznych, mogcych powodowad wzrost amplitudy wychyleo i w konsekwencji znacznie powaniejsze skutki dla budynku. System TMD jest zastosowany midzy innymi w budynku Taipei 101 w Tajwanie, jeszcze do niedawna najwyszym budynku wiata. Masywna kula jest w nim umieszczona w specjalnej komorze w w szczytowej czci obiektu.

Systemy izolacji podstawy

Inn metod redukcji wpywu wstrzsw sejsmicznych na konstrukcj budynku jest odizolowanie jej od podstawy - tak, by budynek mg przesuwad si dod swobodnie wzgldem przemieszczajcego si podoa, a nie by z nim sztywno poczony, co prowadzi do wzrostu wychyleo i napreo. W systemach tych gwna konstrukcja budynku jest zamocowana do fundamentw za porednictwem specjalnych oysk, bdcych rwnoczenie tumikami, amortyzatorami, stopniowo wygaszajcymi zakres drgao budynku. Stosuje si obecnie kilka systemw tego typu, rnicych si zastosowanymi materiaami i sposobem tumienia: tumiki gumowe LRB (Lead Rubber Bearing) tumiki sprynowe tumiki lizogowo-wahadowe FPB (Friction Pendulum Bearing) oyska lizgowe (rolkowe i kulowe)

Podsumowanie
Obecnie moliwoci techniczne pozwalaj na niemal nieograniczony wzrost wysokoci wznoszonych obiektw - limitem s tylko kwestie ekonomiczne. Pd ku grze znw jest kwesti prestiu i demonstracji potgi finansowej i przenosi si do krajw Bliskiego i Dalekiego Wschodu, bdcych nowymi potgami gospodarczymi. Naley jednak podkrelid, i wycofanie si np. krajw Europy z budowania drapaczy chmur wie si

uznaniem problemw urbanistycznych, ktre wywouj. Przy wszystkich swoich zaletach (olbrzymi wspczynnik powierzchni uytkowej do powierzchni zabudowy) najwysze budynki drastycznie zmieniaj panoram miast, wywouj zacienienie okolicznych kwartaw a nawet zmieniaj lokalnie mikroklimat. Wiele miast europejskich oraz amerykaoskich stosuje cise ograniczenia stref wysokiej zabudowy i wysokoci budynkw poza nimi, zwaszcza w czciach historycznych. Przy caym zachwycie nad osigniciami wspczesnej inynierii i odwiecznej chci czowieka do picia si w gr, naley wic zachowad rozsdek, umiar i caociowy, dalekosiny ogld sytuacji.

Bibliografia
1. architekci.pl - artykuy: Kajetan Sadowski, Prezentacje Przekrojowe - zarys rozwoju konstrukcji drapaczy chmur elbet w konstrukcjach budynkw wysokich 2. Wikipedia - artykuy: Wysokociowiec Wieowiec Tower Block artykuy dotyczce poszczeglnych budynkw wymienionych w prezentacji 3. Rysunki i zdjcia: Wikipedia Wojciech Zabocki Janusz Rbielak skyscrapers.com skyscraperpage.com