Podejcie umiarkowane w sporze o moliwo i uyteczno moraln kodyfikacji norm etycznych

Autor: Andrzej Klimczuk Artyku opublikowany w Annales. Etyka w yciu gospodarczym 201 4, vol. 17, nr 1, s. 47-59 Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego Stable URL: http://www.annalesonline.uni.lodz.pl/archiwum/2014/2014_1_klimczuk_47_59.pdf

Moderate Position in the Debate on the Moral Possibility and Usefulness of Ethical Standards Codification
Author: Andrzej Klimczuk Source: Annales. Ethics in Economic Life 2014, vol. 17, no. 1, pp. 47-59 Published by Lodz University Press Stable URL: http://www.annalesonline.uni.lodz.pl/archiwum/2014/2014_1_klimczuk_47_59.pdf

Copyright by Uniwersytet dzki, d 2014 Used under authorization. All rights reserved.

Annales. Etyka w yciu gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2014 Vol. 17, No. 1, February 2014, 47-59

Andrzej Klimczuk
Szkoa Gwna Handlowa w Warszawie email: aklimczuk@gazeta.pl

Podejcie umiarkowane w sporze o moliwo i uyteczno moraln kodyfikacji norm etycznych

Moderate Position in the Debate on the Moral Possibility and Usefulness of Ethical Standards Codification
The popularisation of code elaboration addressed to various social groups is one of the features of the modern world. However, among researchers of this phenomenon a full consensus on the moral validity and usefulness of this activity does not exist. The article closely reviews the literature with regard to the reasons for the creation of a moderate position on the codification of ethical standards. The essay brings closer the main concepts of ethical codes and positions for their adoption and rejection. Attention is paid to ways of increasing the effectiveness of codes and the ethical decision-making procedure in a manner that undermines supporters and opponents of codification approaches. Keywords: professional ethics, codification, social responsibility, regulation of behaviour, standardization, situationism JEL Classification: M14

1. Wprowadzenie
Kwestia kodyfikacji norm etycznych postrzegana jest w literaturze przedmiotu gwnie w dwch ujciach. Z jednej strony postuluje si cakowite uznanie dla zasadnoci kodyfikacji norm etycznych. Z drugiej natomiast zaprzecza si jej przesankom i wskazuje na jej ograniczenia i wypaczenia. Dotychczas badacze nie wypracowali stanowiska umoliwiajcego zakoczenie sporu. Celem ninie j-

48

ANDRZEJ KLIMCZUK

szego opracowania jest przyblienie perspektywy ukazujcej umiarkowane stan owisko za kodyfikacj norm etycznych, ktre umoliwiaoby pogodzenie racji obu stron. W pierwszej kolejnoci przyblione zostan podstawowe kwestie dotyczce ustanawiania, wdraania oraz nadzorowania zbiorw czy systemw norm i regu etyk zawodowych. Po wskazaniu podstawowych poj i stanowisk etycznych podjta zostanie dyskusja nad moliwoci skonstruowania stanowiska umiarkowanego, wykorzystujcego argumenty zwolennikw i przeciwnikw kodyfikacji.

2. Pojcie kodeksu etycznego i jego przemiany

Punktem wyjcia bdzie omwienie podstawowych definicji zwizanych z kodyfikacj norm, wybranych stanowisk etycznych oraz ich przemian wraz z rozwojem spoeczno-gospodarczym. Kodeks etyczny wedug L. Zdybela to: niesprzeczny ukad (system) norm regulujcy sfer moraln i wyznaczajcy st osunek jednostki do innych osb, do grupy, do samej siebie ora z, w przypadku kodeksu religijno-etycznego (np. dekalog) przede wszystkim do Boga 1. Podobnie wedug E. Grendeckiej kodeks etyczny to system norm regulujcy sfer mora lnego ycia czowieka 2. Badacze ci wskazuj, e kodeksy wystpuj w formie pisanej lub przekazu ustnego, przy czym moc obowizujca jest podobna lub taka sama. Kodeksy mog obejmowa due grupy np. wyznawcw okrelonej religii oraz mae np. zawodowe. Wyrnia si kodeksy: etyki spoecznej, honorowe i etyki zawodowej, m.in. lekarskiej, dziennikarskiej, etyki w yciu gospodarczym oraz politykw i naukowcw3. W literaturze przedmiotu obecne s przynajmniej trzy podejcia do formalizacji zasad etycznych: (1) etyka cnt i wzorw, (2) kodeksualizm etyka kodeksw lub regu oraz (3) sytuacjonizm. W pierwszym przypadku jest to etyka propagujca zestaw podanych cnt oraz wzorw osobowych godnych naladowania, bdcych ucielenieniem tych cnt 4. Podejcie to, podobnie jak kodeksualizm, podkrela normy i zasady, ale o mniejszym poziomie formalizacji , czyli instytucjonalizacji moralnoci np. poprzez skadanie przysigi i lubowania, przy jedn oczesnym milczcym przyjmowaniu obowizujcych w danej grupie zasad niepis anych5. Kodeksualizm jest za raczej zwizany ze spisywaniem wymogw moralnych, przy czym nie ma zazwyczaj charakteru obowizku np. prawnego. W przypadku niektrych zawodw istnieje spoeczne oczekiwanie stworzenia kodeksw

1 L. Zdybel, Kodeks etyczny, [w:] May sownik etyczny, red. S. Jedynak, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 1999, s. 131. 2 E. Grendecka, Kodeks etyczny, [w:] Powszechna encyklopedia filozofii, tom 5, red. S. Bafia, A. Maryniarczyk, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2004, s. 680-681. 3 Ibidem, s. 681-685. 4 L. Zdybel, Etyka cnt i wzorw osobowych, [w:] May sownik etyczny, op. cit., s. 74. 5 B. Pogonowska, Instytucjonalizacja etyki zawodowej, [w:] Praca w perspektywie humanistycznej, red. J. Sikora, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Pozna 2009, s. 153.

PODEJCIE UMIARKOWANE W SPORZE...

49

celem denia do wyeliminowania nieprawidowoci wystpujcych w danej gr upie zawodowej6. Etyka sytuacyjna polega za na rezygnacji z formuowania oglnych regu postpowania std te okrelana jest, jako etyka bez kodeksu. Pogld ten podwaa potrzeb odgrnego wskazywania ludziom dokadnych zasad zachow ania i ich upowszechniania. Zaleca si tu by przy podejmowaniu dec yzji moralnych opiera si na rozumie, faktach i sumieniu, gdy kada praktyczna sytuacja jest inna i ze wzgldu na jej niepowtarzalno normy kodeksowe okazuj si zbdne, czasem nawet mog zwalnia od moralnej odpowiedzialnoci 7. Zdarzenia w jakich uczestnicz np. przedstawiciele danego zawodu, poza pewn powt arzalnoci, cechuj si rnorodnoci, ktrej nie da si odda w spisanych kode ksach8. Wyjtkowo poszczeglnych zdarze sprawia, i decyzje etyczne wymagaj indywidualnego rozpoznania. Wedug sytuacjonizmu moralna powinno wynika z intuicji, zmysu moralnego, sympatii, sumienia itp., bd z bardzo oglnie sformuowanej zasady, jak np. utylitaryzm czynw, anomizm 9. Wymagajce szerszego opisu stanowisko etyczne to kodeksualizm. Jego zwolennicy uznaj, i systemy etyczne powinny by formuowane i wykorzystywane jako kodeksy. Skrajne podejcie popiera kodeksy tradycyjne, arbitralnie narzucane w danej grupie, o charakterze kazuistycznym jednoznacznie i niezawodnie rozstrzygajce sporne kwestie 10. Zwolennicy kodeksualizmu umiarkowanego zakadaj za, e kodeksy powinny by bardziej otwarte, stale aktualizowane by uwzgldnia przemiany w wiecie wartoci. W ten sposb maj suy gwnie rozwizywaniu sytuacji typowych11. W niniejszym opracowaniu uwzgldnione zostan w szczeglnoci zagadnienia etyki zawodowej (okrelanej te jako deontologia) oraz kodeksw etyki zaw odowej (deontologicznych) 12 . Istotne z tej perspektywy s dziaania dotyczce nie tyle wartoci, co obowizkw bd susznoci dziaa wobec nakazw i zakazw autorytetu zewntrznego (np. Bg, monarcha, wybitna jednostka, zbiorowo klasa lub grupa spoeczna) lub wewntrznego (np. nieprzymuszona wola po dmiotu, zmys moralnym, rozum praktyczny) 13. Istnieje wiele sposobw definiowania etyki zawodowej. W tym miejscu naley zwrci jedynie uwag, i moe by ona rozumiana wsko i szeroko. W pierwszym podejciu jest to zesp sp ecjalnych norm i zobowiza wymaganych od osb penicych okrelone funkcje

6 S. Konstaczak, Odkry sens ycia w swej pracy. Wok problemw etyki zawodowej , IF WSP, Supsk 2000, s. 70. 7 E. Klimowicz, Sytuacjonizm, [w:] May sownik etyczny, op. cit., s. 257-258. 8 E. Grendecka, op. cit., s. 685. 9 L. Zdybel, Sytuacjonizm, [w:] Maa encyklopedia filozofii. Pojcia, problemy, kierunki, szkoy, red. S. Jedynak, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Lublin 2002, s. 454-455. 10 L. Zdybel, Kodeksualizm, [w:] May sownik etyczny, op. cit., s. 132. 11 Ibidem. 12 Zob. L. Zdybel, Etyka zawodowa, [w:] Maa encyklopedia filozofii, op. cit., s. 145; Idem, Etyka deontologiczna, [w:] Maa encyklopedia filozofii, op. cit., s. 139; E. Klimowicz, Deontologia, [w:] May sownik etyczny, op. cit., s. 51-52. 13 J. Dbowski, Deontologizm, [w:] May sownik etyczny, op. cit., s. 52.

50

ANDRZEJ KLIMCZUK

zawodowe, tre zawarta w kodeksach poszczeglnych zawodw 14 . Przy czym wskazwki te s wyranie odrnione od moralnoci zawodowej rzeczywistego postpowania czonkw danego zawodu i ich przekona 15 . Szerokie podejcie dotyczy za rekomendowanych zasad zachowania, przekona moralnych prze dstawicieli danego zawodu oraz ocen etycznych ich zachowa 16 . Obejmuje te w odniesieniu do danego zawodu: jego metaetyk (uzasadnienie szczeglnoci i wymogw), etologi (rol spoeczn przedstawicieli) oraz etyk normatywn (kodeksy, przysigi, lubowania i zobowizania)17. W literaturze przedmiotu zakada si, e etyka zawodowa odnosi si gwnie do zawodw legalnych, czyli spoecznie wartociowanych pozytywnie 18 oraz e kodeksy etyczne znajduj zastosowanie w szczeglnoci w zawodach dotyczcych odpowiedzialnoci wobec drugiego czowieka i dobra wsplnego 19. Wedug B. Pogonowskiej etyka zawodowa jest dziedzin etyki gospodarczej, ktra dot yczy refleksji nad ukadem moralnoci praktykowanej przez przedstawicieli okr elonych zawodw bd profesji zwizanych ze sfer gospodarowania bezporednio (bankowiec, agent ubezpieczeniowy, makler, biegy rewident, pracownik agencji reklamowej, doradca podatkowy itp.) lub porednio (pracownik public relations, dziennikarz), bd w ogle niezwizanych z t sfer (nauczyciel, zawody prawnicze, lekarz, policjant, onierz) 20 . Mona zaryzykowa twierdzenie, i w literaturze przedmiotu zwraca si uwag gwnie na t ostatni grup zaw odw. Jak twierdzi E. Klimowicz kodeksy cechuj zawody zwizane z wartociami szczeglnie cenionymi21. S to: zdrowie i ycie czowieka (etyka lekarska), wo lno (etyka adwokata, sdziego), ksztatowanie osobowoci (etyka nauczyciela). Ewentualnie s to zawody wymagajce posiadania nie tylko wiedzy i umiejtnoci technicznych, ale te kwalifikacji etycznych (np. uczciwo sprzedawcy, solidno rzemielnika). L. Zdybel zwraca uwag na potrzeb kodeksw, gdy zawody reprezentuj wartoci: mienie (pracownik administracji), prawda (nauczyciel), wiedza (inynier), odwaga (suby mundurowe), bezstronno (prawnik) 22. Wedug E. Grendeckiej wprowadzanie kodeksw etycznych nie oznacza tworzenia nowej moralnoci dla poszczeglnych zawodw, lecz uszczeg owienie cech moralnoci obejmujcej przedstawicieli danego krgu kulturowego 23. Kodeksy zawodowe powinny by budowane w oparciu o nastpujce zasady: saboci natury czowieka w deniu do dobra; potrzeby konkretyzacji moralnych powinnoci dziaa; odwoania do oglnych zasad moralnych wsplnych wszys t14 M. Suek, J. winiarski, Etyka jako filozofia dobrego dziaania zawodowego, Bellona, Warszawa 2001, s. 63. 15 I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, LexisNexis Polska, Warszawa 2009, s. 94. 16 Ibidem, s. 93. 17 M. Suek, J. winiarski, op. cit., s. 64. 18 L. Zdybel, Etyka zawodowa, op. cit., s. 145. 19 E. Grendecka, op. cit., s. 682. 20 B. Pogonowska, Dziedziny refleksji etycznej nad gospodarowaniem, [w:] Elementy etyki gospodarki rynkowej, red. B. Pogonowska, PWE, Warszawa 2004, s. 41. 21 E. Klimowicz, Etyka zawodowa, [w:] May sownik etyczny, op. cit., s. 82. 22 L. Zdybel, Etyka zawodowa, op. cit., s. 144-145. 23 Por. E. Grendecka, op. cit., s. 685.

PODEJCIE UMIARKOWANE W SPORZE...

51

kim ludziom; respektowania godnoci czowieka; i dbaoci o pozytywne relacje midzyludzkie 24. Jeli chodzi o ukad treci to zazwyczaj obejmuj: preambu z ide organizacji bd grupy zawodowej, do ktrej s skierowane; odniesienie etyki oglnej do obowizkw i zada danego zawodu; normy obyczajowe ob owizujce w danym rodowisku; przypomnienie o istocie dziaalnoci i postpowaniu w sytuacjach kolizyjnych; a nastpnie zbiory imperatyww technicznych, prakseologicznych i moralnych, ktre cechuje rny stopie i sposb argumentacji w poszczeglnych kodeksach 25 . Kolejnymi rozdziaami mog by np. zasady oglne; oglne obowizki i powinnoci zawodu; stosunek danego zawodu wobec innych podmiotw i instytucji; stosunek do klientw; obowizki wobec wsppracownikw, innych przedstawicieli danego zawodu, stosunki wewntrz zawodu; orzekanie kar, rozstrzyganie sporw, sankcje; relacje wobec samorzdu pracown iczego, stosownych wadz; przepisy kocowe 26. Uzupenieniem powyszych stanowisk moe by opis przemian funkcji k odeksw etycznych w rozwoju spoeczno -gospodarczym, ktry zarazem dotyczy historycznej i kulturowej zmiennoci w zakresie kodyfikacji norm etycznych. W. Kot zaproponowa trzy wzajemnie powizane ze sob typologie, ktrych tra ktowanie czne pozwala twierdzi, i wspczenie dochodzi do wspwystpowania wielu modeli kodyfikacji norm etycznych. Zakada si w tym podejciu, e zjawisko to we wspczesnych spoeczestwach zachodnich jest efektem ich rozwoju i kontaktw z innymi kulturami 27. Typologie okrelone przez W. Kota dotycz konkurujcych ze sob: (1) typw refleksji filozoficznej nad wartociami wiatopogldowymi, jak: rzeczywisto, prawda, dobro i pikno28; (2) koncepcji filozofii spoecznej dotyczcych okrelenia miejsca wartoci nadrzdnych, w tym obyczajowych i etycznych, w reprodukcji i rozwoju caoksztatu materialn ych i symbolicznych warunkw ycia spoecznego ludzi 29; oraz (3) moralnoci wspczesnych ukadw zbiorw norm i regu (systemw etycznych), ktre s prakt ykowane w stopniu i zakresie niezbdnym do reprodukcji powiza kooperacyjnych danej spoecznoci30. Pierwszy poziom kodyfikacji norm etycznych dotyczy filozofowania klasycznego, w ktrym kodyfikacj wartoci jest idea prawa naturalnego. Zakada si, e wartoci istniej obiektywnie, poza i ponad dostpn zmysowo rzeczyw istoci. Tu te przednowoczesna (konserwatywna, tradycyjna) filozofia spoeczna zakada, i wartoci wiatopogldowe s pozazmysowe, idealne, uniwersalne, pozaludzkie, wieczne i niezmienne. Obowizuje za moralno obyczajowa (pl emienna, etniczna), ktra nie uznaje jakiejkolwiek odmian y autonomii jednostkowej. Zakada si, e wszystkich czonkw spoecznoci obejmuje jedna regulacja
Ibidem, s. 681. Por. Ibidem, s. 681-682. K. Filutowska, Etyka zawodowa. (podrcznik), Wysza Szkoa Ca i Logistyki, Warszawa 2009, s. 101. 27 W. Kot, Rodzaje i komponenty systemw etycznych, [w:] Elementy etyki..., s. 32. 28 Idem, Etyka jako dziedzina refleksji filozoficznej, [w:] Elementy etyki..., s. 17-19. 29 Idem, Kulturowe usytuowanie moralnoci i etyki w obszarze orientacji filozoficznych, [w:] Elementy etyki..., s. 21-25. 30 Idem, Rodzaje i komponenty..., s. 34.
25 26 24

52

ANDRZEJ KLIMCZUK

publiczna, a nad caoci stosunkw midzyludzkich czuwa sankcja nadprzyr odzona (np. monoteistyczne, zinstytucjonalizowane regulacje religijne) lub pastwo (gwnie autorytarne, ale te nierespektujce praw mniejszoci pastwo demokratyczne). Drugi poziom rozwoju kodyfikacji obejmuje filozofowanie modernistyczne dce do stworzenia penego zestawu norm wiatopogldowych w oparciu o badania natury ludzkiej egzystencji. Normy te miayby wyraa gatunkowo uniwersalne predyspozycje i oczekiwania jednostek oraz niezmienne i ponadlokalne mechanizmy ycia spoecznego umoliwiajce realizacj ich indywidua lnych i grupowych dziaa. Modernistyczna filozofia spoeczna zakada, e wartoci nadrzdne s zobiektywizowane, unika relatywizmu kulturowego i nihilizmu. Normy i reguy maj wynika z poznania rzeczywistoci przyrodniczej i spoec znej. Niemniej stae badania prowadzc do wyaniania si nowych koncepcji utru dniaj zarazem uzgodnienie zestawu wartoci oraz regu ich realizacji. Filozofia spoeczna obejmuje tu zatem te np. spory co do zasadnoci budowania przyszego, racjonalnego adu spoecznego. Ten etap cechuje moralno skodyfikowana filozoficznie (wiecka), ktra niezalenie od liczby norm i regu, jakie ustanawia, oraz odmiennie definiowanej natury, proponuje take stosowanie uniwersalnych regulacji w sferze prywatnego ycia jednostek (np. etyka imperatywu kategoryc znego I. Kanta). Dla trzeciego etapu kodyfikacji norm etycznych wedug W. Kota waciwe jest filozofowanie ponowoczesne, ktre zakada demokratyczne, konsensualne, proceduralne i liberalne ustalanie norm wspdziaania w obszarze rnorodnoci kultur, hierarchii wartoci, doktryn, religii i etyk. Rozwizaniem pozwalajcym na pogodzenie rozbienoci jest tu zaoenie o oddzieleniu sfery wartoci public znych od prywatnych. W pierwszej ma obowizywa pewne wsplne minimum etyczne, przyjte dobrowolnie przez uczestnikw tej sfery. W yciu prywatnym za goszone i uznawane wartoci wiatopogldowe maj by pozostawione spo ntanicznoci i upodobaniom jednostek. Ponowoczesna, postmodernistyczna filoz ofia spoeczna podkrela manifestowanie zmiennoci przeywanych wartoci moralnych, uznanie pluralizmu kulturowego, praw mniejszoci kulturowych i posz ukiwanie moralnoci bez kodeksu. Nadrzdn wartoci wiatopogldow jest tu norma moralna autonomii intelektualnej kada jednostka respektujc normy i reguy wsppracy w sprawach wanych dla wszystkich prywatnie moe swobodnie pielgnowa wartoci wiatopogldowe oraz sprawowa kontrol nad ideami proponowanymi jej przez innych. W odrnieniu od poprzedniego etapu kodyfikacji moralno ponowoczesna proponuje obywa si bez kode ksw etycznych i apeluje do poczucia wsplnoty losu, odpowiedzialnoci sumienia, wraliwoci na cierpienia wszelkich istot czujcych, wskazujc zarazem na org aniczny sens solidarnoci grupowej oraz niezbdno publicznej kooperacji. Zaleca si tu te indywidualn kreatywno psychospoeczn i upodobania estetyczne, ktre silniej pobudzaj refleksj etyczn ni formalizmy, konwencje, regulacje, nakazy i nadzory. Przybliona koncepcja W. Kota pozwala zauway, i wystpujce na pocztku XXI wieku stanowiska dotyczce kodyfikacji norm etycznych s nawar-

PODEJCIE UMIARKOWANE W SPORZE...

53

stwieniem efektw ich historycznego rozwoju. Z jednej strony mamy do czynienia z odmiennymi tradycyjnymi i nowoczesnymi kodeksami. Z drugiej za z odrzuc aniem ich jako w pewnej mierze podanym kierunkiem przyszego rozwoju sp oeczno-gospodarczego. Tym samym w poszczeglnych grupach spoecznych, spoecznociach lokalnych i szerszych zbiorowociach wystpuj obok siebie czsto sprzeczne podejcia do kodyfikacji norm etycznych, ktre wywouj spory zarwno w odniesieniu do oceny dziaa realizowanych, jak i zalecanych.

3. Argumenty na rzecz umiarkowanej kodyfikacji norm etycznych

W tym miejscu przyblione zostan wnioski uzasadniajce konstruowanie kodeksw i korzystanie z nich, przy uwzgldnieniu argumentw ich przeciwnikw dotyczcych zmiennoci wymaga i sytuacji jednostek i grup. Wedug niektrych przeciwnikw kodeksw etycznych ich konstruowanie moe suy wycznie celom kulturoznawczym i edukacyjnym 31 . S bowiem mao konstruktywne, jeli uznajce je osoby ograniczaj si do deklarowanego lub werbalnego akceptowania danego systemu regu, zamiast ich faktycznego stosowania w rnych kontekstach spoecznych. Cele poznawcze i edukacyjne uzasadnia te twierdzenie, i kodeksy daj moliwo wgldu w to jakie s najwaniejsze przesanki etycznej dziaalnoci gospodarczej w poszczeglnych kr ajach i organizacjach jakie kwestie i problemy s uznawane za istotne z punktu widzenia ich potrzeb32. Przeciwnicy kodeksw uznaj te, e znajduj uzasadnienie tylko w nielicznych zawodach 33 . W ktrych istotne s: zaufanie, specjalne i dugotrwae przygotowania, wysokie kompetencje, ryzyko, dyskrecja, wiara w dobr wol i fachowo specjalisty, a nie jego denie do zysku. S to zawody i profesje 34 : (1) zwizane z ochron ycia, zdrowia, bezpieczestwa, wolnoci jednostkowych i zbiorowych; (2) ktrym powierzona zostaje godno, prawo do wprowadzania nowych pokole do poszczeglnych dziedzin kultury; (3) ktre polegaj na operacjach na powierzonej wasnoci. W przypadku pozostaych z awodw kodyfikacja moe by postrzegana jako prba podniesienia lub ochrony ich prestiu, ktra nie zawsze jest wystarczajco uzasadniona i konsekwentnie realizowana 35 . I. Bogucka i T. Pietrzykowski twierdz, e im wyszy poziom odpowiedzialnoci spoecznej zawodu tym zasadniejsze jest ograniczenie autonomii penicej go jednostki w kwestii wyborw moralnych ze wzgldu na ochron interesw klientw 36 . Ograniczenie to ma prowadzi do sformuowania przez
W. Kot, Status kodeksw etycznych zawodw ekonomicznych , [w:] Elementy etyki..., s. 244. M. Rybak, Etyka menedera spoeczna odpowiedzialno przedsibiorstwa, WN PWN, Warszawa 2012, s. 141. 33 W. Kot, Status kodeksw..., s. 242. 34 Ibidem. 35 P. abieniec, Etyka Etyka zawodowa Prawo (zarys problematyki), Prokurator 2002, nr 2, s. 24. 36 I. Bogucka, T. Pietrzykowski, op. cit., s. 121-123.
31 32

54

ANDRZEJ KLIMCZUK

klienta oczekiwa co do zachowa profesjonalisty, z ktrym ma do czynienia oraz oceny jego praktyki zawodowej. Tym samym zwiksza si przewidywalno zachowa i ustala ich minimalny poziom. Badacze ci zakadaj, e skodyfikowane zasady etyczne powinny obejmowa sytuacje typowe i powtarzalne prowadzc do nawykw i internalizacji norm. Ten automatyzm czynnoci ma uatwia wykonywanie pracy i podejmowanie decyzji oraz uatwia zorientowanie si co do oczekiwa i ogranicze adeptom pretendujcym do wykonywania danego zawodu. Naley przy tym pamita, i poszczeglne osoby mog peni wiele rl zawodowych i spoecznych, a przez to moe dochodzi do konfliktw pomidzy ich rolami wymagajcych rachunku wartoci najwyej ulokowanych w hiera rchiach etyk tych rl37. Wobec wad kodeksw etycznych postuluje si dodatkowe warunki zgodnie z ktrymi powinny by przygotowywane i stosowane. M. Michalik zakada, e powinno si odchodzi od stosowania okrelenia kodeks, ktre jest rdem nieporozumie38. Pojcie to bez niezbdnego rozrnienia jest wykorzystywane w co najmniej trzech znaczeniach: (1) jako okrelenie pewnego typu etyki i postaw; (2) jako system norm, zalece moralnych; (3) jako uporzdkowany zbir zasad, nakazw, przestrg moralnych. Okrelenie to jest te niekiedy zamiennie stosowane z pojciem etyki zawodowej, przez co zawa si jego problematyk. Wzbudza rwnie negatywne skojarzenia z kodeksem karnym i negatywnymi sankcjami. I. Bogucka i T. Pietrzykowski zakadaj w tym kontekcie, e sprzeciw wobec kodyfikacji norm moralnych dotyczy bardziej etyki oglnej ni zawod owej, ktra nie ma tak wysokich wymaga co do koniecznoci przewidywania wszystkich moliwych konfliktw i sposobw ich rozstrzygania 39. Zdaniem badaczy moliwe jest zastpienie terminu kodeks zwrotem zbir zasad etycznych. Wwczas nie zachodzi konieczno speniania przez dany ukad wymaga takich jak: zupeno, niesprzeczno i wyczno.
Tabela 1. Sposoby zwikszenia skutecznoci regulowania zachowa poprzez kodeksy etyczne
(1) Wedug R. Winiewskiego Etyka kodeksowa bdzie uzasadniona o ile: (1) nie bdzie upodabnia si do regulaminw pracy; (2) bdzie wdraana i instytucjonalizowa
37 38

(2)

(3)

(4)

(5) Wedug M. Rybak Skuteczno stosowania kodeksw osiga si poprzez: (1) poprzedzenie przygotowania kodeksu

Wedug Wedug Wedug I. Boguckiej i R.T. De Georgea W. Gasparskiego T. Pietrzykowskiego i wsp. Warunki powodzenia kodeksw etycznych to: (1) akceptacja danej grupy dla przyjtych w kodeksie rozstrzygni; (2) poddawanie Kodeks powinien: (1) normowa nie powinien zatem zawiera opisu wartoci i ideaw, ktrym korporacja suy; Warunki skutecznoci kodeksw i programw etycznych: (1) adekwatno i zgodno z kultur firmy; (2) wspuczest-

W. Kot, Status kodeksw..., s. 242. M. Michalik, Od etyki zawodowej do etyki biznesu, Fundacja Innowacja, Warszawa 2003, s. 77-79, 81. 39 I. Bogucka, T. Pietrzykowski, op. cit., s. 121-123.

PODEJCIE UMIARKOWANE W SPORZE...

(1) na z zachowaniem profesjonalnego podejcia wsparcia specjalistw do spraw etyki, a nie przez dowolne osoby; (3) jej opracowanie bdzie przebiega przy udziale otoczenia zewntrznego organizacji, a nie jedynie zosta odgrnie narzucone przez jej zarzd. (2) kodeksw ocenie zewntrznej celem ograniczenia potencjalnych sprzecznoci midzy interesem danej grupy zawodowej, a oglnospoecznym; (3) troska o zabezpieczenie poprzez kodeks interesu publicznego, a nie czonkw danego zawodu; (4) regulowanie problemw istotnych dla danego zawodu, a nie powielanie oglnych norm; (5) uwzgldnianie w kodeksach zarwno zasad oglnych dookrelanych przez przedstawicieli danego zawodu stosownie do sytuacji oraz szczegowych niedopuszczajcych wyjtkw w okrelonych sytuacjach. (3) (2) w pierwszej kolejnoci, dba o interes publiczny. Nie powinien zawiera przepisw, dla ktrych uzasadnieniem jest wycznie zabezpieczenie interesw czonkw korporacji; (3) by rzeczowy i uczciwy. Regulowa istotne i specyficzne dla danego zawodu problemy, a nie ustala normy, ktre i tak tkwi w powszechnej moralnoci. (4) nictwo i otwarto; (3) formalna poprawno kodeksu; (4) ewolucyjno otwarto na zmiany; (5) otwarte kanay komunikacyjne; (6) uznanie programw etycznych za sta cz funkcjonowania firmy. (5)

55
dugim okresem bada, konsultacji i dyskusji z udziaem wszystkich, ktrych dotyczy dany kodeks; (2) unikanie traktowania kodeksu jako narzuconego przez zarzd danej organizacji, traktowanie go jako wasnoci tych, ktrzy mieli na niego jakikolwiek wpyw; (3) wprowadzenie kodeksu poparte programem szkolenia i rozwoju czonkw organizacji.

rdo: opracowanie wasne na podstawie R. Winiewski, Za i przeciw kodyfikacjom etycznym firm, Diametros (6) 2005, s. 139; I. Bogucka, T. Pietrzykowski, op. cit., s. 123-125; R.T. De George, Business Ethics, New York-London, 1990, s. 387-388 [za:] P. abieniec, Etyka Etyka zawodowa..., s. 27-28; W. Gasparski, A. Lewicka-Strzaecka, B. Rok, G. Szulczewski, Rola i znaczenie programw i kodeksw etycznych , [w:] Etyka biznesu w zastosowaniach praktycznych. Inicjatywy, programy, kodeksy , red. W. Gasparski, A. Lewicka-Strzaecka, B. Rok, G. Szulczewski, Przedstawicielstwo Organizacji Narodw Zjednoczonych w Polsce, Warszawa 2002, s. 32-37; M. Rybak, op. cit., s. 140.

E. Grendecka zaleca sta ocen zgodnoci kodeksw etycznych z podstawowymi zasadami prawa naturalnego i oglnoludzkiej debaty nad pisanymi kodeksami i ich wprowadzeniem w ycie 40. Rwnie P. Rotengruber podnosi argumenty na rzecz debaty nad kodeksami 41. Bez niej mog suy kontroli spoecznej
E. Grendecka, op. cit., s. 685. P. Rotengruber, Kodeks etyczny integracja i przemoc, [w:] Etyka biznesu w zastosowaniach praktycznych..., op. cit., s. 195-205.
41 40

56

ANDRZEJ KLIMCZUK

i politycznej sabszych uczestnikw danego systemu wymiany. Bez pod noszenia kompetencji i wolnoci komunikacyjnych wszystkich jednostek, ktre dany k odeks obowizuje mog prowadzi do symbolicznej dominacji elit wadzy. Zap obiega temu mona poprzez: (1) zwikszanie potencjau integracyjnego i zdoln oci wypowiadania wasnych opinii; (2) prowadzenie dziaa edukacyjno mediacyjnych; (3) stworzenie warunkw zaufania i ograniczenia unikania jego stosowania. Jeszcze dalej idzie P. abieniec, ktry uznaje, e kodeksy etyki zawodowej mog peni swoje funkcje tylko, o ile s przygotowywane przy udziale osb spoza danego krgu czy samorzdu zawodowego 42. Zaangaowaniu otoczenia powinno towarzyszy przemylenie istoty danej etyki zawodowej i zreko nstruowanie rl spoecznych wyznaczajcych wymagania stawiane przedstawici elom poszczeglnych zawodw. Pogldy te uzupeniaj I. Bogucka i T. Pietrz ykowski, ktrych zdaniem debata nad treci i stosowaniem poszczeglnych kodeksw powinna prowadzi do ujawnienia rozbienoci w pogldach, a nastpnie osignicia przynajmniej na jaki czas kompromisu43. Dalsze wymagania i techniki zwikszania skutecznoci kodeksw etycznych zostay przedstawione w tab eli 1. Wiele argumentw za umiarkowan kodyfikacj norm etycznych pozwala wyrni analiza koncepcji spoecznej odpowiedzialnoci przedsibiorstw aut orstwa M. Rybak. Kodeksy etyczne odgrywaj istotn, ale nie decydujc rol w kilku wymiarach tej teorii. Po pierwsze w odniesieniu do etyki osobistej zauwaa si, e stosowanie kodeksw stanowi tylko jeden z etapw rozwoju moralnego czowieka (przejcie od heteronomii do autonomii moralnej wedug L. Kohlberga)44. Po drugie na indywidualne normy etyczne oddziauje wiele rde w tym etyka organizacji (m.in. klimat moralny i kultura organizacyjna) oraz proces instytucjonalizacji etyki 45 . Po trzecie kodeksy etyczne s tylko jednym z instrumentw instytucjonalizacji etyki w organizacjach obok m.in. okrelenia wizji, misji i strategii przedsibiorstwa; szkole etycznych; etycznego podejmowania decyzji; efektywnego komunikowania si; mechanizmw zapobiegania i sprzeciwu wobec zachowa nieetycznych 46 . Po czwarte kodeksy etyczne s tylko czci etycznego wymiaru procesu podejmowania decyzji 47.

42 P. abieniec, O statusie etyki zawodowej i kodeksw etyki zawodowej , [w:] Etyka prawnicza. Stanowiska i perspektywy, red. H. Izdebski, P. Skuczyski, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2008, s. 53-55. 43 I. Bogucka, T. Pietrzykowski, op. cit., s. 123-125. 44 M. Rybak, op. cit., s. 113-116. 45 Ibidem, s. 117, 122-124. 46 Ibidem, s. 131. 47 Ibidem, s. 143-149.

PODEJCIE UMIARKOWANE W SPORZE...

Rysunek 1. Procedura podejmowania decyzji etycznych
Nowe decyzje/dziaania Ustalenie decyzji/dziaa, ktre maj by podjte Ustalenie parametrw opisujcych decyzje/dziaania

57

Osd etyczny Poszukiwanie innych rozwiza Podejcie normatywne Normy i zasady etyczne Normy moralne /standardy: osobiste organizacyjne spoeczne krajowe midzynarodowe Systemy etyczne (uzasadnienie norm) utylitaryzm prawa czowieka etyka Kanta tradycja judeochrzecijaska teoria sprawiedliwoci Wykorzystanie testw etycznych Testy etyczne: zdrowego rozsdku najlepszej strony publicznego ujawnienia wentylacji oczyszczonej idei knebla

Decyzje/dziaania przyjte do realizacji

Decyzje/dziaania odrzucone

rdo: M. Rybak, Etyka menedera spoeczna odpowiedzialno przedsibiorstwa, PWN, Warszawa 2007, s. 149.

Ostatni wskazany wymiar teorii M. Rybak moe posuy za przykad pog odzenia argumentw za i przeciwko kodyfikacji norm etycznych. Zakada si tu, e podejmujc decyzj mona odwoywa si do trzech rde 48. S to: (1) normy uniwersalne lub standardy profesjonalne; (2) kierunki lub systemy i zasady etyczne (np. utylitaryzm, tradycja judeochrzecijaska, personalizm katolicki, etyka I. Kanta, etyka odpowiedzialnoci, teoria sprawiedliwoci i teoria praw); oraz (3) testy etyczne. W dwch pierwszych przypadkach zakada si normatywne podejcie do osdu etycznego zblione do kodeksualizmu. Wykorzystanie testw jest za podejciem bardziej zblionym do sytuacjonizmu, gdy zakada brak ich uniwersalnego charakteru, mniejsze wymagania co do refleksji w oparciu o wiedz filozoficzn oraz ich ukierunkowanie na walor praktyczny 49. Istot proIbidem, s. 146-147. S to np. test zdrowego rozsdku postawienie sobie pytania o rzeczywisty sens zamierzonego dziaania (np. przyjcie apwki, zmiana pracy, zwolnienie pracownika) i jego skutkw; test najle pszej strony analiza i ukazanie najlepszych cech samego siebie po podjciu wtpliwego dziaania; t est publicznego ujawnienia dziaania, decyzji analiza gdzie zachodzi problem, kogo dotyczy, jakie zasady moe naruszy dziaanie na rzecz jego rozwizania i co si stanie, gdy inni dowiedz si
49 48

58

ANDRZEJ KLIMCZUK

ponowanej procedury jest poczenie wszystkich trzech uj, czyli pogodzenie osdu opartego na podejciu normatywnym i w oparciu o wykorzystanie testw etycznych50. Kolejne etapy procedury przedstawia rysunek 1. Procedura zostaje zakoczona podjciem decyzji lub dziaania. Jeli jednak nie spenia okrelonych zasad i testw do decyzja lub dziaanie powinno zosta odrzucone i powinno p oszukiwa si innego sposobu rozwizania danej sytuacji.

4. Podsumowanie
Celem artykuu byo zwrcenie uwagi na moliwo wypracowania umia rkowanego stanowiska w sporze dotyczcym moliwoci i uytecznoci moralnej kodyfikacji norm etycznych. Dyskusj przeprowadzono w odniesieniu do podst awowych argumentw zwolennikw i przeciwnikw kodyfikacji, ze szczeglnym uwzgldnieniem zagadnienia kodeksw etyk zawodowych. Zarysowano podstawowe pojcia teoretyczne i etapy rozwoju kodeksw. Uwzgldniajc przesanki do przyjcia lub odrzucenia kodyfikacji norm etycznych podjto prb omwienia wariantu umiarkowanego. Jest to podejcie, ktre wskazuje na moliwo wyk orzystywania technik zwikszania skutecznoci wdraania kodeksw etycznych, jak rwnie pozwala na osadzenie kodeksw etycznych w szerszym kontekcie innych instrumentw instytucjonalizacji etyki i podejmowania decyzji etycznych w organizacjach.

Bibliografia
Bogucka I., T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, LexisNexis Polska, Warszawa 2009. De George R.T., Business Ethics, New York-London, 1990, s. 387-388 [za:] P. abieniec, Etyka Etyka zawodowa Prawo (zarys problematyki), Prokurator 2002, nr 2, s. 21-33. Dbowski J., Haso Deontologizm, [w:] May sownik etyczny, red. S. Jedynak, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 1999. Elementy etyki gospodarki rynkowej, red. B. Pogonowska, PWE, Warszawa 2004. Filutowska K., Etyka zawodowa. (podrcznik), Wysza Szkoa Ca i Logistyki, Warszawa 2009. Gasparski W., A. Lewicka-Strzaecka, B. Rok, G. Szulczewski, Rola i znaczenie programw i kodeksw etycznych, [w:] Etyka biznesu w zastosowaniach praktycznych. Inicjatywy,
o podjtym dziaaniu; test wentylacji przedstawienie proponowanego dziaania do wgldu innym; test oczyszczenia opowiedzenie innym o problemie (np. prawnikowi, ksigowej), celem uzyskania od nich potwierdzenia susznoci dziaania; test knebla dopisywanie dowcipnych uwag do konspektu dziaa omieszenie nieetycznego dziaania. 50 M. Rybak, op. cit., s. 143-149.

PODEJCIE UMIARKOWANE W SPORZE...

59

programy, kodeksy, red. W. Gasparski, A. Lewicka-Strzaecka, B. Rok, G. Szulczewski, Przedstawicielstwo Organizacji Narodw Zjednoczonych w Polsce, Warszawa 2002, s. 23-53. Grendecka E., Kodeks etyczny, [w:] Powszechna encyklopedia filozofii, t. 5, red. S. Bafia, A. Maryniarczyk, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2004, s. 680-681. Klimowicz E., Hasa: Deontologia; Etyka zawodowa; Sytuacjonizm, [w:] May sownik etyczny, red. S. Jedynak, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 1999. Konstaczak S., Odkry sens ycia w swej pracy. Wok problemw etyki zawodowej, IF WSP, Supsk 2000. Kot W., Etyka jako dziedzina refleksji filozoficznej, [w:] Elementy etyki gospodarki rynkowej, red. B. Pogonowska, PWE, Warszawa 2004, s. 17-19. Kot W., Kulturowe usytuowanie moralnoci i etyki w obszarze orientacji filozoficznych, [w:] Elementy etyki..., s. 20-25. Kot W., Rodzaje i komponenty systemw etycznych, [w:] Elementy etyki..., s. 32-36. Kot W., Status kodeksw etycznych zawodw ekonomicznych, [w:] Elementy etyki..., s. 235244. abieniec P., Etyka Etyka zawodowa Prawo (zarys problematyki), Prokurator 2002, nr 2, s. 21-33. abieniec P., O statusie etyki zawodowej i kodeksw etyki zawodowej, [w:] Etyka prawnicza. Stanowiska i perspektywy, red. H. Izdebski, P. Skuczyski, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2008. Maa encyklopedia filozofii. Pojcia, problemy, kierunki, szkoy, red. S. Jedynak, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Lublin 2002 May sownik etyczny, red. S. Jedynak, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 1999. Michalik M., Od etyki zawodowej do etyki biznesu, Fundacja Innowacja, Warszawa 2003. Pogonowska B., Dziedziny refleksji etycznej nad gospodarowaniem, [w:] Elementy etyki..., s. 37-44. Pogonowska B., Instytucjonalizacja etyki zawodowej, [w:] Praca w perspektywie humanistycznej, red. J. Sikora, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Pozna 2009, s. 149-161. Rotengruber P., Kodeks etyczny integracja i przemoc, [w:] Etyka biznesu w zastosowaniach praktycznych. Inicjatywy, programy, kodeksy, red. W. Gasparski, A. Lewicka-Strzaecka, B. Rok, G. Szulczewski, Przedstawicielstwo Organizacji Narodw Zjednoczonych w Polsce, Warszawa 2002, s. 195-205. Rybak M., Etyka menedera spoeczna odpowiedzialno przedsibiorstwa, WN PWN, Warszawa 2012. Suek M., J. winiarski, Etyka jako filozofia dobrego dziaania zawodowego, Bellona, Warszawa 2001. Winiewski R., Za i przeciw kodyfikacjom etycznym firm, Diametros (6) 2005, s. 135-139. Zdybel L., Hasa: Etyka cnt i wzorw osobowych; Kodeks etyczny; Kodeksualizm, [w:] red. S. Jedynak, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 1999. Zdybel L., Hasa: Etyka deontologiczna; Etyka zawodowa; Sytuacjonizm [w:] Maa encyklopedia filozofii. Pojcia, problemy, kierunki, szkoy, red. S. Jedynak, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Lublin 2002.