Probacja Ms 12.07 PDF

PROBACJA
MINISTERSTWO , SPRAWIEDLIWOSCI
KWARTALNIK
II/2012
ISSN 1689-6122
PROBACJA
KWARTALNIK II/2012 ISSN 1689-6122
MINISTERSTWO
SPRAWIEDLIWOSCI
WYDAWCA:
RADA PrOGrAMOWO-NAUKOWA:
Przewodniczcy Rady: dr Jarosaw Gowin Zastpcy Przewodniczcego: prof. zw. dr hab. dr h.c. Brunon Hoyst prof. dr hab. Marek Konopczyski Czonkowie: prof. zw. dr hab. Andrzej Baandynowicz prof. zw. dr hab. Piotr Hofmaski prof. zw. dr hab. Bronisaw Urban prof. dr hab. Jarosaw Utrat-Milecki prof. dr hab. Wiesaw Ambrozik prof. dr hab. Marek Andrzejewski prof. dr hab. Andrzej Rzepliski prof. dr hab. Andrzej Zoll SSA Kazimierz Postulski Recenzenci zewntrzni: SSO Robert Pelewicz prof. zw. dr hab. Stanisaw Pikulski dr ukasz Kwadrans prof. zw. dr hab. Stefan Lelental mgr Andrzej Martuszewicz prof. zw. dr hab. Karol Poznaski prof. zw. dr hab. Janusz Hryniewicz Redaktor Naczelny: prof. zw. dr hab. Krystyna Marzec-Holka Mirosaw Przybylski prof. zw. dr hab. med. Antoni Florkowski Z-ca Redaktora Naczelnego: prof. dr hab. Andrzej Hankaa Krzysztof Mycka prof. dr hab. Jzef Jan Skoczylas prof. dr hab. Pawe ukw Sekretarz Redakcji: prof. dr hab. Robert Opora dr Ewelina Wojtera prof. dr hab. Beata Anna Nowak Opracowanie redakcyjne: prof. dr hab. Jerzy Kasprzak Agnieszka Malik Marek Marewicz Sdzia Sdu Okrgowego w Krakowie Redakcja techniczna: Jarosaw Juszczak Projekt okadki i opracowanie graficzne: Jarosaw Juszczak Adres Wydawcy: 00-950 Warszawa, Al. Ujazdowskie 11 tel. 22 239 07 81 e-mail: wojtera@ms.gov.pl
Nakad: 3 500 egz.
SPIS TRECI
Prof. zw. dr hab. dr h.c. Brunon Hoyst
Uniwersytet dzki, Wysza Szkoa Menederska w Warszawie
Elastyczno i selektywno oddziaywa

Prof. zw. dr hab. Andrzej Baandynowicz
resocjalizacyjnych jako warunki ich skutecznoci ................................. 5
PEDAGOGIUM Wysza Szkoa Nauk Spoecznych w Warszawie
Metodyka oddziaywania pedagogicznego

w warunkach probacji (cz I)
a skuteczno procesu reintegracji spoecznej
........................................................................ 17
Prof. dr hab. Marek Konopczyski
Twrcza resocjalizacja zarys koncepcji metodycznej ............. 35

Kazimierz Postulski
Sdzia Sdu Apelacyjnego w Lublinie
Decyzja kuratora w postpowaniu karnym wykonawczym ............. 69

Krzysztof Dbkiewicz
Sdzia Sdu Rejonowego w Toruniu
Zaskaralno postanowie i decyzji podejmowanych

w postpowaniu wykonawczym
...................................................................... 91
Piotr Kaczmarek
Sdzia Sdu Okrgowego w Opolu
Konrad A. Politowicz
Asystent sdziego Sdu Rejonowego w Opolu
Nowa podstawa ograniczenia wolnoci skazanych uwagi na tle zmian w art. 169 3 k.k.w. . .......................................... 111
Rafa Skrt
Kurator zawodowy Sdu Rejonowego w Sosnowcu
Sawomir Stasiorowski
Starszy kurator zawodowy Sdu Rejonowego w Iawie
Sdowy kurator zawodowy w wietle nowelizacji

kodeksu karnego wykonawczego
. ............................................................ 135
Spis treci
Asystent sdziego w Sdzie Rejonowym w Opolu
Postpowanie incydentalne w trybie art. 13 1 k.k.w. jako postpowanie w sprawie .................................................................. 157
Anna Jaworska-Wieloch
Aplikantka w Krajowej Szkole Sdownictwa i Prokuratury
Przesanki formalne warunkowego przedterminowego zwolnienia na gruncie art. 155 k.k.w. . ................................................. 197
Robert Pelewicz
Prezes Sdu Okrgowego w Tarnobrzegu
Gwarancje ochrony danych osobowych zarejestrowanych

w systemie dozoru elektronicznego
.................................................... 207
Monika Krasiska
Dyrektor Departamentu Orzecznictwa, Legislacji i Skarg w Biurze Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych
Zasady przetwarzania danych osobowych w dziaalnoci kuratorw sdowych. Ramy prawne i procedury bezpieczestwa wybrane zagadnienia .............................................. 227
Stanisaw Urban
Sdzia Sdu Apelacyjnego w Rzeszowie
Wykonywanie orzecze sdw ukraiskich w Polsce i sdw polskich na Ukrainie w perspektywie EURO 2012 ............................................................................................................. 233
Prof. dr hab. Marek Konopczyski
Dlaczego tak trudno by kuratorem sdowym i pedagogiem jednoczenie? . ....................................................................... 247

Prof. zw. dr hab. Stanisaw Pikulski
Uniwersytet Warmisko-Mazurski w Olsztynie, Wydzia Prawa i Administracji Wspomnienie o Prof. zw. dr. hab. Andrzeju Marku ................... 253
Dr Joanna Brylak
Radca prawny, Europejska Wysza Szkoa Prawa i Administracji w Warszawie
Mirosawa Melezini (red.), KARY I RODkI kARNE. PODDANIE SpRAWCY pRBIE, SYSTEM PRAWA KARNEGO TOM 6
(Recenzja ksiki) ..................................................................................................... 259
Brunon Hoyst
ELASTYCZNO I SELEKTYWNO ODDZIAYWA RESOCJALIZACYJNYCH JAKO WARUNKI ICH SKUTECZNOCI
Walka zprzestpczoci staje si obecnie nie tylko spraw poszczeglnych pastw, ale rwnie organizacji ocharakterze ponadnarodowym. Przyjta strategia walki zprzestpczoci rozgrywa si na dwch paszczyznach: profilaktyczno-prewencyjnej oraz resocjalizacyjno-korekcyjnej1. Wynika to zfaktu, e oddziaywania wsferze profilaktyczno-prewencyjnej nie odznaczaj si wysok skute cznoci, co wkonsekwencji implikuje konieczno dziaa wsferze resocjalizacyjno- korekcyjnej. Pomimo e badania nad skutecznoci programw profilaktycznych iod dziaywa resocjalizacyjnych nale do grupy bardzo trudnych iciko poddajcych si weryfikacji, sytuacja wtej dziedzinie zmienia si od chwili wprowadzenia do kanonu narzdzi statystycznych metaanalizy. Takie ujcie pozwolio na ujawnianie prawidowo ci wwielu niezalenych badaniach irealizowanych projektach. Wykazano midzy innymi, e modzie jest bardziej podatna na oddziaywania korekcyjne ni doroli, aoskutecznoci nie decyduje sama metoda, ale jej dostosowanie do uwarunkowa osobowociowych. Skuteczno podejmowanych oddziaywa moe zosta zwikszona poprzez waciwy nadzr iwpyw nie tylko na jednostk, ale take na jej rodowisko, odpowiednio je modyfikujc2. Resocjalizacja wymaga postpowania elastycznego i selektywnego na rnych etapach oddziaywa. Postpowanie to powinno mie charakter wysoce zindywidualizowany iopiera si na szczegowej diagnozie psychospoecznej osoby skazanej, uwzgldniajcej szereg rnych zmiennych, wtym midzy innymi jej typ temperamentu icechy osobowoci. W zakresie oddziaywa resocjalizacyj no-korekcyjnych takim kierunkiem umoliwiajcym popraw skutecznoci w tej sferze jest stosowanie tzw. paradygmatu zrnicowanych oddziaywa3. Chodzi w tym przypadku ozwrcenie uwagi na now perspektyw otwierajc si wraz zbadaniami nad
1 M. Nowakowski, Koncepcja zrnicowanych oddziaywa jako szansa dla wspczesnej resocjalizacji , [w:] B. Urban (red.), Dewiacje wrd modziey,. Krakw 2001, s. 379-383. 2 L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 2001. 3 K. Pospiszyl, Resocjalizacja, Warszawa 1998.
Brunon Hoyst
zrnicowanymi oddziaywaniami oraz moliwociami teoretycznymi iprakty cznymi, jakie zsob niesie. Sens oddziaywa probacyjnych, wnajwikszym uprosz czeniu, polega na takim oddziaywaniu kuratora zawodowego na osobo wo skazanego, aby skazany do przestpstwa nie powrci, zrezygnowa zdotychczasowego dewiacyjnego modelu ycia oraz przebudowa osobowo wzakresie motywacji, postaw iwartoci. Spoeczestwo w coraz mniejszym stopniu kieruje si iluzj, e zakady penitencjarne speniaj optymalnie swoje funkcje resocjalizacyjne. Rwnie skazani wtpi w obecnej sytuacji w wychowawcze funkcje kary pozbawienia wolnoci. Na taki stan rzeczy skada si kilka niekorzystnych czynnikw4. Po pierwsze, zakady karne grupuj na ograniczonej prze strzeni sprawcw przestpstw ornym stopniu demoralizacji: pierwszy raz skazanych irecydywistw, skazanych zanomaliami psychicznymi oraz osb szczeglnie niebezpiecznych. Wzajemne oddziaywanie psychiczne skazanych wywouje demoralizujcy wpyw na wsposadzonych niewykazujcych tendencji agresywnych lub takich, ktrzy popenili przestpstwo nieumylnie. Skazani podlegaj olbrzymiej presji psychicznej wsytuacji deprywacji potrzeb iwsposadzonych odznaczajcych si ubstwem kulturowym, zaburzo nymi emocjami i deficytami spoeczno-moralnymi. Jeli doda do tego monoto ni ycia wiziennego, brak pracy izerwane wizi rodzinne, to pozbawienie czowieka autonomii jest przez niego dotkliwie przeywane. Przy wyrokach rednio- idugoterminowych skazani ulegaj demoralizacji pod wpywem we wntrznej atmosfery panujcej wich rodowisku, wnastpstwie czego powstaj postawy nieufnoci, lku, pogardy, atake tendencje do uwolnienia si od niepodanych wpyww. Wanym czynnikiem atmosfery psychicznej stwarzanej przez staych bywalcw zakadw karnych uludzi, ktrzy dotychczas yli wnormalnych rodowiskach, jest uczucie degrada cji i ponienia. Czuj si oni dotknici w swej godnoci ludzkiej ipoczuciu wa snej wartoci. Wizy czce ich ze wiatem ludzi uczciwych doznaj osabienia, ich wiara wprzyszo maleje, asia moralna zaamuje si. Rezygnujc zlepszego losu, dostosowuj si do warunkw ycia wiziennego iulegaj depresji emocjonalnej5. Zjawisko adaptacji do warunkw ycia wiziennego iasymilacji jego negatywnych, patologicznych ipodkulturowych wpyww prizonizacji, prowadzi wrezultacie do depersonalizacji, wktrej normy iwartoci spoeczne deklaratywnie s amane, co znacznie utrudnia resocjalizacj ireadaptacj do ycia spoecznego na wolnoci6. Generalnie wspczesna przestpczo idewiacje wzachowaniu s niezwykle zoone irwnoczenie zrnicowane, co koresponduje zoglnymi tendencjami wystpujcymi we wspczesnych spoeczestwach, wktrych obserwuF. Kozaczuk, J. Kozaczuk-Maruszak, Resocjalizacja penitencjarna, [w:] F. Kozaczuk (red.), Modzie wobec wspczesnych zagroe, Rzeszw, 2003, s. 137-144. 5 J. liwowski, Tendencje abolicjonistyczne iskrajnie krytyczne wpenitencjarystyce, [w:] B. Hoyst (red.), Problemy wspczesnej penitencjarystyki wPolsce, Warszawa 1984, s. 9-10. 6 M. Kosewski, Ludzie wsytuacjach pokusy iupokorzenia, Warszawa 1985.
4
Elastyczno i selektywno oddziaywa resocjalizacyjnych...
je si relatywizacj systemw wartoci, nieokrelono i nieprzewidywalno. Tendencje te stwarzaj okrelone utrudnienia, midzy innymi wdiagnozowaniu iprognozowaniu wszelkich procesw spoecznych, wtym rwnie wzakresie patologii. Nie oznacza to negowania sensu diagnozowania iklasyfikowania zjawisk wystpujcych we wspczesnych spoeczestwach, zwaszcza tych niekorzystnych, ktre wymagaj racjonalnej interwencji, korygowania iograniczania. Zasada ta zawsze bya odnoszona do sfery patologii spoecznej, zwaszcza przestpczoci. Wanie wtej sferze najczciej prbowano stosowa aktualne osignicia zza kresu psychologii ipsychiatrii, co zaowocowao wieloci podej diagnostycznych itypologicznych. Diagnoza w ramach elastycznych i selektywnych oddziaywa resocjalizacyjnych peni istotne funkcje praktyczne, gdy pozwala na dobr adekwatnych ispecyficznych metod postpowania. Paradoksalnie, wsytuacji najwikszych wcaej historii myli resocjalizacyjnej, moliwoci korzystania ze strategii itechnik diagnozowania oraz wyjtkowego zapotrzebowania ze strony praktyki, waktualnych warunkach polskich nieproporcjo nalnie rzadziej korzysta si ztych moliwoci. Oznacza to, e decyzje wzakresie doboru metod resocjalizacyjnych podejmowane s arbitralnie, co najwyej wopar ciu odowiadczenia praktykw, bez prowadzenia bada i diagnoz prowadzcych do wyboru adekwatnych i trafnych typologii, a w konsekwencji do wyboru zrnico wanych programw terapeutyczno-resocjalizacyjnych7. Zasadniczym kryterium poddania skazanego oddziaywaniom probacyjnym winien by stopie niedostosowania iprognozy resocjalizacji. Jak dotychczas, stosowanie tego kryterium pozostaje w rkach sdu, a z praktyki wynika, e sd niemal wycznie kieruje si rodzajem iciarem popenionego czynu, natomiast wminimalnym stopniu uwzgldnia waciwoci osobowociowe skazanego. Podkreli naley, e dla waciwej oceny prognozy kryminologicznej niezbdne powinny by dla sdu informacje zebrane wdrodze przeprowadzonego wywiadu rodowiskowego przez kuratora zawodowego. We wspczesnych systemach resocjalizacyjnych, koncepcja zrnicowanego, awic elastycznego iselektywnego, podejcia wresocjalizacji jest powszechn zasad8. Prawidowe opracowanie adekwatnego izrnicowanego programu oddziaywa resocjali zacyjnych nie jest moliwe bez rzetelnej diagnozy i typologii, uwzgldniajcej specyficzne waciwoci osobowociowe skazanego oddanego pod dozr kuratora. Stwierdzenie to jest oczywiste, gdy wemiemy pod uwag, e ten sam czyn moe by dokonany zarwno przez jednostk psychopatyczn, jak rwnie owyranych cechach neurotycznych czy cierpic na przewlek
7 B. Urban, Typologia zaburze wzachowaniu jako warunek skutecznej profilaktyki iresocjalizacji modziey, [w:] T. Sotysiak, J. Sudar-Malukiewicz (red.), Zjawiskowe formy patologii spoecznych oraz profilaktyka iresocjalizacja modziey, Bydgoszcz 2003, s. 277-290. 8 L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 2001.
Brunon Hoyst
depresj. Okrelony czyn moe wic wyni ka zrnych motywacji jednostek zaburzonych czy niedostosowanych, u ktrych stwierdza si rn etiologi icechy osobowociowe, aoskutecznej resocjalizacji mona mwi tylko wtedy, gdy wemiemy pod uwag wyniki bada (diagnoz) wzakresie etiologii iobjaww zaburze niedostosowania. Elastyczne iselektywne podejcie polega na opracowaniu istosowaniu odpowiednio spj nych ispecyficznych zasad metod resocjalizacyjnych wstosunku do wmiar ho mogenicznych grup. Homogenicznoci nie mona osign bez uwzgldnienia wy niku diagnozy cech osobowociowych iczynnikw etiologicznych. Wyniki tych dia gnoz s koniecznym materiaem do dalszej operacji, jak jest typologia. W grupach homogenicznych znajduj si jednostki zaliczone do jednego typu lub do typw pokrewnych, podatnych na okrelone, specyficzne oddziaywania. Naley doda, e grupy homogeniczne s nie tylko skuteczn, ale te najbardziej optymaln form pod wzgldem organizacyjno-ekonomicznym. Niezbdne jest rwnie dokonanie wnikliwego przegldu ioceny sys temu kwalifikowania stosowanego przez sdy, a tym bardziej caej procedury dia gnostyczno-typologicznej izasad tworzenia grup wychowawczych wpolskich za kadach resocjalizacyjnych. Diagnozowanie iklasyfikacja nie ogranicza si tylko do wsko pojtej dziaalno ci resocjalizacyjnej. Przedsiwzicia te powinny stanowi nieodczny element wszel kiego typu profilaktyki na rnych etapach rozwoju psychofizycznego dzieci i mo dziey z instytucji opiekuczych oraz przy podejmowaniu niektrych programw wychowawczych idydaktycznych wnaturalnych rodo wiskach, jak rodzina czy szkoa. Skuteczna resocjalizacja musi si opiera na dokadnym rozpo znaniu etiologii iobjaww zaburze jednostek, ktre zuzasadnionych wzgldw zamierza si podda dziaaniom korekcyjnym. Diagnozowanie winno uwzgldnia aktualne trendy teoretyczne iwyniki bada empirycznych wdyscyplinach naukowych badajcych zjawisko zaburze. Generalnie, efektem postpowania diagnostycznego ma by ustalenie rozmiarw zaburze wokrelonych grupach irodowiskach wychowawczych oraz dokonanie typologii jednostek zaburzonych. Typo logia bezporednio wyznacza dobr zrnicowanych dziaa resocjalizacyjnych oraz wduym stopniu ostatecznie przesdza oich skutecznoci9. Dotychczasowe badania idziaania wzakresie resocjalizacji przez dugi czas zakaday istnie nie uniwersalnej teorii, metody, zasady, czy te heurystyki, pozwalajcej na skuteczne oddziaywanie na wychowankw niezalenie od ich zrnicowania. Ta kie ujcie wynika porednio z zaoenia, jak si wydaje, e niedostosowanie spoeczne ma stosunkowo jednolity charakter ijest niezalene od uwarunkowa osobowociowych itemperamentalnych. Pierwsze powane wnioski na temat moliwoci tworzenia typologii przestpcw w kontekcie zrnicowania oddziaywa korekcyjnych sigaj do prac H.J. Eysencka.
9
B. Urban, op. cit., s. 279.
Decydujce znaczenie dla tworzenia strategii resocjalizacyjnej ma zrnico wanie przestpcw wramach wymiaru introwersja ekstrawersja. Wduym uproszczeniu introwertycy oplastycz nych systemach nerwowych atwiej nabywaj odruchy moralne ni sztywni ekstra wertycy. Efektem tego warunkowania jest reakcja na zakazane zachowania lkiem utrwalanym za pomoc kar wdziecistwie idodatkowo wzmacnianym przez komunika ty werbalne wyciu dorosym. Jednake przedstawiona klasyfikacja nie jest tak idealna, jakby to mogo si wydawa ze wzgldu na fakt, e bycie introwertykiem nie wyklucza popenienia przestpstwa, a ekstrawersja nie determinuje bycia przestpc. Przyjty po dzia pozwala jednak na rozrnienie midzy przestpcami neurotycznymi i psychopa tycznymi. Konsekwencje praktyczne wynikajce ztakiej typologii polegaj gwnie na okreleniu podatnoci jednostki na oddziaywania korekcyjne i ich odpowiednim proje ktowaniu. Jednostki psychopatyczne ulegaj poprawie pod wpywem terapii opartej na dyscyplinie, wysiku, neurotycznej refleksji ianalizie10. Bardziej zaawansowanym projektem pod wzgldem teoretycznym i praktycznym jest zaproponowana przez M.Q. Warren koncepcja oparcia oddziaywa resocjalizacyj nych na kryterium dojrzaoci interpersonalnej. Genezy tej kon cepcji mona upatrywa w pracach E.H. Eriksona dotyczcych rozwoju spoecznego jednostki11. Warren zaoya, e oddziaywania korekcyjne musz by dostosowane do cech osobowociowych oraz do rodzaju negatywnych za chowa. Przyja ponadto, e aktywno behawioralna zaley od percepcji swojej osoby wrd innych jednostek. Po analizie typowych dla poszczeglnych jednostek proble mw adaptacyjnych wsferze spoecznej wyodrbniono siedem poziomw dostosowa nia. Spektrum dostosowania wsferze spoecznej waha si od niemonoci odrnienia si od innych osb poprzez wzgldne orientowanie si wstosunkach interpersonalnych imotywach dziaania jednostek, a do idealnego dostosowania si, wyraajcego si wrealizacji wasnych motyww bez naruszania praw innych jednostek. Dziki zaawan sowanym narzdziom diagnostycznym, tworzonym midzy innymi przez: C. Sullivana, M.Q. Granta iJ.D. Granta, C.E Jesnessa iR.E Wedgea, dotychczasowa typologia zo staa dodatkowo zrnicowana, dostosowana do realiw dziaalnoci resocjalizacyjnej oraz zaopatrzona wstosunkowo oglne programy oddziaywa. Kon cepcja ta 12 zostaa zastosowana, przynoszc zrnicowane rezultaty . H. Quay upatruje skonnoci do przestpstwa i jego poszczeglnych rodzajw w konkretnych konfiguracjach cech osobowoci. Autor ten wyrni cztery paszczyzny genezy czynu przestpczego. Pierwsza to sfera postaw, opi nii, w ktrych zauwaa si brak uspoecznienia jednostki, druga wyraa si wagresyw nym zachowaniu skorelowanym zpoczuciem niszoci, braku wartoci, poczuciem wi ny oraz lku, trzecia to akceptacja wartoci, norm istandarK. Pospiszyl, Resocjalizacja. Warszawa 1998. L. Pytka, op. cit., s. 316. 12 L. Pytka, T. Zacharuk, Pedagogika resocjalizacyjna, Siedlce 1998.
10 11
10
Brunon Hoyst
dw stojcych wopozycji do oglnie przyjtych zasad prawnych imoralnych, ale obowizujcych wramach podkul tury, czwarta wyraa si woglnej niedojrzaoci iniezdolnoci do sprostania wymaganiom stawianym jednostce przez spoeczestwo. Przedstawione paszczyzny stay si punktem wyjciowym do stworzenia typologii, a tym samym skonstruowania progra mw resocjalizacyjnych. Zarzuty formuowane przez jej przeciwnikw gwnie koncen troway si na podkrelaniu niebezpieczestwa zwizanego z etykietowaniem wycho wankw, jednak jest to, jak si wydaje, problem kadej koncepcji tworzcej typologi13. Waktualnie obowizujcej klasyfikacji DSM-IV przy rozpoznaniu osobowoci antyspoecznej kadzie si nacisk na dwa czynniki. Pierwszy znich odnosi si do obecnoci u jednostki zaburze kontroli zachowania przed 15 rokiem ycia, obejmujcych szeroki zakres objaww, ktre charakteryzuje antyspoeczno, agre sywno, destrukcyjno oraz lekcewaenie swoich obowizkw. Drugim znich jest kontynuacja zaburze antyspoecznych od dziecistwa do dorosego okresu ycia. Ztego punktu widzenia omawiana klasyfikacja uzalenia rozpoznanie osobowoci antyspoecznej nie tylko od obecnoci okrelonego wzorca zachowa antyspoecz nych wdanym momencie, ale take od jego cigoci wszerokim przedziale czasu14. U osoby dorosej, u ktrej zidentyfikowano osobowo antyspoeczn, mog wystpowa objawy, takie jak: czste konflikty wpracy zawodowej, amanie przepi sw prawnych, nadmierna draliwo iimpulsywno, lekkomylno w postpowa niu, nieumiejtno planowania dziaa, posugiwanie si kamstwem ioszustwem, niedotrzymywanie zobowiza finansowych, zachowania agresywne, trudnoci wutrzymywaniu zwizkw monogamicznych, brak wyrzutw sumienia ipoczucia winy oraz lekcewacy stosunek do prawdy. Rzecz charakterystyczn jest to, i wie le ztych osb zazwyczaj nie przyznaje si do posiadania wyej wymienionych cech, czsto przypisujc sobie pozytywne cechy charakteru15. Osobowo antyspoeczna nierzadko wspwystpuje z innymi kategoriami psy chopatologicznymi, jak np. uzalenienie od substancji psychoaktywnych czy inne formy specyficznych zaburze osobowoci, co moe utrudnia dokonanie waciwej diagnozy. Na przykad impulsywno iagresywno s objawami wystpujcymi nie tylko wprzypadku osobowoci antyspoecznej, ale take wosobowoci narcystycz nej ipogranicznej (borderline). Wdiagnozie wic naley zwraca uwag na obecno innych objaww, np. jednostki zosobowoci pograniczn wykazuj skonno do niepokoju, zosobowoci narcystyczn za potrzeb posiadania satysfakcjonuj cych kontaktw spoecznych, czyli cech, ktrych na og brak jest osobom z osobo woci antyspoeczn. Pacjenci psychiatryczni, ktrzy przejawiaj zachowania anty spoeczne, rni si od osb zosobowoci antyspoeczn zuwagi na takie czynni ki, jak: tendenK. Pospiszyl, Resocjalizacja, Warszawa 1998. M. Radochoski, Osobowo antyspoeczna, Rzeszw 2000, s. 109. 15 A. Jakubik, Zaburzenia osobowoci, Warszawa 1999, s. 54-61.
13 14
11
cje samobjcze, alkoholizm czy skonno do stanw depresyjnych. Utakich osb znacznie czciej wystpuj zamachy samobjcze ni np. wgrupie winiw ze zdiagnozowan osobowoci antyspoeczn16. Wzorce zachowania charakterystyczne dla osobowoci antyspoecznej rni si te zdecydowanie od zachowa wystpujcych uosb zaangaowanych aktywnie worganizacj protestw spoecznych czy amicych przepisy prawne ze wzgldu na przekonania religijne. Takie osoby zwykle zdolne s do nawizywania ipodtrzymy wania znaczcych wizi midzyludzkich oraz cechuje je prawidowo uksztatowane poczucie odpowiedzialnoci za swoje postpowanie. Jeli zdarza si im naru sza normy prawne czy kulturowe, przeywaj wwczas poczucie winy, natomiast swoje postpowanie tumacz zwykle wyszymi racjami, np. e robi to dla dobra ogu, wobronie praw czowieka, dla ochrony rodowiska naturalnego czy z prze kona natury religijnej. Zasadnicz cech osobowoci antyspoecznej jest wystpowanie utrwalonego wzoru zachowania charakteryzujcego si lekcewaeniem oraz naruszaniem praw innych ludzi, ktry ksztatuje si wokresie dziecistwa lub wczesnej fazie okresu do rastania, anastpnie utrzymuje si do wieku dorosego. W zwizku z powyszym dla postawienia diagnozy wymaga si, aby dana jednostka miaa co najmniej 18 lat, a wokresie przed 15 rokiem ycia wystpoway uniej zaburzenia kontroli zachowa nia. Istot ich jest rwnie obecno utrwalonego iczsto powtarzajcego si wzoru zachowania charakteryzujcego si naruszaniem praw innych osb oraz norm spoecz nych wstopniu, ktry nie jest adekwatny do wieku rozwojowego dziecka. Mona wy rni cztery grupy form zaburze zachowania: agresj wobec ludzi, zwierzt; nisz czenie mienia; oszustwo lub kradzie; powane naruszanie innych norm spoecznych. Jeli zachowania te ulegaj utrwaleniu iprzejawiaj cigo a do okresu dorosoci, wwczas mona mwi oosobowoci antyspoecznej we waciwym znaczeniu. Osoby dorose zzaburzeniami antyspoecznymi dopuszczaj si czynw takich jak niszczenie cudzej wasnoci, zn canie si nad innymi, kradziee czy zajmowanie si dziaalnoci sprzeczn zpra wem, czsto oszukuj innych imanipuluj nimi, gwnie po to, aby uzy ska jak korzy materialn lub satysfakcj osobist. Wtym celu mog posugiwa si kamstwem, uywa faszywych dokumentw, zwodzi innych czy symulowa jak chorob. Inn cech tych osb jest impulsywno wpostpo waniu, przejawiajca si trudnociami wplanowaniu dziaa na dalsz przyszo. Wzwizku ztym nawet wane decyzje mog by przez nie podejmowane bez wik szego namysu, bez przewidywania ich konsekwencji dla innych ludzi czy samego siebie. Wrezultacie mog one nagle, bez wanego powodu, zmieni prac, miej sce zamieszkania czy porzuci blisk osob. Jednostki charakteryzujce si osobowoci antyspoeczn wykazuj nierzadko brak odpowiedzialnoci wpenieniu rl rodzicielskich, co moe przeja16
L. Cierpiakowska, Psychopatologia, Warszawa 2007, s. 313.
12
Brunon Hoyst
wia si np. wzanie dbywaniu dzieci inaraaniu ich na rne niebezpieczestwa, a take w wykonywa niu pracy zawodowej. Nieodpowiedzialno w odniesieniu do pracy zawodowej moe przejawia si dugimi okresami bezrobocia, pomimo istniejcych moliwoci zatrudnienia, powtarzaniem si nieusprawiedliwionej absencji albo te czstym porzucaniem pracy bez towarzyszcego mu zamiaru podjcia nowego zatrudnienia. Brak odpowie dzialnoci wsprawach finansowych moe wystpowa wformie zachowa, takich jak: oszustwa podatkowe, poyczanie pienidzy bez zamiaru ich oddania oraz marnotrawie nie rodkw przeznaczonych na utrzymanie dzieci iinnych czonkw rodziny. Jednostki zosobowoci antyspoeczn wykazuj rwnie draliwo iagresyw no, co powoduje, i czsto zbahych powodw wdaj si wkonflikty zinnymi czy te staj si sprawcami napaci fizycznych. Nie chodzi tu oakty agresji fizycznej, ktrych celem jest obrona przed agresj, ale ozachowania motywowane wiadom chci zaszkodzenia lub zadania cierpienia innym. Osoby zosobowoci antyspo eczn wykazuj wyranie lekcewacy stosunek do bezpieczestwa wasnego oraz innych ludzi. Moe on si wyraa wzachowaniach, takich jak: naruszanie przepisw drogowych, brak odpowiedzialnoci wyciu seksualnym czy naduywanie rodkw uzaleniajcych17. Zwrci naley uwag, e cech charakterystyczn ludzi zosobowoci antyspoeczn jest to, i nie przeywaj oni uczucia alu czy przykroci zpowodu konsekwencji, jakie mog dotkn inne osoby w zwizku z ich dziaaniami. Zamiast tego okazuj obojtno lub arogancj, ktra moe przejawia si cynicznymi tumaczeniami. Ponadto, mog bezpodstawnie czyni swoje ofiary wspwinnymi tego wszystkiego, co je spotkao. Takim opiniom towarzyszy zazwyczaj brak wspczucia izainteresowania sytuacj ofiar aktw antyspoecznych. Ich sprawcy nie odczuwaj potrzeby zrekompensowania im cierpienia czy naprawienia poniesionych strat18. Osobowo antyspoeczna odznacza si brakiem empatii, cynizmem, gruboskr noci oraz okazywaniem lekcewaenia wobec cierpienia przeywanego przez ich ofiary. Cz znich posiada nieadekwatnie wyolbrzymione poczucie wasnej warto ci, czemu moe towarzyszy przekonanie oswojej wyjtkowoci oraz system niere alistycznych oczekiwa wobec wasnej przyszoci, przeznaczenia do zajmowania wybitnych stanowisk czy wypenienia jakich szczeglnych zada yciowych. Wpa rze ztym mog i cechy uatwiajce robienie na osobach zotoczenia dobrego wra enia podczas pierwszych kontaktw. Dla jednostek z osobowoci antyspoeczn charakterystyczny jest brak odpo wiedzialnoci wsferze ycia pciowego, aszczeglnie przedmiotowe traktowanie partnera, bez odpowiedniego zaangao wania emocjonalnego. Osoby takie maj zwykle wielu partnerw seksualnych, gdy trudno jest im duej wytrwa wzwizku monogamicznym.
17 18
M. Radochoski, op. cit, s. 111. A. Jakubik, Zaburzenia osobowoci, Warszawa 1999, s. 54-61.
13
Wrelacjach zinnymi ludmi osoby zosobowoci antyspoeczn staraj si ich dewaluowa, przywaszcza sobie ich wasno zarwno materialn, jak iintelektualn. Zaznaczy naley, e wpodejmowaniu decyzji oresocjalizacji takich osb, atake ojej formie, naley bra pod uwag zmienn indywidualn, jak jest tzw. zapotrzebowania na stymulacj19. Cech, ktra wyraa tendencj do poszukiwania lub unikania stymulacji, nazywa si poszukiwaniem dozna. Wprzypadku tej cechy podstawow rol odgrywa stan subiektywny wywoany przez bodce, anie sama warto fizyczna bodca. Poszukiwanie dozna jest cech okrelan przez potrzeb rnorodnych, nowych izoonych dozna oraz przey. M. Zuckerman skonstruowa kwestionariusz znany jako Skala Poszukiwania Dozna (Sensation Seeking Scale SSS), ktry pozwala na dia gnoz 4 specyficznych czynnikw wchodzcych wskad wymiaru poszukiwania do zna. S to: Poszukiwanie Grozy iPrzygd, Poszukiwanie Przey, Rozhamowanie iWraliwo na Nud. Pierwszy zprzedstawionych wyej wymiarw przejawia si m.in. wpodejmowa niu aktywnoci charakteryzujcej si ryzykiem fizycznym, jak np. skakanie ze spado chronem, zjazd na nartach. Drugi czynnik obejmuje przede wszystkim poszukiwanie nowych przey psychicznych izmysowych, takich jak przeycia artystyczne, mu zyczne, ale rwnie przeycia zwizane zzaywaniem narkotykw. Trzeci dotyczy hedonistycznych przey wynikajcych z takich aktywnoci, jak libacje alkoholowe, dowiadczenia seksualne igry hazardowe. Czwarty natomiast czynnik przejawia si m.in. awersj do czynnoci rutynowych ido nudnych osb oraz niepokojem jako efektem przebywania wsytuacjach monotonnych. Poszukiwanie dozna, jako waciwo indywidualna, ma wyranie zaznaczon komponen t biologiczn ijest wduym stopniu zdeterminowana genetycznie. Przyjmuje si, e orodkiem odpo wiedzialnym za rnice indywidualne w poszukiwaniu dozna jest ukad limbiczny, przy czym chodzi gwnie ometabolizm neuroprzekanikw dopaminy inoradrenaliny, ktre stanowi biologiczny substrat poszukiwania dozna. Wykazano, e osoby poszukujce dozna charakteryzuj si m.in. silnie zaznaczonym odruchem orientacyjnym, urozmaico nym yciem seksualnym, tendencj do uywania rnorodnych narkotykw, chci uczestniczenia wniezwykych eksperymentach oraz wczynnociach nasyconych du ym stopniem ryzyka. Wprzypadku osb unikajcych dozna charakterystyka ta bdzie odwrotna. Ustalono ponadto, e mczyni charakteryzuj si wyszym po ziomem poszukiwania dozna wporwnaniu zkobietami. Wyniki bada wskazuj, e wanym stan dardem regulacji zachowa jest 20 denie do zachowania optimum aktywacji . Moe to by optimum aktywacji okrelajce gotowo do radzenia sobie zzadaniami obardzo rnym stopniu
M. Zuckerman, Sensation Seeking. AComparative Approach to aHuman Trait, Behavioral and Brain Sciences 1984, nr 7, s. 413-471. 20 A. Eliasz, Temperament asystem regulacji, Warszawa 1981, s. 64.
19
14
Brunon Hoyst
trudnoci. Wwypadku, gdy uda nej osoby wystpi proces rnicowania tego optimum na specyficzne ze wzgldu na pewne klasy trudnoci zada, podmiot steruje wasnym zachowaniem stosow nie do specyficznych standardw regulacji aktywacji. Niezalenie od tego, co jest podstaw ustalenia optimum aktywacji, wskazywano na to, e zarwno ludzie, jak izwierzta d do utrzymania aktywacji na optymal nym poziomie. Podmiot, dc do zachowania optimum aktywacji, stara si za pewni dopyw odpowiedniej dawki stymulacji. Na mechanizm funkcjonalny regulacji sty mulacji skada si midzy innymi umiejtno dostarczania odpo wiedniej dawki stymulacji stosownie do diagnozy stop nia deprywacji tej potrzeby lub redukcji stymulacji przy jej nasyceniu, tj. przestymulowaniu. Rozbieno stymulacji rzeczywistej od optymalnej wzbudza motywacj do redukcji tej rozbienoci. Motywa cja do dostarczenia sobie okrelonej dawki stymulacji lub jej redukcji jest wyznaczona sytuacyjnie przez czyn niki okrelajce stopie zaspokojenia potrzeby stymula cji. Wwypadku rozbienoci midzy podan, optymaln dla osobnika dawk stymulacji arzeczywist, stan podany moe by osigany poprzez wybr odpowied nio tonizujcych bd relaksujcych zaj, poprzez pre ferencje odpowiednio stymulujcych sytuacji, bd te poprzez zachowanie si bardziej lub mniej energiczne itd. Wsytuacji zbyt sabej stymulacji, aby poziom aktywacji pozosta na optymalnej paszczynie, uruchamiana jest motywacja do odbioru takiej dodatko wej dawki stymulacji, pyncej ze rodowiska lub zwi zanej zwasn aktywnoci podmiotu, ktra mogaby przywrci to optimum. Zdaniem niektrych autorw bardzo maa wraliwo uka du nerwowego, ktrej towarzyszy bardzo dua potrzeba stymulacji, wie si zksztatowaniem osobowoci antyspoecznej21. Przynajmniej wodniesieniu do czci osb charakteryzujcych si t osobowoci uzasadnione jest przypuszczenie, e s one, zracji na bardzo du potrzeb stymulacji, permanentnie niedostymulowana. Ta kategoria osb powinna by wobec tego szczeglnie motywowana do uzupeniania brakujcej stymulacji. Okazao si, e motywacja ta moe nawet skania psychopatw do odbioru bodcw uznawanych powszechnie za awersyjne, jeli mog one zaspokoi gd stymulacji. W obecnym stanie rzeczy koncepcja elastycznego i selektywnego dziaania wdziedzinie resocjalizacji wydaje si stanowi wart rozwaenia propozycj. Pozwala na zakrojone na szerok skal badania empiryczne w celu stworze nia najbardziej optymalnej strategii oddziaywania resocjalizujcego oraz zwikszenie skutecznoci systemu poprzez aplikowanie rozwiza ju przynoszcych wyniki win nych krajach, atake umoliwia kontrolowanie oddziaywa iich efektywnoci wra mach obecnego systemu resocjalizacyjnego. Warto podkreli, e dotychczasowa typologia oddziaywa resocjalizacyjnych wniewielkim stopniu uwzgldnia uwarunkowania osobowociowe, abardziej koncentruje si na zagroeniu ze strony skazanego oraz jego postpach wresocjalizacji.
H.C. Quay, Psychopathic personality as pathological stimulation seeking, American Journal of Psychiatry 1985, nr 2, s. 122.
21
15
Problemem czsto podnoszonym przez teoretykw i praktykw jest rozbieno, jaka wystpuje pomidzy ustaleniami badaczy a zapotrzebowaniem ze strony praktykw, ktrzy domagaj si tworzenia precy zyjnych programw resocjalizacyjnych, pozwalajcych im na skuteczne dziaanie22. Obecnie nauka oferuje szeroki wybr goto wych, sprawdzonych programw resocjalizacyjnych, ktre mog by wykorzystywane przez wychowawcw w zakadach karnych, kuratorsk sub sdow, atake pracownikw placwek resocjalizacyjnych. Niewtpliwie poprawcza, reedukacyjna czy resocjalizacyjna funkcja kary powinna by realizowana wzakadach karnych, co przyniosoby pewne wymierne efekty dla osadzonych. Efektywno resocja lizacji penitencjarnej ipomocy postpenitencjarnej dawaaby wkonsekwencji wymierne rezultaty wpostaci obnienia si wskanika recydywy. Wystpujce problemy resocjalizacji wwarunkach izolacji penitencjar nej naley rozwizywa wsposb elastyczny biorc pod uwag zoono iwielorako uwarunkowa tych oddziaywa. Wwarunkach polskich ta perspektywa wydaje si szczeglnie pocigajca, zarwno dla praktykw, jak iteoretykw, ze wzgldu na trwajce wci prace, majce na celu zreformo wanie dotychczasowego systemu resocjalizacyjnego i dostosowanie go do wymaga sta wianych mu przez spoeczestwo irealny ukad sytuacyjny. Podstawow kwesti pozostaje jednak problem elastycznoci iselektywnoci postpowania resocjalizacyjnego, ktrego efektywno wymaga dokonania ju na etapie sdowego wymiaru kary wnikliwej diagnozy tych sprawcw przestpstw, wobec ktrych ma sens orzekanie rodkw probacyjnych. Zaznaczy naley, e wtym zakresie szczeglne znaczenie maj informacje uzyskane wdrodze przeprowadzonego wywiadu rodowiskowego (tak moliwo daje obecnie przepis artykuu 214 1 k.p.k.) przez sdowego kuratora zawodowego, ktry dostarczajc wiedz sdowi przed wydaniem wyroku inaoeniem obowizkw na skazanego, moe wskaza, czy resocjalizacja wwarunkach probacyjnych ma szans by skuteczn. Racjonalnym zatem jest postulat, aby przed orzekaniem wyroku sd wyda indywidualn prognoz kryminologiczn, co do perspektyw resocjalizacji skazanego23. Chodzi wszczeglnoci ouwzgldnienie tych cech osobowoci, ktre mog stanowi istotn przeszkod wprocesie resocjalizacji wwarunkach probacyjnych, a take o osoby uzalenione, sprawcw nieprzystosowanych spoecznie, lecz rokujcych popraw. Takie osoby naley rozpozna w procesie karnym moliwie najszybciej, jeszcze przed wydaniem orzeczenia. Dokonanie ju na wstpie, szczegowej diagnozy psychospoecznej skazanego pozwala na sformuowanie, woparciu oni, trafnej prognozy resocjalizacyjnej.
M. Nowakowski, Koncepcja zrnicowanych oddziaywa jako szansa dla wspczesnej resocjalizacji, [w:] B. Urban (red.), Dewiacje wrd modziey, Krakw, 2001, s. 382-383. 23 Blisze uwagi patrz B. Hoyst, Kryminologia wyd. X, Warszawa 2010, s. 1184-1200.
22
16
Brunon Hoyst
Wprzypadku pozytywnej prognozy naley stosowa oddziaywania probacyjne w postaci dziaa resocjalizacyjnych, wychowawczych, leczenia, terapii, pomocy psychologicznej. Podejmowanie za dziaa na rzecz ksztatowania postaw prospoecznych, wprzypadku negatywnej prognozy kryminologicznej, powinno rozpocz si wokresie izolacji penitencjarnej, aby kontynuowane przez kuratora zawodowego w warunkach prby, przy wzmoonej kontroli i monitoringu oraz stanowczym egzekwowaniu naoonych obowizkw. Niezbdne jest take prowadzenie studiw nad niepodanymi zachowaniami jednostek igrup pod ktem widzenia kompleksu si sytuacyjnych majcych wpyw wdanym rodowisku behawioralnym. Zmienianie ich moe spowodowa redukcj niepodanych reakcji wwikszym znaczeniu, ni dziaania prewencyjne ukierunkowane wycznie na zmian sytuacji. Wprocesie resocjalizacji wane s trzy poziomy oddziaywa na: osob, sytuacj isystem. Nowoczesna psychologia amerykaska kadzie nacisk na komplementarne podejcie do zmian transformacyjnych. Psychologia za sprowadza si do tezy Czyni niedobrze, wiedzc co dobre. Wreszcie wskaza naley na samorefleksj. Istotn kwesti jest poznanie siebie (szczeglne uwzgldnienie negatywnych cech) ipodjcie dziaa majcych na celu ich neutralizacj lub nawet eliminacj. Wposzukiwaniu modelu resocjalizacji naley obok pytania dlaczego? (odwoujcego si do cech dyspozycyjnych jednostki) uwzgldni take problem jak? dotyczcy warunkw etiologicznych, gdy tylko holistyczne podejcie do resocjalizacji zapewnia jej efektywno24.
FLEXIBLE AND SELECTIVE IMPACTS OF REHABILITATION AS FACTORS DETERMINING ITS EFFECTIVENESS
Abstract
Rehabilitation requires flexible and selective approaches on various stages of its implementation ,and its character should be highly individualistic and based on a detailed psycho-social diagnosis of the person on probation, taking into consideration a number of different variables such as the persons type of temperament and personality features. In order to achieve better effects of rehabilitation correction, we can apply the paradigm of diversified impacts. It is also important to realize the prospect of research being done on diversified impacts and theoretical and practical possibilities it can open. The point is, to put it simply, that supervision of the people on probation consists in making such an impact on those, who have committed crimes in the past, that they do not become recidivists but give up their deviant way of life and build up their personality within the scope of motivations, attitudes and values.
24
Ph. Zimbardo, Efekt Lucyfera, Warszawa 2012, s. 10-30.
Andrzej Baandynowicz
METODYKA ODDZIAYWANIA PEDAGOGICZNEGO A SKUTECZNO PROCESU REINTEGRACJI SPOECZNEJ W WARUNKACH PROBACJI (cz I)
Funkcjonalno systemu reintegracji astopie jego koherencji
Rozpatrujc proces reintegracji spoecznej trzeba zaznaczy, e analiza ta powinna by dokonywana w rygorach funkcjonalnoci i efektywnoci, czyli poprawnoci ikoherencji systemu. Jeeli chodzi ozagadnienie funkcjonalnoci systemu, zwracamy uwag na cztery konieczne iniezbdne elementy, ktre musz zaistnie, aby mona byo prowadzi prac terenow, czyli uruchomi metodyk oddziaywa pedagogicznych1. Waspekcie funkcjonalnoci zwracamy uwag na element homeostazy, czyli spjnoci. Przedmiot analizy trzeba zatem rozpoznawa wrygorach wiedzy ikompetencji oraz aksjologii imetodyki oddziaywania. Ideologia jest pochodn dla aksjologii, awiedza jest pochodn dla metodyki oddziaywa. Zastanawiamy si bowiem, jak zorganizowa prac terenow, niezbdn wprocesie wczania jednostki ktra obciona jest kryzysem zachowa prospoecznych do zdrowej struktury spoecznej2. Problem funkcjonalnoci wie si zkoniecznoci zaistnienia wspomnianych czterech elementw, takich jak: cele, funkcje, strategia (tj. metoda, technika isposb postpowania) oraz narzdzia, czyli instrumenty interweniowania na rzecz podmiotu ijego otoczenia spoecznego3. Caa procedura oddziaywa, ktra ma zapewni ukad homeostatyczny (funkcjonalny), musi przebiega wpaszczynie mikrospoecznej imakrospoecznej. Nie mona pomija tych dwch obszarw, poniewa musz by one poddane oddziaywaniu rwnolegemu. To znaczy, e jeeli kto dziaa na jednostk, to jednoczenie wcza j do grupy, grup, organizacji,
Cekiera C., Rozwj ku wyszym wartociom profilaktyk przestpczoci, [w:] B. Urban (red.), Dewiacje wrd modziey. Uwarunkowania iprofilaktyka, wyd. UJ, Krakw 2001. 2 Mocicka L., Przestpczo nieletnich. Podoe. Geneza. Motywy, Ossolineum, Wrocaw Warszawa Krakw 1970. 3 Sobczak S., Realistyczne ujcie filozofii czowieka zasad wyboru celw wychowania, Opieka Wychowanie Terapia 1996, nr 2 (38).
1
18
instytucji, spoecznoci ispoeczestwa jako caoci. Iodwrotnie: jeeli kto dziaa na poziomie oddziaywa grupowych, to wykorzystuje wtedy cele, funkcje, strategie grupy na rzecz wczenia jednostki poprzez jej partykularne cele, zasoby ipotencjay do owych struktur grupowych, takich np. jak rodzina, grupa istotnych interesw, grupa przyjaci czy te spoeczno ssiedzka4. Azatem funkcjonalno procesu zachodzi na czterech podsystemach. Poziom celw obejmuje dziaania, ktre s skoncentrowane na osobie oraz te, ktre s skoncentrowane na otoczeniu, czyli na ukadzie mikro- i makrospoecznym5. Mwic o celach jednostkowych i grupowych, dochodzimy do konstatacji, e na tym poziomie powinna istnie rwnowaga, czyli cele jednostki powinny odpowiada dojrzaoci grupowej icele grupy powinny stanowi podstaw dla satysfakcji iakceptacji jednostki6. Jeeli nie istnieje taka zaleno, to przedmiot, na ktry oddziaujemy, jest zdezintegrowany na pierwszym poziomie. Bdziemy wtedy mwili opatologii, dezintegracji systemu pierwszego stopnia. Proces reintegracji spoecznej naley rozpatrywa wkategoriach systemu, azatem jednostk naley traktowa jako podsystem, rodzin jako kolejny podsystem, podobnie jak grupy odniesienia, czyli instytucje, organizacje, jak rwnie spoeczestwo jako cao. Te wszystkie elementy powinny tworzy ukad homeostazy, czyli spjnoci na poziomie integracyjnoci celw. Jeeli tego si nie osiga, to tak jak twierdz: A. Podgrecki czy M. o, A. Tabin iJ. Kurczewski, socjologowie prawa przedmiot jest zdezorganizowany, a zatem dysfunkcjonalny na pierwszym poziomie7. Jeeli odnotowujemy, e przedmiot czy system jest patologiczny, to pierwszym zadaniem wzakresie metodyki oddziaywania powinno by usunicie tego obszaru dysfunkcjonalnoci. Nie mona rozpocz pracy terenowej, azatem nie naley uruchomia strategii wobszarze patologicznym, gdy podejmowanie oddziaywa praktycznych, zwizanych zkompetencj iwiedz wobszarze dezintegracyjnym prowadzi wprost do wikszej aberracji tego systemu jako caoci bdcej makrostruktur spoeczn8. Zkolei funkcje to pewne zadania. Zadania te powinny by uporzdkowane, nie mog mie charakteru usug pojedynczych, tylko pluralnych, wielokrotnych. Powinny si one charakteryzowa powtarzalnoci, stabilnoci, zmierzaniem ku zakadanemu celowi, nie powinny by sprzeczne, ale logiczne i w duym stopniu koherentne, to jest gwarantujce to, do czego podaj do osignicia zaoe projektodawcy systemu9. Azatem jeeli mwimy ojednostce czy grupie, jako przedmiocie oddziaywania to naley zwrci uwag na rodzaj zada ifunkcji, ktre dotykaj tyche dziaa na jednostk igrup. Wpierwszym
Kosowska A., Kultura uwarunkowania postaw, [w:] S. Nowak (red.), Teoria postaw, PWN, Warszawa 1973. Woroniecki J., Katolicka etyka wychowawcza, t. I, II, III, wyd. KUL, Lublin 2000. 6 Ambroziak W., Czynniki spoecznej readaptacji byych przestpcw. Proces readaptacji spoecznej ijego istota, [w:] B. Urban, J.M. Stanik (red.), Resocjalizacja, t. 2, PWN, Warszawa 2007. 7 Cackowski Z., Czowiek jako podmiot dziaania praktycznego ipoznawczego, Ksika iWiedza, Warszawa 1979. 8 Mahler F., Marginality and Maldevelopment, [w:] J. Danecki (red.), Insights into Maldevelopment. Reconsidering the Idea of Progress, wyd. UW, Warszawa 1993. 9 Ossowska M., Zzagadnie psychologii spoecznej, PWN, Warszawa 1967.
4 5
Metodyka oddziaywania pedagogicznego a skuteczno procesu reintegracji...
19
przypadku wie si to z caseworkiem, czyli indywidualn form oddziaywania osobowego, natomiast wprzypadku grupy mwimy oterapii grupowej, rodowiskowej irezydencjalnej10. Terapia grupy zwizana jest zfunkcjami, tj. zbiorem zada na rzecz grupy, zdezintegrowanej rodziny czy innego obiektu pedagogicznego, wktrym stwierdzamy wadliw wi grupow lub te okrelamy poziom dysfunkcjonalnoci poszczeglnych jej czonkw np. czonkw rodziny na rzecz podopiecznego, ktrego chcemy integrowa do struktur spoecznych. Okrelamy poziom odpowiedzialnoci kadego z czonkw rodziny wasnej czy te rodziny pokoleniowej bd jednej idrugiej (jaka funkcjonuje wdanym systemie), stwierdzajc pewien stopie zawinienia isprawstwa za okrelony stan funkcjonowania jednostki11. Bd to wanie dziaania, ktre zwizane s zterapi grupy, np: rodziny jako podstawowego ukadu odniesienia. W przypadku terapii rodowiskowej istotne s zadania, ktre koncentruj si na poziomie funkcji w zakresie wsparcia emocjonalnego i psychicznego dotyczcego udziau grupy np. koleeskiej, szkolnej, grupy przyjaci, pracownikw (wmiejscu pracy jednostki), spoecznoci struktur lokalnych czy terytorialnych, anawet spoeczestwa wcaoci12. Naleaoby stworzy zesp zada uporzdkowanych ze strony tych wszystkich podmiotw, ktre mona okreli jako system, celem wsparcia psychicznego i emocjonalnego jednostki ze strony czonkw grup spoecznych. Ostatni zesp zada, ktry naley budowa to poziom specjalistycznych usug wramach tzw. terapii rezydencjalnej, kiedy dziaanie mikro- imakrospoeczne jest nieskuteczne albo mao efektywne iwwczas sigamy do metodyki oddziaywa, czyli usug profesjonalnego aparatu instytucjonalnego13. Do niedawna opieka rezydencjalna wizaa si zeliminacj jednostki takich instytucji, jak system zakadowy, szpitalny czy obiektu prewencyjnego. Aktualnie system opieki rezydencjalnej to system pozainstytucjonalnego, specjalistycznego wsparcia opiekuczego, wychowawczego, leczniczego iterapeutycznego14. Aby by on funkcjonalny, trzeba tworzy zintegrowane zespoy zada na poziomie oddziaywa opieki rezydencjalnej tzw. funkcje oddziaywa. Jeeli tego nie bdzie na poziomie prawa, organizacji izarzdzania oraz struktur wykonawczych, to mwimy osystemie patologicznym, zdezintegrowanym na drugim poziomie, inaczej: jest to patologia systemu drugiego stopnia15. Naley wwczas usun ten poziom patologicznych struktur inastpnie uruchomi dziaalno praktyczn, czyli oddziaywanie na jednostk, ktra znajduje si wsytuacji kryzysowej.
Bandura A., Walters R.H., Agresja wokresie dorastania. Wpyw praktyk wychowawczych istosunkw rodzinnych, PWN, Warszawa 1968. 11 Erikson E.H., Insight and responsibility, Norton and Company, New York 1964. 12 Krpiec M.A., Ja czowiek, [w:] Dziea, t. IX, wyd. KUL, Lublin 1991. 13 Platon, Fedon, [w:] Dialogi, tum. W. Witwicki, Unia Wydawnicza Verum, Warszawa 1993. 14 Zikowski M., Wartoci, [w:] K.W. Frieske (red.), Encyklopedia Socjologiczna, t. 4, Oficyna Naukowa, Warszawa 2002. 15 Karwowski M., Intuicja itwrczo, typ inteligencji iosignicia szkolne, [w:] Przegld Psychologiczny 2006, nr 1, t. 49.
10
20
Trzeci poziom systemu, ktry powinien by okrelany wprawie wstrukturach wykonawczych gwarantujcych skuteczno pracy terenowej, to poziom strategii, czyli faza budowania ocen, informacji ielementw zorganizowanego planowania. Trzeba zebra informacje, zidentyfikowa problem, okreli elementy, ktre warunkuj tene problem po stronie jednostki istruktur spoecznych oraz zastosowa metody, sposoby itechniki, azatem podj interwencj. Podstawowym celem strategii jest tworzenie indywidualnego programu kryzysowego i programu adaptacji spoecznej dla jednostki. Jednak jeli prawo, struktury wykonawcze nie dookrelaj w sposb waciwy, logiczny, spjny, wielokrotny tego rodzaju dziaa na poziomie strategii, to mamy do czynienia zpatologi na trzecim poziomie, okrelan mianem patologii systemu trzeciego stopnia16. Czwarty element ukadu zbiorowego instytucjonalnego to ten, ktry wie si zzagadnieniem rodkw interweniowania, czyli narzdziami. S to poszczeglne elementy, wktre jest wyposaony podmiot bdcy organizatorem przedsiwzicia integracyjnego. Moe nim by kurator, pracownik socjalny, meneder rodowiskowy czy te oficer probacyjny. Kady ztych podmiotw bdzie dziaa jako osoba znaczca, podmiot uprawniony do nawizywania wizi osobowej, wwyniku ktrej bdzie mona uruchomi rodki, wcelu wypracowania sobie autorytetu nie formalnego, ale rzeczywistego pozwalajcego zainterweniowa wsytuacji kryzysowej wsposb realny, anie potencjalny, pomagajc osobie wyj zsytuacji opresyjnej17. Jeeli uyte rodki bd nieadekwatne do celu bd bd pozorowane to instrumenty pracy nie mog gwarantowa wysokiego stopnia koherencji po stronie motywacji, oczekiwa i celw ycia podopiecznego, ktrego naley wczy wpozytywne struktury spoeczne, to powiemy, e ten system jest fasadowy, tj. patologiczny na czwartym poziomie. Okrelimy patologi tego systemu jako patologi czwartego stopnia18. A zatem konkludujc: system jako ukad wielu podsystemw winien zawiera dookrelenia regu spoecznych jako norm prawnych, ktre powinny by przekadane na reguy sprawstwa organizacyjnego, kierowniczego wcelu identyfikowania struktur wykonawczych, by przedmiot zmiany by spjny, holistyczny na poziomie celw, funkcji, strategii i rodkw oddziaywania19. Jeeli tego brakuje, to ukad jest chory, zdegenerowany, nie moe gwarantowa przedsiwzicia praktycznego wpostaci realizacji dziaa, wspartych na kompetencjach iumiejtnociach. Wiedza bowiem jest pochodn aksjologii, ata nie pozwala na organizowanie przedsiwzi praktycznych wsytuacji, kiedy zgry wiadomo, e oczekiwanego rezultatu nie mona uzyska. Twrcy prawa iorganizatorzy pracy terenowej powinni mie wic na uwadze kanon koniecznych
Bocheski J.M., Sto zabobonw, Philed, Krakw 1992. Narkiewicz-Niedbalec E., Uczestnictwo wkulturze iaspiracje yciowe modziey szkolnej, wyd. UZ, Zielona Gra 1997. 18 Rudowski T., Wyznaczniki uzdolnie plastycznych nauczycieli iuczniw, WSPS, Warszawa 1994. 19 Czabaa C., Krtkie wykady zpsychologii. Czynniki leczce wpsychoterapii, PWN, Warszawa 2008.
16 17
21
elementw budowy instytucji prawnej iporzdku prawnego, ktry odpowiada za modelowanie przedmiotu oddziaywania, wramach ktrego mona skutecznie organizowa metodyk dziaa reintegracyjnych20.
Terapia indywidualna na rzecz grupy irodowiska oraz podejcie rezydencjalne

Stwierdzilimy, e metodyka pracy pedagogicznej winna koncentrowa si na zwizkach wzajemnego oddziaywania jednostki igrupy. Powinnimy zatem preferowa podejcie kliniczne, proaktywne, strukturalne i epidemiologiczne, ktre cz oddziaywanie na jednostk ina grup. Jeeli chodzi opodstawowe elementy tego podejcia, to nade wszystko koncentrowa si naley wok wizi grupowej. Wi grupowa stanowi tym samym o, ktra spina poszczeglnych czonkw grupy, poniewa interakcje gwarantuj potrzeb spotykania, aosoba kontaktuje si zinnymi, kiedy zaspokaja swoj potrzeb bezpieczestwa iakceptacji21. Spotyka si po to, eby realizowa potrzeby, atake eby si rozwija. Spotkania te nie s przypadkowe (mog te mie charakter okazjonalny, ale wtedy nie mwimy ogrupie, tylko ozbiorowoci ludzi, pewnej przypadkowej spoecznoci, ktra realizuje pewne okazjonalne cele). Jeeli mamy do czynienia zosobami kontaktowymi, ktre czy wi grupowa, to znaczy, e istnieje o spinajca poszczeglnych czonkw grupy ze wzgldu na ywotne ich interesy. Artykuowane cele grupy, to wpedagogice nic innego, jak potrzeby czowieka, stanowice jego wiat fizyczny, psychiczny, duchowy czy spoeczny22. Kolejna cecha niezbdna do zrozumienia interwencji pedagogicznej na poziomie grupy to element wrogoci izaraliwoci rodowiska. Wrogo grupy tworzy si wtedy, gdy mamy do czynienia zwizi destruktywn, gdy nie zawsze potrzeby czy zainteresowania jednostki musz by pozytywne mog mie charakter destruktywny wgrupie. Tym samym mog stanowi element pozytywny tylko dla jednostki. Istnieje wtedy konfliktowo po stronie oczekiwa grupy, widzenia interesu wasnego ainteresu grupowego. Wsytuacji wrogoci mamy do czynienia zkolizyjnoci dobra jednostki zinteresem grupowym23. Chodzi tu odewiantw, przestpcw, osoby wasajce si, zaywajce narkotyki, hodujce pasoytniczemu trybowi ycia. Wrogo przejawia si np. w przypadku osb uzalenionych od alkoholu wzgldem oczekiwa spoecznych, gdy spoeczestwo ma prawo artykuowa ad spoeczny, a osoby, ktre hoduj swojemu stylowi ycia naraone s na wrogo. Istotne jest zwrcenie uwagi na kolejne pojcie, tj. zaraliwo grupy24. Jest to pewien fenomen, ktry trudno
Pytka L., Uznane wartoci a typ rodowiska wychowawczego. Analiza porwnawcza wynikw bada polsko-francuskich, [w:] J. Paczyk (red.), Wspczesne problemy pedagogiki specjalnej, WSPS, Warszawa 1991. 21 Reale G., Historia filozofii greckiej, t. V, tum. E.I. Zieliski, wyd. KUL, Lublin 2002. 22 Tokarz A., Dynamika procesu twrczego, wyd. UJ, Krakw 2005. 23 Dmbska I., Zarys historii filozofii greckiej, Instytut Wydawniczy Daimonion, Lublin 1993. 24 Andrzejuk A., Czowiek idecyzja, Navo, Warszawa 1998.
20
22
wyjani nawet socjologom czy pedagogom. To proces wystpujcy wokolicznociach, ktre trudno cile dookreli, ale powinien by zdiagnozowany jako istotna cecha grupy, ktra musi zosta zauwaona ze wzgldu na powodzenie terapii grupowej iskuteczno reintegracji spoecznej. Jako przykad mona poda sytuacj osoby, ktra przyjmowana jest do zakadu karnego. Okres wstpny wizienia, trwajcy od 1 do 3 miesicy, okrela si mianem wolnej amerykany, kiedy to kady nowo przyjty wizie zobowizany jest nauczy si jzyka podkultury wiziennej, przyswoi sobie kodeks zachowa waciwych dla tej podkultury. Jest on take zobowizany do przyjcia rytuaw, przyswojenia symboli, wzorw zachowa czy postaw niezbdnych dla zaakceptowania go przez innych skazanych, uznania kodeksu panujcego w stosunkach pomidzy pozostaymi winiami, atake pomidzy nimi apersonelem penitencjarnym25. Wizie musi przyj okrelon rol wpodkulturze wiziennej. Jeli nie bdzie wstanie przyswoi sobie wiziennego kodeksu, bo np. jego system norm iwartoci odbiega od zasad panujcych wtym rodowisku, spotka si zwrogoci grupy, podobnie ze strony funkcjonariuszy wiziennych (reprezentuj instytucj totalitarn izawsze znajduj si po tej drugiej stronie spoecznoci). Ta wrogo wczona jest wsystem zaraliwoci grupy isprowadza si do urzeczywistnienia, e caa struktura iorganizacja procesu odbywania kary pozbawienia wolnoci podporzdkowana jest stratyfikacji nieformalnej destruktywnej organizacji przemocy26. Mona si ztego wyczy, prbowa uciec przed toksynami grupy, ale wtedy taki wizie bdzie osob upoledzon wtej spoecznoci, bdzie podmiotem, ktry zajmie wniej miejsce irol negatywn27. Odrzucenie uczestnictwa wnieformalnej grupie na skutek zaraliwoci grupy przestpczej toksynami podkultury wiziennej prowadzi do tego, e osoba staje si przedmiotem, anie podmiotem. Przyjmuje status poszkodowanego, aci, ktrzy nie maj tego statusu, mog praktycznie znim robi to, co chc. Taka grupa nieformalna zblia si charakterem do grupy terroryzujcej zachowania innych jednostek28. Azatem, kto chce prowadzi proces terapii grupowej, musi zna zjawisko wrogoci grupy, podziau na grupy formalne inieformalne. Musi mie wiedz na temat pezajcej zaraliwoci grupy; awarto doda, e wwielu zakadach karnych to zjawisko ma rn dynamik izaley od statusu osb, ktre wnich przebywaj, ich oczekiwa, dowiadczenia uczcego tych, ktrzy tworz klimat instytucji izolacyjnej29. Oprcz zagadnienia wrogoci izaraliwoci grupy, naley zwrci uwag na zagadnienie konfliktu grupy. To jest istotne pojcie dla realizacji procesu inte25 Foucault M., Nadzorowa ikara. Narodziny wizienia, tum. T. Komendant, Wydawnictwo Fundacji Aletheia, Warszawa 1998. 26 Mariaski J., Kryzys moralny czy transformacja wartoci. Stadium socjologiczne, wyd. KUL, Lublin 2001. 27 Locke J., Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, tum. B.J. Gawecki, t. I, PWN, Warszawa 1955. 28 Ostrowska K., Wjcik D., Teorie kryminologiczne, wyd. ATK, Warszawa 1986. 29 Wgliski A., Poziom empatii azachowanie na koloniach resocjalizujcych dzieci zrodzin zagroonych demoralizacj, Kwartalnik Pedagogiczny 1984, nr 1.
23
gracji czy reintegracji spoecznej, gdy jednostka wystpuje czsto wgrupach na poziomie podmiotu zdezintegrowanego, czyli wykonujcego wewntrzn konfliktowo. Trzeba umie zatem wyznacza siatk tych powiza konfliktowych. Psycholog spoeczny powie, e musi nastpi prba zbudowania psychologicznej wizi i psychologicznych ukadw interaktywnych na poziomie grupy, organizacji, instytucji czy spoecznoci, eby zobaczy, na czym polega ta konfliktowo. Naley dysponowa wiedz, jakie s to konflikty, jakiego rodzaju, aprzede wszystkim jak zpunktu widzenia metodyki mona im przeciwdziaa30. Zgodnie zteoriami systemw iteori interakcjonizmu symbolicznego, mona odnotowa pi technik interweniowania. Po pierwsze rozwizanie konfliktu, wadliwego funkcjonowania jednostki wgrupie, splotu niekorzystnych powiza wewntrzgrupowych mona dokona poprzez wyeliminowanie jednostki czy dewiantw zgrupy. Azatem jest to redukcja pewnej struktury grupy na obszar poza grup. Ta interwencja kontroli spoecznej, ktra eliminuje cz osb ze struktury grupowej, moe take wystpi za zgod wikszoci wstosunku do mniejszoci jako prba znalezienia pewnego modus operandi31. Trzeci poziom rozwizywania sytuacji konfliktowej sprowadza si do tego, e negocjator, mediator, porednik, kurator, pracownik socjalny czy asystent probacyjny, ktry bdzie wypenia zadania inicjatora oddziaywa wprocesie reintegracji, musi umie wyjedna zgod mniejszoci na rzecz funkcjonowania caej grupy32. Oznacza to, e trzeba stara si uzyska akceptacj osb, ktre s wmniejszoci, wopozycji imaj odmienne interesy wzgldem wikszoci azatem chodzi ozgod mniejszoci konieczn dla funkcjonowania caej grupy33. Z kolei czwarty poziom interweniowania to tzw. konsensus porozumienie, zgoda tych, ktrzy mieli odrbne interesy. Natomiast ostatni rodzaj podejcia stanowi integracja, bdca najwyszym poziomem interwencji wdziaalnoci pomocowej. Bardzo rzadko zdajemy sobie spraw, e pomoc jest to wanie interweniowanie na poziomie integracji34. Mamy dwie strony, ktre s skonfliktowane, charakteryzuj si zupenie innymi celami iinteresami itrzeba znale wsplne pole (grunt), na poziomie dziaalnoci praktycznej imetodyki dziaa pedagogicznych, aby ta podstawa zostaa uformowana idookrelona. Naley wypracowa podejcie praktyczne gwarantujce skuteczne rozwizanie problemw spoecznych czy adaptacyjnych. Itak na przykad wokresie zimy rne instytucje informuj, e posiadaj wolne miejsca wplacwkach dla bezdomnych, tylko warunkiem korzystania znoclegowni jest niespoywanie alkoholu przez podopiecznych. Tym samym spoywajcy alkohol nie zostanie wpuszczony na teren placwki, ktra zzaoenia ma integrowa, zapewnia usugi, ktre s potrzebne bezdomnemu, nieposiadajcemu rodkw do ycia ipracy.
liwerski B., Wspczesne teorie inurty wychowania, Oficyna Wydawnicza Impuls, Krakw 2001. w Augustyn, Pastwo Boe, tum. W. Kubicki, wyd. Antyk, Kty 2001. 32 Petrykowski P., Podstawy teorii wychowania. Wprowadzenie wproblematyk, wyd. WSHE, Wocawek 2003. 33 Schaffer H.R., Rozwj spoeczny. Dziecistwo imodo, tum. M. Biaecka-Pikul, K. Sikora, wyd. UJ, Krakw 2006. 34 Nowak S., Cigo izmiana tradycji kulturowej, PWN, Warszawa 1989.
30 31
24
W zwizku z tym z punktu widzenia formalnego, trudno okreli bezdomnego jako podmiot, za zperspektywy pedagogicznej jest typowym przedmiotem oddziaywania polityki spoecznej, ktra tworzy wycznie rygoryzmy formalne, nakazujce m.in. to, e usuga moe by wykonana tylko wokrelonej sytuacji35. Jak pokazuje telewizja, wielu bezdomnych przy trzaskajcych mrozach wykonuje wniegu legowiska, rezygnujc ze schroniska, poniewa nie s wstanie speni stawianych im wymaga. Trzeba zaznaczy, e to jest ogromne nieporozumienie, wynikajce nie tylko zbraku kompetencji iwiedzy, ale te zniedostatku podejcia etycznego do drugiego czowieka. Niewydolnoci praktycznego postpowania s nastpstwem deficytw intelektualnych oraz deficytw etycznych wykonawcw zada36. Kady bezdomny jest osob skazan na los poniewieranego. Czowiek poniewierany siga po alkohol ijest od niego uzaleniony. Aeby sprosta rygorom niepicia to jest to problem skutecznoci usugi, anie zakazu, lecz dziaa bezporednich, ocharakterze leczniczym, terapeutycznym, pedagogicznym, ktre musz zaistnie37. Wykonawcy dziaa socjalnych nie dopuszczaj metodyki interwencji pedagogicznych inie tworz racjonalnej strategii wstosunku do tych osb, tylko formuuj nakazy izakazy. Aone jako reguy prawa, stoj wsprzecznoci z kompetencjami oraz aksjologi i charakteryzuj si jedynie warstw jzykow. Naley zauway, e istniej tu dwie strony, ktre maj zupenie inne interesy. Aintegracja to nic innego jak ich spotkanie, ale nie na zasadzie eliminacji, lecz wczenia wukad wsparcia spoecznego38. Nie tworzenie zakazw istygmatyzacji wtrnej, tylko cige podejmowanie aktywnoci wzgldem bezdomnych alkoholikw a do osignicia celu bdcego dobrem wsplnym. Jest to zatem kwestia kompetencji, ktra przekada si na etyk imetodyk dziaa. Ideologia ma suy etyce, za wiedza ikompetencje musz podlega metodyce oddziaywa pedagogicznych. Iwwczas bdziemy sdzi, e integracja to nie jest eliminacja, lecz utrzymywanie wizi grupowej pomidzy stronami do czasu znalezienia obszaru wsplnego, wramach ktrego ten, kto czego nie ma, moe to otrzyma od tych, ktrzy to posiadaj39. Azatem, system nie moe charakteryzowa si wycznie szyldem informujcym, e co jest dla kogo; bo to nie jest kwestia fasady, tylko usug, wramach ktrych naleaoby przeama np. proces alkoholizowania, uruchomiajc dziaania na rzecz utrzymania osoby wabstynencji40. Nie mona tego rezultatu osign od razu. Tym bardziej na drodze postpowania wspartego wtrn stygmatyzacj (alkoholik, ktry nie ma gdzie mieszka, bo jest bezdomny,
Boreczko I., Zbada nad histori wartoci iaspiracji modziey, Nowa Szkoa 1983, nr 6. Gollowitzer P.M., Bayer U., Scherer M., Seifert A.E., Amotivational volitional perspective on identity development, [in:] J. Barndstader, R.M. Lerner (ed.), Action and Self Development. Theory and research through the life span, Sage Publications. Ins., Thousand Oaks 1999. 37 Kuczyska A., Sztuka i spoeczestwo, [w:] T.M. Jaroszewski (red.), Filozofia marksistowska, PWN, Warszawa 1975. 38 Pytka L., Pedagogika Resocjalizacyjna, wyd. APS, Warszawa 2005. 39 Hall C.S., Lindzey G., Teorie osobowoci, tum. J. Kowalczewski, J. Radzicki, PWN, Warszawa 1994. 40 Kunowski S., Podstawy wspczesnej pedagogiki, Wydawnictwo Salezjaskie, Warszawa 1993.
35 36
25
nie moe skorzysta znoclegowni zpowodu alkoholizmu to element wtrnej stygmatyzacji idehumanizacji struktur pomocowych). Te pi sposobw rozwizywania sytuacji konfliktowych na poziomie grupy powinny by wczone wsystem terapii grupowej. Naley odnotowa, i oprcz wrogoci, zaraliwoci, konfliktowoci grupa dostarcza take wsparcia emocjonalnego swoim czonkom. Ito jest kolejny element procesu, ktry okrelamy mianem instytucjonalizacji procesu terapii grupowej iktry stanowi fundament metodyki dziaa pedagogicznych41. Nie odrzucenie, lecz akceptacja jednostki. Iwanie ten element bdzie moliwy do realizacji wsytuacji, kiedy docenimy warto wizi emocjonalnej, wizi psychicznej. Atrybut powyszy zawsze naley bra pod uwag wdziaalnoci pomocowej, zwaszcza w procesie korygowania funkcjonowania jednostki w sytuacji kryzysowej. W przypadku osoby, ktra trafia do wizienia, zaczynaj gasn wizi grupowe na poziomie rodziny, instytucji, organizacji ispoeczestwa. Oficer probacyjny winien opracowa autorski program interwencji m.in. wpostaci wsparcia grupowego, po to eby rodzina nie przeprowadzia rozwodu bd postpowania eksmisyjnego zdomu, kiedy osoba jest pogrona wkryzysie. Wtym momencie rozpoczyna si proces wsparcia, anie dodatkowe, wtrne opresje iograniczenia. Kurator, pracownik socjalny, meneder rodowiskowy, terapeuta probacyjny znajcy siatk powiza psychologicznych osoby wgrupie ijednoczenie dcy ustawicznie do jego wsparcia, organizuje proces nie po wyjciu zzakadu karnego, tylko w czasie umieszczenia podopiecznego w placwce resocjalizacyjnej. Take osoby korzystajce zdziaa specjalistycznych, np. osoby chore psychicznie, ktre zokrelonymi zaburzeniami zachowania przebywaj wsystemie instytucjonalnym, winny ju wpierwszym dniu pobytu by otoczone waciw opiek, kiedy nastpuje proces interweniowania ocharakterze wsparcia grupowego, przygotowania do przyjcia przez rodziny, atake przez organizacje irodowisko42. Bez wsparcia grupowego proces odbywania kary nigdy nie bdzie procesem reintegracji spoecznej, lecz marnowaniem pienidzy podatnikw wramach okrelonego systemu oddziaywa, ktre jedynie s realizowane wkolejnym stadium postpowania wykonawczego. Skazany po odbyciu kary wyjdzie zwizienia, tak jak osoba korzystajca zleczenia opuszcza szpital. Wzwizku ztym element akceptacji, polegajcy na tworzeniu poczucia bezpieczestwa, powinien polega na pozyskiwaniu wewntrznych si imoliwoci do reintegracji wfazie resocjalizacji czy socjalizacji. Podobnie jest wprzypadku osb agresywnych wszkole czy winnych instytucjach. Proces wsparcia grupowego to zaangaowanie grup odniesienia, np. przyjaci, na ich rzecz, anie eliminacja ze rodowiska. Eliminacja agresorw ze rodowiska prowadzi do zjawiska gettyzacji, czyli wzrostu wrogoci, nieufnoci itworzenia silnego poczucia buntu oraz nieufnoci do osb zotoczenia spoecznego43.
Wysocka E., Diagnoza wresocjalizacji, PWN, Warszawa 2008. Burnet J., Greek Philosophy. Tales to Plato, Macmillan, London 1960. 43 Jaroszewski T.M., Marksistowska koncepcja czowieka, [w:] T.M. Jaroszewski (red.), Wybrane problemy filozofii marksistowskiej, Ksika iWiedza, Warszawa 1973.
41 42
26
Dekalog praktycznych oddziaywa pomocowych wsystemie reintegracji iprobacji

Terapia grupy to znajomo zasad, ktre peni okrelone funkcje wprocesie oddziaywa reintegracyjnych. Podstawowa regua ustrojowa polega na pomaganiu idziaaniu na rzecz podopiecznego, tj. osoby, wstosunku do ktrej podejmowane s praktyczne dziaania pomocowe, aby moga sama naby okrelone umiejtnoci isprawnoci, pozwalajce jej przezwyciy kryzys iwyj zsytuacji opresyjnej44. Chodzi zatem onabycie przez podopiecznego umiejtnoci do samopomocy. Jest to bardzo wane, poniewa obserwujc realizowane usugi pomocowe, mona stwierdzi, e system oparty jest gwnie na ratownictwie, tj. wiadczy jednorazowe usugi przede wszystkim zapomogi pienine, zaspokajajce dorane potrzeby podopiecznych. Opresj naley porwnywa do stanu choroby, za choroba jest to splot wielu czynnikw, anie jaki jeden element, ktry moe by eliminowany pojedyncz interwencj, fragmentarycznym wiadczeniem materialnym, ktre nie doprowadzi zzaoenia do przeamania sytuacji opresyjnej45. Dlatego te fundamentem racjonalnej polityki reintegracyjnej, ktr przenie naley na metodyk oddziaywa, jest tworzenie arsenau interwencji poprzez zbir zada bdcych faktorami tyche oddziaywa, ktre miayby na celu wyksztaci umiejtnoci, zdolnoci, predyspozycje osoby bdcej w kryzysie, aby moga wasnymi siami zniego wyj. Posugujc si metafor, naley powiedzie, e trzeba da podopiecznemu wdk, eby mg sam zowi ryb, anie dostarczy mu ryby. Osoba winna bowiem przyswoi sobie okrelone dziaania jako sprawnoci, ktre pomog jej zmieni opresyjn sytuacj46. Kolejna zasada okrela, i woparciu oobserwacj, analiz idiagnoz naley przedoy cele interwencji w stosunku do jednostki, grupy i rodowiska spoecznego. Azatem reintegracja to zesp zada, ktre trzeba podda dywersyfikacji na trzy rwnolege obiekty odniesie: podopiecznego, rodzin irodowisko. Natomiast otoczenie spoeczne winno by przy uwzgldnieniu teorii systemw, podzielone na poszczeglne podsystemy, tj. instytucje, organizacje, spoecznoci lokalne irodowisko jako cao47. Natomiast obserwacja, analiza idiagnoza sytuacji podopiecznego musi polega na przygotowaniu zindywidualizowanego programu interwencji poprzez uwzgldnienie kondycji jednostki, rodziny i grup spoecznych. Tym samym mamy do czynienia zoddziaywaniem wramach systemu wskali makro- imikrorodowiskowej48.
Le Senne R., Trait de caractrologie, Press Universitaires de France, Paris 1963. Mdrzycki T., Osobowo jako system tworzcy irealizujcy plan, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 1996. 46 Olszak-Krzyanowska B., Modzie wobec nowych wyzwa. Wartoci, orientacje icele yciowe zielonogrskich maturzystw, wyd. WSP, Zielona Gra 1992. 47 Sartre J.P., Byt inico. Zarys ontologii fenomenologicznej, tum. J. Kiebasa, wyd. Zielona Sowa, Krakw 2007. 48 Tatarkiewicz W., Historia filozofii, t. I, II, III, PWN, Warszawa 1988.
44 45
27
Nastpny element stanowi zadania, ktre pracownik socjalny czy kurator winien zorganizowa, eby doprowadzi do realnych wizi jednostki zgrup za porednictwem poszczeglnych czonkw teje grupy. To jest wyksztaci naley tak wi grupow iodpowiedni stan powiza grupowych, zapewniajcych prawidowe relacje osobowe z poszczeglnymi czonkami i grup jako caoci49. Jeeli jednostka ma powrci do rodziny, to trzeba pracowa ze wszystkimi czonkami rodziny indywidualnie izrodzin jako caoci. Wrodowisku familijnym s osoby zrodziny wasnej ipokoleniowej, osoby modsze istarsze naley zatem doprowadzi do realizacji wizi czstkowych tak, aby cele poszczeglnych osb byy wsplne zinteresem jednostki, ktra ma by poddawana procesowi reintegracji, oraz zinteresem wsplnym grupy rodziny rozumianej jako cao. Podobnie jest, gdy wczamy osob do rodowiska pracowniczego. Naley uwzgldni, e kurator czy opiekun powinien wpywa na identyfikacj celw osoby wczajcej si do grupy, jak te na identyfikacj celu grupowego jako wasnego dla podopiecznego50. Proces ten przebiega analogicznie wrodowisku szkolnym, wktrym obserwuje si znaczcy wzrost agresywnoci modziey uczcej si. Podmiot odpowiedzialny wszkole za terapi grupy, winien wczy do niej np. przyjaci zagroonej osoby, klas szkoln, szko jako cao oraz rodowisko zewntrzne do wsppracy zni. Tym samym wramach tej reguy ustrojowej dziaalnoci pomocowej organizator przedsiwzicia musi wyznaczy rol imiejsce dla kadej osoby, ktra jest wczana wproces reintegracji do rodowiska rozumianego jako zorganizowana spoeczno51. Poniewa kada ztych osb, tworzc grup, jest odpowiedzialna za przebieg procesu ijego powodzenie, biorc pod uwag ich cele, zainteresowania, oczekiwania ipotrzeby wstosunku do grupy jako caoci. Grupa organizuje prac zbiorow ikreatywne oddziaywanie. Jest to jeden znajbardziej podanych kierunkw pracy integracyjnej gdy wykorzystujemy miejsce podopiecznego, osoby skonfliktowanej, obcionej negatywnymi czynnikami osobowociowymi, ktra znajduje si wsytuacji opresyjnej inie poprzez eliminacj zgrupy jako systemu, tylko poprzez wykorzystanie warunkw systemu przygotowujemy j do procesu przewartociowania wizi icelw indywidualnych wstron dobra wsplnego52. Naley dostrzega, e jest to proces wieloczynnikowy wzajemnego wpywu podopiecznego zczonkami grupy homogenicznej struktury. Kolejnym elementem w procedurze zorganizowanej dziaalnoci integracyjnej jest uwzgldnianie ustrojowej zasady w terapii grupowej, tj. specyficznych waciwoci podmiotu, ktry podejmuje si tego przedsiwzicia, czyli kuratora, pracownika socjalnego bd oficera probacyjnego53. Jest to samowiedza, samodyscyplina ispontaniczne postpowanie. Istotne jest, aeby wiedza
Andrukiewicz W., Pluralizm stylw mylenia, Edukacja iDialog 2002, nr 8 (141). Czapw C., Wychowanie resocjalizujce. Elementy metodyki idiagnostyki, PWN, Warszawa 1978. 51 Howka J., Etyka wdziaaniu, wyd. Pruszyski iS-ka, Warszawa 2002. 52 Lubaski K., Modzie szkolna awartoci, Ruch Pedagogiczny 1986, nr 3. 53 Perry R.B., General Theory of Value, Cambridge Mass, Cambridge 1967.
49 50
28
oglna, ale te kompetencje pracy zindywidualnym przypadkiem na poziomie caseworku idziaalnoci terenowej, byy wpeni wykorzystywane wdowiadczeniu uczcym osoby, ktrej zadaniem podstawowym jest pomaga54. To musi by profesjonalny praktyk, przygotowany meneder rodowiskowy, ktry zna procesy grupy, takie jak: wrogo, zaraliwo i ufno. Wana jest rwnie jego samodyscyplina polegajca na podejmowaniu dziaa uporzdkowanych, tworzcych racjonalny program postpowania dla jednostki. Doprowadza ona do zmiany wobszarach programowanej interwencji, ale take samodyscyplina polega rwnie na tym, e podopieczny zmienia si, czyli wycofuje zuprzednio wyznaczonych zachowa. Rezygnacja zrealizacji zada nie oznacza, e osoba nie poddaje si zmianie. Czsto bowiem sdzimy, i pewne niepowodzenia s symptomem kryzysu osoby, ktra jest poddawana terapii55. Natomiast rzadko sta wykonawcw zada na samodyscyplin rozumian jako uwolnienie si od dalszej wsppracy na rzecz jednostki odrzucajcej ofert pomocy. Tymczasem spontaniczno, samowiedza isamodyscyplina sprowadzaj si wmetodyce postpowania reintegracyjnego do zmiany kuratora, oficera probacyjnego, pracownika socjalnego bd menedera rodowiskowego na takiego, ktry jest wstanie, wykorzystujc zasoby wpostaci wiedzy ikompetencji, kontynuowa prb pomocy56. Nie mona przerywa procesu reintegracji na czstkowym etapie z powodu niepowodzenia, konfliktu bd zderzenia si pomidzy interesami osoby interweniujcej a oczekiwaniami podopiecznego. Tymczasem skonni jestemy to zjawisko tumaczy jako zawinione dziaanie po stronie podopiecznego. Pamita naley, e tak nie musi by, e wykonawca zada dysponuje zawsze wszystkimi wymaganymi instrumentami i rodkami, ktre gwarantuj pozyskanie zmiany zachowania wstron wzorw prospoecznych57. Wydaje si, i celowym byoby wczanie do metodyki pracy pedagogicznej dyrektywy bdcej zasad ustrojow, e kryzys przejciowy podopiecznego wreintegracji spoecznej nie powinien by tumaczony niechci zmiany zachowania zjego strony, lecz rwnie jako sytuacja wynikajca zniedostatku wiedzy isamodyscypliny osoby interweniujcej58. Nastpny element zespou zada, czyli funkcji, stanowi to, co jest konstytucj pracy probacyjnej, dziaalnoci zwizanej zindywidualnym przypadkiem itake bdcy zasad ustrojow dla terapii grupowej, tj. akceptacja osb takimi, jakimi one s59. Poszanowanie podmiotu, na rzecz ktrego wykonujemy usug
Allport G.W., Osobowo ireligia, tum. H. Bartoszewicz, A. Bartkowicz, I. Wyrzykowska, PAX, Warszawa 1988. 55 Fatyga B., Dzieci znaszej ulicy. Antropologia kultury modzieowej, wyd. ISNS UW, Warszawa 1999. 56 Gogacz M., Podstawy wychowania, Wydawnictwo oo. Franciszkanw, Niepokalanw 1993. 57 Retter H., Komunikacja codzienna wpedagogice, tum. M. Wojak-Pitkowska, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005. 58 Domurat A., Kontekstowe funkcjonowanie wartoci ametody ich pomiaru, [w:] A. Grochowska (red.), Wok psychologii osobowoci, wyd. UKSW, Warszawa 2002. 59 Tomasz zAkwinu w., Traktat oczowieku, tum. S. Swieawski, wyd. Antyk, Kty 2000.
54
29
interwencyjn, polega na zaakceptowaniu wszystkich zalet i wad. Nie moemy powaa osoby tylko poprzez zasoby, ale take poprzez potencjay. Mody czowiek, ktry jest agresywny, moe by wprzyszoci lekarzem, prawnikiem, aaktualnie jest jednostk niedostosowan spoecznie wrodowisku szkolnym. Akceptacja osoby to umacnianie podmiotowoci iautonomii, uszanowanie tego kim jest, azatem uwzgldnienie jej zasobw ipotencjaw rozwojowych60. Istotny postulat zorganizowanego, planowego przedsiwzicia integracyjnego to konstruktywne ograniczanie wszelkich sankcji. Nie oznacza to jednoczenie rezygnacji zdziaa kontrolnych, stosowania kar, sprawdzania efektw dziaa, interwencji bd oszacowania. Ale zawsze wtych przedsiwziciach, stanowicych procedur oddziaywa praktycznych, zwaa naley na ograniczony dostp do sankcji negatywnych, stygmatyzacji, defaworyzacji czy ekskluzji spoecznej61. Przerost elementw kontrolnych, nadzorczych, uznawanie bezwzgldnej inwigilacji bd stosowanie monitoringu prowadzi do dystansowania si podopiecznego wstosunku do osoby sprawujcej opiek. Badania katamnestyczne ilongitudialne dotyczce rnych grup spoecznych wykazuj, e dziaalno pomocowa wpraktyce sprowadza si czsto do staej kontroli inadzoru, ato jedynie podnosi poziom lku istresu podopiecznych62. Interweniowanie polega bowiem na wiadczeniu usug, za kocowym etapem procesu tyche zorganizowanych przedsiwzi, jest kontrola podjtych uprzednio dziaa majca ustali stopie koherencji. Kontrola inadzr nie mog poprzedza rodzajowej usugi wcyklu zorganizowanego interweniowania. Regu jest, e naley stosowa jak najmniej dolegliwych kar, jak najmniej sankcji negatywnych, ktre peni charakter dodatkowego upokorzenia czy uprzedmiotowienia jednostki63. Naturalnym stanem warunkujcym integracj jest przejawianie skonnoci osobowych do akceptacji, zaufania istwarzania poczucia bezpieczestwa. System ogranicze sankcji karnych oddala bowiem podopiecznego od kuratora, osoby interweniujcej, iczsto dziaania, ktre wyczerpyway znamiona pozytywnych usug, nie bd przynosi podanego rezultatu. Inn funkcj strategii integracji spoecznej jest indywidualizacja pracy wiadczcego pomoc64. Ot kiedy prowadzimy prac zprzypadkiem czy prac wgrupie poprzez kontakt zposzczeglnymi czonkami wrodowisku, to postpowanie winno podlega dywersyfikacji ze wzgldu na rnorodny status osobowy, pozycj, system wartoci, oczekiwa i celw poszczeglnych czonkw tego rodowiska. Nie ma jednostek o tosamych waciwociach osobowociowych, wzwizku ztym dziaalno pomocow poprzedza winna diagnoza lub oszacowanie diagnostyczne wpracy zprzypadkiem, ktre naleBasiak A., Modzie wiat wartoci, Ignatianum, Krakw 2002. Witkowski L., Edukacja wobec sporw o(po)nowoczesnoci, Instytut Bada Edukacyjnych, Warszawa 2007. 62 Mounier E., Co to jest personalizm, tum. A. Turowicz, Znak. Biblioteka Wizi, Krakw 1960. 63 Schaff A., Szkice ostrukturalizmie, Ksika iWiedza, Warszawa 1983. 64 Wojcieszke B., Potoczne rozumienie moralnoci, [w:] M. Lewicka, J. Grzelak (red.), Jednostka ispoeczestwo, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2002.
60 61
30
y racjonalnie wykorzysta w procesie indywidualizacji65. Postpowanie takie bowiem, to siganie po moliwoci osoby na rzecz poprawy uczestnika grupy przy wykorzystaniu tyche interakcji uwzgldniajcych status, pozycj, system wartoci ioczekiwania. Podstawowa zasada w procesie wczania spoecznego to interakcjonizm, czyli modyfikowanie reakcji otoczenia znegatywnych wkierunku pozytywnych. Cay proces wzrastania czowieka, jego socjalizacji ireintegracji, to nic innego jak tylko interakcjonizm. Przy czym wreintegracji chodzi oodnowienie tego, co jest dobre, wyeliminowanie zwizkw destruktywnych, nieformalnych na rzecz wizi ireakcji pozytywnych. Jest to problem tworzenia ,,ja idealnego wodniesieniu do ja realnego isprowadza si do burzenia powiza destruktywnych na rzecz wizi konstruktywnych zgrupami pozytywnego odniesienia66. Tymczasem aktualnie regua ta bardzo czsto przybiera posta karykaturaln, by nie powiedzie mieszn np. kurator wnioskuje do sdu ozmian rodowiska podopiecznego, przy czym jednoczenie nie organizuje dla niego nowej przestrzeni spoecznej. Jak mona mwi o realizacji obowizku czy powinnoci zmiany rodowiska, ktre jest destruktywne, kiedy nie tworzymy rodowiska pozytywnego. Dziaania interakcyjne wsensie reguy sprawczej polegaj na doprowadzeniu jednostki do nowych znajomoci, przyjani bd tworzenia pozytywnych grup ywotnych interesw67. Proces reintegracji jest zdynamizowaniem oddziaywa socjalizacyjnych jednostki na poziomie struktur spoecznych, tj.: rodziny, grup odniesienia bd ywotnych interesw wkierunku rodowisk formalnych ioprospoecznym charakterze. Natomiast, gdy kurator wnioskuje o obowizek zmiany rodowiska z patogennego, negatywnego na rodowisko pozytywne i nie czyni realnej zmiany wtym kierunku, to typowe dziaanie kontrolne inie gwarantuje moliwoci dla tworzenia racjonalnego dziaania wynikajcego zreguy interakcjonizmu. Proces budowania nowych wizi, konstruktywnej siatki psychologicznych powiza wogle si nie rozpoczyna. Zauwaa si, i sd czy kurator zleca zmian miejsca zamieszkania na inne, wsytuacji kiedy podopieczny nie dysponuje rodkami na ten cel. Traktujemy pomoc wprocesie integracji jako dziaalno administracyjn, sprowadzajc si do wydawania nakazw, zakazw, powinnoci, za ktrymi nie stoi adna dziaalno praktyczna. Istnieje wyobraenie projektowanej zmiany, natomiast to oczekiwanie nie jest przekadane na rozwizania wykonawcze68. Jeeli osoba przebywa wmiejscu zamieszkania, ktre jest dla niej niewskazane (np. mieszka z osobami uzalenionymi bd prowadzcymi pasoytniczy tryb ycia), to prawo, materializujce si wpostaci polecenia zmiany miejsca zamieszkania, stanowice rygor programu reintegracji, jest waciwe; tylko nie powinno
Grzegorczyk A., Maa propedeutyka filozofii naukowej, PAX, Warszawa 1989. Brzozowski P., Skala wartoci (SW). Polska adaptacja Value Survey M. Rokeacha. Podrcznik, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 1996. 67 Platon, Menon, [w:] Dialogi, tum. W. Witwicki, Unia Wydawnicza Verum, Warszawa 1993. 68 Jung C.G., Typy psychologiczne, tum. R. Reszka, wyd. KR, Warszawa 2009.
65 66
31
ono spenia wycznie roli jako regua jzykowa. Dyrektywa winna by podstaw do tworzenia regu praktycznego postpowania. Natomiast zadowalamy si tworzeniem zakazw inakazw, jak we wspomnianym ju przypadku, bezdomnego naduywajcego alkoholu, ktry nie moe z powodu naogu skorzysta znoclegu wschronisku. Kreujemy sytuacje nakazowo-zakazowe, natomiast nie okrelamy adnych regu praktycznych do rozwizywania konfliktw spoecznych69. Wpracy wychowawcw realizujcych proces reintegracji spoecznej, istotn kwesti jest wykorzystywanie przez nich pozytywnych dowiadcze podopiecznego wterapii grupowej lub rodowiskowej. Zdarza si, e nie naley przenosi osoby do innej, pozytywnej grupy odniesienia, poniewa jednostka, ktra jest dotknita spoeczn toksyn, winna uzaleni proces zdrowienia od pozostawania w chorobotwrczym rodowisku w celu nabycia odpornoci na wpyw negatywnych czynnikw70. Reintegracja nie polega na przenoszeniu podopiecznego z aktualnego rodowiska do innego staego miejsca pobytu. Azatem specjalista, ktry pracuje zprzestpc, bezdomnym, bezrobotnym, zosob legitymujc si zaburzeniami osobowoci, powinien umie wykorzysta dotychczasowe dowiadczenia podopiecznego wprzeorganizowaniu celw ijakoci jego ycia. To jest take zesp zada, ktry tworzy kolejn zasad ustrojow osb interweniujcych: zrywanie kontaktw czy ich eliminacja ze rodowiskami patogennymi sta si moe kolejnym etapem procesu reintegracji, ale musi wynika ze studiw, ocen istawianych diagnoz w dynamicznym procesie reintegracji spoecznej71. Kady przypadek jest inny itym samym oddziaywanie na jednostk oraz grup przebiega odmiennie iindywidualnie. Norm praktyczn, szczeglnie wan dla wychodzenia jednostki zkryzysu, jest wzr osobowy sownego ibezsownego oddziaywania interwenienta. Podmiot bywa znaczcy ze wzgldu na jako dziaa, ktre realizuje na rzecz osb majcych legitymacj formaln iprawomocn do realizacji usug pedagogicznych. Podmiot znaczcy to wychowawca, majcy prawo wystpowa jako nauczyciel, obroca, doradca podopiecznego, atake jako osoba, ktra kreuje nowe wzory jego zachowa ioczekiwa wobec widowni spoecznej za porednictwem wiedzy, kompetencji i etyki postpowania. To przyczynia si do budowania trwaej wizi i rzeczywistego autorytetu72. Inie osiga si tego stanu wwyniku kontroli istosowania kar oraz nagrd, deklarowanych interwencji, tylko ze wzgldu na to, kim jest on rzeczywicie dla podopiecznego. Dziki dziaaniu i realnej pozycji moe wpywa konstruktywnie w procesie reintegracji
Krpiec M.A., Psychologia racjonalna, [w:] Dziea, t. XX, wyd. KUL, Lublin 1996. Balwierz M., Typologia wiatopogldw niereligijnych, [w:] M. Rusecki (red.), Z zagadnie wiatopogldu chrzecijaskiego, wyd. KUL, Lublin 1989. 71 Olejnik S., Eudajmonizm. Studium nad podstawami etyki, wyd. KUL, Lublin 1958. 72 Hartmann N., Oidealnej samowiadomoci wartoci. Stosunek wartoci ipowinnoci. Aktualny stan zagadnienia wartoci, tum. W. Galewicz, [w:] W. Galewicz (red.), Zfenomenologii wartoci, PAT, Krakw 1988.
69 70
32
spoecznej na swoich podopiecznych73. Zatem kiedy okrelamy wzr osobowy to precyzujemy relacje oraz wizi: jednostki bd osoby wgrupie ksztatujce stosunek emocjonalny wobec kuratora, nauczyciela, oficera probacyjnego. Nie ztytuu dziaa kontrolnych, bd posiadanej wadzy inie dlatego, e proponuj korzystne usugi, ale dlatego e osoba jest przekonana, i pozycja wychowawcy nioscego pomoc, przyczynia si do powstania wizi autotelicznej74. Dziaania te zmierzaj, aby podopieczny na zasadzie dobrowolnoci dokona wyboru zmiany swojego dotychczasowego zachowania. Uznawanie pozycji, rangi, miejsca wychowawcy, to nic innego, jak ocena prestiu spoecznego danego zawodu75. Zwracamy uwag na rzecz istotn, gdy proces integracji spoecznej aktualnie bazuje na wzorach osobowych tylko ze wzgldu na dziaania kontrolne, wadz iwiadczone usugi. Natomiast nie obejmuje prestiu zawodu osoby, ktra podejmuje si realizacji zada na rzecz podopiecznych, uruchamiajc interwencj techniczn, bdc rzemielnikiem, lekarzem, prawnikiem czy nauczycielem. Ot jeli chc zasign porady prawnej, to nie pjd do profesora prawa, tylko do praktyka, gdy chc si podda zabiegowi medycznemu, to nie poprosz oto profesora akademii medycznej, tylko chirurga-operatora, czsto nawet wmaym szpitalu. Te wybory wskazuj na element prestiu, uznania, oceny i wanoci roli zawodowej wotoczeniu spoecznym, zwaszcza wrd odbiorcw usug, na rzecz ktrych przebiega interwencja, ale take wobec spoeczestwa zpowodu humanizacji postaw76. Azatem wodczuciu spoecznym osoby, ktre wykonuj prac rzemielnikw, to jednostki, ktre intensywnie pracuj i dysponuj profesjonalnymi umiejtnociami wyzwalajcymi stosunek akceptacji izaufania do powierzenia im swojego wiata wewntrznego, przy jednoczesnym zachowaniu tosamoci osobowej77. Poddajemy si np. operacji kardiochirurgicznej, bo wiemy, e wykona j specjalista imamy do niego zaufanie. Itak te jest wprocesie reintegracji podopieczny powinien wiedzie, e osoba, ktra mu pomaga, legitymuje si kompetencjami i umiejtnociami praktycznymi na rzecz zmiany osobowoci, ale przede wszystkim jest specjalist, ktry posiada presti iuznanie spoeczne jako wykonawca tyche wiadcze78. Zawd ten oceniany jest wysoko whierarchii prestiu spoecznego, a jego uznanie polega na tym, e osoby s odbierane jako wyczni wykonawcy dziaa integracyjnych. Tymczasem istnieje wspoeczestwie stereotyp, e ten zawd moe wykonywa kady, czyli istnieje przyzwolenie na powoywanie kolejnych sub, serwisw osb, ktre bd wykonywa tosame zadania. Ot tak nie powinno
Krokiewicz A., Zarys filozofii greckiej. Od Talesa do Platona, wyd. Aletheia, Warszawa 2000. Brentano F., Psychologia zempirycznego punktu widzenia, tum. W. Galewiecz, PWN, Warszawa 1999. 75 Wojtya K., Ocena moliwoci zbudowania etyki chrzecijaskiej przy zaoeniach systemu Maxa Schellera, [w:] K. Wojtya, Zagadnienia podmiotu moralnoci, [w:] T. Stycze, J. W. Gakowski, A. Rodziski, A. Szostek (red.), Czowiek imoralno, t. II, wyd. KUL, Lublin 1991. 76 Czapw C., Modzie iprzestpstwa, cz. II, Nasza Ksigarnia, Warszawa 1962. 77 Rogers C.R., Sposb bycia, tum. M. Karpiski, Rebis, Pozna 2002. 78 Maslow A.H., Motywacja iosobowo, tum. P. Sawicka, PAX, Warszawa 1990.
73 74
33
by jeeli chcemy realizowa funkcjonalny system reintegracji spoecznej, to jego uczestnicy posi winni cech wycznych wykonawcw usug, gdy jest to realny wyznacznik prestiu zawodu. Wykonawcy tworz szczeglne interakcje na rzecz podopiecznych iksztatuj praktyczne normy dziaania dla podejmowanych usug, tworz odrbn organizacj pracy, wasne szkolnictwo, aponadto s dobrze opacani oraz nie egzystuj na marginesie ycia spoecznego79. Metodyka oddziaywania integracyjnego to dziedzina specyficzna, poniewa wiedza oglna musi by przeoona na reguy praktyczne; ideologi naley przeoy na etyk zorganizowanego dziaania. Nie zwracamy si opomoc do mentora, tylko do praktyka-nauczyciela, bo on musi mie odpowiednie talenty i dysponowa moliwociami wspomagania. Azatem, zasada ustrojowa sownego ibezsownego oddziaywania jako wzr osobowy, dziaa z pozycji wysokiego prestiu spoecznego, ktra bdzie gwarantowaa wystpowanie u podopiecznego tzw. wizi autotelicznej, czyli relacji zopiekunem powstajcej nie ze wzgldu na kontrol, wadz czy proponowane oddziaywania korygujce normy zachowania, ajedynie dlatego, e osoba interweniujca jest podmiotem znaczcym80. Natomiast zpunktu widzenia spoecznego, wysoki presti zawodu to taki, ktry sprowadza si do wycznoci wiadcze, ktry zakada, e uczestnik musi skoczy specjalny typ szkoy wyszej, naley do odrbnej struktury organizacyjnej, kompetencje okrela konstytucja zawodu majca rang ustawy iuzyskuje satysfakcjonujce wynagrodzenie za wiadczona prac. Wyksztaca ponadto szczeglne interakcje, czyli charakterystyczne dziaania praktyczne posiadajce walor wysokiej koherencji. Tak jak np. wyczne jest prawo do produktu, znaku towarowego, ktrego nikt inny nie moe wyprodukowa, zastrzegamy wano, symbol, jako produktu iwanie te cechy stanowi ozasadzie postpowania integracyjnego, opierajcego si na wzorze osobowym81. Niestety prawo, struktury wykonawcze maj charakter odmienny od projektowanego modelu reintegracji spoecznej. Aktualne zapisy normatywne sigaj do wzorw osobowych, wykonawcw usug, ktre oparte s na kontroli formalnej, wadzy inie przewiduj materialnych przesanek kompetencyjnoci, umiejtnoci, aksjologii imetodyki, ktre wynikayby zpozycji, prestiu, uznania ijakoci zawodu82.
Krawczyk M. (red.), Zasady wychowania moralnego, Nasza Ksigarnia, Warszawa 1960. Dewey J., Jak myle?, tum. Z. Bastgen, PWN, Warszawa 1988. 81 Kotarbiski T., Etyka, [w:] Dziea wszystkie, PAN, Warszawa 1994. 82 Rosenberg M.J., Cognitive Structure and Attitudinal Affect, Journal of Abnormal and Social Psychology 1956, no. 53.
79 80
Marek Konopczyski
TWRCZA RESOCJALIZACJA
Zarys koncepcji metodycznej
Tosamo ludzka jest nieustannie urzeczywistniajcym si dialogiem pomidzy aktualnoci apotencjalnoci. Aktualno jest wynikiem wpywu przeszoci na nasz teraniejszo. Potencjalno natomiast jest tym dobrem lub zem, ktre moe si nam dopiero przydarzy
Marek Konopczyski1.
Kiedy w1996 roku posuyem si po raz pierwszy pojciem twrczej resocjalizacji ujmowaem j raczej jako zbir okrelonych praktycznych form oddziaywa wychowawczych, ukierunkowanych na modzie nieprzystosowan spoecznie, nie prbujc gbiej poszukiwa jej uzasadnie teoretycznych. Odwoywaem si wwczas do eksperymentu resocjalizacyjno-teatralnego Scena Coda, wktrym wielomiesicznym oddziaywaniom teatralnym poddane zostay nieletnie dziewczta zZakadu Poprawczego zFalenicy (Konopczyski, 1996). To dowiadczenie oraz pniejsze wieloletnie studia teoretyczne, pogbiane badaniami empirycznymi, zaowocoway autorsk koncepcj resocjalizacji, ktra posiada znamiona dziaalnoci alternatywnej wobec tej, ktra realizuje si wpolskich placwkach wychowawczych, poprawczych ipenitencjarnych. Koncepcja Twrczej Resocjalizacji rni si wkilku zasadniczych kwestiach od dotychczasowych, tradycyjnych sposobw rozumienia istoty wychowania resocjalizacyjnego, wynikajcego z zaoe pedagogiki resocjalizacyjnej. Po pierwsze, okrela resocjalizacj jako proces rozwijania ikreowania potencjaw, anie jak to si przyjo, korektywn zmian parametrw spoecznych iosobowych nieletnich. Po drugie, traktuje nieprzystosowanie spoeczne jako problem wadliwie uksztatowanej tosamoci, anie wadliwych postaw izachowa, zaburzonych relacji interpersonalnych iwadliwych rl spoecznych czy patologicznych zachowa, cech osobowoci oraz preferencji aksjologicznych. Po trzecie, celem resocjalizacji jest wistocie wykreowanie nowych parametrw tosamociowych wychowankw, anie korektywna zmiana przekona, nastawie iprefeNiniejszy tekst jest skrconym izmodyfikowanym fragmentem ksiki autora pt. Metody twrczej resocjalizacji, Warszawa 2006.
1
36
Marek Konopczyski
rencji aksjologicznych czy form reakcji, zachowa, postaw irl spoecznych. Po czwarte, rodkiem do tego celu jest rozwj strukturalnych czynnikw imechanizmw procesw twrczych nieletnich, anie zastpienie jednych wadliwych form funkcjonowania innymi akceptowanymi spoecznie, poprzez wychowawcz korekcj, psychokorekcj, socjokorekcj czy inne sposoby antropotechnicznych oddziaywa wychowawczych. (Konopnicki, 1972, Czapw, 1980, Pospiszyl, 1998, Urban, 2004, Pytka, 2005). Te cztery rnice pomidzy koncepcj Twrczej Resocjalizacji a klasycznie pojmowan Pedagogik Resocjalizacyjn, stanowi nie tylko o jej metodycznej odrbnoci, lecz rwnie ornicy wzakresie przywoywanych kontekstw teoretycznych. Twrcza Resocjalizacja siga do dorobku nauk zajmujcych si procesami twrczymi czowieka iczyni znich baz umoliwiajc uzyskiwanie zakadanych efektw. Wrozwaaniach dotyczcych Twrczej Resocjalizacji wystpuj trzy kluczowe zagadnienia, ktre konstytuuj jej podstawowe zaoenia metodologiczne oraz okrelaj istot oddziaywa. S to wkolejnoci: twrczo resocjalizacja tosamo. Ich szersze zdefiniowanie oraz umiejscowienie wkontekstach pedagogicznych i wychowawczych pozwala doprecyzowa przedmiot naszych zainteresowa. Prezentowana koncepcja jest prb ukazania wystpujcych korelacji pomidzy twrczoci rozumian jako efekt pracy strukturalnych czynnikw procesw poznawczych i twrczych, procesem resocjalizacji a ich wpywem na ksztatowanie si nowych tosamoci wychowankw. Moemy zatem powiedzie, e poprzez wczenie wproces resocjalizacji modziey nieprzystosowanej spoecznie oddziaywa stymulujcych irozwijajcych jej potencjay twrcze mamy szans uzyska nowy efekt resocjalizacyjny wpostaci odmiennych, akceptowanych spoecznie parametrw tosamociowych. Do powszechnie przyjo si uwaa, e cele wychowania resocjalizacyjnego moemy klasyfikowa w zalenoci od okrelonych wymiarw kontekstowych, na ktre zazwyczaj albo nie mamy znaczcego wpywu, albo ten wpyw jest zminimalizowany, oraz przyjtych przez nas celowych sposobw dziaania (Czapw, 1978, Pytka, 2005). Niewtpliwie oddziauj na nie wmniej lub bardziej wyrany sposb dominujce aktualnie prdy spoeczne, filozoficzne iwynikajce znich prdy mylenia pedagogicznego (Kwieciski, liwerski, 2004). Moemy projektowa resocjalizacyjne cele wychowawcze z perspektywy uwzgldniania interesw indywidualnych lub zbiorowych, aksjologicznych lub antropologicznych, empirycznych lub idealistycznych, epistemologicznych lub metafizycznych (Sobczak, 2000). Cele wychowania resocjalizacyjnego mog by tworzone mniej lub bardziej subiektywnie albo z uwzgldnieniem zaoonego obiektywizmu. Ich przedmiotem moe by jedna cecha ludzka, wybrana grupa cech lub zbir cech tosamych czowiekowi nieprzystosowanemu spoecznie. Na og zakada si, e celem wychowania resocjalizacyjnego jest caociowe ujcie perspektywy rozwojowej czowieka nieprzystosowanego spoecznie wjego wymiarach osobowych ipenionych rl ito ujcie jest podstaw
Twrcza resocjalizacja
37
wszelkich oddziaywa pedagogicznych. Uczynienie czowieka zjednej strony podmiotem ycia, azdrugiej przystosowywanie go do innych podmiotw (ludzi), sytuacji izdarze jest wgruncie rzeczy zadaniem socjalizacyjnym. Celem tradycyjnego wychowania resocjalizacyjnego jest wspomaganie procesw socjalizacji, atam, gdzie nie speniaj one swej roli lub socjalizacja przebiega nieprawidowo, dokonywanie wychowawczych korekt, modelowa iuzupenie. Stwierdzenie to budzi szereg wtpliwoci iwydaje si zperspektywy praktyki pedagogicznej mao realne. Nieustanny dialog efektywnoci wpyww procesw socjalizacji i procesw wychowania przynosi efekty zdecydowanie przemawiajce na korzy socjalizacji. Std te okrelone problemy skutecznoci wychowania resocjalizacyjnego, ktre ma za zadanie dokona korekty izmian wadliwych wpyww socjalizacyjnych. Rodzi si wic wtpliwo dotyczca samej istoty konstruowania celw wychowawczych, awaciwie ich bazy metodologicznej. Zasadnicze pytanie opodstaw celw wychowania jest jednym z kluczowych pyta teleologicznych i warunkuje w zasadzie efekty kocowe. Konstruowanie celw wychowania podlega mechanizmom mylenia przedzaoeniowego, ktre moemy zdefiniowa jako wartociujce podejcie poznawcze skadajce si zdwch paszczyzn: ontologicznej iaksjologicznej (Nowak, 1984, Sobczak, 2000). Paszczyzna ontologiczna zwizana jest z myleniem przednaukowym, natomiast paszczyzna aksjologiczna opiera si na systematyzacji ihierarchizacji wartoci. Antropologiczne wymiary teleologii we wspczesnych podejciach pedagogicznych nie s na og kwestionowane, cho czasami pojawiaj si prby odmiennych spojrze na to zagadnienie. Pedagogika resocjalizacyjna, przy kreowaniu celw swoich oddziaywa, posuguje si takim samych aparatem metodologicznym, jak inne nauki pedagogiczne. Moliwoci ograniczenia lub korekty syndromu nieprzystosowania spoecznego moemy analizowa zkilku perspektyw iwzalenoci od tego, ktr przyjmiemy, bdzie to owocowao konsekwencjami celowociowymi. Jeli przyjmiemy perspektyw behawioraln, wraz zcaym jej aparatem diagnostycznym i metodycznym, wwczas nasze cele bd zorientowane na korekt indywidualnych zachowa ireakcji. Podporzdkowane temu celowi metody (na og metody treningowe oparte na teorii uczenia si zachowa spoecznych (Malewski, 1964), bd suyy wygaszaniu wyuczonych reakcji izachowa oraz uczeniu nowych, akceptowanych spoecznie. Wprzypadku perspektywy interakcyjnej, a wic ogldu jakoci relacji interpersonalnych, konstruowane cele bd ukierunkowane na odkrywanie i modyfikowanie zrnicowanych struktur poznawczych oraz integrowanie funkcji psychicznych dla osignicia okrelonego poziomu rozwoju dojrzaoci interpersonalnej (Pytka, 2005). Zkolei, perspektywa kognitywna oznacza wieloaspektowe iwielowymiarowe dziaania informacyjne ukierunkowane nie tylko na jednostk nieprzystosowan spoecznie, ale rwnie jej otoczenie spoeczne.
38
Marek Konopczyski
Generalnym celem Twrczej Resocjalizacji, sigajcej do dorobku teoretycznego imetodologicznego koncepcji interakcyjnych oraz koncepcji kognitywnych, jest doprowadzenie do zaistnienia ipomylnego zakoczenia dwch procesw. Pierwszy znich polega na wzbudzaniu rozwoju strukturalnych czynnikw procesw twrczych ipoznawczych jednostek nieprzystosowanych spoecznie, drugi za na zmianie ich zewntrznego wizerunku spoecznego. Dziaania te maj wkonsekwencji doprowadzi do wymodelowania nowych tosamoci osb nieprzystosowanych spoecznie. Parametry tej tosamoci wynikaj zrozwoju struktur poznawczych iinicjowania procesw twrczych sposobw rozwizywania sytuacji problemowych (Ja indywidualne), natomiast zmiana wizerunku jest ich pochodn i ma walory cech konstruujcych role spoeczne (Ja spoeczne). To drugie oznacza funkcjonowanie osoby nieprzystosowanej spoecznie wtakich rolach, ktre postrzegane s nie jako role przestpcy czy dewianta, lecz jako role osoby rozwizujcej swoje problemy winny, ale akceptowany spoecznie sposb. Teleologia Twrczej Resocjalizacji wyrnia obok celu generalnego rwnie cele etapowe. Tych ostatnich moemy wymieni cztery. Pierwszym znich jest zidentyfikowanie strukturalnych skadnikw procesu umoliwiajcego twrcze rozwizywanie problemw. Drugim celem etapowym bdzie rozwijanie strukturalnych skadnikw procesu twrczego polegajce na okrelonych wiczeniach iprbach. Trzeci cel moemy zdefiniowa jako prb zadaniow realizacji dziea twrczego, jakim s nowe cechy tosamoci wychowanka, apoprzez nie odmienne sposoby rozwizywania sytuacji problemowych, natomiast czwarty jest uzasadnieniem iurzeczywistnieniem spoecznym wykonanego dziea. Jak ju wspominaem wczeniej, pod pojciem twrczoci idziea twrczego rozumiem nie dziaania artystyczne iich wytwory, lecz twrczy sposb rozwizywania sytuacji problemowych, prowadzcy do kreowania nowych parametrw tosamociowych. Teleologia Twrczej Resocjalizacji odnosi si zarwno do indywidualnych kontekstw antropologicznych, jak ikontekstw spoecznych. Jej weryfikacj irealnym uzasadnieniem jest okrelone podejcie metodyczne realizowane praktycznie w ramach wychowania resocjalizacyjnego. Podejcie to wymaga sformuowania okrelonych zalece metodycznych, ktre stanowi podstawowe przesanki podejmowanych czynnoci wychowawczych. Heurystyczny wymiar tak rozumianej Twrczej Resocjalizacji nadaje jej rol, jakiej do tej pory klasyczna pedagogika resocjalizacyjna nie penia. Rola ta, zgodnie z zaoeniami heurystyki, okrela pedagogik resocjalizacyjn jako nauk okreowaniu skutecznych itwrczych sposobw rozwizywania problemw izmierzajc do rozwizania najwaniejszego znich wykreowania nowej tosamoci osoby nieprzystosowanej spoecznie. Mona powiedzie, e Twrcza Resocjalizacja jest wtej perspektywie rozumowania twrczoci stosowan (Ncka, 2005, Gralski, 2003). To ostatnie, charakterystyczne dla heurystyki, pojcie wymaga wyjanienia. Twrczo stosowana jest pewnego rodzaju
39
postpowaniem majcym dwa podstawowe cele do spenienia. Pierwszy znich polega na rozwizywaniu konkretnych zada problemowych za pomoc konkretnych metod itechnik dziaania, drugi za, szczeglnie nas interesujcy, na rozwijaniu twrczych zdolnoci ipredyspozycji zarwno poszczeglnych osb, jak izespow ludzkich. Proces Twrczej Resocjalizacji realizuje obydwa cele, kadc nacisk na wymiar kreacji nowych parametrw tosamoci osb nieprzystosowanych spoecznie. Od dawna przedmiotem sporw i dyskusji zarwno wrd uczonych, jak iwychowawcw praktykw jest problem skutecznoci oddziaywa resocjalizacyjnych. Dla nikogo ju nie jest tajemnic, e pomimo coraz szerszego wachlarza stosowanych rodkw wychowawczych, korekcyjnych i psychokorekcyjnych efekty resocjalizacyjne wci nie s w peni zadawalajce. Mwi si nawet o kryzysie resocjalizacji (Pytka, 2005). U rde poszukiwa i refleksji zwizanych zpraktycznym funkcjonowaniem metod iform resocjalizacyjnych ley pogld, e projektujc irealizujc rozmaite metody itechniki oddziaywa, majce za zadanie urealnia iuefektywnia procesy resocjalizacji, nie wykorzystujemy wpeni tkwicych wosobach nieprzystosowanych spoecznie potencjaw rozwojowych. Pisaem otym ju wdrugiej poowie lat dziewidziesitych, wprowadzajc do polskiej myli resocjalizacyjnej pojcie Twrczej Resocjalizacji. Wwczas te zaprojektowaem iopisaem wstpnie jej metody itechniki. Metody Twrczej Resocjalizacji dziaaj dwupaszczyznowo. Po pierwsze, uaktywniaj potencjay rozwojowe uosb nieprzystosowanych spoecznie ipo drugie, kreuj konkretne materialne ispoeczne dziea efekty ich twrczoci. Rozwijane potencjay wychowankw nieprzystosowanych spoecznie wpywaj na ich nowy stosunek do otaczajcej rzeczywistoci spoecznej, ktr zaczynaj postrzega wkategoriach sytuacji akceptowalnych irozwizywalnych. Otrzymane wtrakcie oddziaywa nowe kompetencje poznawczo-osobowe pozwalaj im na rozwizywanie sytuacji yciowych wsposb odmienny ni dotychczas. Wtaki oto sposb wychowankowie sami wsptworz iwypeniaj treci ramy swojej nowej tosamoci. Materialne i spoeczne efekty oddziaywa metod Twrczej Resocjalizacji, do ktrych nale zarwno konkretne wytwory, takie jak: namalowane obrazy, wykonane rzeby, napisane opowiadania czy wiersze (materialne wytwory twrczoci), jak te prezentacje teatralne, wykonywane utwory muzyczne czy realizowana aktywno sportowa (spoeczne wytwory twrczoci), maj za zadanie utrwala izakorzenia spoecznie powstajce cechy tosamoci wychowankw. Wychowanie resocjalizacyjne wynikajce z przesanek teoretyczno-metodycznych Twrczej Resocjalizacji wpywa na dwa wymiary ksztatowania parametrw tosamociowych wychowanka: wymiaru wewntrznego kreowania wychowanka poprzez rozwj jego potencjaw oraz wymiaru spoecznego kreowania wychowanka poprzez prezentowanie jego twrczych dokona. Posugujc si terminologi socjologiczn mona powiedzie, e w ten sposb
40
Marek Konopczyski
wsptworzy si Ja indywidualne iJa spoeczne wychowanka. Tak rozumian twrczo osoby nieprzystosowanej spoecznie moemy nazwa twrczoci resocjalizacyjn wewntrzn itwrczoci resocjalizacyjn zewntrzn. Twrczo wewntrzna, to pozytywne zmiany dotyczce parametrw osobowych, natomiast twrczo zewntrzna spoeczne rezultaty tych zmian. Wnaukach otwrczoci zwyko si przyjmowa jej klasyczny podzia twrczoci: na twrczo obiektywn itwrczo subiektywn. Pierwszy jej rodzaj polega na rzeczywistym, obiektywnym kreowaniu czego nowego, nadzwyczajnego, unikalnego. Natomiast twrczo subiektywna to kreowanie czego nowego iistotnego, ale tylko dla osoby tworzcej (Popek, 2003). Wprocesie Twrczej Resocjalizacji bdziemy mieli do czynienia zbardziej skomplikowan rzeczywistoci klasyfikacyjn idotyczc innych wymiarw oceny twrczoci wychowankw. Odnajdujcy i kreujcy swoje nowe wymiary osobowe i spoeczne wychowankowie staj si twrcami samych siebie, nadajc swojemu yciu inny wyraz icharakter. Inie jest istotne, jak t twrczo zakwalifikujemy ijaki jej nadamy status. Istotne jest to, e wjej wyniku powstaje szansa stworzenia nowego wymiaru tosamociowego czowieka nieprzystosowanego spoecznie, ktry jeszcze do niedawna w swoim poprzednim wcieleniu mia znikome szanse na akceptacj swojego spoecznego funkcjonowania. Definicj resocjalizacji wujciu heurystycznym moemy rozpatrywa dwupaszczyznowo. Po pierwsze, jako problem do rozwizania dla osb zajmujcych si nim zawodowo, awic wychowawcw ipo drugie jako problem do rozwizania przez modzie nieprzystosowan spoecznie. Zdefiniowanie pojcia resocjalizacji wkategoriach postpowania zmierzajcego do rozwizania okrelonego problemu pozwala okreli j jako heurystyczn drog utorowania rozwoju czowieka, ktry ten rozwj mia utrudniony lub zablokowany. Suy temu maj okrelone metodycznie sposoby postpowania resocjalizacyjnego skadajce si na wychowanie resocjalizacyjne. Moemy powiedzie, e Twrcza Resocjalizacja jest zbiorem uzasadnionych teoretycznie metod rozwijajcych umiejtnoci nowych sposobw rozwizywania sytuacji problemowych przez osoby nieprzystosowane spoecznie. Aby taki proces mg zaistnie musz by spenione okrelone warunki o charakterze wewntrznym izewntrznym. Pierwsze, zwizane s zparametrami osobowymi oraz strukturalnymi czynnikami procesw poznawczych itwrczych wychowankw, drugie natomiast zparametrami zarwno osb kierujcych tym procesem, jak i uwarunkowaniami administracyjno-infrastrukturalnymi. Zarwno pierwsze, jak idrugie decyduj oefektach etapowych ikocowych procesu resocjalizacji. Moemy wic powiedzie, e wnaszym rozumieniu Twrcza Resocjalizacja jest nauk nie tylko onowych sposobach rozwizywania problemw przez osoby nieprzystosowane spoecznie, ale o odmiennym podejciu metodologicznym do tego problemu.
41
Kada tosamo ludzka, adaptujc si wprzestrzeni kulturowej ispoecznej, jednoczenie j mniej lub bardziej subtelnie modyfikuje. Wybitny polski filozof Roman Ingarden (1999) napisa, e tosamo oznacza, e wcigu caego ycia czowiek jest jednym indywiduum, e wcigu caego ycia pozostaje tym samym czowiekiem wpenej swej niezmiennej naturze. Oznaczaoby to wprzypadku osb nieprzystosowanych spoecznie kres nadziei pomocy im wodszukaniu nowego wcielenia. Ale jednoczenie ten sam autor daje nam nadziej mwic oroli czasu wnaszym yciu, czasu, ktry okrela kim jestemy aktualnie, kim bylimy kiedy ikim mamy szans zosta wprzyszoci. Klasyczna pedagogika resocjalizacyjna jest nauk o korektywnym wychowaniu ludzi nieprzystosowanych spoecznie. Wychowanie to nazywane wychowaniem resocjalizacyjnym polega na podejmowaniu celowych dziaa opedagogicznym lub specjalistycznym charakterze ukierunkowanych na spoeczn readaptacj osb przejawiajcych zachowania patologiczne. Dziaania te zazwyczaj maj charakter naprawczy. Polegaj na korygowaniu wadliwych postaw inastawie spoecznych oraz naprawianiu zaburzonych struktur ifunkcji osobowych. Ocena tych dziaa ma zazwyczaj zewntrzny, spoeczny charakter ipolega na ocenie prawidowoci wypeniania poprawn iakceptowan spoecznie treci tosamociow penionych rl. Perspektywa oceny zewntrznych efektw resocjalizacji jest perspektyw na og powszechn iniekwestionowan tak przez badaczy tego problemu, jak ipraktykw. Moemy powiedzie, e klasyczna pedagogika resocjalizacyjna jest nauk onaprawianiu czowieka, nauk ojego leczeniu wwielu aspektach jego funkcjonowania zuwzgldnieniem przede wszystkim perspektywy spoecznej jego zaburze. Twrcza Resocjalizacja przyjmuje nieco inn perspektyw. Poprzez swoje metody chce odnale, rozwin i spoecznie zaadaptowa ludzkie potencjay. Jej podstawowym zaoeniem jest stymulowanie irozwijanie strukturalnych czynnikw i mechanizmw procesw twrczych osb nieprzystosowanych spoecznie. Rozwinite i urealnione wspomniane czynniki strukturalne maj pomc wkonstruowaniu nowych sposobw rozwizywania sytuacji problemowych przez osoby nieprzystosowane spoecznie. Te natomiast mog pomc im wwykreowaniu nowej tosamoci. Twrcza Resocjalizacja jest nauk orozwijaniu iwzmacnianiu czowieka, tak wjego wymiarze indywidualnym, jak ispoecznym. Efektem oddziaywa metod Twrczej Resocjalizacji s nie tylko rozwinite ludzkie alternatywne parametry tosamociowe, lecz rwnie kompetencje iumiejtnoci. Dziki nim czowiek podejmuje twrcze dziaania, ktre wfinalnym efekcie pozwalaj mu na aktywne spoeczne funkcjonowanie. Chc wyranie pokreli, e wrozumieniu niniejszej koncepcji efektem twrczoci rozumianej jako zmodyfikowane funkcjonowanie strukturalnych czynnikw procesw twrczych osb nieprzystosowanych spoecznie jest ich innowacyjny, twrczy sposb rozwizywania sytuacji problemowych. Efektem istotnym, ale
42
Marek Konopczyski
oubocznym charakterze, s wytwory materialne dziaalnoci twrczej osb nieprzystosowanych spoecznie. Nabieraj one znaczenia wspoecznym kontekcie adaptowania nowej tosamoci wychowankw. Mwic innym jzykiem, czowiek zajmujcy si teatrem, sportem, plastyk czy muzyk oraz odnoszcy w tym wzgldzie jakie sukcesy (poprzez granie roli w teatrze, namalowanie obrazu, czy dobre wystpy sportowe) jest atwiejszy do zaakceptowania przez innych ludzi niewykazujcych zaburze patologicznych. Mwic o tego typu dziaaniach mam na myli nie wybitn twrczo artystyczn czy sportow, lecz wzbudzenie choby najmniejszego zainteresowania t twrczoci, a mwic owytworach materialnych osb nieprzystosowanych spoecznie mam na myli ich choby minimalne sukcesy (prezentacje teatralne, wystawy, gra wzespole sportowym). Czowiek, ktry si rozwija poprzez obcowanie znowymi dla niego elementami kultury i sztuki, poszerza i pogbia swoje emocje, percepcj, mylenie i wyobrani. Jeli przyjmiemy zaoenie, e twrcze rozwizywanie sytuacji problemowych oraz nabyte dziki temu nowe cechy tosamociowe zaspakajaj potrzeby czowieka wsposb akceptowalny spoecznie, to wduym stopniu minimalizujemy niebezpieczestwo kontynuacji jego zachowa patologicznych, redukujc lub przynajmniej minimalizujc wszelkie negatywne dla tosamoci modego czowieka skutki wadliwych procesw socjalizacyjnych. Zaprezentowane metodologiczne podstawy Twrczej Resocjalizacji nie stanowi ojej odrbnoci wstosunku do pedagogiki resocjalizacyjnej. Fakt wystpowania okrelonych rnic wpodejciu teoretycznym imetodycznym nie stanowi tu strategicznej przyczyny ubiegania si ostatus nowej dziedziny pedagogicznej. Wrcz przeciwnie, Twrcza Resocjalizacja wypenia swoj treci merytoryczn pojemn przestrze pedagogiki resocjalizacyjnej, stajc si jednym z wielu jej wewntrznych wymiarw. Szczeglnie istotne dla pedagogiki resocjalizacyjnej s jej konteksty metodyczne. Stanowi one uzupenienie iwjakim zakresie rozwinicie myli klasykw resocjalizacji: Marii Grzegorzewskiej, Jana Konopnickiego, Czesawa Czapwa, Stanisawa Jedlewskiego oraz wspczesnych kontynuatorw ich testamentu naukowego, awic uczonych ipraktykw pochylajcych si nad trudn sztuk pomagania ludziom, ktrzy nazbyt czsto t pomoc manifestacyjnie odrzucaj. Twrcza Resocjalizacja jest przede wszystkim dziedzin praktyczn. Ten jej wymiar jest najistotniejszy i najbardziej eksponowany we wszystkich zaoeniach teoretycznych. Jej podstawowe metody nastawione s na kreowanie nowych parametrw tosamociowych poprzez rozwijanie iuaktywnianie ich potencjaw. Potencjay bowiem nadaj kierunek ludzkiej aktywnoci oraz kreuj role spoeczne. Metodyczne wymiary Twrczej Resocjalizacji stanowi oistocie pomocy pedagogicznej i nakrelaj perspektywy dalszego rozwoju nieletnich. Tam, gdzie jak si wydawao, mae s szanse normalnego spoecznego istnienia wychowankw, awic wrodowiskach dotychczas dla nich zamknitych,
43
otwieraj si nowe moliwoci readaptacyjne. Nieprzystosowany spoecznie mody czowiek, aby zosta zaakceptowanym spoecznie musi wykona potrjny wysiek. Rozsta si ze swoj przeszoci zmodyfikowa aktualno oraz wykreowa przyszo. To pierwsze, polega na przeanalizowaniu izrozumieniu przyczyn swoich wadliwych zachowa ipostaw spoecznych, usprawiedliwieniu wynikajcych znich reakcji innych ludzi oraz ujawnieniu gotowoci do zmian. W lad za tym powinny poda prby modyfikacji okrelonych cech tosamoci indywidualnej. Modyfikowanie aktualnoci polega na intelektualnym i emocjonalnym wczeniu si w dziaania rozwijajce strukturalne czynniki imechanizmy procesw twrczych. Wten wanie sposb uzewntrzniaj si potencjay wychowankw. Natomiast kreowanie przyszoci dotyczy inicjowania procesu spoecznego adaptowania wasnych form aktywnoci opartych na ujawnionych potencjaach. Tak oto powstajce cechy nowej tosamoci spoecznej nieletnich umoliwiaj im podejmowanie odmiennych od dotychczasowych rl spoecznych.
Zalecenia metodyczne wprocesie Twrczej Resocjalizacji

Wnaukach owychowaniu resocjalizacyjnym wymienia si trzy kategorie zalece metodycznych, amianowicie zasady, reguy idyrektywy (Czapw, 1978). Pierwsza kategoria zasady s najbardziej oglnymi iszerokimi zaleceniami metodycznymi, awic zpostulowanym zbiorem oglnych sposobw dochodzenia do zaplanowanego celu, opartych orespektowane zaoenia aksjologiczne. Reguy natomiast racjonalizuj postulowane sposoby osigania zaplanowanego celu poprzez dobr adekwatnych iskutecznych rodkw czyli ukonkretnionych form dziaa wychowawczych. Dyrektywy s najbardziej szczegowymi wskazwkami, czsto majcymi charakter specjalistyczno-techniczny, umoliwiajcymi korygowanie okrelonych zaburzonych ludzkich struktur czy funkcji. W klasycznej pedagogice resocjalizacyjnej wystpuje opracowana przez Czesawa Czapwa (1978) klasyfikacja zasad oddziaywania resocjalizacyjnego. Zasady te (autor uywa okrelenia wychowanie i oddziaywanie resocjalizujce, anie resocjalizacyjne) podzielone s na trzy typy: zasady wychowania resocjalizujcego, zasady opieki resocjalizujcej izasady psychoterapii resocjalizujcej. Wpierwszych znich mona zkolei wyrni: zasad reedukacji oraz zasad wszechstronnego rozwoju osobowoci. Wzasadach opieki resocjalizujcej wyrniamy: zasad wszechstronnej iperspektywicznej opieki oraz zasad wymaga. Natomiast zasady psychoterapii resocjalizujcej zawieraj: zasad akceptowania izasad respektowania. Podobnie wspomniany autor klasyfikuje reguy oddziaywania resocjalizujcego. Wyrnia wnich nastpujce typy zalece (przyjtych ze wzgldu na cele etapowe): strategiczne, proceduralne, dotyczce projektowania, wykonania, preparacji, kreacji, interwencji oraz zalecenia dotyczce adaptacji.
44
Marek Konopczyski
Przypomniaem w tym miejscu konstrukcj opisu zalece metodycznych autorstwa Czesawa Czapwa (1978), gdy wpolskiej literaturze pedagogicznej powiconej metodyce pracy resocjalizacyjnej jest to jedyna sformuowana do tej pory propozycja klasyfikacyjna. Dlatego te do naszych dalszych rozwaa niezbdne jest jej przywoywanie iporwnywanie zpropozycj, ktr prezentuj w niniejszej pracy. W metodyce Twrczej Resocjalizacji wyrniamy ze wzgldu na zakres: metody inspirujce, metody aktywizujce imetody kreujce. Jeli natomiast wemiemy pod uwag przedmiot oddziaywa wwczas mamy do czynienia z: metodami aktywizowania emocjonalnego, metodami motywacyjnymi imetodami poznawczymi. Moemy wtym miejscu okreli podstawowe zalecenia metodyczne wprocesie Twrczej Resocjalizacji. Proponowana przeze mnie klasyfikacja zalece metodycznych jest klasyfikacj inn od klasyfikacji zaproponowanej przez Czesawa Czapwa (1978). Odmienno wynika z przyjtego przeze mnie paradygmatu oddziaywa wychowawczych, ktry jest de facto nie zaweniem, arozszerzeniem zakresu oddziaywa resocjalizacyjnych stosowanych zazwyczaj w praktyce pedagogicznej. Odmienna w swojej warstwie merytorycznej i semantycznej klasyfikacja zalece metodycznych nie jest wadnej mierze uproszczeniem jej warstwy treciowej, awrcz przeciwnie, jest jej uzupenieniem. Wproponowanej klasyfikacji nie dokonuj rozrnienia ipodziau zalece metodycznych na zasady, reguy idyrektywy uznajc, e jest to rozrnienie ipodzia majcy charakter czysto teoretyczny, bez zauwaalnych implikacji praktyczno-metodycznych. Pojciowy zakres definicji zalece metodycznych, jest moim zdaniem wystarczajco szeroki ipojemny, tak e wpeni umoliwia projektowanie metod Twrczej Resocjalizacji, akomplikowanie go szczegowym teoretycznym podziaem strukturalnym nie wniesie nic nowego do rozwiza praktycznych. Przypominam wtym miejscu raz jeszcze, e za punkt wyjcia moich rozwaa metodycznych przyjmuj przede wszystkim analiz realnej rzeczywistoci resocjalizacyjnej zcaym bagaem jej dowiadcze iogranicze. Taki punkt widzenia wymaga innej perspektywy rozrniania idefiniowania zalece metodycznych. Wyrni mona pi podstawowych zalece metodycznych w procesie Twrczej Resocjalizacji. Pierwszym znich jest zalecenie wszechstronnej diagnozy. Optymalna klasyczna diagnoza resocjalizacyjna uwzgldnia zarwno parametry osobowociowe wychowanka, jego stan psychofizyczny, przewidywalne formy zachowa, jak rwnie rodowiskowe uwarunkowania procesu jego demoralizacji spoecznej (Pytka, 1986). Wprocesie Twrczej Resocjalizacji, obok klasycznego rozpoznania psychologiczno-pedagogicznego, szczeglnie istotne jest diagnostyczne okrelenie parametrw rozwojowych struktur poznawczych oraz struktur procesw twrczych osb nieprzystosowanych spoecznie. Mam tu na myli przede wszystkim takie skadniki strukturalne, jak: emocje, motywacje, percepcj, pami, mylenie, wyobrani. Okrelenie poziomu rozwoju powyszych czynnikw umoliwia nam zaprojektowanie stosownych metod
45
iform pracy oraz dostosowanie ich do moliwoci poznawczych wychowankw. Zalecenie wszechstronnej diagnozy, uwzgldniajce potencjay twrcze osb nieprzystosowanych spoecznie, jest punktem wyjcia do dalszych zabiegw resocjalizacyjnych. Moemy wyrni drugie zalecenie metodyczne: zalecenie komplementarnoci postpowania. Dziki niemu poddawany oddziaywaniom resocjalizacyjnym wychowanek nie bdzie wycznie adaptowany do umiejtnego funkcjonowania wnajbliszym rodowisku spoecznym, lecz rwnie przygotowywany do kreacyjnego tosamociowo dziaania wszerszym krgu spoecznym, auruchomione uniego mechanizmy procesw twrczych pozwol na zaistnienie procesu readaptacji spoecznej ireinkulturacji. Dlatego te, obok klasycznych dziaa zzakresu postpowania resocjalizacyjnego, polegajcych na stosowaniu metod antropotechnicznych, psychotechnicznych isocjotechnicznych, wczamy inne formy oddziaywa, np.: teatr resocjalizacyjny, resocjalizacja przez sport czy wspomaganie tych form poprzez oddziaywania dramowe, muzyczne czy plastyczne. Komplementarno procesu Twrczej Resocjalizacji skutkuje peniejszym rozwojem podopiecznych, a przede wszystkim stymuluje i rozwija u nich te struktury imechanizmy, ktre umoliwi im wprzyszoci twrcz adaptacj spoeczn wykraczajc poza zwyky poziom przystosowania spoecznego. Jak wynika bowiem z dowiadcze weryfikowanych empirycznie (Konopczyski, 1985, 1986, 1996) postulowany zazwyczaj, zwyky, przecitny poziom przystosowania spoecznego jest poziomem nieakceptowanym przez osoby nieprzystosowane spoecznie. By moe wynika to zwystpujcego unich wyszego poziomu zapotrzebowania na stymulacje (wikszego od statystycznego) oraz odmiennego sposobu regulacji napi wewntrznych. Kolejnym istotnym zaleceniem metodycznym w procesie Twrczej Resocjalizacji jest zalecenie elastycznoci postaw pedagogicznych. Postawy mona zdefiniowa jako okrelone predyspozycje do dziaania, sposobu postrzegania rzeczywistoci oraz przyjmowania informacji zwrotnych (Kosyrz, 2005). Postawy pedagogiczne bd wic okrelonymi dyspozycjami czowieka wobec rzeczywistoci wychowawczej. Tak ujmowana postawa pedagogiczna wyraa wzgldnie stabilny stosunek zadaniowy pedagoga do okrelonych zjawisk spoecznych, gotowo do dziaania zgodnego zwiedz idowiadczeniem oraz analiz efektw tego dziaania (przyjmowanie iprzetwarzanie informacji zwrotnych). Kady pedagog (nominalny zwyksztacenia czy posiadajcy inne ni pedagogiczne wyksztacenie, awykonujcy prac wychowawcz) posiada okrelon wiedz specjalistyczn oraz dowiadczenie zawodowe. Kady wswoim dziaaniu pedagogicznym reprezentuje te okrelony model teleologiczny (celowoci swego dziaania), oparty na konkretnym podou aksjologicznym. Dlatego te kady pedagog bdzie reprezentowa wswoim dziaaniu wychowawczym odmienne formy zachowa ireakcji wtrakcie realizowanego procesu wychowawczego. Zachowania te podyktowane bd zjednej strony posiadan wiedz teo-
46
Marek Konopczyski
retyczn zdrugiej za uzyskanymi wtoku pracy dowiadczeniami zawodowymi. Wpyw na zachowania ireakcje osb realizujcych procesy wychowawcze ma rwnie rutyna zawodowa, rozumiana jako zesp okrelonych, powtarzajcych si stereotypw zachowa. Wprocesie Twrczej Resocjalizacji niezbdne jest prezentowanie postaw wychowawczych otwartych na nowe, czsto niekonwencjonalne zachowania i reakcje wychowankw. Realizowane metody Twrczej Resocjalizacji zakadaj poszukiwanie iuaktywnianie potencjaw rozwojowych osb nieprzystosowanych spoecznie. Tego typu postpowanie pociga za sob okrelone skutki psychologiczne ispoeczne. Uaktywnianie struktur imechanizmw procesw twrczych powoduje uwychowankw reorganizacj procesw poznawczych iwlad za tym odmienno ich reagowania sytuacyjnego. Twrcza Resocjalizacja wymusza uelastycznienie postaw pedagogicznych polegajce na otwarciu na zmiany. Zaangaowany pedagog musi by otwarty na nowe dowiadczenia zawodowe. S one czsto odlege od dotychczasowych iprzybieraj niekonwencjonalne formy. Dlatego te zasada elastycznoci postaw pedagogicznych jest jednym zczynnikw umoliwiajcych skuteczne przeprowadzenie tego procesu. Kolejnym zaleceniem metodycznym w omawianym procesie jest zalecenie adekwatnego doboru metody. Spenienie tego zalecenia oznacza waciwy (potwierdzony diagnostycznie) sposb wyboru wychowankw, wobec ktrych stosowane s okrelone metody. Jest oczywiste, e wychowankowie nieprzystosowani spoecznie posiadaj rne cechy ipredyspozycje osobowe wynikajce zich dowiadcze yciowych uwarunkowanych procesem socjalizacji (Zacharuk, 1991). Ich struktury poznawcze istruktury procesw twrczych znajduj si wzwizku ztym na rnych stadiach ietapach rozwoju. Std te waciwe kryteria doboru poszczeglnych metod iform oddziaywa resocjalizacyjnych, atake dopasowanie ich do predyspozycji osobowych wychowankw s gwarantem powodzenia tego typu dziaa. atwo bowiem mona wyobrazi sobie sytuacj, gdzie nieadekwatnie dobrana metoda moe spowodowa zablokowanie emocjonalne, intelektualne lub poznawcze osoby nieprzystosowanej spoecznie, zamiast zasymulowa jej rozwj. Ograniczeniami tu bowiem mog by zarwno deficyty intelektualne (na przykad upoledzenie umysowe), jak ideficyty poznawcze (na przykad zaburzenia percepcji). Na dynamik rozwoju procesw twrczych uosb nieprzystosowanych spoecznie wramach opisywanych oddziaywa resocjalizacyjnych duy wpyw maj take dotychczasowe dowiadczenia socjalizacyjne, szczeglnie jeli zwizane byy ztak zwan socjalizacj jednowymiarow lub zuboa (Goldman, 2001, Zacharuk, 2004). Ostatnim zaleceniem metodycznym wprocesie Twrczej Resocjalizacji jest zalecenie kreowania wychowanka. Oznacza ono wpraktyce dwie paszczyzny dziaa wychowawczych. Pierwsza polega na rozwijaniu iwzmacnianiu nowego zewntrznego iwewntrznego obrazu wasnej osoby przez wychowanka biorcego udzia woddziaywaniach resocjalizacyjnych. Celem tych zabiegw jest
47
doprowadzenie do procesu uwewntrznienia (internalizacji) nowych wizualizowanych cech tosamociowych osoby nieprzystosowanej spoecznie. Chodzi midzy innymi oto, aby poddawani zabiegom metodycznym wychowankowie byli postrzegani w warunkach rodowiska instytucjonalnego lub jeli zabiegi maj charakter pozainstytucjonalny, w warunkach rodowiska otwartego, nie jako osoby nieprzystosowane spoecznie czy patologicznie funkcjonujce, ale jako osoby prezentujce, kreujce nowe, odmienne sposoby postpowania. Oznacza to, e powinnimy doprowadzi do tego, by otoczenie spoeczne, zamiast definiowania wychowankw w dotychczasowy negatywny sposb, prbowao ich okrela poprzez aktualnie prezentowane cechy tosamoci przekadajce si na okrelone dokonania twrcze (na przykad biorcego udzia wzajciach sportowych czy teatralnych wychowanka dotychczas naznaczonego spoecznie jako przestpc czy dewianta identyfikowao, jako sportowca, aktora, malarza itp.). Tego typu konsekwentne postpowanie ma z zaoenia doprowadzi do zmiany autopercepcji wasnej osoby przez wychowanka, aprzez to rozpocz proces wypeniania rl spoecznych nowymi treciami tosamociowymi. Wie si to rwnie ze spoecznym (zewntrznym) postrzeganiem przez innych wychowankw i personel placwki resocjalizacyjnej (lub osoby zotoczenia spoecznego) roli, jak peni dotychczas ipeni aktualnie poddawany zabiegom Twrczej Resocjalizacji wychowanek. Naley tu pamita, e nie kady wychowanek moe zosta uznanym sportowcem czy artyst (cho takie przypadki si zdarzaj). Dlatego te spoeczne kompetencje wyksztacone w procesie alternatywnej resocjalizacji maj mu umoliwi nie tyle osiganie wymiernych i obiektywnych sukcesw w wymienionych dziedzinach, ile sukcesw subiektywnych. One to bowiem pozwol mu na zaakceptowanie swojej nowej tosamoci. Druga paszczyzna zwizana zmetodycznym zaleceniem kreowania wychowanka odnosi si do tak zwanej opieki nastpczej lub opieki postresocjalizacyjnej. Ot po zakoczeniu pobytu wplacwce resocjalizacyjnej, lub wprzypadku gdy te oddziaywania miay miejsce wrodowisku otwartym, zamkniciu cyklu oddziaywa resocjalizacyjnych, istnieje potrzeba dalszego kreowania naszych podopiecznych, tym razem w celu rodowiskowego zakotwiczenia ich nowej tosamoci spoecznej. Oznacza to wpraktyce realn pomoc wprawidowej adaptacji wszerszym krgu spoecznym. Pomocnym narzdziem wtej mierze bd kompetencje spoeczne nabyte przez wychowankw w trakcie procesu wychowania resocjalizacyjnego. Chodzi tu otakie wykreowanie pozycji spoecznej inowej roli wychowanka, aby by on postrzegany przez szersze otoczenie spoeczne winnych ni do tej pory rolach (na przykad sportowca amatora, amatora plastyka, muzyka czy aktora). Przypomina to troch do powszechnie spotykane sytuacje osb, ktre ztakich czy innych wzgldw nie cieszyy si aprobat spoeczn (na przykad byy zymi uczniami i osobami negatywnie postrzeganymi wrodowisku zamieszkania), aktre po kilkuletnim
48
Marek Konopczyski
pobycie poza miejscem zamieszkania (na przykad zpowodu nauki winnym miecie) po powrocie do domu zyskay aprobat spoeczn zpowodu nabytych nowych kompetencji tosamociowych. Iwanie te nowe aprobowane przez rodowiskowo cechy (kompetencje) tosamoci osb-wychowankw mog sta si rdem treci ich nowych rl spoecznych, a przez to rwnie nowego wizerunku spoecznego. Projektujc opisane powyej zalecenia metodyczne musimy pamita ookrelonych zaoeniach metodycznych, wramach ktrych te zalecenia mog by realizowane. Do tego celu su opracowane iprzyjte strategie metodyczne stanowice gwn baz teoretyczn iaplikacyjn prowadzonej dziaalnoci.
Strategie metodyczne wprocesie Twrczej Resocjalizacji

Pod pojciem strategii (w jzyku greckim strategia oznacza dowdztwo, sztuk wojenn) rozumiemy (za W. Kopaliskim, 2003) teori ipraktyk przygotowania iprowadzenia okrelonych operacji. Wnaszym przypadku oznacza to zjednej strony zestaw teorii itwierdze, zdrugiej za zestaw zaoe organizacyjnych niezbdnych do realizacji procesu wychowania resocjalizacyjnego. Wzwizku zpowyszym strategie metodyczne moemy podzieli na dwie zasadnicze grupy: strategie definicyjne istrategie operacyjne. Strategie definicyjne dotycz doboru zestawu koncepcji iteorii uzasadniajcych merytoryczn celowo podejmowanych czynnoci metodycznych, natomiast strategie operacyjne okrelaj ramy organizacyjne procesu Twrczej Resocjalizacji. Pierwsze maj wic charakter teoretyczny is nadrzdne wstosunku do drugich, ktre maj charakter techniczny. Std strategie definicyjne moemy rwnie nazywa strategiami pierwszego rzdu, natomiast operacyjne strategiami drugiego rzdu. Strategie definicyjne (pierwszego rzdu) moemy podzieli na: caociowe ietapowe (czstkowe), natomiast operacyjne (drugiego rzdu) na strategie czynnociowe istrategie organizacyjne. Definicyjne strategie caociowe obejmuj swoim zasigiem og przestrzeni resocjalizacyjnej, odwoujc si do caociowych teoretycznych uzasadnie procesu wychowania resocjalizacyjnego. Strategie etapowe natomiast odwouj si do wybranych fragmentw rzeczywistoci resocjalizacyjnej iczci teorii uzasadniajcych zmiany rozwojowe czy korektywne okrelonych funkcji bd struktur twrczych wychowankw nieprzystosowanych spoecznie. Operacyjne strategie czynnociowe dotycz zkolei okrelonych rodzajw oddziaywa wychowawczych ispecjalistycznych wprocesie wychowania resocjalizacyjnego i maj zwizek z wykonywanymi zabiegami (czynnociami) wychowawczymi. Natomiast operacyjne strategie organizacyjne zwizane s ztechniczn stron procesu Twrczej Resocjalizacji imaj charakter organizacyjno-porzdkowy. Zajmijmy si teraz przyblieniem istoty strategii pierwszego rzdu czyli strategii definicyjnych, zarwno wich wymiarze caociowym, jak ietapowym.
49
Sprbujemy okreli ich gwny zakres oraz obszary zainteresowa. Efektem Twrczej Resocjalizacji ma by zjednej strony identyfikacja irozwj potencjaw osb nieprzystosowanych spoecznie, zdrugiej za ich kreatywna readaptacja spoeczna. Ma si ona dokona poprzez zmian cech tosamoci wychowankw, aprzez to zmian ich wizerunku spoecznego. Zatarciu ma ulec dotychczasowy efekt ich naznaczenia spoecznego, awto miejsce ma powsta nowa, akceptowana spoecznie ikulturowo wizualizacja ich cech tosamociowych. Std wstrategiach definicyjnych (pierwszego rzdu) uwzgldnia si te zaoenia teoretyczne, ktre bezporednio lub porednio implikuj okrelone sposoby oddziaywa. Metody Twrczej Resocjalizacji w swojej warstwie teoretycznej odwouj si do teorii procesw twrczych. Analiza tych teorii pozwala wyodrbni te struktury iskadniki procesw twrczych, ktre naley stymulowa irozwija wtrakcie stosowania interesujcych nas metod Twrczej Resocjalizacji. Sprbujmy je teraz krtko przeanalizowa. Mam tu na myli emocje, ktre s istotnym strukturalnym skadnikiem procesu twrczego i ktre mog ten proces uruchamia lub wrcz blokowa. Wyrnia si dwie grupy emocji powizanych zprocesem twrczym: poznawcze emocje pozytywne ipoznawcze emocje negatywne. Emocje pozytywne to midzy innymi: ciekawo, fascynacja, pasja, natomiast emocje negatywne to: obojtno, znudzenie, niech. Spord emocji pozytywnych mona wyrni grup emocji filokreatywnych, ktre wpywaj na powstawanie innowacyjnych inieprzecitnych pomysw. Do tej grupy emocji nale: zaciekawienie, rado oraz sympatia interpersonalna. Zoperacyjnego punktu widzenia emocje pozytywne uatwiaj wprowadzanie abstrakcyjnego poziomu wiedzy pojciowej, dziki temu uruchamia si mechanizm postrzegania ikojarzenia odlegych faktw izjawisk. Mechanizm ten umoliwia syntetyzowanie pojciowe oraz stosowanie analogii. Emocje pozytywne uatwiaj rwnie dostp do archiww pamici, otwierajc pami trwa. Biorc pod uwag istotn rol emocji w kreowaniu procesw twrczych osb nieprzystosowanych spoecznie, metody Twrczej Resocjalizacji zawieraj okrelone techniki isposoby ich modelowania (stymulowania emocji pozytywnych i wygaszania emocji negatywnych). Dotyczy to wszystkich rodzajw metod Twrczej Resocjalizacji, awic Metody Teatru Resocjalizacyjnego (MTR) iMetody Resocjalizacji poprzez Sport (MRS) oraz metod wspomagajcych proces resocjalizacji: oddziaywa dramowych, plastycznych, muzycznych, socjodramy ipsychodramy. Tak wic strategia definicyjna (pierwszego rzdu) wswoich wymiarach: caociowym i etapowym, uwzgldnia czynnik emocjonalny jako istotny element struktury tej strategii. Innym wanym strukturalnym skadnikiem procesu twrczego s motywacje, ktre mona podzieli na autonomiczne iinstrumentalne. Wzasadzie kady z jej rodzajw wpywa na procesy twrcze czowieka. Autonomiczne motywacje poznawcze maj charakter samoistny icechuj si spontanicznoci. Wynikaj zciekawoci izainteresowania okrelon sytuacj lub zdarzeniem.
50
Marek Konopczyski
Ten typ motywacji jest szczeglnie przydatny na pocztku procesu Twrczej Resocjalizacji, gdy powoduje wewntrzn gotowo wychowankw do podejmowania zada iczynnoci wynikajcych zprocedur metodycznych. Motywacje instrumentalne z kolei umoliwiaj realizacj oddziaywa metodycznych poprzez dostarczanie w trakcie ich trwania silnych z reguy bodcw. Ma to miejsce zazwyczaj mniej wicej wrodkowym okresie zabiegw metodycznych, kiedy sabn bd zanikaj motywacje autonomiczne. Strategia definicyjna bierze pod uwag czynniki motywacyjne wswoich zakresach strukturalnych oddziaywa. Kolejnym czynnikiem uwzgldnianym w okrelaniu strategii definicyjnej procesu twrczej resocjalizacji jest percepcja. Rozumiemy j jako proces postrzegania ludzi, zjawisk spoecznych oraz caej otaczajcej rzeczywistoci oywionej inieoywionej. Percepcj moemy podzieli na: allocentryczn i fizjonomiczn. Pierwszy rodzaj percepcji jest w zasadzie podstaw ludzkiej aktywnoci ipolega na nienadawaniu subiektywnych kategoryzacji otaczajcej rzeczywistoci. Percepcja fizjonomiczna zkolei kategoryzuje wiat zewntrzny i przypisuje znajdujcym si w nim obiektom znaczenia o charakterze metaforycznym i subiektywnym. Moemy powiedzie w duym uproszczeniu, e pierwszy rodzaj percepcji obiektywizuje otaczajc rzeczywisto, natomiast drugi jej rodzaj subiektywizuje. Strategiczne znaczenie mechanizmw percepcyjnych wprocesie Twrczej Resocjalizacji wie si zjednej strony zpotrzeb wypracowania mechanizmu percepcji allocentrycznej uwychowankw nieprzystosowanych spoecznie (maj oni zazwyczaj dominacj percepcji fizjonomicznej), zdrugiej za zmian postrzegania ich samych poprzez otoczenie spoeczne. Na uruchomienie tych dwch procesw rwnie jest nastawiona metodyczna strategia definicyjna. Rola pamici wprocesach twrczych sprowadza si zjednej strony do organizowania wiedzy treciowej wstrukturach pamici trwaej, zdrugiej za do tworzenia zawartoci tej wiedzy. Odbywa si to poprzez mechanizmy zapamitywania, przechowywania i przywoywania. Przyjmuje si, e proces twrczy polega na wybirczej kodyfikacji informacyjnej, charakteryzujcej si oryginalnoci przypisywanych danemu obiektowi czy zjawisku cech lub definiowaniu tych obiektw czy cech wielorako bd niekonwencjonalnie jednorodnie. Istotna jest rwnie zmiana struktury wiedzy, polegajca na tak zwanym zjawisku olnienia, czyli gwatownym rozkodowaniu istoty problemu, umoliwiajcym stworzenie nowego rozwizania. Strategie definicyjne w metodyce Twrczej Resocjalizacji planuj organizowanie ireorganizowanie procesw pamici uwychowankw nieprzystosowanych spoecznie, wcelu uzyskania strukturalnych moliwoci inspirowania unich procesw twrczych. Kolejnym strategicznym obszarem w metodyce tak rozumianego wychowania resocjalizacyjnego jest mylenie, definiowane jako proces poszukiwania optymalnych rozwiza problemu. Mylenie twrcze charakteryzuje si aktyw-
51
nym podejciem do problemw, wcelu ich ponownego zdefiniowania lub zastpienia innymi. Najwaniejsze cechy mylenia twrczego to: analogie, przezwycianie stereotypw imetaforyzowanie. Metodyka Twrczej Resocjalizacji uwzgldnia wswoich zakresach struktury mylenia jako obszar strategiczny wymagajcy okrelonych form twrczych oddziaywa resocjalizacyjnych. Ostatnim gwnym strategicznym obszarem metodyki Twrczej Resocjalizacji jest wyobrania. Moemy j okreli jako pewn zdolno umysu do tworzenia i posugiwania si wyobraeniami, czyli wybranymi, selektywnymi rodzajami reprezentacji poznawczej. Wyrniamy dwa rodzaje wyobrani: odtwrcz itwrcz. Pierwsza jest powszechn niejako codzienn czynnoci poznawcz, druga natomiast umoliwia realizowanie aktw twrczych ipolega na tworzeniu wumyle nowych kombinacji treciowych ipoznawczych. Szczeglne znaczenie wprocesie twrczym odgrywa tak zwany mechanizm wizualizacji, czyli uzupeniania ywymi wyobraeniami wzrokowymi (percepcyjnymi) procesu mylenia. Oznacza to wzbogacenie mylenia opartego o sowa czy abstrakcyjn symbolik owyobraenia wzrokowe, ktre jeli s niekonwencjonalne iinnowacyjne mog przybiera posta twrczej wizualizacji. Metodyczna strategia definicyjna, zakada rozwj wyobrani osb nieprzystosowanych spoecznie poprzez uruchamianie mechanizmw wyobrani twrczej jako jeden zzasadniczych celw strategicznych procesu Twrczej Resocjalizacji. Rozwinita wyobrania twrcza wzdecydowany sposb moe urealni readaptacj spoeczn osoby nieprzystosowanej spoecznie, umoliwiajc im jednoczenie przemian tosamociow. Wymieniem syntetycznie sze obszarw struktur procesw twrczych objtych zakresowo metodyczn strategi definicyjn Twrczej Resocjalizacji. Teraz zajmijmy si strategiami operacyjnymi (strategiami drugiego rzdu). Wyrniamy wrd nich strategie czynnociowe oraz strategie organizacyjne. Pierwsze zwizane s z wykonywanymi czynnociami pedagogicznymi ispecjalistycznymi, drugie natomiast z procedurami organizacyjnym procesu Twrczego Wychowania Resocjalizacyjnego. Strategie czynnociowe dotycz wic czynnikw osobowych, natomiast strategie organizacyjne czynnikw administracyjno-porzdkowych. Do zakresu strategii czynnociowych zaliczamy: jako przygotowania profesjonalnego, zaangaowanie wprowadzone dziaania, dyspozycyjno subiektywn iobiektywn, waciwy podzia rl. Natomiast zakres strategii organizacyjnych obejmuje: rozwizania infrastrukturalne, wyposaenie wniezbdne rodki isprzt, dbao oadministracyjn legalno dziaa oraz waciwy klimat spoeczny. Metodyczne strategie operacyjne wswojej odmianie czynnociowej zakadaj wswojej warstwie zaoeniowej wysok jako profesjonalnego przygotowania metodycznego do prowadzenia okrelonych form oddziaywa. Poprzez to przygotowanie rozumiem nie tyle zawodowe kwalifikacje pedagogiczne, ktre powinny by oczywistym atrybutem wychowawcy resocjalizacyjnego, ile specjalistyczne przygotowanie wzakresie realizacji
52
Marek Konopczyski
okrelonych metod Twrczej Resocjalizacji. Bowiem do poprowadzenia zaj w ramach Metody Teatru Resocjalizacyjnego (MTR) czy Metody Resocjalizacji poprzez Sport (MRS), potrzebne s inne ni pedagogiczne czy psychologiczne kompetencje profesjonalne. Takich kompetencji nie mona zdoby w trakcie klasycznych studiw pedagogicznych czy psychologicznych lub odbywanych wyszych studiw teatralnych, plastycznych, muzycznych, czy wychowania fizycznego. Mona je osign albo na specjalnych studiach podyplomowych, kursach iszkoleniach specjalistycznych, albo wwyniku wasnej intensywnej pracy ksztaceniowej imetodycznej. Jedyn wtej chwili profesjonaln ofert dydaktyczn wtym zakresie na polskim rynku edukacyjnym jest oferta PEDAGOGIUM Wyszej Szkoy Nauk Spoecznych wWarszawie. Wofercie tej zarwno suchacze studiw stacjonarnych, niestacjonarnych, jak i podyplomowych mog uzyska kompetencje i kwalifikacje do prowadzenia specjalistycznych zaj wramach opracowanych metod Twrczej Resocjalizacji. By moe w najbliszym czasie ta sytuacja ulegnie poprawie. Mam skromn nadziej, e niniejsza praca zdoa uaktywni inne rodowiska naukowe ispecjalistyczne do podejmowania dziaa wtym zakresie. Strategie czynnociowe bior pod uwag rwnie osobowe zaangaowanie wychowawcw realizujcych metody Twrczej Resocjalizacji w wykonywane dziaania. Metody te wymagaj zarwno od uczestnikw wychowankw, jak iod osb nimi kierujcych, wysokiego poziomu zaangaowania wwykonywane czynnoci. Mona powiedzie, e poziom zaangaowania wwykonywane dziaania osb nieprzystosowanych spoecznie w trakcie stosowanych oddziaywa jest wyranie wprost proporcjonalnie zaleny od poziomu zaangaowania wswoj prac wychowawcw osb kierujcych dziaaniami metodycznymi. Jeli to zaangaowanie jest wysokie mona si spodziewa pozytywnych efektw, jeli niskie, wwczas efekty te bd rwnie mierne. Mwic odyspozycyjnoci subiektywnej iobiektywnej mam na myli dwie formy postaw wychowawczych. Pierwsza zwizana jest z subiektywnym odczuciem powicanego czasu ienergii wychowankom, druga natomiast zczasowymi ramami pracy zawodowej. Czsto zdarza si, e obie te postawy s zbiene, lecz bywa itak, e nastpuje ich rozczenie. Metody Twrczej Resocjalizacji wymagaj od osb je realizujcych znacznej dyspozycyjnoci igotowoci czasowej, zarwno wtrakcie trwania zaj, jak po ich zakoczeniu. Zwizane to jest ze zmian poziomu jakoci struktur procesw poznawczych irozwojem poziomu struktur procesw twrczych uwychowankw, ktrzy mog reagowa na te zmiany wrozmaity sposb, czasami stosujc nieadekwatne sytuacyjnie reakcje izachowania. Na og jednak wychowankowie chc wtym okresie odczuwa blisko osb prowadzcych znimi zajcia ioczekuj od nich dyspozycyjnoci. Dlatego te obiektywne ramy czasu pracy zawodowej lub subiektywne odczuwanie czasu powicanego podopiecznym mog by istotnym czynnikiem utrudniajcym lub uatwiajcym proces wychowania resocjalizacyjnego.
53
Waciwy podzia rl, jako jedno zkryteriw strategii czynnociowych polega na przydziale zada i obowizkw osobom biorcym udzia w realizacji twrczych oddziaywa resocjalizacyjnych, umoliwiajcym sprawny ibez wikszych zakce przebieg procesu Twrczej Resocjalizacji. Chodzi tu zarwno oprzydzia zada osobom kooperujcym wychowawczo z kierujcym zajciami metodycznymi (pomagajcym specjalistom, innym wychowawcom, personelowi placwki itp.), jak iprzydzia odpowiednich zada wychowankom. Odpowiedni podzia rl wtrakcie realizacji Metod Twrczej Resocjalizacji jest jednym zmerytorycznie najistotniejszych czynnikw gwarantujcych powodzenie przedsiwzicia. Podzia ten wprzypadku osb nieprzystosowanych spoecznie powinien by oparty na przesankach diagnostycznych uwzgldniajcych zarwno klasyczne elementy diagnozy resocjalizacyjnej (rozpoznanie zaburzonych struktur ifunkcji), jak irozpoznaniu diagnostycznym struktur procesw twrczych (emocji, motywacji, percepcji, pamici, mylenia, wyobrani). Strategie czynnociowe stanowi istotny czynnik umoliwiajcy efektywne przeprowadzenie procesu wychowania resocjalizujcego. Czynniki osobowe zazwyczaj odgrywaj decydujc rol wprocesach wychowawczych. Podobnie winteresujcym nas procesie od jakoci pracy, zaangaowania, dyspozycyjnoci i waciwego podziau rl zaley skuteczno przedsiwzicia, awic wyposaenia wychowankw wnowe kompetencje osobowe ispoeczne. Metodyczne strategie organizacyjne obejmuj swoim zakresem zarwno czynniki infrastrukturalne iwyposaeniowe, jak iadministracyjno-spoeczne. Do tego, aby mona byo prawidowo przeprowadzi dziaania zwizane zrealizacj metod Twrczej Resocjalizacji musz by spenione okrelone warunki lokalowe (infrastrukturalne). Uzalenione to jest od rodzaju stosowanej metody. Inne warunki bd potrzebne do stosowania Metody Teatru Resocjalizacyjnego czy Metody Resocjalizacji poprzez Sport, inne do wspomagania procesu resocjalizacji poprzez muzyk, plastyk czy dram. Poniewa na og metody te zakadaj prac grupow (nawet jeli zajcia s zindywidualizowane, to w ramach pracy grupy) zakada si liczebno grupy od szeciu do szesnastu osb (dwadziecia cztery osoby wprzypadku niektrych technik Metody Resocjalizacji poprzez Sport). Dlatego te naley dysponowa odpowiednimi warunkami lokalowymi iinfrastrukturalnymi (na przykad salka teatralna lub odpowiednio zaadaptowane pomieszczenie, boisko lub sala sportowa itp.). Do realizacji metod Twrczej Resocjalizacji niezbdne s te okrelone pomoce irodki techniczne. Uzalenione s one rwnie od rodzaju stosowanej metody. Mona tu mwi otakich rodkach, jak: okrelone drobne rekwizyty teatralne, farby, pdzle, kredki, papier, piki, stroje, sprzt muzyczny igrajcy itp. Wanym elementem strategii organizacyjnej jest dbao o administracyjn legalno dziaa. Rozumiemy przez ni zgodno naszego postpowania zobowizujcymi przepisami. Oznacza to zarwno stosowanie si do obowizujcego regulaminu organizacyjnego, statutu placwki, jak iinnych przepisw administra-
54
Marek Konopczyski
cyjnych. Wspczenie jest to mao prawdopodobne, aby w placwkach resocjalizacyjnych (wwarunkach rodowiska otwartego ten problem wzasadzie nie istnieje, moe dotyczy tylko zgody rodzicw, opiekunw prawnych lub sdu na uczestnictwo nieletnich w tego typu zajciach) funkcjonoway przepisy zabraniajce grupowej pracy wychowawczej tego typu. Cho mona sobie wyobrazi okresowe sytuacje, kiedy ze wzgldw bezpieczestwa takie dziaania mog by zabronione (na przykad wSchroniskach dla Nieletnich lub Zakadach Karnych). Tak czy inaczej przed przystpieniem do organizowania zaj wramach ktrejkolwiek zmetod Twrczej Resocjalizacji naley zapozna si zobowizujcymi przepisami iuzgodni swoje postpowanie zkierownictwem placwki. Kolejnym elementem strategii organizacyjnej jest ksztatowanie optymalnego klimatu spoecznego wok stosowanych metod. Poprzez klimat spoeczny rozumiemy tutaj sumujcy si wobec naszych zamierze idziaa zbir postaw osb znajbliszego krgu spoecznego. Osoby te mog by zarwno uczestnikami procesu wychowania resocjalizacyjnego (inni wychowawcy ispecjalici kooperujcy znami wtrakcie realizacji zaj, uczestnicy zaj, wychowankowie), jak rwnie mog nie uczestniczy czynnie wrealizacji metod Twrczej Resocjalizacji. Mam tu na myli personel administracyjny igospodarczy placwki, awprzypadku rodowiska otwartego osoby z najbliszego krgu, rodzice, rodzestwo, znajomi itp. Waciwy klimat spoeczny wok realizowanych metod dziaa motywujco na uczestnikw imoe kreowa ich now zewntrzn ocen spoeczn, awic zmienia rwnie ich wizerunek wewntrzny. Natomiast klimat negatywny moe doprowadzi do obnienia motywacji wychowankw iwkonsekwencji do rezygnowania przez nich zzaj. Naley tu wyranie podkreli, e obecno iudzia wychowankw wzajciach zzakresu Twrczej Resocjalizacji jest dobrowolny inie podlegaj ocenie wychowawczej, awic nie maj wpywu na opini formaln owychowanku. Na tym polega zasadnicza rnica pomidzy oddziaywaniami realizowanymi wramach tradycyjnego postpowania resocjalizacyjnego a dziaaniami podejmowanymi wramach Twrczej Resocjalizacji. Te pierwsze oparte s opewien przymus organizacyjny, drugie za powinny by wypadkow profesjonalnych zainteresowa pedagogw iaktywnoci osb nieprzystosowanych spoecznie. Podsumowujc obszary i zakresy metodycznych strategii procesu Twrczej Resocjalizacji moemy stwierdzi, e przy ich projektowaniu naley bra pod uwag caociow przestrze resocjalizacyjn. Zarwno strategie definicyjne zich odmian caociow ietapow, jak istrategie operacyjne, skadajce si ze strategii czynnociowych iorganizacyjnych, obejmuj przestrze rozwoju potencjaw wychowankw nieprzystosowanych spoecznie. Przestrze ta, wwyniku stosowania metod Twrczej Resocjalizacji, ulega znacznemu poszerzeniu ipogbieniu umoliwiajc kreowanie przez nich nowych cech tosamoci. Cel ten mona osign wycznie poprzez stosowanie si do zalece metodycznych, wynikajcej znich strategii metodycznej oraz poprzez stosowanie okrelonych procedur
55
metodycznych, bdcych podstawowym narzdziem pracy wychowawczej. Procedury metodyczne speniaj zasadnicz rol wprocesie Twrczej Resocjalizacji. S okrelonymi rodzajami isposobami ukonkretnionego wpywu wychowawczego. Wystpuj jako ostatnie ogniwo czce acuch resocjalizacyjnego postpowania metodycznego.
Procedury metodyczne wprocesie Twrczej Resocjalizacji

Procedury moemy zdefiniowa jako cechy uwiadomionej ipowtarzalnej dziaalnoci ukierunkowanej na osignicie zamierzonego celu (Czapw, 1978). Wnaszym przypadku cechami charakterystycznymi dla Twrczej Resocjalizacji bd okrelone techniki oddziaywa. Przypomnijmy, e wmetodyce Twrczej Resocjalizacji wyrnilimy ze wzgldu na zakres: metody inspirujce, metody aktywizujce i metody kreujce. Natomiast, biorc pod uwag przedmiot oddziaywa, mamy do czynienia z: metodami aktywizowania emocjonalnego, metodami aktywizowania motywacyjnego oraz metodami aktywizowania poznawczego. Poszczeglnym grupom metod przyporzdkowane s odpowiednie grupy technik oddziaywa. Techniki bdce elementami skadowymi metod Twrczej Resocjalizacji zarwno biorc pod uwag zakres, jak iprzedmiot ich oddziaywa, moemy podzieli na trzy zasadnicze grupy: metodycznych technik rozwijajcych, metodycznych technik utrwalajcych imetodycznych technik adaptujcych. Tosamo podziau zakresowego iprzedmiotowego metodycznych technik oddziaywa wynika zich roli. Ot zarwno wsensie zakresowym, jak iprzedmiotowym techniki te maj za zadanie stymulowa, rozwija iprzygotowywa do samodzielnego funkcjonowania te osobowe sfery strukturalne osb nieprzystosowanych spoecznie, ktre odpowiadaj za procesy twrcze. Efektem kocowym ma by wykreowanie nowych cech tosamoci indywidualnej ispoecznej wychowanka, tosamoci twrczej, ale akceptowanej przez blisze idalsze krgi spoeczne imieszczcej si wkanonach krgu kulturowego. Tego typu podzia moe wydawa si skomplikowany ju na samym wstpie. Zpraktycznego punktu widzenia nie ma on jednak wikszego znaczenia, gdy poszczeglne metody Twrczej Resocjalizacji obejmuj swoim zasigiem treciowym albo wszystkie wymienione techniki, albo ich zdecydowan wikszo. Zarwno bowiem techniki skadajce si na Metod Teatru Resocjalizacyjnego, jak iMetod Resocjalizacji poprzez Sport oraz metody wspomagajce proces resocjalizacji (dram, plastyk, muzyk, socjodram ipsychodram) wswoich wymiarach wykonawczych ucieleniaj opisane powyej treci. Dla naszych dalszych rozwaa wiksze znaczenie metodyczne bdzie mia ich podzia zakresowy ni podzia przedmiotowy. Wynika to zfaktu, i kada zprezentowanych wdalszej czci pracy metod opiera si na technikach rozwijajcych, utrwalajcych i adaptujcych, wnowej przestrzeni poznawczej ispoecznej, efekty pra-
56
Marek Konopczyski
cy strukturalnych skadnikw procesw twrczych osb nieprzystosowanych spoecznie. Tak wic bez wzgldu na rodzaj metody, techniczny przedmiot jej oddziaywa bdzie zawsze taki sam. Rne bd tylko sposoby merytoryczne dochodzenia do obranego celu. Idc dalej tym tropem moemy powiedzie, e klasyfikowane pod wzgldem zakresu oddziaywa metody inspirujce, metody aktywizujce oraz metody kreujce skadaj si ztechnik rozwijajcych, utrwalajcych oraz adaptujcych. Oznacza to, e zarwno wmetodach inspirujcych, aktywizujcych, jak ikreujcych wymienione techniki wystpuj kadorazowo wsplnie iskadaj si na cao merytoryczn danej metody. Przejdmy teraz do szczegowej analizy poszczeglnych grup technik metodycznych. Metodyczne techniki rozwijajce charakteryzuj si tym, e wpywaj bezporednio lub porednio na rozwj poszczeglnych struktur procesu twrczego upoddawanych ich oddziaywaniom osb oraz doprowadzaj do ich stadialnego wzrostu. Dotyczy to takich struktur jak: emocje, motywacje, percepcja, mylenie, pami, wyobrania. Moemy wzasadzie powiedzie, e kada zmetod Twrczej Resocjalizacji zawiera wsobie techniki stymulujce rozwj wspomnianych struktur. Jedne, na przykad takie jak wMetodzie Teatru Resocjalizacyjnego czy Metodzie Resocjalizacji poprzez Sport, bd realizoway ten proces bardziej dynamicznie ikomplementarnie, inne za, takie jak w metodach wspomagajcych proces resocjalizacji poprzez muzyk, plastyk czy dram, bd oddziayway bardziej statycznie iwybirczo. Metodyczne techniki rozwijajce stanowi zasadnicz baz umoliwiajc dalsze procedury wychowania resocjalizacyjnego, gdy bez rozwinicia podstawowych strukturalnych czynnikw procesw twrczych trudno mwi odalszym skutecznym postpowaniu. Metodyczne techniki utrwalajce maj za zadanie ugruntowywa iurealnia okrelone stadia rozwoju struktur procesu twrczego oraz doprowadzi do utrzymania ich wzrostowego poziomu. Odbywa si to wdwu paszczyznach: wewntrznej polegajcej na zakodowaniu izapamitaniu oraz zewntrznej polegajcej na ochronie izachowaniu dziea rozumianego jako wytworu okrelonych dziaa twrczych. Przypomnijmy wtym miejscu, e gwnym efektem procesu wychowania resocjalizacyjnego polegajcego na stosowaniu metod Twrczej Resocjalizacji nie jest wykreowanie materialnego dziea artystycznego (chocia takie dziea ornym poziomie artystycznym s niejako produktem ubocznym procesu), lecz pomoc wstworzeniu nowych cech tosamoci osoby nieprzystosowanej spoecznie. Dlatego te pod pojciem wytworu okrelonych dziaa twrczych rozumiemy nie tylko materialny efekt pracy (na przykad obraz, przedstawienie teatralne czy rozgrywany mecz), aprzede wszystkim zindywidualizowane fragmenty nowej tosamoci wychowankw. Zadaniem wic metodycznych technik utrwalajcych jest materialne ipoznawcze utrwalanie wytworw dziaa twrczych osb nieprzystosowanych spoecznie. Techniki utrwalajce przygotowuj te strukturalny grunt dla technik adaptujcych.
57
Metodyczne techniki adaptujce maj za zadanie zjednej strony doprowadzi do wewntrznej samoakceptacji przez osoby nieprzystosowane spoecznie powstajcej ich nowej tosamoci, zdrugiej za doprowadzi do zaakceptowania tej tosamoci przez osoby znajbliszego krgu spoecznego. To pierwsze oznacza midzy innymi uruchamianie mechanizmw uwewntrznienia wizualizowanych cech osobowych prowadzce do zmiany samooceny uosb nieprzystosowanych spoecznie poprzez dostrzegalne pozytywne efekty postpowania, drugie za, jest spoecznym wykreowaniem nowego wizerunku tych osb wrd bliszego idalszego otoczenia spoecznego. Metodyczne techniki adaptujce stosowane s we wszystkich metodach Twrczej Resocjalizacji, aich dziaanie jest wypadkow pozostaych technik. Wiecz one niejako dzieo, jakim porednio s wzbudzone irozwinite potencjay rozwojowe wychowankw, abezporednio formowana nowa tosamo indywidualna i spoeczna osb nieprzystosowanych spoecznie. Ich rola sprowadza si do zaadaptowania izakorzeniania cech nowej tosamoci wychowankw wwarunkach rodowiskowych ikulturowych poprzez eksponowanie wytworw materialnych procesw twrczych wychowankw, wieloaspektowe wzmacnianie ich pozycji spoecznej oraz kooperacj znajbliszym krgiem spoecznym wtym zakresie. We wszystkich opisanych trzech grupach technik metodycznych zawieraj si okrelone techniki operacyjne bdce zbiorem ju konkretnych form oddziaywa. Poprzez formy oddziaywania rozumiemy skonkretyzowane zabiegi osb kierujcych dziaaniami metodycznymi, polegajce na przydzielaniu wychowankom okrelonej pracy wpostaci zada irl oraz sprawdzaniu iocenianiu jej efektw. Techniki operacyjne speniaj wic czysto regulujc rol, wpywajc bezporednio na konkretne pola manipulacji czynnociowych. Wzalenoci od tego, na jakim etapie realizacji metody znajduje si poddawana oddziaywaniom grupa osb nieprzystosowanych spoecznie, techniki operacyjne bd speniay trzy funkcje: rozwijajc, utrwalajc lub adaptujc. Dlatego te techniki operacyjne wkadej zgrup technik metodycznych bd zajmoway si tymi samymi zagadnieniami. Kada bowiem opisywana metoda resocjalizacji, awic rwnie ikada zjej technik metodycznych ma wpywa na konkretne i te same struktury procesu twrczego, rozwijajc je oraz utrwalajc iadaptujc. Istnieje osiem podstawowych technik operacyjnych. Techniki operacyjne, niezalenie od stosowanej metody, bd zawsze speniay te same okrelone funkcje zalene od stanu zaawansowania realizacji metody. Stan zaawansowania realizacji metody oznacza konkretny etap oddziaywa. Jeli jest on pocztkowy, wwczas techniki operacyjne bd speniay funkcj rozwijajc, jeli natomiast jest to etap kocowy, wwczas techniki operacyjne bd speniay funkcj adaptujc. Techniki operacyjne Metody Teatru Resocjalizacyjnego (MTR) nale do grupy technik najbardziej wszechstronnie wspomagajcych rozwj struktur twrczych osb nieprzystosowanych spoecznie. Oparte s na empirycznie zweryfikowanych dowiadczeniach eksperymentalnego teatru resocjalizacyjne-
58
Marek Konopczyski
go Scena Coda, ktry istnia wWarszawie na pocztku lat 90-tych (Konopczyski, 1996). Przede wszystkim istot tych technik jest ksztatowanie emocji filokreatywnych, pamici oraz wyobrani twrczej. Ponadto wtrakcie spotka teatralnych uczestnicy wzajemnie si motywuj ipogbiaj swoje kontakty interpersonalne. Techniki operacyjne Metody Resocjalizacji poprzez Sport (MRS) szczeglnie eksponuj kooperatywno imotywacj autonomiczn. Ponadto stymuluj percepcj allocentryczn i pami w jej wymiarze tworzenia nowej zawartoci treciowej wiedzy. Techniki operacyjne metody wspomagajcej proces resocjalizacji poprzez plastyk maj za zadanie szczeglnie rozwija i utrwala wyobrani twrcz i wizualizacj oraz percepcj allocentryczn. Techniki operacyjne metody wspomagajcej proces resocjalizacji poprzez muzyk stymuluj gwnie rozwj pozytywnych emocji filokreatywnych oraz wyobrani twrczej. Natomiast techniki operacyjne metody wspomagajcej proces resocjalizacji poprzez dram szczeglnie uaktywniaj pami oraz mylenie metaforyczne imylenie oparte na analogii. Wskad kadej zwymienionych metod Twrczej Resocjalizacji oraz metod wspomagajcych proces resocjalizacji wchodz trzy grupy technik metodycznych: techniki rozwijajce, techniki utrwalajce oraz techniki adaptujce. Techniki te dziel si zkolei na techniki operacyjne, zktrych wyodrbni moemy osiem nastpnych: technika kreatywnoci emocjonalnej, technika kreatywnoci motywacyjnej, technika kreatywnoci percepcyjnej, technika kreatywnoci pamiciowej, technika kreatywnoci mylenia, technika kreatywnoci wyobraeniowej, technika kreatywnoci interpersonalnej, technika kreatywnoci kooperatywnej. Wymienione techniki zawieraj wsobie okrelone sposoby itreci oddziaywa stymulujcych irozwijaj konkretne struktury twrcze osb nieprzystosowanych spoecznie. Tak wic pierwsza znich pobudza rozwj emocji pozytywnych poprzez midzy innymi podnoszenie ich poziomu oraz wzbudzanie ciekawoci, fascynacji ipasji, awygaszanie niechci, obojtnoci iznudzenia. Chodzi wniej szczeglnie owyzwolenie emocji filokreatywnych, ktre pobudzaj rado oraz sympati interpersonaln. Technika kreatywnoci motywacyjnej ma za zadanie wzmacnianie zarwno motywacji autonomicznych, jak iinstrumentalnych. Obie bowiem ich formy maj istotne znaczenie wuzyskiwanych efektach pracy resocjalizacyjnej. Technika kreatywnoci percepcyjnej zmierza do wzmocnienia percepcji allocentrycznej, ktra jest podstaw ludzkiej twrczej aktywnoci poprzez mechanizm odrzucania nadawania subiektywnych kategoryzacji otaczajcej rzeczywistoci. Technika kreatywnoci pamiciowej tworzy now zawarto treciow struktury pamici oraz reorganizuje informacje treciowe wnowe konfiguracje. Technika kreatywnoci mylenia zkolei zmierza do wytworzenia mylenia metaforycznego oraz ograniczania stereotypw. Zadaniem techniki kreatywnoci wyobraeniowej jest przekierunkowanie reprezentacji poznawczej ku wyobrani twrczej iwten sposb minimalizowanie wyobrani odtwrczej. Wan rol odgrywa tu uruchomienie poprzez t
59
technik mechanizmu wizualizacji, czyli uzupenienia ywymi wyobraeniami wzrokowymi procesu mylenia. Technika kreatywnoci interpersonalnej oraz technika kreatywnoci kooperatywnej stymuluj rozwj procesw pogbiania wizi interpersonalnych oraz wsplnego konstruktywnego rozwizywania problemw izada. Wymienione techniki operacyjne wchodzce wskad technik metodycznych zawartych w metodach Twrczej Resocjalizacji stanowi istot treci jej oddziaywa wychowawczych. Sprbujmy teraz opisane do tej pory procedury metodyczne przedstawi wformie konkretnych sytuacji wychowawczych iwten sposb przybliy ich sposoby oddziaywa. Uczyni to na przykadzie dwch opracowanych metod: Metody Teatru Resocjalizacyjnego oraz Metody Resocjalizacji poprzez Sport. Jak ju powiedzielimy wczeniej, techniki metodyczne iwynikajce znich techniki operacyjne maj za zadanie rozwija, utrwala i adaptowa strukturalne czynniki procesu twrczego osb nieprzystosowanych spoecznie w ramach konkretnych metod oddziaywa. Wyobramy sobie pocztek zaj realizowanych wramach Metody Teatru Resocjalizacyjnego (Konopczyski, 1996). Dobrani do tej metody wychowankowie zostali uprzednio poddani badaniom diagnostycznym wcelu wykluczenia powaniejszych zaburze osobowoci, ktre uniemoliwiyby wspln prac metodyczn, oraz badaniom okrelajcym ich poziom rozwoju dojrzaoci interpersonalnej. Okrelenie tego drugiego parametru ma istotne znaczenie w doborze technik operacyjnych. Przy tworzeniu grupy teatralnej dobrze jest jeli wszyscy jej uczestnicy reprezentuj zbliony poziom dojrzaoci interpersonalnej, ale jeli wystpuj rnice w stadiach ich rozwoju naley ten fakt uwzgldni przy okrelaniu rl scenicznych. Przypomnijmy, e zgodnie zzaleceniem metodycznym wszechstronnej diagnozy, prac wychowawcz realizowan wramach metod Twrczej Resocjalizacji naley poprzedzi rozpoznaniem diagnostycznym take i poziomu dojrzaoci interpersonalnej osb nieprzystosowanych spoecznie biorcych udzia woddziaywaniach. Metoda Teatru Resocjalizacyjnego swoim zakresem obejmuje w zasadzie wszystkie poziomy dojrzaoci interpersonalnej wychowankw, ajeden zjej zindywidualizowanych efektw polega na przechodzeniu poszczeglnych osb na coraz to wysze poziomy wspomnianej dojrzaoci. Zajcia rozpoczynamy zazwyczaj od przedstawienia naszych planw realizacyjnych starajc si zainteresowa nimi uczestnikw. Przychodzi to na og bez wikszego trudu, gdy sam udzia w metodzie jest udziaem dobrowolnym, a nie wymuszonym administracyjnie. Jest to kolejna konsekwencja metodycznego zalecenia adekwatnoci metody. Zaciekawienie i rozbudzenie motywacji do udziau w zajciach teatralnych spenia kryteria techniki operacyjnej kreatywnoci emocjonalnej ikreatywnoci motywacyjnej oddziaujcych inspiracyjnie na powstawanie emocji filokreatywnych imotywacji autonomicznych. Nastpnym etapem naszego postpowania jest stworzenie ipogbianie wizi interpersonalnych oraz uczenie
60
Marek Konopczyski
umiejtnoci wzajemnej wsppracy czonkw zespou. Takie postpowanie spenia kryteria operacyjnych technik kreatywnoci interpersonalnej ikooperatywnoci. Wtrakcie dalszych zaj nazywanych prbami teatralnymi, abdcych wistocie opartymi okonkretne techniki operacyjne warsztatami rozwoju struktur twrczych wychowankw poddawanych oddziaywaniom teatralnym, nastpuj dalsze procedury metodyczne. Ksztatowane s irozwijane waciwoci percepcyjne zmierzajce do tworzenia iutrwalania percepcji allocentrycznej (techniki kreatywnoci percepcyjnej), poprzez odpowiednie elementy scenografii i rekwizyty teatralne oraz odpowiedni dobr rl scenicznych. Ten sam proces dotyczy rozwijania wyobrani twrczej (techniki kreatywnoci wyobraeniowych) dziki przydzielaniu uczestnikom okrelonych zada umoliwiajcych wystpowanie procesu wizualizacji. Stawianie uczestnikom zaj okrelonych problemw do rozwizania, na przykad opracowania iprzygotowania kostiumw scenicznych, elementw scenografii irekwizytw czy opracowanie zachowa ireakcji wtrakcie odgrywania roli, powoduje rozwj struktur mylenia metaforycznego ipowstawania analogii. Nastpuje rwnie przezwycianie mylenia stereotypami (techniki kreatywnoci mylenia). Zajcia teatralne rozwijaj w zasadzie wszystkie struktury procesu twrczego wychowankw. Pod tym wzgldem jest to, obok Metody Resocjalizacji poprzez Sport, metoda najpeniejsza. Podstawowym pytaniem zwizanym zrealizacj Metody Teatru Resocjalizacyjnego jest pytanie dotyczce osnowy itworzywa pracy teatralnej. Chodzi tu orodzaj materiau dramatycznego zwanego scenariuszem spektaklu lub scenariuszem przedstawienia. Optymalnym rozwizaniem jest tutaj scenariusz wsplnie opracowany ispisany przez uczestnikw przedsiwzicia, adotyczcy istotnych fragmentw ich losw yciowych. Tego rodzaju realizacje nastpoway we wspomnianym wczeniej warszawskim teatrze resocjalizacyjnym Scena Coda. Kocowym opracowaniem scenariusza inadaniem mu wymiaru moliwego do zrealizowania scenicznego wpostaci sztuki teatralnej powinna si zaj osoba majca w tym zakresie dowiadczenie. Mona sobie rwnie wyobrazi scenariusz napisany woparciu ofikcj lub zaadaptowane fragmenty utworw literackich, lecz tego rodzaju dowiadczenie nie jest tosame zmodelem proponowanym wniniejszej pracy. Zasad tej metody jest bowiem to, e treci spektaklu, awic itreci scenariusza, musz dotyczy istotnych iwanych kwestii egzystencjalnych, tosamych osobom nieprzystosowanym spoecznie. Wramach Metody Resocjalizacji poprzez Sport (Konopczyski, 2006) zajcia wprowadzajce wi si przede wszystkim zdwoma technikami operacyjnym: technik kreatywnoci emocjonalnej i technik kreatywnoci motywacyjnej. Pierwsza ma za zadanie doprowadzi do rozbudzenia ciekawoci izainteresowania problemem (pozytywne emocje filokreatywne), druga za do wzmocnienia motywacji autonomicznej. Wdalszych oddziaywaniach zwanych treningami sportowymi motywacje autonomiczne czsto zastpowane bd motywacjami instrumentalnymi (to samo zjawisko moe wystpowa rwnie wpoprzednio opisywanej metodzie). Naley wwczas stosowa silniejsze wzmocnienia sta-
61
rajc si zmniejsza ich zasig poprzez zamian rl sportowych (na przykad zmienia pozycje zawodnika, przydziela mu dodatkowe obowizki zwizane ztreningami czy zawodami itp.). Wtrakcie treningw sportowych, wwyniku stosowania okrelonych technik operacyjnych, rozwijane s inne struktury procesw twrczych wychowankw. Dotyczy to zarwno percepcji allocentrycznej (technika kreatywnoci percepcyjnej), ktra wzmacniana jest poprzez dziaania treningowo-sportowe polegajce midzy innymi na zamianie rl zawodnikw (na przykad bramkarz zostaje ustawiony wroli obrocy lub zawodnik tenisa stoowego zostaje sdzi itp.), jak imylenia niestereotypowego (technika kreatywnego mylenia) oraz rozwijania wyobrani twrczej (technika kreowania wyobraeniowego) poprzez dynamiczne zmiany na przykad strategii rozgrywanych meczy. Najpeniej jednak przytaczana metoda realizuje techniki kreatywnoci interpersonalnej i kooperatywnej. Zajcia treningowe oraz rozgrywane zawody sportowe pozwalaj na rozwijanie ipogbianie interpersonalnych wizi emocjonalnych pomidzy ich uczestnikami (zawodnikami) oraz ucz potrzeby wsppracy. Sukces druyny jest wypadkow sumy sukcesw indywidualnych poszczeglnych zawodnikw. Std te metoda ta nabiera szczeglnego znaczenia wprzypadkach pracy zosobami zafiksowanymi na okrelonych poziomach dojrzaoci interpersonalnej. Istotn uwag jest dopilnowanie, aby zajcia realizowane wramach tej metody nie byy zajciami wyrabiajcymi uwychowankw poczucie nadmiernego profesjonalizmu (podobnie zreszt jak w poprzednio opisywanej metodzie). Zaoeniem metody jest bowiem rozwijanie ipogbianie wizw interpersonalnej kooperacji pomidzy czonkami zespou, anie doprowadzanie do nadmiernej rywalizacji pomidzy nimi. Dlatego te istotny jest wybr trenowanej dyscypliny sportowej. Wybr ten powinien by wypadkow pomidzy fizyczno-osobowymi predyspozycjami uczestnikw, realnymi moliwociami infrastrukturalnymi iprofesjonalnymi umiejtnociami wychowawcy. Omawiana metoda moe bowiem realizowa cele bardziej zindywidualizowane i spersonalizowane, jak i wychowawcze cele grupowe. Std wybr konkretnej dyscypliny sportowej nastpuje dopiero wtrakcie zaj wprowadzajcych, jako wynik dyskusji uczestnikw ijest przez nich aprobowany, anie narzucony wczeniej wsposb administracyjny. Procedury metodyczne wprocesie Twrczej Resocjalizacji rozumiane jako techniki metodyczne i techniki operacyjne maj za zadanie wykreowanie nowych cech tosamoci osb nieprzystosowanych spoecznie. Owa powstajca, nowa tosamo wychowankw powinna spenia kryteria wyszych poziomw dojrzaoci interpersonalnej oraz umoliwia im rozwizywanie rozmaitych sytuacji problemowych wnowy, twrczy sposb. Doprowadzi do tego celu maj metody Twrczej Resocjalizacji oraz wspomagajce proces resocjalizacji oddziaywania dramowe, muzyczne, plastyczne, socjodramatyczne ipsychodramatyczne. Naley wtym miejscu pamita, e proponowane rozwizania metodyczne nie wyczerpuj zapewne caoci moliwoci resocjalizacyjnych kultury, sztuki czy sportu. Stanowi wic okrelone przykady, wjaki sposb mona rozsze-
62
Marek Konopczyski
rza formuy resocjalizacyjne oraz rozwija struktury poznawcze i twrcze wychowankw nieprzystosowanych spoecznie. W peni zdaj sobie spraw, e moje propozycje rozwiza praktycznych wymagaj dalszych udoskonale iuzupenie. Niemniej jednak uwaam, e zaprezentowanie ich szerszemu gronu czytelnikw moe spowodowa, e podejmowane w licznych placwkach resocjalizacyjnych dziaania opodobnym charakterze uzyskaj konkretn pomoc metodyczn, arefleksja wok efektw tego typu oddziaywa stanie si realnym fragmentem rzeczywistoci wychowawczej. Wszelkie bowiem dziaania pedagogiczne ukierunkowane na rozwj osobowy wychowankw, aszczeglnie tych ich cech wewntrznych, ktre pozwol twrczo powrci do normalnego rodowiska spoecznego, a poprzez to umoliwi im peniejsze uczestnictwo wkulturze oraz dalsze uwewntrznianie jej wzorcw, naley uzna ze wszech miar za poyteczne spoecznie. Jak napisaem wczeniej, czowiek zanurzony wkulturze, to czowiek yjcy peni swych si potencjalnych, awic nieustannie podajcy wkierunku swojego rozwoju. Rozwj ten pomaga kreowa te parametry tosamoci, ktre umoliwiaj mu zaspakajanie zarwno wasnych potrzeb yciowych wsposb akceptowany spoecznie, jak ipotrzeb innych ludzi, spotykanych na drodze ycia. Dziki temu egzystencja wychowanka moe mie wyraz nieustannego kreatywnego dialogu pomidzy jego aktualn samorealizacj apotencjaln moliwoci spenienia aspiracji yciowych. Wten oto sposb kiedy nieprzystosowany spoecznie czowiek moe zsatysfakcj stwierdzi, e aktualno jego losu przezwyciya przeszo, kreujc w ten sposb jego przyszo. Jego nowa tosamo, bdca wynikiem dialogu aktualnoci zpotencjalnoci jego losu, staa si dla niego kluczem otwierajcym zamknite dotd przed nim drzwi. Jednak, aby ten klucz zosta naleycie wykonany idopasowany do drzwi otwierajcych przestrze innego, dojrzalszego spoecznie ycia, zaistnie musz okrelone okolicznoci. Powinny by one odmienne od tych stereotypowych sytuacji irelacji spoecznych, zktrymi nieletni stykaj si na kadym kroku. Odmienno proponowanych rozwiza metodycznych stanowi oich wartoci wychowawczej. Metody Twrczej Resocjalizacji maj charakter uniwersalny, a wic mog by zarwno stosowane w warunkach instytucjonalnych, jak i w warunkach rodowiska otwartego. Posiadaj jednak okrelone kryteria i ograniczenia ich stosowania. Do najwaniejszych nale prawo wyboru zaj przez wychowankw oraz kompetencje profesjonalne wychowawcw. Podstawow przesank przywiecajc tej kategorii metod jest wic zawsze fakultatywno oraz dobrowolno udziau wychowankw wproponowanych zajciach. Naley otym pamita projektujc prac oraz organizujc grupy zadaniowe. Kompetencje profesjonalne dotycz osb projektujcych irealizujcych zajcia. Pisaem otym wpoprzednich podpunktach. Chc tylko jeszcze raz przypomnie, e od posiadanych przez wychowawcw predyspozycji osobowych wzmocnionych wiedz iumiejtnociami specjalistycznymi zaley powodzenie podejmowanych czyn-
63
noci merytorycznych wramach realizowanych metod Twrczej Resocjalizacji. Zaprezentowane metody resocjalizacyjne nale do repertuaru sposobw wywierania wpywu spoecznego opartego na inspiracjach i kodach kultury, sztuki isportu. Nazywam je umownie metodami alternatywnymi. Chc wten definicyjny sposb odrni je od antropotechnicznych metod resocjalizacji bdcych podstawowym repertuarem aktualnej instytucjonalnej praktyki wychowawczej. Prezentujc metody Twrczej Resocjalizacji oraz metody wspomagajce ten proces, zdaj sobie wpeni spraw, e ich projektowanie istosowanie wwarunkach placwek resocjalizacyjnych moe by przedmiotem dyskusji ipolemik. Mog one wynika zco najmniej dwch powodw. Po pierwsze, stosowanie metod alternatywnych wymaga innego przygotowania merytorycznego ni to, ktre uzyskuje si na studiach pedagogicznych, psychologicznych czy socjologicznych. Wymaga si wic od osb chccych si nimi zaj dodatkowego wysiku intelektualnego. Zauwaalna jest jednak wrd wychowawcw wystpujca tendencja do uzupeniania wiedzy iumiejtnoci wzakresie przeze mnie opisanym. Po drugie, projektowanie irealizowanie Metod Twrczej Resocjalizacji wymaga odpowiednio przygotowanej bazy infrastrukturalnej. Wzalenoci od metody jak chcemy stosowa, warunki lokalowe oraz odpowiedni sprzt i rekwizyty, mog by atwiejsze bd trudniejsze do zorganizowania. W praktyce okazuje si jednak, e kada w zasadzie placwka resocjalizacyjna dysponuje baz lokalow umoliwiajc zorganizowanie zaj teatralnych, dramowych, plastycznych, muzycznych czy sportowych. Niemniej jednak, problemy zwizane zorganizacj tych zaj mog okaza si istotn przeszkod utrudniajc lub wrcz uniemoliwiajc realizacj wspomnianych metod. Sdz, e najistotniejszym czynnikiem mogcym utrudni stosowanie metod Twrczej Resocjalizacji wpraktyce wychowawczej jest le pojmowana rutyna zawodowa oraz mae zainteresowanie efektami swojej pracy. Mam nadziej, e problem ten dotyczy znikomego procenta wychowawcw zajmujcych si wychowankami nieprzystosowanymi spoecznie.
Twrcza Resocjalizacja kreowanie alternatywnych tosamoci nieletnich

Koncepcja Twrczej Resocjalizacji zakada, e jej metody kreuj alternatywne tosamoci nieletnich. Oznacza to, e w wyniku okrelonych zaj metodycznych nastpuje rozwj struktur poznawczych itwrczych wychowankw oraz rozwijanie ich potencjaw indywidualnych i spoecznych. Dostarczane wtrakcie zaj teatralnych isportowych sposoby rozwizywania sytuacji problemowych, wpywajc bezporednio na podnoszenie poziomu funkcjonowania strukturalnych czynnikw procesw poznawczych itwrczych nieletnich, wefekcie kocowym zmieniaj ich funkcjonalny sposb mylenia osamym sobie iwasnych priorytetach yciowych. Umoliwia to wkocowym efekcie osobom nieprzystosowanym spoecznie kreowanie odmiennych rl spoecznych,
64
Marek Konopczyski
sposobw postpowania oraz stwarza podstawy inicjowania trwaych form innego mylenia osobie samym. Przyjmuje si, e ludzka tosamo ma silne powizania zodgrywanymi rolami spoecznymi. Jednak tylko te role, ktre s uwewntrznione (zinterrioryzowane) posiadaj charakter icechy tosamociowe (Aronson, Wilson, Akert, 1997). Oznacza to, e ludzie mog tworzy rnorodne przestrzenie tosamociowe powizane zich rolami yciowymi, ktre mog si czsto wzajemnie uzupenia lub wyklucza. Zjawisko to jest cile powizane zcechami strukturalnymi ich tosamoci. Wyrniamy dwa podstawowe typy cech strukturalnych ludzkiego Ja: zrnicowanie i integracja. Pierwszy zwizany jest ze stopniem zrnicowania wymiarw iaspektw spontanicznego mylenia osobie, drugi natomiast zjakoci ijednorodnoci tego mylenia. Przykadem zrnicowania jako cechy strukturalnej Ja jest funkcjonowanie osoby nieprzystosowanej spoecznie w rnych odmiennych rolach spoecznych od poprawnych i akceptowanych, na przykad roli dobrego ojca czy matki, do nieakceptowanych iodrzucanych spoecznie, takich jak rola przestpcy czy dewianta. Zkolei integracja, jako cecha strukturalna Ja, przejawia si skal poziomu od niejednorodnoci do wzgldnej zgodnoci treciowej rl yciowych iprowadzi do wykluczania si tych rl lub ich wspistnienia. Osoby nieprzystosowane spoecznie mog utworzy poprawn iakceptowan spoecznie tosamo roli kolegi czy koleanki, ajednoczenie nieakceptowan iwadliw tosamo roli ucznia czy wychowanka. Integracja izrnicowanie, jako cechy strukturalne ludzkiego Ja, s od siebie wspzalene, aod stopnia wieloaspektowoci schematu naszego Ja zaley poziom ujednolicenia naszego wizerunku podczas odgrywania poszczeglnych rl yciowych. Wysoki poziom zrnicowania obrazw wasnej osoby prowadzi do utworzenia wielu wyspecjalizowanych tosamoci. Zapewniaj one elastyczne przystosowanie czowieka do wielu okolicznoci ikontekstw zwizanych zpenieniem okrelonych rl spoecznych, awic pozwalaj na wypenienie tych rl poprawnymi iakceptowanymi spoecznie treciami tosamociowymi. Dziki temu zwiksza si jakociowy poziom przystosowywania si spoecznego jednostki do okrelonych wymaga rodowiskowych i kulturowych. Mwimy wwczas o jakociowo prawidowym poziomie przystosowania spoecznego danego czowieka ioprawidowej realizacji przez niego okrelonych rl spoecznych. Zkolei may stopie zrnicowania wie si znisk elastycznoci i wysokim poziomem kompulsywnoci przystosowawczej, co z kolei prowadzi do trudnoci tosamociowych wwypenianiu rl spoecznych (Goffman, 2000). Czowiek, posiadajcy fragmentaryczne, oniskim poziomie zrnicowania Ja, odczuwa brak wewntrznego punktu odniesienia umoliwiajcego integralne icige poczucie tosamoci (Tesser, Felson, Suls, 2004). Osoby nieprzystosowane spoecznie wtoku swojego spoecznego rozwoju maj do czynienia ze zjawiskiem dysonansu poznawczego, polegajcym na
65
wystpujcych rozbienociach poznawczych wytwarzajcych unich stan psychicznego dyskomfortu (Festinger, 1957, Jones, 1990). Rozbienoci poznawcze, wystpujce uwymienionej kategorii osb, uwarunkowane s zjednej strony ich zuboa ina og jednostronn socjalizacj, zdrugiej za wynikajcymi zkoniecznoci ijednoczenie potrzeby prbami funkcjonowania wrolach spoecznych, awic wkonsekwencji tworzeniem, realizowaniem iwypenianiem nowymi treciami tosamociowymi tych rl. Dyskomfort ten jest redukowany poprzez dziaania majce na celu zmian elementw poznawczych wchodzcych w skad ich wiedzy, takich jak: przekonania, uczucia wzgldem wasnej osoby, uczucia wzgldem innych osb, postawy. Cechujcy osoby nieprzystosowane spoecznie niski poziom zrnicowania obrazu wasnej osoby powoduje, e prby redukcji dyskomfortu psychicznego powstaego wwyniku dziaania mechanizmu dysonansu poznawczego, ograniczaj si do nikego repertuaru rodkw umoliwiajcych wspomnian redukcj, a wic nieelastycznych, usztywnionych iubogich sposobw wypeniania podejmowanych rl, co zkolei skutkuje ich zuboaymi i na og spoecznie nieakceptowanymi, fragmentarycznymi tosamociami. Takie ujcie problemu koresponduje zzaoon na wstpie tez dotyczc ujmowania resocjalizacji jako procesu formowania nowych tosamoci osb nieprzystosowanych spoecznie, poprzez rozwj ich strukturalnych czynnikw procesw poznawczych itwrczych, umoliwiajc wten sposb zwikszanie poziomu zrnicowania obrazu wasnej osoby. Zrnicowanie to powoduje zwikszenie elastycznoci mechanizmw adaptujcych osoby nieprzystosowane spoecznie do nowych sytuacji ijednoczenie umoliwia kreowanie rl spoecznych opartych na wyspecjalizowanych wwikszym ni dotychczas stopniu parametrach tosamociowych. Moemy te uzna, e efekty dysonansu poznawczego wprzypadku osb nieprzystosowanych spoecznie wynikaj zpotrzeby zachowania wasnej integralnoci (integralnoci wasnego Ja). Chodzi tu ointegralno aksjologiczn (moralno) iaspekty przystosowawczej adekwatnoci sytuacyjnej. Jak bowiem wynika zzaoe teorii zgodnoci Ja wsytuacjach wzbudzania dysonansu poznawczego jest on bardziej zauwaalny uosb posiadajcych pozytywny obraz samego siebie ni osb, uktrych ten obraz jest zaniony (Lockwood, Kunda, 1997, 1999). Wtej sytuacji rozbieno pomidzy pojciem wasnego obrazu awiedz na temat wasnego wadliwego zachowania jest zdecydowanie wiksza upierwszej kategorii osb, gdy osoby te dostrzegaj rnice pomidzy swoim Ja idealne aswoim Ja realne. Wprzypadku osb nieprzystosowanych spoecznie, ktre maj zreguy zanione inegatywne pojcie Ja, ta rnica bdzie nieistotna lub nie bdzie wystpowaa, gdy ich obraz samych siebie dopuszcza moliwo wadliwych zachowa, a konstruowane przez nich parametry tosamoci s na og jednowymiarowe izuboae. Mona stwierdzi, e efekty dysonansu poznawczego wystpuj przede wszystkim wsytuacjach zagroenia potrzeby postrzegania siebie jako osoby kompetentnej,
66
Marek Konopczyski
moralnej iracjonalnej (Aronson, 2000). Takimi sytuacjami, wprzypadku interesujcej nas kategorii osb, bdzie wzasadzie wikszo ich relacji interpersonalnych zwizanych ze szkoln edukacj, oraz kontaktami zosobami reprezentujcymi pozapatologiczne krgi spoeczne. Modzie nieprzystosowana spoecznie wtoku swojej negatywnej socjalizacji zostaje wyposaona wokrelone kompetencje, okrelony system wartoci i okrelone sposoby rozwizywania sytuacji problemowych. Dlatego te trudno mwi wrodowiskach ikrgach spoecznych osb nieprzystosowanych opowstajcych efektach dysonansu poznawczego iwynikajcych zniego zaburze adekwatnego obrazu wasnej osoby. Te wszystkie wymienione kategorie pozostaj na og wopozycji do kompetencji, wartoci isposobw rozwizywania problemw przez osoby poddane poprawnej socjalizacji. Dlatego mechanizm dysonansu poznawczego moe jedynie zafunkcjonowa wmomencie przemieszania obu rodowisk, amwic inaczej wmomencie, gdy osoby nieprzystosowane spoecznie wejd wblisze igbsze relacje osobowe zosobami odmiennie ipoprawnie zsocjalizowanymi. Wwczas istnieje szansa podwyszenia unich poziomu rnicowania wasnego Ja iwten sposb doprowadzenia do kreowania bardziej wyspecjalizowanych parametrw tosamoci, mogcych wypenia aprobowane spoecznie role. Tak zinterpretowana definicja tosamoci zakada pedagogiczn perspektyw wizji przyszoci osb nieprzystosowanych spoecznie. Wynika zniej, e moemy mie wpyw zarwno na aktualno, jak i potencjalno losu wychowankw. Patrzc ztej perspektywy na moliwoci kreowania nowej tosamoci modziey nieprzystosowanej spoecznie moemy uzna, e poprzez wzory osobowe, zrnicowanie i integracj jej cech strukturalnych, jestemy w stanie w ramach metod Twrczej Resocjalizacji doprowadzi do prawidowego iadekwatnego zaistnienia Ja podmiotowego iJa przedmiotowego wychowanka wpodstawowych wymiarach Ja materialnego, Ja spoecznego iJa duchowego. Moemy wic sprbowa wykreowa na nowo odmienn tosamo modziey nieprzystosowanej spoecznie, odmienn od tej stworzonej wwyniku oddziaywa mechanizmw zaburzonej socjalizacji. Twrcza resocjalizacja otwiera nowe wymiary pedagogiki resocjalizacyjnej. S one heurystyczn przestrzeni, w ktrej nastpuje spotkanie wychowanka zjego przyszoci. Nie ma wniej ju miejsca na jego przeszo, ajej obciajce wskaniki wypierane s przez nabywane nowe kompetencje. Wynikaj one zfunkcjonowania podwyszonych poziomw strukturalnych czynnikw procesw twrczych, ktre s rozwijane wtrakcie prowadzonych dziaa wychowawczych. Poprzez odwoanie si do procesw twrczych czowieka nieprzystosowanego spoecznie moemy osign efekty, jakie klasyczna resocjalizacja nie jest wstanie zrealizowa. Tosamo nieletnich jest na og przyczyn ich osobistych tragedii. Role spoeczne, ktre s wstanie peni, pozbawione s akceptacji iuznania szerszego krgu spoecznego. Ale ich zmieniona iwykreowana wprocesie Twr-
67
czej Resocjalizacji nowa tosamo, moe sta si dla nich szans innego ycia. Dziki niej ich nowe role yciowe wypeni si akceptowan kulturowo iobyczajowo treci, adotychczasowe ich publiczne prezentacje zastpione zostan autoprezentacjami budzcymi uznanie iyczliwo.
BIBLIOGRAFIA Ambrozik W., Stpniak P. (red.), Suba wizienna wobec problemw resocjalizacji penitencjarnej, Pozna-Warszawa-Kalisz 2004. Aronson E. (red), Czowiek istota spoeczna, tum. J. Radzicki, Warszawa 2000. Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M., Psychologia spoeczna. Serce iumys, tum. zbiorowe, Pozna 1997. Baandynowicz A, Probacja. System sprawiedliwego karania, Warszawa 2002. Czapw C., Wychowanie resocjalizujce, PWN, 1978, 1980. Festinger L., Atheory of Cognitive Dissonance, Stanford University Press, 1957. Goffman E., Czowiek wteatrze ycia codziennego, tum. H.P. piewak, Warszawa 2000. Goffman E., Pitno. Rozwaania ozranionej tosamoci, t. A. Dzieryski, J. Tokarska-Bakir, Gdask 2005. Goldman N., Wstp do socjologii, Warszawa 2001. Gralski A., Wzorce twrczoci, Warszawa 1998. Gralski A., Teoria Twrczoci. Eseje filozoficzne ipedagogiczne, APS, Warszawa 2003. Ingarden R., Ksieczka oczowieku, Krakw 1999. Jones E.E., Interpersonal perception, Freeman, New York 1990. Kaczyska W., Przedzaoeniowo mylenia i postpowania pedagogicznego, IPSiR, Warszawa 1992 (praca doktorska). Konopczyski M., Twrcza resocjalizacja, Edittions Spotkania, 1996. Konopczyski M., Daszkiewicz-Konopczyska M., Creative Resotialization Critical Remarks, [w:] Prewantiwnata Pedagogika, Sofia 2005. Konopczyski M., Metody twrczej resocjalizacji, Warszawa, 2006. Konopczyski M., Prba psychologicznej analizy wierszy winiw przebywajcych wzakadach karnych, [w:] Zeszyty Naukowe seria Nauki Humanistyczne, zeszyt nr 2, Siedlce 1986. Konopnicki J., Niedostosowanie spoeczne, Warszawa 1972. Kopaliski W., Sownik mitw itradycji kultury, Rytm 2003.
68
Marek Konopczyski
Kosyrz Z., Osobowo wychowawcy, Warszawa 2005. Kwieciski Z., liwerski B., Pedagogika, t. 1 i2, PWN, Warszawa 2004. Lockwood P., Kunda Z., Solient best selves can undermine inspiration by autstanding role models, Journal of personality and Social Psychology 1999, no. 76. Lockwood P., Kunda Z., Superstar and Me. Predicting the impact of role models on the self, Journal of Personality and Social Psychology 1997, no. 73. Machel H., Wizienie jako instytucja karna iresocjalizacyjna, Gdask 2003. Malewski A., Zastosowanie teorii zachowania, Warszawa 1964. Ncka E., Psychologia twrczoci, Gdask 2005. Nowak S., Metody Bada Spoecznych, Warszawa 1984. Popek S., Czowiek jako jednostka twrcza, Lublin 2003. Pospiszyl K., Psychologiczna analiza wadliwych postaw spoecznych modziey, Warszawa 1973. Pospiszyl K., Resocjalizacja, Warszawa 1998. Pytka L., Teoretyczne problemy diagnozy wwychowaniu resocjalizujcym, Warszawa 1986. Pytka L, Pedagogika Resocjalizacyjna, Warszawa 2001, 2005. Sobczak S., Celowo wychowania, Warszawa 2000. Szmidt K.J., Szkice do pedagogiki twrczoci, Krakw, 2001. Szmidt K.J. (red.), Dydaktyka twrczoci, Krakw 2003. Tokarz A., Rola motywacji poznawczej waktywnoci twrczej, Wrocaw 1985. Trzebiski J., Twrczo astruktura poj, Warszawa 1981. Urban B., Profilaktyka spoeczna iresocjalizacja modziey, Mysowice 2004. Zacharuk T., Udzia ipowizania czynnikw biopsychicznych, socjokulturowych isytuacyjnych wgenezie nieprzystosowania spoecznego uczniw, WSPS, Warszawa 1991 (praca doktorska).
Kazimierz Postulski
DECYZJA KURATORA W POSTPOWANIU KARNYM WYKONAWCZYM
I
Od uchwalenia obowizujcej kodyfikacji karnej mija wanie 15 lat. Tak, jak poprzednia kodyfikacja z 1969 r., ujmuje ona problematyk prawno-karn wtrzech kodeksach. Ustawodawca uksztatowa wten sposb trzy odrbne, chocia wykazujce wiele powiza, dyscypliny skadajce si na prawo karne izakreli ich przedmioty wramach uregulowa zawartych wkadym ztrzech kodeksw. Podkrela si, e uchwalajc wspomniane trzy kodeksy ustawodawca uzna, e problematyka wykonywania orzecze ma tak due znaczenie, i powinna by unormowana wsposb kompleksowy wodrbnym kodeksie1. Wobowizujcym Kodeksie karnym wykonawczym, inaczej ni wpoprzednim z1969 r. rozoone zostay akcenty, gdy chodzi ozadania poszczeglnych organw postpowania wykonawczego wprocesie wykonywania kar iinnych rodkw karnej reakcji na czyn zabroniony. Po raz pierwszy do tych organw zosta zaliczony sdowy kurator zawodowy, wyposaony wistotne zadania wzakresie spoecznej readaptacji skazanych (art. 2 pkt 6 k.k.w.). Zadania te zupywem czasu rosy. Mona by dugo wymienia nowe zadania, jakie naoono na kuratorw zawodowych wtym 15-letnim okresie. Zadaniem tego opracowania jest zatrzymanie si nad jednym znich, wymagajcym nie tylko umiejtnoci oddziaywania na sprawc i prognozowania spoeczno-kryminologicznego, ale te duej znajomoci zasad stosowania prawa karnego wykonawczego. Chodzi o decyzje podejmowane przez kuratora zawodowego wpostpowaniu wykonawczym. Przewiduj je przepisy o wykonywaniu kary ograniczenia wolnoci (art. 57 1 i4 k.k.w.), wykonywaniu kary pozbawienia wolnoci (art. 156 3 k.k.w.) oraz owykonywaniu rodkw probacyjnych (art. 68 2a i75 2a k.k. oraz 160 4 k.k.w.). Przewiduje je take wart. 21-22a ustawa odozorze elektronicznym2 oraz oczym czsto zapominamy przepisy oudzielaniu pomocy postpenitencjarnej.
A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2000, s. 8. Ustawa zdnia 7 wrzenia 2007 r. owykonywaniu kary pozbawienia wolnoci poza zakadem karnym wsystemie dozoru elektronicznego (Dz.U. z2010 r., Nr 142, poz. 960 zpn. zm.).
1 2
70
Kazimierz Postulski
Mimo olbrzymiego znaczenia decyzji kuratora na przebieg postpowania wykonawczego, ustawodawca niemiao posuguje si tym pojciem, zastpujc je zwrotami okrela (art. 57 1 k.k.w.), zezwala (art. 21 ustawy odozorze elektronicznym) lub udziela upomnienia (art. 173 4 i5 k.k.w. iin.), udziela pomocy postpenitencjarnej (art. 173 3 pkt 10 k.k.w.). Wymienione decyzje, oktrych mowa nieco szczegowiej bdzie poniej, s bez wtpienia decyzjami procesowymi wrozumieniu art. 7 1 k.k.w. Wynika to zarwno z istoty tych czynnoci, jak te ze wspomnianego, niemiaego, ale jednak posugiwania si tym pojciem przez ustawodawc (zob. art. 57 4 k.k.w. oraz 21 i22a ustawy odozorze elektronicznym). Uprawnienie kuratora zawodowego do wydawania decyzji wynika bezporednio ztreci art. 7 1 k.k.w., ktry odwouje si m.in. do art. 2 pkt 6 k.k.w., mwicego osdowym kuratorze zawodowym. Przepisy szczeglne, wymienione wyej, konkretyzuj to uprawnienie, wskazujc wjakich sytuacjach ma si ono materializowa. Aby wpeni uwiadomi sobie znaczenie tego nowego zadania sdowych kuratorw zawodowych, przyjrzyjmy si krtko istocie decyzji podejmowanych wpostpowaniu karnym wykonawczym.
II
Przez decyzj wrozumieniu art. 7 1 k.k.w. naley rozumie kady akt prawny ocharakterze indywidualnym ikonkretnym, rozstrzygajcy spraw wcaoci lub wczci, albo winny sposb koczcy spraw. Jego forma prawna (inazwa) nie ma znaczenia3. Organy postpowania wykonawczego, do kompetencji ktrych naley podejmowanie decyzji, wymienia art. 7 1 k.k.w., odwoujc si do treci art. 2 pkt 3-6 i10 k.k.w., wktrym wymienione zostay te organy. Jak ju powiedziano, jest wrd nich sdowy kurator zawodowy. Przepisy zazwyczaj posuguj si pojciem decyzja wtedy, gdy wtej formie ma by podjta konkretna czynno organu wykonujcego orzeczenie, ale mona te spotka takie zwroty, jak zarzdzenie zezwolenie, zgoda, przyznanie, udzielenie, czy tak jak wprzypadku czynnoci kuratora: okrelenie, udzielenie, upomnienie. Wobec tego naley zawsze ustala, czy dany akt organu postpowania wykonawczego ma znamiona aktu indywidualnego ikonkretnego, odnoszcego si do zindywidualizowanego sprawcy iwpywa bezporednio na jego status wpostpowaniu wykonawczym, wrcz kreuje ten status. Uycie tej czy innej nazwy nie ma znaczenia dla charakteru prawnego danego aktu jako decyzji, awic aktu rozstrzygajcego merytorycznie indywidualn spraw skazanego4.
3 Zob. m.in.: Z. Hoda, [w:] Z. Hoda, K. Postulski, Kodeks Karny wykonawczy, komentarz, Gdask 2007, s. 82; T. Kalisz, Skarga na decyzje organw wykonawczych. Tryb skargowy zart. 7 k.k.w., Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego, t. VII, Wrocaw, s. 154. 4 Zob. m.in. S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy, komentarz, Warszawa 2010, s. 99; K. Postulski, Zakres
Decyzja kuratora w postpowaniu karnym wykonawczym
71
Decyzjami wrozumieniu art. 7 1 k.k.w. nie s dyspozycje ocharakterze oglnym, jak te dziaania faktyczne organw postpowania wykonawczego. Mog one by przedmiotem wnioskw, skarg iprb wnoszonych do organw wykonujcych orzeczenia wtrybie administracyjnym (art. 6 2 k.k.w.). Tak rozumiejc istot decyzji, bez wtpienia naley zaliczy do nich czynnoci sdowego kuratora zawodowego, ktre wynikaj zpowoanych wyej przepisw, aktrych analiza nastpi wdalszej czci opracowania. Rang decyzji, jakie podejmuj organy postpowania wykonawczego, wymienione wart. 7 1 k.k.w., awic isdowy kurator zawodowy wprzywoanych wyej przypadkach, ale ikonieczno zachowania okrelonych wymogw przy jej podejmowaniu, podnosi fakt, e przysuguje na ni skarga, ale tylko skazanemu, do waciwego sdu. Unormowana wart. 7 k.k.w. instytucja skargi jest realizacj zasady sdowej kontroli pozasdowych organw postpowania wykonawczego. Mechanizm kontroli ustanowiony wtym przepisie jest wynikiem znacznego rozbudowania kompetencji ocharakterze decyzyjnym organw majcych niejednokrotnie charakter administracyjny. Wtej sytuacji niezwykle wane jest wyposaenie skazanego wprawo weryfikowania decyzji tych organw przez sd5. W art. 7 3 k.k.w. wskazane zostay minimalne wymogi formalne, jakim powinien odpowiada tryb wydawania decyzji. S nimi cznie: a) decyzja musi zawiera rozstrzygnicie konkretnej sprawy, ktrej dotyczy, wraz zuzasadnieniem; b) obowizkowe jest ogoszenie lub dorczenie decyzji skazanemu; c) skazany musi by pouczony oprawie, terminie isposobie wniesienia skargi. Ztreci art. 7 k.k.w. nie wynika wprost, e decyzja musi mie form pisemn. Trudno sobie jednak wyobrazi moliwo skontrolowania wtrybie skargowym zgodnoci z prawem decyzji wydanej w innej formie, a zwaszcza motyww, ktrymi kierowa si organ decydujcy.
III
Zmiany wprowadzone wKodeksie karnym wykonawczym zdniem 1 stycznia 2012 r., dotyczce udzielania pomocy postpenitencjarnej6 s przyczynkiem do tego, aby zwrci uwag na czynno sdowego kuratora zawodowego, ktr podejmuje od dawna, wymagajc formy decyzji. Oznacza to, e musi ona odpowiada wymogom art. 7 3 k.k.w. Chodzi odecyzj wprzedmiocie udzieorzekania sdu wpostpowaniu karnym wykonawczym, Nowa Kodyfikacja Karna, z. 10, Warszawa 1998, s. 38; T. Kalisz, Skarga na decyzje organw wykonawczych, op. cit., s. 155, atake wyrok SN zdnia 18 padziernika 1985 r., II CR 320/85, OSNCP 1986, z. 10, poz. 158. 5 Na ten temat zob. T. Kalisz, Zasady prawa karnego wykonawczego, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego, Wrocaw, t. XVII, s. 332. 6 Art. 2 ustawy zdnia 12 lutego 2010 r. ozmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz ustawy Prawo ochrony rodowiska (Dz.U. Nr 40, poz. 227 zpn. zm.).
72
Kazimierz Postulski
lania pomocy postpenitencjarnej. S podstawy do wyraenia wtpliwoci, czy wdotychczasowej praktyce udzielania przez kuratorw pomocy postpenitencjarnej zawsze byy przestrzegane wymogi ztym zwizane. Jak wiadomo pomoc postpenitencjarna jest jedn zform pomocy spoecznej udzielanej skazanym, czonkom ich rodzin oraz pokrzywdzonym. Zdniem 1 stycznia 2012 r. obowizuj nowe zasady udzielania tej pomocy oraz gromadzenia rodkw, zktrych jest przyznawana. Przede wszystkim wprowadzona zostaa do porzdku prawnego nowa instytucja: Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej, ktrego dysponentem jest Minister Sprawiedliwoci. Jest on funduszem celowym wrozumieniu ustawy ofinansach publicznych. Zastpi on istniejcy dotd Fundusz Pomocy Postpenitencjarnej. Wzwizku zprzekazywaniem czci wynagrodzenia skazanych na Fundusz Aktywizacji Zawodowej Skazanych oraz Rozwoju Przywiziennych Zakadw Pracy niezbdne stao si zmniejszenie do 10% odpisu przewidzianego wart. 43 3 pkt 1 k.k.w. na Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej, ktry dotd wynosi 20% (zob. art. 124 k.k.w.). Trzeba jednak zaznaczy, e zdniem 1 stycznia 2012 r. wzrosa podstawa, zktrej powstaje Fundusz. Wskutek nowelizacji art. 42 3, 47 1, 49 1 i2 i57a 2 k.k. oraz skrelenia art. 49a k.k. wyeliminowany zosta dotychczasowy system orzekania nawizek iwiadcze pieninych na rzecz podmiotw okrelonych dotd wwymienionych przepisach, ajedynym ich beneficjentem sta si Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Ma to na celu zwikszenie efektywnoci i skutecznoci pomocy udzielanej ofiarom przestpstw. Zgodnie zart. 43 7 k.k.w.przychodami Funduszu s rodki pienine pochodzce z: 1. orzeczonych przez sdy nawizek oraz wiadcze pieninych; 2. potrce w wysokoci 10% wynagrodzenia przysugujcego za prac skazanych zatrudnionych wformach okrelonych wart. 121 2 k.k.w.; 3. wykonania kar dyscyplinarnych, o ktrych mowa w art. 143 1 pkt 7 k.k.w.; 4. spadkw, zapisw idarowizn; 5. dotacji, zbirek iinnych rde. Na udzielanie pomocy osobom pozbawionym wolnoci, zwalnianym zzakadw karnych iaresztw ledczych oraz czonkom ich rodzin przeznacza si rodki Funduszu, pochodzce ze rde wymienionych pkt 2-5, awic zwyczeniem orzeczonych przez sdy nawizek oraz wiadcze pieninych. Formy udzielania pomocy postpenitencjarnej okrela szczegowo 14rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci z dnia 3 stycznia 2012 r. w sprawie Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej7.
7
Dz.U. poz. 49.
73
Znajomo treci tego przepisu jest obowizkiem sdowego kuratora zawodowego, bo to wanie on jest organem udzielajcym pomocy postpenitencjarnej osobom zwalnianym zzakadw karnych iaresztw ledczych oraz czonkom ich rodzin. Stanowi otym art. 43 8 ust. 2 k.k.w. Take stosownie do treci art. 173 2 pkt 10 k.k.w. udzielanie pomocy postpenitencjarnej jest jednym zzada sdowych kuratorw zawodowych. Powoane wyej rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci okrela w 15 tryb postpowania, ktrego efektem jest podjcie decyzji wprzedmiocie udzielenia pomocy postpenitencjarnej. Stanowi on, e pomocy udziela si na wniosek lub z urzdu. Z wnioskiem o udzielenie pomocy moe wystpi osoba uprawniona do jej uzyskania, a take prokurator, obroca lub penomocnik oraz przedstawiciel skazanego, ustanowiony na podstawie art. 42 1 k.k.w. Wniosek powinien zawiera uzasadnienie odnoszce si do zakresu i celu (przeznaczenia) pomocy, ktra jest jego przedmiotem. Do wniosku zacza si dokumenty potwierdzajce okolicznoci wskazane we wniosku. Osoby zwolnione zzakadw karnych lub aresztw ledczych przedstawiaj take dokument zwolnienia. Wrazie potrzeby, wszczeglnoci gdy wniosek nie zawiera dostatecznego uzasadnienia lub nie odpowiada okrelonym wyej warunkom, kurator ma obowizek zada uzupenienia wniosku lub dokumentacji. Do czasu uzupenienia wniosku lub dokumentacji nie podlega on rozpoznaniu. Przyznanie przez kuratora pomocy lub odmowa jej przyznania jest decyzj wrozumieniu art. 7 1 k.k.w., podlegajc kontroli waciwego sdu. Dlatego musi ona odpowiada wymogom art. 7 3 k.k.w., ale tylko wwczas, gdy decyzj wprzedmiocie pomocy postpenitencjarnej podejmuje on wwyniku wniosku skazanego (take jego obrocy), a moc tej decyzji odmawia przyznania pomocy lub wniosek uwzgldnia tylko czciowo. Tylko w tych przypadkach skazany ma gravamen do wniesienia skargi itylko jemu (oraz jego obrocy) przysuguje prawo do jej wniesienia. Wobec braku podstawy prawnej naley przyj, e skarga nie przysuguje czonkom rodziny skazanego ani ich penomocnikom, a take nie przysuguje ona prokuratorowi, ktry nie jest uczestnikiem postpowania skargowego. Skarga moe okaza si skuteczna, jeeli decyzja jest sprzeczna zprawem. Pod tym pojciem naley rozumie przyznanie pomocy na cele inne, ni okrelone w 14 powoanego rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci, bez zachowania warunkw, ktre poprzedzaj jej wydanie ( 15 rozporzdzenia) lub bez uwzgldnienia wymogu udzielania wiadcze w ramach pomocy przez okres niezbdny dla zrealizowania celw tej pomocy ( 16 ust. 1 rozporzdzenia). Za sprzeczn zprawem moe by te uznana decyzja wydana bez spenienia wymogw formalnych przewidzianych wart. 7 3 k.k.w., oktrych bya wyej mowa.
74
Kazimierz Postulski
IV
Wrd zmian wprawie karnym wykonawczym, ktre wprowadzaj wymg podejmowania przez kuratora decyzji s te, ktre dotycz nowych zasad wykonywania kary ograniczenia wolnoci iobowizuj od dnia 8 czerwca 2010 r.8. Zmieniony Kodeks karny wykonawczy nakada na sdowego kuratora zawodowego bardzo szeroki zakres zada wprocesie wykonywania kary ograniczenia wolnoci. Te zadania okrela art. 55 2 k.k.w. oglnie, jako czynnoci zwizane zorganizowaniem ikontrolowaniem wykonywania kary ograniczenia wolnoci oraz obowizkw naoonych na skazanego odbywajcego t kar. Zostay one rozwinite winnych przepisach Kodeksu karnego wykonawczego oraz wprzepisach wykonawczych. Takie unormowanie eksponuje pozycj sdowego kuratora zawodowego jako organu wykonujcego wikszo czynnoci postpowania wykonawczego wzakresie kary ograniczenia wolnoci, sprowadzajc czynnoci zastrzeone dla sdu do niezbdnego minimum9. Jednym ztych nowych zada sdowego kuratora zawodowego jest kierowanie do wykonania wyroku skazujcego na kar ograniczenia wolnoci (art. 57 k.k.w.). Wramach czynnoci ztym zwizanych znajdujemy czynno wpostaci decyzji, wtakiej jej rozumieniu, jakie zostao wyej omwione. Po otrzymaniu zsdu odpisu orzeczenia, ktre obowizkowo musi by zaopatrzone wzmiank owykonalnoci (zob. art. 11 2 k.k.w.), kurator wterminie instrukcyjnym 7 dni liczonym od dorczenia mu orzeczenia, wzywa skazanego. Wwypadku, gdy skazany stawi si na wezwanie kuratora, pierwsz jego czynnoci jest pouczenie skazanego o prawach i obowizkach oraz konsekwencjach wynikajcych z uchylania si od odbywania kary. Pouczenie skazanego powinno by udokumentowane ipotwierdzone jego podpisem. Tylko wtakim przypadku mona mu skutecznie zarzuci, e uchyla si od odbycia kary. Po dopenieniu opisanych obowizkw kurator wydaje decyzj okrelajc rodzaj, miejsce i termin rozpoczcia pracy. Trzeba mocno zaakcentowa, e okrelenie miejsca, rodzaju i terminu rozpoczcia pracy jest decyzj w rozumieniu art. 7 k.k.w., podlegajc kontroli sdu. Dlatego musi ona odpowiada wymienionym ju wymogom okrelonym wart. 7 3 k.k.w. Jeeli skazany, prawidowo zawiadomiony o terminie stawiennictwa, nie stawi si i nie usprawiedliwi go, kurator podejmuje czynnoci przewidziane wart. 57 2 k.k.w., awic kieruje do sdu wniosek oorzeczenie kary zastpczej. Jednoznaczne brzmienie art. 57 1 k.k.w. (kurator wzywa) nie pozostawia wtpliwoci, e jest to podstawowy sposb nawizania pierwszego kontaktu pomidzy kuratorem iskazanym po uprawomocnieniu si wyroku. Kurator nie
Ustawa zdnia 5 listopada 2009 r. ozmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postpowania karnego, ustawy Kodeks karny wykonawczy, ustawy Kodeks karny skarbowy oraz niektrych innych ustaw (Dz.U. Nr 206, poz. 1589 zpn. zm.). 9 Obszernie na ten temat zob. K. Postulski, Zmiany wwykonywaniu kary ograniczenia wolnoci, Probacja 2011, nr III, s. 118.
8
75
ma obowizku ani nawet potrzeby nawizywania takiego kontaktu poprzez udawanie si do miejsca staego pobytu skazanego. Wrazie koniecznoci wezwanie naley ponowi. Okrelenie przez kuratora rodzaju, miejsca i terminu rozpoczcia pracy moe nastpi tylko po wysuchaniu skazanego. Nie moe to nastpi, jeeli skazany nie stawi si na wezwanie kuratora, bez wzgldu na to, czy byo to niestawiennictwo usprawiedliwione, czy nieusprawiedliwione. Z uwagi na resocjalizacyjny cel wykonywania kary ograniczenia wolnoci (art. 53 1 k.k.w.) kurator powinien, wmiar moliwoci, uwzgldni stanowisko skazanego wsprawie rodzaju, miejsca iterminu rozpoczcia pracy. Okrelajc miejsce wykonywania obowizku pracy kurator musi mie na uwadze, aby znajdowao si ono wmiejscowoci, bdcej miejscem staego pobytu skazanego, albo wniewielkiej odlegoci od tego miejsca (art. 54 k.k.w.). Miejsce staego pobytu skazanego naley rozumie jako stan faktyczny stosunkowo atwy do ustalenia. Niewielk odlego naley traktowa jako pojcie ocenne. Dokonujc stosownej oceny, sdowy kurator zawodowy powinien kadorazowo uwzgldnia konkretne warunki drogowe, komunikacyjne, moliwoci (czasowe, zdrowotne) skazanego itp. Chodzi szczeglnie oto, aby wykonywanie obowizku pracy nie stwarzao dla skazanego dodatkowej dolegliwoci ikosztw ponad te, ktre s zwizane bezporednio zkar ograniczenia wolnoci, awic nale do jej istoty10. Przewidziana wart. 54 k.k.w. moliwo wykonywania kary wniewielkiej odlegoci od miejsca staego pobytu skazanego nie jest obwarowana adnymi cisymi ograniczeniami. Jest ona najczciej wynikiem braku faktycznej moliwoci skierowania skazanego do nieodpatnej pracy wmiejscu jego pobytu. Odstpstwo od zasady, e kara ograniczenia wolnoci powinna by wykonywana wmiejscu staego pobytu skazanego lub niewielkiej odlegoci od tego miejsca, jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy przemawiaj za tym wane wzgldy. Posugujc si tym pojciem, Kodeks karny wykonawczy nie definiuje go. Okrelenie przez kuratora, e praca ma by wykonywana wodlegoci wikszej ni niewielka moe mie miejsce w sytuacjach wyjtkowych, w zwizku zczym pojcie wanych wzgldw nie moe podlega wykadni rozszerzajcej. Wane wzgldy zachodzi bd nie tylko wtedy, gdy skazany zuzasadnionych powodw bdzie wola wykonywa prac wodlegoci wikszej ni niewielka od staego miejsca pobytu lub zatrudnienia, ale take, gdy popeni on wmiejscowoci pooonej wtej wikszej odlegoci od miejsca staego pobytu przestpstwo, ktre jest dotkliwie odczuwalne przez tamtejsz spoeczno lokaln iwysoce podane jest, by prac na rzecz tej spoecznoci wynagrodzi on wyrzdzon jej szkod. Wane wzgldy nie zachodz natomiast wwczas,
10
Szerzej na ten temat zob. K. Postulski, [w:] Z. Hoda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy, op. cit., s. 271 i n.
76
Kazimierz Postulski
gdy brak jest odpowiedniej dla skazanego pracy wmiejscu jego staego pobytu lub wniewielkiej odlegoci od tego miejsca. Wtakiej sytuacji kurator powinien wybra prac najbardziej zblion do odpowiedniej, ktra moe by wykonywana we wskazanych miejscach11. Przy okrelaniu terminu rozpoczcia pracy kurator musi uwzgldni regu zawart wart. 9 1 k.k.w., wmyl ktrej powinno to nastpi bezzwocznie, czyli bez zbdnej zwoki. Naley przyj termin 14-dniowy, jako ucilajcy pojcie bezzwocznoci zmoliwoci niewielkich odstpstw od tego terminu, jeli s uzasadnione okolicznociami konkretnego przypadku. Wadnym razie termin ten nie moe by odlegy, przekraczajcy na przykad miesic od dnia rozmowy ze skazanym. Byoby to faktycznym odroczeniem rozpoczcia wykonywania kary, ado tego uprawniony jest tylko sd (art. 62 k.k.w.). Kurator ma prawo zmieni swoj prawomocn decyzj okrelajc rodzaj, miejsce lub termin rozpoczcia wykonywania pracy, ale jedynie wszczeglnie uzasadnionych wypadkach (art. 57 4 k.k.w.). Okrelenie to wskazuje na wyjtkowo moliwoci zadecydowania otakiej zmianie. Z brzmienia art. 57 4 k.k.w. jednoznacznie wynika, e zmiana rodzaju, miejsca lub terminu rozpoczcia wykonywania pracy nastpuje na podstawie decyzji sdowego kuratora zawodowego. Zmiana miejsca wykonywania pracy nie moe wynika ze zmiany miejsca staego pobytu skazanego, dokonanej przez niego bez zgody sdu. W myl art. 34 2 pkt 1 k.k. wczasie odbywania kary ograniczenia wolnoci skazany nie moe bez zgody sdu zmienia miejsca staego pobytu. Zgoda sdu musi mie form postanowienia. Jeeli po uzyskaniu zgody miejsce staego pobytu skazanego bdzie pooone na obszarze waciwoci innego sdu rejonowego, akta sprawy naley przekaza sdowemu kuratorowi zawodowemu tego sdu. Zmiana terminu rozpoczcia wykonywania pracy, awic zreguy wyznaczenie pniejszego terminu, nie moe mie miejsca na okres zbyt odlegy tak, aby nie bya de facto odroczeniem wykonania kary, oktrym jak ju powiedziano moe postanowi tylko sd. Wykadnia jzykowa art. 57 4 k.k.w., wszczeglnoci uyty wnim zwrot moe daje podstaw do przyjcia, e decyzja kuratora moe by pozytywna, podjta z urzdu lub na wniosek skazanego, a take negatywna, a wic nieuwzgldniajca wniosku skazanego. Decyzje sdowego kuratora zawodowego, podejmowane wzwizku zwykonywaniem kary ograniczenia wolnoci, podlegaj zaskareniu do sdu okrelonego wart. 55 1 k.k.w. przez skazanego, jeeli ma wtym interes prawny, ale na ich skuteczno moe liczy tylko wrazie sprzecznoci decyzji zprawem. Konieczne jest wic przestrzeganie przez kuratora, okrelajcego rodzaj, miejsce lub termin rozpoczcia wykonywania pracy, omwionych wyej zasad postpowania iprzesanek, ktrymi ma si posugiwa.
11
R. Gitkowski, Zamiana grzywny na prac spoecznie uyteczn, Pastwo i Prawo 2004, nr 5, s. 88.
77
V
Od dnia 1 stycznia 2012 r., wwyniku nowelizacji Kodeksu karnego iKodeksu karnego wykonawczego, wprowadzonej moc ustawy zdnia 16 wrzenia 2011 r.12, sdowy kurator zawodowy wyposaony zosta watrybut wpostaci podejmowania decyzji upominajcych skazanego, poprzedzajcych ewentualne decyzje sdu. Chodzi odecyzje wprzedmiocie odwoania odroczenia lub przerwy wwykonaniu kary pozbawienia wolnoci, odwoanie warunkowego zwolnienia, podjcia postpowania warunkowo umorzonego oraz zarzdzenia wykonania kary warunkowo zawieszonej. Podstawowy wtym zakresie art. 173 4 k.k.w. upowania sdowego kuratora zawodowego do udzielania skazanemu lub sprawcy pisemnego upomnienia. Moliwo udzielenia pisemnego upomnienia stanowi istotne novum, gdy chodzi ozadania kuratora wzakresie wykonywania rodkw probacji, dajce mu wane narzdzie dyscyplinujce skazanego (sprawc) do przestrzegania porzdku prawnego, wszczeglnoci do wykonywania wokresie prby cicych na nim obowizkw, wtym zwizanych zewentualnym oddaniem pod dozr. Stwarza te mu szans na popraw zachowania, bez koniecznoci podejmowania przez sd odpowiednich czynnoci idecyzji skutkujcych pozbawieniem wolnoci lub podjciem postpowania warunkowo umorzonego. Udzielajc upomnienia kurator odstpuje od zoenia wniosku o odwoanie odroczenia lub przerwy w wykonaniu kary pozbawienia wolnoci, o odwoanie warunkowego zwolnienia, opodjcie postpowania warunkowo umorzonego albo ozarzdzenie wykonania kary warunkowo zawieszonej. Moe tak postpi, jeeli wjego ocenie przemawiaj za tym rodzaj istopie naruszenia porzdku prawnego uzasadniajce przekonanie, e pomimo odstpienia od zoenia wniosku, cele rodka zwizanego zpoddaniem skazanego lub sprawcy prbie zostan osignite. Upomnienie sdowego kuratora zawodowego jest ingerencj wprawa iwolnoci obywatelskie zarwno zuwagi na jego istot, jak te moliwe dalsze konsekwencje takiej decyzji. Ztego powodu musi ona podlega kontroli sdu, co wymaga, aby upomnienie miao form decyzji wrozumieniu art. 7 1 k.k.w., podlegajcej kontroli waciwego sdu wprzypadku wniesienia skargi przez skazanego (sprawc). Tre upomnienia izasady dalszego postpowania musz by zgodne z, wymienionymi ju, wymogami zawartymi wart. 7 3 i4 k.k.w. i173 4 k.k.w. Tak wic wymagana jest forma pisemna decyzji oupomnieniu, ajej treci jest wskazanie rodzaju naruszenia oraz informacja oskutkach niezastosowania si do upomnienia. Decyzja musi zawiera uzasadnienie. Odpis upomnienia kurator niezwocznie przekazuje sdowi. Wtakim przypadku sd wstrzymuje si z orzeczeniem odwoania udzielonego odroczenia lub przerwy wwykonaniu kary pozbawienia wolnoci, odwoania warunkoweUstawa zdnia 16 wrzenia 2011 r. ozmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz niektrych innych ustaw (Dz.U. Nr 240, poz.1431).
12
78
Kazimierz Postulski
go przedterminowego zwolnienia, podjcia postpowania warunkowo umorzonego lub zarzdzenia wykonania kary warunkowo zawieszonej. Jeeli jednak po udzieleniu skazanemu (sprawcy) pisemnego upomnienia zaistniej okolicznoci wskazane wprzepisach, oktrych mowa wart. 173 3 k.k.w., awic mwic w uproszczeniu skazany (sprawca) nadal narusza raco porzdek prawny, sdowy kurator zawodowy skada do sdu odpowiedni wniosek (art. 173 5 k.k.w.) decyzja sdu ma wwczas charakter obligatoryjny. Poniewa zasady i przesanki udzielania przez kuratora pisemnego upomnienia s nieco inaczej okrelone w kadym z czterech przepisw, ktre je przewiduj, naley chocia w skrcie zwrci odrbnie uwag na kady zprzypadkw, wktrych moe ono by udzielone. VI Wmyl art. 156 3 k.k.w. waciwy sd odwouje odroczenie lub przerw w wykonaniu kary pozbawienia wolnoci, jeeli okolicznoci, uzasadniajce odwoanie odroczenia lub przerwy, zaistniej po udzieleniu skazanemu pisemnego upomnienia przez sdowego kuratora zawodowego, chyba e przemawiaj przeciwko temu szczeglne wzgldy. Sens powoanego przepisu sprowadza si do tego, e kurator musi dokona wyboru, czy zoy wniosek oodwoanie odroczenia albo przerwy wwykonaniu kary pozbawienia wolnoci, czy te poprzesta na udzieleniu skazanemu upomnienia. Jeeli zdecyduje si na to drugie rozwizanie, wwczas negatywne zachowanie skazanego sprzed udzielenia upomnienia puszcza si niejako wniepami, aodalszym jego losie, decyduje zachowanie po udzieleniu upomnienia. Zaistnienie, po dacie udzielenia upomnienia, przesanek do odwoania udzielonego odroczenia lub przerwy powoduje, e sd ma obowizek orzec otakim odwoaniu, chyba e przemawiaj przeciwko temu szczeglne wzgldy. Naley przypomnie, e przesankami odwoania odroczenia lub przerwy wwykonaniu kary pozbawienia wolnoci, mog by alternatywnie: 1. ustanie przyczyny, dla ktrej zostao udzielone; 2. niekorzystanie zodroczenia lub przerwy wcelu, wjakim zostao udzielone; 3. race naruszanie porzdku prawnego; 4. niewykonywanie obowizkw naoonych przez sd wzwizku zudzielonym odroczeniem lub przerw. Analiza wymienionych przesanek prowadzi do wniosku, e udzielenie upomnienia jest bezprzedmiotowe wprzypadku, gdy ustay przyczyny, dla ktrej zostao udzielone odroczenie lub przerwa. Przed podjciem decyzji o upomnieniu skazanego, sdowy kurator musi ustali, czy istniej ku temu podstawy. Przedmiotem ustale jest przede wszystkim zaistnienie wzachowaniu skazanego wymienionych przesanek do odwoania odroczenia lub przerwy w wykonaniu kary, a jeli one istniej, kurator
79
ma obowizek oceni, czy udzielenie skazanemu pisemnego upomnienia bdzie wystarczajce, aby podporzdkowa si on wymogom pozostawania na wolnoci, awic, aby wykorzystywa odroczenie albo przerw zgodnie zcelem jej udzielenia, przestrzega porzdku prawnego oraz wykonywa obowizki naoone przez sd wzwizku zudzielonym odroczeniem lub przerw. Decyzja kuratora opisemnym upomnieniu musi okrela przyczyny, dla ktrych zostaa podjta, awic rodzaj narusze zasad korzystania zodroczenia lub przerwy oraz odpowiada innym wymogom, wskazanym uprzednio, okrelonym wart. 7 3 i173 4 k.k.w. VII Kolejny przepis, dotyczcy upomnienia udzielanego przez kuratora, to art. 160 4 k.k.w. Przewiduje on, e sd odwouje (awic obligatoryjnie) warunkowe zwolnienie skazanego, jeeli po udzieleniu skazanemu pisemnego upomnienia przez sdowego kuratora zawodowego, zaistnieje jedna zokolicznoci, oktrych mowa wart. 160 1 pkt 2-4 k.k.w., awic warunkowo zwolniony: 1. uchyla si od wykonania obowizkw, oktrych mowa wart. 159 2 k.k.w.; 2. uchyla si od dozoru, wykonania naoonych obowizkw lub orzeczonych rodkw karnych; 3. wokresie prby raco naruszy porzdek prawny, wszczeglnoci popeni inne przestpstwo ni okrelone wart. 160 1 pkt 1 k.k.w. lub zostaa orzeczona inna kara ni okrelona wtym przepisie. Pisemne upomnienie skazanego jest bez wtpienia, zuwagi na jego znaczenie, decyzj w rozumieniu art. 7 1 k.k.w., ktr podejmuje sdowy kurator zawodowy, odstpujc od zoenia wniosku oodwoanie warunkowego zwolnienia. Kurator ma takie prawo, jeeli wjego ocenie przemawiaj za tym rodzaj istopie naruszenia przez skazanego obowizujcych go zasad korzystania zwarunkowego zwolnienia, uzasadniajce przekonanie, e pomimo odstpienia od zoenia wniosku, cele zwizane z poddaniem skazanego prbie zostan osignite. Jeeli kurator nie zdecyduje si na udzielenie skazanemu upomnienia, odwoanie warunkowego zwolnienia jest wzasadzie obligatoryjne. Sd moe odstpi od odwoania warunkowego zwolnienia wtakiej sytuacji tylko wwczas, gdy przemawiaj za tym szczeglne wzgldy. Moliwo udzielania upomnie skazanemu nie istnieje, jeeli zwolniony: 1. wokresie prby popeni przestpstwo umylne, za ktre orzeczono prawomocnie kar pozbawienia wolnoci (art. 160 1 pkt 1 k.k.w.) lub 2. skazany za przestpstwo popenione z uyciem przemocy lub groby bezprawnej wobec osoby najbliszej lub innej osoby maoletniej zamieszkujcej wsplnie ze sprawc, wokresie prby raco narusza porzdek prawny,
80
Kazimierz Postulski
ponownie uywajc przemocy lub groby bezprawnej wobec osoby najbliszej lub innej osoby maoletniej zamieszkujcej wsplnie ze sprawc (art. 160 2 k.k.w.). Odwoanie warunkowego zwolnienia jest wtych przypadkach bezwzgldnie obligatoryjne, awic wrazie ich zaistnienia sd nie bdzie mg odstpi od odwoania warunkowego zwolnienia. Pewne odstpstwo od tej zasady moe mie miejsce, gdy chodzi oodwoanie warunkowego zwolnienia zprzyczyny wskazanej wart. 160 2 k.k.w. Przepis ten wprowadzony zosta do Kodeksu karnego wykonawczego w2010 r. jako art. 160 1 a13, od 1 stycznia 2012 r. oznaczony jest jako art. 160 2 k.k.w. Jest to wic przepis nowy, dlatego naley powici mu nieco uwagi. Wmyl art. 160 2 k.k.w. przesank obligatoryjnego odwoania warunkowego zwolnienia jest race naruszanie porzdku prawnego wokresie prby, polegajce na ponownym uywaniu przez warunkowo zwolnionego przemocy lub groby bezprawnej wobec osoby najbliszej lub innej osoby maoletniej zamieszkujcych wsplnie ze sprawc, skazanym uprzednio za takie samo przestpstwo. W tym przypadku obligatoryjno odwoania warunkowego zwolnienia ma charakter wzgldny. Powstaje ona, gdy zaistniej cznie nastpujce przesanki, awic zostanie ustalone, e warunkowo zwolniony: 1. by uprzednio, wsprawie, wktrej uzyska warunkowe zwolnienie, skazany za przestpstwo popenione zuyciem przemocy lub groby bezprawnej wobec osoby najbliszej lub innej osoby maoletniej zamieszkujcych wsplnie ze sprawc; 2. wokresie prby ponownie uywa przemocy lub groby bezprawnej wobec osoby najbliszej lub innej osoby maoletniej zamieszkujcych wsplnie; 3. wymienione zachowanie zostao ocenione jako race naruszanie porzdku prawnego. Mwic oponownym uyciu przemocy lub groby bezprawnej, ustawodawca przyjmuje jako kryterium podobiestwa m.in. sposb dziaania. Nie odwouje si wic do znamion przestpstw wwymienionej postaci, ale do ustale faktycznych, okrelajcych konkretny sposb dziaania sprawcy. Przy ocenie, czy ma miejsce ponowne uycie przemocy lub groby bezprawnej nie ma znaczenia kwestia, czy zachowania sprawcy stanowi znamiona zrealizowanych czynw zabronionych, czy te pozostaj poza zakresem tych znamion14. Uycie alternatywy cznej lub oznacza, e uycie przemocy i groby bezprawnej moe, ale nie musi wystpowa cznie. Ztreci komentowanego przepisu nie wynika konieczno, aby ponowne uycie przemocy lub groby bezprawnej miao miejsce wobec tej samej osoby najbliszej, czy te tego samego maoletniego, musz to by jednak osoby zamieszkujce wsplnie ze sprawc.
Art. 7 ustawy zdnia 10 czerwca 2010 r. ozmianie ustawy oprzeciwdziaaniu przemocy wrodzinie oraz niektrych innych ustaw (Dz.U. Nr 125, poz. 842). 14 Por. m.in. postanowienie SN zdnia 11 maja 2006 r., V KK 442/05, LEX nr 186972.
13
81
W razie zaistnienia tak rozumianej przesanki odwoania warunkowego zwolnienia sdowy kurator nie moe poprzedzi zoenia wniosku ojego odwoanie upomnieniem skazanego. Odwoanie warunkowego zwolnienia nastpuje z przyczyn wymienionych wart. 160 1 i2 k.k.w., jeeli zaistniej one wokresie prby. Tylko te przyczyny mog by przesank odwoania warunkowego zwolnienia oraz ale tylko wprzypadkach okrelonych wart. 160 1 pkt 2-4 k.k.w. decyzji oudzieleniu upomnienia. Okres prby rozpoczyna si zchwil warunkowego zwolnienia. Przez chwil warunkowego zwolnienia naley rozumie dzie, wktrym postanowienie owarunkowym zwolnieniu stao si wykonalne (zob. art. 9 3 oraz 154 1 wzw. z162 2 k.k.w.). Nie ma przy tym znaczenia data faktycznego zwolnienia skazanego zzakadu karnego. Nie jest suszne odmienne stanowisko Sdu Najwyszego, i chwil warunkowego zwolnienia jest dzie faktycznego zwolnienia skazanego zzakadu karnego15. Spotkao si ono zjednoznaczn krytyk16 podkrelajc, e o chwili warunkowego zwolnienia moe decydowa wycznie sd, nie za administracja sdowa, wizienna lub poczta, ktrych opieszao moe opni faktyczne zwolnienie skazanego zzakadu karnego wstosunku do chwili, gdy postanowienie sdu stao si wykonalne. Decyzja o udzieleniu skazanemu upomnienia jest bez wtpienia decyzj trudn. Kurator musi bowiem nie tylko prognozowa, czy mimo nieodwoania warunkowego zwolnienia ipoprzestaniu na udzieleniu upomnienia, jest szansa na to, e skazany bdzie wdalszym okresie prby przestrzega porzdku prawnego, a wic osignite zostan cele zwizane z okresem prby, ale te musi ustali ioceni, czy zaistniay fakty mogce stanowi przesank odwoania warunkowego zwolnienia. Wramach tej oceny kurator musi doj do wniosku, czy mamy do czynienia zuchylaniem si skazanego od wykonania obowizkw, oktrych mowa w art. 159 2 k.k.w., od dozoru, wykonania obowizkw naoonych przez sd lub orzeczonych rodkw karnych albo inn form racego naruszenia porzdku prawnego. Musi zatem przede wszystkim zna irozumie znaczenie tych poj. Jest to materia niezwykle skomplikowana prawnie itrudna do oceny. Dokonajmy wic krtkiego omwienia tych poj, ktrymi posuguje si Kodeks karny wykonawczy, jako przesankami fakultatywnego odwoania warunkowego zwolnienia, awic take przesankami udzielenia skazanemu upomnienia przez sdowego kuratora zawodowego. Obowizki, oktrych mwi art. 160 1 k.k.w. wpkt 2, to obowizki wymienione wart. 159 2 k.k.w., cice na skazanym zmocy ustawy, gdy sd, orzekajc owarunkowym zwolnieniu, naoy na niego obowizki zart. 72 k.k. inie odda go pod dozr. Warunkowo zwolniony, ktry zosta zobowizany do
15 16
Uchwaa SN zdnia 30 maja 1989 r., V KZP 9/89, OSNKW 1989, nr 5-6, poz. 36. Glosy: K. Postulskiego, NP 1990, nr 4-6, s. 246 iL. Sugockiego, Palestra 1990, z. 11-12, s. 53.
82
Kazimierz Postulski
wykonywania obowizkw zwizanych z okresem prby i nie zosta oddany pod dozr, jest obowizany do: 1. bezzwocznego, a najpniej w cigu 7 dni od zwolnienia z zakadu karnego, zgoszenia si do sdowego kuratora zawodowego sdu rejonowego, wktrego okrgu bdzie mia miejsce staego pobytu; 2. zgaszania si do sdowego kuratora zawodowego wokrelonych przez niego terminach iudzielania wyjanie co do przebiegu okresu prby; 3. niezmieniania bez zgody sdu miejsca staego pobytu; 4. wykonywania naoonych na niego obowizkw. Natomiast obowizki, oktrych mwi art. 160 1 pkt. 3 k.k.w., to obowizki nakadane na skazanego przez sd, wymienione wart. 72 1 i2 k.k. wzw. zart. 159 1 k.k.w. Pojcie uchylania si (od dozoru, obowizkw, orzeczonych rodkw karnych), byo wielokrotnie interpretowane przez Sd Najwyszy iprzez sdy apelacyjne. Podkrela si niezmiennie, e wpojciu uchylanie si mieci si negatywny stosunek psychiczny skazanego do naoonych obowizkw, dozoru lub orzeczonych rodkw karnych, bdcy wyrazem jego zej woli isprawiajcy, e mimo obiektywnej moliwoci podporzdkowania si wymienionym rygorom nie czyni tego, gdy nie chce, awic zpowodw przez siebie zawinionych17. Ten kierunek orzecznictwa jest aprobowany wliteraturze18. Ouchylaniu si od obowizku mona mwi tylko wtedy, gdy ciy on na skazanym zmocy prawa lub mieci si wkatalogu obowizkw wymienionych wart. 72 k.k. izosta naoony na skazanego orzeczeniem sdu na podstawie art. 159 k.k.w. albo art. 163 2 k.k.w. Pojcie naruszenia porzdku prawnego, ktrym posuguje si art. 160 1 pkt 4 k.k.w., wystpuje te w wielu innych przepisach Kodeksu karnego i Kodeksu karnego wykonawczego, w tym kilkakrotnie jako podstawa niekorzystnych dla skazanego rozstrzygni wpostpowaniu wykonawczym (np. art. 68 2 i3 k.k., art. 75 2 k.k., art. 156 1 k.k.w.). aden zprzepisw nie wyjania jednak, co naley rozumie przez naruszenie porzdku prawnego. Na podstawie analizy semantycznej poszczeglnych czonw pojcia naruszenie porzdku prawnego mona wyprowadzi wniosek, e jest nim zachowanie skazanego wbrew nakazom lub zakazom prawa karnego (popenienie przestpstwa), popenienie wykroczenia, atake postpowanie wbrew reguom, ktrych przestrzeganie mieci si wgranicach zada icelw, ktre prawo karne wie m.in. ztak instytucj, jak warunkowe zwolnienie.
Zob. m.in. postanowienia SN: zdnia 23 lutego 1974 r., IV KRN 17/74, OSNKW 1974, z. 5, poz. 95, zdnia 28 lipca 1980 r., V KRN 146/80, OSNKW 1980 z. 10-11, poz. 82, zdnia 12 padziernika 1988 r., V KRN 212/88, OSNPG 1989, nr 3, poz. 44, zdnia 17 kwietnia 1996 r., GS 1997, nr 3 ipostanowienie SA wKrakowie zdnia 27 padziernika 2005 r., II AKzw 641/05, KZS 2005, z. 11, poz. 34. 18 Zob. m.in. S. Pawela, Przegld orzecznictwa Sdu Najwyszego zzakresu prawa karnego wykonawczego za lata 1979-1980, NP 1981, nr 7-8, s. 56; Z. Gostyski, Glosa do postanowienia SN zdnia 17 padziernika 1995 r., III KRN 96/95, Pastwo i Prawo 1996, nr 6, s. 85.
17
83
Przypisanie naruszeniu porzdku prawnego znamienia race wymaga ustalenia istnienia znacznego adunku jego pejoratywnoci. Chodzi zatem otakie naruszenie porzdku prawnego, ktre cechuje jaskrawo, uporczywo, oczywisto, due nasilenie zej woli itp. Nie moe by przy tym pomijany stopie szkodliwoci spoecznej takiego zachowania si19. Popenienie przestpstwa, jako jeden z przejaww naruszenia porzdku prawnego, musi by stwierdzone prawomocnym wyrokiem (postanowienie SN zdnia 17 wrzenia 1970 r., Z65/70, OSNPG 1971, nr 2, poz. 33). Dotyczy to take wykroczenia. Przestpstwo, o ktrym mwi art. 160 1 pkt 4 k.k.w., to przestpstwo nieumylne, przestpstwo, za ktre orzeczono inn kar ni pozbawienie wolnoci, odstpiono od wymierzania kary, warunkowo umorzono postpowanie, orzeczono wycznie rodek karny. W orzecznictwie kazuistycznie wskazuje si sytuacje obrazujce pojcie uchylania si20. Przepis art. 160 4 k.k.w. nie jest zredagowany na tyle precyzyjnie, by nie wywoywa wtpliwoci interpretacyjnych. Powstaje pytanie, czy wwietle tego przepisu sd ma obowizek odwoa warunkowe zwolnienie, jeli zaistniej okolicznoci wymienione wart. 160 1 pkt 2-4 k.k.w., akurator nie zdecyduje si na udzielenie skazanemu upomnienia. Wydaje si, e na pytanie to naley odpowiedzie twierdzco. Jednak udzielenie takiego upomnienia powoduje, e przesankami odwoania warunkowego zwolnienia mog by tylko okolicznoci zaistniae po jego udzieleniu. Inaczej mwic: decyzja kuratora o udzieleniu skazanemu upomnienia jest niejako surogatem decyzji (postanowienia) sdu oodwoaniu warunkowego zwolnienia. Upomnienie skazanego jest fakultatywne, uzalenione od jego oceny, czy jest to uzasadnione wspomnianym przekonaniem, ale musi te by poprzedzone ocen kuratora, czy istniej okolicznoci wymienione wart. 160 2-4 k.k.w., bdce przesankami odwoania warunkowego zwolnienia. Wszystkie te elementy, niezalenie od wymienionych wart. 7 3 i173 4 k.k.w., musz znale si wtreci decyzji oupomnieniu.
VIII
To, oczym mowa wyej, naley odnie wduym zakresie take do decyzji sdowego kuratora zawodowego oudzieleniu pisemnego upomnienia sprawcy, wobec ktrego wykonywane jest orzeczenie o warunkowym umorzeniu postpowania (art. 68 2a k.k.).
Szerzej zob. S. Strycharz, Pojcie porzdku prawnego wkodeksie karnym, NP 1970, nr 6, s. 851; K. Postulski, Glosa do uchway SN zdnia 12 grudnia 1995 r., IKZP 35/95, Palestra 1996, z. 7-8, s. 271; J. Skupiski, Race naruszenie porzdku prawnego jako podstawa odwoania rodka probacyjnego, [w:] Teoretyczne ipraktyczne problemy wspczesnego prawa karnego, Ksiga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Bojarskiemu, Lublin 2011, s. 311. 20 Szeroko na temat zob. K. Postulski, Wykonywanie orzecze owarunkowym zawieszeniu wykonania kary. Postpowanie przed sdem, Probacja 2010, nr III-IV, s. 13.
19
84
Kazimierz Postulski
Umarzajc warunkowo postpowanie karne, sd zobowizuje sprawc do naprawienia szkody wcaoci lub wczci, anadto moe wokresie prby odda go pod dozr kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji spoecznej, do ktrej dziaalnoci naley troska owychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym; moe te na niego naoy stosowne obowizki (art. 67 2 i3 k.k.). Do wykonywania wyroku wtym zakresie ma zastosowanie art. 74 k.k. (zob. art. 67 4 k.k.). Wmyl art. 68 1 k.k. sd podejmuje postpowanie karne, jeeli sprawca wokresie prby popeni przestpstwo umylne, za ktre zosta prawomocnie skazany. Natomiast zgodnie z art. 68 2 i 3 k.k. sd moe podj postpowanie karne, jeeli sprawca wokresie prby raco narusza porzdek prawny, wszczeglnoci gdy popeni inne ni okrelone wart. 68 1 k.k. przestpstwo, jeeli uchyla si od dozoru, wykonania naoonego obowizku lub orzeczonego rodka karnego albo nie wykonuje zawartej zpokrzywdzonym ugody, atake jeeli po wydaniu orzeczenia o warunkowym umorzeniu postpowania, lecz przed jego uprawomocnieniem si, raco narusza porzdek prawny, awszczeglnoci, gdy wtym czasie popeni przestpstwo. Jeeli podstaw podjcia postpowania warunkowo umorzonego ma by art. 68 2 k.k., sdowy kurator zawodowy moe odstpi od zoenia wniosku wtym przedmiocie, gdy przemawiaj za tym rodzaj istopie naruszenia uzasadniajce przekonanie, e pomimo odstpienia od zoenia wniosku, cele rodka zwizanego zpoddaniem sprawcy prbie zostan osignite (173 4 k.k.w.). Wtakim przypadku zoenie wniosku opodjcie postpowania powinno by poprzedzone udzieleniem sprawcy przez sdowego kuratora zawodowego pisemnego upomnienia, wktrym wskazuje rodzaj naruszenia oraz informuje go oskutkach niezastosowania si do upomnienia (art. 173 4 k.k.w.). Upomnienie sprawcy przez sdowego kuratora zawodowego jest fakultatywne, uzalenione od jego oceny, czy zaistniay przesanki do podjcia postpowania warunkowo umorzonego, wymienione wart. 68 2 k.k. iczy jest ono celowe. Brak upomnienia nie stanowi przeszkody do wszczcia postpowania o podjcie postpowania warunkowo umorzonego, z tym e jego udzielenie powoduje, e podjcie przez sd takiej decyzji nastpuje tylko wtedy, gdy mimo upomnienia, po jego udzieleniu zaistniej przesanki uzasadniajce podjcie postpowania. Jest ono wwczas obligatoryjne ztym, e sd moe od niego odstpi jedynie wtedy, gdy przemawiaj przeciwko temu szczeglne wzgldy (art. 68 2a k.k.). W sytuacji, gdy po udzieleniu sprawcy pisemnego upomnienia zaistniej okolicznoci bdce przesankami podjcia postpowania warunkowo umorzonego, sdowy kurator zawodowy obowizany jest zoy odpowiedni wniosek (art. 173 5 k.k.w.).
85
Tak jak wprzypadku upomnienia wtoku wykonywania orzeczenia oodwoaniu warunkowego zwolnienia, tak iwtym, upomnienie kuratora jest decyzj wrozumieniu art. 7 k.k.w. zwszystkimi tego konsekwencjami, wymienionymi wtym przepisie, oktrych bya ju mowa.
IX
Bardzo podobnie, jak przypadku decyzji oupomnieniu sprawcy, wobec ktrego warunkowo umorzono postpowanie, przedstawia si kwestia udzielania upomnienia skazanemu, wobec ktrego warunkowo zawieszono wykonanie kary. Przypomnijmy, e Kodeks karny przewiduje nastpujce grupy przesanek zarzdzenia wykonania kary: 1. obligatoryjne zarzdzenie wykonania kary, jeeli skazany wokresie prby popeni podobne przestpstwo umylne, za ktre orzeczono prawomocnie kar pozbawienia wolnoci (art. 75 1 k.k.); 2. obligatoryjne zarzdzenie wykonanie kary, jeeli skazany za przestpstwo popenione z uyciem przemocy lub groby bezprawnej wobec osoby najbliszej lub innej osoby maoletniej zamieszkujcych wsplnie ze sprawc wokresie prby raco narusza porzdek prawny, ponownie uywajc przemocy lub groby bezprawnej wobec osoby najbliszej lub innej osoby maoletniej zamieszkujcych wsplnie ze sprawc (art.75 1a k.k.); 3. fakultatywne zarzdzenie wykonania kary, jeeli skazany wokresie prby raco narusza porzdek prawny, wszczeglnoci gdy popeni inne przestpstwo ni wskazane wart. 75 1 k.k. albo jeeli uchyla si od uiszczenia grzywny, od dozoru, wykonania naoonych obowizkw lub orzeczonych rodkw karnych (art. 75 2 k.k.); 4. fakultatywne zarzdzenie wykonania kary, jeeli skazany po wydaniu wyroku, lecz przed jego uprawomocnieniem si, raco narusza porzdek prawny, awszczeglnoci, gdy wtym czasie popeni przestpstwo (art. 75 3 k.k.). Zarzdzenie wykonania kary na podstawie art. 75 2 k.k. staje si obligatoryjne, jeeli okolicznoci, oktrych mowa wtym przepisie, zaistniej po udzieleniu skazanemu pisemnego upomnienia przez sdowego kuratora zawodowego, chyba e przemawiaj przeciwko temu szczeglne wzgldy. Oznacza to, e moliwo upomnienia skazanego przez sdowego kuratora zawodowego, jako surogat postanowienia o zarzdzeniu wykonania kary pozbawienia wolnoci, istnieje tylko wtedy, gdy podstaw tej decyzji sdu miaby by art. 75 2 k.k. Przepis art. 75 2 k.k. jedynie przykadowo (zwrot wszczeglnoci) wymienia zachowania, ktre mog przemawia za tym, e skazany raco naruszy porzdek prawny. Nale do nich: a) popenienie przestpstwa innego, ni okrelone wart. 75 1 k.k., b) uchylanie si od uiszczenia grzywny,
86
Kazimierz Postulski
c) uchylanie si od dozoru, d) uchylanie si od wykonywania naoonych obowizkw, e) uchylanie si od wykonywania orzeczonych rodkw karnych. Omwienie poj stanowicych tre tych przesanek (race naruszenie porzdku prawnego, uchylanie si) miao miejsce wyej, wczci dotyczcej odwoania warunkowego zwolnienia. Tak wic, podobnie jak wprzypadku fakultatywnego podjcia postpowania warunkowo umorzonego, jeeli podstaw zarzdzenia wykonania kary ma by art. 75 2 k.k., sdowy kurator zawodowy moe odstpi od zoenia wniosku wtym przedmiocie, gdy przemawiaj za tym rodzaj istopie naruszenia uzasadniajce przekonanie, e pomimo odstpienia od zoenia wniosku, cele rodka zwizanego zpoddaniem skazanego prbie zostan osignite (173 2 k.k.w.). Sdowy kurator zawodowy ma jednak wwczas obowizek udzieli skazanemu pisemnego upomnienia, wktrym wskazuje rodzaj naruszenia oraz informuje go oskutkach niezastosowania si do upomnienia (art. 173 4 k.k.w.). Podobnie, jak we wszystkich omwionych dotd sytuacjach, upomnienie skazanego przez sdowego kuratora zawodowego jest fakultatywne, uzalenione od jego oceny, czy jest to uzasadnione, abrak upomnienia nie stanowi przeszkody do wszczcia postpowania wprzedmiocie zarzdzenia wykonania kary. Jeeli natomiast kurator podejmie decyzj o udzieleniu skazanemu upomnienia, zarzdzenie wykonania kary moe nastpi tylko wtedy, gdy przesanki uzasadniajce zarzdzenie wykonania kary zaistniej po jego udzieleniu. Jest ono wwczas obligatoryjne; sd moe jednak odstpi od zarzdzenia wykonania kary, ale tylko wtedy, gdy przemawiaj przeciwko zarzdzeniu szczeglne wzgldy (art.75 2a k.k.). Wtakim przypadku kurator ma obowizek zoenia wniosku ozarzdzenie wykonania kary warunkowo zawieszonej.
X
Aby zamkn problem podejmowania przez sdowego kuratora zawodowego decyzji wpostpowaniu wykonawczym, wypada jeszcze zwrci uwag, e s one przewidziane take wart. 21 i22 ustawy odozorze elektronicznym21. Za takim charakterem czynnoci sdowego kuratora zawodowego, przewidzianych wtych przepisach wiadczy fakt, e pojciem decyzja posuguje si art. 22 i22a ustawy. Wmyl art. 21 ustawy, wprzypadkach szczeglnie wanych dla skazanego, uzasadnionych warunkami zdrowotnymi, rodzinnymi lub osobistymi, sdowy kurator zawodowy moe zezwoli skazanemu na oddalenie si poza miejsce wskazane przez sd penitencjarny wpostanowieniu ozezwoleniu na odbywanie kary wsystemie dozoru elektronicznego na okres nieprzekraczajcy jednoraUstawa zdnia 7 wrzenia 2007 r. owykonywaniu kary pozbawienia wolnoci poza zakadem karnym wsystemie dozoru elektronicznego (Dz.U. z2010 r. Nr 142, poz. 960).
21
87
zowo 7 dni, w miar potrzeby, w asycie osoby najbliszej lub osoby godnej zaufania. Oddalenie si poza miejsce dozorowania moe polega na udaniu si wpodr do innej miejscowoci bd tylko na przeniesieniu si do innego lokalu. Ustawa nie wymaga wprawdzie, aby wdecyzji wprzedmiocie zezwolenia kurator mia obowizek wskazywa miejsce, wktrym skazany bdzie przebywa wczasie oddalenia, niemniej podanie tego miejsca wdecyzji wydaje si uzasadnione zuwagi na ewentualn konieczno kontaktu ze skazanym wtym czasie. Wdecyzji ozezwoleniu kurator ustala czas trwania oddalenia, nie duszy ni 7 dni. Ze wzgldu na potrzeb dostosowania do tego harmonogramu dozoru, konieczne jest rwnie okrelenie daty oddalenia. Konsekwencj udzielenia zezwolenia na takie oddalenie nie jest dezinstalacja uywanych urzdze technicznych, ajedynie dokonanie jednorazowej korekty wharmonogramie dozoru, tj. wprowadzenie do niego dodatkowego przedziau czasu dozwolonego oddalenia si, odpowiadajcego terminem iokresem trwania wydanemu zezwoleniu. Zupywem tego dodatkowego czasu skazany kontynuuje wykonywanie dozoru wedug dotychczasowego harmonogramu. Oudzieleniu zezwolenia konieczne jest zatem poinformowanie upowanionego podmiotu dozorujcego22. Krg osb najbliszych, oktrych mowa wart. 21 ustawy, naley rozumie zgodnie ztreci art. 115 11 k.k. (maonek, wstpny, zstpny, rodzestwo, powinowaty wtej samej linii lub stopniu, osoba pozostajca wstosunku przysposobienia oraz jej maonek, atake osoba pozostajca we wsplnym poyciu). Natomiast wrozumieniu pojcia osoby godnej zaufania pomocna wydaje si tre art. 38 1 k.k.w23. Zgodnie zart. 22 ustawy moliwe jest cofnicie przez sdowego kuratora zawodowego decyzji ozezwoleniu na oddalenie si poza miejsce dozorowania, jeeli wystpi nowe okolicznoci uzasadniajce przekonanie, e skazany wczasie tego oddalenia nie bdzie przestrzega porzdku prawnego. Cofnicie zezwolenia moe nastpi zarwno wczasie trwania oddalenia si skazanego, jak izanim faktycznie skorzysta on zudzielonego zezwolenia. Wydaje si bowiem, e reagowanie na sygnay wiadczce omoliwoci naruszania porzdku prawnego przez skazanego jest uzasadnione zarwno po wydaniu zezwolenia, ale przed skorzystaniem zniego, jak iwczasie trwania nadzwyczajnego oddalenia. Cofnicie jest moliwe rwnie wwypadkach, gdy skazany wczasie korzystania zzezwolenia rzeczywicie naruszy porzdek prawny24. Przesank cofnicia zezwolenia mog by tylko nowe okolicznoci, awic nieistniejce wchwili wydawania zezwolenia ito na tyle istotne, e uzasadniaj przekonanie, i skazany nie bdzie przestrzega porzdku prawnego. Musz one by wskazane wdecyzji sdowego kuratora zawodowego ocofniciu zezwolenia na oddalenie si poza miejsce dozorowania.
M. Rusinek, Ustawa odozorze elektronicznym, komentarz, Warszawa 2010 r., s. 117. Na ten temat zob. Z. Hoda, [w:] Z. Hoda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy, op. cit., s. 211. 24 M. Rusinek, Ustawa odozorze elektronicznym, op. cit., s. 119.
22 23
88
Kazimierz Postulski
XI
Zostao ju wczeniej powiedziane, e decyzje sdowego kuratora zawodowego podlegaj zaskareniu przez skazanego (lub jego obroc) do sdu. Wprzypadku warunkowo zwolnionego lub odbywajcego kar wsystemie dozoru elektronicznego, jest to waciwy miejscowo sd penitencjarny, natomiast wpozostaych przypadkach, sd waciwy do wykonania orzeczenia wmyl art. 3 1 lub 55 1 k.k.w. Wzwizku ztym obowizki kuratora nie kocz si zchwil wydania decyzji. Konieczne jest zatem nie tylko przestrzeganie przez sdowego kuratora zawodowego wymogw, jakim musi odpowiada skarga, atake znajomo przez niego zasad postpowania wprzypadku jej zoenia, przewidzianych wart. 7 k.k.w. Unormowana wart. 7 k.k.w. instytucja skargi jest realizacj zasady sdowej kontroli pozasdowych organw postpowania wykonawczego. Mechanizm kontroli ustanowiony wtym przepisie jest wynikiem znacznego rozbudowania kompetencji ocharakterze decyzyjnym organw majcych niejednokrotnie charakter administracyjny. Wtej sytuacji niezwykle wane jest wyposaenie skazanego wprawo weryfikowania decyzji tych organw przez sd25. Art. 7 k.k.w. nawizuje do norm konstytucyjnych. Wymieni tu trzeba przede wszystkim przepis art. 77 ust. 2 Konstytucji RP: Ustawa nie moe nikomu zamyka drogi sdowej dochodzenia naruszonych wolnoci lub praw oraz przepis art. 78 Konstytucji RP: Kada ze stron ma prawo do zaskarenia orzecze idecyzji wydanych wpierwszej instancji. Wyjtki od tej zasady oraz tryb zaskarania okrela ustawa26. Skarga nie jest rodkiem odwoawczym, astanowi swoisty iwaciwy postpowaniu wykonawczemu rodek zaskarenia, ktry opiera si na jednej tylko przyczynie odwoawczej: niezgodnoci zprawem decyzji organw postpowania wykonawczego wymienionych wart. 2 pkt. 3-6 ipkt 10 k.k.w27. W pimiennictwie zgodnie uwaa si, e niezgodno z prawem, jako przesank zaskarenia decyzji organu postpowania wykonawczego, naley rozumie szeroko. Chodzi tu oniezgodno nie tylko zprzepisami Kodeksu karnego wykonawczego lub innej ustawy bdcej podstaw decyzji, ale te onaruszenie samowykonalnych przepisw ratyfikowanych umw midzynarodowych, bezporednio stosowanych przepisw Konstytucji, atake przepisw rozporzdze iinnych aktw zawierajcych normy prawne28. Art. 7 1 k.k.w. ma na myli tak rozumiane przepisy zarwno prawa materialnego, jak rwnie prawa procesowego. Do tych ostatnich zaliczy te trzeba normy procesowe dotyczce zasad podejmowania decyzji (art. 7 2 k.k.w.). Podjcie decyzji bez
na ten temat zob. T. Kalisz, Zasady prawa karnego wykonawczego, op. cit., s. 332. Z. Hoda, [w:] Z. Hoda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy, op. cit., s. 80. 27 Postanowienie SA wLublinie zdnia 13 kwietnia 2005 r., II AKzw 179/05, OSA 2007 Nr 9, poz. 42. 28 Z. Hoda, [w:] Z. Hoda, K. Postulski, Kodeks Karny wykonawczy, op. cit., s. 82; T. Kalisz, Skarga na decyzje organw wykonawczych, op. cit., s. 155; S Lelental, Kodeks karny wykonawczy, op. cit., s. 99.
25 26
89
zachowania wymaga wynikajcych ztego przepisu moe by podstaw zarzutu skargi ijej uchylenia. Skarg moe wnie tylko skazany. Oczywiste jest przy tym, e uprawnienie takie przysuguje jego obrocy, jeeli zosta ustanowiony lub wyznaczony wpostpowaniu wykonawczym (art. 8 1 i2 k.k.w.). Jeeli skazany jest nieletni lub ubezwasnowolniony, skarg moe wnie jego przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod ktrej piecz skazany pozostaje (art. 76 k.p.k. wzw. zart. 1 2 k.k.w.). Skargi nie moe wnie natomiast przedstawiciel skazanego, oktrym mowa wprzepisie art. 42 k.k.w., ani prokurator, ktry nie jest uczestnikiem postpowania skargowego29. Naley przyj, e skarg mona wnie tylko na pimie. Trudno uzna za trafny odmienny pogld dopuszczajcy zgoszenie skargi take ustnie, powoujcy si na tre art. 19 2 k.k.w30. Wydaje si, e art. 19 k.k.w. nie ma wtym przypadku zastosowania. Dotyczy on tylko postpowania przed sdem, rozumianego jako szereg postpowa incydentalnych, do ktrych prowadzenia uprawniony jest sd w obu instancjach. Tylko wnioski o wszczynanie takich postpowa mog by zgaszane ustnie. Instytucja skargi zostaa unormowana poza Oddziaem 2 (Postpowanie przed sdem) k.k.w. Jako rodek zaskarenia blisza jest ona rodkom odwoawczym, ni wnioskom owszczynanie postpowa incydentalnych31. Te pierwsze wymagaj formy pisemnej (zob. art. 428 1 k.k.w.). Wpimiennictwie istnieje zgoda co do tego, e przewidziany wart. 7 3 k.k.w. 7-dniowy termin do wniesienia skargi jest terminem zawitym32. Biegnie on od dnia ogoszenia decyzji skazanemu, ajeeli nie doszo do jej ogoszenia, od dnia jej dorczenia. Wrazie uchybiania temu terminowi, na wniosek skazanego moe on by przywrcony wtrybie art. 126 k.p.k. wzw. zart. 1 2 k.k.w. przez organ, ktry wyda zaskaron decyzj, awic take przez sdowego kuratora zawodowego, take wformie decyzji. Kurator, ktry wyda zaskaron decyzj, odmawia jej przyjcia zpowodw wskazanych wart. 429 1 k.p.k., awic jeeli zostaa wniesiona po terminie lub przez osob nieuprawnion. Odmowa przez kuratora przyjcia skargi, podobnie jak decyzja oodmowie przywrcenia terminu do jej wniesienia, nastpuje wformie decyzji. Na tak decyzj przysuguje skarga do waciwego sdu, anie zaalenie. Art. 429 2 k.p.k. nie ma wtym przypadku zastosowania, bowiem
J. Lachowski, T. Oczkowski, Skarga skazanego wpostpowaniu wykonawczym (art. 7 k.k.w.), PWP 2008, nr 61, s. 5; K. Postulski, Status skazanego wpostpowaniu przed sdem, Pastwo i Prawo 2010, nr 1-2, s. 222. 30 Zob. Z. Hoda, [w:] Z. Hoda, K. Postulski, Kodeks Karny wykonawczy, op. cit., s. 84; S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy, op. cit., s. 102; T. Kalisz, Skarga na decyzje organw wykonawczych, op. cit., s. 156. 31 Podobnie, chocia bez bliszego uzasadnienia: J. piewak, rodki odwoawcze wedug Kodeksu karnego wykonawczego z1997 r., PWP 1998, nr 19, s. 6. 32 Z. wida, [w:] T. Szymanowski, Z. wida, Kodeks karny wykonawczy, komentarz, Warszawa 1998, s. 29; Z. Hoda, [w:] Z. Hoda, K. Postulski, Kodeks Karny wykonawczy, op. cit., s. 83; S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy, op. cit., s. 102; T. Kalisz, Skarga na decyzje organw wykonawczych, op. cit., s. 156 iinni.
29
90
Kazimierz Postulski
przepisy Kodeksu karnego wykonawczego nie przewiduj zaalenia, jako formy zaskarania decyzji organw postpowania wykonawczego, niebdcych sdem33. Jeeli skarga odpowiada warunkom formalnym, akurator nie stwierdzi istnienia podstaw do jej uwzgldnienia, przedstawia j niezwocznie, wraz zaktami, sdowi waciwemu do jej rozpoznania. Kurator ma jednak prawo przychylenia si do skargi we wasnym zakresie, przed jej przesaniem sdowi, jeeli uzna j za zasadn. Moe wwczas zmieni lub uchyli swoj decyzj. Kada z decyzji kuratora, o ktrych bya mowa, jest wykonalna z chwil wydania. Kurator ma wic obowizek egzekwowania od skazanego (sprawcy) zachowa zgodnych zjej treci ito nawet wwczas, gdy skazany wniesienie skarg. Jedynie sd powoany do rozpoznania skargi moe wstrzyma wykonanie zaskaronej decyzji (art. 7 4 k.k.w.). Wyposaenie sdowych kuratorw zawodowych wprawo podejmowania decyzji stanowi istotne uprawnienie wramach prowadzonej dziaalnoci zmierzajcej do readaptacji spoecznej sprawcw przestpstw wwarunkach wolnociowych izmniejszenia populacji wiziennej. Jednoczenie powoduje nie tylko ilociowy, ale ijakociowy wzrost zada ich otakie, zktrymi dotd si nie stykali.
33
Odmiennie J. Lachowski, T. Oczkowski, Skarga skazanego wpostpowaniu wykonawczym, op. cit., s. 21.
Krzysztof Dbkiewicz
ZASKARALNO POSTANOWIE I DECYZJI PODEJMOWANYCH W POSTPOWANIU WYKONAWCZYM
I
Ustaw zdnia 16 wrzenia 2011 r. ozmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz niektrych innych ustaw1, dokonano kolejnej nowelizacji kodeksu karnego wykonawczego z1997 r., ktra wesza wycie wdniu 1 stycznia 2012 r. Niewtpliwie taka sytuacja do tej pory Kodeks by nowelizowany przyszo trzydziestokrotnie nie wpywa na pozytywny wizerunek ustawodawstwa karnego wzakresie jego przejrzystoci oraz pewnoci co do stanu staoci prawa. W uzasadnieniu do projektu wskazano, e podstawow ide reformy byo poprawienie funkcjonowania wymiaru sprawiedliwoci, tj. usprawnienie procedur, zmniejszenie kosztw postpowa, skrcenie czasu ich trwania oraz zwikszenie efektywnoci orzekanych kar. Jak zaznaczono, obecnie obowizujce wtym zakresie regulacje obarczone s istotnymi wadami, prowadzcymi przede wszystkim do przewlekoci postpowania wykonawczego, jego nieefektywnoci oraz nieuzasadnionej kosztownoci2. Warto zatem przeledzi zasadnicze kierunki zmian iprzybliy nowe rozwizania przyjte na gruncie k.k.w. wzakresie, wjakim dotyczy to zaskaralnoci postanowie iniektrych decyzji wydawanych wstadium wykonawczym procesu karnego. II Obowizujce od dnia 1 stycznia 2012 r. uregulowania ustawowe rezygnuj zdotychczasowej zasady zaskaralnoci, wedug ktrej skazany oraz prokurator mogli wnosi zaalenia na postanowienia wydane wpostpowaniu wykonawczym. Nowelizacja k.k.w. wprowadza bowiem regu, wmyl ktrej wskazane wyej podmioty posiadaj legitymacj do wnoszenia rodka zaskarenia na postanowienia wydane wtoku postpowania wykonawczego, jedynie wwypadkach wskazanych wustawie (art. 6 1 k.k.w. iart. 21 k.k.w.). Nowa regulacja wprzypadku skazanego stanowi zatem powrt do rozwizania, jakie przewi1 2
Dz.U. Nr 240, poz. 1431. Uzasadnienie do projektu ustawy z16.09.2011 r.
92
Krzysztof Dbkiewicz
dziane byo wart. 8 d.k.k.w., zgodnie zktrym wwypadkach przewidzianych wkodeksie azatem wwypadkach cile okrelonych wczci szczeglnej k.k.w. skazany by uprawniony do wnoszenia zaale na postanowienia wydane wpostpowaniu wykonawczym. Zkolei uprawnienia prokuratora na gruncie k.k.w. z1969 r.3, uksztatowane byy identycznie, jak waktualnie obowizujcym k.k.w. do dnia 1 stycznia 2012 r. Stosownie bowiem do art. 6 2 d.k.k.w. prokuratorowi przysugiwao prawo wnoszenia zaalenia na wszystkie postanowienia wydane wpostpowaniu wykonawczym przez sd Iinstancji lub przez sd penitencjarny, przy czym dotyczyo to zarwno postanowie tzw. pozytywnych, tj. uwzgldniajcych wniosek strony procesowej, jak inegatywnych, czyli odmawiajcych uwzgldnienia takiego wniosku4. Jak wspomniano powyej, wuzasadnieniu do projektu ustawy nowelizacyjnej wskazano, e przedmiotowa zmiana zostaa dokonana wcelu usprawnienia iprzyspieszenia postpowania wykonawczego, gdy dotychczasowa praktyka wykazaa na cakowit zbdno istnienia zasady zaskaralnoci co do wszystkich postpowa incydentalnych dotyczcych postpowania wykonawczego. Projektodawcy wskazali, e obserwacja praktyki uzasadnia stanowisko, e koniecznym jest zrezygnowanie z moliwoci zaskarenia przez skazanego kadej dotyczcej go decyzji, jaka zapada na etapie postpowania wykonawczego i ograniczenie tej moliwoci jedynie do kwestii najistotniejszych. W konsekwencji wprowadzone zmiany powoduj, e ustawodawca wyczy zaskaralno dwch kategorii orzecze. Zjednej strony takich, ktre nie maj zasadniczego wpywu na tre izakres uprawnie oraz obowizkw skazanego wpostpowaniu wykonawczym. Zdrugiej tych, ktre wprawdzie maj istotne znaczenie zpunktu widzenia interesw skazanego, lecz co do zasady s wydawane na jego korzy. Zgodnie znowymi uregulowaniami k.k.w. zaskareniu wdrodze zaalenia podlega zatem bd: 1) postanowienie wprzedmiocie rozstrzygnicia wtpliwoci co do wykonania orzeczenia lub zarzutw, co do obliczenia kary (art. 13 1 k.k.w.); 2) postanowienie wprzedmiocie umorzenia lub zawieszenia postpowania wykonawczego (art. 15 2a k.k.w.); 3) postanowienie wprzedmiocie zatarcia skazania (art. 37 4 k.k.w.); 4) postanowienie w przedmiocie zamiany grzywny na prac spoecznie uyteczn (art. 45 4 k.k.w.); 5) postanowienie w przedmiocie zarzdzenia wykonania zastpczej kary pozbawienia wolnoci (art. 46 5 k.k.w.); 6) postanowienie wprzedmiocie umorzenia grzywny (art. 51 2 k.k.w.); 7) postanowienie w przedmiocie ustanowienia, zwolnienia, rozszerzenia lub zmiany obowizkw, oddania pod dozr lub zwolnienia zniego wokresie wykonywania kary ograniczenia wolnoci (art. 61 3 k.k.w.);
3 4
Ustawa z19.04.1969 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 13, poz. 98 ze zm.). S. Pawela, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Oficyna Wydawnicza Iustitia, 1993, s. 31 i39.
Zaskaralno postanowie i decyzji podejmowanych...
93
8) postanowienie wprzedmiocie odroczenia iodwoania odroczenia kary ograniczenia wolnoci (art. 62 4 k.k.w.); 9) postanowienie wprzedmiocie udzielenia przerwy iodwoania przerwy wwykonaniu kary ograniczenia wolnoci (art. 63 4 k.k.w.); 10) postanowienie ozamianie obowizku wykonywania nieodpatnej, kontrolowanej pracy na cele spoeczne na potrcenia wynagrodzenia za prac(art. 63a 2 k.k.w.); 11) postanowienie o zarzdzeniu wykonania zastpczej kary pozbawienia wolnoci wsytuacji uchylania si przez skazanego od odbywania kary ograniczenia wolnoci (art. 65 3 k.k.w.); 12) postanowienie w przedmiocie zwolnienia skazanego od reszty kary ograniczenia wolnoci (art. 64a k.k.w.); 13) postanowienie ozmianie okrelonego wwyroku rodzaju itypu zakadu karnego, a take orzeczonego systemu terapeutycznego wykonywania kary (art. 74 1a k.k.w.); 14) postanowienie o dokonaniu koniecznego zabiegu lekarskiego wobec skazanego, wwypadku jego sprzeciwu (art. 118 3 k.k.w.); 15) postanowienie o obcieniu skazanego kosztami zwizanymi z leczeniem samouszkodzenia (art. 119 2 k.k.w.); 16) postanowienie w przedmiocie warunkowego zawieszenia wykonania odroczonej kary pozbawienia wolnoci (art. 152 3 k.k.w.); 17) postanowienie wprzedmiocie odroczenia wykonania lub przerwy wwykonaniu kary pozbawienia wolnoci (art. 153a 2 k.k.w.); 18) postanowienie wprzedmiocie odwoania odroczenia lub przerwy, atake wprzedmiocie wniosku ozwolnienie od wykonania kary pozbawienia wolnoci, oktrej mowa wart. 336 3 i4 k.k. (art. 158a k.k.w.); 19) postanowienie w przedmiocie odwoania warunkowego zwolnienia (art. 160 6 k.k.w.); 20) postanowienie wprzedmiocie warunkowego zwolnienia (art. 162 2 k.k.w.) oraz oodmowie warunkowego zwolnienia (art. 162 3 k.k.w.); 21) postanowienie wprzedmiocie warunkowego zwolnienia skazanego zodbycia reszty kary pozbawienia wolnoci wydanego wtrybie art. 155 1 k.k.w. (art. 155 3 k.k.w.); 22) postanowienie wprzedmiocie zmiany okresu prby, naoenia, zmiany lub uchylenia obowizkw wokresie prby zwizanych zwarunkowym przedterminowym zwolnieniem (art. 163 4 k.k.w.); 23) postanowienie wprzedmiocie naoenia, zmiany bd uchylenia obowizkw w okresie prby oraz oddania pod dozr lub zwolnienia od niego wokresie prby (art. 178a k.k.w.); 24) postanowienie w przedmiocie zarzdzenia wykonania warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolnoci (art. 178 4 k.k.w.);
94
Krzysztof Dbkiewicz
25) postanowienie wprzedmiocie uznania rodka karnego wpostaci pozbawienia praw publicznych za wykonany (art. 179a k.k.w.); 26) postanowienie wprzedmiocie uznania za wykonany obowizku lub zakazu wydanych na podstawie art. 84 1 iart. 84a 1 k.k. (art.186a k.k.w.); 27) postanowienie wprzedmiocie okrelenia sposobu podania wyroku do publicznej wiadomoci, jeeli nie okrelono tego wwyroku (art. 197 2 k.k.w.); 28) postanowienie w przedmiocie okrelenia rodzaju zakadu, w ktrym wykonywany jest rodek zabezpieczajcy (art. 201 2d k.k.w.); 29) postanowienie wprzedmiocie dalszego stosowania rodka zabezpieczajcego zwizanego zumieszczeniem sprawcy wzamknitym zakadzie (art. 204 2 k.k.w.); 30) postanowienie oponownym umieszczeniu sprawcy wzakadzie zamknitym oraz dotyczce skazanych, wobec ktrych wykonywany jest rodek zabezpieczajcy okrelony wart. 96 iart. 97 k.k. (art. 201 2d k.k.w.); 31) postanowienie wprzedmiocie warunkowego zwolnienia zodbycia reszty kary pozbawienia wolnoci wtrybie art. 98 k.k. (art. 201 2d k.k.w.); 32) postanowienie w przedmiocie umorzenia kosztw sdowych lub pieninej kary porzdkowej oraz innych okrelonych wart. 206 3 k.k.w. (art.206 2 wzwizku zart. 51 2 k.k.w.).
III
Przestudiowanie przyjtego rozwizania dokonane z rnych punktw widzenia musi rodzi wtpliwoci. Analiz rozpocz naley od oceny zgodnoci struktur normatywnych art. 6 1 k.k.w. iart. 21 k.k.w. poczynionej wperspektywie rozwiza konstytucyjnych. Zgodnie zart. 78 Konstytucji kada ze stron ma prawo do zaskarenia orzecze idecyzji wydanych wpierwszej instancji. Wyjtki od tej zasady oraz tryb zaskarenia okrela ustawa. Art. 176 ust. 1 Konstytucji stanowi za, e postpowanie sdowe jest co najmniej dwuinstancyjne. Wwyroku TK z16.11.1999 r. SK 11/995 wskazano, e konstytucyjna kwalifikacja konkretnych rodkw zaskarenia pozostawionych przez prawodawc do dyspozycji strony, musi uwzgldnia caoksztat unormowa determinujcych przebieg danego postpowania. W szczeglnoci konieczne jest zarwno odniesienie do rodzaju sprawy rozstrzyganej wdanym postpowaniu, struktury i charakteru organw podejmujcych rozstrzygnicie, jak iwreszcie konsekwencji oddziaywania innych zasad inorm konstytucyjnych, wszczeglnoci za konstytucyjnej zasady prawa do sdu. Worzecznictwie TK podkrela si, e zart. 78 zdanie pierwsze mona wywie skierowany do prawodawcy postulat takiego ksztatowania procedury, aby wmiar moliwoci przewidziane wniej byo prawo wniesienia przez stron rodka zaskarenia6. Wskazany
OTK ZU 1999, nr 7, poz. 158. Wyrok TK z3.07.2002 r., SK 31/01, OTK ZU 2002, nr 4A poz. 49, wyrok TK z11.06.2002 r. SK 5/02, OTK A2002, nr 4, poz. 41, wyrok TK z15.05.2000 r., SK 29/99, OTK ZU 2000, nr 4, s. 568.
5 6
95
przepis wyraa zasad instancyjnoci postpowa prowadzonych przed organami pastwowymi wobec jednostki, na jego gruncie chodzi ozagwarantowanie stronie prawa do zaskarania orzecze idecyzji do organu wyszej instancji wcelu sprawdzenia (skontrolowania) prawidowoci orzeczenia. Chodzi tutaj o rodki prawne uruchamiajce tzw. kontrol instancyjn, awic ozwyczajne rodki odwoawcze ocharakterze wzasadzie dewolutywnym. Wprawdzie zasada instancyjnoci nie ma charakteru bezwzgldnego idopuszcza wprowadzanie wyjtkw przez ustawodawc, jednake rozwizania ustawowe dotyczce postpowania sdowego musz uwzgldnia wymogi wynikajce zart. 176 ust. 1 Konstytucji, ktry stanowi, e postpowanie sdowe jest co najmniej dwuinstancyjne7. Zkolei wyjtki musz si mieci wgranicach swobody regulacyjnej, wyznaczonej m.in. przez zasad proporcjonalnoci iracjonalnoci ograniczenia (art. 31 ust. 3 Konstytucji)8. Nawizujc do wynikajcego zart. 78 iart. 176 Konstytucji prawa do zaskarania orzeczenia do sdu wyszej instancji TK wskaza, e moliwo wprowadzenia wyjtkw nie oznacza dowolnoci, awyjtki musz by uzasadnione. Zasadnicze znaczenie ma zpunktu widzenia gwarancji dwuinstancyjnoci, wielokrotnie akcentowany pogld Trybunau, e tre art. 176 ust. 1 Konstytucji wyraa zasad dwuinstancyjnoci postpowania sdowego izuwagi na to, e przepis ten zosta umieszczony wrozdziale osdach, dotyczy tylko spraw przekazanych ustawami do waciwoci sdw, tj. rozpoznawanych przez sdy od pocztku do koca9. Podsumowujc powysze uwagi naley krtko stwierdzi, e kade postpowanie przed sdem musi by uksztatowane zgodnie zzasadami sprawiedliwoci. Sprawiedliwa procedura sdowa powinna zapewnia stronom uprawnienia procesowe stosowne do przedmiotu prowadzonego postpowania. Ponadto istotnym elementem prawa do sdu jest prawo do dwuinstancyjnego postpowania sdowego. Dwuinstancyjno postpowania ma na celu zapewnienie zapobiegania pomykom iarbitralnoci wpierwszej instancji10. Konstytucyjna zasada dwuinstancyjnoci postpowania sdowego zakada wszczeglnoci: dostp do sdu drugiej instancji, aco za tym idzie przyznanie stronom odpowiednich rodkw zaskarenia, ktre uruchamiaj rzeczywist kontrol rozstrzygni wydanych przez sd pierwszej instancji; powierzenie rozpoznania sprawy wdrugiej instancji, co do zasady, sdowi wyszego szczebla, awkonsekwencji nadanie rodkowi zaskarenia charakteru dewolutywnego; odpowiednie uksztatowanie procedury przed sdem drugiej instancji, tak aby sd ten mg wszechstronnie zbada rozpoznawan spraw iwyda rozstrzygnicie merytoryczne.
Wyrok TK z25.02.2002 r., SK 29/01, OTK ZU 2002, nr 1A, s. 88, wyrok TK z11.06.2002 r. SK 5/02, OTK A2002, nr 4, poz. 41. 8 Wyrok TK z18.10.2004 r., P 8/04, OTK ZA 2004, nr 9A, poz. 92. 9 Wyrok TK z8.12.1998 r, K 41/97, OTK ZU 1998, nr 7, poz. 117, wyrok TK z11.06.2002 r. SK 5/02, OTK A2002, nr 4, poz. 41. 10 Wyrok TK z10 lipca 2000 r., SK 12/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 143.
7
96
Krzysztof Dbkiewicz
W wietle powyszych uwag rozwizania przyjte w art. 6 1 k.k.w. iart. 21 k.k.w. mog powodowa uzasadnione wtpliwoci co do ich zgodnoci ze wskazanymi wyej unormowaniami konstytucyjnymi. Ponadto warto zwrci uwag, e dokonujc omawianych zmian wzakresie ograniczenia moliwoci zaskarania postanowie wydanych wstadium wykonawczym, ustawodawca stan na stanowisku, e zaskareniu nie bd podlega wycznie te postanowienia, ktre nie maj, po pierwsze zasadniczego wpywu na tre uprawnie i obowizkw skazanego w postpowaniu wykonawczym (np. postanowienie wprzedmiocie waciwoci sdu art. 3 3a k.k.w.) oraz te, ktre wprawdzie maj wpyw na tre uprawnie iobowizkw skazanego jako strony postpowania wykonawczego, lecz wydawane s co do zasady na jego korzy. Prima facie wida zatem, e uzasadniajc dokonanie omawianych zmian ustawodawca mia na uwadze wycznie konstytucyjne oraz prawnomidzynarodowe (art. 6 i 13 EKPC) gwarancje skazanego, pozostawiajc mu w kwestiach dla niego najistotniejszych legitymacj do wniesienia rodka zaskarenia. Argumentacja uwzgldniaa zatem wycznie jedn ze stron postpowania wykonawczego, abstrahujc kompletnie od faktu, e wstadium wykonawczym stron jest rwnie prokurator. Postpowanie to uksztatowane jest bowiem podobnie jak postpowanie jurysdykcyjne na zasadzie kontradyktoryjnoci. Wpostpowaniu wykonawczym wystpuj dwie przeciwstawne, ale rwnouprawnione strony, tj. skazany (art. 6 1 k.k.w.) iprokurator (art. 21 k.k.w.) przy czym, rzecz oczywista, s to podmioty oodmiennych interesach procesowych. Wliteraturze podnosi si, e interes podmiotu obejmuje kwestie rozstrzygane wtoku postpowania zwizanego z wykonaniem kary. W stadium wykonawczym skazany broni interesu wasnego, walczc okorzystne dla siebie rozstrzygnicie kadej kwestii podlegajcej rozpoznaniu przez sd wpostpowaniu wykonawczym11. Prokurator wystpuje wstadium wykonawczym jako rzecznik interesu publicznego ijako taki posiada przewidzian przez prawo sum uprawnie procesowych od obrony odpowiednich interesw (prawo do inicjowania postpowania w drodze skadania wnioskw, wnoszenia zaale w wypadkach przewidzianych wustawie na postanowienia wydane wtoku postpowania wykonawczego, prawo do brania udziau wposiedzeniach sdu, prawo skadania wnioskw dotyczcych kierunkw dalszego postpowania czy przeprowadzenia okrelonych dowodw co do rozstrzyganej kwestii)12. Wodrnieniu do skazanego broniony przez niego interes nie jest nigdy jego interesem wasnym. Prokurator, wystpujc wpostpowaniu wykonawczym, reprezentuje wycznie interes praworzdnoci, tj. obrony prawa, ztego wzgldu okrelany bywa zasadnie mianem rzecznika praworzdnoci13.
W. Dadak, Kontradyktoryjno postpowania wykonawczego przed sdem, [w:] Zasady procesu karnego wobec wyzwa wspczesnoci. Ksiga ku czci Profesora S. Wato, pod red. J. Czapskiej, A. Gaberle, A. wiatowskiego, A. Zolla, Warszawa 2000, s. 421. 12 K. Dbkiewicz, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2012, s. 117. 13 M. Cielak, Polska procedura karna. Podstawowe zaoenia teoretyczne, Warszawa 1984, s. 42-43.
11
97
Majc na uwadze wskazan wyej fundamentaln zasad postpowania wykonawczego, nie trudno dostrzec, e obowizujce od dnia 1 stycznia 2012 r. uregulowania wzakresie zaskaralnoci postanowie podejmowanych wstadium wykonawczym, mog prowadzi do naruszenia uprawnie prokuratora jako rzecznika stojcego na stray praworzdnoci. Nie trzeba chyba szerzej uzasadnia, e nie zawsze inie wkadym przypadku to, co zpunktu widzenia skazanego bdzie dla niego korzystne, podobnie zostanie ocenione przez prokuratora jako rzecznika praworzdnoci, tyle e analizowane przez pryzmat interesu spoecznego. Kryterium korzyci, jakie dane rozstrzygnicie przynosi skazanemu, nie powinno zatem stanowi determinanty wyczenia zaskaralnoci danego postanowienia podejmowanego przez sd. Kryterium to nie uwzgldnia bowiem punktu widzenia drugiej strony, tj. prokuratora jako rzecznika praworzdnoci dziaajcego wobronie prawa. Nie ulega wtpliwoci, e wdanym ukadzie faktycznym sprawy, w ktrej sd podejmuje decyzj odpowiadajc oczekiwaniu skazanego zgodn zjego interesem prawnym te same konkretne okolicznoci mog zosta odmiennie ocenione przez prokuratora. Naturaln konsekwencj takiego stanowiska bdzie denie do obalenia przedmiotowego rozstrzygnicia wdrodze wniesionego rodka zaskarenia. Aktualnie obowizujce unormowania powoduj, e prokurator wniektrych przypadkach zostaje pozbawiony prawnej moliwoci spowodowania instancyjnej kontroli trafnoci isusznoci rozstrzygnicia podjtego przez sd orzekajcy wpierwszej instancji. Tymczasem, jak ju podkrelano najistotniejszym elementem prawa do sdu jest prawo do sprawiedliwego rozpoznania sprawy, przez co naley rozumie moliwo przedstawienia przez stron swoich racji iargumentw przed rozstrzygajcym sdem. Przy czym prawo do sdu musi by rozumiane zarwno formalnie, jako dostpno drogi sdowej wogle, jak imaterialnie jako moliwo prawnie skutecznej obrony praw na drodze sdowej. Ochron tak gwarantuje uksztatowanie warunkw realizacji tego prawa, ktre nie prowadzi do ograniczenia moliwoci merytorycznego zbadania przez sd zarzutw formuowanych przez skarcego. Jednake, by nie pozostawa tylko wsferze teoretycznych rozwaa odwoajmy si do przykadw. Mianowicie wmyl art. 9 3 k.k.w. zoenie wniosku owydanie postanowienia wpostpowaniu wykonawczym nie wstrzymuje wykonania orzeczenia, ktrego wniosek dotyczy, chyba e sd w szczeglnie uzasadnionych wypadkach postanowi inaczej. Postanowienie w przedmiocie wstrzymania wykonania orzeczenia nie wymaga uzasadnienia. Wtreci przedmiotowego przepisu ustawodawca nie przewidzia moliwoci wniesienia zaalenia na postanowienie wprzedmiocie wstrzymania wykonania orzeczenia. Podjcie pozytywnej decyzji wprzedmiocie wstrzymania wykonania orzeczenia bdzie co do zasady korzystne dla skazanego. Nie sposb jednak wykluczy, e diametralnie inne stanowisko co do okolicznoci skutkujcych wydaniem przedmiotowego postanowienia zajmie prokurator, uznajc, e wsprawie nie
98
Krzysztof Dbkiewicz
zachodzi szczeglnie uzasadniony wypadek mogcy powodowa wstrzymanie przebiegu postpowania wykonawczego. Wtakiej jednake sytuacji prokurator, oceniajc odmienne przesanki, ktre legy upodstaw wydania decyzji, nie ma proceduralnych moliwoci zainicjowania postpowania przed sdem odwoawczym, wtoku ktrego doszoby do zbadania zgodnoci zprawem podjtych czynnoci procesowych, awnastpstwie skorygowania wydanej decyzji. Przepis art. 9 3 k.k.w. wzakresie, wjakim nie przewiduje moliwoci wniesienia zaalenia, jednoznacznie zamyka prokuratorowi drog do uruchomienia procedury gwarantujcej merytoryczn kontrol postanowienia wprzedmiocie wstrzymania wykonalnoci orzeczenia. Rwnie dobrze przedstawiona wyej relacja moe przebiega wodwrotnym porzdku, tyle e wwczas to skazany zostaje pozbawiony moliwoci uruchomienia kontroli instancyjnej, przy zaoeniu, i sd podj postanowienie oodmowie wstrzymania wykonania danego postanowienia. Kolejnym przykadem wrozpatrywanym tu zakresie jest uregulowanie zawarte wart. 61 k.k.w. Stosownie do 1 tego przepisu, jeeli wzgldy wychowawcze za tym przemawiaj, sd moe wokresie wykonywania kary ograniczenia wolnoci ustanawia, rozszerza lub zmienia obowizki, oktrych mowa wart. 36 2 k.k., albo od wykonania tych obowizkw zwolni. Wmyl art. 61 3 k.k.w. na postanowienie wydane na podstawie 1 tego przepisu przysuguje zaalenie. Inaczej rzecz wyglda natomiast, gdy sd podejmuje decyzj wtrybie art. 61 2 k.k.w., na mocy ktrej zuwagi na wzgldy wychowawcze zmniejsza orzeczon liczb godzin wykonywanej pracy wstosunku miesicznym lub wysoko miesicznych potrce zwynagrodzenia za prac, majc na uwadze ustawowe minimum okrelone wart. 35 1 i2 k.k. Wtym ostatnim przypadku postanowienie sdu jest niezaskaralne. Ju tylko pobiene przestudiowanie treci caoci regulacji zawartej wart. 61 k.k.w. wskazuje na istotn niekonsekwencj przyjtego rozwizania. Nie sposb bowiem nie dostrzec, e decyzje oparte na dyspozycji art. 61 1 k.k.w. mog nie tylko zaostrza rygor wykonania kary ograniczenia wolnoci poprzez ustanowienie nowych, zmian lub rozszerzenie dotychczasowych obowizkw, ojakich stanowi art. 36 2 k.k., lecz rwnie przybiera posta rozstrzygni wycznie korzystnych dla skazanego, wsytuacji gdy zostaje on zwolniony od obowizkw wskazanych wprzepisie art. 36 2 k.k. Ponadto decyzje korzystne dla oskaronego mog wynika nie tylko w przypadku aktualizacji kocowej czci art. 61 1 in fine k.k.w. (od wykonania obowizkw zwolni), lecz mog te stanowi rezultat zmiany obowizkw dotychczas spoczywajcych na skazanym, jako forma nagrody za sumienne wykonywanie kary oraz zachta do poprawy14. Pomimo tego korzystnego kierunku postanowienia, skazanemu oraz prokuratorowi wbrew intencjom, jakie przywiecay projektodawcom nowelizacji przysuguje rodek zaskarenia wpostaci zaalenia. Zdrugiej na14
K. Dbkiewicz, Kodeks. Komentarz, op. cit., s. 232-233.
99
tomiast strony, wprzypadku, gdy sd podejmuje decyzj wtrybie art. 61 2 k.k.w., a zatem rwnie ze wzgldw wychowawczych ingeruje w zasadnicz tre wyroku iorzeczonej wnim kary ograniczenia wolnoci, poprzez zmniejszenie orzeczonej liczby godzin wykonywanej pracy wstosunku miesicznym lub wysokoci miesicznych potrce zwynagrodzenia za prac, ustawodawca pozbawi strony postpowania wykonawczego legitymacji do zoenia rodka odwoawczego. Niekonsekwencja porwnywanych rozwiza jest oczywista. Tymczasem jak si wydaje, wanie wsytuacji, gdy sd orzeka na podstawie art. 61 2 k.k.w. w istotny sposb modyfikujc merytoryczn tre wyroku wzakresie orzeczonej kary, rozstrzygnicia podejmowane wtym zakresie powinny zosta poddane kontroli organu wyszego rzdu. Naley pamita, e ju wpostpowaniu jurysdykcyjnym, sd wymierzajc kar, awic ksztatujc jej rozmiar, uwzgldnia wtym zakresie dyrektywy jej wymiaru wskazane wart. 53 k.k., baczc by jej dolegliwo nie przekraczaa stopnia winy, uwzgldniajc stopie spoecznej szkodliwoci czynu oraz biorc pod uwag cele zapobiegawcze iwychowawcze, ktre ma osign wstosunku do skazanego, atake potrzeby w zakresie ksztatowania wiadomoci prawnej spoeczestwa (art. 53 1 k.k.). Modyfikacja (zagodzenie) treci wyroku dokonana na podstawie art. 61 2 k.k.w. wzakresie liczby godzin wykonywanej pracy, czy te wysokoci miesicznych potrce zwynagrodzenia stanowi de facto stwierdzenie, i na etapie postpowania wykonawczego, z uwagi na okrelone zachowanie skazanego dezaktualizacji ulegy uprzednie zapatrywania wyraone przez sd na etapie orzekania kary wstadium jurysdykcyjnym. Taka modyfikacja ingeruje co najistotniejsze wmerytoryczn tre prawomocnego wyroku. Tymczasem co naley wyranie zaznaczy prawomocno, jak wskazuje si worzecznictwie TK, jest sama wsobie wartoci konstytucyjn, aprzywracanie stanu staoci, pewnoci ibezpieczestwa prawnego, zasuguje na ochron wramach zjawisk waciwych dla pastwa prawa (wpaszczynie generalnej) ijako finalny cel, ktremu suy konstytucyjne prawo do sdu w paszczynie indywidualnej i konkretnej. Ochrona prawomocnoci ma konstytucyjne zakotwiczenie wart. 7 Konstytucji mwicym odziaaniu organw wadzy publicznej (sdw) na podstawie i w granicach prawa. Prawomocne rozstrzygnicia (dziaajce ratione imperii) maj za sob konstytucyjne domniemanie wynikajce ze wskazanego wyej przepisu. Moe ono by przeamane, gdy samo rozstrzygnicie odbiega o konstytucyjnego standardu (niekonstytucyjno dotyczca prawa materialnego lub procedury, wykorzystanych in concreto, do wydania prawomocnego orzeczenia). Ponadto, zasada stabilnoci prawomocnych orzecze sdowych jest wanym elementem prawa do sdu ima istotne znaczenie zpunktu widzenia realizacji konstytucyjnych zasad bezpieczestwa prawnego ipewnoci prawa. Z tych wzgldw podstawowe znaczenie ma takie uksztatowanie postpowania sdowego, aby zapado w nim wice rozstrzygnicie zgodne zprawem inie zachodzia konieczno wzruszania prawomocnego orzeczenia.
100
Krzysztof Dbkiewicz
Wszystkie te okolicznoci powoduj, e podwaenie prawomocnoci musi by kadorazowo przedmiotem skrupulatnego waenia wartoci, anie rezultatem automatycznego iswobodnego kwestionowania doniosoci uprzednio wydanych orzecze definitywnie rozstrzygajcych okrelon spraw15. Wprawdzie, jak trafnie zauwaa si w pimiennictwie, prawidowa realizacja zasady sprawiedliwoci wymaga korygowania decyzji zawartych w wyroku, dotyczcych sposobu wykonania orzeczonej kary (zasada modyfikowania kar i rodkw wpostpowaniu wykonawczym), co zwizane jest zpotrzeb okresowej oceny procesu wykonania orzecze z punktu widzenia realizacji funkcji i zada kary16. Jednake pamita naley, e prawo do sdu obejmuje prawo do uzyskania wicego rozstrzygnicia, ktre wsposb ostateczny koczy dan spraw ito rozstrzygnicie bdzie podlega wykonaniu ipoza wyjtkowymi sytuacjami nie bdzie mogo zosta zmienione. Wwietle powyszego nie powinno chyba budzi wtpliwoci, e decyzja sdu ingerujca wtre prawomocnie orzeczonej kary ocenionej jako waciwej zpunktu widzenia dyrektyw jej wymiary na etapie postpowania jurysdykcyjnego jako wyjtkowa, powinna by poddana kontroli organu wyszego rzdu. Pamita rwnie trzeba, e zwrot normatywny wzgldy wychowawcze ma charakter oglny i wybitnie ocenny, co powoduje, e jego jednoznaczna interpretacja jest wyjtkowo utrudniona17. Wefekcie ocena dokonana przez sd nie musi rzecz jasna zosta podzielona przez prokuratora, ktry bdzie sta na stanowisku, e pomimo wystpienia pewnych okolicznoci, skazany wdalszym cigu powinien wykonywa kar ograniczenia wolnoci w dotychczasowym i niezmienionym ksztacie, poniewa cele m.in. wychowawcze kary nadal nie zostay zrealizowane, azmniejszenie np. liczby godzin wykonywanej pracy stanowioby niczym nieuzasadnion premi dla skazanego. Prezentujc taki pogld prokurator pozostaje jednak bezsilny, pozbawiony zosta bowiem podstawowego instrumentu prawnego, za pomoc ktrego mgby wystpowa wobronie interesu praworzdnoci, tj. rodka zaskarenia, za pomoc ktrego doprowadziby do skontrolowania susznoci stanowiska sdu pierwszej instancji. Warto w tym miejscu odwoa si do pogldu Z. Dody, wedug ktrego uprawnienie do uruchomienia kontroli stanowi doniosy przejaw kontradyktoryjnoci. Zaskarenie decyzji to jedna z form walki uczestnikw procesu o korzystne rozstrzygnicie kwestii majcych znaczenie dla ich praw iinteresw. Problem kontradyktoryjnoci to sprawa prawnej moliwoci prowadzenia przez uczestnika procesu walki zpodmiotem zmierzajcym do realizacji przeciwstawnego
Wyrok TK z24.10.2007 r., SK 7/06, OTK A2007, nr 9, poz. 108, wyrok TK z1.04.2008 r., SK 77/06, OTK A2008, nr 3, poz. 39. 16 Z. wida, Realizacja skargowoci izasady postpowania zurzdu wstadium wykonawczym procesu karnego, [w:] Skargowy model procesu karnego. Ksiga ofiarowana Profesorowi S. Stachowiakowi, Wolters Kluwer 2008, s. 372, S. Pawela, Prawo karne wykonawcze. Zarys wykadu, 2007, s. 71-72. 17 K. Dbkiewicz, Kodeks. Komentarz, op. cit., s. 232, S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2010, s. 288.
15
101
celu. Kontradyktoryjno postpowania przejawia si wtakim uksztatowaniu procedury, aby podmiot zainteresowany mg aktywnie dziaa wcelu uzyskania korzystnego dla siebie rozstrzygnicia podjtego przez instancj kontroln18. Reasumujc, ostatni zprzytoczonych wyej przykadw najmocniej ujawnia sabo argumentacji, na ktrej oparto stanowisko, e nie jest konieczne wprowadzenie zaskaralnoci postanowie wsytuacji, gdy nie maj one wpywu na tre uprawnie iobowizkw skazanego ico do zasady wydawane s na jego korzy. Powysze zapatrywanie pomija fakt, e w postpowaniu wykonawczym wystpuj dwie strony ijest ono oparte na zasadzie kontradyktoryjnoci, przy czym kada ze stron ma na uwadze odmienne interesy prawne, ktre co do zasady pozostaj ze sob wsprzecznoci. Przyjte rozwizanie uzasadniane jest tylko przy uwzgldnieniu punktu widzenia jednej ze stron postpowania wykonawczego, tj. skazanego. Kryterium korzyci czy te nieszkodzenia interesom skazanego jako ograniczajcego zaskaralno wodniesieniu do konkretnej decyzji, jest zatem miernikiem wysoce wtpliwym. Podkrelmy zatem raz jeszcze to, e dana decyzja sdu jest zgodna zsubiektywnym oczekiwaniem skazanego, nie przesdza, e jest ona wrzeczywistoci trafna zpunktu widzenia obowizujcych przepisw, przy uwzgldnieniu wszystkich okolicznoci wystpujcych in concreto. Zasadno takiej decyzji powinna zosta poddana kontroli innego organu procesowego, zainicjowanej rodkiem zaskarenia wnoszonym przez prokuratora jako rzecznika praworzdnoci. Zgoszone zastrzeenia powoduj, e trafno przyjtej regulacji moe wydawa si wtpliwa. Jak si wydaje, waciwsze byoby pozostawienie dotychczasowej zasady w zakresie zaskaralnoci postanowie podejmowanych wtoku postpowania wykonawczego, zjednoczesnym wyranym wskazaniem wposzczeglnych przepisach sytuacji, wktrych strony nie posiadaj uprawnienia do wniesienia rodka zaskarenia na konkretne postanowienia.
IV
Zaznaczono wyej, e przesank, jaka lega upodstaw rozwiza wzakresie ograniczenia zaskaralnoci postanowie wydawanych wpostanowieniu wykonawczym wycznie do wypadkw przewidzianych wustawie, byo denie do usprawnienia iprzyspieszenia tego etapu procesu karnego. Jak si wydaje ten sam efekt mona byo jednak osign bez koniecznoci dokonywania omwionych wyej zmian. Stajc na takim stanowisku naley nawiza do innych rwnie wchodzcych wdniu 1 stycznia 2012 r. zmian wprzepisach k.k.w., ktre dotycz zasad wykonalnoci orzecze wpostpowaniu wykonawczym. Do czasu nowelizacji sytuacja wygldaa wten sposb, e postpowanie wykonawcze wszczynane byo bezzwocznie, gdy orzeczenie stao si wykonalne.
18
Z. Doda, Zaalenie wprocesie karnym, Warszawa 1985, s. 253.
102
Krzysztof Dbkiewicz
Orzeczenie stawao si wykonalne zchwil uprawomocnienia, chyba e ustawa stanowia inaczej (art. 9 k.k.w.). Po obecnej nowelizacji, zasad jest, e wykonalny zchwil uprawomocnienia jest wyrok oraz postanowienie wydane wtrybie art. 420 k.p.k., chyba e ustawa stanowi inaczej (art. 9 2 k.k.w.). Natomiast stosownie do art. 9 3 k.k.w. postanowienie wpostpowaniu wykonawczym staje si wykonalne zchwil wydania, chyba e ustawa stanowi inaczej albo sd wydajcy postanowienie lub sd powoany do rozpoznania zaalenia wstrzyma jego wykonanie. Wmyl ostatniego unormowania wykonalne zchwil uprawomocnienia bdzie postanowienie oudzieleniu przerwy, wsytuacji gdy prokurator sprzeciwi si jej udzieleniu (art. 154 1 k.k.w.) oraz postanowienie ozarzdzeniu wykonania kary warunkowo zawieszonej, gdy podstaw jest race naruszenie porzdku prawnego okrelone wart. 75 2 i4 k.k. (art. 178 3 k.k.w.). Powizanie wykonalnoci postanowienia zmomentem jego wydania (art. 9 2 k.k.w.) bezsprzecznie bdzie miao wpyw na przebieg isprawno prowadzonego postpowania wykonawczego, eliminuje bowiem moliwo wszczcia tego stadium dopiero od chwili uprawomocnienia si postanowienia, wkonsekwencji ewidentnie przyspiesza moment rozpoczcia czy te przystpienia przez skazanego do odbywania kary. Przedmiotowa regulacja pozwala zatem na osignicie tego samego celu usprawnienia postpowania wykonawczego jaki przywieca zmianom dokonanym wzakresie zaskaralnoci postanowie wydawanych wstadium wykonawczym.
V
Wchodzca zdniem 1 stycznia 2012 r. nowelizacja Kodeksu karnego wykonawczego iKodeksu karnego wprowadzia istotne zmiany dotyczce zakresu dziaania kuratora sdowego, przyznajc mu m.in. prawo do udzielenia skazanemu lub sprawcy pisemnego upomnienia (art. 173 4 k.k.w.). Jak wskazano wuzasadnieniu projektu jest to istotne novum wpolskim prawie, dajce sdowemu kuratorowi zawodowemu wane narzdzie dyscyplinujce skazanego do przestrzegania obowizujcego prawa oraz poddania si wokresie prby, naoonym na niego obowizkom. Wzamiarze projektodawcy moliwo posuenia si powyszym instrumentem przez kuratora ma te stworzy skazanemu szans na popraw zachowania bez koniecznoci podejmowania odpowiednich czynnoci idecyzji przez sd19. Krtko rzecz ujmujc bez zbdnego zagbiania si wszczegy naley wskaza, i co do zasady wmyl aktualnie obowizujcych przepisw kurator sdowy ma obowizek, anie tylko uprawnienie, do skadania wnioskw ipodejmowania innych czynnoci, ojakich stanowi art. 173 2 pkt. 1-15 k.k.w., zawsze wtedy, gdy wystpi ku temu ustawowe przesanki wskazane wprzepisach Kodeksu karnego wykonawczego iKodeksu karnego. Wtyche ramach sdowy
19
Uzasadnienie do projektu ustawy z16.09.2011 r.
103
kurator zawodowy ma m.in. obowizek skadania wnioskw opodjcie postpowania warunkowo umorzonego (art. 173 2 pkt. 4 k.k.w.), oodroczenie lub oprzerw wwykonaniu kary lub oodwoanie odroczenia lub przerwy wwykonaniu kary (art. 173 2 pkt 6 k.k.w.), owarunkowe zwolnienie iodwoanie warunkowego zwolnienia (art. 173 2 pkt 7 k.k.w.), ozarzdzenie wykonania kary, ktrej wykonanie warunkowo zawieszono oraz o wykonanie kary zastpczej (art. 173 2 pkt 8 k.k.w.). Wpowyszych sytuacjach, stosownie do uregulowania zawartego wart. 173 3 k.k.w. wrazie zaistnienia okolicznoci okrelonych wart. 156 1 i2 k.k.w. (odwoanie odroczenia iprzerwy), art. 160 1 pkt 2-4 k.k.w. (wzgldnie obligatoryjne odwoanie warunkowego zwolnienia), art. 68 2 k.k. (podjcie postpowania warunkowo umorzonego) lub art. 75 2 k.k. (zarzdzenie wykonania zawieszonej kary), sdowy kurator zawodowy moe odstpi od zoenia odpowiedniego wniosku oktrym mowa wart. 173 2 pkt 4 i6-8 k.k.w., jeeli przemawiaj za tym rodzaj istopie naruszenia uzasadniajce przekonanie, e pomimo odstpienia od zoenia wniosku, cele rodka zwizanego zpoddaniem skazanego lub sprawcy prbie zostan osignite. Wtakiej sytuacji sdowy kurator zawodowy udziela ponadto skazanemu lub sprawcy pisemnego upomnienia, w ktrym wskazuje rodzaj naruszenia oraz informuje go oskutkach niezastosowania si do upomnienia. Odpis upomnienia sdowy kurator zawodowy niezwocznie przekazuje sdowi (art. 173 4 k.k.w.). Nie ulega wtpliwoci, e pisemne upomnienie sdowego kuratora zawodowego, ojakim mowa wart. 173 4 k.k.w., przybiera posta decyzji, co wynika chociaby ztreci art. 7 1 k.k.w., ktry okrela, e skazany moe zaskary do sdu decyzj organu wykonawczego wymienionego wart. 2 pkt 3-6 i10 k.k.w. zpowodu jej niezgodnoci zprawem, jeeli ustawa nie stanowi inaczej. Sdowy kurator zawodowy jest organem postpowania wykonawczego wymienionym wprost wart. 2 pkt 6 k.k.w. Warto zarazem przypomnie, e uprawnienie do podejmowania decyzji wtoku postpowania wykonawczego przyznane zostao sdowemu kuratorowi zawodowemu ju wczeniej, mianowicie na mocy art. 21 ust. 2 ustawy zdnia 7 wrzenia 2007 r. owykonywaniu kary pozbawienia wolnoci poza zakadem karnym wsystemie dozoru elektronicznego20, znowelizowanej nastpnie zdniem 25 czerwca 2010 r. przez art. 1 pkt 14 i15 ustawy zdnia 21 maja 2010 r. ozmianie ustawy owykonywaniu kary pozbawienia wolnoci poza zakadem karnym w systemie dozoru elektronicznego21 oraz na skutek zmian wprowadzonych ustaw zdnia 5 listopada 2009 r. ozmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postpowania karnego, ustawy Kodeks karny wykonawczy, ustawy Kodeks karny skarbowy oraz niektrych innych ustaw22, ktra wesza wycie wdniu 8 czerwca 2010 r., wzakresie dotyczcym nowych zasad wykonywania kary ograniczenia wolnoci (art. 57 k.k.w.).
Dz.U. Nr 191, 1366, dalej jako u.k.p.w.d.e. Dz.U.Nr 101, poz. 647. 22 Dz.U. Nr 206, poz. 1589.
20 21
104
Krzysztof Dbkiewicz
Wliteraturze powszechnie przyjmuje si, i na decyzje sdowego kuratora zawodowego wydawane woparciu oprzepis art. 57 1 i4 k.k.w., skazanemu przysuguje skarga ojakiej mowa wart. 7 k.k.w.23. Podobnie przyjmowano, i skarga suy na odmown decyzj sdowego kuratora zawodowego podejmowan na podstawie art. 21 ust. 2 u.k.p.w.d.e.24, ztym e co naley zastrzec pogld taki wypowiadany by przed zmianami, ktre weszy wycie zdniem 25 czerwca 2010 r. Wtej sytuacji, jako naturalne i logiczne, pojawia si pytanie, czy take wsytuacji, gdy sdowy kurator zawodowy wydaje decyzj na podstawie art. 173 4 k.k.w., skazany posiada legitymacj do wniesienia skargi wtrybie przewidzianym wart. 7 k.k.w.? Antycypujc dalsz cz rozwaa majcych zasadnicze znaczenie zpunktu widzenia postawionego wyej pytania, koniecznym jest przyblienie najwaniejszych cech jakimi charakteryzuje si skarga, oktrej stanowi art. 7 k.k.w. Ot powszechnie przyjmuje si, e przepis art. 7 k.k.w. wyraa prawo do sdu osoby skazanej suce jej w postpowaniu wykonawczym. Okrela zasad sdowej kontroli pozasdowych organw postpowania wykonawczego. Przedmiotowa regulacja jest cile zwizana zart. 4 k.k.w. Skazany jest wprawdzie podmiotem wykonania kary ima obowizek jej si podda, ale nie oznacza to, i traci prawo do oceny przebiegu isposobu jej wykonywania25. Pierwotny ksztat art. 7 k.k.w., wprowadzony ustaw z1997 r., zosta nastpnie zmieniony przez przepis art. 1 pkt 4 ustawy zdnia 24 lipca 2003 r. ozmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz niektrych innych ustaw. Pierwsza ze zmian dotyczya dookrelenia waciwoci sdu penitencjarnego wprzedmiocie rozpoznawania skarg. Brzmienie przepisu art. 7 2 zdanie drugie, pozwalao bowiem na interpretacj tego uregulowania, zgodnie z ktr sd penitencjarny byby zawsze waciwy do rozpoznania skargi skazanego, gdy odbywa on kar pozbawienia wolnoci, przy czym nie miaoby znaczenia co stanowi przedmiot skargi26. Druga ze zmian dotyczya regulacji zawartej w 3, ktra precyzowaa, e skarga przysuguje skazanemu wterminie 7 dni od ogoszenia lub dorczenia decyzji, decyzj ogasza si lub dorcza wraz zuzasadnieniem ipouczeniem oprzysugujcym prawie, terminie isposobie wniesienia skargi. Zrealizowano wten sposb postulat zgaszany wliteraturze przez Z. wid, ktra wskazywaa, i takie sformuowanie ustawowe umoliwi pen realizacj zasady prawa do informacji27. Zdrugiej strony znowelizowany art. 7 3 k.k.w. czyni skuteczniejszym prawo do obrony poprzez naoenie na organy postpowania wykonawczego, obowizku dorczenia decyzji wraz zuzasadnieniem28.
S. Lelental, Komentarz, op. cit., s. 279; K. Dbkiewicz, Kodeks. Komentarz, op. cit., s. 225; K. Postulski, Komentarz do art. 57 k.k.w. Lex/el. 24 M. Rusinek, Ustawa odozorze elektronicznym. Komentarz, Lex/el. 25 M. Patek, Rola prawa karnego wykonawczego wzapobieganiu przestpczoci , Studia Iuridica 2000, t. XXXVIII, s. 126. 26 W. ledzik, Nowelizacja kodeksu karnego wykonawczego (projekt prezydencki), PWP 2002, nr 36, s. 12. 27 Z. wida, System skarg iodwoa wedug k.k.w. z1997 r., [w:] rodki zaskarenia wprocesie karnym. Ksiga pamitkowa ku czci Profesora Z. Dody, Zakamycze 2000, s. 61. 28 S. Lelental, Komentarz, op. cit., s. 98.
23
105
Wdoktrynie prezentowane s rozbiene pogldy co do charakteru prawnego skargi. Zdaniem Z. widy upowanienie skazanego do dziaania wtrybie art. 7 1 k.k.w. jest rodkiem zblionym do zaale, atryb jego rozpoznania zawiera podobne cechy do trybu zaaleniowego29. Z. Hoda przyjmuje, e skarg naley zaliczy do rodkw zaskarenia, wzwizku zczym wkwestiach nieuregulowanych wk.k.w. naley stosowa odpowiednio przepisy k.p.k., wszczeglnoci dotyczce postpowania odwoawczego30. Do grupy rodkw odwoawczych zaliczaj skarg J. piewak, J. Lachowski iT. Oczkowski31. Zkolei S. Lelental stoi na stanowisku, e skarga stanowi swoisty i waciwy postpowaniu wykonawczemu rodek zaskarenia, ktry opiera si na jednej tylko przyczynie odwoawczej wpostaci niezgodnoci zprawem decyzji organw postpowania wykonawczego wymienionych wart. 2 pkt 3-6 i10 k.k.w.32. Przepis art. 7 1 k.k.w. okrela, e prawo do wniesienia skargi suy skazanemu, ktry moe wnie skarg osobicie, jak rwnie dziaajcy wjego imieniu obroca (art. 8 1 k.k.w.). Przedmiot zaskarenia wtrybie art. 7 k.k.w. stanowi decyzje. Termin ten nie zosta zdefiniowany wadnym zprzepisw k.k.w. Zdaniem Z. widy uyte w przepisie art. 7 k.k.w. pojcie decyzja wskazuje, e chodzi oglnie o zadecydowanie (rozstrzygnicie) ojakiej kwestii przez uprawniony do tego organ wykonujcy orzeczenia33. Wdoktrynie zgodnie przyjmuje si, e dla ustalenia co naley rozumie pod ustawowym sformuowaniem decyzja konieczne jest odwoanie si do dorobku nauki prawa administracyjnego34. Zgodnie ze stanowiskiem SN35, przez decyzj administracyjn naley rozumie kwalifikowany akt administracyjny, stanowicy przejaw woli administrujcych wpastwie organw, wydany na podstawie powszechnie obowizujcego prawa, ocharakterze wadczym izewntrznym, rozstrzygajcy konkretn spraw, indywidualnie okrelonej osoby fizycznej lub prawnej, wpostpowaniu unormowanym przez przepisy proceduralne. Decyzja jest aktem wadczym, wydanym przez organ do tego upowaniony, ktry stanowi ingerencj wprawa bd obowizki wskazanego w niej podmiotu, skierowanym na wywoanie okrelonych skutkw prawnych36. Naley zwrci uwag na trafne stanowisko SA we Wrocawiu,
Z. wida, Realizacja zasady skargowoci, op. cit., s. 377, take System skarg, op. cit., s. 60-61. Z. Hoda, [w:] Z. Hoda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy Komentarz, Gdask 1998, s. 39. 31 J. piewak, rodki odwoawcze wedug Kodeksu karnego wykonawczego z1997 r., PWP 1998, nr 19, s. 5; J. Lachowski, T. Oczkowski, Skarga skazanego wpostpowaniu wykonawczym (art. 7 k.k.w.), Przegld Wiziennictwa Polskiego 2008, nr 60, s. 7-10. 32 S. Lelental, Skarga skazanego na decyzj organu postpowania wykonawczego wpolskim prawie karnym wykonawczym, [w:] Rzetelny proces karny. Ksiga jubileuszowa Profesor Z. widy, Warszawa 2009, s. 673-674. 33 Z. wida, Realizacja zasady skargowoci, op. cit., s. 377. 34 Z. Hoda, [w:] Z. Hoda, K. Postulski, Komentarz, op. cit., s. 39; J. Lachowski, T. Oczkowski, Skarga skazanego, op. cit., s. 14; T. Kalisz, Sdziowski nadzr penitencjarny. Polski model nadzoru ikontroli nad legalnoci iprawidowoci wykonania rodkw ocharakterze izolacyjnym, Wrocaw 2010, s. 31. 35 Wyrok SN zdnia 3 kwietnia 2000 r., sygn. akt ICKN 582/98, Lex nr 50843. 36 Por. te wyrok NSA z26.01.2006 r., IOSK 361/05, Lex nr 196288.
29 30
106
Krzysztof Dbkiewicz
e tylko skarga skazanego zarzucajca niezgodno zprawem indywidualnego aktu prawnego organu postpowania wykonawczego, rozstrzygajcego kocowo kwesti dotyczc tego skazanego, moe by rozpoznawana przez sd na zasadach okrelonych wart. 7 k.k.w.37. Decyzjami womawianym tu znaczeniu nie bd akty ocharakterze oglnym iabstrakcyjnym, jak rwnie dziaania faktyczne organw postpowania wykonawczego38. Przedmiotem skargi moe by wycznie zarzut niezgodnoci decyzji zprawem ustaw lub innym aktem prawnym ocharakterze wykonawczym oraz przepisem konstytucji wzgldnie samo wykonalnym przepisem umowy midzynarodowej39. Wliteraturze zgoszono stanowisko, e do decyzji niezgodnych lub sprzecznych zprawem naley zaliczy rwnie te decyzje, ktre s oparte na uznaniu. Chodzi tutaj otakie sytuacje, gdy zgodnie zprzepisami organ postpowania wykonawczego moe wyda okrelone decyzje np. art. 137 k.k.w., art. 141a 1 k.k.w., ale zokrelonych wzgldw tego nie czyni. Wocenie J. Lachowskiego iT. Oczkowskiego40 wynika to zfaktu, e nawet tam, gdzie przepis prawa nie zobowizuje organu do wydania rozstrzygnicia ookrelonej treci, lecz jedynie daje mu tak moliwo (), decyzja nie moe by dowolna. Musi ona by poparta faktami ustalonymi przez organ orzekajcy, logicznie przez niego ocenionymi, zachowany musi by okrelony przez przepisy tryb jej wydania. Wocenie Z. Hody41 decyzje polegajce na uznaniu podlegaj kontroli sdu, pod ktem ustalenia, czy organ nie przekroczy ustawowych granic uznania. Odmienny trafny pogld gosi S. Lelental, zdaniem ktrego wformule <<moe>> i<<powinien>> nie mieci si moliwo wydania decyzji niezgodnej lub sprzecznej zprawem. Decyzja taka moe by natomiast nieprawidowa igdy dotyczy spraw, oktrych mowa wart. 7 2 k.k.w. podlega kontroli sdziego penitencjarnego42. Gdy chodzi ozakres zaskarenia, naley wskaza, i skazany moe zaskary decyzj wcaoci lub wczci. Moe te zaskary samo uzasadnienie decyzji (art. 425 2 k.p.k. wzw. zart. 1 2 k.k.w.). Istotne jest, by skarcy posiada gravamen (art. 425 3 k.p.k. wzw. zart. 1 2 k.k.w). Wskardze naley wskaza zaskarone rozstrzygnicie lub ustalenie, atake poda czego si domaga (art. 427 1 k.p.k. wzw. zart. 1 2 k.k.w.). Wsytuacji gdy skarga pochodzi od obrocy lub penomocnika powinna ponadto zawiera wskazanie zarzutw stawianych rozstrzygniciu lub uzasadnieniu (art. 427 2 k.p.k. wzw. zart. 1 2 k.k.w.).
Postanowienie z31 sierpnia 2007 r. II AKzw 607/07, KZS 2008, z. 9, poz. 85. T. Kalisz, Sdziowski nadzr, s. 31; tak te Z. Hoda, [w:] Z. Hoda, K. Postulski, Komentarz, op. cit., s. 40, postanowienie SN zdnia 11 stycznia 2006 r., IKZP 56/05, OSNKW z2006, nr 2, poz. 14. 39 Nie moe by przedmiotem skargi zarzut niezgodnoci decyzji organu wykonawczego zzaleceniami zawartymi np. wEuropejskich Reguach Wiziennych (M. Patek, Rola prawa karnego wykonawczego, op. cit., s. 125). Reguy s dokumentem, ktry nie posiada rangi umowy midzynarodowej, jest aktem otzw. charakterze soft law, nie stanowi rde prawa midzynarodowego, ani prawa karnego wykonawczego, wyznacza jedynie postulowany zakres standardw penitencjarnych. 40 J. Lachowski, T. Oczkowski, Skarga skazanego, op. cit., s. 18. 41 Z. Hoda, [w:] Z. Hoda, K. Postulski, Komentarz, op. cit., s. 42. 42 S. Lelental, Skarga skazanego na decyzj, op. cit., s. 677.
37 38
107
Skarg, zgodnie zart. 19 2 k.k.w., mona wnie na pimie (przy spenieniu wymogw pisma procesowego wskazanych w art. 119 k.p.k.) albo ustnie do protokou. Po rozpoznaniu skargi sd orzeka o utrzymaniu w mocy, uchyleniu albo zmianie zaskaronej decyzji. Podejmujc jedn z wyej wskazanych decyzji, sd orzeka postanowieniem, ktre powinno zawiera uzasadnienie (art. 98 1 k.p.k. wzw. zart. 1 2 k.k.w.). Trafnie wskazuje si wpimiennictwie, e norma art. 7 5 k.k.w. wyklucza zastosowanie art. 437 2 k.p.k., co oznacza, e sd moe jedynie uchyli zaskaron decyzj, ale wnastpstwie powyszego rozstrzygnicia, nie moe ju przekaza jej organowi ktry j wyda do ponownego rozpoznania43. Majc zarysowane najwaniejsze cechy skargi, powrmy zatem do zasadniczego pytania, czy na pisemne upomnienie udzielone skazanemu przez sdowego kuratora zawodowego przysuguje skazanemu prawo wniesienia skargi woparciu oprzepis art. 7 k.k.w. Niewtpliwie wskazane wyej pisemne upomnienie stanowi decyzj organu wykonawczego o charakterze indywidualnym, ktry rozstrzyga spraw konkretnego skazanego lub sprawcy. Zuwagi na przedmiot, do ktrego moe si odnosi, ma rwnie istotny wpyw na prawa wymienionych wyej podmiotw. Powysze mogoby zatem wskazywa, i skazanemu przysuguje skarga wskazana wart. 7 k.k.w. Zdrugiej jednak strony nie naley traci zpola widzenia tego, i co do zasady jest to decyzja podejmowana na korzy skazanego lub sprawcy. Sdowy kurator zawodowy ma bowiem do dyspozycji alternatyw czynnoci, albo skierowanie wniosku o odwoanie odroczenia lub przerwy, o odwoanie warunkowego zwolnienia, o podjcie warunkowo umorzonego postpowania lub ozarzdzenie wykonania kary warunkowo zawieszonej, albo odstpienie od zoenia jednego ze wskazanych wnioskw ipoprzestanie na decyzji upominajcej skazanego lub sprawc, przy spenieniu warunkw, ojakich mowa wart. 173 3 in fine k.k.w. Wwczas jednak wysoce wtpliwym byoby czy skazany lub sprawca posiadaj gravamen, ktry bezsprzecznie stanowi jeden zwarunkw dopuszczalnoci wniesienia skargi. Brak interesu prawnego powodowaby, i skarga jest niedopuszczalna zmocy ustawy, wkonsekwencji naleaoby odmwi jej przyjcia (art. 429 1 k.p.k. wzw. zart. 1 2 k.k.w.). Oczywicie moe by te i tak, e skazany lub sprawca bd kwestionowa wogle zasadno wydania przez sdowego kuratora zawodowego pisemnego upomnienia. Wtedy powoany argument traci racj bytu, co przemawiaoby za stanowiskiem, e podmioty te posiadaj jednak legitymacj do wniesienia skargi wtrybie art. 7 k.k.w.
J. Lachowski, T. Oczkowski, Skarga skazanego, op. cit., s. 27. Odmienne stanowisko zgoszone wtym zakresie przez Z. Hod nie moe zosta zaaprobowane (Z. Hoda, [w:] Z. Hoda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz 2007, s. 85). Wskaza naley, e postanowienie sdu stanowi zawsze ostateczne rozstrzygnicie sprawy wprzedmiocie skargi ikoczy postpowanie zainicjowane jej wniesieniem.
43
108
Krzysztof Dbkiewicz
Jak si wydaje, istniej jednak inne argumenty, ktre powoduj, e pogld, zgodnie zktrym skazanemu lub sprawcy przysuguje skarga na decyzje wydane przez sdowego kuratora zawodowego wtrybie art. 173 4 k.k.w. nie jest przekonujcy i trafny. Przede wszystkim naley przypomnie suszne stanowisko prezentowane wliteraturze przez S. Pawel, e skarga zart. 7 k.k.w. ma charakter subsydiarny, co oznacza, e gdy ustawodawca przewiduje inny sposb wzruszania decyzji organw postpowania wykonawczego, nie bdzie wchodzio wgr zastosowanie trybu wskazanego womawianym przepisie44. Nie tracc powyszego zapatrywania zpola widzenia, naley zwrci uwag na dyspozycj przepisu art. 173 4 in fine k.k.w., ktry stanowi, e sdowy kurator zawodowy odpis upomnienia niezwocznie przekazuje sdowi. Wuzasadnieniu do nowelizacji projektodawca wskaza, e obowizek przekazania przez sdowego kuratora zawodowego odpisu pisemnego upomnienia sdowi lub sdowi penitencjarnemu, wzalenoci od przedmiotu, do ktrego odnosi si decyzja wydana wtrybie art. 173 4 k.k.w., ma na celu umoliwienie tym organom dokonanie kontroli decyzji sdowego kuratora zawodowego, wskazane organy procesowe sprawuj bowiem nadzr na prawidowym wykonaniem orzecze. O wadze, jak ustawodawca nada tej kontroli wiadczy fakt, e naoy na sdowego kuratora zawodowego obowizek niezwocznego przekazania odpisu decyzji wydanej na podstawie art. 173 4 k.k.w. W literaturze karnoprocesowej, na tle identycznego zwrotu normatywnego wystpujcego wprzepisach Kodeksu postpowania karnego, podkrela si, e przez uycie sowa niezwocznie nakazuje si dokonanie odpowiedniej czynnoci jak najszybciej, wcigu zaledwie paru dni, sugerujc, i wyznaczony w ten sposb termin nie powinien przekracza 3 dni45. Warto zwrci uwag, e wpostpowaniu jurysdykcyjnym niezwoczne podjcie okrelonych czynnoci zwizane jest gwnie zdecyzjami, ktre ingeruj wnajbardziej istotn sfer praw iwolnoci obywatelskich46. Brzmienie art. 173 4 in fine k.k.w. prowadzi zatem do wniosku, e wraz z przekazaniem do sdu lub sdu penitencjarnego, odpisu pisemnego upomnienia wydanego przez sdowego kuratora zawodowego dochodzi niejako automatycznie i z urzdu do wszczcia postpowania kontrolnego, ktrego przedmiotem badania jest wymieniona wyej decyzja. Jak wskazano wuzasadS. Pawela, Kodeks karny wykonawczy. Praktyczny komentarz, Warszawa 1999, s. 38. Dla przykadu wskaza naley, e skarga nie przysuguje na decyzj dyrektora zakadu karnego zobowizujc skazanego do naprawienia szkody wmieniu zakadu karnego, zuwagi na przysugujce skazanemu na podstawie art. 120 2 k.k.w. powdztwo oustalenie, e naleno nie istnieje wcaoci lub wczci. 45 I. Nowikowski, Terminy wkodeksie postpowania karnego, Lublin 1988, s. 70-71. 46 Tak m.in. przepis art. 463 2 k.p.k. stanowi, e zaalenie na postanowienie wprzedmiocie tymczasowego aresztowania oraz zabezpieczenia majtkowego powinno zosta przekazane do rozpoznania wcigu 48 godzin, awmyl przepisu art. 252 3 k.p.k. zaalenie na postanowienie wprzedmiocie rodka zapobiegawczego sd rozpoznaje niezwocznie. Warto zauway, i w myl projektu opracowanego przez Komisj Kodyfikacyjn Prawa Karnego, wprzypadku zaalenia na postanowienie w przedmiocie tymczasowego aresztowania sd rozpoznaje je niezwocznie, nie pniej ni przed upywem 7 dni od przekazania zaalenia.
44
109
nieniu projektu, w ramach tej kontroli i sprawowanego nadzoru uprawniony organ procesowy moe na podstawie okolicznoci zawartych w upomnieniu wyda stosowne orzeczenie, nie podzielajc stanowiska sdowego kuratora zawodowego, np. ozarzdzeniu wykonania kary pozbawienia wolnoci warunkowo zawieszonej47. Obowizek niezwocznego przekazania odpisu pisemnego upomnienia do waciwego sdu iuruchomienie kontroli tej decyzji, oznacza zarazem, i nie ma ona charakteru definitywnego, a jak wskazuje si, skarga zarzucajca niezgodno zprawem indywidualnego aktu prawnego organu postpowania wykonawczego, przysuguje tylko wodniesieniu do decyzji, ktra ostatecznie i kocowo rozstrzyga spraw dotyczc konkretnego skazanego. Tylko dla tego typu skargi ustawodawca przewidzia drog postpowania sdowego na zasadach okrelonych wart. 7 k.k.w.48. Okoliczno, i decyzja sdowego kuratora zawodowego nie rozstrzyga kocowo kwestii danego skazanego wynika z faktu, e moe by podzielona lub nie przez waciwy sd lub sd penitencjarny. Wkonsekwencji nie przesdza wsposb trway odalszym toku stadium wykonawczego procesu karnego iosytuacji prawnej osoby, ktrej decyzja dotyczy. Uzasadnione wydaje si stanowisko, e skoro wskazane organy mog, wprzypadku gdy nie podzielaj stanowiska wyraonego wdecyzji, pomimo jej wydania, podj np. postanowienie oodwoaniu odroczenia lub przerwy, odwoaniu warunkowego zwolnienia, czy ozarzdzeniu wykonania kary pozbawienia wolnoci warunkowo zawieszonej, to tym bardziej uprawnione s do uchylenia decyzji sdowego kuratora zawodowego wsytuacji gdy uznaj, e nie byo merytorycznych podstaw do jej wydania. Konsekwentnie zajmujc powysze stanowisko, naley uzna, e skarga wtrybie art. 7 k.k.w. nie bdzie przysugiwaa skazanemu rwnie na decyzje sdowego kuratora zawodowego wydane na podstawie art. 21 i22 u.k.p.w.d.e. Naley bowiem zwrci uwag, i po nowelizacji tego aktu prawnego, ktra wesza wycie wdniu 25 czerwca 2010 r., stosownie do dyspozycji przepisu art. 22a u.k.p.w.d.e. decyzje, oktrych mowa wart. 21 i22 u.k.p.w.d.e. sdowy kurator zawodowy niezwocznie przekazuje sdziemu penitencjarnemu, ktry w myl art. 77 u.k.p.w.d.e. sprawuje nadzr nad legalnoci i prawidowoci wykonywania kary pozbawienia wolnoci w systemie dozoru elektronicznego. Ostatecznie to od zatwierdzenia wydanego przez sdziego penitencjarnego zaley, czy skazany przy zaistnieniu przesanek, o jakich mowa w art. 21 u.k.p.w.d.e., bdzie mg oddali si poza miejsce, oktrym mowa wart. 8 ust. 1 pkt 1 u.k.p.w.d.e. na okres nieprzekraczajcy jednorazowo 7 dni, wzgldnie czy cofnicie uprzednio wydanej wtym zakresie pozytywnej dla skazanego decyzji stanie si obowizujce. Niejako na marginesie podkreli trzeba, e zupenie
Uzasadnienie do projektu ustawy z16.09.2011 r. Postanowienie SA we Wrocawiu z31.08.2007 r. II AKzw 607/07, KZS 2008, z. 9, poz. 85, take M. Klejnowska, Ograniczenia sdu odwoawczego orzekajcego wsprawie karnej po wniesieniu rodka zaskarenia, Rzeszw 2008, s. 658-659.
47 48
110
Krzysztof Dbkiewicz
inn kwesti jest natomiast dopuszczalno zaskarenia decyzji sdziego penitencjarnego podjtej wtrybie art. 22a u.k.p.w.d.e. Jak si wydaje nie ma adnych przeszkd, aby wsytuacji gdy decyzja ta narusza prawa lub szkodzi interesom skazanego, mg on skorzysta z trybu przewidzianego w przepisie art. 7 k.k.w. Sdzia penitencjarny jest przecie organem postpowania wykonawczego (art. 2 pkt 4 k.k.w.), ojakim mowa wart. 7 1 in principio k.k.w. Jak wida zatem, take na gruncie u.k.p.w.d.e. przewidziany zosta prowadzony zurzdu tryb kontroli decyzji sdowego kuratora zawodowego. Podniesione wyej uwagi powoduj, e nie mona podzieli wyraanego wliteraturze pogldu, wedug ktrego decyzje sdowego kuratora zawodowego podjte na podstawie art. 21 i22 u.k.p.w.d.e. podlegaj zaskareniu woparciu oprzepis art. 7 k.k.w.49. Podsumowujc, zarwno wprzypadku decyzji podejmowanych na podstawie art. 173 4 k.k.w., jak iart. 21 i22 u.k.p.w.d.e. ustawodawca przewidzia niezaleny sposb wzruszania decyzji organu postpowania wykonawczego, jakim jest wtym przypadku sdowy kurator zawodowy. Wszczcie powyszego trybu kontrolnego ma charakter obligatoryjny, jest on prowadzony z urzdu przez odpowiednie organy procesowe, do jego zainicjowania nie jest zatem konieczne wniesienia skargi przez zainteresowany podmiot. Okoliczno powysza powoduje, e zuwagi na jej subsydiarny charakter we wskazanych przypadkach skazanemu nie suy prawo wniesienia skargi, ojakiej stanowi art. 7 1 k.k.w.
A. Kietyka, A. Wany, Ustawa owykonywaniu kary pozbawienia wolnoci poza zakadem karnym wsystemie dozoru elektronicznego. Komentarz, CH. Beck, Warszawa 2011, Legalis.
49
Piotr Kaczmarek, Konrad A. Politowicz

NOWA PODSTAWA OGRANICZENIA WOLNOCI SKAZANYCH UWAGI NA TLE ZMIAN W ART. 169 3 K.K.W.
Nowe brzmienie art. 169 3 k.k.w.1 wzestawieniu zdotychczasowym ksztatem tej regulacji, anadto wszerszym ujciu systemowym (zuwzgldnieniem przepisw przejciowych) oraz na tle konstytucyjnych wzorcw ochrony praw podmiotu postpowania wykonawczego, budzi uautorw szereg wtpliwoci. Mona je zawrze woglnych zarzutach co do: zgodnoci ww. przepisu zart. 52 ust.1 Konstytucji RP, wtym zwaszcza wkontekcie zasady proporcjonalnoci (art. 31 ust. 3 Konstytucji), dopuszczalnoci zastosowania nowych dyspozycji art. 169 3 k.k.w. do wykonywania orzecze, ktre uprawomocniy si przed dniem 1 stycznia 2012 r., co zkolei moe razi wodniesieniu do zasady lex mitior agit, susznoci przeniesienia do k.k.w., wtym art. 169, regulacji okrelajcej prawnomaterialny rdze rygorw zwizanych zwykonywaniem dozoru kuratorskiego oraz warunkowym zawieszeniem kary, w wietle zasady nulla poena sine lege certa. Aby znale dla nich uzasadnienie, poczyni jednak naley kilka uwag tytuem wstpu, co pozwoli na postawienie stanowicych sedno niniejszego artykuu tez.
Charakterystyka regulacji art. 169 3 k.k.w. wkontekcie zasady nulla poena sine lege certa
Art. 169 k.k.w. (zgodnie ztytuem Rozdziau XI Kodeksu, gdzie zosta zamieszczony) okrela prawa iobowizki kuratora sdowego oraz rygory wykonywania dozoru iwarunkowego zawieszenia wykonania kary. Dotyczy on co literalnie wskazano w 1 skazanego2, na ktrego naoono obowizki, atake oddanego pod dozr. Jako truizm przyj naley zastrzeenie, e osoba skazana obowizana jest przestrzega obowizkw ustanowionych przez sd na
Zmiany wprowadzone ustaw zdnia 16 wrzenia 2011 r., Dz.U. Nr 240, poz. 1431. W dalszym cigu bdzie mowa o osobach skazanych, jednake uwagi tam poczynione znajduj take zastosowanie do innych sytuacji posugiwania si przez sd dozorem (np. przy warunkowym umorzeniu postpowania).
1 2
112
okres prby lub zwizanych zdozorem wszak wynikaj one zprawomocnego orzeczenia sdu is obostrzone dalszymi, nader czytelnymi rygorami wynikajcymi np. zart. 75 k.k. Szczeglnie istotne jest natomiast dookrelenie w 3 na czym konkretnie polega rygor dozorowy. Naley zatem przepisy zawarte wart. 169 k.k.w. odczytywa dwupaszczyznowo: zjednej strony jako normy kompetencyjne (wpowizaniu zdalszymi jeszcze regulacjami) dla dopuszczalnej lub nakazanej aktywnoci kuratorw sdowych wpostpowaniu wykonawczym, zdrugiej natomiast jako zapisy wypeniajce treci normatywn poszczeglne instytucje, ktrymi Kodeks karny posuguje si jedynie hasowo nieposiadajce take winnych uregulowaniach swojej definicji ustawowej (elementy te maj charakter komplementarny). Pretekstem do dalszych czynionych poniej analiz wobec sygnalizowanej, wprowadzonej niedawno nowelizacji stanie si ten ostatni aspekt regulacji art. 169 3 k.k.w. Przejcie do sedna problemu poprzedzone by jednak musi analiz natury porwnawczej, wodniesieniu do dozoru postrzeganego jako element orzeczenia okarze posiadajcego wasny adunek punitywnoci, ale take duo szersze konotacje (choby przez odniesienie do wspomnianego art. 75 k.k.). Zgodnie zregulacjami Rozdziau VIII k.k., sd moe warunkowo zawiesi na okres prby wykonanie kadej rodzajowo kary. Niemniej tylko wprzypadku zawieszenia wykonania orzeczonej kary pozbawienia wolnoci moe jednoczenie (awprzypadkach wskazanych wart. 73 2 k.k. jest zobligowany) odda skazanego wokresie prby pod dozr kuratora (lub innego podmiotu). Poniewa k.k. milczy odmiennie ni odwoujc si do innych przewidzianych w nim rodkw, gwnie ocharakterze sankcyjnym (np. art. 34 i35) otym, jakie to konkretnie powinnoci skazanego naley czy zoddaniem pod dozr, rozstrzyga otym wanie k.k.w. Naley jednak podkreli, e oile takie terminy, jak grzywna czy pozbawienie wolnoci posiadaj swe gbokie iwzasadzie jednoznaczne konotacje wwiadomoci spoecznej, otyle ju ograniczenie wolnoci czy dozr, ktrych wdraanie dotyka wielu sfer aktywnoci yciowej skazanego imoe mie charakter dynamiczny, ju tak jednoznaczne nie s. Wobec tego wprzypadku kar majtkowych iizolacyjnych ju samo nazwanie tych sankcji wk.k., przy wskazaniu oglnych zasad ich wymiaru (art. 32 oraz 33 i37), umoliwia przesunicie dalszych szczegowych wskazwek co do ich wykonywania do k.k.w. Rozwizanie takie mieci si wzaoeniach isystemowej pozycji tej ostatniej regulacji jako pomocniczej, wykonawczej wanie, w stosunku do ustaw materialnych (k.k. iin.). Innymi sowy k.k.w. nie suy tu okreleniu materialnego rdzenia sankcji, rozumianego jako dyspozycja ograniczenia okrelonych praw iswobd jednostki (skazanego, sprawcy), ajedynie okrela warunki, na jakich skazany bdzie zmuszony ww. rygory realizowa (np. raty grzywny, rodzaj zakadu karnego). Natomiast wodniesieniu do pozostaych wyej wymienionych, nie tak ju jednoznacznych rodkw (wtym dozoru), manewr taki budzi bdzie ju wtpliwoci.
Nowa podstawa ograniczenia wolnoci skazanych uwagi na tle zmian...
113
Prawodawca zdaje si problem ten (wzgldnie czytelnego podziau funkcji regulacji materialnych iproceduralnych wtym wykonawczych, ktre maj czsto charakter mieszany) zauwaa cho nie do konsekwentnie. Czyni to baczc, by przepisy dostpne dla sdu wyrokujcego (k.k.) pozwalay na moliwie jednoznaczne okrelenie sankcji, tak by skazany nie by zaskakiwany niewynikajcymi wprost zwyroku rygorami skazania ju na etapie wykonawczym. Przykadem przepisw na t wiadomo wskazujcych s wspomniane ju art. 34 i35 k.k. Wzamknitym (co szczeglnie istotne) katalogu rygorw ograniczenia wolnoci pojawia si zatem obok obowizku pracy iudzielania wyjanie dotyczcych przebiegu odbywania kary, take zakaz zmiany miejsca staego pobytu bez zgody sdu (podkr. aut.). Podobne konkluzje mona powiza take zinnymi rodkami, nienalecymi ju do katalogu kar. K.k. przewiduje moliwo naoenia na skazanego, wobec ktrego kar warunkowo zawieszono, dodatkowych obowizkw w okresie prby (tak dozorowanej, jak i bezdozorowej). Pord nich (art. 72 1) mona znale takie, jak nakaz podjcia okrelonej aktywnoci lub wykonywania okrelonych czynnoci (pkt 1-4, 6-6a i 7b), ale rwnie powstrzymywanie si od korzystania zokrelonych swobd (pkt 5 i7). S one treciowo po czci zblione do rygorw powizanych zdozorem. Take jednak owe obowizki zostay kady zosobna na tyle szczegowo scharakteryzowane ju wk.k., by nie byo wtpliwoci, jakiej sfery praw skazanego iwjakim zakresie mog dotyczy. Przewidziana zostaa rwnie oglna, otwarta formua zawarta wpkt 8, ktra ma charakter perspektywiczny iprewencyjny niemniej take ona powinna primo: nawizywa do oglnych zaoe art. 723 oraz secondo: znajdowa zastosowanie wycznie, gdy istnieje ryzyko popenienia przez skazanego ponownie przestpstwa (czemu naoenie przez sd innego nakazu postpowania wokresie prby mogoby zapobiec). Jej stosowanie wymaga zatem kadorazowo odrbnego, szczegowego uzasadnienia (nakaz gwarancyjny iweryfikacyjny). Bardzo istotne womawianym kontekcie zastrzeenie zawar take SA wKrakowie wwyroku zdnia 24 listopada 1999 r.4. Ot otwarty poprzez pkt 8 charakter katalogu art. 72 1 k.k. nie umoliwia bynajmniej orzekania takich obowizkw, ktre wswej treci zawierayby dolegliwoci zwizane zinn kar lub rodkiem karnym wszczeglnoci elementy kary ograniczenia wolnoci5. Zarwno te dodatkowe rygory, wynikajce wprost zk.k., jak istosowane kary, powinny jednak kadorazowo znale swoje miejsce wczci dyspozytywnej wyroku. Worzecznictwie idoktrynie duy nacisk kadzie si na ich ju podczas wyrokowania pen okrelono: co do zakresu, czasu obowizywania, sposobu wykonania itp. Obowizki towarzyszce probacji powinny by (w miar
Powinny to by obowizki podobnego rodzaju iciaru gatunkowego, jak pozostae tam wymienione oraz by celowymi wkontekcie prewencji kryminalnej (por.: A. Marek, Komentarz do art. 72 k.k., [w:] Kodeks karny. Komentarz, LEX 2010). 4 Sygn. II AKa 203/99, KZS 1999, z. 12, poz. 21. 5 Zob. take: A.T. Olszewski, Zakaz zmiany miejsca pobytu jako element kary ograniczenia wolnoci, Pastwo iPrawo 2009, nr 12, s. 82.
3
114
moliwoci) nakadane wraz zwarunkowym zawieszeniem kary gwnej, aodsuwanie wczasie ich doprecyzowania na etap postpowania wykonawczego jest podwaane nie tylko zprzyczyn gwarancyjnych, ale take na paszczynie ekonomiki procesu (konieczno dodatkowego aktywowania sdu wykonawczego)6. Nie ulega jednoczenie wtpliwoci co jest powszechnie aprobowane e kade naoenie na skazanego obowizkw (czy to literalnie tak nazwanych wkodeksie, czy wpisanych winne instytucje jak dozr) oznacza dodatkowe dolegliwoci w ramach wydanego wyroku7. Jako takie powinno zatem podlega m.in. take oglnej zasadzie wyraonej wart. 3 k.k. (zasada humanitaryzmu oraz poszanowania praw i godnoci skazanego), z ktrej z kolei wywodzony jest nakaz szczeglnie ostronego orzekania wszelkich rodkw zawierajcych wsobie elementy represyjne take niebdcych karami (rodki karne, probacyjne itd.)8 ale rwnie wspominany powyej postulat wyczenia zegzekwowania wpostpowaniu wykonawczym powinnoci nieosadzonych bezporednio wwyroku (przy dopuszczalnoci zmiany formy wykonywanych rodkw). Temu ostatniemu postulatowi suy natomiast wsposb oczywisty pena okrelono (charakterystyka poprzez wskazanie gwnych wyznacznikw) poszczeglnych sankcji irodkw wywoujcych podobne skutki, ju wustawie karnej stosowanej wtoku wyrokowania. Otym, e przedstawione powyej wskazania powinny znale pene zastosowanie take do rodka, jakim jest dozr poza jego treciow zbienoci zniektrymi karami (ograniczenie wolnoci) iobowizkami zart. 72 k.k. przesdza take fakt, e uchybianie kademu znich moe by powodem zarzdzenia wykonania kary gwnej, czego analizujc iporwnujc charakterystyki tych instytucji nigdy nie mona traci z oczu. Kodeks karny dopuszcza co prawda od tych zasad pewien wyjtek (ktry wszak stale prowokuje dyskusje nad dopuszczalnoci rozszerzania zakresu rodkw penalnych po prawomocnym orzeczeniu sdu), jednak nie moe on by uznany za generalne dopuszczenie odstpienia od ww. nakazw. Ot na mocy art. 74 2 k.k. sd ma moliwo modyfikacji obowizkw towarzyszcych warunkowemu zawieszeniu wykonania kary gwnej ju na etapie wykonawczym poprzez ich zmian, rozszerzenie, zwolnienie od nich lub ustanowienie nowych gdy wzgldy wychowawcze za tym przemawiaj. Czyni to moe jednak wograniczonym zakresie operuje tu tylko iwycznie wgranicach katalogu pkt 3-8 art. 72 1 k.k. (moe take wokresie prby to podkrelenie uyteczne wkontekcie gwnego wtku niniejszych rozwaa skazanego od dozoru zwolni lub odda pod dozr, zgodnie zart. 73 k.k.).
Zob.: G. abuda, Komentarz do art. 74 k.k., [w:] J. Gierek (red.), Kodeks karny. Cz oglna. Komentarz, LEX 2007; R.A. Stefaski, Przegld uchwa Izby Karnej Sdu Najwyszego zzakresu prawa karnego materialnego, prawa karnego skarbowego iprawa wykrocze za 2005 r., WPP 2006, nr 1, poz. 81. 7 Tak: wyrok SN zdnia 14 czerwca 2011 r., sygn. IV KK 143/11, LEX nr 848154. 8 Zob.: A.M. Kania, Zasada humanitaryzmu w kontekcie unormowa prawnokarnych, NKPK 2010, nr 26, s. 53; M. Trafny, Zasada humanitaryzmu wkodeksie karnym, Prokuratura iPrawo 2007, nr 3, s. 30.
6
115
Pozytywne inegatywne konotacje art. 169 3 k.k.w. wjego ksztacie sprzed 1 stycznia 2012 r.
Jak zatem wida, Kodeks karny zdaje si sta do konsekwentnie na stanowisku, e wskazanie katalogu kar iinnych rodkw sankcyjnych (ingerujcych wsfer praw iwolnoci jednostki) oraz ich charakterystyki penalnej, pozostaje w zakresie teje ustawy. Jedynie kary i rodki o jednoznacznym charakterze ijednolitym zakresie ww. ingerencji powinny by przy tym powoywane hasowo. Przyjcie takiego czy innego modelu ich wykonywania wk.k.w. nie wpywa ju bowiem zasadniczo na ich punitywno9. Pozostae (wtym obowizki zwizane z okresem prby ale i dozr) powinny by szerzej opisane, bez koniecznoci odwoywania si do k.k.w. Suy to wypenieniu zaoe gwarancyjnych procesu karnego, pord ktrych naley upatrywa miejsca dla penej okrelonoci grocych, akolejno wymierzanych sankcji. Skazany ma bowiem prawo oczekiwania zgodnie zzasad nulla poena sine lege certa e nie zostan wobec niego wymierzone kary irodki nieprzewidziane literalnie wustawie materialnej, na ktrej opiera si sd wyrokujcy oraz e nie bdzie si od niego oczekiwa wpostpowaniu wykonawczym wicej, ni to wynika zprawomocnego wyroku (przy zaoeniu, e skazany czynnoci postpowania wykonawczego waden sposb nie utrudnia irzetelnie realizuje wszelkie naoone na niego rygory)10. Co wicej wymg czytelnoci regulacji penalnych wskazuje na niemono inkorporowania do jednych rodkw sankcyjnych, elementw materialnych powizanych tradycyjnie zinnymi rodkami wycznie wdrodze subsydiarnych regulacji procesowo-wykonawczych, inspirowanych funkcjonalnie (przez pryzmat ocen i oczekiwa organw zaangaowanych w czynno postpowania wykonawczego). Wobec tego dozr jako element orzeczenia
System kar zastpczych jest swoistym wyjtkiem, pozwalajcym na humanizacj kar na etapie wykonawczym, przez wzgld na inne istotne wartoci oraz dynamiczny rozwj sytuacji, wktrej skazany funkcjonuje. 10 Koniecznym jest wtym miejscu odwoanie si take do art.42 ust.1 Konstytucji RP oraz jego rozwinicia doktrynalnego. Ot znakazu poddania odpowiedzialnoci karnej tych tylko osb, ktre dopuciy si czynu zabronionego pod grob kary przez ustaw, wynika take suszna konkluzja, e w art. 42 Konstytucji chodzi o szeroko pojmowan odpowiedzialno karn, nie ograniczon wszczeglnoci do samego aktu wydania orzeczenia. Zracji gwarancyjnego charakteru tego przepisu zasada nulla poena sine lege ma zastosowanie take do postpowania wykonawczego (do oceny wymiaru kadej orzekanej lub wykonywanej kary). Skoro zatem odpowiedzialno karna ma charakter trjelementowy, zoony z elementu procesowego (pocignicie do odpowiedzialnoci wrozumieniu art. 2 1 k.p.k.), elementu materialnego (okrelenie, wymierzenie sankcji) oraz elementu wykonawczego (realizacja odpowiedzialnoci karnej), to take charakterystyczne cechy kadego znich powinny by zachowane iwyodrbnione wkadym konkretnym postpowaniu. To tego wszak konieczne jest prawidowe sformuowanie norm prawa dostpnych organom procesowym na poszczeglnych etapach procesu. Nie wystarczy zatem, by dana regulacja znalaza si wustawie, ale powinna take znajdowa si wustawie waciwej ze wzgldu na jej przekaz jurydyczny. Take bowiem nieuzasadnione, chybione umiejscowienie danej normy wk.k.w. zamiast wk.k. moe prowadzi do podwaenia jej zgodnoci zart. 42 Konstytucji. (por.: P. Wiliski, Zasada nulla poena sine lege awykonanie kary wobec osoby przekazanej wtrybie ENA, Cz.PKiNP. 2009, nr 2, s. 55).
9
116
okarze, przy oglnym jedynie wskazaniu jego celw wart. 73 1 i2 k.k.11 (troska owychowanie skazanego, zapobieganie jego demoralizacji, udzielanie mu pomocy, atake kontrola zwaszcza sprawcw modocianych, wielokrotnych recydywistw iosb ozaburzonych preferencjach seksualnych), powinien by rozumiany wsko, zgodnie zjzykowym przekazem tego terminu12. Powinien by nadto interpretowany bez sigania do metod wykadni, ktre prowadziyby do przypisywania mu cech zastrzeonych dla innych rodkw (jak wymienione w art. 72 1 k.k.) lub sankcji (jak ograniczenie wolnoci), nieprowadzcych wprost do osigania ww. celw dozorowych. Jeeli natomiast sign (wwietle tych celw) do sownikowego rozwinicia terminu dozr13 okae si, e mona inaley do susznych rygorw dozoru zaliczy te, ktre funkcjonoway wart. 169 k.k.w. przed 1 stycznia 2012 r. tj. zobowizanie skazanego do stawiania si na wezwanie sdu lub kuratora sdowego, udzielania wyjanie co do przebiegu dozoru i wykonywania naoonych obowizkw, umoliwiania kuratorowi wejcia do mieszkania oraz informowania go ozmianie miejsca zatrudnienia (elementy te nie ulegy zmianie wzwizku ze wspomnian na wstpie nowelizacj). Taki katalog obowizkw skazanego pozwala przyj, e art. 169 3 k.k.w. wjego poprzednim brzmieniu spenia wszelkie podniesione powyej postulaty. Jakkolwiek zatem kady dozr jest sam wsobie swoist metod ograniczania wolnoci skazanego14, gdy ingeruje wszereg jego uprawnie, to jednak ograniczenie to www. ksztacie nie tylko miao swoisty dla rodka jakim jest dozr zakres, odmienny od innych rodkw przewidzianych wk.k., ale take nie przekraczao poziomu proporcjonalnoci wobec celw dozoru. Wfilozofi t wpisywao si take wpeni inne zobowizanie dozorowanego do informowania kuratora ozmianie miejsca zamieszkania lub pobytu (nie byo tu mowy opobycie staym15). Tym samym skazany, pozostajc pod dozorem, nie tylko nie musia uzyska na zmian miejsca zamieszkania lub pobytu zgody kuratora czy sdu, ale nie musia takiej zmiany nawet anonsowa. Wystarczyo, e przekaza informacj ex post. Zdarzenie takie miao jednak doniose znaczenie dla toczPrzy zaoeniu, e instytucje lub osoby zastpujce wczynnociach dozorowych kuratora sdowego, wykonuj te same zadania imaj prowadzi do osigania podobnych celw wobec osoby skazanego. 12 Pamita naley, e wsystemie prawa karnego brak ustawowej definicji dozoru, ak.k.w. opisuje jedynie wkilku przepisach zakres iform wzajemnych relacji pomidzy osob sprawujc dozr aosob poddan dozorowi oraz okrela obowizki tych osb (tak: K. Postulski, Komentarz do art. 169 k.k.w., [w:] Z. Hoda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, LEX/Arche 2008). 13 Dozr to pilnowanie, dogldanie (zob.: Sownik jzyka polskiego, PWN, www.sjp.pwn.pl) kogo. 14 Chodzi tu przy tym raczej owolnoci od, ni wolnoci do bowiem zsamego zakresu dozoru wynika w duej mierze konieczno poddawania si czynnociom kuratora i utrzymywania z nim kontaktu, okrelonej wsppracy dozorowej. Natomiast wolnoci do s ograniczane co do zasady wzwizku zorzekaniem kar iobowizkw zart. 72. 15 Fakty te byy trudne do weryfikacji. Wszczeglnoci brakowao moliwoci oparcia uznania prawdziwoci kolejnych zmian miejsca pobytu skazanego ouchwytne dane np. meldunkowe czy posiadanie jakiegokolwiek tytuu prawnego do rzekomo zajmowanego lokalu (jego czci).
11
117
cego si postpowania wykonawczego, gdy (przed nowelizacj) art. 169 4 nakazywa wykonywa dozr wmiejscu zamieszkania lub pobytu skazanego16 co zkolei wyznaczao take waciwo dozorow kuratora isprawujcego nadzr orzeczniczy nad tym segmentem postpowania wykonawczego sdu (art. 170 1 i178 1 k.k.w.). Zatem nieskrpowana zmiana miejsca zamieszkania lub pobytu skazanego, obligowaa sd dotychczas waciwy gdy powzi otym wiedz do zastosowania art. 35 1 k.p.k. iprzekazania zurzdu sprawy dozorowej innemu (aktualnie waciwemu) sdowi izespoowi suby kuratorskiej. Rodzio te jednak narastajcy problem migrowania spraw i zwizanych znimi akt (zwaszcza np. wprzypadku osb bezdomnych), co powanie utrudniao realny wpyw wychowawczy na osob skazanego ze strony kolejnych kuratorw iczynio ich kontrol iluzoryczn. Innymi sowy dozr, zamiast faktycznie, toczy si jedynie na paszczynie formalnej imaterialno-technicznej (zmiany waciwoci, przesyanie akt, ustalanie miejsc pobytu skazanego). Co wicej zmor kuratorw sdowych byy podejmowane wwykonaniu dyspozycji art. 172 1 k.k.w. poszukiwania skazanych, zwaszcza wsprawach, gdzie wyrok zapada bez przeprowadzania rozprawy, a wskazany jeszcze w postpowaniu przygotowawczym adres skazanego by tymczasowy (np. noclegownia) tote wysanie tam i niepodjcie przesyki sdowej zawierajcej odpis wyroku, nie uzasadniao wwietle art. 169 2 k.k.w. przyjcia uchylania si od dozoru (jako przesanki fakultatywnego zarzdzenia wykonania kary)17. Czsto take skazani posugiwali si rzekomo zmieniajc miejsce pobytu fikcyjnymi adresami, ktrych weryfikacja przez kuratorw moga zaj wiele tygodni.
Niektre konsekwencje nowelizacji art. 169 3 k.k.w.

Obowizujca od 1 stycznia 2012 r. nowela k.k.w. zmienia radykalnie filozofi postpowania wykonawczego. Przyjto m.in. cilejsze ibardziej konsekwentne powizanie waciwoci sdu wykonawczego z miejscem staego pobytu skazanego (rezygnujc zupenie z kategorii miejsca zamieszkania18), przy zaoeniu uszczelnienia systemu dozorowego. Temu ostatniemu celowi posuy ma m.in. zmiana przesanek ustalania oglnej waciwoci sdu
Komplementarnie art. 174 k.k.w. wzakresie powinnoci kuratora umieszcza odwiedzanie osb, ktrych dotyczy postpowanie, wmiejscu ich zamieszkania lub pobytu. 17 Jakkolwiek poszukiwania skazanego byy krytykowane w orzecznictwie (zob.: postanowienie SA wKrakowie zdnia 16 czerwca 1999 r., sygn. II AKz 246/99, KZS 1999 r., z. 6-7, poz. 52), gdy do utrzymywania kontaktu zkuratorem zobowizany jest przede wszystkim skazany, adobrowolne poddanie si przez niego dozorowi jest jednym zwarunkw stosowania probacji, to jednak wpraktyce poszukiwania te byy nader czsto nieuniknione. Wskazywa na to rwnie art. 3 ust. 1 ustawy zdnia 27 lipca 2001 r. okuratorach sdowych (Dz.U. Nr 98, poz. 1071 ze zm.): kurator sdowy wypenia swoje zadania wrodowisku podopiecznych (zob. take: K. Gromek, Kuratorzy sdowi. Komentarz, Warszawa 2002). 18 Jej znaczenie wobec zmian wprzepisach regulujcych obowizek meldunkowy stale maleje oczym wdalszej czci opracowania.
16
118
wykonawczego wart. 3 1 k.k.w. Obecnie dla skazanych oddanych pod dozr i przebywajcych na wolnoci jest to oglnie sd, w ktrego okrgu skazany ma miejsce staego pobytu w tym, wobec braku innych ustale, sd ktry wyda wyrok wpierwszej instancji co wie si take zregulacj art. 170 1 k.k.w. Ponadto zmieniono zupenie charakter art. 178 k.k.w. oraz definitywnie potwierdzono wart. 169 4 k.k.w., e dozr wykonuje si wmiejscu staego pobytu skazanego. Tym samym aktualnie prawidowe ustalenie choby ju na etapie jurysdykcyjnym miejsca staego pobytu oskaronego, powoduje take, e mona jednoznacznie i wico wskaza sd, do ktrego sprawa dozorowa ma by przekazana zgodnie zwaciwoci wpostpowaniu wykonawczym (azarazem zesp suby kuratorskiej, ktrego funkcjonariusze maj obj isprawowa dozr). Co wicej, stan ten bez zgody sdu nie moe ulec zmianie wanie wobec dodania do art. 169 3 k.k.w. nowego rygoru wformie stwierdzenia, i skazany jest obowizany bez zgody sdu nie zmienia miejsca staego pobytu. Poprawno gramatyczna tej konstrukcji moe budzi wtpliwoci bardziej czytelny byby zakaz adekwatny do zawartego wart. 34 2 pkt 1 k.k. niemniej wsensie normatywnym s to zwroty tosame. Nadal nie do koca rozwizanym problemem pozostaje dotarcie do wiadomoci skazanego faktu oddania go pod dozr (wobec pozostawienia bez zmian art. 169 2 k.k.w.), jak rwnie ewentualne skutki zmiany miejsca staego pobytu skazanego wczasie trwania postpowania zwaszcza midzy wydaniem wyroku ajego uprawomocnieniem si (wszak sd wci zobowizany jest stosowa art. 35 1 k.p.k.). Zatem migracji spraw za skazanymi, mimo ww. uszczelnienia systemu nie uda si raczej definitywnie wykluczy. Jednak raz zapany na odebraniu stosowanego pisma sdowego lub namierzony przez kuratora wpostpowaniu wykonawczym skazany, nie bdzie ju mg skutecznie gra na czas, rozluniajc gorset dozorowych rygorw poprzez liczne (faktyczne czy tylko fikcyjne) zmiany miejsca pobytu. Przeoy si to zapewne na bardziej skuteczn kuratorsk weryfikacj realizacji przez skazanych objtych dozorem wszelkich ich powinnoci wynikajcych zwyroku skazujcego. Mimo jednak systemowo (wkontekcie aktualnych regulacji k.k.w.) jak najbardziej spjnego wspgrania art. 169 3 k.k.w. zinnymi przywoanymi powyej przepisami oraz bardzo solidnych podstaw funkcjonalnych takiego kierunku ewolucji Kodeksu, ju prima facie wida, e zmiana ta spowodowaa take inne, uboczne skutki, ktre musz budzi w wietle poczynionych uprzednio uwag sprzeciw tak wodniesieniu do licznych aspektw praktycznych, jak iprawnych imponderabiliw. Mona tu tytuem ilustracji przywoa prosty przykad: skazany-dozorowany moe nie otrzyma zgody sdu na zmian miejsca staego pobytu wprzypadku, gdy zosta obciony obowizkami patniczymi (kara grzywny, odszkodowanie, nawizka, anawet zobowizanie do poniesienia kosztw postpowania), a nie potrafi wykaza, e zmiana ta nie zmniejszy jego (take dugofalowej wprzypadku patnoci wustalonych
119
ratach) wypacalnoci lub nie spowoduje utraty rde dochodu. Tymczasem po przeciwlegej stronie za decyzj skazanego ozmianie miejsca pobytu sta mog szczeglnie dla niego istotne wartoci np. ch poczenia si zrodzin (gdyby skazany zawar zwizek maeski ju wtoku postpowania wykonawczego lub urodzio mu si dziecko winnej czci kraju, gdzie zamieszkuje matka dziecka). Zostaby zatem skazany postawiony wobec nader bolesnego wyboru ito wsytuacji zastosowania wobec jego osoby nawet nie sankcji, ale jedynie rodka wspierajcego probacj (dozr). Co wicej wystpowanie przeciwko okrelonym wart. 169 k.k.w. obowizkom (wszystkim) zwizanym zoddaniem sprawcy przestpstwa pod dozr, stanowi form uchylania si od dozoru imoe skutkowa na gruncie art. 75 k.k.19 (oczym art. 172 1 k.k.w. nakazuje kuratorowi skazanego pouczy). Odnoszc si na omawianej paszczynie bezporednio do nasuwajcych si wkontekcie ostatnich zmian k.k.w., aanonsowanych na wstpie zastrzee, wpierwszej kolejnoci podkreli naley, e art. 169 3 k.k.w., posugujc si formu (wsensie jzykowym, ale iadunku materialnego) odpowiadajc jednemu z rygorw kary ograniczenia wolnoci, wkroczy w zakres regulacji przepisu art. 34 2 k.k. Na domiar zego uczyni to dopiero na paszczynie ustawy wykonawczej, godzc jednoczenie wdotychczasow jurydyczn igramatyczn spjno wykadni instytucji iterminu dozoru. Dawne, do czytelne odrnienie na gruncie k.k. poszczeglnych sankcji i rodkw poprzez wyodrbnienie cech dla nich swoistych iutrzymywanie na tej paszczynie odrbnoci zostao zarzucone. Tym samym dozory kuratorskie ikara ograniczenia wolnoci (gdzie wszak rwnie aktywny jest kurator) zostay ewidentnie do siebie zblione mimo e cel taki bynajmniej nie zosta czytelnie uwypuklony wprojekcie nowelizacji k.k.w.20. Czyby by to zatem skutek nieprzewidziany nowej regulacji? Jego spoeczne konotacje s jednak daleko idce. Gdyby kierunek ten podda ocenie, ju prima facie nie wydaje si uzasadnionym wpisywanie wprost, obligatoryjnie iwkady dozr, tak powanego ograniczenia wolnoci skazanego. Wszak ju art. 73 k.k. rozgranicza sytuacje, gdy sam
Co prawda stwierdzenie uchylania si wie si zzawinionym zachowaniem sprawcy, anie samym niewykonaniem naoonego obowizku, zwaszcza, gdy sprawca nie moe go realizowa zobiektywnych przyczyn (tak: postanowienie SN zdnia 25 czerwca 1996 r., sygn. V KKN 44/96, Prokuratura i Prawo 1997, nr 2, poz. 3), to jednak wyjazd skazanego bez zgody sdu poza znane sdowi miejsce pobytu i z zamiarem dugotrwaego tam przebywania, moe stanowi uchylanie si od dozoru gdy uniemoliwia wykonywanie dozoru (tak: R. Gral, Kodeks karny. Komentarz praktyczny, Warszawa 2007, s. 151). Naruszenie porzdku prawnego to nie tylko popenienie przestpstwa, wic zachowanie wbrew nakazom izakazom prawa karnego, ale take postpowanie wbrew reguom, ktrych przestrzeganie mieci si wgranicach zada icelw, jakie prawo karne wie m.in. zdozorem (por.: postanowienie SA wKrakowie zdnia 23 czerwca 2006 r. sygn. II AKzw 415/06, KZS 2006 r., z. 6, poz. 71). Zob. take: K. Postulski, Komentarz do art. 169 k.k.w., op. cit. 20 Wuzasadnieniu projektu rzdowego mona jedynie przeczyta, e zmiana wart. 169 3 i4 k.k.w. jest zmian dostosowawcz zwizan zprojektowanym art. 3 1 (rdo: Druk Sejmu RP VI kadencji nr 3961 wraz zzacznikami www.sejm.gov.pl).
19
120
dozr moe imusi by stosowany. Pozwala to na uznanie, e podany ciar nacisku dozorowego na skazanych take moe by zrnicowany. Podobnie art. 74 2 k.k. w kontekcie treciowo zblionych do omawianego rygoru dozorowego powinnoci skazanego pozwala na elastyczne do nich podejcie, stosownie do potrzeb. Jest zatem postulatem oczywistym przy dostrzeeniu niewtpliwych zalet cilejszej kontroli przemieszczania si dozorowanych aby to sd decydowa czy i w jakim zakresie naley z tego rygoru korzysta (lub nie). Dopuszczalne wydaje si tak rygorystyczne, obligatoryjne powizanie go co najwyej zniektrymi kategoriami skazanych co do zasady oddawanych pod szczeln piecz kuratora (multirecydywici i osoby o zaburzeniach preferencji seksualnych wtek ten zostanie rozwinity take wdalszej czci artykuu). Jednoczenie postawienie tak wzbogaconego dozoru (zracji jego treci materialnej iznacznie wikszej ni uprzednio dotkliwoci dla skazanego) gdzie pomidzy kar ograniczenia wolnoci, aobowizkami nakadanymi przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary (takim jest de facto rwnie dozr wprzypadku zawieszenia kary izolacyjnej), anawet wjednym znimi szeregu jako komplementarnych, pozostawionych do dyspozycji sdu wyrokujcego instrumentw penalnych i penalno-probacyjnych21 nakazuje zada kolejne pytanie: dlaczego dozr jako jedyny wtej grupie nie zosta dookrelony wk.k., ajego rygory wynikaj jedynie zk.k.w.? Cz oglna k.k., jako wyraajca uniwersalne wpolskim systemie prawa karnego zasady imetody karania, byaby dla takiego podobnego do art. 34 k.k.22 uregulowania miejscem oczywistym. Na tak konkluzj pozwala take i to, e nowy rygor omawianego przepisu stanowi przesank zarzdzenia wykonania kary warunkowo zawieszonej ata czynno jest, zgodnie zopini Trybunau Konstytucyjnego23, form stosowania sankcji wobec sprawcy, ktry mimo danej mu szansy nie speni pomylnej prognozy kryminologicznej. Sankcja ta opiera si zatem powinna wcaej rozcigoci na przesankach zawartych ju wwyroku, ktremu podporzdkowane jest postpowanie wykonawcze i idc dalej, w przepisach materialnych, na ktrych wyrok ten si bezporednio opiera. Fakt, i stao si inaczej icharakterystyk dozoru wyraa dopiero k.k.w. pozwala podejrzewa, e prawodawca najwyraniej przeoczy, wjak istotn sfer wolnoci ipraw podmiotowych jednostki obecnym brzmieniem art. 169 3 k.k.w. ingeruje.
Dozr to zjednej strony element orzeczenia okarze (od strony skazanego niewtpliwie kolejna uciliwo), ale take narzdzie postpowania wykonawczego w rkach sdu i stanowicego jego wsparcie kuratora sdowego, wcelu weryfikacji pozytywnej prognozy kryminologicznej skazanego isusznoci zaoenia oosiganiu celw skazania wwarunkach wolnociowych (zob. take: L. Bogunia, Dozr jako istotny element probacji, [w:] Nowa kodyfikacja prawa karnego, tom IV, Wrocaw 1999, s. 235). 22 Zob. take: G. abuda, Komentarz do art. 34 k.k., [w:] J. Giezek (red.), op. cit. 23 Zarzdzenie wykonania kary to stosowanie sankcji, ale ju nie jej wymierzanie gdy to zastrzeono dla postpowania jurysdykcyjnego, ktre uprzednio ju prawomocnie zakoczono (zob.: wyrok TK zdnia 5 kwietnia 2011 r., sygn. P 6/10, OTK-A2011, nr 3, poz. 19).
21
121
Waciwe miejsce dla regulacji prawa do swobodnego przemieszczania si podmiotu postpowania karnego
Do naturalnie, jako kontra do przytoczonej argumentacji, pojawia si wtym miejscu rwnie pytanie, czy aby na pewno izawsze omawiane ograniczenia prawa podmiotowego jednostki, opisanego wart. 52 Konstytucji musz si bezwzgldnie opiera na prawomocnym orzeczeniu sdu oraz jak to powyej postulowano wkontekcie ograniczania prawa do zmiany miejsca staego pobytu wramach prowadzonego dozoru czy musz znajdowa swe oparcie wycznie wustawie materialnej? Na oba te pytania mona udzieli odpowiedzi przeczcej, wkadym jednak przypadku przy zastrzeeniu kilku nader istotnych okolicznoci. Jako materia porwnawczy mona tu wykorzysta regulacj art. 275 k.p.k. pamitajc orozrnieniu stosowanego wniej terminu pobytu ipobytu staego, ktrym posuguje si k.k.w. Dozr policyjny jest rodkiem zawierajcym w sobie ingerencj w sfer okrelonych wolnoci jednostki (wtym m.in. prawo do swobodnego przemieszczania si izmiany miejsca pobytu, oczym literalnie stanowi art. 275 2 k.p.k.) oile jest to niezbdne dla zabezpieczenia prawidowego przebiegu czynnoci postpowania przygotowawczego. Dozr zosta uregulowany jedynie wustawie procesowej. Gdyby zatem ww. regulacj posiadajc od wielu dekad ugruntowany status wpolskim procesie karnym, co do ktrej trudno postawi zarzut obrazy zasady proporcjonalnoci (oczym dalej) potraktowa jako swoisty wzorzec dla oceny prawidowoci uregulowa art. 169 3 k.k.w., ju prima facie wida, e w przeciwiestwie do nowo wprowadzonego w k.k.w. rygoru dozorowego, ograniczenia dozoru policyjnego stosowane s (przez prokuratora lub sd) fakultatywnie, aco wicej tylko wobec uznania, e ich niezastosowanie mogoby zagraa prawidowemu przebiegowi postpowania przygotowawczego. Take tu jednak nie wystarczy oglne stwierdzenie, e stosowany jest dozr Policji jak to zwykle stwierdzaj wyroki orzekajce dozr kuratorski. Wobec pojemnoci moliwych, zwizanych z dozorem policyjnym powinnoci oskaronego, orzeczenie takie, jako niedookrelone, nie dao by si egzekwowa. Pomimo wskazania w ustawie przykadowo zwizanych z dozorem rygorw, musz one zosta kadorazowo zastosowane indywidualnie wobec danego oskaronego i sprecyzowane w treci stosownego orzeczenia organu procesowego. Dozr jest stosowany szczeglnie co wynika zsamej natury dozoru (warto mie na wzgldzie take zbieno terminologiczn dozoru Policji ikuratora24) gdy osoba podejrzana nie daje rkojmi pozostawania wznanym
Jeeli przyj co wydaje si racjonalne e wsystemie prawa karnego te same terminy, zgodnie zzasadami prawidowej legislacji, oznaczaj to samo, tak dozr policyjny, jak ikuratorski, powinny zawiera wsobie t sam tre (przynajmniej woglnym zakresie). Co wicej, art. 275 k.p.k., zawierajcy wsobie opisow definicj tak rozumianego dozoru, jest przepisem, woparciu oktry wprost dziaa organ (prokurator lub sd) posugujcy si rodkiem zapobiegawczym znajduje swoje miejsce wpodanej worzeczeniu podstawie prawnej jego wydania. Podstawa ta nie moe zatem wtej sytuacji
24
122
organom cigania miejscu ido ich dyspozycji wtoku dalszych prowadzonych czynnoci, dla ktrych jej obecno byaby niezbdna (przesanki stosowania ww. rodkw zwizane s zatem gwnie zosob podejrzanego25). Nie funkcjonuje tu wobec tego swoiste domniemanie (wprowadzone obecnie do art. 169 3 k.k.w.), e kady podejrzany bdzie prac ledczych utrudnia. Co wicej nawet, gdy si takie ryzyko wocenie prokuratora stosujcego omawiane rodki pojawi, osobie poddanej dodatkowym rygorom jeszcze na przedpolu rozstrzygnicia jego sprawstwa iwiny, zawsze przysuguje moliwo odwoania si wtej materii do oceny sdu. Zatem to ostatecznie sd (take, gdy sam stosuje dozr Policji ju na etapie jurysdykcyjnym postpowania) zdecyduje, czy taki rodek stosowa iwjakim konkretnie zakresie. Warto jednak pamita, e nawet takie rozstrzygnicie sdu nie jest nigdy orzeczeniem okarze, ani nawet orzeczeniem cokolwiek wtej materii antycypujcym. Jest to element postpowania, gwarancji jego skutecznoci, funkcjonalnoci wdeniu do wykrywania sprawcw przestpstw iich doprowadzania przed oblicze sprawiedliwoci (podobnie jak dozr kuratora ma znaczenie pomocnicze wobec stosowanych instrumentw probacyjnych). Dozr policyjny moe ipowinien by zatem stosowany tylko tak dugo, jak tego wymaga dana sytuacja procesowa26. To wanie usprawiedliwia umieszczenie normatywnych podstaw stosowania dozoru policyjnego tylko wk.p.k. Zatem take dozr Policji, mimo e jest rodkiem duo sabszym od dozoru kuratora (element orzeczenia okarze), jest stosowany wcisym powizaniu zrealiami danej sprawy zwaszcza osob oskaronego fakultatywnie, posiada katalog rygorw opisany wustawie, na podstawie ktrej jest orzekany (ustawa dostpna dla organu stosujcego dozr) imusi zosta wtakim orzeczeniu szczegowo sprecyzowany. Co oczywiste adnego ztych kryteriw nie spenia art. 73 1 k.k., gdy go oderwa od art. 169 k.k.w.
budzi wtpliwoci. Tymczasem sd orzekajcy w ramach wymierzanych sankcji dozr (kuratora), woczywisty sposb wwyroku nie moe do art. 169 3 k.k.w. siga, co czyni takie orzeczenie przy przyjciu, e dozr oznacza take zakaz swobodnej zmiany miejsca staego pobytu skazanego dziurawym take od tej strony. 25 Chodzi tu zatem odziaania lub zaniechania oskaronego, odmow poddawania si okrelonym czynnociom procesowym (przy dozorze kuratorskim ich odpowiednikiem s czynnoci kontrolne). Zob. take: L.K. Paprzycki, Komentarz aktualizowany do art. 275 k.p.k., [w:] J. Grajewski (red.), Komentarz aktualizowany do art. 1-424 ustawy zdnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postpowania karnego, LEX/El. 2011. 26 Warto odwoa si wtym miejscu take do planw nowelizacyjnych k.p.k. przedstawionych wujawnionym ostatnio projekcie Komisji Kodyfikacyjnej Prawa karnego, konkretnie dotykajcych zakresu odpowiedzialnoci odszkodowawczej Skarbu Pastwa za stosowane rodki przymusu procesowego. Zgodnie ztymi zaoeniami proponowane brzmienie art. 552 k.p.k. odszkodowanie izadouczynienie (Rozdzia 58 k.p.k.) bdzie przysugiwao za szkod ikrzywd wynikajce ze stosowania wobec oskaronego, ostatecznie uniewinnionego, wszystkich bez wyjtku rodkw przymusu zDziau VI k.p.k. Zproponowanych zmian wynika jednoznacznie, e przekroczenie proporcji wstosowaniu wszelkich rodkw godzcych w sfer wolnoci jednostki zanim zostanie ona formalnie skazana, nawet wsytuacjach oczywistych bdw ipomyek procesowych, spotyka si bdzie co stanowi wtej materii odpowied na od dawna komunikowane oczekiwania spoeczne zodpowiedzialnoci odszkodowawcz. Bdzie to wymuszao duo ostroniejsze posugiwanie si rodkami zabezpieczajcymi.
123
Jeeli wszystkie te uwagi przenie na paszczyzn art. 169 3 k.k.w., jako tym bardziej oczywisty postulat naley ponownie powtrzy potrzeb wyraenia dozoru (jako rodka zwizanego zograniczeniem wolnoci skazanego do zmiany jego miejsca pobytu), stanowicego coraz bardziej znaczcy element orzeczenia okarze, wKodeksie karnym, aco najwyej uzupeniajco wk.k.w. Co wicej, rwnie oczywiste wobec braku jakiegokolwiek mechanizmu odszkodowawczego za nadmierne ograniczanie omawianej wolnoci w zwizku zrealizacj dozoru (tak de lege lata, jak imoliwoci wprowadzenia go wpostpowaniu wykonawczym wprzyszoci) jest oczekiwanie, e bdzie to rygor nakadany jedynie fakultatywnie, a nie immanentnie wpisany w kady dozr, niezalenie od indywidualnych ocen postawy osoby skazywanej. Oparcie si tu na swoistym generalnym domniemaniu uchylania si skazanych od dozoru jest nieuzasadnione, sprzeczne zoglnymi zasadami indywidualizacji stosowanych rodkw penalnych izdecydowanie przekracza moliwe do odczytania wsystemie prawa karnego (na gruncie rodkw penicych podobne funkcje izbienych treciowo) granice proporcjonalnoci ingerencji wsfer chronionych praw i wolnoci jednostki. Warto pamita, e zarwno sam dozr, jak i tym bardziej ustanowiony w jego ramach zakaz zmiany miejsca staego pobytu bez zgody sdu, ma dla postpowania wykonawczego wprzedmiocie warunkowo zawieszonej kary gwnej (jak iinnych kumulatywnie orzeczonych kar, rodkw iobowizkw) podobne znaczenie, jak rodki zapobiegawcze dla postpowania przygotowawczego ijurysdykcyjnego. Punkt cikoci jest tu znaczco przesunity wkierunku ich funkcjonalnoci, znaczenia instrumentalnego, ni samoistnej punitywnoci mimo i jest sam dozr, jak rzeczono, dodatkowym icoraz bardziej dotkliwym obowizkiem nakadanym na skazanego wzwizku z warunkowym zawieszeniem wykonania kary (elementem konglomeratu penalnego zwizanego zprobacj, ktrego punitywno jest wypadkow wszystkich wpisanych tu elementw: kary warunkowo zawieszonej, innych kar realnie wykonywanych, rodkw karnych, dugoci okresu prby, naoonych wokresie prby obowizkw iwreszcie dozoru).
Konstytucyjne prawo do przemieszczania si azasada proporcjonalnoci

Nie moe rwnie umkn uwadze wtoku niniejszej analizy, i prawo do poruszania si po terytorium RP (take jego opuszczenia) oraz wyboru miejsca zamieszkania ipobytu (kadego take uznanego za stay), jest powszechnym prawem podmiotowym jednostki, wyraonym wart. 52 ust. 1 Konstytucji RP. Niemniej zgodnie zust. 3 ww. przepisu wolno, oktrej mowa, moe podlega ograniczeniom okrelonym wustawie. Zatem nie moe ona by uznawana za absolutn27, nie ma charakteru bezwzgldnego wtym znaczeniu, i Konstytucja
Por.: M. wierk, Duo zmian wprawie karnym, ale isporo wtpliwoci, Rzeczpospolita PCD 2005, nr 11, s. 2.
27
124
nie czyni omawianych uprawnie niepodlegajcymi adnym ograniczeniom. Jak wynika zdotychczasowego orzecznictwa Trybunau Konstytucyjnego, ustawodawcy przysuguje moliwo modyfikowania iograniczania praw iwolnoci, jednak takie modyfikacje iograniczenia s swoistym wyjtkiem od zasady konstytucyjnej imusz si mieci wramach konstytucyjnych przesanek takiego ograniczenia. Enumeratywnie zostay granice tej ingerencji wymienione wart. 31 ust. 3 Konstytucji (Ograniczenia wzakresie korzystania zkonstytucyjnych wolnoci ipraw mog by ustanawiane tylko wustawie itylko wtedy, gdy s konieczne wdemokratycznym pastwie dla jego bezpieczestwa lub porzdku publicznego, bd dla ochrony rodowiska, zdrowia imoralnoci publicznej, albo wolnoci ipraw innych osb. Ograniczenia te nie mog narusza istoty wolnoci ipraw) inie mog przez to mie charakteru dowolnego. Jakkolwiek wymiar sprawiedliwoci, wszczeglnoci karanie czynw uznawanych za spoecznie szkodliwe, jest t wanie sfer, wktrej dopuszczalne jest ograniczanie, niejednokrotnie bardzo istotne, podobnych do omawianego praw jednostek, to jednak take w zakresie czynienia wymiaru sprawiedliwoci zawsze znajduje zastosowanie art. 31 ust. 3 Konstytucji. Zatem organy pastwa zarwno na polu legislacji, jak i kolejno stosujc prawo maj obowizek baczy, by tak systemowo umiejscowione itym samym podlegajce szczeglnej ochronie prawo do zmiany miejsca pobytu, podlegao ograniczeniom tylko wtedy, gdy jest to konieczne itylko na mocy ustawy nikogo nie wolno zmusza do czynienia tego, czego sformuowane wustawie prawo mu nie nakazuje. Warto przy tym pamita, e zarwno uprawnienie wyraone wart. 52 Konstytucji, jak iwspierajca je zasada proporcjonalnoci (ktra nie ma charakteru samoistnego, ale zawsze subsydiarnie wspwystpuje zkonkretnymi prawami podmiotowymi28) stanowi wanie zasad, wzorzec, do ktrego wobec braku jednoznacznych przesanek od niego odstpienia naley dy. Na kanwie niniejszych rozwaa dozoru, postrzeganego jako element orzeczenia okarze (skadnik konglomeratu penalnego towarzyszcego probacji, posiadajcy wszak wasny ciar dla osoby skazanej) nie bez znaczenia jest take, i rwnie osoby skazane bdc obiektem imperatywnych dziaa wadzy sdowniczej (sdu orzekajcego wpostpowaniu jurysdykcyjnym czy wykonawczym), korzystaj zgodnie zart. 37 Konstytucji zwolnoci ipraw wniej zapewnionych29. Ograniczenia wtym zakresie s zatem dopuszczalne jedynie wwczas, gdy speniaj wszystkie warunki przewidziane w art. 31 ust. 3 Konstytucji. To, na gruncie postulatu prawidowej legislacji ipewnoci praw zwaszcza podmiotw poZakaz naruszania istoty wolnoci ipraw oraz warunek dokonania koniecznych ogranicze wyznaczaj nieprzekraczalne granice ingerencji wprawa iwolnoci czowieka. Artyku 31 ust. 3 Konstytucji stanowi wic klauzul interpretacyjn dla szczegowych regulacji ogranicze wolnoci ipraw tak: J. Skorupka, Konstytucyjny ikonwencyjny standard tymczasowego aresztowania, Pastwo iPrawo 2007, nr 7, s. 57. 29 Zob.: D. Dudek, Glosa do wyroku TK zdnia 10 lipca 2000 r., SK 21/99, Przegld Sejmowy 2001, nr 6, s. 82; W. Skrzydo, Komentarz do art. 31 Konstytucji RP, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Zakamycze, 2002.
28
125
stpowania karnego oraz ww. zasad gwarancyjnych, nakazuje szczegln dbao o wdraanie zasady nulla poena sine lege certa tzn. wyraanie ogranicze praw podmiotowych nie tylko wustawie prawidowo sformuowanej od strony treciowej iprzyjtej wzgodzie zzasadami legislacji, ale take waciwego systemowego umiejscowienia przepisu precyzujcego dany rygor. Jedn zemanacji zasady proporcjonalnoci jest take ito, by wszelkie sankcje irodki penalne, znatury rzeczy godzce wsfery wolnoci jednostki, traktowa zawsze jako ultima ratio. Ustanowienie zakazu okrelonego zachowania pod grob kary jest dopuszczalne tylko wwczas, gdy nie istniej inne skuteczne rodki pozwalajce osign cele gwarancyjne isprawiedliwociowe (tak wujciu podmiotowym, jak ispoecznym). Natomiast stosowanie bardziej dotkliwych rodkw sankcyjnych jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy mniej surowe nie pozwalaj osign ad casu (wwyniku procesowej ich weryfikacji lub choby arbitralnej, ale czynionej wrealiach danej sprawy oceny sdu) oczekiwanych skutkw. Tak wyinterpretowana zasada subsydiarnoci prawa karnego nie zostaa zapisana expressis verbis wKonstytucji RP, jednak jest zaliczana do podstawowych zasad konstytucyjnych dotyczcych prawa represyjnego30. Jej naruszenie wustawie rodzi sprzeczno tego aktu normatywnego zart. 31 ust. 3 Konstytucji wodniesieniu do danej chronionej wolnoci jednostki. Zatem caociowa ocena surowoci kary (choby w kompleksowym ujciu konglomeratu penalnego towarzyszcego probacji) nie moe ogranicza si do rodzajw igranic orzeczonych kar iinnych rodkw, ale musi obejmowa rwnie zasady ich wymierzania iwykonywania. Zasada koniecznoci nakazuje zatem okrelenie sankcji karnych na najniszym poziomie, przy ktrym mona osign cele kary w zakresie prewencji oglnej iindywidualnej31 pamitajc, e take dozr ijego rygory zawieraj element punitywnoci, a zarzdzenie wykonania kary w oparciu oich zamanie jest aktem stosowania sankcji (tym samym naoone wramach dozoru ograniczenia praw skazanego maj znaczenie zarwno samoistne, jak iinstrumentalne wkontekcie kary gwnej). Spostrzeeniem jakie pojawio si wdoktrynie, awartym wtym miejscu przytoczenia poczynionym wodniesieniu do ograniczania prawa osb skazanych do wyboru miejsca pobytu jest, e nakazywanie komukolwiek gdzie ma mieszka (atym jest de facto odmowa zgody na zmian miejsca staego pobytu), jest niedopuszczalne wwietle art. 52 Konstytucji. Istnieje bowiem istotna rnica midzy ograniczaniem swobody wyboru miejsca zamieszkania co dopuszcza art. 52 ust. 3 Konstytucji ijako element sankcji spenia nakazy art. 31 ust. 3 Konstytucji anakazem dalszego zamieszkania wokrelonym miejscu32, zwaszcza gdy jest to powszechnie stosowany rygor nie poddajcy si w adnym aspekcie indywidualizacji (vide:
Tak: K. Wojtyczek, Zasada proporcjonalnoci jako granica prawa karania, Cz.PKiNP 1999, nr 2, s. 33. Tak: K. Wojtyczek, op. cit. 32 Zob.: T. Pudo, rodek karny wpostaci zakazu opuszczania okrelonego miejsca pobytu bez zgody sdu prba analizy, Cz.PKiNP 2006, nr 2, s. 79.
30 31
126
aktualne brzmienie art. 169 3 k.k.w.). Jednoczenie w doktrynie pojawiay si zasadnie postulaty, aby stosujc rodki delimitujce zakres prawa skazanych do poruszania si, zmiany miejsca pobytu, migrowania, sdy ju wwyrokach dokadnie okrelay, do jakich konkretnie zachowa jest zobowizywany skazywany33. Wodniesieniu do przedmiotu niniejszego artykuu oznacza to zatem, i nie mona a priori wykluczy moliwoci ograniczenia przez ustawodawc swobody przemieszczania si i wyboru miejsca pobytu i zamieszkania przez skazanego wtym sensie, e bd one warunkowane uprzedni zgod sdu na podstawie art. 169 3 k.k.w. Determinuje to jednake konieczno wywaenia rwnowagi pomidzy ochron praw poszczeglnych osb amoliwociami pastwa ichronionymi wartociami konstytucyjnymi, wymaga skrupulatnej i rozwanej decyzji ustawodawcy34, przy ktrym to procesie mie naley na uwadze istot danej instytucji, za granice ingerencji wkonstytucyjne prawa iwolnoci wyznacza zasada proporcjonalnoci oraz koncepcja istoty poszczeglnych praw iwolnoci35.
Nieproporcjonalno ingerencji art. 169 3 k.k.w. wprawo podmiotowe zart. 52 Konstytucji

Wkontekcie przytoczonych wywodw isygnalizowanych wtpliwoci wymaga pogbionego rozwaenia, czy wprowadzenie obecnie funkcjonujcego ograniczenia wynikajcego zart. 169 3 k.k.w., idcego tym samym duo dalej ni oceniona pozytywnie uprzednia regulacja (wktrej wzwizku zomawianym uprawnieniem skazanego istnia obowizek ocharakterze de facto tylko informacyjnym), nie prowadzi do nadmiernej ingerencji wprawo zart. 52 ust. 1 Konstytucji, tj. czy spenione s wymogi art. 31 ust. 3 Konstytucji. Wtym celu konieczne jest, majc na uwadze ugruntowane orzecznictwo TK, dokonanie oceny na trzech paszczyznach: czy aktualna tre art. 169 3 k.k.w., wzakresie koniecznoci uzyskania przez skazanego uprzedniej zgody na zmian miejsca staego pobytu, jest wstanie doprowadzi do zamierzonych przez ni skutkw, awic czy jest narzdziem zdatnym do osignicia zamierzonego przez ustawodawc celu, czy nadanie aktualnej treci art. 169 3 k.k.w. jest niezbdne (konieczne) dla ochrony interesu publicznego, zktrym instytucja ta jest powizana, czy efekty wprowadzenia regulacji art. 169 3 k.k.w. pozostaj we waciwej proporcji do ciarw, jakie za sob pocigaj (przy zastrzeeniu co dotychczas sygnalizowano jedynie marginalnie e omawiany rygor dotyczy nie tylko spraw dozorowych, ale take kar warunkowo zawieszonych bez orzeczonego dozoru, gdzie jednak na skazanego naoono obowizki zart. 72 k.k.).
Por.: S. Szyrmer, Nowelizacja prawa karnego wwietle ustawy zdnia 27 lipca 2005 r. ozmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postpowania karnego iustawy Kodeks karny wykonawczy, Cz.PKiNP 2006, nr 1, s. 53. 34 Por.: wyrok TK zdnia 15 grudnia 2004 r., sygn. K 2/04, OTK-A2004, nr 11, poz. 117. 35 Tak: wyrok TK zdnia 29 czerwca 2001 r., sygn. K 23/00, OTK 2001, nr 5, poz. 124.
33
127
Jedynie na pierwszej paszczynie moliwa jest zdaniem autorw pozytywna odpowied, wtym sensie, e ograniczenie swobody przemieszczania si skazanych, wznaczeniu wyej okrelonym, wpoczeniu zzabezpieczajcym rygorem wpostaci moliwoci zarzdzenia wykonania kary zpowodu uchylania si od dozoru, zwikszajc efektywno dozoru wsensie ograniczenia wpywu przemieszczania si skazanych na ich rzeczywisty kontakt zpodmiotem nadzorujcym, moe wpyn na zwikszenie szans na osignicie celw postpowania wykonawczego (element funkcjonalny), awistocie celw postpowania karnego sensu largo. Na kolejnych dwch paszczyznach odpowied nie moe by ju pozytywna tj. tak szerokie ujcie ograniczenia wolnoci wynikajce zart. 169 3 k.k.w. nie jest konieczne zpunktu widzenia celw, ktre maj by osignite, pocigajc jednoczenie negatywne skutki wstopniu nieproporcjonalnym do efektu. Taka ocena zwizana jest zanaliz przyczyn (celu) nowelizacji art. 169 3 k.k.w., opart na ujawnionych w toku prac legislacyjnych zamierzeniach projektodawcy, a nastpnie ustawodawcy. W tym zakresie wzi naley pod uwag zwaszcza uzasadnienie rzdowego projektu nowelizacji (druk sejmowy nr 3961), protokoy zposiedze komisji sejmowych isprawozdania zich prac. Odnoszc si wpierwszej kolejnoci do tego fragmentu uzasadnienia projektu nowelizacji, ktry wprost odnosi si do art.169 k.k.w. (pkt 54 uzasadnienia), skonstatowa trzeba wpierwszej kolejnoci jego dalece idc syntetyczno sprowadzajc przedstawienie ratio legis do jednego zdania: zmiana wart. 169 3 i4 k.k.w. jest zmian dostosowawcz zwizan zprojektowanym art. 3 1. Tego rodzaju ujcie, odczytane literalnie, nakazywaoby traktowa zmian art. 169 3 k.k.w. jako cile techniczn, majc na celu zachowanie konsekwencji wuywanej siatce pojciowej, sprowadzajc si do zastpienia zwrotu zamieszkania lub pobytu zwrotem miejsca staego pobytu, uytym przez ustawodawc waktualnej treci art. 3 1 k.k.w. jako kryterium waciwoci miejscowej sdu wpostpowaniu wykonawczym. Gdyby wic zmiana art. 169 3 k.k.w. sprowadzaa si li tylko do tej zmiany, to takie uzasadnienie mogoby zosta uznane za wystarczajce, za sama nowelizacja nie budziaby wtpliwoci konstytucyjnych w omawianym tu zakresie. Rzecz jednak w tym, co wynika prima facie zaktualnej treci art. 169 3 k.k.w. ico wskazano wczci wstpnej artykuu, e zmiana obejmuje take istot obowizku cicego na skazanym, ktry to zakres materialny obowizku wyznacza jednoczenie zakres ograniczenia korzystania zwolnoci zart. 52 ust. 1 Konstytucji. Jak to ju wyej sygnalizowano, zakres tego obowizku by radykalnie odmienny wart. 169 3 k.k.w. wbrzmieniu obowizujcym do dnia 1 stycznia 2012 r.: skazany zobowizany by do informowania kuratora ozmianie miejsca zatrudnienia, zamieszkania lub pobytu co oznacza, i korzystanie przez niego zwolnoci zart. 52 ust. 1 Konstytucji nie byo uzalenione od koniecznoci uzyskania uprzedniej zgody (awic czynnoci ocharakterze konstytutywnym) od decyzji kuratora czy
128
sdu. czyo si to jedynie zobowizkiem informacji (czynno ocharakterze deklaratoryjnym) co do zmiany miejsca zamieszkania lub pobytu. Tak ujmowany obowizek, nabierajc wrcz technicznego charakteru, nie czy si przez to dla skazanego z istotnym ograniczeniem realizacji wolnoci konstytucyjnej. Natomiast tre art. 169 3 k.k.w. po nowelizacji pozostawiajc obowizek informacyjny, np. wzakresie zmiany miejsca zatrudnienia wobec zmiany miejsca staego pobytu, wmiejsce obowizku informacyjnego naoya na skazanego, chccego zmieni to miejsce, obowizek uprzedniego uzyskania zgody sdu (prowadzcego postpowanie wykonawcze). Zistoty tej zgody wynika jej wyprzedzajcy (konstytutywny) charakter tzn. skazanemu tak dugo nie wolno skorzysta zkonstytucyjnej wolnoci wyboru miejsca zamieszkania (staego pobytu), jak dugo nie uzyska zgody sdu. Tak dalece idca zmiana (ograniczenie wolnoci) nie moe wadnej mierze znale li tylko tak jak to wyej wskazano syntetycznej, technicznie wrcz ujmowanej racji (uzasadnienia) oile wsposb oczywisty nie miaaby pozostawa wsprzecznoci zwymogami art. 31 ust. 3 Konstytucji. Powysza konstatacja nakazuje dalsze poszukiwanie ewentualnych argumentw artykuowanych w procesie legislacyjnym. W tym zakresie kolejnym punktem 42 uzasadnienia projektu ustawy dotyczcy art. 159 k.k.w., wramach ktrego przewidziano obowizki analogiczne jak wart. 169 3 k.k.w. warunkowo zwolnionego, ktry nie zosta oddany pod dozr kuratora (zjednoczesnym orzeczeniem obowizkw zwizanych zokresem prby) obowizki nieistniejce wtreci art. 159 k.k.w. przed nowelizacj. Co istotne dla przedmiotu niniejszego artykuu, w tej czci uzasadnienia wskazano, i konsekwencj przyjtej zmiany jest nowelizacja treci art. 169 3 i4 k.k.w. Ztej perspektywy po pierwsze jasne staje si, wbrew literalnej treci pkt 54 cyt. uzasadnienia, i zmiana art. 169 3 k.k.w. nie jest zmian techniczn, ale merytoryczn, bdc wyrazem woli ustawodawcy zmiany modelu postpowania wykonawczego wzakresie objcia cilejsz ni do tej pory kontrol (nadzorem) zachowania skazanego. Trafnoci takiej tezy zdaniem autorw dowodzi moe analiza uzasadnienia projektu w zakresie zamierzonych do osignicia celw postpowania wykonawczego (atake wodniesieniu do postpowania wykonawczego w sprawach karnych zwikszenie efektywnoci orzekanych kar) oraz przyczyn nowelizacji wzakresie waciwoci sdu wpostpowaniu wykonawczym (pkt 3 uzasadnienia: Zasadne jest zatem, aby wykonanie kar, zwaszcza orzeczonych z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, a take rodkw karnych iprobacyjnych, skupi wjednym sdzie, tj. sdzie waciwym dla miejsca staego pobytu skazanego, co pozwoli na lepsz kontrol jego zachowania wokresie prby ipodejmowanie szybkich oraz skuteczniejszych dziaa zmierzajcych do jego resocjalizacji. Zkolei proponowana zmiana waciwoci miejscowej sdu, przy wykonaniu kar nieizolacyjnych orzeczonych bez warunkowego zawieszenia ich wykonania, wywrze pozytywny skutek wsferze ekonomiki procesowej, z uwagi na fakt, e w przedmiocie ewentualnych kar
129
zastpczych orzeka bdzie sd miejsca pobytu skazanego). Nie kwestionujc uprawnienia ustawodawcy do realizacji zaoonych przez siebie celw wzakresie polityki kryminologicznej iwyboru do tego waciwych narzdzi, krytycznie naley odnie si do takiego zbiorczego, zgeneralizowanego zastosowania instytucji skutkujcej ograniczeniem wolnoci konstytucyjnej skazanych (sprawcw). Nie przedstawiono danych (wynikych zanaliz statystycznych, bada akt czy ankietowych np. sdziw wykonawczych), zktrych wynikaaby zasadno tezy opotrzebie zmiany obowizku informacyjnego cicego na skazanym na ograniczenie moliwoci zamiany miejsca staego pobytu. Wszczeglnoci nie wykazano potrzeby takiej zmiany wodniesieniu do kategorii wszystkich skazanych, bez zrnicowania czy chodzi o: warunkowo zwolnionego, skazanego na kar probacyjn zorzeczonym dozorem (ale bez obowizkw probacyjnych), skazanego na kar probacyjn bez dozoru (sensu stricto ale zobowizkami probacyjnymi). Wtej perspektywie, oile na podstawie uprzednio zdobytych przed 1 stycznia 2012 r. dowiadcze zasadnym byo zwikszenie kontroli nad warunkowo zwalnianymi36, otyle wtpliwoci co do zakresu tego obowizku ijego obligatoryjnoci (anie np. fakultatywnoci, skutkujcej monoci orzeczenia takiego obowizku wkonkretnym przypadku, kiedy uzasadniaj to okolicznoci sprawy) budzi objcie nim kadego skazanego (sprawcy art. 67 2 k.k.), wobec ktrego orzeczono dozr sensu stricte, azwaszcza wprzypadku sprawcy, co do ktrego nie orzeczono dozoru, natomiast orzeczono obowizki probacyjne (zdaniem autorw tre art. 169 3 k.k.w. wzestawieniu z 1 iart. 173 2 pkt 2 k.k.w. uzasadnia tez, i art. 169 3 k.k.w. dotyczy take takich skazanych). Niewykazanie wsposb wyczerpujcy iprzekonujcy racji do takiego istotnego igeneralnego ograniczenia realizacji wolnoci konstytucyjnej prowadzi zatem do ugruntowania podnoszonych uprzednio wtpliwoci: czy regulacja art. 169 3 k.k.w. odpowiada wymogom wzorca konstytucyjnego zart. 31 ust. 3 wzw. zart. 52 ust. 1 Konstytucji RP.
Wprowadzenie noweli do k.k.w. azasada lex mitior agit

Niezalenie od wyej wskazanych wtpliwoci dotyczcych art. 169 3 k.k.w., kwesti wymagajc odrbnego rozwaenia jest to, czy wyraone tam ograniczenie wolnoci konstytucyjnej znajdzie zastosowanie, a dokadniej czy winno znale zastosowanie do skazanych, wobec ktrych orzeczenia (ktrych efektem jest dozr sensu stricte lub tzw. dozr uproszczony obowizki probacyjne bez dozoru) zostay wydane iuprawomocniy si przed dniem 1 stycznia 2012 r. Naley wtym miejscu ponownie przypomnie, e omawiany obowizek wyraono wKodeksie karnym wykonawczym, anie Kodeksie karnym (jak to uczyni ustaAlbowiem skoro orzeczono wobec nich uprzednio kar pozbawienia wolnoci bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, uprawnionym by wniosek, i ich prognoza kryminologiczna na przyszo jest najmniej pewna spord powyej wymienionych kategorii skazanych.
36
130
wodawca wodniesieniu do kary ograniczenia wolnoci art. 34 2 pkt.1 k.k.). Zarwno wprzypadku kary ograniczenia wolnoci, jak te kary pozbawienia wolnoci zwarunkowym zawieszeniem wykonania (poczonych zobowizkami probacyjnymi lub dozorem), ograniczenie wolnoci konstytucyjnej zart. 52 Konstytucji nie wynika ipso iure z samego rodzaju kary (co czynioby regulacj art. 34 2 k.k. wistocie deklaratoryjn), lecz wymaga ustawowego zapisu ocharakterze konstytutywnym. Tym samym skoro regulacje art. 169 3 k.k.w. (wzakresie zmiany miejsca pobytu) iart. 34 2 pkt 2 k.k. maj tosam istot, skadajc si na zwikszenie dolegliwoci orzeczonej kary, to uprawnionym jest oczekiwanie, aby obie znalazy si wKodeksie karnym. Powysza uwaga jest punktem wyjcia take do rozwaenia konsekwencji wzakresie objtym t czci rozwaa wtym znaczeniu, i umieszczenie omawianej sankcji wk.k.w. zamiast wk.k. (mimo i ustaw zdnia 16 wrzenia 2011 r. nowelizowano take Kodeks karny), przy wiadomoci, e aktualna tre art. 169 3 k.k.w. prowadzi (jak wykazano) do faktycznego zwikszenia dolegliwoci kary, aktualizuje pytanie, czy moe wtym zakresie znale zastosowanie wysowiona wart. 4 1 k.k. zasada lex mitior agit. Wocenie autorw podzieli naley wpeni pogld wyraany zarwno worzecznictwie, jak idoktrynie, i interpretacja pojcia czas orzekania z art. 4 1 k.k. winna obejmowa wszystkie fazy postpowania, wtym postpowanie wykonawcze37. Ztej perspektywy art. 169 3 k.k.w. waktualnym brzemieniu nie znalazby zastosowania do wykonania orzecze, ktre uprawomocniy si przed dniem 1 stycznia 2012 r. Rzecz jednak wtym, e ustawodawca wykluczy zastosowanie ww. zasady, albowiem zgodnie ztreci art. 10 ust. 1 ustawy przejciowej zdnia 16 wrzenia 2011 r. przepisy wbrzmieniu nadanym t ustaw stosuje si rwnie przy wykonywaniu orzecze, ktre stay si wykonalne przed dniem jej wejcia wycie. Literalne brzmienie wskazanego przepisu nie pozostawia zatem wtpliwoci co do zamiaru ustawodawcy przy dostrzeeniu ugruntowanego w literaturze iorzecznictwie pogldu, i to metoda jzykowa ma podstawowe znaczenie przy wykadni tekstu prawnego, za odwoanie si do innych metod wykadni (prowadzcych do odmiennych wnioskw) jest moliwe tylko wtedy, gdy rezultat zastosowania wykadni jzykowej prowadziby do skutkw nie dajcych si zaakceptowa. Za trafnoci takiego zdekodowania normy art. 10 ust. 1 ww. ustawy, przemawia take tre jej art. 10 ust. 2 zgodnie zktrym wsprawach zakoczonych prawomocnym orzeczeniem, w ktrych grzywna, nalenoci sdowe lub pienina kara porzdkowa nie zostay wykonane, do wykonania orzeczenia wtym zakresie stosuje si przepisy dotychczasowe. Oznacza to, i ustawodawca wpeni wiadomie dokona wyczenia zasady zart. 4 1 k.k.
37 Por. m.in: Z. Wronkowska, Z. Ziembiski, Zarys teorii prawa, Pozna 1997; J. Wrblewski, Sdowe stosowanie prawa, Warszawa 1972; L. Morawski, Wstp do prawoznawstwa, Toru 1997; atake: A. Zoll (red.), Kodeks karny. Cz szczeglna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., wyd. II, Zakamycze 2004 iwskazane tam judykaty.
131
m.in. wzakresie art. 169 3 k.k.w., przy czym take to rozwizanie moe budzi wtpliwoci co do zgodnoci zKonstytucj. Niezalenie od nakrelonych wczeniej uwag co do zgodnoci art. 169 3 k.k.w. zart. 31 ust. 3 wzw. zart. 52 Konstytucji, dostrzec zatem naleao na omawianej paszczynie dodatkowe okolicznoci. Po pierwsze analiza uzasadnienia projektu nowelizacji (pkt 75) nie dostarcza wistocie adnej wiedzy wzakresie tego, czy projektodawca dokona analizy koniecznoci zastosowania regulacji pogarszajcej (zwikszajcej faktyczn iprawn dolegliwo postpowania wykonawczego) pozycj skazanego (sprawcy) do osb, wobec ktrych wykonalne orzeczenie zapado przed dniem 1 stycznia 2012 r. co dalece utrudnia ocen ewentualnych przesanek takiej decyzji. Po wtre przyjte rozwizanie budzi moe wtpliwoci co do zgodnoci take zart. 2, art. 78 iart. 176 ust. 1 Konstytucji. Wtpliwoci te wynikaj zfaktu, i skazany (sprawca) objty wykonalnym (prawomocnym) orzeczeniem wydanym przed wejciem w ycie nowelizacji, nie jest wyposaany wmoliwo zakwestionowania wramach postpowania sdowego zastosowania wobec niego art. 169 3 k.k.w. waktualnym, pogarszajcym jego sytuacj, brzmieniu (albowiem ustawodawca nie przewidzia takiego instrumentu prawnego art. 178a k.k.w. dotyczy nowego obowizku wynikajcego zpostanowienia wydanego na podstawie art. 74 2 k.k.). Skazany (sprawca), podejmujc uprzednio decyzj (ocen) zapadego orzeczenia co do gwnego przedmiotu postpowania karnego z perspektywy wniesienia rodka odwoawczego zuwagi na nadmiern dolegliwo kary sensu largo dokonywa jej m.in. zperspektywy sposobu wykonywania tego orzeczenia wpostpowaniu wykonawczym (awic take rygorw wynikajcych zart. 169 3 k.k.w.), uznajc te wynikajce zbrzmienia k.k.w. sprzed 1 stycznia 2012 r. za nieprzekraczajce akceptowanej przez niego dolegliwoci. Natomiast od ww. daty wykonywanie tego samego orzeczenia czy si bdzie dla niego zdalej idcymi skutkami (wwyniku wyczenia wart. 10 ust. 1 cyt. ustawy przejciowej zasady lex mitior agit) ito wsytuacji, gdy nie bdzie mg ju zaskary tego orzeczenia zuwagi na jego prawomocno. Ztej perspektywy osoby takie, stosujce si do prawomocnego orzeczenia sdu, znajduj si wgorszej sytuacji od skazanych (sprawcw), co do ktrych to gwne orzeczenie (podlegajce wykonaniu wpostpowaniu wykonawczym, apocigajce za sob obowizki zart.169 3 k.k.w.) zapado lub zapadnie po dniu 1 stycznia 2012 r. albowiem ci ostatni bd mieli prawn moliwo zakwestionowania wdwuinstancyjnym postpowaniu sdowym ww. orzeczenia w caej rozcigoci rozstrzygnicia o karze, wtym m.in. orzeczenie determinujce obowizki zart. 169 3 k.k.w. (np. zastosowanie dozoru czy naoenie obowizku probacyjnego).
132
Wnioski kocowe
Jak zatem wynika zprzedstawionych wywodw, postawione na wstpie zarzuty zdaj si wpeni potwierdza. Zdaniem autorw obecny ksztat art. 169 3 k.k.w. nie wytrzymuje zderzenia ztak stabilnymi monumentami, filarami prawa karnego, jak zasady wyraone paremiami nulla poena sine lege certa czy lex mitior agit formua przejciowa art. 10 ustawy wprowadzajcej zmiany jest tu ewidentnie chybiona inie powinna by womawianym zakresie stosowana. Ponadto komentowany przepis pozostaje woczywistej sprzecznoci zregulacjami nadrzdnymi ikardynalnymi wsystemie prawa art. 31 ust. 3 wzw. zart. 52 ust. 1 Konstytucji RP, aby moe rwnie jej art. 2, art. 78 iart. 176 ust. 1. Jednoczenie woczywisty sposb pojawia si pytanie, jak moliwe byo przyjcie tak dalece wtpliwej regulacji? Po analizie jej projektu iuzasadnie zmian kolejnych przepisw, wtym wymownego powizania ich zszeroko analizowan modyfikacj art. 3 k.k.w. pozostaje przyjcie, e art. 169 tej ustawy dotknito tu niemal bezrefleksyjnie, zwaszcza, e jzykowo korekta jego treci bya rzeczywicie niewielka. Nie zmienia to jednak wadnym wypadku faktycznego jej skutku wpostaci daleko idcej zmiany wzakresie adunku jurydycznego omawianej normy. Jej skutki by moe jeszcze szersze ni dostrzeone przez autorw wymagaj zatem zastanowienia imoliwie szybkiej reakcji ustawodawcy, aby ich negatywny wydwik jak najskuteczniej zmarginalizowa, aostatecznie wyczy. Wtym kontekcie przytoczone argumenty nakazuj wopinii autorw przyj, e miejscem jedynie waciwym dla wprowadzenia do systemu prawa karnego dodatkowego rygoru towarzyszcego probacji powinien by ponad wszelk wtpliwo Kodeks karny. Niemniej element ten powinien by moliwy do stosowania elastycznie, z moliwoci jego modyfikacji, zwaszcza wkontekcie przesanek podmiotowych skazanego (sprawcy) wpostpowaniu wykonawczym. Wobec tych oczekiwa nawet konstrukcja art. 73 k.k. zbliona do art. 34 k.k., gdzie ograniczenie moliwoci zmiany miejsca staego pobytu skazanego-dozorowanego byoby wprost wpisane, nie speniaaby wkontekcie ochrony wolnoci wynikajcej z art. 52 ust. 1 Konstytucji wymogw jej art. 31 ust. 3. Zatem duo bardziej trafnym rozwizaniem, byoby jednak dopisanie omawianego rygoru do listy art. 72 k.k. albo powoanie go jako dodatkowego, fakultatywnego rygoru zwizanego bezporednio zdozorem ijednoczenie podlegajcego instytucji zart. 74 k.k. Wwczas sd wyrokujcy, korzystajc z oddania skazywanego pod dozr, nakadajcy na niego inne obowizki zart. 72 k.k., mgby wrazie zauwaenia po temu wskaza konkretnie wodniesieniu do teje osoby, ograniczy mu take prawo do zmiany miejsca staego pobytu wokresie dozoru. Podlegaoby to orzeczenie (jak cae rozstrzygnicie okarze to istotny element gwarancyjny) kontroli wzakresie susznoci icelowoci wtoku instancji. Niemniej wobec wystpienia po temu przesanek ju na etapie postpowania wykonawczego, sd wykonujcy wyrok, waciwy dla nad-
133
zoru orzeczniczego nad sprawowanym dozorem, mgby take do ww. rodka si odwoa ale rwnie od tego dodatkowego rygoru zwolni. Takie rozwizanie przy wysokim poziomie gwarancji dla skazanego, zapewniaoby take sdom i dziaajcym z ich ramienia kuratorom w peni skuteczne narzdzie suce dyscyplinowaniu skazanych (sprawcw), ktrego brak, jak i istnienie pilnej potrzeby jego uzupenienia, wanie ostatnia cho niezbyt szczliwa zmiana brzmienia art. 169 3 k.k.w. ujawnia. Warto rwnie zwrci uwag, e aktualne brzmienie art. 173 k.k.w. wskazuje pord kompetencji kuratorw sdowych m.in. sprawowanie dozoru wstosunku do skazanego ikontrolowanie wokresie prby wykonania przez niego naoonych obowizkw odstpiono zatem od oglnej, poprzednio obowizujcej formuy kontrolowania przez kuratora w okresie prby (caociowo) zachowania skazanego. Tym bardziej nakazuje taka zmiana literalne wyuszczenie wszelkich powinnoci skazanego zwizanych zokresem prby czy dozorem wstosownym orzeczeniu sdu (wyroku lub postanowieniu wykonawczym vide: przytoczone wnioski niniejszego opracowania), tak by owa kontrola kuratora moga znajdowa rzeczywiste podstawy.
Rafa Skrt, Sawomir Stasiorowski

SDOWY KURATOR ZAWODOWY W WIETLE NOWELIZACJI KODEKSU KARNEGO WYKONAWCZEGO
Wdniu 1 stycznia 2012 roku wesza wycie ustawa zdnia 16 wrzenia 2011 roku ozmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz niektrych innych ustaw1. Wuzasadnieniu do jej projektu2 czytamy, e podstawowym celem reformy prawa karnego byo poprawienie funkcjonowania wymiaru sprawiedliwoci, tj. usprawnienie procedur, zmniejszenie kosztw postpowa, skrcenie czasu ich trwania, atake wodniesieniu do postpowania wykonawczego wsprawach karnych zwikszenie efektywnoci orzekanych kar. Uznano, e dotd obowizujce wtym zakresie regulacje obarczone byy istotnymi wadami, prowadzcymi przede wszystkim do przewlekoci postpowania, jego nieefektywnoci oraz nieuzasadnionej kosztownoci. Niniejsze opracowanie powicone jest wprowadzonym zmianom wachlarza uprawnie iobowizkw kuratorw sdowych wykonujcych orzeczenia wsprawach karnych, okrelonych wKodeksie karnym wykonawczym3.
Waciwo sdu wpostpowaniu wykonawczym

Nowelizacja wprowadzia istotne zmiany wtreci przepisu art. 3 1 k.k.w., ktry okrela waciwo sdu wpostpowaniu karnym wykonawczym. Utrzymano wprawdzie regu, e wpostpowaniu wykonawczym waciwy jest sd, ktry wyda orzeczenie wpierwszej instancji, ale rwnoczenie wprowadzono od niej wyjtki. Zgodnie zdotychczasowym brzmieniem komentowanego przepisu, sdowy kurator zawodowy prowadzi sprawy zwizane z warunkowym zawieszeniem wykonania kary lub warunkowym umorzeniem postpowania karnego wraz zorzeczonym obowizkiem probacyjnym niezalenie od tego, czy skazany lub sprawca mia miejsce staego pobytu wokrgu sdu orzekajcego.
Patrz Dz.U. Nr 240, poz. 1431. Uzasadnienie do projektu ustawy ozmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy iniektrych innych ustaw, druk 3961, s. 133,http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/316ED99E8FA7FC79C12578550 032952A/$file/3961.pdf 3 Ustawa zdnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 zpn. zm.).
1 2
136
Stosownie do nowego brzmienia przepisu art. 3 1 k.k.w., waciwym do sprawowania kontroli nad wykonaniem orzeczenia wobec skazanego lub sprawcy, przebywajcego wokrgu innego sdu, ni sd pierwszej instancji, bdzie sd rwnorzdny, ktry jest waciwy ze wzgldu na miejsce staego pobytu skazanego4. Tym samym sdowy kurator zawodowy nie bdzie prowadzi spraw bez orzeczonego dozoru, wobec skazanego lub sprawcy, ktry ma miejsce staego pobytu w innym okrgu sdowym. O waciwoci sdu do wykonania orzeczenia decyduje wic nie tylko kryterium staego pobytu skazanego, ale take wymg sdu rwnorzdnego sdowi pierwszej instancji. Dotychczas wsprawach zwizanych zwykonaniem orzeczenia owarunkowym zawieszeniu wykonania kary, jak iwsprawie zarzdzenia wykonania zawieszonej kary, waciwy by ten sd, ktry wdanej sprawie orzeka wpierwszej instancji. Wyjtkiem od zasady byy te, okrelone oglnie wprzepisie, jako chyba e ustawa stanowi inaczej, awskazane przepisami art. 55 1, 163 1, 169, 177 i178 k.k.w. Wprzypadku wykonywania dozoru waciwym sdem by ten, wokrgu ktrego dozr by lub mia by wykonywany. Obecnie, przy karze warunkowo zawieszonej, kiedy odozorze wpierwszej instancji orzeka sd okrgowy, rwnie ten sd bdzie waciwy wsprawach zwizanych zwykonaniem tego orzeczenia, ajeli skazany bdzie posiada miejsce staego pobytu poza okrgiem tego sdu, waciwy bdzie sd rwnorzdny waciwy ze wzgldu na miejsce staego pobytu skazanego5.
Postpowanie wykonawcze przed sdem

Dla sdowego kuratora zawodowego szczeglne znaczenie ma przepis art. 6 2 k.k.w., zgodnie ztreci ktrego skazany albo osoba godna zaufania, jako ustanowiony przez niego przedstawiciel, zwaszcza spord przedstawicieli stowarzysze, fundacji, organizacji iinstytucji (art. 42 k.k.w. wzw. zart. 38 1 k.k.w.), ma obowizek kadorazowego uzasadnienia swojego wniosku oraz doczenia odpowiednich dokumentw. Dziki tej zmianie przeniesiono na skazanych ciar dowodowy wzakresie wnioskw skadanych wtrybie art. 6 2 k.k.w. Wskazany przepis jest nastpstwem konstytucyjnie chronionego prawa do skadania petycji, wnioskw iskarg winteresie publicznym, wasnym lub innej osoby za jej zgod, do organw wadzy publicznej oraz do organizacji iinstytucji spoecznych wzwizku zwykonywanymi przez nie zadaniami zleconymi zzakresu administracji publicznej (art. 63 Konstytucji RP)6.
S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy, Komentarz, 3 wydanie, C.H. Beck Warszawa 2010, s. 6; Miejscem pobytu skazanego jest miejsce jego faktycznego pobytu czasowego, chociaby skazany nie dopeni obowizku zameldowania si wmiejscowoci, wktrej faktycznie przebywa (post. SN z24.06.1978 r. III KO 1278, OSNPG 1978, Nr 12, poz. 137). 5 Por. S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy, Komentarz, 4 wydanie, C.H. Beck Warszawa 2012, s. 65. 6 Szerzej Z. Hoda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy, komentarz, Gdask 2005, s. 75-79.
4
Sdowy kurator zawodowy w wietle nowelizacji Kodeksu karnego wykonawczego
137
Jeeli wniosek, skarga lub proba skazanego, kierowana do sdowego kuratora zawodowego, nie bdzie spenia wymogw formalnych oraz uzasadnienia zawartych wnich da wstopniu umoliwiajcym jego rozpoznanie, albo zawiera wyrazy lub zwroty powszechnie uznawane za obelywe stosownie do art. 6 3 kurator moe pozostawi wniosek, skarg lub prob bez rozpoznania. Zgodnie z treci zmienionego przepisu art. 9 3 k.k.w., postanowienie wpostpowaniu wykonawczym staje si wykonalne zchwil wydania, chyba e przepis szczeglny bdzie wskazywa inaczej, np. kiedy prokurator sprzeciwia si udzieleniu przerwy wwykonaniu kary pozbawienia wolnoci (art. 154 1 k.k.w.) albo zarzdzenie wykonania kary nastpio w trybie fakultatywnym (art. 178 2 i3 k.k.w.). W tych, a take innych, przypadkach wskazanych w ustawie postanowienia staj si wykonalne zchwil uprawomocnienia. Natychmiast wykonalne zchwil wydania s postanowienia ozarzdzeniu wykonania kary wtrybie obligatoryjnym (art. 75 1 k.k.) lub orzeczenia ozastpczej karze pozbawienia wolnoci. Zaznaczy naley, e sd bdzie mg wstrzyma wykonanie postanowienia przed jego prawomocnoci (art. 9 3 k.k.w.). Ztreci przepisu art. 9 4 wynika, e zoenie wniosku owydanie postanowienia wpostpowaniu wykonawczym, co do zasady, nie wstrzymuje wykonania orzeczenia, ktrego wniosek dotyczy, co niweluje dotychczasowe wtpliwoci wystpujce wpraktyce7. Sd, wwietle obecnie obowizujcych przepisw, bdzie mg odstpi od tej zasady jedynie wwypadkach szczeglnie uzasadnionych, na przykad gdy zuzasadnienia zoonego wniosku wynika bdzie, e wskazane jest wstrzymanie wykonania orzeczenia. Wan zmian, zpunktu widzenia sdowego kuratora zawodowego, wprowadzono poprzez nadanie nowego brzmienia przepisowi art. 14 1 k.k.w. Ztreci przepisu wynika, e sdowy kurator zawodowy nie posiada uprawnienia do wydania zarzdzenia zebrania informacji oskazanym wdrodze wywiadu rodowiskowego. Przepis ten jednoczenie wsposb precyzyjny wskazuje, e kurator zawodowy posiada okrelon legitymacj do zarzdzenia zebrania informacji dotyczcych skazanego, np. poprzez zwrcenie si do administracji jednostki penitencjarnej oudzielenie informacji wzakresie zachowania skazanego, ktry odbywa kar pozbawienia wolnoci wwarunkach izolacji wiziennej lub do jednostki Policji (np. o wykaz interwencji podejmowanych wobec
Zdaniem Sdu Najwyszego (uchwaa SN zdnia 25.02.2008 r., IKZP 32/08, OSNKW 2009/4/25), zoenie wniosku powinno wstrzyma czynnoci zmierzajce do osadzenia skazanego wzakadzie karnym, a do czasu rozstrzygnicia (zwyjtkiem sytuacji, gdy skazanemu ju nie przysugiwao prawo do kolejnego odroczenia). Wswoich rozwaaniach Sd dopatrzy si normatywnej podstawy do takiego zaniechania, wkonstytucyjnej zasadzie prawa do sdu (art.45 ust. 1 Konstytucji RP). Odmienne stanowisko prezentowa K. Postulski m.in. w glosie do uchway SN z dnia 30.06.2008 r., IKZP 15/08, Prokuratura iPrawo 2008, z. 12, s. 160, jak iK.Nowicki wglosie do uchway SN zdnia 25.02.2008 r., IKZP 32/08, LEX/el. 2010.
7
138
podopiecznego kuratora, prowadzonych postpowaniach przygotowawczych, czy znane jest dzielnicowemu miejsce pobytu okrelonego podmiotu postpowania wykonawczego itd.). Zmiana treci wskazanego przepisu rozszerza, w sposb istotny, zakres podmiotw, ktre mog zarzdzi kuratorowi sdowemu zebranie informacji dotyczcych skazanego wdrodze wywiadu rodowiskowego. Zarzdzenia tego moe dokona organ wymieniony w art. 2 pkt 1-5 k.k.w., do ktrych nale odpowiednio: 1) sd pierwszej instancji lub inny sd rwnorzdny, 2) sd penitencjarny, 3) prezes sdu lub upowaniony sdzia, 4) sdzia penitencjarny, 5) dyrektor zakadu karnego, aresztu ledczego, atake dyrektor okrgowy iDyrektor Generalny Suby Wiziennej albo osoba kierujca innym zakadem przewidzianym wprzepisach prawa karnego wykonawczego oraz komisja penitencjarna. O ile zarzdzenie wywiadu rodowiskowego przez organy wymienione w art. 2 pkt 1-4 k.k.w. nie budzio wtpliwoci w praktyce, o tyle okrelone wpunkcie 5 organy suby wiziennej, ju tak. Aeby wsposb jednoznaczny okreli organ suby wiziennej, ktry moe zarzdzi przeprowadzenie wywiadu rodowiskowego przez kuratora sdowego, naley wskaza zmian, ktra nastpia wprzepisie art. 242 k.k.w., poprzez dodanie m.in. 4a otreci: Okrelenie dyrektor oznacza rwnie zastpc dyrektora aresztu ledczego lub zakadu karnego, atake funkcjonariusza lub pracownika zakadu karnego lub aresztu ledczego, ktry zosta upowaniony do zastpowania dyrektora zakadu karnego lub aresztu ledczego podczas jego nieobecnoci8. Dotychczas kurator sdowy stawa czsto przed dylematem, czy zarzdzenie wydane wtrybie art. 14 k.k.w. iparafowane przez zastpc dyrektora zakadu karnego lub aresztu ledczego, czy te kierownika penitencjarnego nie uchybia warunkom formalnym, jako e zarwno zastpca danej jednostki penitencjarnej, jak ikierownik penitencjarny nie jest organem postpowania wykonawczego wrozumieniu tego przepisu. Analogiczny dylemat stanowi rwnie przedmiot rozwaa dla Sdu Apelacyjnego wSzczecinie9. Wwietle tej zmiany, tego rodzaju wtpliwoci nie powinny ju wystpowa wpraktyce. Zauway naley, e pomimo obszernych prac nad nowelizacj ustawy Kodeks karny wykonawczy, nadal nie rozstrzygnita pozostaa kwestia jej kolizji zustaw zdnia 27 lipca 2001 r. okuratorach sdowych dalej (u.o.k.s.)10, wanie
Art. 242 4a dodany przez ustaw zdnia 16 wrzenia 2011 r. (Dz.U. Nr 240, poz. 1431). Zob. Postanowienie Sdu Apelacyjnego wSzczecinie zdnia 8 kwietnia 2009 r. II AKzw 236/09, Biuletyn Sdu Apelacyjnego wSzczecinie 2011/1/57. 10 Dz.U. Nr 98, poz. 1071, zpn. zm.
8 9
139
wkwestii okrelenia podmiotw uprawnionych do zarzdzenia wywiadu rodowiskowego kuratorowi sdowemu. Zgodnie ztreci przepisu art. 11 pkt 2 ustawy okuratorach sdowych, kurator sdowy obowizany jest do przeprowadzania wywiadw rodowiskowych jedynie na zlecenie sdu lub sdziego. Profesor Stefan Lelental podkrela, e poza sdem isdzi aden inny organ wykonujcy orzeczenie, nie moe wyda zarzdzenia dla kuratora sdowego, za czym przemawia ustrojowo-organizacyjne usytuowanie kurateli sdowej wstrukturach sdownictwa11. Zaznaczy naley, e wpraktyce nie zdarzaj si przypadki, wktrych kurator odmwiby wykonania wywiadu rodowiskowego, zleconego przez administracj zakadu karnego. Odmienn, cho nie mniej istotn kwesti jest danie zebrania wdrodze wywiadu rodowiskowego informacji, przez wskazane organy postpowania wykonawczego, na podstawie przepisu art. 14 1 k.k.w. Naley podkreli, e obecnie wywiad rodowiskowy stanowi rdo informacji dla organw wykonujcych orzeczenie wwikszoci postpowa incydentalnych, rnicych si midzy sob skutkiem prawnym dla podmiotu postpowania wykonawczego, m.in. wpostpowaniu ozarzdzenie wykonania kary pozbawienia wolnoci warunkowo zwieszonej bez orzeczonego dozoru, o udzielenie przerwy wwykonaniu kary pozbawienia wolnoci, wpostpowaniu oudzielenie zgody na odbywanie kary pozbawienia wolnoci poza zakadem karnym wsystemie dozoru elektronicznego, owarunkowe zwolnienie zodbycia reszty kary pozbawienia wolnoci oraz oodroczenie wykonania kary pozbawienia wolnoci. Znamienne jest, e od 1 stycznia 2012 roku art. 14 stosuje si odpowiednio take do prowadzenia kontroli przebiegu postpowania wykonawczego iwykonania naoonych przez sd obowizkw wsprawach odroczenia wykonania kary pozbawienia wolnoci (art. 151 5 k.k.w.), warunkowego umorzenia postpowania karnego (art. 177 k.k.w.), warunkowego zawieszenia wykonania kary oraz warunkowego zwolnienia wobec skazanego, ktry nie zosta oddany pod dozr kuratora (art. 178 1 iart. 163 3 k.k.w.), atake przerwy wwykonaniu kary pozbawienia wolnoci (art. 153 2 k.k.w.). Wkadym zwymienionych przypadkw zakres zbieranych przez kuratora sdowego informacji jest rny wzalenoci od rodzaju postpowania. Tymczasem kwestie zwizane zwykonaniem wywiadu rodowiskowego nadal reguluje, na podstawie niezmienionego zakresu delegacji opisanej wprzepisie art. 14 2 k.k.w., Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci zdnia 26 sierpnia 2003 r. wsprawie okrelenia innych ni kurator sdowy organw powoanych do przeprowadzenia wywiadu rodowiskowego, jego zakresu oraz trybu przeprowadzenia12. Zgodnie ztreci
11 12
S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy, Komentarz, 4 wydanie, Warszawa 2012, s. 143. Dz.U. Nr 152, poz. 1495.
140
rozporzdzenia ( 2 ust. 1), wywiad rodowiskowy powinien zawiera informacje dotyczce: 1) sytuacji rodzinnej imajtkowej skazanego; 2) rde utrzymania skazanego; 3) zachowa skazanego, zwaszcza wiadczcych onaruszeniu przez niego porzdku prawnego, awprzypadku onierza wczynnej subie wojskowej rwnie onaruszeniu dyscypliny wojskowej; 4) wykonywania obowizkw naoonych przez sd. Majc na uwadze zrnicowanie postpowa, wktrych zarzdza si przeprowadzenie wywiadu rodowiskowego kuratorowi sdowemu, oczywistym jest, e zakres informacji wskazany w rozporzdzeniu jest niewystarczajcy, a nawet niekiedy nieadekwatny do rodzaju prowadzonego postpowania wykonawczego. Wprawdzie na podstawie 2 ust. 2 wskazanego rozporzdzenia, organ zarzdzajcy przeprowadzenie wywiadu rodowiskowego moe zleci zebranie take innych informacji ni okrelone wust. 1, jeeli taka potrzeba wyoni wpostpowaniu wykonawczym, to jednak wpraktyce zarzdzajcy przeprowadzenie wywiadu rodowiskowego, czsto nie korzystaj ze swojego uprawnienia. Postulatem de lege ferenda jest doprecyzowanie idopasowanie do obecnych potrzeb praktyki wykonywania orzecze, rozporzdzenia realizujcego delegacj ustawy na podstawie przepisu art. 14 2 k.k.w. Wtym kontekcie naley rozway take wprowadzenie adekwatnego formularza wywiadu rodowiskowego, ktry zunifikowaby zakres informacji gromadzonych przez kuratorw sdowych na terenie kraju, wzalenoci od celu postpowania wykonawczego, ktremu ma suy. Tre przepisu art. 19 3 k.k.w.13 wskazuje, e ciar dowodowy wzakresie skadanych wnioskw owszczcie postpowania incydentalnego przed sdem, nie dotyczy jedynie skazanego, lecz rwnie wszystkich podmiotw uprawnionych do inicjowania takiego postpowania, wtym rwnie sdowego kuratora zawodowego. Zatem wprzypadku niezawarcia odpowiedniego uzasadnienia da wskazanych we wniosku przez sdowego kuratora zawodowego, sd bdzie mg pozostawi go bez rozpoznania. Konieczno przytoczenia przez sdowego kuratora zawodowego we wniosku prawidowej argumentacji faktycznej iprawnej jest wymagane nie tylko rang podmiotu skadajcego taki wniosek, ale take trosk oautorytet sdowego kuratora zawodowego wocenie podopiecznych, ktry zaley wduym stopniu od zasadnoci skadanych wnioskw14. Ponadto sd powinien dooy stara, aby rozpozna wniosek tam, gdzie nie jest wymagany udzia w posiedzeniu osb, ktrym takie prawo przysuguje, wterminie 21 dni odaty jego wpywu (jest to termin instrukcyjny dla sdu), np. wprzedmiocie: rozstrzygnicia wtpliwoci, co
Dodany przez ustaw zdnia 16 wrzenia 2011 r. (Dz.U. Nr 240, poz. 1431), zmiana wesza wycie 1 stycznia 2012 r. 14 Zob. Z. Hoda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Gdask 2005, s. 577.
13
141
do wykonania orzeczenia (art. 13 k.k.w.), umorzenia lub zawieszenia postpowania wykonawczego (art. 15 1 i2 k.k.w.), wprzedmiocie zmiany lub uchylenia postanowienia (art. 24 k.k.w.), zarzdzenia wykonania kary pozbawienia wolnoci (art. 75 1 k.k15), czy odwoania warunkowego zwolnienia (art. 160 1 k.k.w.). Ponadto, istotn zmian wzakresie obowizkw ipraw sdowego kuratora zawodowego, jest regua okrelona przepisem art. 22 1 k.k.w., zgodnie zktr ma on prawo wzi udzia wposiedzeniu sdu tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi. Niestawiennictwo kuratora na posiedzeniu sdu, naleycie zawiadomionego oterminie icelu posiedzenia, nie wstrzymuje rozpoznania sprawy (art. 22 2 k.k.w.). Do grupy postpowa, wktrych sdowy kurator zawodowy ma prawo wzi udzia nale m.in. sprawy o: zarzdzenie wykonania zastpczej kary pozbawienia wolnoci (art. 48 i65 2 k.k.w.), odwoanie warunkowego zwolnienia (art. 160 3 k.k.w.), udzielenie warunkowego zwolnienia, jeeli zoy taki wniosek (art. 161 1 k.k.w.), udzielenie odroczenia lub przerwy, jeeli zoy taki wniosek (art. 153a 1 k.k.w.), warunkowe zawieszenie kary odroczonej, jeeli zoy taki wniosek (art. 152 3 k.k.w.), zarzdzenie wykonania kary pozbawienia wolnoci, gdy skazany zosta oddany pod dozr lub zobowizany do wykonania obowizkw zwizanych zokresem prby, chyba e zachodz przesanki zarzdzenia kary okrelone wart. 75 1 lub 3 k.k. (art. 178 2 k.k.w.) Oile ztreci wymienionych przepisw wynika, e sdowy kurator zawodowy ma prawo do uczestniczenia we wskazanych ustaw postpowaniach, otyle ztreci przepisu art. 173 2 pkt 11 k.k.w., udzia wtych posiedzeniach zaliczono wpoczet jego obowizkw. Naley take pamita, e do czasu przyjcia nowego rozporzdzenia na podstawie delegacji ustawowej zawartej wprzepisie art. 176 k.k.w., obowizuje Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci zdnia 7 czerwca 2002 r. wsprawie zakresu praw iobowizkw podmiotw sprawujcych dozr, zasad itrybu wykonywania dozoru oraz trybu wyznaczania przez stowarzyszenia, organizacje iinstytucje swoich przedstawicieli do sprawowania dozoru16, atake Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci zdnia 12 czerwca 2003 r. wydane na podstawie art. 12 u.o.k.s. wsprawie szczegowego sposobu wykonywania uprawnie iobowizkw kuratorw sdowych17. Z treci tego ostatniego wynika jednoznacznie, e sdowy kurator zawodowy ma obowizek uczestniczenia w posiedzeniach sdu, dotyczcych osb skazanych na kar ograniczenia wolnoci oraz dotyczcych wykonywania pracy spoecznie uytecznej ( 11 pkt 9), a take w posiedzeniach sdu
Ustawa zdnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88 poz. 553, zpn. zm.) Dz.U. Nr 91, poz. 812. 17 Dz.U. Nr 112, poz. 1064.
15 16
142
dotyczcych osb znajdujcych si wokresie prby, pod dozorem lub tych, na ktre naoono obowizek utrzymywania kontaktw zzawodowym kuratorem sdowym ( 15 pkt 3). Majc na uwadze wymienione okolicznoci naley przyj, e udzia sdowego kuratora zawodowego we wskazanych posiedzeniach sdu ma charakter wzgldnie obligatoryjny. Dokonan zmian wtreci przepisu art. 24 k.k.w. wyduono odalsze trzy miesice okres, w jakim sd moe uchyli lub zmieni postanowienie na niekorzy skazanego, po jego wydaniu. Obecnie okres ten wynosi 6 miesicy. Naley przy tym mie na uwadze, e zakaz ten nie dotyczy innych postanowie wydawanych wpostpowaniu wykonawczym na niekorzy skazanego na podstawie innych przepisw, tj. oodwoaniu odroczenia lub przerwy wwykonaniu kary na podstawie art. 156 k.k.w., ooddaniu skazanego pod dozr, bd naoeniu na warunkowo zwolnionego dodatkowych obowizkw na podstawie art. 163 2 k.k.w.18.
Kara grzywny
Nowym brzmieniem przepisu art. 45 k.k.w. utrzymano regu, e zamiana grzywny na prac spoecznie uyteczn jest fakultatywna. Sd moe, lecz nie musi dokonywa zamiany, z racji odpowiedniego stosowania w tym zakresie przepisw art. 53-58 i 60 k.k. Przy czym szczeglne znaczenie w przypadku orzeczenia pracy spoecznie uytecznej bdzie mia art. 58 2a, zgodnie ztreci ktrego wskazanej pracy nie orzeka si, jeeli stan zdrowia skazanego lub jego waciwoci iwarunki osobiste uzasadniaj przekonanie, e tego obowizku nie wykona. Zasadnicz rnic, wobec wczeniej obowizujcej treci przepisu art. 45 1 k.k.w. jest to, e obecnie nie jest ju wymagana zgoda skazanego do zamiany grzywny na prac spoecznie uyteczn. Kurator zawodowy, jako organ postpowania wykonawczego, ktry organizuje ikontroluje wykonywanie pracy spoecznie uytecznej, zwrci musi uwag na to, e stosownie do treci przepisu art. 45 2 k.k.w., do pracy spoecznie uytecznej nie maj ju zastosowania przepisy dotyczce kary ograniczenia wolnoci wzakresie odroczenia iprzerwy. Zgodnie ztreci przepisu art. 46 k.k.w., jeeli egzekucja grzywny okazaa si bezskuteczna lub zokolicznoci sprawy wynika, e byaby ona bezskuteczna, sd zarzdza wykonanie zastpczej kary pozbawienia wolnoci, gdy skazany nie wyrazi zgody na podjcie pracy spoecznie uytecznej albo uchyla si od jej wykonania, lub zamiana grzywny na prac spoecznie uyteczn jest niemoliwa lub niecelowa. Przepisy art. 46 3 i47 3 k.k.w., ktre dotd dopuszczay, po zarzdzeniu zastpczej kary pozbawienia wolnoci za niewykonan grzywn, warunkowe
18
S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wydanie 4, Warszawa 2012, s. 174.
143
zawieszenie jej wykonania oraz ponown zamian na prac spoecznie uyteczn, obecnie nie przewiduj takich moliwoci. W konsekwencji umoliwi to znaczce przyspieszenie wykonalnoci zarwno kary grzywny, jak ipracy spoecznie uytecznej oraz zastpczej kary pozbawienia wolnoci. Podobne zasady bd dotyczy rwnie kary grzywny orzeczonej zmocy przepisw ustawy Kodeks wykrocze19. Moliwo zamiany grzywny na prac spoecznie uyteczn, jak i zastpcz kar aresztu stosuje si rwnie do osb, ktrym wymierzono grzywn wkwocie do 500 z (art. 25 k.w.). Wposiedzeniu wprzedmiocie zarzdzenia zastpczej kary pozbawienia wolnoci za niewykonan grzywn ma prawo wzi udzia sdowy kurator zawodowy, ale tylko wsytuacji, kiedy skazany, ktrego posiedzenie dotyczy, pozostaje take pod dozorem kuratora. Takie ujcie uprawnienia kuratora, moe budzi wtpliwoci interpretacyjne, amianowicie czy sdowy kurator zawodowy moe uczestniczy wkadym posiedzeniu sdu, dotyczcym zarzdzenia zastpczej kary pozbawienia wolnoci wobec skazanego, ktry pozostaje pod dozorem, choby grzywn orzeczono innym anieli dozr wyrokiem sdu, czy te kurator moe uczestniczy jedynie wpostpowaniu incydentalnym wsytuacji, kiedy dozr prowadzi na podstawie wyroku sdu, ktry orzeka take ogrzywnie. Majc na wzgldzie racjonalno ustawodawcy, naley przyj drug zwymienionych moliwoci, tj. sdowy kurator zawodowy ma prawo wzi udzia wposiedzeniu sdu wprzedmiocie zarzdzenia wykonania zastpczej kary pozbawienia wolnoci za niewykonan grzywn tylko wwczas, gdy prowadzi dozr wtym samym postpowaniu wykonawczym. Nowych regulacji wprowadzonych ustaw zmieniajc, w myl przepisw temporalnych, nie stosuje si wtych sprawach, ktre uprawomocniy si przed nowelizacj iwktrych grzywna nie zostaa wykonana.
Kara ograniczenia wolnoci

Wan zpunktu widzenia sdowego kuratora zawodowego zmian jest skrelenie wtreci przepisu art. 61 1 k.k.w. in fine zwrotu jak rwnie odda skazanego pod dozr lub od dozoru zwolni. Dziki tej zmianie definitywnie rozwizano spory interpretacyjne zwizane zmoliwoci orzekania dozoru wpostpowaniu wykonawczym, przy orzeczonej karze ograniczenia wolnoci. Ponadto nowe brzmienie przepisu art. 65 k.k.w. wykluczyo moliwo zamiany kary ograniczenia wolnoci na zastpcz kar grzywny. Wrazie uchylania si skazanego od wykonania kary ograniczenia wolnoci lub naoonych na niego obowizkw, sd bdzie zobligowany zarzdzi zastpcz kar pozbawienia wolnoci. Wprzepisie tym wystpuje tzw. obligatoryjno wzgldna zarzdzenia wykonania zastpczej kary pozbawienia wolnoci, ktra moe nastpi oile sd stwierdzi, e skazany uchyla si od wykonania kary. Wymaga to naleytego zbadania przez sd przyczyn niepodjcia wyznaczonej pracy, atake stwier19
Ustawa zdnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykrocze (Dz.U. Nr 12, poz. 114).
144
dzenia, czy byy zalene, czy te niezalene od woli skazanego20. Analogiczne rozwizania wprowadzono take wprzepisach Kodeksu wykrocze (art. 22 i23 1), gdzie take odstpiono od moliwoci orzekania zastpczej kary grzywny. Skrelenie przepisu art. 65 5, ktry dawa sdowi moliwo wstrzymania wykonania zastpczej kary pozbawienia wolnoci wwypadku, gdy skazany podejmie nakazan prac ipodda si rygorom zni zwizanym, zpunktu widzenia praktyki, jest zmian daleko idc. Przepis dotychczas obowizujcy umoliwia skazanemu podjcie pracy na cele spoeczne po zarzdzeniu wykonania zastpczej kary pozbawienia wolnoci. Obecnie jedyn moliwoci wstrzymania wykonania zastpczej kary pozbawienia wolnoci jest okoliczno wynikajca z treci przepisu art. 9 4 k.k.w., tj. wstrzymania wykonania postanowienia owykonaniu zastpczej kary pozbawienia wolnoci zuwagi na zoenie przez skazanego wniosku owydanie postanowienia wpostpowaniu wykonawczym (np. ouchylenie postanowienia ozastpczej karze pozbawienia wolnoci). Niemniej jednak przystpienie przez skazanego do pracy spoecznej po prawomocnym orzeczeniu zastpczej kary przed uchyleniem lub zmian tego postanowienia wkadym przypadku jest niedopuszczalne. Sdowy kurator zawodowy nie powinien wtej sytuacji kierowa skazanego do wykonania kary ipowiadomi wyznaczony podmiot oprawomocnym postanowieniu sdu21. Rezygnacja zmoliwoci wstrzymania wykonania zastpczej kary wymusia zkolei zmian wsposobie prowadzenia przez zespoy kuratorskiej suby sdowej ewidencji wwykazie Kkow, tj. wprowadzia konieczno zakrelenia pozycji wwykazie Kkow ju wmomencie uprawomocnienia si postanowienia ozastpczej karze, bez koniecznoci oczekiwania na osadzenie skazanego wzakadzie karnym22. W posiedzeniu w przedmiocie zastpczej kary pozbawienia wolnoci ma prawo wzi udzia wkadym przypadku sdowy kurator zawodowy.
Odroczenie iprzerwa wwykonaniu kary pozbawienia wolnoci

Wprowadzone zmiany dotyczc rwnie instytucji fakultatywnego odroczenia wykonania kary pozbawienia wolnoci, wzakresie rezygnacji zmaksymalnego okresu na jaki sd mg jednorazowo wtym trybie odroczy kar, tj. do 6 miesicy. Jeli sd uzna to za zasadne icelowe, moe odroczy jednorazowo kar na okres do roku. Natomiast wstosunku do skazanej kobiety ciarSzerzej: S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wydanie 4, Warszawa 2012, s. 314-315. Zob. 11 pkt 6 Rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci z dnia 12 czerwca 2003 r. w sprawie szczegowego sposobu wykonywania uprawnie iobowizkw kuratorw sdowych (Dz.U. Nr 112, poz. 1064). 22 Zarzdzeniem Ministra Sprawiedliwoci z dnia 29 grudnia 2011 r., zmieniajcym zarzdzenie wsprawie organizacji izakresu dziaania sekretariatw sdowych oraz innych dziaw administracji sdowej (Dz. Urz. MS z 2012 r. poz. 12), 508 ust. 21 otrzyma brzmienie: () po uprawomocnieniu si postanowienia wprzedmiocie zamiany kary ograniczenia wolnoci na kar zastpcz naley zakreli wwykazie Kkow numer porzdkowy, ateczk przekaza do sekretariatu wydziau celem doczenia do akt sprawy karnej lub sprawy owykroczenie.
20 21
145
nej oraz osoby skazanej samotnie sprawujcej opiek nad dzieckiem sd moe odroczy wykonanie kary na okres do 3 lat po urodzeniu dziecka (art. 151 1 k.k.w.). Wobec skazanego, ktry spenia przesanki formalne, odroczenie wykonania kary moe rwnie nastpi na okres do 2 lat, kiedy liczba osadzonych wskali kraju przekroczy ogln pojemno zakadw karnych (art. 151 2). Otakiej sytuacji powiadamia wspecjalnej informacji Dyrektor Generalny SW. Nowelizacja wprowadza zmiany winstytucji odroczenia wykonania kary pozbawienia wolnoci, ktra nie miaa dotd charakteru probacyjnego. Obecnie istnieje moliwo naoenia na skazanego obowizkw otakim charakterze, tj.: podjcia stara oznalezienie pracy zarobkowej, zgaszania si do wskazanej jednostki Policji wokrelonych odstpach czasu lub poddania si odpowiedniemu leczeniu lub rehabilitacji, oddziaywaniom terapeutycznym lub uczestnictwu wprogramach korekcyjno-edukacyjnych (art. 151 4 k.k.w.). Wrazie orzeczenia wymienionych obowizkw, dla ich kontroli sd bdzie stosowa odpowiednio art. 14 k.k.w. (art. 151 5 k.k.w.). Utrzymano zasad, e jeeli odroczenie wykonania kary nie przekraczajcej 2 lat pozbawienia wolnoci trwao przez okres co najmniej jednego roku sd moe warunkowo zawiesi wykonanie tej kary na zasadach okrelonych wart. 69-75 k.k. (art. 152 1 k.k.w.). Kurator, na mocy przepisu art. 152 2 k.k.w. uzyska prawo do zoenia wniosku owarunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolnoci. Na celowo takiego rozwizania ju wczeniej wskazywano w literaturze, a nawet przypisywano kuratorowi zawodowemu prawo do wystpowania z takim wnioskiem23. Kurator zawodowy, ktry skada wniosek ma rwnie prawo do udziau wposiedzeniu (art.152 3 k.k.w.). Nie bdzie jednak mia uprawnienia do zoenia zaalenia na postanowienie sdu. Przepis art. 173 2 k.k.w., okrelajcy obowizki sdowego kuratora zawodowego, nie wymienia takiego uprawnienia wswoim egzemplifikacyjnym katalogu, tote wystpienie ztakim wnioskiem przez kuratora zawodowego bdzie wkadym przypadku zakresem jego dziaania, anie obowizkiem. Udzielajc przerwy wwykonywaniu kary, zrezygnowano zmoliwoci zobowizywania skazanego do utrzymywania kontaktu zkuratorem sdowym oraz z przesanki wanych wzgldw zdrowotnych w przypadku procedowania oprzerwie fakultatywnej. Sd natomiast moe naoy na skazanego obowizki, stosujc odpowiednio przepisy art. 151 3-5 k.k.w., na podstawie przepisu art. 153 2 k.k.w. Jak wspomniano, kontrol nad realizacj tych obowizkw sd bdzie sprawowa stosujc odpowiednio przepis art. 14 k.k.w. Podobnie rwnie, jak przy instytucji odroczenia, wposiedzeniu ma prawo wzi udzia kurator zawodowy, jeeli skada wniosek. Nie posiada natomiast legitymacji do zaalenia na postanowienie sdu.
23
T. Szymanowski, Z. wida, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 1998, s.349.
146
Nowelizacj przepisu art. 156 3 k.k.w. wprowadzono tzw. obligatoryjno wzgldn sdu do odwoania odroczenia lub przerwy wwykonaniu kary pozbawienia wolnoci, w przypadku zaistnienia ponownie przesanek do tego odwoania po udzielonym wczeniej pisemnym upomnieniu przez sdowego kuratora zawodowego. Pomimo istotnych okolicznoci wykluczajcych, konstrukcja ta nie ulega zmianie na etapie prac legislacyjnych. Wpierwotnym projekcie wskazanego przepisu przewidywano zobowizanie skazanego do utrzymywania wokresie odroczenia kontaktu zsdowym kuratorem zawodowym wmiejscu staego pobytu, niezmieniania bez jego zgody miejsca pobytu, atake stosowanie odpowiednio przepisu art. 74 k.k., ktry przewiduje m.in. moliwo oddania skazanego pod dozr. Tak projektowany szeroki udzia kuratora w postpowaniu wykonawczym zapewnia moliwo podejmowania adekwatnych decyzji wtym zakresie. Ostatecznie, jak ju wspomniano, sd bdzie wykonywa kontrol realizacji naoonych obowizkw, stosujc odpowiednio przepis art. 14 k.k.w.24. Pozostawiono jednoczenie moliwo udzielania przez kuratora zawodowego pisemnego upomnienia skazanemu wokolicznociach wskazanych wprzepisie, tym samym wprowadzona zostaa nowa konstrukcja, ktra dotychczas nie bya przewidziana przepisami prawa karnego. Wpraktyce takie rozwizanie oznacza, e kurator zawodowy, przeprowadzajc wywiad rodowiskowy na zarzdzenie sdu wramach prowadzonej przez ten sd kontroli nad wykonywaniem orzeczenia oodroczeniu lub przerwy wykonania kary pozbawienia wolnoci, bdzie rwnie zobowizany kadorazowo do cisej oceny, czy wobec skazanego zachodz przesanki do odwoania przerwy lub odroczenia, awprzypadku zaistnienia takich przesanek, bdzie mia obowizek (stosownie do art. 173 2 pkt6 k.k.w.) wystpi ze stosownym wnioskiem. Odstpienie od zoenia wniosku, wprzypadku stwierdzenia naruszenia warunkw odroczenia lub przerwy, tym samym bdzie obligowa kuratora do udzielenia skazanemu pisemnego upomnienia (art. 173 4 k.k.w.).
Warunkowe przedterminowe zwolnienie

Skazany, ktry skorzysta zdobrodziejstwa instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia zodbycia reszty kary pozbawienia wolnoci na podstawie przepisu art. 77 1 k.k. lub art. 155 1 k.k.w., moe zosta zobowizany przez sd penitencjarny do naprawienia szkody (art. 72 2 k.k.), wprzypadku kiedy nie naprawi szkody wyrzdzonej przestpstwem, za ktre zosta skazany. Ponadto, przepis art. 159 2 k.k. okrela w sposb enumeratywny obowizki spoczywajce na warunkowo zwolnionym, ktry nie zosta oddany pod dozr kuratora sdowego, lecz zostay ustanowione wobec niego obowizki zwizane z okresem prby. Zgodnie z jego treci, to na warunkowo zwolTakie zaoenie przewidywano jeszcze na etapie rzdowego projektu ustawy ozmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz niektrych innych ustaw. Druk 3961, wersja z09.03.2011 r., RM 10-5-11.
24
147
nionym bdzie ciy obowizek udzielania wyjanie, co do przebiegu okresu prby kuratorowi. Znowelizacj ustawy Kodeks karny wykonawczy wi si istotne zmiany dotyczce przesanek do odwoania warunkowego przedterminowego zwolnienia. Przede wszystkim zrezygnowano z fakultatywnych przesanek sd moe, na rzecz cakowitej obligatoryjnoci, jak iobligatoryjnoci wzgldnej. Obligatoryjn przesank do odwoania warunkowego zwolnienia stanowi sytuacja popenienia przez warunkowo zwolnionego wokresie prby przestpstwa umylnego, za ktre orzeczono prawomocnie kar pozbawienia wolnoci zarwno wformie bezwzgldnej, jak iwwarunkach zawieszenia jej wykonania. Oile przepis art. 160 1 pkt 1 k.k.w. stanowi przesank bezwzgldn do odwoania warunkowego zwolnienia, otyle punkty 2-4 wskazuj na obligatoryjno sdu, lecz ocharakterze wzgldnym. Przepis art. 160 3 nakada na kuratora zawodowego obowizek bezzwocznego zoenia wniosku oodwoanie warunkowego przedterminowego zwolnienia przy zaistnieniu przesanek okrelonych w 1 pkt 1 i 2 lub zart. 75 3 k.k. Wprzypadku wystpienia przesanek okrelonych wpunktach 2-4 w 1, kurator zawodowy moe odstpi wszczeglnie uzasadnionych sytuacjach od zoenia wniosku, udzielajc warunkowo zwolnionemu pisemnego upomnienia. Wzgldnie obligatoryjn przesank do odwoania warunkowego zwolnienia stanowi rwnie okoliczno uchylania si przez warunkowo zwolnionego bez orzeczonego dozoru od naoonych na niego obowizkw wynikajcych zart. 159 2 k.k.w. Wtpliwoci budzi natomiast przywoanie, jako przesanki do odwoania warunkowego zwolnienia, sytuacji okrelonej wprzepisie art. 75 3 k.k. Szczeglnie majc na uwadze, i art. 160 k.k.w. w swoim brzmieniu nie daje podstaw dla sdu penitencjarnego do odwoania warunkowego przedterminowego zwolnienia, jeli do racego naruszenia porzdku prawnego doszo przed okresem prby. Nowym brzmieniem przepisu art. 162 k.k.w. utrzymano legitymacj sdowego kuratora zawodowego do zaalenia na postanowienie sdu penitencjarnego, odmawiajcego udzielenia warunkowego zwolnienia, jeeli kurator skada wniosek. Zliteralnego brzmienia tego przepisu wynika, e kurator zawodowy nie bdzie uprawniony do zaalenia wsytuacji, kiedy sd na wniosek sdowego kuratora zawodowego udzieli skazanemu warunkowego zwolnienia, ale wbrew temu wnioskowi nie naoy np. na skazanego obowizku sugerowanego przez kuratora lub udzielajc warunkowego zwolnienia nie odda skazanego pod dozr kuratora, o ktry to dozr wnosi rwnie kurator przy okazji swojego wniosku owarunkowe zwolnienie. Sdem penitencjarnym waciwym do wykonania orzeczenia owarunkowym zwolnieniu, jak iwsprawie odwoania warunkowego zwolnienia zpraktyczne-
148
go punktu widzenia wwikszoci przypadkw waciwy bdzie sd, wokrgu ktrego warunkowo zwolniony ma miejsce staego pobytu25, niezalenie czy wsprawie orzeczono odozorze, czy te nie. Waciwo sdu penitencjarnego, ktry udzieli warunkowego zwolnienia, zostaa praktycznie ograniczona do sytuacji, gdy miejsce pobytu lub zamieszkania warunkowo zwolnionego skazanego nie jest znane. Sd penitencjarny, wykonujc orzeczenie owarunkowym zwolnieniu bez orzeczonego dozoru, stosuje odpowiednio art. 14 k.k.w. Nowelizacj Kodeksu karnego wykonawczego uchylono przepis art. 167, ktry uprawnia skazanego przed zwolnieniem zzakadu karnego do zwrcenia si do sdu penitencjarnego zwnioskiem ozastosowanie wzgldem niego dozoru sdowego kuratora zawodowego.
Obowizki skazanego wczasie dozoru

Dozorowany lub skazany, na ktrego naoono obowizki probacyjne, nie moe bez zgody sdu zmienia miejsca staego pobytu. W tym miejscu zachodzi potrzeba wyjanienia, czym jest zmiana miejsca staego pobytu. Odwoujc si do literatury przedmiotu, szczeglnie do monografii Radosawa Gitkowskiego, traktujcej okarze ograniczenia wolnoci26 iwykorzystujc spostrzeenia zawarte wtej pozycji oraz przenoszc je na grunt przepisu art. 169 3 k.k.w., jednoznacznie naley wskaza, e wwietle tej jednostki redakcyjnej zakazana jest skazanemu taka zmiana miejsca przebywania, ktra jest zmian miejsca staego pobytu. Zmian powodujc, e ostatnie miejsce staego pobytu staje si nieaktualne27. Zmian miejsca staego pobytu nie bdzie wic czasowe opuszczenie tego miejsca, np. wyjazd skazanego poza granice kraju wcelach zarobkowych. Jeeli zamiar ustawodawcy byby odmienny, mgby posuy si sformuowaniem typu nie moe bez zgody sdu zmienia miejsca przebywania podobnie, jak zrobi to wprzepisie art. 3 2 k.k.w., ktry to przepis nie uywa pojcia miejsce staego pobytu, jak art. 3 1 k.k.w., amiejsce przebywania, awic nawet czasowe. Wprowadzajc powysze obostrzenie dla skazanego wpostaci niezmieniania bez zgody sdu miejsca staego pobytu, jednoczenie odstpiono od obowizDefinicji dla miejsca zamieszkania naley szuka wprzepisach prawa cywilnego art. 25 Kodeksu cywilnego. (Dz.U. 1964 Nr 16, poz. 93, zpn. zm.). Miejsce staego pobytu definiowa za art. 6 ustawy zdnia 10.04.1974 r. oewidencji ludnoci idowodach osobistych (Dz.U. z2006 r. Nr 139, poz. 993), ktry zosta uchylony zdniem 01.01.2012 r., wskazujc, i Pobytem staym jest zamieszkanie wokrelonej miejscowoci pod oznaczonym adresem zzamiarem staego przebywania; por. take: wyrok Wojewdzkiego Sdu Administracyjnego wKrakowie zdnia 08.12.2010 r., III SA/Kr 269/10, LEX nr 756922 Za miejsce staego pobytu uznaje si miejsce, wktrym zainteresowana osoba stale realizuje swoje podstawowe funkcje yciowe, tj. wszczeglnoci mieszka, nocuje, spoywa posiki, wypoczywa, przechowuje swoje rzeczy niezbdne do codziennego funkcjonowania (odzie, ywno, meble), przyjmuje wizyty czonkw rodziny lub znajomych, przyjmuje inadaje korespondencj. 26 R. Gitkowski, Kara ograniczenia wolnoci wpolskim prawie karnym, Warszawa 2007. 27 Ibidem, s. 76.
25
149
ku informowania kuratora przez dozorowanego lub skazanego z naoonym obowizkiem ozmianie miejsca zamieszkania lub pobytu. Zpodobn sytuacj mamy do czynienia wsytuacji skazanego, wobec ktrego orzeczono kar ograniczenia wolnoci (art. 34 2 pkt 1 k.k.)
Zakres dziaa kuratora zawodowego

Zakres dziaa sdowego kuratora zawodowego okrelono przepisem art. 173 k.k.w., ktry zosta dostosowany do szeregu zmian wzakresie wykonywania zada przez przedstawicieli stowarzyszenia, organizacji iinstytucji. Obecnie sdowy kurator zawodowy organizuje iprowadzi dziaania, majce na celu pomoc skazanemu wspoecznej readaptacji izapobieenie jego powrotowi do przestpstwa, a take polegajce na kontroli przestrzegania przez skazanego naoonych obowizkw, ustanowionych przez sd lub zwizanych zdozorem. Istotn zmian jest ograniczenie zakresu podmiotw, ktrych prac sdowy kurator zawodowy kieruje. Obecnie s to kuratorzy spoeczni oraz osoby godne zaufania, ktre wykonuj dozr (art. 173 1 k.k.w.). Przepisem art. 173 2 k.k.w. usystematyzowano obowizki spoczywajce na kuratorze zawodowym, ktre nie byy dotd wprost wskazane. Wtreci przepisu zawarto zwrot wszczeglnoci, co wskazuje, e katalog tyche obowizkw ma charakter egzemplifikacyjny ijest otwarty. Wuzasadnieniu do projektu ustawy zmieniajcej ustaw Kodeks karny wykonawczy, projektodawca podnis, e zmiana wyrazw zakresu dziaa na wyraz obowizkw ma na celu podkrelenie obligatoryjnego charakteru czynnoci, oktrych mowa wpkt 1-14. Sdowy kurator zawodowy ma obowizek, anie jedynie uprawnienie, skadania wnioskw ipodejmowania innych czynnoci wymienionych wpowoanych punktach, jeeli tylko zaistniej ku temu ustawowe przesanki, okrelone wprzepisach k.k. ik.k.w. Dotychczasowe sformuowanie budzio wtpliwoci interpretacyjne czy zakres dziaania oznacza uprawnienie, czy te obowizek po stronie sdowego kuratora zawodowego, szczeglnie wsytuacji, kiedy sd nie jest zobligowany do wydania okrelonego orzeczenia (np. art. 68 2 k.k., art.160 1 pkt 2-4 k.k.w.)28. Sdowy kurator zawodowy, w kadym przypadku zaistnienia przesanek ustawowych, czy to obligatoryjnych, czy to wzgldnie obligatoryjnych lub fakultatywnych do zainicjowania waciwego postpowania incydentalnego, ma obowizek wystpienia ze stosownym wnioskiem. Odstpujc od tego obowizku tylko wsytuacjach wskazanych przez ustaw jest zobligowany do udzielenia skazanemu lub sprawcy pisemnego upomnienia, ktrego odpis przekazuje sdowi. Ustawodawca wskaza rwnie na obowizek kuratora zawodowego dla dorosych przeprowadzania wywiadu rodowiskowego na danie uprawnionych do tego organw postpowania wykonawczego, tj. wskazanych wtreci art. 14 1 k.kw. Wzakresie obowizkw ijednoczenie uprawnie kuratora
Uzasadnienie do Rzdowego projektu ustawy ozmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz niektrych innych ustaw, Druk 3961, wersja z09.03.2011 r., RM 10-5-11, s. 31.
28
150
zawodowego, okrelonych ju przepisami Kodeksu karnego wykonawczego, umieszczono rwnie skadanie wnioskw opodjcie warunkowo umorzonego postpowania karnego. Dotychczas legitymacji dla kuratora zawodowego do wystpowania ztego rodzaju wnioskiem naleao szuka wprzepisach ustawy Kodeks postpowania karnego, tj. wprzepisie art. 549, ktry rwnie uleg zmianie29. Poprzez t zmian ustawodawca w sposb niebudzcy ju wtpliwoci wskaza, i do zoenia wniosku o podjcie postpowania warunkowo umorzonego uprawniony jest tylko sdowy kurator zawodowy, anie rwnie kurator spoeczny. Poprzednia tre tego przepisu powodowaa wtpliwoci interpretacyjne30, albowiem sugerowaa, i wniosek o podjcie postpowania warunkowo umorzonego mg zoy rwnie sdowy kurator spoeczny, ktry podobnie jak kurator zawodowy jest kuratorem sdowym. Jak ju podnoszono, sdowy kurator zawodowy wkadym przypadku zaistnienia przesanek ustawowych nie tylko do obligatoryjnego, ale te fakultatywnego podjcia warunkowo umorzonego postpowania lub zarzdzenia wykonania kary pozbawienia wolnoci warunkowo zawieszonej przez sd albo odwoania warunkowego zwolnienia lub przerwy w odbywaniu kary pozbawienia wolnoci przez sd penitencjarny, ma obowizek zoenia waciwego wniosku (art. 173 2 k.k.w. Do obowizkw sdowego kuratora zawodowego naley wszczeglnoci). Wyjtek od tej reguy zawiera przepis art. 173 3 k.k.w., ktry uprawnia sdowego kuratora zawodowego do odstpienia w przypadkach wzgldnie obligatoryjnych lub fakultatywnych od obowizku zoenia wniosku. Takie odstpienie jednak musi nie za sob przekonanie, e pomimo tego zaniechania, cele rodka zwizanego zpoddaniem skazanego lub sprawcy prbie zostan osignite inie moe negatywnie wpyn na prawidowe wykonanie rodka zwizanego zpoddaniem skazanego lub sprawcy prbie oraz nie moe stanowi przeszkody wosiganiu celw wychowawczych izapobiegawczych. Przepisy art. 169 3, 4 i5 k.k.w. stanowi rwnie potwierdzenie dla prezentowanych tez, e sdowy kurator zawodowy, przeprowadzajc wywiad rodowiskowy wramach zarzdzenia sdu wykonujcego orzeczenie oodroczeniu lub przerwie, bdzie zobligowany wkadym przypadku bada, czy zaszy przesanki do odwoania jednej lub drugiej instytucji. Odpis udzielonego upomnienia kurator przekazuje niezwocznie waciwemu sdowi, co ma umoliwi kontrol prawidowo dokonanej przez sdowego kuratora zawodowego oceny. Wramach tej kontroli sd moe, na podstawie okolicznoci zawartych wupomnieniu, wyda zurzdu stosowne orzeczenie (np. ozarzdzeniu wykonania kary pozbawienia wolnoci warunkowo zawieszonej), nie podzielajc stanowiska kuratora. Dyspozycja okrelona w tym przepisie nie oznacza, i kurator
Obecne brzmienie nadano ustaw z16 wrzenia 2011 r. (Dz.U. Nr 240, poz. 1431), zamiana wesza wycie 1 stycznia 2012 r. 30 Zob. K. Postulski, Udzia sdowego kuratora dla dorosych wpostpowaniu przed sdem, Probacja 2010, nr 1, s. 14.
29
151
zawodowy w kadym przypadku niewykonania przez skazanego lub sprawc naoonych obowizkw, bdzie automatycznie zobowizany do udzielenia upomnienia pisemnego, np. zuwagi na niewykonanie wzakrelonym przez sd terminie obowizku naprawienia szkody. Zliteralnego brzmienia przepisu art. 169 4wynika, e sdowy kurator zawodowy, udzielajc upomnienia pisemnego wskazuje rodzaj naruszenia. Bdzie to zatem naruszenie tylko iwycznie (stosownie do 3) wrozumieniu przepisu art. 156 1 i2 lub art. 160 1 pkt 2-4 k.k.w. oraz wrozumieniu art. 68 2 lub art. 75 2 k.k., awic np. race naruszenie porzdku prawnego, w szczeglnoci jeeli skazany uchyla si od naoonych obowizkw. Wdoktrynie iliteraturze podnosi si, e samo niewykonanie naoonego obowizku zawiera wsobie znamiona uchylania si od tego obowizku tylko wtedy, gdy jest zawinione31. Prowadzi to do wniosku, e nie wkadej sytuacji niewykonanie przez skazanego naoonego obowizku (np.obowizku naprawienia szkody wzakrelonym terminie), bdzie naruszeniem iobligowa kuratora do udzielenia pisemnego upomnienia. Zagadnieniem spornym jest problematyka zwizana ztym, czy na udzielone przez sdowego kuratora zawodowego upomnienie przysuguje skarga wtrybie art. 7 k.k.w. Wpierwszej kolejnoci naley odpowiedzie na pytanie, czy pisemne upomnienie, oktrym mwi art. 173 4 k.k.w., jest decyzj wrozumieniu art. 7 1 k.k.w. Wliteraturze wskazuje si, e przez decyzj, wrozumieniu art. 7 1 k.k.w., naley rozumie kady akt prawny ocharakterze indywidualnym ikonkretnym, rozstrzygajcy spraw w caoci lub w czci, albo w inny sposb koczcy spraw. Jego forma prawna (i nazwa) nie ma znaczenia. Wobec tego naley zawsze ustala, czy dany akt organu postpowania wykonawczego ma znamiona aktu indywidualnego ikonkretnego, rozstrzygajcego spraw wcaoci lub wczci32. Nie budzi wtpliwoci, e upomnienie ma charakter indywidualny, poniewa skierowane jest wobec okrelonego skazanego lub sprawcy, atake konkretny, poniewa udzielane jest tylko wcile okrelonych okolicznociach, przewidzianych przez ustaw. Sporne natomiast jest twierdzenie, e upomnienie rozstrzyga spraw wczci lub wcaoci lub winny sposb koczy spraw. Pisemne upomnienie rozumiane jest przez projektodawc zmiany do ustawy Kodeks karny wykonawczy, jako narzdzie dyscyplinujce skazanego do przestrzegania obowizujcego prawa oraz poddania si, wokresie prby, naoonym na niego obowizkom, stwarzajce skazanemu szans na popraw zachowania, bez koniecznoci podejmowania przez sd odpowiednich czynnoci
Por. postanowienie SN zdnia 28 lipca 1980 r., V KRN 146/80, OSNKW 1980/10-11/82; postanowienie SN zdnia 7 padziernika 2010 r., V KK 301/10, LEX nr 612941; Zob. take Z.Hoda, K. Postulski, Kodeks, op. cit., s. 538. T. Jedynak, K. Stasiak, Zarys metodyki pracy kuratora sdowego, Warszawa 2008, s. 329. 32 Z. Hoda, K. Postulski, Kodeks, op. cit., s. 82.
31
152
idecyzji33. Podlega jednak kontroli, poprzez zobowizanie sdowego kuratora zawodowego do przedstawienia sdowi odpisu upomnienia. Jak si wydaje, upomnienia takiego nie mona utosamia np. zdecyzj sdowego kuratora zawodowego, okrelajc lub zmieniajc wtrybie art. 57 1 i4 k.k.w. rodzaj, miejsce itermin rozpoczcia pracy spoecznej, ktra wtym przypadku rozstrzyga spraw w caoci, tj. wykonywania obowizku pracy wramach orzeczonej kary ograniczenia wolnoci lub wramach zastpczej formy kary grzywny ina ktr to decyzj przysuguje skarga. Podobnie zdecyzj sdowego kuratora zawodowego opozostawieniu wniosku uprawnionego do udzielenia pomocy w ramach Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej34 zuwagi na brak wystarczajcego udokumentowania okolicznoci zawartych we wniosku, ktre rozstrzyga spraw wczci. Naley mie na uwadze fakt, e uprzednie udzielenie przez kuratora zawodowego upomnienia stanowi jedynie wzgldnie obligatoryjn przesank wtoku prowadzonego postpowania wykonawczego do odwoania warunkowego zwolnienia, przerwy lub odroczenia wwykonaniu kary pozbawienia wolnoci, zarzdzenia wykonania kary warunkowo zwieszonej albo podjcia postpowania warunkowo umorzonego. Decyzja wtym zakresie zawsze naley do sdu. Sd nie musi zgodzi si zinterpretacj kuratora zawodowego iodstpieniem przez niego od zoenia wniosku wdanym zakresie, wszczynajc postpowanie incydentalne zurzdu tak na korzy, jak ina niekorzy skazanego lub sprawcy (art. 156 3 iart. 160 4 k.k.w., jak iwart. 68 2a i75 2a k.k.). Std mona mwi, e wydanie upomnienia przez kuratora koczy spraw wcaoci lub wczci jedynie wzgldnie oile sd podzieli stanowisko wnim zawarte. Zracji rodzcych si wtpliwoci wtym zakresie koniecznym jest aby przy okazji przyjcia nowego rozporzdzenia wsprawie szczegowego sposobu wykonywania obowizkw iuprawnie przez kuratorw sdowych, szczegowego sposobu wykonywania obowizkw iuprawnie przez stowarzyszenia, organizacje, instytucje iosoby, ktrym powierzono sprawowanie dozoru, atake sposobu itrybu wykonywania dozoru stosowanego wzwizku zorzeczonymi karami, rodkami karnymi, zabezpieczajcymi iprofilaktycznymi oraz trybu wyznaczania przedstawicieli przez stowarzyszenia, organizacje iinstytucje na podstawie delegacji zawartej wart. 176 k.k.w. okrelono odpowiedni wzr upomnienia wraz zpouczeniem oprzysugujcych skazanemu lub sprawcy uprawnieniach. Wprzeciwnym razie praktyka na terenie kraju wtym zakresie bdzie zrnicowana, co negatywnie wpynie na obraz wymiaru sprawiedliwoci poprzez zrnicowane traktowanie podmiotw postpowania wykonawczego. Istotnym novum jest wprowadzenie przepisu art. 173a k.k.w., ktry stanowi wyjcie naprzeciw potrzebom praktyki izmieniajcemu si charakterowi dziaania sdowego kuratora zawodowego. Przepisem tym wyposaono kuratora zawodowego wnarzdzie faktycznej kontroli wobec skazanego, ktry zosta zobo33 34
Uzasadnienie do Rzdowego projektu..., op. cit., s. 33. Dz.U. 2012 tom I, poz. 49.
153
wizany do powstrzymania si od naduywania alkoholu lub uywania rodkw odurzajcych, lub substancji psychotropowych. Narzdziem tym jest moliwo poddania takiego skazanego badaniu przy uyciu metod niewymagajcych badania laboratoryjnego na obecno worganizmie alkoholu, innych rodkw odurzajcych lub psychoaktywnych. Przepis 3 stanowi jednoczenie delegacj dla Ministra Sprawiedliwoci do wydania rozporzdzenia okrelajcego w sposb szczegowy przeprowadzanie takich bada, ktre zostao wydane w dniu 16 stycznia 2012 r.35. Poddanie skazanego lub sprawcy takiemu badaniu, przez sdowego kuratora zawodowego, stanowi jego prawo, anie obowizek. wiadomo skazanego lub sprawcy otym, e kurator zawodowy ma prawo wkadej chwili podda go odpowiedniemu badaniu bdzie oddziaywaa prewencyjnie36. Zgodnie ztreci przepisu 1 wspomnianego rozporzdzenia, okrela ono sposb przeprowadzania bada skazanych lub sprawcw oddanych pod dozr lub zobowizanych do powstrzymania si od naduywania alkoholu lub uywania rodkw odurzajcych lub substancji psychotropowych wcelu ustalenia obecnoci worganizmie alkoholu, rodkw odurzajcych lub substancji psychotropowych, sposb ich dokumentowania oraz weryfikacji. Obejmuje wic wszystkie kategorie spraw, ktre prowadzi sdowy kurator zawodowy, wktrych naoono wymienione obowizki. Sdowy kurator zawodowy moe podda skazanego lub sprawc okrelonemu badaniu wkadym czasie, bez wzgldu na wystpowanie okrelonych objaww uywania zakazanych przez sd rodkw psychoaktywnych uskazanego lub sprawcy. Uprawnieniem do przeprowadzenia waciwego badania jest fakt oddania skazanego pod dozr lub naoenie okrelonych obowizkw probacyjnych. Wcelu umoliwienia sdowym kuratorom zawodowym realnego wykorzystania nowego uprawnienia, kady znich powinien zosta wyposaony wodpowiednie przyrzdy pomiarowe, tj. probierze trzewoci oraz testery jednorazowe. Wrd kuratorw zawodowych nadal kontrowersje budzi tre przepisu 3 rozporzdzenia, zgodnie zktrym przed przystpieniem do badania sdowy kurator zawodowy poucza skazanego lub sprawc otym, e odmowa poddania si badaniu moe by uznana za uchylanie si od dozoru lub wykonania naoonego na niego obowizku. Mianowicie, jaki walor bdzie miao pouczenie skazanego pozostajcego wstanie upojenia alkoholowego lub pod wpywem rodkw odurzajcych. Celowym jest pouczenie skazanego oprawach iobowizkach, atake uprawnieniach kuratora zawodowego wtym zakresie, podczas pierwszego kontaktu. Wprzypadku odmowy skazanego do poddania si okrelonemu badaniu, sd indywidualnie bdzie ocenia, czy doszo do uchylania od dozoru lub wykonania naoonego na skazanego obowizku.
Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci zdnia 16 stycznia 2012 r. wsprawie sposobu przeprowadzania bada na obecno alkoholu, rodkw odurzajcych lub substancji psychotropowych worganizmie skazanego lub sprawcy oddanego pod dozr lub zobowizanego do powstrzymania si od naduywania alkoholu lub uywania rodkw odurzajcych lub substancji psychotropowych, ich dokumentowania oraz weryfikacji (Dz.U. poz. 104). 36 S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wydanie 4, Warszawa 2012, s. 787.
35
154
Wskazane rozporzdzenie wprowadza obowizek dla sdowego kuratora zawodowego, ktry moe istotnie wpywa na jego indywidualn decyzj, co do korzystania znowego uprawnienia. Mianowicie zgodnie ztreci przepisu 6 ust. 1 skazany lub sprawca, uktrego przeprowadzono badanie [] oraz sdowy kurator zawodowy moe dodatkowo zada badania krwi, wcelu weryfikacji jego wynikw. Wtakim przypadku zgodnie ztreci 6 ust. 2 sdowy kurator zawodowy zobowizuje skazanego lub sprawc do niezwocznego stawiennictwa we wskazanej placwce podmiotu leczniczego [] oraz okrela dat igodzin tego stawiennictwa. Przy czynnoci pobrania krwi obecno sdowego kuratora zawodowego jest obligatoryjna ( 7 ust. 7). Faktyczne skutki regulacji bdzie mona oceni dopiero zperspektywy czasu. Zkolei nowelizacj przepisu art. 176 k.k.w. zmieniono istotnie zakres delegacji ustawowej dla Ministra Sprawiedliwoci do wydania rozporzdzenia wcelu okrelenia szczegowego sposobu wykonywania obowizkw i uprawnie przez kuratorw sdowych, szczegowego sposobu wykonywania obowizkw iuprawnie przez stowarzyszenia, organizacje, instytucje iosoby, ktrym powierzono sprawowanie dozoru, atake sposobu itrybu wykonywania dozoru stosowanego wzwizku zorzeczonymi karami, rodkami karnymi, zabezpieczajcymi iprofilaktycznymi oraz trybu wyznaczania przedstawicieli przez stowarzyszenia, organizacje iinstytucje, uwzgldniajc potrzeb sprawnego wykonywania orzecze sdu, zapobieenia powrotowi sprawcy do przestpstwa iwsparcia jego spoecznej readaptacji. Stosownie do art. 12 Ustawy ozmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy [...], dotychczasowe przepisy wykonawcze wydane na podstawie przepisu art. 176 k.k.w., zachowuj swoj moc do dnia wejcia w ycie nowych przepisw wykonawczych wydanych na podstawie art. 176 k.k.w. w brzmieniu nadanym niniejsz ustaw, nie duej jednak ni przez 12miesicy od dnia wejcia wycie niniejszej ustawy. Zakres wskazanej delegacji ustawowej obejmie zatem swym zakresem materi, ktra regulowana jest obecnie przez dwa rozporzdzenia, tj. Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci zdnia 7 czerwca 2002 r. wsprawie zakresu praw iobowizkw podmiotw sprawujcych dozr, zasad i trybu wykonywania dozoru, oraz trybu wyznaczania przez stowarzyszenia, organizacje i instytucje swoich przedstawicieli do sprawowania dozoru oraz Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci zdnia 12 czerwca 2003 r. wsprawie szczegowego sposobu wykonywania uprawnie i obowizkw kuratorw sdowych, wydanego na podstawie przepisu art. 12 ustawy zdnia 27 lipca 2001 r. okuratorach sdowych. Ostatni ze znaczcych zmian wKodeksie karnym wykonawczym, zwizan zzakresem uprawnie sdowego kuratora zawodowego, jest zmiana treci przepisu art. 178 k.k.w., ktrym okrelono prawo sdowego kuratora zawodowego do udziau w posiedzeniu sdu w przedmiocie zarzdzenia wykonania warunkowo zawieszonej kary, tylko wprzypadku, jeli posiedzenie dotyczy osoby oddanej pod dozr lub na ktr sd naoy obowizki probacyjne, chyba e zachodz przesanki zarzdzenia wykonania kary okrelone wart. 75 1 lub
155
3 k.k.37. Wtakim przypadku, udzia kuratora wposiedzeniu nie jest wymagany. Sdowy kurator zawodowy ma prawo do wystpienia zwnioskiem ozarzdzenie wykonania kary tylko wobec skazanego, ktry zosta oddany pod dozr lub zobowizany do wykonania obowizkw wokresie prby (art. 75 5 k.k.). Postanowienie ozarzdzeniu wykonania kary wydane wtrybie fakultatywnym staje si wykonalne wchwil uprawomocnienia, co oznacza, e wmyl art. 9 3 k.k.w. postanowienie ozarzdzeniu kary wydane wtrybie art. 75 1 lub 1a k.k. staje si wykonalne zchwil jego wydania, chyba e sd zdecyduje inaczej.
Podsumowanie
Analiza przedstawionych regulacji nie pozostawia wtpliwoci, e ostania nowelizacja Kodeksu karnego wykonawczego istotnie dotyka zasad wykonywania zada przez sdowego kuratora zawodowego. Przede wszystkim, na nowo zdefiniowano zakres jego praw iobowizkw, przy jednoczesnym utrzymaniu doniosoci jego podstawowych funkcji, okrelonych ustaw okuratorach sdowych (art. 173 1 k.k.w. wzw. zart. 1 u.ok.s.), tj. prowadzenie dziaa majcych na celu pomoc skazanemu wspoecznej readaptacji izapobieenie jego powrotowi do przestpstwa, czyli realizowanie okrelonych przez prawo zada ocharakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, na czym opiera swj status kuratorska suba sdowa wPolsce. Wprowadzono nowy katalog otwarty obowizkw sdowego kuratora zawodowego, ktry jednoczenie wsposb przejrzysty obrazuje zakres wykonywanych przez niego zada. Wyposaono sdowego kuratora zawodowego wszereg nowych instrumentw, ktre wsposb jednoznaczny wpyn na przyspieszenie postpowania wykonawczego we wszystkich rodzajach postpowa wykonawczych, w ktrych skazanego lub sprawc oddano pod dozr albo na ktrego naoono obowizki zwizane zokresem prby, czy te poprzez odpowiednie stosowanie art. 14 k.k.w. Narzdzia te, to midzy innymi umoliwienie przeprowadzenia badania skazanego lub sprawcy na obecno alkoholu lub narkotykw worganizmie (art. 173a k.k.w), atake moliwo udzielenia skazanemu lub sprawcy upomnienia. Wkontekcie wczeniej przekazanych uprawnie iobowizkw sdowym kuratorom zawodowym, wzakresie wykonywania kary ograniczenia wolnoci, atake kary pozbawienia wolnoci poza zakadem karnym wsystemie dozoru elektronicznego, nowe uprawnienia zawarte wnowelizacji kodeksu karnego wykonawczego naley odczytywa, jako istotne wzmocnienie pozycji kuratora zawodowego wstrukturze polskiego wymiaru sprawiedliwoci.
37
Por. S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy, op. cit., s. 804.
156
PROFESSIONAL PROBATION OFFICERS RIGHTS AND RESPONSIBILITIES IN THE LIGHT OF THE EXECUTIVE PENAL CODE CHANGES
Abstract
On 1 January 2012 the Act of 16 September 2011 (Journal of Laws nr. 240, item 1431) came into force.The Act has considerably altered i.a. the Executive Penal Code. As a result of the amendment, the rules of duties performed by a professional probation officer were changed. The scope of their rights and responsibilities was defined, as well as new instruments of work were added. The instruments help to improve both effectiveness of social rehabilitation and probation officers control functions. The present article is dedicated to these issues.
POSTPOWANIE INCYDENTALNE W TRYBIE ART. 13 1 K.K.W. JAKO POSTPOWANIE W SPRAWIE
Wprowadzenie Zasada jednolitoci postpowania wykonawczego

Na gruncie postpowania karnego, aszczeglnie postpowania wykonawczego, nie jest do koca jednoznaczny charakter licznych wystpujcych tu trybw (sekwencji czynnoci faktycznych iprocesowych sdu lub innych organw postpowania wykonawczego) majcych za swj przedmiot zagadnienia otyle istotne, co jednak nie przesdzajce samoistnie iostatecznie ocakowitym zakoczeniu aktywnoci podmiotw procesowych wobec danego skazanego np. umorzeniu postpowania wrozumianej largo sprawie karnej wykonawczej. Tryby te, nazywane zamiennie postpowaniami wpadkowymi lub incydentalnymi, mog mie charakter absolutnie fakultatywny (jak choby zwizane zrozkadaniem na raty nalenoci patniczych zasdzonych od skazanego) bd wobec zaistnienia przesanek ustawowych jak najbardziej obligatoryjny (np. inicjacja wimieniu Skarbu Pastwa postpowania egzekucyjnego wwypadku nieuiszczenia ww. nalenoci wterminie 30 dni od odebrania przez skazanego stosownego wezwania). Ich wspistnienie ztzw. gwnym nurtem postpowania wykonawczego, utosamianym wanie ze spraw, wzakresie ktrej owe rozstrzygnicia wpadkowe stanowi zaledwie element subsydiarny, opiera si na zasadzie jednoci postpowania wykonawczego. Jednak wielowtkowo iwielokierunkowo czynnoci wykonawczych dotyczcych rnych rodzajw kar nakazuje zastanowi si nad tym zagadnieniem nieco bardziej wnikliwie. Innymi sowy ju na wstpie do dalszych rozwaa zasadnicze znaczenie ma odpowied na pytanie: czy naley mwi opostpowaniu wykonawczym, czy moe opostpowaniach wykonawczych? Oile gramatyczna wykadnia kolejnych przepisw k.k.w. nie pozostawia tu wtpliwoci (art. 1 2, art. 2, art. 8 1, azwaszcza art. 9 1 iart. 15 1-3), nakazujc przychylenie si do monizmu postpowania wykonawczego, otyle wykadnia funkcjonalna nie prowadzi ju do tak jednoznacznych wnioskw. Co wicej, zestawiajc brzmienie wspomnianego art. 9 1 oraz art. 6 1 k.k.w., pojawia si pewien logiczny dysonans. Ot skoro postpowanie wykonawcze
158
jest wszczynane bezzwocznie iex officio po uzyskaniu przez dane orzeczenie wykonalnoci, jakie moe by znaczenie wniosku skazanego dla wszczcia postpowania przed sdem woparciu otene sam k.k.w.? Aprzecie nikt nie neguje takiego uprawnienia skazanych jako podmiotw procesu, posiadajcego istotne znaczenie gwarancyjno-kontrolne wobec aktywnoci sdu wykonawczego. Co wicej, art. 9 w 1 i 2 k.k.w. posuguje si szerokim terminem orzeczenia, wktrym mieszcz si nie tylko wyroki, ale take postanowienia (co wynika odpowiednio zRozdziau 11 k.p.k.), atake wskazuje przesanki wykonalnoci orzecze wpostpowaniu wykonawczym poprzez jej powizanie (co do zasady) zprawomocnoci. Oczywistym jest zatem, e pojawienie si wobrocie prawomocnego inadajcego si do wykonania orzeczenia, posiadajcego odrbny przedmiot rozstrzygnicia1, spowoduje wszczcie postpowania wykonawczego, tyle tylko, e naleaoby tu wyranie rozrni jego gwny nurt inurty poboczne, incydentalne. Ten pierwszy warunkowany jest bowiem pojawieniem si orzeczenia inaugurujcego postpowanie wykonawcze jako takie, nadajcego konkretnej osobie status skazanego lub ukaranego (bd poddanego oddziaywaniu rodkw zabezpieczajcych). Orzeczenia te maj charakter trway, gdy przysuguje im walor materialnej prawomocnoci. Pozostae stanowi jedynie jurydyczne ekscesy od liniowego schematu wykonania kar irodkw karnych tj. wykonywania ich niezwocznie iwpostaci wprost wynikajcej zorzeczenia okarze. Wszak sposb wykonywania kadego zrodzajw kar (nawet jeeli s to zastpniki jednej kary zasadniczej) jest zgoa odmienny i specyficzny, a nadto wymaga niejednokrotnie podejmowania szeregu czynnoci faktycznych, organizacyjnych i orzeczniczych, uzasadniajcych uznanie ich przebiegu za odrbny wtek postpowania wykonawczego, a nawet funkcjonalnie odrbne, incydentalne postpowania wykonawcze2. Mog mie jednak te tryby charakter przejciowy m.in. za spraw stosowania do orzecze wydawanych wpostpowaniu wykonawczym instytucji zart. 24 1 k.k.w. (zyskuj one prawomocno jedynie formaln). Wskaza tu wypada rwnie na art. 11 k.k.w., ktry reguluje specyficzny tryb przejcia istotnych czynnoci wykonawczych wcaoci do prowadzenia przez organy pozasdowe, wtym dziaajce wpenej niemal autonomii woparciu oreim postpowania administracyjnego3. Takie postpowanie, cho oparte na treci wyroku karnego i prowadzone przez organy ujte w katalogu organw postpowania wykonawczego, trudno byoby obj gwnym nurtem wykonawczym iuzna za wzgldem niego subsydiarne. Nosi ono wszelkie cechy rwnolegego postpowania wykonawczego.
Za taki mona tu przykadowo uzna wszelkie formy modyfikacji ukierunkowania rzeczywicie egzekwowanych rodkw penalnych skierowania ich wobec innych ni pierwotnie przewidziane sfer wolnoci jednostki: np. zamiana kary majtkowej na wolnociow (kary zastpcze). 2 Por.: postanowienie SA wLublinie zdnia 17 grudnia 2008 r., sygn. II AKzw 1018/08, LEX nr 477847. 3 Zob.: K.A. Politowicz, Zakres samodzielnoci organw administracyjnych wwykonywaniu rodka karnego zakazu prowadzenia pojazdw, wwietle art. 184 Kodeksu karnego wykonawczego, Paragraf na drodze 2012, nr 9.
1
Postpowanie incydentalne w trybie art. 13 1 k.k.w. jako postpowanie w sprawie 159
Umorzenie postpowania wykonawczego atryby incydentalne

Przedstawiona powyej problematyka nie ma charakteru wycznie teoretycznego, gdy wyniki tak prowadzonej analizy wpywaj istotnie na dopuszczenie do posugiwania si przez sd wkonkretnych sytuacjach poszczeglnymi instytucjami procesowymi. Sztandarowym przykadem jest tu umorzenie postpowania wykonawczego art. 15 1 k.k.w., wraz zcaym dorobkiem doktrynalno-orzeczniczym towarzyszcym jego stosowaniu. Oceny ww. przepisu na gruncie postpowania wykonawczego ksztatoway si wdwch, cakowicie wzgldem siebie przeciwstawnych nurtach. Przedstawiciele pierwszego cakowicie wykluczaj zastosowanie art. 15 k.k.w. wtrybach incydentalnych, ajako oparcie dla swych zapatrywa wskazuj m.in. postanowienie SA we Wrocawiu zdnia 18 listopada 1998 r.4, ktre stwierdza wprost, i przepis art. 15 1 k.k.w. odnosi si jedynie do umorzenia caego postpowania wykonawczego. Nie mona natomiast na tej podstawie umarza postpowania wpadkowego. Sd rozpoznajcy spraw powinien zatem wobec braku podstaw do orzekania pozostawi kwesti wpadkow bez rozpoznania. Zwolennicy tego stanowiska nie uwzgldniaj jednak, jak si wydaje, okolicznoci wjakich SA doszed do ww. konkluzji amianowicie na kanwie postpowania incydentalnego wprzedmiocie warunkowego przedterminowego zwolnienia skazanego od reszty kary. Rozwaania SA skupiay si wok skutkw, jakie moe wtej sytuacji wywoa cofnicie wniosku, ktry uprzednio stanowi podstaw dla zainicjowania postpowania wpadkowego. SA stwierdzi, e skoro sd moe co do zasady wpostpowaniu wykonawczym orzeka zurzdu (art. 19 1 k.k.w.), awzwizku ztym k.k.w. nie przewiduje wogle instytucji cofnicia wniosku, to wsprawie owarunkowe przedterminowe zwolnienie wniosek skazanego nie stanowi niezbdnego warunku do rozwaania przez sd penitencjarny ww. kwestii5. Podmioty wskazane wustawie maj wszak prawo, anie obowizek, skada wnioski. Natomiast orzekanie zurzdu, to orzekanie sdu bez jakiegokolwiek wniosku. Zatem ani brak wniosku skazanego, ani cofnicie ju zoonego, ani zoenie wniosku bdnego nie wywouje stanu procesowego, wktrym zaistSygn. II AKz 125/98, OSA 1999/2/15. Wdoktrynie iorzecznictwie powszechnie uznaje si, e podmiot uprawniony do zoenia wniosku owszczcie postpowania incydentalnego jest te uprawniony do cofnicia zoonego przez siebie wniosku. Tak wic owiadczenie ocofniciu wniosku jest co do zasady czynnoci dopuszczaln (tak: I. Nowikowski, Odwoalno czynnoci procesowych stron wpolskim procesie karnym, Lublin 2001, s. 272). Takie stanowisko uwzgldnia podstawowe zasady procesowe: dyspozycyjnoci ikontradyktoryjnoci, ktre obowizuj te w postpowaniu wykonawczym. Konsekwencj uprawnienia skazanego do dokonania czynnoci powinno by jego uprawnienie do odwoania czynnoci ito take wwczas, gdy sd jest uprawniony do wszczcia postpowania zurzdu (K. Postulski, Glosa do uchway SN zdnia 27 kwietnia 2001 r., sygn. IKZP 8/01, Przegld Wiziennictwa Polskiego 2001, nr 32-33, s. 185). Sd powinien w takim przypadku przyj do wiadomoci owiadczenie woli o cofniciu wniosku iodstpi od prowadzenia dalszego postpowania, umarzajc je. Wtakim te przypadku za niesuszne naleaoby uzna rozstrzygnicie sdu o pozostawieniu wniosku bez rozpoznania jako formie zakoczenia postpowania wpadkowego po cofniciu wniosku uprawnionego podmiotu skoro tego wniosku ju formalnie nie ma (zosta cofnity, anulowany).
4 5
160
niaaby przyczyna bezwzgldnie wyczajca ten tryb wpadkowy iuzasadniajca stosowanie art. 15 1 k.k.w. Mona zatem zasadnie przyj, e na gruncie ww. zapatrywa, postpowanie wykonawcze jest postpowaniem wsprawie rozumianej jako kontynuacja sprawy rozpoznanej wfazie jurysdykcyjnej tj. caoksztat przekazanych do etapu wykonawczego nastpstw wydania prawomocnego wyroku. Sprawa wykonawcza trwa a wszystkie ww. elementy zostan do koca zrealizowane (bd umorzone, darowane, itd.). Mona j zakoczy wcaoci albo wcale. Elementy skadowe wyroku, mimo swej specyfiki wykonawczej, mieszcz si wtej zbiorczej formule niezalenie od zachodzcych wich obrbie modyfikacji (nawet ocharakterze ostatecznym). Jest jednak oczywistym, e pogld ten nie ma na gruncie k.k.w. charakteru uniwersalnego chociaby ztej racji, i wiele zww. argumentw jest chybionych wstosunku do czci postpowa incydentalnych, pord ktrych na pierwszy plan wysuwa si wanie tytuowy tryb zart. 13 1 k.k.w. Jest to bowiem wbrew oglnym reguom postpowania wykonawczego tryb cile wnioskowy6, gdzie dziaanie sdu zurzdu nie jest dopuszczalne7. Uzasadnia tak regulacj przedmiotowy zakres moliwych do dochodzenia t drog wyjanie. Byoby bowiem kuriozalne, gdyby sd, ktry dopiero co wyda orzeczenie, kolejno zwasnej inicjatywy przystpowa do jego wykadni racjonalnie rzecz oceniajc, podmiot wnoszcy o wykadni powinien mie zasadne wtpliwoci co do wykonania orzeczenia bd zarzuty co do obliczenia kary. Zakada naley (itak te uczyni prawodawca), e sd wydajcy orzeczenie wpierwszej instancji izarazem oglnie waciwy do jego wykonania (art. 3 1 k.k.w.) zna irozumie swoje wasne rozstrzygnicia. Zatem wprzypadku wykluczenia stosowania art. 15 k.k.w. otwarty
Jedn zzasadniczych zasad postpowania wykonawczego jest zasada postpowania zurzdu, ktrej wyrazem jest nie tylko tre art. 9 k.k.w., nakazujcego sdowi wszczcie z urzdu postpowania wykonawczego, ale take tre art. 19 k.k.w. dopuszczajcego wszczynanie z urzdu rwnie postpowa incydentalnych. Take wtych ostatnich jednak obecnie pierwszestwo inicjatywy maj strony. Taka filozofia k.k.w. stanowi istotn zmian wstosunku do zasad poprzednio obowizujcego z1969 r., gdzie art. 20 2 na pierwszym miejscu wymienia moliwo orzekania przez sd zurzdu. Wskazuje to kontekst interpretacyjny dla innych przepisw na gruncie obowizujcego kodeksu, atake kierunek ewolucji przepisw od automatyzmu norm cile represyjnych, do wnioskowoci poczonej z rosnca rol wartoci gwarancyjno-restytucyjnych, zwizanych cile z uczestnikami procesu. Wtym ujciu art. 13 1 k.k.w. stanowi precedensowy wprost wyjtek od wszystkich tych regu, swoisty krok przed szereg oglnych zasad k.k.w., dajc wtym zakresie nie tylko pierwszestwo, ale wyczno stronom lub innym uprawnionym osobom i organom. Mona wic mwi tutaj ounikalnym na gruncie k.k.w. obowizywaniu zasady penej skargowoci. 7 Pord podmiotw uprawnionych do wszczcia omawianego postpowania incydentalnego ustawa wymienia organ wykonujcy dane orzeczenie sdu oraz kadego kogo to orzeczenie bezporednio dotyczy. Naley w grupie tej umieci take sdy przekazane, ktre wykonuj orzeczenia w postpowaniu wykonawczym w zakresie nakazanym przez ustaw (np. w zakresie nadzoru nad wykonywaniem kary ograniczenia wolnoci, co jest waspekcie miejscowym powizane zmiejscem staego pobytu skazanego art. 54 i55 k.k.w.), ale autorami tych orzecze nie s nie mog zatem prowadzi ich wykadni w trybie art. 13 1 k.k.w. (zob. szerzej: K.A. Politowicz, Udzia organw administracji w postpowaniu wykonawczym prowadzonym w trybie art. 13 1 k.k.w., Casus cz I, 59/2011, cz II, 60/2011).
6
pozostaby problem zakoczenia prawidowo wszcztego inagle wstrzymanego na skutek cofnicia wniosku postpowania incydentalnego wtrybie art. 13 1 k.k.w.8 (wszak nie ma moliwoci jego przejcia wramach dziaa zurzdu, co jednoczenie nie przesdza, aby miao ono by obiektywnie bezprzedmiotowe ujawniona we wniosku subiektywna wtpliwo pytajcego podmiotu moe by zasadna9). Wsytuacji takiej nie mona nawet zastosowa art. 13 1 k.k.w. acontrario na zasadzie: skoro brak rzeczywistych wtpliwoci, mona odmwi wykadni. Jest to bowiem dopiero nastpstwem merytorycznego rozpoznania wniosku, do czego w sytuacji cofnicia wniosku mogo jeszcze nie doj. Nie sposb jednak pomin wtej ocenie take (posikowo) brzmienia art. 15 2 k.k.w. Stanowi on, e wrazie zaistnienia dugotrwaej przeszkody uniemoliwiajcej postpowanie wykonawcze podlega ono zawieszeniu wcaoci lub czci co verba legis oznacza, e stanowi ono cao, cho nie do koca homogeniczn. Take drugi zpojawiajcych si worzecznictwie pogldw tym razem dopuszczajcy jednak stosowanie art. 15 1 k.k.w. rwnie wzgldem postpowa wpadkowych nie stanowi remedium na wszystkie wskazane powyej dylematy, jakkolwiek czyni wyom wprzytoczonej teorii monizmu postpowania wykonawczego. Pogld ten zosta wyraony m.in. wpostanowieniu SA wLublinie zdnia 13 maja 2009 r.10. Argumentacja SA wynikaa zkwalifikowania postpowania owyjanienie wtpliwoci ktrych de facto (wocenie sdu) nie ma jako bezprzedmiotowego. Zatem SA wie stosowanie art. 15 1 k.k.w. ju cile zfaz merytorycznego, acz negatywnego zaatwienia wniosku owykadni. Skoro istot instytucji, oktrej mowa wart. 13 1 k.k.w. jest wyjanianie wtpliwoci, gdy tezy wniosku oich istnieniu nie potwierdz si, przepis art. 13 1 k.k.w. nie moe wogle znale zdaniem SA zastosowania take acontrario. Stanowi to okoliczno wyczajc ww. postpowanie incydentalne isd na podstawie art. 15 1 k.k.w. uprawniony jest do umorzenia wszcztego iprowadzonego ju postpowania (incydentalnego)11. Innym wartym odnotowania stanowiskiem wpisujcym si womawiany nurt przyznajcy pewn procesow odrbno (na gruncie art. 15 k.k.w.) wykonawczym postpowaniom wpadkowym jest pogld K. Postulskiego12, i take zoenie wniosku przez osob nieuprawnion jest przyczyn wyczajc moliwo prowadzenia postpowania incydentalnego, ktrego dotyczy
Ma to take kontekst czysto praktyczny po zarejestrowaniu wniosku wrepertorium Ko naley dokona stosownego zakrelenia, ktra to czynno kancelaryjna powinna opiera si na konkretnych przesankach 65 Zarzdzenia Ministra Sprawiedliwoci z dnia 12 grudnia 2003 r. w sprawie organizacji i zakresu dziaania sekretariatw sdowych oraz innych dziaw administracji sdowej za podstawow tego przesank uznaje wydanie orzeczenia koczcego postpowanie w sprawie wdanej instancji. 9 Np. zastosowane w rozstrzygniciu sownictwo nie daje w drodze wykadni gramatycznej kategorycznych wskaza co do sposobu jego wykonania. Jest to stan obiektywny. 10 Sygn. II AKo 99/09, LEX nr 513137. 11 Jednoczenie SA wuzasadnieniu tego orzeczenia zdaje si relatywizowa zasady oceny przesanek stosowania art. 13 1 k.k.w. wzalenoci od fachowoci podmiotu wnioskujcego. 12 Z. Hoda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, LEX/Arche 2008.
8
162
wniosek oile sd nie uzna jego treci za podstaw wszczcia takiego postpowania zurzdu (co wtrybie zart. 13 1 k.k.w. nie jest moliwe) iobliguje sd do umorzenia postpowania incydentalnego. To ostatnie stanowisko jest o tyle chybione, e umorzy mona tylko postpowanie wszczte zatem takie, ktrym uprawniony, posiadajcy zmocy prawa inicjatyw procesow podmiot zoy formalnie prawidowy wniosek, merytorycznie dotyczcy (przynajmniej prima facie, bez roztrzsania szczegw) jednego ztrybw wpadkowych. Braki wtym wzgldzie, wobec niedoprowadzenia do ich sanacji, umoliwiaj sdowi podjcie stosownych, przewidzianych w procedurze czynnoci (np. uznanie wniosku za bezskuteczny), zktrych jednak adna nie jest wszczciem postpowania wpadkowego. Niezalenie od poczynionych uwag krytycznych ww. gosy stanowi jednak istotne wskazanie, e problem zkwalifikacj postpowa incydentalnych rzeczywicie wwykonawczej praktyce orzeczniczej wystpuje.
Formua gwarancyjna wincydentalnym przedprocesie

Jak wynika zprzedstawionych powyej, obecnych worzecznictwie idoktrynie stanowisk, poza tym, e poszczeglne te wizje s ze sob nie do pogodzenia, adna znich nie daje rwnie kategorycznej odpowiedzi na pytanie, czy naley mwi opostpowaniu wykonawczym, czy moe jednak opostpowaniach wykonawczych. Co wicej ju konkretnie w odniesieniu do postpowania wtrybie art. 13 1 k.k.w. nie znaleziono spjnej formuy gwarantujcej zabezpieczenie peni procesowych praw stron tego postpowania co miaoby miejsce np. przy szerokim zastosowaniu art. 15 1 k.k.w. lub art. 13 1 k.k.w. acontrario (poprzez towarzyszce obu regulacjom prawo zaskaralnoci tak wydanych postanowie). Tymczasem nie ulega wtpliwoci, e przesanki oceny formalnej prawidowoci wniosku oudzielenie wykadni na wstpnym etapie jego badania (incydentalny przedproces) oraz jego celnoci merytorycznej wtoku rozpoznawania, s wprzypadku postpowania zart. 13 1 k.k.w. cile powizane (np. interes prawny osoby bezporednio dotknitej orzeczeniem niejednokrotnie bdzie moliwy do ujawnienia dopiero wstadium rzeczywistej wykadni treci objtego jej wnioskiem orzeczenia). Tym samym zasadny jest postulat stworzenia na obu ww. etapach dla wystpujcych owykadni zainteresowanych skutecznych mechanizmw gwarancyjnych, pord ktrych jedn z zasadniczych gwarancji jest prawo wniesienia odwoania. Ich poszukiwanie w caej rozcigoci tylko w oparciu o wyej wskazane instytucje (jak i cay k.k.w.) nie jest moliwe lub nie daje zadowalajcych rezultatw. Nawet bowiem, uznajc poszczeglne nurty postpowania wykonawczego (tryby incydentalne) cechujce si znaczc odrbnoci ispecyfik, za postpowania wykonawcze idopuszczajc stosowanie tu art. 15 k.k.w. (wtakim przypadku kade znich
moe podlega odrbnemu umorzeniu13), trudno uzasadni rozciganie zasigu dziaania tej regulacji na etap przedprocesowy podobnie jak art. 13 1 k.k.w. stosowanego acontrario. Skutek cakowitego wykluczenia stosowania art. 15 1 k.k.w. zgodnie zjednym zww. stanowisk doktrynalnych jest jeszcze dalej idcy. Tymczasem to wanie wowym swoistym incydentalnym przedprocesie sd ocenia m.in. tak istotn przesank, jak zdolno procesowa wnioskodawcy14. Wpraktyce sdowej do sytuacji wniesienia wniosku, ktry (nawet pomimo wezwania ouzupenienie, sprecyzowanie itp.) zdaje si nie spenia wymogw pisma procesowego niezbdnego dla wszczcia trybu cile wnioskowego, zwyko si podchodzi dwojako. Cz orzecznikw uwaa, e wniosek taki nie wywouje adnych nastpstw procesowych, nawet takich jak wydanie formalnego zarzdzenia ouznaniu go za bezskuteczny lub opozostawieniu go bez rozpoznania. Ma to na celu powstrzymanie dalszego toku postpowania woparciu oimpuls inicjujcy, ktry jest po prostu nieskuteczny. Nadawanie jakiegokolwiek dalszego biegu nieskutecznemu wnioskowi byoby niecelowe ipozbawione racjonalnoci poniewa itak nie zostanie on rozpoznany15. Dopuszczalne jest wwczas, zdaniem niektrych praktykw, jedynie pisemne wskazanie wnioskodawcy, e brak mu stosownej legitymacji wpostpowaniu wykonawczym, co wynika jednak wycznie zdobrej woli sdziego, zwyczaju iobyczaju sdowego inie moe by waden sposb egzekwowane. Mogaby zatem taka odpowied zosta bez uchybiania procedurze pominita izastpiona cile technicznym zarzdzeniem opozostawieniu pisma waktach sprawy bez nadawania mu biegu. Ww. punkt widzenia opiera si na brzmieniu art. 19 1 k.k.w. wzw. zart. 18 1 i2 k.k.w. sd orzeka na wniosek wskazanych wustawie podmiotw itylko taki bodziec procesowy, w zwizku z materialnym zakresem rozstrzygnicia, obliguje go do orzekania w formie postanowienia, natomiast w pozostaych kwestiach uregulowanych przepisami, jednakowo nie wymagajcych wydania orzeczenia (np. cile proceduralnych), prezes lub upowaniony sdzia wydaje zarzdzenie16. Tak wic, wrazie wpynicia wniosku pochodzcego od osoby
Por. take: postanowienie SA wLublinie zdnia 17 grudnia 2008 r., sygn. II AKzw 1018/08, LEX nr 477847. 14 Oile wprzypadku wniosku skazanego lub prokuratora weryfikacja zdolnoci procesowej jest do oczywista, natomiast rozstrzygnicie interesu prawnego wynika wzasadzie zzaoe ustawy, otyle uchwycenie ww. przesanek po stronie dalszych zainteresowanych bywa problematyczne. Rozwaania w tej materii wydaj si nierozcznie powizane z szerszym kontekstem procesowym aktywnoci podmiotu nieuprawnionego nie tylko w postpowaniu w trybie art. 13 1 k.k.w., ale w caym postpowaniu wykonawczym, anawet largo na gruncie reimu postpowania karnego. 15 Por. uwagi M. Zbrojewskiej wglosie do postanowienia SN zdnia 31 marca 2005 r., sygn. IV KZ 9/05, OSP 2005/11/134. 16 K. Postulski stwierdza, i wszystkie czynnoci sdu, ktre wswej istocie zmierzaj do wykonania orzeczenia zgodnie zjego treci (ajak wskazano cay tryb wyjanieniowy zart. 13 k.k.w. jest zasadniczo zbieny z materialnym przekazem prawomocnego orzeczenia, ktrego dotyczy), a wic zawieraj tylko dyspozycj (polecenie) okrelonego zachowania si, wynikajcego ztreci tego orzeczenia, nie s decyzjami procesowymi wrozumieniu art. 18 k.k.w., ale jedynie pismami podpisywanymi przez przewodniczcego wydziau, upowanionego sdziego, sdziego penitencjarnego, kierujcymi
13
164
nieuprawnionej wzupenoci wystarczajce jest poprzestanie na wydaniu stosownego zarzdzenia nie tyle ocharakterze procesowym, ile administracyjno-porzdkowym. Bdzie to zatem na gruncie postpowania wykonawczego wwietle art. 18 2 k.k.w. zagadnienie ze sfery wewntrzorganizacyjnej sdw (np. zarzdzenie ozaczeniu pisma do akt sprawy). Sd powinien take poinformowa nadawc osposobie zaatwienia pisma17. Brak formalnego wypowiedzenia si przez waciwy organ choby zarzdzeniem (procesowym), wyklucza woczywisty sposb dopuszczalno jakiejkolwiek weryfikacji takiej oceny, ucinajc ostatecznie ewentualne zakusy nieuprawnionego wnioskodawcy do ingerowania wtok postpowania wykonawczego wtrybie wniosku o wykadni orzeczenia. Takie mechanizmy traktowane s jako swoisty wentyl bezpieczestwa blokujcy zalanie sdw przez wnioski np. czonkw rodzin skazanych, a w razie odmowy dopuszczenia do ich rozpoznania, przez zaalenia kierowane do sdu nadrzdnego co jest argumentacj zpunktu widzenia ekonomiki procesu zasugujc na uwzgldnienie18. Trafne s jednak rwnie opinie, i taki punkt widzenia nie zapewnia podstawowych gwarancji procesowych innym ni skazany iprokurator podmiotom skadajcym wnioski oprzeprowadzenie sprawdzenia orzeczenia wtrybie art. 13 1 k.k.w., dla ktrych jest to niejednokrotnie wprzeciwiestwie do ww. jedyna forma prawnie dopuszczalnego uczestnictwa w postpowaniu karnym na jego etapie wykonawczym. Powoanie whermetycznym ze swej natury postpowaniu wykonawczym (gdzie krg podmiotw postpowania jest do precyzyjnie okrelony, ajawno ograniczona wwikszoci tylko do nich) art. 13 1 k.k.w. nie moe by przypadkowe. Wbrew zatem przywoanym powyej, niepozbawionym woglnoci susznoci pogldom, celowe byoby postrzeganie na gruncie k.k.w. tej konkretnej instytucji raczej jako swoistego wentyla dopuszczajcego dodatkowe czynniki spoecznej kontroli sdw na etapie wykonawczym postpowania karnego zwaszcza, gdy dane orzeczenie ich take bezporednio dotyczy (co zwaszcza wowej wczesnej
orzeczenie do wykonania albo majcymi na celu kontrol jego wykonywania, podczas gdy forma postanowienia sdu (forma rozstrzygnicia rwnie w trybie art. 13) przewidziana jest dla tych czynnoci procesowych, ktre kreuj lub modyfikuj pozycj skazanego w toku postpowania wykonawczego w stosunku do tej, ktra wynika z treci orzeczenia sdu, bdcego przedmiotem wykonania (por.: Glosa do postanowienia SN z dnia 11 stycznia 2006 r., sygn. I KZP 56/05, PS 2006/7-8/251). Pojawia si zatem www. kontekcie na gruncie art. 13 k.k.w. pewna rozbieno. 17 Tak: postanowienie SN zdnia 19 marca 2009 r., sygn. III KZ 30/00, Prok. iPr. 2000/7-8/16; por. take postanowienie SN zdnia 19 marca 2009 r., sygn. III KZ 15/09, LEX nr 491172, Prokuratura iPrawo wkadka 2009, nr 9, s. 13. 18 Znajduje ona take oparcie worzecznictwie, gdzie jednoznacznie wskazano, e ograniczanie kontroli instancyjnej ma na celu przyspieszenie postpowania w sytuacjach realnego niebezpieczestwa nadmiernego jego wyduenia, gdy sdy, rozpoznajc liczne rodki zaskarenia w postpowaniach wpadkowych, doprowadzaj wefekcie do dalszego przeduania postpowania co do istoty sprawy. Co wicej uznano, e przyjmujc model postpowania incydentalnego, ustawodawca czytelnie daje zna, e postpowanie to moe by w pewnym zakresie uomne co najczciej dotyczy m.in. jego strony gwarancyjnej, oraz krgu uprawnionych do jego inicjacji (por. konkluzje uzasadnienia postanowienia SN zdnia 3 padziernika 2005 r., sygn. III SO 19/05, OSNP 2005/24/403).
fazie postpowania zwnioskiem musi wrcz nosi znamiona gbokiego subiektywizmu). Wtym ujciu wspomniane postulaty progwarancyjne wydaj si tym bardziej zasadne, e jak zaznaczono kryteria kwalifikacji tych podmiotw jako uprawnionych okrelono ju wsamym przepisie art. 13 1 k.k.w. bardzo nieostro iocennie. Brak instancyjnej kontroli susznoci decyzji upowanionego podmiotu sdu pierwszej instancji negujcego zdolno procesow wnioskodawcy nie znajduje zatem (poza ekonomik procesow) gbszych racjonalnych przesanek. Nie ma istotnych powodw, by postpowanie to miao kule wzakresie tak podstawowych gwarancji procesowych dla jego uczestnikw lub potencjalnych uczestnikw19. Skoro za rda niezbdnych norm gwarancyjnych dla potencjalnych inicjatorw omawianego postpowania wpadkowego nie sposb doszuka si wprocedurze wykonawczej, naley upatrywa ich take poza k.k.w. pamitajc oszerokiej dostpnoci odpowiednio tu stosowalnych regulacji k.p.k. (art. 1 2 k.k.w.). Niemniej zapoyczenia mechanizmw proceduralnych k.p.k. wymaga bd kadorazowo wyczucia irozwagi, by nie narazi si (przez zbyt daleko idc analogi izacieranie teleologicznie jak najbardziej uzasadnionych odmiennoci postpowania wykonawczego) na zarzut dziaania contra legem. Ta ostatnia uwaga opiera si na zasadzie, i mechanizmy powoane wk.k.w. dotycz co do zasady wydawania wszelkich decyzji procesowych zwizanych z instytucjami, ktre tene Kodeks statuuje take ich zaskaralnoci (w tym w trybach incydentalnych). Jedynie instytucje tu nieuregulowane, do ktrych na zasadzie odesania art. 1 2 k.k.w. stosuje si k.p.k., powinny podlega w caej rozcigoci zasadom wyraonym wtej ostatniej ustawie20. Jednak sam k.k.w. nie odnosi si m.in. do kwestii wnioskowania wpostpowaniu wykonawczym przez podmioty nieuprawnione, ajedynie nadaje zdolno procesow poszczeglnym podmiotom wodniesieniu do konkretnej instytucji. Nadto tryb rozstrzygania wtpliwoci zart. 13 1 k.k.w. jest zbienie zzasadami procedowania wyraonymi wk.p.k. trybem cile wnioskowym, co rwnie nie powinno pozosta niezauwaone. Wobec tego iwopozycji do uprzednio przedstawionej argumentacji K. Postulskiego iSN, mona si pokusi ocakowicie przeciwn wykadni art. 18 k.k.w., ktry to przepis reguluje
Stosowne przepisy gwarancyjne mona opierajc si na wskazanym art. 1 2 k.k.w. kierunku odnale wk.p.k., gdzie jednak wzalenoci od instytucji, ktrej towarzysz, wystpuje rwnie gradacja tych gwarancji, dodatkowo utrudniajc wybr najbardziej odpowiedniego zapoyczenia. Pamita wszake naley, e postpowanie karne wykonawcze cechuje szeroka autonomia wzgldem postpowania jurysdykcyjnego iprzepisy k.p.k. powinny znajdowa tu zastosowanie tylko wsytuacjach rzeczywicie nieuregulowanych wk.k.w., zatem nieuchwytnych take wdrodze wykadni. Tymczasem ta ostatnia ustawa z racji szczupoci regulacji cile procesowych nie wskazuje, jak wspomniano, jednoznacznie czytelnego mechanizmu, ktrym mona si posuy dla procesowego pominicia omawianego wniosku podmiotu uznanego przez sd za nieuprawniony, awynikajcy zww. praktyki zwyczajny brak procesowej reakcji sdu na zoony wobec niego wniosek, kci si ze spoeczn rol samej instytucji sdu. 20 Por.: postanowienie SA wLublinie zdnia 4 marca 1999 r., sygn. II AKz 66/99, Apelacja Lublin 1999/2/15.
19
166
wsposb samoistny, ijak si wydaje wystarczajcy, form decyzji wydawanych przez organy procesowe wpostpowaniu wykonawczym. Innymi sowy: dopiero po okreleniu, jak form powinna mie decyzja negujca, zdolno wnioskodawcy do inicjacji postpowania incydentalnego wtrybie art. 13 1 k.k.w., co czyni si powinno na podstawie art. 18 k.k.w., moliwe bdzie signicie do k.p.k. celem poszukiwania waciwego dla niej otoczenia gwarancyjnego21. Wtej pierwszej kwestii komentatorzy wypowiadaj si do jednoznacznie: wpostpowaniu wykonawczym wszystkie zasadnicze decyzje s podejmowane wformie postanowienia, natomiast wydawanie zarzdze jest przewidziane jedynie, gdy forma postanowienia nie jest konieczna. Jeeli zatem zkonkretnego przepisu nie wynika jednoznacznie forma decyzji, jaka ma by wydana, naley dan kwesti rozstrzygn wformie postanowienia (domniemanie)22. Waciwe przepisy jednoznacznie wskazuj take poprzez okrelenie organu decydujcego (prezes sdu, upowaniony sdzia) te przypadki, w ktrych decyzja powinna mie form zarzdzenia. Jest to jak si wydaje najnisza hierarchicznie, dopuszczalna przepisami forma decyzji wydawanych w szeroko rozumianym postpowaniu przez organy sdowe (rozstrzyganie kwestii toczcego si postpowania wsprawie, choby kwestii proceduralnych) wzgldem podmiotw pozostajcych poza instytucjonalnym systemem organw wykonujcych orzeczenie (decyzje wadcze, przy istotnej dysproporcji wzajemnej pozycji stron)23. Powysze wskazania nakazywayby zatem zdecydowane odrzucenie zaatwiania wniosku o wyjanienia (art. 13 1 k.k.w.) pochodzcego od podmiotu nieuprawnionego jedynie zarzdzeniem administracyjno-technicznym. To zkolei powodowaoby jednak konieczno rzetelnego poszukiwania choby na drodze stosowania analogii podstawy prawnej dla wydania stosownego zarzdzenia prezesa lub upowanionego sdziego (tu: jako decyzji przedprocesowej), co otwieraoby w tym zakresie dostp take do zapoycze z k.p.k. z caym
Wyraone w art. 18 k.k.w. zasady pretenduj do grona naczelnych i uniwersalnych na gruncie postpowania wykonawczego, a skoro tak, to wszelkie od nich wyjtki, gdy ju przewidzia je ustawodawca, powinny by odczytywane cile, bez pokusy eskalowania ich nastpstw. 22 Take gdy przepis uywa formy bezosobowej, a wynika z niego konieczno wydania decyzji, wskazwk do rozstrzygnicia czy dana kwestia powinna by zaatwiona wdrodze postanowienia, czy zarzdzenia, stanowi art. 18 1 (Zob.: J. Bafia, J. Bednarzak, M. Flemming, S. Kalinowski, H. Kempisty, M. Siewierski, Kodeks postpowania karnego Komentarz, Warszawa 1976, s. 164). Z. Hoda iK. Postulski wKomentarzu do Kodeksu karnego wykonawczego (Kodeks karny wykonawczy, Komentarz, LEX/Arche, 2008) wskazuj, e przepisy kodeksu w zasadzie nie stwarzaj podstaw do wtpliwoci, w jakiej formie (postanowienia czy zarzdzenia) ijaki organ (sd czy sdzia) ma podj dan decyzj. Jeeli przepis wskazuje na sd, jako organ, ktry ma j podj, bdzie ona zawsze miaa form postanowienia, bowiem stosownie do 1 sd orzeka postanowieniem. Natomiast we wszystkich wypadkach, w ktrych kodeks z powoaniem nazwy sdu wie czynnoci o charakterze administracyjnotechnicznym, jak kierowanie do wykonania (art. 11 2), zawiadamianie (art. 12), wzywanie (art. 44 1), polecanie (art. 79 2), naley przez sd rozumie nie organ orzekajcy wformie postanowienia, ale administracj sdow, jako waciw do wykonania okrelonych czynnoci biurowych (zob. take: K. Postulski, Glosa do postanowienia Sdu Najwyszego zdnia 11 stycznia 2006 r., PS 2006/7-8/251). 23 Wtym kontekcie jedynym przypadkiem merytorycznie zblionym do zakresu niniejszych rozwaa na gruncie k.k.w. pozostaje regulacja art. 6 3 k.k.w.
21
wachlarzem dostpnych tam, nieobecnych co do zasady wpostpowaniu wykonawczym, gwarancji procesowych. Przedstawiciele doktryny podkrelaj, i przestrzeganie wymogu waciwej formy decyzji, oktrych mwi art. 18 k.k.w. (anadto rwnie prawidowa konstrukcja ich podstawy prawnej), jest istotne ze wzgldu na zasady zaskarania postanowie izarzdze. Warto podkreli, e sam k.k.w. reguluje tylko kwesti zaale na postanowienia wykonawcze, przemilczajc zupenie problematyk zarzdze. Nawet wkatalogu uprawnie skazanego, jako centralnej postaci tego etapu procesu karnego (art. 6 i7 k.k.w.), nie sposb doszuka si uniwersalnej na ten dylemat recepty. Aprzecie pozostae podmioty postpowania s dalece mniej ni skazany chronione. Zatem racjonalny jest dostarczajcy do oczywistego na t sytuacje remedium wniosek, i rodek odwoawczy przysuguje na zarzdzenia wydawane wpostpowaniu wykonawczym na podstawie odpowiednio stosowanych przepisw k.p.k., oile kodeks ten przewiduje moliwo skarenia konkretnego zarzdzenia (moliwo taka obejmuje take wybrane czynnoci faktyczne lub ich zaniechanie24). Wwczas stosownie do art. 99 2 k.p.k. (wzw. zart. 1 2 k.k.w.) zarzdzenie wpostpowaniu wykonawczym wymaga rwnie pisemnego uzasadnienia. Podsumowujc przedstawion powyej argumentacj, jako formu zapewniajc mechanizm weryfikacji wydanej decyzji sdu wobec osoby uznanej za nieposiadajc legitymacji procesowej do wszczcia trybu incydentalnego zart. 13 1 k.k.w. przy zachowaniu formy tej decyzji przewidzianej wk.k.w. (zarzdzenie) mona wskaza m. in. na art. 459 1 k.p.k. wzw. zart. 466 1 k.p.k.25. Wtakim przypadku pismo procesowe, ktrego ocena czyniona przez organ sdowy podwaa zdolno procesow wnioskodawcy, naleaoby uzna za bezskuteczne zarzdzeniem, na ktre zaalenie przysuguje jedynie, gdy zamyka ono drog do wydania wyroku tu: rozstrzygnicia wprzedmiocie sprawy. Wpraktyce moe si zatem okaza zakadajc jedynie odpowiednie stosowanie ww. przepisw na gruncie postpowania wykonawczego e odopuszczalnoci zastosowania wybranych trybw przewidzianych wk.p.k. wdrodze analogii do postpowania wpadkowego zart. 13 1 k.k.w.26 bdzie decydowao uznanie lub nie tego postpowania incydentalnego za postpowanie wsprawie. Konstatacja ta stanowi pretekst dla przejcia do zasadniczego wtku niniejszych rozwaa, ktry
Por.: art. 466 i467 k.p.k. Istotne jest dostrzeenie w treci art. 459 3 k.p.k. przesanki podmiotowej omawianych regulacji. Ot zaalenie przysuguje na tej podstawie stronom, atake osobie, ktrej postanowienie bezporednio dotyczy. Oczywista jest zbieno tej przesanki z treci art. 13 1 k.k.w. Jeeli przyj, e podmioty wykonujce orzeczenia nie odczuwaj ich nastpstw wzakresie swoich praw podmiotowych, a tylko transponuj do sfery praw i wolnoci jednostek, wanie takie okrelenie uprawnionych do skadania zaale odpowiada w peni konstytucyjnym wymogom gwarancyjnym (np. art. 77 ust. 2 wzw. zart. 2 Konstytucji dotyczy wanie ochrony praw podmiotowych). 26 A zgodnie z zasadami posugiwania si analogi z ustawy, dopuszczalna jest ona wycznie na korzy stron tu: wnioskujcego owyjanienia oraz gdy nie narusza praw innych podmiotw co rwnie nie wystpuje.
24 25
168
zkolei rwnie dostarczy argumentw uytecznych wsygnalizowanej na wstpie debacie na temat statusu postpowa incydentalnych wtoku postpowania wykonawczego, zasadnoci okrelenia postpowania wykonawcze oraz dopuszczalnoci stosowania do nich takich instytucji, jak np. art. 15 1 k.k.w.
Aksjologiczne ikonstytucyjne wskazania wzakresie stosowania analogii proceduralnych wpostpowaniu zart. 13 k.k.w.
Wskazane wyej dylematy irozbienoci doktrynalne lub wrcz prawno-filozoficzne sugeruj, e uzasadnione jest poszukiwanie ostatecznej na nie odpowiedzi wduo szerszym kontekcie systemowym, pamitajc, e zasygnalizowane problemy nie s bynajmniej bahe imarginalne, skoro znajduj swoje podoe largo nawet na szczeblu regulacji konstytucyjnych wszczeglnoci art. 78 i176 Konstytucji RP. Mona si zatem pokusi oskonstruowanie waciwego kierunku postpowania przedprocesowego wtrybie art. 13 1 k.k.w. nie jak wdotychczasowych wywodach oddolnie, na kanwie pojedynczych regulacji k.p.k. ik.k.w., ale odwrotnie poczwszy od oglnych zaoe funkcjonujcych w polskim porzdku prawnym. Jest to otyle zasadne, e nawet pobiena analiza przepisw szeroko rozumianego postpowania karnego wskazuje (czego przejawy byy wuprzednich wywodach widoczne), e ustawy wdraajce gwarancje konstytucyjne wsegmencie gwarancji procesowych, czyni to wielce niekonsekwentnie. Take wok przewidzianych przez nie (wcale nie rzadkich) wyjtkw od powoanych zasad oglnych, bynajmniej nie panuje konsens pomidzy doktryn ajudykatur, jak iwewntrz tych grup. Ujawnia si to szczeglnie wanie wpostpowaniu wykonawczym, gdzie wobec szczupoci na niektrych odcinkach regulacji stricte proceduralnych Kodeksu wykonawczego, przejcie wkonkretnej sytuacji danego trybu procedowania odpowiednio na bazie podobnych instytucji wramach samego k.k.w. lub woparciu oart. 1 2 k.k.w. zk.p.k., rodzi moe znaczne wtpliwoci. Dla ich wyeliminowania, ocena trafnoci zaproponowanego powyej odpowiedniego signicia do art. 459 k.p.k. na przedprocesowym etapie postpowania wtrybie art. 13 1 k.k.w., jak igeneralnie ocena istnienia potrzeby zaskaralnoci tak wydawanych zarzdze, wymaga wpierwszej kolejnoci odwoania do imponderabiliw. Art. 78 Konstytucji stanowi, i kada ze stron ma prawo do zaskarenia orzecze i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Dopuszcza jednak wyjtki od tej zasady, ktre podobnie jak tryb wnoszenia irozpoznawania rodkw zaskarenia ma okrela akt rangi ustawowej. Zkolei art. 176 doprecyzowuje ww. ogln formu wskazujc ju cile wkontekcie sprawowania wymiaru sprawiedliwoci i postpowanie sdowe jest co najmniej dwuinstancyjne, austrj iwaciwo sdw oraz postpowanie przed nimi okrelaj ustawy27. Jakkolwiek
Zob.: postanowienie SN zdnia 22 listopada 2006 r., sygn. V KZ 44/06, OSNwSK 2006/1/2239; por. take: W. Skrzydo, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Zakamycze, 2002, wyd. IV, komentarz do art. 78.
27
zapisy te zdaj si by do przejrzystymi, to jednak diabe tradycyjnie tkwi wszczegach konkretnie we wspomnianych wyej wyjtkach od tych oglnych zasad28. Jest bowiem jednym znajwikszych dylematw zarwno legislatorw, jak ijurysprudencji rozsdne postawienie granicy pomidzy instrumentami gwarancyjnymi, a ekonomik postpowa, tak by zachowujc wysoki poziom ochrony praw uczestnikw procesu, stosowny do wymaga stawianych pastwu prawa ijego wymiarowi sprawiedliwoci wXXI wieku, nie zablokowa go, przeduajc poszczeglne czynnoci wnieskoczono (co ostatecznie rwnie uderza wsame strony procesu, nie mogce doczeka si prawomocnego rozstrzygnicia). Poczynione na tym poziomie konstatacje maj woczywisty sposb przeoenie take na ocen potrzeby idopuszczalnoci ich transponowania na poziom innych ni tylko orzeczenia procesowych reakcji sdu na inicjatywy uczestnikw postpowania na co jak ju wskazywano zezwalaj obowizujce przepisy kodeksowe ico jest stosowane wpraktyce sdowej. Odwoujc si do ww. norm konstytucyjnych uczestnicy postpowa sdowych domagaj si niejednokrotnie bezporedniego iuniwersalnego ich stosowania zgodnie zart. 8 Konstytucji. Tymczasem womawianym zakresie nie jest to wpeni uzasadnione, gdy ju sam ten przepis wskazuje na moliwe ograniczenia jego mocy woparciu oinne postanowienia samej Konstytucji (wycznie). Wanie takim jest m.in. art. 176 odsyajcy zkolei we wskazanym zakresie do regulacji ustawowej. Tak wic, oile art. 78 Konstytucji okrela podmiotowe prawo do zaskarenia kadego orzeczenia i decyzji wydanych w pierwszej instancji wpostpowaniu przed organami pastwa idotyczcego wolnoci ipraw obywatelskich wtym oczywicie orzecze sdowych otyle art. 176 ust. 1 Konstytucji takiego prawa podmiotowego nie statuuje, ani te nie rzutuje sam przez si na jego zakres. Przepis ten dopenia jedynie regulacj art. 78 zd. 1 ijako adresowany do ustawodawcy nakazuje mu stworzy instytucjonalne ramy, wktrych prawo to bdzie realizowane29. Nie brak jednak iwtym kontekcie prb uniwersalnej wykadni omawianych instytucji30. Zatem, chocia ustawodawstwu zwykemu pozostawiono zdeterminowanie ksztatu rodkw odwoawczych od orzecze sdowych wydanych wpierwszej instancji, to jednak nie ma wtym zaNawet jednak zestawienie gwnych zaoe wskazanych instytucji doprowadzio niektrych przedstawicieli doktryny do wnioskw do radykalnych K. Marsza uzna, i z zestawienia art. 78 i176 ust. 1 Konstytucji wynika wniosek, i skoro wpostpowaniu sdowym obowizuje zasada przynajmniej dwuinstancyjnoci, to orzeczenia idecyzje wydane wpierwszej instancji wpostpowaniu sdowym powinny podlega zaskareniu bez ogranicze wynikajcych zart. 78 zdanie drugie (tak: K. Marsza, Konstytucyjna zasada zaskaralnoci decyzji wprocesie karnym, WPP 2007/3/3). 29 Por.: P. Grzegorczyk, Glosa do wyroku TK zdnia 27 marca 2007 r., SK 3/05. 30 S. Steinborn zauwaa, e wprawdzie postpowanie przed sdami reguluj ustawy, jednake zasada dwuinstancyjnoci przewidziana w art. 176 ust. 1 Konstytucji nie doznaje wyjtkw na gruncie konstytucyjnym zatem ustawy nie mog wyczy wskazanej reguy, ani spowodowa naruszenia jej istoty, np. poprzez ksztatowanie zasad wnoszenia rodkw odwoawczych [por.: S. Steinborn, Ograniczenie zaskaralnoci wyroku wydanego w I instancji jako rodek uproszczenia procesu karnego w wietle prawa do dwuinstancyjnego postpowania (uwagi de lege lata ide lege ferenda), GSP.2005/1/365].
28
170
kresie cakowitej swobody31. Nie wyklucza to zatem, awrcz przeciwnie wspiera, postulat moliwie cisego irzeczywicie wyjtkowego rozumienia dopuszczalnoci wustawodawstwie odstpstw od tak j.w. sformuowanych konstytucyjnych praw obywateli32. Dotyczy to wszelkich postpowa, woparciu owszystkie reimy prawne, przed kadym organem pastwa. Potwierdza to take SN wskazujc33 (tu konkretnie dla potrzeb postpowania karnego) przesanki ewentualnych wyjtkw: szczeglny, nadzwyczajny charakter postpowania zwaszcza wszczynanego po uprawomocnieniu si w sprawie rozstrzygnicia in meriti tj. postpowanie wznowieniowe lub kasacyjne, ktre obejmuj specyficzny zakres kontroli sdowej, atym samym usprawiedliwiaj ekstraordynaryjne ograniczenia strony gwarancyjnej34. Wynika zww. postulatw zasadne oczekiwanie, e wprzypadkach wtpliwych, nieuregulowanych wprost, gdzie wgr wchodzi stosowanie jakichkolwiek analogii, adostpny materia porwnawczy wskazuje na funkcjonowanie wrd pokrewnych trybw zarwno dopuszczajcych, jak iniedopuszczajcych moliwo zaskarenia orzecze idecyzji wydanych wpierwszej instancji, wybr organu orzeczniczego powinien pa zdecydowanie na te pierwsze35. Ma to rwnie odniesienie do przyjtych przez organ orzeczniczy regu imetod wykadni przepisw ktra to wykadnia powinna by prowadzona wzgodzie z kierunkami gwarancji konstytucyjnych36. Zasada wyraona w art. 176 Konstytucji stanowi take gwarancj umoliwiajc usunicie bdw, omyek iinnych uchybie popenionych wtoku rozpoznania spraw37 (co warte uwzgldnienia wobec przedmiotowego zakresu art. 13 1 k.k.w.). Zatem w wietle wspomnianego przepisu konstytucyjnego przesdzona jest zasadniczo dopuszczalno rodka zaskarenia zoonego od orzeczenia sdu pierwszej instancji, koczcego postpowanie wsprawie co oznacza, e kade takie postpowanie musi by postpowaniem co najmniej dwuinstancyjnym38.
Wtym ujciu iwpenej zgodnoci zregulacjami konstytucyjnymi, ustaw, ktra okrela waciwo sdw itryb postpowania przed nimi wpostpowaniu wykonawczym, jest co nie budzi wtpliwoci Kodeks karny wykonawczy oraz na drodze odesania art. 1 2 k.k.w. Kodeks postpowania karnego, atake wkonkretnych przypadkach inne ustawy (por.: postanowienie SA we Wrocawiu zdnia 21 grudnia 2000 r., sygn. II AKz 456/00, OSA 2001/4/23, Wokanda 2001/2/46). 32 Zob.: postanowienie SN zdnia 6 maja 2003 r., sygn. III KZ 13/03, LEX nr 78391. 33 Zob. : postanowienie SN zdnia 6 maja 2003 r., sygn. III KZ 13/03, LEX nr 78391. 34 Por. take: T. Wo, Reforma sdownictwa administracyjnego projekty dalekie od ideau, Pastwo iPrawo 2001, nr 7, s. 30; K. Marsza, Konstytucyjna zasada zaskaralnoci decyzji wprocesie karnym, WPP 2007, nr 3, s. 3; W. Skrzydo, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Zakamycze, 2002, wyd. IV, komentarz do art. 78. 35 Oglnym wyznacznikiem takiego pozytywnego standardu na gruncie procedury karnej moe by np. art. 425 1 k.p.k. stanowicy, e od orzeczenia wydanego wpierwszej instancji przysuguje rodek odwoawczy stronom oraz innym osobom wskazanym wprzepisach ustawy, ktry moe dotyczy caoci lub w czci, a nawet samego uzasadnienie orzeczenia (niezalenie od dalszych przepisw szczegowych, choby art. 459 1 k.p.k.). 36 Por. wyrok NSA zdnia 30 wrzenia 2003 r., sygn. III SA 3188/01, LEX nr 148975. 37 Por.: wyrok SN zdnia 18 listopada 2008 r., sygn. II KK 121/08, Biul.PK 2009/1/10, zob. take: W. Skrzydo, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Zakamycze, 2002, wyd. IV, Komentarz do art. 176 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. 38 Tak: wyrok SN zdnia 20 grudnia 2001 r., sygn. II CKN 1440/00, LEX nr 53131.
31
Postpowanie wsprawie apostpowania incydentalne przesanki penego stosowania instytucji gwarancyjnych

Jak zatem wida swego rodzaju sowem-kluczem dla przeoenia omawianych zasad konstytucyjnych za porednictwem ustawodawstwa na praktyk bdzie rozumienie terminu postpowania wsprawie. Jego definiowanie nie jest bynajmniej jednoznaczne uprzedstawicieli doktryny, co skutkuje rwnie sygnalizowanym dualizmem koncepcji praw uczestnikw postpowania na wszystkich jego poziomach. Itak pojawia si pogld, e art. 78 Konstytucji dotyczy wszelkich rozstrzygni o prawach obywatela, w tym orzecze wydawanych wsprawach wpadkowych. Bowiem to prawa jednostki tworz materialny rdze sprawy. Zatem postpowanie sdowe wsprawie to postpowanie, ktre ma si zakoczy wydaniem orzeczenia co do istoty, wzakresie chronionej prawnie wartoci iwodniesieniu do konkretnych realiw faktycznych niezalenie gdzie whierarchii urzdowych procedur jest umiejscowione. Strona ma zatem bezwzgldne prawo do zaskarania wydanych wpierwszej instancji wyrokw iinnych orzecze rozstrzygajcych spraw co do istoty oraz postanowie koczcych postpowanie zmierzajce do wydania tych orzecze zamykajcych drog do rozstrzygnicia in meriti, np. poprzez umorzenie postpowania. Chodzi oto, by strona postpowania moga kwestionowa rozstrzygnicie oswoich prawach i obowizkach bd odmow takiego rozstrzygnicia co znajduje pene odzwierciedlenie jedynie w rodku zaskarenia pozwalajcym na merytoryczne rozstrzygnicie sprawy w postpowaniu odwoawczym. Tylko za jego pomoc strona moe bowiem kwestionowa zarwno wykadni regulacji prawnej, jak isam proces subsumcji, atake ustalenia stanu faktycznego dokonane w postpowaniu pierwszoinstancyjnym39. Pojawiaj si take pogldy idce dalej, mwice, e ustawodawca powinien zapewnia moliwo kontroli nie tylko orzecze wydanych wpostpowaniu pierwszoinstancyjnym, ale kadej decyzji wydanej po raz pierwszy wzakresie przedmiotu rozstrzygania, przy czym chodzi tu tylko ote orzeczenia, ktre rozstrzygaj spraw wzakresie wolnoci i praw, co do ktrych toczy si postpowanie. Regu t natomiast mog, ale nie musz, by objte orzeczenia rozstrzygajce kwestie incydentalne, nasuwajce si w toku procesu np. co do wyczenia sdziego, co do dowodw lub w przedmiocie rodkw zapobiegawczych40. Warto take zauway, e zdaniem niektrych przedstawicieli doktryny, adekwatne do rozstrzygnicia, acz stanowice jego zaprzeczenie stanowisko zajmuje organ wydajcy decyzj o umorzeniu postpowania. Organ orzeczniczy nie wypowiada si w kwestii merytorycznej, ale wanie odmawia zajcia wtym przedmiocie stanowiska
39 Tak: B. Boska, G. Rzsa, Glosa do postanowienia SN zdnia 3 padziernika 2005 r., III SO 19/05, Przegld Sejmowy 2006, nr 3, s. 126. 40 Tak: K. Marsza, Zaskaralno decyzji wydanych wprocesie karnym, Przegld Sdowy 2007, nr 3, s. 56; G. Rzsa, Konstytucyjno podstaw skargi kasacyjnej wpostpowaniu sdowoadministracyjnym, Przegld Legislacyjny 2009, nr 1-2, s. 23.
172
przypadek zakoczenia postpowania w sposb inny ni orzeczeniem co do istoty, ktry ma miejsce, gdy postpowanie stao si zjakiejkolwiek przyczyny bezprzedmiotowe. Celnie t przesank okreli take NSA stwierdzajc, i bezprzedmiotowo postpowania oznacza mogc wynikn zwielu przesanek niemono skonkretyzowania praw iobowizkw indywidualnego podmiotu w drodze orzeczenia waciwego organu41. Z wywodw powyszych wynika zatem konkluzja, e zdaniem przewaajcej grupy teoretykw prawa, wszelkie czynnoci procesowe organw orzeczniczych, w toku ktrych dochodzi do okrelenia, sprecyzowania, modyfikacji praw bd obowizkw podmiotw poddanych wadczym rozstrzygniciom danego organu, powinny zosta uznane za czynnoci wsprawie, atym samym przeprowadzane zgodnie ze cile okrelon lub choby zapoyczon na drodze czytelnej wykadni przepisw rangi ustawowej procedur, zpenym respektowaniem zasad gwarancyjnych wtym powinny podlega weryfikacji wtoku instancji42. Zatem przedmiot ww. postpowa mona okreli jako bezporednie dotykanie sfery praw iobowizkw jednostki, osoby fizycznej lub prawnej, bdcej stron postpowania, aprzez pryzmat tego przedmiotu niezalenie od systemowego umiejscowienia danej normy mona takie postpowania uzna za autonomiczne lub quasi-autonomiczne, nawet gdy wystpuj wramach szerszego nurtu procesowego (co szczeglnie jaskrawo zaznacza si wanie na gruncie postpowania wykonawczego). Nie bd wic, jak si wydaje, womawianym kontekcie synonimami stosowane powszechnie zamiennie okrelenia postpowanie wpadkowe, wycinkowe, incydentalne ipostpowanie zalene (nieautonomiczne), szczeglnie, gdy to nie wynik owego ekscesu procesowego jest zaleny od gwnego nurtu postpowania, ale nader czsto bywa odwrotnie. Zatem przywoanym jedynie na marginesie niniejszego wywodu postulatem dla doktryny ijudykatury byoby pojciowe oddzielenie postpowa wpadkowych ipostpowa incydentalnych, gdzie pierwszymi byyby tryby cile zalene od nurtu gwnego sprawy merytorycznej, drugimi natomiast tryby incydentalne sensu stricto, awic pojawiajce si nieobowizkowo, acz posiadajce istotne odrbnoci zarwno proceduralne, jak iwzakresie przedmiotu rozstrzygnicia. Orzecznictwo dostrzego zdaje si jakkolwiek nie do koca konsekwentnie wzajemne sprzenie zwrotne omawianych zalenoci choby na kanwie postpowania ze skargi na przewleko postpowania43. Zasadnie SN zauway, e postanowienia rozstrzygajce skarg na przewleko postpowania maj wprawdzie pewn szczegln cech, polegajc na wicym charakterze w innym postpowaniu wprzypadku stwierdzenia przewlekoci, ale nie mona tego postpowania
Tak: wyrok NSA zdnia 11 wrzenia 2003 r., sygn. ISA/Ka 1907/02, LEX nr 90189. Dotyczy to jak si wydaje take acontrario decyzji oumorzeniu postpowania, co jednak mimo wszystko wie si wobec uprzedniego zaistnienia przesanek jego wszczcia z merytoryczn ocen materialnych przesanek wydania rozstrzygnicia in meriti. 43 Zob.: postanowienie SN zdnia 3 padziernika 2005 r., sygn. III SO 19/05, OSNP 2005/24/403.
41 42
traktowa jako samodzielnej, oddzielnej sprawy. Nie jest to zdaniem SN postpowanie (w peni) autonomiczne skoro postpowanie autonomiczne musi zakada dwuinstancyjno (zasada konstytucyjna), anadto wydawane wnim orzeczenia nie korzystaj zpowagi rzeczy osdzonej. Mimo oglnej aprobaty teoretycznego ta takiego stanowiska, nie sposb jednak zgodzi si, i ww. przykadowe postpowanie nie ma samodzielnego przedmiotu, lecz jest jedynie elementem postpowania co do istoty sprawy, skoro dotyczy konstytucyjnego prawa powszechnego wyraonego w art. 45 Konstytucji RP. W takim zatem ujciu jest postpowaniem incydentalnym wramach postpowania co do istoty sprawy, ale nie postpowaniem wpadkowym (www. rozumieniu). Wskazany przez SN nakaz niestosowania do omawianego postpowania przepisw Konstytucji przyznajcych stronie prawo do zaskarania orzecze wydanych wpierwszej instancji (art. 78) oraz przewidujcych dwuinstancyjno postpowania (art. 176), poniewa jest to postpowanie incydentalne, nie powinien by przy tym uniwersalizowany44. Co wicej, takie stanowisko prowadzi po czci do konkluzji dotknitej bdem idem per idem. Postpowanie nie jest autonomiczne bo nie jest dwuinstancyjne, ale nie jest dwuinstancyjne bo nie jest autonomiczne. Poza kontekstem proceduralnym ewidentnie brak tu odniesienia do przedmiotowej strony tego typu postpowa. Wte rozwaania doskonale wpisuje si take tre uzasadnienia uchway SN zdnia 25 maja 1995 r.45, gdzie SN popar pogldy wdoktrynie iworzecznictwie utrzymujce, e wpostpowaniu sdowym, wramach tzw. postpowa wycinkowych, zapada mog orzeczenia naruszajce prawa lub szkodzce interesom osb niebdcych stronami oraz e wpostpowaniach tych pozycj strony zajmuje podmiot zainteresowany treci rozstrzygnicia, co stawia go wodrnieniu od stron dziaajcych wgwnym nurcie toczcego si postpowania wcharakterze quasi-strony. Prawo takiej osoby do zaskarania orzecze dotykajcych jej uprawnie wpostpowaniu karnym nie powinno budzi sprzeciwu. Zdaniem SN nie przecz takiemu ujciu uprawnie procesowych quasi-strony ani racje czysto jurydyczne, ani te wzgldy susznociowe osoby te maj bowiem rwnie wpostpowaniu sdowym interes prawny wuchyleniu lub zmianie orzeczenia, ktre zawiera wobec nich dolegliwo tzw. gravamen, podczas gdy dla stron rozstrzygnicie wtym zakresie moe by obojtne. Zpowyszego SN wywodzi pogld, i wrazie braku cisego, ustawowego sprecyzowania katalogu podmiotw uprawnionych do zaskarania decyzji sdu, zaalenie przyNie sposb przysta na konkluzj, e przyjmujc model postpowania incydentalnego, ustawodawca czytelnie daje zna, e postpowanie to moe by wpewnym zakresie uomne m.in. od jego strony gwarancyjnej skoro sam SN wskazuje jako przesank autonomicznoci postpowania (cile wynikajc zrozstrzygania wsprawie, zczym wie take pen dostpno gwarancji procesowych), jego umocowan wustawie dwuinstancyjno. Wszak np. postpowanie wtrybie art. 13 1 k.k.w. jest trybem ustawowo dwuinstancyjnym, aprzy tym nikt nie neguje jego incydentalnoci. 45 Sygn. IKZP 14/95, OSNKW 1995/7-8/45.
44
174
suguje kademu, czyich praw iinteresw dana decyzja bezporednio dotyka46. Zatem jak to ju sygnalizowano podobna sytuacja moe w okrelonych okolicznociach dotyczy take podmiotw, ktrym sd odmawia wydania danego rozstrzygnicia. Kontynuujc powysze rozwaania nie sposb przeoczy, e ustawodawca sformuowa nie tylko oglne przesanki pozytywne stosowania mechanizmw gwarancyjnych na gruncie postpowa wsprawie, ale take powoa wyjtki dopuszczajce ich stosowanie do innych postpowa, ktrych przedmiot mona by uzna wrcz za (wzestawieniu zww.) mao istotny. Niemniej, jak rwnie wskazano, natura sprawy, jakiej oglnie rozumiane postpowanie wykonawcze dotyczy nie jest jednoznaczna. Z jednej bowiem strony mona doj do wniosku, e wprzypadku osoby skazanego, postpowanie wprzedmiocie jego sprawstwa iwiny zostao prawomocnie zakoczone, acay etap wykonawczy jest tego jedynie konsekwencj47 (odpowiednio mona odnie te uwagi take do drugiej strony postpowania prokuratora). Prawd jest take, i niezaprzeczaln cech orzecze wydawanych na tym etapie choby w efekcie zastosowania art. 13 k.k.w., orzecze co do kar zastpczych, rat, odrocze itp. jest wznakomitej wikszoci brak ich materialnej prawomocnoci, gdy materia jakiej dotyczyy, moe podlega wielokrotnej i zmiennej ocenie sdu szczeglnie wkontekcie wykonywania orzeczenia wrealiach aktualnego, acz zmiennego stanu faktycznego sprawy. Nie sposb jednak przeoczy zasadniczej rnicy pomidzy omawianym postpowaniem incydentalnym zart. 13 1 k.k.w., ainnymi wramach postpowania wykonawczego, ktre posiadaj cechy cisej wpadkowoci. Cech wyrniajc tych ostatnich jest m.in. generalna dopuszczalno, anawet nakaz ich inicjowania wprzypadku zaistnienia okrelonych wustawie przesanek faktycznych. Takim postpowaniem jest objte np. rozstrzyganie kwestii waciwoci sdu nadzorujcego wykonanie kary ograniczenia wolnoci48. Przy tym nawet www. przypadku zdaoby si penego sprzenia regulacji ustawy iautomatyzmu dziaania sdu zurzdu na tak zapade postanowienie (jak na kade wprzedmiocie waciwoci) przysuguje zaalenie oglnie pojmowanym stronom zgodnie zreguami k.k.w. skazanemu iprokuratorowi. Zatem, jak wida, take wprzypadku postpowania niePor. take: Z. Doda, Zaalenie wprocesie karnym, Warszawa 1985, s. 114, 116, 118. Wszelkie zapadajce tu rozstrzygnicia bezwzgldnie mieci si musz wramach wyznaczonych karami iinnymi rodkami orzeczonymi wwyroku. Tym bardziej kategorycznie naley to podkreli wkontekcie art. 13 1 k.k.w., wktrym to trybie nie jest dopuszczalna jakakolwiek modyfikacja strony materialnej (np. formy egzekucji) poszczeglnych elementw podlegajcego wykadni orzeczenia nawet jeli chodzi tylko opostanowienie wydane na etapie wykonawczym. 48 Postpowanie to musi zosta przeprowadzone w przypadku zmiany okolicznoci wskazanych wart. 54 k.k.w. wzw. zart. 55 1 k.k.w. Sd zurzdu przestrzega swej waciwoci iwrazie ww. zmiany zobowizany jest wyda stosowne postanowienie (art. 3 1 k.k.w. wzw. zart. 1 1 k.k.w. iart. 35 1 k.p.k.). Oczywicie impuls dla takiego rozstrzygnicia moe stanowi take informacja pochodzca od kuratora sdowego lub samego skazanego, jednak wdalszym cigu to sd dyskrecjonalnie decyduje, czy wydanie takie rozstrzygnicia jest wogle celowe.
46 47
rozstrzygajcego kwestii materialnych, ajedynie procesowe, gdzie wydane orzeczenie nie osiga stanu materialnej prawomocnoci (waciwo sdw moe si wtoku postpowania wykonawczego wielokrotnie zmienia), aprzy tym jest cile zwizane49, jego przebieg poddany zosta weryfikacji instancyjnej. Tak wic nawet ten przypadek bynajmniej nie zosta wyjty przepisem szczeglnym spod omwionych uprzednio zasad gwarancyjnych (cho potencjalnie mgby ito bez istotnego uszczerbku dla praw skazanego jest bowiem obowizkiem sdu doprowadzenie do wykonania kary inie ma zasadniczego znaczenia dla samego skazanego, ktry to sd aktualnie pilotuje postpowanie wykonawcze).
Podmiotowo procesowa stron postpowa incydentalnych kategoria ocenna na gruncie k.k.w. jako wyznacznik uprawnie statuujcych postpowanie wsprawie
Na gruncie regulacji k.k.w. wyznacznikw podmiotowoci procesowej stron postpowa incydentalnych poszukiwa naley oczywicie wodniesieniu do treci art. 6, jako statuujcego model tej podmiotowoci dla centralnej postaci postpowania wykonawczego, tj. skazanego, ale take przez wzgld na liczne wyraone apropos pogldy doktryny. Jako jedno zpodstawowych kryteriw odrnienia strony procesowej od innych uczestnikw postpowania wskazywane jest posiadanie przez t pierwsz interesu prawnego w uzyskaniu rozstrzygnicia oprzedmiocie procesu. Podzia stron wprocesie co do zasady wynika zkontradyktoryjnego przebiegu prowadzonych czynnoci50 (silniejsza kontradyktoryjno oznacza wyraniejsz pozycj stron, z kolei wiksze uprawnienia i rwno stron wzmacniaj kontradyktoryjno). Wwczas czytelne jest rozrnienie stron czynnych, ofensywnych wystpujcych z daniem rozstrzygnicia kwestii odpowiedzialnoci prawnej zgodnie zich interesem prawnym oraz biernych, defensywnych przeciwko ktrym dania s skierowane51. Jednak wpostpowaniu wykonawczym, zwaszcza wobec procedowania wtzw. kwestii wycinkowej (postpowanie incydentalne) ani status strony, ani jej pozycja nie s ju tak klarowne52. Natomiast nie sposb nie zauway faktu, e zarwno w rozumianym caociowo postpowaniu wykonawczym, jak i zwaszcza w jego trybach incydentalnych, zasada wieloci stron (obecno
Nawet interpretacja przez sd stanu faktycznego zostaa zminimalizowana np. do sprawdzenia, wokrgu waciwoci ktrego sdu rejonowego skazany aktualnie zamieszkuje (art. 54 i55 k.k.w.). 50 Por.: W. Dadak, Kontradyktoryjno postpowania wykonawczego przed sdem, [w:] J. Czapska iin. (red.), Zasady procesu karnego wobec wyzwa wspczesnoci, Warszawa 2000, s. 420 in. 51 Por. take: S. Walto, Proces karny, Warszawa 2005, s. 176-179. 52 Doktryna uznaa nawet konieczno wyodrbnienia tu quasi-strony dla okrelenia podmiotw o pozycji odpowiadajcej pozycji stron wystpujcych w postpowaniach dotyczcych kwestii wszych od zasadniczego przedmiotu procesu, gdzie rola stron gwnych moe ulec odwrceniu: np. strona wpostpowaniu zasadniczym bierna staje si stron czynn, strona za wpostpowaniu zasadniczym czynna biern (por.: Z. Hoda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, LEX /Arche, 2008; M. Cielak, Polska procedura karna, Warszawa 1984, s. 41).
49
176
przynajmniej dwch osobicie zainteresowanych przedmiotem rozstrzygnicia) doznaje niejednokrotnie ogranicze anawet moe by cakowicie marginalizowana. Wtakich sytuacjach rwnie ich rola odbiega od klasycznego modelu. Wniektrych postpowaniach wpadkowych czy incydentalnych, skazany bd inny zainteresowany (np. kady kogo orzeczenie bezporednio dotyczy), nie znajduj spersonifikowanej przeciwstawnej sobie strony procesowej. Take jednak wtych wypadkach podmiot bezporednio zainteresowany nie przestaje by stron (czy quasi-stron), skoro istnieje przeciwstawno interesu tego podmiotu wstosunku do jakiego innego interesu, nawet ujtego bardzo oglnie53 wkontekcie regulacji art. 13 k.k.w. moe to by np. wykonanie orzeczenia sdu zgodnie zjego treci (cho zjzykowo prawidowej jego wykadni mona tu odczyta kilka rozbienych rozumie, mniej lub bardziej korzystnych dla zainteresowanego). Wdoktrynie panuje natomiast zgodno co do tego, e co znajduje odzwierciedlenie take na kanwie art. 6 k.k.w. do podstawowych, oglnych uprawnie strony (co naley odpowiednio odnie take do quasi-stron) naley inicjowanie postpowania (wtym incydentalnego) oraz szczeglnie istotne wwietle niniejszych rozwaa zaskaranie wydanych decyzji procesowych (nie tylko orzecze). Oprcz ww. oglnych uprawnie, strony posiadaj rwnie uprawnienia specyficzne, suce im wycznie wkonkretnych trybach postpowania, natomiast og tych uprawnie mona nazwa prawem do obrony54. Przy czym wkontekcie postpowa incydentalnych nie bdzie chodzi oobron sensu stricto oskaranego czy skazanego, przed wymierzeniem mu kary, ale largo oobron wszelkich podlegajcych wpywowi ze strony poczyna i decyzji sdu interesw podmiotw innych ni sam sd zarwno bdcych stronami, uczestnikami gwnego nurtu postpowania, jak iznajdujcych znim styczno jedynie okazjonalnie, wobec konkretnej przedsibranej wprocesie czynnoci. Jednoczenie prowadzc powysze rozwaania podmiotowe nie wolno straci zoczu faktu, e wtakich wanie, wpadkowych postpowaniach na gruncie k.k.w., podmiotami oglnie upowanionymi przez ustaw do ich inicjowania iwnich uczestniczenia, mog by podmioty uczestniczce wwykonywaniu danej kary lub rodka (administracja zakadu penitencjarnego, zakadu pracy zatrudniajcego skazanego na ograniczenie wolnoci, kurator sdowy) oraz skazany inajczciej prokurator, azatem podmioty kontynuujce swj udzia wpostpowaniu karnym od jego pocztku, bd zobligowane do okrelonej aktywnoci na mocy przepisw szczeglnych. Tymczasem wtrybie art. 13 1 k.k.w. moe wystpowa jeszcze zgoa inny podmiot kady, kogo orzeczenie bezporednio dotyczy azatem potencjalnie osoba, ktra pojawia si cakowicie spoza gwnego nurtu postpowania karnego, ba, nawet spoza nurtu postpowania wykonawczego inie wystpuje tu wimieniu lub na rzecz skazanego, bd jakiegokolwiek innego byego, czy obecnego uczestnika po53 54
Por.: M. Cielak, Polska procedura karna, Warszawa 1984, s. 41. Tak: K. Marsza, Zagadnienia oglne procesu karnego, Katowice 1984, t. 1, s. 347 in.
stpowania lub jego strony, a przy tym nie opiera swej inicjatywy na adnej obligacji ustawowej wynikajcej zpiastowanych funkcji. Przeciwnie realizuje swoje prawa podmiotowe, do ktrych doprecyzowania, aprzez to take ochrony ma prawo, jeeli dane orzeczenie bezporednio ich dotyczy (art. 19 1 k.k.w. wzw. zart. 13 1 k.k.w.). Jest to, jak si wydaje, nic innego jak kodeksowa odpowied na gruncie k.k.w. na kolejne szeroko rozumiane konstytucyjne prawo obywatelskie powszechne prawo do petycji wsprawach prowadzonych przez organy wadzy publicznej wchodzcych worbit praw indywidualnych (art. 63 Konstytucji RP). Tak wic mona pokusi si owniosek, e ju samo umieszczenie wk.k.w. art. 13 1, jego zakres podmiotowy ikonsekwentne utrzymywanie mimo kolejnych nowelizacji, wiadczy ozauwaeniu przez prawodawc potrzeby dopuszczenia do postpowania wykonawczego nie tylko jego stron sensu stricto idostrzeeniu wprzebiegu tego postpowania przynajmniej potencjalnie czynnika wpywajcego na ich interes prawny. Owadze chronionych tym przepisem praw obywatelskich, jednostkowych, wiadczy take co warto powtrzy fakt uregulowania w 2 tego przepisu (wzw. zart. 20 3 k.k.w.) penej procedury weryfikacyjnej woparciu oorzeczenie instancji odwoawczej (dewolutywno) wzgldem postanowie wydawanych w trybie rozstrzygania wtpliwoci mimo i jest to tylko jeden z wielu trybw incydentalnych, wktrym zakres materialnego wpywu wydawanych orzecze na gwny nurt postpowania jest zerowy, wrcz zakazany. Pozostajc w krgu powyszych rozwaa teoretycznych, wspomnie naley rwnie ozapatrywaniach rodowiska prawniczego na szeroko stosowane w systemie prawa (we wszystkich jego gaziach) kategorie ocenne, gdzie wypenienie treci poszczeglnych ustawowych przesanek, aco za tym idzie ksztat kocowego rozstrzygnicia lub wybr waciwej procedury, pozostawiono organowi procesowemu. Powinno to mie odniesienie take do jak ju wspominano do uznaniowych przesanek stwierdzenia istnienia zdolnoci procesowej po stronie wnioskodawcy dziaajcego wintencji wszczcia postpowania incydentalnego. Doktryna konsekwentnie zawa ramy takiej swobody ocen organu procesowego, twierdzc nawet, e obecnie nie dopuszcza si ju wpeni swobodnego uznania, apowinno by ono zawsze zwizane normami prawnymi ipoddane kontroli sdowej. Taki punkt widzenia przypiecztowao take orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego55: zinstytucji formalnej, ustalajcej swobodn, nie zwizan niczym moliwo rozstrzygania, swobodne uznanie przeksztaca si jedynie wform pewnego uelastycznienia administracji, ktra umoliwia i zobowizuje odpowiednie organy do zbadania wszystkich okolicznoci danego przypadku wcelu wyszukania najbardziej waciwego, odpowiadajcego prawdzie obiektywnej i swemu celowi rozstrzygnicia. Kontroli sdowej podlegaj coraz szerzej obok tradycyjnej iniekontrowersyjnej kontroli kompetencji, procedury imaterialno-prawnych podstaw decyzji tak55
Zob.: orzeczenie TK zdnia 29 wrzenia 1993 r., sygn. K 17/92, OTK 1993, cz. II, s. 305.
178
e kwestie przekroczenia granic uznania, naduycia swobody uznaniowej, legalnoci celu, nieracjonalnoci dziaania organu czy zej wiary po jego stronie56. Jakkolwiek uwagi te maj swoje cise konotacje prawnoadministracyjne (gdzie oparte na ww. ocenach decyzje wadcze s wydawane masowo, wwikszoci zurzdu), to jednak nie sposb pomin ich take tu, wtej poszerzonej analizie. Rwnie bowiem np. wprzepisach k.k.w. wystpuj zwroty, ktre mona uzna za podobne do tzw. szacunkowych57, upowaniajce organ stosujcy prawo do wykorzystywania kryteriw cennych. Z kolei sdowy przedproces ujawnia szereg cech dziaa organizacyjno-koordynacyjnych, zmierzajcych do waciwego administrowania siami irodkami danej instytucji wymiaru sprawiedliwoci, do ktrej wpyn wniosek majcy wzaoeniu wnioskodawcy skoni jej organy do podanego zachowania ju wprost na paszczynie orzeczniczej. Wtakim przypadku suszne s oczekiwania, aby zakres sdowej kontroli wydanej www. warunkach decyzji procesowej (niezalenie od jej charakteru take zarzdze) by szeroki. Organ odwoawczy jest bowiem wadny dokona swojej oceny, odmiennej od tej, ktrej dokona wydajcy kontrolowan decyzj58. Oczywicie wramach systemu sdownictwa kontrola taka moe mie miejsce wtoku rnych pionowych ipoziomych mechanizmw weryfikacyjnych, ale zdecydowanie powinna by stosowana.
Czciowa systematyzacja poczynionych uwag teoretyczno-prawnych wodniesieniu do art. 13 1 k.k.w.

Przekadajc powysze spostrzeenia na grunt postpowania zart. 13 1 k.k.w. podkreli naley, e wprzedstawionym podziale postpowa nie wpeni autonomicznych, postpowanie to naley uzna w nurcie postpowania wykonawczego jednoznacznie za tryb incydentalny, anie wpadkowy. Nie jest ono postpowaniem obowizkowym, gdy bez niego moliwe jest wykonanie kadego orzeczenia iwzasadzie tak wobec cisego respektowania postulatw co do formy itreci orzecze zapadajcych wpostpowaniu karnym by powinno. Niemniej postanowienia wydawane wtym trybie maj moc ingerowania (choby poredniego, poprzez modyfikacj rozumienia zapisw materialnych rozstrzygni danego orzeczenia) w sfer praw i obowizkw indywidualnych podmiotw, niejednokrotnie pozostajcych cakowicie na uboczu toczcego si postpowania karnego. Zauway take naley jeeli spojrze na postpowania incydentalne od strony skutkw wydawanych w ich trakcie decyzji procesowych (co woczywisty sposb dotyczy take art. 13 1 k.k.w.) e wiele znich statuuje po stronie wnioskodawcy iuczestnikw (jeeli poza
Por.: M. Mincer, Uznanie administracyjne, Toru 1983; L. Leszczyski, Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna itezy orzecznictwa, Krakw 2002, s. 45. 57 Zob. np.: L. Leszczyski, Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna itezy orzecznictwa, Krakw 2001, s. 43 in. oraz L. Leszczyski, Stosowanie generalnych klauzul odsyajcych, Krakw 2001. 58 Tak: Z. Hoda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, LEX/Arche, 2008.
56
wnioskodawc wystpuj) jedn zpodstawowych przesanek postpowania zaaleniowego wpostpowaniu karnym wogle tzw. gravamen (uciliwo, naruszenie praw, zarwno przez dziaanie, jak ibrak dziaania sdu). Brak gravamen odbiera skarcemu legitymacj do wniesienia rodka odwoawczego59. Zkolei obiektywny gravamen wskazuje, e decyzja procesowa, zktrej jest wywodzony, bya wtej czci rozstrzygniciem wsprawie. Omawiane postpowanie jest jedynym wk.k.w. postpowaniem cile wnioskowym, czym rwnie tryb regulowany art. 13 1 k.k.w. przejawia silne powinowactwo do innych instytucji, zwaszcza stanowionych wk.p.k. Odwoujc si do teje przesanki naley doj do wniosku, e prawodawca uczyni na przykadzie tej instytucji wszystko co mg (wotoczeniu pozostaych regulacji postpowania wykonawczego), aby wskaza orzecznikom, i jest to instytucja bdca zaprzeczeniem stosowanych tu i wdzie w procedurze blokad dla nadmiernej aktywnoci, czy pieniactwa w postpowaniu osb jego przebiegiem mniej lub bardziej zainteresowanych (ze stronami wcznie). Jest to zatem nie wentyl zabezpieczajcy sdy jak inne instytucje wk.k.w. (art. 6 3), ale zawr dopuszczajcy do do hermetycznej, procesowej przestrzeni postpowania wykonawczego, nieco otwartoci i ograniczonej podmiotowo ale jednak kontroli spoecznej, co jak wida nie musi kolidowa zzasad niejawnego wwikszoci prowadzenia czynnoci wykonawczych. Mona znale wicej jeszcze uniwersalnych argumentw za uznaniem jako zasady penych gwarancji procesowych wtrybach incydentalnych, zzapisanym jakby wtle zakazem ich uszczuplania wdrodze wykadni take wobec odmiennych nieco od fazy jurysdykcyjnej zaoe prawno-filozoficznych postpowania wykonawczego. Ot na gruncie postpowania karnego zwyczajne rodki odwoawcze, do ktrych na mocy art. 425 k.p.k. naley zaalenie, przysuguj generalnie od orzecze wydanych w pierwszej instancji, awic od orzecze nieprawomocnych, asam k.p.k. przewiduje wnoszenie rodkw zaskarenia rwnie przez podmioty niebdce stron postpowania i innym osobom wskazanym w przepisach ustawy. O koniecznoci szerokiego i elastycznego postrzegania dopuszczalnoci rodkw zaskarenia we wszelkich zakresach przedmiotowych wiadczy take moliwo zaskarenia na gruncie k.p.k. samego uzasadnienia orzeczenia, anawet wyroku uniewinniajcego opartego na bdnej podstawie prawnej lub faktycznej, jeeli to narusza prawa lub szkodzi interesom oskaronego60. Uderzenie rodkiem zaskarenia wsam tre uzasadnienia oznacza kwestionowanie jedynie stylu, wjakim zostao ono napisane oraz poszczeglnych sformuowa wnim zawartych, znajdujcych si poza obszarem ustale faktycznych bdcych podstaw rozstrzygnicia i wykadni prawa61 czego nie sposb nie zestawi zzakresem stosowania art. 13
Tak: postanowienie SA wGdasku zdnia 23 lutego 2000 r., sygn. II AKz 59/00, Prokuratura iPrawo wkadka 2001, nr 4, s. 26, OSAG 2001/1/1. 60 Zob.: uchwaa SN zdnia 24 maja 1973 r., sygn. VI KZP 6/73, OSPiKA 1973, z. 10, poz. 201. 61 Tak: P. Hofmaski, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postpowania karnego. Komentarz, t. II, Warszawa 1999, s. 486.
59
180
1 k.k.w. Konkluzje te naley woczywisty sposb odnie do zamieszczonego powyej komentarza dotyczcego regulacji konstytucyjnych, co pozwala m.in. na podwaenie trafnoci twierdze odopuszczalnoci wyczenia rozumianych zgodnie zprzedstawionym podziaem postpowa incydentalnych wodrnieniu od wpadkowych spod dziaania wyraonych tam gwarancji. Wtym ujciu zasadnym byoby zreszt rozwaenie dopuszczalnoci stosowania ww. zasady wstosunku do wszystkich postpowa nieautonomicznych, zwaszcza gdy procedura do nich stosowana opiera si na analogii zustawy gdy przepisy na wyczenie zasad gwarancyjnych wprost nie wskazuj co byoby uzasadnione wwietle zarwno art. 78, jak iart. 176 Konstytucji. Rwnie oczywistym izasadnym jest take postulat uelastycznienia wykadni terminu postpowania wsprawie, aby jednak uwzgldnia wielowtkowo, przedmiotowe zrnicowanie idynamik przebiegu postpowania karnego na wszystkich jego etapach, do wykonania orzeczenia wcznie. Elementem niniejszych konkluzji musi wrcz sta si take art. 15 k.k.w. wnieco odmiennym ni dotychczas powoywane ujciu, jako wskazwka dla dookrelenia charakteru postpowania incydentalnego zart. 13 k.k.w. Kontynuujc poczynione ju wyej uwagi w tym przedmiocie naley podkreli, e kade zpostpowa incydentalnych wpostpowaniu wykonawczym powinno podlega zawieszeniu wzwizku zistnieniem obiektywnych przesanek przejciowo blokujcych jego kontynuowanie lub umorzeniu w razie zaistnienia przesanki trwale je uniemoliwiajcej, wtym wyczajcej wydanie rozstrzygnicia merytorycznego (jeeli docelowym skutkiem tego postpowania ma by wanie uzyskanie poprzedzonej ocen stanu sprawy decyzji sdu, znajdujcej bezporednie przeoenie na sfer praw strony). Stosowanie ww. instytucji zwizane jest zatem, jak si wydaje, immanentnie, z posiadaniem przez dane postpowanie incydentalne jego indywidualnego przedmiotu rozstrzygnicia tj. zaoeniem, e jest to postpowanie w sprawie. Tylko bowiem takie zaoenie uzasadnia przyznanie podmiotowi tego postpowania na zasadzie analogii instrumentu gwarancyjnego adekwatnego do tych nadanych co do zasady skazanemu tj. prawa wnioskowania okontrol orzecze wydanych woparciu oart. 15 1 lub 2 k.k.w. wtoku instancji. Ocelowoci takiego kierunku interpretacji art. 15 k.k.w. wiadczy m.in. fakt niezalenego iniejednokrotnie rwnolegego wykonywania rnych orzeczonych obok siebie wjednym wyroku rodkw ikar (oile nie maj one charakteru akcesoryjnego). Generaln przesank umorzenia wszystkich tak definiowanych postpowa wykonawczych jest mier skazanego i wwczas mona to orzec zbiorczo, dla wszystkich aktualnie prowadzonych czynnoci prowadzcych do wykonania sankcji gdy obcienia penalne nie dotycz co do zasady osb innych ni skazany. Zkolei wynikajce zwyroku karnego instrumenty restytucyjne, opowinowactwie cile cywilistycznym, s na tym etapie w zasadzie dochodzone wedug przepisw k.p.c. ina ich byt mier skazanego generalnie wpywa nie
musi a z pewnoci nie wynika to wprost z przepisw karnych wykonawczych. Druga wymieniona w ustawie przesanka umorzenia postpowania to przedawnienie wykonania kary. Poniewa orzeczone jako samoistne kary rnego rodzaju i odpowiednio rodki karne przedawnia si bd zgodnie z art. 103 k.k. wrnym czasie, nie sposb odczytujc przepis art. 15 1 k.k.w. literalnie uzna, e zdat przedawnienia si jednej zkar (co dotyczyoby chronologicznie zapewne kary najagodniejszej wbraku przesanki dylatoryjnej z 3 lub 4) naleaoby umorzy cae rozumiane jednolicie postpowanie wykonawcze wdanej sprawie. Naley pamita, e niemono wykonywania danej kary moe wynika take zorzeczenia sdu wykonawczego np. umorzenie grzywny. Czy zatem rwnie tego skutki miayby rozciga si na cay nurt wykonawczy sprawy? Zdecydowanie nie. Podobnie ma si rzecz wkwestii zawieszania postpowania wykonawczego, gdzie przesanka zawieszajca moe przecie skutkowa wycznie wsferze jednej zkar lub rodkw62.
Prba cisego okrelenia charakteru procesowego negatywnego rozstrzygnicia wtrybie art. 13 1 k.k.w. wujciu komparatystycznym
Dopiero w tak rozlegym kontekcie interpretacyjnym, uwzgldniajcym wielopaszczyznowe dookrelenie pozycji systemowej postpowania wprzedmiocie wyjanienia wtpliwoci co do wykonania orzeczenia, szczeglnie na tle procedury karnej, odnie si mona do postawionych uprzednio pyta oprocesow reakcj na zoenie wniosku stanowicego inicjatyw procesow wtrybie art. 13 1 k.k.w. przez osob uznan za nieuprawnion. Nie wolno wtoku tych rozwaa straci zoczu przede wszystkim regulacji art. 466 1 k.p.k. ujednolicajcej punkt widzenia na ww. instrumenty gwarancyjne ikierunki wykadni zwizane zorzeczeniami take wobec zarzdze. Wtych warunkach, szczeglnie w przypadku osoby, ktrej orzeczenie bezporednio dotyczy, a ktra nie posiada poza przepisem art. 13 1 k.k.w. odrbnego statusu procesowego, niewtpliwie formalna czy faktyczna odmowa wszczcia postpowania incydentalnego, odrzucenie takiego wniosku lub pozostawienie go bez rozpoznania, w kadym przypadku zamyka drog do uzyskania oczekiwanego orzeczenia. Jest to przy tym wnawizaniu do wczeniejszych uwag decyzja oparta na niemonoci skonkretyzowania praw iobowizkw indywidualnego podmiotu wdrodze orzeczenia waciwego organu, wynikajcej wtym przypadku std, e (acontrario art. 13 1 k.k.w.) nie jest to podmiot, ktrego dane orzeczenie
Klasycznym przykadem jest wykonywanie wyroku, wktrym orzeczono obok siebie kumulatywnie grzywn ipozbawienie wolnoci. Wrazie zastpczego wykonywania grzywny przez prac, akolejno zarzdzenia wykonania dotychczas warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolnoci, ten pierwszy nurt postpowania wykonawczego naley zawiesi kara nie moe by wykonywana wwarunkach penitencjarnych, askazany si od niej nie uchyla, co dopiero warunkuje orzeczenie bardziej opresyjnej kary zastpczej. Mimo tego pozbawienie wolnoci jest egzekwowane.
62
182
bezporednio dotyczy (jego sfery praw iobowizkw). Dochodzi tu zatem niejako do umorzenia postpowania wsprawie, jeszcze przed formalnym jego wszczciem. Poniewa zasygnalizowany ju, ocenny charakter przesanek stosowania art. 13 1 k.k.w. ma zarwno zakres przedmiotowy (co do istnienia wtpliwoci), jak ipodmiotowy (ocena bezporednioci wpywu orzeczenia na sfer praw danego podmiotu), a podjcie decyzji o ww. umorzeniu, ktre mona by nazwa prewencyjnym (gdy wycza wszczcie zbdnego, anawet niedopuszczalnego postpowania z wniosku osoby nieuprawnionej), wymaga take wstpnej analizy merytorycznej tez zawartych wtyme wniosku, pojawiy si m.in. postulaty poczenia formalnego badania wniosku womawianym zakresie zpostpowaniem rozpoznawczym, wimi zasady rezygnacji zdublowania czynnoci sdu. Jest to otyle zasadne, e prowadzioby za kadym razem do wydania postanowienia, jako formy merytorycznego zakoczenia postpowania wtrybie art. 13 1 k.k.w. oraz rodzio moliwo kadorazowego jego zaskarenia (art. 13 2 k.k.w.). Taki sposb postpowania zwnioskiem moe natomiast budzi wtpliwoci co do jego prawidowoci, gdy w okrelonych przypadkach podmiot de facto (co ostatecznie stwierdzono) nieuprawniony, uzyskiwaby orzeczenie sdowe na skutek swojej inicjatywy procesowej. Niezalenie jednak od tych, nazbyt jak si wydaje daleko idcych postulatw (cho linia podziau jest tu wyjtkowo pynna), wkontekcie przytoczonego wywodu nie moe ulega wtpliwoci, e rozstrzyganie przez sd odopuszczalnoci zainicjowania przez obywatela postpowania wprzedmiocie wyjanienia wtpliwoci dotyczcych orzeczenia, ktrego wykonanie zdaniem wnioskodawcy dotyczy go bezporednio, powinno mie charakter formalny iprzewidywa procedur weryfikacyjn. Przyjcie za waciw formy minimum zarzdzenia, wychodzi naprzeciw treci art. 18 k.k.w., skoro wnioskodawca jest osob potencjalnie uprawnion ztytuu stosowania przepisu powszechnego (przesanka wyraona zwrotem kady), stanowicego wyjtek wprocedurze wykonawczej zatem niepodlegajcego wynikajcym zk.k.w. wpozostaym zakresie ograniczeniom anadto jego zdolnoci procesowej nie sposb wrealiach konkretnej sprawy na tym etapie kategorycznie wykluczy (jakkolwiek zdarzaj si sytuacje oczywiste, rwnie wiele jest tych wtpliwych, astosowana zasada powinna mie charakter moliwie uniwersalny, zewentualnymi, postulowanymi ju uprzednio odchyleniami co najwyej na korzy instrumentw gwarancyjnych). Przedstawione powyej wskazania wprzedmiocie systemowego umiejscowienia art. 13 1 k.k.w. przy uwzgldnieniu przesanek wykadni tego przepisu, jak istosowania ewentualnych analogii ze strony innych przewidzianych na gruncie procesu karnego instytucji prowadz wprost do uznania ww. trybu za postpowanie incydentalne (a zatem zwizane w gwnym nurtem postpowania wykonawczego, ale posiadajce odrbny przedmiot rozstrzygnicia ibdce wtym zakresie postpowaniem wsprawie), gdzie strony (araczej quasi-strony) wystpujce o rozstrzygnicie dotykajce sfery ich interesw
(realizujce swj interes prawny) posiadaj wynikajce std uprawnienia (m.in. do zoenia wniosku inicjujcego ten tryb, ale take jego wycofania, a nadto zaskarania wydawanych decyzji sdu). To z kolei jest doskonaym punktem wyjcia dla prowadzonych metod porwnawcz poszukiwa modelu zaatwienia wniosku majcego na celu inicjacj ww. postpowania incydentalnego w przypadku, gdy pochodzi on od podmiotu nieuprawnionego. Szczeglnej uwagi wymagaj tu zwaszcza wyjtki od zasad gwarancyjnych, dopuszczajce rezygnacj zzaskaralnoci, lub specyficzne ukierunkowanie postpowania zaaleniowego zarwno co do orzecze, jak izarzdze. Pamita take naley, e zdolno procesowa wnioskodawcy nie ma wtym zakresie charakteru obiektywnego (jak np. wprzypadku skazanego, ktrego status wynika wprost zprawomocnego wyroku wprowadzonego na etap postpowania wykonawczego), ale okrelana jest woparciu oocen sdu ijako taka (owa ocena) moe by rwnie dotknita uchybieniami, aco za tym idzie bdna. Jako przykadowy tryb speniajcy postulowane powyej wymogi wskazano ju uprzednio na art. 459 1 k.p.k. wzw. zart. 466 1 k.p.k. Poszukiwanie te powinny jednak skoro dopuszczalna iuzasadniona moe by tu nawet analogia zustawy zatoczy duo szerszy krg, aby proponowany mechanizm by rzeczywicie optymalny. Art. 6 k.k.w. Naturalnym punktem wyjcia dla niniejszej analizy bdzie ponownie przywoany art. 6 k.k.w. Omawiana ju specyficzna pozycja skazanego wpostpowaniu wykonawczym wwietle ww. przepisu, mogaby bowiem zosta recypowana na gruncie tej samej przecie procedury do okrelenia pozycji osoby, ktrej orzeczenie bezporednio dotyczy i zwracajcej si o rozstrzygnicie wtpliwoci. Regulacj, ktra jest postrzegana jako tama dla pieniactwa skazanych azatem przywiecaj jej podobne cele, jak przedstawionej na wstpie niniejszego wywodu grupie zwolennikw braku reakcji sdu na wniosek owyjanienie wtpliwoci pochodzcy od podmiotu nieuprawnionego jest art. 6 3 k.k.w. Wyznacza on tryb postpowania zwnioskiem skazanego, ktry jest bezprzedmiotowy skoro zosta ju wczeniej wkontekcie tej samej sprawy zaatwiony, anie doszo do zmian wjej stanie faktycznym. Wwczas mona pozostawi go bez rozpoznania. Ju na pierwszy rzut oka wida jednak, e instytucja ta dotyczy wniosku podmiotu jak najbardziej uprawnionego do jego zoenia, a zatem formalnie prawidowego (ktry pomylnie przeszed etap wstpnej weryfikacji), azarazem dotyczcego zakresu, wjakim stosowne postpowanie ju uprzednio przeprowadzono. Ponadto dla takiego postpienia wwnioskiem uprawnionego ustawa stanowi wyran podstaw nie jest to regulacja odczytana wdrodze analogii, std take wwietle ww. gwarancji konstytucyjnych moe by uznawana za dopuszczalny wyjtek. Taki powtrny wniosek skazanego, majcy dokadnie ten sam przedmiot, mona przyrwna do prby wniesienia nieprzewidzianego wprzepisach nadzwyczajnego rodka zaskarenia wczeniejszej, prawomocnej
184
decyzji sdu wtym zakresie wydanej. Mona to odnie do tez glosy A. Skuzy do uchway SN zdnia 21 padziernika 2003 r.63, gdzie wskazano, e jeeli drugi formalnie dopuszczalny rodek odwoawczy wpywa do sdu, wwczas nie tyle prawomocno orzeczenia, co nieodwoalno poprzedniego orzeczenia odwoawczego stwarza przeszkod dla ponownego rozpoznania sprawy. Take to usprawiedliwia zgodnie zprzywoywanymi zapatrywaniami doktryny nadzwyczajne odstpstwa od regu gwarancyjnych. Jednake mimo ww. racji, take to rozwizanie spotkao si z szerok krytyk, gdy w charakteryzujcym si znaczn dynamik postpowaniu wykonawczym rodzi ryzyko nieuwzgldnienia przez sd zmieniajcych si mimo jego woli iwiedzy realiw sprawy, skutkiem czego identyczne, skadane przez skazanego wodstpie nawet kilku dni wnioski, mog posiada radykalnie rny kontekst procesowy. Std doktryna sugeruje stosowanie art. 6 3 in fine k.k.w. zdu ostronoci iumiarem irzeczywicie wyjtkowo. Skoro przepis zawiera uprawnienie sdu (wyraone sowami waciwy organ moe), azatem pozostawia mu ocen przesanek wydania zarzdzenia o pozostawieniu wniosku bez rozpoznania, oczywistym byoby wobec wyoonych uprzednio argumentw poddanie take tej oceny wzakresie jej uznaniowoci kontroli w toku instancji (z czego w tym przypadku ustawodawca zrezygnowa). Regulacja ta zostaa w zwizku z tym uznana za kontrowersyjn. T. Szymanowski64 wskazuje wprost, i uproszczenie postpowania wykonawczego opiera si tu na osabieniu instytucji gwarancyjnych oraz doradza dokonywanie choby wstpnego (merytorycznego) badania wpywajcego wniosku skazanego, czego zaniechanie moe skutkowa kierowaniem skarg do organw niezwizanych rozstrzygniciem www. zakresie np. Rzecznika Praw Obywatelskich. Powysze konkluzje wskazuj, i brak wrd teoretykw prawa przyzwolenia na rozszerzajce odczytywanie wszelkich wyjtkowych mechanizmw, ograniczajcych przyznane stronom gwarancje procesowe. Wtym kontekcie analogiczne zastosowanie art. 6 3 k.k.w. do postpowania zwnioskiem owyjanienia zart. 13 1 k.k.w., pochodzcym od podmiotu ocenionego przez upowanionego sdziego jako nieuprawniony, nie powinno mie miejsca. Art. 429 k.p.k. Oczywiste jest wtej sytuacji zestawienie omawianych tez rwnie z regulacj art. 429 1 i2 k.p.k. (zaalenie na zarzdzenie prezesa sdu odmawiajce przyjcia rodka odwoawczego wniesionego przez osob nieuprawnion). Przechodzc od regulacji k.k.w. do k.p.k. naley pamita o dopuszczalnoci stosowania tych ostatnich jedynie odpowiednio (art. 1 2 k.k.w.). Jednoczenie umiejscowienie cytowanego przepisu wDziale IX k.p.k. wskazuje, e dotyczy on postpowa odwoawczych od rozstrzygni wydanych wwyniku czynnoci
A. Skuza, Glosa do uchway SN zdnia 21 padziernika 2003 r., IKZP 31/03, Pastwo iPrawo 2004, nr 12, s. 124. 64 Zob.: Kodeks karny wykonawczy po nowelizacjach z2003 r., Pastwo iPrawo 2004, nr 3, s. 35-36.
63
sdu prowadzonych zgodnie zregulacj Dziau VIII wtoku postpowania przed sdem pierwszej instancji. Ju to zatem wskazuje, e postpowanie odwoawcze jest elementem kontroli orzecze wtoku instancji, co zgodnie zprzedstawionymi reguami konstytucyjnymi na poziomie oglnym dotyczy rozstrzygni wydanych wsprawie. Take przytoczone pogldy doktryny, zwrotnie za wyznacznik postpowania wsprawie uznaway jego przewidziany wustawie dwuinstancyjny charakter. Poniewa jednak przytoczono szereg argumentw pozwalajcych w ramach progwarancyjnej wykadni uzna za postpowania wsprawie take postpowania incydentalne, dopuszczalne byoby zastosowanie do nich wtym postpowania zart. 13 k.k.w. take niniejszych regulacji. Dotycz one co do zasady wszelkich postpowa odwoawczych, wtym rwnie zaaleniowych, co do ktrych przepisy szczegowe stanowi art. 459 inast. k.p.k., natomiast ich zastosowanie do zarzdze reguluje art. 466. Zgodnie z art. 429 k.p.k. prezes sdu pierwszej instancji, przewodniczcy wydziau lub upowaniony sdzia odmawiaj przyjcia rodka odwoawczego wniesionego przez osob nieuprawnion. Oczywicie jeeli in concreto nasuwaj si wtpliwoci co do zdolnoci procesowej ww. podmiotu, organ rozpoznajcy wniesiony rodek zobowizany jest dy do poczynienia wtym wzgldzie moliwie pewnych ustale, posikujc si m.in. art. 120 1 k.p.k.65. Podkreli natomiast naley, e zarzdzenie (decyzja sdu, anie li tylko zarzdzenie administracyjno-techniczne) odmawiajce przyjcia rodka odwoawczego jest zaskaralne zarwno na skutek jego wydania wobec badania zasadniczych przesanek wniosku (tj. woparciu oart. 429 1 k.p.k.), jak iwprzypadku jego utknicia na etapie uzupeniania (tj. wobec niespenienia wymogw art. 120 1 k.p.k.). Jak zatem wida co zostao podkrelone rwnie wpoprzednim punkcie ustawodawca konsekwentnie uznaje na gruncie k.p.k. zasadno kontroli ocen czynionych przez organ procesowy wzakresie zdolnoci procesowej stron. Jeeli natomiast idzie oewidentne rnice pomidzy zoonym choby przez osob nieuprawnion wnioskiem o wyjanienia z art. 13 1 k.k.w., arodkiem odwoawczym regulowanym wart. 429 k.p.k., to oczywistym jest, e zwyczajny rodek odwoawczy na gruncie k.p.k. co do zasady prowadzi do skutku reformacyjnego, azatem jego immanentnym elementem jest wpynicie na zmian treci uprzednio wydanego orzeczenia wzakresie wpywajcym na jego skutek materialny, ale take jego uzasadnienie oraz dotyczy wycznie orzecze nieprawomocnych66, co w oczywisty sposb nie znajduje odzwierciedlenia w procedurze o wyjanienie wtpliwoci. Gdyby zatem oba te elementy zwiza razem (reformatoryjno inicjowanego rodkiem odwoawczym trybu istosowane wtoku jego rozpoznawania rodki gwarancyjne), mona by
65 Skoro ustawa przewiduje odmow przyjcia rodka odwoawczego, to tego rodzaju decyzj mona wyda wycznie wtedy, gdy istniej podstawy do niewtpliwego ustalenia tego podstaw (tak: postanowienie SN zdnia 28 wrzenia 1995 r., sygn. III KRN 94/95, OSNKW 1995/11-12/79). 66 Por.: J. Grajewski, L.K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postpowania karnego. Komentarz, Tom II, Zakamycze 2006, Komentarz do art. 425 kodeksu postpowania karnego.
186
wykluczy dostpno ww. analogii do postpowania niepowodujcego (nawet potencjalnie) skutkw reformatoryjnych. Zdrugiej jednak strony to wanie na tym polu mogaby si zaznaczy owa odpowiednio zastosowania przepisw k.p.k. wpostpowaniu wykonawczym. Art. 430 k.p.k. Na kanwie omawianych instrumentw proceduralnych warto zwrci uwag take na jeszcze inny: moliwo zaskarenia postanowienia sdu odwoawczego opozostawieniu bez rozpoznania przyjtego rodka odwoawczego (art. 430 1 k.p.k.). Mamy tu oto do czynienia znastpujc sytuacj: sd pierwszej instancji, pozostajc w bdzie co do zdolnoci procesowej skadajcego rodek odwoawczy, nada mu bieg67. Niezalenie od ta tej decyzji wniosek trafia zgodnie zzasad dewolutywnoci do sdu wyszej instancji, gdzie jest ponownie badany i wobec uznania, e jednak nie moe uzyska biegu jako rodek odwoawczy, jest pozostawiany bez rozpoznania. Ta ostatnia decyzja sdu odwoawczego ma posta postanowienia, ktre jest zgodnie zoglnymi zasadami zaskaralne wsystemie poziomym zaalenie rozpoznaje inny, rwnorzdny skad sdu odwoawczego (art. 430 2 k.p.k.). Wynika std, e przepisy prawa przewiduj take co prawda w specyficznych okolicznociach moliwo formalnej kontroli wnioskw niejako rwnolegle do wdroonego ju postpowania merytorycznego wtoku instancji (po ocenie sdu pierwszoinstancyjnego, e rodka zaskarenia nie uwzgldni) i rozstrzygania o tym orzeczeniem. W tym te ujciu przestaj brzmie cakowicie egzotycznie przedstawione powyej postulaty czenia oceny formalnej imerytorycznej wniosku owyjanienia wtrybie art. 13 1 k.k.w. irozstrzygania onich postanowieniem oumorzeniu postpowania cho byby to nader wydumany twr proceduralny ibynajmniej nie najatwiejszy (spord ogu dostpnych) do uzasadnienia jako stosowany do art. 13 k.k.w. wdrodze analogii. Art. 547 k.p.k. iart. 530 k.p.k. Pozostajc wobrbie procedury karnej, co znajduje swoj genez wlicznych podobiestwach postpowania incydentalnego zart. 13 k.k.w. do oglnych wytycznych k.p.k., warto wspomnie kolejny tryb postpowania dopuszczajcy odstpstwo od oglnych zasad gwarancyjnych tj. sygnalizowane ju uprzednio postpowanie wznowieniowe. Take tu jednak wyjtek ten stosowany jest bardzo wsko wycznie do orzecze wprzedmiocie oddalenia wniosku lub pozostawienia go bez rozpoznania, wydanych przez sd apelacyjny lub Sd Najwyszy. Pozostae s jednak na mocy art. 547 1 k.p.k. zaskaralne. Co wicej zliteralnego brzmienia ww. przepisu wynika, e sdy wydaj decyzje we wskaLub zakadajc hipotetycznie, wprost wodniesieniu do art. 13 1 k.k.w. podejmujc starania dla poczynienia pewnych ustale co do zdolnoci procesowej osoby skadajcej rodek odwoawczy, w tym korzystajc z art. 120 k.p.k., nie zdoa uczyni tego w sposb cakowity i nada rodkowi odwoawczemu bieg dziaajc w sytuacji nie dajcych si usun wtpliwoci przedkadajc tym samym gwarancje wobec strony, ponad cisy formalizm postpowania.
67
zanym przedmiocie wformie postanowienia. Take wtym przypadku dochodzi zatem do rozstrzygnicia dajcego wnioskodawcy maksymalne (poza wskazanymi wyjtkami) gwarancje procesowe weryfikacji decyzji sdu, natomiast owe wyjtki (wpenej zgodzie znakazami konstytucyjnymi) uzasadniane s wycznie nadzwyczajnoci omawianej procedury po prawomocnym, zatem zzaoenia dwuinstancyjnym postpowaniu rozpoznawczym68. Take do tej instytucji stosuje si wic ogln zasad zaskaralnoci postanowie izarzdze zamykajcych drog do wydania wyroku, mimo e na tym etapie jest to droga jedynie teoretyczna69. Postpowanie wznowieniowe od postpowania incydentalnego wtrybie art. 13 1 k.k.w. rni niewtpliwie to, e ma ono na celu przywrcenie sprawy do jej gwnego nurtu rozpoznawczego iwzwizku ztym zakadana jest moliwo wydania ostatecznie odmiennego ni ju funkcjonujce wobrocie orzeczenia merytorycznego, natomiast czy fakt wnoszenia wniosku owznowienie (podobnie jak owyjanienie) wobec formalnie imaterialnie prawomocnego orzeczenia, a nadto fakt, e oba wnioski nie s ograniczone adnym terminem inie jest wykluczone ich wielokrotne skadanie wrazie ujawnienia dodatkowych okolicznoci lub podstaw wniosku. Take zgodnie zreguami prawidowego stosowania warsztatu orzeczniczego oba omawiane tryby wzasadzie nie powinny mie miejsca wprzypadku wydania poprawnego ijednoznacznego orzeczenia. Niemniej na gruncie postpowania wykonawczego tryb zart. 13 k.k.w. trudno jednak uzna za a tak ekstraordynaryjny, aby go przyrwnywa do art. 547 k.p.k. Wkontekcie omawianych porwnawczo instytucji warte zacytowania jest take postanowienie SN zdnia 19 marca 2009 r.70, gdzie odnoszc ww. konkluzje do treci art. 18 2 k.k.w. wzw. zart. 1 2 k.k.w. SN stwierdzi, e skoro zmocy art. 530 2 k.p.k. wzw. zart. 429 1 k.p.k. przyjcie iodmowa przyjcia kasacji nie wymagaj formy postanowienia, to wystarczy zarzdzenie tej treci wydane przez prezesa sdu lub upowanionego sdziego, zktrego wynikaj jedynie konsekwencje proceduralne, ze sfery wewntrzorganizacyjnej sdw. Nawet jednak takie zarzdzenie wbrew powoywanym na wstpie do niniejszego wywodu zapatrywaniom praktykw wprzedmiocie zaskaralnoci decyzji dotykajcych wycznie ww. sfery aktywnoci instytucji sdowych jest zgodnie zliteralnym wskazaniem art. 530 3 k.p.k. zaskaralne zaaleniem. Zatem nawet uznajc, e wkontekcie zoenia wniosku owyjanienia treci orzeczenia przez podmiot nieuprawniony, upowaniony sdzia nie jest zobligowany do wydania decyzji (zarzdzenia) wpostpowaniu wykonawczym, ajedynie zarzdzenia administracyjno-technicznego, brak jednoznacznych przesanek dla odmwienia take tej ostatniej czynnoci zaskaralnoci.
Por.: uchwaa caego skadu Izby Karnej SN zdnia 9 padziernika 2000 r., sygn. IKZP 37/00 oraz postanowienia SN zdnia 22 listopada 2006 r., sygn. V KZ 44/06, OSNwSK 2006/1/2239 izdnia 6 maja 2003 r., sygn. III KZ 13/03. 69 Por.: postanowienie SN zdnia 16 marca 2006 r., sygn. V KZ 10/06, OSNwSK 2006/1/599. 70 Sygn. III KZ 15/09, Lex nr 491172, Prokuratura iPrawo wkadka 2009, nr 9, s. 13.
68
188
Inne instytucje procesowe wtym stosowane wpostpowaniu przygotowawczym Poszukujc ta dla niniejszych analiz, warto cofn si take do wczeniejszych faz postpowania karnego tj. postpowania przygotowawczego. Tu wystpuje m.in. instytucja opisana wart. 306 1 k.p.k. Pokrzywdzonemu lub instytucji zawiadamiajcej o przestpstwie suy zaalenie na postanowienie oodmowie wszczcia ledztwa. Jest to zatem stan zbliony do warunkujcego zastosowanie art. 13 k.k.w.: tam postpowanie nie zostao jeszcze wszczte, tu postpowanie jurysdykcyjne zamknito statuujc prawomocnie stan sprawy na progu etapu wykonawczego. Oba wnioski (o wszczcie postpowania karnego iwyjanienia) mog by potencjalnie bezprzedmiotowe; natomiast zdolno procesowa wnioskodawcw wpostpowaniu przygotowawczym oceniana jest wsposb bardziej zwizany ni wskazany wart. 13 k.k.w., aczkolwiek rwnie ocenny. Wok omawianej instytucji co szczeglnie interesujce wkontekcie art. 13 k.k.w. doktryna wypracowaa nawet pojcie hipotetycznie pokrzywdzonego, tj. tego, ktrego organ procesowy ujawnia iprzynajmniej konkludentnie uznaje za pokrzywdzonego, co do ktrego istnieje domniemanie lub prawdopodobiestwo, e moe lub mgby by pokrzywdzonym wznaczeniu materialnoprawnym, gdyby przestpstwo rzeczywicie zostao popenione71. Odnie to naley take do treci art. 17 1 k.p.k., gdzie pord przesanek obiektywnych, znajduj si take ocenne. Te ostatnie opieraj si na wykadni ustawy, ktra moe przecie rni podmiot pozostajcy subiektywnie wprzekonaniu obyciu ofiar przestpstwa (art. 49 1 inast. k.p.k.) iorgany procesowe. Take jednak wtym przypadku ustawa przewiduje swoisty wentyl bezpieczestwa wpostaci odmowy prawa do zoenia zaalenia skadajcemu zawiadomienie oprzestpstwie, ktry jest osob fizyczn (nie dotyczy to zawiadamiajcej instytucji). Wystpi jednak od tej zasady istotny wyjtek, dotyczcy przestpstw ciganych nie zurzdu, ale wycznie na wniosek uprawnionego podmiotu bdcego wpraktyce rwnie pokrzywdzonym. Jest to wyjtek adekwatny do tego, jaki na gruncie k.k.w. przewiduje art. 13 odstpstwo od prowadzenia postpowania wykonawczego we wszelkich jego emanacjach zurzdu. Wwczas to de facto subiektywne poczucie rzekomego pokrzywdzonego bdzie si przekadao na nadanie mu ww. choby hipotetycznego statusu procesowego ito on jako zawiadamiajcy, osoba fizyczna, bdzie jednoczenie jedynie uprawnionym do zaskarania postanowienia prokuratora. Innym przykadem nadania procesowej podmiotowoci osobie, ktra nie wystpuje wgwnym nurcie postpowania jest procedowanie wprzedmiocie dowodw rzeczowych. Wwypadku orzeczenia wprzedmiocie dowodw rzeczowych uzupeniajco na podstawie art. 420 1 k.p.k. uprawnienia do
Tak: S. Wiewirka, Kontrola instancyjna postanowie prokuratora o umorzeniu lub odmowie wszczcia postpowania przygotowawczego, Prokuratura iPrawo 2002, nr 12; por. take: postanowienie SN zdnia 16 kwietnia 2008 r., sygn. V KO 19/08, OSNwSK 2008/1/908.
71
zaskarenia takiego postanowienia przysuguj nie tylko stronom (podmiotom obecnym ju uprzednio wgwnym nurcie postpowania), ale take osobom, ktrych prawa zostay faktycznie naruszone (zatem tym, ktrych orzeczenie bezporednio dotyczy, a pojawili si w postpowaniu dopiero w jego czci wpadkowej)72. Skoro kardynalnym wkontekcie niniejszych rozwaa jest problem uprawnie osb nie bdcych stronami postpowania do skarenia orzecze naruszajcych ich prawa lub szkodzcych ich interesom, warto na kanwie powyszych uwag wskaza, i regulacje Kodeksu postpowania karnego wielokrotnie nie potwierdzaj tego prawa expressis verbis. Jednake SN wywid istnienie takiego prawa zanalizy przepisw regulujcych wanie postpowanie przygotowawcze iodwoawcze. Jego zdaniem wkwestii uprawnie do skadania zaale na postanowienia inne ni zamykajce drog do wydania wyroku ico do rodka zabezpieczajcego jeeli ustawa poprzestaje na oglnym dopuszczeniu zaalenia inie okrela podmiotw uprawnionych do zaskarenia danej decyzji zaalenie to powinno przysugiwa kademu, czyich praw iinteresw ta decyzja bezporednio dotyka73. Takie zapatrywanie SN zdecydowanie pozwala na otwarcie kwestii dopuszczalnoci recepcji mechanizmw zwczeniejszych stadiw postpowania take do fazy wykonawczej iwskazuje progwarancyjny kierunek ich wykadni woparciu oszczegowe uregulowania, wobliczu sytuacji procesowo mniej lub bardziej podobnych do stanowicej warunek wszczcia trybu incydentalnego zart. 13 1 k.k.w. podczas gdy wtym ostatnim przypadku przepisy milcz. Dotyczy to zwaszcza sytuacji, wktrej mimo wszelkich wskazanych przesanek, postpowanie incydentalne zart. 13 1 k.k.w. nie zostaoby uznane za postpowanie wsprawie. Decyzja wrozumieniu art. 7 k.k.w. Bardzo ciekawym wtkiem w otoczeniu niniejszych rozwaa moe by take odniesienie do treci art. 6 2 iart. 7 k.k.w. Jest to do oczywiste odwoanie wsytuacji, gdy za punkt odniesienia dla poszukiwania podmiotowoci w postpowaniu wykonawczym kadego, ktrego orzeczenie bezporednio dotyczy przyj uprawnienia skazanego wyraone wpierwszym zww. przePor.: uchwaa SN zdnia 25 maja 1995 r., sygn. IKZP 14/95, OSNKW 1995, nr 7-8, poz. 45; oraz J. Grajewski, L.K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postpowania karnego. Komentarz, Tom I(art. 1-424). Zakamycze, 2006. 73 Por.: Z. Doda, Zaalenie wprocesie karnym (1985, s. 114, 116, 118); oraz uchwaa skadu siedmiu sdziw SN zdnia 15 maja 1975 r. (sygn. VI KZP 9/75, OSNKW 1975, z. 7, poz. 86). Naley wszake zaznaczy, e stanowisko doktryny, anawet samego SN nie byo womawianej kwestii cakowicie jednorodne (por. uchwaa SN zdnia 12 maja 1972 r., sygn. VI KZP 4/72, OSNKW 1972, z. 7-8, poz. 117; uchwaa SN zdnia 23 sierpnia 1973 r., sygn. VI KZP 21/73, OSNKW 1973, z. 11, poz. 135; atake: W. Daszkiewicz, Przegld orzecznictwa Sdu Najwyszego, Prawo karne procesowe II procze 1974 r., Pastwo iPrawo 1975, nr 12, s. 131; K. Marsza, Proces karny, Katowice 1992, s. 144), aZ. Gostyski wswojej glosie (Pastwo iPrawo 1996, nr 1, s. 87) zasadniczo sprzeciwia si rozszerzajcej wykadni iprzenoszeniu uprawnie podmiotw zpostpowania przygotowawczego, na postpowanie jurysdykcyjne.
72
190
pisw. Kontynuujc ten wtek w oparciu o poczynione ju konkluzje naley si zastanowi, czy moe nie mgby by paszczyzn dla przyznania omawianej quasi-stronie postulowanych gwarancji procesowych wanie art. 7 k.k.w.? Tre tego przepisu jest bezporedni odpowiedzi na podniesione wyej oczekiwania czerpice swoje rdo wprost zKonstytucji. Na tej bowiem podstawie podmiot postpowania uzyskuje prawo zaskarania do sdu decyzji organw wykonujcych orzeczenia, wrd ktrych pojawia si m.in. prezes sdu iupowaniony sdzia. Pojawio si zatem wdoktrynie m.in. pytanie, czy omawiane uprzednio zarzdzenie opozostawieniu ponownego wniosku bez rozpoznania jest decyzj, oktrej mowa wprzepisie art. 7 k.k.w. oraz konsekwentnie czy suy na nie skarga (co mona by kolejno odnie take do negatywnego zaatwienia wniosku wtrybie art. 13 1 k.k.w. wwykonawczym przedprocesie). Omawiajc to zagadnienie konieczne jest odwoanie si do pogldw Z. Hody iK. Postulskiego, ktrzy poddali je wnikliwej analizie74. Zwieloma zzapatrywa ww. komentatorw naley si zgodzi. Jest zatem oczywistym, e choby przez sam fakt odrbnej regulacji jest to skarga innego rodzaju ni ta wymieniona wprzepisie art. 6 2 k.k.w. Skarga ta jest niewtpliwie wan instytucj, oduym znaczeniu dla ochrony praw skazanego awomawianym kontekcie, per analogiam uczestnika postpowania i realizuje zasad podmiotowego ich traktowania wtoku czynnoci procesowych (co wzgldem skazanego wyraono expressis verbis wart. 5 1 k.k.w.). Jest to wistocie instytucja podobna do skargi do sdu administracyjnego na decyzj administracyjn, jednak przepisy k.k.w. nie pozwalaj na choby odpowiednie stosowanie tu przepisw opostpowaniu przed sdami administracyjnymi, natomiast mona ww. skarg zaliczy do unormowanych w procedurze karnej rodkw zaskarenia75. Wobec tego w kwestiach nieuregulowanych w k.k.w. stosuje si jak zwykle odpowiednio przepisy k.p.k., szczeglnie dotyczce postpowania odwoawczego. Przez decyzj wujciu art. 7 k.k.w. naley rozumie, zgodnie zutrwalonymi pogldami doktryny prawa administracyjnego (ktrej dorobku nie sposb tu pomin), kady akt prawny o charakterze indywidualnym i konkretnym, wydany przez kompetentny organ administrujcy wwyniku zastosowania normy prawa materialnego. Akt ten dotyczy ma ustalonego stanu faktycznego ipowsta wtrybie iformie uregulowanej prawem procesowym. Ma take zosta zakomunikowany stronie wcelu wywoania skutku prawnego wsferze stosunku materialnoprawnego (decyzja rozstrzygajca spraw co do jej istoty wcaoci lub wczci) bd wsferze stosunku procesowego (decyzja winny sposb koczca spraw wdanej instancji)76. Recepcja tej formuy na grunt postpowania wykonawczego jest otyle zasadna, e dorobek doktrynalny iorzeczniczy stricte karnistyczny jest tu
Por. Z. Hoda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, LEX/Arche, 2008. Por.: J. piewak, rodki odwoawcze wedug Kodeksu karnego wykonawczego z 1997 r., Przegld Wiziennictwa Polskiego 1998, nr 19, s. 3 in.; Z. wida, System skarg iodwoa wedug k.k.w. z1997 r., [w:] A. Gaberle, S. Walto (red.), rodki zaskarenia wprocesie karnym, Krakw 2000, s. 57 in. 76 Tak: B. Adamiak, Wadliwo decyzji administracyjnej, Wrocaw 1986, s. 22-23.
74 75
marginalny. Poniewa przepisy k.k.w. terminologicznie bywaj niekonsekwentne ioperuj szerokim wachlarzem zwrotw okrelajcych przejawy aktywnoci procesowej ifaktycznej organw postpowania wykonawczego, wpraktyce konieczne jest kadorazowe badanie czy dany akt posiada ww. znamiona oraz czy jest oparty na przepisach k.k.w. Uycie takiej czy innej nazwy nie ma przesdzajcego znaczenia dla okrelenia jego charakteru prawnego, jeeli jest to akt rozstrzygajcy merytorycznie indywidualn spraw nalec do waciwoci danego organu pastwa77. Opierajc si na poczynionych uprzednio konkluzjach, naley stwierdzi, e gdy uzna postpowanie wtrybie art. 13 1 k.k.w. za postpowanie wsprawie, aosob ktrej orzeczenie bezporednio dotyczy za jego stron (quasi-stron), to akt odmawiajcy przeprowadzenia postpowania w zakresie zoonego wniosku z pewnoci zamyka drog do uzyskania rozstrzygnicia wzakresie praw wnioskodawcy, acao znajduje oparcie wprzepisach k.k.w. Wyej wymienione, minimalne wymogi s tu zatem spenione. Z powyszego przedmiotowego zakresu sprawy wjakiej skarga przysuguje wzakresie praw podmiotowych jednostki wynika rwnie wskie wskazanie uprawnionego do jej wniesienia wycznie skazany (lub na zasadach oglnych jego obroca), nie za prokurator, czy sd dziaajcy zurzdu. Takie zawenie stanowi zatem kolejny element upodabniajcy omawian skarg do caego, cile wnioskowego trybu zart. 13 1 k.k.w. Podobiestw takich jest jednak jeszcze wicej. Zgodzi si naley zK. Postulskim, e rwnie wwietle postulowanych mechanizmw gwarancyjnych zastosowane wart. 7 1 k.k.w. pojcie niezgodnoci zprawem decyzji organu postpowania wykonawczego naley rozumie szeroko jako dotyczce znajdujcych bezporednie zastosowanie przepisw Konstytucji, ustaw, przepisw rangi podstawowej, zarwno prawa materialnego, jak te procesowego (tu: prawo do uzyskania rozstrzygnicia sdu w zakresie praw wnioskodawcy)78. W kontekcie przedstawionych wywodw ikoniecznoci poruszania si na gruncie k.k.w. naley doj do wniosku, e do grupy decyzji mogcych nalee do zaskaralnych w trybie przepisu art. 7 k.k.w. zaliczaj si zarzdzenia prezesa sdu lub upowanionego sdziego oraz sdziego penitencjarnego, oile ich podstaw s przepisy k.k.w.79. Rwnie inne zasady k.k.w. iodpowiednio k.p.k. znajduj womawianym trybie skargi zastoTak: wyrok SN zdnia 18 padziernika 1985 r., sygn. II CR 320/85, OSNCP 1986, nr 10, poz. 158. Pamitajc omoliwoci zaskarenia jedynie rozstrzygni statuujcych gravamen. 79 Rozrnienie to jest o tyle konieczne, e kontrol dziaalnoci administracji publicznej podejmowanej w oparciu o przepisy materialnego prawa administracyjnego (take zamieszczone poza ustawami stricte administratywistycznymi) sprawuj co do zasady sdy administracyjne, stosujc wwczas rodki przewidziane wk.p.a por.: art. 3 1 i2 ustawy zdnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo opostpowaniu przed sdami administracyjnymi (Dz.U. Nr 153, poz. 1270, zpn. zm.: zaskareniu do sdu administracyjnego podlegaj nie tylko decyzje administracyjne, ale take postanowienia wydane w postpowaniu administracyjnym i w postpowaniu egzekucyjnym i zabezpieczajcym, o ile suy na nie zaalenie, a take inne akty i czynnoci z zakresu administracji publicznej, oraz bezczynno organw.
77 78
192
sowanie: skarcy powinien wskaza zaskarone rozstrzygnicie lub ustalenie, atake poda, czego si domaga (art. 427 1 k.p.k. wzw. zart. 1 2 k.k.w.); organ, ktry wyda zaskaron decyzj ma moliwo autokontroli (skarga jest rodkiem zaskarenia wzgldnie dewolutywnym przychylenie si do skargi oznacza uwzgldnienie jej wcaoci art. 20 2 k.k.w.); skargi rozpoznaje sd waciwy zgodnie zart. 3 k.k.w. (przy czym oczywiste jest, e jeeli zarzdzenie wyda prezes sdu, skarg rozpozna sd nadrzdny art. 466 2 k.p.k. natomiast wprzypadku zarzdzenia upowanionego sdziego, sd wskadzie uwzgldniajcym wyczenie tego sdziego). Zgodnie z zasadami oglnymi naleaoby take uzna, e organ skarony moe odmwi przyjcia skargi, jeeli ta zostaa wniesiona po terminie lub przez osob nieuprawnion albo jest niedopuszczalna zmocy ustawy (awic e przepis art. 429 k.p.k. znajduje tu odpowiednie zastosowanie, zgodnie zart. 1 2 k.k.w.). Wtakim jednak przypadku komentatorzy konsekwentnie uznaj odmow przyjcia skargi za kolejn decyzj, na ktr ponownie suy skarga wtrybie przepisu art. 7 k.k.w. jako na decyzj koczc postpowanie wsprawie co nakrcajc spiral skarg, tworzy pokus przecigania postpowania i pole dla pieniactwa i nie wydaje si funkcjonalne. Ww. autorzy proponuj zatem inny jeszcze, zasugujcy na uwag kierunek rozstrzygnicia co jest zbiene zprowadzonymi poszukiwaniami waciwego trybu postpowania w kontekcie art. 13 1 k.k.w. Jeeli skarga zostaa wniesiona po terminie lub przez osob nieuprawnion albo jest niedopuszczalna z mocy ustawy, sd nie pozostawi jej bez rozpoznania (jak ma to miejsce zgodnie zart. 430 k.p.k.), lecz rozpatrzy dajc prymat procedurze wzgldniejszej dla uprawnionego postpowanie wtrybie art. 430 k.p.k. jest zdecydowanie mniej korzystne ni przewidziane wart. 7 5 k.k.w. (gdzie sprawa jest ponownie roztrzsana merytorycznie wzakresie oceny dopuszczalnoci wniosku izdolnoci procesowej wnioskodawcy). Po rozpoznaniu skargi sd orzeka outrzymaniu wmocy, uchyleniu albo zmianie zaskaronej decyzji wcaoci lub wczci (art. 437 1 k.p.k. wzw. zart. 1 2 k.k.w.). Decyzja ulega uchyleniu lub zmianie wrazie stwierdzenia niezgodnoci zprawem, czyli obrazy przepisw prawa materialnego lub obrazy przepisw postpowania mogcych mie wpyw na tre decyzji (art. 438 pkt 1 i2 k.p.k. wzw. zart. 1 2 k.k.w.). Na to postanowienie sdu zgodnie zliteralnym brzmieniem ustawy nie suy ju zaalenie co tym samym po przeprowadzeniu postpowania zapewniajcego podstawowe mechanizmy gwarancyjne, ucina dalsze dywagacje ipolemiki stron zsdem. K. Postulski proponuje take speniajcy postulaty podniesione uprzednio wkontekcie art. 13 k.k.w. oparty na ocenie natury danej sprawy tryb okrelenia przesanek kwalifikacji decyzji objtych omawian skarg. I tak jeeli konsekwencj rozpoznania wniosku, skargi czy proby ma by wydanie decyzji wrozumieniu art. 7 k.k.w. lub postanowienia, wwczas zarzdzenie opozostawieniu ich bez rozpoznania naley uzna take za tak decyzj. Wprzeciwnym przypadku zarzdzenie tak decyzj nie jest
np. zarzdzenia prezesa czy sdziego wydawane wramach postpowania przed sdem, skoro ich podstaw s przepisy k.p.k., anie k.k.w. (do ich zaskarania stosuje si zatem odpowiednio przepisy k.p.k., szczeglnie zart. 425 inast.)80. Analizowane sumarycznie konkluzje ww. zapatrywa wskazuj co jest jak najbardziej zasadne e cytowani przedstawiciele doktryny podzielaj zaprezentowane powyej (jakkolwiek winnym nieco ujciu) twierdzenia, i osobie stajcej wobec sdu w postpowaniu wykonawczym przysugiwa powinny mechanizmy ochrony jej praw, zarwno w kontekcie czynnoci cile procesowych, jak iinnych (administracyjno-technicznych, faktycznych). Jak si zatem wydaje, ewentualne pozostawienie bez rozpoznania (wdrodze zarzdzenia administracyjno-technicznego) wniosku zoonego w trybie art. 13 1 k.k.w. nawet pochodzcego od osoby uznanej za nieuprawnion spenia wszelkie wymogi zastosowania wdrodze analogii ww. procedury zart. 7 k.k.w., awwczas skarg wnioskodawcy rozpoznawaby sd dokonujc kontroli zasadnoci przyjtych uprzednio przesanek odmowy uznania wnioskodawcy za quasi-stron wpostpowaniu incydentalnym81.
Wskazania dla praktyki sdowej

Poszukiwania odpowiedniej formuy postpowania z wnioskiem podmiotu, co do ktrego zdolnoci procesowej womawianym postpowaniu zart. 13 1 k.k.w. organ sdowy powzi wtpliwoci doprowadziy zatem do kilku interesujcych konkluzji, ktrych jednak wyuszczenie warto poprzedzi uwagami wprowadzajcymi. Ot wanie w trybie postpowania z wnioskiem, ktry czy to zprzyczyn formalnych, czy kolejno merytorycznych ma zosta zaatwiony negatywnie, astanowicym inicjatyw procesow wkierunku procedury uregulowanej prawnie wsposb nader lakoniczny, znajduje potwierdzenie kunszt procesowy organw orzeczniczych, ktre maj to postpowanie przeprowadzi. Wydanie orzeczenia pozytywnego wydaje si by o wiele prostsze. Nie ma przy tym znaczenia, e chodzi tu o tryb stosowany sporaInaczej mwic, jeeli Kodeks karny wykonawczy przewiduje zaskaralno (skarg lub zaaleniem) decyzji (zarzdzenia, postanowienia), oktrej wydanie wnosi skazany, to zaskareniu wtrybie art. 7 1 podlega te zarzdzenie opozostawieniu wniosku bez rozpoznania. Wtym kontekcie miaby zatem racj Sd Apelacyjny we Wrocawiu, stwierdzajc, i na zarzdzenie wydane woparciu oprzepis art. 6 3 zaalenie nie przysuguje (postanowienie SA we Wrocawiu zdnia 16 lutego 2004 r., sygn. II AKz 964/03, OSA 2004, z. 9, poz. 71). 81 Naley jedynie w kontekcie wydawanego w tych warunkach kocowego postanowienia wykluczy (dopuszczan przez Z. Hod iK. Postulskiego) moliwo jego zmiany przez sd wtrybie art. 24 1 k.k.w. Byoby to nielogiczne skoro uprzednio uznano, i cay tryb ma charakter cile skargowy, podmiotowo zindywidualizowany, przypisany stronie (zgodnie z art. 6 k.k.w. wycznie skadajcemu wniosek skazanemu). Zreszt art. 24 k.k.w. dotyczy generalnie zawartoci materialnej wydawanych orzecze, na ktrej okrelenie mog wpywa poszczeglne faktyczne iformalne czynniki zewntrzne, podczas gdy omawiana skarga ma wtych warunkach znaczenie kontrolno-gwarancyjne iwycznie procesowe wrazie jej uwzgldnienia uprzednio pozostawiony bez rozpoznania wniosek jest dopuszczany do rozpoznania.
80
194
dycznie, iposiadajcy poprzez ograniczenie jego skutkw materialnych, do marginalne znaczenie dla gwnego nurtu postpowania wykonawczego. Gdy bowiem wtreci orzeczenia pojawia si element rodzcy wtpliwoci na gruncie jego wykonania, zazwyczaj jest to element wtym kontekcie istotny, znajdujcy jednak wjakim stopniu, choby porednio, przeoenie na sfer praw podmiotw indywidualnych. Zatem organ, do ktrego taki wniosek trafia, ma nieatwe zadanie znalezienia zotego rodka pomidzy nakazami ekonomiki procesowej, azasadami gwarancyjnymi (wanie przy decyzjach negatywnych znajdujcymi najpeniejsze zastosowanie). Jednoczenie jednak wiadomo ich praw iwynikajcych ze stosowanej procedury konsekwencji procesowych wystpujca po stronie zainteresowanych czyli potencjalnych stron omawianego trybu incydentalnego (kadego, kogo orzeczenie bezporednio dotyczy) stanowi znaczcy czynnik kontroli: zarwno zewntrznej, wobec prowadzcych czynnoci w zakresie wniosku sdw, jak i autokontroli ewentualnych wnioskodawcw, ktrzy tym samym ograniczaj formuowanie wnioskw bezzasadnych. Warto take podkreli, e procedura karna nie zna kategorycznego wykluczenia spod zaskaralnoci wzasadzie adnego ztypw decyzji organw procesowych czy to orzecze, czy zarzdze, anawet innych czynnoci majcych charakter faktyczny itechniczny. Decydujcy jest tu, izawsze powinien by, ich kontekst iwpyw na prawa podmiotowe take procesowe stron, czy potencjalnych stron postpowania. Kady ztych mechanizmw mona dziaajc pogwarancyjnie rozszerzy wdrodze analogii na inne jeszcze ni przewidziane wprost wustawie stany procesowe jeeli nie szkodzi to innym uczestnikom postpowania. Analogia taka powinna jednak prowadzi do rozwiza funkcjonalnych, zatem moliwie prostych do stosowania iprowadzcych do nieuzasadnionego istotnymi przesankami przeduania postpowania. Odnoszc si ju wprost do procedury jaka jawi si pomimo wszystkich wyej przedstawionych, niekiedy nader zasadniczych rozbienoci jako waciwa dla wstpnego badania wniosku pochodzcego wmniemaniu sdu od podmiotu nieposiadajcego na gruncie art. 13 k.k.w. zdolnoci procesowej, naley podkreli, e spord dostpnych mechanizmw moliwych do analogicznego stosowania najbardziej uyteczne wydaj si by te wspgrajce znastpujcymi cechami omawianej instytucji: postpowanie w trybie art. 13 k.k.w. jest postpowaniem incydentalnym posiadajcym odrbny przedmiot rozstrzygnicia, postpowaniem wsprawie, zatem zmocy ustawy dwuinstancyjnym izasugujcym na moliwie pene stosowanie do jego uczestnikw instytucji gwarancyjnych, jest postpowaniem cile wnioskowym, wykazujcych due powinowactwo do zasad rzdzcych postpowaniem karnym regulowanych w k.p.k., co czyni nie tylko dopuszczalnym, ale wrcz nakazuje odpowiednie stosowanie do niego przepisw procedury karnej, szczeglnie
e regulacje samego k.k.w. wydaj si womawianej sytuacji duo mniej adekwatne, jest to tryb niekiedy jedyny umoliwiajcy zaistnienie na gruncie postpowania wykonawczego podmiotw nieobecnych wcaym postpowaniu karnym iobron ich interesw, znaczce rnice pomidzy omawianym trybem ainnymi wramach nurtu postpowania wykonawczego uzasadniaj zastosowanie do niego ju na etapie rozpoznawczym, gdyby dopiero tu ujawniono braki podmiotowoci procesowej wnioskodawcy wprost instytucji opisanych wprzepisach art. 15 k.k.w. (zasadne jest zatem przyjcie istnienia wdanej sprawie karnej postpowa wykonawczych). Idc po linii przedstawionych zaoe, wskaza naley, e ocena wniosku owyjanienie wtpliwoci odbywa si powinna na poziomie procesowego zarzdzenia uprawnionego sdziego (nie zarzdzenia administracyjno-technicznego). Organ orzeczniczy ma ponadto obowizek podj z urzdu starania odoprecyzowanie wniosku wkierunku rozwiania wszelkich tkwicych wnim niecisoci, wszczeglnoci takich, ktre mogyby go doprowadzi do bdnej oceny wniosku jako pochodzcego od podmiotu nieuprawnionego lub dotyczcego trybu innego ni ten zart. 13 k.k.w. Zatem pierwsz czynnoci jest wtym przypadku odpowiednie zastosowanie art. 120 1 k.p.k. (zpominiciem wszak 2 zdanie 2). Wprzypadku wykazania zdolnoci procesowej wnioskodawcy, podlega on rozpoznaniu merytorycznemu wzakresie zasadnoci ujawnionych wtpliwoci. Wobec nieuzupenienia wniosku, atake gdy do takiego uzupenienia nie wzywano, oczywiste wydaje si odpowiednie posuenie si moliwie najprostsz, azarazem speniajc oczekiwania gwarancyjne instytucj, ktr jest odpowiednio stosowany wpostpowaniu wykonawczym art. 459 1 i3 k.p.k. wzw. zart. 466 k.p.k. zarzdzenie uprawnionego sdziego zamykajce drog do uzyskania orzeczenia wsprawie wprzedmiocie ujawnionych wtpliwoci winno by zaskaralne. O takim wyborze dokonanym pomidzy art. 459 k.p.k. a 2 art. 120 k.p.k. zadecydowa powinna ocena ich wzgldnoci dla wnioskodawcy. Wyej wymieniona konstrukcja z udziaem art. 459 k.p.k. daje duo szersze gwarancje, azatem spenia wymogi stosowania analogii izaoenia wynikajce zKonstytucji. Rozpoznanie zaalenia zamyka tok weryfikacji, nie rodzc jednoczenie ryzyka przecigania procedury wnieskoczono. Zakwalifikowanie wniosku do fazy rozpoznawczej nie oznacza bynajmniej, e spenia on wszelkie wymogi dla orzeczenia w przedmiocie wyraonych nim wtpliwoci, skoro potencjalnie mog one wykracza poza ramy art. 13 k.k.w. lub mie charakter jedynie pozorny. Take jednak wtym zakresie rozstrzygnicie tym razem ju sdu, stosownie do oglnych regulacji k.k.w. powinno spenia wymogi gwarancyjne. Patrzc od tej strony nie ma zatem znaczenia, czy sd orzeknie woparciu oart. 13 1 acontrario wzw. z 3 k.k.w., czy wopar-
196
ciu oart. 15 1 k.k.w. Natomiast istotna rnica tkwi po stronie materialnej. Wobec braku przesanek rozpoznania wniosku, gdy okae si on bezprzedmiotowy, postpowanie powinno zosta umorzone. Jego odwrotne prowadzenie wydaje si by trybem mniej susznym, polegajcym na tworzeniu nowej jakoci procesowej, ktra dubluje gotowy ju, przewidziany wprzepisach mechanizm. W pozostaym zakresie postpowanie toczyoby si zgodnie ze wskazaniami k.k.w. Postanowienie o umorzeniu podlega zaskareniu, a to z kolei ocenie wstpnej sdu, ktry orzeczenie wyda oraz sdu wyszej instancji (art. 20 2 k.k.w.) moe zosta uchylone wtrybie autokontroli, utrzymane wmocy przez sd odwoawczy lub take przez niego uchylone. Jeeli natomiast adna zww. przesanek negatywnych si nie potwierdzi, sd ostatecznie udzieli wyjanie zgodnie zart. 13 k.k.w. Jako wymagajce szczeglnej, kombinacyjnej metody wykadni i tym samym nieuzasadnione naley natomiast potraktowa wszelkie zamysy bazujce na radykalnym skracaniu ww. procedury poprzez czenie etapw formalnego i merytorycznego rozpoznania wpywajcych wnioskw o wyjanienia. Takie zaburzanie utartych zasad ich rozdzielania, nie znajduje (wprzeciwiestwie do wskazanej koncepcji) adnego poza cile utylitarnym uzasadnienia.
PRZESANKI FORMALNE WARUNKOWEGO PRZEDTERMINOWEGO ZWOLNIENIA NA GRUNCIE ART. 155 K.K.W.
Przesanki formalne imerytoryczne niezbdne do podjcia pozytywnej decyzji wprzedmiocie warunkowego przedterminowego zwolnienia co do zasady okrela Kodeks karny. Szczegln podstaw okrelajc formalne przesanki do udzielenia warunkowego zwolnienia jest art. 155 k.k.w., zgodnie zktrym sd penitencjarny moe warunkowo zwolni skazanego zodbycia reszty kary na zasadach okrelonych wart. 77 Kodeksu karnego (bez ogranicze wynikajcych zart. 78 i79 k.k.), jeeli przerwa wwykonaniu kary pozbawienia wolnoci trwaa co najmniej jeden rok, skazany odby co najmniej 6 miesicy kary, za orzeczona kara lub suma kar pozbawienia wolnoci nie przekracza 3 lat. Powysza norma prawna, znoszca konieczno odbycia okrelonego uamka kary pozbawienia wolnoci, motywowana jest chci racjonalizacji polityki kryminalnej wten sposb, aby skazany, ktry przebywajc przez duszy okres na wolnoci przestrzega porzdku prawnego, nie musia powraca do zakadu karnego po upywie udzielonej mu przerwy. Niewymaganie od takiej grupy skazanych odbycia ustawowo oznaczonej czci kary wydaje si tym trafniejsze, e formuowanie prognozy kryminologiczno-spoecznej wzgldem osb przebywajcych na wolnoci jest znacznie atwiejsze ni wobec osadzonych wzakadzie karnym, ktrych zachowanie wwarunkach wolnociowych jest czsto trudne do przewidzenia. Dlatego te idea leca upodstaw powyszego przepisu jest jak najbardziej godna pochway. Jednake problemy interpretacyjne powstajce na jego gruncie s niezwykle mnogie, co jest tym bardziej niepokojce, e przepisy okrelajce wymogi formalne moliwoci zastosowania konkretnej instytucji powinny by jasno iprecyzyjnie sformuowane. Ustawodawca w powoywanym przepisie ustanowi wymg korzystania zprzerwy wwykonaniu kary pozbawienia wolnoci. Sd Najwyszy1, woparciu owniosek Rzecznika Praw Obywatelskich wskaza, i pojcie to jest odmiennie rozumiane wjudykaturze, akonkretnie jako: a) kady czasowy pobyt na wolnoci, ktry nie jest efektem bezprawnych dziaa, jeeli bowiem zaliczono na poczet orzeczonej kary okres tymczasowego aresz1
Uchwaa SN zdnia 30 padziernika 2008 r., sygn. akt IKZP 22/08, OSNKW 2008, nr 11, poz. 89, s. 25 in.
198
towania, to okres ten uznaje si za odbycie okrelonej czci kary inie jest istotne, e skazany nie przystpi do odbywania kary wrozumieniu art. 11 1 i4 k.k.w., b) korzystanie zprzerwy wodbywaniu kary udzielonej woparciu oart. 153 k.k.w. bd woparciu oart. 15 k.k.w. (zawieszenie postpowania wykonawczego), c) przerwa udzielona wtrybie art. 153 k.k.w. (przez cay okres przerwy). Pierwsze zmoliwych rozwiza interpretacyjnych odwouje si do potocznego rozumienia pojcia przerwy upraszczajc mona stwierdzi, e zprzerw mamy do czynienia wtedy, gdy kara nie jest wykonywana. Zaprezentowany powyej pogld, dopuszczajcy rozumienie przerwy w wykonaniu kary jako kady czasowy pobyt na wolnoci, ktry nie jest efektem bezprawnych dziaa, znalaz swoje odbicie wjudykaturze2. Powysza interpretacja budzi wiele zastrzee. Skoro bowiem przyj naley, e przerw wodbywaniu kary jest jej niewykonywanie, to nie bardzo wiadomo skd bierze si wyrzucenie poza ten nawias dziaa bezprawnych wustawie brak jest jakiegokolwiek oparcia, ktre pozwalaoby na tak interpretacj. Sdy rwnie waden sposb nie argumentuj dokonanego rozrnienia, opierajc je zapewne na zasadzie susznoci, co mogoby spotka si zzarzutem niedookreloci ustawy karnej. Wobec powyszego przyjcie potocznego rozumienia przerwy prowadzioby do koniecznoci przyjcia spenienia wymogw formalnych stawianych przez art. 155 k.k.w. w stosunku do skazanych, co do ktrych kara nie jest wykonywana przynajmniej przez rok rwnie zpowodu bezprawnego pobytu na wolnoci. To zkolei jest nieakceptowalne nie tylko zuwagi na oglne zasady prawa, wtym demokratycznego pastwa prawnego, ale rwnie zpowodu idei, ktra lega u podstaw ustanowienia przedmiotowego przepisu skazany nie tylko nie przestrzegaby porzdku prawnego, co nie pozwalaoby na sformuowanie wzgldem niego pozytywnej prognozy kryminologiczno-spoecznej, ale te nie zachodziyby jakiekolwiek wzgldy humanitarne przemawiajce za celowoci rezygnacji zwymogu odbycia ustawowo okrelonego uamka kary, szczeglnie e wykonanie wtakich przypadku kary jest jak najbardziej celowe. Nadto, jak susznie podnis Sd Najwyszy, interpretacja ta wydaje si nielogiczna przecie przerwa mona jedynie to, co realnie trwa3. Jeeli za kara nie zostaa nawet wprowadzona do wykonania bd skazany nie rozpocz jej odbywania, trudno stwierdzi, co naleaoby przerywa. Drugie zmoliwych rozwiza interpretacyjnych, rwnie obecne wjudykaturze4, opiera si na zaoeniu, e skazany musi rozpocz wykonywanie kary.
Postanowienie SA wKrakowie zdnia 27 czerwca 2002 r., sygn. akt II AKz 208/02, Lex nr 56955; postanowienie Sdu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 6 lipca 2004 r., sygn. akt II AKzw 370/04, Prokuratura iPrawo wkadka 2005, nr 4, poz. 33 s. 18; postanowienie Sdu Apelacyjnego wKatowicach zdnia 14 marca 2007 r., sygn. akt II AKzw 1139/06, KZS 2007, nr 7-8, poz. 133, s. 78-79. 3 Zob. uchwaa SN zdnia 30 padziernika 2008 r., sygn. akt IKZP 22/08, OSNKW 2008, nr 11, poz. 89, s. 30. 4 Uchwaa SN zdnia 19 kwietnia 2000 r., sygn. akt IKZP 8/00, OSNKW 2000, nr 5-6, poz. 43, s. 24 in.; postanowienie Sdu Apelacyjnego wKrakowie zdnia 10 czerwca 2005 r., sygn. akt II AKzw
2
Przesanki formalne warunkowego przedterminowego zwolnienia...
199
Proces ten moe zosta przerwany bd wskutek udzielenia przerwy wodbywaniu kary w rozumieniu art. 153 k.k.w., bd w oparciu o zawieszenie postpowania wykonawczego wtrybie art. 15 k.k.w., jeeli podstaw zawieszenia stanowi przesanka tosama zpodstaw do udzielenia przerwy wodbywaniu kary. Pogld ten, przyjty przez Sd Najwyszy, opiera si na zaoeniu, e zawieszenie postpowania wykonawczego jest decyzj o dalej idcych skutkach procesowych, za wymg odbycia 6 miesicy kary oznacza konieczno rozpoczcia wykonywania kary, co prowadzi do utosamienia stadiw postpowania, wktrych mogyby zapada decyzje oudzieleniu przerwy wwykonaniu kary bd zawieszeniu postpowania wykonawczego, istotne z punktu widzenia art. 155 k.k.w.5 Powysza teza spotkaa si wdoktrynie wkrytyk stanowisku temu zarzucono, e wart. 155 k.k.w. mowa jest oprzerwie wznaczeniu prawnym, szczeglnie e jedynie przesanki obligatoryjnej przerwy wodbywaniu kary pokrywaj si wograniczonym stopniu zwarunkami zawieszenia postpowania wykonawczego, za skoro art. 155 znajduje si zrozdziale zatytuowanym Odroczenie iprzerwa wykonania kary pozbawienia wolnoci to fakt ten oznacza, i przepis ten dotyczy jedynie przerwy wrozumieniu art. 153 k.k.w6. Wreszcie trzecia zkoncepcji przyjmuje, e przerw wodbywaniu kary moe by jedynie przerwa udzielona wtrybie art. 153 k.k.w., ito przez roczny okres niezbdny do spenienia warunkw formalnych z art. 155 k.k.w. Pogld ten, pojawiajcy si w doktrynie i sporadycznie w orzecznictwie7, jest jednak dla mnie trudny do zaakceptowania. Nietrudno jest wyobrazi sobie skazanego, ktry ciko zachorowa, za rokowania lekarskie jednoznacznie wskazuj, e proces chorobowy bdzie dugotrway. Czowiek ten, chcc unikn koniecznoci regularnego wystpowania do sdu penitencjarnego oprzerwy wkarze, zwraca si do sdu ozawieszenie postpowania wykonawczego. Jeeli niewykonywanie kary trwaoby co najmniej rok, trudno jest przyj niespenienie wymogw formalnych okrelonych wart. 155 k.k.w. Nie traktowaabym takiej wykadni jako rozszerzajcej cho art. 155 k.k.w. jest niewtpliwie szczegln podstaw okrelajc formalne wymogi udzielenia warunkowego przedterminowego zwolnienia, to jednak owa wyjtkowo wynika zfaktu dugotrwaego sprawdzenia zachowania skazanego wwarunkach wolnociowych, co pozwala na rezygnacj z koniecznoci odbycia ustawowo okrelonej czci kary. Pod363/05, KZS 2005, nr 6, poz. 53, s. 30; uchwaa SN zdnia 30 padziernika 2008 r., sygn. akt IKZP 22/08, OSNKW 2008, nr 11, poz. 89, s. 25 in. 5 Zob. uchwaa SN zdnia 30 padziernika 2008 r., sygn. akt IKZP 22/08, OSNKW 2008, nr 11, poz. 89, s. 30. 6 Zob. J. Lachowski, Warunkowe zwolnienie zreszty kary pozbawienia wolnoci, Warszawa 2010, s. 271-272; S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2010, s. 616. 7 G. Wiciski, Glosa do uchway SN z14.4.2000 r., IKZP 8/00, Prokuratura iPrawo 2001, nr 1, s. 75 in.; postanowienie Sdu Apelacyjnego wWarszawie zdnia 4 kwietnia 2001 r., sygn. akt II AKz 204/01, OSA 2001, nr 7-8, poz. 48, s. 40 in.; S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2010, s. 616.
200
stawa prawna pobytu na wolnoci jest niewtpliwie istotna, ale jeli skazany korzysta zdalej idcej wskutkach legalizacji jego pobytu na wolnoci, jednak ztych samych przyczyn, ktre mogyby by podstaw udzielenia przerwy wodbywaniu kary pozbawienia wolnoci wrozumieniu art. 153 k.k.w., zgodnie zzasad amaiori ad minus, zawieszenie postpowania wykonawczego powinno by uznawane jako przerwa wodbywaniu kary wrozumieniu art. 155 k.k.w. Powysza teza znajduje swe uzasadnienie wwykadni funkcjonalnej skoro upodstaw wprowadzenia do porzdku prawnego art. 155 k.k.w. leg fakt, i nie byoby humanitarne wymaganie wobec osb znajdujcych si wtrudnej sytuacji zdrowotnej, rodzinnej lub osobistej iprzestrzegajcych przez okres roku prawa irygorw udzielonej im przerwy, powrotu do zakadu karnego, gdy wtakim wypadku wykonywanie kary pozbawienia wolnoci jest ju bezcelowe8, trudno jest przyj, i teza ta nie jest speniona wprzypadku osoby, ktra korzystaa z zawieszenia postpowania wykonawczego. Wprawdzie rzeczywicie jedynie przesanki obligatoryjnej przerwy wodbywaniu kary pokrywaj si, ito wograniczonym stopniu, z warunkami zawieszenia postpowania wykonawczego, jednak judykatura susznie wskazuje, i art. 155 k.k.w. moe mie zastosowanie jedynie wprzypadkach zawieszenia postpowania wykonawczego zpowodu choroby psychicznej albo innej cikiej choroby, a wic z tych powodw, ktre stanowi podstaw do obligatoryjnego udzielenia przerwy wwykonaniu kary9. Powysze nie pozwala utosamia przerwy wrozumieniu art. 155 k.k.w. zprzerwaniem wykonania kary opisanym wart. 568 k.p.k., jako e wtym drugim przypadku podstawy odstpienia od zasady cigego odbywania kary s odmienne (s to szczeglnie wane powody przemawiajce za uaskawieniem, zwaszcza gdy uzasadnia to krtki okres pozostaej do odbycia kary). Wydaje si jednak, i wprzypadku pokrycia si tych powodw zobligatoryjn podstaw udzielenia przerwy (gdyby szczeglnie wane powody przemawiajce za uaskawieniem przybray posta choroby psychicznej lub innej cikiej choroby uniemoliwiajcej wykonywanie tej kary), nie byoby podstaw do nieuznania takiej przerwy wodbywaniu kary za przerw wrozumieniu art. 155 k.k.w. Wtpliwoci interpretacyjne na gruncie art. 155 k.k.w. mog powsta take wprzypadku, wktrym skazany kilkukrotnie korzysta zprzerw wodbywaniu kary, ktrych suma wynosi co najmniej rok, jednak adna zprzerw osobno nie osigna tego wymiaru. Za przekonywujce uzna naley argumenty podnoszce, e skoro ustawodawca uy pojcia przerwa wodbywaniu kary wliczbie pojedynczej, to chodzi moe wycznie ojedn przerw, choby udzielana ona bya czciami, nie za osum przerw, zktrych skazany wtrakcie odbywania kary korzysta10. Powstaje jednak pytanie, kiedy mona mwi ojednej
Nowe kodeksy karne zuzasadnieniem, Warszawa 1997, s. 559. Postanowienie Sdu Apelacyjnego we Wrocawiu zdnia 19 wrzenia 2008 r., sygn. akt II AKzw 717/08, KZS 2009, nr 6, poz. 98, s. 63. 10 Por. J. Lachowski, Warunkowe zwolnienie zreszty kary pozbawienia wolnoci, Warszawa 2010, s. 270-271.
8 9
201
przerwie udzielanej czciami, awjakich przypadkach postanowienie womawianym przedmiocie traci status dalszej przerwy w odbywaniu kary. Trudno zgodzi mi si zJerzym Lachowskim, ktry twierdzi, i powrt skazanego do zakadu karnego oznacza zakoczenie jednej przerwy, za udzielenie przerwy skazanemu po powrocie do jednostki penitencjarnej oznacza udzielenie kolejnej przerwy11. Teza ta jest dla mnie nie do zaakceptowania zdwch powodw. Po pierwsze, nie mona przyjmowa, e wsytuacji, wktrej skazanemu koczy si przerwa inie skada on nowego wniosku, pozostajc tym samym bezprawnie na wolnoci, moliwe jest udzielenie dalszej przerwy wodbywaniu kary, jeeli np. zoy on wniosek dwa miesice po upywie poprzednio udzielonej przerwy. Jest to ju nowa przerwa albowiem upyn czas, na ktry poprzednia przerwa zostaa udzielona, za odstp czasowy pomidzy powyszym okresem aczasem zoenia wniosku nie zezwala na kontynuacj pierwszej przerwy wodbywaniu kary. Po drugie, jeeli skazany zoy wniosek odalsz przerw podczas korzystania zpoprzedniej przerwy, sd za nie zdy rozpozna jego wniosku, natomiast skazany wwyznaczonym czasie powrci do zakadu karnego, udzielona mu ewentualnie przerwa powinna by traktowana jako dalsza przerwa wkarze. Winnym przypadku, jak susznie wskazywano wjudykaturze, skazani, ktrzy nie zastosowali si do postanowienia sdu ipozostawali nielegalnie na wolnoci, byliby wlepszej sytuacji od tych, ktrzy wokrelonym wdecyzji sdu dniu stawili si do jednostki penitencjarnej12. Reasumujc, przyj naley za wyznacznik jednej przerwy bd ich wieloci fakt, czy skazany zoy wniosek oudzielenie dalszej przerwy wokresie trwania poprzednio obowizujcej przerwy. Przerwa w odbywaniu kary musi trwa co najmniej rok. Zgodnie z art. 9 3 k.k.w. postanowienie w postpowaniu wykonawczym staje si wykonalne zchwil wydania, chyba e ustawa stanowi inaczej lub sd wydajcy postanowienie albo sd powoany do rozpoznania zaalenia wstrzyma jego wykonanie. Powstaje jednak pytanie czy pocztkiem przerwy wrozumieniu art. 155 k.k.w. jest moment wykonalnoci orzeczenia czy te chwila opuszczenia zakadu karnego. Praktyka wskazuje, e skazani rzadko opuszczaj jednostki penitencjarne wdniu wykonalnoci postanowienia, co wynika zkoniecznoci zaatwienia kwestii formalnych, midzy innymi sporzdzenia nakazw zwolnienia. Wobec powyszego konieczne jest rozwaenie, od ktrego dnia naley liczy moment rozpoczcia biegu okresu przerwy czy od dnia wykonalnoci czy te od dnia opuszczenia zakadu karnego. Icho zuwagi na zasad pastwa prawa wydaje si, i trudno pogarsza sytuacj skazanego z uwagi na przykad na opieszao administracji jednostki penitencjarnej wzwalnianiu skazanego, to jednak uwaam, i omomencie rozpoczcia liczenia biegu przerwy decydowa winien
11 J. Lachowski, [w:] Kodeks karny. Cz oglna. Tom II, (red.) M. Krlikowski, R. Zawocki, Warszawa 2011, s. 593. 12 Zob. postanowienie SA wKrakowie z17 grudnia 2003 r., sygn. akt II AKz 636/03, Lex nr 103964; por. te postanowienie SA wLublinie z28 padziernika 2009 r., sygn. akt II AKzw 902/09, KZS 2010, nr 1, poz. 77, s. 47.
202
dzie opuszczenia zakadu karnego wszak przerwa trwa wwczas, gdy kara nie jest wykonywana. Nadto skoro ide lec upodstaw omawianego przepisu jest atwiejsza moliwo sformuowania prognozy kryminologiczno-spoecznej wobec skazanych przebywajcych dugotrwale na wolnoci, skazany powinien na wolnoci tej przebywa. Powstaje te pytanie co zsytuacj, wktrej skazany przebywa na wolnoci wzwizku zudzieleniem mu przerwy wkonkretnej karze zasadniczej, awcigu omawianego roku stawi si bd zostanie doprowadzony do jednostki penitencjarnej celem odbycia innej kary. Cho zwykle sytuacja taka rozwizywana jest bd poprzez zmian postanowienia w trybie art. 24 k.k.w. poprzez dodanie nowej kary, zktrej skazanemu udzielana jest przerwa, bd poprzez odwoanie przerwy, to jednak zdarza si, szczeglnie przy doprowadzaniu do kar krtkoterminowych do jednostki penitencjarnej pooonej wokrgu innego sdu okrgowego anieli ten, ktry udzieli przerwy wwykonaniu kary pozbawienia wolnoci, e skazany zdy odby kar zanim sd udzielajcy przerwy wkarze powemie otym fakcie wiadomo. Powysze koresponduje z 27 ust. 1 rozporzdzenia wsprawie czynnoci administracyjnych zwizanych zwykonywaniem tymczasowego aresztowania oraz kar irodkw przymusu skutkujcych pozbawieniem wolnoci oraz dokumentowania tych czynnoci13, zgodnie z ktrym przyjcie skazanego korzystajcego zprzerwy wwykonaniu kary moe nastpi po zoeniu przez skazanego pisemnego owiadczenia, e dobrowolnie wyraa zgod na wykonanie kary, jeeli termin zgoszenia si po przerwie jeszcze nie upyn. Dlatego te jeeli skazany wczasie trwania przerwy zostanie doprowadzony do jednostki penitencjarnej do odbycia kary (wprzypadku tymczasowego aresztowania wczasie przerwy zgodnie zart. 156 4 k.k.w. kara podlegaaby wykonaniu zmocy prawa), za przerwa nie zostaaby odwoana, askazany nie wyraziby zgody na wykonanie kary, przerwa trwaaby dalej. Odpowied na to pytanie sprowadza si do refleksji, czy przerwa w wykonaniu kary z art. 155 k.k.w. to przerwa wtej karze, zktrej skazany ubiega si owarunkowe przedterminowe zwolnienie, czy te przerwa rwnie winnych karach pozbawienia wolnoci. Inaczej rzecz ujmujc czy pojcie przerwy naley odnosi do zobiektywizowanej instytucji, jak jest czasowe niewykonywanie kary po rozpoczciu jej odbywania, czy te za przerw naley uwaa przerw wkonkretnej, indywidualnie oznaczonej karze (z reszty ktrej skazany ubiega si o warunkowe przedterminowe zwolnienie)14. Wydaje si, e odpowiedzi na to pytanie naley
Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci zdnia 13 stycznia 2004 r. (Dz.U. Nr 15, poz. 142). Przedstawiony problem mona porwna do formuowanych wdoktrynie ijudykaturze stanowisk dotyczcych braku przedmiotu czynnoci wykonawczej przy usiowaniu nieudolnym czy za brak taki naley uznawa brak jakiegokolwiek przedmiotu wartociowego (wznaczeniu obiektywnym), czy te mona przyj brak przedmiotu czynnoci wykonawczej wsytuacji, wktrej pokrzywdzony nie posiada przedmiotu, oktry chodzio sprawcy (wznaczeniu indywidualnym, subiektywnym) za dominujcy uzna naley pogld opowiadajcy za si obiektywn niemonoci popenienia czynu zabronionego zob. szerzej postanowienie SA wKatowicach zdnia 28 lutego 2002 r., sygn. akt II
13 14
203
szuka wprzyczynach ustanowienia omawianego przepisu. Skoro prawodawca rezygnuje zkoniecznoci odbycia ustawowo okrelonego uamka kary zuwagi na pozytywne, dugotrwae zachowanie na wolnoci, to znaczy, i skazany musi wtym czasie pozostawa na wolnoci. Tym samym odbywanie wtym czasie innej kary, choby krtkoterminowej bd kary zastpczej, uniemoliwia uznanie spenienia wymogw formalnych zart. 155 k.k.w. Zuwagi na fakt, i przerwa fakultatywna moe co do zasady trwa najwyej rok, skazany, ktry chciaby skorzysta zwarunkowego zwolnienia, anie chciaby naraa si na zarzut popenienia przestpstwa zart. 242 3 k.k., musiaby powrci do zakadu karnego, co wprawdzie nie pozbawiaoby go uprawnie nabytych na gruncie art. 155 k.k.w., jednak poddawaoby w wtpliwo wol ustawodawcy, ktry, jak si wydaje, ustanawiajc omawiany przepis, kierowa si chci umoliwienia pozostania na wolnoci skazanym, ktrzy wczasie dugotrwaego pobytu poza jednostk penitencjarn przestrzegali porzdku prawnego. Wydaje si, e istniej dwa moliwe rozwizania powyszego problemu. Pierwszy znich to traktowanie zoenia wniosku owarunkowe przedterminowe zwolnienie na podstawie art. 155 k.k.w. za okoliczno usprawiedliwiajc niezgoszenie si do zakadu karnego we waciwym terminie15. Osobicie jednak trudno mi doszukiwa si w takim wniosku, oznaczajcym oczekiwanie na pozytywn decyzj sdu w przedmiocie warunkowego przedterminowego zwolnienia, awic na zdarzenie przysze iniepewne, usprawiedliwionej przyczyny niepowrotu do wizienia. Dlatego te wmojej opinii, rozsdniejszym rozwizaniem byoby stosowanie przez sdy penitencjarne art. 164 2 k.k.w., ktry zezwala na udzielenie warunkowego przedterminowego zwolnienia zodroczeniem jego wykonalnoci wtym przypadku postanowienie oudzieleniu warunkowego przedterminowego zwolnienia byoby wykonalne wdniu, wktrym skazany bdzie przebywa przez okres roku na przerwie wodbywaniu kary. Szersze wdroenie do praktyki omawianego przepisu umoliwioby skazanym ubiegajcym si owarunkowe przedterminowe zwolnienie woparciu oart. 155 k.k.w. uregulowanie swojej sytuacji prawnej przed upywem okresu przerwy, bez naraania si na zarzut popenienia przestpstwa. Jeeli za sytuacja skazanego przed upywem okresu przerwy ulegaby zmianie (np. skazany zaczby zachowywa si negatywnie, przerwa zostaaby odwoana lub ustaaby zmocy prawa, do wykonania wpynaby kolejna kara pozbawienia wolnoci), moliwa byaby zmiana postanowienia wtrybie art. 24 k.k.w., zwaszcza i od stycznia 2012 roku zmiana bd uchylenie postanowienia na niekorzy skazanego jest moliwa do 6 miesicy od dnia uprawomocnienia si postanowienia, co daje sdowi wicej czasu na weryfikacj wydanej decyzji.
Aka 549/2001, Prokuratura iPrawo Orzecznictwo 2002, nr 12, poz. 27, s. 15; A. Zoll, [w:] Kodeks karny. Cz Oglna. Komentarz, t. I, (red). A. Zoll, Zakamycze 2004, s. 256-257. 15 Zob. S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2010, s. 616.
204
Trudnoci interpretacyjne powstaj rwnie na gruncie koniecznoci odbycia 6 miesicy kary pozbawienia wolnoci. Niewtpliwie wymg ten moe zosta speniony czciami16. Wikszo doktryny ijudykatury jest zdania, e odbycie 6 miesicy kary musi mie miejsce przed udzieleniem skazanemu przerwy17. Jerzy Lachowski uwaa, e wymg odbycia 6 miesicy kary speniony jest zarwno wtedy, gdy skazany spdzi ten czas wzakadzie karnym wcaoci przed roczn przerw, jak ipo18. Powysze stanowisko podzieli Sd Apelacyjny we Wrocawiu podnoszc, wymg ten musi zosta speniony w momencie udzielania warunkowego przedterminowego zwolnienia, nie za w czasie udzielania przerwy wkarze19. Co charakterystyczne, zarwno wdoktrynie, jak i w judykaturze do nielicznych naleay argumenty uzasadniajcych przyjcie okrelonej opcji. Jedynie Sd Apelacyjny wKrakowie podnis, i za przyjciem koniecznoci odbycia 6 miesicy przed udzieleniem przerwy wkarze przemawia zaoenie art. 155 k.k.w., awiec to, by skazani po upywie rocznej przerwy nie wracali ju do zakadu karnego, amogli skorzysta zprzedterminowego zwolnienia20. Jak si wydaje, e nie jest to jednak stanowisko trafne. Cho niewtpliwie najbardziej optymalna dla skazanego jest sytuacja, wktrej nie musi on powraca do zakadu karnego po zakoczeniu okresu przerwy, to jednak idei lecej upodstaw art. 155 k.k.w. naley dopatrywa si nie wbraku koniecznoci powrotu do zakadu karnego, awmoliwoci atwiejszego sformuowania trafnej prognozy wobec skazanego przebywajcego na wolnoci iprzestrzegajcego porzdku prawnego, atake we wzgldach humanitarnych, skoro znajduje si on wtrudnej sytuacji zdrowotnej, rodzinnej bd osobistej. Apodstawy te bd istnie rwnie wprzypadku powrotu skazanego do zakadu karnego celem odbycia np. jeszcze 2 miesicy kary pozbawienia wolnoci, dziki czemu spenione zostan wszystkie przesanki formalne okrelone w art. 155 k.k.w. Zway ponadto naley, i art. 155 k.k.w. wcale nie formuuje wymogu odbycia 6 miesicy kary przed udzieleniem przerwy wodbywaniu kary, co wicej, konieczno ta zostaa wymieniona wprzepisie po postawieniu wymaga dotyczcych przerwy, co pozwala na przyjcie, i ustawodawca wymaga odbycia 6 miesicy kary wmomencie rozpatrywania wniosku wprzedmiocie warunkowego przedterminowego zwolnienia, jeli tylko skazany przed udzieleniem mu przerwy rozpocz odbywanie kary.
J. Lachowski, Warunkowe zwolnienie zreszty kary pozbawienia wolnoci, Warszawa 2010, s. 270. S. Pawela, Kodeks karny wykonawczy. Praktyczny komentarz, Warszawa 1999, s. 348; por. K. Postulski , [w:] Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, (red.) Z. Hoda, K. Postulski, Gdask 2005 s. 517; S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2010, s. 614; postanowienie SA wKrakowie zdnia 28 stycznia 2008 r., sygn. akt II AKzw 22/08, KZS 2008, nr 4, poz. 59, s. 35-36. 18 J. Lachowski [w:] Kodeks karny. Cz oglna. Tom II, (red.) M. Krlikowski, R. Zawocki, Warszawa 2011, s. 594. 19 Postanowienie Sdu Apelacyjnego we Wrocawiu z dnia 28 czerwca 2010 r., sygn. akt II AKzw 492/10, KZS 2011, nr 1, poz. 109, s. 62. 20 Postanowienie Sdu Apelacyjnego wKrakowie zdnia 28 stycznia 2008 r., sygn. akt II AKzw 22/08, KZS 2008, nr 4, poz. 59, s. 35-36.
16 17
205
Rozbienoci powstaway take przy interpretacji niemonoci przekroczenia granicy 3 lat pozbawienia wolnoci. Niewtpliwe granica ta moe zosta przekroczona nie tylko wymierzon wzgldem sprawcy kar jednostkow, ale i czn. Wtpliwoci dotyczyy natomiast sytuacji, w ktrej skazany odbywa kilka niepodlegajcych czeniu kar, zktrych adna nie przekracza 3 lat, natomiast ich suma wymiar ten przewysza. Wjudykaturze Sd Apelacyjny wKatowicach przyj, i wtakim przypadku nie jest moliwe udzielenie warunkowego przedterminowego zwolnienia woparciu oart. 155 k.k.w21. Rwnie w2006 r. Sd Najwyszy przyj, e granica 3 lat pozbawienia wolnoci dotyczy take sumy niepodlegajcych czeniu kar pozbawienia wolnoci, odbywanych kolejno22. Wuzasadnieniu powyszej uchway podkrelono, e wart. 153 k.k.w. ustawodawca take posuguje si sformuowaniem kara pozbawienia wolnoci wliczbie pojedynczej, co jednak nie stoi na przeszkodzie udzieleniu przerwy wodbywaniu sumy niepodlegajcych czeniu kar. Argumentowano rwnie, e odmienna interpretacja oznaczaaby konieczno odbycia 6 miesicy wkadej zkar niepodlegajcych czeniu, co czyoby si zmoliwoci udzielenia warunkowego przedterminowego zwolnienia woparciu oart. 155 k.k.w. jedynie wsytuacji, wktrej skazany odby ju wszystkie kary niepodlegajce czeniu wykonywane kolejno oprcz ostatniej, z tej za odbyby ju 6 miesicy kary. Powysze stanowisko zostao zaakceptowane przez judykatur23. Tomasz Sroka, wkrytycznej glosie do powyszej uchway argumentowa, i art. 155 2 k.k.w. wyranie wspomina oorzeczeniu jednostkowej kary pozbawienia wolnoci, nie za osumie niepodlegajcych czeniu kar, co koresponduje z art. 79 k.k., w ktrym ustawodawca zdecydowa si na umoliwienie stosowania instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia rwnie do sumy kary pozbawienia wolnoci, przesdzajc tym samym odmienny zakres znaczeniowy obu tych poj24. Jakkolwiek kade zmoliwych rozwiza interpretacyjnych mona byo wesprze do mocnymi argumentami, to wydaje si, i ustawodawca, ograniczajc moliwo zastosowania art. 155 k.k.w., chcia wykluczy zkrgu osb ubiegajcych si owczeniejsze (ni wynikajce zodbycia okrelonej czci kary) warunkowe przedterminowe zwolnienie skazanych, ktrzy maj do odbycia tak duo kary, i przebywanie wwarunkach izolacji penitencjarnej przez okres 6 miesicy nie czynioby zado wymogom prewencji oglnej iindywidualnej. Odlegy termin koca kary moe wynika zarwno zwysokiego wymiaru kary jednostkowej,
Postanowienie Sdu Apelacyjnego wKatowicach zdnia 16 lutego 2000 r., sygn. akt II AKz 71/00, Biuletyn SA wKatowicach 2000, nr 1, s. 12. 22 Zob. uchwaa SN zdnia 24 lutego 2006 r., sygn. akt IKZP 54/05, OSNKW 2006, nr 3, poz. 22, s. 1 in.; zob. take postanowienie SA wLublinie zdnia 13 sierpnia 2008 r., sygn. akt II AKzw 578/08, KZS 2008, nr 12, poz. 80, s. 49-50. 23 Postanowienie Sdu Apelacyjnego wLublinie zdnia 13 sierpnia 2008 r., sygn. akt II AKzw 578/08, KZS 2008, nr 12, poz. 80, s. 49-50. 24 T. Sroka, Glosa do uchway SN zdnia 24.02.2006 r. IKZP 54/05, CzPKiNP 2007, nr 2, s. 289 in.
21
206
jak izsumy niepodlegajcej czeniu kar, dlatego te stanowisko Sdu Najwyszego jest dla mnie przekonywujce. Nowelizacj zdnia 16 wrzenia 2011 r. ustawodawca chcia jednak przeci dotychczasowe kontrowersje idokona zmiany treci art. 155 2 k.k.w. wten sposb, i obecnie przepis ten wyranie wyklucza moliwo zastosowania art. 155 k.k.w. wobec skazanych, uktrych kara lub suma kar pozbawienia wolnoci przekracza 3 lata25. Wtpliwoci budzi te moliwo zastosowania art. 155 1 k.k.w. wprzypadku obostrzenia warunkw formalnych w wyroku skazujcym. Stefan Lelental podnosi, e sytuacja taka wyklucza moliwo zastosowania art. 155 1 k.k.w26. Nastpnie zmieni zdanie twierdzc, e odwoywanie si wart. 155 1 k.k.w. do art. 77 k.k. (awic rwnie do 2) jest bdem27. Podobne stanowisko przyj Jerzy Lachowski stwierdzajc, e skoro art. 155 1 k.k.w. nakazuje pomin oglne przesanki formalne warunkowego zwolnienia, to tym bardziej naley pomin wymogi surowsze, za odmienna interpretacja popadaaby wrac sprzeczno zdomniemaniem, e skazany wykorzystywa przerw zgodnie zprzeznaczeniem inie narusza raco porzdku prawnego, skoro jej nie odwoano, co moe uzasadnia pozostawienie go na wolnoci28. Wydaje si jednak, i powysz wykadni naleaoby potraktowa jako postulat de lege ferenda, skoro art. 155 k.k.w. wyranie zezwala jedynie na rezygnacj zwymogw okrelonych wart. 78 i79 k.k., za podstaw do obostrzenia wymogw formalnych wwyroku skazujcym stanowi art. 77 2 k.k. Naley te zauway, i pomimo przeprowadzonej we wrzeniu ubiegego roku zasadniczej nowelizacji k.k.w., nie zdecydowano si na zmian brzmienia omawianego przepisu. Powyej staraam si zarysowa wtpliwoci interpretacyjne mogce posta na gruncie badania spenienia przez skazanego wymogw formalnych okrelonych wart. 155 k.k.w. Naturalnie dla podjcia pozytywnej decyzji wprzedmiocie warunkowego przedterminowego zwolnienia jest rwnie konieczne spenienie przesanki merytorycznej, a wic w oparciu o wymogi okrelone wart. 77 1 k.k. powzicie uzasadnionego przekonania, e skazany po zwolnieniu bdzie przestrzega porzdku prawnego, awszczeglnoci nie popeni ponownie przestpstwa.
Art. 155 k.k.w. zosta zmieniony przez art. 1 pkt 61 ustawy zdnia 16 wrzenia 2011 r. (Dz.U. Nr 240, poz. 1431) zdniem 1 stycznia 2012 r. 26 S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2001, s. 389-390; J. Lachowski, Warunkowe zwolnienie zreszty kary pozbawienia wolnoci, Warszawa 2010, s. 273. 27 S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2010, s. 615. 28 J. Lachowski, [w:] Kodeks karny. Cz oglna. Tom II, (red.) M. Krlikowski, R. Zawocki, Warszawa 2011, s. 594.
25
Robert Pelewicz
GWARANCJE OCHRONY DANYCH OSOBOWYCH ZAREJESTROWANYCH W SYSTEMIE DOZORU ELEKTRONICZNEGO1
Oglne zaoenia systemu dozoru elektronicznego w sprawach karnych nie budz wikszych zastrzee iwrcz zasuguj na uznanie, jeeli odbierane s wformie oglnych deklaracji normatywnych. Zredukowanie ich do konkretnych problemw rodzi jednak szereg pyta, ktre, wrazie braku stosownych rozwiza otwieraj pole do rozwaa, midzy innymi nad zgodnoci wykreowanych instytucji iinstrumentw prawnych zugruntowanymi standardami praw czowieka iobywatela. Jednym ztakich istotnych problemw jest normatywny obowizek gromadzenia (rejestrowania) danych osobowych wsystemie dozoru elektronicznego. Wydaje si wskazane poczynienie uwag dotyczcych szczegowych aspektw gromadzenia danych osobowych przechodzc od oglnych zaoe do konkretnych problemw gdy proces gromadzenia (rejestrowania) danych osobowych, to jeden znajistotniejszych elementw realizacji represji karnej wsystemie dozoru elektronicznego, ktry suy ma przede wszystkim efektywnej kontroli zachowania skazanego ipodejmowaniu dziaa, zmierzajcych do zapewnienia bezpieczestwa publicznego ibezpieczestwa osb naraonych na kontakty ze skazanym, awic take urealnieniu ewentualnej reakcji na naruszenie porzdku prawnego. Powstaj przy tym wtpliwoci, co do konstytucyjnoci rozwiza przyjtych przez polskiego ustawodawc ze wzgldu na moliwo naruszenia standardu prawa do prywatnoci, wwyniku gromadzenia (rejestrowania) iudostpniania danych osobowych. Zwaszcza, e ustawodawca posuguje si niedookrelonymi zwrotami danych osobowych, bez ich jakiegokolwiek doprecyzowania, czy choby przykadowego nie wspominajc ju enumeratywnego wyszczeglnienia. Wtpliwoci te potguj si zkadym rokiem, gdy rozwj systemu
1
Prezentowany tekst stanowi rozbudowan i zaktualizowan wersj referatu wygoszonego podczas midzynarodowej konferencji naukowej, zorganizowanej przez Instytut Ekonomii iAdministracji Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego wKielcach oraz Komisj Sprawiedliwoci iPraw Czowieka Sejmu RP zokazji 20-lecia akcesji Polski do Rady Europy ipodpisania Europejskiej Konwencji Praw Czowieka Efektywno europejskiego systemu ochrony praw czowieka, wsiedzibie Sejmu RP wdniach 18-19.04.2011, pod honorowym patronatem Sekretarza Generalnego Rady Europy Thorbjoerna Jaglanda.
1
208
Robert Pelewicz
prawnego prowadzi do konfliktw pomidzy dobrami prawnymi, ktre ten system chroni2, aMoliwo dokonywania rnego rodzaju naduy wsferze automatycznego gromadzenia i przetwarzania zasobw informacyjnych jest tym wiksza, e korzystajc ze zdobyczy nowoczesnej technologii informacje mona przetwarza, powiela, kompilowa, przeszukiwa, przesya, rozpowszechnia imodyfikowa zniezwyk szybkoci idokadnoci3. Dozr elektroniczny4 zosta wprowadzony do polskiego porzdku prawnego woparciu ospecjaln, epizodyczn ustaw5, ktra obowizuje do dnia 31 sierpnia 2014 r., jako jeden zsystemw wykonywania kary pozbawienia wolnoci, polegajcy na kontrolowaniu zachowania skazanego przebywajcego poza zakadem karnym, przy uyciu aparatury monitorujcej, czyli urzdze elektronicznych oraz instalacji isystemw, ktre zawieraj suce tej kontroli podzespoy elektryczne lub elektroniczne, nazwane wustawie rodkami technicznymi (art. 2 ust. 1 s.d.e.)6. Naley zauway, e system dozoru elektronicznego zosta wprowadzony jedynie na etapie postpowania wykonawczego ijako instytucja niezalena od regulacji karnych7 do ktrej zmocy art. 5 ust. 1 s.d.e., wsprawach nieuregulowanych wustawie odozorze elektronicznym do wykonywania kary pozbawienia wolnoci w systemie dozoru elektronicznego jedynie odpowiednio stosuje si () przepisy ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557, zpn. zm.), zwanej dalej Kodeksem karnym wykonawczym, zwyjtkiem przepisw dotyczcych wykonywania kary pozbawienia wolnoci wzakadach karnych. Sytuacja taka nie trwaa jednak zbyt dugo, bo ju wustawie zdnia 31 sierpnia 2011 r. ozmianie ustawy obezpieczestwie imprez masowych oraz oniektrych innych ustaw8, ustawodawca wprowadzi do kodeksu karnego rodek
Por. A. Guzik, Prawnokarne aspekty ochrony tajemnicy dziennikarskiej, Czasopismo prawa karnego inauk penalnych 2000, z. 1, s. 173. 3 P. Kardas, Prawnokarna ochrona informacji wpolskim prawie karnym zperspektywy przestpstw komputerowych. Analiza dogmatyczna i strukturalna w wietle aktualnie obowizujcego stanu prawnego, Czasopismo Prawa Karnego iNauk Penalnych 2000, z. 1, s. 28. 4 Zob. szerzej odozorze elektronicznym: K. Dyl, G. Janicki, Dozr elektroniczny, Zeszyty Prawnicze UKSW 2005, z. 2; P. Moczydowski, Przestpca na uwizi. Elektroniczny monitoring sprawcw przestpstw, Zeszyty Naukowe Ius et Lex 2006, z. 2; A. Wany, Charakterystyka ustawy odozorze elektronicznym, Diariusz Prawniczy 2008, nr 6; W. Kotowski, B. Kurzpa, Dozr elektroniczny zarys problematyki, Probacja 2009, nr 2; M. Rusinek, Ustawa odozorze elektronicznym. Komentarz, Warszawa 2010. 5 Ustawa zdnia 7 wrzenia 2007 r. owykonywaniu kary pozbawienia wolnoci poza zakadem karnym wsystemie dozoru elektronicznego (Dz.U. z2010 r., Nr 142, poz. 960, zpn. zm., dalej jako: s.d.e. lub ustawa odozorze elektronicznym). 6 Nowelizacja ustawy zdnia 21 maja 2010 r., m.in. bardzo istotnie rozszerzya zakres przedmiotowy ipodmiotowy ustawy, zwikszya wymiar kary ws.d.e. z6 do 12 miesicy itym samym daa moliwo zwikszenia populacji skazanych mogcych ubiega si owykonywanie kary ws.d.e. (zuwzgldnieniem recydywistw, azwyczeniem multirecydywistw), zniosa odpatno skazanych za odbywanie kary ws.d.e. 7 Co wydaje si wyranie wynika take z treci art. 5 ust. 2 s.d.e., ktry jednoznacznie do skazanego, wobec ktrego wykonywana jest kara pozbawienia wolnoci wsystemie dozoru elektronicznego, zabrania stosowania nawet przepisw owarunkowym zwolnieniu, zawartych wustawie zdnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553, zpn. zm.). 8 Dz.U. Nr 217, poz. 1280.
2
Gwarancje ochrony danych osobowych zarejestrowanych w systemie dozoru...
209
karny zakazu wstpu na imprez masow (art. 39 pkt 2c), upowaniajc sd wpostpowaniu jurysdykcyjnym do fakultatywnego (art. 41b 3 k.k.) lub obligatoryjnego (art. 41b 4 k.k.) orzekania obowizku () przebywania skazanego wczasie trwania niektrych imprez masowych objtych zakazem wokrelonym miejscu staego pobytu, kontrolowany wsposb okrelony wprzepisach owykonywaniu kary pozbawienia wolnoci poza zakadem karnym wsytemie dozoru elektronicznego (art. 5 pkt 1) oraz nowy typ przestpstwa (art. 244a 2 k.k.), penalizujc zachowania osb, ktre udaremniaj lub utrudniaj kontrolowanie obowizku orzeczonego wzwizku zzakazem wstpu na imprez masow () wsposb okrelony wprzepisach owykonywaniu kary pozbawienia wolnoci poza zakadem karnym wsystemie dozoru elektronicznego (art. 5 pkt 5). Wkonsekwencji, polski ustawodawca zdecydowa si na stopniowe wdraanie systemu dozoru elektronicznego, take jako instytucji prawa karnego materialnego, anie tylko jako fragmentu prawa karnego wykonawczego9. W zachodnich systemach prawnych, przede wszystkim w USA i Wielkiej Brytanii10, system dozoru elektronicznego stosowany jest wtrzech zasadniczych postaciach: nadzoru przedprocesowego (rodek zapobiegawczy w postpowaniu przygotowawczym)11, kary samoistnej i rodka probacyjnego12. Natomiast elektroniczny monitoring, jako system kontroli zachowania skazanego (lub oskaronego), jest w innych systemach prawnych wykorzystywany zasadniczo wdwch formach. Pierwsza (klasyczna), polega na zobowizaniu skazanego do pozostawania wwyznaczonych dniach iporach wmiejscu pobytu najczciej jego mieszkaniu ikontrolowaniu wywizywania si ztego nakazu za pomoc elektronicznych rodkw technicznych, czyli nadajnika iurzdzenia rejestrujcego. Druga polega na naoeniu na skazanego zakazu przebywania wokrelonych miejscach lub zakazu zbliania si do okrelonej osoby ikontrolowaniu tego za pomoc wymienionych rodkw (tak zwany dozr negatywny, stosowany gwnie do przestpstw zwizanych zprzemoc domow)13.
Niestety, polski ustawodawca nie zdecydowa si jeszcze na wprowadzenie moliwoci orzekania kary pozbawienia wolnoci wsystemie dozoru elektronicznego wpostpowaniu jurysdykcyjnym, jak postulowano wdoktrynie prawa karnego, zob. np. M. Szewczyk, Jaka alternatywa dla krtkotrwaej kary pozbawienia wolnoci?, [w:] Nauki penalne wobec problemw przestpczoci. Ksiga jubileuszowa zokazji 70. rocznicy urodzin Profesora Andrzeja Gaberle, K. Krajewski (red.), Krakw 2007, s. 109-112. 10 Por. A. Ornowska, Wybrane aspekty zpraktyki stosowania dozoru elektronicznego wStanach Zjednoczonych iWielkiej Brytanii, Probacja 2010, nr 3-4, s. 77. 11 Zob. szerzej: J. Jasiski, Areszt domowy (propozycja do rozwaenia), [w:] Problemy kodyfikacji prawa karnego. Ksiga ku czci Profesora Mariana Cielaka, Krakw 1993, s. 193 in.; S. Walto, Wizja procesu karnego wXXI wieku, [w:] Postpowanie karne wXXI wieku, P. Kruszyski (red.), Warszawa 2002, s. 19 in.; A. Baandynowicz, Efektywno aresztu domowego zelektronicznym monitorowaniem wStanach Zjednoczonych Ameryki, Probacja 2010, nr 1, s. 36-68. 12 Zob. szerzej: D. Sielicki, Elektroniczne monitorowanie przestpcw nowoczesna alternatywa pozbawienia wolnoci, Przegld Wiziennictwa Polskiego 2005, nr 47-48; R. Levy, Electronic Monitoring: Hopes and Fears, [w:] Will Electronic Monitoring Have Future in Europe?, M. Mayer, R. Haverkamp, R. Levy (red.), Freiburg im Breisgau 2003, s. 18. 13 A. Litwinowicz, Dozr elektroniczny awymiar sprawiedliwoci karnej wPolsce prba oceny zperspektywy celw kary kryminalnej, Edukacja Prawnicza 2006, nr 5, s. 42.
9
210
Robert Pelewicz
Wpraktyce dozr (monitoring) elektroniczny polega na staym lub okresowym nadzorowaniu obecnoci danej osoby wokrelonym miejscu, przy pomocy specjalnych urzdze elektronicznych (nadajnikw), zakadanych na kostk unogi albo nadgarstek rki skazanego. Wykonywanie przez skazanego naoonych na niego przez sd penitencjarny obowizkw podlega cisej kontroli, ktra dotyczy przestrzegania przez skazanego naoonego na niego przez sd penitencjarny obowizku pozostawania wmiejscu staego pobytu lub winnym wskazanym miejscu wwyznaczonym czasie, jak rwnie obowizku powstrzymania si od przebywania wokrelonych miejscach lub zakazu zbliania si do okrelonej osoby (art. 2 ust. 1-3 s.d.e.). Nadajnik skazanego wysya sygnay radiowe do stacjonarnego urzdzenia monitorujcego, ktre odbiera sygna obecnoci skazanego wzasigu urzdzenia. Nadajnik nadaje sygnay: identyfikujce nadajnik iwiadczce opoprawnym dziaaniu, osabej baterii, omanipulacji przy nadajniku lub uszkodzeniu nadajnika. Stacjonarne urzdzenie monitorujce odbiera sygnay znadajnika stanowicego komplet ztym urzdzeniem. Nadajnik powinien mie indywidualne, jednoznaczne, widoczne oznaczenie oraz wysya sygna radiowy, umoliwiajcy jego identyfikacj przez kade stacjonarne urzdzenie monitorujce iprzez kade przenone urzdzenie monitorujce oraz sygnalizowa kady przypadek, gdy przy nim manipulowano, wtym przede wszystkim, gdy usunito go zmiejsca, wktrym zosta umieszczony, lub otwarto jego obudow, atake wyczerpanie si jego wewntrznego rda zasilania14. Informacje owyej wymienionych zdarzeniach pozwalaj waciwie reagowa na zachowanie skazanego iinne okolicznoci majce znaczenie dla wykonywania dozoru. Jak susznie zauwaa M. Rusinek, rejestrowanie zdarze istotnych z punktu widzenia oceny przestrzegania przez skazanego warunkw dozoru inaoonych na niego obowizkw, jest kluczowym elementem kontroli wykonywania kary pozbawienia wolnoci wsystemie dozoru elektronicznego15. Nie ulega te wtpliwoci, e rejestrowanie zdarze istotnych z punktu widzenia oceny przestrzegania przez skazanego warunkw dozoru i naoonych na niego obowizkw, wymaga przechowywania i archiwizowania danych osobowych uzyskanych wzwizku zwykonywaniem dozoru. Dlatego te polski ustawodawca zobowiza podmiot prowadzcy central monitorowania do przechowywania iarchiwizowania danych osobowych16 zarejestrowanych wzwizku zwykonywaniem czynnoci materialno-technicznych17 wspoZob. 4 Rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci zdnia 27 lutego 2009 r. wsprawie szczegowych warunkw technicznych urzdze wchodzcych wskad rodkw technicznych wsystemie dozoru elektronicznego, atake sposobu organizowania tych urzdze wsystem oraz sposobu przekazywania danych wewntrz tego systemu (Dz.U. Nr 45, poz. 369). 15 Zob. M. Rusinek, Ustawa, op. cit., t. 1 do art. 60 s.d.e. 16 Przed nowelizacj s.d.e., zakres rejestracji, archiwizacji iprzechowywania danych wynika wyranie ztreci art. 60 s.d.e. oraz 2 Rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci zdnia 11 sierpnia 2009 r. wsprawie sposobu archiwizowania oraz sposobu itrybu niszczenia danych osobowych iinformacji zarejestrowanych wzwizku zwykonywaniem kary pozbawienia wolnoci poza zakadem karnym wsystemie dozoru elektronicznego (Dz.U. Nr 134, poz. 1107). 17 Zgodnie ztreci art. 59 ust. 1 i2 s.d.e., czynnoci materialno-techniczne, powierzone upowanio14
211
sb zapewniajcy bezpieczestwo przechowywanych danych osobowych przez okres 2 lat od chwili zakoczenia wykonywania kary przez skazanego, anastpnie do usunicia tych danych, niezwocznie po upywie okresu ich przechowywania (art. 60 ust. 1, 2 i4 s.d.e.). Jednoczenie, wart. 61 s.d.e. przyjto, e dane osobowe zarejestrowane wzwizku zkontrol przestrzegania przez skazanego naoonego na niego przez sd penitencjarny obowizku pozostawania wmiejscu staego pobytu lub winnym wskazanym miejscu wwyznaczonym czasie, atake obowizku powstrzymania si od przebywania wokrelonych miejscach lub zakazu zbliania si do okrelonej osoby, za zgod tej osoby, mog by ujawnione Policji oraz przetwarzane przez Policj, wycznie wcelu zapobiegania lub wykrywania przestpstw lub przestpstw skarbowych. Dozr elektroniczny moe pomc wrozwizaniu problemu przeludnienia zakadw karnych18, atake zapewne jest rodkiem bardziej efektywnym resocjalizacyjnie ihumanitarnym od izolowania skazanych wwarunkach zakadu karnego19. Jednake, analiza przedmiotowego i podmiotowego zakresu przechowywania, archiwizowania, a przede wszystkim udostpnienia danych osobowych zarejestrowanych wzwizku zkontrol przestrzegania przez skazanego naoonego na niego przez sd penitencjarny obowizku pozostawania wmiejscu staego pobytu lub winnym wskazanym miejscu wwyznaczonym czasie, atake obowizku powstrzymania si od przebywania wokrelonych miejscach lub zakazu zbliania si do okrelonej osoby, nasuwa wtpliwoci, co do zgodnoci rozwiza przyjtych wart. 60 i61 s.d.e. zkonstytucyjnym imidzynarodowym standardem prawa do ochrony prywatnoci. Nie ulega bowiem wtpliwoci, e prawo do ochrony informacji oyciu prywatnym, rozumiane jako prawo do swobodnego rozwoju i nieskrpowanego spenienia swojej osobowoci20, stanowi jedn zfundamentalnych ipowszechnie uznawanych zasad kadego demokratycznego pastwa. Nic bowiem nie zasuguje na wiksz ochron prawn ni prawo kadego czowieka do zachowanemu podmiotowi dozorujcemu lub podmiotowi prowadzcemu central monitorowania, polegaj na kontroli przestrzegania przez skazanego naoonego na niego przez sd penitencjarny obowizku pozostawania wmiejscu staego pobytu lub winnym wskazanym miejscu wwyznaczonym czasie, atake obowizku powstrzymania si od przebywania wokrelonych miejscach lub zakazu zbliania si do okrelonej osoby, aobejmuj wszczeglnoci zainstalowanie elektronicznego urzdzenia rejestrujcego lub zaoenie skazanemu nadajnika, usunicie tego urzdzenia lub nadajnika, rejestracj kadego zdarzenia polegajcego na przerwaniu lub nawizaniu cznoci midzy rodkami technicznymi oraz kad manipulacj, atake wyczerpanie si wewntrznego rda zasilania, nazwane ws.d.e. zdarzeniem podlegajcym rejestracji. 18 Por. np.: M. Paparozzi, M. Demichelle, Amerykaskie suby probacji iwarunkowego zwolnienia. Stan przecienia, niezrozumienia czy niedocenienia, Probacja 2010, nr 1, s. 80-107. 19 Nie mona jednak zapomina opogldach przeciwnych, wskazujcych, e stosowanie dozoru elektronicznego jest stworzeniem wizienia wdomach dozorowanych iwciga ich rodziny oraz bliskich wproces karania, zob. np. D. Sielicki, Elektroniczne monitorowanie, op. cit., s. 19. 20 Por. P. Hofmaski, Prawo do poszanowania prywatnoci (art. 17 Paktu iart. 8 Europejskiej Konwencji Praw Czowieka), a rozwizania polskiego prawa karnego materialnego i procesowego, [w:] Standardy praw czowieka apolskie prawo karne, J. Skupiski (red.), Warszawa 1995, s. 253.
212
Robert Pelewicz
nia swoich praw tylko dla siebie isamodzielnego decydowania, wjakim zakresie bdzie ogldem publicznej obserwacji21. Przyczyny tej szczeglnej roli prawa do ochrony danych osobowych (prawa do prywatnoci) kadego czowieka s powszechnie znane. Prawo do ochrony danych osobowych jest bowiem cile zwizane zpojciem interesu wasnego jednostki, jej dobra oraz zaktywnoci podejmowan przez jednostk na rzecz ochrony tego dobra22, aza jej rdo naley uzna godno ludzk przyrodzon i niezbywaln23. Ponadto inne, zarwno normatywne, jak iprawnonaturalne wolnoci iprawa czowieka, jak choby zapewnienie kademu obywatelowi wiadomego i czynnego udziau wrealizacji wadzy pastwowej, czy wolnoci wyborw nie mog zosta zrealizowane bez zagwarantowania jednostce prawa do ochrony informacji oyciu prywatnym. Tak wic, bez gwarancji realizacji prawa do ochrony danych osobowych, jako dobra autonomicznego (to znaczy niewymagajcego odwoywania si do innych dbr prawnie chronionych ani innych celw, ktrym prawo to suy), nie mona mwi oistnieniu demokratycznego pastwa prawnego24. Akceptujc tez, e ochrona danych osobowych iimmanentnie zni zwizana prywatno jednostki jest tak doniosa, azpunktu widzenia spoecznego, tak dalece podstawowa, to zagwarantowanie jej skutecznoci wymaga szeroko zakrelonych gwarancji naleytego funkcjonowania. Po pierwsze, dla ochrony spoeczestwa ijednostki przed naruszeniem, po drugie za, przed naduywaniem zagraajcym prawom innych osb. Niewtpliwie wic, dla skutecznoci tych gwarancji niezbdne jest ich uznanie iokrelenie waktach prawnych najwyszego rzdu, przede wszystkim wzwizku zpowszechnie akceptowan systematyk rde prawa stanowionego wkonstytucjach, jako ustawach zasadniczych oraz waktach idokumentach ocharakterze midzynarodowym. Wdobie wspczesnej globalizacji oczywista jest konstatacja, e prawo stanowione przez organizacj midzynarodow moe by bezporednio stosowane wpastwie czonkowskim25, co prowadzi do powstania wielocentrycznego systemu prawa26. Fakt ten nie pozostaje bez wpywu na uprawnienia i obowizki jednostek, gdy midzynarodowe akty praw czowieka okrelaj pewien
21 Zob. E.L. Godkin, Libel and Its Legal Remedy, 12 J. Soc. Sci. 69, 1880 r., cyt. za: D.W. Leebron, The Right to Privacys Place in the Intellectual History of Tort Law, Case Western Reserve Law Review 1991, vol. 41, s. 776. 22 Por. J. Braciak, Prawo do prywatnoci, Warszawa 2004, s. 7. 23 Zob. J. Majewski, Prawo do przegldania zawartoci bagay iodziey uczestnikw imprezy masowej meczu piki nonej, Przegld Sdowy 2011, nr 10, s. 98. 24 Por. M. Safjan, Prawo do ochrony ycia prywatnego, [w:] Podstawowe prawa jednostki iich sdowa ochrona, Warszawa 1997, s. 127 in. 25 Szerzej na ten temat: A. Wrbel, Stosowanie prawa midzynarodowego iprawa Unii Europejskiej przez sdy RP, [w:] Otwarcie Konstytucji RP na prawo midzynarodowe iprocesy integracyjne, K. Wjtowicz (red.), Warszawa 2006, s. 207-232. 26 Na temat statusu rde prawa midzynarodowego ikrajowego wwewntrznych porzdkach prawnych zob. szerzej: A. Wasilkowski, Przestrzeganie prawa midzynarodowego (art. 9 Konstytucji RP), [w:] Otwarcie Konstytucji RP, op. cit., s. 9-30; E. towska, Midzy Scyll aCharybd sdzia polski midzy Strasburgiem iLuksemburgiem, Europejski Przegld Sdowy 2005, nr 1, s. 3-10.
213
minimalny standard jednostki, ktry musi by akceptowany przez wspczesne pastwa27. Tak wic ocena, czy wpolskim modelu systemu dozoru elektronicznego granice gromadzenia danych osobowych i prawa jednostki do ochrony informacji oyciu prywatnym zostay wytyczone wsposb optymalny, czy te nie, musi uwzgldnia nie tylko obowizujce wtym zakresie standardy konstytucyjne, ale take standardy wykreowane wnormatywach midzynarodowych28. Ze wzgldu na zakres niniejszego opracowania, ale take izuwagi na wielo aktw prawa midzynarodowego zakrelajcych granice prywatnoci, atym samym ochrony danych osobowych, nie jest moliwa, aze wzgldu na ich donioso, take celowa, pena prezentacja wszystkich normatyww midzynarodowych. Wyeksponuj Europejsk Konwencj oOchronie Praw Czowieka iPodstawowych Wolnoci29, ktra wobec bogatego dorobku orzecznictwa swoich organw ma zasadnicze znaczenie dla wypracowania standardu prawa do prywatnoci30, aktra jednoczenie, ze wzgldu na podjte zobowizania, ma bezporedni wpyw na ksztat ustawodawstwa pastw czonkowskich31 azatem take na ksztat ustawodawstwa polskiego32 oraz stosowanie przepisw wprawie wewntrznym33. Ponadto, Konwencja przynoszc ze sob idee upodmiotowienia jednostki na forum midzynarodowym34, ustanawia bezporednio na rzecz jednostki takie prawa, na ktre moe si ona powoa przed sdami krajowymi35. Poniewa przez prawo midzynarodowe rozumiemy rdZob. R. Wieruszewski, Oddziaywanie prawa midzynarodowego iprawa Unii Europejskiej na konstytucyjny status jednostki wRP, [w:] Otwarcie Konstytucji RP, op. cit., s. 188. 28 Por. J. Jaskiernia, Concuil of Europes Activities in the Field of Setting-up Constitutional Standards, [w:] Law in Greater Europe. Towards aCommon Legal Area. Studies in Honour of Heinrich Klebes, B. Haller, H.Ch. Krger, H. Petzold (red.), The Hague-London 2000, s. 22. 29 Dz.U. z1993 r., Nr 61, poz. 284, ze zmianami nazywana te Europejsk Konwencj Praw Czowieka, podpisan przez pastwa bdce czonkami Rady Europy wdniu 4 listopada 1950 roku wRzymie. Konwencja wesza wycie wdniu 8 wrzenia 1953 roku, po ratyfikowaniu jej przez pierwszych 10 pastw dalej jako: Konwencja. 30 Zob. np. orzeczenia cytowane przez: M.A. Nowicki, Europejska Konwencja Praw Czowieka. Wybr orzecznictwa, 2. Wydanie, Warszawa 1999, s. 327-386; Kamienie milowe. Orzecznictwo Europejskiego Trybunau Praw Czowieka, Warszawa 1997 r., s. 323 in. 31 Zob. J. Jaskiernia, Rada Europy jako organizacja midzynarodowa kreujca i oddziaujca na implementacj standardw demokratycznych, [w:] Rada Europy aprzemiany demokratyczne wpastwach Europy rodkowej iWschodniej, J. Jaskiernia (red.), Toru 2010, s. 33-34. 32 Por. szerzej: C. Mik, Teoria obowizkw pozytywnych pastw-stron traktatw wdziedzinie praw czowieka (na przykadzie Europejskiej Konwencji Praw Czowieka, [w:] Oludzki wymiar prawa. Ksiga Jubileuszowa Profesora Tadeusza Jasudowicza, J. Biaocerkiewicz, M. Balcerzak, A. Czeczko-Durlak (red.), Toru 2006, s. 257-276. 33 Na temat zakresu isposobu stosowania prawa midzynarodowego wwewntrznym porzdku prawnym, przez sdy krajowe zob. np. L. Garlicki, M. Masternak-Kubiak, Wadza sdownicza RP astosowanie prawa midzynarodowego iprawa Unii Europejskiej, [w:] Otwarcie Konstytucji RP, op. cit., s. 165-184. 34 Zob. B. Gronowska, Pozycja jednostki wsystemie procedury kontrolnej Europejskiej Konwencji Praw Czowieka z1950 r., [w:] Oludzki wymiar prawa, op. cit., s. 164. 35 Szerzej na temat ochrony jednostki przed sdami polskimi wsystemie procedury kontrolnej Europejskiej Konwencji Praw Czowieka zob.: A. Zieliski, Sdzia astandardy ochrony praw czowieka, [w:] Oludzki wymiar prawa, op. cit., s. 519-533; F. Sudre, Konwencja Europejska oOchronie Praw Czowieka iPodstawowych Wolnoci, Warszawa 1993, s. 10-11; B. Gronowska, Pozycja jednostki..., op. cit., s. 161-181.
27
214
Robert Pelewicz
a prawa midzynarodowego, takie jak umowa midzynarodowa, zwyczaj midzynarodowy, zasady oglne prawa midzynarodowego, prawotwrcze uchway organizacji lub organw midzynarodowych36, to prawo kreowane przez organy Rady Europy, z punktu widzenia prawa midzynarodowego, stanowi cz tego systemu; podlega zatem powszechnemu prawu midzynarodowemu, co nie przeszkadza, e moe rzdzi si pewnymi specjalnymi zasadami czy normami charakterystycznymi tylko dla systemu prawa Rady Europy iwtym sensie mie charakter autonomiczny. Wtym kontekcie zasadnicze znaczenie ma niewtpliwie wiksza efektywno mechanizmu kontrolnego przestrzegania Konwencji37, ktra ustanowia midzynarodow kontrol jej przestrzegania38, stanowic wart. 19, e wcelu zapewnienia przestrzegania zobowiza wynikajcych zniej dla pastw czonkowskich, tworzy si Europejski Trybuna Praw Czowieka39, ktrego zasadniczym celem jest przestrzeganie przez strony Konwencji zobowiza naoonych przez Konwencj40 konstruujc, po raz pierwszy wdziejach prawa midzynarodowego, system ochrony ustanowionych wjej treci praw osobistych41. Dla wyboru normatywu midzynarodowego, kreujcego prawo do prywatnoci, zasadnicze znaczenie ma take nietypowy charakter Konwencji, jako umowy midzynarodowej, regulujcej relacje wukadzie wertykalnym42, to jest jednostka pastwo, a nie tylko w ukadzie horyzontalnym, to jest pastwo pastwo43, dla ktrej klasyczne reguy interpretacji z Konwencji
Zob. A. Wyrozomska, Prawo midzynarodowe oraz prawo Unii Europejskiej, akonstytucyjny system rde prawa, [w:] Otwarcie Konstytucji RP, op. cit., s. 31. 37 Zob. L. Gardocki, Europejskie standardy wypowiedzi apolskie prawo karne, [w:] Standardy praw czowieka aprawo karne, Warszawa 1995, s. 226 oraz Z. Gostyski, Tajemnica dziennikarska aobowizek skadania zezna wprocesie karnym, Warszawa 1997, s. 66. 38 Zob. J. Symonides, Ewolucja systemu ochrony praw czowieka wEuropie, [w:] Rada Europy aprzemiany, op. cit., s. 144. 39 Owiadczenie Rzdowe z28 padziernika 1998 r. wsprawie ratyfikacji przez Rzeczpospolit Polsk Protokou nr 11 do Konwencji oochronie praw czowieka ipodstawowych wolnoci, dotyczcego przeksztacenia mechanizmu kontrolnego ustanowionego przez Konwencj, sporzdzonego wStrasburgu dnia 11 maja 1994 r. (Dz.U. Nr 147, poz. 962), ktry wszed wycie wstosunku do Polski dnia 1 listopada 1998 r. Wczeniej, od 1 maja 1993 r. Polska uznaa kompetencje Europejskiej Komisji Praw Czowieka ijurysdykcj Europejskiego Trybunau Praw Czowieka. 40 Zob. A. Jaskiernia, Standardy Rady Europy dotyczce wolnoci sowa wodniesieniu do relacji prasowych zdziaa wymiaru sprawiedliwoci, [w:] Transformacja systemw wymiaru sprawiedliwoci. Tom I. Pozycja ustrojowa wadzy sdowniczej iuwarunkowania transformacji, J. Jaskiernia (red.), Toru 2011, s. 343. 41 F. Sudre, Konwencja Europejska ..., op. cit., s. 7-8. 42 Na temat koncepcji dotyczcej proporcji midzy ukadem wertykalnym ahoryzontalnym, ksztatujcych wspczesn Europ zob. szerzej: S. Kamierczyk, Wertykalno Unii Europejskiej wzwizku zhoryzontalnoci Rady Europy jako zagadnienie metodologiczne, [w:] Rada Europy aprzemiany, op. cit., s. 108-124. 43 Na temat specyfiki wykadni traktatw regulujcych zagadnienia praw czowieka, zob. szerzej: C. Mik, Metodologia interpretacji traktatw z dziedziny ochrony praw czowieka, Toruski Rocznik Praw Czowieka iPokoju 1992, z. 1, s. 11-35.
36
215
Wiedeskiej44 okazuj si by niewystarczajce45. Nie mona jednak zapomina, e pomimo oddziaywania Konwencji na inne midzynarodowe systemy ochronne praw czowieka wyniki analizy Konwencji nie musz przekada si na inne systemy prawne46. Konkretyzujc normatyw Konwencji, kreujcy standard prawa do prywatnoci, naley wskaza art. 8 ust. 1, ktry stanowi, i Kady ma prawo do poszanowania swojego ycia prywatnego irodzinnego, swojego mieszkania iswojej korespondencji ima za zadanie chroni jednostk przed arbitralnymi dziaaniami wadz publicznych47 oraz zapewni rozwj bez ingerencji zzewntrz osobowoci kadego czowieka wjego relacjach zinnymi istotami ludzkimi48. Warto wtym miejscu zauway, e zakres prawa do prywatnoci rni si bdzie nie tylko wzalenoci od pastwa, wktrym prawo takie jest realizowane, ale take zmienia si wczasie, wzalenoci od tego, jak pojmowane iinterpretowane s standardy demokratycznego pastwa prawnego, jak rwnie wzalenoci od sytuacji politycznej ispoecznej na arenie krajowej imidzynarodowej. Podkreli ponadto naley, i z analizy Konwencji wynika, e prawo do prywatnoci, podobnie jak wszelkie inne prawa i wolnoci, nie ma charakteru absolutnego i moe by poddawane koniecznym ograniczeniom. Poza bowiem przepisami powoujcymi do ycia poszczeglne prawa iwolnoci, zawiera ona rwnie przepisy ustanawiajce ich ograniczenia. Takie podstawowe ograniczenia, wzakresie standardu prawa do prywatnoci, zawiera artyku 8 ust. 2, ktry brzmi: Niedopuszczalna jest ingerencja wadzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjtkiem przypadkw przewidzianych przez ustaw ikoniecznych wdemokratycznym spoeczestwie zuwagi na bezpieczestwo pastwowe, bezpieczestwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochron porzdku izapobieganie przestpstwom, ochron zdrowia imoralnoci lub ochron praw iwolnoci innych osb. Jak wic wida, prawo do prywatnoci moe podlega ograniczeniom, oile dochowane zostan formalne imaterialne przesanki wskazane wcytowanym przepisie Konwencji49, przy czym ingerencja organw wadzy wykonawczej wprawa jednostki powinna by poddana skutecznej kontroli powierzonej zwykle sdom, przynajmniej wostatniej instancji, jako e kontrola sdowa daje najlepsze gwarancje niezawisoci, bezstronnoci iwaciwej procedury50.
Konwencja Wiedeska oprawie traktatw sporzdzona wWiedniu dnia 23 maja 1969 r. (Dz.U. Nr 74, poz. 439). 45 Zob. A. Winiewski, Interpretacja autonomiczna worzecznictwie Europejskiego Trybunau Praw Czowieka, [w:] Prawa Czowieka: wczoraj dzi jutro. Tom XIII, J. Zajado (red.), Gdaskie Studia Prawnicze 2005, s. 128. 46 Zob. C. Mik, Teoria obowizkw, op. cit., s. 258. 47 Wyrok ETPCZ zdnia 27 padziernika 1994 r., A. 297-C, 31, za: M.A. Nowicki, Europejska, op. cit., s. 327. 48 Wyrok ETPCZ zdnia 24 lutego 1998 r., RJD 1998-I, 32, za: M.A. Nowicki, Europejska, op. cit., s. 329. 49 Wyrok Trybunau Konstytucyjnego zdnia 2 lipca 2009 r., K 1/07, OTK-AZU 2009/7/104. 50 Wyrok ETPCZ zdnia 6 wrzenia 1978 r., A28, 55, za: M.A. Nowicki, Europejska, op. cit., s. 358.
44
216
Robert Pelewicz
Podobne gwarancje prawa do prywatnoci wprowadza polski ustrojodawca wnormatywach konstytucyjnych. Przyznajc bowiem wart. 47 Konstytucji RP kademu prawo do ochrony prawnej ycia prywatnego, rodzinnego, czci idobrego imienia oraz decydowania oswoim yciu osobistym, nada standardowi prawa do prywatnoci fundamentalne znacznie izaaprobowa jego pozycj prawnomidzynarodow51. Wpeni uprawnione jest wic twierdzenie, e konstytucyjna konstrukcja standardu prawa do prywatnoci jest wsystemie prawa polskiego nie tylko wiadectwem demokratyzacji stosunkw spoecznych i politycznych52, ale stanowi jednoczenie podstawow zasad, wyznaczajc kierunki rozwoju cywilizacyjnego53, zwaszcza jeli si zway, i Konstytucja RP nie jest zbiorem deklaracji czy te manifestem politycznym, lecz przede wszystkim ustaw zasadnicz, ajej przepisy maj charakter normatywny izmocy art. 8 ust. 2, mog by bezporednio stosowane54. Oznacza to, e organy administracji publicznej zwizane s bezporednio Konstytucj RP, awkonsekwencji maj obowizek odmwi stosowania przepisw prawa, ktre stoj wsprzecznoci zustaw zasadnicz55. Pamita jednak trzeba iotym, e Konstytucja RP tak jak iwspomniane wczeniej akty midzynarodowe prawu do prywatnoci nie przyznaje charakteru bezwzgldnego inie pozwala rozpatrywa go woderwaniu od innych przepisw Konstytucji RP, wszczeglnoci od tych, umieszczonych wrozdziale regulujcym wolnoci i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne. Analiza regulacji okrelajcej ograniczenia konstytucyjnych praw i wolnoci, zawartej wart. 31 ust. 3 oraz regulacji odnoszcych si do ogranicze praw iwolnoci ustanowionych wpozostaych przepisach Konstytucji RP, nie pozostawia wtpliwoci, co do jej zgodnoci zunormowaniami midzynarodowymi56. Jeeli wic prerogatywy zakrelone wart. 60 i61 s.d.e. s zgodne zart. 31 ust. 3 Konstytucji RP, to domniemywa naley, e nie naruszaj rwnie prawa do prywatnoci. Trudno byoby bowiem przyj, e Konstytucja RP zawiera wewntrzne sprzecznoci, polegajce na tym, e rozwizania legitymowane idopuszczalne przez jeden przepis dotyczcy okrelonej problematyki s wykluczone przez drugi57. Nie mona te zapomina, e przy ocenie zakresu dziaalnoci podmioPor. A. Jurkowska, Tajemnica bankowa jako rodek ochrony prawa do prywatnoci, [w:] Prawa Czowieka, op. cit., s. 222. 52 Por. P. Winczorek, Aksjologiczne podstawy nowej konstytucji, Pastwo iPrawo 1998, z. 12, s. 119. 53 Na temat wartoci, ktre zostay wyeksponowane zarwno wpreambule, jak itekcie zasadniczym Konstytucji RP, zob. szerzej A. Grzekowiak, Aksjologia projektu konstytucji RP, [w:] Ocena projektu konstytucji RP, J. Krukowski (red.), Lublin 1996 icytowane tam pimiennictwo. 54 Zob. wyrok NSA zdnia 17 listopada 2010 r., IOSK 107/10, LEX 744924. 55 Ten kierunek argumentacji jest wzasadzie powszechnie aprobowany wdoktrynie prawa konstytucyjnego iadministracyjnego, zob.: A. Mczyski: Bezporednie stosowanie Konstytucji przez sdy, Pastwo iPrawo 2005, nr 5, s. 12; L. Garlicki, Trybuna Konstytucyjny arola sdziw wochronie konstytucyjnoci prawa, Pastwo iPrawo 1986, nr 2, s. 40. 56 Wyrok Trybunau Konstytucyjnego zdnia 13 marca 2007 r., K 8/07, OTK-AZU 2007/3/26. 57 Wyrok Trybunau Konstytucyjnego zdnia 30 padziernika 2006 r., P 10/06, OTK 2006/9/128.
51
217
tu prowadzcego central monitorowania, zobowizanego do przechowywania iarchiwizowania, atake udostpniania danych osobowych zarejestrowanych wzwizku zwykonywaniem czynnoci materialno-technicznych, zastosowanie znajduje art. 51 Konstytucji RP, ktry wprowadza prawo jednostki do ochrony danych osobowych, wktrego zakres wchodzi warunek ustawowej podstawy ujawnienia przez jednostk informacji dotyczcych jej osoby (ust. 1), zakaz skierowany do wadz publicznych pozyskiwania, gromadzenia iudostpniania oobywatelach innych informacji ni niezbdne wdemokratycznym pastwie prawnym (ust. 2), prawo dostpu jednostki do odnonych dokumentw izbiorw danych oraz dania sprostowania bd usunicia danych nieprawdziwych, niepenych lub zebranych wsposb sprzeczny zustaw (ust. 3 i4)58. Przepis ten zawiera nadto generaln zapowied konstytucyjn, zgodnie zktr zasady itryb gromadzenia oraz udostpniania informacji okrela ustawa (ust. 5). Dodatkowo, wzakresie prawa do ochrony danych osobowych znajduje si rwnie wolno jednostki od ujawniania informacji dotyczcych swej osoby, nieujawniania ich tak innym osobom, jak zwaszcza wadzom publicznym. Wskazana wolno obejmuje, wswym punkcie wyjcia, wolno od ujawniania wszelkich informacji dotyczcych kadego zprzejaww nie tylko cile osobistego, lecz rwnie publicznego zachowania si jednostki59. Azatem konstytucyjnie ustanowione ograniczenia dotyczce pozyskiwania, dostpnoci iujawniania informacji oosobach prywatnych, s istotnym elementem prawa do prywatnoci60, aczna analiza tych unormowa konstytucyjnych doprowadzia Trybuna Konstytucyjny do sformuowania koncepcji autonomii informacyjnej jednostki61, ktra oznacza prawo do samodzielnego decydowania o ujawnianiu innym informacji dotyczcych swojej osoby, a take prawo do sprawowania kontroli nad takimi informacjami, jeli znajduj si wposiadaniu innych podmiotw62. Wydaje si oczywiste, e wskazane uprawnienie, zwaszcza wrelacji obywatel wadza publiczna, nie ma inie moe mie charakteru absolutnego63. Nieuchronne s we wspczesnym spoeczestwie dziaania wadz publicznych polegajce na pozyskiwaniu, gromadzeniu iudostpnianiu informacji ojednostkach wsposb inny ni wdrodze zgoszenia takich danych przez samego obywatela. Artyku 51 ust. 2 Konstytucji RP okrela przesanki legalnoci (granice) takich dziaa stanowic, e: obowizek udostpnienia danych ograniczony jest do cile okrelonych ustawowo sytuacji oraz, e ustawa nie moe dowolnie ksztatowa zakresu tego obowizku64. Do pozyskiwania
Wyrok Trybunau Konstytucyjnego zdnia 19 maja 1998 r., U5/97, OTK ZU 1998/4/46. Zob. P. Sarnecki, Uwagi do art. 51 Konstytucji, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. 3, L. Garlicki (red.), Warszawa 2003, s. 1-2. 60 Por. A. Jurkowska, Tajemnica bankowa, op. cit., s. 221. 61 Zob. L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykadu, Warszawa 2006, s. 108. 62 Wyrok Trybunau Konstytucyjnego zdnia 19 lutego 2002 r., U3/01, OTK-AZU 2002/1/3. 63 Wyrok Trybunau Konstytucyjnego zdnia 20 kwietnia 2004 r., K 45/02, OTK-AZU 2004/4/30. 64 Wyrok Trybunau Konstytucyjnego zdnia 12 listopada 2002 r., SK 40/01, OTK-AZU 2002/6/81.
58 59
218
Robert Pelewicz
przez wadze publiczne informacji oobywatelach zastosowanie znajduje rwnie przywoany ju wyej art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, dotyczcy zakresu dopuszczalnych ogranicze korzystania zkonstytucyjnych wolnoci ipraw. Zauway naley, e nieuprawniona ingerencja wstandard prawa do prywatnoci moe rodzi nie tylko odpowiedzialno karn65, ale i odpowiedzialno cywilnoprawn, albowiem naruszenia prywatnoci moe si dopuci take organ wystpujcy wimieniu pastwa, nawet jeeli dziaa wramach oglnej kompetencji iwefekcie, naruszenie przepisw prawa (wtym wprocesie wykonywania kary pozbawienia wolnoci poza zakadem karnym w systemie dozoru elektronicznego), take przez organ pastwowy, moe by uznane za dziaanie bezprawne wrozumieniu art. 24 k.c. Jak bowiem zauwaaj Z. Bidziski iJ. Serda odrni naley ogln kompetencj organu do wykonywania czynnoci danego rodzaju od kompetencji do wykonania konkretnej czynnoci. Uchybienia procesowe mog by tak powane, e uzasadniaj odpowiedzialno za naruszenie dobra osobistego. Chodzi oto, czy dziaanie organu pastwowego mieci si wgranicach obowizujcych przepisw, niezalenie od tego, czy maj one charakter materialnoprawny, czy te formalnoprawny. Dziaanie organu pastwowego, nawet podjte wramach oglnej czy szczeglnej kompetencji, moe by wadliwe, jeli jest niezgodne zprzepisami prawa lub zasadami wspycia spoecznego inarusza konkretne dobro osobiste66. Dziaania podmiotu prowadzcego central monitorowania podlega powinny rwnie ocenie zpunktu widzenia zgodnoci zpostanowieniami dyrektywy 95/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 padziernika 1995 r. wsprawie ochrony osb fizycznych wzakresie przetwarzania danych osobowych iswobodnego przepywu tych danych67. Dyrektywa ta nakazuje zapewni midzy innymi, by dane osobowe byy gromadzone jedynie do okrelonych, jednoznacznych ilegalnych celw ibyy prawidowe, stosowne oraz nie nadmierne ilociowo wstosunku do celw, dla ktrych zostay zgromadzone i/lub dalej przetworzone. Dyrektywa zabrania rwnie przechowywania danych (wformie umoliwiajcej identyfikacj osb, ktrych dotycz) przez czas duszy ni jest to konieczne do celw, dla ktrych zostay zgromadzone, lub dla ktrych s dalej przetwarzane. Przedstawione rozwaania prowadz do wniosku, e przepisy Konstytucji RP chroni sfer prywatnoci przed nieuzasadnion ingerencj ze strony aparatu pastwowego w granicach wymaganych przez prawo midzynarodowe. Nie mog jednak by wystarczajcym argumentem na rzecz susznoci tezy ozgodnoci normatyww art. 60 i61 s.d.e. zmidzynarodowym ikonstytucyjnym standardem prawa do ochrony danych osobowych iprawa do prywatNa temat prawnokarnych konsekwencji bezprawnej ingerencji wprawo do prywatnoci zob. A. Zoll, Ochrona prywatnoci wprawie karnym, Czasopismo prawa karnego inauk penalnych 2000, z. 1, s. 221-237. 66 Zob. Z. Bidziski, J. Serda, Cywilnoprawna ochrona dbr osobistych wpraktyce sdowej, [w:] Dobra osobiste iich ochrona wpolskim prawie cywilnym, J.S. Pitowski (red.), Wrocaw 1986, s. 20. 67 Dz. Urz. UE L 281 z1995 r., s. 31.
65
219
noci. Tym bardziej, e problem ochrony nie sprowadza si tylko do ochrony wertykalnej, ale dotyczy take ochrony horyzontalnej, to znaczy ochrony przed zamachami na sfer prywatnoci ze strony innych osb fizycznych lub podmiotw zbiorowych68. Ztego punktu widzenia istotna jest odpowied na pytanie, czy polski ustawodawca, przy pomocy instrumentw zawartych wustawie odozorze elektronicznym, wdostateczny sposb zapewnia ochron zebranych danych osobowych, to znaczy czy regulacja zawarta w art. 60 i 61 s.d.e. jest wystarczajca. Analiza powoanych przepisw, wwietle zaprezentowanych zasad konstytucyjnych iprawnomidzynarodowych, prowadzi do wniosku, e przechowywanie danych osobowych zarejestrowanych w zwizku z kontrol przestrzegania przez skazanego naoonego na niego przez sd penitencjarny obowizku pozostawania wmiejscu staego pobytu lub winnym wskazanym miejscu wwyznaczonym czasie, atake obowizku powstrzymania si od przebywania wokrelonych miejscach lub zakazu zbliania si do okrelonej osoby, ma suy efektywnej kontroli zachowania skazanego wczasie odbywania kary pozbawienia wolnoci wsystemie dozoru elektronicznego. Natomiast uzasadnieniem dla ujawnienia ich Policji oraz przetwarzania przez Policj, ma by konieczno podejmowania dziaa, zmierzajcych do zapewnienia bezpieczestwa publicznego ibezpieczestwa osb naraonych na kontakty ze skazanym, awic urealnienie ewentualnej reakcji Policji na naruszenie porzdku prawnego69. Dobro, jakim jest bezpieczestwo publiczne, bezpieczestwo obywateli, wszczeglnoci ochrona wolnoci, praw izdrowia osb pokrzywdzonych przestpstwem, niewtpliwie uzasadnia ograniczenie wzakresie korzystania zprawa do prywatnoci, prawa do ochrony ycia rodzinnego oraz prawa do ochrony informacji70. Dziaania majce na celu zapobieenie takim zdarzeniom s konieczne wdemokratycznym pastwie prawnym. Wymiana informacji oofiarach isprawcach przestpstw jest uzasadniona i konieczna oraz powinna suy efektywnemu ciganiu sprawcw czynw zabronionych, czym zajmuje si take Policja. Warunkiem ich podjcia musi by jednak okrelenie wustawie zakresu dopuszczalnych ingerencji wprawa obywateli oraz spenianie postulatw przydatnoci, niezbdnoci iproporcjonalnoci sensu stricte zart. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Wwyroku z10 lipca 2000 roku Trybuna Konstytucyjny71 wskaza, e okrelone wprzywoanym przepisie warunki, od spenienia ktrych zaley dopuszczalno stanowienia zgodnych zKonstytucj ogranicze wkorzystaniu zkonstytucyjnie gwarantowanych praw iwolnoci (zasada proporcjonalnoci), odnosz si take do osb naruszajcych prawo. Ponadto, wwypadku pozyskiwania, gromadzenia i udostpniania informacji o jednostkach, zapisy ustaw w tym
Zob. A. Zoll, Ochrona prywatnoci, op. cit., s. 223. Zob. M. Rusinek, Ustawa, op. cit., t. 1 do art. 61 s.d.e. 70 Zob. A. Jurkowska, Tajemnica bankowa, op. cit., s. 233-234; wyrok ETPCZ zdnia 20 czerwca 1988 r., A. 137, 25, za: M.A. Nowicki, Europejska, op. cit., s. 386. 71 SK 21/99, OTK-ZU 2000/5/44.
68 69
220
Robert Pelewicz
wzgldzie musz mie charakter wyczerpujcy, atake powinny przewidywa gwarancje dostpu do dotyczcych go urzdowych dokumentw i zbiorw danych oraz weryfikacji i dania sprostowania lub usunicia informacji nieprawdziwych, niepenych lub zebranych wsposb sprzeczny zustaw. Przepisy art. 60 i61 s.d.e. wydaj si nie spenia powyszych wymogw. Po pierwsze, wwietle tych regulacji, wtpliwoci budzi skuteczno ochrony danych osobowych zgromadzonych przez podmiot prowadzcy central monitorowania. Z przepisw wykonawczych72 wynika, e archiwizowania danych osobowych, zarejestrowanych wbazie danych systemu teleinformatycznego uywanego do wykonywania kary pozbawienia wolnoci w systemie dozoru elektronicznego, dokonuje przedstawiciel podmiotu prowadzcego central monitorowania wcentrali monitorowania. Wymagania stawiane osobom zatrudnionym wupowanionym podmiocie dozorujcym73, wcharakterze przedstawiciela upowanionego podmiotu dozorujcego, normuje przepis art. 62 s.d.e. Zgodnie zjego brzmieniem, przedstawicielem upowanionego podmiotu dozorujcego lub podmiotu prowadzcego central monitorowania74, wykonujcym czynnoci, o ktrych mowa w art. 59 s.d.e., oraz osob nadzorujc ich wykonanie, zatrudnion w upowanionym podmiocie dozorujcym lub w podmiocie prowadzcym central monitorowania, moe by obywatel polski onieposzlakowanej opinii, ktry nie by skazany prawomocnym wyrokiem sdu za umylnie popenione przestpstwo lub przestpstwo skarbowe, korzystajcy zpeni praw publicznych icywilnych, posiadajcy co najmniej rednie wyksztacenie oraz odpowiednie kwalifikacje zawodowe, wszczeglnoci udokumentowan wstopniu, co najmniej podstawowym, wiedz wzakresie budowy i funkcjonowania urzdze elektronicznych oraz instalacji isystemw, ktre zawieraj podzespoy elektryczne lub elektroniczne. Jak zzaprezentowanej regulacji wynika, wymienione warunki nie odnosz si do wszystkich pracownikw tego podmiotu, ajedynie do osb wykonujcych czynnoci materialno-techniczne bd czynnoci zwizane z rejestracj zdarze istotnych z punktu widzenia wykonywania oraz osb nadzorujcych w ramach upowanionego podmiotu
Zob. 2 ust. 2 Rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci zdnia 23 czerwca 2010 r. wsprawie sposobu archiwizowania oraz sposobu i trybu usuwania danych osobowych i informacji zarejestrowanych wzwizku zwykonywaniem kary pozbawienia wolnoci poza zakadem karnym wsystemie dozoru elektronicznego (Dz.U. Nr 113, poz. 756). 73 Wedug art. 4 ust. 1 s.d.e. upowanionym podmiotem dozorujcym moe by instytucja pastwowa, przedsibiorca lub podmiot zagraniczny majcy siedzib wRzeczypospolitej Polskiej, jeeli jest przedsibiorc wrozumieniu prawa kraju rejestracji ispenia warunki do wykonywania wRzeczypospolitej Polskiej dziaalnoci gospodarczej, ktry moe wykonywa dziaalno gospodarcz polegajc na wykonywaniu czynnoci materialno-technicznych zwizanych zkontrol naoonego na skazanego przez sd penitencjarny obowizku pozostawania wmiejscu staego pobytu lub winnym wskazanym miejscu wwyznaczonym czasie, jak rwnie obowizku powstrzymania si od przebywania wokrelonych miejscach lub zakazu zbliania si do okrelonej osoby, atake na rejestracji przypadkw naruszenia tych obowizkw lub zakazu. 74 Zgodnie ztreci art. 4a s.d.e., podmiotem prowadzcym central monitorowania moe by upowaniony podmiot dozorujcy lub jednostka organizacyjna podlega Ministrowi Sprawiedliwoci.
72
221
dozorujcego wykonywanie czynnoci materialno-technicznych lub rejestracj wspomnianych zdarze. Pozostae osoby, awic personel penicy funkcje usugowe czy te personel zarzdzajcy, niewykonujcy bezporednio czynnoci zwizanych zdozorowaniem skazanego, nie musi spenia wymienionych wprzepisie warunkw75. Zauwaalna jest znaczna swoboda wokreleniu krgu osb uprawnionych do dostpu do danych osobowych zarejestrowanych w zwizku z kontrol przestrzegania przez skazanego naoonego na niego przez sd penitencjarny obowizku pozostawania wmiejscu staego pobytu lub winnym wskazanym miejscu wwyznaczonym czasie, atake obowizku powstrzymania si od przebywania wokrelonych miejscach lub zakazu zbliania si do okrelonej osoby. Tak szerokie zakrelenie krgu osb majcych dostp do wraliwych danych osobowych nie budzioby wtpliwoci, gdyby funkcje podmiotu prowadzcego central monitorowania ograniczay si do dziaa, na przykad ocharakterze konsultacyjnym, koordynacyjnym czy technicznym. Nie ulega jednak wtpliwoci, szczeglnie wkontekcie przekazania podmiotowi prowadzcemu central monitorowania prawa do archiwizowania iudostpniania danych osobowych ocharakterze wraliwym, e dziaania podmiotu prowadzcego central monitorowania wykraczaj poza tak aktywno iobejmuj dziaania skierowane przeciwko konkretnym osobom. Wtakim przypadku niezbdne jest zapewnienie dostpu do omawianych tu danych ograniczonej jedynie (jak najmniejszej) liczbie osb, ktre zobowizane bd do ochrony tych danych zgodnie zpostanowieniami ustawy zdnia 29 sierpnia 1997 roku oochronie danych osobowych76. Zauway naley, e ustawodawca nie tylko nie okreli liczby pracownikw (przedstawicieli) podmiotu prowadzcego central monitorowania, wrozumieniu art. 62 s.d.e., ale nie wprowadzi rwnie jakichkolwiek gwarancji zachowania przez nich tajemnicy subowej, co moe powodowa trudnoci wegzekwowaniu praw zapisanych wart. 51 ust. 3 i4 Konstytucji RP oraz ustawie oochronie danych osobowych. Dodatkowo powstaje pytanie, kto jest administratorem danych, oktrych mowa zarwno wwyej wymienionej ustawie, jak iwdyrektywie 95/46/WE. To natomiast moe uniemoliwia lub ogranicza realizacj uprawnie osb, ktrych dane bd przetwarzane. Grozi to rwnie zarzutem naruszenia postanowie przywoanej dyrektywy77. Zgodnie zart. 27 ust. 2 pkt 2 ustawy oochronie danych osobowych, przetwarzanie danych dotyczcych skaza, orzecze o ukaraniu i mandatw karnych, a take innych orzecze wydanych w postpowaniu sdowym i administracyjnym, moliwe jest jedynie wsytuacji, gdy przepis szczeglny innej ustawy zezwala na przeZob. M. Rusinek, Ustawa, op. cit., t. 1 do art. 62 s.d.e. Dz.U. z2002 r., Nr 101, poz. 926, ze zm. 77 Zgodnie zdyrektyw (pkt 32 preambuy) ustawodawstwo krajowe powinno okreli, czy administrator danych wykonujcy zadanie realizowane winteresie publicznym powinien by organem administracji publicznej czy inn osob fizyczn lub prawn podlegajc prawu publicznemu lub prawu prywatnemu.
75 76
222
Robert Pelewicz
twarzanie takich danych bez zgody osoby, ktrej dane dotycz istwarza pene gwarancje ich ochrony. Wtreci normatyww ustawy odozorze elektronicznym trudno odnale zapisy, ktre konstruowayby pene gwarancje ochrony archiwizowanych danych osobowych przez przedstawicieli oraz osoby nadzorujce wykonanie czynnoci materialno-technicznych (pracownikw) podmiotu prowadzcego central monitorowania, na przykad przez zobowizanie do zachowania w tajemnicy informacji uzyskanych w zwizku z wykonywaniem czynnoci materialno-technicznych (subowych), jak to ma miejsce wart. 119 ust. 1 ustawy zdnia 12 marca 2004 r. opomocy spoecznej78. Stanowi on, e pracownik socjalny przy wykonywaniu zada jest zobowizany zachowa wtajemnicy informacje uzyskane wtoku czynnoci zawodowych, take po ustaniu zatrudnienia, chyba e dziaa to przeciwko dobru osoby lub rodziny. Jak ju na wstpie zasygnalizowano, powane wtpliwoci nasuwa niejasny zakres pojcia danych osobowych zarejestrowanych wzwizku zkontrol przestrzegania przez skazanego naoonego na niego przez sd penitencjarny obowizku pozostawania wmiejscu staego pobytu lub winnym wskazanym miejscu wwyznaczonym czasie, atake obowizku powstrzymania si od przebywania wokrelonych miejscach lub zakazu zbliania si do okrelonej osoby, w tym tak zwanych danych wraliwych. Zarwno ustawa o dozorze elektronicznym, jak ipowoane rozporzdzenie wykonawcze, wydane wtrybie delegacji ustawowej na podstawie art. 60 ust. 5 s.d.e., posuguj si niedookrelonymi zwrotami danych osobowych, bez ich jakiegokolwiek doprecyzowania, czy choby przykadowego nie wspominajc ju enumeratywnego wyszczeglnienia79. Przed nowelizacj ustawy o dozorze elektronicznym80, zakres rejestracji, archiwizacji i przechowywania danych osobowych wydawa si by
Dz.U. z2009 r., Nr 175, poz. 1362, ze zm. Dla zrozumienia skali nieprecyzyjnoci i niekonsekwencji ustawodawcy warto zobrazowa zagadnienie penymi cytatami kluczowych normatyww ustawy: Art.60.1.Podmiot prowadzcy central monitorowania przechowuje i archiwizuje dane osobowe oraz informacje zarejestrowane w zwizku zwykonywaniem czynnoci materialno-technicznych, oktrych mowa wart. 59 (...) 2.Dane iinformacje, oktrych mowa wust. 1 (...) 3.Wprzypadku zaprzestania dziaalnoci przez podmiot prowadzcy central monitorowania dane iinformacje, oktrych mowa wust. 1 (...) 4.Podmiot prowadzcy central monitorowania usuwa dane i informacje, o ktrych mowa w ust. 1 (...) 5. Minister Sprawiedliwoci okreli, wdrodze rozporzdzenia, sposb archiwizowania oraz sposb itryb usuwania danych iinformacji, oktrych mowa wust. 1 (...) Art.61.Dane osobowe oraz informacje zarejestrowane wzwizku zkontrol przestrzegania przez skazanego naoonego na niego przez sd penitencjarny obowizku pozostawania wmiejscu staego pobytu lub winnym wskazanym miejscu wwyznaczonym czasie, atake obowizku powstrzymania si od przebywania wokrelonych miejscach lub zakazu zbliania si do okrelonej osoby. Rozporzdzenie zkolei posuguje si nieprecyzyjnymi pojciami: danych osobowych iinformacji zarejestrowanych wbazie systemu teleinformatycznego uywanego do wykonywania kary pozbawienia wolnoci wsystemie dozoru elektronicznego ( 2 ust. 1) oraz danych osobowych iinformacji zarejestrowanych wbazie danych systemu teleinformatycznego uywanego do wykonywania kary pozbawienia wolnoci wsystemie dozoru elektronicznego ( 2 ust. 2). 80 Ustawa zdnia 21 maja 2010 r. ozmianie ustawy owykonywaniu kary pozbawienia wolnoci poza zakadem karnym wsystemie dozoru elektronicznego (Dz.U. Nr 101, poz. 647).
78 79
223
skonkretyzowany wprzepisach wykonawczych81 idotyczy: danych osobowych skazanego iinnych osb uczestniczcych wwykonywaniu dozoru elektronicznego, np. osb zamieszkujcych ze skazanym, osb, ktrych dotyczy naoony na skazanego zakaz zbliania si, czy wacicieli izarzdcw nieruchomoci, na ktrych s zainstalowane urzdzenia monitorujce; informacji zarejestrowanych wzwizku zwykonywaniem czynnoci materialno-technicznych, czyli danych dotyczcych orzeczenia oudzieleniu zezwolenia na wykonanie kary wsystemie dozoru elektronicznego, jego zmiany lub uchylenia; danych dotyczcych daty uruchomienia dozorowania, zakoczenia iprzerw wjego wykonywaniu (zob. np. art. 15 ust. 3); danych ozdarzeniach podlegajcych rejestracji (zob. art. 59 ust. 3); danych dotyczcych kontroli funkcjonowania rodkw technicznych82. Wtym kontekcie przywoa trzeba stanowisko Trybunau Konstytucyjnego83, mwice, e ustawodawca nie moe przez niejasne formuowanie tekstu przepisw pozostawi organom majcym je stosowa nadmiernej swobody przy ustalaniu wpraktyce zakresu podmiotowego iprzedmiotowego ogranicze konstytucyjnych wolnoci ipraw jednostki. Przekroczenie pewnego poziomu niejasnoci przepisw prawnych moe stanowi samoistn przesank ich niezgodnoci zprzepisem (art. 31 ust. 3 Konstytucji RP), wymagajcym regulacji ustawowej okrelonej dziedziny. Ponadto, wszelkie czynnoci wzakresie zapobiegania przestpstwom, a zwaszcza pozyskiwanie informacji o osobie stwarzajcej zagroenie, mocno wkracza wsfer prywatnoci idlatego musi by ograniczone do niezbdnego minimum, okrelanego celem uzyskiwania informacji. Wymaga tego konstytucyjna (art. 31 ust. 3 Konstytucji RP) zasada proporcjonalnoci ingerencji wadzy w konstytucyjnie chronione prawa i wolnoci jednostki. Jeeli chodzi opozyskiwanie wiadomoci wcelu sformuowania opinii, jak ustawowo ma wyraa Policja, wyznacznikiem aktywnoci Policji jest zasada, aby wkroczenie wprawa jednostki odbywao si tylko otyle, oile jest to konieczne wdemokratycznym pastwie iaby odbywao si wcelach wskazanych wsamej Konstytucji RP, na przykad dla ochrony bezpieczestwa lub porzdku publicznego84.
Zob. 2 Rozporzdzenia cyt. wprzypisie 10, ktry nakazywa archiwizowa dane osobowe oraz informacje zarejestrowane przez upowaniony podmiot dozorujcy wzwizku zwykonywaniem czynnoci materialno-technicznych, zgromadzone wbazie danych systemu teleinformatycznego uywanego do wykonywania kary pozbawienia wolnoci wsystemie dozoru elektronicznego dotyczce danej sprawy, zawierajcy nastpujcy zakres danych: 1) identyfikujce skazanego, wobec ktrego wykonywana jest kara pozbawienia wolnoci poza zakadem karnym wsystemie dozoru elektronicznego, zwana dalej dozorem elektronicznym; 2) dotyczce orzeczenia sdu penitencjarnego oudzieleniu skazanemu zezwolenia na dozr elektroniczny, o wszelkich zmianach tego orzeczenia oraz o jego uchyleniu; 3) dotyczce daty oraz czasu rozpoczcia izakoczenia dozoru elektronicznego, atake kadej przerwy w jego wykonywaniu; 4) dotyczce kadego zdarzenia podlegajcego rejestracji; 5) dotyczce kadego sprawdzenia przez upowaniony podmiot dozorujcy prawidowoci funkcjonowania iuytkowania elektronicznych urzdze rejestrujcych oraz nadajnika. 82 Por. M. Rusinek, Ustawa, op. cit., t. 2 do art. 60 s.d.e. 83 Wyrok Trybunau Konstytucyjnego zdnia 22 maja 2002 roku, K 6/02, OTK-A2002/3/33. 84 Por. wyrok Naczelnego Sdu Administracyjnego z dnia 10 padziernika 2001 r., V SA 654/01, Palestra 2003, nr 3-4, s. 221.
81
224
Robert Pelewicz
Instrumenty prawne, do ktrych kierujemy oczekiwania odnonie ich wartoci isposobu funkcjonowania, wymagaj wszechstronnych dziaa przygotowawczych wcelu stworzenia zgodnych zaksjologi systemu prawnego, warunkw ich funkcjonowania, midzy innymi poprzez dokadne okrelenie sposobu dziaania organw publicznych, ktre ingeruj wuprawnienia iwolnoci jednostki. Jest to zwaszcza istotne na gruncie szeroko rozumianego prawa karnego, poniewa naley ono do prawa publicznego, aproces karny zarwno na etapie postpowania przygotowawczego, jurysdykcyjnego, jak i wykonawczego stanowi imperium pastwa. Przyj wprawdzie mona, e dobro, jakim jest ochrona bezpieczestwa publicznego, wszczeglnoci bezpieczestwa obywateli, wolnoci, praw i zdrowia osb pokrzywdzonych przestpstwem, niewtpliwie uzasadnia ograniczenie wzakresie korzystania zprawa do ochrony informacji o yciu prywatnym, prawa do ochrony ycia rodzinnego oraz prawa do ochrony informacji imoe usprawiedliwia, wokrelonym zakresie, gromadzenie i udostpnianie danych osobowych, zarejestrowanych w zwizku zkontrol przestrzegania przez skazanego naoonego na niego przez sd penitencjarny obowizku pozostawania wmiejscu staego pobytu lub winnym wskazanym miejscu wwyznaczonym czasie, atake obowizku powstrzymania si od przebywania wokrelonych miejscach lub zakazu zbliania si do okrelonej osoby. Wydaje si jednak, e zarwno ustawa odozorze elektronicznym, jak iwydane na jej podstawie przepisy wykonawcze, nie speniaj warunkw dopuszczalnej ingerencji wprawa obywateli, wszczeglnoci wymogu proporcjonalnoci wprowadzanych ogranicze oraz warunku ustawowego okrelenia zasad gromadzenia iudostpniania danych osobowych oobywatelach. Wobowizujcych regulacjach nie okrelono zamknitego katalogu podmiotw uprawnionych do bezporedniego dostpu do danych osobowych, take tych wraliwych. Grozi to naruszeniem przez cytowane normatywy oraz wynikajc znich praktyk, konstytucyjnego imidzynarodowego prawa do ochrony informacji oyciu prywatnym izasady autonomii informacyjnej obywateli. Brak jasnego okrelenia statusu prawnego przedstawicieli upowanionego podmiotu dozorujcego lub podmiotu prowadzcego central monitorowania wykonujcych czynnoci, o ktrych mowa w art. 59 s.d.e., oraz osb nadzorujcych ich wykonanie, zatrudnionych wupowanionym podmiocie dozorujcym lub wpodmiocie prowadzcym central monitorowania, powodowa moe trudnoci wegzekwowaniu praw zapisanych wart. 51 ust. 3 i4 Konstytucji RP oraz ustawie oochronie danych osobowych. Zbyt szeroko imao precyzyjnie zosta bowiem okrelony krg osb, ktre zuwagi na zatrudnienie wupowanionym podmiocie dozorujcym lub podmiocie prowadzcym central monitorowania, bd miay dostp do gromadzonych danych osobowych. Ponadto, wwyniku braku ustawowej gwarancji zachowania przez wszystkich tajemnicy subowej, gromadzenie iprzetwarzanie danych osobowych, wzakresie okrelonym wcytowanych wyej normatywach, narusza bdzie konstytucyjne imidzyna-
225
rodowe gwarancje prawa do prywatnoci ido ochrony informacji (autonomii informacyjnej). Podsumowujc, stosowanie regulacji zawartych w art. 60 i 61 s.d.e., ze wzgldu na nadmierny stopie ich oglnoci i niedostosowania do zasady okrelonoci, moe prowadzi do naruszenia konstyucyjnie imidzynarodowo chronionej wartoci wpostaci prawa do ochrony informacji oyciu prywatnym. Dla zapewnienia konstytucyjnoci analizowanych normatyww ustawy o dozorze elektronicznym, zmianie powinien ulec zakres (katalog) gromadzonych iudostpnianych danych osobowych, zarejestrowanych wzwizku zkontrol przestrzegania przez skazanego naoonego na niego przez sd penitencjarny obowizku pozostawania wmiejscu staego pobytu lub winnym wskazanym miejscu wwyznaczonym czasie, atake obowizku powstrzymania si od przebywania wokrelonych miejscach lub zakazu zbliania si do okrelonej osoby. Wydaje si zatem, e analizowane regulacje wymagaj nowelizacji, wzgodzie zprzywoanymi orzeczeniami Europejskiego Trybunau Praw Czowieka, Trybunau Konstytucyjnego ipogldami doktryny, przede wszystkim przez enumeratywne wyszczeglnienie podmiotw, ktrych dane osobowe bd rejestrowane wsystemie dozoru elektronicznego, jak rwnie przez precyzyjne okrelenie krgu osb, ktre zuwagi na zatrudnienie wupowanionym podmiocie dozorujcym lub podmiocie prowadzcym central monitorowania, bd miay dostp do gromadzonych danych osobowych.
Monika Krasiska
ZASADY PRZETWARZANIA DANYCH OSOBOWYCH W DZIAALNOCI KURATORW SDOWYCH. RAMY PRAWNE I PROCEDURY BEZPIECZESTWA WYBRANE ZAGADNIENIA
Problematyka przetwarzania danych osobowych wdziaalnoci kuratorw sdowych odgrywa zasadnicz rol. Trudno sobie bowiem wyobrazi realizacj obowizkw naoonych ustawowo na kuratora sdowego bez moliwoci przetwarzania przez niego danych osobowych. Proces przetwarzania danych osobowych przez t grup zawodow jest procesem niezwykle dynamicznym. Czynnoci zwizane zdysponowaniem danymi osobowymi stale zmieniaj si i wzajemnie przenikaj, co nie oznacza dowolnoci w gromadzeniu danych idalszym ich wykorzystywaniu. Rwnie zakres pozyskiwanych informacji jest rnorodny. Wrd nich znajduj si informacje ornym stopniu wraliwoci, m.in. majce status danych osobowych sensytywnych, tj. odnoszcych si do szczeglnej sfery prywatnoci czowieka. Ztych wzgldw proces realizacji prawa ochrony danych osobowych przez kuratorw sdowych nabiera szczeglnego znaczenia ijest poddawany bacznej kontroli osb, ktrych dane osobowe s przetwarzane. Pozycja prawa ochrony danych osobowych zostaa usytuowana bardzo wysoko, bo wprzepisach Konstytucji RP. Zgodnie zart. 51 Konstytucji, nikt nie moe by obowizany inaczej ni na podstawie ustawy do ujawniania informacji dotyczcych jego osoby. Tylko wic ustawodawca zosta uprawniony do ograniczenia prawa do prywatnoci obywatela, przy czym ograniczenie to nie moe by ustanawiane wsposb dowolny, ale jedynie mog by pozyskiwane takie informacje, ktre s niezbdne iuznawane wdemokratycznym pastwie. Uksztatowanie ram prawnych dla obrotu przez organy pastwa informacjami oobywatelach wtym akcie normatywnym podkrelio rang prawa do ochrony danych osobowych. Uszczegowienie norm konstytucyjnych nastpio w ustawie zdnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz.U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926, ze zm.). Inspiracj dla powstania powyszej regulacji bya jednak przede wszystkim dyrektywa Parlamentu Europejskiego iRady Europy zdnia 24 padziernika
228
Monika Krasiska
1995 r. (95/46/WE) w sprawie ochrony danych osb fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych oraz swobodnego przepywu tych danych. To z jej postanowie wywodzi si szereg zasad ochrony danych osobowych. Implementacja wspomnianej dyrektywy na grunt polskiego ustawodawstwa doprowadzia do wzmocnienia ochrony prawnej osb, ktrych dane osobowe s przetwarzane, a take naoya na administratorw tych danych szereg obowizkw ito niezalenie od tego, czy wywodz si oni zsektora prywatnego, czy publicznego. Zadania kuratorw sdowych s zrnicowane i maj zarwno charakter wychowawczo-resocjalizacyjny, jak idiagnostyczny, profilaktyczny, czy wreszcie kontrolny. Zadania te, co naley podkreli, zwizane s zwykonywaniem orzecze sdu, aich realizacja odbywa si nie tylko wbudynku sdu, ale take w szeroko pojmowanym rodowisku podopiecznych, na terenie zamknitych zakadw iplacwek ich pobytu. Granice realizacji zada kuratorw sdowych okrelia ustawa zdnia 27 lipca 2001 r. okuratorach sdowych (Dz.U. Nr 98, poz. 1071, ze zm.) iwydane na jej podstawie przepisy wykonawcze. Stanowi one lex specialis wobec oglnych norm ustawy oochronie danych osobowych wzakresie postanowie wnich zawartych. Kuratorzy sdowi wwietle ww. przepisw prawa s nie tylko upowanieni, ale take zobowizani do przetwarzania danych osobowych. Proces ten realizuj wykonujc orzeczenia wsprawach karnych, rodzinnych inieletnich jako kuratorzy zawodowi ispoeczni. Wykonujc orzeczenie sdowe przeprowadzaj wywiady rodowiskowe oraz sprawuj nadzr powierzony im przez sd nad podopiecznymi. Szczegowe rozwizania wtym obszarze przewiduj m.in. przepisy rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci z dnia 12 czerwca 2003 r. w sprawie szczegowego sposobu wykonywania uprawnie iobowizkw kuratorw sdowych, czy te rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci zdnia 16 sierpnia 2001 r. wsprawie szczegowych zasad itrybu przeprowadzenia wywiadw rodowiskowych onieletnich. Od momentu pozyskania danych osobowych kuratorzy s zobowizani do zapewnienia naleytego ich poziomu bezpieczestwa, jako administrujcy tymi danymi iwtym zakresie ponosz odpowiedzialno zustawy oochronie danych osobowych. Analiza zakresu tej odpowiedzialnoci poprzedzona by musi dokonaniem interpretacji pojcia administratora danych osobowych. Zgodnie zart. 7 pkt 4 ustawy oochronie danych osobowych, zwanej dalej u.o.d.o., przez administratora danych rozumie si organ, jednostk organizacyjn, podmiot lub osob, oktrych mowa wart. 3, decydujce ocelach irodkach przetwarzania danych osobowych. Administrator danych jest odpowiedzialny za wprowadzenie procedur bezpieczestwa przetwarzanych danych osobowych, gdy to na nim spoczywa odpowiedzialno za wykonanie obowizku zabezpieczenia danych osobowych,
Zasady przetwarzania danych osobowych w dziaalnoci kuratorw sdowych...
229
oktrym stanowi Rozdzia 5 u.o.d.o. Administratorem danych gromadzonych iwykorzystywanych przez kuratorw dla realizacji ich ustawowych zada bdzie prezes waciwego sdu. Zgodnie zart. 36 u.o.d.o. jest on zobowizany zastosowa rodki techniczne iorganizacyjne zapewniajce ochron przetwarzanych danych osobowych odpowiedni do zagroe oraz kategorii danych objtych ochron, a w szczeglnoci powinien zabezpieczy dane przed ich udostpnieniem osobom nieupowanionym, zabraniem przez osob nieuprawnion, przetwarzaniem z naruszeniem ustawy oraz zmian, utrat, uszkodzeniem lub zniszczeniem. Opracowanie i wdroenie waciwych procedur na terenie sdu oznacza bdzie konieczno ich stosowania take przez kuratorw sdowych. Ustawodawca nie wskaza konkretnie, jak maj przedmiotowe procedury wyglda, pozostawiajc ich uksztatowanie administratorowi danych w oparciu o jedynie oglnie okrelone kryteria. S nimi: a) kategorie zagroe, b) rodzaj danych osobowych. Zbudowaniu, anastpnie wdraaniu istosowaniu odpowiednich procedur bezpieczestwa towarzyszy musi wszechstronna analiza ryzyka zagroe, jakie dotychczas si pojawiy lub te istnieje choby najmniejsze ryzyko ich pojawienia si. Analiza taka powinna by dokonywana na kadym etapie przetwarzania danych, tj. zarwno przed rozpoczciem tego procesu, wjego toku, jak ipo jego zakoczeniu. Zagroenia mog by bowiem wewntrzne (np. kradzie danych, sabota, awaria systemu, niewaciwa struktura pomieszcze, brak urzdze podtrzymujcych napicie, itp.) lub zewntrzne (np. sia wysza, ataki zsieci Internet). Procedury bezpieczestwa powinny by take sukcesywnie monitorowane tak, aby wrazie zaistnienia potrzeby dokonana by moga niezwoczna ich zmiana/aktualizacja. Kuratorzy sdowi mog zatem ipowinni, jako uczestnicy procesu przetwarzania danych na kadym jego etapie, wskazywa na te obszary przetwarzania, ktre nie zostay ujte wprocedurach bezpieczestwa, aktre dotycz bezporednio ich dziaalnoci. Jest to konieczne zwaszcza wprzypadkach, gdy dziaalno kuratora przenosi si poza obszar przetwarzania danych rozumiany jako budynek sdu do innych miejsc, arealizacj obowizkw kuratora zajmuj si nie tylko kuratorzy zawodowi, ale take spoeczni realizujcy zadania przewanie wswoich miejscach zamieszkania lub winnych miejscach pracy. Zapewnienie waciwego poziomu ochrony przetwarzanych danych przez kuratorw powinno wyraa si nie tylko wstosowaniu waciwych rodkw technicznych/informatycznych (ktre wniniejszym opracowaniu nie bd szerzej omawiane), ale take rodkw natury organizacyjnej. Wprowadzenie nawet najbardziej nowoczesnych rozwiza technologicznych nie gwarantuje przestrzegania zasady bezpiecznego obrotu danymi oile nie bd rwnolegle stosowane odpowiednie rozwizania
230
Monika Krasiska
organizacji pracy. Czynnik ludzki jest zwykle najbardziej zawodnym czynnikiem, azatem jednym zelementarnych obowizkw administratora danych jest podnoszenie wiadomoci kuratorw iobsugujcych ich pracownikw sdu. Odbywa si to moe poprzez przeprowadzanie cyklicznych szkole oraz kontrol sposobu wykonywania zada zwizanych zprzetwarzaniem danych osobowych przez wyznaczonego administratora bezpieczestwa informacji (art. 36 ust. 3 u.o.d.o.). Wiele nieprawidowoci wprocesie przetwarzania danych osobowych wynika z niezrozumienia pojcia przetwarzania danych osobowych, przez ktre naley rozumie nie tylko czynnoci polegajce na ich gromadzeniu, zmienianiu czy te udostpnianiu, ale take przechowywaniu, usuwaniu lub wycznie tylko umoliwianiu wgldu do nich. Wtym ostatnim przypadku istotna jest taka organizacja pracy kuratora, aby nie dochodzio do pozostawiania dokumentacji wmiejscu, gdzie wgld do danych wniej zawartych mogyby mie osoby nieuprawnione, np. kolejny podopieczny, ktry stawi si na wezwanie kuratora celem odbycia znim wywiadu. Take przeprowadzanie bezporednich rozmw, wtoku ktrych dochodzi do pozyskiwania danych osobowych wpomieszczeniu, wktrym znajduj si osoby trzecie, niemajce ani interesu prawnego, ani faktycznego wzapoznaniu si ztymi informacjami, naley uzna za dziaania naruszajce zasady bezpiecznego ujawniania danych. Konieczno zachowania poufnoci danych osb, wobec ktrych podejmowane s czynnoci kuratorskie, wymusza nie tylko tre wspomnianego art. 36 u.o.d.o. Osoby, ktre zostay upowanione do przetwarzania danych osobowych, s obowizane zachowa wtajemnicy te dane osobowe oraz sposoby ich zabezpieczenia (art. 39 ust. 2 u.o.d.o.). Ze szczegln ostronoci naley zatem podchodzi do ujawniania informacji drog telefoniczn, gdy adresat komunikatu kierowanego przez kuratora nie jest wpeni zidentyfikowany lub te pozostawiania wezwa do stawiennictwa podopiecznych otreci wskazujcej na ich sytuacj prawn wmiejscach, gdzie dostp do takich informacji mog mie osoby postronne (np. wdrzwiach mieszka). Istotne jest take monitorowanie sposobu zabezpieczenia dokumentacji zawierajcej dane osobowe po zakoczeniu pracy. W tym zakresie niezbdne jest uksztatowanie odpowiedniego wzorca zachowa pracownikw sdu, tak aby nie dochodzio do sytuacji pozostawiania danych wniezamknitych szufladach, szafach, biurkach czy porzucaniu dokumentw pozostawionych do zniszczenia nastpnego dnia wjakimkolwiek innym miejscu. Takiego postpowania nie konwaliduje nadanie upowanienia osobom sprztajcym, ktre znatury zawartej znimi umowy maj wycznie prawo dostpu do pomieszcze wcelu uprztnicia obiektu, anie dostpu do danych zawartych na rnych nonikach informacji. Zagroenie ujawnienia danych osobom nieuprawnionym powstaje take przez niewaciw realizacj procesu anonimizacji danych. Tak wic i w tym obszarze konieczne wydaje si wprowadzenie i sukcesywna kontrola waciwej procedury niszczenia do-
Zasady przetwarzania danych osobowych w dziaalnoci kuratorw sdowych...
231
kumentacji zbdnej, np. wpostaci tzw. brudnopisw (wniszczarkach, czy te winnej formie pozwalajcej na skuteczne usunicie danych osobowych). Wprzypadku udostpnienia danych osobowych podmiotom nieuprawnionym ustawodawca przewidzia reim odpowiedzialnoci karnej. Kto, administrujc zbiorem danych lub bdc obowizany do ich ochrony, udostpnia lub umoliwia dostp do nich osobom nieupowanionym, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolnoci lub pozbawienia wolnoci do lat dwch (art. 51 u.o.d.o.). Wprzypadku ujawnienia danych wraliwych, sprawca podlega karze wyszej, bo pozbawienia wolnoci do lat 3 (art. 49 ust. 2 u.o.d.o.). Do przetwarzania danych osobowych mog by dopuszczeni wycznie kuratorzy, ktrym zostao nadane upowanienie. Akt nadania upowanienia stanowi owaciwym wykonaniu obowizku zabezpieczenia danych osobowych, anie przesdza olegalnoci przetwarzania tych danych. Podstaw prawn dla zalegalizowania przetwarzania danych osobowych bd bowiem ww. przepisy szczeglne. Zakres upowanienia wyznacza administrator danych osobowych. On te jest zobowizany do prowadzenia ewidencji osb upowanionych, wktrej zawarte bd nastpujce informacje m.in. okuratorach. Zgodnie zart. 39 u.o.d.o. ewidencja ta powinna zawiera imi inazwisko osoby upowanionej, dat nadania i ustania upowanienia do przetwarzania danych osobowych oraz identyfikator, jeeli dane s przetwarzane wsystemie informatycznym. Ewidencja ta moe zawiera take inne elementy pomocne w koordynacji pracy krgu osb upowanionych. Upowanienie do przetwarzania danych powinno by nadane kademu uprawnionemu do przetwarzania danych na podstawie przepisw prawa. Dotyczy to moe nie tylko kuratorw sdowych zawodowych ispoecznych, ale take praktykantw, staystw, wolontariuszy, czy innych uczestnikw procesu przetwarzania. Pamita naley, i to administrator danych przydziela okrelone role wprocesie przetwarzania danych, azatem przed nadaniem upowanie powinien dokona inwentaryzacji wszelkich posiadanych danych, okreli ich charakter, ustali wjakich s przetwarzane zbiorach, systemach informatycznych lub papierowych oraz przez kogo s przetwarzane. Nie kady bowiem uczestnik przetwarzania danych osobowych powinien mie dostp do wszelkich zbiorw danych istniejcych wzasobach administratora danych. Administrator danych jest obowizany zapewni kontrol nad tym, jakie dane osobowe, kiedy iprzez kogo zostay do zbioru wprowadzone oraz komu s przekazywane (art. 38 u.o.d.o.). Kontrola powysza z perspektywy dziaa podejmowanych przez kuratorw sdowych moe by realizowana przez wprowadzenie np. ewidencji wypoycze akt innych jednostkom dziaajcym w strukturze sdu. Przez pojcie kontroli obrotu danymi osobowymi naley bowiem rozumie nie tylko waciwe dokumentowanie faktu udostpniania danych na zewntrz, tj. na rzecz odrbnych administratorw danych osobowych, ale take koordynacj sposobu zawiadywania danymi zgromadzonymi
232
Monika Krasiska
przez kuratorw wobszarze przetwarzania danych poprzez wspprac zinnymi sekcjami, wydziaami, departamentami itp. Wprzypadku zagubienia danych, zniszczenia lub zaistnienia innych negatywnych zdarze, wprowadzenie ww. procedur pozwoli na szybkie ustalenie osb odpowiedzialnych za naruszenie zasad bezpieczestwa inaraenie wten sposb podmiotw danych na powstanie niekorzystnych dla nich skutkw. Dbao orealizacj prawa do bezpiecznego przetwarzania danych osobowych osb, ktrych dane dotycz, powinna odnosi si zarwno do danych przetwarzanych wkartotekach, skorowidzach, ksigach, wykazach, aktach iinnych zbiorach ewidencyjnych prowadzonych w systemach tradycyjnych (papierowych), ale take do przetwarzania danych wsystemach informatycznych (take wprzypadku, gdy dane przetwarzane s poza zbiorem danych), oczym stanowi art. 2 ust. 2 u.o.d.o. Postpujca informatyzacja sdw irozwj nowoczesnych technik komunikacyjnych wymusza stae poszerzanie wiedzy przez kuratorw wzakresie funkcjonowania urzdze informatycznych, za pomoc ktrych przetwarzane s dane osobowe. Niewiadomo zagroe pyncych ztakiej formy przetwarzania danych osobowych moe doprowadzi wrcz do sparaliowania systemu informatycznego administratora danych. Do wprowadzenia okrelonych rozwiza technicznych iorganizacyjnych, celem wyeliminowania ryzyka powstania narusze w powyszym obszarze, administrator danych zosta zobowizany w rozporzdzeniu Ministra Spraw Wewntrznych iAdministracji zdnia 29 kwietnia 2004 r. wsprawie warunkw technicznych iorganizacyjnych, jakim powinny odpowiada urzdzenia isystemy informatyczne suce do przetwarzania danych osobowych (Dz.U. Nr 100, poz. 1024). Przedmiotowy akt wytyczy sposb i zakres prowadzenia dokumentacji opisujcej sposb przetwarzania danych osobowych wsystemach informatycznych, atake podstawowe warunki techniczne iorganizacyjne, jakim powinny odpowiada urzdzenia isystemy informatyczne suce do przetwarzania danych osobowych oraz wymagania wzakresie odnotowywania udostpniania danych osobowych ibezpieczestwa przetwarzania danych. Dokumentacj przetwarzania danych osobowych jest polityka bezpieczestwa i instrukcja zarzdzania systemem informatycznym. Z dokumentacj t powinni zosta zapoznani uytkownicy urzdze isystemw informatycznych wzakresie niezbdnym dla waciwego sposobu ich uytkowania. Naley podkreli, i przetwarzanie danych osobowych przez kuratorw sdowych prowadzi do pozyskiwania szerokiego zakresu danych osobowych nie tylko podmiotw, wobec ktrych podejmowane s bezporednio czynnoci. Majc na wzgldzie zakres gromadzonych informacji, wysoki stopie ich wraliwoci oraz formy pozyskiwania danych osobowych, ksztatowanie coraz wyszego poziomu ochrony danych osobowych jest jednym znajistotniejszych wyzwa stojcych przed t grup zawodow.
Stanisaw Urban
WYKONYWANIE ORZECZE SDW UKRAISKICH W POLSCE I SDW POLSKICH NA UKRAINIE W PERSPEKTYWIE EURO 2012
Problematyka wzajemnego uznawania i wykonywania orzecze pomidzy obydwoma krajami zostaa uregulowana w Umowie midzy Rzeczpospolit Polsk aUkrain opomocy prawnej istosunkach prawnych wsprawach cywilnych ikarnych sporzdzonej wKijowie dnia 24 maja 1993 r. (Dz.U. z1994 r. Nr 96, poz. 465 ze zm.), zwanej dalej umow. Umowa zostaa zawarta na okres piciu lat (art. 99). Zgodnie ztym przepisem, ulega ona przedueniu na dalsze picioletnie okresy, jeeli adna ze stron nie wypowie jej wdrodze ratyfikacji na sze miesicy przed upywem danego okresu. Do chwili obecnej odnotowano dwie zmiany wtreci umowy; obie wynikajce z ustawodawstwa europejskiego. I tak: 1) z dniem 9 czerwca 1998 r., tj. zchwil wejcia wycie Europejskiej konwencji oekstradycji sporzdzonej wParyu 13 grudnia 1957 r. (Dz.U. z1994 r. Nr 70, poz. 307) wstosunku do Ukrainy, zgodnie ztreci art. 28 ust. 1 konwencji, umowa utracia moc wczci dotyczcej ekstradycji; 2) zdniem 9 czerwca 1998 r., tj. zchwil wejcia wycie Europejskiej konwencji opomocy prawnej wsprawach karnych sporzdzonej wStrasburgu dnia 20 kwietnia 1959 r. (Dz.U. z1999 r. Nr 76, poz. 854) wstosunku do Ukrainy, zgodnie ztreci art. 26 ust. 1 konwencji, umowa utracia moc wczci dotyczcej pomocy prawnej wsprawach karnych, zzastrzeeniem postanowie art. 15 ust. 7, art. 16 ust. 3, art. 26 ust. 2 konwencji. Umowa dzieli si na cztery czci, zktrych pierwsza zawiera postanowienia oglne (art. 1-19), druga traktuje osprawach cywilnych (art. 20-53), trzecia osprawach karnych (art. 54-96), za wczci czwartej umieszczono postanowienia kocowe (art. 97-99). Problematyka uznawania iwykonywania orzecze wsprawach cywilnych znalaza uregulowanie wart. 49-53 umowy, za wykonywaniu orzecze wsprawach karnych powicone s przepisy art. 81-96. Dla prawidowego rozumienia treci umowy w zakresie wzajemnego wykonywania orzecze niezbdne jest przedstawienie definicji ustawowych, zawartych wart. 81 umowy. Zgodnie zust. 2 tego przepisu pastwo wydania wyroku, to pastwo, wktrym zostao wydane orzeczenie sdowe zawierajce
234
Stanisaw Urban
sankcj, ktra ma by wykonana, za pastwo wykonania wyroku, to pastwo, ktre przejo lub ma przej wykonanie kary pozbawienia wolnoci lub rodkw zabezpieczajcych. W szerszym zakresie wypadnie si odnie do pojcia rodka zabezpieczajcego. Wprzypadku naszego kraju, zgodnie z art. 81 ust. 1 pkt 1 umowy, objto nim umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym albo winnym odpowiednim zakadzie iumieszczenie wzakadzie leczenia odwykowego, natomiast na Ukrainie rodek zabezpieczajcy oznacza umieszczenie wszpitalu psychiatrycznym. Zpowyszego wynikaj co najmniej dwie uwagi: pierwsza, i umowa odnosi si jedynie wwskim zakresie do wykonywania rodkw zabezpieczajcych. Do przypomnie, e polski Kodeks karny, prcz umieszczenia sprawcy wzakadzie psychiatrycznym (art. 94), zna dalsze rodki zabezpieczajce, jak choby umieszczenie wzakadzie karnym, wktrym stosowane s rodki lecznicze lub rehabilitacyjne (art. 95), umieszczenie sprawcy z zakceniem czynnoci psychicznych opodou seksualnym wzakadzie zamknitym albo skierowanie na leczenie ambulatoryjne (art. 95a), umieszczenie sprawcy wzamknitym zakadzie leczenia odwykowego (art. 96), skierowanie na leczenie ambulatoryjne lub rehabilitacyjne wodpowiedniej placwce (art. 97), czy rodki zabezpieczajce ocharakterze administracyjnym zakazy iobowizki wymienione wart. 39 pkt 2-3 oraz przepadek wymieniony wart. 39 pkt 4 (art. 99). Orodkach zabezpieczajcych traktuje take art. 22 3 Kodeksu karnego skarbowego. Rwnoczenie tene Kodeks recypuje przepisy art. 93-98 Kodeksu karnego (poprzez art. 20 2 k.k.s.). Po drugie, zgodnie z treci art. 94 1 k.k. umieszczenie sprawcy nastpuje wodpowiednim zakadzie psychiatrycznym, przez co rozumie naley zakady dysponujce warunkami podstawowego zabezpieczenia i wzmocnionego zabezpieczenia, podlegajce waciwej jednostce samorzdu terytorialnego (art. 200 2 pkt 1 i2 oraz 4 k.k.w.) izakady dysponujce warunkami maksymalnego zabezpieczenia, podlegajce ministrowi waciwemu do spraw zdrowia (art. 200 2 pkt 3 i 5 k.k.w.). Co do szczegowych zasad stosowania rodkw zabezpieczajcych, wtym rodkw wymienionych w umowie: zob. art. 200-205 Kodeksu karnego wykonawczego, atake art. 324, art. 254, art. 380, art. 414, art. 459 iart. 602 2 Kodeksu postpowania karnego. Ztreci art. 82 ust. 1 umowy wynika, e oba pastwa zobowizuj si wzajemnie do przyjmowania wykonania prawomocnych orzecze, na mocy ktrych sdy jednej ze stron orzeky wobec obywateli drugiej strony kar pozbawienia wolnoci lub rodki zabezpieczajce. Orzeczenie prawomocne to wyrok lub postanowienie, ktre nie zostao zaskarone wdrodze zwyczajnych rodkw odwoawczych (apelacja: art. 444-458 k.p.k.; zaalenie: art. 459-467 k.p.k. oraz odpowiednio art. 113 1 k.k.s. wzw. zart. 165-170 k.k.s.), jak te orzeczenie wydane przez sd odwoawczy na skutek odwoania (art. 426 1 k.p.k.), czy te wyrok nakazowy, od ktrego nie wniesiono sprzeciwu lub te sprzeciw zosta
Wykonywanie orzecze sdw ukraiskich w Polsce i sdw polskich na Ukrainie... 235
cofnity (art. 507 k.p.k.). Wtym miejscu zaznaczy naley, e wykonaniu wrozumieniu umowy podlegaj wycznie bezwzgldne kary pozbawienia wolnoci, orzeczone wwyroku, atym samym umowa nie dotyczy kar pozbawienia wolnoci zwarunkowym zawieszeniem ich wykonania oraz zastpczych kar pozbawienia wolnoci. Z wnioskami o przejcie wykonania orzeczenia mog wystpi wycznie organy centralne danego pastwa. Pojcie organu centralnego zdefiniowane zostao wart. 3 ust. 2 umowy. S to: ze strony Rzeczypospolitej Polskiej Ministerstwo Sprawiedliwoci, aze strony Ukrainy Ministerstwo Sprawiedliwoci iGeneralna Prokuratura. Wzwizku zodmiennym ni wchwili zawierania umowy usytuowaniem organw Prokuratury wnaszym kraju, wramach postulatu de lege ferenda naleaoby rozway wyposaenie Prokuratora Generalnego wpodobne uprawnienia. Zwnioskami, oktrych mowa wart. 82 umowy, nie mog wic wystpowa sdy (prokuratury), cho mog si ze sob bezporednio kontaktowa winnych sprawach, np. wprzedmiocie ustalania adresw iinnych danych (art. 13), przesyania aktw stanu cywilnego (art. 15) itp. Przepis art. 83 umowy enumeratywnie wskazuje krg podmiotw uprawnionych do wystpowania zinicjatyw podjcia czynnoci, oktrych mowa wart. 82 umowy. S to: skazany, jego przedstawiciel ustawowy, obroca, wspmaonek, krewni wlinii prostej lub rodzestwo. Wystpienie naley kierowa do organw centralnych kadej ze stron umowy, a wic odpowiednio do Ministerstwa Sprawiedliwoci RP oraz Ministerstwa Sprawiedliwoci i Generalnej Prokuratury Ukrainy (art. 3 ust. 2 umowy). Chodzi oprb wywoania inicjatywy wprzedmiocie zoenia wniosku oprzejcie wykonania kary pozbawienia wolnoci lub rodkw zabezpieczajcych. Zdanie drugie art. 83 umowy, to nic innego, jak realizacja wynikajcej zart. 16 1 k.p.k. zasady informowania uczestnikw procesu o ich obowizkach i uprawnieniach (zasada informacji, zasada lojalnoci procesowej, zasada uczciwej gry). Wtym przypadku ma ona posta zasady bezwzgldnej, jako e strony umowy zobowizay si do powiadamiania (zostanie powiadomiony) kadego skazanego oistotnych postanowieniach tego rozdziau, ato wprzypadku gdy moe on mie zastosowanie. Wskazane wyej uprawnienie stron do inicjatywy nie jest ograniczone wczasie, jak te uzna naley, e te podmioty mog wystpowa zarwno indywidualnie, jak icznie; aprzy tym nic nie stoi na przeszkodzie, by mogy to czyni wicej ni jeden raz. Wane znaczenie ma przepis art. 84 umowy, regulujcy przesanki przejcia orzeczenia do wykonania. Wustpie 1 zapisano, e przejcie wykonania orzeczenia nastpi tylko wwypadku, gdy czyn stanowicy podstaw orzeczenia jest karalny sdownie rwnie wedug prawa pastwa wykonania wyroku lub byby karalny sdownie, gdyby czyn taki zosta popeniony na terytorium pastwa wykonania wyroku. Zasada rwnoczesnej karalnoci za dany czyn na terenie kadego z pastw bdcych sygnatariuszem umowy jest w peni zrozumiaa
236
Stanisaw Urban
i nie wymaga bliszego komentarza. Tytuem przykadu wskaza mona na podstawowe przestpstwa przeciwko yciu i zdrowiu (zabjstwo, nieumylne spowodowanie mierci, bjka lub pobicie itp.), czy przeciwko mieniu (kradzie, rozbj itp.). Wart. 84 ust. 1 in fine mowa jest take oczynie, ktry byby karalny sdownie, gdyby () zosta popeniony na terytorium Pastwa wykonania wyroku. Chodzi zatem oczyn, ktry stanowi podstaw prawomocnego skazania na kar pozbawienia wolnoci lub wzwizku zktrym orzeczono rodek zabezpieczajcy na terenie pastwa wydania wyroku, niebdcy zarazem czynem karalnym wedug prawa pastwa wykonania wyroku, zzastrzeeniem jednake, i byby nim, gdyby sprawca wpodobny sposb zachowa si na terenie pastwa wykonania wyroku. Dla zilustrowania tej kwestii najlepiej bdzie posuy si przykadem przestpstw zrozdziau XVII Kodeksu karnego, jak midzy innymi zamach stanu (art. 127 1), zdrada dyplomatyczna (ar. 129), szpiegostwo (art. 130), zniewaenie Narodu lub RP (art. 133), zamach na ycie Prezydenta RP (art. 135) itd. Wymienione czyny nakierowane s odpowiednio przeciwko wewntrznemu i zewntrznemu bezpieczestwu Rzeczypospolitej Polskiej, interesom RP, czci i szacunkowi nalenemu Narodowi oraz RP. Ze zrozumiaych wzgldw nie podlegaj one penalizacji na terenie Ukrainy, ale wprzypadku dopuszczenia si tego rodzaju czynw na terenie tego pastwa (rzecz jasna, przeciwko jego bezpieczestwu itd.), niechybnie byyby karane sdownie. Wedug art. 84 ust. 2 umowy odmowa przejcia wykonania orzeczenia nie moe nastpi z tego tylko powodu, e prawo pastwa wykonania wyroku nie zawiera przepisw dotyczcych danin publicznych, ce, monopoli, obrotu dewizowego lub handlu zagranicznego albo obrotu towarami tego samego rodzaju, ktre s zawarte wprawie pastwa wydania wyroku. To rozwizanie wynika zfaktu, i ochrona karnoskarbowa wprzewaajcej mierze ma zwizek zzabezpieczeniem respektowania nakazw i zakazw krajowego prawa finansowego przy uyciu instrumentw karnych. Wprzypadku Polski wcoraz wikszym zakresie ochrona dotyczy rozwiza odnoszcych si do pastw czonkowskich Unii Europejskiej, czego najlepszym przykadem jest obowizywanie na terenie naszego kraju rozporzdzenia Rady (EWG) nr 2913/92 zdnia 12 padziernika 1992 r. Wsplnotowy Kodeks Celny (Dz.Urz. WE L 302 z19.10.1992 ze zm.). Przejcie wykonania orzeczenia wymaga zgody skazanego (art. 84 ust. 3 umowy). Jest to warunek konieczny (tylko za zgod), azatem brak zgody skazanego powoduje, e wniosek oprzejcie wykonania wogle nie moe zosta rozpoznany, podobnie zreszt, jak w przypadku niespenienia ktrej zprzesanek wymienionych wust. 1 omawianego przepisu. Podstawy odmowy przejcia wykonania orzeczenia zostay okrelone w art. 85 umowy. Pastwa-strony umowy okreliy je bd to wsposb jednoznaczny, wskazujc, i przejcie wykonania orzeczenia nie nastpuje, jeeli
wykonanie kary lub rodkw zabezpieczajcych ulego przedawnieniu wedug prawa jednej ze stron (ust. 1 pkt 3), skazany zosta wpastwie wykonania wyroku prawomocnie skazany lub uniewinniony za ten sam czyn (ust. 1 pkt 6), czy te orzeczenie zostao wydane pod nieobecno skazanego (ust. 1 pkt 5), albo te wsposb mniej czy bardziej oglny, co wiza si bdzie zkoniecznoci dobrej znajomoci prawa karnego obu stron, jak te czynienia stosownej wykadni uytych wtym przepisie poj. Przykadem tego jest art. 85 ust. 1 pkt 1, gdzie mowa otym, i odmowa przejcia wykonania orzeczenia nastpuje, gdy czyn stanowicy podstaw orzeczenia jest przestpstwem ocharakterze politycznym. Wtym przypadku rozumienie owego pojcia przez kad ze stron moe si znaczco rni. Czyn, bdcy dla pastwa wydania wyroku przestpstwem pospolitym, moe zosta uznany przez pastwo wykonania wyroku za czyn ocharakterze politycznym. Do tego rodzaju rozbienoci moe dochodzi wkontaktach pomidzy naszym krajem aUkrain, choby zuwagi na czciowo odmienne standardy w zakresie poszanowania praw i wolnoci obywateli, swobd demokratycznych itp. Nie do przyjcia byaby wic sytuacja, w ktrej nasz kraj przejby do wykonania orzeczenie wydane wobec osoby skazanej wocenie strony polskiej za przestpstwo ocharakterze politycznym. Odmowa przejcia wykonania orzeczenia nastpi take wprzypadku, gdy czyn stanowicy podstaw orzeczenia polega wycznie na naruszeniu obowizkw wojskowych (ust. 1 pkt 2). W odniesieniu do polskiego prawa karnego bd to czyny opisane wczci wojskowej Kodeksu karnego, wtym midzy innymi przestpstwa przeciwko obowizkowi penienia suby wojskowej (art. 338342), przestpstwa przeciwko zasadom dyscypliny wojskowej (art. 343-347), czy przestpstwa przeciwko zasadom penienia suby (art. 356-357). Wart. 85 ust. 1 pkt 4 mowa jest owydaniu orzeczenia przez sd szczeglny. Kodeks postpowania karnego posuguje si zarwno pojciem sdu powszechnego, jak i sdu wojskowego. O tych drugich stanowi art. 175 i art. 177 Konstytucji. Zakres spraw rozpoznawanych przez sdy wojskowe uregulowany jest wdziale XV k.p.k. (art. 646-673) idecyduj onim wzgldy podmiotowo-przedmiotowe lub podmiotowe. Organizacj sdw wojskowych reguluje ustawa zdnia 21 sierpnia 1997 r. Prawo oustroju sdw wojskowych (Dz.U. Nr 117, poz. 753 ze zm.). Przewaa pogld, e niezalenie od podobiestw pomidzy procedowaniem obu rodzajw sdw, wojskowe postpowanie karne utosamiane jest zprocesem specjalnym. Zposiadanych informacji wynika, e na Ukrainie oodpowiedzialnoci karnej za przestpstwa wadne s orzeka nie tylko sdy powszechne, co czyni aktualn wskazan wyej przesank odmowy przejcia wykonania orzeczenia. Postpowanie wstosunku do nieobecnych oskaronych znajduje uregulowanie w szeregu przepisach Kodeksu postpowania karnego (art. 374-376, art. 419, art. 450, art. 479-480), jak iwKodeksie karnym skarbowym (art. 173177). Skoro zatem przepis art. 376 k.p.k. pozwala na wydanie wyroku w sy-
238
Stanisaw Urban
tuacji, gdy oskarony, ktry zoy ju wyjanienia, opuci sal rozpraw bez zezwolenia przewodniczcego (inie jest to wyrok zaoczny), jak te przewiduje podobne rozwizanie, gdy oskarony po zoeniu wyjanie, zawiadomiony oterminie rozprawy odroczonej lub przerwanej, nie stawi si na t rozpraw bez usprawiedliwienia, to naley zada pytanie, czy taki wyrok podpada pod pojcie orzeczenia wydanego pod nieobecno skazanego. Odpowied twierdzca oznaczaaby przyjcie wykadni, e kada nieobecno oskaronego mieci si wzakresie znaczeniowym przesanki zart. 85 ust. 1 pkt 5 umowy, co uzna naley za niedopuszczaln wykadni rozszerzajc, ktrej skutki rycho przeniosyby si na uregulowania dotyczce postpowania odwoawczego, czy postpowania uproszczonego. Std za orzeczenie wydane pod nieobecno oskaronego proponuj uzna orzeczenie, do wydania ktrego doszo zpogwaceniem prawa oskaronego do obecnoci na rozprawie przed sdem pierwszej instancji. Bardzo nieostro sformuowana jest podstawa odmowy przejcia wykonania orzeczenia, zawarta wust. 1 pkt 7: zdaniem wezwanej Umawiajcej si Strony naruszaoby to porzdek publiczny lub zasady porzdku prawnego. Wydaje si, e tytuem przykadu mona wskaza na sytuacj, gdzie miaoby doj do wykonania orzeczenia wobec osoby o szczeglnym statusie (np. szefa grupy przestpczej), ato choby zuwagi na innych skazanych lub bdcych na wolnoci czonkw tej lub konkurencyjnej grupy, zainteresowanych na przykad jego odbiciem lub dcych do wzajemnych porachunkw. Jeeli chodzi o przedawnienie wykonania kary lub rodkw zabezpieczajcych, to wskaza naley na przepis art. 103 1 k.k., ktry przewiduje trzy terminy: 1) 30 lat wrazie skazania na kar pozbawienia wolnoci przekraczajc 5 lat lub kar surowsz; 2) 15 lat wrazie skazania na kar pozbawienia wolnoci nie przekraczajc 5 lat; 3) 10 lat w razie skazania na inn kar. Powysze terminy odnosz si take do kar pozbawienia wolnoci orzeczonych za przestpstwa skarbowe (art. 20 2 k.k.s. wzw. zart. 103 1 k.k.). Zapewne zpraktycznych wzgldw przejcie wykonania orzeczenia nie nastpi rwnie, gdy skazany pozbawiony jest wolnoci wpastwie wydania wyroku (wtej czy innej sprawie, przy czym ich okresy podlegaj sumowaniu, co dotyczy take rodka zabezpieczajcego) i w dniu wpynicia wniosku pozostaa do odbycia kara pozbawienia wolnoci lub rodek zabezpieczajcy nie przekraczajcy 4 miesicy (art. 85 ust. 2 umowy). Wtreci art. 86 umowy zawarto uzgodnienie, e wezwana strona wmoliwie krtkim czasie zawiadamia stron wzywajc, wjakim zakresie wniosek oprzejcie wykonania orzeczenia zosta uwzgldniony. Okrelenie wmoliwie krtkim czasie naleaoby tumaczy jako okres absolutnie niezbdny do zbadania wszystkim okolicznoci zwizanych z wnioskiem, celem stwierdzenia czy zachodz przesanki do przejcia wykonania orzeczenia, czy te zprzyczyn wymienionych wart. 85 umowy naley wyda decyzj odmown. Pomocne przy
okreleniu czasu trwania procedury na tym etapie mog by stosowne przepisy Kodeksu postpowania administracyjnego. Jest to rwnie czas niezbdny do uzyskania przez Ministra Sprawiedliwoci stanowiska (wformie postanowienia) waciwego sdu okrgowego wprzedmiocie dopuszczalnoci przejcia orzeczenia do wykonania w Rzeczypospolitej Polskiej (art. 609 2 k.p.k. w zw. zart. 611 2 k.p.k.). Przejmujc wykonanie orzeczenia, sdy pastwa wykonania wyroku okrelaj wedug swego prawa podlegajc wykonaniu kar pozbawienia wolnoci lub rodki zabezpieczajce, biorc pod uwag wmoliwie najwikszym stopniu kar pozbawienia wolnoci lub rodki zabezpieczajce orzeczone wpastwie wydania wyroku (art. 87 ust. 1 umowy). Na skutek przejcia wykonania orzeczenia przez pastwo wykonania wyroku skazany nie moe by wadnym wypadku wsytuacji mniej korzystnej od tej, wjakiej by si znajdowa wrazie dalszego wykonywania orzeczenia w pastwie wydania wyroku (art. 87 ust. 2). Brzmienie tych przepisw zdaje si nie nastrcza przy ich stosowaniu wikszych problemw, aczkolwiek skdind wiadomo, e takowe na nieco innym gruncie prawnym pojawiy si wostatnich latach wzwizku zprzejciem do wykonania midzy innym jednego zwyrokw sdu angielskiego (sprawa Jakuba T.) iwefekcie doprowadziy do zmiany przepisu art. 114 Kodeksu karnego. Celowym wydaje si nawizanie do przepisw zawartych wrozdziale 66 Kodeksu postpowania karnego: Przejcie iprzekazanie orzecze do wykonania (art. 608-611f). Przepisy tego rozdziau maj zastosowanie, jeeli umowa midzynarodowa (np. Umowa midzy RP aUkrain z24 maja 1993 r.) nie stanowi inaczej, oczym mwi art. 615 1 k.p.k. Wtym zakresie Polska jest stron Konwencji oprzekazywaniu osb skazanych na kar pozbawienia wolnoci wcelu odbycia kary w pastwie, ktrego s obywatelami, sporzdzonej w Berlinie wdniu 19 maja 1978 r. (Dz.U. z1980 r. Nr 8, poz. 21 i22), Konwencji oprzekazywaniu osb skazanych, sporzdzonej wStrasburgu wdniu 21 marca 1983 r. (Dz.U. z1995 r. Nr 51, poz. 279 i289) oraz szeregu umw dwustronnych. Wart. 615 1 k.p.k. okrelona zostaa zasada subsydiarnoci przepisw dziau XIII k.p.k. Zasada pierwszestwa umw midzynarodowych znajduje swj wyraz wtreci art. 615 2 k.p.k., za zasada wzajemnoci w 3 tego przepisu. Dwa pozostae paragrafy dotycz zasad postpowania wstosunkach zmidzynarodowymi trybunaami karnymi, a tym samym materii, ktra nie wie si bezporednio zomawian tematyk. Okrelenie podlegajcej wykonaniu karny pozbawienia wolnoci lub rodkw zabezpieczajcych wstosunkach pomidzy Polsk aUkrain nastpuje zatem woparciu orozwizania przewidziane wart. 87 umowy, awic przy poszanowaniu zasady pierwszestwa umowy midzynarodowej nad rozwizaniami, oktrych mowa wart. 611c 2 k.p.k. wzw. zart. 114 4 k.k. Ato oznacza, e sytuacja skazanego wpastwie wykonania wyroku, gdy chodzi owymiar kary, moe by: a) tosama zwymiarem kary orzeczonej wpastwie wydania wyroku
240
Stanisaw Urban
lub b) korzystniejsza; wadnym za wypadku nie moe on dozna pogorszenia swojej sytuacji. Tytuem przykadu mona wskaza na moliwy wymiar kary za zabjstwo wtypie podstawowym. Ot polski kodeks karny (art. 148 1) przewiduje, e sprawca takiego czynu podlega karze pozbawienia wolnoci na czas nie krtszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolnoci albo karze doywotniego pozbawienia wolnoci, astanowicy jego odpowiednik art. 115 ust. 1 kodeksu karnego Ukrainy przewiduje zagroenie kar pozbawienia wolnoci od lat 7 do 15. Wykonanie orzeczenia o warunkowym zwolnieniu nastpuje zgodnie zprawem pastwa wykonania wyroku, przy czym jeeli przepisy pastwa wydania wyroku dotyczce tej kwestii s dla skazanego korzystniejsze, to one znajduj zastosowanie (art. 87 ust. 3 umowy). Oznacza to, e wykonujc kar pozbawienia wolnoci w Polsce, co do zasady stosujemy unormowania zawarte wart. 77-78 Kodeksu karnego, ale kadorazowo naley bada przepisy obowizujce w tym przedmiocie na Ukrainie, bowiem in concreto mog one okaza si dla skazanego korzystniejsze. Na poczet kary pozbawienia wolnoci lub rodkw zabezpieczajcych zalicza si wpastwie wykonania wyroku okres pozbawienia wolnoci lub rodkw zabezpieczajcych wpastwie wydania wyroku (art. 87 ust. 4 umowy). Przepis art. 88 umowy reguluje zagadnienie wykonania czci orzeczenia. Chodzi oosob skazan za wicej ni jedno przestpstwo, co do ktrej przejcie wykonania orzeczenia dotyczy tylko kary pozbawienia wolnoci lub rodka zabezpieczajcego, odnoszcych si do niektrych z tych przestpstw. W takiej sytuacji sd pastwa wykonania wyroku okrela wpostpowaniu, oktrym mowa wart. 88 umowy, kar pozbawienia wolnoci lub rodek zabezpieczajcy, podlegajce wykonaniu wodniesieniu do tych przestpstw. Ztreci omawianego przepisu wynika, e chodzi owykonanie czci danego wyroku, awic skazania na jednostkowe kary pozbawienia wolnoci lub orzeczenie rodka zabezpieczajcego. Kwestia wykonania rnych orzecze, zapadych wobec tej samej osoby, to zagadnienie, ktre naley rozstrzyga na zasadach oglnych, a nie wtrybie art. 88 umowy, ktry to przepis ma charakter szczeglny. Wsytuacji, oktrej mowa wart. 88, pastwo wykonania wyroku zawiadamia drug stron, wjakim zakresie wniosek oprzejcie wykonania orzeczenia zosta uwzgldniony. Przejcie wyroku do wykonania jedynie wczci oznacza, i co do reszty orzeczenia mamy do czynienia zodmow przejcia wykonania, azatem taka decyzja po myli art. 86 umowy wymaga uzasadnienia. Przyczyny odmowy okrela omawiany wczeniej art. 85 ust. 1 umowy imog to by np. okolicznoci wymienione wust. 1 pkt 1, 3 lub 4 tego przepisu, odnoszce si rzecz jasna tylko do niektrych zprzestpstw wskazanych worzeczeniu podlegajcym wykonaniu. Wzaistniaej sytuacji pojawia si kwestia wykonania pozostaych kar; co zrozumiae na terenie pastwa wydania wyroku. Jeli tak, to rodzi si pytanie okar czn, zarwno wodniesieniu do przestpstw podlegajcych wykonaniu
na terenie pastwa przejmujcego orzeczenie, jak ina terenie pastwa wydania wyroku, nie mwic ju otym, e wtakiej sytuacji naley rozway zasadno przekazania orzeczenia do wykonania. Wczasie wykonywania kary pozbawienia wolnoci lub rodka zabezpieczajcego w pastwie wykonania wyroku, druga strona nie podejmuje dalszych czynnoci zwizanych zich wykonaniem. Oznacza to, e prerogatywy pastwa wydania wyroku nie ulegaj likwidacji, lecz pozostaj wswoistym zawieszeniu, oczym wiadczy zawarte wart. 89 ust. 1 umowy sformuowanie: nie podejmuje dalszych czynnoci. Przekonuje otym tre ust. 2, gdzie mowa o tym, e wprzypadku uchylania si skazanego od wykonania orzeczenia wpastwie wykonania wyroku poczonego zopuszczeniem jego terytorium, pastwo wydania wyroku jest uprawnione do wykonania pozostaej czci kary lub rodka zabezpieczajcego. Rodzi si pytanie, czy wtakim przypadku wykonaniu podlega kara pozbawienia wolnoci lub rodek zabezpieczajcy wrozmiarze orzeczonym wpastwie wydania wyroku, ktra to kwestia moe mie znaczenie szczeglnie w sytuacji, gdy w pastwie wydania wyroku orzeczono surowsz kar pozbawienia wolnoci lub rodek zabezpieczajcy wstosunku do ich wymiaru wpastwie przejcia orzeczenia. Uzna naley, e wykonaniu bdzie podlega pierwotne orzeczenie, albowiem skazany nie moe skutecznie wskazywa na decyzj zapad wpastwie przejcia wyroku, skoro ze swej winy uchyli si od wykonania takiego orzeczenia idobrowolnie opuci ten kraj. Komentarza nie wymaga ust. 3 art. 89 umowy, ktry stanowi otym, i pastwo wydania wyroku traci uprawnienia, oktrych mowa wust. 2, jeeli kara pozbawienia wolnoci lub rodki zabezpieczajce zostay wykonane lub darowane wpastwie przejcia wyroku. Wprzepisie art. 90 umowy uregulowano zagadnienia uaskawienia iamnestii skazanego. Uaskawienie (art. 560-568 k.p.k.), wprzeciwiestwie do amnestii, jest indywidualnym aktem aski, ktry zgodnie zart. 138 Konstytucji RP przysuguje Prezydentowi Rzeczypospolitej. Uaskawienie nie ma za zadanie naprawienia bdw prawnych czy faktycznych prawomocnego orzeczenia sdowego. Temu celowi su nadzwyczajne rodki odwoawcze: kasacja iwznowienie postpowania. Aktem aski orzeczona kara moe by darowana wcaoci, zagodzona wczci, darowany rodek karny, zmieniona kara na rodzajowo agodniejsz, zawieszone wykonanie orzeczonej kary lub pozostaej do odbycia kary itp. Przyjmuje si, e zakres uaskawienia nie jest ograniczony przepisami Kodeksu karnego, ktre normuj granice kar, ani te ograniczeniami zwizanymi zzawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolnoci. Prawo aski moe obejmowa take likwidacj skutkw prawomocnego skazania przez zatarcie skazania przed upywem terminw wymienionych wart. 107-108 k.k. Uaskawienie skazanego wmyl omawianej umowy moe nastpi wtrzech rnych trybach: 1) poprzez akt aski zastosowany na terytorium pastwa wykonania wyroku; 2) poprzez akt aski zastosowany na terytorium pastwa wykonania
242
Stanisaw Urban
wyroku, przy czym ouaskawienie zwraca si pastwo wydania wyroku; 3) poprzez akt aski zastosowany przez pastwo wydania wyroku, przy czym taki akt aski skutkuje jedynie na terytorium tego pastwa. Wtym ostatnim przypadku, akt aski nie ma wic skutecznoci na terytorium pastwa wykonania wyroku, askazany moe skorzysta zniego wsytuacji, oktrej mowa wart. 89 ust. 2 umowy, to jest gdy dojdzie do wykonania pozostaej czci kary lub rodka zabezpieczajcego na terytorium pastwa wydania wyroku. Odmiennie uregulowana zostaa kwestia amnestii, albowiem zgodnie zart. 90 ust. 2 umowy pastwo wykonania wyroku stosuje wobec skazanego amnesti wydan zarwno wtym pastwie, jak iwpastwie wydania wyroku. Innymi sowy, pastwo wykonania wyroku zobowizuje si do respektowania orzecze oamnestii zapadych na terenie pastwa wydania wyroku. Przejcie lub przekazanie do wykonania dotyczy orzecze prawomocnych. Sdy pastwa wykonania orzeczenia okrelaj wedug swego prawa podlegajc wykonaniu kar pozbawienia wolnoci lub rodki zabezpieczajce baczc, by na skutek przejcia wykonania orzeczenia sytuacja skazanego nie ulega pogorszeniu wstosunku do tej, wjakiej by si znajdowa wrazie dalszego wykonywania orzeczenia wpastwie wydania wyroku. Oznacza to, e wcale czsto dochodzi bdzie do modyfikacji wymiaru kary pozbawienia wolnoci lub rodka zabezpieczajcego. Do tego sytuacja skazanego moe ulec zmianie na korzystniejsz take w wyniku zastosowania wobec niego aktu aski lub objcia go skutkami amnestii. Przepis art. 91 umowy traktuje natomiast ouchyleniu lub zmianie orzeczenia przejtego do wykonania, przy czy stanowi, e jest to wyczna prerogatywa pastwa wydania wyroku. Co innego bowiem prawo pastwa wykonania wyroku do stosownych modyfikacji orzeczonych kar pozbawienia wolnoci lub rodkw zabezpieczajcych, a co innego danie mu moliwoci stanowicej odpowiednich nadzwyczajnych rodkw zaskarenia, to jest kasacji i wznowienia postpowania. Ot, Sd Najwyszy po rozpoznaniu sprawy moe oddali kasacj (ten przypadek jest indyferentny zpunktu widzenia omawianej kwestii) albo zaskarone orzeczenie uchyla wcaoci lub wczci (art. 537 1 k.p.k.). Uchylajc zaskarone orzeczenie, Sd Najwyszy przekazuje spraw sdowi do ponownego rozpoznania (orzeczenie kasatoryjne) albo umarza postpowanie, ajeeli skazanie jest oczywicie niesuszne uniewinnia oskaronego (orzeczenie reformatoryjne). Wten sposb dochodzi doistotnej zmiany sytuacji skazanego, ktry w postpowaniu kasacyjnym moe zosta orzeczeniem Sdu Najwyszego uniewinniony lub postpowanie karne wobec niego ulegnie umorzeniu. Zpodobn sytuacj mamy do czynienia na gruncie przepisw owznowieniu postpowania (art. 540-548 k.p.k.). Sd waciwy do rozpoznania wniosku owznowienie moe w wniosek oddali lub zostawi bez rozpoznania (art. 547 1 k.p.k.), co rzecz jasna nie zmienia sytuacji skazanego, ale te moe orzec owznowieniu postpowania, uchylajc zaskarone orzeczenie iprzekazujc spraw waciwemu sdowi do ponownego rozpo-
znania (art. 547 2 k.p.k.), albo te uchyli zaskarone orzeczenie iwyrokiem uniewinni oskaronego (jeeli nowe fakty lub dowody wskazuj na to, e orzeczenie to jest oczywicie niesuszne), wreszcie moe postpowanie umorzy. Wtych przypadkach sytuacja skazanego ulega lub moe ulec zmianie, cznie zuwolnieniem go od kar pozbawienia wolnoci lub od rodka zabezpieczajcego. Takim ewentualnociom ma przeciwdziaa unormowanie zawarte wart. 91 umowy, chronice co do zasady orzeczenie wydane wpastwie, wktrym doszo do rozpoznania sprawy zakoczonej prawomocnym wyrokiem. Jego uchylenie lub zmiana to wyczna prerogatywa pastwa wydania wyroku. Oba pastwa zobowizay si do zawiadamiania wjak najkrtszym czasie owszystkich okolicznociach mogcych mie wpyw na wykonywanie orzeczenia. Pastwo wydania wyroku ma obowizek zawiadomi drug stron wszczeglnoci oamnestii oraz uchyleniu lub zmianie orzeczenia przejtego do wykonania, za pastwo wykonania wyroku zawiadamia pastwo wydania wyroku owykonaniu orzeczenia (art. 92 umowy). Wprzepisie art. 93 ust. 1-3 umowy zwarte s uregulowania ocharakterze policyjno-porzdkowym, zwizane zprzekazaniem skazanego organom pastwa wykonania wyroku. Jako takie nie s one interesujce dla omawianej tematyki. Na uwag zasuguje natomiast ust. 4 tego przepisu, przewidujcy moliwo odroczenia przekazania skazanego przez pastwo wydania wyroku, ju po formalnym przejciu wykonania orzeczenia przez drug stron. Moe to nastpi z dwch powodw, a to w celu przeprowadzenia postpowania karnego wzwizku zinnym przestpstwem albo wcelu wykonania kary pozbawienia wolnoci lub rodka zabezpieczajcego orzeczonego na terytorium pastwa wydania wyroku za inne przestpstwo. Decyzje wtym przedmiocie podejmowa bd organy konstytucyjne, a to Ministerstwo Sprawiedliwoci RP oraz Ministerstwo Sprawiedliwoci i Prokuratura Generalna Ukrainy (art. 3 ust. 2 umowy). Wprzypadku wyraenia przez pastwo wydania wyroku zgody na przejcie wykonania orzeczenia, skazany co do zasady nie moe by cigany, skazany ani poddany winny sposb ograniczeniu wolnoci wzwizku zczynem popenionym przed przekazaniem, ktrego nie dotyczy zgoda na przejcie wykonania (art. 94 ust. 1 umowy). Chodzi omoliwo wszczcia postpowania karnego, wykonania kary lub rodkw zabezpieczajcych co do czynw popenionych przez skazanego na terenie pastwa wykonania wyroku, rzecz jasna przed przejciem przez to pastwo wykonania kary lub rodka zabezpieczajcego. Skazany mg je popeni zarwno przed prawomocnym skazaniem przez pastwo wydania wyroku, jak ipo uprawomocnieniu si takiego orzeczenia. Jeli natomiast taki skazany dopuci si przestpstwa na terytorium pastwa wydania wyroku lub orzeczono wobec niego (za inne przestpstwo) kar pozbawienia wolnoci lub rodek zabezpieczajcy, to jak zaznaczono wyej, pastwo wydania wyroku moe po przejciu wykonania orzeczenia przez pastwo wykonania wyroku od-
244
Stanisaw Urban
roczy przekazanie skazanego. Ogranicze, oktrych mowa wust. 1, nie stosuje si, jeeli pastwo wydania wyroku wyrazi zgod na wszczcie postpowania karnego, wykonania kary lub rodkw zabezpieczajcych albo przekazany skazany pozosta wpastwie wykonania wyroku duej ni 30 dni po ostatecznym zwolnieniu, chocia mia prawo img terytorium tego pastwa opuci, albo gdy po opuszczeniu tego pastwa dobrowolnie tam powrci. Tre art. 95 jest logiczn konsekwencj wczeniejszych unormowa, wtym wszczeglnoci art. 82, art. 84, art. 85 iart. 87 umowy. Pastwo wydania wyroku, wystpujc zwnioskiem oprzejcie jego wykonania, zobowizane jest zaczy dokumenty, oktrych mowa wart. 95 ust. 2 pkt 1-7, wtym midzy innymi orygina albo powiadczony odpis orzeczenia zaopatrzonego wpotwierdzenie prawomocnoci iwykonalnoci (pkt 1), tekst zastosowanych przepisw prawnych, jak rwnie przepisw dotyczcych warunkowego zwolnienia (pkt 2), zawiadczenie ookresie pozbawienia wolnoci lub stosowania rodkw zabezpieczajcych, ktry podlega zaliczeniu (pkt 4), czy protok sporzdzony przy udziale skazanego, zawierajcy jego zgod na przejcie wykonania orzeczenia (pkt 5). Jeeli zwnioskiem wystpuje pastwo wykonania wyroku, zobowizane jest zaczy informacje imateriay wymienione wpunktach 3, 6 i7 ustpu 2 oraz pismo zawierajce zgod skazanego. Ta dysproporcja uzasadniona jest faktem, i informacjami imateriaami wymienionymi wpunktach 1, 2 i4 ustpu 2 dysponuje wycznie pastwo wydania wyroku. Std unormowanie zawarte wart. 95 ust. 4, i wwypadku uwzgldnienia wniosku zoonego przez pastwo wykonania wyroku, pastwo wydania wyroku docza do swojej zgody powysze dokumenty. Dla oceny przez pastwo wykonania wyroku, czy zachodz przesanki przejcia orzeczenia do wykonania, szczeglne znaczenie prcz oryginau albo powiadczonego odpisu orzeczenia zaopatrzonego w potwierdzenie prawomocnoci iwykonalnoci ma zacznik wpostaci tekstu zastosowanych przepisw prawnych, jak rwnie przepisw dotyczcych warunkowego zwolnienia oraz zawiadczenie ookresie pozbawienia wolnoci lub stosowanych rodkw zabezpieczajcych, ktre podlegaj zaliczeniu. Te informacje i materiay pozwalaj sdowi pastwa wykonania wyroku, abdzie to waciwy sd okrgowy (art. 611 k.p.k.), wsposb prawidowy uksztatowa wymiar podlegajcej wykonaniu kary pozbawienia wolnoci lub rodka zabezpieczajcego, czyli zgodny zprawem krajowym irwnoczenie wwymiarze niepogarszajcym sytuacji skazanego wstosunku do orzeczenia zapadego wpastwie wydania wyroku. Skazany wokrelonej sytuacji moe te liczy na uzyskanie zwolnienia zreszty kary na korzystniejszych warunkach (art. 84 ust. 1-4 umowy). W przypadku uznania przez stron wezwan przekazanych danych i dokumentw za niewystarczajce, zwraca si ona oich konieczne uzupenienie. Wtym celu wezwana strona moe ustali stosowny termin, ktry na uzasadniony wniosek moe by przeduony. Wprzypadku braku uzupenienia roz-
strzyga si wniosek na podstawie posiadanych danych idokumentw. Rodzi si wszake pytanie, aco jeli otrzymane przez stron wezwan dane idokumenty nie s wystarczajce do rozpoznania wniosku. Przepis art. 85 umowy nie przewiduje odmowy rozpoznania wniosku oprzejcie wykonania orzeczenia ztej przyczyny, azatem wtakiej sytuacji przyjdzie zwrci wniosek. Znaczenie omawianej Umowy o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych niewtpliwie nabierze znaczenia w zwizku ze z organizowanymi na stadionach Polski i Ukrainy mistrzostwami Europy wpice nonej EURO 2012. Naley liczy si ze wzmoonym ruchem transgranicznym iprzemieszczaniem si duych grup kibicw zobu krajw, co zkolei rodzi niebezpieczestwo popeniania przestpstw, wszczeglnoci przeciwko porzdkowi ibezpieczestwu publicznemu, yciu izdrowiu czy przeciwko mieniu. W takiej sytuacji dochodzi bdzie do skazywania obywateli jednej strony przez sdy drugiego pastwa, a tym samym aktualnoci nabior przepisy oprzejmowaniu orzecze do wykonania.
Marek Konopczyski
DLACZEGO TAK TRUDNO BY KURATOREM SDOWYM I PEDAGOGIEM JEDNOCZENIE?
...Wysilajc nieco wyobrani, mona porwna funkcjonowanie wspczesnych pastw europejskich do dziaania liberalnych rodzicw, ktrzy zjednej strony zracji wyznawanej filozofii wychowawczej i swojego zawodowego zapracowania, nie zajmuj si specjalnie swoimi dziemi dajc im wzamian szerok wolno, zdrugiej za brak naleytej troski rekompensuj im (amoe sobie?) poprzez mniej lub bardziej udane prby zaspakajania coraz to nowych potrzeb materialnych (rzadziej innej natury). Jednoczenie jednak ci symboliczni rodzice, wbrew goszonym hasom, nie prowadz dyskusji irozmw wychowawczych, aprzede wszystkim na rozmaite wymylne sposoby kontroluj swoj progenitur, akady zauwaony wyraz niesubordynacji czy zachowa nieakceptowanych od razu surowo ibezdyskusyjnie karz. Smutny fina takiego funkcjonowania rodzin opisa ju wswoich pracach S. Freud, doszukujc si wnim przyczyn rozmaitych rodzinnych dewiacji inasilajcych si wich nastpstwie patologii spoecznych... Chciabym powyszy fragment mojego niedawnego (grudzie 2011) wystpienia, otwierajcego Europejski Kongres Zapobiegania Przestpczoci zorganizowany wWarszawie na zakoczenie Polskiej Prezydencji wUnii Europejskiej, uczyni mottem do zaprezentowanej poniszej refleksji odnoszcej si do trwajcych polemik i dyskusji na temat uzdrowienia polskiego systemu sdowniczego, a cilej rzecz ujmujc uzdrowienia polskiego systemu wykonywania kary. Od wielu lat trwa zacieky spr wok pojcia iroli kary bdcej najistotniejszym fundamentem aplikacyjnym nauk prawnych inauk owychowaniu (resocjalizacji) ijednoczenie jednym zzasadniczych mechanizmw przyjtej od zarania wiekw zasady regulacji stosunkw spoecznych. w spr wswojej warstwie populistycznej (medialnej czy politycznej) sprowadza si do licznych wywoujcych publiczne emocje dyskursw dotyczcych zakresu imocy karania, dzielc interlokutorw na dwa przeciwstawne obozy: liberaw ikonserwatystw. Tym pierwszym przypisuje si intencje chci zmniejszenia poziomu karania, aprzez to zbyt pobaliwy stosunek do zachowa odbiegajcych od
248
Marek Konopczyski
normy prawnej, drudzy natomiast, poprzez fakt domagania si zaostrzania kar kryminalnych ipenalizacji coraz to nowych przejaww spoecznych niesubordynacji normatywno-aksjologicznych, odbierani s jako stranicy praworzdnoci. Na og do grona liberaw zalicza si przedstawicieli zawodw pedagogicznych, psychologicznych i socjologicznych, natomiast konserwatystami w opinii spoecznej pozostaj przedstawiciele nauk prawnych. Wrodowiskach intelektualistw (gwnie naukowcw: prawnikw, pedagogw, psychologw isocjologw) toczce si dyskusje nie dotycz jednak wswojej istocie liberalizacji lub zaostrzenia podejcia do rozmaitych zachowa przestpczych, ale przede wszystkim troski o urealnienie iuwspczenienie roli iefektw spoecznych wymierzanej kary. Mamy niewtpliwie jednak do czynienia z pewnym sporem merytorycznym odnoszcym si do fundamentalnej bazy wielowiekowego funkcjonowania zorganizowanej spoecznoci ludzkiej. Spr ten posiada wielorakie uwarunkowania inie sposb je wszystkie choby zasygnalizowa w niniejszej krtkiej wypowiedzi. Skupi si wic na przyczynie, ktra komplikuje wzajemne merytoryczne zrozumienie si dwch doskonale wyksztaconych i dziaajcych w jednej strukturze organizacyjnej, grup zawodowych. Jedna ztych grup ma poprzez ten fakt utrudnione funkcjonowanie merytoryczne polegajce na nierozpoznawaniu (nierozumieniu?) przez czonkw drugiej grupy mniej lub bardziej wymiernych pedagogicznych efektw pracy zawodowej nieposiadajcych charakteru administracyjno-formalnego (urzdowych sprawozda idokumentw). Najwyraniejsza linia sporu co do roli i wspczesnej efektywnoci spoecznej kary przebiega w gowach przedstawicieli dwch profesji: prawnikw-sdziw ipedagogw-kuratorw sdowych. Genezy tego stanu rzeczy naley upatrywa jak si wydaje w teoretyczno-aksjologicznej bazie ksztacenia obu profesji, rnicej si zasobem treci bdcych podstaw mylenia o tym samym przedmiocie czy podmiocie poznania. Gdybymy spojrzeli na problem zgodnie ze wspczesn psychologiczn wiedz naukow, to musielibymy uzna, e podstaw nie tylko naszej analizy iinterpretacji otaczajcej rzeczywistoci, ale przede wszystkim naszej osobowoci jest wiedza bdca wswojej istocie treci struktur poznawczych i osobowociowych czowieka. Mwic inaczej, to wanie informacje uzyskiwane wtoku naszego rozwoju edukacyjnego ispoecznego, uhierarchizowane i ustrukturalizowane w postaci wiedzy profesjonalnej stanowi nie tylko tre naszego stosunku do rzeczywistoci ipodstaw naszych decyzji merytorycznych, ale przede wszystkim, tworz nasz osobowo w jej wymiarze pragmatyczno-egzystencjalnym i normatywno-aksjologicznym.
Dlaczego tak trudno by kuratorem sdowym i pedagogiem jednoczenie?
249
Nauki prawne od lat uznaj kar za aprioryczny fundament sprawiedliwoci spoecznej, doszukujc si w swojej bazie teoretycznej przede wszystkim jej retrybutywnych isprawiedliwociowo-naprawczych funkcji. Uniwersyteckie ksztacenie prawnicze wswoim zakresie rozstrzygajcym przesiknite zjednej strony owieceniow Wolterowsk doktryn wolnej woli sprawcy ipozostajcej zni wcisym zwizku retrybutywnoci kary, zjej pniejszymi XX-wiecznymi egzystencjalnymi mutacjami, zdrugiej za behawioraln wizj funkcjonowania czowieka ispoeczestwa, do jednoznacznie definiuje przedmiot poznania. Tego typu podejcie ujmuje czowieka i jego spoeczne funkcjonowanie przede wszystkim w kategoriach jego reakcji, zachowa i postaw. Wprawdzie nauki prawne korzystaj zwiedzy psychologicznej isocjologicznej okrelajcej istot etiologii, fenomenologii inastpstw ludzkich zachowa, ale ow wiedz traktuj na og jako punkt wyjcia do okrelenia stopnia winy, anie jako baz stanowic istot zagadnienia, zktrej wynika inne ni normatywne rozwizanie problemu (zwyjtkiem zapisw kodeksowych ograniczajcych lub wyczajcych odpowiedzialno sprawcy). Istot mylenia prawniczego w jego wymiarze karnistycznym pozostaje wic zawsze okrelanie stopnia winy iadekwatnego do niej wymiaru kary. Zakorzenione w doktrynie nauk prawnych gbokie przekonanie, e zachowanie czowieka jest trwale modyfikowalne pod wpywem formalnych zewntrznych naciskw, anajskuteczniejsz metod owej modyfikacji jest zastosowanie okrelonej kary, ktra zzaoenia teoretycznego ma przynie okrelone pozytywne rezultaty, stanowi podstawowy wyznacznik sporu merytorycznego pomidzy prawnikami-sdziami a pedagogami-kuratorami sdowymi. Spr ten na og nie oglda wiata dziennego, gdy role zawodowe penione przez przedstawicieli obu profesji taki spr wzasadzie wykluczaj. Bowiem to prawnicy-sdziowie decyduj formalnie imerytorycznie wsposb niezawisy isamodzielny, azadaniem osb wykonujcych postanowienia sdu, a wic kuratorw sdowych czy wychowawcw rozmaitych placwek resocjalizacyjnych pozostaje sumienne dopilnowanie wykonywania kary, ktra zdaniem nauk prawnych ju sama wsobie zawiera potencja pozytywnej trwaej zmiany. Zdaniem pedagogw rzecz ma si jednak inaczej. Pedagodzy wswoim ksztaceniu uniwersyteckim otrzymali zgoa inn, co nie znaczy, lepsz czy gorsz wiedz. Wiedz opart na humanistycznych koncepcjach wizji czowieka i jego indywidualnego i spoecznego funkcjonowania. Wizja ta oparta jest na gwnych paradygmatach XX wieku, takich jak: psychodynamizm, kognitywizm, interakcjonizm, nurty psychologii humanistycznej, czy koncepcje wielowymiarowe. Wiedza
250
Marek Konopczyski
ta dowodzi, e kary nie s wstanie zmieni na trwae czowieka, ajedynie przymusi go do pozorowania, udawania, e si zmieni. Dowodz rwnie, e trwa zmian nie osiga si regulacjami formalnymi, a jedynie mudn prac wychowawcz, opiekucz, terapeutyczn, opart na zaoeniu niezbdnoci profesjonalnej pomocy czowiekowi w jego przemianach tosamociowych. Pomocy, opieki, wychowania, a nie nadzoru czy dozoru, jakkolwiek tych czynnoci przybierajcych wpraktyce wymiar administracyjno-formalny bymy nie nazwali. Dowodzi rwnie, e czowiek nieprzystosowany spoecznie (np. zainicjowany przestpczo) posiada silne psychologiczne mechanizmy obronne, ktre powoduj, e zazwyczaj nie uznaje zasadnoci otrzymanej kary itraktuje j jako jawn niesprawiedliwo wymierzon przeciwko niemu, aeby t perspektyw percepcyjn zmieni trzeba usilnie imiesicami znim wychowawczo pracowa, zyskujc przede wszystkim jego zaufanie ina tej bazie wspomagajc jego rozwj. Pedagodzy wiedz, e na og bardzo trudno to osign w warunkach naturalnego rodowiska podopiecznego nie wspominajc oizolacji wiziennej. Nie jest prawd, jak niektrzy twierdz, e wspczesna pedagogika nie uznaje kary jako formuy poprawiania czowieka. Dostrzega wprawdzie przewag sprawcz wduszej perspektywie czasowej nagradzania nad karaniem, ale wuzasadnionych przypadkach akceptuje rwnie dominacj karania. Pedagodzy jednak, wprzeciwiestwie do prawnikw, inaczej interpretuj rol kary. Dla nich ukaranie kogo jest jedynie pretekstem, swoistym rodkiem do uzyskania okrelonego celu wychowawczego, ktrym zawsze jest rozwj podopiecznego, anie chwilowa zmiana jego zachowa, gdy ta nie stanowi celu wychowawczego samego wsobie. Pedagodzy wiedz rwnie, e kada kara, aby speniaa swoje cele wychowawcze czy poprawcze musi by rwnowaona nagrod iwumiejtnym bilansie stosowania kar inagrd zaklta jest istota procesu wychowania czy resocjalizacji, procesw, ktrych celem zawsze bdzie wszechstronny rozwj indywidualny i spoeczny podopiecznego bez potrzeby zawania go wycznie do sfery behawioralnej. Dla nauk prawnych tego rodzaju wiedza ma charakter czysto teoretyczny inie stanowi istoty praktyki. Dla nauk pedagogicznych jest to natomiast fundament ustanawiajcy praktyk postpowania. Dlatego te tak trudno jest przedstawicielom obu dyscyplin znale wsplny jzyk. Oczywicie zaprezentowana refleksja znatury rzeczy ma charakter uoglnienia problemu. Istnieje rwnie wiele przykadw odmiennych, ukazujcych wsplne poszukiwanie rozwiza idaleko idce porozumienie merytoryczne. Analizujc problem z perspektywy statystycznej (ilociowej, a nie jakociowej) mona zauway, e istniej nike szanse uniknicia wchwili
Dlaczego tak trudno by kuratorem sdowym i pedagogiem jednoczenie?
251
obecnej rnic interpretacyjno-definicyjnych, a tym samym dwojakiego podejcia prawnikw ipedagogw do tej samej rzeczywistoci wramach struktury organizacyjnej polskiego sdownictwa. Wydaje si jednak rwnie, e pojawiajce si ostatnio pomysy organizacyjnego przyporzdkowania kuratorw sdowych resortowi pomocy spoecznej czy wczenia ich wstruktury wiziennictwa nie doprowadz do istotnej merytorycznie systemowej zmiany. Problem pozostanie ten sam. Prby jego rozwizania powinny mie charakter merytoryczny, a nie formalny. Niewtpliwie naley zastanowi si nad modyfikacj teoretycznej formuy ksztacenia idoskonalenia zawodowego przedstawicieli obu zawodw zjednoczesnym pooeniem nacisku na jej aplikacyjny charakter. Sam pamitam, jak kiedy znakomicie funkcjonoway podyplomowe studia z zakresu pedagogiki resocjalizacyjnej dla sdziw wydziaw rodzinnych idla nieletnich prowadzone przez uczelnie pedagogiczne. Moe warto wrci do tego pomysu? Jestem jednak przekonany, e spr merytoryczny pomidzy przedstawicielami obu zawodw bdzie trwa dopty, dopki decydenci polityczni iadministracyjni naszego kraju nie zrozumiej, e problem patologii spoecznych, atym samym przestpczoci jest problemem natury pedagogiczno-wychowawczej, anie natury formalno-prawnej itylko wsposb pedagogiczny (wychowawczy, resocjalizacyjny) mona prbowa go minimalizowa i rozwizywa. Wwczas przekonanie kuratorw-pedagogw, e ich wiedza i kompetencje merytoryczne s mao przydatne wich pracy zawodowej ulegnie zasadniczej zmianie. Myl, e maj czciowo racj ci kuratorzy-pedagodzy, ktrym ich sytuacja zawodowa przypomina funkcjonowanie emigrantw na obczynie, ktrych jzyk, umiejtnoci, sposb mylenia o rzeczach istotnych, nie szczeglnie interesuje tubylcw, ktrzy itak s usiebie iceni przede wszystkim to co wasne. Ijeli ju tubylcy pozwalaj emigrantom funkcjonowa zawodowo, to tylko na warunkach ustalanych przez siebie Idlatego trudno by kuratorem sdowym ipedagogiem jednoczenie!
WSPOMNIENIE O PROF. ZW. DR. HAB. ANDRZEJU MARKU

(ZMARYM 13 LUTEGO 2012 R.)
Wdniu 22 lutego wUniwersytecie Mikoaja Kopernika wToruniu odbya si uroczysto pogrzebowa Profesora zw. dr. hab. Andrzeja Marka, jednego znajwybitniejszych polskich profesorw nauk prawnych, specjalizujcego si wzakresie prawa karnego ikryminologii. Wuroczystoci tej, oprcz rodziny inajbliszych przyjaci Profesora, wzio udzia wielu profesorw z wydziaw prawa uniwersytetw polskich, atake innych wydziaw. Zasugi Profesora dla nauki polskiej przedstawili wswoich wystpieniach m.in. Rektor Uniwersytetu Mikoaja Kopernika, Dziekan Wydziau Prawa i Administracji oraz wiele innych osb. Wwystpieniach tych podkrelano, e Profesor Andrzej Marek by wybitn osobowoci wpolskiej nauce. Jego dziea zzakresu nauk penalnych, azwaszcza prawa karnego materialnego ikryminologii, wniosy wielki wkad do nauki polskiej oraz znane s wwielu krajach na wiecie. Jest niezaprzeczalnym autorytetem naukowym imoralnym zasugujcym na najwysze zaszczyty. Profesor Andrzej Marek urodzi si 9 maja 1940 r. wBrzozowie. W1964 r. ukoczy Wydzia Prawa Uniwersytetu Mikoaja Kopernika wToruniu uzyskujc tytu magistra prawa. W1968 r. obroni prac doktorsk Stopie spoecznego niebezpieczestwa czynu jako podstawa umorzenia postpowania karnego przed Rad Wydziau Prawa Uniwersytetu Mikoaja Kopernika wToruniu uzyskujc stopie naukowy doktora nauk prawnych. W1972 r., na podstawie rozprawy habilitacyjnej Warunkowe umorzenie postpowania wpolskim ustawodawstwie karnym, nagrodzonej wkonkursie miesicznika Pastwo iPrawo oraz pozostaego dorobku naukowego, Rada Wydziau Prawa Uniwersytetu dzkiego nadaa Mu stopie doktora habilitowanego nauk prawnych wzakresie prawa karnego materialnego. W1979 r. zosta profesorem nadzwyczajnym nauk prawnych, aw1985 r. profesorem zwyczajnym nauk prawnych. Profesor Andrzej Marek od 1964 r. by zatrudniony na Wydziale Prawa iAdministracji Uniwersytetu Mikoaja Kopernika wToruniu przechodzc kolejno od asystenta, adiunkta, docenta iprofesora nadzwyczajnego do profesora zwyczajnego. W okresie tego zatrudnienia peni liczne funkcje akademickie. Wlatach 1973-1975 by prodziekanem, awlatach 1978-1981 Dziekanem Wy-
254
Wspomnienie
dziau Prawa iAdministracji. Przez 11 lat (1979-1990) peni funkcj Dyrektora Instytutu Prawa Karnego iKryminologii. Po likwidacji instytutw w1990 r., do 2010 r. peni funkcj Kierownika Katedry Prawa Karnego iKryminologii, nastpnie przeszed na emerytur, lecz nadal pracowa wtej Katedrze. Przez wiele lat by czonkiem Senatu UMK jako przedstawiciel Wydziau Prawa iAdministracji. Profesor Andrzej Marek prowadzi wykady na wielu uniwersytetach na wiecie. Jego zainteresowania naukowe byy rozlege i obejmoway szeroko pojte prawo karne, wtym take prawo karne procesowe, prawo wykrocze, kryminologi iwiktymologi. Rozwija je nie tylko wkraju, lecz take podczas licznych pobytw zagranicznych. Spord nich naley wymieni: roczny pobyt w Stanach Zjednoczonych w roku akademickim 1976/77, na podstawie konkursowego stypendium przyznanego przez American Council of Learned Societies, z afiliacj w Uniwersity of Pennsylvania w Filadelfii i w University of Southern California w Los Angeles, 6-miesiczne stypendium badawcze wInstytucie Maxa Plancka Midzynarodowego iPorwnawczego Prawa Karnego wFreiburgu w1985 r. oraz kolejne stypendia badawcze wtym Instytucie naUniwersytecie wKolonii (1990, 1993, 1999). Wyrazem wysokiej oceny iprestiu Profesora Andrzeja Marka byo trzykrotne zaproszenie Go wcharakterze profesora wystpujcego przez Uniwersytet wMunster (semestry zimowe 1989/1990, 1002/1993) oraz przez Uniwersytet wEdynburgu (semestr zimowy 1990/1991). Podkrelenia wymagaj take liczne Jego pobyty wInter University Centre w Dubrowniku jako wykadowcy i uczestnika seminariw wiktymologicznych, kilkakrotny udzia wseminariach organizowanych przez Instituto Superiore Internationale di Science Criminali wSyrakuzach (Instytut AIDP), a ostatnio udzia w polsko-niemieckich seminariach organizowanych przez Europejski Uniwersytet Viadrina we Frankfurcie nad Odr iUniwersytet im. Adama Mickiewicza wPoznaniu. Naley do tego doda uczestnictwo Profesora Andrzeja Marka wkongresach isympozjach prawa karnego, kryminologii iwiktymologii (m.in. wBudapeszcie, Hamburgu, Lizbonie, Wiedniu, Sztokholmie iZagrzebiu) oraz wykady gocinne wwielu orodkach naukowych. Na kongresach isympozjach midzynarodowych wygasza referaty, ktre spotykay si zzaciekawieniem iuznaniem naukowym. Wswych referatach podejmowa najtrudniejsze tematy zzakresu prawa karnego, kryminologii iwiktymologii. Na szczeglne podkrelenie zasuguje aktywno Profesora wzakresie tworzenia ireformowania prawa karnego. Jej przejawem by udzia wpracach Komisji do spraw Reformy Prawa Karnego, ktra opracowaa projekt kodeksu karnego z1997 r. (1989-1996) oraz Komisji powoanej przez Prezydenta RP wsprawie nowelizacji kodeksu karnego (2001-2002). Jako ekspert uczestniczy, wlatach 2002-2004, wpracach Nadzwyczajnej Komisji Sejmu do Spraw Zmian wKodyfikacji (podkomisja prawa karnego), nastpnie przewodniczy zespoo-
Wspomnienie
255
wi prawa karnego materialnego wKomisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego przy Ministrze Sprawiedliwoci (2004-2005). Wramach swojej dziaalnoci dydaktycznej Profesor Andrzej Marek prowadzi wykady zprawa karnego materialnego iprocesowego, prawa wykrocze ikryminologii, atake oblegane przez studentw seminaria magisterskie. Jego wykady zawsze cieszyy si du popularnoci. Na szczeglne podkrelenie zasuguj wielkie osignicia Profesora wksztaceniu kadr naukowych. By bowiem promotorem szesnastu pomylnie zakoczonych przewodw doktorskich, peni funkcj recenzenta wwielu przewodach doktorskich, habilitacyjnych iprofesorskich oraz opiniowa wnioski dotyczce powoania na stanowiska profesora dla wielu polskich uczelni. Jako stay opiniodawca Centralnej Komisji do Spraw Stopni Naukowych iTytuu Naukowego przygotowywa opinie dotyczce zatwierdzania uchwa onadaniu stopnia doktora habilitowanego oraz wnioskw onadanie tytuu profesora wikszoci profesorw prawa karnego czynnych obecnie na polskich uniwersytetach (cznie 30 takich opinii). Recenzowa rwnie wnioski o nadanie tytuu doktora honoris causa Prof. dr. hab. H.J. Schneiderowi (Uniwersytet dzki, 1990) iProf. dr. hab. H.J. Hirscherowi (UAM wPoznaniu, 1991). Za zasugi dla rozwoju nauki, zaangaowanie w procesy legislacyjne oraz prac na rzecz rodowiska akademickiego, Profesor Andrzej Marek zosta uhonorowany krzyem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Zotym Krzyem Zasug, Medalem Komisji Edukacji Narodowej, a take licznymi nagrodami Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego oraz Rektora Uniwersytetu Mikoaja Kopernika wToruniu, przyznanym za wybitne osignicia naukowe. Profesor Andrzej Marek by czonkiem midzynarodowych ikrajowych organizacji naukowych. Naley tu wymieni: International Association of Penal Law (sekcja polska, od 1968 r.), International Society of Cryminology (od 1977 r.), World Society of Victimology (od 1979 r.), Towarzystwo Naukowe Prawa Karnego zsiedzib wWarszawie, Polskie Towarzystwo Kryminologiczne im. St. Batawii wWarszawie oraz Towarzystwo Naukowe wToruniu. Wrodowisku naukowym Profesor Andrzej Marek cieszy si wielkim uznaniem nie tylko zpowodu rozlegej wiedzy naukowej, lecz take zuwagi na Jego wyjtkow rzetelno, obiektywizm i yczliwo. Jako nauczyciel akademicki, zpowodu niekwestionowanego autorytetu naukowego, darzony by autentycznym szacunkiem zarwno przez kadr naukowo-dydaktyczn, jak istudentw. Dorobek naukowy Profesora Andrzeja Marka jest imponujcy, obejmuje ponad 300 publikacji iekspertyz, wtym wiodce podrczniki do nauk prawa karnego iprawa wykrocze, na ktrych podstawie ksztatoway si inadal si ksztatuj liczne pokolenia studentw prawa, atake stosunkowo obszerny komentarz do kodeksu karnego, wykorzystywany zwaszcza przez praktykw. Nieprzecitno formatu naukowego prof. Andrzeja Marka powoduje, e dokonanie syntetycznej oceny oraz przedstawienie wszystkich zasadniczych
256
Wspomnienie
cech wyrniajcych Jego dorobek naukowy nie jest atwe. Wtej sytuacji mona przedstawi tylko niektre znich. 1. W dorobku naukowym prof. A. Marka uderza rozlego tematyki badawczej. Jej zakres ilustruj Jego publikacje wykonane w sposb nowatorski itwrczy, tak pod wzgldem merytorycznym, jak imetodologicznym. 2. Analizujc ewolucj docieka naukowych A. Marka, nie trudno zauway, e po uzyskaniu tytuu naukowego profesora nastpio wyrane przesunicie akcentw wkierunku syntezy iuoglnienia, budowania teorii, anawet tworzenia filozofii podstawowych problemw prawa karnego materialnego, kryminologii iwiktymologii. Przykadem mog by dziea: Prawo karne, Zagadnienia teorii ipraktyki, Prawo karne (9 wyda), Podstawy prawa karnego iprawa wykrocze oraz wiele publikacji wjzykach obcych. 3. Cech twrczoci naukowej prof. A. Marka byo denie do czenia teoretycznego rozwoju Jego docieka naukowych z aktualnymi potrzebami praktyki, ktrym teoria musi suy. Dowodem tego s liczne, pionierskie publikacje, wktrych znajduj odbicie takie instytucje, jak: warunkowe umorzenie postpowania wpolskim ustawodawstwie karnym iobrona konieczna wprawie karnym, obowizek naprawienia szkody iinne. 4. Praca naukowa prof. A. Marka charakteryzowaa si wyjtkowo jasnym i precyzyjnym okreleniem celu bada i analiz, gbok znajomoci realiw badanego problemu, precyzyjn, wielokierunkow, wielopaszczyznow iwieloaspektow analiz podjtego tematu oraz klarownym wskazaniem konkretnych propozycji przydatnych wpraktyce. Dobitnym tego przykadem mog by prace dotyczce instytucji karnomaterialnych wykrocze, przestpstw izjawisk kryminogennych. 5. Znamienn cech twrczoci A. Marka jest autonomiczno mylenia naukowego. Wbrew funkcjonujcym schematom czy stereotypom, Profesor wykazywa bezpodstawno i bdno wielu koncepcji karnomaterialnych ikryminologicznych cakowicie nieadekwatnych do dzisiejszej rzeczywistoci. Przykadem tego s liczne prace Profesora, wktrych silnie akcentuje potrzeby zmiany koncepcji przeciwdziaania wspczesnej przestpczoci, warunkujcej konieczno modyfikacji modeli wymiaru i wykonania kary oraz kierunkw dziaa praktycznych wtym zakresie. Profesor A. Marek by pracownikiem naukowym wielkiego formatu, ktrego dziaalno naukowa wykraczaa daleko poza granice naszego kraju. By wybitnym teoretykiem zzakresu prawa karnego ikryminologii, atake nauk pokrewnych, twrc licznych podstawowych wskali wiatowej koncepcji, znanym icytowanym wnajwaniejszych dzieach na wiecie zzakresu prawa karnego, kryminologii iwiktymologii. Dobitnym dowodem wysokiej pozycji wpolskiej nauce prawa karnego ipowszechnego uznania wrodowisku naukowym byo powierzenie prof. Andrzejowi Markowi funkcji Redaktora Naczelnego 11-tomowego Systemu prawa karnego.
Wspomnienie
257
Jest to przedsiwzicie bez precedensu w caej historii nauki prawa karnego w Polsce. Zaangaowana w nim jest polska profesura prawa karnego, liczni doktorzy idoktorzy habilitowani ze wszystkich orodkw akademickich. Skupienie wysikw tak wielkiej rzeszy pracownikw na rzecz realizacji tego projektu byo moliwe jedynie dziki wielkiemu autorytetowi Profesora Andrzeja Marka izaufaniu wskuteczno Jego kierownictwa. Przedsiwzicie to realizowane jest zduym powodzeniem, gdy ukazay si ju cztery tomy, akolejne uka si wkrtce. Wielki al, e nie dane Mu byo dokoczenie tego wielkiego dziea. Wybitne osignicia Prof. zw. dr. hab. Andrzeja Marka na polu naukowym, dydaktycznym iorganizacyjnym, aszczeglnie wzakresie prawa karnego materialnego, kryminologii iwiktymologii wpeni przemawiaj za oddaniem Mu hodu jako Wielkiemu Czowiekowi, Naukowcowi iHumanicie. By Czowiekiem yczliwym, wymagajcym od siebie iinnych. Cze Jego Pamici! Stanisaw Pikulski
MIROSAWA MELEZINI (RED.), KARY I RODKI KARNE. PODDANIE SPRAWCY PRBIE, SYSTEM PRAWA KARNEGO TOM 6, C.H. BECK, WARSZAWA 2010
Ksika Kary i rodki karne. Poddanie sprawcy prbie jest jednym z planowanych jedenastu dzie przedstawiajcych cao systemu polskiego prawa karnego. Prezentowany tom 6 Systemu Prawa Karnego przedstawia problematyk karn rodkw karnych oraz rodkw probacyjnych, rozumianych jako przewidziana przez prawo konsekwencja pocignicia sprawcy do odpowiedzialnoci karnej wskutek popenienia zawinionego czynu zabronionego. Publikacja skupia zagadnienia dotyczce poszczeglnych rodkw reakcji prawnokarnej istanowi dopenienie problemw oglnych nauki o karze, ktrym powicony zosta tom 5 Systemu Prawa Karnego. Zauway naley, i przedmiotowa problematyka doczekaa si wielu publikacji, jednak niniejsza monografia jest pierwsz na rynku, ktra de facto moe stanowi kompendium koniecznych wiadomoci zzakresu kar, rodkw karnych ipoddania sprawcy prbie. W pracach nad szstym tomem Systemu Prawa Karnego uczestniczyli jedni znajwybitniejszych znawcw prawa karnego wPolsce: Wojciech Cielak, Violetta Konarska-Wrzosek, Jerzy A. Kulesza, Barbara Kunicka-Michalska, Stefan Lelental, Andrzej Marek, Mirosawa Melezini, Tomasz Oczkowski, Janusz Raglewski, Andrzej Sakowicz, Zofia Sienkiewicz, Jan Skupiski, Grayna B. Szczygie, Maria Szewczyk, Leszek Wilk oraz Wodzimierz Wrbel. Wynikiem ich prac jest szczegowe i wyczerpujce temat opracowanie, uwzgldniajce najnowsze orzecznictwo Sdu Najwyszego (wtym wiele orzecze niepublikowanych), Europejskiego Trybunau Spraw Czowieka, doktryn iliteratur. Autorzy dokonuj analizy prawnoporwnawczej rozwiza przyjtych wPolsce, jak iodwouj si do literatury iorzecznictwa obcojzycznego. Systematyka publikacji podzielona zostaa na trzy rozdziay. Dla uatwienia wporuszaniu si po monografii kady rozdzia rozpoczyna si spisem treci iliteratur uyt wposzczeglnych podrozdziaach. Rozdzia pierwszy zatytuowany Kary rozpoczyna si wywodem dr hab. Mirosawy Melezini na temat uwag oglnych osystematyzacji form reakcji karnej, wprowadzajcym czytelnika wsystematyk kar wprojektach Kodeksu karnego Polski Ludowej, Kodeksu
260
Recenzja
karnego z1932 r., Kodeksu karnego z1969 r., Kodeksu karnego z1997 r., Kodeksu karnego skarbowego i Kodeku wykrocze. Precyzyjnie sformuowane uwagi dotyczce historycznoprawnych aspektw ewolucji kary irodkw karnych idealnie wkomponowuj si wprzedmiotow problematyk, jak istanowi niewtpliwie istotne to dla obecnych rozwiza. Pomimo tego, e wspczesna systematyka rodkw reakcji karnej istotnie rni si od wyksztaconej wubiegych wiekach, to jak to trafnie wskazuje Autorka stanowi ona efekt niewtpliwego rozwoju prawa karnego itrudno byoby si do niej wzwizku ztym nie odwoywa. W rozdziale pierwszym opisane zostay kary, poczwszy od kary mierci, kary doywotniego pozbawienia wolnoci, kary 25 lat pozbawienia wolnoci, kary pozbawienia wolnoci, kary ograniczenia wolnoci, kary grzywny, akoczywszy na innych rodzajach kar, jak chociaby kara aresztu wojskowego, kara aresztu i kara nagany. Kady opis poszczeglnej kary jest bardzo dokadny i kompletny w swoich rozwaaniach. Osoby szczeglnie zainteresowane dokadnymi informacjami z zakresu konkretnych kar na pewno mog czu si usatysfakcjonowane bogatym historycznym wstpem oraz wzbogaceniem pracy odane statystyczne iwynikami bada. Przytoczone dane statystyczne, sigajce niejednokrotnie nawet do 1946 roku, jak chociaby wprzypadku umiejscowienia kary pozbawienia wolnoci na tle oglnej liczby skaza wlatach 1946-1969 niewtpliwie wpywaj na warto merytoryczn pracy, jak rwnie stanowi ciekawe ujcie praktyczne problemu. Rozdzia drugi zatytuowany rodki karne rozpoczyna si rwnie komentarzem dr hab. Mirosawy Melezini na temat rodkw karnych woglnoci. Przed szczegow analiz kolejnych rodkw karnych Autorka poczynia kilka uwag dotyczcych genezy irysu historycznego rodkw karnych (kar dodatkowych) oraz generalnych wiadomoci onich. Wdalszej czci wywodu Autorzy zajli si ju analiz poszczeglnych rodkw karnych, poczwszy od zakazu zajmowania okrelonego stanowiska, wykonywania okrelonego zawodu lub prowadzenia okrelonej dziaalnoci gospodarczej; zakazu prowadzenia dziaalnoci zwizanej z wychowaniem, leczeniem, edukacj maoletnich lub opiek nad nimi; idalej: obowizek powstrzymywania si od przebywania wokrelonych rodowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania si zokrelonymi osobami, zakaz zbliania si do okrelonych osb lub zakaz opuszczania okrelonego miejsca pobytu bez zgody sdu; zakaz wstpu na imprez masow; zakaz wstpu do orodkw gier i uczestnictwa w grach hazardowych; nakaz opuszczania lokalu zajmowanego wsplnie z pokrzywdzonym; zakaz prowadzenia pojazdw; przepadek; obowizek naprawienia szkody jako rodek karny; nawizka; wiadczenie pienine; podanie wyroku do publicznej wiadomoci; pozbawienie lub ograniczenie praw rodzicielskich lub opiekuczych; instytucja zwrotu korzyci majtkowych. Wtej czci odnajdujemy liczne odwoania do orzecznictwa oraz propozycje de lege ferenda wstosunku do obecnych rozwiza.
Recenzja
261
Cz znich stanowi niewtpliwie pozycj godn uwzgldnienia przez ustawodawc. Podkrelenia wymaga rwnie fakt, i wpublikacji tej mamy przytoczone rozwizania przewidziane wprojektach ustaw oraz wustawach wchodzcych wycie wroku wydania ksiki. Dlatego te uwzgldnia ona chociaby nowy rodek karny, ktry zosta wprowadzony do Kodeksu karnego na podstawie przepisu art. 5 pkt 5 ustawy zdnia 10 czerwca 2010 r. ozmianie ustawy oprzeciwdziaaniu przemocy w rodzinie oraz niektrych innych ustaw (Dz.U. Nr 125, poz. 842), ktra wesza wycie dnia 1 sierpnia 2010 r., wprowadzajc nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wsplnie z pokrzywdzonym. Zakaz wstpu do orodkw gier iuczestnictwa wgrach hazardowych wprowadzony do Kodeksu karnego (art. 39 pkt 2d) w2010 r. na mocy ustawy zdnia 19 listopada 2009 r. ograch hazardowych zosta rwnie uwzgldniony wniniejszej publikacji ijest on autorstwa wybitnego znawcy tematu dr. hab. Wodzimierza Wrbla, prof. Uniwersytetu Jagielloskiego. Pan Profesor pokusi si rwnie oopracowanie wniniejszej publikacji jeszcze drugiego rodka karnego, jakim jest zakaz wstpu na imprez masow, ktry potocznie bywa okrelany jako tzw. zakaz stadionowy. Autor pochyli si tu nad bardzo trudn zpraktycznego punktu widzenia kwesti konsekwencji niewykonania zakazu wstpu na imprezy masowe. Rozdzia trzeci zatytuowany Poddanie sprawcy prbie (rodki probacyjne) stanowi zbir form probacji, czyli rodkw stanowicych pewn form reakcji na popenione przestpstwo. Mowa tu owarunkowym umorzeniu postpowania karnego, warunkowym zawieszeniu wykonania kary oraz warunkowym przedterminowym zwolnieniu. Niniejszy rozdzia stanowi ostatni merytoryczn cz publikacji, ale bynajmniej nie mniej interesujc od pozostaych. Prof. dr hab. Andrzej Marek podj si wyjanienia zagadnie oglnych dotyczcych pojcia oraz form probacji odwoujc si wnich nie tylko do rozwiza na gruncie polskim, ale irwnie do amerykaskiego, iangielskiego systemu common law, ktry pod tym wzgldem znacznie wyprzedzi kontynentalne prawo europejskie, wktrym jak susznie wskaza to Pan Profesor reformy nastpiy znacznie pniej. Autorzy recenzowanego opracowania udzielili odpowiedzi na kluczowe zagadnienia, pojawiajce si przy wykadni prawa, jak iprzy ocenie istniejcych rozwiza. Nie odchodzili rwnie od spoecznie kontrowersyjnych itrudnych tematw, takich jak kara mierci, przy ktrej pochylili si nad rozwaeniem celowoci jej wprowadzenia wpolskim systemie prawnym. Pomimo e Polska od 1997 r. jest pastwem abolicjonistycznym, tj. od daty wejcia wycie Kodeksu karnego, to Autorka dr hab. Alicja Grzekowiak, ze wzgldu na podkrelany wopracowaniu ju wymiar midzynarodowy problemu podja si tego nieatwego tematu. Nie stawiaa wnim jednak oczywistych stwierdze ipozwolia na indywidualn ocen problemu, starajc si uj zagadnienie w jak najprecyzyjniejszy sposb, pozwalajc midzy innymi na jak najbardziej obiektywne
262
Recenzja
zobrazowanie sporw etycznych, toczcych si wok kary mierci. Niemniej jednak Autorka podja si wniniejszym opracowaniu polemiki ocharakterze prawnym, azwaszcza prawnokarnym, gdzie gwnym przedmiotem rozwaa stay si problemy penologiczne, zawierajce si zwaszcza wrozwaaniach, czy kara ta moe by uwaana za kar kryminaln wwietle wspczesnej koncepcji kary. W recenzowanej ksice dokonano pogbionej analizy kwestii kar, rodkw karnych irodkw probacyjnych. Omawiana publikacja stanowi nie tylko kompilacj pogldw doktryny iorzecznictwa wyksztaconych wprzecigu lat, ale jest gosem wdyskusji dotyczcej kar, rodkw karnych irodkw probacyjnych, przedstawiajc stanowisko Autorw. Przedmiotowa publikacja niewtpliwie przekracza ramy zwykego podrcznika istanowi pozycj godn polecenia wszystkim praktykom, specjalistom zzakresu prawa karnego oraz studentom, jako nieocenione rdo wiedzy prawnej. Joanna Brylak
INFORMACJA DLA AUTORW

Redakcja prosi onadsyanie artykuw iinnych materiaw przeznaczonych do publikacji wycznie w formie elektronicznej w edytorze Word 2010, dla nastpujcych ustawie: strona niestandardowa (szeroko 17 cm, wysoko 24 cm), marginesy: grny 2 cm, boczne (lewy iprawy) 2,5 cm idolny 1,5 cm, czcionka Times New Roman wrozmiarze 11 (dla przypisw dolnych 9) oraz pojedynczy odstp midzy wierszami. Jednoczenie informujemy, e ramy artykuu nie powinny przekracza 25 stron znormalizowanego tekstu, apozostaych opracowa 10 stron, prosimy rwnie o doczenie opracowanego w jzyku angielskim streszczenia artykuu wraz z tytuem (maksymalnie 500 znakw). Na pierwszej stronie naley zamieci: imi i nazwisko autora (autorw) oraz tytu pracy. Na kocu pracy naley poda: adres (adresy) autora (autorw), nrtelefonu, adres e-mail, atake informacje ostatusie profesjonalnym autora (autorw), zwyszczeglnieniem posiadanych tytuw naukowych, nazwy instytucji zatrudniajcej oraz zajmowanego stanowiska. Materiay naley przesya na adres e-mail: wojtera@ms.gov.pl Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania w nadesanych materiaach zmian tytuw, skrtw, poprawek stylistyczno-jzykowych oraz innych przerbek technicznych. Redakcja przyjmuje prace dotychczas niedrukowane, za niezamwione materiay zwraca wycznie na yczenie autora (autorw).
INFORMACJA DLA CZYTELNIKW

Redakcja uprzejmie zawiadamia, e kwartalnik Probacja nie jest dostpny w prenumeracie. Rwnoczenie pod adresami: www.ms.gov.pl/probacja jest udostpniona wersja elektroniczna czasopisma, ktr mona odczytywa programem Acrobat Reader od 6.0.
IUSTITIA EST CONSTANS ET PERPETUA VOLUNTAS IUS SUUM CUIQUE TRIBUENDI

Probacja Ms 12.07 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Probacja Ms 12.07 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PROBACJA

Nakad: 3 500 egz.

Uniwersytet dzki, Wysza Szkoa Menederska w Warszawie

Elastyczno i selektywno oddziaywa

resocjalizacyjnych jako warunki ich skutecznoci ................................. 5

PEDAGOGIUM Wysza Szkoa Nauk Spoecznych w Warszawie

Metodyka oddziaywania pedagogicznego

a skuteczno procesu reintegracji spoecznej

Prof. dr hab. Marek Konopczyski

PEDAGOGIUM Wysza Szkoa Nauk Spoecznych w Warszawie

Twrcza resocjalizacja zarys koncepcji metodycznej ............. 35

Decyzja kuratora w postpowaniu karnym wykonawczym ............. 69

Zaskaralno postanowie i decyzji podejmowanych

Sdzia Sdu Okrgowego w Opolu

Asystent sdziego Sdu Rejonowego w Opolu

Starszy kurator zawodowy Sdu Rejonowego w Iawie

Sdowy kurator zawodowy w wietle nowelizacji

Asystent sdziego w Sdzie Rejonowym w Opolu

Gwarancje ochrony danych osobowych zarejestrowanych

Dlaczego tak trudno by kuratorem sdowym i pedagogiem jednoczenie? . ....................................................................... 247

Radca prawny, Europejska Wysza Szkoa Prawa i Administracji w Warszawie

(Recenzja ksiki) ..................................................................................................... 259

Elastyczno i selektywno oddziaywa resocjalizacyjnych...

B. Urban, op. cit., s. 279.

Elastyczno i selektywno oddziaywa resocjalizacyjnych...

Elastyczno i selektywno oddziaywa resocjalizacyjnych...

L. Cierpiakowska, Psychopatologia, Warszawa 2007, s. 313.

Elastyczno i selektywno oddziaywa resocjalizacyjnych...

Elastyczno i selektywno oddziaywa resocjalizacyjnych...

Ph. Zimbardo, Efekt Lucyfera, Warszawa 2012, s. 10-30.

Metodyka oddziaywania pedagogicznego a skuteczno procesu reintegracji...

Metodyka oddziaywania pedagogicznego a skuteczno procesu reintegracji...

Terapia indywidualna na rzecz grupy irodowiska oraz podejcie rezydencjalne

Metodyka oddziaywania pedagogicznego a skuteczno procesu reintegracji...

Metodyka oddziaywania pedagogicznego a skuteczno procesu reintegracji...

Dekalog praktycznych oddziaywa pomocowych wsystemie reintegracji iprobacji

Metodyka oddziaywania pedagogicznego a skuteczno procesu reintegracji...

Metodyka oddziaywania pedagogicznego a skuteczno procesu reintegracji...

Metodyka oddziaywania pedagogicznego a skuteczno procesu reintegracji...

Metodyka oddziaywania pedagogicznego a skuteczno procesu reintegracji...

Zalecenia metodyczne wprocesie Twrczej Resocjalizacji

Strategie metodyczne wprocesie Twrczej Resocjalizacji

Procedury metodyczne wprocesie Twrczej Resocjalizacji

Twrcza Resocjalizacja kreowanie alternatywnych tosamoci nieletnich

Decyzja kuratora w postpowaniu karnym wykonawczym

Dz.U. poz. 49.

Decyzja kuratora w postpowaniu karnym wykonawczym

Decyzja kuratora w postpowaniu karnym wykonawczym

Decyzja kuratora w postpowaniu karnym wykonawczym

Decyzja kuratora w postpowaniu karnym wykonawczym

Decyzja kuratora w postpowaniu karnym wykonawczym

Decyzja kuratora w postpowaniu karnym wykonawczym

Decyzja kuratora w postpowaniu karnym wykonawczym

Decyzja kuratora w postpowaniu karnym wykonawczym

Decyzja kuratora w postpowaniu karnym wykonawczym

Dz.U. Nr 240, poz. 1431. Uzasadnienie do projektu ustawy z16.09.2011 r.

Zaskaralno postanowie i decyzji podejmowanych...

Zaskaralno postanowie i decyzji podejmowanych...

Zaskaralno postanowie i decyzji podejmowanych...

K. Dbkiewicz, Kodeks. Komentarz, op. cit., s. 232-233.

Zaskaralno postanowie i decyzji podejmowanych...

Zaskaralno postanowie i decyzji podejmowanych...

Z. Doda, Zaalenie wprocesie karnym, Warszawa 1985, s. 253.