UMBERTO ECO SUPERMAN W LITERATURZE MASOWEJ.

POWIE POPULARNA: MIDZY RETORYK A IDEOLOGI

Wstp Ksika ta zawiera szereg szkicw napisanych przy rozmaitych okazjach i dominuje w niej jedna idee fixe. W dodatku nie jest ona moja wasna, lecz Gramsciego. Jak na ksik zajmujc si inynieri narracyjn, czy te powieci zwan popularn, jest to prawdopodobnie idealne rozwizanie: praca odzwierciedla w swej strukturze podstawowe cechy tego, co stanowi jej przedmiot, jeli prawd jest, e produkty masowej komunikacji posuguj si toposami znanymi ju uytkownikowi i e czyni to w formie iteratywnej. Myl t rozwinem ju w tomie Apocalittici e integratia (Bompiani 1964 - obecnie wznowionym w serii kieszonkowej tego samego wydawnictwa). Idee fixe, usprawiedliwiajca rwnie tytu, jest nastpujca: W kadym razie mona chyba twierdzi, e rdem i wzorem nietzscheaskiego nad-czowieczestwa by nie Zaratustra, ale Monte Christo z powieci Aleksandra Dumasa (A. Gramsci, Pisma wybrane, Literatura i ycie, III, Literatura ludowa, przekad B. Sieroszewska). Gramsci dodaje jeszcze na ten temat: Ale moe ludowy nadczowiek Dumasa jest wanie reakcj demokratyczn na wywodzc si z feudalizmu koncepcj rasistowsk i czy si z pochwa galicyzmu, goszon w powieciach Eugeniusza Sue. Drugie zdanie jest mniej jasne od pierwszego: nie wiadomo, czy pochwa galicyzmu ze strony Suego naley czy z feudaln koncepcj rasizmu, czy z demokratyczn reakcj Dumasa. Obie interpretacje mogyby da pocztek twierdzeniu prawdziwemu i faszywemu zarazem: kiedy Sue wychwala galicyzm (w Mysteres du Peuple), czyni to w sposb demokratyczny, lecz kiedy konstruuje pierwszy model nadczowieka (w Tajemnicach Parya, nie kto inny bowiem jak wanie Sue dostarcza wzoru nadczowieka Dumasowi), czyni to w sposb nieuchronnie ,,reformistyczny. Takiego losu nie zdoa zreszt unikn aden nadczowiek z powieci popularnych, rwnie u Dumasa, jak sprbuj to udowodni w poniszych szkicach. Tym bardziej naley wic traktowa histori masowego nadczowieka (czyli produktu majcego stanowi wzr dla masowej publicznoci, skonstruowanego zgodnie z now formu rozpowszechniania literatury, tj. powieci odcinkow) jako pen sprzecznoci, kwestie bowiem ideologiczne, logika struktur narracyjnych i dialektyka rynku wydawniczego przenikaj si wzajemnie, tworzc splot problemw, ktre nieatwo jest rozwika. Wychwalajc nadczowieka z powieci odcinkowej, Gramsci zdaje si mierzy w nadczowieka Nietzschego. Dzisiaj, kiedy moemy czyta tego filozofa bardziej beznamitnie, bylibymy nieco ostroniejsi. Ale Gramsci te jest ostroniejszy, ni to si moe wydawa: mwi o nietzscheanizmie dla ubogich rozpowszechnionym w jego czasach i mwi jasno i polemicznie (do ubogich): wasz nadczowiek nie pochodzi od Zaratustry, lecz od Edmunda Dantesa. Jeli pomylimy, e Mussolini, wyznawca nietzscheaskiego ideau nadczowieka, by jednoczenie autorem powieci odcinkowej (trzeba dopiero dokona analizy rde jego powieci Claudia Particella, Iamante del cardinale, do ktrych naley zarwno angielska gothic novel, jak i francuski feuilletori), to przekonamy si, e hipoteza Gramsciego trafia w sedno. Rozwin t hipotez znaczy wyruszy na poszukiwanie cech masowego nadczowieka - jak czyni to ponisze szkice - zaczynajc od Suego, poprzez pisarzy takich jak Salgari czy Natoli, a do naszych czasw, kiedy superman pojawia si w spy thriller - i jest nim James Bond. Szkic powicony Pitigrillemu nie ma pozornie nic wsplnego z literatur odcinkow, lecz drogi

nadczowieka s nieskoczone. Mskie postacie z powieci Pitigrillego s nadludmi czarujcymi i wiatowymi, ale ideologia nadczowieka zabarwia te wizerunek samego pisarza, czowieka 0 kaustycznym usposobieniu, pogromcy wprawdzie nie wielkich nieprawoci, lecz komunaw, wizerunek, do ktrego Pitigrilli usiowa si upodobni. On take, jak potwierdzaj to najnowsze dane biograficzne, sytuowa si poza dobrem i zem. Podjta dzi na nowo Gramsciaska hipoteza weryfikowana bdzie metodami stosowanymi w narratologii i semiologii: w szkicach tych posu si analiz tekstualn, zestawieniem narracyjnych chwytw z zewntrznymi systemami rynkowych uwarunkowa, z ideologi i strategiami stylistycznymi, po to, aby sprbowa skorelowa te serie za pomoc homologicznych modeli strukturalnych. Nie twierdz, e wszystkie teksty opublikowane w niniejszym tomie stanowi przykad czystej semiotyki literatury (jedyne studium rygorystycznie przestrzegajce zasad takiej metodologii dotyczy Jamesa Bonda). Powiedzmy sobie, e posuguj si semiotyk tylko wtedy, kiedy jest to potrzebne. Studia te wykorzystuj zatem zarwno metody socjologii literatury popularnej, jak i badania nad ideologiami, czyli histori idei, czasami odwouj si do semiotyki tekstualnej, wyzbytej jednak obsesji formalizacji (prawdziwej czy jedynie pozornej) za wszelk cen. Nie jest moim zamiarem krytykowa dzisiejsze analizy tekstualne, bardziej osche i skomputeryzowane od tych, ktre pojawiaj si w niniejszym tomie. Wystarczy zapozna si z moim artykuem Possible Worlds and Text Pragmatics: Un drome bien parisien (,,Versus, 1920, 1978), gdzie prbuj zredukowa do minimum struktury logiczne pewnego opowiadania i czyni to w stylu duo mniej swobodnym i zaangaowanym emocjonalnie, ni ma to miejsce w szkicach umieszczonych w tej ksice. Nie naley zapomina, e niektre z tych tekstw stanowiy przedmowy do dzie literackich, inne byy artykuami zamieszczonymi w prasie: nierwne, jeli chodzi o warsztat naukowy, mieszcz si one wszystkie razem w jednym tomie tylko dlatego, e - jak ju mwiem - czy je jedna wsplna idea, weryfikowana z rnych punktw widzenia. Dwa sowa o tym, gdzie zostay wydrukowane po raz pierwszy. zy Czarnego Korsarza i uwagi o agnicji ukazay si w Almanachu Bompiani 1971 powiconym powrotowi zainteresowania intryg i zatytuowanym Cent anni dopo (w opracowaniu moim i Cesa-rego Sughi). Do tej pory na temat powieci odcinkowej istniaa tylko ksieczka Angioli Bianchini. Pniej ukazay si rozmaite antologie i studia krytyczne. Wydaje mi si, e nasza antologia zamieszczona w Almanachu wpyna na pniejsz krytyk. Eugeniusz Sue: socjalizm i pocieszenie ukaza si jako przedmowa do woskiego wydania Tajemnic Parya (Sugar, Milano 1965). Nastpnie Lucien Goldmann poprosi mnie o przerobienie tekstu w celu podwjnej publikacji (po angielsku i francusku) na amach numeru ,,Revue Internationale des Sciences Sociales powiconego socjologii literatury (we woskim przekadzie tekst ten ukaza si w pracy zbiorowej Sociologia delia letteratura, NewtonCompton, Roma 1974). W wyniku kontaktw z Goldmannem powsta wstp konfrontujcy metody socjologii literatury z technikami semiotycznymi, ktry po kilku przerbkach zamieciem w niniejszej ksice. Beati Paoli a ideologia powieci popularnej zosta napisany jako wstp do wznowienia powieci Luigi Natolego (Flaccovio, Palermo 1971) i w tej samej formie opublikowany jednoczenie na amach Uomo e Cultura, VI, 11-12, 1973. Kariera i upadek nadczowieka skada si z szeregu artykuw, ktre ukazay si w rnych latach w Espresso pomidzy 1966 a 1974.

Wszystkie wyej wymienione szkice-zostay opublikowane pt. // Superuomo di massa przez Co-operativa Scrittori w serii I Gulliver, 1976. Obecnie kieszonkowe wydanie poszerzone zostao o nastpujce dwa szkice: Pitigrilli, czowiek, ktry zgorszy moj mam napisany jako wstp do wznowienia w jednym tomie Dolicocefala bionda i Lesperimento di Pott (Sonzogno, Milano 1976). Struktury narracyjne u Fleminga, ktry ogosiem po raz pierwszy w tomie opracowanym przez Oresta del Buono i przeze mnie, zatytuowanym // caso Bond, Bompiani, Milano 1965. Przeoony nastpnie na francuski i zamieszczony na amach Communications nr 8 (musz powiedzie, e szkic ten bywa najczciej przekadany na obce jzyki i umieszczany w rozmaitych antologiach oraz zbiorach - dowd, e nadczowiek zawsze cieszy si powodzeniem na rynku kultury), ukaza si rwnie w woskim wydaniu tego numeru (Bompiani, Milano 1969). Musz przeprosi czytelnikw, ktrzy zdyli si ju zapozna z tym szkicem w ktrym z jego poprzednich wyda, ale sdziem, e naley go tu umieci dla dopenienia obrazu caoci. Nie znaczy to jednak, e histori supermana mona ju uzna za zamknit. Pozostaj jeszcze niezliczone przypadki, w ktrych si on pojawia. Wystarczy zajrze do mojej ksiki Apocalittici e integrati i przeczyta szkic Superman z komiksw, ktry w gruncie rzeczy powinien figurowa rwnie w niniejszym zbiorze. Interesujce byoby te przyjrze si nowym supermanom filmowym i telewizyjnym, piknym, brzydkim i zym, inspektorom z Magnum w zielonych beretach na ogolonych gowach. A take pojawieniu si (nareszcie!) Uberfrau, poczwszy od wonder woman jeszcze z przedwojennych komiksw do niedawnej bionic woman. Nie zapominajc jednak o supermanach (albo raczej nadrobotach) z utworw science fiction I tak dalej, i tak dalej, przyjrze si, jednym sowem, wszystkim tym postaciom, o ktrych Gramsci wypowiedzia niepodwaalny sd: Powie odcinkowa zastpuje czowiekowi z ludu marzenia (a zarazem pobudza je), stanowi istne sny na jawie [], skierowuje te marzenia ku idei zemsty, ukarania winnych za doznane cierpienia []. Skoro za czytanie wymaga wsppracy, uwagi takie jak ta zacytowana powyej s prawdziwe jedynie do pewnego stopnia. Przekonamy si, czytajc niektre szkice, jak np. o Eugeniuszu Sue, e czasami nadczowiek, stworzony po to, aby czytelnik mg ni na jawie, skoni go te do bardziej poytecznych lektur, a nawet uksztatowa wiadomo tych, co mieli ni. Zatem rwnie i moje odczytanie nadczowieka w literaturze masowej naley traktowa jako jedno z moliwych odczyta. Co za do reszty, to wszystko zaley od tego, gdzie, kiedy i jak ksika jest czytana. Nie zwalnia nas to wszake od powiedzenia, jak, naszym zdaniem, powinno si j czyta i w jaki sposb zostaa ona napisana.

zy Czarnego Korsarza Kto po projekcji Love Story powiedzia, e trzeba mie serce z kamienia, aby nie wybuchn miechem na widok perypetii Olivera i Jenny. Powiedzenie to, jak wszystkie paradoksy w stylu WiI-dea, jest znakomite. Niestety mija si z prawd. Jakkolwiek bowiem krytycznie patrzylibymy na Love Story, trzeba mie serce z kamienia, aby nie wzrusza si i nie paka. A chobymy nawet mieli serce z kamienia, to i tak nie uda si nam najprawdopodobniej unikn daniny emocjonalnej, jakiej film ten od nas da. Powd jest cakiem prosty: filmy tego rodzaju s po to, aby wywoa pacz. A wic pacz ten wywouj. Nie mona zje cukierka, twierdzc, e czuje si tylko - z pozorw wyrobienia kulturalnego i skutecznej kontroli wasnych dozna smak soli. Chemia nigdy si nie myli. A poniewa istnieje rwnie chemia emocji, jednym ze zwizkw, ktry je wywouje, jest dobrze pomylana intryga, a jeli intryga jest dobrze

zwizkw, ktry je wywouje, jest dobrze pomylana intryga, a jeli intryga jest dobrze pomylana, to owe zamierzone emocje wywouje. Moemy potem mie je sobie za ze lub krytykowa jako odraajce, albo te gani intencje patronujce machinie, ktra emocje te produkuje. Ale to ju cakiem inna historia. Dobrze skonstruowana intryga oudzi rado, przestrach, lito, miech i pacz. Pierwsz teori intrygi stworzy Arystoteles. To, e zastosowa j do tragedii, nie za do powieci, nie ma dla nas adnego znaczenia. Tym bardziej e odtd wszystkie teorie prozy odwoywa si bd do tego modelu. Arystoteles mwi o naladowaniu biegu wypadkw (a wic sekwencji zdarze) poprzez skonstruowanie fabuy, czyli intrygi, sekwencji narracyjnej. W stosunku do tych sekwencji rysunek charakterw (tj. psychologia) i sama wypowied (styl, technika) s drugorzdne. Pojcie intrygi odnie mona wic zarwno do utworw dramatycznych, jak i powieciowych. Recepta Arystotelesa jest prosta: wystarczy wzi posta, z ktr czytelnik mgby si utosami, niezupenie z, ale i nie cakiem doskona, i niech akcja prowadzi j od szczcia do nieszczcia lub na odwrt, poprzez perypetie i rozpoznania. Niech napicie ronie do granic moliwoci, tak aby czytelnik i widz odczuwali zarazem lito i trwog. A kiedy napicie osignie szczyt, niech nastpi zdarzenie rozwizujce spltany wze faktw i namitnoci. Moe to by cud, boska interwencja, nage odkrycie, kara, wynikiem niech bdzie w kadym razie katharsis. Nie jest jasne, czy dla Arystotelesa znaczy ona oczyszczenie widowni uwolnionej od ciaru trudnej do zniesienia intrygi, czy te oczyszczenie samej intrygi znajdujcej wreszcie rozwizanie do przyjcia, zgodne z naszym wyobraeniem logicznego (lub fatalnego) porzdku ludzkiego losu. Tworzc tak recept, Arystoteles (autor nie tylko Poetyki, lecz i Retoryki) wiedzia, e parametry akceptowalnoci intrygi nie tkwi w niej samej, lecz w systemie opinii regulujcych ycie spoeczne. Intryga musi by prawdopodobna, a prawdopodobiestwo to nic innego jak przystosowanie si do systemu oczekiwa publicznoci. Co do litoci i trwogi, to ciekawe, e Arystoteles nie definiuje ich w Poetyce (traktujcej o strukturze intrygi), ale w Retoryce traktujcej o panujcych opiniach i sposobie ich wykorzystania dla osignicia sukcesu. Edyp kontra Ringo Zastosujmy model Arystotelesowski do Krla Edypa: Edypowi przytrafiaj si rzeczy straszne, ktrych ani on, ani my nie jestemy w stanie znie. W pewnym momencie nastpuje rozwizanie: samoukaranie si winnych uspokaja widza i przywraca naruszony uprzednio porzdek psychologiczny i prawny. Przejdmy teraz do wspczesnego arcydziea widowiskowej intrygi, jakim jest Dylians Johna Forda. W tym wypadku to nie los, ale poczucie kastowej przynalenoci i bigoteria poddaj bohaterw nieznonej presji podczas podry, w czasie ktrej inny element - rwnie nie losowy - Indianie, stanowi dla przeladowanych i przeladowcw zagroenie, a wic powoduj napicie rwnie trudne do zniesienia. Osiga ono szczyt w momencie ataku dzikich hord i zdaje si, e jedynie mier (a wic zakcenie porzdku poza wszelkim oczekiwaniem) moe stanowi rozwizanie. Niespodzianie, niczym deus ex machina, przybywa Sidmy Regiment Kawalerii, rozwizujc konflikt zbiorowy, pniej za zemsta Ringa zabijajcego swych wrogw i uciekajcego z nawrcon grzesznic imieniem Dallas, rozwizuje konflikt prywatny. Ze swej strony drugorzdne elementy fabuy postaray si o to, aby uoy si w jak form adu: awanturnik z Poudnia, oszust i morderca, umiera jako bohater i okazuje si potomkiem znakomitego rodu; ona kapitana zmienia swj stosunek do Dallas; doktor Bonne, chocia alkoholik, odzyskuje poczucie godnoci; bankier kombinator, uosabiajcy a do koca presj spoeczn w najbardziej wstecznej formie, ponosi zasuon kar. Co odrnia Dylians od Krla Edypal Przede wszystkim to, e w Dyliansie - w przeciwiestwie do Edypa - wszystko rozgrywa si rzeczywicie na poziomie intrygi: nie ma tu adnej prby analizy psychologicznej, kady charakter jest okrelony w sposb cakiem konwencjonalny, kady gest mona przewidzie w najdrobniejszym szczegle. Co za do stylu

wypowiedzi, to zdaje si on wcale nie istnie, a w kadym razie robi wszystko, aby si nie ujawni. (Jednake Ford jest wielkim artyst, odkrywa wic po prostu styl funkcjonalny wobec opowiadanej historii, ktry dopiero z perspektywy czasu mia si okaza nowatorski, sta si wzorem wspczesnej epiki, oszczdnej, a zarazem bogatej w malownicze napicia.) Jest jeszcze trzeci element wskazujcy na rnic pomidzy tymi dwoma dzieami: w Krlu Edypie porzdek i spokj przywrcone zostaj wysokim kosztem, albo lepiej, osigalne s tylko za cen doprawdy wielkiej amor fati. W rzeczywistoci historia Edypa nie jest pocieszycielska, tak jak nie jest ni adna historia biblijna opowiadajca zawsze o relacji z zazdrosnym i mciwym bstwem. Dylians natomiast nas pociesza: pocieszycielska funkcj spenia bowiem afirmacja ycia i mioci, a nawet samej mierci pojawiajcej si szczliwie tam, gdzie sprzecznoci nie da si w inny sposb rozwiza. Problem kontra pocieszenie Uwagi te pozwalaj nam wyodrbni w historii prozy dwie moliwe interpretacje Arystotelesowskiego modelu. Wedug pierwszej z nich katharsis rozwizuje konflikt fabularny, ale nie godzi widza z samym sob, przeciwnie, koniec historii otwiera przed nim nowy problem. Fabua, a wraz z ni bohater, s problemowi: po zakoczeniu lektury czytelnik staje wobec serii pyta bez odpowiedzi. Julian Sorel umiera, umiera te pani de Renal, lecz wraz z ostatnim sowem ksiki nie ginie nasze pytanie: jakie perspektywy dla narzucenia wiatu wasnej yciowej energii, wyzbytej ju mitw i celw, ma pokolenie, ktre pojawio si po upadku Napoleona? Najbardziej nieznony jest jednak fakt, e po rozwizaniu si konfliktu fabularnego czytelnik nie wie nawet, czy ma si utosamia z Julianem i czy taka identyfikacja przyniesie mu ulg. To samo ma miejsce w przypadku Raskolnikowa, ktrego kara ani nas nie zadowala, ani nie wymierza nam sprawiedliwoci. W finale Zbrodni i kary mamy do czynienia z rozwizaniem intrygi, ale nie problemw przez ni wywoanych. Dzieje si tak rwnie dlatego, e wymiar fabularny splt si z wymiarem psychologicznym i ideologicznym, dziki staej wieloznacznoci stylu, ktry zamiast uproci skomplikowa konflikty, umoliwiajc sprzeczne z sob interpretacje. Przejdmy teraz do drugiej wersji Arystotelesowskiego modelu, ktry obejmuje literatur mieszczc si midzy Tomem Jonesem a Trzema muszkieterami a do wspczesnych spadkobiercw powieci odcinkowej. W tym przypadku fabua rozwizujc konflikty, peni rol pocieszycielsk. Wszystko koczy si dokadnie tak, jak bymy sobie yczyli. Susznie DArtagnan zostaje mianowany kapitanem muszkieterw i susznie umiera Konstancja Bonacieux, po pierwsze dlatego, eby jej mier unaocznia nam podo Milady i abymy cieszyli si z ukarania tej ostatniej, po drugie za, poniewa mio ta, podobnie jak mio Rudolfa i Mimi, bya od pocztku i ex definitione niemoliwa. Marks i Engels wietnie zrozumieli, dlaczego w zakoczeniu Tajemnic Parya umiera Maria, dawna prostytutka, ktra (rzecz nie do zniesienia w wietle zasad moralnych czytelnika) zostaa ksiniczk. Wybr, jaki model Arystotelesowski otwiera przed czytelnikiem, wskazuje na rnic pomidzy powieci problemow a powieci zwan popularn nie dlatego, e jest ona zrozumiaa dla szerokiej publicznoci, ale dlatego, e autor intrygi - podobnie jak Arystoteles, ktry czy problemy Poetyki i Retoryki - musi wiedzie, czego oczekuje jego publiczno. Arystoteles pozostawia jednak kwesti nie rozstrzygnit; poznawszy oczekiwania publicznoci, trzeba zdecydowa si, czy naley si im przeciwstawi, czy te je zaspokaja. Powie popularna (powie odcinkowa, feuilleto) jest ni dlatego, e wybiera drugie rozwizanie, a zatem nawet wtedy, kiedy jest powieci demokratyczn, populistyczn, pozostaje przede wszystkim popularn, poniewa jest demagogiczn.

Mechanizm pocieszycielski Powie popularna stosowa bdzie odtd liczne, zinwentaryzowane ju sztuczki, ktre mona by usystematyzowa. System taki stanowi kombina toryka toposw czcych si midzy sob wedug tradycji pradawnej (patrz Propp) i specyficznej (patrz typologia Tortela, a wczeniej Gramsciego). Operuje charakterami prefabrykowanymi, tym atwiejszymi do przyjcia i tym bardziej lubianymi, im bardziej s znane, a w kadym razie wolne od subtelnoci psychologicznych, podobnie jak postacie z bajek. Co do stylu, to posuguje si on rozwizaniami ju zaakceptowanymi, zdolnymi dostarczy czytelnikowi satysfakcji z rozpoznania rzeczy znajomych. Wykorzystuje cige iteracje po to, aby wywoa w czytelniku regresywn przyjemno z powrotu tego, czego oczekiwa, redukuje do kliszy twrcze rozwizania dawniejszej literatury, wynaturzajc je. Ale czynic to wszystko, wyzwala tyle energii i daje tyle przyjemnoci - jeli nie z powodu inwencji, to przynajmniej kombinatoryki - e hipokryzj byoby negowanie satysfakcji, jakiej jest w stanie dostarczy. Mamy bowiem do czynienia z intryg w stanie czystym, woln od wszelkich napi problemowych. Trzeba przyzna, e przyjemno bycia pocieszanym odpowiada gbokim potrzebom, jeli nie naszej duszy, to przynajmniej naszego systemu nerwowego. Dlatego te wielu przedstawicieli powieci ,,problemowej, przede wszystkim Balzac, czerpao penymi garciami z repertuaru powieci popularnej. Co jednak odrnia Balzaca od Dumasa? Fakt, e - nie mwic ju o samobjstwie Lucjana de Rubempre - nawet zwycistwo Rastignaca w zakoczeniu Ojca Goriot nie jest pocieszycielskie. Tryumfujcy Rastignac zostawia w nas o wiele wicej goryczy ni pogodnie umierajcy DArtagnan w kocowej partii Wicehrabiego de Bragelonne. Oczywicie, trzeba uzgodni, co rozumie si przez zaspokajanie oczekiwa. Wraz z rozwojem literatury zmieniaj si rwnie toposy, tak Rastignaca, jak i rozpacz Emmy Bovary podaj bezlitonie w wtpliwo ustalone pojcie Dobra (jak i Zla). Jednym sowem, powie popularna dy do uspokojenia czytelnika, powie problemowa za stawia go w stan konfliktu z samym sob. Tu jedynie przebiega linia podziau, caa reszta moe by (i czsto jest) wsplna. Rewolucja kontra reformizm Wsplny moe te by wpyw okolicznoci dystrybucji handlowej, wywierany na struktur fabuy. Powie odcinkowa narzuca technik regularnych powtrze, zamierzonej redundancji, odwoywania si do pamici czytelnika, tak by si nie zgubi i mg rozpozna postacie po upywie czasu mimo plczcych si nici intryg. Ale te elementy strukturalne oka si w powieci popularnej podstawowe, poniewa nastpuje w niej w pewnym momencie doskonaa fuzja warunkw dystrybucji z jej paternalistyczn w istocie ideologi. Wielki rozkwit powieci odcinkowej przypada na epok rewolucji mieszczaskich poowy XIX wieku i ich przedmarksowskiego populistycznego reformiz-mu. Toposy tej powieci: Nadczowiek i Tajne Stowarzyszenie (patrz teksty od Marksa do Gramsciego i Tortela), s tego populizmu najwaciwszym ucielenieniem. Powie popularna jest jednak socjaldemokratyczna i paternalistyczna nie tylko tematycznie, lecz i strukturalnie, poniewa ujawnia kryzysy (psychologiczne, spoeczne, narracyjne), ktre mog by rozwizane podobnie, jak ma to miejsce w modelu Arystotelesowskim jak i to, czego tradycja powieciowa nauczya nas dzi pragn jako rozwizania najbardziej pocieszy cielskiego. Bdziemy wic obecnie mieli do czynienia z powieci popularn rwnie i w tym przypadku, kiedy bohater jawi si jako przewidywalnie problemowy i nic nie wyda si bardziej udanym zakoczeniem ni nage urwanie si wtku pozostawiajce wszystko w zawieszeniu, a wic zastosowanie zabiegu, ktry - wystarczy pomyle 0 Maupassancie - stanowi niegdy genialne wyzwanie rzucone zbanalizowanym prawom

fabuy. Nic bardziej romansowo-popularnego od mierci bohaterki Love Story, poniewa dla nikogo nie stanowi happy endu zakoczenie: ,,yli dugo i szczliwie, wyposaone ju nieuchronnie w znak ironii. Straszliwe mierci na raka wydawa si bd rwnie agodne jak patetyczna mier wuja Toma, sfrustrowani erotycznie detektywi zabija bd swoje niewierne kochanki, chocia wczoraj jeszcze uciekliby z nimi na koniu. Ale rwnie znaczna cz powieci popularnej - np. dziewitnastowiecznej powieci patriotyczno-his-torycznej - domagaa si mierci ukochanej i smutnego koca bohatera (Fieramosca i Ginevra) jako wzruszajcego rozwizania zgodnego z racjami serca publicznoci (dajcej ez, czyli skomercjalizowanego oczyszczenia). W kadym razie jeden stay element pozwoli odrni powie popularn od powieci problemowej: w pierwszej czci toczy si bdzie nieodmiennie walka dobra ze zem, rozstrzygajca si zawsze i w kadym przypadku (nawet kiedy rozwizanie przynosi mieszanin szczcia i cierpienia) na korzy dobra. Dobro to pozostaje okrelone zgodnie z pojciami panujcej moralnoci, ideologii, systemu norm. Powie problemowa natomiast proponuje rozwizanie wieloznaczne, wanie dlatego, e zarwno szczcie (perypetie, odkrycie, katharsis). Dynamika pobu-dzenia-rozwizania (albo lepiej: prowokacji i uspokojenia) wraz z populistycznym przesaniem czyni z powieci popularnej zarwno rejestr oskare pod adresem okrutnych sprzecznoci spoecznych (wystarczy wspomnie Tajemnice Parya albo Ndznikw), jak i rejestr pocieszycielskich rozwiza. Nie mona ujawnia kryzysu, jeli nastpnie nie zaproponuje si rozwizania, nie mona wzbudza oburzenia czytelnika na widok plag spoecznych, jeli nastpnie nie spowoduje si interwencji czynnika uzdrawiajcego i jeeli nie pomci si, wraz z ofiarami, skonfudowanego odbiorcy. Powie staje si w takim wypadku machin gratyfikacyjn, poniewa gratyfikacja musi nastpi jeszcze przed zakoczeniem powieci i nie moe by nigdy powierzona swobodnej decyzji czytelnika (jak czyni to powie problemowa, gboko rewolucyjna). Rozwizanie musi nastpi w taki sposb, aby zaskoczyo czytelnika, powinno stworzy zudzenie, e znajduje si poza jego moliwociami przewidzenia sytuacji. Ale w rzeczywistoci jest ono takie, jakiego pragn i jakiego si spodziewa. W tej grze wzajemnego porozumienia najwaniejsze jest to, e czytelnik nie musi czyni nic, aby rozwizanie miao miejsce, przeciwnie, zdaje si on cakowicie na powie, t gratyfikacyjn machin snw i fikcji. Charyzmatyczny bohater powieci popularnej musi by zatem kim, kto wraz z autorem posiada wadz, ktrej pozbawiony jest czytelnik. I aby j okaza, musi zatroszczy si nie o jedno rozwizanie, lecz najlepiej o ca ich seri skadajc si na reakcj acuchow. Wszystko to kontrastuje z rewolucyjn ide literatury, poniewa wszelka hipoteza rewolucyjna nie poprzestaje na drugorzdnych sprzecznociach, ale dy do wyodrbnienia ich istoty, postulujc dla ich radykalnego rozwizania caociowe odwrcenie porzdku zdarze. A zatem struktura narracyjna, w ktrej czciowe rozwizania likwiduj stopniowo drobne kryzysy (ujawnione i zaraz rozwizywane dziki autorytetowi pisarza uprawnionego przez czytelnika do wymierzania sprawiedliwoci i dokonywania zemsty), jest najdoskonalszym wyrazem reformistycznej ideologii. Kultura i subkultura Nie oznacza to nic innego jak powtrzenie tego, co ju wiadomo, a mianowicie, e archetyp powieci popularnej, tj. angielska powie osiemnastowieczna, powstaje wanie jako produkt nowego przemysu kulturalnego zwracajcego si do nowych nabywcw, miejskiej buruazji, publicznoci gwnie kobiecej. Czytelniczki daj od powieci, aby zastpia wartoci religijne, arystokratyczne i ludowe, domagaj si, aby uczucie zastpio wiar, chc wyobrani ywicej si potencjaln rzeczywistoci, a nie poznania niesprawdzalnej transcendencji. Widz gwarancj harmonii w przystosowaniu si do ustalonego porzdku, pochwalaj handlow roztropno umowy spoecznej. Jeli takiemu oberwacowi jak Tom Jones czy prostytutce Moll Flanders uda si awans spoeczny, to znaczy, e jest nadzieja na tym wiecie. Spoeczestwo mieszczaskie to krlestwo faktw, a powie jest jego zmiennym, funkcjonalnym traktatem ideologicznym. Wiek pniej pisarz spostrzee, i fakty s nie do zniesienia. A wic jeli Coketown byo krlestwem faktw, ze swoimi czarnymi domami

i zatruwajcymi powietrze kominami, jak widzi je Dickens, to fakty trzeba uzupeni rozsdn fantastyk po to, aby przypomnie, e spoeczestwo moe zabija i uzdrawia niczym Bg surowy i sprawiedliwy, lecz miosierny. Oliver Twist odnajdzie zatem swoich krewnych, tak jak i Remy w powieci Bez rodziny. Demokratyczna powie z 1848 roku postawi natomiast problem politycznego rozwizania sprzecznoci. Jzef Balsamo zorganizuje rewolucj francusk, Rudolf Gerolstein sprbuje stworzy modelowy folwark i przeprowadzi reform wiziennictwa, a Garibaldi wprowadzi na scen patriotw gotowych walczy z pych rzdu klechw. Ale, jak ju zauwaono, rwnie i w tym przypadku chodzi zawsze o inicjatyw jednego lub kilku bohaterw charyzmatycznych, ktrych interwencja przywraca ad w spoeczestwie zagroonym przez kryzys i sprawia, e ponownie zapanowuje w nim optymalna rwnowaga. Wprawdzie przemys powieciowy wytwarza w swoim wasnym zakresie przeciwciaa problemowe: Eugenia Grandet wychodzi w tym samym roku co The Last Days of Pompeii Bulwera Lyttona, Narzeczeni Manzoniego s rwienikami pierwszych urnali mody Emilea de Girardin, a Chata wuja Toma ukazuje si rwnoczenie z Moby Dickiem, lecz to ju cakiem inny problem pozostajcy w dialektycznym zwizku z poprzednim. Powie uwiadamia sobie swoj ponadstruk-turaln funkcj i odrzuca j, aby wybra inn. Pocztkowo Balzac jest na tyle witalny i pozbawiony przesdw, e korzysta swobodnie z form powieci odcinkowej, pniej inni zrezygnuj z kontaktu z publicznoci i bdziemy mie do czynienia z Proustem i Joyceem. Mimo wszystko te dwie drogi nie s od siebie cakiem oddzielone, przynajmniej nie na tyle, na ile oddzielia je od siebie przemdrzaa krytyka w XX wieku, kreujc dwa odrbne wiaty i umieszczajc powie popularn w subkulturze (nagradza ona jednak mianem literatury zrczne przerbki - w stylu wspczesnym - powieci odcinkowej w tych wypadkach, w ktrych nie jest zdolna ustali punktu odniesienia). Proza zdegradowana Zamierzamy przede wszystkim stwierdzi, w jaki sposb powie popularna, demokratyczna, ktra w ramach swojej paternalistycznej ideologii dostosowywaa konsekwentnie rodki do celw, w nastpnych dziesicioleciach pozostawiaa coraz wicej miejsca na formy prozy zdegradowanej (gdybymy mieli pojmowa aksjologicznie zaproponowany tu przymiotnik, nie moglibymy ju z tak lekkim sercem usprawiedliwi przyjemnoci, jakiej nam ona dostarcza). Kiedy mina ju faza demokratyczna, powie popularna zachowaa klasyczne schematy i modelowe postacie wyzbyte jednak swoicie odkupiciel-skiej funkcji, ktra przypisywaa im z gry zamierzon warto ideologiczn. Konserwatywna powie koca XIX wieku, od Ponsona du Terrail do Caroliny Invernizio, a take jej reakcyjna odmiana z pocztkw naszego stulecia (ktrej salonowym i cynicznym wzorcem jest Arsene Lupin, nacjonalistyczny nauczyciel energii), posuy si repertuarem powieci odcinkowej pozbawionej wszake swego funkcjonalnego kontekstu. Zemsty i rozpoznania trafia bd w prni, z chwil kiedy nie bdzie im ju przywieca aden projekt naprawy spoeczestwa - choby populistyczny i mieszczaski - ktry mgby stanowi ich podstaw i gwarancj wiarygodnoci. Jeli surrealici zachwyc si przygodami Fantomasa, to stanie si tak dlatego, e dostrzeg w nim tryumf bezinteresownego szalestwa, w ktrym spoeczestwo rozpoznaje ju nie zagroenie porzdku domagajcego si przywrcenia, lecz otwart i nieodpowiedzialn kombinatoryk pozbawionych celu funkcji. Fakt, e klasyczne modele i ich pne imitacje mog by rwnie fascynujce, wynika z tego, e wszelka dobrze pomylana intryga, choby powtarzaa znane ju elementy i posugiwaa si nimi bez uzasadnionych powodw, dostarcza zawsze przyjemnoci wynikajcej z samego ledzenia opowiadanej historii. Nie ulega jednak najmniejszej wtpliwoci, e parabola powieci odcinkowej zblia si coraz bardziej do formy prozy zdegradowanej, ktrej doskonaym przykadem jest bezbdnie skonstruowana intryga kryminaw, gdzie ad spoeczny stanowi jedynie niewyrane, ledwie dostrzegalne to. Detektyw Conan Doylea nie wymierza wcale

sprawiedliwoci prywatnej, jak hrabia Monte Christo. Ma moe co w sobie z Monsieur Teste Valeryego, z t swoj egocentryczn pasj, z jak odtwarza - na poziomie abstrakcyjnych mechanizmw mylowych - rwnie abstrakcyjn kombinatoryk historii, ktra wydarzya si wczeniej, a opowiadanie o ledztwie (jak sugeruje Todorov) jest jej wiadom rekonstrukcj metajzykow. Pewna niejednoznaczno naszego wywodu wynika z faktu, e narracja najprawdopodobniej im bardziej zdegradowana, tym bardziej nieodparcie nas fascynuje, co czyni zrozumiaym - z punktu widzenia psychologicznego - jej come back budzcy pene nieufnoci, a zarazem zachwytu zainteresowanie. w brak jednoznacznoci niepokoi moe tym bardziej, e wywd ten w wielu punktach pozostaje nie dopowiedziany. Dlaczego na przykad istnieje czasowy rozziew midzy powieci popularn francusk i angielsk polegajcy na tym, e kiedy zaalpejscy bohaterowie s ju reakcyjnymi nacjonalistami, u nas pojawia si powie socjalistyczna Paola Valery La folia W jakiej mierze naley posugiwa si takimi rozrnieniami i wartociowa ideologicznie rnic dzielc populistyczne oburzenie pisarza takiego jak Mastriani od filisterskiej filantropii Invernizio, u ktrej, w gruncie rzeczy, rozczuleniu nad ndz ludu nie towarzyszy chociaby retorycznie reformatorskie oburzenie, lecz jedynie skrywana pogarda godna damy z Armii Zbawienia, penej wzniosego wspczucia, ale w istocie drobnomieszczaskiej? Jaki jest stosunek midzy powieci historyczn a powieci popularn? Dlaczego Ivanhoe i Assedio di Firenze s powieciami historycznymi, nie s za ni Trzej muszkieterowie i W dwadziecia lat pniejl Istniej z pewnoci odpowiedzi na te pytania, nie zmienia to jednak faktu, e za kadym razem, kiedy podejmujemy ten problem na nowo, granice coraz bardziej si zacieraj. Jest to znak, e abstrakcyjne modele powieci historycznej i powieci popularnej, jak i zreszt powieci problemowej i powieci pocieszycielskiej, stanowi jedynie modele wanie, a poszczeglne dziea jawi si jako skutek wielorakich kombinacji i kade z nich musi rozstrzygn te kwestie na swj sposb. Jako prowizoryczn konkluzj moemy potraktowa yczenie, aby powrt powieci odcinkowej nie by jedynie przejawem nostalgii, lecz sta si okazj do krytycznej dyskusji. Musi by ona jednak oczywicie wolna od moralistycznych przesdw i od ironii, zdolnych zatru to, co ofiarowuj nam owe teksty: czyst rado pync ze ledzenia opowiadanej historii. Nawet bowiem narracja w ostatnim stadium pocieszycielskiej degradacji dysponuje pewnymi racjami i mechanizmami, i jeli nie stanowi ju problemu sama dla siebie, to my wanie powinnimy dostrzec w niej problem. Skoro zatem Czarny Korsarz pacze, to biada nikczemnikowi, ktry si mieje. Ale biada te gupkowi, ktry potrafi jedynie si wzrusza. Trzeba rwnie umie rozmontowa mechanizm. Agnicja: notatki do typologii rozpoznania Rozumiemy przez agnicj rozpoznanie ze strony dwch lub wicej osb, ktre moe by wzajemne (To ty jeste moim ojcem! - To ty jeste moim synem!) albo jednokierunkowe (To ty jeste zabjc mojego syna! albo Przyjrzyj mi si. Jestem Edmundem Dantesem!) Przez odkrycie rozumiemy nage i niespodziewane rozwizanie sytuacji, ktrej bohater nie by dotd wiadom: kiedy Edyp dowiaduje si, e zabi Lajosa, mamy do czynienia z odkryciem, ale kiedy dowiaduje si, e jest rwnie synem Jokas-ty, staje si bohaterem wzajemnej agnicji. Form mieszan agnicji i odkrycia jest zdemaskowanie, ktre miao sta si podstawowym elementem powieci kryminalnej: Vautrin zosta zdemaskowany w Ojcu Goriot jako Oymier. Mona jednak uwaa zdemaskowanie za szczegln form jednokierunkowej agnicji. Rozpoznanie rzeczywiste i rozpoznanie sztuczne

Obejmujc wszystkie te formy kategori rozpoznania, musimy jednak rozrni rozpoznanie rzeczywiste od rozpoznania sztucznego, czyli rozpoznania dotyczcego jedynie bohatera. Remy w Bez rodziny i Oliver Twist rozpoznaj i zostaj rozpoznani przez krewnych w momencie rozwizania akcji i odkrycie to zaskakuje rwnie czytelnika (trzeba ustali, czy zaskoczenie owo zapowiaday pewne insynuacje i podejrzenia, czy te byo ono rzeczywicie niespodziewane. Takie dozowanie zaskoczenia zaley od zrcznoci narratora, ktry nie moe doprowadzi do rozpoznania w sposb nazbyt nagy i nie usprawiedliwiony ani te unicestwi jego efektu na skutek zbyt wielu niezrcznych aluzji). Rozpoznanie sztuczne ma miejsce wtedy, kiedy bohater jest zaskoczony odkryciem, czytelnik za wie ju, co ma si zdarzy. Typowe dla tej kategorii jest wielokrotne ujawnianie si Monte Christo wobec swych wrogw, czego czytelnik si spodziewa i wrcz nie moe si doczeka ju od poowy ksiki. Mona by okreli rozpoznanie rzeczywiste jako rozpoznanie intrygi, a rozpoznanie sztuczne jako rozpoznanie w intrydze. Rozpoznanie rzeczywiste zdaje si odwoywa do zjawiska identyfikacji: czytelnik, ktry sta si bohaterem, cierpi, cieszy si wraz z nim, dzielc te z nim zaskoczenie. Rozpoznanie sztuczne natomiast odwouje si z kolei do zjawiska projekcji: czytelnik dokonuje projekcji na osob bohatera - ktrego sekret zdy ju pozna - swoich wasnych frustracji i wasnych pragnie odwetu, antycypujc w ten sposb moment odkrycia (mwic banalnie, czjtelnik chciaby postpi wobec swoich wrogw, wobec wasnego szefa, kobiety, ktra go zdradzia, tak jak postpuje Monte Christo: Gardzia mn? A wic teraz powiem ci, kim jestem!) A zate m przyjemno opiera si rwnie na odkryciu, jak zareaguje posta pozostajca w niewiadomoci. Przebranie sprzyja rozpoznaniu sztucznemu, przebrany bowiem, demaskujc si, zwiksza zaskoczenie zaangaowanej w akcj postaci, a za spraw przebrania czytelnik bawi si nieporozumieniem, ktrego ofiar padaj o niczym nie wiedzcy bohaterowie. Te dwa typy rozpoznania (naturalnego i sztucznego) ulegaj nastpnie podwjnemu rodzajowi degeneracji: mamy wtedy do czynienia z rozpoznaniem redundantnym, czyli zbytecznym. Forgeron de la Cour-Dieu Rozpoznaniem naley dysponowa oszczdnie, powinno ono bowiem stanowi clou kadej szanujcej si intrygi. Przypadek Monte Christa, ktry ujawnia si wielokrotnie, a sam z kolei odkrywa raz po raz intryg, ktrej pad ofiar, stanowi rzadki i mistrzowski przypadek rozpoznania, ktre chocia redundantne i wielokrotnie powtrzone, sprawia mi-mo to czytelnikowi wiele satysfakcji. Na og jednak w powieci popularnej rozpoznanie, traktowane jako podstawowy mechanizm intrygi, staje si wrcz przesadnie redundantne i traci tym samym wszelki efekt dramatyczny, sprowadzajc si do czystej funkcji pocieszycielskiej, dostarcza bowiem czytelnikowi towaru, do ktrego zdy ju si przyzwyczai. To marnotrawstwo przybiera monstrualne rozmiary, kiedy rozpoznanie jest ewidentne i cakowicie zbyteczne dla rozwoju akcji, a powie ucieka si do niego jedynie w celach reklamowych, aby uchodzi za idealn powie popularn, wart swej ceny. Oczywistym przypadkiem caej serii zbdnych rozpozna jest Forgeron de la CourDieu Ponsona du Terrail. W poniszej licie zbdne agnicje zostay zaznaczone gwiazdk i, jak wida, stanowi one wikszo.

* i. Ojciec Jerme ujawnia si wobec Jeanne. 2. Ojciec Jerme ujawnia si wobec de Mazur es. * 3. Hrabina de Mazures, suchajc opowiadania Valognesa, rozpoznaje w Jeanne siostr Aurorey. * 4. Na portreciku pozostawionym w szufladzie przez matk Auror rozpoznaje w Jeanne wasn siostr. 5. Auror, czytajc list matki, rozpoznaje w starym Benjaminie Fritza. * 6. Lucien dowiaduje si od Aurorey, e Jeanne jest jej siostr (i e jego matka zabia ich matk). * 7. Raoul de la Maureliere rozpoznaje w Cezarze syna Blaisota, a w swej przeladowczym hrabin de Mazures. * 8. Lucien, zraniwszy Maurelierea w pojedynku, odkrywa pod jego koszul medalion z podobizn Gretchen. * 9. Cyganka odgaduje z medalionu znalezionego w rkach sankiuloty Polytea, e Aurora jest wolna i e jest w podry. * 10. Bibi rozpoznaje w arystokratkach zade nuncjowanych przez Cygank Jeanne i Auroree, zadenuncjonowane ju przedtem przez Zoe. * 11. Paul (alias kawaler de Mazures) rozpoznaje crk Auroree w arystokratce, ktr ma aresztowa, a dzieje si tak za spraw medalionu Gretchen, ktry Bibi mu pokazuje (otrzymawszy go od Cyganki, ktra otrzymaa go uprzednio od Polytea). * 12. Bibi ujawnia Paulowi, e jego crka zostaa aresztowana zamiast Jeanne. * 13. Bibi, podczas ucieczki, dowiaduje si, e dziewczyna uratowana od gilotyny to Auror. * 14. Bibi podczas podry dyliansem odkrywa, e jego towarzyszem podry jest Dagobert. * 15. Dagobert dowiaduje si od Bibi, e Auror i Jeanne s w Paryu i e Auror jest w wizieniu. 16. Polyte rozpoznaje w Dagobercie czowieka, ktry uratowa mu ycie w Tuileries. * 17. Dagobert rozpoznaje Cygank, ktra wywrya mu kiedy przyszo. * 18. Lekarz Dagoberta rozpoznaje w niemieckim

lekarzu - przysanym przez Czerwone Maski - swego dawnego nauczyciela. Ten ostatni rozpoznaje w nim swojego ucznia, a w Polyte modzieca, ktrego wanie uratowa na ulicy. 19. Wiele lat pniej Polyte rozpoznaje Bibi w nieznajomym, ktry z nim rozmawia na ulicy (topos faszywego nieznajomego, patrz niej). 20. Obaj rozpoznaj Cygank, a w Zoe jej pomocnic. * 20. Benoit odnajduje i rozpoznaje Bibi. * 21. Paul, od lat chory umysowo, odzyskuje zdrowie i rozpoznaje Benoit i Bibi. 23. W starym pustelniku rozpoznany zostaje przeor Jerme. * 24. Kawaler de Mazures dowiaduje si od ojca Jerme, e jego wasna crka yje. * 25. Cyganka odkrywa, e majordomus kawalera de Mazures to nikt inny jak Bibi. * 26. Republikanin, ktry wpad w zasadzk, rozpoznaje w piknej Niemce dziewczyn, ktrej rodzicw zgilotynowa (tosamo ta ujawniona zostaje czytelnikowi dwie strony wczeniej). * 27. Cyganka, skazana przez Cyganw, rozpoznaje w Lucienie, Dagobercie, Auror i Jeanne osoby, ktre przeladowaa i zrujnowaa. Dwaj wiejscy gupcy Rozpoznajcy w roli wiejskiego gupka pojawia si wtedy, kiedy autor rozwia ju tak wiele wtpliwoci co do tego, jaka jest tosamo postaci, e wydaje si niemoliwe, aby wanie bohater niczego nie podejrzewa. Agnicja godna wiejskiego gupka ma jednak dwa aspekty i dzieli si na agnicj ze strony gupka rzeczywistego i gupka bdcego ofiar kalumnii. Z gupkiem rzeczywistym mamy do czynienia wtedy, kiedy wszystkie elementy intrygi, dane, fakty, zwierzenia, nieomylne znaki sprzyjaj nastpieniu agnicji i jedynie bohater upiera si przy swojej niewiedzy. Inaczej mwic, intryga dostarczya zarwno jemu, jak i czytelnikowi elementw potrzebnych do rozwizania zagadki, a fakt, e nie udaje mu si jej rozwiza, pozostaje niewytumaczalny. Idealn postaci rzeczywistego gupka posuguje si w sposb krytyczny autor powieci kryminalnej i jest nim oficer przeciwstawiony detektywowi (ktrego znajomo faktw jest taka sama jak w przypadku czytelnika). Moe si jednak rwnie zdarzy, e gupek jest tylko ofiar kalumnii, poniewa w rzeczywistoci wypadki nie dostarczaj mu adnych informacji, a to, co sprawia, e czytelnik zdolny jest przewidzie rozwizanie, jest formaln tradycj intrygi w powieciach popularnych. To znaczy, e czytelnik wie, i zgodnie z tradycj literack bohater X moe by jedynie synem bohatera Y. Jednake Y nie moe o tym wiedzie, poniewa nie czyta powieci odcinkowej. Typowym przykadem jest Rudolf Gerolstein w Tajemnicach Parya. Gdy tylko Rudolf spotyka Gualez i kiedy okazuje si, e straci niegdy creczk, ktr mia z Sarah Mac Gregor, czytelnik domyla si tosamoci Marii. Ale dlaczegby Rudolf mia przypuszcza, e moda prostytutka spotkana przypadkiem w szynku to jego crka?

Susznie dowie si o tym dopiero ostatni, ale Sue zdaje sobie spraw, e czytelnik ju co podejrzewa, i pod koniec pierwszej czci antycypuje rozwizanie: mamy do czynienia z typowym przypadkiem uzalenienia intrygi od uwarunkowa tradycji literackiej i sposobw dystrybucji handlowej. Tradycja literacka sprawia, e czytelnik wie ju, jakie bdzie najbardziej prawdopodobne rozwizanie. Z drugiej strony cotygodniowe publikowanie krtkich fragmentw historii rozwijajcej si poprzez niezliczon ilo odcinkw sprawia, e nie mona trzyma zbyt dugo czytelnika w niepewnoci, poniewa obciaoby to za bardzo jego pami. Sue jest zatem zmuszony zakoczy t parti, aby mc rozpocz nastpn, nie przemczajc zbytnio pamici czytelnika ani nie naduywajc jego zdolnoci znoszenia napicia. Z punkt u widzenia narracji Sue popenia samobjstwo, marnujc swoj najlepsz kart. Ale samobjstwo nastpio ju w momencie, w ktrym postanowi przestrzega ram oczywistych rozwiza narracyjnych: powie popularna nie moe by problemowa nawet w sposobie wymylania intrygi. Jak udowodni to Marks i Engels w swojej analizie postaci Marii (patrz szkic na temat Eugeniusza Sue), wszystko jest ju z gry wiadome, nawet mier bohaterki, poniewa narracja nie moe wykracza poza granice nabytych przyzwyczaje i systemu panujcych wartoci (chocia powie stawia sobie demokratyczne cele). Topos faszywego nieznajomego Ostatnim mechanizmem nalecym do kategorii zbytecznej agnicji jest topos faszywego nieznajomego. Powie popularna przedstawia czsto na pocztku rozdziau tajemnicz posta, ktra powinna by nie znana czytelnikowi: Nieznajomy, w ktrym czytelnik rozpozna z pewnoci naszego Y Raz jeszcze mamy do czynienia z marnym chwytem narracyjnym, dziki ktremu narrator moe znowu ofiarowa czytelnikowi zdegradowan przyjemno pync z rozpoznania. Naley jednak zauway, e jeli z punktu widzenia stylistyki intrygi te zdegradowane chwyty stanowi przeszkody w prowadzeniu narracji, to z punktu widzenia psychologii recepcji i psychologii consensusu funkcjonuj one doskonale, lenistwo czytelnika bowiem sprawia, e ceni on sobie nade wszystko te zagadki, ktre ju zdoa rozwiza albo w kadym razie potrafi tego dokona. Oglna kategoria zdegradowanego faszywego, stanowi rozpoznania, redundantnego, zbytecznego albo

zatem chwyt handlowy, ktrego usprawiedliwieniem jest pocieszycielska ideologia powieci popularnej. Mona wic miao wysun hipotez, e jedn z przyczyn sukcesu Love Story jest pierwsze zdanie powieci: C mona powiedzie o dziewczynie, ktra zmara w wieku dwudziestu piciu lat? W kategoriach stylistyki intrygi pojawienie si choroby powinno by zaskoczeniem, odmieni emocjonalny koloryt poprzedzajcych j wydarze, przemieniajc idyll w dramat i ukazujc w problematycznym wietle wszystko to. co zostao dotd opowiedziane. Uprzedzi natomiast czytelnika ju na samym pocztku, e czyta bdzie o pozornie beztroskiej historii miosnej dwojga modych naznaczonych przez tragiczny los, znaczy uatwi mu zniesienie kocowego szoku, uczyni z niego fataln konieczno, pozbawi wszelkiej prowokacyjnoci. Znaczy rwnie pomc czytelnikowi oswaja si, strona po stronie, ze spodziewanym rozwizaniem. Tutaj take wystpuje samobjstwo narracyjne, ze wzgldu jednak na pocieszycielska funkcj powieci: ksika, zamiast opowiada o absurdalnej tragedii,

zamienia si w przepojon rezygnacj elegi. W powieci popularnej wszystkich czasw rzeczywisto jest zawsze ju dana: albo modyfikuje si j nieznacznie, albo akceptuje; nigdy radykalnie si jej nie zmienia.

Eugeniusz Sue: socjalizm i pocieszenie Wstp Ponisze studium powstao jako szkic i dlatego panuje w nim raczej ton swobodnej rozmowy ni naukowej analizy podzielonej na paragrafy i podparagrafy. Jednake zakada ono pewn wiadomo metodologiczn, na ktr skadaj si przynajmniej dwa pojcia: socjologii literatury i semiologii struktur narracyjnych. Nie zaszkodzi wyjani, na czym polegaj te dwie metodologiczne zasady, tak aby mogy one da pocztek kolejnym analizom i ze wszech miar poytecznej formalizacji obecnych bada. Formuy takie jak socjologiczne badania literackie albo socjologia literatury mog stanowi podstaw analiz do odmiennych od siebie. Z jednej strony mona widzie w dziele zwyky dokument epoki historycznej, z drugiej pojmowa aspekt spoeczny jako eksplikacj rozwizania estetycznego, lub, jeszcze inaczej, analizowa dialektyk pomidzy dzieem jako faktem estetycznym a spoeczestwem jako faktem eksplikacyjnym. Aspekt spoeczny determinuje wprawdzie estetyczny, ale analiza struktury dziea rzuca nowe wiato na sytuacj spoeczn, a przynajmniej kulturow. Jeli wybierzemy trzecie rozwizanie, to do czego przyda si nam mog badania semiologiczne traktujce o makrostrukturach komunikacji, ktrymi s elementy intrygi? Wiemy doskonale, e istnieje sposb postrzegania struktur narracyjnych jako neutralnych elementw cakowicie sformalizowanej kombinatoryki: nie jest ona jednak w stanie uchwyci caoci znacze, ktre historia i spoeczestwo przypisz nastpnie dzieu. W takim wypadku przypisane znaczenia, pragmatyczne efekty dziea-wy-powiedzi, pozostaj po prostu zwykymi, przypadkowymi wariacjami, ktre nie s w stanie uj dziea w jego strukturalnej prawidowoci, lecz wrcz okazuj si przez ni zdeterminowane (albo raczej nieuchronn okazuje si daremno owego pniejszego wypeniania sensem czystego planu wyraania, szczeglnie kiedy mamy do czynienia ze znacznym dystansem czasowym). Wiemy zreszt, e wszelki wysiek zdefiniowania formy planu wyraania bez prby nadania mu sensu jest daremny i iluzoryczny, tak jak wszelki absolutny formalizm nie jest niczym innym ni zamaskowanym ograniczaniem si do badania treci. Wyizolowanie struktur formalnych oznacza uznanie ich za dystynktywne w stosunku do hipotezy globalnej wysuwanej w stosunku do dziea. Nie istnieje bowiem analiza znaczcych aspektw planu wyraania, ktra by nie implikowaa ju pewnych interpretacji, a wic wypenienia sensem. W takim razie wszelka analiza strukturalna tekstu jest zawsze weryfikacj hipotez psychologicznosocjologicznych, a take ideologicznych, choby byy one ukryte. A zatem trzeba by po prostu wiadomym tego zjawiska po to, aby zredukowa do minimum (nie pretendujc do cakowitego wyeliminowania) margines subiektywnoci (czyli historycznoci), ktry jest tak czy owak nieunikniony. Jest tylko jeden sposb uniknicia tej kolisto-ci bada (od hipotezy interpretacyjnej do planw wyraania, od planw wyraania do hipotezy). Polega on na obraniu za podstaw systemu elementarnych funkcji narracyjnych wystpujcych niewtpliwie w kadym tekcie oraz sprawdzeniu, czy wystpuj one rwnie w tekcie stanowicym przedmiot naszej analizy. Ale w tym celu trzeba znacznie zredukowa pakiet funkcji, tak aby w skrajnym przypadku Hamlet nie rni si niczym od Czerwonego Kapturka. Jednake stwierdzenie, e wszystkie historie sprowadzaj si w gruncie rzeczy do jednej, stanowi punkt wyjcia, nie za punkt dojcia. To, co nas interesuje - w nastpnej kolejnoci - to w jaki sposb i dlaczego,

skoro wszystkie historie sprowadzaj si do jednej, rni si one tak bardzo midzy sob i maj tak rne stopnie zoonoci. Zreszt rwnie uznanie istnienia uniwersaliw narracji, kiedy stanowi ono punkt dojcia, kryje w sobie z gry zaoon hipotez natury ideologicznej. Aby wytyczy badaniom semiologicznym waciwe im granice epistemologiczne, trzeba uwaa, aby nie popeni przeciwstawnego bdu, w ktry popada czsto socjologia literatury spod znaku prymitywnego marksizmu. Polega on na negowaniu trwaoci istnienia regu gatunkowych, me-tahistorycznej presji struktur narracyjnych, wynikym z ustanowienia bezporednich relacji midzy dzieem a strukturami ekonomiczno-spoecznymi, ktre determinuj je jakoby w sposb jednokierunkowy. Trzeba natomiast posuy si zasad kolistoci i wykorzysta j do maksimum. Naley sprbowa zbada jako pocztkowo niezalene obie serie (spoeczno-historyczn i struktury tekstu), ktre nastpnie wymaga bd skorelowania. Niezbdnym warunkiem jest analizowanie obu serii za pomoc jednorodnych narzdzi formalnych. Rezultatem bdzie homologia strukturalna pomidzy elementami formalnego kontekstu dziea (przez form naley tu rozumie rwnie form, jak przybieraj treci, charaktery, idee wyraane przez postaci, wydarzenia, w ktrych bior one udzia) oraz elementami kontekstu historyczno-spoecznego. Jeli operacja taka si powiedzie, to zbyteczne staje si pytanie, czy struktury historyczne determinuj struktury literackie lub czy pewien sposb narracji (odziedziczony na mocy tradycji gatunku) zmusza autora do reagowania w okrelony sposb na kwestie spoeczne. Problem polega bdzie na ujawnieniu homologii: zalenoci przyczynowe, ktre czsto pozostaj ukryte, dotyczy bd co najwyej historiografii typu biograficznego lub psychologicznego. W kadym razie uniknie si ekono-mistycznego uproszczenia typu: X pisze w okrelony sposb, bo jest opacany przez Y. Historia literatury i sztuki pena jest przecie twrcw, ktrzy nie dochowali wiernoci tym, co ich opacali, a take autorw, ktrzy suyli z bezgranicznym oddaniem klasie, ktra nigdy im nie pacia. A zate m homologiczne relacje midzy strukturami tekstowymi a strukturami spoecznymi powinny by jeszcze bardziej zaporedniczone, serii za mamy co najmniej trzy: dwie, o ktrych bya mowa wyej, czy seria struktur kulturowych, czyli ideologicznych, do ktrych struktury tekstowe bezporednio si odnosz. Jednake determinanty spoeczno-ekonomiczne nie przybieraj nigdy jednej postaci: nie trzeba by opacanym przez Igreka, eby pisa w zgodzie z jego ideologi. Wystarczy pisa w stanie cakowitej swobody duchowej, lecz podda si odruchowo wpywowi systemu dystrybucji tekstu, ktry jest poczony z kontekstem ekonomicznym, co nie znaczy, e pozostaje widoczny.. Tak wic warunki dyktowane przez rynek (pozornie nie zwizane z gbiej ukrytymi stosunkami wasnoci) generuj struktury tekstowe, te za wymagaj struktur ideologicznych jako ich najwaciwszego wypenienia. Koo si zamyka, ale zawiera w sobie modalnoci psychobiograficzne, ktre nie maj nic wsplnego z prymitywnym socjologizmem. Tym bardziej e rysuje si jeszcze jedna kwestia, kwestia interpretacji, czasami sprzecznych midzy sob, ktre, z rnych powodw i na rnych poziomach klasowych i kulturowych, publiczno przypisuje docierajcemu do niej komunikatowi. Nastpuj^tu czsto niebywae wprost nieporozumienia: teksty pomylane jako wyraz gorcej wiary proletariackiej staj si podrcznikami konserwatyzmu i na odwrt. Tak oto analiza struktur narracyjnych (jako najwysza forma analizy treci) odrywa si od analizy rezultatw interpretacyjnych na poziomie grup spoecznych i epok historycznych. Jeli zatem istnieje metoda pozwalajca analizowa t skomplikowan dialektyk, to jest ni

wanie ta, ktra ustanawia relacje midzy zjawiskami nie pozostajcymi midzy sob w bezporednim zwizku przyczynowo-skutkowym i bada je na wszystkich poziomach w perspektywie semiotycz-nej. Jeli istnieje dzieo, ktre zdaje si weryfikowa z podrcznikow wrcz dokadnoci owe strukturalne paralelizmy (lub te rozbienoci), to jest nim wanie powie Eugeniusza Sue, a to z powodu wielu przyczyn historycznych, biograficznych, mechanizmu rozpowszechniania powieci popularnej, umiejtnoci (albo jej braku) prowadzenia narracji. Niezbdne dane biograficzne podane niej maj wprowadzi czytelnika w ideologiczny wiat Suego i jego epoki. Jasne jest, e w bardziej naukowej analizie mogyby one zosta pominite i powinny wynika po prostu z waciwego odczytania tekstu. Autentyczne odczytanie tekstu dy bowiem do ustanowienia relacji midzy dwoma zjawiskami, ktre same przez si s niezalene: midzy ideologi autora a strukturami intrygi. W charakterze elementu wyjaniajcego, zewntrznego, pojawia si jako punkt odniesienia (chodzi jednak o inn autonomiczn kwesti wymagajc dokadniejszego opisu) pojcie sytuacji rynkowej, ktra w XIX wieku sprzyjaa rozpowszechnianiu si powieci zwanej popularn. W celu odczytania struktur narracyjnych wyszlimy z zaoenia wsplnego tego typu badaniom semiologicznym, e istniej powszechne struktury prozy narracyjnej. Nastpnie usiowalimy stwierdzi, jak i dlaczego przybray one w dziele Suego formy idiosyn-kratyczne. Aby wyjani te indywidualne warianty uniwersalnego schematu, powinnimy wanie posuy si pozostaymi wariantami homologicznymi (lub zhomologizowanymi): ideologi i struktur dystrybucyjn rynku powieci odcinkowej. Poniszy tekst nie jest prezentacj pewnej metody, miaby bowiem w takim wypadku, jak ju mwilimy, bardziej sformalizowany charakter. W zamierzeniu mia on by wstpnym rozpoznaniem terenu, ktremu to przedsiwziciu przywieca, pozostajc na drugim planie, wyoona tu metodologia. Je suis socialiste Eugeniusz Sue rozpoczyna publikowanie w odcinkach Tajemnic Parya 19 czerwca 1842 roku. Min zaledwie rok od chwili, kiedy wyszed z domu robotnika poznanego tego samego wieczoru, woajc Je suis socialiste! Zdaje sobie spraw, e zacz pisa wielk powie popularn, lecz jej teza pozostaje jeszcze do oglnikowa. Prawdopodobnie jest zafascynowany przedsiwzitym poznawaniem, w literaturze i yciu (w celu zdobycia dokadnej dokumentacji), najniszych warstw spoecznych stolicy. Brakuje mu jednak dokadnego wyobraenia oddwiku, z jakim powie wkrtce si spotka. Mwi o ludzie, ale lud jest jeszcze czym obcym dla tego znanego pisarza, zawodowego dandysa, ktry roztrwoni majtek ojca, wydajc pienidze na luksusowe ekwipae i prowadzc tryb ycia wykltego estety. Jednake dopiero wtedy, kiedy Sue opisuje mansard Morela, rodzin tego szlifierza drogocennych kamieni, uczciwego i nieszczliwego, ktrego crka zostaa podstpnie uwiedziona i zmuszona do dzieciobjstwa przez perfidnego notariusza Jakuba Ferranda, kiedy czteroletnia creczka umiera z ndzy na somie, pozostae dzieci cierpi zimno i gd. ona jest umierajca, teciowa traci rozum i gubi powierzone mu diamenty, komornicy za czyhaj, aby zawlec go do wizienia, Sue odnajduje waciwy styl. Setki przychodzcych do listw, zachwycone arystokratki otwierajce mu drzwi alkowy, proletariusze widzcy w nim apostoa ubogich, synni literaci zaszczycajcy go swoj przyjani, wyrywajcy go sobie wydawcy,

ktrzy proponuj umowy in blanco, fourierowskie pismo ,,Phalange wychwalajce go jako pisarza, ktry potrafi ukaza rzeczywisto ndzy i ucisku, robotnicy i wieniacy, paryskie gryzetki rozpoznajce swj wasny wizerunek na stronach powieci, kto, kto publikuje sownik argot modern, dzieo niezbdne dla zrozumienia Tajemnic Parya pana Eugeniusza Sue, uzupenione szkicem fizjologicznym na temat paryskich wizie, histori modej winiarki z Saint-Lazare opowiedzian przez ni osobicie oraz dwiema pieniami dotd nie publikowanymi dwch synnych winiw z Sainte-Pelagie, czytelnie wypoyczajce egzemplarze Journal des Debats za dwa soldy na p godziny, analfabeci, ktrzy ka sobie czyta odcinki powieci przez wyksztaconych dozorcw, chorzy, ktrzy nie chc umrze przed kocem powieci, premier, ktry wpada w gniew, kiedy nie ukazuje si kolejny odcinek, warcaby inspirowane Tajemnicami Parya, re z Jardin des Plantes nazwane imieniem Rigoletty i Marii, kuplety i piosenki inspirowane Gualez i Szurynerem, rozpaczliwe apele, znane zreszt powieci odcinkowej wwczas i pniej (Niech pan kae wrci Szurynerowi z Algierii!, Niech pan nie umierca Marii!), ksidz Damourette zakadajcy pod wpywem powieci przytuek dla sierot, hrabia de Portalis organizujcy falanster wzorowany na folwarku w Bouqueval opisanym w trzeciej czci, rosyjskie hrabiny znoszce trudy dugiej podry po to tylko, aby zdoby pamitk po swoim boyszczu - oto jedynie niektre formy oszaamiajcego sukcesu, ktry sta si udziaem Suego, a o jakim marzyby kady pisarz. Przydarzyo mu si bowiem co, co Pirandello mgby jedynie sobie wyobrazi: dostaje od czytelnikw pienidze na pomoc dla rodziny Morela. Pewien za robotnik bez pracy, niejaki Bazire, prosi go o adres ksicia Gerolsteina, eby zwrci si do tego opiekuna ubogich i obrocy ucinionych. Poczwszy od tej chwili, jak zobaczymy, Sue nie pisze ju Tajemnic Parya, powie bowiem pisze si sama we wsppracy z czytelnikami. Wszystko, co dzieje si pniej, jest czym cakowicie normalnym, musiao po prostu nastpi. Np. to, e nieszczsny pan Szeliga, krytyk literacki Allgemeine Literaturzeitung, dokonujcy na postaciach i sytuacjach skomplikowanych akrobacji dialektycznych w duchu ortodoksyjnego heglizmu, mieszy nas, jak susznie mieszy Marksa i Engelsa. Wiadomo przecie, e Marks i Engels napisali wit Rodzin, posugujc si Tajemnicami jako obiektem polemiki i jako nici przewodni caego wywodu (a zatem posuyli si powieci nie tylko jako dokumentem ideologicznym, lecz rwnie jako dzieem zdolnym dostarczy postaci typowych). Jest czym normalnym, e zanim jeszcze skoczy si druk powieci, zaczy si ukazywa przekady woskie, angielskie, rosyjskie, niemieckie, holenderskie, e w samym tylko Nowym Jorku sprzedano osiemdziesit tysicy egzemplarzy w cigu zaledwie kilku miesicy, e Paul Feval sprbowa natychmiast naladowa formu powieci, e wszdzie ukazuj si Tajemnice Berlina, Tajemnice Monachium, Tajemnice Brukseli, e Balzac, pod wpywem masowego entuzjazmu, pisze Mysteres de province, e Hugo zaczyna myle 0 napisaniu Ndznikw, e sam Sue zmuszony jest dokona teatralnej przerbki Tajemnic Parya i przez siedem godzin z rzdu budzi zachwyt paryskiej publicznoci widokiem rozdzierajcych cierpie. Jest czym normalnym, poniewa Sue nie napisa dziea literackiego, jak zauway to zreszt sam czytelnik, ktry mimo zachwytu mczy si bdzie nad stronami penymi szlachetnych refleksji, nad trybami mechanizmu wyciskajcego zy, ktry staje si niemal nie do zniesienia przez ten swj rozpaczliwy i nie ukrywany zamiar osignicia za wszelk cen przejmujcego efektu. Gdyby bowiem Sue napisa jedynie dzieo literackie, odnotowaaby to historia, nie za wspczeni, i to

w dodatku tak od razu, natychmiast, wszyscy naraz. W kadym razie Sue stworzy pewien wiat, zaludni go bohaterami z krwi i koci, ywymi, a zarazem emblematycznymi, sztucznymi i wzorcowymi. Bg raczy wiedzie, jak mu si to udao, ale faktem jest, e powoa do ycia tum niezapomnianych postaci. Mona sobie wyobrazi, jak reagowali czytelnicy kolejnych odcinkw, skoro my jeszcze, mimo pokusy pominicia dziesitek stron (szczeglnie w penym wydaniu - ale biada temu, kto czyta pene wydanie, powie jawi si wtedy w caej swojej zawiesistoci), dajemy si w kocu wcign w gr, wstydzimy si, e ulegamy emocjom, czytajc o opatrznociowych zemstach Rudolfa, odkrywamy WWyartej witriolem twarzy Bakaarza, w grymasie Tykwy, w ohydnej hipokryzji Jakuba Ferranda, w niebywaej podoci rodziny Marcyla, w niewinnoci Marii, w szlachetnoci Rudolfa i pani dHarville, w melancholii Saint-Remy ojca, w prostej uczciwoci Wilczycy, wiernoci Murpha, w wiedzy na subie za PoIi-doriego, w zmysowoci Cecily - i tak dalej - archetypy, ktre w jaki sposb s nasze. By moe nale do najskrytszej i najbardziej zmistyfikowa-nej sfery naszej wraliwoci, moe zostay nam przekazane w procesie wychowania ksztatujcego skonno do melodramatu, ktrego Sue jest jednym z mistrzw, a tysice powieci i komercjalnych filmw stanowi pasy transmisyjne takiego gustu, tak czy owak, archetypy te s nasze i nic na to nie poradzimy. Moemy je odrzuci, stumi, owietli reflektorami rozumu i ironii, ale nikt ich nam nie odbierze, poniewa tkwi w najgbszych pokadach naszej duszy. Czytany dzisiaj, Sue suy moe jako odczynnik majcy obudzi i ujawni drzemicy w nas bovaryzm. To dobrze, e odczynnik dziaa i ujawnia ukryte tsknoty: mechanizm melodramatu musi napotka czciow przynajmniej gotowo ze strony czytelnika, aby mg on zagbi si w wiat powieci. Musimy tam wej, nie tyle - nie tylko i niekoniecznie - po to, aby folgowa upodobaniu do ekshumacji (jeli zaspokojenie gwarantuje elementarn rozrywk, to naley si tylko z tego cieszy), ile po to, aby zrozumie, co dzi jest cennego w tej ksice i czemu moe ona suy. Z jednej strony jest to wic wany dokument wyjaniajcy nam dogbnie niektre elementy dziewitnastowiecznej wraliwoci spoecznej, z drugiej klucz pozwalajcy zrozumie struktury literatury masowej, relacje pomidzy sytuacj rynkow, ideologi a form narracji. Od dandyzmu do socjalizmu Jak to si stao, e Eugeniusz Sue napisa Tajemnice Parya! Pominiemy tu biografi naszego autora, odsyajc do tekstw obszerniejszych i lepiej udokumentowanych. Chodzi nam raczej o odtworzenie historii pewnego powoania, powoania do literatury ludowej, wrcz populistycznej, ze wszystkimi konotacjami tego terminu. Informacji na temat przebiegu owej ewolucji dostarcza nam sam Sue, kiedy pod koniec ycia, na emigracji w Annecy, myli o napisaniu czego w rodzaju autobiografii na podstawie wasnych dzie wszystkich: Mylaem ju o tym od dawna. Oto powd: zaczem pisa powieci morskie, poniewa zobaczyem morze; w tych pierwszych powieciach doszuka si mona politycznych i filozoficznych zapatrywa (m.in. La Salamandr, Atar-Gull, La vigie de Koa- Ven i in.), cakowicie odmiennych od moich przekona po roku 1848 {Tajemnice Parya). Byoby moe interesujce przeledzi, jakie przemiany, refleksje, poszukiwania, pogldy, upodobania, przyjanie (Schoelcher, Considerant, itd.) doprowadziy mnie do tego - chocia przedtem wyznawaem idee religijne i absolutystyczne zawarte w ksikach Bonalda, de Maistrea, Lamen-naisgo (De lindifference en matiere de religion), moich wczesnych mistrzw - e odkryem sprawiedliwo, prawd, dobro, staem si zwolennikiem demokratycznej republiki i socjalizmu []. Zamierzam ukoczy dla tego wydania Les Mysteres du Peuple. Zostanie te do niego doczone to, co napisaem dla teatru, teksty polityczne i socjalistyczne, jak i Lhistoire de la Marine, gdzie udao mi si czciowo zrozumie monarchi w osobie Ludwika XIV na podstawie przejrzenia

korespondencji jego ministrw w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Skutkiem tego przedsiwzicia bya cakowita utrata zudze i odtd zaczem nienawidzi monarchii.2 Od legitymizmu w polityce, dandyzmu w yciu prywatnym i publicznym, satanizmu w estetyce do przyjcia socjalistycznej wiary (a nawet dwch rodzajw socjalizmu, poniewa, jak zobaczymy, midzy Tajemnicami Parya a Les Mysteres du Peuple jest wyrana rnica) i mierci na wygnaniu. Oto intelektualna historia Suego. Eugeniusz Sue urodzi si w 1804 roku w rodzinie znanych lekarzy. Jego dziadek (wspomni o nim w Tajemnicach) napisa w 1797 roku memoria przeciwko gilotynie; ojciec pracowa jako lekarz Krlewskiej Akademii Wojskowej za Napoleona I i Jzefina de Beauharnais, wczesna ona Pierwszego Konsula, bya matk chrzestn pniejszego pisarza. Eugeniusz rozpoczyna karier lekarza jako pomocnik chirurga przy ojcu, uczestniczy wraz z nim w wojnie w Hiszpanii, lecz w roku 1826 zatrudnia si jako chirurg na okrcie Jego Wysokoci (jestemy w epoce Restauracji), walczy albo raczej przyglda si walce Grekw przeciw Turkom pod Navarino, wraca do Parya, zaczyna wsppracowa z wysokonakadow pras. Jak prawdziwy dandys, zaczyna od drukowania na amach Le Monde. Potem przychodzi kolej na cieszce si du popularnoci powieci, czynice ze uznanego pisarza, o ktrego wzgldy zabiegaj wiatowe damy, wyrafinowanego i zblazowanego, jakim poznajemy go w licie do Balzaca, przyjaciela i admiratora. Sue udziela Balzacowi szeregu rad co do koni i karet, opowiada z nonszalancj o swoich miostkach, ktre traktuje z naleytym dystansem, narzeka na gupot i pustk paryskiego wiatka, gdzie musi bywa i gdzie usiuje za wszelk cen zrobi wraenie, trwonic niebywae sumy. Jest legitymist, gdy za panowania Ludwika Filipa nieelegancko by liberaem, napisze nawet pochwa kolonializmu i niewolnictwa, a take wymiewa si bdzie z zapalecw, ktrzy udaj, e wyemigrowali z powodw politycznych, podczas gdy w rzeczywistoci uciekli za granic z powodu dugw. Z drugie j strony bohaterowie jego pierwszych ksiek, wzorowani na postaciach Byrona, chmurnych i tajemniczych, przemierzaj morza jako piraci (Kernok) albo handlarze czarnych niewolnikw (Brulart); mszcz si w straszliwy sposb jak Murzyn Atar-Gull; odbieraj innym dusze jak wyrafinowany uwodziciel Szaffie w La Salamandr. Oczywicie los wszystko im wynagradza i yj szczliwie do pnej staroci, otoczeni powszechnym szacunkiem. Zo w poczeniu z Piknem tryumfuje. W ostatecznoci tryumfuje Styl. Nie bdziemy twierdzi, e styl tryumfuje z literackiego punktu widzenia. Wychwalane pod niebiosa dziea modego Suego przypominaj bardziej przygody Sandokana ni losy postaci Byrona. Sposb pisania jest raczej prymitywny, chocia egzotyczne tematy pozwalaj na fantazyjne nazewnictwo. Badania statystyczne dotyczce czstotliwoci wystpowania niektrych kluczowych przymiotnikw, ktre napotykamy rwnie w Tajemnicach (zacytujmy trzy z pamici: fameuse, blafard, opiniatre), pomogyby nam zrozumie Suego jako autora powieci popularnych. W kadym razie wanie z tych powodw wie on, jak osign zamierzony efekt, nie brak mu te zdolnoci tworzenia postaci, ktre zapadaj w pami. Bez wtpienia buduje pewien wiat, i jeli na pocztku posuguje si egzotycznymi scenariami, to w gruncie rzeczy przygotowuje ju materia do majcej powsta komedii miejskiej i politycznej, ktr stan si Tajemnice, yd wieczny tuacz oraz Les Mysteres du Peuple.

2
Przejcie na socjalizm nastpuje, jak ju mwilimy, w drodze gwatownego nawrcenia. Dwudziestego pitego maja 1841 roku Sue oglda przedstawienie dramatu Les deux serrures Felixa Pyata: sztuk rozgrywajc si na ubogiej mansardzie. Na scenie pojawia si autentyczny proletariat yjcy w ndzy. Po spektaklu Sue twierdzi, e autor przesadzi, Pyat zachca go, aby przekona si na wasne oczy, jak wyglda prawda. Udaj si obaj do typowego robotnika, jednego z tych, ktrzy naczytali si ksiek o kwestiach socjalnych, do wiadomego socjalisty, trybuna, bohatera przyszych barykad z 1848 roku. Zostaj przyjci gocinnie i z prostot, na stole pojawia si czysty obrus, bieda jest wielka, ale nie pozbawiona poczucia godnoci. Trwaj przygotowania do skromnej kolacji, sztuka misa smakuje wymienicie: oto lekcja, ktrej udziela gospodarz, rozwodzc si na temat aktualnych kwestii politycznych i spoecznych ze znajomoci rzeczy typow dla proletariusza wiadomego swych praw. To prawdziwa droga do Damaszku: Sue wychodzi przekonany o nowej sprawie. Wiele napisano o tej nagej iluminacji. Nawet tak przychylny pisarzowi biograf, jak Bory, gotw uwierzy bardziej niby naleao w autentyczno socjalizmu Suego, musi uzna, przynajmniej na pocztku, cis wi midzy dandyzmem a socjalizmem. Sue odkry nowy sposb, aby wyrni si wrd sobie rwnych, nie chce ju szokowa Parya strojami i komi, zaszokuje go, goszc Religi Ludu. W jego rodowisku wyda si to rwnie ekscentryczne i prowokujce. Z taki m nastawieniem pisze najprawdopodobniej Mathilde w 1841 roku (niektre epizody w trzeciej czci wiadcz o zblianiu si autora do oglnikowego socjalizmu)3 i rozpoczyna Tajemnice. Przemierza ponure zauki Cite, wchodzi do szynkw, w ktrych rozgrywa si pocztek powieci, miejsc uczszczanych przez prostytutki i rzezimieszkw. Raz jeszcze objawia si satanista zafascynowany tym, co odraajce i chorobliwe, wulgarnym argonem zodziei; romantyk za uosabia w Marii odwieczny archetyp vierge souillee, dziewczyny, ktrej ciao poniono, lecz ktrej dusza pozostaa czysta. Godzi w ten sposb reguy interesujcej intrygi ze skonnoci do moralizatorstwa, osigajc efekt melodramatycznoci, ktry poczwszy od Richardsona stanowi podstaw kadej szanujcej si powieci.4 Z upodobaniem opisuje skrajn ndz i deprawacj, ale przeprasza za to czytelnikw; wci myli bowiem o publicznoci jak o kim sobie rwnym, kogo przyprawia o mdoci odr wydobywajcy si z nor. Nie wie jeszcze, e czytelnicy, ci prawdziwi, czyli wikszo, rozpoznaj w postaciach powieci siebie samych i odczytaj Tajemnice w innej konwencji. Kiedy Sue to spostrzee, zmieni konwencj. Uwiadamia sobie elazne prawo masowej komunikacji, na mocy ktrego kody czytelnikw rni si nieuchronnie od kodu autora. Kiedy autor dokonuje na zimno okrelonej operacji handlowej, stara si tak zredagowa komunikat, aby mona byo go odczyta w wietle wielu kodw; taki jest cel komiksw, filmw w technikolorze, powieci dla wszystkich. Natomiast Sue, ju niepewny swych racji, kiedy zrozumie, co si dzieje, uzna tylko jeden kod, a mianowicie kod mas ludowych. Prawomylne mieszczastwo zwrci si oficjalnie przeciwko niemu, ale w gruncie rzeczy pasjonowa si bdzie jego ksik. Sue wybiera jzyk i wiat proletariatu, lecz podoba si jeszcze wszystkim. C takiego si stao? Czyby nawrci tumy, czy te to nawrcenie byo jedynie pozorne? W miar jak masy zaczynaj czci w Suem apostoa kwestii spoecznej, pisarz uwiadamia sobie, e to, co opisa zafascynowany wyjtkowoci tematu, staje si dokumentem, sdem nad spoeczestwem, politycznym protestem, zacht do dokonania zmian. Prawdopodobnie im wicej gromadzi materiaw, tym w mniejszym stopniu potrafi zachowa chodny dystans chirurga i tym bardziej angaowa si emocjonalnie. Decydujce jednak oka si oczekiwania spoeczne. Podkrela to wielokrotnie rwnie Bory:

Powie ludowa (jeli chodzi o temat), stajc si popularn (jeli chodzi o sukces), stanie si wkrtce popularn, rwnie jeli chodzi o ide i form.5 Teraz ju Sue przebiera si za robotnika i poznaje rzeczywicie dogbnie miejsca, gdzie rozgrywa si jego powie; podobnie jak Rudolf, miesza si z ludem, angauje si coraz bardziej, teraz ju naprawd pacze nad niedol, nad ktr kaza paka swoim czytelnikom. Oczywicie na tym polega jego zachowawczo: pacze i wywouje pacz; proponuje rodki zaradcze, ale, jak zobaczymy, bd one sentymentalne, paternalistyczne, utopijne. W trzeciej czci zaproponuje reformy spoeczne (modelowy folwark w Bouqueval), w pitej za nastpi gboka zmiana w strukturze powieci. Czstsze przerwy w akcji pozwalaj na dugie tyrady, moralistyczne perorowanie, rewolucyjne projekty (to jasne, e s one mimo wszystko reformistyczne). W miar jak powie zblia si do koca (koniec za coraz bardziej si oddala, gdy czytelnicy daj, aby trwaa jak najduej), cz dyskursywna rozrasta si do granic wytrzymaoci. Ale ksika taka ju jest, trzeba przyj j w caoci. Rwnie tyrady stanowi cz intrygi. Jeli Tajemnice s rzeczywicie, jak twierdzi Bory, dramatem muzycznym, to tyrady s romansami. To dlatego wanie skrcone wydania tego dziea (a dotychczas tylko takie byy w obiegu) po usuniciu apeli i rozwaa okaleczay tekst, deformoway go, chocia niewtpliwie uatwiay lektur. Tajemnice Parya odbierane byy przez wspczesnego im czytelnika jako dzieo ujawniajce straszliwe warunki spoeczne, ktre, wraz z ndz, prowadz do zbrodni. Zmniejszmy wic ndz, wspommy opuszczone dzieci, wychowajmy na nowo winia, nie stawiajmy pracowitego robotnika wobec widma dugw, uczciwej dziewczyny wobec koniecznoci oddania si bogatemu uwodzicielowi, dajmy wszystkim szans odkupienia, braterskiej pomocy, chrzecijaskiego wsparcia, a spoeczestwo stanie si lepsze. C za szlachetne przesanie! Jak nie zgodzi si z Suem? Zo jest chorob spoeczn. Oto lekarstwo. Ksika, ktra zaczyna si jako powie o marginesie spoecznym, odnosi sukces jako powie o Nieszczliwym Robotniku, Ktry Moe Si Odrodzi. Aby odczuwa irytacj, trzeba byo doprawdy by ostatnim reakcjonist. I rzeczywicie, reakcjonici protestuj jak przystao. La Mode z 25 lipca 1843 roku, wstydzc si, e drukowaa pierwsze teksty tego nikczemnego deprawatora, wybucha: Nigdy jeszcze aciska rozwizo nie wymylia bardziej nieprzyzwoitych scen od tej, w ktrej Sue opisa kuszenie notariusza Ferranda przez Mulatk Cecily []. Faublas i odraajce ksiki Aretina to prawdziwie moralne ksiki w porwnaniu z powieciami w odcinkach drukowanymi na amach konserwatywnych gazet []. Popularno Journal des Debats rosn musi codziennie wrd upadych dziewczyn z SaintLazare. W kociele za przy rue du Bac mona byo wysucha kazania w tym stylu: Pomylcie, bracia, o tym czowieku, ktrego nazwiska nawet nie powinnimy wymienia: atakuje on prywatn wasno, usprawiedliwia dzieciobjstwo []. Pod pretekstem bawienia czytelnika przemyca komunizm. Zmuszajc was do czytania swoich ksiek, chce wprowadzi do waszych salonw, do waszych rodzin idee goszone w klubach []. Wiedzcie jednak, e lektura tej ksiki to grzech miertelny.6 Nic w tym dziwnego. Czy nie czytamy dzi jeszcze podobnych narzeka na amach umiarkowanych dziennikw woskich? Jest wic czym cakiem normalnym, e byo tak samo w czasach poczciwego Eugeniusza Sue. Jednake oburzenie Filistrw nie jest nigdy wystarczajc gwarancj. Tak byo te w wypadku Suego. Jaki czujny czytelnik zaczyna krytykowa go ,,z lewa. Zacznijmy od Edgara Allana Poego.7 W jednym ze swoich Marginaliw, napisanych zaraz po ukazaniu si po angielsku Tajemnic, notuje on kilka uwag o ich strukturze narracyjnej do ktrych bdziemy mieli jeszcze okazj powrci. Zauwaa w kadym razie, e ,,intencje filozoficzne przypisywane Suemu s w najwyszym stopniu absurdalne. Jego podstawowym i w rzeczywistoci jedynym celem jest

napisanie pasjonujcej, a wic pokupnej ksiki. Zamiar (poredni i bezporedni) naprawy spoeczestwa itp. to tylko podstp, czsto stosowany przez pisarzy, w nadziei e przybior w ten sposb swe utwory w pozr godnoci i uytecznoci spoecznej i skutecznie zamaskuj ich rozwizy charakter. W gruncie rzeczy Poe nie krytykuje ksiki ,,z lewa. Dostrzega jedynie pewien fasz i odruchowo przypisuje go intencjom autora. Podczas gdy Poe notuje te uwagi, Bieliski pisze tekst, w ktrym to, co Poe przeczuwa intuicyjnie, zostanie wyraone bezporednio, z wiksz ideologiczn konsekwencj.8 Omwiwszy krtko warunki ycia mas w zachodniej cywilizacji przemysowej,9 Bieliski ujawnia swj zdecydowanie wrogi stosunek do Suego: Eugeniusz Sue by tym szczciarzem, ktry pierwszy wpad na pomys zrobienia dobrego interesu, piszc o ludzie. [Jest] [] zacnym mieszczuchem w caym tego sowa znaczeniu, filistrem konstytu-cyjno-mieszczaskiej spoecznoci: mgby nawet zosta posem do Zgromadzenia Narodowego i byby wanie takim posem, jakich teraz potrzeba konstytucji. Przedstawiajc w swojej powieci lud, Eugeniusz Sue jako prawdziwy mieszczuch (bourgeois) widzi w nim godn, obdart czer, ktr ciemnota i ndza skazaa na zbrodnie. Nie zna ani prawdziwych wad, ani prawdziwych cnt ludu, nie podejrzewa, e wanie do ludu naley przyszo, ktrej ju nie ma partia stojca obecnie u steru rzdu, gdy lud ma wiar, entuzjazm, reprezentuje si moraln. Eugeniusz Sue wspczuje nieszczciom ludu: czemu odmawia mu zdolnoci do szlachetnego wspczucia, ktre przynosi tak pewne zyski? Ale jakie jest to wspczucie, to inna sprawa. Chciaby, eby lud nie cierpia ndzy i, przestajc by godn, obdart i czciowo z koniecznoci zbrodnicz czerni, sta si czerni syt, czyst i majc dobre maniery. Mieszczanie za, obecni fabrykanci praw we Francji, pozostawaliby nadal panami Francji, wyksztacon warstw spekulantw. W powieci swej Eugeniusz Sue pokazuje, jak niekiedy same prawa francuskie mimo woli popieraj rozpust i zbrodni. Trzeba powiedzie, e przedstawia to bardzo zrcznie i przekonywajco, nie podejrzewa jednak, e rdo za nie tkwi w jakich poszczeglnych prawach, ale w caym systemie prawodawstwa francuskiego, w caym ustroju spoecznym. Oskarenie jest jasne: przesodzony reformizm, pragnienie, aby co si zmienio po to, iby wszystko pozostao jak przedtem. Na pozr Sue jest niemal socjaldemokrat, w rzeczywistoci jednak sprzedaje wzruszenia, spekulujc na ludzkiej ndzy. Jeli przeczytamy na nowo wit Rodzin, to znajdziemy w niej elementy tej samej polemiki, przede wszystkim za napotkamy systematyczn kpin z modych heglistw skupionych wok Allgemeine Literaturzeitung, szczeglnie z Szeligi, ktry przedstawia Tajemnice jako epos opowiadajcy o przepaci dzielcej niemiertelno od doczesnoci i o potrzebie ich ponownego scalenia. To Szeliga, a nie Sue, stanowi obiekt polemiki. Jednake aby rozumowanie Marksa i Engelsa byo przekonujce, musi zaatakowa rwnie dzieo Suego, traktujc je jako rodzaj ideologicznego oszustwa, ktre mogo jawi si jako obietnica zbawienia tylko Bruno Bauerowi et consortes. Na reformistyczn i drobnomieszczask natur dziea wskazuje zdanie wypowiedziane przez nieszczsnego Morela, kiedy znalaz si ju na samym dnie z powodu kopotw materialnych: ,,Gdyby bogaci wiedzieli! Mora ksiki polega na tym, e bogaci mog si dowiedzie i za spraw dobroczynnoci zaradzi spoecznym plagom. Ale Marks i Engels id dalej; nie poprzestaj na ujawnieniu reformis-tycznego charakteru powieci Suego (nie poprzestaj na ekonomicznej krytyce pomysu zaoenia Banku Ubogich wysunitego przez ksicia Rudolfa), lecz okrelaj etyczn wymow ksiki jako reakcyjn. Hipokryzj jest majca przywrci sprawiedliwo zemsta Rudolfa, przepojony hipokryzj jest opis resocjalizacji Szurynera, pena religijnej hipokryzji jest caa nowa teoria kar, ktr proponuje Sue, a ktrej ilustracj jest ukaranie Bakaarza, hipokryzj wreszcie jest odkupienie moralne Marii, typowy przykad alienacji religijnej w feuerbachowskim sensie tego pojcia. Czyni ona dwuznacznym i wtpliwym odrodzenie moralne dziewczyny majce z czysto ludzkiego punktu widzenia szans na powodzenie. Sue zostaje wic napitnowany nie jako naiwny socjaldemokrata, ale jako podstpny wstecznik,

legitymista i zwolennik de Maistrea, nie rnicy si niczym od modego Suego, wychwalajcego kolonializm i niewolnictwo. Czy krytyka Marksa i Engelsa bya suszna? Bya suszna w odniesieniu do ksiki jako przedmiotu, ktry moe by przedmiotem analizy. Przekonamy si o tym w drugiej czci tego szkicu. Trzeba jednak ustali, czy krytyka oddaje sprawiedliwo Suemu jako czowiekowi i spoecznym emocjom, ktre zdoa wywoa. Na temat tej drugiej kwestii nader trudno jest wypowiedzie si w sposb ostateczny. Najbardziej rozsdnemu przekonaniu, e ksika goszca spoeczn zgod opart na dobroczynnoci moe szerzy jedynie idee, ktre sama zawiera (nie bez powodu podobaa si rwnie buruazji, a nie tylko proletariatowi, wzruszonemu, e powica mu si tyle uwagi), przeciwstawi mona interpretacj Jean-Louisa Bory: Tajemnice odegray wan rol spoeczn, ukazay tym, ktrzy ich nie znali, warunki, w jakich yy masy ludowe, obudziy wiadomo spoeczn w tysicach nieszcznikw. Nie ulega adnej wtpliwoci, e Sue ma swj udzia w wywoaniu rewolucji lutowej 1848 roku. Luty 1848 to szalone saturnalia na ulicach Parya z Tajemnic; bior w nich udzia bohaterowie Suego, classes laborieuses et classes dangereu-ses melees.. Moemy zgodzi si z t tez, poniewa w rewolucji doszy do gosu nie tylko cile okrelone postulaty klasowe, ale rwnie oglne niezadowolenie mas. Zwycistwo Drugiej Republiki jest zwycistwem Tajemnicy Trzeba tylko uzgodni, co rozumie si przez Drug Republik. Wystarczy chcie widzie w niej to, co gosi fourierowski periodyk La Democratie Pacifique z 1 kwietnia 1843 roku (pirem Consideranta, nauczyciela i przyjaciela Suego): Antagonizm klasowy nie jest nieuchronny: w gruncie rzeczy interesy poszczeglnych klas s wsplne i mog zosta harmonijnie poczone za spraw zrzeszenia []. Pomidzy demokracj bezruchu najbardziej zalepionych konserwatystw i demokracj wsteczn rewolucjonistw, istnieje jeszcze demokracja oparta na postpie, pokoju i organizacji, ktra reprezentuje prawa i interesy wszystkich. Problem jest jednak by moe bardziej subtelnej natury. Raz jeszcze bowiem przydarzyo si Tajemnicom to, co przydarza si komunikatom o masowym zasigu: odczytane zostaj mianowicie w rozmaity sposb. Jeli dla niektrych stanowiy one oglnikowe przesanie braterstwa, a dla bystrych mieszczan jawiy si jako protest, ktry nie dotyczy sedna sprawy, to nie moemy wykluczy, e dla innych, dla bardzo wielu, byy pierwszym krzykiem buntu wyartykuowanego w sposb bezporedni i zrozumiay. Fakt, e bunt ten by dwuznaczny i zmistyfikowany, nie ma tu najmniejszego znaczenia, to jedynie subtelnoci filozoficzne. Dla niektrych wany pozosta tylko krzyk, skandal ndzy, ktr ukaza Sue. Idee, nawet jeli s nieprawdziwe, raz ju rozpowszechnione yj wasnym yciem. Nigdy dokadnie nie wiadomo, co si z nimi stanie.

Druga kwestia dotyczy osoby Eugeniusza Sue. Co do Tajemnic i pierwszej poowy lat czterdziestych, to nie ma adnych wtpliwoci: dandys odkry, e jest socjalist, lecz by w istocie jedynie nawoujcym do zgody, sentymentalnym zwolennikiem humanitarnego traktowania ludu. Jednake w 1845 roku ukazuje si yd wieczny tuacz i w tym przypadku zmiana jest ju widoczna. Jeli w Tajemnicach proponowana reforma moga si dokona za porednictwem ksiy i proboszczw (Rudolf powierza ksidzu zarzdzanie Bankiem Ubogich), a spoeczne dania mieciy si w ramach oficjalnego chrzecijastwa reprezentowanego przez kler, to historia yda-tuacza obiera za gwny obiekt polemik jezuitw i doczesn wadz Kocioa. Pozostaje oczywicie nawoywanie do

powrotu do rde chrzecijastwa (Chrystus jako pierwszy socjalista), pojawia si posta bohaterskiego i uczciwego ksidza, lecz, krtko mwic, yd wieczny tuacz jest ksik gwatownie antyklerykaln, w ktrej Kocioowi przeciwstawia si laicki i radykalny fourieryzm, pochwaa ruchu robotniczego przeplata si z deklaracjami republikaskimi i antykolonialistycznymi. yd wieczny tuacz jest jeszcze ksik mistyczn (i patetyczn), ale wyraa religijno laick, mistyk ludzkoci, zgodnie z najlepszymi tradycjami socjalizmu utopijnego. Hierarchia katolicka nie odgrywa ju roli porednika, ktr przypisywa jej Sue w Tajemnicach, przeciwnie, postrzegana jest jako wrg sytuujcy si na prawicy, ktry od wiekw by zawsze na prawicy. Jednoczenie Sue angauje si bardziej w ycie polityczne, a rodowisko konserwatystw i umiarkowanych obrzuca go obelgami. Jego dzieo wywouje fal jezuitofobii, w fourierowskich falans-terach panuje rado. Idea wcielia si w Ksik. Sue staje si coraz bardziej sawny {yd wieczny tuacz ukazuje si w tym samym roku co Trzej muszkieterowie, Blaski i cienie ycia kurtyzany, Hrabia Monte Christo, ale masowa publiczno dostrzega tylko Suego), i gdy zaczyna pisa kolejne dziea (w 1847 rozpoczyna cykl Siedem grzechw gwnych), gdy maj miejsce reformy zainspirowane Tajemnicami (gospodarstwa rolne dla winiw, reorganizacja lombardw, podzia wizie na cele, dobroczynne patronaty nad byymi winiami), wybucha rewolucja 1848 roku. W atmosferze reform republikaskich, ktre s jej skutkiem (rwnie i na wypadek takiego obrotu spraw Tajemnice przewidziay i zalecay wiele posuni, np. zniesienie kary mierci), Sue wstpuje do republikaskiej partii socjalistycznej. Kandyduje w wyborach, ale francuskie prawo wyborcze faworyzuje wie i prowincj przestraszon rewindykacjami paryskich robotnikw. Zwyciaj umiarkowani republikanie. Sue polemizuje teraz nimi, popiera la repuhliue rouge. Odrzuca wprawdzie przymiotnik rouge jako niebezpieczny, ale walczy o zachowanie zdobyczy rewolucji lutowej. Zwizany z fourierys-tami, nie odmawia kontaktw z Cabetem, chocia krytykuje komunistyczn wsplnot dbr. W grudniu Ludwik Napoleon zostaje prezydentem republiki. Sue i jego wsptowarzysze wietrz w tym jakie oszustwo i z wiar, spiskuj przeciwko Bonapartemu, przeczuwajc, e rewolucja zostaa zdradzona. W takiej atmosferze Sue zaczyna pisa swoje nowe dzieo. Ukoczy je dopiero w 1856 roku, na krtko przed mierci, nie bez rozlicznych trudnoci i kopotw z cenzur. Dzieo nosi tytu Les Mysteres du Peuple i jest najmniej znan, chocia najciekawsz powieci naszego autora. Historia rodziny proletariackiej na przestrzeni wiekw, tak brzmi podtytu, i rzeczywicie mamy do czynienia z opowieci o francuskiej rodzinie - prosz zwrci uwag, e chodzi o Galw - od epoki rzymskiej, Galii druidzkiej, a do 1848 roku. Z ojca na syna rodzina Lebrenn (nazwisko symboliczne, przywoujce posta Brennusa) przekazuje sobie relikwie walki przeciw rodzinie panujcych, Plouermel. Lebrennowie s proletariuszami, Plouermelo-wie za kolejno panami feudalnymi, legitymistami, kapitalistami. Sue zarysowuje rodzaj teorii klaso-wo-rasowej, w ktrej wietle historia Francji jawi si jako odwieczny konflikt midzy miejscowym proletariatem a klas panw obcego pochodzenia. Sue odkrywa walk klas, ale moe j postrzega jedynie w aspekcie manichejskim, czc elementy mistyczne i biologiczne. Fantazja przeplata si z histori oraz refleksj filozoficzn i polityczn, ksika zupenie nie nadaje si do czytania, jest zawia, mczca, przepojona oburzeniem i buntem. Nie ulega jednak wtpliwoci, e w miar pisania tego dziea Sue odkrywa istnienie klas i konieczno walki klasowej. Nie myli ju teraz o idyllicznej zgodzie, jego proletariusze nie mwi: Gdyby bogaci wiedzieli! Wiedz, e bogaci wiedz i dlatego s i chc pozosta bogatymi. A wic sami chwytaj za bro i wylgaj na ulice. Ksika koczy si rewolucj lutow 1848 roku i przepojonym oburzeniem akcentem oskarenia skierowanym przeciw Bonapartemu. Sue odkry wreszcie, e rwnie nienawi do krzywdy wykrzywia twarz i e nie mona by dobrym. Rzeczywisto za nie czyni ju nic, aby zmieni zdanie. W 1848 roku, po nowych wyborach, monta-gnards prbuj wywoa powstanie; represje nie ka dugo na siebie czeka, wielu przyjaci Suego zostaje skazanych na wygnanie lub deportacj. W 1850 odbywaj si nowe wybory i tym razem Sue odnosi wielkie zwycistwo.

Antychryst, autor ksiek podburzajcych tumy do rozruchw, zostaje deputowanym do parlamentu. Ale sytuacja dojrzaa ju do zamachu stanu i Napoleon szykuje si do zdawienia republiki. Hipotez, e dzieo Suego rzeczywicie przyczynio si do wybuchu rewolucji, potwierdza rozporzdzenie Rianceya z 1851 roku, nakadajce podatek w wysokoci piciu centymw na kad gazet drukujc powie w odcinkach. Jest to elegancki sposb na zlikwidowanie feuilleton szerzcego zamt spoeczny (nie chodzi tylko o Suego, ale i o Dumasa i innych). Mysteres du Peuple maj trudnoci z ukazaniem si, atmosfera staje si nie do zniesienia. Sue gosi teraz jawnie konieczno powstania, jest jednak ju za pno. Drugiego grudnia tego samego roku ma miejsce zamach stanu. Ginie republika, rodzi si nowe cesarstwo. Sue zostaje aresztowany wraz z innymi deputowanymi swojej maej partii. Grozi mu deportacja, jednake dziki wpywowym przyjacioom, a mimo szczerej nienawici, jak ywi do Napoleon III, udaje mu si otrzyma zezwolenie na wyjazd z kraju. Rozpoczyna si okres emigracji w Sabaudii, w Annecy, peen kopotw, prb wyjazdu do innych krajw, rozpaczliwej starczej mioci, spotka z emigrantami w liberalnym Piemoncie, przyjani z Giobertim i Mazzinim (ktry doprowadzi do wydania Les Mysteres du Peuple w Szwajcarii), gwatownych atakw ze strony sabaudzkiego kleru i konserwatystw patrzcych niechtnie na obecno Deprawatora. Sojusz Piemontu i Napoleona III postawi Suego w obliczu powanych trudnoci. Mysteres zostaj ukoczone w 1856 roku i wraz z pojawieniem si sowa koniec stan zdrowia autora niespodziewanie si pogarsza. Dandys sta si ju jednak czowiekiem o ustalonych pogldach. Nie cofn si ani o krok; nawet jako emigrant budzi w uzurpatorze strach. Umiera w 1857 roku i jego pogrzeb przemienia si niemal w plebiscyt na rzecz demokracji. Cavour wysya szereg telegramw, pragnc si upewni, e w Annecy porzdek nie zostanie zakcony. Ten trup to sprawa wagi pastwowej, symbol: ze wszystkich stron przybywaj socjalici i republikanie. Pogrzeb Suego potwierdza w gruncie rzeczy insynuacj Bieliskiego: przynajmniej pod koniec ycia Sue nie spekulowa na ludzie. Uwierzy w niego naprawd. Ten humanitarny i utopijny socjalista wyrazi w yciu i twrczoci ograniczenia i sprzecznoci mtnej i do gbi sentymentalnej ideologii. Wraz z Suem koczy si klasyczny feuilleton: pojawiaj si nowe gwiazdy, takie jak Ponson du Terrail, ale wytyczaj one nowe drogi; epoka apostow ju si skoczya. Rok wczeniej baron Haussmann zburzy stare dzielnice Parya, zniszczy scenografi do przyszych tajemnic, przede wszystkim za sprawi, e na nowych, szerokich ulicach wysadzanych drzewami nie mona ju byo wznie barykad. Po mierci Suego, po mierci Parya z kart Suego pozostaa ksika. Dzi jeszcze potrafi dostarczy nam niemao wzrusze, wystarczy, e tam, gdzie nie jestemy w stanie przej si opowiadan histori, zadziaa nostalgiczne upodobanie do czarnej przeszoci, do charakterystycznego dokumentu doby romantyzmu, bliszego, ni to si moe wydawa, dzie jego najwybitniejszych przedstawicieli, takich jak Sand, Balzac, Hugo, Poe, Cooper lub Scott. Badaczom pozosta pewien model; jeli problematyka literatury popularnej ma jaki sens (i jeli rzeczywicie dzisiejsze problemy znajduj swoj antycypacj w zjawiskach rynkowych z XVIII i XIX wieku - to w takim razie Tajemnice Parya stanowi idealny materia do bada pozwalajcych stwierdzi, jak cz si i nawzajem na siebie wpywaj: przemys kulturalny, ideologia pocieszenia i technika narracji, ktr posuguje si literatura masowa. Struktura pocieszenia

1
Aby skonstruowa dzieo literackie o masowym zasigu, majce obudzi powszechne zainteresowanie warstw ludowych i ciekawo klas zamonych, trzeba dokona nastpujcej operacji: posuy si codzienn rzeczywistoci, niewystarczajco jednak znan, w ktrej naley wyodrbni elementy nie rozstrzygnitych konfliktw (Pary i jego ndza). Nastpnie uwzgldni czynnik decydujcy, kontrastujcy z ow rzeczywistoci stanowic punkt wyjcia, ktry byby natychmiastowym i pocieszajcym rozwizaniem pocztkowych sprzecznoci. Jeli rzeczywisto suca za punkt wyjcia jest faktyczna i nie istniej w niej warunki pozwalajce na rozwizanie konfliktw, to w takim razie czynnik rozstrzygajcy musi by fantastyczny. Bdc fantastycznym, jest od razu wyobraalny, pojmowany od samego pocztku jako fakt dokonany, bdzie te mg zadziaa natychmiast, bez korzystania z krpujcego porednictwa konkretnych wydarze. Takim czynnikiem bdzie Rudolf Gerolstein. Ma on wszelkie cechy bajkowe: jest ksiciem i wadc (chocia Marks i Engels wymiewali si z tego wadcy drobnego ksistwa, traktowanego przez Suego jak krl, ale wiadomo przecie, e nemo profeta in patria). Jest niewyobraalnie bogaty. Zorganizowa wasne krlestwo zgodnie z zasadami przezornoci i dobroci. Drczy go nieustanny wyrzut sumienia i zabjcza tsknota (nieszczliwa mio do awanturnicy Sarah Mac Gregor, narodziny i rzekoma mier creczki, uycie broni przeciwko wasnemu ojcu). Ma dobre serce, odznacza si jednak take cechami bohatera romantycznego z poprzednich powieci Suego. Zna smak zemsty i nie cofa si przed przemoc, z rozkosz - chocia w imi sprawiedliwoci - ucieka si do okruciestwa (olepi Bakalarza, kae umrze z podliwoci Jakubowi Ferrand). Skoro stanowi ma bezporednie rozwizanie plag spoecznych, nie moe stosowa si do powszechnie obowizujcych regu, zbyt bezbarwnych: musi wymyli wasne. Rudolf, sdzia i mciciel, dobroczyca i reformator sytuujcy si poza prawem, jest nadczowiekiem. By moe pierwszym w historii powieci odcinkowej (wywodzi si bezporednio od satanicznego bohatera romantycznego) i stanowicym wzr dla Monte Christa, jest wspczesnym Vautrina (ktry narodzi si wprawdzie wczeniej, lecz zaistnia w peni wanie w tych latach), a w kadym razie poprzednikiem modelu Nietzscheas-kiego. Zauway to ju z wielk przenikliwoci i nie bez ironii Gramsci: nadczowiek rodzi si w laboratorium powieci odcinkowej, a dopiero pniej pojawia si na jego temat teoria filozoficzna. Nadczowiek jest elementem niezbdnym, aby skutecznie zadziaa mechanizm pocieszenia: pozwala szybko i w sposb nie do przewidzenia rozwiza dramaty. Pociesza natychmiast, i to skutecznie. Na wzr nadczowieka nakadaj si nastpnie, jak zauwaa Bory, inne archetypy: Rudolf jest Bogiem Ojcem (powtarzaj to nieustannie jego podopieczni), ktry przebiera si za czowieka pracy, zstpuje w wiat. Bg staje si Robotnikiem. Marks i Engels nie przeanalizowali do koca problemu nadczowieka, zarzucali bowiem Rudolfowi, w ktrym widzieli cechy ludzkie, e nie postpuje bezinteresownie i e nie kieruje si pragnieniem czynienia dobra, lecz chci zemsty i na-rzucania wasnej woli. Tak istotnie ri&CTy si maj: Rudolf jest okrutnym i mciwym Bogiem, jest Chrystusem z dusz rozgniewanego Jahwe. Aby rozwiza w sposb fantastyczny realne dramaty ndznego i tajemnego Parya, Rudolf bdzie musia:) nawrci Szurynera; 2) ukara Puchaczk i Bakaarza; 3) ocali Mari; 4) pocieszy pani dHarville, nadajc sens jej yciu; 5) uratowa rodzin Morela od katastrofy; 6) zniszczy mroczn wadz Jakuba Ferrand i odda to, co zagrabi on biednym i bezbronnym; 7) odnale utracon crk, unikajc zasadzek zastawionych przez Sarah Mac Gregor. Pojawiaj si jeszcze zadania pomniejsze, powizane jednak z podstawow misj, jak np. ukaranie drugoplanowych nikczemnikw: Polidoriego, Marcyala lub modego Saint-Remy; odkupienie postaci czciowo zych, jak Wilczyca czy drugi z braci Marcyalw; uratowanie dobrych: Germaina, modego Fer-monta itd.

2
Element rzeczywisty (Pary i jego ndza) oraz element fantastyczny (posunicia Rudolfa) musz raz po raz - i strona po stronie - zaskakiwa czytelnika, przycigajc jego uwag, odwoujc si do jego wraliwoci. Intryga musi wic zawiera du doz informacji, tj. niespodzianki. Aby czytelnik mg utosami si zarwno z warunkami w punkcie wyjcia (postaciami i sytuacjami przed rozwizaniem), jak i warunkami w punkcie dojcia (postaciami i sytuacjami po rozwizaniu), charakteryzujce je elementy musz by powtarzane, tak aby identyfikacja moga okaza si moliwa. Intryga bdzie zatem musiaa zawiera du doz redundancji, tzn. tak dugo zatrzymywa si nad tym, co nieoczekiwane, a stanie si- ono czym znanym. Konieczno informacji wymaga prawdziwych niespodzianek, konieczno redundancji narzuca powtarzanie niespodzianek w regularnych odstpach. W tym sensie Tajemnice nie maj nic wsplnego z tymi dzieami literackimi, ktre okreli mona jako* paraboliczne (rne elementy intrygi gromadz si, a spowoduj maksimum napicia, ktre zostanie rozadowane przez rozwizanie), lecz z tymi, ktre moglibymy nazwa dzieami o strukturze sinusoidalnej: napicie, rozwizanie, nowe napicie, nowe rozwizanie itd. Istotnie, Tajemnice pene s drobnych dramatw rozpocztych, czciowo rozwizanych, porzucanych na rzecz odchylenia od gwnego uku narracyjnego, jak gdyby opowiadana historia bya wielkim drzewem, ktrego pie to poszukiwanie przez Rudolfa utraconej crki, gazie za to losy Szurynera, Saint-Remyego, stosunki midzy KIe-mencj dHarville a jej mem, midzy Klemencj, starym ojcem i macoch, historia Germaina i Rigoletty, perypetie rodziny Morela. Trzeba si teraz zastanowi, czy ta struktura sinusoidalna odpowiada dokadnemu planowi narracji, czy te zaley od okolicznoci zewntrznych. Jeliby wzi pod uwag poetyk modego Suego, to wydaje si, e struktura jest zamierzona. Ju w zwizku ze swymi morskimi przygodami (poczwszy od utworu Ker-nok a do Atar-Gulla i La Salamandr) formuuje on teori powieci zbudowanej z epizodw. Zamiast przestrzega tej surowej jednorodnoci zainteresowania podzielonego pomidzy zamierzon liczb postaci, ktre poczwszy od pierwszych stron ksiki, musz w jaki sposb dotrwa do koca, aby przyczyni si, kada na swj sposb, do rozwizania, lepiej skoncentrowa si na postaciach, ktre nie tworzc obowizkowego orszaku moralnych abstrakcji bdcych podstaw ksiki mog zosta porzucone po drodze, zalenie od potrzeb i logiki wydarze. Std swoboda w skupianiu uwagi to na jednej, to na drugiej postaci. Bory nazywa tak powie (mnoc miejsca, czas, akcj) odrodkow i dostrzega w niej typowy przykad powieci odcinkowej, zmuszonej z racji typu dystrybucji - rozoonej w czasie - do podsycania zainteresowania czytelnika z tygodnia na tydzie lub z dnia na dzie. Nie chodzi jednak tylko o naturalne przystosowanie struktury powieciowej do regu gatunku (zalenych z kolei od szczeglnego rodzaju dystrybucji). Wpyw rynku siga bowiem gbiej. Jak zauwaa rwnie Bory, sukces wymusza przeduanie. Mnoenie kolejnych epizodw wynika z da publicznoci, ktra nie chce rozsta si ze swoimi ulubionymi bohaterami. Powstaje dialektyczna zaleno pomidzy zamwieniem rynku a struktur intrygi, tak e w pewnym momencie zostaj cakowicie zlekcewaone pewne elazne reguy budowania akcji, obowizujce, zdawaoby si, we wszystkich powieciach popularnych. Fakt, e akcja bdzie zbudowana na zasadzie paraboli czy struktury sinusoidalnej, nie zmienia jeszcze jej podstawowych skadnikw wymienionych przez Arystotelesa w Poetyce: pocztek, napicie, climax, rozwizanie i !catharsis. Co najwyej, struktura sinusoidalna wynika z nagromadzenia wielu intryg, co rozwaali ju teoretycy w XII i XIII wieku, pierwsi mistrzowie francuskiego strukturalizmu. Odczuwana przez czytelnika psychologiczna potrzeba dialektyki

napiciarozwizania jest na tyle silna, e w najgorszej powieci odcinkowej mamy do czynienia z faszywymi napiciami i faszywymi rozwizaniami. Np. w Forgeron de la Cour-Dieu Ponsona du Terrail napotka mona dziesitki zbytecznych rozpozna, tzn. e autor podsyca oczekiwanie po to, aby ujawni czytelnikowi fakty znane mu ju z poprzednich rozdziaw, a nie znane jedynie danej postaci. W Tajemnicach natomiast zdarza si jeszcze co, co moe wprawi nas w prawdziwe zdumienie. Rudolf opakujcy utracon crk spotyka prostytutk Mari i ratuje j ze szponw Puchaczki. Sprowadza j z powrotem na drog cnoty, umieszcza we wzorcowym folwarku w Bouqueval. W tym momencie w czytelniku rodzi si skryte podejrzenie: a gdyby tak Maria bya crk Rudolfa? Wspaniay materia, ktry starczy by mg na wiele, wiele stron, materia, ktry rwnie Sue uzna musia za ni przewodni swojej ksiki. Jednake w rozdziale XV drugiej czci, zaledwie w jednej pitej powieci, Sue wkracza do akcji i uprzedza nas: Pniej opiszemy straszliwe skutki tego odkrycia. Lecz teraz ju moemy powiedzie, czego czytelnik zapewne si domyli, e Gualeza Maria bya owocem tego nieszczsnego maestwa [] e bya crk Rudolfa i Sary (przekad anonimowy). Marnotrawstwo jest tak widoczne, samobjstwo narracyjne tak dalece niezrozumiae, e dzisiejszy czytelnik nie moe si nadziwi. Inaczej jednak musiano reagowa w czasach, kiedy powie ukazywaa si w odcinkach. Sue zmuszony by niespodziewanie przeduy opowiadan przez siebie histori, ale przecie machina narracyjna skonstruowana zostaa z myl o krtszej opowieci, nie mona wic byo utrzymywa napicia a do samego koca. Czytelnicy chcieli pozna prawd, a za-tern trzeba byo rzuci im na poarcie t rewelacj funkcjonujc jako cig dalszy nastpi i podj nowe wtki. Rynek jest wprawdzie zadowolony, ale intryg, pojmowan jako organiczn cao, diabli wzili. Rodzaj rozpowszechniania, ktry mg sta si rdem waciwych praw gatunku powieci odcinkowej, w pewnej chwili ma decydujcy gos i autor, jako artysta, skada bro. Tajemnice Parya nie s ju powieci, lecz tam montaow do produkcji cigych i powtarzalnych gratyfikacji. Odtd Sue nie bdzie si troszczy o przestrzeganie regu prawidowej narracji i w miar rozwoju akcji posugiwa si bdzie prymitywnymi chwytami, ktrych wielka literatura dziewitnastowieczna na szczcie nie znaa i ktre - co ciekawe - odnale mona np. w komiksach przedstawiajcych przygody Supermana. To, czego intryga nie jest ju w stanie przekaza, pojawia si w przypisach na kocu strony. Cz dziewita, rozdzia IX: przypis informuje, e pani dHarville zadaje pewne konkretne pytanie, poniewa przyjechawszy poprzedniego dnia, nie moe wiedzie, e Rudolf rozpozna ju w Marii wasn crk. Epilog, rozdzia I: przypis uprzedza, e Maria nazywa si teraz Amelia, poniewa ojciec zmieni jej imi kilka dni wczeniej. Cz dziewita, rozdzia II: w przypisie czytamy: czytelnik chyba nie zapomnia, e Puchaczka, na chwil przed ugodzeniem Sarah, mylaa, e Cz druga, rozdzia XVII: z przypisu dowiadujemy si, e nikt w Paryu nie wie o modzieczej mioci Rudolfa i Sarah. I tak dalej. Autor przypomina to, co zostao wczeniej powiedziane, z obawy, e czytelnicy zdyli ju o tym zapomnie, i ujawnia za pno, czego nie powiedzia, gdy nie da si powiedzie wszystkiego. Ksika jest makrokos-mosem zamieszkanym przez zbyt wiele postaci i Sue nie potrafi ju utrzyma w rku wszystkich sznurkw. Prosz zauway, e wszystkie te przypisy pojawiaj si wtedy, kiedy Maria zostaa rozpoznana; intryga zaamuje si wanie w tym momencie. Sue postpuje czciowo jak zwyky obserwator, ktry nie ma wadzy nad wiatem wymykajcym si spod jego kontroli, czciowo za przypisuje sobie jeszcze boskie prawa wszechwiedzcego powieciopisarza i uprzedza z gry czytelnika o tym, co ma si wydarzy. Poe zauway ju, e brakuje mu ars celare artem i e autor zawsze musi oznajmi czytelnikowi: Teraz, za chwil, zobaczycie to, co zobaczycie. Zaraz zrobi na was wielkie wraenie, przygotujcie si, bo pobudz wasz wyobrani i wasz zdolno odczuwania litoci. Krytyczna uwaga, nie pozbawiona okruciestwa, lecz trafna. Sue postpuje dokadnie w taki sposb, poniewa jednym z gwnych celw powieci jest wywoanie efektu. Efekt za wywoa mona dwojako: po pierwsze tak, jak opisuje to Poe, co jest najwygodniejsze: uwaga

na to, co zaraz si zdarzy. Po drugie, posugujc si kiczem.

Tajemnice Parya s oczywicie kiczowate. C takiego wywouje niezawodny efekt, poniewa zostao ju wyprbowane? Topos literacki, ktry funkcjonowa w innym kontekcie. Topos nie tylko funkcjonuje, ale i nobilituje. Niesie z sob nawyk artystycznego dreszczu, ktry mu towarzyszy. Tu rwnie mamy do czynienia z dwoma rozwizaniami. Przede wszystkim nie mona wywoa bezporednio wraenia, ktre inni ju wywoali lub opisali. W rozdziale XIV czci sidmej mona przeczyta: Aby dopeni efektu tego obrazu, niech czytelnik przypomni sobie tajemniczy, niemal fantastyczny wygld mieszkania, w ktrym blask z kominka walczy z czarnymi cieniami drcymi na suficie i cianach Autor nie pozwala sobie na bezporednie ewokowanie wraenia poprzez jego przedstawienie, ale prosi czytelnika, aby mu dopomg, odwoujc si do deja vu. W drugim przypadku posuy si naley znanymi stereotypami. Caa posta Cecily, jej uroda i perfidia Mulatki nale do egzotyczno-erotycz-nego repertuaru wywodzcego si z romantyzmu. Jednym sowem, chodzi o oleografi opart na pewnej typologii: Tysic razy ju opisywano Kredki, dzieci strefy gorcej, podzwrotnikowej, ktrych pieszczoty s miertelne dla przybysza z Europy. Te czarujce wampiry wysysaj ze swych ofiar ostatni kropl krwi i zota, zostawiajc im tylko, jak same mwi, zy do picia, serce do gryzienia. Mamy tu do czynienia z czym jeszcze gorszym, autor bowiem bierze z drugiej rki nie tyle stereotyp literacki, ile stereotyp waciwy dla wiadomoci potocznej. Przejawia si w tym prawdziwa genialno Suego: potrafi on bowiem wymyli nawet kicz typowy dla mas. Nie uprawia zatem oleografii, wbudowujc w tekst elementy artystyczne, lecz ukada mozaik z oleografii ju znanych. Dzi nazwalibymy to sztuk pop, pod warunkiem oczywicie, e operacji takiej przywiecaaby ironiczna intencja. Do takiej stylistycznej postawy sprowadzi naley rwnie to, co niektrzy krytycy, np. Bory, pojmowali jako elementarn i zasadnicz gr w archetypy: postacie czarnych charakterw maj swe odniesienie - na wzr Lavatera - w zwierztach, ktrych nazwy bd czsto nosi (patrz Puchaczka); Jakub Ferrand czy w sobie Harpagona i witoszka; para: lepy ju Bakaarz i nikczemny potworek Tortillard s niczym odwrcenie pary Edyp-Antygona; wreszcie Maria, vierge souiUee, wywodzi si jawnie z romantyzmu. Niewtpliwie Sue posuguje si archetypami z wyrafinowan, genialn pomysowoci, lecz nie pojmuje powieci jako drogi wiodcej do poznania przez mit, jak uczyni to np. Mann; zamierza po prostu posuy si modelami ju znanymi, o niezawodnym dziaaniu. Kicz staje si w ten sposb narzdziem fantazji wymylajcej rozwizania realnych problemw zgodnie ze schematem, o ktrym bya mowa na pocztku. Ostatnim chwytem majcym na celu powtarzanie efektu i narzucanie go czytelnikowi jest obsesyjne przeduanie poszczeglnych scen. mier Jakuba Ferrand umierajcego na satyriasis opisana jest z dokadnoci godn podrcznika medycyny i wiernoci zapisu magnetofonowego. Powie-ciopisarz nie przedstawia faktu jako syntetycznie wyobraonego: rejestruje go, jak gdyby zdarzy si naprawd, sprawia, aby trwa tak dugo jak w rzeczywistoci, kae swej postaci powtarza zdania tyle razy, ile umierajcy mgby rzeczywicie je powtrzy. Powtarzanie nie prowadzi jednak do osignicia specyficznego efektu rytmu; Sue wrzuca po prostu do kota wszystko, co si da, bez ustanku, a nawet najbardziej oporni czytelnicy zanurz si po szyj w opisywan sytuacj i udusz wraz z bohaterami.

4
W ramach takich struktur narracyjnych mona jedynie przekaza ideologiczny komunikat, ktry przypisalimy ju Tajemnicom Suego. Skoro roz-

76
wizanie nasycone znaczn doz informacji musi ustpi wkrtce sentymentalnej i konformistycznej normalizacji, to na tej samej zasadzie wydarzenia musz znale rozwizanie zgodne z oczekiwaniami czytelnikw, nie naruszajc jednak ustalonego porzdku. Nie zamierzamy zastanawia si, czy w powieci Suego schemat ideologiczny poprzedza pomys narracyjny, czy te rodzaj pomysu narracyjnego dostosowujc si do wymogw rynku, narzuca pewien schemat ideologiczny. W rzeczywistoci bowiem rozmaite czynniki oddziaywaj wielokrotnie na siebie nawzajem i jedynym konkretnym dowodem pozostaje sam tekst, taki, jaki jest. Nie byoby te suszne twierdzi, e wybr gatunku powieci odcinkowej musi nieuchronnie nie z sob ideologi konserwatywn lub niemiao reformistyczn, bd e ideologia konserwatywna lub reformistyczn wymaga formy powieci odcinkowej. Moemy jedynie skonstatowa, e u Suego rozmaite elementy tej ukadanki stworzyy tak wanie kompozycj. Jeli zastanowimy si nad edukacj Marii, staniemy wobec problemu natury zarwno ideologicznej, jak i narracyjnej. Mamy oto do czynienia z prostytutk (postaci kanoniczn dla spoeczestwa mieszczaskiego); uprawiaa ona swoj profesj jedynie w wyniku splotu okolicznoci (a zatem jest niewinna), lecz tak czy owak bya nierzdnic (jest wic napitnowana). Niespodzianka numer jeden. Rudolf przekonuje j, e mona odrodzi si moralnie, i prostytutka odradza si. Niespodzianka numer dwa. Rudolf odkrywa, e jest ona jego crk, ksiniczk krlewskiej krwi. Niespodzianka numer trzy (nie liczc niespodzianek drugorzdnych): Maria zostaje utracona i odnaleziona pewn liczb razy przez pewn liczb osb. Czytelnik bombardowany jest niespodziankami, ktre za kadym razem dostarczaj znaczcej informacji. Z narracyjnego punktu widzenia wszystko jest w porzdku, lecz czytelnicy w wietle swego kodeksu moralnego otrzymali zbyt wiele. Jeszcze wicej byoby nie do zniesienia. Maria nie moe krlowa szczliwa i zadowolona. Jakakolwiek identyfikacja z sytuacj-powieci jako caoci okazaaby si niemoliwa. A zatem Maria, drczona wyrzutami sumienia, musi umrze. Czego takiego wanie spodziewa si poczciwy czytelnik po boskiej sprawiedliwoci, wymaga tego rwnie jego poczucie przyzwoitoci. Dawk informacji unicestwia kon-wencjonalno niektrych regu kulturowych i obyczajowych, ktrych przestrzeganie nakazuje zdrowy rozsdek. Sue porusza czytelnika, powiadamiajc o tym, o czym on nie wiedzia, a nastpnie go uspokaja powtarzajc to, o czym czytelnik i tak ju wie. Machina powieciowa wymaga, aby Maria skoczya tak, jak koczy. Wyznawana przez Suego, czowieka swojej epoki, ideologia sprawi, e dla przedstawienia mierci Marii pisarz ucieknie si do rozwizania typu religijnego. W tym wypadku moemy doceni wspania analiz Marksa i Engelsa. Maria odkrya, e moliwe jest odrodzenie moralne, i zaczyna cieszy si czysto ludzkim i realnym szczciem wynikajcym z jej modego wieku. Kiedy Rudolf oznajmia dziewczynie, e zamieszka w folwarku w Bouqueval, ta szaleje z radoci. Stopniowo jednak, na skutek nabonych sugestii pani Georges i proboszcza, czysto ludzkie szczcie dziewczyny ustpuje metafizycznemu niepokojowi. Myl, e jej grzech nie zostanie zmazany, e boskie miosierdzie uratuje j mimo jej straszliwej, przeraajcej winy, przekonanie, e na tym wiecie nie bdzie ju nigdy moga odzyska niewinnoci, wprawiaj stopniowo nieszczsn Gualez w prawdziw rozpacz. Od tej chwili Maria staje si niewolnic wiadomoci swoich grzechw. Chocia w najbardziej nieszczliwej sytuacji yciowej potrafia rozwin w sobie mi, ludzk indywidualno i przy zewntrznym ponieniu by wiadom swej ludzkiej istoty jako swej prawdziwej istoty, to teraz boto wspczesnego spoeczestwa, ktre przylgno do niej powierzchownie, staje si dla niej jej najgbsz istot, a ciga hipochondryczna samoudrka z tego powodu obowizkiem, zadaniem yciowym wyznaczonym przez samego Boga, celem samym w sobie jej egzystencji. Nie inaczej rzecz si ma z nawrceniem Szurynera. Popeni on zbrodni, i chocia jest w gbi

duszy uczciwy, spoeczestwo go odrzuca. Rudolf ratuje go, przekonujc, e ma serce i honor. Podaje mu rk. Niespodzianka. Trzeba teraz zmniejszy jej efekt i sprowadzi wzajemn relacj obu postaci do wymiarw zgodnych z oczekiwaniami czytelnikw. Pomimy pierwsz uwag Marksa i Engelsa, jakoby Rudolf uczyni z Szurynera prowokatora, posuy si nim do schwytania Bakaarza; uznalimy ju przecie na samym pocztku postpowanie nadczowieka za prawomocne. Faktem jest, e Rudolf czyni z Szurynera psa, niewolnika zdolnego ju tylko do ycia w cieniu swego nowego pana i boyszcza, dla ktrego umiera. Szuryner odradza si jedynie jako obiekt paternalistycznej dobroczynnoci, nie za jako wiadomo niezalena, zdolna samodzielnie organizowa sobie przyszo. Wychowanie pani dHarville wymaga podjcia subtelniejszej decyzji. Rudolf namawia j do aktywnoci spoecznej, lecz wybr taki musi si uwiarygodni w oczach zwykego czytelnika. Klemen-cja powici si zatem dla biednych, poniewa dobroczynno jest przyjemnoci, sprawia szlachetn i subteln rado. Mona si bawi, speniajc dobre uczynki. Biedni powinni sta si rozrywk bogatych. Ukaranie Ferranda nastpi rwnie zgodnie z oczekiwaniami: by rozpustny, umrze wic z nie zaspokojonego podania. Zabiera pienidze wdowom i sierotom, odda je wdowom i sierotom na mocy testamentu - do ktrego napisania zmusi go Rudolf - przekazujcego cay jego majtek na przyszy Bank Ubogich. W tym momencie ujawnia si w caej peni socjalistyczna doktryna Rudolfa-Suego. Jej pierwszym przejawem jest opis folwarku w Bouqueval, prawdziwy model tryumfalnego paternalizmu. Wystarczy przeczyta choby rozdzia VI, cz trzeci. Folwark jest idealnym falansterem istniejcym jednak dziki woli waciciela, ktry wspomaga w ten sposb bezrobotnych. Podobny idea przywieca Bankowi Ubogich i zwizanym z nim teoriom zreformowania lombardw. Skoro panuje ndza i robotnik moe zosta bez pracy, powoajmy do ycia instytucje, ktre poycz mu pienidzy w okresie bezrobocia. Kiedy ju znajdzie prac, zwrci poyczk. W obu przypadkach - komentuj autorzy witej Rodziny - daje mi on zawsze, gdy ma prac, to, co otrzymuje ode mnie w czasie, gdy jest bezrobotny. Niele pomylane. Autor snuje te plany zapobiegania przestpstwom, zmniejszenia kosztw sdowych dla ubogich, kreli wreszcie projekt policji przeznaczonej do ledzenia ludzi uczciwych, ktra (podobnie jak normalna policja, zajta tropieniem przestpcw, chwytaniem ich, stawianiem przed sdem) obserwuje porzdnych obywateli, donosi spoecznoci o ich dobrych uczynkach, wzywa na publiczne procesy, podczas ktrych spotyka ich pochwaa i nagroda za dobre serce. Projekty te mogyby mieszy, gdyby nie fakt, e inspiruje je reformistyczna ideologia, dzi jeszcze bdca podstaw wszelkich rozwiza proponowanych przez socjaldemokracj w celu poprawy ekonomicznego bytu mas. Zasada ideologii Suego jest nastpujca: zobaczmy, co si da zrobi dla biednych zgodnie z chrzecijaskim ideaem wsppracy wszystkich klas, pozostawiajc nie zmieniony aktualny porzdek spoeczny. Wiadomo powszechnie, e ideologia ta funkcjonowaa nie tylko w powieci odcinkowej. Jej zwizek z gratyfikacyjn natur powieci naley jeszcze zbada, chocia dostarczylimy ju odpowiednich narzdzi. Raz jeszcze chodzi o to, aby pocieszy czytelnika, ukazujc mu, e rozwizanie dramatycznej sytuacji jest moliwe, lecz w taki sposb, aby czytelnik nie przesta utosamia si z powieci jako caoci. Rudolf dokonuje chirurgicznej operacji niczym lekarz cudotwrca na wci tym samym spoeczestwie. Gdyby byo ono inne, czytelnik by si w nim nie rozpozna, i rozwizanie, samo przez si fantastyczne, wydaoby mu si nieprawdopodobne. A w kadym razie nie zaangaowaoby go emocjonalnie.

Trzeba przyzna uczciwie, e trudno zawrze w tym schemacie interesujce teorie Suego dotyczce reform wiziennictwa i systemu karnego w oglnoci. Jednake mamy raczej do czynienia ze swobodn improwizacj autora na temat reformy, ze sformuowaniem wasnego ideau politycznego i humanitarnego wykraczajcego poza ramy samej powieci, podobnie jak romanse przerywaj akcj dramatu muzycznego i rozwijaj odrbne wtki. Rwnie i w tym wypadku dziaa mechanizm ,,zaskoczenia i natychmiastowego uspokojenia. Czym zaskakujcym jest bowiem odwoywanie si do witoci ycia ludzkiego i danie zniesienia kary mierci. Jednake jako substytut proponuje si wyupienie oczu. Jeli si dobrze zastanowi, to propozycja taka wyda si mniej dziwaczna, ni mona by sdzi: winny, po utracie wzroku, bdzie mg si wystarczajco skupi, aby aowa za grzechy. Czym zaskakujcym jest te przypominanie, e wizienie deprawuje zamiast wychowywa i e zgromadzenie kilkudziesiciu zoczycw, skazanych na przymusow bezczynno w jednym wielkim pomieszczeniu, moe tylko zdeprawowa do reszty nikczemnikw i upodobni do nich tych, co zachowali jeszcze resztki uczciwoci. Uspokajajco dziaa jednak propozycja, aby kadego winia izolowa w oddzielnej celi (co, jak wida, stanowi odpowiednik wyupienia oczu). adna z tych reform nie przewiduje przyznania autonomii ludowi, pojmowanemu czy to jako klasa pracujca, czy jako klasa niebezpieczna. Wszystko to jest jednak cakowicie logiczne i spjne. W obliczu uczciwoci Morela Sue wykrzykuje: Czy nie jest w kocu szlachetne, pokrzepiajce pomyle sobie, e nie sia, nie terror, lecz jedynie zdrowy zmys moralny powstrzymuje grony ocean ludu, ktrego wylew mgby pochon cae spoeczestwo, lekcewac jego prawa i si, jak rozwcieczony ocean lekceway tamy i way ochronne (cytat za Wadysawem Kwiatkowskim, Pamitnik Literacki, LXII, 1971, z. 1). Naley zatem interweniowa, aby wzmocni i stymulowa poczucie moralnoci w masach pracujcych. W jaki sposb? Dziki owieconej inteligencji bogatych, ktrzy uznaj si za depozytariuszy majtku majcego suy wsplnemu dobru: dziki zbawiennemu przykadowi zjednoczenia kapitau i pracy []. Ale zjednoczenia uczciwego, rozumnego, sprawiedliwego, ktre zapewnioby dobrobyt rzemielnika bez uszczerbku dla majtku bogacza [] i ktre tworzc ywe wizy midzy tymi dwiema klasami, na zawsze zapewnioby pastwu spokj (cytat jak wyej). Uspokojenie, ktre w literaturze masowej jest rezultatem pocieszenia polegajcego na powtarzaniu oczekiwanych rozwiza, z punktu widzenia ideologii rwnoznaczne jest z reform zmieniajc co nieco po to, aby wszystko pozostao nie zmienione. A zatem chodzi o form adu bdcego skutkiem jednorodnych powtrze i trwaoci uznanych powszechnie znacze. Ideologia i struktura narracyjna spotykaj si i cz ze sob w sposb wrcz doskonay.

5
Potwierdza to pewien szczeglny aspekt techniczny powieci Suego, a mianowicie chwyt narracyjny, ktry dla czytelnika jest cakiem przejrzysty i ktry okreli mona jako mechanizm o rany, ale mi si chce pi. Mamy na myli stary dowcip, w ktrym mowa jest o facecie zanudzajcym towarzyszy podry powtarzaniem bez przerwy o rany, ale mi si chce pi. Doprowadzeni do rozpaczy podrni rzucaj si na pierwszej stacji do okien i kupuj mu rozmaite napoje. Pocig rusza, a facet po chwili znw zaczyna powtarza w nieskoczono o rany, ale mi si chciao pi! Typowa scena w Tajemnicach jest nastpujca: kilkoro nieszcznikw (rodzina Morela, Wilczyca w wizieniu, Maria co najmniej w trzech lub czterech sytuacjach) biada, na wielu stronach, opowiadajc o swoim rozpaczliwym pooeniu. Kiedy napicie opada, przybywa Rudolf - lub kto zamiast niego - i rozwizuje problem. Akcja zaczyna natychmiast toczy si dalej; te same postacie rozmawiaj z sob albo z nowo przybyymi, opowiadajc, jak bardzo byy dopiero co nieszczliwe i jak Rudolf uratowa je od najczarniejszej rozpaczy. Prawd jest, e czytelnicy lubi, jak im si powtarza, co si wydarzyo, i kada kumoszka paczca nad losem postaci Suego zachowywaaby si tak samo w podobnej sytuacji. Jednake tajemna przyczyna mechanizmu o rany, ale mi si chciao pi jest naszym zdaniem inna: mechanizm ten pozwala na dokadne przywrcenie sytuacji do stanu sprzed ich zmodyfikowania. Modyfikacja rozsupuje wze, lecz niczego nie usuwa (nie zmienia sznura). Rwnowaga i ad, zakcone gwatownoci informacyjn niespodziewanego zdarzenia, zostaj przywrcone za spraw tych samych emocji co przedtem. Nade wszystko za nie zmieniaj si postacie. Nikt nie zmienia si w Tajemnicach. Ten, kto si nawraca, by ju wczeniej dobry, kto by prawdziwie zy, umiera bez skruchy. Nie dzieje si nic, co mogoby kogokolwiek zaniepokoi. Czytelnik doznaje pociechy zarwno dlatego, e nastpuje caa seria cudw, jak i dlatego, e nie zakcaj one biegu rzeczy. ycie toczy si dalej tak samo, nawet jeli przez chwil pakalimy i cieszylimy si, cierpieli i radowali. Ksika uruchamia szereg mechanizmw gratyfikacyjnych, z ktrych najbardziej pocieszycielski funkcjonuje w sferze czystej fantazji: Maria wstpuje na tron, Kopciuszek wykluwa si z poczwarki. Tak czy owak, umiera: z braku odwagi. W ramach tego mechanizmu mona marzy swobodnie, bez ogranicze, kady z nas moe przecie spotka Rudolfa za rogiem ulicy, trzeba tylko umie czeka. Pisalimy ju, e rok mierci Suego to rwnie rok, w ktrym ukazuje si Pani Bovary. Pani Bovary za stanowi krytyczny raport na temat ycia kobiety, ktra naczytaa si powieci w stylu Suego i nauczya si czeka na co, co nie miao przyj. Byoby niesprawiedliwe postrzega Suegoczowieka i Suego-pisarza jedynie w symbolicznym wietle tej okrutnej dialektyki. Powinno si jednak widzie problemy literatury masowej - od Suego do naszych czasw - w perspektywie owej pocieszycielskiej mistyfikacji.

I Beati Paoli a ideologia powieci popularnej Nie mona powiedzie, eby literaturze woskiej brakowao tradycji powieci historycznej: temat ten dominuje we wszystkich sporach romantykw z klasykami, a poza wszystkim

mona przecie uzna, e Narzeczeni nale take do tego gatunku. Nic wic prostszego ni okreli / Beati PaoW jako pn realizacj tego modelu, a poniewa nie mona dostrzec tu adnych innowacji w stosunku do tradycji gatunku - ani na poziomie jzykowym, ani na poziomie struktur narracyjnych - wystarczyoby czyta t ksik ze wzgldu na koloryt lokalny i historyczn wiedz na temat mao znanych zjawisk (jak si zdaje, s one wci aktualne na Sycylii). Jednake powie ta jest bardzo interesujca rwnie z punktu widzenia socjologii literatury. Przede wszystkim klucz do jej prawidowego odczytania wyglda najprawdopodobniej nastpujco: w / Beati Paoli nie naley doszukiwa si wzoru powieci historycznej, lecz tzw. popularnej. W takim wypadku tradycji nie wyznaczaj Guerrazzi, Cantu czy DAzeglio, ale Dumas, Sue i - we Woszech - Luigi Gramegna (autor rozlegej sabaudzkiej epopei paszcza i szpady, niesusznie zapomnianej). Z powieci popularn dzieo Natolego cz wsplne cechy natury strukturalnej i ideologicznej, sprawiajce, e jest ono nie tylko przyjemne w lekturze, ale i aktualne z socjologicznego punktu widzenia. Powie historyczna i powie popularna Rozrnienie pomidzy powieci historyczn a popularn moe susznie wydawa si bezzasadne, jeli pomylimy o popularnoci, jak cieszyy si powieci Scotta albo DAzeglia, albo Tommasa Grossi. Z drugiej strony nie ulega wtpliwoci, e wiele powieci popularnych posiada rwnie warto historyczn; wystarczy wymieni Trzech muszkieterw. Mona te jednak udowodni co wrcz przeciwnego i przypomnie Hrabiego Monte Christo albo Tajemnice Parya, powieci popularne o tematyce wspczesnej, nie za historycznej. Zarwno jednak powie historyczna, jak i popularna wywodz si z powieci ,,gotyckiej; czerpie z niej penymi rkami powieciopisarz historyczny Guerrazzi oraz kronikarze wspczesnej nie-rzeczywistoci, tacy jak Ponson du Terrail czy autorzy Fantomasa. Sytuujc si pomidzy tymi dwoma gatunkami, ksika Natolego pena jest elementw gotyckich. Ju na samym pocztku przyjrzyjmy si opisowi gwnego czarnego charakteru, Don Raimonda Albamonte: By przed trzydziestk, szczupy, nerwowy, blady, z pochmurnym wyrazem twarzy, ktry mgby oznacza smutek, gdyby nie nagy bysk w oku niczym dalekie byskawice na ciemnym niebie, Wskie wargi byy ledwie widoczne i usta zdaway si raczej nie zablinion, dug ran []. Mimo wszystko nie mia w sobie nic zniewie-ciaego. Moe uwane przyjrzenie si zarysowi szczki i wygiciu ust pozwolioby przenikliwemu znawcy duszy ludzkiej odkry w nich oznak oschej i egoistycznej bezwzgldnoci, moe co wrcz kociego, to znaczy cierpliwo i okruciestwo [] Jest to kanoniczny wrcz portret, poczynajc od Giaura Byrona, a koczc na kapitanie Bloodzie Rafaela Sabatini i Jamesie Bondzie Fleminga. Archetypowi temu Mario Praz powici cay rozdzia w swojej ksice Zmysy, mier i diabe. Wystarczy nam w zupenoci ten oto portret Schedoniego z powieci Ann Radcliffe z 1797 roku Italczyk, albo konfesjona czarnych pokutnikw. Jego posta wywieraa wielkie wraenie [], bya wysoka, mimo niezwykej chudoci jego czonki byy due i pozbawione wdziku; kiedy szed wielkimi krokami, owinity w czarne szaty swego zakonu, w wygldzie jego byo co budzcego groz, co prawie nadludzkiego. Ponadto kaptur rzucajcy cie na sin blado jego twarzy wzmaga jeszcze srogo jej rysw i sprawia, e jego wielkie, pene melancholii oczy jakby napaway lkiem. Jego melancholia nie wypywaa z wraliwego i zranionego serca, lecz - jak si wydawao - z ponurego i okrutnego usposobienia. W jego obliczu byo co nadzwyczaj osobliwego, co nader trudno okreli. Nosio

ono lady wielu namitnoci, ktre musiay niegdy uksztatowa jego rysy, a potem przestay je oywia. Waciwy mu wyraz smutku i surowo widoczne byy w gbokich bruzdach na jego twarzy, a w jego oczach tyle byo dziwnej mocy, e jednym spojrzeniem wydawa si przenika do ludzkich serc i czyta w nich najskrytsze myli; mao kto potrafi znie na sobie jego badawczy wzrok lub choby ponownie skrzyowa z nim spojrzenie (cytat za K. a-boklickim, M. Praz, Zmysy, mier i diabe w literaturze romantycznej). Gdyby nie wystarczyo przytoczenie pocztkowego fragmentu ksiki, powoamy si na jeszcze jeden fragment z drugiej poowy: prb egzekucji Don Raimonda w lochach, tym tajemniczym labiryncie pod Palermo, prowadzcym do podziemi paacu Albamonte. Poczwszy od Mnicha Lewisa, gotyk posuguje si chtnie podziemiami i sztucznymi grotami, gdzie maj miejsce najbardziej krwawe zbrodnie, oczywicie przy wietle pochodni. Jest to topos, ktrym posuy si zarwno powie historyczna, jak i popularna, czego dowodem jest fakt, e odpowiednio unowoczenione za spraw urbanistyki napoleoskiej lochy i podziemia powrc pod postaci paryskich kanaw zarwno w Tajemnicach (powica im Sue dziesitki stron), jak i w rozlegej epopei Fantomas, ktr Souvestre i Allain pisz wanie w tych latach, kiedy Natoli pisze / Beati Paoli. Ostatni wersj tego toposu bd kanay Wiednia, tym razem na ekranie, w Trzecim czowieku Carrola Reeda. Po tym wszystkim, co zostao ju powiedziane, nadal trudno jest wyjani, dlaczego wydaje si nam, e powie Natolego powinno si okreli jako popularn, nie za historyczn. Pewne jest, e powieci historycznej przywiecay intencje estetyczne i obywatelskie. Guerrazzi powiada na temat Battaglia di Benevento: chciaem napisa nie powie, lecz poemat proz. DAzeglio za, a propos Hektora Fieramoski, twierdzi: moim celem [] byo zainicjowa odnow narodowego ducha. Powie historyczna zatem nie tylko odwouje si do prawdy historycznej, lecz jest powieci pedagogiczn, w ktrej dominuj rozmaite cnoty proponowane jako wzory pozytywne. Powie historyczna jest wic wiadoma faktu, e posiada funkcje wykraczajce poza czysty mechanizm narracji, dlatego te uprawia nieustannie refleksj narracyjn, zastanawia si nad wasnymi celami, dyskutuje z czytelnikiem, jak robi to np. najwikszy spord pisarzy historycznych, Manzoni. Powie historyczna jest owocem bardzo wiadomej poetyki i zadaje sobie wci pytania na temat wasnej struktury i wasnej funkcji. Powie popularna natomiast, poza innymi cechami, ktre przeanalizujemy pniej i ktre nadaj jej zasadnicze pitno ideologiczne, pojawia si jako narzdzie masowej rozrywki i nie troszczy si wcale o to, aby zaproponowa wzory bohaterstwa i cnoty, lecz raczej o to, aby opisa z pewnym cynizmem realistyczne charaktery, niekoniecznie cnotliwe, z ktrymi publiczno mogaby si spokojnie utosami i czerpa z tego faktu gratyfikacje, o ktrych mowa bdzie niej. Hektor Fieramosca jest nieosigalnym ideaem czowieka, natomiast DArtagnan jest podobny do kadego z nas. Przekonamy si wkrtce, e Blasco di Castiglione ma w sobie wicej z DArtagnana ni z Fieramoski. (Z drugiej strony naley pamita, e Manzoni potrafi powoa do ycia charaktery zarwno utopijne, jak i postacie niskie, realistyczne, tworzc wraz z Don Abbondio-Ren-zo-Federigo-Ojcem Cristoforo sekwencj o coraz mniejszej dawce realizmu i coraz wikszym stopniu idealizmu proponowanym jako wzr. Oznacza to jedynie, e potrafi wyzwoli si ze schematycz-noci, lecz zarazem naley pamita, e rwnie postacie zwyke i niskie, jeli nie stanowi pozytywnego wzorca moralnego, su jako wzr negatywny i maj take skoni czytelnika do zastano-wienia si i wycignicia nauki. Nic takiego nie zdarza si w przypadku DArtagnana ani Blasca.) Nie zastanawiajc si zbytnio nad moralnymi motywacjami swoich bohaterw, powie popularna nie zastanawia si te nad wasnym stylem. Na kongresie, ktry odby si w 1967

roku w Cerisy na temat ,,paraliteratury, terminu wskazujcego gwnie na powie popularn i jej pochodne, sformuowano definicj paraliteratury dyskryminujc j w stosunku do Literatury przez due L. To, co jest paraliterackie, zawiera mniej wicej wszystkie elementy tworzce literatur z wyjtkiem niepewnoci co do wasnego znaczenia oraz podania w wtpliwo wasnego jzyka. Rzeczywicie, powie popularna nie wymyla oryginalnych sytuacji narracyjnych, lecz uprawia kombinatoryk toposw ju uznanych, przyjtych, lubianych przez publiczno. Charakteryzuje j owa dbao o spenianie ycze - nie sformuowanych wprawdzie jawnie przez czytelnikw - jak ma to miejsce dzisiaj w przypadku powieci kryminalnej. Czytelnicy ze swej strony daj od powieci popularnej (bdcej narzdziem rozrywki i ucieczki od rzeczywistoci) nie tyle zaproponowania im nowych dowiadcze formalnych albo dramatycznego i problematycznego zakwestionowania obowizujcych systemw wartoci, ile czego dokadnie odwrotnego: odpowiedzi na system oczekiwa stanowicy ju cz masowej kultury. Przyjemno pynca z narracji, jak zdylimy si przekona,4 pynie z powtarzania tego, co ju znane: powtarzania cyklicznego, ktre ma miejsce zarwno w ramach jednego dziea literackiego, jak i caej serii dzie, w szeregu odwoa odsyajcych od powieci do powieci. Przestrzeganie tej reguy stanowi sam istot powieci popularnej i w adnym wypadku nie moe by uwaane za jej wad. Do regu gry naley take mnoenie okazji do topicznych powtrze za spraw dopisywania coraz to nowych epizodw, posugiwanie si uproszczon psychologi znajdujc zastosowanie we wszystkich wersjach jednego i tego samego powieciowego archetypu. Ksika Natolego dzieli z powieci popularn skrajn swobod w wykorzystywaniu poprzednich modeli, dowolno wyduania epizodw, podejmowanie na nowo ukoczonych ju partii, uciekanie si do prefabrykowanej psychologii postaci. Przede wszystkim hipotez nasz potwierdza fakt, e Blasco wzorowany jest niemal cakowicie na DArtagnanie: odwany, bez pienidzy, bez zahamowa, spoeczny arywista podobnie jak Ga-skoczyk; tak jak i on wkracza na scen na wyndzniaej szkapie, i kiedy pojawia si w karczmie, mao brakuje, by zosta obity kijem. Ma te swoj Milady (poniewa w poowie powieci Gabriella zaczyna odgrywa rol zej mcicielki), ktra staje si jego Konstancj (Gabriella jak Konstancja Bonacieux umiera otruta, a DArtagnan-Blasco skada ostatni pocaunek na jej zimnych ju wargach), ma swojego Richelieugo w postaci Don Raimonda, ktry pocztkowo prbuje go sobie podporzdkowa, ma swojego Rocheforta w Mat-teo Lo Vecchio, zego ducha Richelieugo-Raimon-da. Ma swojego Atosa w Coriolanie delia Floresta. W poowie ksiki musi stoczy pojedynek z trzema szlachcicami z Piemontu, odwzorowujcy dokadnie pojedynek na tyach klasztoru karmelitw bosych, wcznie z przyjani, ktra od tej pory czy dawnych przeciwnikw. Ma swoje oblenie La Rochelle i swj stopie kapitana. Na koniec zostaje wszake ksiciem, podczas gdy DArtagnan musia czeka jeszcze przez trzy tomy, aby otrzyma buaw marszaka Francji, i kiedy j otrzymuje, umiera. Powie, chocia gromadzi rne epizody i podejmuje na nowo wtki, wydawaoby si, zakoczone, korzysta niekiedy z elementw struktury pikarejskiej: bohater nieustannie wdruje, spotyka i ponownie odnajduje nowe i dawne postacie, przeywa niezwyke przygody, nie tracc nigdy swojej podstawowej cechy, tj. wesoej beztroski. Co si tyczy psychologii, to naley stwierdzi, e jedynie Raimondo pozostaje w miar wierny swojej roli czarnego charakteru. Blasco przeywa najrozmaitsze przygody z mieszanin cynizmu i lekkomylnoci. Gabriella na pocztku zdaje si prawdziwym anioem, potem jednak przemienia si w kogo w rodzaju Milady De Winter, kobiet kokieteryjn i mciw, po to, aby

nastpnie sta si namitn i oddan kochank, a na koniec umrze niczym odrodzona moralnie Magdalena. Nie byoby bdem doszukiwanie si wzoru takiej emocjonalnej komplikacji w niektrych bohaterkach Stendhala, lecz analogia na tym si wyczerpuje. Jako twr artystyczny Gabriella daleka jest od doskonaoci, tak jak i jej przyrodni brat Emanuele, ktrego przemiana z dumnego chopca w nieznonego maego arywist jest jednak troch za szybka. Uwagi te nie maj na celu przyapania Natolego na bdzie, poniewa postpuje on cakowicie zgodnie z narracyjn poetyk powieci popularnej. To, co si liczy, to intryga, niespodzianka, swobodna narracja, a szczeglnie - do czego jeszcze powrcimy - przedstawienie dramatu rozgrywajcego si midzy uciskanymi a ciemiycielami, w ktrym zasadnicz rol ma do odegrania charyzmatyczny bohater, czyli nadczowiek. Skoro wpisalimy ju powie Natolego w ramy gatunku powieci popularnej, pozostaje nam teraz jedynie kwestia periodyzacji. Historia powieci popularnej dzieli si bowiem na trzy wielkie okresy i przypadek naszego pisarza moe si wyda nietypowy: - pierwszy okres, czyli okres ro-mantyczno-heroiczny: zaczyna si w latach trzydziestych ubiegego wieku, wraz z rozkwitem feuilleton, pojawieniem si nowej publicznoci zoonej z drobnomieszczastwa, ale rwnie rzemielnikw i robotnikw (patrz recepcja Suego i Dumasa), inspiruje te pewnych pisarzy uwaanych za lepszych, ktrzy z powieci popularnej czerpi tematy, struktury narracyjne, charaktery, stylistyczne pomysy, jak czyni to np. Balzac. - drugi okres, czyli okres mieszczaski: obejmuje ostatnie dziesiciolecia wieku XIX, nale do niego tacy pisarze jak Montepin, Richepin, Richebourg i Woszka Carolina Invernizio. Podczas gdy powie pierwszego okresu bya nie tylko ludowa, aleipopulistyczna, a take w pewnym sensie demokratyczna, powie schyku XIX wieku naley do epoki imperializmu, jest reakcyjna, drobnomieszczaska, czsto rasistowska i antysemicka. Gwn postaci nie jest ju mciciel ucinionych, lecz zwyky czowiek, ktry, pokonawszy wiele przeciwnoci, odnosi zwycistwo nad swymi wrogami. -trzeci okres, czyli okres neohe-r o i c z n y: rozpoczyna si w pierwszych latach XX wieku i wprowadza na scen bohaterw antyspoecznych, istoty wyjtkowe, ktre nie zamierzaj ju pomci ucinionych, lecz realizuj swj wasny, egoistyczny plan zdobycia wadzy. S to: Arsene Lupin lub Fantomas. / Beati Paoli ukazuj si wprawdzie w trzecim okresie, ale maj cechy typowe dla okresu pierwszego. S czym w rodzaju Lamparta w dziedzinie gatunku powieci popularnej, nawizuj bowiem nader spontanicznie i udatnie do jej, zdawaoby si, bezpowrotnie minionego ju stylu. Nie mona jednoczenie zapomnie, e dziki przekadom Sonzogna i Nerbiniego powieci z pierwszego okresu czytane byy we Woszech wanie w tych latach, a zatem dziennikarska wraliwo Natolego pozwolia mu wyczu aktualno tego powieciowego stylu dla masowej publicznoci, stylu, ktrym posuy si zreszt bardzo umiejtnie. Z powiec i popularnej pierwszego okresu czerpie Natoli rwnie najwaniejszy temat: jest nim manichejska walka dobra ze zem, dowiadczana na wasnej skrze przez spoeczno uciemionych, ktrych pomci bohater-nadczowiek. Natoli podejmuje ten temat rwnie dlatego, e pasuje on idealnie do historii, ktr zamierza opowiedzie. Niezalenie od tego, czy

/ Beati Paoli s, czy nie s powieci o historycznych antecedensach mafii, to w kadym razie ideologiczna struktura powieci odcinkowej w jej pierwszej wersji, opisanej przez Marksa, Engelsa i Gramsciego, odpowiada idealnie zamiarowi ewokowania takiej przeszoci.5 Topika powieci popularnej W eseju o powieci popularnej Jean Tortel,6 podsumowujc charakterystyki wymienionych wyej trzech okresw i powoujc si szczeglnie na cechy pierwszego i trzeciego, tworzy rodzaj antologii toposw, ktra, odniesiona do / Beati Paoli, wydaje si napisana specjalnie na t okazj. Nie moemy pomin bada Tortela, poniewa przydatne s one szczeglnie do wyodrbnienia struktur staych, do ktrych odwoywa si rwnie Natoli i ktre wskazuj bez adnej wtpliwoci na przynaleno jego powieci do socjologicznej i estetycznej kategorii powieci popularnej. Mamy w niej zawsze do czynienia z manichejskim wiatem rzdzonym przez dwie przeciwstawne siy: dobra i za. Spoeczestwo, ktrego ad ulega nieustannie zakceniu, powraca jednak za kadym razem do rwnowagi. Z jednej strony ci, co cierpi, padajc ofiar zbrodni ciemiycieli, a take bdc biernym przedmiotem dziaalnoci dobroczycw: niewinni, zarazem podopieczni i ofiary. Nie mog oni uczestniczy aktywnie w historii, s ludem pracujcym w pocie czoa, uwiedzionymi dziewcztami, plebsem, ktry moe tylko czeka i nie traci nadziei. W gruncie rzeczy walka, chocia moe ich zgubi lub uratowa, nie dotyczy ich, toczy si ponad ich gowami. Dotyczy ona bohaterw i protagonistw. Kiedy kto wyania si z owej anonimowej masy, eby sprbowa sta si bohaterem, suc prawdziwym protagonistom. zostaje w kocu zawsze pokonany, czy to kiedy da si skusi zbrodni, czy to kiedy bdzie usiowa sta si sojusznikiem bohatera (typowym przykadem jest Szuryner w Tajemnicach Parya, ale rwnie i w / Beati Paoli pomniejsi adepci sekty kocz na szubienicy, podczas gdy Coriolano ma rodzaj immunitetu bdcego przywilejem klasowym, lecz take mityczn koniecznoci, poniewa naley on do kategorii nadludzi). Uciemionym i niewinnym przeciwstawia si kategoria dominatorw, wszystko jedno, dobrych czy zych. Czasami mog oni pochodzi z najniszych klas (jak Rocambole w pierwszych powieciach), lecz dziki sukcesowi literackiemu przechodz ju na stae, chocia w przebraniu, do klasy uprzywilejowanej. Co takiego przytrafia si wanie Blascowi. W kadym razie dominator skromnego pochodzenia zapomina o klasie, z ktrej si wywodzi, i nie zamierza wcale walczy o jej prawa. Kiedy znalaz si ju w klasie panujcej, przejmuje natychmiast jej ideologi i modele zachowa. Dominatorzy, niezalenie od tego, czy walcz w imi dobra, czy za, posuguj si tymi samymi metodami walki: s to metody antyspoeczne, wedug zasady: cios za cios, cel uwica rodki, sprawiedliwo musi zatryumfowa nawet za pomoc sztyletu, poniewa, jak zobaczymy w przypadku nadczowieka, to dominator wanie jest rdem sprawiedliwoci, sprawiedliwo za w sensie praw spoecznych nie okrela jego postpowania. Bdc wyrazicielem prawa i moralnoci nie znanych jeszcze spoeczestwu lub wrcz przez nie tpionych, bohater nie wybiera sposobu, do ktrego uciekaj si bohaterowie rewolucyjni, tj. ci, co interpretuj dania spoeczne. Nie odwouje si do ludu, aby potwierdzi swoj aprobat i swym aktywnym uczestnictwem nowe prawo i now moralno. Postanawia narzuci j tajemnymi metodami - skoro oficjalna wadza, ktrej si przeciwstawia, nie uznaje jego sprawiedliwoci, lud za, za ktry walczy, nie ma dzieli z nim odpowiedzialnoci. Jedynym jego narzdziem moe by zatem tajna organizacja. Poczwszy od Towarzystwa Jezusowego, jak zostao ono przedstawione w powieci yd wieczny tuacz Suego, do Habitis Noirs Ponsona du Terrail, od Enfants de Kali tego Ponsona du Terrail do paktu krwi trzech muszkieterw, od Balzakowskich Trzynastu do woskich Beati Paoli, tajna organizacja jest mask, a zarazem narz-

dziem bohatera. Fakt, e jest to organizacja, nadaje jej pozr legalnego paktu spoecznego, jednake fakt, i podporzdkowana jest planom bohatera, kae uwaa j za sztuczk majc zwikszy zasig jego wadzy, nie za j uprawomocni. Czy organizacja ta jest na usugach czarnego charakteru, czy mciciela ucinionych, nie wpywa zasadniczo na jej cechy formalne ani na metody, ktrymi si posuguje. Rocambole po nawrceniu si (zwrot nastpuje po La mort du sauvage) zabija nikczemnikw z tak sam chodn determinacj, z jak przedtem zabija niewinnych. Beati Paoli posuguj si podobnymi metodami co Don Raimondo i wanie dlatego Blasco nie jest w stanie zaakceptowa do koca ich etyki i programu. Ale Blasco nie jest charyzmatycznym bohaterem powieci, nie jest hrabi Monte Christo ani Rudolfem Gerolsteinem, gdy funkcj t peni Coriolano delia Floresta. W tym wypadku Blasco znw przypomina DArtagnana, bohatera akcji, pozostajcego w cieniu bohatera charyzmy, ktrym jest Atos, jak zauway to ju przenikliwie Gramsci. Faktem jest bowiem, e to DArtagnan i Blasco kochaj, nie za Atos, naznaczony przez stumion ju tragiczn mio, ani Coriolano. Charyzmatyczny bohater (cech t odnajdziemy jeszcze w komiksowych supermanach) jest wstrzemiliwy i beznamitny, nie wada nim adna pasja, nie naley do adnej kobiety (take Rudolf z Tajemnic Parya, podobnie jak Atos, yje wspomnieniem dawnej mioci i rozczarowania, ktre zranio go na zawsze). Walczc midzy sob, dominatorzy tworz pary miertelnych wrogw, a walka ich toczy si, jak ju mwilimy, ponad gowami ludu, ktry przeladuj lub o ktry si troszcz. Czasami para taka jest ju od samego pocztku znana (Juve kontra Fantomas, czasami rozpozna j mona dopiero po pewnym czasie, jak w przypadku Natolego: nie mamy w niej bowiem do czynienia z opozycj Blasco/Don Raimondo, lecz z jednej strony z przeciwstawieniem Blasco/Emanuele, z drugiej - Coriolano/Don Raimondo. Opozycja taka sprawia, e wrg jako uosobienie przeszkody odradza si nieprzewidzianie, rwnie wtedy, kiedy gra wydaje si ju zakoczona. Walka Juve przeciwko Fantomasowi, toczca si przez cae tomy i nigdy si nie koczca (podobnie dzieje si w jej dzisiejszej wersji komiksowej midzy komisarzem Ginko a Diabolikiem), stanowi podrcznikowy wrcz przykad tego mechanizmu. Ale rwnie / Beati Paoli przestrzegaj regu gatunku; epizody cz si, rozwijaj dalej, kocz i rozpoczynaj od nowa; i tak bez koca, niczym w finale symfonii Beethovena (albo raczej w jej emfatycznej parodii). Zapowied koca pozwala jedynie dostrzec - zza majcej za chwil opa kurtyny - nowe zakoczenie i tak dalej, przez setki stron. / Beati Paoli zmierzaj ku finaowi ju w jednej czwartej powieci i cign si przez szereg epizodw, ktre nigdy nie s w stanie si zakoczy. Jednake, skoro opozycja musi stale si odnawia, to jej metafizyczna podstawa (dobro przeciwstawione zu) musi wspiera si na faktach dramatycznych i zadziwiajcych. Oto wic jeszcze jedna staa cecha powieci odcinkowej: pomys z brami-wrogami, ktry wykorzystuje Natoli. Topos braci-wrogw czy si czsto (jak w jego powieci) z pomysem przeciwstawnych g e n e r a c j i: zy ojciec ma dobrego syna, ktry przywrci sprawiedliwo, tam gdzie rodzic wyrzdzi krzywd, lub na odwrt. W / Beati Paoli motyw przeciwstawnych generacji podwaja si i komplikuje w szeregu chiazmw, poniewa ojciec-libertyn ma zarwno syna-liber-tyna, jak i syna-uczciwego, obaj s dobrzy z powodu tej samej niewinnoci przeciwstawionej odpowiedzialnoci ojca (ktry jest dobry jako bratwrg w stosunku do Raimonda); jednake obaj synowie s z kolei jeden dobry, drugi zy we wzajemnym przeciwstawieniu. Co si tyczy bratawroga ojca, to powoa on do ycia prawdziwego anioa, Violante, ktra wchodzi w kocu w zwizek maeski z synem-dobrym bratem, Blasco. W tej grze elementarnych konotacji rodzinnych, cechy postaci komplikuj si, jak wida, poniewa nikt nie jest dobry ani zy w sensie absolutnym, natomiast kady okrela si w stosunku do innych. T seri relacji mona przedstawi w nastpujcym schemacie: Wida tu wyranie, e jedynie Raimondo jest zawsze zy i jedynie Blasco jest zawsze dobry, musi wic na koniec poczy si z Violante, nieodmiennie dobr. Wymaga to powicenia

Gabrielli, streszczajcej w sobie przeciwstawne cechy rozmaitych postaci, dobrej w stosunku do Don Raimonda (i zej, bo przecie go zdradza), dobro-zej w stosunku do Violante. Jej psychologiczne nieprawdopodobiestwo staje si znaczc koniecznoci na poziomie struktur aktancjalnych dramatu, a jej mier stanowi minimum tego, co moe wymyli narrator, eby uwolni opowiadanie od staej sprzecznoci uniemoliwiajcej przywrcenie porzdku. (Moliwe, e mamy tu do czynienia z podobiestwem do niektrych agodnych niewolnic z Salagariego, ktre czytelnik chciaby widzie jako ony bohaterw, poniewa s one bardziej ludzkie i sympatyczne od lodowato piknych i dziewiczych heroin. Autor kae im jednak zawsze gin, poniewa w przeciwnym razie zniweczyyby mitologiczny aspekt powieci i czytelnik nie potrafiby uoy na nowo rozsypanej ukadanki, co jest sprzeczne z zasadami rzdzcymi gatunkiem powieci popularnej.) Rwnie Marks i Engels zauwayli, e w kocowej partii Tajemnic Parya Maria, ktra z prostytutki-dziewicy przemienia si w ksiniczk Ameli, musi umrze, bo jeli czytelnik jest w stanie zaakceptowa odrodzenie moralne dziewczyny, to nie do przyjcia dla jego mieszczaskiej moralnoci pozostaje fakt, aby dawna prostytutka, choby niewinna, miaa zosta nagrodzona krlewsk koron. Moemy stwierdzi, e te interesujce postacie (czsto kobiece, ale czasami take mskie, patrz Szuryner), zdradzane i manipulowane, su do tego, aby wprowadzi do powieci nieco ludzkich odruchw, s one bowiem mniej sztywne od innych bohaterw, lecz wanie z tego powodu skazane na mier. Ciekawe, e ich tragiczny los jest dokadnie taki sam, jaki w powieci wysokiej czy zaangaowanej spotyka bowiem bohatera, ktry jest wanie bohaterem problemowym, i powie taka (zastanawiajca si nad wasnymi strukturami i wasn funkcj) musi skaza go na klsk. Powie popularna natomiast, przedstawiajc nam bohaterw mitologicznych i jednowymiarowych, pozwala im odnie sukces, a zatem musi na koniec ukaza ich szczliwymi (albo przynajmniej pozwoli niektrym spokojnie umrze, np. z powodu podeszego wieku, lecz zawsze w aureoli majcej co z niebiaskiej nagrody). Na koniec analizy toposw powieci popularnej trzeba przyzna, e Tortel (ktrego obficie cytowalimy i rwnie obficie wykorzystalimy w naszym popiesznym przegldzie) prbuje wytyczy imaginacyjn przestrze powieci popularnej, uoy topologi tego wiata, gdzie niespodzianki nastpuj jedna po drugiej, a walka midzy dobrem a zem zdaje si nieustannie odnawia i nie wygasa nawet w zakoczeniu, pozostawiajc moliwo kontynuacji takiej dialektyki. Gatunek ten przepojony jest pocieszycielskim pesymizmem lub, jak kto woli, tragicznym optymizmem, jak gdyby autorzy chcieli przekaza czytelnikowi, e sprzeczno midzy dobrem a zem stanowi niezmienny skadnik historii, e czytelnik bdzie zawsze jej ofiar i e nic, nawet powie, ktra w tej chwili stara si go pocieszy, nie uchroni go przed jego wasnym losem. Obsesyjny obraz nie pozostawia wolnej przestrzeni. W tym wypadku (Tortel ma na myli kocow niespodziank w trzydziestym drugim tomie serii Fantomasa, kiedy to dowiadujemy si, e Juve i Fantomas s brami), dziki wspanialej inwencji narracyjnej, caa symboliczna przestrze tosamoci przeciwiestw zostaje wypeniona. wiat irracjonalny, niemoliwy, zastyg nagle w tym nieprawdopodobnym i koniecznym odkryciu jednoczcym obu wrogw, przeciwstawnych i rwnych sobie bohaterw. Dobro i zo, ktrych rdo jest wsplne, cz si w parze si jednakowych i skierowanych w przeciwne strony. Mechanizm ten uruchomiony zosta przez pierwszy poraajcy obraz i raz wprawiony w ruch ju si nie zatrzyma. Kada z dwch nierozcznych i przeciwstawnych postaci przeladuje swego sobowtra, swj negatyw, ktry rozpozna dopiero w momencie kocowej katastrofy umoliwiajcej Juve ujrze twarz wasnego brata: sny na pewno mwiy prawd! []. Struktura powieci popularnej jest czystym, obsesyjnym powtarzaniem jednego tematu: deniem do dominacji wyraajcego si w czynach tego, kogo nazwalimy bohaterem. Czy uwagi te mog posuy nam do przeanalizowania nie tyle dziea Natolego (zalenego od praw gatunku, ktry wybra), ile samego tematu, ktry go natchn i skoni do wyboru formy powieci odcinkowej z pierwszego okresu, niemal w sto lat po jej pojawieniu si i przynajmniej w pidziesit po znikniciu?

Podejmujc si opisania historii tajnej organizacji zdominowanej przez bohatera-twrc niezalenych praw, ktre przedkada on nad prawa spoeczne i ktre maj na celu ustanowienie jego wasnej sprawiedliwoci i logiki, czy nie by Natoli zmuszony zaakceptowa reguy tego gatunku, bowiem on jeden mg dostarczy mu ideologicznego usprawiedliwienia (a zarazem, wbrew intencjom autora, przyczyni si do zdemistyfikowania) opowiadanej historii? Czy gboka natura feuilleton nie zakada walki rzekomego dobra z rzekomym zem, ktre na koniec okazuj si bardzo do siebie podobne? Czy ten tum mcicieli, ktrzy rodz si po to, eby broni ludu i nieuchronnie upodabniaj si do swoich przeladowcw, a take cnota wygldajca na przestpstwo (lub przestpstwo wygldajce na cnot) nie charakteryzuj rwnie rzeczywistych tajnych organizacji, ktrych Beati Paoli stanowili nieostatnie z pewnoci wcielenie? Gdzie tkwi - w odniesieniu do istot wymylonych i rzeczywistych - w mechanizm wyposaajcy je w zasadnicz i niezbywaln dwuznaczno? Popychajcy do obsesyjnego i nie koczcego si powtarzania wasnej historii, wymylania nowych wciele wroga w czym w rodzaju koszmarnego snu, tragicznej gry, w ktrej dobro i zo s powieciowymi abstrakcjami, a rzeczywisto domen ponurej przemocy przedstawian z punktu widzenia solidaryzmu spoecznego jako walka z ciemizcami? Czy grzech pierworodny nie tkwi w oderwaniu si bohatera od ludu, w ktrego obronie rzekomo walczy? Naley powrci do korzeni gwnego mitu powieci popularnej, czyli postaci bohatera jako nadczowieka. Owego nadczowieka, ktry - jak zauway trafnie Gramsci - zanim pojawi si u Nietzschego (lub jego ideologicznych faszerzy, nazistw), zaistnia po raz pierwszy na stronach powieci popularnej, populistyczej i demokratycznej jako wyraziciel rozwizania autorytarnego (paternalistycznego, samostanowicego) spoecznych sprzecznoci, rozwizania, ktre nastpi ponad gowami biernych czonkw spoeczestwa. Ideologia nadczowieka i tajna organizacja Gatunek, ktry postanowilimy nazwa powieci popularn, powstaje i rozwija si we Francji po zaoeniu przez Emilea de Girardin w 1833 roku Le Musee des Families. Z pewnoci mona mwi o powieci popularnej w wypadku wczeniejszej literatury angielskiej, poczwszy od Claris sy Richardsona i powieci Fieldinga czy Defoe, poprzez arcydziea gothic novel a do Dickensa. Mamy tu bowiem do czynienia z pojawieniem si literatury dla mieszczaskiej publicznoci. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, e rwnie kobiety zaczynaj kupowa powieciowy towar. Francusk powie popularn okresu, o ktrym mwimy, charakteryzuje cay szereg zbienych czynnikw: prasa przeznaczona dla ludu, stworzona przez Girardina, dociera do najniszych nawet warstw spoecznych. Wiadomo, e w trakcie ukazywania si w odcinkach Tajemnic Parya rwnie analfabeci gromadzili si po strwkach, aby sucha czytanych na gos kolejnych fragmentw. Rodzi si zatem nowa publiczno, do ktrej przemawia nowa literatura, lecz rwnie o ktrej opowiada. Plebs, klasy upoledzone, staj si tematem powieci. Naley pamita nie tylko o Tajemnicach Parya i ydzie wiecznym tuaczu, ale i o Ndznikach, a wreszcie o postaciach i rodowisku turyskiego proletariatu pojawiajcego si na stronach dzie Caroliny Invernizio. Francuska powie popularna mwi o ludzie nie tylko po to, eby lud j kupowa: w gruncie rzeczy wpyw wywiera na ni oglna sytuacja polityczna i spoeczna, powie tego typu powstaje bowiem w tym samym czasie co ruch socjalistyczny (Tajemnice Parya wyprzedzaj o kilka lat barykady 1848 roku), uprawiaj j autorzy, ktrzy w jaki sposb zaangauj si w batali o demokracj. Jak wiadomo, Sue przestaje by dandysem, eby sta si socjalist, najpierw reformistycznym, potem rewolucyjnym. Dumas walczy przeciwko rozporzdzeniu Rianceya zagraajcemu wolnoci prasy, Hugo wyznaje idee populistyczne i umiarkowany, a zarazem mistyczny socjalizm. Powie popularna pierwszego okresu jawi si jako demokratyczna, w odrnieniu od powieci okresu drugiego, zainicjowanego przez Ponsona du Terrail. Powie ta posuguje si marginesem spoecznym i

najniszymi warstwami jako tem dla czynw swoich dwuznacznych postaci, nie troszczc si ju wcale 0 wiarygodno socjologiczn. Ale nawet wtedy, kiedy jest szczerze demokratyczna, powie dziewitnastowieczna nie jest w stanie unikn mistyfikacji, i to z do oczywistych powodw. Jak udowodnilimy to w naszym szkicu na temat Suego, ideologia autorw pierwszego okresu jest socjaldemokratyczna i reformistyczn. Sama forma powieci zmusza ich do takiej opcji lub te opcja ta skania ich do wyboru takiej, a nie innej formy. Staa parabola narracyjna powieci popularnej wymaga, aby intryga obfitowaa w kryzysy i sprzecznoci, ktre nastpnie wraz z pojawieniem si kogo w rodzaju deus ex machina zostan rozwizane, porzdek za ponownie zaprowadzony. Jest to skrajne zuboenie Arystotelesowskiego schematu tragedii, z jednym wszake wyjtkiem: zamiast tragicznej katharsis (poeta przedstawia zderzenie czowieka z losem), mamy katharsis, ktra z powodw komercyjnych musi by optymistyczna. Struktura narracyjna wymagajca, aby kryzys zakoczy si optymistyczn katharsis, ukazuje wiat peen bdw, ktre mog by jednak naprawione za spraw dziaalnoci reformatorskiej. Powie popularna nie moe by rewolucyjna, poniewa w przeciwnym razie zaamaby si take model narracji, w ktrym czytelnik si rozpoznaje i ktry dostarcza mu przyjemnego pocieszenia. W literaturze rewolucja dokonuje si na poziomie innych form narracyjnych, ktre zapowiadaj odmienn wizj wiata albo przynajmniej gosz niemono zgody na wiat zastany. Dlatego Balzac nie jest Dumasem, Lucien de Rubempre zabija si, ojciec Goriot umiera, Rastignac zwycia, ale za wysok i dwuznaczn cen. Stendhal jest rewolucyjny, poniewa Julian Sorel nie moe zrealizowa swego marzenia o sukcesie w spoeczestwie doby Restauracji. Dostojewski jest rewolucyjny, poniewa klska jego bohaterw oznacza krytyk oficjalnego porzdku wiata. Nie mogc by rewolucyjna - poniewa musi by pocieszycielska - powie popularna zmuszona jest gosi, e jeli istniej spoeczne sprzecznoci, to istniej te siy zdolne do ich usunicia. Siy te nie mog jednak by ludowe, gdy lud nie posiada wadzy, kiedy za prbuje j przej, mamy do czynienia z rewolucj, czyli kryzysem. Naprawiacze spoecznych krzywd musz zatem wywodzi si z klasy panujcej. Skoro jednak jako klasa panujca nie maj interesu w zlikwidowaniu sprzecznoci, musz nalee do grupy mcicieli majcych na uwadze szersze i bardziej harmonijne pojcie sprawiedliwoci. A poniewa spoeczestwo nie uznaje ich modelu sprawiedliwoci i nie potrafioby zrozumie ich planu, bd realizowa go wbrew spoeczestwu i wbrew obowizujcemu prawu. Aby tego dokona, musz mie wyjtkowe cechy oraz charyzmatyczn si uzasadniajc ich pozornie wywrotowy wybr. Tak rodzi si nad-czowiek. Trzej muszkieterowie postpuj jak nadludzie, przedkadajc wasn zdolno odrniania dobra od za ponad krtkowzroczne pojmowanie prawa przez oficjalne wadze. Dlatego podejmuj decyzj o zabiciu Milady, a w W dwadziecia lat pniej o uratowaniu Karola I i mierci Mordanta. Jednake prawdziwie charyzmatycznym bohaterem, tym, ktry podejmuje ostateczne decyzje i bierze na siebie tragiczn odpowiedzialno, jest Atos. W cyklu na temat rewolucji francuskiej takim charyzmatycznym bohaterem jest Jzef Balsamo, ktry praktycznie za spraw intrygi z naszyjnikiem krlowej decyduje o wybuchu rewolucji. W tym celu, mimo e posiada i tak ju ponadnaturalne cechy - jest bowiem niemiertelnym Cagliostrem - posuy si rwnie tajn organizacj, sekt Bawarskich Owieconych (ktra, c za przypadek, spodoba si legitymicie Josephowi de Maistre). Owa tajna organizacja, decydujca, co dobre, a co ze, jest gboko reakcyjna i dziaa zgodnie ze swoj mistyczn zasad, nie prbujc nawiza kontaktu z masami, jak czyni to Marat czy Le pere Duchesne.

Monte Christo jest nadczowiekiem, ktry postanawia ukara wszystkich nikczemnikw, nie majc adnych wtpliwoci co do prawomocnoci swego postpowania (uzasadnionego jego ogromn potg ekonomiczn). Charyzm Monte Christa wzmacnia jeszcze dodatkowo ostentacja orientalnego przepychu. Rudolf Gerolstein z Tajemnic Parya jest nadczowiekiem, ktry z wyyn swej krlewskiej charyzmy wydaje wyroki i uwica najbardziej nawet okrutn tortur zastosowan wobec Jakuba Ferrand, olepienie Bakaarza, kocow klsk wszystkich zych, tak jak i nagrodzenie dobrych zgromadzonych na wzorcowej farmie, gdzie niczym dobry ojciec obdarza ich szczciem i poczuciem bezpieczestwa (pod warunkiem, e nie zbuntuj si przeciw jego decyzjom). W fazie imperialistycznej powieci odcinkowej pojawi si li nadludzie: Rocambole i Fantomas, ale kiedy pierwszy z nich si zmieni, przeistoczy si w dobroczynnego nadczowieka. Nadczowiekiem jest wreszcie Coriolano delia Floresta. Postacie te czy jedna cecha wsplna: same decyduj, co jest dobre dla uciemionego ludu i w jaki sposb ma on zosta pomszczony. Nad-czowiekowi nigdy nie przyjdzie do gowy, e lud moe i powinien sam decydowa o sobie, dlatego te nie zamierza go owieci ani si go radzi. Redukuje go do roli podrzdnej, sam za kieruje si brutaln dz przemocy, tym bardziej zmistyfikowan, im bardziej przedstawian jako Ratunek. Jego bunt przemienia si wic nieuchronnie w porachunki midzy rywalizujcymi postaciami wadzy stanowicymi dwa oblicza tej samej rzeczywistoci. Nie chodzi o racje moralne ani o uwarunkowania historyczne, ktre przyczyniy si do powstania tajnej organizacji, liczy si niech do przebudzenia ludowej wiadomoci. W ten sposb tajna organizacja,- zbiorowe wcielenie nadczowieka, nie realizuje wcale swego pozornego programu oporu i wyzwolenia, lecz staje si jeszcze jedn form wadzy. Chocia powstaa po to, aby przeciwstawi si wadzy i pastwu, dziaa jak pastwo w pastwie i nieuchronnie staje si pastwem podziemnym. Kogo jest ona w stanie zafascynowa, ten ni bdzie swj sen, podobnie jak czytelnik powieci popularnej, oczekujcy, e czerpa bdzie pocieszenie z obrazw sprawiedliwoci sprawowanej przez innych po to, aby zapomnie, i yje przecie w wiecie sprawiedliwoci pozbawionym. Tak oto nasze odczytanie / Beati Paoli tworzy logiczn cao: nie tyle sam temat, ile forma narracji, wybrana przez autora, staje si dla nas etnologicznym dokumentem, antropologiczn prbk powszechnych zachowa, refleksem pewnej ideologii.

Kariera i upadek nadczowieka Wathek Wathek wyglda ujmujco, a zarazem dostojnie, lecz kiedy wpada w gniew, spojrzenie jego oczu stawao si tak straszne, e mogo od razu zabi. William Beckford, autor Watheka (mieszajc, jak kady prawdziwy Anglik, poczucie humoru z upodobaniem do okropnoci), nadmienia zaraz po tym opisie, e aby krlestwo Watheka nie wyludnio si, rzadko wpada on w gniew. Mwi tak jednak po to, aby uspokoi czytelnika, nastpnie za kae mu oglda ca seri okruciestw, krwawych rytuaw w wysokiej wiey, gdzie zabijani s niewolnicy i suba, na oczach rodzicw odbywaj si krwawe masakry niewinnych dzieci, konkubiny rzuca si na poarcie dzikim bestiom, wyszydza i skazuje na mier imamw i muw, bluni przeciwko Mahometowi, zdradza zasad gocinnoci, uprawia konszachty z demonami, kult diaba, rytuay ognia. Widzimy wydzielajce miazmaty bagna, gdzie rosn trujce roliny i wok ktrych naga krlowa - wraz z dwiema przeraajcymi Murzynkami i piekielnym wielbdem taczy i wywouje duchy. A na dodatek jeszcze napotykamy paace pene przepychu,

orientalne kawalkady, tumy eunuchw i karw, zapadnie, podziemne sale zamieszkane przez ywe mumie, mwice karaluchy i teorie na temat potpiecw spacerujcych z praw rk na sercu, ktre ponie oczywicie na wieczno. William Beckford pisze swoj powie okoo 1782 roku i publikuje w 1786; okoo pitnastu lat wczeniej - jak przypomina Salvatore Rosati w przedmowie do woskiego wydania - ukazao si The Castle of Otranto (Zamczysko w Otranto) Walpolea dajce oficjalny pocztek okresowi gotyku. W 1756 roku za Edmund Burk napisa A Philosophical Enquiry into the Origin of Our Ideas of the Sublime and the Beautiful, rozpraw, ktra miaa zainicjowa wszelkiego rodzaju spekulacje na temat przyjemnoci pyncej z grozy, jakiej dostarczy nam moe sztuka wtedy, kiedy zajmuje si straszliwymi zjawiskami, przekraczajcymi nasz wyobrani. Jak twierdzi Burk: Wszystko, co moe obudzi w nas myl o blu czy niebezpieczestwie, czyli wszystko, co jest w pewnym sensie straszne albo dotyczy przeraajcych rzeczy, albo dziaa podobnie jak strach, jest rdem wzniosoci; a zatem jest tym, co wywouje najsilniejsze emocje, do jakich dusza jest zdolna []. Kiedy niebezpieczestwo albo bl s zbyt bezporednie, nie potrafi dostarczy adnych przyjemnoci i s jedynie straszne; lecz kiedy spojrze na nie z pewnego dystansu, mog by i s - przyjemne, jak przekonujemy si o tym sami codziennie. Jak wiadomo, rozwaania na temat uczucia wzniosoci pojawiaj si w Krytyce wadzy sdzenia Kanta oraz w szkicu Ober dem Grund des Vergnilgens an tragischen Gegenstanden napisanym przez Schillera w 1791 roku. Jednake Beckford zdy ju opublikowa swojego Watheka, ktry naley do tych ksiek, co raczej tworz pewien klimat kulturalny, anieli go odzwierciedlaj. Nie wystarczy jednak przypisa Watheka do gatunku powieci grozy. Jeli bowiem idea wzniosoci zajmuje umysy artystw owych czasw, to ksika Beckforda jedynie czciowo wciela idea estetycznej wzniosoci (wymagajcy, aby pomidzy opowiadan histori a czytelnikiem pojawi si przedzia, uspokajajcy dystans, ktry jest wynikiem sugestywnoci stylu). Co si tyczy natomiast Beckforda, moemy podejrzewa, e opowiedziana przez niego historia grzesznego i potpionego kalifa naley bardziej do gatunku niemoralnych propozycji ni do sfery moralnej refleksji na temat ludzkiej podoci. Jest ona (chocia zamaskowan) jedn z wielu antyewangelii wwczas goszonych, czym w rodzaju dzie de Sadea. Wathek bowiem popenia okrutne zbrodnie po to, aby dozna iluminacji: grzeszy z czci, jeli nie do Boga, to do anty-Boga, rozpasanie zmysw jawi mu si jako narzdzie poznania i wadzy; satanizm i sezon w piekle to etapy stawania si nadczowiekiem. Tak wic powie ta bardziej ni do gatunku horroru (Wathek znalazby si rami w rami z Mnichem Ambroym czy Schedonim, z ktrym cz go zreszt wsplne cechy, ze straszliwym spojrzeniem wcznie) naley do gatunku powieci satanistycznych, ktry wsptworzy; w wiek pniej znajdzie sw krytyczn antologi, swj podrczny sownik w La-bas Huysmansa (doprawiony jak naley katolicyzmem, niezbdnym pnoromantycznym satanistom, podczas gdy osiemnastowieczni satanici-libertyni woleli blu-ni, uciekajc si do religii Wschodu). Nie przypadkiem jednym z najbardziej rozmiowanych w tym gatunku pisarzy, autorem przedmowy do kolejnego wznowienia ksiki Beckforda (napisanej pierwotnie po francusku) by Mallarme, gustujcy, zgodnie z upodobaniem epoki, w blu-nierstwie i sadyzmie, ktrymi doprawiano w jego czasach Zmysy, mier i Diaba. Ale jeli Malarme zdaje si ceni w powieci tajemnicze i nieznane zbrodnie [], dziewicze omdlenia (i zachwyca si midzy wierszami postaciami androgy-nicznych, zepsutych efebw, narzucon wstrzemiliwoci), to prawd jest rwnie, e Beckford przypuszczalnie praktykowa z uporem i wytrwaoci opisywane przez siebie zbrodnie. Jego biografom pozostaje ju tylko dociec, czy zgrzeszy on z pewnym przystojnym modziecem przeciw dobrym obyczajom czy religii, to znaczy, czy wykorzysta go seksualnie, czy wtajemniczy w umysow rozpust

Czarnej Mszy. Najprawdopodobniej obie rzeczy miay miejsce, jeli - jak twierdzi sam Beckford organizowa on w swoim zamku urocze spotkania trwajce czasami kilka dni, w trakcie ktrych nie wiadomo dokadnie, co si dziao, ale dzia si mogo wszystko, bowiem sam Beckford przyznaje, e spotkania owe skoniy go do napisania Watheka. Ostatnia uwaga: powie grozy powstaje w Anglii, gdzie toczy si szybki proces industrializacji - niczym reakcja wyobrani na straszliw wizj szeregw krosien i mechanicznych warsztatw tkackich. Powie grozy (a wraz z ni wszelka forma literatury fantastycznej) powraca do mody dzisiaj jako nieunikniony objaw alergii na cywilizacj dobrobytu i konsumpcji. Ale niestety, eby dozna iluminacji w kontaktach z Diabem, niezbdne jest, aby klimat epoki przesycony by wiar, a nie wydaje mi si, eby dzi tak si rzeczy miay. Monte Christo Kiedy pisz ten szkic, w telewizji wywietlaj drugi odcinek serialu Monte Christo, a w ksigarniach peno jest wznowie powieci, do ktrej nie od rzeczy byoby powrci, poniewa jest o wiele mniej czytana i znana, ni to si moe wydawa. A przecie chodzi o wan powie, nie z powodu szerokiego sukcesu, jaki odniosa, ale panujcego w niej klimatu filozoficznego. Zauway to ju Gramsci, ktry w Hrabi Monte Christo (jako przykadzie powieci odcinkowej) odnajdywa rda postaci nadczowieka, ktrego filozofia wymyli miaa znacznie pniej. Gramsci, zainteresowany wcieleniem nadczowieka, jakim by Monte Christo, nie bra pod uwag jego bezporedniego poprzednika, Rudolfa Gerolsteina z Tajemnic Parya, wzoru dla Dumasa (bardziej ni wzorem Rudolf sta si bezporednim bodcem: sukces Suego skoni bowiem innych pisarzy do powielania jego stereotypw). Pewne jest jednak, e Hrabia Monte Christo przedstawia teori nadczowieka bardziej szczegowo i systematycznie i e Dumas dostarcza - jak sugeruje Gramsci - filozofe-mw wszystkim przyszym utytuowanym prorokom Ubermenscha. Jest rzeczywicie interesujce obserwowa, w jaki sposb Dumas, pisarz-rzemielnik, w obliczu tematu powieciowego bdcego prawdziwym samograjem (osadzony w wizieniu niewinny, ktry po znalezieniu si na wolnoci zaczyna si mci) przesuwa akcent z Zemsty na Wol Wadzy, a nastpnie na Misj. Oznacza to, e hrabia Monte Christo, mogcy si mci dziki skarbowi ksidza Farii, zaczyna rozumie, e jego powoaniem jest nie tyle zemsta, ile sprawiedliwo, poniewa jest wolny i pozbawiony wizw: Jestem krlem stworzenia, kiedy podoba mi si jakie miejsce, zostaj; kiedy mi si znudzi, wyjedam, jestem wolny jak ptak, mam skrzyda jak on []. Kieruj si wasn sprawiedliwoci []. Ach, gdybycie zakosztowali mojego ycia, nie chcielibycie ju innego i powrcilibycie do wiata tylko po to, eby zrealizowa jaki wielki plan! W taki oto sposb poprzednik Zaratustry rozpoczyna zemst, prbujc haszyszu i snujc pochway na cze wolnoci duchowej. Ale w miar jak zemsta si dokonuje, on za demaskuje si przed swoimi wrogami, ogarniaj go wtpliwoci: czy mciciel moe poszukiwa uzasadnienia dla swoich czynw i decyzji w fakcie, e jest nadczowiekiem? Rnica midzy Dumasem a Nietzschem (eby ograniczy si tylko do jednej) polega wanie na tym: Nietzsche dojrza historycznie (posiada te po temu zdolnoci intelektualne) do skoczenia z poszukiwaniem transcendentnych uzasadnie, niezalenie od ceny, jak przyjdzie mu zapaci (i akceptujc spoeczne potpienie). Dumas nie posiada takich umiejtnoci spekulacji teoretycznej, a poza tym musi przecie sprzeda swj produkt, przede wszystkim jednak ze wzgldu na Ducha Czasw nie wie, jak okreli swego bohatera. I tak nadczowiek stanie si wysannikiem Boga. Przemiana nastpuje w rozdziale czterdziestym smym, kiedy Monte Christo rozmawia z Villefor-tem, prokuratorem, ktry zamkn go w twierdzy If. Hrabia przedstawia mu swoj

filozofi wyszoci, lekceway prawo, przedkadajc nad nie wolny wybr i jego wyzwolicielsk moc, rozumuje chodno na wasny temat. Nagle, eby odeprze zarzuty Villeforta, wyciga z rkawa asa Boskiej Misji. Istniej ..ludzie postawieni przez Boga nad notab-lami, ministrami i krlem, ludzie, ktrym Bg da posannictwo, a nie martw godno wymykajc si paskiemu krtkiemu wzrokowi []. Tak, mj panie, nale do tych istot wyjtkowych i zdaje mi si, e do dzi nikt nie znajdowa si w podobnym pooeniu (prze. J. Rogoziski). Setki stron dalej mody Morel, poraony jego wadz i dobroci, rozpoznaje hrabiego Monte Christo: czy jest pan kim wicej ni czowiekiem? czy jest pan anioem? Tak, Monte Christo jest anioem: jest wysannikiem Boga. Na koniec jednak bohatera ogarniaj wtpliwoci, obawia si, e przesadzi, ale wpada mu w rce sekretny manuskrypt ksidza Farii i odczytuje jego motto: Wyrwiesz zby smokowi i podepczesz lwy, powiedzia Pan. Ach, dziki, oto i odpowied! - wykrzykuje Monte Christo. Jest tak zadowolony, e po zbudowaniu czytelnika (nie ma nadludzi, ktrzy nie byliby pbogami), pozwala sobie nawet na zamanie zasady aroganckiej wstrzemiliwoci: odpywa uszczliwiony do nieznanych krajw u boku kobiety, ktra potajemnie go kochaa. Staje si wic na powrt czowiekiem, eby nie mci spokoju nabywcw powieci odcinkowej. Rocambole Kiedy w roku 1854 wicehrabia Pierre-Alexis Pon-son du Terrail wyda pierwszy tom powieci Rocambole, ycie Eugeniusza Sue, przebywajcego na emigracji w Sabaudii, chorego i rozczarowanego, dobiegao wanie koca. Dzisiejszy czytelnik ma dostp do rozmaitych bestsellerw powieci odcinkowej rwnoczenie i dla popiesznego pielgrzyma, ktrym si sta, DArtagnan, Bakaarz, Vautrin, Juve i Rocambole wiruj na jednej karuzeli pord nielubnych dzieci, egzotycznych trucizn, skruszonych hrabin. Ale panorama powieci popularnej ubiegego wieku jest znacznie bardziej zrnicowana, ni to si moe wydawa, i chcie j sprowadzi do jednego schematu znaczy tyle samo, co traktowa Poegnanie z Afryk na rwni z filmami dokumentalnymi telewizji amerykaskiej na temat wojny w Wietnamie. W 1850 roku, podczas gdy spoeczne powieci Suego i historyczne powieci Dumasa robiy furor, Druga Republika zatwierdzia rozporzdzenie Rianceya nakadajce podatek na gazety, ktre chciayby drukowa powieci odcinkowe. Byo to zabjcze prawo, likwidujce praktycznie feuilleton, lecz dowodzio ono z reakcyjn kategorycznoci niewtpliwej prawdy: powie odcinkowa pierwszej poowy XIX wieku speniaa lepiej lub gorzej demokratyczn funkcj. Wraz z rozporzdzeniem Rianceya skoczya si pewna epoka: kiedy w 1851 Ludwik Napoleon ustanowi wasn dyktatur, posugujc si etykiet imperium, Balzac ju nie y, Sue za uda si na emigracj. Powie odcinkowa rozpoczynaa drugie ycie i wicehrabia Ponson du Terrail okaza si prawdziwym mistrzem literatury posugujcej si sensacj dla samej sensacji, literatury, ktra wyzbya si wreszcie wszelkich zudze ideologicznych. Jeli Eugeniusz Sue potrzebowa ponad tysica stron, eby moga nastpi agnicja (Rudolf Gerolstein odkrywa, e Maria jest jego crk), to Ponson du Terrail w Forgeron de la Cour-Dieu proponuje nam dwadziecia sze agnicji na nieco ponad trzystu stronach. Jeli Dumas trudzi si przez wiele rozdziaw, zanim Milady moga nasypa z oprawki piercionka miertelnej trucizny do kielicha Konstancji, to Ponson du Terrail - rwnie w Forger on opisuje dwanacie mierci na skutek otrucia. Czytajc na nowo tomy Rocambolea (opublikowane obecnie przez wydawnictwo Garzanti), odnosi si wraenie, e Ponson du Terrail rejestruje w przyspieszonym tempie, niczym w filmie Ridoli-niego, wydarzenia, ktre niegdy wystarczay na seri dziesiciu epizodw. Kiedy obecne wznowienie Rocambolea dojdzie do tomu La mort du sauvage, czytelnik przekona si, jak Rocamboleowi udaje si w kilku rozdziaach udusi macoch, zasztyletowa jej kochanka Venture oraz portugalskiego zbira Zamp i wrzuci ich nastpnie do zalanej wod piwnicy; jak zrzuca ze skay Sir Andrew Williamsa bdcego ju cieniem czowieka, lepego i wytatuowanego przez dzikich; jak inscenizuje mier na apopleksj nierozwanego sucego, wbijajc mu w kark szpilk; jak wicehrabia de Chamery usiuje polubi pikn ksiniczk Conception de Sallandrea; jak zostaje wreszcie zacignity do groty, oddany w rce kata (i portugalskiego zbira Zampy,

ktry zdy tymczasem zmartwychwsta), oszpecony kwasem solnym i wysany do wizienia w Tulonie zamiast prawdziwego wicehrabiego, ktry polubia oczywicie pikn ksiniczk. Aby skomponowa takie crescendo (na swj sposb fascynujce), Ponson du Terrail nie zwaa na koszty: nie chodzi tu o jego synne zdania (np. mia rce zimne niczym w), ale o bezceremonialny uytek, jaki czyni z caego repertuaru zapoyczonego od klasycznej powieci odcinkowej, ktra w jego wykonaniu ulega wynaturzeniu, wyzbywa si swego naturalnego kontekstu. W pierwszym tomie serii (dzisiaj noszcym tytu Le genie du mai, uprzednio Heritage mysterieux) Armand de Kergaz, bogacz pochonity wymierzaniem kary za przestpstwa oraz polepszaniem doli nieszczliwych i uciemionych jawi si jako idealna kopia (uywa nawet niekiedy identycznych zwrotw) Rudolfa z Tajemnic Parya. A diaboliczny Sir Andrew Williams nawizuje z upionym Paryem dialog, w ktrym powtarza teraz si sprbujemy Balzakowskiego Rastignaca. Jednake kada powtrka jest odideologizowana. U Suego mielimy do czynienia z utosamieniem Frankw z klas ciemiycieli, Galw za z klas uciemionych (rozrnienie takie wywodzio si z konserwatywnej socjologii, autor posuy si nim jednak w celach postpowych); u Ponsona du Terrail odnajdujemy to samo przeciwstawienie, ale suy ono wychwalaniu arystokratycznej urody Jeanne de Balder, wywodzcej si od Frankw i nie majcej nic wsplnego z Galami. Wystarczyo kilka lat dyktatury napoleoskiej, aby gatunek ten znikn wraz z waciw mu prymitywn, lecz sugestywn retoryk. Rwnie Ponson du Terrail lubi snu rozwaania natury spoecznej, niezrwnanym przykadem jest ten oto fragment powieci Les miseres de Londres: Na poudniowo-zachodnim rogu Wellclose Square jest ulica szeroka na okoo trzy metry; w poowie drogi wznosi si teatr, gdzie pierwsze loe kosztuj dwanacie pensw, na parter za mona wej za jednego pensa. Gwnym aktorem jest Murzyn. Mona tam pali i pi podczas przedstawienia. Prostytutki wchodz na balkon boso; na parterze zasiadaj zodzieje. Powie popularna przestaa ju jednak rzuca spoeczestwu oskarenia: sprzedaje teraz sensacje, ukazujc spoeczestwo wymylone, czyst fikcj narracyjn. Kiedy surrealici i Cocteau oszalej z zachwytu nad ksikami o Racamboleu i Fantomasie, nad powieciami Suego i Dumasa, pomin milczeniem przepa dzielc te dwa okresy powieci popularnej. Jak przystao na prawdziwych estetw, wyka w mioci taki sam ekumenizm, jak reakcyjni wrogowie literatury masowej w nienawici. Richelieu Nie ulega wtpliwoci, e Trzej muszkieterowie stanowi wspania galeri siedemnastowiecznych portretw. Dyskusyjny natomiast jest fakt, czy rzeczywicie portrety te s oryginalne. Nawet dwie postacie, ktre zdaj si wyposaone w najsilniejsz osobowo, Atos i Milady, zapadaj w pami dlatego, e spotkalimy je ju kilkakrotnie w literaturze, poczwszy od powieci gotyckiej, a s to bohater fatalny i pikna bezlitosna pani. Aramis w wietle zasad podrcznikowej psychologii nie jest kim wyjtkowym, to po prostu przedowieceniowy ksiulek, od ktrego zalatuje troch wymit pociel, a troch kadzidem. W pierwszej ksidze widzimy go zajtego zabaw w ku; pomidzy pojedynkiem a pachncym bilecikiem zdaje si zapomina o swoim powoaniu i odradza si moralnie dopiero w W dwadziecia lat pniej, gdzie z dyplomatyczn zrcznoci kieruje kontaktami Anglikw z Frond, a w Wicehrabi de Bragelonne staje si wrcz generaem jezuitw. Jego niezaprzeczalnym wzorem jest wczeniejszy o cztery lata monsieur Rodin z powieci yd wieczny tuacz Suego.

Powinny jednak wyda si podejrzane chd i egotyzm, z jakim Aramis przemierza trzy tomy powieci, nie ulegajc niczemu, co nie jest jego skonnoci do intryg. DArtagnan jest niezrwnowaony: ju prawie ma w rku kardynaa, ale rzuca mu na st glejt Milady (to na mj rozkaz i dla dobra pastwa dorczyciel tego listu zrobi, co zrobi), kiedy jednak Kardyna podpisuje jego nominacj na porucznika, pada mu do ng, woajc: Panie, moje ycie do was naley! Atos, tak niepodatny na namitnoci, w gruncie rzeczy ulega wszystkim sentymentalnym szantaom, od cierpie z zazdroci do udrki mioci ojcowskiej. Portos jest niewolnikiem wasnej prnoci i wielkodusznego gestu po to, aby w kocu bezmylnie i heroicznie umrze. Nieuchwytno i tajemniczo Aramisa, niewtpliwie najmniej ludzkiego spord muszkieterw, ma w ramach trylogii swoj strukturaln funkcj: jest on bohaterem historii przeciwstawiajcej Przygod Racji Stanu, w ktrej zwycia ta ostatnia. Jest to cakiem w siedemnastowiecznym stylu. Historia ta rozgrywa si midzy dwiema kluczowymi postaciami, z ktrych jedna jest prefiguracj drugiej. Midzy Richelieum i Aramisem. Prawdziwym wielkim bohaterem Trzech muszkieterw jest bowiem Richelieu: to on stanowi punkt odniesienia dla muszkieterw charakteryzujcych si indywidualnym upodobaniem do przygody i lekkomylnoci. Muszkieterowie s produktem pikarejskiej wyobrani w stanie czystym, jednake Dumas przeczuwa intuicyjnie, e wraz z nadejciem epoki nowoczesnej duch pikarejski bdzie musia popa w konflikt z duchem wadzy. Taki jest Richelieu, arcyludzki w swej nieludz-koci, moralny zwycizca Trzech muszkieterw. Nie jest bowiem atwo zacz jako czarny charakter i skoczy jako ulubieniec czytelnikw szepczcych w zachwycie przez zy: C za czowiek! To samo powtarzaj zreszt muszkieterowie na stronach nastpnych dwch tomw, tsknic za czasami Wielkiego Czowieka, ktrego ju zabrako. W dwch dalszych tomach brak owego barokowego wymiaru Wadzy: ludzie Frondy to zwykli nieudacznicy, Mazarin to drobny oszust, Ludwik XIV gupiec, Fouquet inteligentny zbir. Epoka bowiem nie pozwala ju Wadzy wcieli si w charyzmatycznego bohatera: poj to jedynie Aramis i dlatego jest - on, czowiek wadzy w osiemnastowiecznym wiecie - autentycznym i genialnym interpretatorem Racji Stanu, konspiracji, gry pomidzy wadz symboliczn a wadz rzeczywist. Jedynie Aramis potrafi wykroczy poza pikarejski wymiar postaci swoich towarzyszy i znale si w mieszczaskiej komedii lub tragedii, zmierzy si jak rwny z rwnym z Rastignakiem i Vautrinem. Bragelonne Mona zarzuci mi snobizm, ale teraz, kiedy wszyscy dziki wydawnictwu Einaudi czytaj na nowo Trzech muszkieterw, ja zabraem si do Wicehrabiego de Bragelonne. Powodowa mn jawny wyrzut sumienia, poniewa pierwsz powie skadajc si na trylogi Muszkieterw czytaem wielokrotnie, tak jak i W dwadziecia lat pniej. Do Wicehrabiego jednak nie powrciem od czasw chopicych, kiedy znudziy mnie nie koczce si amory Ludwika XIV i La Valliere, rozczarowa brak rytmu i niespodzianek, do ktrych przyzwyczaili mnie czterej nierozczni przyjaciele z poprzednich powieci. Niestety, czytany dzi na nowo, Wicehrabia de Bragelonne potwierdza t opini. Podczas gdy w Trzech muszkieterach mamy do czynienia z yw intryg, nie znajc spadkw napicia, a fakty cz si midzy sob w znany nam wszystkim sposb, ktry zachwyci m.in. Crocego i Manganellego, w Wicehrabi akcja rozwija si nierwnomiernie i nie bez wstrzsw, nasuwajc na myl gramofon, na ktrym pyta krci si raz z szybkoci trzydziestu trzech, a raz siedemdziesiciu omiu obrotw. Syszymy symfoni Rossiniego, a zaraz potem organum Szkoy Notre-Dame, w ktrym bas wytrzymaby szedziesit cztery takty na jednej nucie. Na scenie pojawia si Raoul ze swoj La Valliere, potem Raoul znika, DArtagnan i Atos prbuj na zmian osadzi na tronie angielskiego krla, Karola II. Umiera Mazarin, zaczyna si solowy wystp Ludwika XIV, ktry przeprowadza prb generaln spektaklu pt. Letat cest moi, nastpnie pojawia si niezrozumiay epizod: Fouquet, nkany przez Colberta, obwarowuje (przy pomocy Aramisa i

Portosa) wysp w Bretanii z powodw, ktre pozostan niejasne a do samego koca. Potem wspaniaa czwrka usuwa si w cie, odgrywajc rol okazjonalnych statystw, rozpoczyna si natomiast nie koczca si szermierka miosna midzy krlem, bratem, bratow, La Valliere oraz pojawiajc si dopiero Montespan, pojedynek na liciki, ktnie, plotki zajmujcy ponad poow tej arcydugiej powieci. Wreszcie wybucha maa bomba i Aramis wraca na scen jako tajny genera zakonu jezuitw, pozwalajc Dumasowi, najwyraniej ju zmczonemu, podj po piciu latach (mamy rok 1850) ide rozwinit ju przez Suego w 1845 w powieci yd wieczny tuacz i wcielon w posta perfidnego pana Rodin, niewiarygodnie nikczemnego poprzednika ojca Arrupe. W charakterze generaa zakonu jezuitw Aramis organizuje zasadzk z sobowtrem Ludwika XIV (tak zmarnowany zostaje temat elaznej Maski, czyli sekretu Bastylii) - diaboliczne przedsiwzicie, ktre z punktu widzenia narracyjnego nie udaje si w sposb wrcz dziecinny. Dopiero na ostatnich stronach Dumas, by moe naglony przez bieg wypadkw, pozbywa si elaznej Maski i modej La Valliere, wysya na mier Raoula de Bragelonne do Tunezji, kae umrze ze zgryzoty Atosowi, grzebie Portosa w zaminowanym tunelu, wysya DArtagnana, aby wzi szturmem jakie miasto w hiszpaskiej wojnie sukcesyjnej, przyznaje mu w okamgnieniu buaw marszakowsk i posya kul armatni prosto w pier, ekspediujc go w ten sposb do nieba przeznaczonego dla bohaterw. Jeli kada machina narracyjna ma swoj struktur, to Wicehrabia zdaje si nie mie adnej i wymyka si wszelkiej definicji. Wyglda na to, e powie popularn zniszczyy wymogi wasnego rynku i Dumas zachowuje si niczym rzemielnik, ktry co tydzie dostarcza produkt nie majcy adnego strukturalnego zwizku z poprzednim. W takim wypadku naleaoby pj za rad tych, co twierdz, e nie warto bada metodami literackimi zjawisk, ktre literackie nie s. Chodzi jednak o pokus elitarn i niebezpieczn: w kuni literatury popularnej (literatura XIX wieku jest wana, poniewa pojawiaj si w niej motywy, ktre funkcjonuj do dzi w produkcji prefabrykowanej rozrywki, chocia na bardziej rozwinit, przemysow skal) wszystkim rzdzi jakie prawo, nic nie powstaje przypadkiem; yczenia publicznoci i struktura rynku wspdziaaj z tradycjami intrygi, przyczyniajc si do powstania formy, ktr naley wyodrbni. Bd polega prawdopodobnie na tym, e w Bragelonne doszukujemy si tryumfu akcji (elementu, zdawaoby si, niezbdnego w powieci odcinkowej); akcji za tam po prostu nie ma, jest drugorzdna, a wic nie ma wasnej struktury, paraboli, rytmu. Tryumfuje natomiast (w monologach DArtagnana, w nie koczcych si rozmowach krla z dworzanami) plotka. W Bragelonne czytelnicy odnajduj drobiazgowe i bezlitosne opowieci o faktach z ycia prywatnego, wahaniach na giedzie, plotki na temat najwikszych autorytetw oraz dawnych gwiazd. Powie popularna (w tym konkretnym przypadku) usiowaa dostarczy czytelnikowi tego, co dzi ofiarowuje mu plotkarski tygodnik filmowy lub magazyn wyspecjalizowany w morganatycznych perypetiach ostatnich panujcych lub abdykujcych rodzin krlewskich. Tradycja powieciowa znaa ju podobny chwyt: np. w Moll Flanders adna kolejna przygoda, adne urodzone dziecko nie miay nic wsplnego z poprzednimi wydarzeniami. Ciekawo czytelnika draniona bya w ten sposb i pobudzana wci na nowo. Jeli prawa intrygi dominuj w trzech czwartych literatury masowej (a take filmu) - i powinny by przedmiotem bada, co ma ju zreszt miejsce - to naleaoby przeanalizowa pojcie nie sprawdzonej plotki, chodzi bowiem o rwnowan struktur powieciow w odniesieniu do znaczenia i zdolnoci zainteresowania czytelnika. W tym wypadku nie od rzeczy byoby rozpocz ponownie od czasw wietnoci powieci popularnej, tj. od okresu tryumfu przemysu powieciowego, kiedy to powstaway mechanizmy retoryki, ktre mona skodyfikowa. Arsene Lupin Arsene Lupin, zodziej dentelmen, jest dwuznaczny z punktu widzenia jzykowego,

filmowego, ideologicznego. Dwuznaczno natury jzykowej wynika z faktu, e w przekadzie woskim okrelony zosta jako zodziej dentelmen, sugeruje wic tradycyjny wizerunek pana we fraku i cylindrze, z monoklem i w biaych rkawiczkach, ktry niepostrzeenie kradnie tu diament, tam cenn koli z pere lub przynoszcy pecha szmaragd. Reszt czasu spdza na przyjciach, balach, caowaniu kobiet w rk, bywaniu w grands hotels. Po francusku bowiem to gentleman cambrioleur, a cambrioleur znaczy raczej wamywacz, indywiduum zakradajce si do cudzych domw za pomoc drabiny i pneumatycznych motw, to za sugeruje rwnie nieznanych sprawcw, przestpcz organizacj, tego, co stoi na czatach, informatora, furgonetk typu Gondrand, eby w razie czego przewie zawarto caego mieszkania: meble, obrazy i lodwk. Moe si to wyda trywialne, ale Lupin jest wanie kim takim, szefem bandy wynajmujcym kryminalistw, ktry jeli tylko zachce, moe oprni cay paac w cigu jednej nocy. Nieporozumienie filmowe wynika z rnych interpretacji aktorskich postaci upina, np. przez Roberta Lamoureux, byego piosenkarza, grajcego poczciwca, troch wesoka, troch kpiarza, ktremu zawsze wszystko si udaje, a ktry po prostu dobrze si bawi i ju. Tymczasem Lupin jest postaci znacznie bardziej skomplikowan, a poza tym nie zawsze wszystko mu si udaje, trafia do wizienia, daje si zapa jak ostatni gupiec, dlatego e jest zakochany albo elegancki wobec dam. Kiedy spotyka swojego antagonist Sherlocka Holmesa, blednie, traci panowanie nad sob i w gruncie rzeczy jego los jest tak tragiczny, poniewa kiedy kocha (niemal jak w wypadku postaci Chan-dlera i Hammeta), jego kobieta umiera. Biada tym, co kochaj upina, przynosi on bowiem pecha. Nieporozumienie natury ideologicznej wynika z wizerunku a la Robin Hood, sympatycznego zodzieja, ktry okrada bogatych, eby rozda biednym, podczas gdy w rzeczywistoci Lupin okrada bogatych, ktrymi gardzi, ale nie dlatego, e s zbyt bogaci, lecz e nie s wystarczajco bogaci i nie tak zdolni jak on, ktry jest w stanie sta si bogatszy od nich. Lupin nie pragnie wcale redystrybucji bogactw, lecz zgromadzenia w swych rkach wadzy, jak kady szanujcy si dentelmen. Robin Hood wraz ze swoimi towarzyszami jada w lesie chleb i kozi ser, Lupin za - jak wiadczy o tym Wydrona iglica - mierzy wyej. Krl wiata, oto i caa prawda! Z czubka iglicy panowaem nad wiatem! Trzymaem w szponach niczym ofiar []. Podnie t zot tiar, Beautre-let []. Widzisz ten podwjny aparat telefoniczny? Z prawej poczenie z Paryem, linia specjalna! Z lewej poczenie z Londynem, linia specjalna! Poprzez Londyn cz si z Ameryk, Azj, Australi! We wszystkich krajach mam swoje filie, swoich agentw, prokuratorw, informatorw! Cay wielki, midzynarodowy interes! Wielki rynek dzie sztuki i antykw, wiatowe targi! Powiedzmy sobie szczerze, to nie Raffles, to Frank Coppola, Cefis, Andreotti, Liggio, Kissinger, Breniew, Nixon, Al Capone. To posta polityka. Te i inne uwagi przychodz do gowy, kiedy czyta si o przygodach upina w nowym wydaniu Sonzogna (Le miraholanti imprese di Arsenio Lupin w opracowaniu Oreste del Buno) zawierajcym na razie trzy pierwsze powieci, chocia spodziewa si moemy wkrtce nastpnych. Jest to skutek (i zasuga) tego, co Amerykanie nazywaj nostalgia press: z jednej strony przemys produkujcy bajki dla czterdziestolatkw pragncych ref aire Proust sur artifice, przywraca bohaterw i mity z dziecistwa, z drugiej pozwala bystrym czytelnikom na krytyczn lektur i ofiaruje im narzdzia umoliwiajce dotarcie - poza warstw dokumentaln epoki - do samej epoki i jej tajemnic, a nawet (przyznajmy to) do jej trucizn, ktrych nie dostrzegalimy w dziecistwie, gdy nie bylimy na nie jeszcze immunizowani. Kim jest wic Arsene Lupin i co oznacza odczytanie go dzi na nowo? Niezwyke przygody Arsenea Lupin zaczynaj si w 1904 roku i inicjuj tzw. trzeci faz powieci odcinkowej.

Pierwsza przypadaa mniej wicej na poow ubiegego wieku i bya demokratyczna oraz spoeczna, tworzyli w niej tacy pisarze jak Eugeniusz Sue, obaj Dumasowie. W swym pozornym braku zaangaowania, w swej zdeklarowanej intencji dostarczania rozrywki feuilleton z pierwszego okresu zamierza opisa ycie klas uciemionych, konflikty spoeczne na tle wadzy, sprzecznoci ekonomiczne. I to wanie w tej fazie, jak zauway Gramsci, pojawia si posta nadczowieka. Nie jest on jeszcze nadczowiekiem Nietzschego, jest raczej postaci o niezwykych waciwociach, ktra demaskuje niesprawiedliwo otaczajcego j wiata i zmienia bieg wypadkw, wymierzajc wasn sprawiedliwo. W tym sensie typowymi nad-ludmi s Rudolf Gerolstein w Tajemnicach Parya i hrabia Monte Christo. Nadczowiek z powieci odcinkowej zdaje sobie spraw, e bogaci krzywdz biednych, e wadza oparta jest na oszustwie, nie jest jednak prorokiem waki klas - jak Marks - nie zamierza wic wywrci porzdku spoecznego w celu naprawienia krzywd. Po prostu narzuca wasn sprawiedliwo, eliminujc nikczemnikw, nagradza dobrych, przywraca utracon harmoni. W tym sensie demokratyczna powie popularna nie jest rewolucyjna, jest charytatywna, pociesza swych czytelnikw przedstawianiem bajkowej sprawiedliwoci. Jednake zarazem ujawnia realne problemy, i chocia proponuje rozwizania nie do przyjcia, to przynajmniej dokonuje realistycznej analizy faktw. W drugiej poowie XIX wieku, wraz z porak pierwszych ruchw socjalistycznych i tragedi Komuny Paryskiej, pojawia si powie odcinkowa charakterystyczna dla drugiego okresu. To czas pisarzy takich jak Richepin, Xavier de Montepin, Carolina Invernizio. Skadniki powieci popularnej s jeszcze te same: grzeszne hrabiny, porzucone dzieci, teatralne rozpoznania, bezlitoni zbrodniarze. Ideologiczne to ulego jednak zmianie. Teraz mamy do czynienia z powieciami porzdku i prawa, bohaterami s przedstawiciele wielkiej buruazji i arystokracji, ktrych cnoty wynagrodzi na koniec sprawna i szlachetna policja (nie s to ju czasy Balzaca, ktry opowiada nam, jak niezauwaalna granica dzieli byego galernika, konfidenta i komisarza). Inaczej mwic, powie odcinkowa staje si zakamana, prawomylna, zdroworozsdkowa, arystokratyczna, nacjonalistyczna, imperialistyczna i - jeli zajdzie taka potrzeba - antysemicka. Nie wykazuje wiele inwencji, schematy s wci te same co u Suego i Dumasa. Rwnie najbardziej znaczca posta tego okresu, Rocambole, nie wnosi niczego nowego: w serii tej dominuje na razie gloryfikacja rzezimieszka, ale Rocambole nie omieszka powrci na drog cnoty; zacznie wtedy postpowa zgodnie z metodami nadczowiekamciciela z pierwszego okresu. Jego ideay jednak nie maj ju tak szerokiego zasigu, nie podaje on w wtpliwo istniejcego adu spoecznego, rozwizuje jedynie drobne problemy wielkich rodzin. Wraz z pocztkiem XX wieku maj miejsce nowe zjawiska. Najbardziej znaczce nazywaj si Fantomas i Arsene Lupin. Wiele ju powiedziano 0 Fantomasie, ale naley podkreli, e gwn cech tej sagi jest triumf zbrodni, fakt, e sympatie czytelnikw kieruj si w stron bezkarnego zbrodniarza, sadystycznego i wyzbytego uczucia litoci, policja za sprowadzona zostaje do miesznej i aosnej roli bezradnej cnoty. Mona by si zastanowi, co reprezentuje Fantomas, i by moe nie jest przypadkiem, e sta si on ulubion postaci surrealistw. Wykraczajc poza ramy konkretnych spoecznych odniesie, Fantomas reprezentuje pojawienie si pierwiastka irracjonalnego i czyni z grand guignolu wstp do teatru okruciestwa. Fascynujcy niczym parasol Lautreamonta na stole operacyjnym, Fantomas zachwyca fanatykw acte gratuit, pisma automatycznego, krytycznej paranoi. Co si tyczy szerokiej publicznoci, to zaczyna ona lubi Nieuchwytnego, poniewa skoro mina ju epoka racjonalizmu i kultu prawa

charakterystycznych dla kanonicznej powieci kryminalnej i pojawiy si kryminay oparte na akcji oraz spaghetti western - dostarcza on jej satysfakcji moe nie cakiem moralnej (ale przez to wanie bardziej ekscytujcej), ktra jest skutkiem trzymania strony czarnego charakteru. W tej atmosferze Arsene Lupin jawi si pozornie jako przeciwstawienie reprezentanta wielkiej bur-uazji, jakim by Fantomas: sytuuje si poza prawem, lecz wyzbyty jest okruciestwa, jest zodziejem, ale nie pozbawionym uroku, bez skrupuw, ale penym ludzkich odruchw, kpi sobie z policji, lecz czyni to z wdzikiem, okrada bogatych, lecz bez rozlewu krwi, nie ma kontaktw z dwuznacznym wiatem apaszw i gigolettes, szykuje si natomiast do wejcia do Grand-Hotelu, gdzie Fred Astaire i Ginger Rogers bd pniej taczy i stepowa. A jednak sprawa nie jest taka prosta ani nie wyjania sukcesu, ktry w swoim czasie sta si udziaem upina. Oreste del Buono w przedmowie do nowego wydania jego przygd uprzedza nas, e dziennikarz Maurice Leblanc nie by zwykym gryzipirkiem, nawizywa do Maupassanta i Flauberta, jednym sowem, potrafi pisa. Dodajmy, e opowieci Leblanca zmontowane s z pewn strategiczn zrcznoci. Kiedy czytamy je po kolei, spostrzegamy, e w centrum kadej z nich znajduje si pewna sytuacja przestrzenna, konkretne miejsce, ktre mona odkry jedynie dziki rekonstrukcji pamiciowej: mamy zatem do czynienia z gr czasu i przestrzeni, w ktrej czas dostarcza klucza do przestrzeni, ta za, kiedy zostanie ju odkryta, ujawnia konflikt rozgrywajcy si w czasie. Gra stale powraca w powieciach Leblanca, nie jest wic przypadkowa, wskazuje na pewn zbieno z eksperymentami literackimi jego czasw. Nie jest to jednak powd, dla ktrego Lupin tak bardzo spodoba si swoim wspczesnym. Leblanc bowiem (nie wiem, czy wiadomie, czy pod wpywem nastrojw epoki) czyni z upina wcielenie francuskiego bohatera, wyraziciela energii, witalizmu, upodobania do czynu idcego w parze z poszanowaniem tradycji. Chc przez to powiedzie, e posta Arsenea Lupin odzwierciedla wyranie teorie Sorela (energia twrcza, krytyka mieszczaskiej poczciwoci i gupoty, woluntarystycz-ne konstruowanie mitu), Bergsona (elan vital w odniesieniu do nadczowieka, zgodnie z ideaami Sorela wanie), Maurrasa (krytyka akumulacji pienidza i pewien mistycyzm w pojmowaniu francuskiej tradycji - patrz fina Wydronej iglicy). Lupin planuje przestpstwo, drwi z policji, kradnie pienidze, przepuszcza je i, niewinny jak dziecko, rzuca si w nowe przygody. Nie kieruje nim jednak pragnienie sprawiedliwoci ani pragnienie zysku, lecz wola mocy, ch ujawnienia, w sposb przesadnie wrcz narcystyczny, wasnych zasobw energii: Czasami moja moc przyprawia mnie 0 zawrt gowy! Upajam si si i wadz - mwi Lupin w Wydronej iglicy i szykuje si, jak typowy megaloman, do zapisania Francji w testamencie skarbw, ktre naleay do Cezara, Karola Wielkiego, Ludwika XIV oraz sekretu wielkiej i niedostpnej bazy militarnej ekspansji, ktr jego kraj utraci (kiedy - chocia Lupin nie mie tego powiedzie - monarchi pokonaa haniebna rewolucja, ale to mwi za niego Maurras). Nie bdziemy tu omawia powieci z czasw wojny, takich jak Triangle dor, gdzie mamy do czynienia z rasistowskim przedstawieniem stosunku czcego francuskiego kapitana z wiernym Senegalczykiem; nie wspomnimy te o nacjonalistycznej apologii kalekiego kombatanta, ktry wanie dziki swemu kalectwu staje si godny ukochanej kobiety. Zastanawiajce jest jednak, e w finale Zbw tygrysa Lupin mwi o sobie: Zodziej? Przyznaj. Oszust? Nie przecz. Ale by jeszcze kim innym. Bawi swoich wspczesnych zrcznoci i inteligencj []. Wszyscy zachwycali si jego odwag, miaoci, upodobaniem do przygd, lekcewaeniem ryzyka, zimn krwi, przenikliwoci, radoci ycia, wszystkimi tymi zaletami, ktre doszy do gosu w epoce, w ktrej wychwalano najbardziej aktywne cechy rasy aciskiej, w heroicznej epoce automobilu, aeroplanu, w epoce poprzedzajcej pierwsz wojn

wiatow. Jeli uda si nam oprze pokusie dostrzeenia w tym portrecie pochway miaka rodem z Marinettiego i ideologii faszystowskiej, to nie moemy nie widzie w nim wizerunku na ma skal i powszechny uytek - bohatera w stylu postaci z DAnnunzia. Cytowany tekst koczy si zreszt zdaniem do jednoznacznym: Bdmy pobaliwi wobec naszych nauczycieli energii. Nie ma w tym nic niezwykego, wszystkie powieci o upinie pene s podobnych sformuowa: Przekonaa si, e jest wyszy, ni si wydawa, potniejszy, bardziej uzdolniony od innych mczyzn, ktrych znaa, o bardziej subtelnym umyle, bardziej przenikliwym spojrzeniu, innych metodach dziaania. Ulega tej nieugitej woli i energii, ktrej nic nie byoby w stanie pokona []. Troch zuchwaoci, jasne pogldy, logika, absolutna wola denia do celu niczym wystrzelona z uku strzaa (Hrabina Cagliostro). Mona by tak cytowa dalej. A take zastanowi si, czy hasa w rodzaju bdziemy i prosto przed siebie lub Bg moe zama nasz wol, ludzie i ziemskie sprawy nigdy std si nie wziy, poniewa Duce nie tylko czyta powieci popularne, ale rwnie je pisa. Nie trzeba jednak uprawia fantastyki filologicznej, korzenie s bowiem takie same: filozofia energii i czynu powtarza na uytek drobnomieszczastwa le przyswojone myli Nietzschego, a wszystko to w momencie najwikszej imperialistycznej pychy Francji podzielonej midzy Jauresa i Action Francaise. Nie bdziemy z pewnoci twierdzi, e Leblanc by ideologiem tradycjonalistycznym, by co najwyej wraliwym rzemielnikiem, ktry odkry po-traw smakujc jego mieszczaskiej publicznoci. Czytany dzi na nowo, Arsene Lupin traci wszelkie konotacje zwizane z epok i jawi si jako okazja do czystej rozrywki w stylu literatury kryminalnej. Mona si nim jednak posuy jako dokumentem wspczesnych mu czasw i stwierdzi, e jeli nie jest wiele wart, to nie dlatego, e by zodziejem, lecz e by dentelmenem. Tarzan W cigu pidziesiciu omiu lat swego literackiego ywota (lecz zwaywszy na metryk urodzenia, osiemdziesiciu dwch, poniewa posta ta zostaa powoana do ycia przez swego autora w 1888 roku), Tarzan zdy pojawi si w dwch powieciach przeoonych na pidziesit sze jzykw (wcznie z Brailleem i esperanto), o nakadzie okoo dwudziestu milionw egzemplarzy. Wystpi w trzydziestu szeciu filmach, poczwszy od 1918 roku, nie liczc caego szeregu falsyfikatw, plagiatw, parodii, a po 1929 sta si bohaterem pitnastu tysicy komiksw publikowanych w samych tylko Stanach Zjednoczonych na amach dwustu dwunastu gazet sprzedawanych w nakadzie pitnastu milionw egzemplarzy dziennie. Powrt zainteresowania Tarzanem, widoczny obecnie we Francji, dowodzi, e skadniki tego sukcesu s wci jeszcze aktualne. W business Tarzan musi wic by co mitycznego: Tarzan zaspokaja - jak czyni to kiedy - gboko ukryte pragnienia, promuje - jak promowa pewne wartoci. Jakie? Na temat mitu Tarzana istnieje ju caa literatura, czsto hagiograficzna, czasami zupenie zwariowana w swym bezkarnym entuzjazmie, zawierajca nieprawdopodobnie wyrafinowane studia nad biografi bohatera lub trasami jego podry. Ale to wanie we Francji ukazay si najbardziej intrygujce prace z punktu widzenia bada nad obyczajowoci. Analizujc mitologiczn natur Tarzana, moemy odkry w tej postaci seri nakadajcych si na siebie ideologicznych odniesie. Pierwszy nurt wywodzi si od Rousseau. Tarzan, czyli powrt do natury. Temat nie by nowy, w kadym razie nawizywa do Kiplinga, ktry w konstruowaniu postaci Mowgliego wykorzysta etnograficzne relacje na temat dzieci-wilkw, noworodkw porzuconych zaraz po urodzeniu i wychowanych przez zwierzta (nurt ten znalaz odrbn realizacj w micie Kaspra Hausera i przetrwa a do awangardowej sztuki Petera Handke). Sia i prostota kontaktu z traw, wod, zjawiskami atmosferycznymi, surowe miso, zwierzta itd. - wszystkie skadniki s tu obecne, tyle e cz si one z angielsk wersj rousseauistycznego powrotu do natury, antycypowanego ju przez Defoe i jego Robinsona Cruzoe. Ten ostatni powraca wprawdzie do natury, lecz modyfikuje j, wymylajc na nowo cywilizacj. Francuski pozytywizm zniszczy mia nastpnie ten nurt, za spraw Tajemniczej wyspy Vernea, gdzie inynier Cyrus Smith

przeksztaca dzik wysp w co, co przypomina zakad wytwrczy, produkujcy nawet nitrogliceryn z doprawdy przesadnym talentem zotej rczki. Tarzanowi daleko nawet do Robinsona Cruzoe, uczy si jednak szybko pisa i czyta, podporzdkowuje sobie natychmiast rodzin map (natur) dziki elementowi cywilizacji w postaci noa. Tarzan uzbrojony w n to jednak jaka forma cywilizacji przeciwstawiona nieskaonej naturze reprezentowanej przez mapy, ktre go wychoway, on za w podzice podporzdkowuje je swojej woli. Mit w, w caej jego niejednoznacznoci, odnale mona w niedawnym filmie Czowiek zwany koniem, gdzie bohater, kolejne wcielenie Tarzana (niby przypadkiem jest nim angielski lord), zakochuje si w dzikiej cywilizacji, w ktrej znalaz si wbrew wasnej woli. Zdobywa w niej jednak dominujc pozycj, poniewa zna niektre techniki gwarantujce mu przewag: pokonuje na przykad wrogie plemi, ustawiajc swoich ucznikw przemiennie - pierwsi klcz, drudzy stoj - i kae im strzela w regularnych odstpach czasu, czyli stosuje mniej wicej technik Condego w bitwie pod Rocroy. A zatem niech bdzie Rousseau, ale z domieszk technologii. Ta amerykaska korekta mitu czy si z Kiplingowskim motywem ciaru spoczywajcego na barkach biaego czowieka. Tarzan odkrywa natur, lecz ma zarazem misj cywilizacyjn - lub policyjn - do spenienia. W tym sensie jest bratem Fantomasa, yje bowiem wrd Pigmejw, ale po to, aby zaprowadzi w dungli porzdek i sprawiedliwo. Tarzan jest ju awangard andarmw wiata; co pi minut przekracza Mekong, aby zaprowadzi pokj pomidzy dwiema skonfliktowanymi grupami (do wyboru: map, Wietnamczykw, Murzynw, Kambodan). On take na swj sposb przynosi w darze cywilizacj, szanuje dzikie stworzenia, ale nie przekazuje im swojej wiedzy, chyba e wyrywkowo i kiedy to rzeczywicie konieczne. Tak jak biay przybysz, ktry uczy tubylca nosi buty i jedzi na rowerze, lecz nie posya go na uniwersytet; jednym sowem, uczy go pracy, nie za akumulacji kapitau. Opuszczajc co jaki czas dziki wiat. Tarzan ma co wsplnego z Lawrenceem z Arabii, z jednym wszake wyjtkiem: Tarzan nie chodzi z mapami do ka. Jednake Lacassin podkrela homoseksualny skadnik mitu: Tarzan zakada rodzin dopiero w znacznie pniejszych filmach, a w powieci i komiksach cierpi na typowy parsyfalizm. Dziewczta, krlowe ubrane jak z Flash Gordon, spotkane w dalekich wiatach, tajemnych miastach, krlestwach przeszoci, prbuj go uwie, wdzicz si do niego, ale on pozostaje niewzruszony. Ma przecie misj do spenienia. Jednak, zauwaa Lacassin, gdy tylko moe dotkn w ferworze walki innego mskiego ciaa, jest wniebowzity. Czyby walka bya substytutem stosunku seksualnego? W komiksach, szczeglnie tych najlepszych, rysowanych przez Hogartha, muskulatura Tarzana staje si tematem rysunku niczym w podrczniku anatomii. W kinie John Weissmuler, skaczcy do wody z wysokoci trzydziestu metrw i napinajcy minie jak Apollo, przypomina okadki pism dla kulturystw, silnych i wysportowanych, ktrzy kochaj jedynie swoj mamusi. Z drugiej strony temat parsyfalizmu czy Tarzana z innym mitycznym nurtem, a mianowicie z supermanem. Poczwszy od Herkulesa (wiele wyczynw Tarzana wzorowanych jest najwyraniej na jego pracach) a do nadludzi z dzisiejszych komiksw, pokrewiestwo jest widoczne. Z nadlu-dmi z komiksw dzieli Tarzan si fizyczn, jednake oni podkrelaj swoje homoseksualne skonnoci noszeniem obcisych kombinezonw oraz sta obecnoci chopca-pomocnika. Wszystkie te nurty mityczne trac si wyrazu w kolejnych wersjach filmowych, ktre eliminuj ow odrobin poezji tkwicej w powieciach Bur-roughsa i komiksach Hogartha czy Rubimoora. Tarzan przemienia si w prymitywnego przystojniaka. Jego naturyzm nabiera

turystycznego charakteru. Jego ycie zostaje uregulowane przez jedn i t sam on, syna idiot i map w roli wszechstronnej pomocy domowej. Dom staje si bogatszy o rozmaite gadety, chocia dalej zawieszony jest na drzewie: wkrtce znajdzie si w nim rwnie telewizor, lodwka, pralka. Tarzan pywa w rzekach (aby widzowie mogli go naladowa), ale ju nie skacze, czepiajc si lian (zabrania tego regulamin kempingu w Club Mediterranee). Staje si wic prototypem rousseauistycznego turysty odnajdujcego nieskalan przyrod, ale mieszkajcego w przyczepie postawionej w parku Villa Bor-ghese. Utraciwszy wszystkie swoje mityczne atrybuty, zmieszczaniay Tarzan staje si wzorem do naladowania dla klientw sklepw ze sprztem sportowym. Nie umiem odpowiedzie na pytanie, dlaczego mit jego odradza si dzisiaj we Francji; prawdopodobnie mamy do czynienia z wykorzystaniem tsknot czterdziestolatkw, ktrzy we Woszech powracaj ostatnio do Salgariego. Nie sdz jednak, aby Wochw Tarzan szczeglnie fascynowa. Powrt do natury? Ale jestemy przecie narodem, ktry poluje na ptaszki. C dopiero na mapy.

Pitigrilli: czowiek, ktry zgorszy moj mam Urodziem si, kiedy Pitigrilli - w wieku trzydziestu dziewiciu lat - wyda ju siedem powieci, prawdopodobnie najbardziej ,,skandalicznych w jego karierze. Kiedy ukazaa si Dolicocefala bionda, ogldaem, nie zwracajc uwagi na podpisy, cykl // nibbio delie Baleari na amach Corriere dei Piccoli. Kiedy zaczem czyta, nie czytaem z pewnoci Pitigrillego, a kiedy zaczo przybywa mi lat i dowiadczenia, syszaem jedynie niekiedy, jak rozmawiano o nim w rodzinie, pgosem i z wypiekami na twarzy. Potem wybucha wojna i nadszed czas pierwszych zakazanych lektur, ale poniewa w domu nie byo ksiek Pitigrillego, zainteresoway mnie raczej nagie dziewczta kamuckie (a poi) w Razze e popoli delia terra Biasuttiego, a take ukradkiem przegldane powieci Wgrw i niektre fragmenty u Frac-carolego powicone malezyjskim tubylkom oddajcym si biaemu czowiekowi pord monotonnego szumu wentylatorw. Czytaem rwnie Salgariego, Vernea, ksiki z Biblioteca dei miei Ragazzi i La Scala doro. Kiedy wreszcie mogem przeczyta Pitigrillego, wojna wanie si skoczya. Pitigrilli nawrci si na katolicyzm (ksika bdca owocem tego olnienia na drodze do Damaszku, La piscina di Siloe, jest z roku 1948), przebywa w Ameryce Poudniowej, drukowa na amach podrzdnych pism woskich. ,,Le grandi firm byy ju tylko mitem. Autor niegdy zakazany - podobnie jak Da Verona czy Zuccoli ktrego nazwisko przywoywao na myl puder i wod kolosk marki Coty, rozrywki, zapach perfum i Mistinguett. Kryy o nim niejasne plotki sugerujce, e zapltany by w jak podwjn gr. Nie mam adnego dowodu na ich prawdziwo; dysponuj jedynie tekstem samego Pitigrillego, ktry wielokrotnie skary si na ,,imbecylw usiujcych skompromitowa go z zawici. Nie zamierzamy zreszt pisa o Dino Segre jako o czowieku, ale o Pitigrillim jako tekcie, i gdybymy mieli poczyni jakie uwagi na temat jego ideologii, oparlibymy si jedynie na jego powieciach. Mwi to, eby wyjani, jak dalece dla mojego pokolenia (tj. osb urodzonych w latach trzydziestych) Pitigrilli mg stanowi mit, ktremu towarzyszyo pene zaenowania milczenie naszych matek: kojarzy si ze scenami kowymi, czym pomidzy Scen Prymarn a koronkow halk. To dlatego nie przeczytaem nigdy adnej powieci Pitigrillego, ale rok temu, kiedy poproszono mnie o napisanie tej przedmowy, zaczem zgbia jego opera omnia, kierowany tsknot za art deco i zainteresowaniem literatur masow. Pierwsza niespodzianka: Pitigrilli by interesujcym autorem, piszcym zwizym, soczystym, trafiajcym w sedno stylem. Podoba si i dzi jeszcze moe si podoba. Po jakim czasie, po duszej lekturze, ju tak nie zachwyca, poniewa jego technika polega na skadaniu prefabrykowanych czci i sprawia w kocu wraenie monotonii. Druga niespodzianka: Pitigrilli by pisarzem niewinnym. Nie mam tu na myli jego dzie po

nawrceniu ani takich, jak np. Dolicocefala bion-da, powstaa zaraz po piciu pierwszych powieciach, na ktrych wznowienie autor nigdy nie wyrazi zgody. Myl tu o piciu dziekach niemoralnych napisanych midzy 1920 a 1923, a s to: Luksusowe zwierztka, Pas cnoty, Kokaina, Obraza moralnoci, 18 karatw dziewictwa. Zaoywszy, e twrczo Pitigrillego miaa trzy fazy: grzeszn, laicko-sceptyczn i sceptyczno-religij-n (1920-1923, 1929-1936, 1948-1971), to w pierwszej odwouje si on do modelu zmysowoci rodem z DAnnunzia (i Da Verony), opisuje nagie, upudrowane ramiona, smuke ydki, zawrotne dekolty, podkrelone czarnym owkiem oczy. W drugiej opowiada o bohaterach wchodzcych do pokoju hotelowego i rozmawiajcych czule nastpnego dnia przy porannej toalecie. W ostatniej wreszcie relacjonuje historie, w ktrych dawka seksu jest taka, e mogyby je czyta nawet zakonnice. Na czym wic polegaa niebezpieczno Pitigrillego? Na libertyskiej bezceremonialnoci, z jak traktowa mity spoeczestwa, w ktrym y, na sceptycyzmie, swobodnym posugiwaniu si paradoksami okrelanymi jako wywrotowe (ale ktre wywrotowymi by przestay, poniewa stanowiy cz wystylizowanej na parysk tradycji dostpnej wtedy klasie redniej), na ironicznym chodzie, z jakim mwi o zdradach maeskich, korupcji, ideologicznych faszerstwach. Wszystko to byo dobrze znane, autor za nie kry moralistycznych intencji, przeciwnie, wypowiada si, jak mwiono, bez owijania w bawen. Dlatego prefekt albo komendant policji sekwestrowali od czasu do czasu jego ksiki, a faszystowscy urzdnicy czyta-Ii go po kryjomu, chichoczc z uciechy. Pitigrilli krytykowa obyczaje epoki liktorskiej, lecz replikowa na ataki II Popolo dTtalia, owiadczajc, i kocha Wochy nie znaczy tyle samo co przemilcze fakt, e bileter z Borgo San Donnino polini w tramwaju palec przed wydaniem mi biletu albo e kiedy poprosiem o kaw w barze Sant Agata, podano mi lur. Wyniko z tego nieze polityczne zamieszanie. Mussolini wysa do swego dziennika lapidarny telegram Pitigrilli ma racj i na tym rzecz si skoczya. Innym znw razem bardziej skrupulatny sd wytoczy mu proces, poniewa, po pierwsze, by pisarzem ose, a po drugie, poniewa nie nalea do partii. Jeli chodzi o przynaleno do partii, to Pitigrilli zwyk mawia: Nie zajmuj si polityk, nie zapisz si nigdy do adnej partii, poniewa od gupca z wasnej zawsze bd wola inteligentnego czowieka z partii przeciwnej. Co za si tyczy obscenicznoci, to powoywa si na opini Mussoliniego przytoczon mu przez De Bona (Pitigrilli nie jest pisarzem niemoralnym; fotografuje jedynie swoj epok. Skoro spoeczestwo jest zepsute, to nie jego wina). Kiedy zasekwestrowano mu ksiki, poprosi o pomoc De Bona mianowanego tymczasem gubernatorem Trypolitanii, ktry w czasie, kiedy by szefem policji, odwoa nakaz sekwestracji. Trium-wir zosta na okoliczno przesuchany, a Pitigrilli uniewinniony. Z drugiej strony Mussolini - traktowany zawsze z szacunkiem przez naszego autora, ktry wymiewa si czsto z faszystw, oburza si szczerze na nazistowskie ludobjstwo, ale cytuje Mussoliniego z czym w rodzaju unionej rewe-rencji - wyjania znakomicie, dlaczego twrczo Pitigrillego odbierana bya jako prowokacja: Podobaj mi si paskie ksiki powiedzia Duce - ale nie jest pan woskim pisarzem, jest pan pisarzem francuskim, ktry pisze po wosku (Pitigrilli para, s. 237-242). Rzekbym, e w tych sprawach Mussolini pozostaje nadal autorytetem: drobnomieszczanin obeznany nieco z kultur francusk jest typowym czytelnikiem tamtych czasw, ktry dostrzeg w Pitigrillim co. co nie wydawao mu si swojskie. Wszy paryskie miazmaty i mia racj, poniewa Pitigrilli prbowa jedynie zaszczepi, najpierw na prowincji turyskiej, potem woskiej, pewien rodzaj sceptycznej elegancji boulevardiere i czyni to po to, aby wyrazi cakiem rodzim irytacj z powodu zego funkcjonowania spoeczestwa, rzdu, kultury. Zarazem on sam cytuje wielokrotnie pisarzy, ktrzy wywarli na niego wpyw: oczywicie Woltera (comme tout Ie monde dallieurs), a nastpnie dwch wielkich mistrzw kulturowoludowego anarchizmu, Barbussea i Nordau; wreszcie wielkich paryskich humorystw, od Tristana Bernarda do Camiego. Czasami te cytuje Oskara Wildea oraz Flauberta ze Sownika komunaw. Oczywiste jest rwnie oddziaywanie Papiniego i Giuliot-tiego z Dizionario deliorno sahatico, lecz o ile wiem, Pitigrilli cytuje Papiniego tylko raz, i to jedynie po to, aby

nadmieni, e lektura Ventiquat-tro cervelli oraz Buffonate pomoga mu sformuowa wasne pogldy (Pitigrilli para, s. 123). Wracajc do inspiracji paryskich, trzeba stwierdzi, e nie tylko ksztatuj one jego styl, byskotliwy, bezporedni, o prostej skadni, lecz nawet jego onomastyk: po francusku bowiem przytacza nawet autorw aciskich, woskich czy flamandzkich: ,,Scot Erigene (Lezioni, s. 191), ,,Andrea Vesale (Meravigliosa, s. 67), ,,Leon X (Dolicocefala, s. 145-188) itd., niczym kto, kto ksztaci si jedynie nad Sekwan, chocia (jak podaje w Pitigrilli para), studiowa nie tylko prawo, ale i filozofi na uniwersytecie turyskim. Jednake pobyt w Paryu i uprawianie tam latami zawodu dziennikarza naznaczyy go gboko. W wczesnych Woszech Pary oznacza Grzech, ergo Pitigrilli oznacza Grzech. Wystarczyo, e opisywa wiata Pigalle. Opisywa je zreszt przy kadej okazji. Mona zrozumie gniew prefektw z lat dwudziestych. Osiemnastokaratowe zwierztka PitigriHi zaczyna jako dziennikarz w Turynie i Mediolanie; w cigu dwch lat wydaje pi ksiek: trzy zbiory opowiada i dwie powieci. Pierwszy zbir nosi tytu Luksusowe zwierztka. Autor owiadczy pniej, e wybra tytu niemal przypadkiem, poniewa wyda mu si szokujcy, ale w wyborze tym jest ju zapowied poetyki lekkiego immoralizmu i mitu kobiety-kurtyzany, profesjonalistki zmiennoci, ktry dominowa bdzie w jego pierwszych utworach. Przyczyny, dla ktrych opowiadania te, co najwyej ose, wzito za pornografi, wyjani sam autor w roku 1935 (Dizionario, haso pornografia): Jeli postacie twojej powieci myj si przed i po uprawianiu mioci, a take uywaj w azience wody kolos-kiej, to znaczy, e jeste pornografem. Jeli si nie myj, to znaczy, e jeste naturalist. Z drugiej strony trzeba pamita, e Pitigrilli wyda swoj pierwsz ksik, kiedy ju da si pozna jako publicysta, a wic kiedy jego wizerunek by wyranie uksztatowany. W wydaniu Zwierztek, ktre znalazem w mediolaskiej bibliotece publicznej (autor wycofa wszystkie egzemplarze i zakaza 150 wznowie), niejaki A.G. usiuje broni pisarza przed oskareniami o ateizm i cytuje fragment jakiej nie zidentyfikowanej autobiografii opublikowanej w nie wiadomo jakim pimie. Wynika z niej, e wspobywatele (turyczycy) uwaali go za pederast, utrzymanka kobiet i kochanka mojej siostry (czyjej?) []. Pierwsze oskarenie boli mnie najmniej, bowiem, im lepiej poznaj kobiety, tym bardziej lubi pederastw. Co si tyczy polityki, to credo pisarza brzmiao nastpujco: Nic nie rozumiem z polityki. Czytam czasami wstpniak w mojej gazecie, eby si dowiedzie, co myli mj naczelny, a wic jakie powinny by moje szczere i spontaniczne przekonania w dziedzinie polityki. By to prawdopodobnie okres, w ktrym Pitigrilli pracowa jako korespondent w redakcji czasopisma Epoca kierowanej przez TuI-lia Giordan, jego mistrza w zawodzie dziennikarskim (ktry po 25 lipca 1943 roku obejmie stanowisko naczelnego redaktora Gazzetta del Popo-lo). W redakcji (jak zwierza si w autobiografii Pitigrilli para) mody dziennikarz da dowd takiej samej zawodowej beztroski, jak przypisze pniej bohaterowi Kokainy: Pitigrilli wymyla dla Gior-dany sprawozdanie z konferencji, na ktr nie poszed i ktra w rzeczywistoci wcale si nie odbya, bohater Kokainy za, paryski korespondent (Giordana wyle istotnie Pitigrillego do Parya) wymyla reporta z wykonania wyroku mierci, ktre zostao tymczasem odroczone. Pitigrilli skoczy wanie - po studiach prawniczych - filozofi, na ktr zapisa si tylko dlatego, e zakocha si w pewnej studentce, ale przede wszystkim uczszcza na wykady z medycyny. Do dziennikarstwa podszed w ten sam sposb co do polityki: jak do wyzwania, prowokacji, gry, zabawy, a take poszukiwania ideau obiektywnoci rozu-mianego jako niewygodna prawda. Wysany do Fiume w czasie wyprawy DAnnunzia, udowadnia, e strefa ta ywi sympatie do Jugosawii (pniej zmieni zdanie i pogodzi si z Poet onierzem). Ma ju cakiem jasne wyobraenie tego, czym jest literatura: ,,Nie znosz literatury, w ktrej pojawiaj si postacie z zakasanymi rkawami, podlewajce ogrd, grajce w karty, wycierajce nos w palce i w ktrej kobiety nazywaj si mama Rosa, a mczyni wuj Tonio. Czytam tylko powieci i opowiadania, w ktrych mczyni nosz jedwabne koszule, a

kobiety kpi si co rano. Co si tyczy pci piknej, to wszystkie kobiety to prostytutki, z wyjtkiem naszej matki i kobiety, ktr wanie kochamy. W kadej kobiecie jest co z prostytutki, jak w kadym mczynie jest co z onierza. Kobiety cnotliwe to sporadyczne przypadki, jak protestanci lub mczyni uchylajcy si od suby wojskowej. Te ostatnie stwierdzenia s tak jawnie prowokacyjne, e wydaj si niczym innym jak kontratakiem. Pojawiaj si jednak rwnie w powieciach z pierwszego okresu. Pitigrilli zna po prostu swoj publiczno. Ze stylu powyszych cytatw wynika, e nie prbuje nawet by literatem ani pisarzem oryginalnym. Pragnie jedynie by modny. Nie zmienia to faktu, e na swj sposb jest moralist. I jeli w opowiadaniach pt. Luksusowe zwierztka przedstawia niestao kobiet i midinet-k, ktra zostaje kurtyzan, to w Kokainie, pierwszej powieci z 1921 roku, opis miejsc spotka kokainomanw na Pigalle zawiera w sobie elementy naturalistyczne, przypominajce populizm Paula Valery oraz - na upartego Mastrianiego w bardziej uadzonej wersji: Mczyzna skpy do szalestwa, kobieta gotowa popeni zbrodni dla zdobycia klejnotw nie wielbi tak swych skarbw, jak kokairtoman swj proszek. Ta biaa substancja, poyskujca, gorzkawa, jest dla niego czym witym: nazywa j najczulszymi sowami, mwi do niej, jak mwi si do kochanki, ktr odnalelimy w chwili, kiedy bylimy pewni, e ju jest dla nas stracona: pudeeczko z narkotykiem jest wite niczym relikwia i kokainoman uwaa, e zasuguje ono na osten-torium, otarz, ma wityni. Stawia je na stoliku i patrzy, przyzywa, pieci, opiera o nie policzek, przyciska do serca. Zaledwie jedna z kobiet zaya proszek, rzucia si na mczyzn, ktry poczstowa przed chwil Tita, i gdy ten wchania reszt zawartoci pudeeczka, chwycia go za rk i podniosa j do swej twarzy, chonc z namitnoci proszek. Ten silnym ruchem uwolni si od jej ucisku i wchon reszt. Ale kobieta obja rkami jego gow (ach, te bezkrwiste, zakrzywione palce!) i wilgotnymi, drcymi wargami chciwie wyssaa jego grn warg, aby zgarn okruchy, ktre na niej zostay. - Udusisz mnie - jcza czowiek, przeginajc w ty gow. Kobieta wygldaa jak bestia, ktra zanim rozerwie sw ofiar, chce posmakowa zapachu wieego misa. Kiedy wreszcie oderwaa si od niego, miaa zamglone oczy, w rozchylonych ustach (wargi nie domykay si niczym sparaliowane) byszczay zby, jak zby w zastygej masce trupa (Kokaina, KAW, Lublin 1991, s. 18, prze. Z. Melicka). eby zorientowa si w stylu tych pierwszych powieci, wystarcz jeszcze dwa cytaty, rwnie z Kokainy. Przekonamy si, e nasz ikonoklasta korzysta z wzorw rodem z DAnnunzia i nie ujawnia jeszcze zalet zwizego, pozornie pozbawionego retoryki stylu, jakim posugiwa si bdzie w okresie sceptyczno-laickim. - Taniec bengalski - oznajmi tancerz. Biay turban z jedwabiu; spity brylantow ag-raf, otacza jego czoo. Cakowicie obnaona kobieta miaa na gowie zot czapk, z ktrej zwieszay si wzdu jej policzkw dwa koce, akcentujc owaln lini twarzy. Brzowa to i byszczca wilgotno ciaa wibrowaa i drgaa przy jej kocich ruchach, przypominajcych ruchy modego jaguara, ktry wabi i rusza do ataku. Oczy rozszerzone antymonem byszczay, ciao pachniao drzewem sandaowym i ywic, w ciemnej twarzy ukazywa si rzd biaych zbw, gitkie ramiona obracay si, wykrcay, wyginay, otulay si dookoa szyi, zelizgiway wzdu bioder, oplatay dookoa brzucha jak dwa we, ktrych gowy tworzyy wygite palce, a zimne kamienie byszczce w piercieniach dwoje magnetyzu-jcych oczu. Ciao modego jaguara walczyo z rozpacz podczas tych

spiralnych przegina, a miech przemienia si w pomruk peen miertelnego strachu (Kokaina, s. 57-58). Kobieta leaa, pogrona we nie prawie ka-taleptycznym. Tito, zmieszany, niepewnym ruchem podnis ostronie jej sukni, aby napawa si widokiem do poowy obnaonych ud; poczochy byy przytrzymywane acuszkami z platyny i pere, zakoczonymi sprzczk ozdobion ormiaskimi cyframi. Ostronie, z namaszczeniem, jakby wyjmowa ze skorupy migda lub odstawia relikwi, odpi poczoch, odsun a do poowy ydki i obejrza delikatne wgbienie pod kolanem - wgbienia u kobiet s o wiele bardziej podniecajce ni wypukoci! - otoczone dwoma cignami, delikatnymi jak struny skrzypiec. By to cudowny puchar. W pobliu sta skromnie na uboczu nienaruszony kielich z szampanem, par kropelek gazu prys kao jeszcze ku grze. Tito schwyci kielich drcymi palcami i wyla jego zawarto we wdziczne zagbienie, ani jedna kropla si nie wylaa. Kobieta nie poruszya si, zagbienie pod kolanem byo przestronne jak otwarte usta. - Kalantan! - jkn Tito. Nachyli si nad jej ustami i z wyschymi od gorczki wargami, z zamknitymi oczami zaka: - Kalantan! Jak gdyby pi z magnolii (Kokaina, s. 61). Nie sdz, aby mona byo co jeszcze dorzuci na temat pierwszego okresu twrczoci Pitigrillego. Moemy jedynie wysun przypuszczenie, e autor wyrzek si swych pierwszych powieci nie z powodw moralnych, lecz estetycznych. W gruncie rzeczy w nastpnych utworach zdoa stworzy bardziej oryginalny i bardziej nowoczesny styl. Kokain czyta moemy dzi jedynie jako dokument; Dolicocefala natomiast jest w stanie dostarczy nam nieco satysfakcji niezalenie od naszych zainteresowa historycznych. Saw wykltego cynika i libertyna przyniosy Pitigrillemu jednak te pierwsze dziea. Nie potrafi si ju od nich uwolni. Kiedy skoczy si rozpasanie seksualne, zacznie si rozpasanie intelektualne. Viveur idei, zawdzicza bdzie tej namitnoci swj masowy sukces, ona te stanie si przyczyn jego saboci ideologicznej. Oskar Shaw w Rurytanii Posugujc si jako prbkami Lesperimento di-Pott (1929) i Dolicocefala hionda (1936), czytelnik moe skonstruowa model wszystkich nastpnych powieci Pitigrillego (oraz wielu jego opowiada). Nie rni si bowiem od nich / vegetariani dellamore (1931), La meravigliosa awentura oraz Lezioni damore (1948). Pojawia si w nich zawsze mczyzna wyposaony w cechy niezwykle, ktrego nazwisko wskazuje na bliej nie okrelon narodowo (Teodoro Zweifel, Paolo Pott, Esau Sanchez, Nicola Flamel) i ktry spotyka niezwyk kobiet: jej imi i nazwisko rwnie nie pozwalaj okreli jej narodowoci (Guidi Olper, Nika, Flammeche). Obracaj si oni w rodowisku rwnie nieokrelonym narodowo, na pocztku jest to Pary, ale pniej jakie ksistwo rodkowoeuropejskie, ktre ma w sobie co z Lichtensteinu i co z Monte Carlo: rodzin panujc, fikcyjny parlament, spki midzynarodowe, kasyno, grands hotels, jezioro, jednym sowem jest to niemiertelna Rurytania ze wiata operetki (czasami Sliwo-nia, kiedy indziej Podawia, gdzie postacie nosz imiona francusko-germaskomodawskie). Posta mska ma by niezwykym czowiekiem, ktry programowo nie cierpi gupoty wspczesnego spoeczestwa, potraficym kpi sarkastycznie z tpoty rzdzcych,

nieuczciwoci sdziw, ignorancji urzdnikw, niekompetencji lekarzy, egoizmu bogatych, podoci biednych. Powinien uoy sobie program paradoksalnej kontestacji, ktry dziki przeladowaniom, jakie go spotkaj, sprawi, e stanie si on bohaterem dnia, uwielbianym przez kobiety, kokietowanym przez pras, obleganym przez owczynie autografw. Niech obraca si w rodowisku rozumujcym jak Homais i niech odpowiada aforyzmami wzitymi ze Sownika komunaw, z Rivarola, Vauvenarguesa, La Rochefoucaulda, komedii Oscara Wildea i dzie wszystkich Georgea Bernarda Shawa. Musi spotka kobiet, troch namitn lub troch cyniczn (czsto tak i tak, cnota bowiem kry si moe pod pozorami zepsucia albo na odwrt), w kadym razie zawsze trzewo mylc i wiadom swej wadzy. Kobieta powinna pachnie odurzajco perfumami, mie wargi niby krwawica rana albo wyglda jak emancypantka: kostium Chanel niczym dzisiejsza business woman. W kadym razie musi by uwodzicielska, kokietka, intelektualistka, ale nie przemdrzaa (takie bd pozostae kobiety z jej otoczenia). Niech oboje rozmawiaj ze sob bez ustanku (akcja zredukowana jest do minimum), niech zastanawiaj si nad yciem, mioci, polityk, nauk, uczciwoci. Ona ma by jak Roksana z Rostanda, tzn. nie ulegnie kochankowi, dopki ten nie napisze rozprawy teoretycznej o mioci, wymaga jednak od niego nie barokowej fantazji, lecz encyklopedycznej precyzji. Niech miosne dialogi przypominaj odbijanie pieczki pingpongowej i niech odwouj si cakiem nie a propos do naukowych wiadomoci: Kopoty? [] Kiedy myl, e gwiazda Aldebaran jest od nas odlega o pidziesit cztery lata wietlne, c mnie moe obchodzi, co si ze mn stanie? (Potu s. 17, 222); eby si przekona, e jestem pikna, musia pan czeka trzy tygodnie? - Odpar: - Kepler, zanim stwierdzi, e trzecie potgi rednich odlegoci planet od Soca maj si do siebie jak kwadraty z okresw obiegu, rozmyla nad tym siedemnacie lat. (Dolicocefala, s. 16, 11). Naley cign ten byskotliwy i uczony dialog a do cakowitego wyczerpania. Na koniec on, ktry z powodu swego starowieckiego marzenia o uczciwoci i poczucia dumy zaprzepaci wiele szans, inne za wykorzysta, i ktry sta si dla wielu przestrog, symbolem i mistrzem swoicie pojmowanych rewolucji, musi si bolenie rozczarowa, ona za powinna umrze na jak nieuleczaln chorob lub pa ofiar plag rwnie gronych jak cynizm, wyrachowany pragmatyzm, kobieca niestao. Mczynie pozostan jedynie uczucia i wartoci podstawowe: zajmie si dzieckiem, uda na emigracj. Porzuciwszy wiatowe ycie, bohater Pitigrillego, w byskotliwy Rimbaud, odnajduje iskierk wiary i, znajdujc w niej pociech, starzeje si lub znika gdzie z dala od wiata, jego zgieku i jego pompy. Tak wyglda akcja, ktra jest jedynie pretekstem. Istot prozy Pitigrillego jest bowiem co innego. Jest ni batalia intelektualna. Nie znaczy to, e Pitigrilli jest strategiem. Nie wie, jaki bdzie kocowy ruch, gdy nie ma wyobraenia zwycistwa. Jest taktykiem byskotliwego cytatu. Jego batalie przypominaj partie szachw, w ktrych wybiera si czarne lub biae figury przez przypadek, a kiedy partia dobiega koca, mona zmieni kolor. Ten brak ideologii okrela jego technik paradoksu, bdc w rzeczywistoci kombinatoryk aforyzmu. Aby jednak zrozumie jego taktyk, trzeba zrozumie jego aideologiczno. Dlatego, zanim przejdziemy do teorii aforyzmu u Pitigrillego (mia on na ten temat cakiem jasny pogld), trzeba przyjrze si jego pozostaym teoriom na temat polityki, seksu, sztuki, historii: z zamierzenia bowiem nie mia na ich temat pogldw, tzn. mia ich zbyt wiele. Anarchokonserwatysta Czytajc to, co Pitigrilli napisa o kobietach i mioci, mona doj do wniosku, e by on sceptykiem. Ale nie jest prawd, e sceptyk w nic nie 158 wierzy. Wierzy przecie w swoj umiejtno wtpienia, tj. krytyczne zdolnoci rozumu. Ze swego sceptycyzmu czerpie motywacj do postawy szlachetnej niewzruszonoci. Ale Pitigrilli by moralist (nawet kiedy pisa Kokain) i gruncie rzeczy wzgldno wszystkich wartoci, zamiast skania go do mskiego hartu ducha, popychaa go do gniewu i sarkazmu. Najlepszy dowd, e kiedy okazao si to moliwe, uczepi si wartoci najwyszej, religii, przedtem za prbowa wielu innych sposobw, m.in. spirytyzmu. Zwaywszy na to, jak manipuluje ideami i sowami (przekonamy si o tym w nastpnym rozdziale), mona by go okreli jako cynika. Ale cynik czerpie przyjemno z pogardy, jak

ywi wobec innych ludzi sprowadzonych do roli narzdzi zaspokajajcych jego namitnoci. Pitigrilli za ywi marzenie o uczciwoci za wszelk cen i kiedy mwi o sobie (a czyni to czsto), usiuje zawsze przedstawi si jako niezomny buntownik, przeladowany przez cudz gupot i podo (oraz cynizm). Traktujc go jako sceptyka i cynika, wspczeni przyczynili si do sukcesu pisarza, ale on twierdzi z uporem, e ukaza w swych ksikach spoeczestwo takie, jakie jest w rzeczywistoci. Czytajc nie tylko pniejsze powieci Pitigrillego, jak Mose e U cavalier Levi (1948), ale i te wczeniejsze, zauwaymy, e gdyby pisarz mg stworzy spoeczestwo na miar swych skrytych pragnie (lub przynajmniej idei, bdcych efektem sublimacji), stworzyby spoeczestwo patriarchal-ne, oparte na rodzinie, gdzie zdrada maeska kontrolowana byaby przez poczucie odpowiedzialnoci moralnej, kobiety byyby cnotliwe, religia wyznawana, zmarli czczeni, umowy dotrzymywane, zawody wykonywane uczciwie. Ten przyjaciel Gozzana - ktrego ducha bdzie wywoywa podczas licznych seansw spirytystycznych, eby otrzyma od niego mediumiczne wiersze - marzy skrycie o starowieckiej pannie Felicycie. Zdaje si mwi nie chc jej, ale w gruncie rzeczy mwi ju jej niestety nie ma. Piszc swoje ksiki, Pitigrilli nie robi nic, aby powrcia, pragnie jej jednak w gbi serca, chocia jest przekonany, e gdyby si pojawia, nie miaaby nic do powiedzenia. Taki model niezadowolonego konserwatysty, ktry ubolewa bez ustanku nad zym obrotem spraw w pastwie, nie akceptuje adnego konkretnego rozwizania, poniewa podejrzewa zaraz jaki nieunikniony kompromis, biada nad stanem spoeczestwa i uwaa si w gruncie rzeczy za jedynego prawdziwego rewolucjonist, da bowiem, aby historia toczya si zgodnie z jego niemoliwymi do spenienia yczeniami, ot wanie taki konserwatysta, miujcy tradycj wywrotowiec ma swoj nazw, chocia nie jest ona zbyt pochlebna. To konformista. Jeli okrelenie takie brzmi zbyt wspczenie, to posumy si innym, bardziej moe pasujcym do Pitigrillego: anarchokonserwatysta. Paolo Pott sucha starego radcy wygaszajcego swoje sceptyczne credo: prawda nie istnieje, gdy wystarcz dwa kieliszki koniaku, eby wygldaa inaczej, sprawiedliwo zaley od dwch kresek gorczki zaburzajcej jasno mylenia sdziego, ciasny but zmienia sposb widzenia wiata kadego z nas. Sceptyk usiuje porusza si ostronie w wiecie, gdzie ludzie nosz ciasne buty, maj gorczk i pij koniak. Anarchokonserwatysta zorzeczy natomiast uomnoci sdziw. Sceptyk wie, e nie ma polityki bez kompromisw. Anarchokonserwatysta twierdzi, e wszyscy ci, co uprawiaj polityk, oszukuj nard. Sceptyk postrzega polityk jako sztuk, ktra moe pokierowa czowiekiem w wiecie, gdzie czowiek jest czowiekowi wilkiem. Anarchokonserwatysta protestuje przeciwko wilkom, jak gdyby istnieli ludzie, ktrzy nigdy wilkami nie s, oburza si, ale traktuje cudze oburzenie jako podstp i demagogi, protestuje przeciwko plagom spoecznym, lecz przede wszystkim protestuje przeciwko tym, ktrzy przeciwko plagom spoecznym protestuj. Dlatego te proponuje jedynie rozwizania paradoksalne lub dziecinnie wywrotowe (np. przestamy paci podatki, bo i tak przejedz je ministrowie). W adnym wypadku nie ma tu mowy o ideologii. Przekonalimy si ju w poprzednim rozdziale, co myla Pitigrilli o pogldach w dziedzinie polityki. Nie zapisuje si do partii faszystowskiej nie dlatego, e jest antyfaszyst, lecz z powodw wyoonych w exergue Dolicocefali: Rozumiem, e mona pocaowa trdowatego, ale nie mog poj, e mona ucisn rk kretynowi. Jego anty-faszyzm (ktry przysporzy mu mnstwa kopotw) jest w gruncie rzeczy afaszyzmem. Jest tak mao ideologiczny, e Pitigrilli pozostaje pod urokiem Mussoliniego, jego wadzy i zrcznoci, a w kadym razie jego wielkodusznego gestu: Mussolini bowiem przyczyni si dwukrotnie do uniewinnienia Pitigrillego, ktrego inteligencj ceni (kto nie ufa ideom, pogardza kategoriami zawodowymi: politykami, lekarzami, adwokatami, aptekarzami, uwaajc ich wszystkich za oszustw, ulega jednak osobistemu urokowi jednostki majcej wadz). Pitigrilli podejrzliwie traktuje Marinettiego i futurystw, uwaa, e awangarda to ostatnie schronienie dla twrcw pozbawionych talentu i nie umiejcych pisa poprawnie (malarstwo abstrakcyjne jako efekt

machnicia olim ogonem), zoci si - i susznie - poniewa Marinetti wkracza triumfalnie do establishmentu, lecz pochwala Mussoliniego, ktry nie mg ceni haasu i dysonansw ani malarskich ekstrawagancji; lubi klasyczne malarstwo, zakaza uywania klaksonw na ulicach Rzymu, gra na skrzypcach Pergolesiego, Paganiniego, Griega. Zbyt dobrze zna zdrowe i solidne malarstwo ubiegego wieku - malarzy takich jak Michetti, Fattori, Tallone - i zbyt kocha Wochy, te Wochy, ktre nauczyy cay wiat, jak trzeba malowa, eby pochwala sztuk zwan we Francji genre loufoque, tzn. zwariowan, za w Niemczech entartete Kunst, tzn. sztuk zdegenerowan. Pisze te sowa ju w Argentynie, w 1949 roku (Pitigrilli para, s. 91), nie zdajc sobie sprawy, jakiej ideologii widma przywouje, podczas gdy wydaje mu si, e kpi z pozostaoci spoeczestwa faszystowskiego. Co si zreszt tyczy sztuki wspczesnej (w Meravigliosa, s. 41-42), to okrela poetw awangardowych jako ultranowoczesnych i uwaa ich za niezrozumiaych zarozumialcw nazywajcych kretynem Wiktora Hugo. Mamy rok 1948: rok pniej (Pitigrilli para, s. 85-86) piszc o Picassie i Modiglianim, nadmienia, i rzenicy, ktrzy kupili ich obrazy za dwa grosze, maj dzi miliony. Daje jednak do zrozumienia, e nie jest w stanie doceni oczu paczcych strunami gitary ani gryzmo-w, ktrych pene s wszystkie rysunki przedszkolakw. Wracajc do polityki: ciekawy jest fakt, e w Dizionario, gromadzcym tysice cudacznych spostrzee i aforyzmw, wszystko, co mieci si pod hasem polityka, jest wielce konformistyczne (moment historyczny nie ma tu nic do rzeczy): Pitigrilli definiuje polityk jako sztuk bogacenia si cudzym kosztem. A przecie ma on polityczne aspiracje. La meravigliosa awentura opowiada histori niezwykego bohatera, ktry niesusznie skazany, a nastpnie uwolniony, da odszkodowania w postaci moliwoci popenienia przestpstwa w zamian za lata spdzone w wizieniu i bawi si, karzc w sposb niezgodny z prawem, lecz moralnie suszny, zdradzieckich dyplomatw i niesprawiedliwych sdziw. Bohater, Nicola Flamel, ma wszystkie cechy bohatera mciciela z dziewitnastowiecznej powieci odcinkowej, przedkada bowiem wasne postpowanie godne nadczowieka ponad sabo prawodawstwa. Jednake Pitigrilli przedstawia swoj powie jako dzieo rewolucyjne, niemal .,skrajnie lewicowe albo te przepojone wiar, chocia walka FIa-mela (zreszt nader krtka, przeway bowiem ch ucieczki od wiata) pozostaje zgodna z zasadami wyoonymi w Dizionario antiballistico, tj. w dziele indywidualistycznym skierowanym przeciw wszelkim gupstwom, ktokolwiek by je gosi. W kocu jego rewolucyjne postacie dowodz susznoci aforyzmu, ktry ich autor sformuowa byskotliwie podczas spotkania z czytelnikami w 1930 roku (Dizionario, s. 260): Rodzimy si podpalaczami, umieramy straakami. Prawd jest, e ksiki Pitigrillego pene s niekiedy szczerego oburzenia z powodu gronych plag spoecznych. Ale jeli z jednej strony potpia on przerywanie ciy w rodowiskach bogatych, poniewa nie rozwizany pozostaje problem aborcji wrd biednych, jeli protestuje przeciwko wyrokowi skazujcemu tego, kto zmuszony jest kra z godu, a uniewinniajcemu wielkiego spekulato-ra, to nie wpywa to ani troch na jego stan rozgoryczenia, ktremu nadaje pozr stanowiska politycznego. Zreszt za swj anarchokonserwa-tyzm Pitigrilli paci wysok cen, poniewa krytykujc czasy mu wspczesne, idealizuje epok minion. Ma kopoty z faszystami, dlatego e pozuje beztrosko na radykaa, lecz po wyzwoleniu wpada na pomys - sam bdc ydem zaatakowania ydw. Ironizuje na temat gnunoci antyfaszystowskich emigrantw, ktrzy za granic nie s w stanie niczego dokona {Pitigrilli para, s. 113), ubolewa nad nazistowskimi obozami koncentracyjnymi, lecz zaraz potem przypomina o 300 000 zabitych po wyzwoleniu w pnocnych Woszech, pomaga w ucieczce do Szwajcarii pewnemu komunicie tylko po to, aby doprowadzi do wciekoci Trybuna Specjalny {Pitigrilli para, s. 110), ale twierdzi, e ci, co zachcaj innych do zapalania wiec na otarzu ideau [] maj w dziewiciu wypadkach na dziesi wasn fabryk, z ktrej czerpi rodki na swoj dziaalno {Meravigliosa, s. 43).

Opowiadanie Svolgimento {Lezioni, s. 196), gdzie mowa jest o nauczycielu, ktry zaleca uczniom pisanie wypracowa utrzymanych w jak najszczerszym tonie, koczy si nastpujco: Teraz rozproszyli si po wiecie, jeden jest antykwariuszem, drugi dziennikarzem, jeszcze inny socjologiem: faszuj kolejno przeszo, teraniejszo i przyszo []. Jest jeszcze jeden, ktry nie robi nic konkretnego, ale yje w zgodzie ze swoimi blinimi, sdzi bowiem, e wszystko moe by prawd, a wic nikt nie jest cakiem w bdzie ani nie ma w zupenoci racji. Syn bankiera by jedynym uczniem, ktrego szkoa nie potrafia nauczy niczego poytecznego. Dzi pracuje jako nauczyciel. Ostatnie zdanie niweczy wprawdzie w pewnym stopniu gorycz poprzedniego, cao jednak neguje to, co opowiadanie zamierzao przekaza, a mianowicie, e istnieje niekonformistyczny sposb nauczania. Z drugie j strony konformizm Pitigrillego nie wynika tylko z jego psychiki, skrajnie sceptycznej, zarwno z natury, jak i z przekonania, ale jest rwnie pewnym projektem poetyki, zwaywszy za na sukces jego poetyki, jest te mechanizmem sukcesu. Skonny do demaskowania wszystkich, a wic i (czasami) samego siebie, Pitigrilli zwierza si w Dizionario (s. 198): .,Poniewa rozmawiamy tu szczerze, przyznam, e sprzyjaem chuligastwu czytelnika. Wyjani, co mam na myli: kiedy na ulicy wybuchnie ktnia albo zdarzy si wypadek w ruchu ulicznym, pojawia si niespodziewanie kto, kto prbuje obi parasolem jednego z uczestnikw sporu, a jest nim na og waciciel samochodu. Nieznany chuligan wyadowa swoj skrywan pretensj; tak samo dzieje si w wypadku ksiki. Czytelnik, ktry nie ma wasnych pogldw albo posiada je w stanie amorficznym, kiedy napotyka barwne zdanie, byskotliwe lub wywrotowe, komentuje okrzykami wietnie!, susznie!, jak gdyby zawsze tak myla, i zdanie to byo kwintesencj jego sposobu rozumowania, jego systemu filozoficznego. Zajmuje stanowisko, jak mawia Duce. Ja natomiast proponuj mu zajcie stanowiska bez zagbiania si w dungl rozmaitych ksig. wietny program, naleaoby tylko mie odwag zrealizowa go a do koca. Ale nie wolno w takim razie odrzuca etykiety cynika. Jednake, kiedy Encyklopedia Treccani zamieszcza haso powicone Pitigrillemu (pira Adama Chimeneza), gdzie czytamy: Kpina z powszechnie akceptowanej moralnoci i zamiar obnaenia - dziki opisowi rozmaitych perwersji - duszy ludzkiej, pozbawione s autentycznej gbi i wszelkiej ludzkiej prawdy, sprowadzaj si do powierzchownej ironii i cynizmu rodem z aforyzmw, rzadko zdradzaj rozpacz waciw sceptycyzmowi (sd ten mona dzi jeszcze w caoci podzieli), Pitigrilli jest obu-rzony. Sam przyzna przecie, e popiera chuligastwo czytelnika, chwali tego, kto w nic nie wierzy, a zreszt mgby by dumny, e wyznawa ironiczny sceptycyzm w czasach nikczemnej retoryki. A jednak narzeka: Z takim obiektywizmem reimowy krytyk faszystowski napisa o mnie, ktry jestem jednym z siedmiu artystw woskich, nie wysugujcych si nigdy reimowi (Pitigrilli para, s. 127). Ta paralogika jest doprawdy aosna: kto nie wysuguje si reimowi, powinien si cieszy, e reim go atakuje, ale anarchizm Pitigrillego jest konserwatywny, a wic cierpi on z powodu niezrozumienia ze strony wadzy. Konformista kpi z tego, kto dosta krzy kawalerski, lecz wypomina zodziejskiemu rzdowi, e nigdy go tym krzyem nie udekorowa. Zgorzkniay z powodu rzeczywistych wrogw, Pitigrilli walczy z wrogami wymylonymi, aby tylko jego wrodzona skonno do irytacji moga si czym ywi. Przypomina sankiulot, ktry atakuje Bastyli po to tylko, aby zosta zaproszonym na kolacj do Marii Antoniny, i ktry, kiedy ju si

tam znalaz, gorszy pozostae damy, przekonany, e oto przeywa swj 14 lipca, a zarazem narzeka, kiedy sucy wyrzucaj go za drzwi. Maksyma double face Mimo tych wszystkich psychicznych wad (ktre wydedukowalimy wycznie z jego tekstw, nigdy za z nie sprawdzonych plotek o jego yciu), Pitigrillemu nie brak cech prawdziwego humorysty. Narzucajc sobie wiksz dyscyplin, mgby sta si wielkim pisarzem satyrycznym. Mona o nim powiedzie to, co o Nice z Meravigliosa awentura (s. 34): Lubia naukowe terminy, ktre przywodziy jej na myl nieznane wiaty. Rzucaa w powietrze i chwytaa w locie obrazy niczym zocon paeczk od bbna. Mg zosta mistrzem inwektywy, prosz si tylko przyjrze serii krytyk pod adresem zgorzkniaej starej panny (Lezioni, s. 71): Z kobietami dzieli pani tylko jedn rzecz wspln: spdnic, jeli tak mona nazwa papier do pakowania przykrywajcy te czci ciaa suce do poruszania si, ktre w pani wypadku niesusznie nazywa si nogami. Za spraw czstego w biologii zjawiska posiada pani jakie anatomiczne residuum, jaki drobiazg wsplny z innymi kobietami, jak u niektrych gatunkw zwierzt istniej pozostaoci po innych gatunkach, na przykad kostki ucha wewntrznego u czworonogw, ktre przypominaj blaszki w skrzelach duych ryb. Ten zbieg okolicznoci moe sprawi, e nieuwany obserwator mgby wzi pani za kobiet. Ale dwa koa nie upowaniaj do tego, aby wzek lodziarza nazwa motocyklem. Mg by - i czsto by - mistrzem zwizego dialogu teatralnego (Meravigliosa, s. 145): - Policja - oznajmi i pokaza legitymacj w celuloidowej oprawie. - To wida - odpar Flamel, rzucajc spojrzenie na kapelusz, ktrego mczyzna nie zdj. Inspektor zrobi ruch, jak gdyby chcia pooy kapelusz na ku. - Z dwojga zego wol, eby pan go nie zdejmowa - powiedzia Flamel. W swoich lekcjach stylu potrafi posugiwa si tonem osiemnastowiecznej frywolnoci, udowadniajc, e jest mistrzem obserwacji w wiecie drobnomieszczaskich gaf i arystokratycznych komunaw. Aby zrozumie zalety Pitigrillego, warto zacytowa nastpujcy dugi fragment z Lezioni damore{s. 125-133): Zauwayem, e porusza si pani z gracj. Elegancki chd zawdzicza si noszeniu tac z napojami. Wielkie damy powinny praktykowa jako kelnerki w kawiarni. Prosz wsta, zrobi dwa kroki. Usi. Nie. Powiedziaem, eby pani usiada, a nie poszukaa ciaem krzesa []. Prosz nigdy nie biec. Lepiej nie zdy na pocig ni straci fason. Jeli pani warunki materialne pozwalaj jedynie na sukienk z kretonu, to prosz sobie uszy sukienk z kretonu, ale zwyk, prost, modzieow, z materiau, ktry pachnie jeszcze sklepem. Niech pani nie prbuje zszywa resztek aksamitu lub kawakw lamy, eby uszy sobie paszcz cesarzowej z teatru marionetek. Bardziej bdzie pasowaa para sandaw ni papucie z abdzim puchem []. Jeli nie moe sobie pani pozwoli na luksusowy apartament, to lepiej urzdzi artystyczn kawalerk: wystarczy wyci reprodukcje Utrilla lub Dufy z Illustration i przypi do ciany pinezkami. Nada to mieszkaniu wicej stylu ni gruba warstwa farby olejnej bez adnej wartoci. Niech pani czstuje goci raczej kaw ni zym szampanem, sokiem z cytryny ni marnym likierem, ale jeli podaje pani koniak, niech to bdzie Hennessy. Prosz si nigdy nie bawi przedmiotami, ktre trzyma pani w rku. Niech pani uywa zapalniczki, ale prosz jej wci nie zapala i nie gasi, a take nie zatrzaskiwa nieustannie torebki. Jeli ma pani zwyczaj obracania w palcach szminki, to lepiej j zgubi. Prosz nie bra do rki przedmiotw lecych na stole, nie robi deczek z bibuki od papierosw ani nie odrywa rogw z gazety. Prosz nie bbni palcami w st,

nie gwizda, nie oddycha gboko, nie wydmuchiwa gono z nosa ani dymu, ani nudy, ani dezaprobaty, ani zdziwienia, ani odmiennego zdania. Nie bawi si kluczykami od samochodu. Ani przykrywk popielniczki w pocigu. Niech pani uywa waciwego tonu: prosz nigdy nie podnosi gosu. Nie robi tego, co Anglicy nazywaj personal remarcs (sic!), to znaczy nie mwi nigdy: tyjesz, jeste blady, dobrze wygldasz, ysiejesz. Prosz nie zdejmowa z cudzej kurtki nitki, wosa z klapy, komara z konierzyka []. Prosz nigdy nie koczy - a jest to coraz czstszy bd - cudzego zdania. Niech si pani wypowiada ostronie w materii sztuki: w nowoczesnym malarstwie atwo jest wzi wschd soca za zachd ksiyca. Rwnie ostronie prosz wypowiada swe sdy na temat poezji [], dzi ze wiersze tak dalece przypominaj dobre, e atwo si pomyli []. Niech pani nie opowiada o sobie. Prosz nie mwi, e bya pani w Warszawie, mieszkaa w Berlinie, e zna pani stenografi. Moe si kiedy zdarzy, e bdzie pani musiaa co powiedzie o omiuset krokodylach w zoo albo o pomniku Chopina, albo co szybko zanotowa, i te gupstwa, o ktrych nigdy pani przedtem nie pomylaa, nabior ogromnego znaczenia []. Niech pani unika wulgarnych zwrotw w rodzaju przej do rzeczy, wywrotowe idee, materialny fakt, w moim domu tak si postpuje []. Niech pani nie powtarza banaw typu potrzeba wicej odwagi, aby y, ni eby si zabi, kolory jesieni s pikniejsze ni wiosenne. - Jak ja si panu odwdzicz? - Przysyajc mi nowe klientki. - A gdzie mam znale klientki, ktre potrzebuj lekcji stylu? - Wrd autentycznych hrabin. W pitym rozdziale Esperimento di Pott mowa obrocza kretyskiego adwokata, ktremu udaje si doprowadzi do skazania swojej klientki - chocia prokuratura i awa przysigych gotowi ju byli j uniewinni, jest bez wtpienia wietn satyr, tak jak jest ni te w Doicocefala bion-da sprawozdanie z procesu Teodora Zweifla. Jak ocali Pitigrillego od zapomnienia? Jak sprawi, aby z powodu szczliwej pomyki drukarza wyeliminowane zostay zdania typu: Chciabym y w kraju, gdzie dzikie konie galopuj z rozwian grzyw na wietrze po rozlegych stepach (Meravigliosa, s. 58), a pozostay jedynie zdania takie, jak bd pobaliwy wobec tego, kto ci skrzywdzi, bo nie wiesz, co szykuj ci inni (Meravigliosa, s. 45)? Pitigrilli odparby z pewnoci, e nie odpowiada ani za jedno, ani za drugie zdanie, poniewa oba wypowiedziaa jedna z jego postaci, charakteryzuj zatem j, a nie autora. Teori tak opracowa w przedposowiu do Dizionario antiballistico (s. 219), przypominajc, e jeli Balzac wkada w usta Vautrina zdanie uczciwo na nic si nie zdaje, to wyraa ono opini Vautrina, nie za Balzaca. Jednake Balzac buduje wok Vautrina wypowiadajcego podobne zdanie szereg sytuacji narracyjnych, ktre osdzaj Vautrina, za Pitigrilli nie czyni tego nigdy. Sytuacje narracyjne w jego wydaniu s niczym innym jak mwicymi postaciami i czsto trudno jest odrni, czy mwi jedna lub druga posta, gdy zawsze mwi za nie sam autor. Jego powieci i opowiadania s jedynie seri aforyzmw, a co wicej, aforyzmy te nie zawsze s autorstwa Pitigrillego, niezalenie od tego, czy podaje on ich rdo, czy te je ukrywa (jednake w 1953 roku ukazuje si Dizionario ujawniajcy istnienie niewyczerpanego skarbca, z ktrego Pitigrilli czerpie swoje mdroci). Dzieo Pitigrillego jest zatem jedynie kosmopolityczn komedi desprit, ktra jest celem samym dla siebie.

Jako anarchokonserwatysta, nieufny wobec awangard, Pitigrilli mgby sta si kim w rodzaju Juana Grisa w dziedzinie Witzu, jakim nowym Schwittersem, specjalist od agudezas, Maxem Ernstem rysunkw na pudekach czekoladek: czasami zdarza mu si tworzy kolae bliskie kubofu-turystom. Nie potrafi jednak zrezygnowa z traktowania jako wiczenia si w mdroci tego, co w istocie byo wiczeniem si w destrukcji. Zabrako mu wyczucia ta, upodobania do efektu obcoci i odwagi, aby si nimi posuy, aby nie schlebia publicznoci. Zamiast zniechci czytelnika do uproszczonych formu filozoficznych, podarowa mu inteligencj w piguce. Sceptyczny wobec aforyzmw, ktrymi si posugiwa, da, aby kupujcy przyjmowali je atwowiernie jako wzory intelektualnej przenikliwoci. Nie wierzy w adn ze swoich maksym, ale pragn, aby czytelnik wierzy we wszystkie i by przekonany, e Pitigrilli ma racj. Na tym nieporozumieniu zbudowa swj sukces, chocia sam przyczyni si do jego odkamania wprawdzie nieco pno, bo w przedmowie-poso-wiu do swojego Dizionario. Powiedzia wyranie i z godnym podziwu wyczuciem zasad retoryki, e cech aforyzmu jest moliwo odwrcenia go bez szkody dla sensu. Przyjrzyjmy si niektrym przykadom takiego odwrcenia cytowanym na stronach Dizionario (s. 199 i passim): Forma kanoniczn a Forma odwrcon a Wielu pogardza pienidzmi, ale niewielu potrafi je ofiarowa. Obiecujemy zgodnie z naszymi obawami i dotrzymujemy sowa zgodnie z naszymi nadziejami. Historia jest tylko przygod wolnoci. Szczcie tkwi w rzeczach, a nie w naszych upodobaniach. Wielu potrafi ofiarowa pienidze, ale niewielu potrafi nimi pogardza. Obiecujemy zgodnie z naszymi nadziejami i dotrzymujemy sowa zgodnie z naszymi obawami. Wolno jest tylko przygod historii. Szczcie tkwi w naszych upodobaniach, a nie w rzeczach. Czasem Pitigrilli bawi si zestawianiem aforyzmw rnych autorw, z ktrych jeden przeczy drugiemu, a wszystkie mieciy si pod hasem wyrbmy sobie sd: Popeniamy bdy jedynie z powodu nadmiernego optymizmu (Hervieu). Narody yyby szczliwie, gdyby krlowie zajmowali si filozofi, a filozofowie rzdzeniem (Plutarch). Gubi nas czciej nieufno ni zaufanie. (Rivarol). Kiedy bd chcia kiedy ukara ktr prowincj, powierz rzdy nad ni filozofowi. (Fryderyk II). Czsto wylicza komunay (czasem zreszt pocztkowo prawdziwe), dziki ktrym byle

gupiec moe byszcze w salonach: szczury opuszczaj okrt, zanim zatonie, podczas oblenia Parya pacono trzydzieci frankw za jednego szczura, matki w Sparcie zrzucay rachityczne noworodki z Tajgetu, czowiek ma tyle lat, ile jego arterie, nic si nie rodzi i nic nie ginie, gdyby nos Kleopatry by duszy, itd., itd. Ten niezwyky furor sententialis pozwoliby mu nawet przecign Flauberta, gdyby nie fakt, e dla Pitigrillego kady jest Bouvardem i kady jest Pecuchetem, mieszczanie, robotnicy, rewolucjonici, faszyci, komunici, arystokraci, chopi, ludzie wyksztaceni i niewyksztaceni, eleganckie damy i synni fizycy. Nie moe istnie satyra w wiecie, gdzie kady jest idiot i gdzie gupota staje si jedyn moliw mdroci, dobrze wic, e nie zabrako ironicznego kolekcjonera idiotyzmw, ktry cynicznie sprzedaje wszystkim intelektualne pocieszenie, podobnie jak w Dolicocefala bionda Teodoro Zweifel sprzedawa placebo pod postaci lekarstwa i lekarstwa pod postaci placebo, poniewa i tak kady chory jest zdrowym, ktremu wydaje si, e umrze, lub umierajcym, ktry udzi si, e wyzdrowieje (jak wida, kiedy ju pojmiemy zasady gry, moemy wszyscy si w ni bawi i naladowa Pitigrillego w odwracaniu maksym, mona rwnie ucisn rk kretynowi, jedyn rzecz nie do przyjcia jest pocaowa trdowatego.) W regno coecorum tum jest jak elazne opiki przycigane przez magnes, lepiej by magnesem ni opikami. Tak rzecze nasz autor. Zabawy w maksymy i sztuka paradoksu Chocia uwaany jest za autora paradoksw, to wanie w najwyszej sztuce paradoksu Pitigrilli ponosi klsk. Istnieje ogromna rnica midzy aforyzmem a paradoksem. Paradoks jest rzeczywistym odwrceniem zwykej perspektywy ukazujcej wiat nie do przyjcia. Wywouje opr, protest: a jednak, kiedy uczynimy wysiek, aby go zrozumie, okae si, e ma on wartoci poznawcze. Ale pod pewnymi warunkami. Przede wszystkim paradoks nie jest wariantem klasycznego toposu wiata odwrconego. Ten jest mechaniczny, zakada istnienie wiata, gdzie zwierzta mwi, ludzie rycz, ryby fruwaj, a ptaki pywaj, mapy odprawiaj msz, biskupi za skacz po drzewach. Jego mechanizm polega na mnoeniu adynata lub impossibilia bez adnej logiki. To popularna zabawa, rdo exempla dla wielkopostnych kaza. Jako gatunek literacki jest drugorzdny, lecz jako przejaw folkloru ma pierwszorzdne znaczenie. Co si za tyczy paradoksu, to trzeba, aby odwrcenie przestrzegao pewnej logiki i ograniczao si tylko do pewnego fragmentu wiata. Pers przybywa do Parya i opisuje Francj w taki sposb, w jaki paryanin opisywaby Persj. Efekt jest paradoksalny, poniewa zmusza do widzenia rzeczy codziennych para ten do-xan, poza ramami ustalonych sdw. Aforyzm powtarza natomiast byskotliwie ju ustalony sd. Harmonium: fortepian, ktry rozczarowawszv si yciem, uciek w religi. Mamy tu do czynienia z aforyzmem (albo bon mot), ale nie z paradoksem, nie dowiadujemy si bowiem niczego innego, czego bymy i tak ju nie wiedzieli, poniewa harmonium jest instrumentem uywanym w kociele, Alkohol: pyn, ktry zabija ywych i konserwuje zmarych. wietne, ale ju to znamy. Kiedy Pitigrilli powiada (Dizionario, s. 196) - utosamiajc bon mot i paradoks - e wpywaj one na ludzkie losy w trybunale, przyczyniaj si do odrzucania projektw ustaw, do upadku ministerstw, kompromituj szacowne systemy filozoficzne, to powtarza po prostu odwieczne zasady klasycznej retoryki odnoszce si do ostronego posugiwania si potocznymi sdami, endoxa i exempla, ktre trafnie dozowane, zgodnie z reguami elocutio umiejtnie rozmieszczajcej figury retoryczne (przede wszystkim oksymoron, chiazm i hysteron protero), zmuszaj czytelnikw do przystania na co, w co wierzyli dotd na mocy czystego przyzwyczajenia. Kiedy Paolo Pott mwi: inteligencja u kobiet jest anomali zdarzajc si rwnie rzadko jak bycie albinosem, makutem, hermafrodyt, mwi dowcipnie dokadnie to samo, co czytajcy go mczyzna (a pewnie rwnie i kobieta) pragnli w 1929 roku usysze. Paradoksu, w odrnieniu od aforyzmu, nie da si nigdy odwrci po to, aby uczyni z niego

bon mot. Pitigrilli cytuje definicj syjonizmu ukut przez Tristana Bernarda: yd, ktry prosi drugiego yda o pienidze, eby wysa trzeciego yda do Palestyny. Sprbujcie j odwrci, po prostu nie da si tego zrobi. Sprbujcie teraz j udoskonali: ,.Bogaty yd, ktry prosi drugiego bogatego yda, eby wysa trzeciego biednego yda do Palestyny. Sprbujcie teraz j odwrci: jest to moliwe, jeli chodzi o gramatyk, ale z historycznego punktu widzenia nie ma w ogle sensu, aden bowiem biedny yd nie wysa nigdy bogatego yda do Palestyny. Ciekawe odkrycie: prawdziwy paradoks, jeli si go odwrci, okazuje si faszem. Dowd na to, e prawidowa forma rzeczywicie zawieraa prawd, chocia bya to prawda nieprzyjemna. Lewicowy yd mgby dzisiaj posuy si tym paradoksem, eby udowodni, i istnieje ideologia syjonistyczna (kapitalistyczna), ktra opiera si na syjonizmie jako ideale powrotu do etnicznych rde i wykorzystuje go. Paradoks wprowadzaby element walki klasowej do pojcia rasowej solidarnoci. A take pozwoliby si przekona, e w wyraeniu bogaty yd przymiotnik jest waniejszy od rzeczownika i e w istocie mamy do czynienia z problemem klasowym, nie za rasowym. Tropic odwracalne bons mots, Pitigrilli zaniedba nie poddajce si zmianom paradoksy. Poza tym, aby objawi ca sw si, paradoks musi pojawia si pojedynczo, niczym brylant tkwicy w oprawie piercionka: troch zota, reszta to palce. Trzeba mie odwag napisa banaln stronic, eby w kocu paradoks mg w peni zabysn. A skoro stronice Pitigrillego pene s nie tylko aforyzmw, ale i prawdziwych paradoksw, sia jednych unicestwia si oddziaywania drugich. Pitigrilli nie potrafi nigdy oprze si pokusie wypenienia stron caymi seriami maksym i zmarnowa w ten sposb swj wrodzony talent. Geniusz polega na dugotrwaej cierpliwoci (nie mona powiedzie, e cierpliwo jest krtkotrwaym geniuszem i dlatego maksyma ta, nie bdc paradoksem, jest prawdziwa), a w kadym razie nie jest zwyk ostentacj geniuszu. W cytowanej ju autoprezentacji poprzedzajcej Zwierztka, obok szeregu sdw na temat kobiet, sztuki, polityki, Pitigrilli pisze zdanie, ktre mogoby da pocztek genialnemu opowiadaniu: Jestem wegetarianinem, ale kiedy mam goci na kolacji, jem miso, eby nie wyj na pozera. Poniewa jednak nie jestem przy-zwyczajony do jedzenia misa, jem je rwnie wtedy, kiedy jestem sam, eby si przyzwyczai. Zrbmy pewien eksperyment: wyobramy sobie, e jest to sytuacja a la Achille Campanile. Cakiem prawdopodobne. Ale Campanile, humorysta przebiegy i rozwany, wyizolowaby tak sytuacj, przypisujc j postaci fikcyjnej i umieszczajc na stronie pozbawionej wszelkich innych byskotliwych chwytw. Wyszedby z tego opis charakteru. Paradoksalny, poniewa psychologicznie prawdziwy (video meliora proboque, deteriora sequor, czyli istnieje przepa pomidzy ideaami ycia a kompromisami codziennej rzeczywistoci, albo Zeno Cosini prbujcy codziennie rzuci palenie). U Pitigrillego prawdziwa pera gubi si pord pere faszywych, paradoks jest akompaniamentem, a nie melodi. Na koniec trzeba stwierdzi, e paradoks jest swoicie rewolucyjny, wymaga znacznej otwartoci kulturowej, wyraonej woli amania tabu. Jest narzdziem awangardy na usugach awangardowej wraliwoci: pisarz nazywajcy opat opat powinien by zmuszony si ni posugiwa. Ten paradoks przypomina mi najlepsze stronice Arbasina. W rozdziale V Potta albo w rozdziale IX Dolicocefala bionda znajdujemy fragmenty przypominajce nam Arbasina, a nawet sugerujce, e Arbasino jest jedynie wersj z lat szedziesitych Pitigrillego z lat trzydziestych. Wystarczy pomyle o mowie Zweifla przeciwko komunaom i o rozwaaniach Potta na temat zmiennego znaczenia sw. Oba fragmenty zdaj si niewiadomie semiologiczne i zasuguj z pewnoci na gbsz analiz (Ariadna, opuszczona przez Tezeusza, zostaa kapank Bakchusa, aby zapomnie o swym cierpieniu. Opowiedz to wasnymi sowami: zacza pi alkohol []. W przydomku Cunctator kryje si podziw, jaki odczuwamy wobec Fabiusa Maximusa i tumaczymy go jako przezorny, poniewa jego niezdecydowanie przynioso pomylne skutki. Gdyby si jednak myli, w przydomku Cunctator zawarlibymy uczucie pogardy i przetumaczylibymy jako chwiejny.) Co takiego rni Arbasina od Pitigrillego? To, e pierwszy stosuje z du doz prowokacji swe destrukcyjne posunicia do celw historycznych, krytykuje z nowatorskiego punktu widzenia mentalno mieszczask, a wic przechodzi do opozycji, wybiera sobie przeciwnikw, majc na wzgldzie zwycistwo. U Pitigrillego, jak ju mwilimy, przeciwnik jest nieokrelony, jest nim ludzka gupota. To

niebezpieczne stanowisko, gdy uwaajc wszystkich za gupcw, uniewinnia on zbiorowo. Chciaoby si powiedzie, e technika ta schlebia wanie gupcom, poniewa maj oni wraenie, e znaleli si na tym samym poziomie, co osoby inteligentne, i krytykuj u innych wasne wady (to wanie ma na myli Pitigrilli, kiedy twierdzi, e skania czytelnikw do chuligastwa). A przecie to wanie kategori gupoty naley odrzuci jako antyhistoryczn, konformistycznie snobistyczn. Nie jest si nigdy absolutnym gupcem, jest si zawsze (niech mi czytelnik wybaczy, e ulegam furor sententialis Pitigrillego) gupcem w czyich oczach. Ale furor sententialis deprawuje i Pitigrilli o tym wiedzia. By wystarczajco inteligentny i sceptyczny - w tym wypadku trzeba mu to przyzna - aby by wiadomym faktu, e to, co nazywamy niesusznie paradoksem, jest jedynie manipulacj prawd, ukazywaniem prawdy pod pewnym ktem. Kady potrafi zrobi to samo, kiedy nauczy si regu gry (Pitigrilli para, s. 166). Bd, pewnych chwytw nie da si powtrzy. Niezauwaalnie sceptycyzm zabarwia si melancholi: Niestety, przykre to, ale trzeba przyzna uczciwie: kiedy uprawia si ten zawd od lat, mona mie do sw (Dizionario, s. 200). Przewaa jednak upodobanie do bon mot. Mistrz byskotliwych sofizmatw Pitigrilli nie zauway, e kiedy zblia si do prawdy, w rzeczywistoci tworzy faszywy paradoks; nie odwraca banalnej prawdy, lecz dokonywa nieprawomocnej deformacji prawdy logicznej. W jednej z jego najbardziej dowcipnych i wzruszajcych powieci, / vegetariani dellamore, Esau Sanchez, ktry umrze na suchoty w wieku trzydziestu trzech lat, porzucony przez kobiet, ktrej zaufa, boleje nad beznadziejnym zawodem nauczyciela uprawianym dla chleba i pojmuje sw prac jako przekazywanie konwencjonalnych kamstw (on te czyta Nor-dau!) albo wbijanie do gw zbdnych poj. Kon-testator ante litteram dojrza do strajku okupacyjnego w swoim liceum i do tego, eby gosi bez-uyteczno nauki. Musie codziennie przekonywa, e niektrzy starzy nudziarze to wielcy poeci, podczas gdy ich twrczo jest znacznie gorsza od poesie-reclame Bitter Campari Susznie, i dzi ju to wiemy. Ale chcielibymy te pozna nazwiska tych nudziarzy i powody, dla ktrych nimi s. Opowiada, e Safona jest wielk poetk, podczas gdy z tych kilku wierszyde, ktre niestety nie zginy w trakcie rozmaitych przeprowadzek estetyki, wynika, e zachowywaa si jak pobudzona histeryczka. Zgoda, ale chcielibymy si zapozna z analiz tych wierszyde, a take dowiedzie si, dlaczego w innych ksikach Pitigrilli chwali swoj przyjacik, Amali Guglieminetti, nazywajc j now Safon. Wychwala Mucjusza Scewol, ktry wkada rk do ognia, a wymiewa si z Porsenny czy Clelii, ktra przepyna Tybr, ratujc si ucieczk, kiedy co tydzie jaka miss przepywa kana La Manche i kiedy wiadomo, e Chiczycy utraciwszy grajc w fantang ostatniego taela, wkadaj do ognia palce. Znakomite, ale wolelibymy wiedzie, czy Chiczycy to bohaterowie, czy Mucjusz to gupiec, czy za podobnym czynem kryje si odmienna motywacja, lub na odwrt, kogo reprezentowa Mucjusz. Idc dalej tym tropem, mona by powiedzie, e nie ma sensu wspomina o zniszczeniu Pompejw, skoro w San Francisco wybuch poar, ani o Waterloo, skoro ldowanie aliantw w Normandii byo bardziej spektakularne. Esau Sanchez dokonuje niszczcej krytyki historycznej wiedzy, lecz opowiada po prostu histori pewnego rodzaju wiedzy, ktra go zniszczya. Tak postpujc, popada w niezwyky paralogizm. Prosz przeczyta, jak skary si w Vegetariani: denerwowa si, kiedy w aciskim tumaczeniu chopak nie przestrzega consecu-tio temporum albo nie zna deklinacji, wyolbrzymia wag bdu, jak gdyby chodzio o grone wykroczenie przeciw zdrowemu rozsdkowi. Wiedzia bowiem, e we Francji, kiedy kto uyje subjonctif imparfait, wszyscy wybuchaj miechem, po angielsku za zaimek dzierawczy zgadza si z posiadaczem, a nie z rzecz posiadan. Pitigrilli (ub Esau Sanchez) mwi nam w gruncie rzeczy, e nie warto uczy si aciskich regu, skoro inne jzyki maj odmienne zasady. Tymczasem dowodzi to raczej, e trzeba si uczy zasad aciny i e nie warto byoby si ich uczy tylko w przypadku, gdyby wszystkie jzyki miay takie same zasady. Trzeba si uczy angielskiego wanie po to, eby si dowiedzie, i po angielsku nie mona powiedzie, jak po wosku, the brother loves her sister, ale the brother loves h is sister (tj. brat kocha swojego siostr), trzeba zatem studiowa gramatyk acisk

dlatego, e ma ona warto wzgldn, a nie absolutn. Jednake czytelnik czytajcy Pitigrillego zgadza si z nim i z satysfakcj kpi sobie ze szkoy, ktra uczy jedynie wzgldnych zasad. Bierze wadliwy sylogizm za byskotliwy paradoks. Prawd jest, e ten zachanny encyklopedysta traktowa zawsze wiat kultury jedynie jako flatus vocis i teren prawdziwej jeu de massacre. Powodem by nie brak inteligencji, lecz raczej jej nadmiar oraz skonno do przesady, nadmierna ufno w piorunujce efekty wasnych procesw mylowych. Pozosta obcy w rodowisku ludzi kultury, wymiewa ich nieustannie, a zarazem narzeka, e nie chc go uzna. Z nie skrywan satysfakcj cytuje Pitigrilli okolicznoci, w ktrych jaki przedstawiciel kultury wyrazi mu swoje uznanie, i wartociuje ycie kulturalne jedynie pod ktem wasnego sukcesu. Przyjaciel Gozzana i innych poetw, zabiega jednak o uznanie ze strony publicznoci drobnomieszczaskiej, ktrej publiczne wady pitnuje, schlebia za jej prywatnym marzeniom. Bdc niewolnikiem wasnej skonnoci do przesady, nie dba o styl, nie unikajc racych powtrze. Potencjalny mistrz lapidarnego stylu, nie osign efektu stylistycznej jednorodnoci. Moralista, pragncy by immoralist (obie rzeczy mog wietnie wspistnie, patrz przypadek Shawa), zrezygnowa z polowania na grub zwierzyn i zadowoli si strzelaniem do gobi, pniej za, gnbiony wyrzutami ekologicznego sumienia, zastpi gobie rzutkiem, ale (to jego wasny przykad) strzela do niego rutem, aby by pewnym, e trafi, nawet gdyby chybi. Epitafium dla Pitigrillego Po tym wszystkim, co zostao tu powiedziane, nasuwa si pytanie: po c w takim razie zajmowa si Pitigrillim? Co do mnie, to owiadczyem ju na pocztku, e jest to sposb, aby poj jedn z tajemnic mojego dziecistwa. Zrozumie, co byo takiego zakazanego w Zakazanym Pisarzu. Jak zobaczylimy, Pitigrillego naleaoby potpi za to, co przyczynio si do jego sukcesu, uniewinni za z powodu tego, co wywoao w swoim czasie skandal. Na koniec procesu musz przyzna, e eksperyment filologiczny, ktrego si podjem (przeczytaem caego Pitigrillego, c to niemal za edypalna zemsta!), okaza si wietn zabaw. Gdybym mia si mu odwdziczy i przywrci go wspczesnym, to powinienem odwrci sytuacj, co zreszt mogoby mu si spodoba. Pitigrillego zapamitaliby potomni, gdyby jaki kataklizm zniszczy prawie wszystkie jego ksiki, a zostawi tylko wybrane fragmenty: jakie opowiadanie, dwie, trzy powieci {Dolicocefala, Pott, Vegetariani, La meravigliosa avventura), ale rwnie i z tych utworw trzeba byoby usun niektre zdania, niektre strony, zbyt wiele powtrze. Pozostaby pewien styl: powie skadajca si z dialogw, dialog z monologw, a monolog z aforyzmw. Pewien rytm, rodzaj werbalnego jazzu, pewne rozwizanie konstrukcyjne, ktrego, 0 ile wiem, nikt nie zdoa z rwn brawur powieli. Pozostaaby antologia tekstw mistrza ideologicznej frywolnoci, braku dyscypliny kulturowej, teatru bulwarowego nie znanego woskiej tradycji literackiej. Pisarza bliszego Coco Chanel

1
Maurice
a Chevaliera ni Oscara Wildea, krewnego Dekobry i niekiedy Colette. Dobrze zrobi emigrujc, gdy by cakowicie obcy gustowi panujcemu we Woszech, i to wanie pozwolio mu osign sukces, pod warunkiem jednak, e pozosta kim w rodzaju bezpastwowca. A w kadym razie autorem genialnego pomysu: swojego pseudonimu literackiego. Struktury narracyjne u Fleminga W 1953 roku an Fleming publikuje pierwsz powie z cyklu o 007 pt. Casino Roy ale. Jak dzieje si to zwykle, debiut ten ujawnia cay szereg zapoycze literackich, oczywiste te jest, e pisarz, ktry w latach pidziesitych porzuci model tradycyjnej powieci kryminalnej na rzecz powieci akcji, musia odwoywa si do twrczoci Spillanea. Spillaneowi Casino Royale niewtpliwie zawdzicza przynajmniej dwa charakterystyczne elementy. Po pierwsze fakt, e dziewczyna, Vesper Lynd, ktra zdoaa wzbudzi w Bondzie zaufanie i mio, okazuje si w kocu wrogim szpiegiem. W powieci Spillanea gwny bohater zabiby j. u Fleminga za kobieta ma tyle przyzwoitoci, aby zabi si sama. Reakcja Bonda nosi wszelkie cechy pira mistrza, a mianowicie dawna mio przemienia si w nienawi, czuo w brutalno: Nie yje, ta dziwka, powiadamia przez telefon londysk central i koczy w ten sposb gr uczu. Po drugie, Bonda przeladuje pewien obraz: Japoczyka znajcego si na szyfrach, ktrego zabi z zimn krwi na trzydziestym szstym pitrze wieowca RCA w Rockefeller Center, celujc 184 do niego z okna na czterdziestym pitrze przeciwlegego budynku. Nie jest przypadkowym podobiestwem, e Mikea Hammera przeladowao nieustannie wspomnienie drobnego Japoczyka zabitego w dungli podczas wojny, chocia towarzyszyo temu wiksze zaangaowanie emocjonalne (podczas gdy zabjstwo popenione przez Bonda, uprawomocnione podwjnym ministerialnym zerem, jest bardziej sterylne i biurokratyczne). Wspomnienie Japoczyka tkwi u podstaw niewtpliwej nerwicy Mikea Hammera (jego sadomaso-chizmu i jego przypuszczalnej impotencji). Wspomnienie pierwszego zabjstwa mogoby si sta przyczyn nerwicy Bonda, ale w wiecie Casino Royale zarwno posta, jak i autor rozwizuj problem w sposb, ktry trudno byoby nazwa terapeutycznym, tzn. wykluczaj nerwic z krgu moliwoci narracyjnych. Decyzja taka wpynie na struktur przyszych jedenastu powieci Fleminga i przyczyni si najprawdopodobniej do sukcesu. Po tym jak zobaczy mier dwch Bugarw, ktrzy prbowali wysadzi go w powietrze, znis dzielnie przykadanie prdu do jder, widzia mier Le Chiffrea z rki sowieckiego agenta, otrzyma od tego ostatniego ran w do i grozio mu, e utraci ukochan kobiet, Bond, rozkoszujc si w szpitalnym ku rekonwalescencj sprawiedliwego, rozmawia z francuskim koleg Mathisem i dzieli si z nim swoimi wtpliwociami. Czy walczy o suszn spraw? Czy Le Chiffre, ktry finansowa komunistyczne strajki francuskich robotnikw, nie spenia wspaniaej misji, naprawd wanej, moe najwaniejszej ze wszystkich? Czy rnica midzy dobrem a zem jest rzeczywicie tak wyrana, rozpoznawalna, jak chce tego hagiografia kontrwywiadu? W tym momencie Bond dojrza ju do tego, by przey kryzys, eby dowiadczy zbawiennej wieloznacznoci wszystkiego, i mgby teraz pj drog bohatera Le Carre. Ale wanie w tej chwili kiedy James Bond zastanawia si, jak wyglda diabe, i

sympatyzuje z Wrogiem, skonny uzna w nim rozczonego brata, zostaje uratowany przez Mathisa: Kiedy powrcisz do Londynu, odkryjesz, e istniej inni Le Chiffreowie, ktrzy prbuj ci skrzywdzi, skrzywdzi twoich przyjaci, twj kraj. M ci o tym nie powie. Teraz, kiedy ju zobaczye kogo naprawd zego i wiesz, jak moe wyglda zo, zaczniesz szuka zych ludzi, eby ich zniszczy, a take eby chroni tych, ktrych kochasz i siebie samego. Wiesz ju, co to za ludzie i co mog zrobi innym []. yj wrd istot ludzkich, mj drogi Jamesie. atwiej walczy za nie ni w imi zasad. Ale nie rozczaruj mnie, sam stajc si ludzki. Utracilibymy wspania maszyn! Tym lapidarnym zdaniem Fleming okrela bohatera swoich przyszych powieci: Jamesa Bonda. Po Casino Royale pozostanie mu blizna na policzku, troch okrutny umiech, zamiowanie do dobrej kuchni oraz szereg drugorzdnych cech dokadnie opisanych w tej pierwszej powieci. Jednake - przekonany przez Mathisa - Bond porzuci niebezpieczne rozwaania moralne i psychiczn udrk, tak jak uniknie wszelkich zagroe zwizanych z mogc z nich wynikn nerwic. Bond przestaje by kandydatem na pacjenta psychiatrw, a pozostaje wspaniaym obiektem bada dla fizjologw (z wyjtkiem ostatniej, nietypowej powieci The Man with the Golden Gun, gdzie znw odzyskuje dusz), cudown maszyn, jak ycz sobie wraz z Mathisem autor i czytelnicy. Odtd Bond bdzie medytowa nad prawd i sprawiedliwoci, nad yciem i mierci ju tylko w rzadkich chwilach nudy, najchtniej w barach na lotniskach, lecz zawsze bd to przypadkowe dywagacje, nie zakcane wtpliwociami (tak jest przynajmniej w powieciach; w opowiadaniach autor pozwoli sobie na troch psychologicznego luksusu). Z punktu widzenia psychologii nawrcenie, ktre dokonao si na skutek kilku banalnych zda wygoszonych przez Mathisa, jest stanowczo zbyt szybkie, lecz nawrcenie to nie musi wcale by psychologicznie uzasadnione. Na ostatnich stronach Casino Royale Fleming rezygnuje w istocie z psychologii jako mechanizmu narracyjnego i postanawia przetransponowa charaktery i sytuacje na plan obiektywnej i skonwencjonalizowanej strategii strukturalnej. Niewiadomie Fleming dokonuje wyboru pokrewnego opcjom wielu wspczesnych dyscyplin, przechodzi mianowicie od metody psychologicznej do metody formalnej. W Casino Royale s ju wszystkie skadniki mechanizmu, w ktrym bardzo proste jednostki cz si wedug zasad kombinatoryki. Mechanizm ten, ktry dziaa bdzie bezbdnie w kolejnych powieciach, tkwi u podstaw sukcesw sagi 007, i to zarwno wrd masowej publicznoci, jak i bardziej wyrafinowanych czytelnikw. Musimy teraz przeanalizowa w mechanizm szczegowiej, eby odkry w nim przyczyny takiego tryumfu. Powinnimy stworzy tabel opisow struktur narracyjnych w utworach lana Fleminga, prbujc zarazem dociec, jak kady poszczeglny skadnik strukturalny oddziauje na wraliwo czytelnika. Sprbujmy zatem wyodrbni owe struktury narracyjne na trzech poziomach: 1) Opozycja charakterw i wartoci; 2) Sytuacje w grze i intryga jako partia szachw; 3) Technika literacka. Za podstaw posu nam nastpujce powieci wymienione w porzdku chronologicznym (daty rozpoczcia pisania s prawdopodobnie o rok wczeniejsze): Casino Royale, 1953; Live and Let Die, 1954; Moonraker, 1955; Diamonds Are Forever, 1956; Pozdrowienia z Rosji (From Russia with Love), 1957; Doktor No, 1958; Goldfinger, 1959; Thunderball, 1964; W tajnej subie Jej Krlewskiej Moci (On Her Majestys Secret Service), 1963; You Only Live Twice, 1964. Odwoywa bdziemy si rwnie do opowiada z For Your Eyes Only z 1960 roku i z The Man with the Golden Gun z 1965. Nie uwzgldniamy natomiast The Spy Who Loved Me, utwr nietypowy i okazjonalny. 1. Opozycja charakterw i wartoci Powieci Fleminga skonstruowane s na podstawie szeregu staych opozycji pozwalajcych

na ograniczon liczb zamian i interakcji. Pary te tworz inwarianty, wok ktrych powstaj pary drugorzdne, bdce w kolejnych powieciach wariantami. Wyodrbnilimy czternacie par, z ktrych cztery przeciwstawiaj sobie cztery charaktery wedug rnych kombinacji, pozostae za tworz opozycje wartoci, rozmaicie ucieleniane przez cztery podstawowe charaktery. S to pary nastpujce: a) Bond - M b) Bond - Czarny Charakter c) Czarny Charakter - Kobieta d) Kobieta - Bond e) Wolny wiat - Zwizek Radziecki f) Wielka Brytania - Kraje nieanglosaskie g) Obowizek - Powicenie h) Chciwo - Idea i) Mio - mier j) Improwizacja - Planowanie k) Luksus - Wyrzeczenia 1) Natura Wyjtkowa - Umiar m) Perwersja - Niewinno n) Lojalno - Nielojalno Pary te skadaj si z elementw nieokrelonych, lecz prostych, tj. bezporednich i uniwersalnych. Badajc raz jeszcze pole semantyczne kadej pary, spostrzegamy, e moliwe warianty pokrywaj bardzo szerok gam i wyczerpuj wszystkie narracyjne pomysy Fleminga. W Bond - M mamy do czynienia z relacj podrzdnoci i nadrzdnoci, charakteryzujcej od samego pocztku granice i moliwoci postaci Bonda i dajcej pocztek rozwojowi akcji. Na temat interpretacji psychologicznej - czy psychiatrycznej - stosunku Bonda do M wiele ju napisano. Faktem jest, e rwnie w sensie czystych funkcji narracyjnych M sytuuje si w stosunku do Bonda jako ten, kto posiada pen informacj dotyczc wydarze. Std jego przewaga nad gwnym bohaterem, ktry od niego zaley i ktry zabiera si do powierzonego mu zadania w sytuacji gorszej ni jego wszechwiedzcy szef. Nierzadko szef wysya Bonda, aby dokona czynw, ktrych wynik on sam ju od pocztku zna. Bond pada wic ofiar oszustwa - chocia pozbawionego zoliwoci - i nie ma znaczenia fakt, e w rzeczywistoci bieg wypadkw przekracza optymistyczne przewidywania M. Opieka, ktr roztacza nad Bondem - zmuszanego do wizyt u lekarza, kuracji metodami naturalnymi (Thunderball), do zmiany broni (Doktor No) - czyni jeszcze bardziej niepodwaaln wadz szefa. W M skupiaj si wic wartoci takie jak Obowizek, Ojczyzna (czyli Anglia) oraz Metoda (bdca elementem Planowania przeciwstawionego typowej dla Bonda tendencji do improwizacji). Jeli Bond jest bohaterem, a zatem posiada wyjtkowe cechy, to M reprezentuje Umiar pojmowany jako warto narodowa. W rzeczywistoci Bond nie jest wcale tak wyjtkowy, jak sugerowa by to moga popieszna lektura ksiek Fleminga (lub ich widowiskowa wersja fdmowa). Sam autor zreszt twierdzi, e Bond mia by zupenie

przecitn postaci i to dopiero w zestawieniu z M wyania si prawdziwy charakter 007, sprawnego fizycznie, odwanego, bystrego, chocia adnej z tych waciwoci nie ma on w nadmiarze. To raczej pewna sia moralna, upr w wiernoci powierzonemu zadaniu - rozkazowi M wiecznie obecnego niczym przestroga - pozwalaj mu dokona niezwykych czynw bez uciekania si do si nadnaturalnych. Relacja Bond - M zakada niewtpliwie pewn ambiwalencj emocjonaln, splot wzajemnej mioci i nienawici; nie ma tu potrzeby odwoywania si do interpretacji psychologicznych. Na pocztku The Man with the Golden Gun Bond, wyleczony z dugiej amnezji, uzaleniony od Rosjan, prbuje czego w rodzaju rytualnego ojcobjstwa, strzelajc do M z pistoletu z cyjankiem. Gest ten rozadowuje szereg napi narracyjnych, ktre pojawiay si przy kadym spotkaniu M i Bonda. Skierowany przez M na drog obowizku za wszelk cen, Bond wchodzi w konflikt z Czarnym Charakterem. Opozycja ta wprowadza do gry rne wartoci; niektre z nich s jedynie wariantami pary charakterw. Bond reprezentuje niewtpliwie Urod i Msko w stosunku do Czarnego Charakteru, ktry jest monstrualnie brzydki i seksualnie do niczego. Monstrualna brzydota Czarnego Charakteru jest elementem staym, ale eby go wyodrbnie, naley wprowadzi tu pewne pojcie metodologiczne, ktre przyda si nam w analizie rwnie i pozostaych par. Do wariantw zaliczy musimy istnienie ,.rl zastpczych, co oznacza, e istniej postacie drugoplanowe, a ich funkcja uzasadniona jest o tyle, o ile traktuje si j jako wariant jednego z gwnych charakterw, ktrego pewne waciwoci owe postacie .,nosz, jeli mona si tak wyrazi. Role zastpcze funkcjonuj w odniesieniu do Kobiety i Czarnego Charakteru, rzadziej do M. chocia jako ,,zastpcw M moemy potraktowa niektrych przypadkowych wsppracownikw Bonda, np. Mathisa z Casino Royale, bdcych wyrazicielami wartoci charakterystycznych dla M, jak Obowizek czy Metoda. Co si tyczy epifanii Czarnego Charakteru, to wymiemy je po kolei. W Casino Royale Le Chiffre jest blady, bez zarostu, z rudymi wosami na jea, niemal kobiecymi ustami, ma drog sztuczn szczk, mae uszy z szerokimi patami, wochate rce. nigdy si nie mieje. W Live Mr Big, czarny Haitaczyk, ma gow przypominajc pik do footballu, dwa razy wiksz ni normalnie i doskonale kulist: kolor skry wydawa si szaro-czarny, twarz bya spuchnita i byszczca jak u nieboszczyka, ktry przelea si tydzie w rzece. By ysy z wyjtkiem szarawych kpek wosw nad uszami, pozbawiony rzs i brwi, oczy za mia tak szeroko rozstawione, e nie mona byo w nie patrze jednoczenie, lecz tylko najpierw w jedno, potem w drugie []. To byy oczy zwierzcia, nie miay ludzkiego wyrazu i zdaway si miota pomienie. Dzisa byy bezkrwiste. W Diamonds Czarny Charakter wciela si w trzy postacie zastpcze. S to przede wszystkim Jack i Seraffimo Spang, z ktrych pierwszy jest garbaty i rudy (Bond [] nie przypomina sobie, eby kiedykolwiek widzia rudego garbusa), ma oczy jak u wypchanych zwierzt, uszy o nieproporcjonalnie duych patkach, czerwone i spierzchnite wargi, brak mu niemal cakowicie szyi. Seraffimo ma twarz koloru koci soniowej, czarne potargane brwi, sztywne wosy na jea, szczk wystajc i bezlitosn. Jeli doda, e Seraffimo ma zwyczaj spdza dni w kowbojskim Spectreville, ubrany w spodnie z czarnej skry lamowane srebrem, przy butach nosi srebrne ostrogi, w kaburze pistolet ze srebrn rkojeci, czarny pas z nabojami, a w dodatku prowadzi pocig model 1870, urzdzony w wiktoriaskim stylu jak na filmie w technikolorze, to obraz bdzie peny. Trzeci postaci zastpcz jest pan Winter podrujcy ze skrzan teczk, ktra zaopatrzona jest w tabliczk Mam grup krwi F. Ten w istocie patny morderca wynajty przez Spanga to grube i spocone indywiduum z brodawk na doni, obwis twarz, wyupiastymi oczami. W Moonraker Hugo Drax ma metr osiemdziesit wzrostu, wyjtkowo szerokie bary, du, kwadratow gow, rude wosy, praw stron twarzy byszczc i pomarszczon na skutek nieudanej operacji plastycznej, prawe oko inne ni lewe, wiksze z powodu cignitej skry

na powiece, jest nieprzyjemnie zaczerwieniony, ma due, rudawe wsy, bokobrody sigajce patw uszu. wystajc szczk, sterczce grne zby. Jego plecy i donie pokryte s gstym rudym owosieniem, caa posta przypomina dyrektora cyrku. W Pozdrowieniach z Rosji Czarny Charakter objawia si w trzech postaciach zastpczych: Reda Granta, zawodowego mordercy wynajtego przez SMIERSZ. Ma on krtkie jasne rzsy, wyblake, mtne, niebieskie oczy, mae, okrutne usta, niezliczon ilo piegw na mlecznej skrze o roz szerzonych porach. Pukownik Grubozabojszczy-kow, szef SMTERSZ-u, ma twarz wsk i spiczast, obwise worki pod oczami okrgymi jak dwie byszczce kulki, szerokie, grone usta, ogolon gow. Wreszcie Rosa Klebb o wilgotnych i bladych wargach poplamionych nikotyn, gosie ochrypym, jednostajnym, wyzbytym emocji. Ma metr szedziesit wzrostu, jest paska, z krtkimi rkami, krtk szyj, zbyt grubymi kostkami u ng, siwiejcymi wosami zwinitymi w ciasny obsceniczny wze, byszczcymi oczami w kolorze bladobrzowym, nosi grube szka, ma spiczasty nos o szerokich nozdrzach ubielony pudrem, usta niczym ,wilgotna puapka zamykajca si i otwierajca, tak jak gdyby uruchamiay j przecignite pod brod struny (Alfa, Warszawa 1990, s. 56, prze. Ziemowit Andrzejewski). W sumie istota pozbawiona tosamoci pciowej. W Pozdrowieniach z Rosji mamy do czynienia z wariantem wystpujcym w niewielu innych powieciach: na scenie pojawia si posta wyranie scharakteryzowana, ktra ma wiele cech Czarnego Charakteru, lecz spoytkowuje je w imi dobra, a w kadym razie walczy u boku Bonda. Moe ona reprezentowa do pewnego stopnia Perwersj, by Natur Wyjtkow, tak czy owak znajduje si zawsze po stronie Lojalnoci. W Pozdrowieniach z Rosji jest to Darko Kerim, turecki agent. Odpowiada mu Tiger Tanaka, szef japoskiego wywiadu w You Only Live Twice; Drako W tajnej subie; Enrico Colombo w Risico (opowiadaniu z For Your Eyes Only) i - czciowo - Quarrel z Doktora No. Postacie te s zarwno zastpcami Czarnego Charakteru, jak i M, dlatego nazwijmy je zastpcami dwuznacznymi. Bond wchodzi z nimi zawsze w relacj konkurencyjnego sojuszu, pomaga im i obawia si ich jednoczenie, po-suguje si nimi i podziwia, ma nad nimi wadz i jest od nich zaleny. W Doktorze No Czarny Charakter jest nie tylko niezwykle wysoki, ale i pozbawiony doni, ktre zastpuj dwa metalowe uchwyty. Jego ogolona gowa przypomina kropl wody, skra jest bardzo byszczca, pozbawiona zmarszczek, koci policzkowe wygldaj, jak gdyby byy ze starej koci soniowej, brwi zdaj si narysowane, oczy, pozbawione rzs, podobne s do pary maych czarnych ust, nos jest wski i styka si niemal z wargami wyraajcymi zdecydowanie i okruciestwo. W Goldfingerze tytuowy bohater jest wrcz podrcznikowym potworem: charakteryzuje go cakowity brak proporcji: By niski, moe nie wyszy ni metr pidziesit, nad jego przysadzistym i grubym tuowiem, osadzonym na silnych nogach wieniaka, tkwia dua, okrga gowa wbita w ramiona. Sprawia wraenie, e zosta zoony z czci ciaa rnych osb. Poszczeglne czci nie pasoway do siebie. W gruncie rzeczy to karze, le zbudowany, z rudymi wosami i dziwaczn twarz. Jego zastpc jest Koreaczyk Oddjob, ktrego palce w ksztacie opatek maj czubki byszczce, jak gdyby byy z koci. Moe on zama drewnian porcz schodw jednym ciosem karate. W Thunderball pojawia si po raz pierwszy Ernst Stavro Blofeld, ktrego odnajdziemy w W tajnej subie i You Only Live Twice, gdzie wreszcie ginie. Jego zastpcami s w Thunderball hrabia Lippe i Emilio Largo; obaj przystojni i sprawni, chocia wulgarni i okrutni, ale ich monstrualno jest czysto wewntrzna. W W tajnej subie pojawia si zy duch Blofelda, Irma Blunt, odpychajce wcielenie Rosy Klebb oraz szeregu drugoplanowych villains. Wszyscy oni gin tragicznie: czy to porwani przez lawin, czy przejechani przez pocig. W trzeciej powieci gwna rola przypada ponownie potwornemu Blofeldowi, ktrego opis znamy ju z Thunderbolt tczwki niczym dwa gbokie stawy, bardzo jasne biaka, jak u Mussoliniego. Ich symetryczno przypomina oczy lalek, take z powodu

czarnych i jedwabistych rzs, jakie miewaj kobiety: para oczu 0 czystym spojrzeniu w twarzy dziecka naznaczonej przez czerwone, wilgotne usta niczym le zabliniona rana poniej wydatnego nosa. W sumie twarz wyraajca hipokryzj, skonno do tyranizowania innych, okruciestwo w stopniu szekspirowskim. Way sto dwadziecia kilo, napisze Fleming w W tajnej subie, nie ma patw usznych, ostrzyony jest na jea. Ta zastanawiajca jednolito wygldu wszystkich kolejnych Czarnych Charakterw wyposaa w pewne stae cechy relacj Bond - Czarny Charakter, szczeglnie jeli doda, e na og Czarny Charakter wyrnia si rwnie szeregiem waciwoci natury rasowej 1 biograficznej. Czarny Charakter przychodzi na wiat w strefie etnicznej rozcigajcej si od Europy rodkowej poprzez kraje sowiaskie i do basenu Morza rdziemnego. Jest z reguy mieszacem o niejasnym pochodzeniu, homoseksualist lub kim asek-sualnym, a w kadym razie poza norm seksualnych zachowa. Peen inwencji i zdolnoci organizacyjnych, prowadzi wasne interesy, ktrym zawdzicza wielkie bogactwo i ktre pozwoliy mu dziaa na rzecz Rosji. W tym celu opracowuje w najdrobniejszych szczegach plan w stylu science fiction, ktry ma powanie zaszkodzi Anglii lub wrcz caemu Wolnemu wiatu. W postaci Czarnego Charakteru sumuj si negatywne wartoci, ktre wyodrbnilimy ju w niektrych parach opozycji, a s to przede wszystkim: Zwizek Radziecki i kraje nieanglosaskie (rasistowskie potpienie dotyczy szczeglnie ydw, Niemcw, Sowian, Wochw uwaanych zawsze za mieszacw), bliska paranoi Chciwo, Planowanie jako stechnicyzowana metoda postpowania, Luksus godny satrapy, Natura Wyjtkowa z fizycznego i psychicznego punktu widzenia, fizyczna i moralna Perwersja, skrajna Nielojalno. Istotnie, Le Chiffre, organizujcy subwencjonowanie ruchw wywrotowych we Francji, jest mieszanin rasy rdziemnomorskiej, pruskiej i polskich przodkw, poza tym pynie w nim ydowska krew, czego dowodz mae uszy z misistymi patami. Bdc nie pozbawionym lojalnoci graczem, zdradza jednak swoich zleceniodawcw i prbuje odzyska przestpczymi metodami pienidze przegrane w grze. Jest masochist (tak przynajmniej jest zapisane w jego teczce z Tajnych Sub), co prawda heteroseksualnym, zaoy du sie domw publicznych, ale przepuci wielkie sumy, aby prowadzi luksusowy tryb ycia. Mister Big jest Murzynem, utrzymuje z Solitaire - ktr wykorzystuje - dwuznaczn wi (nigdy nie wkrad si w jej aski), pomaga Rosjanom dziki swej potnej organizacji przestpczej opartej na kulcie voodoo, poszukuje siedemnastowiecznych skarbw, ktre sprzedaje do Stanw Zjednoczonych, kontroluje wymuszanie haraczu i zamierza zniszczy amerykask gospodark, wypuszczajc na czarny rynek znaczn liczb rzadkich monet. Hugo Drax jest nieokrelonej narodowoci - uchodzi za Anglika - lecz w istocie to Niemiec; dysponuje kolumbitem, materiaem niezbdnym do budowy reaktorw, i darowuje Koronie Brytyjskiej model potnej rakiety. W rzeczywistoci zamierza zrzuci rakiet z gowic atomow na Londyn, po czym zbiec do Rosji (komunizm rwna si nazizm). Bywa w ekskluzywnych klubach, grywa namitnie w bryda, lecz nade wszystko lubi oszukiwa; jego skonno do histerii nie pozwala przypuszcza, aby by szczeglnie sprawny seksualnie. Postaci zastpcze w Pozdrowieniach z Rosji podlegaj Rosjanom; dziaalnoci na rzecz komunizmu zawdziczaj one dobrobyt i wadz. Rosa Klebb, seksualnie nijaka, moga

czerpa fizyczn rozkosz z samego aktu, narzdzie nie miao dla niej najmniejszego znaczenia. Co si tyczy Reda Granta, to jest on prawdziwym wilkoakiem i zabijanie sprawia mu przyjemno. Mieszka luksusowo na koszt rzdu radzieckiego w willi z basenem. Fantastyczny plan polega na schwytaniu Bonda w skomplikowan puapk; za przynt posuy ma kobieta tudzie urzdzenie do amania szyfrw, zamiarem bowiem Granta jest zabi Bonda i zada ostateczny cios angielskiemu kontrwywiadowi. Doktor No jest mieszacem, Chiczyko-Niem-cem, pracuje dla Rosji, nie wykazuje okrelonych skonnoci seksualnych (dostawszy w swoje rce Honeychile, zamierza rzuci j na poarcie krabom w Crab Key), yje z kwitncej produkcji guana i udaje mu si zmieni tras zdalnie kierowanych rakiet wystrzelonych przez Amerykanw. W przeszoci zbi majtek, oszukujc przestpcze organizacje, ktrych by kasjerem. Mieszka na wasnej wyspie, w bajecznie luksusowym paacu, w czym w rodzaju akwarium. Goldfinger pochodzi najprawdopodobniej z ktrego z krajw batyckich, lecz ma w sobie rwnie krew ydowsk. yje z handlu i przemytu zota, co pozwala mu finansowa ruchy komunistyczne w Europie. Zamierza wykra zoto z Fort Knox (a nie, jak pokazuje mylnie film, napromieniowa je) i wchodzi w posiadanie taktycznej bomby atomowej wykradzionej z bazy NATO. Prbuje zatru wod w Fort Knox systemem przemysowym, nie utrzymuje stosunkw seksualnych z dziewczyn, ktr tyranizuje, ograniczajc si do pokrywania jej zotem. Oszukuje w grze, stosuje drogie urzdzenia, jak luneta albo telefon radiowy; robi to dla pienidzy, chocia jest bajecznie bogaty i podruje zawsze ze znacznym zapasem zota w baganiku. Co si tyczy Blofelda, to urodzi si z ojca Polaka i matki Greczynki; wykorzystuje swoje stanowisko telegrafisty, aby zainicjowa w Polsce handel tajnymi informacjami na du skal, zostaje szefem wikszej, niezalenej organizacji zajmujcej si szpiegostwem, szantaem, porwaniami i wymuszaniem haraczu. Wraz z pojawieniem si postaci Blofelda Rosja przestaje by staym wrogiem - przyczyn jest midzynarodowe odprenie - i rol zowieszczej organizacji przejmuje Spectre. Spectre ma jednak wszystkie cechy SMIERSZ-u, wcznie z zatrudnianiem osb pochodzenia so-wiasko-romasko-niemieckiego, metodami tortur, zabijaniem zdrajcw, nienawici do potg Wolnego wiata. Plan Blofelda z gatunku science fiction polega w Thunderball na wykradzeniu NATO dwch bomb atomowych w celu szantaowania nimi Anglii i Ameryki. Plan z W tajnej subie przewiduje szkolenie w grskiej klinice wiejskich dziewczt cierpicych na alergi, aby przysposobi je do rozprzestrzeniania miertelnych wirusw majcych zniszczy rolnictwo i hodowl zwierzt w Wielkiej Brytanii. W You Only, ostatnim etapie kariery Blofelda, pograjcego si ju w krwawym szalestwie, plan, na mniejsz politycznie skal, sprowadza si do zaoenia niezwykego ogrodu samobjcw pooonego na wybrzeu Japonii i przycigajcego legiony nastpcw kamikadze, ktrzy pragn otru si wyrafinowanymi i zabjczymi wycigami z egzotycznych rolin, ze znaczn szkod dla populacji demokratycznej Japonii. Skonno Blofelda do przepychu objawia si w stylu ycia na Piz Gloria, a przede wszystkim na wyspie Kiusiu, gdzie yje niczym redniowieczny tyran, spacerujcy po swoim hortus deliciarium pokrytym elazn oson. Blofeld, ktry poprzednio okaza si asy na zaszczyty (pragn, by uznano go za hrabiego de Bleuville), jest mistrzem planowania, geniuszem organizacji, w miar nielojalnym, seksualnie niewydolnym; yje w maestwie z Irm Blofeld, rwnie aseksualn, a w kadym razie odraajc. Aby powtrzy sowa Tige-ra Tanaki, Blofeld jest diabem, ktry przybra ludzk posta. Jedynie w Diamonds Czarne Charaktery nie maj powiza z Rosj. W pewnym sensie gangsterska midzynarodwka Spangw stanowi zapowied Spectre. Co do reszty, to trzeba stwierdzi, e Jack i Seraffimo wyposaeni s w cechy kanoniczne. Typowym waciwociom Czarnego Charakteru przeciwstawiaj si cechy Bonda, szczeglnie Lojalno wobec Wywiadu, anglosaski Umiar kontrastujcy z ekscesami mieszkacw, wybr Wyrzecze i Powicenia opozycyjny wobec ostentacyjnego Luksusu, w ktrym yje wrg,

Improwizacji kontra chodne Planowanie skazane na klsk, Ideau kontra Chciwo (Bond wygrywa w grze z Czarnym Charakterem, ale z reguy przekazuje ogromne sumy Wywiadowi albo kolejnej dziewczynie, jak si to dzieje w przypadku JiIl Haster-son; w kadym razie, nawet jeli zatrzymuje pienidze dla siebie, nie jest to jego gwnym celem). Niektre opozycje aksjologiczne nie funkcjonuj jedynie w relacji Bond - Czarny Charakter, lecz take w ramach zachowa samego Bonda. Bond jest wic z reguy lojalny, ale dla pokonania przeciwnika nie waha si posuy metodami nielojalnymi, oszukujc go i szantaujc (patrz Moonraker albo Goldfinger). Rwnie Natura Wyjtkowa i Umiar, Improwizacja i Planowanie przeciwstawiaj si sobie w ramach czynw i wyborw samego Bonda, w dialektyce przestrzegania regu postpowania i samowoli, i to owa dialektyka czyni z Bonda posta fascynujc. Zwycia on wanie dlatego, e nie jest absolutnie doskonay (byby nim natomiast M i Czarny Charakter). Obowizek i Powicenie jawi si jako. elementy wewntrznej rozterki za kadym razem, kiedy Bond wie, e bdzie musia narazi ycie, aby udaremni plan Czarnego Charakteru i w takich wypadkach idea patriotyczny (Wielka Brytania, Wolny wiat) przewaa. Nie bez znaczenia jest te zabarwiona rasizmem ambicja, aby dowie wyszoci Brytyjczyka. W postaci Bonda odnajdujemy rwnie opozycj Luksusu (dobra kuchnia, staranny ubir, eleganckie hotele, kasyna, wyszukane koktajle itd.) i Wyrzecze (Bond jest zawsze gotw porzuci Luksus, nawet jeli przybiera on posta Kobiety, ktra mu si oddaje, i stawi czoo nowym Wyrzeczeniom; skrajn form udrki jest tortura). Zatrzymalimy si duej nad par Bond - Czarny Charakter, poniewa sumuj si w niej wszystkie wymienione poprzednio opozycje, wcznie z gr Mioci i mierci, ktra w pierwotnej formie, jako przeciwstawienie Erosa i Thanatosa, zasady przyjemnoci i zasady rzeczywistoci, objawia si w scenie tortur (w Casino Royale przeciwstawienie to pojmowane jest jako rodzaj erotycznego stosunku midzy torturujcym a torturowanym). Opozycja ta osiga perfekcj w relacji pomidzy Czarnym Charakterem a Kobiet. Vesper jest ty ranizowana i szantaowana przez Rosjan, a wic przez Le Chiffrea; Solitaire podlega Big Manowi; Tiffany Case Spangom, Tatiana Rosie Klebb i radzieckiemu rzdowi. Jill i Tilly Masterson podporzdkowane s w rnym stopniu Goldfingero-wi, Pussy Galore pracuje pod jego rozkazami; Domino Vitali podporzdkowana jest woli Blofelda poprzez stosunek fizyczny z postaci zastpcz Emilia Largo; angielskie dziewczta goszczce na Piz Gloria podlegaj hipnotycznej kontroli Blofelda i pilnowane s przez posta zastpcz, tj. Irm Blunt. Natomiast Honeychile utrzymuje z doktorem No jedynie stosunek symboliczny: spaceruje, czysta i nieskalana, po wybrzeu jego przekltej wyspy, chocia na koniec doktor No rzuca jej nagie ciao na poarcie krabom (Honeychile zostaa zdominowana przez Czarny Charakter poprzez zastpczy czyn brutalnego Mandera, ktry j zgwaci i ktremu susznie wymierza kar, umiercajc go przy pomocy skorpiona i antycypujc w ten sposb zemst No, ktry z kolei posuy si krabami). Wreszcie Kissy Suzuki, mieszkajca na wyspie Blofelda, w cieniu jego straszliwego zamku i dowiadczajca wraz z miejscow ludnoci jego symbolicznej wadzy. W p drogi sytuuje si Gala Brand, ktra jest wprawdzie agentk Wywiadu, ale pozostaje sekretark Hugo Dra-xa i wchodzi z nim w relacj zalenoci. W wikszoci wypadkw taka relacja bywa udoskonalana przez tortur, ktrej kobieta poddana zostaje wraz z Bondem. Tu para Mio - mier funkcjonuje rwnie w sensie najbardziej intymnego erotycznego zwizku obojga, scementowanego przez wspln prb. Zdominowana przez Czarny Charakter kobieta u Fleminga zaznaa w przeszoci przemocy, ycie bowiem peni w stosunku do Czarnego Charakteru rol zastpcz. Wsplny schemat jest nastpujcy: 1) Dziewczyna jest pikna i dobra; 2) Staa si oziba i nieszczliwa z powodu cikich dowiadcze we wczesnej modoci; 3) Przyczyniy si one do jej zalenoci od Czarnego Charakteru; 4) Dziki spotkaniu z Bondem stanie si znw pen istot; 5) Bond zostaje jej kochankiem, ale na koniec j traci. Takie curriculum jest wsplne Vesper, Solitaire, Tiffany, Tatianie, Honeychile, Domino, do

pewnego stopnia dotyczy rwnie Gali, jest te rwno podzielone pomidzy trzy postacie zastpcze kobiet Goldfingera (Jill, Tilly i Pussy - dwie pierwsze miay bolesne dowiadczenia w przeszoci, ale tylko trzeci zgwaci wasny wuj. Bond zostaje kochankiem pierwszej i trzeciej, drug zabija Czarny Charakter, pierwsza jest torturowana za pomoc zota, druga i trzecia s lesbijkami, Bond ratuje jedynie trzeci itd.) Sytuacja staje si bardziej niejasna w odniesieniu do grupy dziewczt z Piz Gloria: kada z nich zaznaa bolesnych dowiadcze, ale Bond zostaje kochankiem tylko jednej z nich (rwnoczenie eni si z Tracy, nieszczliw w przeszoci z powodu szeregu drugoplanowych postaci zastpczych, podporzdkowan w dodatku ojcu, Draco, niejednoznacznej postaci zastpczej, zabit w kocu przez Blofelda, ktry ustanawia w ten sposb ostatecznie swoj wadz i zamyka mierci miosn gr czc j z Bondem). Kissy Suzuki unieszczliwiy hollywoodzkie dowiadczenia, ktre nauczyy j ostronoci wzgldem ycia i ludzi. W kadym razie Bond traci wszystkie te kobiety z wasnej czy cudzej woli (Gala, chocia niechtnie, wychodzi za m za innego mczyzn) albo w finale powieci, albo na pocztku kolejnego tomu (jak dzieje si to w przypadku Tiffany Case). Kiedy wic Kobieta zrywa wi z Czarnym Charakterem, aby nawiza z Bondem stosunek ratujcy - ratowana, powraca pod wpyw czynnikw negatywnych. Dugo waczya w niej opozycja Perwersja - Niewinno (czasami zewntrzna, jak w stosunku Rosa Klebb - Tatiana), ktra czyni z niej blisk krewn przeladowanej dziewicy wywodzcej si z Richardsona, czystej pomimo zych dowiadcze. Bdc idealn bohaterk przygody: mio fizyczna-tortury, mogaby rozwiza konflikt midzy ras wybran a nieanglosaskim mieszacem, poniewa, jak zdarza si to wielokrotnie, naley do niszej grupy etnicznej. Jednake skoro stosunek erotyczny koczy si zawsze rzeczywist czy symboliczn mierci, to, chcc nie chcc, Bond powraca stale do swojej anglosaskiej czystoci nieonatego mczyzny. Rasa pozostaje nieskaona. 2. Sytuacja w grze i intryga jako partia szachw Rne pary opozycji (ktrych kilka moliwych wariantw przedstawilimy) jawi si jako elementy ars combinatoria o bardzo prostych zasadach. Jasne jest, e w konflikcie dwch przeciwiestw w ramach kadej pary czytelnik znajdzie rozwizanie alternatywne: nie wie, czy w danym momencie akcji czarny Charakter pobije Bonda, czy te Bond pobije Czarny Charakter itd. Informacja rodzi si z moliwoci wyboru, ale zanim powie si skoczy, algebra musi przestrzega z gry ustalonego kodu: niczym w chiskiej grze, w ktr graj 007 i Tanaka na pocztku You Only; rka pokonuje pi, pi pokonuje dwa palce, dwa palce pokonuj rk. M pokonuje Bonda, Bond pokonuje Czarny Charakter, Czarny Charakter pokonuje Kobiet, chocia najpierw Bond pokonuje Kobiet, Wolny wiat pokonuje Zwizek Radziecki, Anglia pokonuje Kraje Nieczyste Rasowo, mier pokonuje Mio, Umiar pokonuje Natur Wyjtkow itd. Taka interpretacja intrygi jako gry nie jest przypadkowa. W ksikach Fleminga dominuj pewne kluczowe sytuacje, ktre okrelamy jako sytuacj w grze. Mamy do czynienia przede wszystkim z dwiema sytuacjami archetypowymi, takimi jak Podr i Posiek. Podr moe odbywa si Samochodem (pojawia si tu bogata symbolika samochodu, typowa dla naszego wieku), Pocigiem (kolejny archetyp, tym razem dziewitnastowieczny), Samolotem i Statkiem. Widzimy jednake, e na og posiek, pocig samochodem albo szalona jazda pocigiem s zawsze rozegrane jako forma wyzwania, gry. Bond wybiera dania, tak jak si ukada puzzle, przygotowuje si do posiku z tak sam skrupulatnoci, z jak szykuje si do partii bryda (patrz zbieno obu elementw w relacji: rodek - cel w Moonraker) pojmuje on bowiem posiek jako zjawisko natury ludycznej. Podobnie pocig i samochd s elementami gry z wrogiem: zanim podr si skoczy, jeden wyczerpie wszystkie posunicia i daje mata. Zbyteczne jest przypomina, jakie znaczenie maj rzeczywiste gry hazardowe w kadej powieci Fleminga. Bond gra za kady razem z Czarnym Charakterem albo z postaci

zastpcz i zwycia. Drobiazgowo, z jak partie te s opisane, bdzie przedmiotem analizy w rozdziale powiconym technikom literackim; na razie stwierdzimy jedynie, e jeli gry zajmuj w powieciach tyle miejsca, to dzieje si tak dlatego, e stanowi one sformalizowane modele owej sytuacji w grze, ktr jest caa powie. Zwaywszy na zasady kombinacji par przeciwnikw, cykl powicony Bondowi jawi si jako sekwencja posuni zgodnych z kodem, podporzdkowana ustalonemu schematowi. Stay schemat jest nastpujcy: A. M wykonuj e ruch i daje zlecenie Bondowi B. Czarny Charakter wykonuje ruch i pojawia si przed Bondem, ewentualnie jako posta zastpcza C. Bond wykonuje pierwszy ruch i daje pierwszego mata Czarnemu Charakterowi - albo Czarny Charakter daje pierwszego mata Bondowi D. Kobieta wykonuje ruch i pojawia si przed Bondem E. Bond podporzdkowuje sobie Kobiet: zostaje jej kochankiem albo zaczyna j uwodzi F. Czarny Charakter wizi Bonda (z Kobiet albo bez, lub te kade oddzielnie) G. Czarny Charakter torturuje Bonda (czasami rwnie Kobiet) H. Bond pokonuje Czarny Charakter (zabija go albo zabija jego zastpc, albo te jest obecny przy jego zabiciu) I. Bond rekonwalescent przeywa romans z Kobiet, ktr nastpnie utraci. Schemat pozostaje niezmienny w tym sensie, e wszystkie elementy s zawsze obecne w kadej powieci (mona by zaryzykowa twierdzenie, e podstawowa regua gry jest nastpujca: Bond wykonuje ruch i daje mata w omiu posuniciach, ale ze wzgldu na ambiwalencj Mio - mier Czarny Charakter z kolei daje mata w omiu posuniciach). Nie jest powiedziane, e kolejno posuni ma by zawsze taka sama. Drobiazgowa schematyzacja analizowanych tu dziesiciu powieci dowiodaby, e cz z nich skonstruowana jest wedug schematu ABCDEF-GHI (np. Doktor No), czciej jednak mamy do czynienia z rozmaitymi inwersjami i powtrzeniami. Czasami Bond spotyka Czarny Charakter na pocztku powieci i daje mu pierwszego mata, a dopiero potem otrzymuje zadanie do wykonania od M. Jest to przypadek Goldfingera, ktry daoby si uj w schemat BCDEACDFGDHEHI; mona w nim dostrzec pewn powtarzalno posuni, jak np. dwa spotkania i dwie partie rozegrane z Czarnym Charakterem, dwa uwiedzenia i trzy spotkania z kobietami, pierwsza ucieczka Czarnego Charakteru po poniesieniu klski, jego pniejsza mier itd. W Pozdrowieniach z Rosji Czarnych Charakterw jest wicej, rwnie za spraw obecnoci niejednoznacznej postaci zastpczej Ke-rima walczcego z zastpc Czarnego Charakteru Krilenku i podwjnego pojedynku Bonda z Re-dem Grantem i Ros Klebb, ktra zostaje aresztowana, po miertelnym zranieniu Bonda. Ten nader skomplikowany schemat przedstawia si zatem nastpujco: BBBBDA(BBC)EFGHGH(I). Mamy tu do czynienia z prologiem rozgrywajcym si w Rosji i z parad Czarnych Charakterwpostaci zastpczych oraz z pierwsz wersj relacji Tatiana Rosa Klebb. Bond zostaje wysany do Turcji, nastpuje duga przerwa w akcji, w czasie ktrej pojawiaj si postacie zastpcze Kerima i Krilenku, ten ostatni zostaje pokonany. Nastpnie ma miejsce flirt z Tatian, ucieczka pocigiem, tortura znoszona zastpczo przez Kerima,

ktry zostaje zabity, zwycistwo nad Redem Grantem, druga runda z Ros Klebb, ktra zanim przegra, zada miertelny cios Bondowi. Bond w pocigu przebywa miosn rekonwalescencj z Tatian i przewiduje rozstanie. Rwnie podstawowe pojcie tortury ulega zmianom, czasami polega na bezporednim zadawaniu cierpie, czasami na penej okropnoci ucieczce, do ktrej zmuszony jest Bond czy to z racji woli Czarnego Charakteru (Doktor No), czy przypadkiem, eby przed nim si schroni, w kadym razie zawsze w wyniku posuni Czarnego Charakteru (tragiczna w skutkach jazda po niegu, pocig, lawina, ucieczka przez szwajcarskie wsie w W tajnej subie). Obok sekwencji podstawowych posuni mamy do czynienia z licznymi ruchami pobocznymi, ktre wzbogacaj akcj w nieprzewidziane sytuacje, nie zmieniajc przez to zasadniczego schematu. Chcc przedstawi graficznie tak konstrukcj, mona streci w nastpujcy sposb akcj powieci, np. Diamonds Are Forever, umieszczajc z lewej strony sekwencj posuni podstawowych, z prawej za liczne posunicia poboczne: Dugi, intrygujcy prolog wprowadzajcy w przemyt diamentw z Afryki Poudniowej. Ruch (A). M wysya Bonda do Ameryki w charakterze rzekomego przemytnika. Ruch (B). Czarne Charaktery (bracia Spang) pojawiaj si porednio w opowieci o nich przeznaczonej dla Bonda. Ruch (D). Kobieta (Tiffany Case) spotyka si z Bondem w charakterze porednika. Drobiazgowy opis podry samolotem: w tle dwa Czarne Charaktery. Sytuacja w grze, niedostrzegalny pojedynek zwierzyny i myliwego. Ruch (B). Pierwsze pojawienie si w samolocie Czarnego Charakteru-zastpcy, ,Wintera (Grupa krwi F). Ruch (B). Spotkanie z Jackiem Spangiem. Spotkanie z Felixem Leiterem, ktry dostarcza Bondowi informacji na temat Spangw. Ruch (E). Bond zaczyna uwodzi Tiffany. Dugie intermezzo w Saratodze, na wycigach. Pomagajc Leiterowi, Bond dziaa w istocie na szkod Spangw. Ruch (C). Bond daje pierwszego mata Czarnemu Charakterowi. Pojawienie si Czarnych Charakterw-za-stpcw w zakadzie kpieli botnych i ukaranie zdradzieckiego laufra. Symboliczna antycypacja tortury, ktrej poddany zostanie Bond. Cay epizod w Saratodze stanowi drobiazgowy opis sytuacji w grze. Ruch (B). Pojawienie si Seraffima Spanga. Jeszcze jeden dugi i drobiazgowy opis sytuacji w grze. Gra z Tiffany w roli krupiera. Gra przy stole, miosna szermierka z kobiet, porednia gra z Seraffimem. Bond wygrywa pienidze. Ruch (C). Bond daje drugiego mata Czarnemu Charakterowi. Nastpnego wieczoru duga strzelanina midzy samochodami. Sojusz zawarty midzy Bondem a Ernieem Cuero. Ruch (F). Spang wizi Bonda. Dugi opis Spectreville i pocigu-zabawki Spanga.

Ruch (G). Spang kae torturowa Bonda. Przy pomocy Tiffany Bond rozpoczyna niezwyk ucieczk na wzku bagaowym przez pustyni. ciga go loko-motywa-zabawka, ktr prowadzi Seraffimo. Sytuacja w grze. Ruch (H). Bond pokonuje Seraffima, ktry rozbija si wraz z lokomotyw o ska. Ruch (E). Bond zostaje wreszcie kochankiem Tiffany. Ruch (B). Ponowne pojawienie si Czarnego Charakteru-zastpcy, Wintera. Ruch (H). Bond pokonuje ostatecznie Czarne Charaktery-zastpcw. Odpoczynek z przyjacielem Leiterem, odjazd statkiem, duga rekonwalescencja miosna z Tiffany, wymiana zaszyfrowanych telegramw. Sytuacja w grze na statku. miertelny pojedynek rozegrany za pomoc minimalnych ruchw pomidzy dwoma patnymi mordercami a Bondem. Sytuacj w grze symbolizuje zredukowany model aukcji podczas podry statkiem. Dwaj patni mordercy wi Tiffany. Cyrkowa akcja Bonda, eby dotrze do azienki dziewczyny i zabi obu mordercw. Medytacja nad mierci na widok dwch trupw. Powrt do domu. Ruch (I). Bond zdaje sobie spraw, e ma prawo cieszy si zasuonym odpoczynkiem razem z Tiffany. Jednake akcja umiejscowiona zostaje ponownie w Poudniowej Afryce, gdzie Bond niszczy ostatnie ogniwo przestpczej organizacji. Ruch (H). Bond pokonuje po raz trzeci Czarny Charakter w osobie Jacka Spanga. Podobny schemat uoy mona dla kadej z dziesiciu powieci. Dodatkowe pomysy na sytuacje wariantowe s w nich rwnie liczne i tworz muskulatur dla szkieletu narracji; decyduj te niewtpliwie o atrakcyjnoci dziea Fleminga, lecz nie wiadcz - chyba e tylko pozornie - o jego inwencji. Jak przekonamy si wkrtce, atwo jest odszuka dokadne rda literackie owych dodatkowych pomysw, co oznacza, e odwouj si one do sytuacji powieciowych znanych i lubianych przez czytelnika. Prawdziwa akcja pozostaje nie zmieniona i, co ciekawe, suspense wynika z sekwencji zdarze cakowicie przewidywalnych. A zatem akcja kadej powieci Fleminga jest mniej wicej nastpujca: Bond zostaje gdzie wysany, aby udaremni plan rodem z science fiction uoony przez monstrualne indywiduum o niejasnym pochodzeniu, a w kadym razie nie-Anglika. Wykorzystujc sw dziaalno gospodarcz i organizacyjn, indywiduum owo nie tylko zarabia pienidze, ale pracuje dla wrogw Zachodu. Bond stawia czoo potworowi i spotyka kobiet, ktra podporzdkowana jest wadzy Czarnego Charakteru. Uwalnia j od widm przeszoci i nawizuje z ni stosunek erotyczny. Czarny Charakter porywa go i torturuje. Bond pokonuje jednak Czarny Charakter, ktry ginie w straszliwych mkach. Sam za odpoczywa po trudach w ramionach kobiety, chocia wkrtce bdzie musia j utraci. Naleaoby si zastanowi, jak moe funkcjonowa mechanizm narracyjny, ktry powinien dostarcza sensacji i zaskakujcych niespodzianek. W istocie (jak ju mwilimy) dla powieci kryminalnej opartej zarwno na ledztwie, jak i na akcji typowa jest nie tyle rozmaito faktw, ile wykorzystywanie wci tego samego schematu, w ktrym czytelnik moe rozpozna to, co ju zdy pozna i polubi. Pod pozorem mechanizmu wytwarzajcego informacj kryje si mechanizm wytwarzajcy redundancj. Powie udaje, e porusza czytelnika, w gruncie

rzeczy jednak utwierdza go w umysowym lenistwie i dostarcza pretekstu do ucieczki od rzeczywistoci, nie opowiada bowiem o czym nieznanym, ale przeciwnie, o czym, co jest dobrze znane. Jednake, podczas gdy w powieciach poprzedzajcych cykl Bonda niezmienny schemat oparty by na osobowoci policjanta i jego otoczenia, metodach pracy i nawykach, a nieprzewidziane wydarzenia miay miejsce w ramach tego schematu (najbardziej nieprzewidywalna bya posta winnego), to w utworach Fleminga schemat obejmuje te acuch wydarze i cechy postaci drugoplanowych. Przede wszystkim za jeli w powieciach Fleminga jest co, co znamy od samego pocztku, to jest to wanie posta winnego, jego waciwoci, jego plany. Przyjemno czytelnika polega na uczestnictwie w grze, ktrej elementy i zasady - a nawet wynik - zna i moe obserwowa minimalne warianty pozwalajce zwycizcy osign swj cel. Mona by porwna powieci Fleminga do meczu piki nonej, od samego pocztku bowiem znamy boisko, liczb i osobowo zawodnikw, reguy gry, fakt, e wszystko rozegra si tak czy owak na trawie. Jednake nie znamy odpowiedzi na jedno pytanie: kto wygra. Suszniej byoby wic porwna jego ksiki do meczu koszykwki rozgrywanego przez Harlem Globtrotters przeciwko maej prowincjonalnej druynie. Wiadomo cakiem na pewno, kto wygra i zgodnie z jakimi reguami; przyjemno polega bdzie jedynie na obserwowaniu, jakie mistrzowskie chwyty zastosuj Globtrottersi, dziki jakim pomysom potwierdz nasze przewidywania, za spraw jakiej onglerki zakpi sobie z przeciwnika. W powieciach Fleminga mamy do czynienia w modelowy wrcz sposb z ow gr przesdzon, redundantn, typow dla mechanizmw kultury masowej sprzyjajcych ucieczce od rzeczywistoci. Owe doskonale funkcjonujce mechanizmy to struktury narracyjne wykorzystujce banalne treci, pozbawione konkretnych deklaracji ideologicznych. Faktem jest jednak, e takie struktury warunkuj nieuchronnie okrelon opcj ideologiczn, ta za wynika nie tyle z treci strukturalnych, ile ze sposobu narracyjnej struktury owych treci. 3. Ideologia manichejska Powieci Fleminga byy kolejno oskarane o mac-cartyzm, faszyzm, kult wyjtkowej jednostki, kult przemocy, rasizm itd. Po dokonanej przez nas analizie trudno utrzymywa, e Fleming nie by skonny uwaa Brytyjczyka za czowieka wyszego od przedstawicieli ras wschodnich lub rdziemnomorskich czy te twierdzi, e nie by wyznawc zajadego antykomunizmu. Znaczcy wydaje si fakt, e przestaje on utosamia zo z Rosj, gdy tylko sytuacja midzynarodowa pozwala mniej si Rosji obawia, a przynajmniej tak odbiera to wiadomo potoczna. Znaczce jest jednak, e kiedy Fleming przedstawia czarny gang Mister Biga, wypowiada si jednoczenie pozytywnie o nowych pastwach afrykaskich i ich wkadzie do wspczesnej cywilizacji (czarny gangsteryzm mia by dowodem doskonaoci osignitej w kadej dziedzinie przez kolorowych). Rwnie podejrzenie o ydowsk krew, skierowane wobec niektrych postaci, opatrzone jest znakiem zapytania. Zarwno potpiajc, jak i uniewinniajc rasy nisze, Fleming nie wykracza poza agodny szowinizm przecitnego czowieka. Moemy wic przypuszcza, e nasz autor charakteryzuje tak czy inaczej swoje postaci nie na podstawie kryteriw ideologicznych, lecz pod wpywem zasad retoryki. Rozumiemy tu retoryk w pierwotnym sensie, jaki nada jej Arystoteles: jako sztuk przekonywania, ktra musi odwoywa si do endoxa, to jest do tego, co wikszo ludzi myli. Z cynizme m pozbawionego iluzji dentelmena Fleming zamierza skonstruowa mechanizm narracji, ktry zdolny byby funkcjonowa. W tym celu postanawia wykorzysta najpewniejsze i najbardziej rozpowszechnione punkty odniesienia, posuguje si zatem elementami archetypowymi, tymi samymi, ktre sprawdziy si w tradycyjnych bajkach. Przyjrzyjmy si przez chwil parom przeciwstawnych charakterw: M jest Krlem, Bond za Rycerzem majcym do spenienia misj; Bond jest Rycerzem, Czarny Charakter Smokiem; Kobieta i Czarny Charakter s niczym

Pikna i Bestia; Bond, ktry przywraca Kobiecie rado ycia, jest Ksiciem budzcym pocaunkiem pic Krlewn; pomidzy Wolnym wiatem i Zwizkiem Radzieckim, Angli i krajami nieanglosaskimi ustanawia si relacja epicka jak midzy Ras Wybran i Ras Nisz, Biaym i Czarnym, Dobrem i Zem. Fleming jest rasist w tym sensie, w jakim jest nim kady ilustrator, ktry rysujc diaba, rysuje go ze skonymi oczami, albo jak niaka, ktra straszy dziecko Czarnym Ludem. Ciekawe, e Fleming jest antykomunist z rwn obojtnoci, z jak jest antynazist. Nie jest tak, e w jednym wypadku prezentuje si jako reakcjonista, a w drugim jako demokrata. Wybiera po prostu manichejskie widzenie wiata ze wzgldw operatywnych. Fleming poszukuje elementarnych opozycji: aby nada oblicze podstawowym i uniwersalnym siom, ucieka si do zbitek. eby uczyni je bardziej przekonujcymi, odwouje si do powszechnej opinii. W okresie zimnej wojny wystpuje zbitka zego komunisty, tak jak i historyczna ju zbitka bezkarnego zbrodniarza nazistowskiego. Fleming posuguje si jedn i drug z tak sam obojtnoci. Co najwyej, traktuje takie postrzeganie wiata ironicznie, z wyjtkiem przypadkw, kiedy ironia pozostaje cakiem niewidoczna, a za jej objaw moemy uzna jedynie niewiarygodn wprost przesad, z jak portretuje Czarne Charaktery. W Pozdrowieniach z Rosji jego Rosjanie s tak monstrualnie, nieprawdopodobnie li, e nie mona bra ich na serio. Mimo to Fleming pisze krtk przedmow, gdzie wyjania, e wszystkie te okruciestwa, o ktrych zamierza opowiedzie, zdarzyy si naprawd. Wybra on bowiem model bajki, a bajka musi by traktowana jako prawdopodobna, w przeciwnym bowiem razie przemienia si w satyryczny apolog. Mogoby si wrcz wydawa, e autor pisze swoje ksiki po to, aby zostay one odczytane w dwojaki sposb, adresujc je zarwno do tych, ktrzy wezm wszystko za dobr monet, jak i do tych, ktrzy potraktuj rzecz z dystansem. Warunkiem jednak takiej ambiwalencji jest ton autentyczny i wiarygodny, opisywanie okruciestw na powanie. Kto, kto dokonuje takiego wyboru, nie jest ani faszyst, ani rasist: jest po prostu cynikiem, inynierem opowieci przeznaczonej dla mas. Fleming nie jest w kadym razie reakcjonist dlatego, e le realizuje schemat, posugujc si Rosjaninem lub ydem. Jest reakcjonist, poniewa w ogle posuguje si schematami. Schematyzacja - manichejski podzia - jest zawsze dogmatyczna, nietolerancyjna, demokrat jest bowiem ten, kto odrzuca schematy i zwraca uwag na niuanse, rozrnienia, usprawiedliwia sprzecznoci. Powieci Fleminga s reakcyjne, jak reakcyjna jest z samej swej natury bajka z jej pradawnym, dogmatycznym, statycznym konserwatyzmem, typowym rwnie dla mitw proponujcych elementarn mdro, formuowan i przekazywan za pomoc prostej gry kontrastw, nie podlegajcych dyskusji obrazw, ktre uniemoliwiaj racjonalne rozrnienie. Jeli Fleming jest faszyst, to jest nim dlatego, e dla faszyzmu typowa jest niezdolno przejcia od mitologii do rozumu, tendencja do sprawowania wadzy opartej na mitach i fetyszach. Mitologiczne s rwnie nazwiska i imiona bohaterw, ktre za spraw obrazu lub kalamburu ujawniaj charakter postaci i czyni to ju na samym pocztku, bez moliwoci ewolucji ani zmian (nie mona nazywa si Krlewna nieka i nie by bia jak nieg, na twarzy i w duszy). Czarny Charakter yje z hazardu? Bdzie si nazywa Le Chiffre. Suy czerwonym? Bdzie si nazywa Red i Grant, jeli pracuje za pienidze. Koreaczyk wykonujcy zawd patnego mordercy, ale w sposb niekonwencjonalny, bdzie si nazywa Oddjob (dziwaczna praca), czowiek, ktrego obsesj jest zoto, Auric Goldfinger, nie mwic ju o symbolizmie czarnego charakteru, ktry nazywa si No. Nawet twarz Hugo Draxa podzielona na dwie czci odpowiada onomatopeicznej naturze jego nazwiska. Pikna, czysta i wyposaona w

telepatyczne zdolnoci Solitaire przywouje na myl chd diamentu; szykowna i zainteresowana brylantami Tiffany Case kojarzy si z najwikszym sklepem jubilerskim w Nowym Jorku i z beauty case modelek. Naiwno objawia si ju w samym imieniu Honeychile, zmysowy bezwstyd w imieniu Pussy (w argonie aluzja anatomiczna) i Galore (znw termin argonowy na dobrze trafiony). Pionek w tajemniczej grze to oczywicie Domino, czua, orientalna kochanka, kwintesencja Orientu to Kissy Suzuki (czyby bya to przypadkowa aluzja do nazwiska najpopularniejszego propagatora filozofii zen?), nie wspominajc ju o drugoplanowych postaciach kobiecych, takich jak Mary Goodnight czy Miss Trueblood. A jeli nazwisko Bond wybrane zostao, jak twierdzi Fleming, niemal przypadkiem, aby nada postaci pozr cakowitej przecitnoci, to w takim razie zupenie przypadkowe, ale i nader trafne, bd skojarzenia zarwno z eleganck Bond Street, jak i z bonami skarbowymi. Jasne jest wic, dlaczego powieci Fleminga osigny tak wielk popularno: uruchamiaj one sie elementarnych skojarze, odwouj si do pierwotnej i gbokiej dynamiki. Podobaj si zatem wyrafinowanemu czytelnikowi, ktry doznaje estetycznej satysfakcji, odkrywajc w nich prostot dawnej epiki, bezwstydnie i chytrze przeoonej na jzyk naszych czasw. Taki czytelnik dostrzega we Flemingu czowieka wyksztaconego, kogo, kto naley do tego samego krgu, ale jest zrczniejszy i bardziej pozbawiony skrupuw. Fleming mgby zasuy na tak pochwa, gdyby - obok jawnej gry archetypowych opozycji nie posuy si jeszcze jedn gr, bardziej zamaskowan: gr opozycji stylistycznokulturowych. Ze wzgldu na nie czytelnik, ktry w momencie, kiedy odkry mechanizm bajki, uzna z satysfakcj, e jest wsplnikiem autora, przemienia si teraz w jego ofiar. Skonny jest bowiem dostrzega stylistyczn inwencj tam, gdzie - jak zaraz tego dowiedziemy - istnieje tylko zrczny monta znanych ju elementw. 4. Techniki literackie Fleming umie pisa w najbardziej banalnym, ale i uczciwym sensie tego sowa. Ma wyczucie rytmu, prostoty, zmysow wraliwo na sowo. Nie znaczy to, e jest artyst, lecz w jego stylu wida pewn sztuk. Przekad nie oddaje wiernie jego pisarstwa. Pocztek Goldfingera: James Bond siedzia w hali odlotw lotniska w Miami. Wypi ju dwa podwjne burbony i rozmyla teraz nad yciem i mierci, nie odpowiada angielskiemu oryginaowi: James Bond with two double bourbon inside him, sat in the final departure loun of Miami Airport and thought about life and death. Zdanie angielskie wypowiedziane jest jednym tchem, posiada swoj concinnitas. Tak jest, Fleming posuguje si takim wanie standardem. Opowiada historie okrutne i nieprawdopodobne. Ale s rne sposoby ich opowiadania. W One Lonely Night Mickey Spillane tak opisa rze dokonan przez Mikea Hammera: Usyszeli mj krzyk i guchy oskot karabinu maszynowego, usyszeli pociski roztrzaskujce koci, rozrywajce ciaa, i na tym koniec. Upadli na ziemi w momencie, kiedy prbowali rzuci si do ucieczki. Zobaczyem, e gowa generaa dosownie wybucha i zmienia si w deszcz czerwonych usek, ktre spady na zabrudzon podog. Mj przyjaciel z wagonu metra usiowa zatrzyma pociski rkami i znikn w koszmarze niebieskawych dziur. Kiedy w Casino Royale Fleming musi opisa mier Le Chiffrea, ucieka si niewtpliwie do bardziej wyrafinowanej techniki: Rozleg si ostrzejszy trzask, nie goniejszy od dwiku pkajcej baki powietrza wydobywajcego si z tubki pasty do zbw. Nic wicej, i nagle na czole Le Chiffrea otworzyo si trzecie oko na wysokoci pary pozostaych dwojga, dokadnie w miejscu, gdzie zaczyna si jego duy nos. Byo to mae czarne oko bez brwi i rzs. Przez moment troje oczu patrzyo na

pokj, potem twarz Le Chiffrea sflaczaa i dwoje bocznych oczu zwrcio si powoli w kierunku sufitu. Jest tu wicej powcigliwoci, przemilcze w stosunku do prymitywnego opisu Spillanea, ale jest te bardziej barokowe upodobanie do obrazu, do obrazu zreszt wszystko si tu sprowadza, brak jakichkolwiek emocji, komentarza, po prostu sowa dokadnie nazywaj rzeczy. Nie znaczy to, e Fleming rezygnuje z fajerwerkw a la grand guignol, przeciwnie, wykorzystuje je z wielk maestri w swoich powieciach. Kiedy jednak przedstawia na panoramicznym ekranie makabryczne widowisko, wtedy rwnie ujawnia wiksze zdolnoci literackie ni Spillane. Przyjrzyjmy si mieci Mister Biga w Live and Let Die. Bond i Solitaire, przywizani konopnym sznurem do statku bandyty, holowani s po to, aby rozerway ich rafy koralowe w zatoce. Nagle statek, zaminowany przez Bonda kilka godzin wczeniej, wylatuje w powietrze i ofiary, teraz ju uratowane, przygldaj si ndznemu kocowi Mister Biga poeranego przez rekiny: Wida byo wielk, potn gow pokryt strumieniami krwi pyncej z rozlegej rany w czaszce []. Bond mg dostrzec zby odsonite przez cignite przedmiertnym grymasem wargi. Krew przysaniaa oczy, o ktrych Bond wiedzia, e s wyupiaste. Mg wyobrazi sobie to due chore serce bijce z trudem pod szaraw skr []. Mister Big zblia si. Ramiona byy nagie, poniewa eksplozja rozszarpaa ubranie, wok szyi mia jednak nadal zawizany czarny, jedwabny krawat, ktry pyn za nim niczym warkocz Chiczyka. Niewielka fala zmya mu z twarzy troch krwi. Wytrzeszczone oczy wpatryway si w Bonda z byskiem szalestwa. Nie baga o pomoc, patrzy nieruchomo i mia w nich obd. Mister Big zbliy si teraz na odlego okoo dziesiciu metrw i Bond mg utkwi wzrok w jego oczach, kiedy zamkny si one nagle, a szerok twarz wykrzywi grymas blu. Achchch jkn tamten, krzywic si. Ramiona przestay si porusza, gowa zanurzya si pod wod, po czym wyonia si ponownie. Na powierzchni wody pojawia si plama krwi. Wypyny z niej dwa brzowe cienie, dugoci czterech czy piciu metrw, i zanurzyy si z powrotem. Ciao w wodzie przekrcio si na bok. Poowa prawego ramienia mczyzny sterczaa z morza. Brakowao doni, nadgarstka, zegarka. Ale ogromna gowa z rozwartymi szeroko ustami, ktre odsaniay biae zby, jeszcze ya []. Potem gowa ukazaa si ponownie. Usta byy zamknite. te oczy zdaway si patrze jeszcze na Bonda. Pysk rekina znw si pojawi i przybliy do gowy ogromn szczk. Rozleg si straszliwy zgrzyt, kiedy rekin zamyka j ponownie, woda wzburzya si. Potem nastpia cisza. W tej rewii okropnoci dostrzec mona wyranie tradycj dziewitnastowieczn i osiemnastowieczn: kocowa jatka, poprzedzona torturami i wizieniem (bardziej znonymi w towarzystwie dziewicy) przypomina ywo powie gotyck. Przytoczony fragment jest jej prawdziw kwintesencj. Mister Big umiera dostatecznie dugo; nie inaczej wygldaa agonia Mnicha u Lewisa, ktrego bohater kona przez kilka dni na skutek upadku na strome skay. Ale gotycki horror opisany zosta przez Fleminga z realistyczn dokadnoci, poprzez nagromadzenie obrazw, ktre w przewaajcej mierze s obrazami rzeczy. Brak zegarka na nadgarstku pogryzionym przez rekiny nie jest tylko przykadem makabrycznego sarkazmu: wskazuje na denie do uchwycenia tego, co istotne, za pomoc drobnych szczegw, typowe dla literatury rzeczy, dla wspczesnej techniki spojrzenia. Napotykamy tu now opozycj, na ktrej opiera si ju nie struktura intrygi, ale stylu Fleminga: opozycji midzy opowiadaniem o wanych i straszliwych faktach a opowiadaniem o drobnych

szczegach postrzeganych przez niewzruszonego narratora. Zaskakujcy u Fleminga moe wyda si drobiazgowy i pozornie zbdny opis - zajmujcy niekiedy cae strony - przedmiotw, pejzay, gestw niby bez znaczenia. I na odwrt, telegraficzny skrt, w jakim relacjonuje w kilku akapitach najbardziej zaskakujce i nieprawdopodobne wydarzenia. Typowym przykadem mog by dwie strony z Goldfingera powicone przypadkowej refleksji na temat zabitego Meksykanina, pitnacie stron powiconych partii golfa, okoo dwudziestu piciu dugiej jedzie samochodem przez Francj, w porwnaniu z czterema czy picioma stronami, na ktrych znajdujemy opis przybycia do Fort Knox pocigiem majcym udawa pocig-szpital oraz niespodzianki kulminujcej w porace planu Goldfingera i mierci Tilly Masterson. W Thunderball jedn czwart ksiki zajmuj opisy bioterapii, ktrej poddaje si Bond w klinice, chocia majce tam miejsce wypadki nie uzasadniaj koniecznoci zatrzymywania si nad skadem dietetycznych posikw, technik masay czy ani tureck. Najbardziej zaskakujcy jest jednak by moe fragment, w ktrym Domino Vitali, opowiedziawszy Bondowi swe ycie w barze kasyna, potrzebuje piciu stron, aby opisa z dokadnoci godn Robbe-Grilleta paczk papierosw ,,Players. Mamy tu do czynienia z czym wicej ni z trzydziestoma stronami potrzebnymi w utworze Moonraker do opowiedzenia o przy-gotowaniach i rozegraniu partii bryda z Sir Hugo Draxem. W tym ostatnim wypadku pojawio si przynajmniej suspense, niewtpliwie mistrzowskie, nawet jeli czytelnik nie zna zasad gry w bryda. Co si tyczy natomiast paczki papierosw, to odnoszcy si do nich fragment jest zbyt dugi, a poza tym zbdna wydaje si prezentacja marzycielskiej natury Domino, ujawniajca tak szczegowo jej skonno do bezcelowej fenomenologii. Bezcelowej: to nie jest mimo wszystko cise okrelenie. Pozbawiony celu jest fakt, e Diamonds Are Forever - aby wprowadzi nas w przemyt diamentw w Afryce Poudniowej rozpoczynaj si od epifanii skorpiona widzianego, niczym przez szko powikszajce, jako prehistoryczny stwr, bohater opowieci o yciu i mierci przeniesionej w wiat zwierzt, zakconej przez istot ludzk, ktra pojawia si nagle, rozdeptuje skorpiona i daje pocztek akcji, jak gdyby to, co dziao si wczeniej, byo tylko wykonan przez subtelnego grafika czowk filmu nakrconego w innym stylu. Dla owej techniki spojrzenia bez celu jeszcze bardziej reprezentatywny jest pocztek Pozdrowie z Rosji, gdzie mamy ca stron niemal jak z nouveau roman, powicon trupiemu bezruchowi lecego na brzegu basenu mczyzny, ktrego wszystkie pory i woski obserwuje niebieskozielo-na waka. I podczas gdy w scenie tej pojawia si ju przeczucie mierci, nader zrcznie zasugerowane przez autora, mczyzna porusza si i zabija wak. Mczyzna porusza si, poniewa yje i czeka wanie na masa. Fakt, e lec koo basenu, wyglda jak martwy, nie ma adnego znaczenia dla dalszej narracji. Fleming pisze podobne fragmenty z prawdziwym wirtuozowstwem, stosujc pozornie technik spojrzenia i zdradzajc upodobanie do nieistotnych szczegw, ktrych mechanizm narracji nie tylko nie potrzebuje, ale wrcz odrzuca. Kiedy akcja zblia si do zasadniczych momentw (podstawowych ruchw, ktre wymienilimy uprzednio), technika spojrzenia zostaje definitywnie odrzucona: Robbe-Gril-leta zastpuje Souvestre i Allain, wiat przedmiotw ustpuje Fantomasowi. Opisowa refleksja, szczeglnie interesujca, poniewa oddana prostym, sugestywnym jzykiem, odnosi si do Luksusu i Planowania, podczas gdy szybka akcja - do Wyrzecze oraz Improwizacji. A zatem opozycja midzy dwiema technikami (albo technika tej stylistycznej opozycji) nie jest przypadkowa. Gdyby tak byo, technika Fleminga przerywajcego suspense w penym napicia fragmencie, w ktrym procesja nurkw pynie na miertelny pojedynek, po to, aby opisa podmorsk faun i rafy koralowe, przypominaaby naiwn technik Salgariego, ktry potrafi zapomnie o swoim bohaterze potykajcym si w czasie ucieczki o gruby korze sekwoi i zaczyna nam opisywa pochodzenie, wygld oraz miejsca wystpowania sekwoi na kontynencie pnocnoamerykaskim.

W powieciach Fleminga natomiast dygresja, zamiast przypomina le umieszczone haso z La-roussea, peni podwjn funkcj: przede wszystkim nie jest najczciej opisem czego niezwykego - jak u Salgariego czy Vernea - ale opisem tego, co ju znamy. Po drugie, nie ma peni roli encyklopedycznej informacji, lecz literackiej s u g e s t i i, i w ten sposb nobilitowa opowiadan histori. Przeanalizujmy te dwa aspekty, poniewa ujawniaj one sekret stylu Fleminga. Fleming nigdy nie opisuje sekwoi, ktrej czytelnik nie mia okazji zobaczy. Opisuje gr w kanas t, seryjny samochd, tablic przyrzdw pokadowych w samolocie, przedzia w pocigu, jadospis w restauracji, paczk papierosw, ktre mona kupi w kadym kiosku. Fleming powica niewiele miejsca na opis wtargnicia do Fort Knox, poniewa wie, e aden z jego czytelnikw nie bdzie mia nigdy okazji, aby napa na Fort Knox. Rozpisuje si zatem o przyjemnoci dotykania kierownicy albo dwigni zmiany biegw, poniewa s to gesty, ktre kady z nas wykonuje, wykona albo marzy o tym, eby je wykona. Fleming oddaje dokadnie deja vu za pomoc techniki fotograficznej, ktra odwouje si do naszej zdolnoci identyfikacji. Utosamiamy si nie z tym, kto kradnie bomb atomow, ale z tym, kto prowadzi luksusow motorwk, nie z tym, kto niszczy rakiet, ale z tym, kto zjeda po dugim stoku na nartach, nie z tym, kto przemyca diamenty, ale z tym, kto zamawia obiad w paryskiej restauracji. Nasza uwaga skierowana jest na sfer rzeczy moliwych i podanych. W takim wypadku narracja staje si realistyczna, uwaga, wrcz maniakalna, co za do reszty, nalecej do domeny nieprawdopodobiestwa, wystarczy kilka stron i puszczenie oka do czytelnika. Nikt przecie nie musi w to wszystko wierzy. Raz jeszcze przyjemno pynca z lektury jest wynikiem nie tego, co nowe i niewiarygodne, lecz tego, co oczywiste i zwyczajne. Niewtpliwie Fleming posuguje si w opisie oczywistoci strategi sown wysokiej klasy, jednake to, co owa strategia nam proponuje, naley do sfery redundancji, nie za informacji. Jzyk suy tym samym celom co intryga. Najwikszej przyjemnoci dostarcza bowiem nie ekscytacja, lecz odprenie. Mwilimy ju, e drobiazgowy opis nie stanowi nigdy encyklopedycznej informacji, ale jest ewokacj literack. Niewtpliwie, jeli nurek pynie na spotkanie ze mierci, ja za postrzegam nad nim jasne i spokojne morze, a take niewyrane cienie fosforyzujcych ryb, ktre go niemal muskaj, to jawi si on jako cz wiecznej, zachwycajcej przyrody, ambiwalentnej i obojtnej, ktra przywodzi na myl jaki gboki moralny kontrast. Jeliby podkreli jeszcze bardziej apatyczny i peen przepychu charakter natury, to mechanizm gry zaczyna ju dziaa. Jeli nurek zostaje poarty przez rekina, odnotowuj to na og gazety, i na tym koniec. Kiedy jednak kto dodaje do tej mierci trzy strony na temat fenomenologii raf koralowych, czy to znaczy, e mamy do czynienia z Literatur? Do takiej gry, zreszt nie nowej, ucieka si kultura wtrna, utosamiana kolejno z Midcult albo kiczem i znajdujca tu swj nader sugestywny - albo raczej mniej ni zwykle irytujcy - wyraz, a wszystko to za spraw swobody i brawury, z jak autor dokonuje tej operacji. Jednake niektrzy widz we Flemingu nie zrcznego opowia-dacza relaksowych historii, ale twrc oryginalnego stylu. Mechanizmy Midcultu s u Fleminga niekiedy cakiem jawne (chocia przez to nie mniej sugestywne). Bond wchodzi do azienki Tiffany i strzela do dwch patnych mordercw. Zabija ich, pociesza przeraon dziewczyn i szykuje si do wyjcia: Mg wreszcie spa obok Tiffany przytulonej do niego, ju na zawsze. Na zawsze?

Kiedy zmierza powoli w stron drzwi azienki, napotka szklany wzrok lecego na pododze mczyzny. Oczy mczyzny, ktry mia grup krwi F, przemwiy do niego i powiedziay: - Przyjacielu. Nic nie jest na zawsze. Tylko mier trwa wiecznie. Nic nie jest na zawsze oprcz tego, co mi zrobie. Krtkie zdania rozpoczynajce si od nowego wiersza jak w poezji, charakterystyka mczyzny za pomoc leitmotivu z jego grup krwi, biblijna prozopopeja na temat oczu, ktre przemawiaj i mwi; krtka i podniosa medytacja nad w gruncie rzeczy do oczywistym faktem, e kto umar, ten umar raz na zawsze Jednym sowem, cay repertuar kiczowatej uniwersalnoci, ktry Mac Donald dostrzeg ju w ostatnich utworach Hemingwaya. Fleming mgby sobie jednak pozwoli na ewokowanie widma mierci w sposb tak zawodowo literacki, gdyby ta niespodziewana refleksja nad wiecznoci penia jak funkcj w stosunku do rozwoju akcji. Co zrobi teraz James Bond, kiedy poczuje dreszcz nieuchronnoci? Nie zrobi absolutnie nic. Minie trupa i pjdzie do ka z Tiffany. 5. Literatura jako kola Fleming, zamierzajcy by yw ksig sprzecznoci kultury masowej na jej rnych poziomach, tworzy intrygi proste i nasycone przemoc, oparte na opozycjach rodem z bajki, posuguje si technik powieci masowej. Opisuje czsto kobiety i zachody soca, dna morskie i samochody za pomoc techniki wtrnej, ocierajc si czsto o kicz, a czasami nie potrafic go unikn. Stosujc zmienny monta, przeplatajc grand guignol i nouveau roman z tak swobod, e naley go zaliczy jeli nie do twrcw, to w kadym razie do zrcznych rzemielnikw eksperymenta-lizmu. Kiedy czyta si te powieci, nie ograniczajc si do reakcji emocjonalnej ani poszukiwania czystej rozrywki, ktrej proza ta pragnie dostarczy, bardzo trudno jest zrozumie, do jakiego stopnia Fleming imituje literatur, aby zasugerowa, e uprawia prawdziw sztuk, do jakiego za stopnie posuguje si fragmentami cudzych tekstw z cynicznym i kpiarskim upodobaniem do kolau. Fleming jest bardziej wyksztacony, ni to si moe wydawa. Zaczyna np. rozdzia 19 Casino Royale od stwierdzenia: Kiedy ni si nam, e nimy, to znaczy, e przebudzenie jest bliskie. To myl powszechnie znana, ale take zdanie z Nova-lisa. Czytajc o dugim posiedzeniu diabolicznych Rosjan planujcych mier Bonda w pocztkowych rozdziaach Pozdrowie z Rosji (Bond, niczego nie podejrzewajc, wkroczy na scen dopiero w drugiej czci), trudno nie pomyle o swoistym prologu w piekle odwoujcym si do Fausta. Co najwyej mona uzna, e wpywy te, owoc lektur zamonego dentelmena, tkwi niewiadomie w pamici autora. Prawdopodobnie Fleming pozostawa zwizany ze wiatem dziewitnastowiecznym, po ktrym odziedziczy militarystyczn i nacjonalistyczn ideologi, rasistowski kolonializm, wiktoriaski izolacjonizm. Jego zamiowanie do duych hoteli, luksusowych pocigw jest jeszcze cakiem w stylu belle epoque. Sam archetyp pocigu, podry Orient Expressem (gdzie czeka na nas mio i mier), wywodzi si zarwno z wielkiej, jak i trzeciorzdnej literatury romantycznej i postromantycznej, poczwszy od Tostoja poprzez Dekobr a do Cendrarsa. Kobiety Fleminga, jak ju mwilimy, to Klarysy Richardsona, odpowiadajce archetypowi opisanemu przez Fiedler.4 Ale jest jeszcze co wicej: upodobanie do egzotyki, ktre nie jest wspczesne, chocia na wymarzone wyspy dolecie dzi mona odrzutowcem. W You Only Live Twice ogldamy ogrd tortur, ktry zbyt przypomina ogrd Mirbeau i gdzie roliny opisane s z pedantyczn drobiazgowoci sugerujc znajomo Traite des poisons Orfili, poznanego za porednictwem Huysmansa i jego powieci La-bas. Ale You Only Live Twice, ze swoj pochwa egzotyki (trzy czwarte ksiki powicone jest niemal mistycznemu

wprowadzaniu w rzeczywisto Orientu) i cytatami z staroytnych poetw, przypomina take chorobliw ciekawo, z jak Judith Gauthier odkrywaa dla nas Chiny w swojej powieci Le dragon imperial z 1869 roku. Jeli takie porwnanie moe wyda si dziwaczne, to pamitajmy przynajmniej, e Ko-Li-Tsin, rewolucyjny poeta, ucieka z pekiskiego wizienia uczepiony latawca, Bond za ucieka z potwornego zamku Blofelda za pomoc balonu (ktry wylduje na morzu, a cierpicym na amnezj bohaterem zajmie si sodka Kissy Suzuki). To prawda, e Bond ucieka balonem, pamitajc, e w fdmie zrobi to Douglas Fairbanks, jednake Fleming jest niewtpliwie bardziej wyksztacony od stworzonej przez siebie postaci. Nie chodzi o wynajdywanie analogii i doszukiwanie si w mrocznej i dwuznacznej atmosferze Piz Gloria klimatu jakiej czarodziejskiej gry. Sanatoria le w grach, a w grach jest zimno. Nie chodzi o dostrzeganie w Honeychile wyaniajcej si z morskiej piany niczym Afrodyta Anadiomene dziewczyny-ptaka Joycea. Para goych ng oblewanych przez fale jest wszdzie taka sama. Czasami jednak analogie nie dotycz po prostu atmosfery psychologicznej, ale s analogiami strukturalnymi. Jedno z opowiada w For Your Eyes Only, Quantum of Solace, przedstawia Bonda, ktry sucha, jak gubernator Wysp Bahama opowiada, po dugich i zawiych preambuach, w atmosferze niejasnego niepokoju, rozwlek i pozornie bez znaczenia histori pewnej niewiernej kobiety i jej mciwego ma. W historii tej nie leje si krew, nie dzieje si nic wanego, skadaj si na ni jedynie przeycia postaci i fakty z ycia prywatnego, jednake, po jej wysuchaniu, Bond czuje si dziwnie wstrznity i skonny jest postrzega sw wasn, niebezpieczn dziaalno jako nieskoczenie mniej zajmujc ni niektre banalne i nikomu nie znane egzystencje. Struktura tego opowiadania, technika opisu i prezentacja postaci, dysproporcja midzy wstpem a ow niewan histori, a take midzy ni a wraeniem, jakie wywiera ona na bohaterze, dziwnie przypominaj rozwj akcji w wielu opowiadaniach Barbey dAurevillyego. Moglibymy jeszcze przypomnie, e pomys z pokrywaniem ciaa zotem pojawia si u Dymitra Merekowskiego (chocia w tym wypadku winien jest nie Goldfinger, ale Leonardo da Vinci). Moliwe, e lektury Fleminga nie byy tak urozmaicone i wyrafinowane, a w takim razie naleaoby jedynie uzna, e ze wzgldu na swoje wyksztacenie i struktur psychiczn, wice go z ubiegym stuleciem, naladowa on bezwiednie dziewitnastowieczne idee i gusty, wymylajc na nowo stylemy, ktre niegdy sobie przyswoi. Bardziej prawdopodobne jest jednak, e z takim samym cynizmem, z jakim skonstruowa swoje intrygi na podstawie archetypw opozycji, doszed do wniosku, e modelem wyobrani czytelnika XX wieku moe sta si ponownie dziewitnastowieczna powie odcinkowa; e jako przeciwwag poczciwej normalnoci, nie mwi ju Hercule Poirota, ale Sama Spadea czy Michaela Shaynea, naley wskrzesi fantazj i zestaw chwytw Rocambolea i Rouletabillea, Fantomasa i Fu Manchu. Moe posun si jeszcze dalej, dotar do korzeni romantycznej powieci grozy i jej najbardziej perwersyjnych odgazie. Analogia charakterw i sytuacji z jego powieci mogaby uchodzi za rozdzia ksiki Praza Zmysy, mier i diabe. Przede wszystkim trzeba by tam umieci jego czarne charaktery, czerwone byski w ich spojrzeniach i bezkrwiste wargi przywodzce na myl archetyp Szatana z Marina prowadzcy do Miltona i romantycznego pokolenia bohaterw fatalnych: W oczach, siedzibie smutku i mierci/ goreje mtny i szkaratny pomie/ Kose spojrzenia i krzywe renice/ s jak komety, a rzsy - jak lampy./ Z nozdrzy i z bladych warg /rzyga sadz i smrodem;/ penymi gniewu, pychy i rozpaczy/ grzmotami s jego jki, a oddech - piorunem (prze. K. aboklicki). Jednake Fleming dokona niewiadomie dysocjacji i cechami bohatera fatalnego, fascynujcego i okrutnego, zmysowego i pozbawionego litoci, obdarzy zarwno Czarny Charakter, jak i Bonda. W obu postaciach pojawiaj si cechy Schedoniego Ann Radcliffe i Ambroego Lewisa, a take Korsarza i Giaura Byrona. Mio i cierpienie skadaj si na los przeladujcy Bonda, tak jak i Rene Chateaubrianda; wszystko byo w nim tragiczne, nawet szczcie, ale to Czarny

Charakter, podobnie jak Rene, zjawi si na wiecie niczym wielkie nieszczcie i wywiera zgubny wpyw na otaczajcych go ludzi. Czarny Charakter, czcy podo z urokiem oddziaujcym na otoczenie, jest Wampirem, i Blofeld ma istotnie niemal wszystkie cechy Wampira Merimeego (Kt mgby umkn przed czarem jego wzroku? [] Usta ociekaj mu krwi i umiechaj si niczym usta czowieka, ktry pi i ktrego drczy straszliwa mio). Filozofia Blofelda, szczeglnie ta, ktr gosi w ogrodzie tortur, w You Only Live Twice, jest identyczna z filozofi Boskiego Markiza. W kulturze angielskiej pojawia si ona dziki Maturinowi w Melmoth: Mona sta si mionikiem cierpienia. Syszaem 0 ludziach, ktrzy udali si do krajw, gdzie codziennie mona oglda najokropniejsze egzekucje, po to, aby odczu owo podniecenie, ktre budzi zawsze widok cierpie. W opisie przyjemnoci, jak Red Grant czerpie z zabijania, mamy do czynienia z prawdziwym maym traktatem na temat sadyzmu. Jednake zarwno Red Grant, jak 1 Blofeld (przynajmniej w ostatniej powieci, w ktrej zabija ju nie dla zysku, lecz z czystego okruciestwa) przedstawieni s jako przypadki patologiczne. To oczywiste, wiek XX wymaga pewnego dostosowania si, Freud i Krafft-Ebing nie yli przecie na darmo. Nie warto zatrzymywa si nad upodobaniami do tortur, chyba e tylko po to, aby przypomnie te fragmenty Dziennika poufnego Baudelairea, gdzie komentuje on ich erotyczny potencja. Zbdne jest by moe sprowadzanie modelu Goldfingera, Blofelda, Mister Biga i Doktora No do wzorca rozmaitych nadludzi z literatury wybitnej i popularnej. Nie naley jednak zapomina, e rwnie Bond posiada niektre ich cechy i dlatego za syntez opisw wygldu bohatera okrutny umiech, twarz mska i pikna, blizna na policzku, niesforny kosmyk opadajcy na czoo, zamiowanie do luksusu - uzna mona charakterystyk byronicznego bohatera pira Paula Fevala w Les mysteres de Londres: By mczyzn mniej wicej trzydziestoletnim, przynajmniej na oko, wysokiego wzrostu, eleganckim i o arystokratycznym wygldzie []. Jego twarz bya niezwykle pikna: wysokie, szerokie czoo bez zmarszczek z ledwie widoczn, poziom blizn []. Nie wida byo jego oczu, ale pod przymknitymi powiekami odgadn mona byo si ich spojrzenia []. Dziewczta widziay go we nie, z tym jego zamylonym wzrokiem, zmarszczonym czoem, orlim nosem i diabolicznym umiechem, ale mimo to wydawa im si boski []. Zmysowy i spontaniczny, by zdolny zarwno do dobra, jak i za. Szlachetnego charakteru, wielkoduszny z natury, lecz kiedy trzeba, egoista, zimny i wyrachowany, potrafiby sprzeda cay wiat za kwadrans rozkoszy []. Caa Europa podziwiaa jego orientaln rozrzutno; wszyscy wiedzieli, e wydaje cztery miliony na sezon. Podobiestwo jest doprawdy uderzajce, ale nie wymaga filologicznej weryfikacji: prototyp odnale mona na setkach stron literatury oryginalnej i wtrnej. Z caego wreszcie nurtu dekadentyzmu brytyjskiego Fleming mg czerpa kult upadego anioa, torturujcego monstrum, vice anglais. Wilde, atwo dostpny dla dobrze urodzonego dentelmena, gotw by mu jeszcze zaproponowa gow Jana Baptysty na tacy jako model wielkiej, szarej gowy Mister Biga wyaniajcej si z morza. Co si tyczy Solitaire, ktra nie chce odda si Bondowi w pocigu, chocia jednoczenie go prowokuje, to sam Fleming uywa ju w tytule rozdziau okrelenia allumeuse; jej prawzr pojawia si kolejno u DAurevillyego, ucielenia w postaciach ksiniczki dEste Peladana, w Klarze Mirbeau i w Madonnie sleepingw Dekobry. Jednake w odniesieniu do kobiety Fleming nie potrafi zaakceptowa dekadenckiego archetypu piknej bezlitosnej pani, niezbyt pasujcego do wspczesnego ideau kobiety, szuka wic przeciwwagi w modelu przeladowanej dziewicy. Wydaje

si, e rwnie i w tym wypadku stosuje si do ironicznej rady, jakiej udzieli w ubiegym wieku autor feuilleton Louis Reybaud, chocia Fleming jest wystarczajco dowcipny, by sam j wymyli na nowo: Naley wzi mod kobiet, nieszczliw i przeladowan. Doda brutalnego i okrutnego tyrana [] itd., itd. A zate m z jednej strony Fleming dokona z premedytacj dochodowej operacji, z drugiej uleg czarowi nostalgicznej ewokacji przeszoci. Tumaczyoby to zamiowanie do literackiego kolau czciowo ironicznego, a czciowo nasyconego emocjami, sytuujcego si wp drogi midzy gr a pamici. Gr, a jednoczenie wyrazem nostalgii, jest rwnie wiktoriaska ideologia, anachroniczne przywizanie do wyniosej i nieskaonej brytyjs-koci przeciwstawionej rasom nieczystym. Poniewa nie zamierzalimy si tu zaj psychologiczn analiz Fleminga jako czowieka, a jedynie analiz struktur jego tekstw, kontaminacj midzy literack pamici a kronik okruciestw, XX wiekiem a science fiction, podnieceniem, jakie niesie z sob przygoda, a hipnotyczn obserwacj rzeczy wydaje nam si ona zmiennym skadnikiem fascynujcej niekiedy konstrukcji. Konstrukcja ta funkcjonuje czsto dziki owemu nie pozbawionemu hipokryzji bricolage i skrywa sw prawdziw natur ready made po to, aby uchodzi za twrczo literack. Umoliwiajc lektur krytyczn, dzieo Fleminga jawi si jako sprawny mechanizm pozwalajcy czytelnikowi uciec od rzeczywistoci, jako produkt wysokiej klasy rzemiosa narracyjnego. Kiedy za budzi w niektrych czytelnikach dreszcz poetyckiej emocji, staje si po prostu kolejnym wydaniem kiczu. Wyzwalajc wreszcie u wielu elementarne mechanizmy psychologiczne, w ktrych nie ma miejsca na ironiczny dystans, stanowi jedynie nieco bardziej subtelny, lecz nie mniej zmistyfikowany wytwr kultury masowej. Raz jeszcze komunikat staje si jasny dopiero w ramach konkretnej recepcji. Kiedy akt komunikacji wywouje zjawisko natury obyczajowej, wtedy domen ostatecznej weryfikacji nie moe by ksika, lecz czytajce j spoeczestwo.

Spis treci Wstp 5 zy Czarnego Korsarza 13 Agnicja: notatki do teorii rozpoznania 29 Eugeniusz Sue: socjalizm i pocieszenie 39 / Bead Paoli a ideologia powieci popularnej 91 Kariera i upadek nadczowieka 116 Pitigrilli: czowiek, ktry zgorszy moj mam 145 Struktury narracyjne u Fleminga 184