J. Nowak, Aktywność Obywateli Online. Teorie A Praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2011, S. 269

5
Spis treci
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Rozdzia 1
ZAGADNIENIA TEORETYCZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.1. Nowe media jako przedmiot bada naukowych. . . . . . . . . . 13
1.1.1. Nowe media denicje . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.1.2. Wybrane spoeczne i komunikacyjne aspekty nowych mediw . . 22
1.2. Komunikowanie medialne i polityczne na przeomie tysicleci . . . . 30
1.2.1. Systemy komunikowania masowego u progu XXI wieku. . . . . 30
1.2.2. Nowe komunikowanie polityczne . . . . . . . . . . . . . 36
1.3. Aktywno obywateli w spoeczestwie informacyjnym. . . . . . . 48
1.3.1. Aktywno obywateli aspekty teoretyczne . . . . . . . . . 48
1.3.2. Teorie spoeczestwa informacyjnego . . . . . . . . . . . 60
Rozdzia 2
DEBATA PUBLICZNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
2.1. Debata i sfera publiczna perspektywa teoretyczna . . . . . . . . 67
2.1.1. Denicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
2.1.2. Nowe media w teorii sfery publicznej wprowadzenie . . . . . 73
2.2. Charakterystyka nowych mediw jako przestrzeni obywatelskiej debaty 76
2.2.1. Racjonalno. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
2.2.2. Reeksyjno. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
2.2.3. Nastawienie na dialog . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
2.2.4. Szczero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
2.3. Nowe media jako poszerzenie sfery publicznej . . . . . . . . . . 90
2.3.1. Pola poszerzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
2.3.2. Nowy medialny ekosystem . . . . . . . . . . . . . . . 105
2.4. Nowa sfera publiczna: ograniczenia . . . . . . . . . . . . . . 113
2.4.1. Dostp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
6 Spis treci
2.4.2. Brak rwnoci uczestnikw debaty. . . . . . . . . . . . . 119
2.4.3. Komercjalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
2.4.4. Dezinformacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Rozdzia 3
MOBILIZACJA POLITYCZNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
3.1. E-mobilizacja perspektywa teoretyczna . . . . . . . . . . . . 129
3.1.1. Denicje i klasykacje . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
3.1.2. Cechy e-mobilizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
3.2. Podmioty e-mobilizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
3.2.1. Organizacje spoeczne i polityczne. . . . . . . . . . . . . 146
3.2.2. Nowe ruchy spoeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
3.3. Przejawy e-mobilizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
3.3.1. Transnarodowe usieciowienie aktywizmu . . . . . . . . . . 159
3.3.2. Glokalna e-mobilizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
3.3.3. Haktywizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Rozdzia 4
WYBORY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
4.1. Nowe media w demokratycznych wyborach . . . . . . . . . . . 185
4.1.1. Perspektywa e-demokratyczna . . . . . . . . . . . . . . 185
4.1.2. Perspektywa marketingowa . . . . . . . . . . . . . . . 193
4.2. E-kampanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
4.2.1. Rozwj e-kampanii . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
4.2.2. Kampania przeomu amerykaska kampania 2004 roku . . . . 205
4.3. Kampania wyborcza 2008 roku w USA . . . . . . . . . . . . . 214
4.3.1. Pierwsza prawdziwa e-kampania . . . . . . . . . . . . . 214
4.3.2. Zmiany wzorcw komunikacji politycznej w kampanii 2008 roku . 227
Zakoczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Bibliograa prac cytowanych i przywoywanych . . . . . . . . . . 241
Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
7
Wprowadzenie
Zagadnienie wpywu rozwoju iupowszechnienia nowych mediw
1
na przekszta-
cenia sfery aktywnoci obywatelskiej stanowi potne wyzwanie dla wspczesnych
nauk spoecznych ihumanistycznych. To relatywnie nowy temat, zktrym wie
si wiele ciekawych problemw. Zjednej strony, konstatacja orosncym znaczeniu
upowszechnienia nowych mediw dla funkcjonowania wspczesnych spoeczestw
jest truizmem, zktrym si nie dyskutuje. Zdrugiej jednak pytanie, wjaki sposb
dynamika rozwoju nowych mediw wsptworzy algorytmy, wedug ktrych zmie-
niaj si struktury spoeczne wpierwszej dekadzie XXI wieku, pozostaje wduej
mierze otwarte. Nowe media stanowi nie tylko specyfczne narzdzie komunika-
cji, lecz take rodowisko komunikacyjne tworzce nowe przestrzenie aktywnoci
spoecznej, ktra bywa rwnie aktywnoci obywatelsk. Dlatego te namys nad
spoecznymi aspektami nowych mediw mona zawzi do pytania ozakres ikie-
runki oddziaywania technologii informacyjno-komunikacyjnych wanie na sfer
szeroko pojtej aktywnoci obywatelskiej.
Sformuowanie tytuu ksiki Aktywno obywateli online. Teorie apraktyka
wymusza przyjcie kilku zaoe terminologicznych. Wszystkie kluczowe pojcia
wmiar moliwoci precyzyjnie iwyczerpujco opisuj wpierwszym rozdziale,
jednak najwaniejsze kwestie wyjani ju we Wprowadzeniu. Pojcia aktywno
obywateli uywam zamiennie zaktywnoci obywatelsk (chodzi bowiem nie
owszelk aktywno wykazywan przez obywatela, lecz oten jej rodzaj, wktrym
jednostka dziaa wanie wroli obywatela). Pod pojciem tym rozumiem dobrowolny
udzia jednostek igrup wdebacie publicznej oraz prodemokratycznych dziaaniach
politycznych. Ramy znaczeniowe tak rozumianego terminu wyznaczaj teorie de-
mokracji ispoeczestwa obywatelskiego, zktrych wywodz przyjt defnicj.
Jednoczenie aktywno obywateli dziel na: 1) bierny iczynny udzia wdebacie
publicznej; 2) obywatelsk mobilizacj prowadzon przez organizacje spoeczne
ipolityczne oraz ruchy spoeczne; 3) wybory, czyli organizacj kampanii wyborczych
iudzia wnich, oraz obywatelsk partycypacj sensu stricto czyli demokratyczne
gosowania.
1
Szczegowej, defnicyjnej analizy terminu nowe media dokonuj wpierwszym rozdziale ksiki.
We Wprowadzeniu bd uywa go zamiennie zpojciem technologie informacyjno-komunikacyjne
(ICT Information and Communication Technologies).
8 Wprowadzenie
Termin online jest pojciem zatwierdzonym przez Rad Jzyka Polskiego, aozna-
cza dokonywany za porednictwem sieci komputerowej, gwnie Internetu
2

iwtym rozumieniu zosta uyty wtytule ksiki. Dziki tej formule przedstawiany
problem zosta jednoczenie okrelony pod wzgldem czasowym cezur poczt-
kow wyznacza powstanie globalnej sieci komputerowej wpostaci, wktrej funk-
cjonuje do dzisiaj najwaniejszym chronologicznie punktem granicznym jest wic
pocztek lat 90. XX wieku
3
.
Zamieszczenie wtytule ksiki drugiego czonu, teorie apraktyka, jest podyk-
towane zamiarem dokonania analizy na dwch poziomach teoretycznym oraz
empirycznym. Zjednej strony, praca dotyczy aktualnego poziomu refeksji nauko-
wej zzakresu problematyki wzajemnego oddziaywania technologii informacyjno-
-komunikacyjnych iaktywnoci obywatelskiej, atake demokratycznego repertu-
aru dziaa obywatelskich ksztatujcego si wwyniku ich wzajemnych interakcji.
Zdrugiej jako autor chc zaj si fragmentami rzeczywistoci spoecznej wchro-
nologicznym iprzedmiotowym zakresie podyktowanym tematem ksiki.
Gwny celem mojej pracy jest znalezienie odpowiedzi na pytanie: Wjakim
stopniu proces rozwoju iupowszechnienia nowych mediw oddziauje na aktyw-
no obywatelsk? Jednoczenie prbuj odpowiedzie na nastpujce, wynikajce
zpowyszego, pytania:
Jakie s kierunki izakres oddziaywania nowych mediw na poszczeglne
wymiary aktywnoci obywatelskiej (debat publiczn, mobilizacj, wybory)?
Wjakim stopniu jest to zmiana ilociowa, awjakim mona mwi ozmianie
jakociowej (wktrych wymiarach, wjakich kontekstach)?
Jak wyglda teoretyczna eksplanacja sfery aktywnoci obywatelskiej prowa-
dzonej online? Wjakich kontekstach teoretycznych (poszczeglnych dyscypli-
nach izrnicowanych podejciach) ipraktycznych (egzemplifkacjach) owa
eksplanacja jest konstruowana?
Jeli teorie okazuj si diagnozowa przemiany dziaalnoci obywatelskiej pod
wpywem technologii informacyjno-komunikacyjnych, to jak wyglda warto-
ciowanie owego wpywu? Innymi sowy czy wliteraturze przedmiotu nowe
media s traktowane jako funkcjonalne, dysfunkcjonalne czy neutralne wobec
analizowanej sfery rzeczywistoci spoecznej iposzczeglnych jej aspektw?
Czy proces rozwoju iupowszechnienia nowych mediw skutkuje aktywn,
innowacyjn adaptacj nowych cyfrowych narzdzi przez podmioty ak-
tywnoci obywatelskiej? Innymi sowy wjakim stopniu zmienia si reper-
2
Wksice bd stosowa pisowni wyrazu internet ma liter, pozostawiajc jednak wielk
liter wcytatach zawierajcych taki zapis.
3
Nie wnikam wtym miejscu rozwaa wkontrowersje dotyczce rzeczywistej daty powstania
internetu wjego dzisiejszym rozumieniu ju w1991 roku powsta jzyk HTML, wlatach 19911993
powstay kolejne przegldarki www (w1993 roku pierwsza grafczna przegldarka). Tekstowa sie
komputerowa (oparta na protokoach TCP/IP) funkcjonowaa wograniczonym zasigu duo wcze-
niej terminu internet uywano ju wpierwszej poowie lat 80. XX wieku.
9 Wprowadzenie
tuar demokratycznych dziaa obywatelskich wwyniku upowszechnienia si
nowego narzdzia irodowiska komunikacyjnego, ktrymi s nowe media?
Jaka jest efektywno stosowania nowych sposobw prowadzenia dziaalnoci
obywatelskiej?
Jak wygldaj relacje midzy aktywnoci obywatelsk prowadzon ofine
ionline?
Wjakim stopniu proces transformacji wspczesnego medialnego systemu za-
chodzcy pod wpywem rozwoju nowych mediw przekada si na przemiany
sfery aktywnoci obywatelskiej? Tym samym czy mona mwi oprzynaj-
mniej porednim wpywie procesu przemian medialnego systemu na sfer
aktywnoci analizowan wksice?
Tak sformuowane pytania wymagaj przyjcia kilku zaoe ocharakterze te-
oretycznym. Po pierwsze, ju zpowyszego wynika, e spoeczne aspekty nowych
mediw to do trudny przedmiot bada: technologie informacyjno-komunikacyjne
to narzdzia, lecz take rodowisko komunikacji, wramach ktrego powstaje coraz
wicej nowych przestrzeni aktywnoci spoecznej. Ten stan rzeczy wymaga zrni-
cowania podej badawczych, dlatego moje rozwaania cechuje interdyscyplinarno
odwouj si m.in. do dorobku: medioznawczego, socjologicznego, politologicznego,
kulturoznawczego. Wksice wykorzystaem m.in. witryny www, rda wpostaci
przywoywanych materiaw zmediw tradycyjnych, atake liczne opracowania
publikowane drukiem oraz udostpniane wsieci (czasopisma naukowe online, ra-
porty, analizy zamieszczane wblogosferze iinne).
Jednoczenie ksika nie pretenduje do bycia zbiorem wszystkich przejaww ak-
tywnoci obywatelskiej online oraz zwizanych znimi procesw. Ma raczej stanowi
rodzaj przegldowej syntezy, wychwytujcej mam nadziej trendy ikierunki
zmian, ktrym podlega wspczenie sfera obywatelskiej partycypacji wpolityce.
Ograniczona objto publikacji wymusia na mnie dokonywanie syntez iwyborw
dotyczcych przywoywanych egzemplifkacji pewne zagadnienia, procesy oraz
tendencje jedynie zaznaczam, sygnalizujc ich istnienie imajc wiadomo ko-
niecznoci ich dalszej analitycznej eksploracji. Wten sposb zostay potraktowane
wpracy zagadnienia e-governance, elektronicznych gosowa czy odgrnych (rz-
dowych) projektw e-deliberacyjnych, zwizanych ztematem ksiki przynajmniej
czciowo ibdcych jednoczenie moim zdaniem zjawiskami orelatywnie
mniejszym znaczeniu ni inne procesy przeanalizowane uwaniej. E-governance
czy elektroniczne gosowania wci (czy tylko na razie?) zdaj si mniej istotne
zpunktu widzenia caociowego obrazu aktywnoci obywatelskiej online uprogu
drugiej dekady XXI wieku.
Duy dylemat stanowia dla mnie konieczno odpowiedzi na pytanie (rwnie
wymuszone przez ograniczon objto publikacji), wjakim stopniu ksika powin-
na zawiera odniesienia do polskiej rzeczywistoci. Zjednej strony, wykorzystanie
nowych mediw wdziaalnoci obywatelskiej wPolsce jest zjawiskiem woczywisty
sposb wymagajcym naukowej uwagi. Zdrugiej wobec objtociowych ogranicze,
10 Wprowadzenie
podejmujc niektre tematy (jak wykorzystanie nowych mediw przez ruchy spo-
eczne czy organizacja e-kampanii), skupiem si przede wszystkim na procesach
bdcych przykadem wiatowej awangardy wykorzystania cyfrowych technologii
wdziaalnoci obywatelskiej. Ksika, oczywicie, zawiera krajowe kontekstualizacje
globalnych zjawisk, jednak wobec pytania, czy rodek cikoci analizy przenie
na przykady krajowe czy na wtki globalne, zreguy decydowaem si na drugie
rozwizanie, majc na uwadze dotychczasow dynamik procesw wykorzystania
ICT wPolsce (wdraane zkilkuletnim opnieniem rozwizania s zreguy do
podobne do tych, wykorzystywanych wdemokratycznych pastwach owyszym
poziomie upowszechnienia nowych mediw). Krajowe kontekstualizacje wpracy
funkcjonuj wic jako: przykady specyfcznej, lokalnej adaptacji nowych narzdzi
prowadzenia obywatelskiej dziaalnoci, informacje umoliwiajce umiejscowienie
Polski wprzebiegajcych globalnie procesach albo po prostu jako kolejne ciekawe
bo bezporednio dotyczce autora iczytelnikw ksiki egzemplifkacje.
Drugie zteoretycznych zaoe brzmi: upowszechnienie okrelonej technologii nie
implikuje automatycznych zmian wposzczeglnych sferach rzeczywistoci spoecznej.
Technologia stanowi warunek konieczny zaistnienia pewnych spoecznych procesw,
zreguy jest jednak rwnoczenie warunkiem niewystarczajcym, wzrnicowanych
kontekstach (geografcznych, kulturowych, politycznych, prawnych, ekonomicznych)
bowiem kierunek izakres zmiany si rni. Innymi sowy adaptacja spoeczna
okrelonej technologii moe uczyni ow technologi katalizatorem okrelonych
terytorialnie iczasowo zmian stosunkw spoecznych, jednake zawsze bdzie wsp-
determinowana przez wiele innych, zrnicowanych czynnikw.
Trzecie zaoenie dotyczy faktu, i zgodnie zteoriami komunikowania politycz-
nego obywatele stanowi grup podmiotw zdecydowanie sabsz od pozostaych
dwch grup uczestnikw procesu komunikowania politycznego. Zarwno aktorzy
polityczni, jak imedia (czy wrcz przede wszystkim one) maj duo wiksze
moliwoci aktywnego ksztatowania form itreci owego procesu. Rozwj nowych
mediw dokonuje jakociowych przeobrae wspczesnego systemu medialnego,
istotnie oddziaujc na moliwoci komunikacyjne wszystkich uczestnikw procesu
komunikowania politycznego. Ztej perspektywy proces przeksztace sfery aktywno-
ci obywatelskiej pod wpywem nowych mediw jest cile zwizany zprzemianami
systemu medialnego podlegajcemu postpujcej konwergencji mediw
4
.
Wobec tytuu ksiki Aktywno obywateli online. Teorie apraktyka najuy-
teczniejsza okazaa si konstrukcja przedmiotowa wformie czterech rozdziaw.
Pierwszy znich porzdkuje oglne charakterystyki nowych mediw oraz nakrela
wykorzystywane pniej teoretyczn perspektyw komunikowania politycznego
4
Pod pojciem konwergencja mediw rozumiem, za Henrym Jenkinsem, proces technologicz-
nych, przemysowych, kulturowych ispoecznych przemian sposobw cyrkulacji mediw wobrbie
wspczesnej kultury (przepywy treci pomidzy rnymi platformami medialnymi, wsppraca
rnych przemysw medialnych, migracyjne zachowania odbiorcw mediw); szerzej na ten temat
wkolejnych czciach ksiki.
11 Wprowadzenie
oraz defnicj aktywnoci obywatelskiej. Kolejne trzy rozdziay zawieraj szczegowe
analizy poszczeglnych aspektw owej aktywnoci zaporedniczonej przez nowe
media (debata publiczna, mobilizacja, udzia wwyborach).
Pierwszy rozdzia stanowi interdyscyplinarn baz do moich rozwaa zawar-
tych wkolejnych fragmentach ksiki. Pierwsza cz rozdziau, Nowe media jako
przedmiot bada naukowych, ma na celu wmiar moliwoci precyzyjne sfor-
muowanie defnicji nowych mediw, atake wyszczeglnienie ich najwaniejszych
spoecznych ikomunikacyjnych aspektw. Cz druga Komunikowanie medialne
ipolityczne na przeomie tysicleci zawiera syntetyczne diagnozy trendw, ktrym
podlegaj zazbiajce si ze sob systemy medialny ikomunikowania politycznego.
Trzecia cz pierwszego rozdziau jest zatytuowana Aktywno obywateli wspo-
eczestwie informacyjnym iskada si zdwch powizanych ze sob fragmentw.
Wpierwszym znich, odnoszc si do teorii demokracji ispoeczestwa obywatel-
skiego, defniuj kluczowe dla pracy pojcie aktywno obywateli, atake dokonuj
jego przedmiotowego podziau na trzy grupy dziaa stanowice jednoczenie gwny
klucz do konstrukcji ksiki. Wdrugim przytaczam gwne teorie dotyczce sze-
roko pojtego spoeczestwa informacyjnego, atake zwizanego znim pojcia
spoeczestwo medialne, ktre stanowi jedn zwaniejszych czci teoretycznego
zaplecza moich rozwaa.
Drugi rozdzia Debata publiczna zawiera analizy pierwszego wymiaru prze-
ksztace sfery aktywnoci obywatelskiej zachodzcych pod wpywem nowych
mediw, czyli udziau wdebacie publicznej online. Problematyka ta stanowi zbir
zagadnie, wramach ktrego s ze sob cile zwizane pojcia: spoeczestwo
obywatelskie, debata publiczna isfera publiczna analizie ich dynamicznych in-
terakcji (tej ostatniej rwnie wkontekcie myli Jrgena Habermasa) zperspektywy
skutkw rozwoju nowych mediw jest powicona pierwsza cz drugiego rozdziau
ksiki. Jego kolejna cz to Charakterystyka nowych mediw jako przestrzeni oby-
watelskiej debaty. Ostatnie dwa fragmenty drugiego rozdziau przedstawiaj analiz
poszerzenia sfery publicznej pod wpywem nowych mediw oraz ogranicze nowej
sfery publicznej (wynikajcych zbraku zarwno dostpu do nowych technologii, jak
irwnoci uczestnikw debaty), atake problemw komercjalizacji idezinformacji.
Gwnym tematem trzeciego rozdziau, zatytuowanego Mobilizacja polityczna,
jest zagadnienie zmiany wzorcw mobilizacji politycznej nastpujcej wwyniku
procesw towarzyszcych rozpowszechnieniu nowych technologii informacyjno-
-komunikacyjnych. Wrozdziale znajduj si analizy poszczeglnych aspektw oby-
watelskiej mobilizacji online prowadzonej przez organizacje spoeczne ipolityczne
oraz nowe ruchy spoeczne. Celem pierwszej czci rozdziau jest uporzdkowanie
problematyki defnicji poj kluczowych wtej czci ksiki (e-mobilizacja, cy-
beraktywizm) oraz dokonanie klarownego podziau aktywnoci obywatelskiej okre-
lanej mianem e-mobilizacji. Druga cz rozdziau, Podmioty e-mobilizacji, zawiera
refeksj nad moliwymi stopniami ikierunkami instytucjonalnej oraz organizacyjnej
adaptacji podejmowanej przez organizacje spoeczne ipolityczne oraz nowe ruchy
12 Wprowadzenie
spoeczne wwyniku rozwoju iupowszechnienia nowych mediw. Na ostatni cz
trzeciego rozdziau Przejawy e-mobilizacji skadaj si analizy trzech gwnych
zjawisk kluczowych dla e-mobilizacji jako caoci: procesu transnarodowego usie-
ciowienia aktywizmu, e-mobilizacji prowadzonej wwymiarze glokalnym
5
, atake
dziaalnoci okrelanej mianem haktywizmu.
Czwarta, ostatnia cz ksiki Wybory dotyczy wanie szeroko pojtego
wykorzystania nowych mediw wdemokratycznych wyborach. Pierwszy fragment
rozdziau zawiera teoretyczne kontekstualizacje pniejszych analiz, przeprowadzone
zdwch perspektyw: e-demokratycznej (wniej zawieraj si rozwaania dotyczce
instytucji e-votingu) oraz marketingowej. Kolejne fragmenty E-kampanie oraz
Kampania wyborcza 2008 roku wUSA dotycz wykorzystania nowych mediw
wkampaniach wyborczych. Zostay przedstawione chronologicznie zzakcentowa-
niem progresji wwykorzystaniu nowych mediw przez sztaby wyborcze. Wanalizach
skupiam si przede wszystkim na amerykaskim rynku wyborczym, powszechnie
uznanym za awangard wykorzystania nowych mediw jako narzdzi komunikacji
wyborczej, ale odnosz si rwnie do procesw izjawisk wyborczych zachodzcych
winnych systemach politycznych pastw pnej demokracji. Kocowy fragment roz-
dziau stanowi analiz ostatniej, przeomowej amerykaskiej prezydenckiej kampanii
wyborczej, powszechnie uznanej przez badaczy ipublicystycznych obserwatorw za
now jako wdziedzinie wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych
wkampaniach wyborczych.
Spoeczne aspekty rozwoju nowych mediw s bardzo dynamicznym przedmio-
tem bada czasem to, co nastpio dosownie wczoraj, dzi jest ju nieaktualne
(przynajmniej do pewnego stopnia). Pisz te sowa na przeomie kwietnia imaja
2010 roku, majc nadziej, e gwne tezy, spostrzeenia ianalizy zawarte wksice,
ukadajce si wobraz obywatelskiej aktywnoci online pod koniec pierwszej dekady
XXI wieku, zachowaj aktualno moliwie dugo.
5
Upraszczajc, mona przyj, e termin glokalny oznacza podwjny zasig okrelonych dziaa
lokalny ijednoczenie globalny; wicej na ten temat wtrzeciej czci ksiki.
13
ROZDZIA 1
Zagadnienia teoretyczne
1.1. Nowe media jako przedmiot bada naukowych
1.1.1. Nowe media denicje
Analiza aktywnoci obywatelskiej online wymaga moliwie precyzyjnego umiejsco-
wienia nowych mediw na moliwie aktualnej mapie spoeczno-politycznego wyko-
rzystania technologii komunikacyjnych. Konieczne jest zatem jak najdokadniejsze
teoretyczne rozpoznanie terminu nowe media ikategorii znim zwizanych. Nie
jest to proste, defniujc nowe media, napotykamy bowiem na kilka trudnoci. Po
pierwsze, analiz utrudnia skomplikowany, wieloaspektowy charakter przedmiotu
bada. Po drugie, due znaczenie odgrywa, wynikajca zpierwszego czynnika, hete-
rogeniczno naukowej refeksji nad nowymi mediami, ktre s rozpoznawane zwielu
analitycznych perspektyw (m.in.: medioznawstwa, socjologii, psychologii, flozofi,
politologii) rnicych si metod, punktem widzenia, szczegowymi celami bada.
Ta sytuacja sprawia, e synteza refeksji nad nowymi mediami dokonywana przez
wiatow humanistyk ma interdyscyplinarny charakter, ktrego jednym znajbar-
dziej widocznych przejaww jest nieuporzdkowanie pola badawczego iwynikajcy
zniego chaos terminologiczny.
Wydaje si jednak, e dzisiaj uprogu drugiej dekady trzeciego millennium
sytuacja powoli si klaruje. Wikszo terminw utrwala swe znaczenie, ule-
ga doprecyzowaniu, desygnaty niektrych zostaj zawone chociaby pojcie
cyberprzestrze
6
jeszcze niedawno funkcjonujce jako swoiste sowo-wytrych,
metaforyczne okrelenie cyfrowego medium, przez ktre iwramach ktrego odbywa
si dany akt komunikowania. Dzi cyberprzestrze coraz czciej jest przywoywana
wkontekstach dotyczcych cyfrowych symulacji przestrzeni, na przykad rzeczy-
wistoci wirtualnej virtual reality (Lister iwsp., 2009, s.5660)
7
.
6
Cyberprzestrze to termin wywodzcy si zliteratury science-fction, wymylony przez cy-
berpunkowego pisarza Williama Gibsona, pierwszy raz uyty wwydanym w1982 roku opowiadaniu
Wypali Chrom (zamieszczonym pniej wzbiorze Burning Chrome, polskie wydanie: W.Gibson, 1996),
aspopularyzowany przez powie Neuromancer (W.Gibson, 1999).
7
Ten sposb zapisu bibliografcznego iwsppracownicy bd stosowa przy publikacjach
wicej ni trzech autorw.
14 Rozdzia 1
Jednym zkluczowych terminw wksice ijednoczenie punktem odniesienia do
kolejnych rozwaa kategorialnych jest termin nowe media. Pojcie to bywa kry-
tykowane za swj pierwotnie relatywny charakter (odniesienie do mediw starszych,
tradycyjnych chronologicznie wczeniejszych), nieostre granice ipotencjaln
dezaktualizacj wmomencie pojawienia si kolejnych nowych mediw. Termin
nowe media jest ju jednak na tyle mocno utrwalony wteorii, e funkcjonuje jako
kategoria niezalena
8
. Poza tym pojcie to jest bardzo uyteczne ze wzgldu na jego
obszerno, odnosi si bowiem do szerokiego spektrum zachowa komunikacyjnych
(nie tylko komunikacji werbalnej zaporedniczonej komputerowo, lecz take np.
audiowizualnych rejestracji iprzetworze rzeczywistoci przez kamery, dyktafony
czy aparaty cyfrowe). To wanie szerokie ujecie okae si wmojej pracy konieczne.
Nie warto jednak unika relatywnego charakteru analizowanego pojcia, dlatego
zacznijmy od znaczenia terminu media, ktry jest uywany wwielu kontekstach
(jest take rnorodnie rozumiany). Woglnym ujciu media mona rozumie jak
chce Tomasz Goban-Klas jako rodki komunikowania, czyli materialne noniki
znaku(w) (2004, s.47). Precyzyjniej defniuje media Maciej Mrozowski jako: za-
chowania, przedmioty iurzdzenia, ktre mog peni funkcj symboliczn (znako-
w) oraz utrwala iprzenosi wczasie iprzestrzeni wszelkie noniki tej funkcji, tzn.
znaki iich konfguracje: przekazy (Mrozowski dzieli za Johnem Fiskeem media
na rodki prezentacji [wyraania], reprezentacji rejestracji itransmisji) (2001,
s.1718)
9
. Media naley jednak defniowa szerzej, zawierajc wdefnicji, oprcz
aspektu technologicznego, rwnie aspekt spoeczny
10
, wtedy womawianej kategorii
bd zawiera si spoecznie realizowane struktury komunikacji, gdzie struktury
zawieraj zarwno formy technologiczne, jak ipowizane znimi protokoy, akomu-
nikacja jest praktyk kulturow (Jenkins, 2007, s.258)
11
. Ta ostatnia perspektywa
(media jako struktury spoeczno-kulturowe) jest mi szczeglnie bliska postrzega-
nie mediw (tradycyjnych inowych) jedynie zperspektywy technologicznej moe
prowadzi do mylcego redukcjonizmu. Parafrazujc Johna Fiskea(2003, s.16),
mona powiedzie, e komunikacja jest kultur, wramach ktrej funkcjonuj media
wyjtkowo skomplikowane struktury (technologiczne, organizacyjne, ekonomiczne,
kulturowe), nieredukowalne do jednego zpowyszych wymiarw.
Nowe media, oczywicie, zawieraj si wprzytoczonych powyej defnicjach,
bezporednio odnoszc si do mediw starych, tradycyjnych (jednak wsposb
8
Zreguy jednak jest obwarowana szeregiem zastrzee patrz niej.
9
Por. J.Fiske, 2003, s.3435.
10
Media jako instytucje mona zdefniowa, za Peterem Dahlgrenem (2001, s.68), jako spo-
eczne instytucje, dziaajce gwnie jako przedsibiorstwa komercyjne. Jako instytucje dostarczaj
dominujcemu symbolicznemu rodowisku spoecznemu wzorw komunikacyjnych, pokrywajcych
spoeczny teren zoon siatk wzorw. Ich dziaalno regulowana jest przez ich polityczn ekono-
mi, jak rwnie przez spoeczne ikulturowe rodowiska, wktrych dziaaj. Wksice zostanie
wykorzystane rozumienie mediw jako instytucji za kadym razem bdzie opatrzone odpowiednim
komentarzem.
11
Zob. te Jenkins, 2007, s.1920.
15 Zagadnienia teoretyczne
dalece bardziej skomplikowany ni przez prost opozycj) wtym kontekcie ro-
zumianych zreguy jako media masowe (mass media, rodki masowego przekazu).
Media masowe, syntetycznie defniowane przez Denisa McQuaila (2008, s.23) jako
instytucjonalne rodki publicznego komunikowania na odlego, do wielu od-
biorcw, wkrtkim czasie, stanowi kluczowy element procesu komunikowania
masowego
12
, wobec ktrego najistotniejszych cech jest sytuowane komunikowanie
przez media zwane nowymi.
Kategoria nowe media jest, jak wspomniaem wczeniej, kategori relatywnie
szerok ijednoczenie pozbawion jednoznacznych, ostrych granic (wokrelonych
historycznych kontekstach kolejne rodki komunikowania byy okrelane mianem
nowych). Wydaje si jednak najwaciwsz podstaw zawartych wksice roz-
waa przede wszystkim wanie dlatego e jest kategori szerok. Inne terminy
akcentuj jedynie poszczeglne cechy opisywanych rodkw komunikowania, zre-
guy techniczne, jak media cyfrowe czy hipermedia, bd dotycz jednego zich
aspektw technologicznego (internet) czy komunikacyjnego (wsformuowaniu
computer-mediated communication). Do tych kategorii wrc wdalszej czci rozwa-
a, kluczow bowiem rol wpracy bdzie odgrywa kategoria najszersza nowe
media jako termin majcy istotny wydwik kulturowy, co zauwaaj autorzy
monografi Nowe media: wprowadzenie (Lister iwsp., 2009, s.20). Odnosi si on
do wielu aplikacji komunikacyjnych (jak: komputer, internet, aparat cyfrowy, tele-
fon komrkowy iinne), jest rwnie waciwy do analizy obywatelskich zachowa
komunikacyjnych podejmowanych na pograniczu komunikowania publicznego
iprywatnego oraz odnoszcych si nie tylko do ofcjalnych kontekstw polityki, lecz
take czasem wielokrotnie przetwarzanych kodw kultury popularnej.
Opisany powyej charakter kategorii nowe media powoduje defniowanie jej
najczciej przez wyliczenie okrelonego zbioru konstytuujcych j cech. Dla Lva
Manovicha (2006, s.90), jednego znajwaniejszych teoretykw nowych techno-
logii, media staj si nowymi, gdy wszystkie istniejce media zostaj zamienione
wdane numeryczne zrozumiae dla komputera. Wrezultacie grafka, ruchome obrazy,
dwiki, ksztaty, przestrzenie iteksty staj si danymi komputerowymi, na ktrych
mona dokonywa oblicze. Jednoczenie Manovich (2006, s.91118) wylicza
gwne rnice midzy tradycyjnymi inowymi mediami, zaznaczajc, e nie kady
obiekt nowych mediw spenia wszystkie wymienione przez niego warunki (naley
traktowa je jako oglne tendencje wystpujce wkulturze poddanej procesowi
komputeryzacji):
12
Zob. McQuail, 2008, s.6691; Tompson, 2001, s.3137; Baran, Davis, 2007, s.816; Goban-Klas,
2004, s.236273; Mrozowski, 2001, s.4585; Filipiak, 2004, s.3035. Warto zaznaczy, e niektrzy
badacze krytykuj sformuowanie komunikowanie masowe, np. John Tompson (2001, s.3133)
proponuje zamiast niego termin komunikowanie medialne.
16 Rozdzia 1
reprezentacja numeryczna podstawowe pojcie (izasada) nowych mediw
mwice, e wszystkie obiekty nowych mediw s liczbami zapisanymi wpo-
staci cyfrowej; to sprawia, e:
1) obiekt nowych mediw moe by opisany jzykiem formalnym (matema-
tycznym);
2) obiekt nowych mediw moe by poddany obrbce algorytmicznej (media
staj si programowalne);
modularno elementy mediw (obrazy, dwiki, ksztaty iinne) mog
by traktowane jako zbiory niecigych prbek (pikseli, wieloktw, wokseli,
znakw, skryptw) uywanych do tworzenia obiektw wyszego rzdu ijed-
noczenie zachowujcych sw jednostkow tosamo; modularna budowa
obiektw nowych mediw (jak: fotografa cyfrowa, flm zapisany cyfrowo czy
sie www) istotnie uatwia ich swobodn edycj;
automatyzacja wynika zpowyszych, dziki ktrym jest moliwe zautoma-
tyzowanie wielu czynnoci zwizanych ztworzeniem, edycj iudostpnianiem
nowych mediw;
wariacyjno obiekt nowych mediw nie jest ustalony raz na zawsze, ale
istnieje wwielu odmiennych od siebie wersjach, ktrych liczba moe by teo-
retycznie nieskoczona (wedug Manovicha mieci si wnich interaktywno
ostrukturze drzewiastej czyli zarwno interaktywno wyboru zmenu,
jak ihipermedialno nowych mediw);
transkodowanie kulturowe nowe media skadaj si zdwu rnych, po-
zostajcych wstaym wzajemnym oddziaywaniu, warstw komputerowej
ikulturowej (pierwsza dotyczy technicznych interakcji pomidzy poszcze-
glnymi obiektami nowych mediw, druga stanowi cz kultury, wchodzc
wjej ramach wdialog zinnymi obiektami).
Wpodobny sposb onowych mediach pisz autorzy ksiki Nowe media: wprowa-
dzenie, traktujc analizowan kategori jako zbiorczy termin opisujcy wiele zmian
dotyczcych produkcji, dystrybucji iwykorzystania mediw. Zatem oni rwnie
kategoryzuj nowe media wkontekcie cigoci ewolucji mediw wogle, jed-
noczenie podkrelajc niemono jednoznacznego sformuowania precyzyjnej,
zamknitej defnicji. Przytaczaj wiele charakterystyk szczegowych, traktujc je
jako kluczowe terminy wdyskursie nowych mediw (Lister iwsp., 2009, s.2271)
13
:
cyfrowo odpowiada Manovichowskiej kategorii reprezentacji nume-
rycznej, oznacza liczbowe kodowanie danych wramach nowego medium,
umoliwiajce poddanie ich matematycznym procesom (wpraktyce oznacza
m.in.: dematerializacj tekstw medialnych ich separacj od formy fzycz-
nej takiej, jak: wydruk, ksika czy rolka flmu; szybki dostp do dowolnego
13
Barrie Axford (2001, s.1315) dokonuje podobnego wyliczenia, przytaczajc rnice midzy
starymi anowymi mediami: systemowe, technologiczne, estetyczne idotyczce logiki ich funkcjono-
wania.
fragmentu tekstu medialnego; relatywn atwo jego obrbki wporwnaniu
zformami analogowymi)
14
;
interaktywno zawiera si wrosncych moliwociach manipulacji iingerencji
uytkownika wprzekaz zaporedniczony przez nowe medium (wprzeciwiestwie
do komunikowania masowego postrzeganego jako wwikszym stopniu jed-
nokierunkowe Derrick de Kerckhove [2001, s.37] nazywa proces stopniowego
zwikszania si interaktywnoci mediw elektronicznych odzyskiwaniem auto-
nomii); interaktywno skutkuje m.in.: zwikszonymi moliwociami zaanga-
owania uytkownika wteksty medialne, jego wiksz niezalenoci od rde
informacji, zindywidualizowanym sposobem korzystania zmedium irosnc
moliwoci wyboru (rwnie zaporedniczonych kontaktw spoecznych)
15
;
hipertekstualno kategoria cile zwizana zpowysz, oznacza struktur
zbudowan zmniejszych fragmentw poczonych ze sob systemem odno-
nikw (linkw) tworzcych sie, po ktrej wsposb aktywny (samodzielny)
iswobodny (wramach struktury pocze opracowanych przez twrc/twr-
cw owej sieci) moe porusza si uytkownik; zasadnicz cech hipertekstu
jest wic nielinearno skutkujca, po pierwsze, rosncym znaczeniem poszcze-
glnych pojedynczych fragmentw, po drugie zastpieniem lektury nawigacj
(Sitarski, 2002, s.103104)
16
; zpojciem hipertekstu jest zwizana wynikajca
zkumulatywnego paradygmatu nowych mediw kategoria hipermediacji
odnoszca si do zjawiska polegajcego na adaptacji hiptertekstualnej orga-
nizacji treci przez pozostae formy medialne wramach nowych mediw;
dla Jaya Boltera iRicharda Grusina (2001, s.34) wspczesna hipermediacja
oferuje przestrze heterogeniczn, wktrej reprezentacja nie peni ju funkcji
okna na wiat, lecz staje si oknem dla samej siebie araczej szeregiem okien
otwierajcych si na inne reprezentacje lub inne media. Logika hipermediacji
polega na zwielokrotnieniu oznak mediacji iwten sposb zmierza do odtwo-
rzenia bogatego aparatu sensorycznego ludzkiego dowiadczenia
17
;
14
Warto zaznaczy, e Manovich (2006, s.124127) dystansuje si od terminu cyfrowy (twierdzc,
e jest zbyt szeroki), doprecyzowujc: wreprezentacji numerycznej kluczow rol odgrywa posta
liczbowa, skutkujca programowalnoci nowych mediw; Jzef Lubacz iRoman Galar (1999, s.76)
zamiast terminu cyfrowy proponuj symboliczny, ktry byby jednak wtym kontekcie mylcy.
15
Wedug Manovicha (2006, s.128135) kategoria interaktywno jest tautologi (wspczesne
interfejsy komputerowe s zdefnicji interaktywne) ipojciem tak szerokim, e przez to bezuytecz-
nym. Pomimo przynajmniej czciowo susznych zastrzee Manovicha terminy interaktywno
icyfrowo s kategoriami powszechnie dzi uywanymi imaj na tyle du si eksplanacyjn, e
postanowiem nie rezygnowa zich wykorzystania wksice.
16
Interesujce prace zbiorowe na temat hipertekstu: zob. Hypertext/Hypermedia Handbook, 1991.
red. E. Berk, J. Devlin, McGraw-Hill. New York; Hyper/Text/Teory, 1994. red. J. Landow. Johns Hopkins
Press. Baltimore. Strona www Teda Nelsona, twrcy pojcia hipertekstu, jego teoretyka iprojektanta:
http://xanadu.com.au/ted/, obszerna bibliografa prac ohipertekcie: http://www.eastgate.com/Biblio-
graphy.html (dostp 01/05/10).
17
Tumaczenie fragmentu: Marta Lorek, Agata Sadza, Katarzyna Sawicka (autorki przekadu mo-
nografi Nowe media: wprowadzenie). Autorzy Nowe media: wprowadzenie (Lister iwsp., 2009, s.46)
18 Rozdzia 1
usieciowienie dotyczy procesw decentralizacji produkcji, dystrybucji ikon-
sumpcji nowych mediw (wtym ich prosumenckiego charakteru umo-
liwiajcego uytkownikowi relatywnie du swobod produkcji przekazw
medialnych na wasne potrzeby
18
), atake ich postpujcego zindywiduali-
zowania zarwno na poziomie technologicznym (logiki funkcjonowania
poszczeglnych nowych mediw), technologiczno-komunikacyjnym (inter-
fejsy), komunikacyjno-kulturowym (treci przekazw), jak iekonomicznym
(proflowanie nowych mediw jako oferowanych towarw iusug);
wirtualno zoony, wieloznaczny termin przywoywany wzrnicowanych
kontekstach dotyczcych nowych mediw; zreguy uywany jako skadowa
kategorii rzeczywisto wirtualna (virtual reality), uywanej bd do opisu
dowiadczenia sensorycznej immersji (zanurzenia) uytkownika wkompute-
rowo generowanym rodowisku, bd jako metafora wsytuacjach komunikacji
zaporedniczonej przez nowe media.
Powysze charakterystyki nie musz, oczywicie, wcaoci odnosi si do wszyst-
kich nowych mediw lepiej postrzega je jako cz szerszego zbioru cech, ktre
odrniaj nowe media od starych (Lister iwsp., 2009, s.71), obecnych wposzcze-
glnych nowych mediach wrnm stopniu iwzrnicowanych kombinacjach.
Cyfrowo czy, jak chce Lev Manovich, reprezentacja numeryczna stanowi
fundamentaln zasad ich funkcjonowania, wedug ktrej s konstruowane kolejne
zoone iwielopoziomowe charakterystyki nowych mediw. Jako nowe media s
zreguy klasyfkowane: komputer, internet, aparaty, kamery idyktafony cyfrowe,
telefony komrkowe czy cyfrowe flm itelewizja
19
, jednak znaczco rni si one
np. poziomem interaktywnoci. Co wicej, hipermedialna logika skutkuje dyfuzj
poszczeglnych aplikacji medialnych wramach nowych mediw: komrki s dzi
jednoczenie cyfrowymi audiowizualnymi rejestratorami iplatformami do gier
wideo, komputer iinternet umoliwiaj komunikacj quasi-telefoniczn (zarw-
no gosow wczasie rzeczywistym, jak itekstow przez SMS-y wysyane zsieci
wic zgodn znowomedialnym algorytmem), akonsole gier wideo stanowi
narzdzie korzystania zinternetu. Owa zoono nowych mediw na poziomie
technologicznym dodatkowo krzyuje si ze skomplikowanymi wzorcami spoecz-
nymi odnoszcymi si do rozmaitych kontekstw komunikacji zaporedniczonej
zauwaaj, e sformuowanie odtworzenie bogatego aparatu sensorycznego ludzkiego dowiadczenia
mona potraktowa jako nawizanie do McLuhanowskiej koncepcji mediw jako przedue ludzkiego
ciaa zob. McLuhan, 2004.
18
Termin prosument (aktywny konsument klient nowego typu) wymyli Alvin Tofer (2001,
406439). Kultura konwergencji Henryego Jenkinsa jest powicona m.in. twrczej aktywnoci uyt-
kownikw wspczesnych mediw zob. Jenkins, 2007.
19
Najlepiej jednak unika jednoznacznych kategorycznych przyporzdkowa czci mediw, ktre
mona by okreli mianem granicznych (jak cyfrowe flm itelewizja) niektrzy badacze wol termin
stare medium wnowych czasach (Lister iwsp., 2009, s.76). Jednoczenie dla niektrych np. cyfrowy
charakter telewizji zmienia sposb produkcji, organizacji, emisji irecepcji przekazw telewizyjnych
tak dalece, e zdecydowanie mona mwi wprzypadku telewizji omedium nowym.
przez nowe media, co dodatkowo zaburza jednoznaczno analizy ikonkluzywno
systematyzacji
20
.
Jednym zkluczowych aspektw refeksji nad nowymi mediami jest ich teoretyczne
odniesienie do mediw starych (wczeniejszych). Przywoane powyej stwierdze-
nie mwice, e media staj si nowymi, gdy jako noniki informacji nabywaj
cech reprezentacji numerycznej wydaje si niewystarczajce, relacja pomidzy
starymi anowymi mediami jest bowiem wiele bardziej skomplikowana. Ju samo
przyporzdkowanie poszczeglnych rodkw komunikowania do ktrej kategorii
si rzeczy pozycjonowanej dychotomicznie wymaga dodatkowego komenta-
rza. Cyfrowy sposb organizacji zawartoci medium decydujcy ojego nowym
charakterze, oczywicie, nie przesdza oautomatycznym nabyciu przez nie cech
takich, jak interaktywno czy wirtualno wewntrzna zasada funkcjonowania
medium nie determinuje wprost jego interfejsu
21
. Widzowie telewizyjni ikinowi
jako odbiorcy przekazu medialnego nie stan si nagle jego uytkownikami, tylko
dlatego, e flm, ktry ogldaj, zosta zarejestrowany, edytowany iwyemitowany
wtechnologii cyfrowej. Cechy inne ni cyfrowo lub analogowo nonika obiektu
medialnego zdaj si odgrywa wprzypadku tych mediw rol kluczow zpunktu
widzenia charakteru komunikacji zaporedniczonej przez nie (cho charakter ko-
munikacji moe skomplikowa si wsposb istotny, gdy np. kto przeczyta oflmie
na jednym zinternetowych forw powiconych kinu niezalenemu, cignie go
zsieci, obejrzy iprzygotuje plik tekstowy ztumaczeniem listy dialogowej, ktry
zamieci na jednym zportalibaz amatorskich flmowych napisw). Innymi sowy
reprezentacja numeryczna jest warunkiem koniecznym, cho niewystarczajcym,
by mwi ojakociowych zmianach wprocesie komunikowania. Podobnie jest zin-
ternetem, ktry zjednej strony charakteryzuje si wielopaszczyznow interaktyw-
noci iszybko rosncym stopniem hipermedialnoci, co umoliwia zrnicowane
relacje komunikacyjne pomidzy uytkownikami, zdrugiej strony wokrelonych
kontekstach jest wykorzystywany jak medium masowe (wklasycznym rozumieniu
pojcia) zarwno przez komercyjnych nadawcw tworzcych treci zamieszczane
wwitrynach www, jak iprzez jego uytkownikw czsto korzystajcych zowych
witryn wsposb bierny, niewiele rnicy si od odbioru prasy czy telewizji
22
.
Kontekstualizacja nowych mediw wsystemie mediw rozumianych zarwno
szeroko, jak ijako instytucje medialne wymusza dodatkowo konieczno przy-
woania poj remediacja ikonwergencja, dwch kategorii dotyczcych relacji
pomidzy poszczeglnymi rodkami przekazu.
20
Por. Szpunar, 2008, s.3240.
21
Przez interfejs rozumiem symboliczne oprogramowanie, umoliwiajce ludziom korzystanie
znowych mediw idostp do warstw ukrytych kodw sprawiajcych, e oprogramowanie dziaa
prawidowo (Lister iwsp., 2009, s.625).
22
Denis McQuail (2007, s.59) dokonuje interesujcego wyliczenia cech internetu jako medium
masowego, atake przytacza wskazane przez Marka Postera rnice midzy starymi anowymi mediami
(zob. McQuail, 2007, s.151).
20 Rozdzia 1
Koncepcja remediacji stanowi odwoanie do prac Marshalla McLuhana (2004,
s.16), analizujcego wzajemne historyczne (ewolucyjne) oddziaywanie mediw
zawieranie si jednych mediw winnych (jako ich tre), organizowanie logi-
ki funkcjonowania jednego medium na podstawie logiki innych, czenie funkcji
rnych mediw iich krzyowanie, skutkujce powstaniem mediw hybrydowych
(McLuhan, 2004, s.91105). Do tych obserwacji nawizali Jay Bolter iRichard Gru-
sin (2001, s.4484), piszc zperspektywy antropomorfzujcej media oremediacji
jako jednej zkluczowych zasad organizacji ifunkcjonowania mediw, polegajcej
na aktywnym adaptowaniu przez nowe media logiki funkcjonowania mediw star-
szych (przy jednoczesnym wywoywaniu zmian wtych drugich, cigle aktywnie
dostosowujcych si do nowych warunkw).
Zkolei konwergencja mediw jest procesem technologicznych, przemysowych,
kulturowych ispoecznych przemian sposobw cyrkulacji mediw we wspczesnej
kulturze (przepywy treci pomidzy rnymi platformami medialnymi, wsppra-
ca rnych przemysw medialnych, migracyjne zachowania odbiorcw mediw),
ktrej jednym zwymiarw jest coraz cilejsza konwergencja technologiczna powoli
scalajca ze sob, rwnie wsensie ekonomiczno-przemysowym, media nowe ze
starymi (Jenkins, 2007, s.910, 256)
23
.
Obie koncepcje wskazuj, e wzorce komunikacyjne nowych mediw s silnie
sprzone ze wzorcami charakterystycznymi dla mediw wczeniejszych, co dodat-
kowo komplikuje analityczn refeksj zawart wksice
24
. Wanie dlatego wanalizie
aktywnoci obywatelskiej zaporedniczonej przez nowe media jednym zjej istotnych
punktw odniesienia uczyni wspczesny rynek mediw tradycyjnych (instytucji
medialnych), atake polityczne ikulturowe implikacje jego funkcjonowania.
Wtym miejscu musz powici uwag jeszcze dwm terminom. Pierwszy to
Information and Communication Technologies, czyli technologie informacyj-
no-komunikacyjne (czsto uywany wformie akronimu ICT, czasem akronimu
wliczbie mnogiej ICTs)
25
, jest to kategoria przywoywana wliteraturze wkilku zna-
czeniach. Przez jednych jest rozumiana wsko, jako kategoria zbiorcza dla rodkw
przekazu, ktrych wyznacznikami s cyfrowy charakter przetwarzania informacji
ibazowanie na technologii mikroprocesorowej
26
(takie rozumienie terminu czyni
go wzasadzie synonimicznym do kategorii nowe media). Czasem jednak pojcie
ICT jest uywane wkontekcie duo szerszym ni tylko technologie cyfrowe wtedy
23
Warto zaznaczy, e ztechnologicznego punktu widzenia obok zjawiska powstawania mediw
konwergentnych (hybrydowych) jak na przykad iPhone rwnolegle zachodzi zjawisko postpujcej
specjalizacji niektrych nowych mediw, aoba procesy s okrelane czasem jako dywergencja sprztu
przy konwergencji treci (Cheskin Research, 2002, s.89).
24
Nawiasem mwic, proces konwergencji mediw ju za kilka lat doprowadzi do zatarcia si
analitycznej dystynkcji na telewizj iinternet. Wicej na temat wspoddziaywania starych inowych
systemw medialnych zob. rozdzia 2.3.2, zatytuowany Nowy medialny ekosystem.
25
Kazimierz Krzysztofek (2006, s.1941) uywa akronimu polskiego TIK.
26
Tak defnicj ICT przytacza za Anthonym Wilhelmem Leszek Porbski (2004, s.12). Identyczn
optyk przyjmuje m.in. Denis McQuail (2007, s.150), uznajc digitalizacj za podstawowy aspekt ICT .
wterminie zawieraj si wszystkie (rwnie analogowe) technologie zwizane zpro-
cesem przetwarzania idystrybucji informacji (Lister iwsp., 2009, s.634). Wksice
bd uywa terminu technologie informacyjno-komunikacyjne wpierwszym
wszym znaczeniu, aby wykluczy tego typu niejasnoci.
Drugie zpoj wymagajcych dodatkowego komentarza to internet. Najprociej
byoby uzna jego istnienie za oczywiste (internet jaki jest, kady widzi), ale dla
klarownoci wywodu warto si nad pojciem pochyli, tym bardziej e ono rwnie
jest postrzegane wsposb rnorodny. Formalna defnicja internetu jest prosta to
globalna sie (system informacyjny) czca lokalne sieci rnych systemw, wra-
mach ktrej s przesyane pakiety midzy serwerami wprotokole TCP/IP (Nowak,
Krejz, 2006, s.5), czy jeszcze prociej: zbir sieci czcych komputery iserwery
(Lister iwsp., 2009, s.626)
27
. Wtakim ujciu internet stanowi technologiczn pod-
staw funkcjonowania aplikacji komunikacyjnych (jak poczta elektroniczna, system
www, telnet czy IRC).
Jednoczenie prba wyjcia poza technologiczny aspekt internetu nastrcza trud-
noci irodzi wieloznaczno: teoretyk nowych mediw Lev Manovich (2006, s.101)
korzysta zjednej ze swoich ulubionych metafor, okrelajc internet mianem rozpro-
szonej medialnej bazy danych oogromnych rozmiarach; medioznawca Denis Mc-
Quail (2007, s.150) widzi wtym medium jeden ze zbiorw okrelonych form ludzkiej
aktywnoci. Niektre ze spoecznych defnicji internetu szybko si zestarzay, jak
defnicja Keesa Schalkena (zkoca lat 90. XX wieku) mwica, e internet to zde-
centralizowana struktura, wktrej wadza nad informacj iprocesem komunikacji
jest przeniesiona zinstytucji centralnych na jednostki, gdzie czas iterytorium maj
charakter relatywny igdzie przytaczajca atomizacja podmiotw, celw iinteresw
jest poczona zsiln tendencj wkierunku globalizacji iumasowienia (Porbski,
2004, s.11). Dzi, uprogu drugiej dekady trzeciego tysiclecia, gdy przeniesienie
wadzy nad informacj ikomunikacj na jednostki wydaje si dyskusyjne iwymaga
szerszego komentarza (zob. kolejne czci ksiki), tego typu defnicje ra postula-
tywnoci iwygldaj raczej na projekcje wynikajce zoptymistycznego spojrzenia
charakterystycznego dla refeksji nad nowymi mediami lat 80. iczciowo rwnie
90. ubiegego stulecia.
Wprzypadku internetu jego szeroko pojty aspekt spoeczny (wtym historyczny
28
)
jest nierozerwalnie zczony ztechnologicznym (czy technologiczno-organizacyjnym,
gdy oprcz technologii nowych mediw wemiemy pod uwag rwnie sieciowy
charakter organizacji internetu). Ta podwjna optyka bdzie towarzyszy refeksji za-
wartej wkolejnych czciach ksiki refeksji nad sfer, wktrej dziaanie spoeczne
bywa determinowane przez form organizacyjn imoliwoci techniczne narzdzi,
27
Por. Gogoek, 2005, s.1516.
28
Manuel Castells (2007, s.58) pisze: Powstanie irozwj Internetu [] byy wynikiem unikalnego
wymieszania strategii militarnej, wspdziaania zaawansowanej nauki, technicznej przedsibiorczoci
ikontrkulturowej innowacyjnoci. Ciekawie ohistorii internetu zob. Castells, 2007, s.5865; wicej
ojego kontrkulturowych korzeniach zob. Streeter, 1999.
22 Rozdzia 1
ate zkolei s aktywnie ina bieco dostosowywane do okrelonych kontekstw
spoecznych sytuujcych si na pograniczu sfer publicznej iprywatnej, aktywnoci
profesjonalnej iamatorskiej, spontanicznej isterowanej.
1.1.2. Wybrane spoeczne i komunikacyjne aspekty nowych mediw
Szczegowe omwienie zagadnienia spoecznych aspektw upowszechnienia nowych
mediw wymagaoby zpewnoci tekstu oobjtoci kilkakrotnie wikszej ni ma
ta ksika. Konieczne jest jednak przytoczenie najwaniejszych kwestii zwizanych
zproblematyk (wsp)oddziaywania czowieka inowych technologii. Wzorce
spoeczne wpisane wkorzystanie znowych mediw przynajmniej do pewnego
stopnia oddziauj na dziaalno polityczn prowadzon przez technologie cyfrowe,
wpywajc na dobr podmiotw, tematw iform owej aktywnoci. Po odrzuceniu
prostego, technologicznego determinizmu kluczem staje si analiza wzajemnych
interakcji midzy (nowymi) mediami aczowiekiem, przy uwzgldnieniu wielu kon-
tekstw: kulturowego, socjoekonomicznego czy politycznego (czasem kluczowych
dla wystpienia okrelonych korelacji). Nowe media dostarczaj nowych wzorcw
komunikacyjnych, ktre zkolei, poddane aktywnej adaptacji (wewntrznej przez
czowieka izewntrznej przez rodowisko: medialne, polityczne, kulturowe),
mog przekada si na okrelone przemiany struktur spoecznych wokrelonych
skalach. To proces permanentny izoony, poniewa technologia jak zauwaa
Manuel Castells (2007, s.46) jest zawaszczana iredefniowana przez swych
uytkownikw. Nowe technologie informacyjne nie s po prostu narzdziami do
zastosowania, ale procesami, ktre mona rozwija. Uytkownicy itwrcy mog
sta si tym samym.
Uytkowniktwrca
29
dziki nowym mediom przede wszystkim moe zawsze do
swobodnie tworzy wasne rodowisko komunikacyjne. Nowe media umoliwiaj
nowe komunikacyjne wzorce, ktre zjednej strony, dla wielu stanowi istotn zmian
jakociow sfery spoecznej objtej oddziaywaniem nowych mediw. Robert Put-
nam twierdzi (2008, s.282306), e zmiany wstrukturze ifunkcjonowaniu technik
telekomunikacyjnych (jak telefon czy wanie internet) mog stanowi jedn znaj-
waniejszych determinant przemian amerykaskiej struktury spoecznej; czasem po-
wstanie irozwj nowych mediw jest oceniane jako rewolucja porwnywalna wrcz
do wynalezienia druku (Casaregola, Cropf, 1999; Kultura 2.0? [sonda], 2008, s.8).
Zdrugiej strony, formuowanie dzi ocen dotyczcych wpywu nowych mediw na
sfer spoeczn musi by ryzykowne idlatego rzadko wychodzi poza bezpieczn sfer
29
Echo Toferowskiej koncepcji prosumenta powrci jeszcze wksice, jako jedna zistotnych
waciwoci interakcji spoecznych zaporedniczonych przez nowe media wsieci zacieraj si role
midzy nadawc iodbiorc, pojawia si sendceiving (sending and receiving) zob. Krzysztofek, 2007,
s.20.
kolejnych hipotez. Robert Putnam (2008, s.283284) podkrela, e 50 lat bdnych
predykcji dotyczcych kierunkw rozwoju spoecznego wykorzystania telefonw
wiadczy, e konstruowanie waciwych diagnoz moe by niezwykle trudne.
Problematyka spoecznego oddziaywania nowych mediw dotyczy, po pierwsze,
kwestii ich waciwoci wprocesie komunikacji. Jednak komunikacja zapored-
niczona poprzez nowe media jest pojciem na tyle szerokim iwieloznacznym, e
wzasadzie bezuytecznym hybrydowy charakter cyfrowych technologii komuni-
kacyjnych skutkuje caym spektrum dostpnych, permanentnie redefniowanych
iadaptowanych do nowych warunkw modeli komunikacyjnych. Jeli spojrzymy
na nowe media szeroko, uwzgldniajc rwnie cyfrowe kino czy telewizj, niea-
two bdzie ouyteczne ispjne generalizacje. Wniniejszej ksice problematyka
oglnych komunikacyjnych waciwoci nowych mediw zostanie jednak zawona
do obszaru komunikacji zaporedniczonej przez komputer [CMC computer-
-mediated communication], ktra zdaje si perspektyw wystarczajc przy analizie
aktywnoci obywatelskiej prowadzonej przez nowe media.
CMC (ijej wariacje jak dostp do www czy poczty elektronicznej przez np. te-
lefony komrkowe) zawiera wsobie wiele wzorcw komunikacji zaporedniczonej.
Wykorzystujc kategorie Johna Tompsona
30
, mona powiedzie, e CMC tworzy
zarwno dialogiczn interakcj poredni (medialn) odbywajc si pomidzy
okrelonymi osobami wkontekstach przestrzennie i/lub czasowo od siebie odlegych,
jak iporedni (medialn) quasi-interakcj, symulujc kontekst wspobecnoci
imajc charakter monologiczny obie s kierowane do caego grona potencjalnych
adresatw. CMC zawiera oba te wzorce, co wicej wobu przypadkach nierzadko
dy do zatarcia wiadomoci zaporedniczenia przez wsparcie bezporednioci
procesem fkcjonalizacji interfejsu. Monitor ma by maksymalnie przezroczysty,
szumy generowane wwyniku wykorzystania skomplikowanych technologii (wyni-
kajce np. zrelatywnie duego skomplikowania interfejsw poszczeglnych aplikacji
komunikacyjnych czy opnie wprzesyle obrazu lub dwiku) redukowane, abrak
kanaw komunikacyjnych (niektre bd wszystkie kanay niewerbalne) uzupe-
niany przez rnego rodzaju protezy zwikszajce redundancj komputerowo zapo-
redniczonych komunikatw (wzalenoci od rodzaju aplikacji
31
te protezy to m.in.:
emotikony, dwu- itrjwymiarowe awatary, liczne wyraenia dwikonaladowcze).
Podstawowe charakterystyki komunikacji zaporedniczonej przez komputer,
ktre posiadaj fundamentalne znaczenie, wynikaj bezporednio zopisanych
30
John Tompson (2001, s.9094) wyrnia trzy podstawowe typy interakcji: bezporedni, po-
redni iporedni quasi-interakcj.
31
Na temat specyfki komunikacji prowadzonej wramach okrelonych aplikacji przynalenych
do CMC (jak: e-mail, komunikatory, czaty, IRC, fora, grupy dyskusyjne iinne) zob. Gogoek, 2005,
s.83107; Podgrski, 2006; Juza, 2006. Niektre normy ycia spoecznego wsieci (jak tzw. netykie-
ta) pomimo umasowienia CMC nosz wsobie lady (wokrelonych kontekstach jak niektre
tematyczne fora, IRC czy Usenet) struktur komunikacyjno-spoecznych, wywodzcych si zwczesnego
okresu istnienia internetu zob. Juza, 2006, s.47; Wallace, 2004, s.8991.
24 Rozdzia 1
wpoprzednim podrozdziale charakterystyk nowych mediw. Do cech CMC zalicza si
zatem: interaktywno komunikacji, jej daleko idc indywidualizacj, wieloaspektow
dekoncentracj, elastyczno, wszechobecno, nieformalno isamosterowno (self
-directedness), zgodnie zktr wielu wnosi wkad dla wielu, przy zachowaniu indywi-
dualnego charakteru kadego zuczestnikw komunikacji (Castells, 2007, s.361362).
Nie bez znaczenia jest hipermedialny charakter komunikatw przesyanych wramach
CMC, szczeglnie istotny, gdy przyjmiemy perspektyw kulturocentryczn. Wedug
Manuela Castellsa (2007, s.336) potencjalna integracja tekstu, obrazw idwikw
wwybranym czasie (rzeczywistym lub opnionym) oraz wwarunkach otwartego
dostpu zasadniczo zmienia charakter komunikacji, ktra ostatecznie nadaje ksztat
kulturze. Wtym kontekcie trafna wydaje si konstatacja Neila Postmana (2002, s.35),
e postrzegamy rzeczywisto przez nasze jzyki anasze jzyki s naszymi mediami.
Nasze media s naszymi metaforami. Nasze metafory tworz tre kultury.
Niezwykle istotne znaczenie ma rwnie, szczeglnie dla temat ksiki, uwolnienie
uczestnikw CMC od ogranicze miejsca iczasu. Pierwszy aspekt, ktry rozwin
poniej, umoliwia relatywnie atwy kontakt zosobami opodobnych zainteresowa-
niach, pogldach iprzekonaniach. Drugi przesuwajc odbir przekazu medialnego
wczasie (odbiorca komunikatu zawartego wmailu czy na stronie www decyduje
oczasie i coraz czciej okolicznociach jego odbioru), pozwala na komunikacj
ocharakterze asynchronicznym oraz znacznie zwiksza kontrol jednostki nad tym
procesem (Baran, Davis, 2007, s.309; Putnam, 2008, s.295).
Dowiadczenie CMC jest postrzegane zpunktu widzenia cech komunikacji
zaporedniczonej przez media masowe jako aktywizujce jednostk. Niespotykana
wczeniej atwo iniskie koszty produkcji, modyfkacji idystrybucji komunikatw
(hiper)medialnych, poczone zrelatywnie du swobod spoeczn uczestnikw
komunikacji (wyraon przez Henryego Jenkinsa [2007, s.202] hasami: dostpu,
uczestnictwa, zasady wzajemnoci ikomunikacji partnerskiej [peer-to-peer] wmiej-
sce komunikacji jeden do wielu) sprawiaj, e nowe media s traktowane wkate-
goriach jakociowej zmiany procesw komunikacji zaporedniczonej przez media
elektroniczne. Jednoczenie naley podkreli liczne ambiwalencje charakteryzujce
niektre diagnozy oraz kontrowersje izrnicowane oceny poszczeglnych aspektw
CMC. Hipertekstualny charakter dowiadczenia internetu uwalnia uytkownikw
od jednego, zgry narzuconego toku narracji iaktywizuje ich przez konieczno
dokonywania cigych wyborw imoliwo konstruowania osobistych, zindywidu-
alizowanych narracji. Edwin Bendyk pisze: Siadajcy do komputera internauta to
nomada, Tezeusz zapuszczajcy si za kadym razem wnowy labirynt, konstruujcy
wasn unikatow ciek (Juza, 2007, s.272)
32
.
32
Joseph Tabbi (1996, s.239) charakter organizacji nowych mediw nazywa wtym kontekcie
antyhierarchicznym. Oczywicie konstruowanie przez czytelnika wasnych narracji jest moliwe rw-
nie podczas obcowania ztekstami drukowanymi, jednak ten rodzaj lektury przekazw drukowanych
jest opcj, natomiast wprzypadku hipertekstu staje si koniecznoci.
Jednoczenie jednak komercjalizacja internetu sprawia, e nabiera on cech medium
masowego niektrzy nadawcy przekazw internetowych, np. komercyjne portale,
funkcjonuj jako instytucje nadawcze majce wiele cech tradycyjnie pojmowanych
nadawcw masowych, oferujcych znormalizowany produkt masowym odbiorcom,
ktrzy co prawda maj moliwo indywidualnego uywania produktu, ale tylko
wtakim zakresie, na jaki pozwala masowy nadawca (Juza, 2006, s.5758). Co wicej,
wikszo internautw nie prezentuje postawy twrczej ani aktywnej jeli wemiemy
pod uwag cao wspczesnego ludzkiego dowiadczenia internetu, to uywajc
metafory zlat 90. surfowanie po stronach www rzadko kojarzy si zwprawn
iprzemylan nawigacj. Zreguy jest to dziaanie bierne, jaowe ikompulsywne,
jak podczas skakania po telewizyjnych kanaach (Schuler, 2004, s.72)
33
, wdodatku
nierzadko manipulowane przez koncerny medialne, zprzyczyn fnansowych zaintere-
sowane okrelonymi kierunkami ruchu wsieci. Mona wic jak zauwaa Marta Juza
(2006, s.58) skomercjalizowanemu internetowi zarzuci to, co mediom masowym
imasowej kulturze zarzucali przedstawiciele szkoy frankfurckiej: Propagowanie
bezmylnoci, obnianie poziomu przekazw, swoiste rwnanie wd, elimino-
wanie bardziej wartociowych przekazw, ukierunkowanie na tandetn rozrywk.
Podobnych trudnoci dostarcza dokonanie jednoznacznej oceny przemian in-
ternetu (istotnie wpywajcych na charakter CMC) zachodzcych po roku 2000
(szczeglnie wdrugiej poowie pierwszej dekady XXI wieku), okrelanych czasem
mianem Web 2.0. Pojcie to, do niedawna chtnie wykorzystywane przez biznes
jako etykietka podnoszca warto okrelonych internetowych inwestycji, nie ma
jednej, oglnie przyjtej defnicji termin zawiera wsobie zbir cech, ktrych wspl-
nym mianownikiem jest zjawisko zacierania si jednoznacznego podziau na twrcw
iodbiorcw witryn internetowych. Tomasz Bienias syntetycznie wylicza: Web 2.0
[] to internet tworzony przez ludzi, anie organizacje. To eksplozja popularnoci
serwisw, ktre umoliwiaj publikacj rnych treci ina rne sposoby przetwa-
rzaj to, co powstaje dziki dziaalnoci zwykych ludzi, dotychczas znanych jako
konsumenci. Obok treci istotn ich cech s moliwoci komunikacji ibudowania
relacji midzy uytkownikami (Kultura 2.0?, 2008, s.13)
34
. Web 2.0, czy precyzyjniej
zbir witryn okrelanych tym mianem
35
, to jedna znajwaniejszych charakterystyk
33
Naley jednak pamita, e wyraona przez Douglasa Schulera opinia na temat biernego odbioru
komunikatw telewizyjnych bywa wspczenie krytykowana odbir telewizji jest dzi znaczco inny
ni bywa wlatach 50. czy 60. XX wieku, zmieniaj si wic oceny charakteru owego procesu zob.
McQuail, 2008, s.131147, 336388; Baran, Davis, 2007, s.297339.
34
Wicej oWeb 2.0 iprzemianach zachodzcych we wspczesnej kulturze (kierunki przemian
dzisiejszego internetu stanowi jednoczenie jedn zich przyczyn, atake przejaw iskutek) okrelanych
mianem Kultury 2.0 zob. Kultura Popularna 2008, nr 1 (19); Bendyk iwsp., 2007; atake blog:
http://kultura20.blog.polityka.pl
35
Najpopularniejsze serwisy postrzegane jako nalece do nurtu Web 2.0 to m.in. serwisy spo-
ecznociowe (jak MySpace iFacebook), Wikipedia, blogi, serwisy umoliwiajce prezentacj flmw
izdj (YouTube, Flickr) czy serwisy, wktrych internauci umieszczaj linki do innych witryn (Digg)
zob. Nowak, 2009, s.167169.
26 Rozdzia 1
wspczesnego internetu, istotnie oddziaujca na charakter komunikacji wsieci. Nie
ma jednak zgody ani co do stopnia rewolucyjnoci przemian
36
(wjakim stopniu jest
to naturalna ewolucja wynikajca ztrendw, ktrym podlega internet od poczt-
ku swego istnienia; zob. Schauer, 2005), ani co waniejsze co do oceny owych
przeksztace. Dla jednych wspczesny internet stanowi architektur uczestnictwa
(OReilly, 2004), jest prb uspoecznienia sieci iodzyskania wadzy nad wasnymi
symbolami, samodefniowania si isamoportretowania przez upublicznianie dys-
kursw mniejszociowych (Krzysztofek, 2007, s.14). Dla innych jego dominujc
cech jest skutkujcy chaosem egocasting, wktrym wszyscy zajci s narcystyczn
autopublikacj (Keen, 2007).
Co wicej, nacechowanych negatywnie diagnoz dotyczcych charakteru CMC jest
wicej. Abstrahujc od krytyki konkretnych aspektw nowych mediw wkontekcie
ich funkcjonalnoci zpunktu widzenia demokracji iaktywnoci obywatelskiej (tym
bd zajmowa si szczegowo wdalszej czci ksiki), moemy zauway, e
dowiadczenie nowych mediw bywa oceniane jako aspoeczne iinstrumentalne
(Axford, 2001, s.18). Jest ono take krytykowane zpowodu redukcyjnej prostoty
(preferujcej binarn opozycj: taknie) isamotniczego charakteru aktywnoci
internetowej, wymuszajcej skupienie uytkownika na ekranie monitora przy jed-
noczesnym odizolowaniu si od jego fzycznego rodowiska (Barber, 2004, s.39)
37
.
Jednoczenie zaznaczone powyej nowe algorytmy komunikacyjne oddziauj
na przemiany wstrukturach spoecznych uytkownikw nowych mediw, cho
podkrelenia wymaga fakt, e rwnie tutaj nie ma zgody ani co do kierunku(w),
ani skali ich wpywu. Zjednej strony, nowe media s postrzegane jako technologia
sprzyjajca tworzeniu si nowego rodzaju wizi spoecznych (to stanowisko wlitera-
turze przedmiotu jest liczniej reprezentowane); zdrugiej pojawiaj si gosy suge-
rujce zachodzenie zupenie przeciwnych procesw wspoeczestwach, wktrych
nastpuje upowszechnienie nowych technologii komunikacyjnych.
Wkontekcie spoecznego oddziaywania internetu pozytywnie jest postrzegany
rozlegy, horyzontalny charakter CMC, majcy due znaczenie rwnie zpunk-
tu widzenia aktywnoci obywatelskiej (Dahlgren, 2003, s.163; por. Putnam, 2008,
s.290291). Jednoczenie owa wzgldna atwo poziomej komunikacji zaporedni-
czonej przez nowe media (zarwno ocharakterze jeden do jednego, jak ijeden do
wielu) moe przekada si na wiele przemian wizi istruktur spoecznych. Wedug
socjologa internetu Barryego Wellmana charakter CMC zarwno odzwierciedla, jak
istymuluje rozwj sieciowego indywidualizmu (networked individualism). Internet,
ale te telefony komrkowe cz uytkownikw zinnymi konkretnymi osoba-
mi, anie ztelefonami czy skrzynkami pocztowymi usytuowanymi wokrelonych,
staych miejscach. Tego typu personalizacja komunikacji izwikszona dostpno
36
Zob. Kultura 2.0?, 2008, s.714.
37
Podobn diagnoz formuuje Barrie Axford (2001, s.17), wedug ktrego nowe media s wysoce
dialogiczne, ale jednoczenie promuj samotno.
jej uczestnikw zmieniaj charakter wizi spoecznych, wynoszc je poza konkretne
przestrzenie fzyczne, jak pisze Barry Wellman ze wsppracownikami (2003) jed-
nostka staje si portalem.
Proces ten na wyszym poziomie spoecznym skutkuje wyksztacaniem si r-
norodnych wsplnot/spoecznoci (personal communities), zapewniajcych kadej
zjednostek: wsparcie, towarzystwo, informacj, tosamo ipoczucie przynale-
noci
38
. To osoba, nie grupa, staje si podstawow jednostk spoecznej cznoci,
funkcjonujc niczym centrala, przeczajca wizi isieci (Wellman iwsp., 2003).
Ludzie wci pozostaj wzwizkach, ale wmniejszym stopniu s zakorzenieni we
wsplnotach domowych czy zawodowych. Kada osoba wyksztaca osobist sie
relacji spoecznych, cigle przeczajc si pomidzy licznymi subsieciami wten
sposb nowe media uatwiaj ludziom personalizacj ich wsplnot, ato zkolei,
wedug Wellmana ijego wsppracownikw (2003; por. Wellman, 2001), stanowi
kompleksow, fundamentaln zmian wnaturze wsplnotowoci
39
.
Techniczny rozwj sieci komputerowych irozkwit sieci spoecznych s wpozy-
tywny sposb sprzgnite zprocesem rozwoju sieciowego indywidualizmu. Zjednej
strony, elastyczno lunych iprzestrzennie rozproszonych sieci spoecznych kszta-
tuje potrzeb zbiorowej komunikacji idzielenia si informacj, zdrugiej gwatowny
rozwj sieci komunikacji komputerowej podsyca transformacj sposobu funkcjo-
nowania spoecznoci od grup do sieci (Wellman iwsp., 2003).
Wtak sformuowanej diagnozie sie staje si jedn zkluczowych kategorii wana-
lizie wspoddziaywa pomidzy technologi aspoeczestwami zniej korzysta-
jcymi. Kategoria ta jest priorytetowa wkoncepcji spoeczestwa sieci Manuela
Castellsa
40
. Wedug badacza (Castells, 2007, s.467):
Sieci
41
stanowi now morfologi spoeczn naszych spoeczestw, arozprzestrzenia-
nie si logiki usieciowienia wsposb zasadniczy zmienia funkcjonowanie iwyniki
38
Spoecznoci (wsplnoty) online tego typu, skupiajce ludzi wok wsplnych wartoci izaintere-
sowa, okrela si czasem za Howardem Rheingoldem jako spoecznoci wirtualne (zob. Rheingold,
2000 Te Virtual Community: Homesteading on the Electronic Frontier, jest to pionierska pozycja,
pierwszy raz wydana w1993 roku). Wirtualn wsplnot mona zdefniowa jako samodefniujc
si, elektroniczn sie interaktywnej komunikacji, zorganizowan wok podzielanych zainteresowa
lub celw, chocia niekiedy komunikacja staje si celem samym wsobie (Castells, 2007, s.262; por.
Castells, 2003, s.146149; Barney, 2008, s.181192). Przegld wczesnych bada dotyczy wsplnot
wirtualnych zob. Castells, 2007, s.363365; wicej na ten temat (charakterystyka, relacje zwiziami
spoecznymi ofine) zob. Wellman, 2004a; Wellman, 2004b; atake: Etzioni, 2004, s.8589 (autor
obala tezy badaczy twierdzcych, e wirtualne spoecznoci nie speniaj podstawowych, defnicyjnych
kryteriw konstytuujcych spoecznoci).
39
Proces ten, jak zauwaa Derrick de Kerckhove (2001, s.141), przyspiesza spoeczn zmian:
Zwielokrotnienie liczby interakcji zmniejsza lokaln odporno na zmiany.
40
Dla licznych kontynuatorw rozwaa Castellsa jego koncepcja ma stanowi spjn teori; cz
badaczy (zob. Graszewicz, Lewiski, 2010) krytycznie odnosi si wobec nazywania koncepcji autora
spoeczestwa sieci teori.
41
Castells (2007, s.468) defniuje sie jako zbir wzajemnie powizanych wzw. Wze jest
punktem, wktrym krzywa przecina sam siebie (wedug Castellsa wzami s m.in.: rynki giedowe,
28 Rozdzia 1
wprocesach produkcji, dowiadczenia, wadzy ikultury. Mimo e sieciowa forma
organizacji spoecznej istniaa take winnych okresach imiejscach, nowy paradygmat
technologii informacyjnych dostarcza materialnej podstawy do jej szerokiej ekspansji
wcaej strukturze spoecznej. Co wicej, [] sieciowa logika wywouje spoeczne
uwarunkowanie [determination] wyszego rzdu ni to, zjakim mamy do czynienia
wprzypadku specyfcznych interesw spoecznych wyraanych przez sieci: wadza prze-
pyww ma wiksz moc ni przepywy wadzy. Obecno lub nieobecno wsieci idy-
namika kadej sieci wstosunku do innych s kluczowymi rdami dominacji izmiany
wnaszym spoeczestwie: spoeczestwie, ktre moemy zatem nazwa sieciowym
42
,
charakteryzujcym si przewag spoecznej morfologii nad spoecznym dziaaniem
43
.
Mimo tak sformuowanej diagnozy Manuel Castells (2003, s.151) jest przeciw-
ny deterministycznemu stanowisku. To nie skonstruowany zsieci internet tworzy
wzorzec indywidualizmu sieciowego, lecz rozwj internetu dostarcza odpowiedniej
platformy materialnej upowszechniania si tego istniejcego przecie wczeniej
wzorca jako dominujcej formy kontaktw midzyludzkich:
Indywidualizm sieciowy jest wzorcem spoecznym, anie zbiorem indywidualizmw
wyobcowanych spoecznie jednostek. To raczej jednostki buduj dla siebie sieci wIn-
ternecie ipoza nim, kierujc si wsplnot zainteresowa, wartoci, przedsiwzi
ipoczuciem podobiestwa. Ze wzgldu bowiem na elastyczno imoc komunikacyjn
Internetu interakcje spoeczne wsieci odgrywaj rosnc rol worganizacji spoecze-
stwa jako caoci
44
.
Atakie spoeczestwo (od wszelkiego rodzaju maych spoecznoci po nowe ruchy
spoeczne oglobalnym zasigu) organizuje si dziki interakcjom wcoraz wikszym
stopniu zaporedniczonym (wrd ktrych systematycznie ronie udzia nowych
mediw). CMC umoliwia bowiem zawizywanie ipodtrzymywanie szerszych oraz
bardziej efektywnych komunikacyjnie sieci wzmacniajcych spoeczne powizania,
narodowe rady ministrw ieuropejskie komisje, pola koki imaku, tajemne laboratoria, ukryte pasy
ldowisk, uliczne gangi, systemy telewizyjne, studia rozrywkowe, rodowiska tworzce grafk kom-
puterow, przenone urzdzenia wytwarzajce, transmitujce iodbierajce sygnay wglobalnej sieci
nowych mediw). Por. de Kerckhove, 2001, s.67, 7172. Wspczenie materialn infrastruktur formy
organizacyjnej, ktr jest sie, stanowi internet zob. Castells, 2003, s.159.
42
Niektrzy id dalej ni Castells, twierdzc, e sieciowa logika nowych mediw sprzyja patrzeniu
na wiat wkategoriach moliwoci koalicji, przez co ich rozpowszechnienie umoliwi transformacj
ku globalnemu spoeczestwu sieciowemu zob. Escobar, 1999.
43
Interesujce spostrzeenia dotyczce wspczesnych globalnych przemian spoecznych zper-
spektywy koncepcji spoeczestwa sieci zob. Bendyk, 2004, s.89119.
44
Cz badaczy postrzega spoeczne sieci komputerowe wduchu utopijnego komunitaryzmu jak
Michael Strangelove, dla ktrego winternecie nie chodzi otechnologi czy informacj, ale okomuni-
kacj (internet jako spoeczno ludzi nieustannie komunikujcych si zob. Putnam, 2008, s.291);
to podejcie jest obecne wstarszych, bardziej optymistycznych tekstach dotyczcych nowych mediw
(przytoczony przez Putnama cytat pochodzi z1994 roku).
jednoczenie wedug Roberta Putnama (2008, s.291292) przyczyniajc si
do podwyszania spoecznego zasobu zwanego przez autora Samotnej gry wkrgle
kapitaem intelektualnym (poniewa CMC umoliwia wygodne, szybkie idarmowe
dzielenie si informacj).
Abstrahujc od kontrowersji dotyczcych kwestii funkcjonalnoci nowych me-
diw wkontekcie wzrostu kapitau intelektualnego, moemy uzna za fakt to, e
sieci spoeczne wykorzystujce komunikacj zaporedniczon przez komputer cz-
ciej s organizowane wodniesieniu do wsplnoty zainteresowa ni do dzielonej
przestrzeni
45
. Czyni je to czsto bardziej egalitarnymi ni wsplnoty wytwarzane
przez tradycyjnie pojmowane zwizki spoeczne (mog by bardziej heterogeniczne
zpunktu widzenia pci, etnicznoci czy wieku; zob. Putnam, 2008, s.292293). Jed-
noczenie jednak te struktury spoeczne s bardziej homogeniczne pod wzgldem
dzielonych zainteresowa iwartoci, przez co zdaniem Roberta Putnama (2008,
s.302) wprzeciwiestwie do zwizkw ze wiata rzeczywistego odzwyczajaj
ludzi od radzenia sobie ze spoeczn rnorodnoci. Moe to prowadzi do efektu
zwanego przez badacza cyberbakanizacj: Nieoczekiwane kontakty staj si tym
mniej prawdopodobne, im bardziej rozwj komunikacji ogranicza nasze gusta iza-
interesowania wiemy coraz wicej na coraz mniej tematw. Ta tendencja prowadzi
do wzrostu wsko pojmowanej produktywnoci, aogranicza spjno spoeczn.
Gosw wpodobnym tonie jest wicej. Wedug Benjamina Barbera (2004, s.39
45) cyfrowo ju niejako zdefnicji jest dzielca (divisive): faworyzuje bity/frag-
menty (bits); przedkada czci nad caociami; tworzy nisze wiedzy inisze rynkowe;
segmentujc ludzi, profluje dane. Azjawiska te s, wedug niego, dysfunkcjonalne
zpunktu widzenia demokracji przedstawicielskiej niszcz sfer zwan przez nie-
go wspln paszczyzn (common ground), czynic aktywno online podwaaj-
cym wsplnotowo prywatyzujcym aktem prostego odosobnienia. Do diagnozy
Barbera nawizuje Barrie Axford (2001, s.17), twierdzc, e sieci spoeczne nie s
prawdziwymi spoecznociami, ajedynie cienkimi (terminu Barbera) kontekstami
formowania si tosamoci, lojalnoci idziaania
46
.
Oile zbyt ryzykowne byoby jednoznaczne opowiedzenie si dzisiaj po ktrej ze
stron wsporze dotyczcym czcego lub dzielcego charakteru nowych mediw
przy kategorycznym odrzuceniu argumentw przeciwnych, otyle przytaczana przez
badaczy argumentacja iszybko rosnca dokumentacja empiryczna wskazuj na
to, e chyba mona pozwoli sobie na istotne uoglnienie. Jest ono jednoczenie
podsumowaniem powyszych rozwaa: tak, jak komunikacja zaporedniczona
przez komputer (chociaby rozmowy telefoniczne) okazuje si komplementarna,
anie zastpcza wobec interakcji bezporednich, tak wsplnoty wirtualne nie s
wprost przeciwstawne wsplnotom fzycznym, lecz wchodz winterakcje zinnymi
45
Ten rodzaj organizacji grup spoecznych nie jest zupen nowoci (np. byy nimi funkcjonujce
wXVIII wieku krgi korespondencyjne), ale wspczenie pojawia si wskali dotychczas nieznanej.
46
Por. Inayatullah, Milojevic, 1999, s.78.
30 Rozdzia 1
rodzajami wsplnot, stanowic ich odmienn form ookrelonych reguach idy-
namice (zob. Wellman, Gulia, 1999; Wellman, 2004a; Putnam, 2008, s.303304;
Castells, 2007, s.363364). Owa forma, atake wspomniane reguy idynamika
cho pynne iwduej mierze zalene od wielu kontekstw (geografcznego, kul-
turowego, ekonomicznego) wykorzystuj logik sieci, ktrej ucielenienie stanowi
dzisiaj internet.
1.2. Komunikowanie medialne i polityczne
na przeomie tysicleci
1.2.1. Systemy komunikowania masowego u progu XXI wieku
Kimkolwiek s aktorzy polityczni ijakiekolwiek maj orientacje, funkcjonuj wgrze
owadz dziki ipoprzez media, wcaej rnorodnoci coraz bardziej zrnicowanego
systemu medialnego, obejmujcego sieci komunikacji zaporedniczonej komputerowo.
Fakt, e polityka musi by formuowana wjzyku elektronicznych mediw, ma znaczce
konsekwencje dla wasnoci, organizacji icelw politycznych procesw, politycznych
aktorw ipolitycznych instytucji.
To stwierdzenie Manuela Castellsa (2007, s.473) mona zredukowa do prostego
uoglnienia: polityk wstopniu dotd niespotykanym uprawia si wmediach. Bez
instytucji medialnych nie ma dzi polityki, nie ma wic rwnie istotnej czci ak-
tywnoci obywatelskiej jednym zkontekstw analizy tej sfery ycia politycznego
musi by zatem obraz systemw medialnych uprogu XXI wieku (oraz globalnego
systemu medialnego), na ktre oddziauje analizowana wksice dziaalno oby-
watelska. w kontekst ramowo ma nakreli niniejszy podrozdzia dotyczcy po
pierwsze, problematyki przemian, ktrym podlegaj wspczesne media; po drugie,
przeksztace ich zawartoci. Logika obu procesw jest wan zmienn wskompliko-
wanym procesie ewolucji dzisiejszej polityki ma duy wpyw na tempo ikierunki
przemian opisanych przeze mnie wkolejnym fragmencie ksiki, zatytuowanym
Nowe komunikowanie polityczne.
Wtej czci pracy rozwaania rozpoczynam od kategorii systemu medialnego
isystemu masowego komunikowania. Ten pierwszy rozumie mona wsko isze-
roko. System medialny sensu stricto obejmuje wszystkie media masowe (instytucje
nadawcze) legalnie dziaajce wdanym pastwie woparciu oregulacje prawne,
zasady organizacyjne inormy etyczne, okrelajce ich miejsce irol wewntrz tego
systemu (Oniszczuk, 2007, s.915; por. Dobek-Ostrowska, 2006, s.111117; Mi-
chalczyk, 2005, s.8187). Zkolei system medialny sensu largo bywa nazywany rw-
nie systemem masowego komunikowania, na ktry skadaj si zarwno media
masowe (bdce jdrem tego systemu), jak iinstytucje medialne (tworzce otoczenie
jdra), powizane wzajemnie rnymi zalenociami funkcjonalnymi, ktrych cao
tworzy mechanizm funkcjonowania systemu. Jednoczenie Zbigniew Oniszczuk
(2007, s.16) do struktury tak rozumianego systemu medialnego (czy systemu komu-
nikowania masowego) zalicza: pras, radio, telewizj, internet imedia telematyczne
wjego jdrze; atake dystrybutorw, producentw, instytucje kontrolne, agencje in-
formacyjne, agencje PR, reklamodawcw, agencje reklamowe, odbiorcw, instytucje
badawcze, stowarzyszenia dziennikarskie wjego otoczeniu. Szerokie ujcie systemu
medialnego proponuje rwnie Stanisaw Michalczyk (2005, s.8384), analizujcy
wzajemne oddziaywanie wramach systemu medialnego rnego rodzaju mediw
(prestiowe, popularne), publicznoci, polityki oraz pozostajcych we wzajemnym
(wsp)oddziaywaniu: gospodarki, kultury, sportu.
Jeli wemiemy pod uwag temat ksiki, zdecydowanie bardziej uyteczna bdzie
szersza perspektywa. Analizy zawarte wkolejnych rozdziaach bd odnosi si do
m.in.: zmian wsposobie funkcjonowania, po pierwsze poszczeglnych pastwowych
systemw komunikowania masowego, apo drugie rwnie przeksztace, ktrym
podlega obecnie wielopaszczyznowa, skomplikowana struktura globalnego systemu
medialnego. System ten wyksztaca si wwyniku zjednej strony procesu rozwoju
nowych mediw, zdrugiej dziaalnoci ponadnarodowych koncernw medialnych
(Oniszczuk, 2007, s.19)
47
. Analizy bd dotyczy rwnie cho wsposb pored-
ni samych systemw medialnych, wzajemnych oddziaywa midzy strukturami
medialnymi (rozumianymi jak wyej) iszeroko pojtymi strukturami politycznymi
48
.
Jednoczenie do prowadzenia rozwaa zawartych wkolejnych czciach ksiki
jest potrzebna rwnie identyfkacja kierunkw najistotniejszych przeobrae, kt-
rym media (wznaczeniu instytucje medialne) oraz przekazy przez nie konstru-
owane irozpowszechniane podlegaj na pocztku XXI wieku. Jeden zkluczowych
paradygmatw owych przemian stanowi digitalizacja, rewolucjonizujca (wrnych
zakresach wprzypadku prasy, radia, telewizji inowych mediw) procesy produkcji
idystrybucji treci medialnych. Digitalizacja stanowi podstaw, warunek koniecz-
ny ijednoczenie jeden zkatalizatorw wspomnianej ju wczeniej konwergencji.
Powtrzmy, e Henry Jenkins traktuje j jako proces wielopaszczyznowej cyrkulacji
mediw, moliwy dziki cyfrowoci technologicznej unifkacji ich funkcjonowania,
zacieniajcej si wsppracy (iczeniu si) rnych przemysw medialnych, prze-
pywom treci midzy platformami medialnymi, atake wynikajcym zpowy-
47
Wicej na temat przeksztace wspczesnego globalnego medialnego systemu (ze szczeglnym
uwzgldnieniem zmian wobiegu treci medialnych powstajcych ikrcych wjego ramach) wpod-
rozdziale zatytuowanym Nowy medialny ekosystem.
48
Zbigniew Oniszczuk (2007, s.1618) przytacza koncepcj Jaya Blumlera iMichaela Gurevitcha
dotyczc czterech wymiarw zwizkw struktur politycznych imedialnych, do ktrych nale: 1)
stopie kontroli inadzoru pastwa nad mediami; 2) stopie powizania mediw zpartiami politycz-
nymi; 3) stopie integracji mediw masowych zelitami politycznymi; 4) stopie legitymizacji instytucji
medialnych. Por. Oniszczuk, 2000, s.99105. Wicej na temat owych relacji wkolejnych fragmentach
ksiki.
32 Rozdzia 1
szych coraz czstszym migracyjnym zachowaniom publicznoci medialnych
49
. Jest
to bardzo szerokie rozumienie zjawiska, prba podejcia caociowego, globalnego,
ktre ma na celu znalezienie wsplnego mianownika dla procesu (czy raczej: pro-
cesw) przemian dotyczcych wspczesnych mediw.
Procesy te mona oczywicie wyszczeglni robi to Peter Dahlgren (2001, s.69
73), wyliczajc (chocia nie odnoszc si do pojcia analizowanego przez Jenkinsa)
pi wanych trendw, ktrym na pocztku XXI wieku podlegaj media:
komercjalizacja;
koncentracja;
globalizacja (wdwch aspektach transnarodowej wasnoci itransnarodo-
wych dziaa medialnych);
deregulacja;
proliferacja (rozumiana jako wielo kanaw, przekazw iformatw medial-
nych).
Pojcie komercjalizacja mediw rozumie mona na dwa sposoby. Po pierwsze,
dotyczy rosncego znaczenia rozwiza wolnorynkowych na krajowych rynkach
medialnych iglobalnie postrzeganym rynku wiatowym. Po drugie, termin oznacza
rwnie konsekwencje owych wolnorynkowych rozwiza dla przekazw medial-
nych, produkowanych masowo isprzedawanych jako towar, atake dla stosunkw
midzy dostawcami akonsumentami mediw (McQuail, 2007, s.138). Medioznawca
Denis McQuail (2007, s.139) wylicza takie jej aspekty, jak: tendencja do trywializacji
itabloidyzacji, wzrost znaczenia uwarunkowa rynkowych wdecyzjach dotyczcych
treci przekazw, propaganda konsumeryzmu, eksploatacja sabszych konsumen-
tw, utowarowienie kultury irelacji zodbiorc, atake nadmierna zaleno do
reklamy. Proces ten jest zjawiskiem ocenianym zreguy negatywnie zpunktu wi-
dzenia jego wpywu na jako oferty medialnej ipoziom oddziaywania owej oferty
na odbiorcw. Warto jednak zaznaczy, e obawy przed komercjalizacj mediw
nie s niczym nowym przed tym procesem ostrzegano ju na pocztku XIX wie-
ku, arozpowszechnienie kadej kolejnej technologii medialnej niepokoio kolejne
pokolenia krytykw, zatroskanych ospoeczne efekty rozwoju owych technologii
(Moog, Sluyter-Beltrao, 2001, s.31)
50
. Oczywicie, nowo powstae technologie me-
dialne inspiroway rwnie kolejne pokolenie technoutopistw, doszukujcych si
wnich panaceum na bolczki wiata.
49
Dla Jenkinsa (2007) spoeczny wymiar konwergencji ma znaczenie kluczowe, poniewa wedug
niego konwergencja zachodzi rwnie (czy wrcz przede wszystkim) wumysach pojedynczych
konsumentw iprzez ich spoeczne interakcje. Istot tego procesu jest fakt stawania si konsumpcji
procesem kolektywnym konsumowaniu mediw towarzyszy dyskusja na temat wrae dotyczcych
owej konsumpcji, ona (dyskusja, wspprzeywanie) potguje wraenia idodatkowo stymuluje kon-
sumpcj (ataki proces wsposb dogbny zmienia relacje midzy nadawc przekazw medialnych,
odbiorc iich treci).
50
Zdaniem Sandry Moog iJefa Sluytera-Beltrao (2001, s.3233) najwaniejsze przyczyny komer-
cjalizacji mediw to rozpowszechnienie si wtoku procesu globalizacji neoliberalnego paradygmatu
irozwj technologii medialnych.
Zkomercjalizacj jest cile zwizane
51
zjawisko globalizacji mediw. Wjego
wyniku media staj si wcoraz wikszym stopniu wasnoci frm medialnych,
systemy medialne upodabniaj si do siebie pod wzgldem zarwno logiki funk-
cjonowania, wewntrznej struktury (koncentracja zpowyszego wyliczenia Dah-
lgrena), jak iich zawartoci na caym wiecie wystpuj te same albo bardzo
podobne produkty (wsferze wiadomoci, publicystyki, atake rozrywki McQuail,
2007, s.256). Zjednej strony, skutkuje to kulturow homogenizacj iwesterniza-
cj
52
. Zdrugiej dziki redukcji rnic czasowo-przestrzennych igwatownemu
poszerzeniu oferty medialnej nastpuje zwikszenie swobody wprzepywie ko-
munikacji (McQuail, 2007, s.259) oraz dywersyfkacja isegmentacja zawartoci
mediw (proliferacja uDahlgrena). Castells zauwaa (2007, s.343), e media
przechodz drog od komunikacji masowej do segmentacji iprzystosowania do
oczekiwa coraz bardziej aktywnych grup odbiorcw (customization). Mimo
e media rzeczywicie zostay globalnie powizane, aprogramy iprzekazy kr
wglobalnej sieci, nie mieszkamy wglobalnej wiosce, lecz wdostosowanych do
gustw poszczeglnych klientw chatach, produkowanych globalnie ilokalnie
dystrybuowanych (Castells, 2007, s.348)
53
.
Dynamika przytoczonych powyej zjawisk ma istotny udzia wzaawansowanych
zmianach wspczesnych przekazw medialnych. Jednym znajistotniejszych skutkw
ewolucji rynku medialnego jest proces unifkacji kodw medialnych. Rne spo-
soby komunikacji wykazuj tendencj do wzajemnego zapoyczania kodw (przez
co np. programy edukacyjne przypominaj gry, gry przypominaj flmy, serwisy
informacyjne widowiska audiowizualne, talk-show rozprawy sdowe, arozpra-
wy sdowe opery mydlane). Castells zauwaa (2007, s.376377), e unifkacja
wszelkiego rodzaju przekazw wtym samym systemie [] wywouje integracj
wszystkich przekazw we wsplny wzr poznawczy. Podobn diagnoz stawiaj
inni Henry Jenkins (2007, s.201202) wtym kontekcie uywa terminu powa-
na zabawa, podkrelajc procesy mieszania si rozrywki (bdcej gwnie form)
zpowanymi treciami (jak: polityka, ekonomia, edukacja czy religia) oraz wyko-
rzystywania siy, energii ikreatywnego potencjau charakteryzujcych zjawisko
zbiorowej konsumpcji mediw (nazywane przez niego konsumpcj sieciow). We-
dug Jenkinsa silnie zakorzenione instytucje spoeczne przejmuj modele zachowa
oddolnych spoecznoci, kreujc na nowo swj wizerunek wdobie konwergencji
mediw izbiorowej inteligencji. John Corner iDick Pels (2003) podkrelaj aktyw-
51
Denis McQuail (2007, s.255256) za siy napdowe procesu globalizacji mediw uznaje
technologi ipienidze, co ciekawie koresponduje zkonstatacj Moog iSluytera-Beltrao przytoczon
wprzypisie powyej: globalizacja ikomercjalizacja mediw stanowiyby wic dwa aspekty jednego
zjawiska, napdzanego paradygmatami postpu technologicznego iekonomii neoliberalnej.
52
Trzeba jednak podkreli, e wikszo wspczesnych badaczy odrzuca teori imperializmu kul-
turowego, ktry miaaby napdza wanie m.in. globalizacja mediw zob. McQuail, 2007, s.261264;
Baran, Davis, 2007, s.427432.
53
Ten cytat to, oczywicie, odniesienie do metafory globalnej wioski Marshalla McLuhana (2001,
s.368377).
34 Rozdzia 1
no wspczesnej polityki wprocesach transferw medialnych kodw polityka
zarwno atwo adaptuje genetycznie obce formy medialne, jak irwnie atwo nimi
zaraa. Zjednej strony, programy rozrywkowe (formaty typu Big Brother czy Idol)
wykorzystuj mechanizmy zwizane zprocedurami gosowania: mobilizuj elekto-
raty, organizuj kampanie, ktrych punkt kulminacyjny stanowi gosowanie (czsto
przy wysokiej frekwencji!). Zdrugiej polityka staje si wcoraz wikszym stopniu
rodzajem przemysu kulturowego, przypomina talent show albo konkurs popu-
larnoci wedug Cornera iPelsa wzrost zainteresowania polityk coraz czciej
jest wprost proporcjonalny do jej dramatyzmu wywoywanego spektakularnymi
zwrotami akcji ikrzykliwymi osobowociami.
Postpujca unifkacja kodw medialnych atwo daje si wpisa wwyliczone
przez Petera Dahlgrena przemiany, ktrym podlega wspczesne dziennikarstwo
(2001, s.7781):
nadobfto (overabundance) bardzo szybko ronie ilo igsto (density)
informacji dostarczanych odbiorcom;
popularyzacja zacieraj si granice midzy dziennikarstwem anie-dzienni-
karstwem, ztym wie si rozwj iwzrost popularnoci infotainment hybrydy
informacji irozrywki; jednoczenie wprzekazach medialnych ronie znacze-
nie tzw. sof news (kosztem hard news), czyli materiaw oniewielkim bd
zerowym znaczeniu zpunktu widzenia ich odbiorcw, obliczonych jedynie
na przyciganie uwagi (Legutko, Rodziewicz, 2007, s.6164);
przesunicie reprezentacji media coraz szybciej wypenia odnoszcy si do
samego siebie isamoreplikujcy wiat symboli (opisywanych przez Jeana Bau-
drillarda [2005] jako symulakry kopie pozbawione oryginau), nazywany
przez Castellsa (2007, s.378) kultur rzeczywistej wirtualnoci, czyli syste-
mem, wktrym sama rzeczywisto (tzn. materialna/symboliczna egzystencja
ludzi) jest cakowicie schwytana, wpeni zanurzona wwirtualnym ukadzie
obrazw, wwiecie wyobrasobiee, wktrym pozory nie tylko znajduj
si na ekranie, za porednictwem ktrego komunikuje si dowiadczenie, lecz
staj si tym dowiadczeniem
54
;
zawodowa pluralizacja rozmywanie si granic zawodu dziennikarza zpowodu
wzrostu znaczenia public relations, komercjalizacji mediw (rosnce znaczenie
reklamy), atake wzrostu produkcji idystrybucji informacji (rwnie audio-
wizualnych) przez uytkownikw internetu
55
;
54
Przyjcie tego punktu widzenia na zawarto dzisiejszych mediw jest stanowiskiem do popu-
larnym, Michael Fleischer (2007, s.199200), piszc owspczesnej komunikacji masowej, przytacza
pogld Tilmanna Suttera iMichaela Charltona twierdzcych, e komunikacja masowa [] posiada
wasn logik samoinscenizacji.
55
To krytycznie opisuje wswojej ksice Andrew Keen (2007); interesujca dyskusja oksice zob.
Bendyk iwsp., 2008.
spin
56
itargetowanie wzrost znaczenia specjalistw zzakresu komunikacji,
doradcw medialnych, bada rynku, analiz opinii publicznej.
Komercyjna logika mediw (rynkowa rywalizacja, rosnca poda dostarczycieli
informacji) skutkuje rwnie przyspieszeniem dziennikarstwa. Kategoria szybko-
ci wprzypadku dziennikarstwa stanowi kategori kluczow, rozstrzygajc dzi nie
tylko ojego jakoci (ktra dzisiaj coraz czciej staje si synonimicznym okreleniem
rynkowej wartoci), lecz take oprzynalenoci do dziennikarstwa wogle. Stefan
Weber pisze, e pod pojciem dziennikarstwa rozumiany jest system, ktry aktu-
alnie publikuje informacje. Symbolicznie zgeneralizowanym medium komunikacji
jest wtym przypadku aktualno, ta za zakodowana jest binarnie przez dualizm
aktualnenieauktualne lub nowestare (Fleischer, 2007, s.201). Jednoczenie
Michael Fleischer (2007, s.201) dodaje, e walut dziennikarstwa nie jest informacja,
ale czas. Wfunkcjonowaniu medium nie chodzi oinformowanie oczym, ale oto,
by donie oczym przed innymi mediami.
Wsystemie mediw wytwarza si staa potrzeba nowych informacji system
musi wsposb cigy dostarcza informacji, by mc funkcjonowa (Fleischer, 2007,
s.201). Zkolei wpoczeniu zszybkim rozwojem technologii komunikacyjnych
(rozpowszechnienie internetu icaodobowych telewizyjnych kanaw informacyj-
nych) skutkuje to dwoma wanymi procesami. Po pierwsze, wtelewizyjnych czy
internetowych serwisach informacyjnych tempo przekazywania informacji jest tak
wysokie (przez co newsy wpapierowej prasie czsto s nieaktualne ju wmomen-
cie zakupu gazety), e deadliney staj si nieistotne, wrcz przestaj istnie (zob.
Winston, 2004, s.136). Po drugie, zpowodu stale rosncej liczby produkowanych
przez media informacji coraz czciej kluczow kwesti staje si nie dostp do nich,
ale do jej fltrw Tomas Eriksen pisze (2003, s.35), e zaczyna nam brakowa
braku informacji
57
. Ilociowy (fnansowy) paradygmat organizujcy rynek medialny
przekada si wic na ilociow logik tworzenia zawartoci mediw konstruowanej
wedug fetyszy szybkoci (aktualnoci) i wynikajcej zpierwszego nieogarnialnej
dla odbiorcy mediw iloci informacji.
56
Spin to okrelenie odnoszce si do wysikw sztabw tworzcych iinterpretujcych wiadomoci
na swoj korzy zob. Jenkins, 2007, s.211.
57
Por. de Kerckhove, 2001, s.74. Potrzeba fltrowania informacji nie stoi wsprzecznoci zuzna-
niem informacji za podane dobro irdo wadzy (zgodnie zkoncepcj informacji jako rda tzw.
mikkiej wadzy zob. Mattelart, 2004, s.106107). Gdy informacji jest tak duo, e przeksztacaj si
wniezrozumiay szum, wwczas rwnie je tracimy idopiero fltry (wewntrzne nasze umiejtnoci,
zewntrzne wyszukiwarki) pomagaj nam je odzyska.
36 Rozdzia 1
1.2.2. Nowe komunikowanie polityczne
Jednym zwymiarw dziaalnoci obywatelskiej jest uczestnictwo wwymianie in-
formacji dotyczcych szeroko pojtej polityki. Aktywno obywatelska online jest
dziaalnoci polegajc midzy innymi na partycypacji wprocesie komunikowania
politycznego okrelonych grup podmiotw (mniej lub bardziej zorganizowanych
obywateli) za pomoc okrelonych kanaw informacyjnych (nowych mediw). Ztej
perspektywy kategoria komunikowania politycznego staje si jedn zkategorii kluczo-
wych do zrozumienia treci iform aktywnoci obywatelskiej online. Wmojej pracy
bdzie przydatna krtka refeksja nad charakterem wspczesnego komunikowania
politycznego, jego podmiotami idynamik oddziaywa midzy nimi, atake jego
przemianami skorelowanymi zrozwojem technologicznym izmianami struktury
rynku mediw przyczyni si bowiem do penego zdefniowania charakteru zmian
wdziaalnoci obywatelskiej, wywoanych pojawieniem si mediw cyfrowych, czyli
nowych narzdzi prowadzenia owej dziaalnoci.
Wnaukowej literaturze przedmiotu wystpuje wiele (czsto znacznie rni-
cych si) defnicji komunikowania politycznego (zob. Michalczyk, 2005, s.1662;
Dobek-Ostrowska, 2006, s.128161). Uoglniajc, mona uzna, e komunikowanie
polityczne stanowi centralny mechanizm wprocesach: 1) formuowania iagregacji
interesw, 2) podejmowania (zreguy zbiorowych) decyzji, 3) implementacji tych
decyzji znaczy to, e komunikowanie polityczne nie tylko jest narzdziem polityki,
lecz take samo wsobie jest polityk (Michalczyk, 2010, s.81). Konstatacja ta usta-
wia kategori komunikowania politycznego wcentrum moich rozwaa, poniewa
ztej perspektywy techniczna zmiana uwarunkowa (narzdzi) procesu ma daleko
idce skutki by moe ocharakterze jakociowym. Dlatego wanie midzy innymi
od dobrej diagnozy charakterystyki (czy raczej charakterystyk) komunikowania
politycznego jako punktu wyjcia bd zalee rozwaania zawarte wkolejnych
czciach ksiki.
Zjednej strony, na tym etapie rozwaa warto odwoa si do normatywnej teorii
mediw mwicej, e komunikowanie polityczne opiera si na zasadzie jawnoci,
wolnoci sowa imediw, swobodnego dostpu do informacji oraz ich nieskr-
powanego przepywu, atake takiej wiedzy iumiejtnoci uczestnikw procesu
komunikowania, ktre pozwalaj na nadawanie, odbir iprzetwarzanie informacji
(Dobek-Ostrowska, 2004, s.134). Tak sformuowana perspektywa wyznacza nor-
matywne ramy komunikowania politycznego jako sfery funkcjonalnej zpunktu
widzenia efektywnie dziaajcej demokracji.
Zdrugiej strony, wikszo teoretycznych uj komunikowania politycznego jest
wyabstrahowana ze sfery normatywnej. Niektre znich koncentruj si na charakte-
rze oddziaywa pomidzy podmiotami komunikowania politycznego iich skutkach
(patrz perspektywa behawioralna, wktrej kluczowym staje si efekt komunikowania,
czyli zmiany postaw izachowa wyborcw; Bogusawa Dobek-Ostrowska przytacza
defnicj Ithiela de Soli Poola, wedug ktrego komunikowanie polityczne to dziaanie
instytucji politycznych obcionych zadaniem rozpowszechniania informacji, idei
oraz ksztatowania postaw odpowiadajcych interesowi tych instytucji; Dobek-
-Ostrowska, 2006, s.136).
Istotn rol wteorii komunikowania politycznego odgrywa podejcie strukturalno-
-funkcjonalne, kadce nacisk na wzajemne oddziaywanie midzy poszczeglnymi
elementami systemu politycznego
58
. To perspektywa wana dla tematu niniejszej
ksiki, poniewa na pierwszy plan wysuwa kwesti przemian infrastruktury komu-
nikowania (odpowied na pytanie, wjakim stopniu rozwj nowych mediw oddzia-
uje na wzorce komunikacyjne nieinstytucjonalnych podmiotw komunikowania
politycznego, stanowi jeden zcelw mojej pracy). Ztego powodu odpowiednim
punktem wyjcia wprowadzonej refeksji nad przemianami, ktrym wspczenie
podlega komunikowanie polityczne, jest tzw. trjkt komunikowania Richarda
Perlofa. Badacz zdefniowa komunikowanie polityczne jako proces, wramach
ktrego polityczni liderzy, media iobywatele wymieniaj opinie, ustalaj znaczenia
przekazw odnoszcych si do spraw publicznych (Dobek-Ostrowska, 2006, s.153).
Wedug Perlofa gwni gracze procesu komunikowania politycznego tworz tzw.
zoty trjkt.
Ryc. 1.1. Zoty trjkt Perlofa gwni gracze wkomunikowaniu politycznym; za: Dobek-
-Ostrowska, 2006, s.153
58
Interesujcym wariantem podejcia strukturalno-funkcjonalnego jest defnicja komunikowania
politycznego przyjta przez Agnieszk Starewicz-Jaworsk (2006, s.242), wedug ktrej jest to proces
wzajemnych oddziaywa informacyjnych midzy podmiotami polityki poczonymi relacjami wa-
dzy, walki iwsppracy. Komunikacja jest tu rozumiana jako przestrze, wktrej spotykaj si grupy
wypowiadajce si wkwestiach politycznych.
LIDERZY
MEDIA
OBYWATELE
38 Rozdzia 1
Perlof traktuje komunikowanie polityczne jako proces wymiany iinterpretacji
komunikatw midzy trzema grupami podmiotw: liderami pastwowymi ipar-
tyjnymi, mediami masowymi oraz obywatelami (wramach tak sformuowanego
ukadu prowadzi si dyskusj opolityce). Model ten jest, zjednej strony, relatywnie
prosty, aprzez to uniwersalny. Zdrugiej mimo e Perlof podkrela podmiotowo
obywateli (majcych, wedug niego, wpyw na ksztatowanie agendy mediw)
59
,
zwraca jednak uwag centralne usytuowanie mediw masowych, majcych zasad-
nicz istale rosnc rol wprocesie tworzenia formy izawartoci komunikatw
politycznych, to wanie media maj bowiem wduej mierze budowa tre polityki,
jej gwne problemy itematy, zob. Schulz, 2006).
Przyjmujc systemowy punkt widzenia, Zbigniew Oniszczuk (2002, s.1721)
formuuje podobne wnioski izwraca uwag na to, e system polityczny zarwno przy
pozyskiwaniu informacji, jak iprzy ich przekazywaniu jest zdany przede wszyst-
kim na media masowe, ktre s obecne we wszystkich fazach procesu politycznego:
1) dostarczaj systemowi politycznemu niezbdnych informacji ospoecznych re-
aliach; 2) oddziauj nieprzerwanie na proces ksztatowania si pogldw ipostaw,
poniewa kieruj publiczn uwag na okrelone tematy iinteresy; 3) zaznajamiaj
odbiorcw zrezultatami politycznych dziaa iprocesw, odpowiednio je interpre-
tujc, aniekiedy deformujc. Jednoczenie warto te si rzeczy proste modele
nieznacznie skomplikowa, poniewa media oddziauj na komunikowanie poli-
tyczne wzrnicowanym zakresie. Zpunktu widzenia analiz uwarunkowa komu-
nikowania politycznego (szczeglnie jego skutecznoci) istotny jest podzia mediw
na prestiowe ipopularne. Kryterium takiego podziau stanowi treciowa orientacja
mediw media prestiowe ujmuj polityk systematycznie iwieloaspektowo, zkolei
media popularne raczej rozrywkowo ipytko, koncentrujc si przede wszystkim
na wytwarzaniu silnych wizi zpublicznoci (Michalczyk, 2005, s.8384).
Wanej syntetycznej analizy generalnego oddziaywania mediw na polityk do-
konuje Winfried Schulz, ktry jednoczenie podkrela jakociowe skutki owego od-
dziaywania. Schulz (2006, s.3031; por. Michalczyk, 2008, s.6364; 2005, s.2427)
posuguje si pojciem mediatyzacja polityki przez media, ktre okrela ma wiele
dziaa poredniczcych
60
:
media zbieraj iselekcjonuj informacje polityczne zgodnie zwaciwymi im,
specyfcznymi dla mediw reguami, anastpnie rozpowszechniaj je wrd
szerokiej publicznoci; informacja medialna jest czsto wyczn przesank
podejmowania dziaa przez obywateli ielity polityczne, ajednoczenie jest
warunkiem powstania politycznej sfery publicznej;
59
Wedug Perlofa wpyw obywateli jest poredni, odbywa si przez wskazania wbadaniach opinii
publicznej bezporednie sprzenie zwrotne midzy obywatelami amediami raczej nie zachodzi
(Dobek-Ostrowska, 2006, s.153154).
60
Wicej osamym pojciu mediatyzacja poniej.
na podstawie waciwych sobie kryteriw wanoci media decyduj odostpie
aktorw politycznych do sfery publicznej iokrelaj wten sposb zakres ich
dziaania oraz wywieranego wpywu;
wspecyfczny dla siebie sposb media interpretuj ioceniaj bieg wydarze
na scenie politycznej oprcz aktorw, wydarze itematw, interpretuj oraz
oceniaj rwnie polityczne oczekiwania, poparcie idecyzje, strukturyzujc
wten sposb systemowe wejcia iwyjcia;
przez przekaz dotyczcy biecych wydarze politycznych wywieraj na nie
wpyw iwten sposb tworz pseudowydarzenia oraz fkcyjn rzeczywisto,
ktra zkolei staje si podstaw dziaa politycznych.
Wyliczenie dokonane przez Schulza podkrela tylko absolutnie kluczowe znacze-
nie mediw zpunktu widzenia systemu politycznego. Pena transparencja mediw
jako przekanikw informacji dostpnych opinii publicznej jest mitem, wktry nikt
nie wierzy, spoeczny, ekonomiczny ikulturowy komponent medialny determinuje
bowiem ich (mediw) nieprzezroczysto. Wspczesna refeksja nad rosnc rol
mediw jest zreszt gboka ipodejmowana zwielu zrnicowanych perspektyw,
wrd ktrych rosnc popularno zdobywaj rozwaania na temat wspomnianego
powyej zjawiska mediatyzacji polityki.
Zpojciem mediatyzacja wi si pewne kontrowersje iwieloznacznoci ju
na poziomie terminologicznym, poniewa wwiatowych (ipolskich) studiach nad
komunikowaniem funkcjonuj obok siebie dwa terminy mediatyzacja ime-
dializacja czasem traktowane synonimicznie, czasem jako pojcia posiadajce
odrbne desygnaty (zob. Michalczyk, 2009, s.1719). Oba terminy bd traktowa
poniej jako oznaczajce to samo, zreguy korzystajc zpojcia mediatyzacja (me-
dializacja pojawi si tylko wwczas, gdy termin bdzie uyty wprzywoanym przeze
mnie cytacie). Stanisaw Michalczyk (2009), dokonujc syntetycznego przegldu uj
pojcia mediatyzacja wnauce okomunikowaniu
61
, zwraca midzy innymi uwag
na wiele zjawisk zwizanych ze wspoddziaywaniem procesw rozwoju mediw
izmiany spoecznej: wsytuacji, wktrej polityka nie moe istnie bez mediw, te
drugie zdobywaj pozycj dominujc. Logika medialna wypiera logik polityczn,
asame media, zamiast peni tradycyjne funkcje poredniczenia midzy aktorami
politycznymi, zyskuj znaczenie isame staj si aktorami politycznymi (Michalczyk,
2009, s.2830).
Ten aspekt mediatyzacji podkrela Denis McQuail (2007, s.514), dla ktrego
przypadek polityki jest ewidentnym przykadem adaptacji instytucji spoecznej do
rozwoju rodkw masowego przekazu, zwaywszy zwaszcza na fakt, e media stay
61
Michalczyk (2009; 2010, s.144155) analizuje poszczeglne ujcia pojcia mediatyzacja wra-
mach dwch perspektyw: 1) funkcjonalnej (postulat wyjaniania istoty mediw iich spoecznych
funkcji media to produkty kulturowe suce komunikacji, wszczeglnoci realizujce trzy funkcje:
czc, semiotyczn, ekonomiczn); 2) perspektywie postrzegajcej mediatyzacj jako spoeczny me-
taproces (mediatyzacja bdca dynamicznym zespoem procesw wynikajcych ze zmian wmediach
oraz zmian spoecznych ikulturowych).
40 Rozdzia 1
si gwnym (jeeli nie jedynym) rdem informacji iopinii na tematy polityczne.
Podobn optyk przyjmuje Max Kaase, wedug ktrego mediatyzacj polityki rozu-
mie naley jako proces, dziki ktremu relacja midzy mediami masowymi apoli-
tyk zmienia demokracj wsposb istotny dla jej wynikw (Witkowska, 2009, s.81).
Jednoczenie mwic omediatyzacji ycia politycznego (polityki ikomunikowania
politycznego), warto zwrci uwag na to, e proces transformacji sfery publicznej
oraz zmiany zachowa uczestnikw komunikowania politycznego zachodzi pod
wpywem dwch typw mediw tradycyjnych inowych (Dobek-Ostrowska, 2006,
s.159; Michalczyk, 2008, s.3436)
62
. Zmiana ta ma charakter dwutorowy, opierajcy
si na dwch, czsto zupenie rnych logikach zjednej strony logice mediw ma-
sowych, zdrugiej sieciowej, interaktywnej ihoryzontalnej logice nowych mediw
63
.
Oczywicie, niektre zanaliz relacji midzy mediami apolityk (Michalczyk,
2010, s.7175) akcentuj mniejsz lub wiksz autonomi sfery polityki od mediw,
wktrych np. kluczow pozycj odgrywaj polityczne elity, majce dominujcy
wpyw na ksztat agendy mediw, bd podkrelaj podmiotowy charakter pub-
licznoci medialnych rozumianych jako gwny podmiot budujcy list tematw
debaty publicznej. Niezalenie jednak od rozstrzygnie dotyczcych rozkadu si
midzy systemami medialnym ipolitycznym istnieje zgoda co do tego, e istotna
cz polityki jest rozgrywana dzisiaj wprzestrzeni medialnej, co nie pozostaje bez
wpywu na sposb jej (polityki) uprawiania (komunikowanie polityczne adaptuje
logik innych form komunikowania medialnego). Wdrugiej poowie XX wieku
kluczowego znaczenia nabraa telewizja, ktra szybko staa si gwn przestrzeni
prowadzenia polityki. Manuel Castells (2007, s.343) podkrela, e chocia oddzia-
ywanie telewizji na wybory polityczne jest wysoce zrnicowane, polityka ipolitycy,
ktrych nie ma wtelewizji, wspoeczestwach zaawansowanych nie maj po prostu
szans na uzyskanie poparcia, poniewa umysy ludzi s zasadniczo informowane
przez media, ztelewizj na czele. Spoeczne oddziaywanie telewizji nastpuje wtry-
bie binarnym: by albo nie by. Wmomencie, gdy przekaz znajdzie si wtelewizji,
mona go zmienia, przeksztaca albo nawet przeinaczy. Ale wspoeczestwie
zorganizowanym wok mediw masowych, istnienie przekazw niepochodzcych
zmediw jest ograniczone do sieci interpersonalnych, tym samym znikaj one ze
wiadomoci zbiorowej
64
. Ztego powodu, gdy mowa odominacji telewizji wprocesie
62
McQuail (2007, s.515) nazywa analizowane procesy medializacj, ktr defniuje jako adaptacj
politykw do narzucanych przez media kryteriw sukcesu iwzrost znaczenia polityki symbolicznej.
Przytacza rwnie zwiz, ogln defnicj Tomasa Meyera: medializacja to kolonizacja jednej
domeny spoecznej (polityki) przez drug (media) por. Witkowska, 2009, s.8182.
63
Wikszo badaczy traktuje mediatyzacj jako proces, wktrym czynnik zmiany stanowi media
masowe ilogika ich funkcjonowania, czego dobrym przykadem jest opinia Rolanda Cayrola, dotyczca
nowego komunikowania politycznego, na ktre skada si wita trjca: telewizja, sondae opinii pub-
licznej ireklama, atake proces amerykanizacji wzorcw zachowa politycznych (B.Dobek-Ostrowska,
2006, s.159). Wicej oamerykanizacji kampanii wyborczych zob. Schulz, 2006, s.141147.
64
Wicej otelewizji (wtym odwoania do pogldw Marshalla McLuhana) zob. Castells, 2007,
s.337343.
komunikowania politycznego pod koniec XX wieku, od pojcia mediatyzacja by
moe bardziej waciwe byoby pojcie telewizualizacja (Michalczyk, 2008, s.34).
Zkolei Peter Dahlgren, odwoujc si do refeksji Castellsa, dodaje: media zmieniaj
demokracj, bo ycie polityczne toczy si dzisiaj wmediach (2001, s.8485). Cho
cz polityki istnieje rwnie poza mediami (jej znaczenie maleje) ipolityka wci
bywa czym wicej ni tylko medialnym spektaklem, to aktorzy polityczni nie maj
wyboru jeli chc ksztatowa opini publiczn, musz funkcjonowa wmediach.
Polityka przestaje wic by opisywan przez dziennikarzy rzeczywistoci pozame-
dialn. Wcoraz wikszym stopniu staje si fenomenem medialnym, planowanym
iuprawianym za pomoc mediw
65
.
Zmediatyzowane komunikowanie polityczne funkcjonuje zatem dzisiaj wedug
logiki komercyjnych mediw masowych, przede wszystkim telewizji polityka staje
si bardziej symboliczna, wwikszym stopniu zorientowana na obraz, sensacyjna
ispersonalizowana (nie tylko po elektronicznym zaporedniczeniu, ale iprzed nim
ju na wejciu systemu medialnego). Eksponowani medialnie polityczni liderzy
adaptuj swoje dziaania do telewizyjnych regu: ograniczaj wypowiedzi do krtkich
hasesloganw, odpowiednich do dosownego przytaczania wtelewizji
66
; skupiaj
si na tworzeniu nonych medialnie obrazw; coraz czciej preferuj agresywn
polityk iwyraziste gesty; godz si na udzia winfotainment (czsto sami je inspiru-
jc); powierzaj swj wizerunek politycznym doradcomspecjalistom od marketingu
politycznego, ktrych zadaniem jest budowanie wizerunku politycznych celebrytw
(Moog, Sluyter-Beltrao, 2001, s.3435, 5053; Piontek, 2009). Zmediatyzowana
polityka fetyszyzuje kwestie stylu, wygldu iosobowoci, agranice midzy polityk
arozrywk imidzy przywdztwem politycznym abyciem medialnym celebryt
zacieraj si (Corner, Pels, 2003, s.2)
67
.
Co wicej, medialna kreacja aktorw politycznych wydaje si dzisiaj nie tylko nieunik-
niona, lecz takepermanentna podkrela to John Tompson (2001, s.140). Zarzdza-
nie widocznoci medialn nie odbywa si wycznie wokresie kampanii wyborczych,
ale stao si codzienn dziaalnoci polityczn sprawowanie wadzy oznacza rw-
nie cige podejmowanie decyzji dotyczcych tego, co ma by opublikowane iwjaki
65
Dahlgren (2001, s.85) nazywa swoj diagnoz umiarkowanym postmodernistycznym stano-
wiskiem, poniewa zjednej strony nie twierdzi, e caa zawarto mediw nie ma swojego odpo-
wiednika wrzeczywistoci, azdrugiej nie zakada, e nie ma poza mediami prawdziwego wiata.
Por. Castells, 2007, s.473; Axford, 2001, s.2125; Szpunar, 2007, s.107120.
66
Politycy nie tylko mwi krcej, ale iszybciej w1995 roku norwescy politycy podczas debat
parlamentarnych mwili przecitnie o50 procent szybciej ni ich poprzednicy wpoowie lat 40. (Eriksen,
2003, s.106). Jednoczenie maleje warto kracowa wystpie medialnych (czyli warto ostatniej
kolejnej jednostki, na ktr jestemy wstanie przeznaczy pienidze, czas bd uwag Eriksen, 2003,
s.162163).
67
Kazimierz Krzysztofek (1999, s.90) cytuje Ralpha Dahrendorfa: Nowe pokolenie politykw
chtnie miesza si ztumem na koncertach rockowych, festiwalach flmowych [wPolsce dopowie-
dzilibymy: na stadionach, whalach ipubach sportowych przyp. J.N.], podczas spektakularnych
katastrof. Media s waniejsze od akceptacji elit.
42 Rozdzia 1
sposb. Wzrost znaczenia spjnoci wizerunku medialnego polityka jest wic wprost
proporcjonalny do wzrostu znaczenia ataku na owy wizerunek, np. przez dostarczanie
dowodw (najlepiej obrazw zdj, flmw) falsyfkujcych niektre aspekty wizerun-
ku budowanego przez sztab danego polityka (przykadem tego jest przebieg kampanii
wyborczych wXXI wieku wPolsce czy USA opierajcych si wduej mierze na cigym
spinie, odwracajcym wizerunki medialne walczcych ze sob liderw politycznych).
Personalizacja polityki stanowi, wedug Johna Cornera iDicka Pelsa (2003, s.910),
element istotnej przemiany kultury politycznej, zwizanej zprocesem demitologizacji
politycznych autorytetw polityczni bohaterowie musz zniy si do poziomu wy-
borcw iprbowa wytworzy osobliw intymno na odlego, charakterystyczn
dla relacji midzy medialnymi celebrytami aich fanowskimi publicznociami
68
. Ato
zkolei zjawisko sprzyja rozwojowi infotainment ju na pocztku lat 90. XX wieku
wielu amerykaskich komentatorw twierdzio, e istotne elementy amerykaskich
kampanii wyborczych byy przeprowadzane wramach rozrywkowych gatunkw
telewizyjnych iradiowych (jak talk-show czy sitcomy Fiske, 1996, s.64)
69
. Za
symboliczny pocztek tego dziaania uznaje si wizyt kandydata na prezydenta
USA Billa Clintona wtalk-show produkowanym dla MTV, wktrym opowiada
m.in. czy woli nosi bokserki, czy slipy.
Jednoczenie mediatyzacja komunikowania politycznego wwikszym ni kiedy
stopniu stawia wcentrum obraz, najlepiej wyrazisty isymboliczny jedni (Axford,
2001, s.20) nazywaj to wideokracj, ainni (Krzysztofek, 1999, s.8990) ima-
gologi bd wideologi. Imagolodzy przekadaj idee na obrazy, tego oczekuje
pokolenie wychowane wkulturze obrazu ispektaklu imagolodzy peni naraz
rol wiatowych griotw, kaznodziejw, psychoanalitykw ipsychoterapeutw, za-
klinaczy izabawiaczy, ale ikontrolerw, bo tak jak totalitarni ideolodzy molestowali,
tak imagolodzy uwodz (Krzysztofek, 1999, s.8990).
Imagologia to jedna zmetafor wpisujcych si wtendencj ujmowania komu-
nikowania politycznego jako spektaklu (lub innego rodzaju show odgrywanego
przed okrelon publicznoci). Podejcie to traktujce komunikowanie politycz-
ne zinterakcyjnego punktu widzenia akcentuje formy komunikowania (to proces
intersubiektywny, dlatego podejcie to podkrela wag kwestii zbiorowych odczu
isymbolicznego publicznego procesu perswazji Dobek-Ostrowska, 2006, s.138
139). To perspektywa obecna od dawna, zktrej kiedy traktowano polityk jako
68
Zdaniem Cornera iPelsa (2003, s.10) demitologizacja politycznych autorytetw przyczynia si do
deidologizacji wspczesnej polityki: Wwarunkach demokratycznego pluralizmu izmediatyzowanej
politycznej rywalizacji pojedynczy pboski polityczny lider, ucieleniajcy wit narodow jedno,
zostaje zastpiony przez cay frmament maych bokw, ktre wzlatuj iupadaj wniekoczcej si
grze zyskiwania iutraty dobrej opinii oraz ktre s wstanie zmobilizowa jedynie czciowe izmienne
formy konsensusu, ktrym brakuje integrujcego jdra wartoci bd przekona.
69
John Fiske (1996, s 2174) analizuje interesujcy przykad mieszania si polityki irozrywki
(atake rzeczywistoci ifkcji) w1992 roku wiceprezydent Dan Quayle zaatakowa sitcom Murphy
Brown za promowanie samotnego macierzystwa, czym uwika si wrealn (?) polemiczn wymian
zda zfkcyjn bohaterk serialu.
spektakl (zob. Rubisz, 2009; Hrebenda, Hrebenda, 2009; Corner, Pels, 2003, s.810),
dzi nazywa si j niekoczcym si serialem telewizyjnym, wktrym politycy
odgrywaj role gwnych bohaterw (Dobek-Ostrowska, 1999, s.129, cytujca Ga-
briela Toverona), teatrem telewizji (Chodubski, 2007, s.4243) czy medialnymi
inscenizacjami politycznymi (Beck, 2004, s.297).
Kolejn istotn teoretyczn perspektyw wanalizie procesu komunikowania poli-
tycznego wkontekcie jego przemian na pocztku XXI wieku jest szybko zyskujce
znaczenie podejcie rynkowe (marketingowe), opierajce si na teorii racjonalnego
wyboru podmioty polityczne d do okrelonych celw przez maksymalizacj was-
nych wysikw iminimalizacj kosztw. Wtakim ujciu aktorzy polityczni traktowani
s jako produkty, ktre naley moliwie najtaniej wytworzy isprzeda wyborcom. Ba-
dacze zajmujcy si procesem marketyzacji komunikowania politycznego podkrelaj
redukowanie obywateli (odbiorcw przekazw politycznych) do roli konsumentw
irosnc trywializacj polityki, wynikajc zdominacji rynkowych irozrywkowych
wartoci wkomunikowaniu politycznym (Axford, 2001, s.20; por. Krzysztofek, 1999,
s.85; Szpunar, 2007, s.112113). Uprawianie polityki przez wykorzystanie rynkowe-
go paradygmatu sprawia, e wwikszym stopniu opiera si ona na indywidualnym
zaangaowaniu (anie kolektywnym) ikadzie nacisk na pojedyncze kwestie bardziej
ni przekrojowe problemy czy ideologie. Wtym sensie marketyzacja nie musi by
zjawiskiem negatywnym znormatywnego punktu widzenia skoro polityka zaczyna
skupia si na konsumpcji, jednoczenie przez skupienie si na potrzebach obywatela
jako klienta/konsumenta nastpuje proces jego upodmiotowienia (Dahlgren, 2001,
s.68). Natomiast koncentrowanie si na kreowaniu potrzeb, nacisk na promocj wi-
zerunku iunikanie odwoa do ideologii (czy raczej rozbicie jej na wiele niekoniecz-
nie powizanych ze sob konkretnych kwestii), konieczno dokonywania cigych
wyborw przez obywateli/klientw (poniewa medialna kampania polityczna staje
si permanentna) wszystko to sprawia, e sfera polityki zaczyna by traktowana
jako kolejny element sfery wyborw odnoszcych si do stylu ycia (Bennett, 2003b,
s.141144). To zkolei wywouje istotne zmiany wsposobie zainteresowania poli-
tyk od kilku dekad spada wkrajach anglosaskich liczba osb deklarujcych si
jako bardzo zainteresowani polityk, ale rwnoczenie spada odsetek tych, ktrzy
wogle ni si nie interesuj (Moog, Sluyter-Beltrao, 2001, s.55).
Podsumowujc, mona przyj za Denisem McQuailem (2007, s.514515), e
wpyw logiki mediw (rozumianych jako wspczesne instytucje medialne) na po-
lityk skutkuje:
rosnc rol telewizji;
negatywnym, coraz wikszym wpywem marketingu politycznego;
coraz bardziej negatywnymi kampaniami idotyczcymi ich relacjami;
rosncymi kosztami ibiurokratyzacj kampanii
70
;
70
Profesjonalizacja kampanii idziaalnoci partii politycznych, wedug Roberta Putnama (2008,
s.6481), idzie wparze ze spadkiem politycznej partycypacji obywateli od kilku dekad polityka
44 Rozdzia 1
utrat przez partie wasnych kanaw docierania do mas irosncym uzale-
nieniem od kanaw ifltrw medialnych;
odwracaniem uwagi od polityki lokalnej ikierowaniem jej na poziom ogl-
nokrajowy;
wzrostem znaczenia osobowoci iwizerunku w stosunku do treci programw
wyborczych;
ograniczeniem bezporednich kontaktw zwyborcami
71
;
przecenianiem sonday izbyt czstym korzystaniem zich wynikw.
Oile wystpowanie opisanych powyej procesw wzasadzie nie budzi dzisiaj wt-
pliwoci, otyle nie ma zgody zarwno co do bezporednich przyczyn, jak iskutkw
owych procesw zpunktu widzenia ich funkcjonalnoci dla systemu demokratyczne-
go. Denis McQuail (2007, s.515) twierdzi, e nie mona za te zmiany wprosty sposb
obarcza win mediw, przemiany procesu komunikowania politycznego na prze-
omie tysicleci zostay wywoane wieloma zmiennymi (wrd ktrych, oczywicie,
s iinstytucje medialne). Jednoczesnie jednak cz badaczy wanie wtradycyjnie
pojmowanych mediach masowych dostrzega bezporedni przyczyn przemian
dzisiejszej komunikacji politycznej, oceniajc w wpyw wsposb jednoznacznie
negatywny. Stephen Coleman (2001, s.116) nazywa media masowe technologia-
mi sprzyjajcymi hierarchicznemu imanipulacyjnemu porzdkowi politycznemu,
wktrym suwerenno spoczywa wpastwie, aspoeczestwo obywatelskie jest
sfer marginaln, postrzegan przez polityczne elity jako przedmiot zarzdzania
opini. Zkolei wedug Andrzeja Chodubskiego (2007, s.53) media staj si dzisiaj
zagroeniem dla funkcjonowania adu demokratycznego coraz czciej generuj
postawy, zachowania, wartoci pozostajce wsprzecznoci zideaami ksztatujcej
si rzeczywistoci globalnego spoeczestwa obywatelskiego. wiadomie lekcewa
warto tolerancji, zasady wspistnienia, wsptworzenia, kompromisw, wystpujc
jednoczenie wroli autorytarnych dyktatorw oraz uzurpujc sobie uprzywilejo-
wan pozycj wrd instytucji politycznych
72
.
Powysze diagnozy, cho zawieraj pewn doz prawdy, zdaj si by przesa-
dzone. Tym bardziej, e mediatyzacja wspczesnej polityki moe okazywa si
prodemokratyczn, bo aktywizujc. Wedug Johna Cornera iDicka Pelsa (2003,
nie jest ju dziaalnoci prowadzon midzy oddolnie angaujcymi si obywatelami, dziaajcymi
wswoich lokalnych rodowiskach, poniewa fnansowy kapita rodek fnansowy konieczny przy
masowym marketingu wypar kapita spoeczny.
71
Stopie bezporedniego kontaktu politykw zwyborcami zaley wduej mierze od rodzaju
systemu politycznego ikultury politycznej wporwnaniu zpolskimi kampaniami wyborczymi
amerykaski objazdowy show wyborczy towarzyszcy kampanii prezydenckiej odznacza si jednak
relatywnie wysokim poziomem interakcji niezaporedniczonych przez media elektroniczne.
72
Wtym miejscu rozwaa naley wspomnie oteorii upadku sfery publicznej Jrgena Habermasa,
szerzej przywoywanej wkolejnych czciach ksiaki, atake oistnieniu wteorii komunikowania poli-
tycznego podejcia dialogowego, odwoujcego si do mechanizmu debaty publicznej (jednym zjego
punktw wyjcia rwnie jest teoria Habermasa, jednak samo podejcie jest swoistym odwrceniem
podejcia rynkowego zob. Dobek-Ostrowska, 2006, s.139140).
s.10) polityka, ktrej dziaanie jest zorganizowane wok osobowoci, moe dawa
efekty demokratyczne przez poszerzanie platform zaangaowania iobywatelstwa
oraz emocjonalnej identyfkacji, ktre bior gr nad technokratycznymi zasona-
mi dymnymi iinstytucjonaln intercj. Barrie Axford (2001, s.2) twierdzi zkolei
(zczym zgadza si autor tej ksiki), e krytyka kultury wizualnej wspczesnych
mediw opiera si na bdnym, deterministycznym zaoeniu poniewa oile
rzeczywicie wspczesna polityka funkcjonuje wramach elektronicznych mediw,
otyle nie moe to negowa faktu, e spoeczne podmioty s aktywnymi twrcami
wasnych rodowisk. Zaoenie, e rozwj technologii przeciga wiadomo ludzi
przez co staj si oni bezradni wobliczu treci medialnych jest bdne iprze-
sadnie deterministyczne.
Niezalenie od oceny skutkw mediatyzacji komunikowania politycznego nie
ma wtpliwoci, e proces ten niezwykle silnie oddziauje na wszystkie jego pod-
mioty. Warto wrci wtym fragmencie rozwaa do przywoanego ju trjkta
komunikowania Richarda Perlofa. Mediatyzacja polityki tylko umacnia centraln
rol mediw, oddziaujc zarwno wgr na aktorw politycznych, zmusza-
jc ich do dostosowania wasnych dziaa do logiki mediw elektronicznych
73
, jak
iwd przez okrelone formy itreci przekazw politycznych formuowanych
do odbiorcw. Media masowe wci zyskuj znaczenie, majc coraz wikszy wpyw
na ksztatowanie postaw odbiorcwobywateli (abstrahuj tu od przytoczonych po-
wyej wtpliwoci co do natury owych postaw), tworzc agend itematy publicznej
dyskusji, atake przeszczepiajc na grunt polityki wasn logik funkcjonowania
(estetyka, jzyk, kryteria oceny treci). Oznacza to zintegrowanie form przynalenych
komunikowaniu medialnemu (wznaczeniu Johna Tompsona) ze sfer polityki,
stanowice realizacj wnajwikszym stopniu McLuhanowskiej prawdy, mwicej,
e przekanik jest przekazem. adna zinstytucji medialnych nie bya nigdy prze-
zroczystym przekanikiem treci formuowanych przez politykw, dzi jednak jak
nigdy wczeniej media (instytucje) staj si samodzielnymi aktorami. Kazimierz
Krzysztofek (1999, s.81) komentuje ten fakt: Kiedy polityka bya na pierwszym
miejscu, dzi wcentrum s przede wszystkim narzdzia przede wszystkim media.
Media, wykorzystujce komputery isieci, staj si pierwsz wadz.
Co wane, owe zmiany wkomunikowaniu politycznym zachodz nie tylko pod
wpywem mediw tradycyjnych, lecz rwnie nowych mediw zich sieciow, zde-
centralizowan iaktywizujc odbiorc logik. Procesy te, cho do pewnego stopnia
komplementarne izazbiajce si, wykazuj jednak inn dynamik, inny stopie
zaawansowania ioddziaywania wpyw nowych mediw na sfer komunikowania
politycznego pod koniec pierwszej dekady XXI wieku wci jest jednak procesem
sabszym, relatywnie modym, dlatego trudno wyrokowa ojego logice, kierunkach
73
Coraz czciej obywatelska medialna konsumpcja polityki czyni politykw niewolnikami opinii
publicznej opierajcej si na telewizji, wktrej informacje polityczne staj si dodatkiem do rozrywki
(Krzysztofek, 1999, s.90).
46 Rozdzia 1
izasigu (cho nie mona wykluczy, e wbliej nieokrelonej przyszoci okae si
zjawiskiem rwnie istotnym).
Warto podkreli, e sieciowy, horyzontalny charakter nowych mediw kae wi-
dzie wnich czynniki wzmacniajce najsabsze ogniwo komunikowania politycznego
obywateli. Dlatego na zakoczenie tej czci rozwaa odwoam si do trjelemento-
wej koncepcji komunikowania politycznego Briana McNaira (1998, s.2635), ktry
okrelajc komunikowanie polityczne jako celowe komunikowanie opolityce, two-
rzy struktur procesu komunikowania politycznego obejmujc politykw iinnych
aktorw politycznych: wyborcw, twrcw zawartoci mediw iprzekazy medialne.
Ryc. 1. 2. Schemat elementw komunikowania politycznego wedug Briana McNaira; za:
McNair, 1998, s.27
ORGANIZACJE
POLITYCZNE
partie polityczne
organizacje publiczne
rzdy
grupy nacisku
organizacje
terrorystyczne
redakcyjne artykuy wstpne
reportae
komentarze
analizy
apele wyborcze
programy
reklamy
public relations
reportae
komentarze
analizy
sondae opinii
publicznej
listy od obywateli
MEDIA
OBYWATELE
McNair podobnie jak Perlof, Schulz iinni badacze komunikowania politycznego
kadzie nacisk na centraln rol mediw, przez ktre przekazy polityczne trafaj
od aktorw politycznych do wyborcw (jednoczenie McNair [1998, s.149150]
podkrela, e polityka si mediatyzuje, zatem rola mediw jako struktur, wktrych
tworzy si polityk ronie). Media rozumie on jednak jako klasyczne rodki maso-
wego przekazu. Uwzgldnienie nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych
skutkowaoby bowiem dodaniem kolejnych, obustronnych wektorw interakcji
pomidzy aktorami politycznymi aobywatelami, prowokujc jednoczenie wiele
pyta ocharakter (n)owych oddziaywa pyta oich formy, treci, konteksty, za-
sig iskutki, atake ocharakter relacji midzy oddziaywaniami informacyjnymi
prowadzonymi wramach starych inowych mediw.
Ryc. 1.3. Komunikowanie polityczne pytanie owpyw nowych mediw; opracowanie wasne
na podstawie: McNair, 1998, s.27
ORGANIZACJE
POLITYCZNE
partie polityczne
organizacje publiczne
rzdy
grupy nacisku
organizacje
terrorystyczne
reportae
komentarze
analizy
apele wyborcze
programy
reklamy
public relations
reportae
komentarze
analizy
sondae opinii
publicznej
listy od obywateli
MEDIA
STARE
OBYWATELE
NOWE MEDIA
???
???
???
48 Rozdzia 1
Odpowiedzi na te pytania, sformuowane wformie nastpnych pyta itematw
do rozwaa, poszukam wkolejnych czciach ksiki.
1.3. Aktywno obywateli w spoeczestwie informacyjnym
1.3.1. Aktywno obywateli aspekty teoretyczne
Wobec ogromu historycznej iwspczesnej (flozofcznej, politologicznej, socjolo-
gicznej) refeksji na temat problematyki obywatelskoci ikwestii zni zwizanych
drug cz pierwszego, teoretycznego rozdziau ksiki powicam jedynie wycin-
kowi szerokiego dorobku naukowego dotyczcego tego problemu. Niniejszy pod-
rozdzia bynajmniej nie pretenduje do miana kompletnego omwienia aktywnoci
obywatelskiej przywouj wnim teorie ianalityczne punkty widzenia potrzebne do
prowadzenia rozwaa zawartych wdalszych fragmentach ksiki (mam nadziej, e
wystarczajco spjne iwyczerpujce). Ta cz pracy bdzie wic powicona pojciu
obywatelsko wkilku szczeglnie interesujcych mnie ujciach perspektywach
wsplnotowoci iaktywnoci, atake kultury obywatelskiej oraz jej (obywatelskoci)
relacji wobec demokracji idziaalnoci politycznej, awdalszej czci rozdziau wod-
niesieniu do jej wspczesnego rodowiska (spoecznego, politycznego, medialnego
wtym teorii ipraktyki spoeczestwa informacyjnego) inarzdzi (warto podkreli,
e wtym kontekcie nowe media stanowi kategori specyfczn, poniewa bywaj
jednoczenie rodowiskiem inarzdziem aktywnoci obywatelskiej).
Ztrzech sfer podmiotowoci obywatelskiej
74
bdzie mnie interesowa sfera spo-
eczno-polityczna obywatel jako aktor ycia spoeczno-politycznego. Punktem
wyjcia do kolejnych rozwaa jest wic kategoria demokracji, zktr obywatelsko
jest nierozerwalnie, wzasadzie genetycznie, zwizana (Dziubka 2001, s.98113).
Benjamin Barber pisze (1984, s.XVII): [] demokracja przetrwa tylko jako silna
demokracja, zabezpieczona nie wspaniaymi przywdcami, ale kompetentnymi,
odpowiedzialnymi obywatelami. Efektywne dyktatury wymagaj wspaniaych przy-
wdcw. Efektywne demokracje wymagaj wspaniaych obywateli
75
. Wpodob-
nym tonie relacj midzy demokracj aaktywnym obywatelstwem warunkiem
koniecznym demokracji (dla Barbera wspaniay obywatel to obywatel nie tylko
kompetentny, lecz take aktywny
76
) opisuj inni. Dla Douglasa Schulera (2004,
74
Oprcz sfery spoeczno-politycznej na podmiotowo obywatelsk, zdaniem Kazimierza Dziubki
(2001, s.118), skadaj si rwnie sfera moralna (obywatel jako podmiot wyposaony wokrelone
kwalifkacje icnoty moralne) ipsychiczno-intelektualna (obywatel jako indywiduum zdolne do efek-
tywnego wykorzystania wasnych si iumiejtnoci).
75
Por. Jakubowicz, 1998, s.11.
76
Aktywno stanowi jedn zkluczowych kategorii wteorii demokracji Barbera (1984, s.123):
Polityka jest dziaaniem idotyczy dziaania. Gdy defniowana jest wkategoriach obserwowania/czu-
wania [watching], anie czynienia [doing] jak wpastwie opartym na zasadzie stra nocnego
[watchdog czy watchman] obywatele, jak wszyscy widzowie, mog przysn.
s.7072) system rzdw bez aktywnego uczestnictwa obywateli nie jest demokracj,
niewane jak owieceni byliby jego stranicy, dlatego e demokracja jest bardziej
czasownikiem ni rzeczownikiem
77
.
Dobrym punktem odniesienia wanalizie zwizkw demokracji zaktywn obywa-
telskoci jest sformuowana wlatach 80. ubiegego stulecia teoria silnej demokracji
(strong democracy) Benjamina Barbera (1984) demokratycznego ustroju zawiera-
jcego silne, partycypacyjne ideliberacyjne elementy. Silna demokracja to, wedug
Barbera, system organizacji pastwa najlepszy zmoliwych, angaujcy obywateli
wdziaalno propubliczn na szczeblach lokalnym ikrajowym, zbudowany na de-
liberacji pomidzy jednostkami igrupami bdcymi zrnicowanymi elementami
duego, wielokulturowego spoeczestwa. Dlatego wdemokracji deliberatywnej
jedn zkluczowych kategorii stanowi otwarty proces, wktrym ludzie rozwaaj
moliwoci, wa argumenty za okrelonymi propozycjami iprzeciw nim, wy-
ksztacaj wsplny pogld na dane zagadnienie, razem dochodzc do okrelonych
konkluzji (Tompson, 2001, s.248251).
Wwizji silnej demokracji Barbera polityka jest dziaaniem uprawianym przez,
anie dla obywateli (polityka nie jest sposobem ycia way of life, ale sposobem
na ycie way of living, Barber, 1984, s.118). Naczeln cnot staje si aktywno,
azaangaowanie, powicenie, obowizek isuba wsplna deliberacja, wspl-
na decyzja, wsplna praca s jej znakami jakoci [hallmarks]. Silna demokracja
tworzy wic polityk, ktra przeksztaca konfikt we wspprac przez obywatelsk
partycypacj, publiczn deliberacj iobywatelsk edukacj (Barber, 1984, s.133135;
por. Barber, 2004, s.3347), aztego punktu widzenia terminy uczestnictwo (par-
tycypacja) iwsplnota s dwoma aspektami jednego spoecznego zjawiska oby-
watelskoci (citizenship) (Barber, 1984, s.155).
Obywatelsko jest zatem kategori, zktr wkontekcie jej zwizkw zdemo-
kracj s nierozerwalnie zwizane pojcia wsplnota iaktywno: demokracja
stanowi wynik dziaa podejmowanych przez wsplnoty obywateli wzrnicowa-
nych kontekstach. To przez zrnicowane formy aktywnoci obywatelskiej, prowa-
dzonej we wsppracy zinnymi, ksztatuje si ijest podtrzymywana obywatelska
tosamo (Dahlgren, 2003, s.167)
78
. Innymi sowy pojcie obywatelsko nabie-
ra penego sensu wprzypadku jego powizania ze wsplnotowoci. Obywatelsko
najpeniej wyraa si po jej kontekstualizacji wsferze kolektywnej. Richard Adler
iJudy Goggin (2005, s.238), analizujc pojcie obywatelska aktywno/obywatelskie
zaangaowanie (civic engagement), przytaczaj jego defnicje jako suby na rzecz
lokalnej wsplnoty (community service) lub jako zbiorowego (wsplnego) dziaania
na rzecz spoecznoci tak, jak wdefnicji Elisy Diller aktywno obywatelska
jest kadym rodzajem dziaalnoci, wktrej ludzie wsppracuj jako obywatele
77
Por. Dahlgren, 2001, s.64; Jamrz, 1999, s.7.
78
Stephen Coleman (2001, s.111) twierdzi, e aktywny obywatel si komunikuje traktuje
dziaanie komunikacyjne wtym kontekcie jako kluczowe.
50 Rozdzia 1
[citizens]. Wedug Talcotta Parsonsa iDavida Eastona wsplnotowy model oby-
watelskoci traktuje instytucje polityczne jako podstawowe narzdzie dystrybucji
wartoci doniosych dla spoeczestwa, dziki ktrym jednostki wsplnymi siami
rozwizuj stojce przed nimi problemy (Dziubka, 2001, s.121)
79
.
Ujcie obywatelskoci zperspektywy aspektu aktywnoci odpowiada koncep-
cji racjonalistycznego aktywizmu Gabriela Almonda iSidneya Verby, bdcego
podstaw partycypacyjnego modelu kultury politycznej [civic culture]. Zgodnie
zni dojrzay, demokratyczny obywatel jest dobrze poinformowany
80
, bierze udzia
wpolityce iinteresuje si ni, podejmujc rozumne, przemylane decyzje (Almond,
Verba, 1995, s.341). Wag aktywnej wsppracy obywatelskiej podkrela rwnie
Rob Hollister (2002), dla ktrego aktywna obywatelsko (active citizenship) bardziej
dotyczy zbiorowych dziaa ni indywidualnej aktywnoci, skupia si na wsppracy,
intensywnej zbiorowej aktywnoci na rzecz spraw wsplnoty przez prac na wszyst-
kich, nie tylko rzdowym, poziomach.
Przyjcie wsplnotowego punktu widzenia dotyczcego kwestii obywatelskoci pro-
wadzi do przeniesienia refeksji nad obywatelskoci na poziom wikszych struktur
spoecznych, czyli do rozwaa na temat spoeczestwa obywatelskiego. Wsplnym
mianownikiem wikszoci defnicji spoeczestwa obywatelskiego jest uznanie go
za cz przestrzeni spoecznej autonomicznej wobec pastwa iwypenionej przez
dobrowolne wspdziaanie zrzeszonych jednostek (Antoszewski, 2000, s.9; Wnuk-
-Lipiski, 1996, s.99100)
81
. Relacja midzy pastwem aspoeczestwem obywatel-
skim jest relacj zoon iinterpretowan wsposb zrnicowany.
Po pierwsze, wspczenie rozumiana idea suwerennoci spoeczestwa obywatel-
skiego traktuje je jako rdo wadzy iostatecznego arbitra wsferze funkcjonowania
organw wadzy publicznej. Wola suwerena, ktrym jest wspczenie spoeczestwo
obywatelskie, ujta wramy prawno-konstytucyjne jest wic jedyn dopuszczaln
legitymacj do sprawowania wadzy na gruncie demokracji (Jamrz, 1999, s.1012)
82
.
Po drugie, zdaniem Andrzeja Antoszewskiego (2000, s.910) konstruowanie dy-
chotomii typu pastwospoeczestwo obywatelskie jest niewaciwe, poniewa po-
dane jest traktowanie spoeczestwa obywatelskiego jako struktury poredniczcej
midzy tym co pastwowe, atym co prywatne. Wwczas spoeczestwo obywatelskie
wypenia przestrze midzy systemem politycznym, wktrym jednostki bior bez-
poredni udzia wprocesie sprawowania wadzy, aobszarem szeroko rozumianej
79
Wtakim ujciu polityka jest przede wszystkim sfer dziaa publicznych, podejmowanych przez
jednostki zzamiarem realizacji dobra ogu, bdcego jeli nie wartoci konieczn do zdefniowania
dobra indywidualnego, to przynajmniej znim porwnywaln zob. Dziubka, 2001.
80
Bycie dobrze poinformowanym to, wedug Tomasa Jefersona, jedna zcech idealnego oby-
watela (Hagen, 1997).
81
Andrzej Siciski (1999, s.25) charakteryzuje spoeczestwo obywatelskie odwoujc si do trzech
opozycji: pionowejpoziomej organizacji spoeczestwa, spoeczestwa wycofanegouczestniczcego,
spoeczestwa zamknitegootwartego (drugi czon kadej opozycji to cecha spoeczestwa obywa-
telskiego).
82
Za Maksem Weberem t legitymacj mona okreli jako racjonalno-legaln.
prywatnoci (wtym uczestnictwa wgrze rynkowej zarwno jako producent, jak
ikonsument)
83
. Bardzo podobnie spoeczestwo obywatelskie defniuj Peter Dah-
lgren (2003, s.154), dla ktrego spoeczestwo obywatelskie to szeroka arena spo-
ecznych interakcji, stowarzysze iorganizacji poczonych zjednej strony przez
pastwo irynek zdrugiej
84
, czy brytyjski socjolog Anthony Giddens (2007, s.465),
postrzegajcy spoeczestwo obywatelskie jako sfer mieszczc si midzy pastwem
arynkiem iobejmujc rodzin, stowarzyszenia spoeczne iinne instytucje nieryn-
kowe. Jednoczenie im wiksze s kompetencje wsplnoty do skutecznego rozwizy-
wania publicznych problemw, tym mniejsza jest potrzeba interwencji (samo)rzdu.
Cho oczywicie stosunek kompetencji rzdu (pastwa) iwsplnoty nie jest gr
osumie zerowej oba mog by silne bd sabe (Schuler 2004, s.8082)
85
.
Dla Antoszewskiego (2000, s.1113) warunkami koniecznymi (lecz niewystar-
czajcymi) narodzin spoeczestwa obywatelskiego s wolno debaty publicznej
ipluralizm, ale podkrela rwnie znaczenie obywatelskiej aktywnoci, poniewa
spoeczestwo obywatelskie to jednak co wicej ni pluralizm. Naley bowiem wzi
pod uwag nie tylko inie tyle swobod debaty publicznej iwolno stowarzyszania
si, ale iefekty, jakie zniej wynikaj. Innymi sowy, gdy chcemy skonstruowa po-
zytywn defnicj spoeczestwa obywatelskiego, nie wystarczy ograniczy si do
stwierdzenia, e tworzy je wszelka aktywno dobrowolnych zrzesze, ale trzeba
podkreli, e jest to aktywno obywatelska wanie, precyzujc, co stanowi jej tre
iskutek. Natomiast ramy owej aktywnoci maj wyznacza dobrowolno idziaanie
wgranicach ustanowionego prawa
86
.
Wten sposb Andrzej Antoszewski formuuje normatywn wizj spoeczestwa
obywatelskiego, zgodnie zktr stanowi ono odrbn od pastwa irynku sfer do-
browolnej aktywnoci spoecznej
87
, opierajc si na trzech podstawach: instytucjo-
nalnej wolnoci ekspresji politycznej (wypowiedzi izrzeszania si); ekonomicznej
wasnoci prywatnej; spoecznej pluralizmie wyraajcym rnorodno prze-
83
WHeglowskim rozumieniu spoeczestwa obywatelskiego jest ono krgiem osb prywatnych,
organizacji iklas podlegajcych prawu cywilnemu iformalnie rnicych si od pastwa (Tompson,
2001, s.125; Bobbio, 1997).
84
Podobnie rozumuje Jerzy Szacki (1997, s.4849), twierdzcy, e spoeczestwa obywatelskiego
nie naley przeciwstawia pastwu przeciwnie, jest ono wstruktury wadzy pastwowej [] uwi-
kane (por. Walzer, 1997).
85
Respektowanie norm prawnych ustanawiajcych wzajemne stosunki midzy wolnymi irwnymi
obywatelami oraz prowokowanie wnich postaw wzajemnego zaufania iszacunku s to dziaania wyma-
gajce wsplnych wysikw podejmowanych zarwno ze strony wadzy, jak iczonkw spoeczestwa
(Dziubka, 2001, s.92; por. Bokajo, 1996).
86
Warto zaznaczy, e przyjcie kryterium dziaania wgranicach ustanowionego prawa oznacza
konieczno refeksji nad defnicj dziaania obywatelskiego igranic obywatelskiego nieposuszestwa,
szczeglnie jeli wemiemy pod uwag niektre aspekty dziaalnoci obywatelskiej online (jak proble-
matyka amania praw autorskich czy problem legalnoci niektrych form cyberaktywizmu).
87
Czasem spoeczestwo obywatelskie jest defniowane przez kategori aktywnoci Sinikka
Sassi (2001, s.92) defniuje je jako autorefeksyjn [self-refexive], samoorganizujc si pozarzdow
aktywno obywateli.
52 Rozdzia 1
kona ioczekiwa oraz, co kluczowe, uznanie tej rnorodnoci za legitymowan.
Istot spoeczestwa obywatelskiego jest dobrowolny udzia jednostek iich asocjacji
wdebacie publicznej oraz podejmowanie niewymuszonych przez pastwo dziaa,
ktrych efektem staje si nacisk na wadze pastwowe, udzia obwarowany dodatko-
wymi warunkami: 1) dziaaniem wgranicach demokratycznie ustanowionego prawa;
2) dziaaniem zmierzajcym do ochrony podstawowych wartoci iusprawnienia
mechanizmw instytucjonalnych demokracji (to czyni spoeczestwo obywatelskie
jednoczenie spoeczestwem politycznym).
Wpodobnym ujciu Kazimierza Dziubki (2001, s.95) spoeczestwo obywatel-
skie to rodowisko, wktrym mniej lub bardziej sformalizowana pod wzgldem
organizacyjno-programowym aktywno podmiotw spoecznych ipolitycznych
(wyraajca si nie tylko wdyskusji publicznej na temat interpretacji poszczeglnych
wzorcw obywatelskich, lecz take, co waniejsze, wobejmujcym rne szczeble
organizacji politycznej pastwa procesie [wsp]decydowania oich ksztacie iznacze-
niu ustrojowym) moe znale pene ujcie, ajednoczenie pozostawa (cakowicie
lub czciowo) poza zasigiem bezporedniej kontroli pastwa.
Wykorzystanie tego ujcia spoeczestwa obywatelskiego wywiedzionego zkate-
gorii wsplnotowoci iaktywnoci (jako sfery swobodnej, prodemokratycznej dzia-
alnoci podmiotw spoecznych) umoliwia sformuowanie defnicji aktywnoci
obywatelskiej jako dobrowolnego udziau jednostek igrup wdebacie publicznej
iprodemokratycznych dziaaniach politycznych. Zreszt wdo podobny spo-
sb aktywno obywatelsk jako rodzaj zaangaowania politycznego postrzega
Elisa Diller, gdy pisze, e aktywno obywatelska kieruje indywidualne dziaania
ku dziaalnoci zbiorowej rozwizujcej problemy poprzez dziaalno polityczn
(Adler, Goggin, 2005, s.238).
Przy tak sformuowanym ujciu aktywnoci obywatelskiej konieczne jest do-
precyzowanie zawartoci terminu obywatelski wkontekcie jego zrnicowania
wterminologii anglosaskiej na pojcia obywatelsko (citizeship) iobywatelski
(civic). Zjednej strony, moemy mwi oobywatelskoci jako kategorii wywie-
dzionej zteorii spoeczestwa obywatelskiego, bliszej anglosaskiemu citizenship,
zreguy bdcej kategori wykorzystywan wramach politologii (czy socjologii
polityki). Wtakim ujciu obywatelsko (citizenship) odnosi si do formalne-
go czonkowstwa oraz prawa imoliwoci partycypacji wrozwoju spoecznoci
(bdc jednoczenie blisko drugiego polskiego znaczenia sowa citizenship czyli
obywatelstwo). Wtym kontekcie obywatelski (civic) powinien by rozumia-
ny jako warunek wstpny tego, co (demokratycznie) polityczne, jako rezerwuar
przed- iniepolitycznego potencjau, ktry realizuje si wmomencie pojawienia si
polityki (Dahlgren, 2003, s.154; por. Dziubka, 2001, s.93).
Zdrugiej strony, socjologowie zreguy termin obywatelski (civic) rozumiej
szerzej. Dla Roberta Putnama (2008, s.311313) zaangaowanie obywatelskie
(civic engagement) to termin bardzo pojemny, zawierajcy wsobie rwnie dziaa-
nia nieformalne, niepolityczne iniepubliczne (jak odwiedziny znajomych, granie
wkarty czy krgle zprzyjacimi)
88
. Podobn szerok defnicj formuuje Michael
Delli Carpini, dla ktrego aktywno obywatelska to indywidualna izbiorowa
dziaalno na rzecz okrelonych kwestii publicznych. Moe przybiera rone formy,
od indywidualnego wolontariatu, przez zaangaowanie na rzecz organizacji, po
udzia wwyborach. Wdziaalnoci obywatelskiej zawiera si zarwno bezporednie
dziaalnie na rzecz rozwizywania konkretnych kwestii, jak iwsppraca zinstytu-
cjami demokracji przedstawicielskiej
89
. Dlatego dla Delli Carpiniego zaangaowanie
obywatelskie to udzia wwyborach, dziaalno wlokalnym stowarzyszeniu, ale te
zupenie nieformalna praca wkuchni dla ubogich.
Defniowanie aktywnoci obywatelskiej wszeroki sposb, uwzgldniajcy dziaa-
nia wramach lokalnych spoecznoci (nawet tak nieformalne jak wsplna rozrywka
ze znajomymi), wynika po czci zszerokiego znaczenia terminu civic, wktrym
zawieraj si zarwno dziaania na rzecz spoecznoci, jak iobywatelska dziaalno
polityczna (awic dziaalno bardziej odnoszca si do terminu citizenship). Do-
brym zobrazowaniem owego zrnicowania jest opracowane przez Davida Crowleya
kontinuum obywatelskiej (civic) aktywnoci, przedstawione poniej.
Ryc. 1.4. Kontinuum obywatelskiej aktywnoci Davida Crowleya; za: Adler, Goggin, 2005,
s.240
88
Zaangaowanie obywatelskie (czy raczej jego upadek, poniewa Putnam pisze omalejcym
obywatelskim zaangaowaniu civic disengagement) jest zjawiskiem istotnym stanowi jedn ze
zmiennych decydujcych opoziomie kluczowego wjego analizach kapitau spoecznego.
89
Defnicja na stronie: http://www.civicengagementworks.org/content/michael-x-delli-carpini
(dostp 01/05/10).
Dziaania
na rzecz
spoecznoci
Pomoc
ssiadowi
Dyskusja
na tematy
polityczne
Datek na rzecz
organizacji
charytatywnej
Gosowanie
w wyborach
Czonkowstwo
w organizacji
religijnej bd
charytatywnej
Wspieranie
okrelonych
kwestii
Okazjonalny
wolontariat
Aktywna dziaal-
no w partii czy
grupie interesu
Trwaa praca
na rzecz
spoecznoci
Kandydowanie
na stanowisko
publiczne
Aktywno
polityczna
KONTINUUM OBYWATELSKIEJ AKTYWNOCI
Nieformalne/prywatne
Dziaanie jednostkowe
Formalne/publiczne
Dziaanie zbiorowe
54 Rozdzia 1
Pozioma o stanowi spektrum, ktrego jedn ze skrajnoci stanowi dziaania
indywidualne inieformalne, pynnie przechodzce ku drugiej skrajnoci aktyw-
noci zbiorowej isformalizowanej. O pionowa wprowadza natomiast rozrnienie
na dziaalno na rzecz spoecznoci (nawet tak nieformaln jak oddawanie krwi
czy organizowanie pomocy wnauce) iobywatelsk dziaalno polityczn (Adler,
Goggin, 2005, s.240).
Wksice interesowa mnie bdzie gwnie drugie polityczne ujcie dziaal-
noci obywatelskiej, awyszczeglnione na wykresie Crowleya jej rodzaje dyskusja,
gosowanie, wspieranie okrelonych kwestii (advocating for apolicy), aktywny udzia
wpartii czy grupie interesu, kandydowanie na stanowisko publiczne stanowi
punkt wyjcia dokonania na potrzeby tej pracy podziau aktywnoci obywatelskiej.
Sformuowanie waciwego podziau przysparza jednak sporo trudnoci, nieatwo
jest bowiem wyszczeglni poszczeglne rodzaje aktywnoci (ijednoczenie spjne
czci ksiki, krre speniayby wymg rozcznoci treci) rne dziaania oby-
watelskie nachodz na siebie iczsto si warunkuj. Oprcz kontinuum Crowleya
bdzie pomocna typologia Martina Hagena (1997), ktry analizujc kategori elek-
tronicznej demokracji, podzieli pojcie aktywne obywatelstwo (active citizenship)
na cztery wymiary politycznej partycypacji. Pierwszy, podstawowy wymiar to zain-
teresowanie sprawami publicznymi iwyszukiwanie informacji, drugi prowadzenie
politycznych dyskusji, trzeci gosowanie, aczwarty inna aktywno polityczna:
aktywna praca na rzecz partii politycznych czy rodowisk obywatelskich (wedug
Hagena zdemokratycznego punktu widzenia rwnie istotna, co udzia wwyborach).
Warto rwnie odwoa si do Andrew Chadwicka (2006, s.83203), dzielcego
dziaalno polityczn prowadzon przez nowe media na cztery grupy zagadnie,
nazwane kategoriami szeroko pojtych instytucji politycznych: e-demokracj (za-
wierajc deliberacj izagadnienia zwizane zteori sfery publicznej), e-mobilizacj
(wjej ramach dziaalno grup interesu iruchw spoecznych), e-kampani (doty-
czc kampanii igosowania online) oraz e-rzdzenie (e-government dotyczce
egzekutywy iadministracji). Zoczywistych wzgldw ostatnia cz tej typologii
ley poza granic moich zainteresowa, wczeniejsze trzy mona natomiast do
wyranie odnie do podziau Hagena: pierwsze dwa wymiary aktywnego obywatel-
stwa (zainteresowanie sprawami publicznymi ipolityczna dyskusja) wprzyblieniu
pokrywaj si ze-demokracj Chadwicka, gosowanie znajduje swoje odzwiercied-
lenie we-kampanii, aczwarty wymiar politycznej partycypacji Hagena (praca na
rzecz organizacji politycznych) odpowiada e-mobilizacji Chadwicka. Opierajc si
na powyszych typologiach (wtym rwnie na komplementarnej wobec podziaw
Chadwicka iHagena typologii Crowleya), dziel aktywno obywateli online na:
debat (bierny udzia wdebacie wyszukiwanie informacji iczynny wniej udzia),
mobilizacj (organizowanie si idziaalno grup ornym stopniu sformalizowa-
nia) iwybory (kampanie wyborcze igosowania). Na tym podziale opieram dalsz
konstrukcj ksiki.
Zpojciem aktywno obywatelska s zwizane terminy kultura obywatelska
ikapita spoeczny, wymagajce omwienia wtej czci prowadzonych rozwaa.
Kultura obywatelska (civic culture) stanowi warunek konieczny funkcjonowania
demokracji, odnoszcy si do obywateli jako jej fundamentu, i przez prb odpo-
wiedzi na pytanie: co sprawia, e ludzie zaczynaj postrzega siebie jako czonkw
spoecznoci partycypujcych wjej rozwoju dotyczy procesu, czyli stawania si ludzi
obywatelami. Peter Dahlgren (2003, s.153160) patrzy na zagadnienie kultury oby-
watelskiej konstruktywistycznie: kultura obywatelska odnosi si do tych skadnikw
spoeczno-kulturowego wiata dyspozycji, praktyk, procesw ktre konstytuuj
warunki brzegowe partycypacji jednostek igrup wsferze publicznej ispoeczestwie
obywatelskim. Do owych warunkw wstpnych nale atrybuty kulturowe rozpo-
wszechnione wrd obywateli, ktre na rne sposoby napdzaj ycie demokratyczne,
asam kultur obywatelsk mona zobrazowa jako zintegrowany obwd, skadajcy
si zszeciu wzajemnie powizanych ze sob wymiarw: wartoci, przynalenoci
(afnity), wiedzy, praktyk, tosamoci idyskusji (Dahlgren, 2003, s.156160).
Zjednej strony, kultura obywatelska stanowi analityczny konstrukt majcy na
celu identyfkacj moliwoci dziaania ludzi wroli obywateli, ktra moe mie
nie- lub przedpolityczne aspekty, ale ktra przez odniesienie do tego co polityczne
moe zmieni si wdanej sytuacji wmniej lub bardziej sformalizowan polityk.
Zdrugiej strony, mona postrzega kultur obywatelsk jako zasoby, zktrych
jednostki igrupy korzystaj, podejmujc dziaania obywatelskie co zkolei przy-
wodzi na myl koncepcj kapitau spoecznego Roberta Putnama.
Pojcie kapita spoeczny powstao wsocjologii na przeomie lat 80. i90. XX
wieku
90
, ale to ksika Putnama
91
okazaa si bodaj najbardziej wpywow prac
dotyczc tematyki kapitau spoecznego. Wedug Putnama kapita spoeczny odnosi
si do powiza midzy jednostkami do sieci spoecznych inorm wzajemnoci
oraz wyrastajcego znich zaufania. Sieci spoeczne podtrzymuj okrelone spoecz-
ne reguy zachowania ijednoczenie, niejako przez defnicj, zakadaj wzajemne
zobowizania jako sieci spoecznego zaangaowania wyksztacaj silne normy
wzajemnoci (Putnam, 2008, s.3334). Uwzgldniajc kwesti aktywnoci obywa-
telskiej, Putnam (2008, s.6181) stawia tez, e poziom kapitau spoecznego jest
pozytywnie skorelowany zwszelkimi rodzajami partycypacji politycznej istopniem
zadowolenia zwadzy oraz zaufania do instytucji publicznych
92
. Kapita spoeczny
90
Podstawowe znaczenie dla rozwoju koncepcji kapitau spoecznego miay prace Jamesa Colema-
na, wktrego interpretacji podstawowa rnica midzy kapitaem ludzkim akapitaem spoecznym
polega na tym, e ten drugi powstaje wrelacjach midzy jednostkami igrupami, anie dziki samej
jednostce zob. Coleman, 1998; por. Kwiatkowski, 2003, s.134.
91
Putnam, 2008 (wydana pierwszy raz w2000 roku R.Putnam. 2000. Bowling Alone. Te Col-
lapse and Revival of American Community. Simon & Schuster. New York), poprzedzona esejem z1995
roku Bowling Alone: Americas Declining Social Capital (na stronie: http://xroads.virginia.edu/~HYPER/
DETOC/assoc/bowling.html dostp 01/05/10).
92
Por. Porbski, 2004, s.63. Ian Shapiro (2006, s.123124) przytacza argumenty krytykw tezy
Putnama wskauzjce, e kapita spoeczny przedkada si na dobrze funkcjonujc demokracj; por.
56 Rozdzia 1
moe by zatem traktowany jako podstawowy czynnik umoliwiajcy przechodzenie
od demokracji proceduralnej, akcentujcej przede wszystkim rol demokratycznych
regu, do demokracji uczestniczcej, wktrej proceduralna poprawno obudowana
jest dziaalnoci ludzi (obywateli) wsplnie regulujcych swe zachowania (Kwiat-
kowski, 2003, s.133134)
93
. Jednoczenie Putnam (2008, s.61) zauwaa pozytywn
korelacj midzy udziaem wwyborach azainteresowaniem polityk, dziaalnoci
charytatywn iwoluntarystyczn, udziaem wpublicznych demonstracjach iwsp-
prac zinnymi obywatelami wpracy na rzecz spoecznoci
94
, atake wskazuje na
polityczn wiedz izainteresowanie sprawami publicznymi jako warunki konieczne
aktywniejszych form publicznego zaangaowania: Jeli nie znasz regu gry ani graczy
inie zaley ci na wyniku, wtpliwe, by samemu zacz gra
95
.
Postawiona przez Putnama diagnoza dotyczca defcytu kapitau spoecznego wpi-
suje si wobraz duych przemian spoeczno-politycznych, skorelowanych ze zmian
spoecznych uwarunkowa dziaalnoci obywatelskiej. Przeom drugiego itrzeciego
tysiclecia przynis transformacj, po pierwsze, rl obywatelskich ipolitycznych
tosamoci; po drugie, relacji midzy obywatelami, reprezentantami irzdem.
Warto wtym momencie rozwaa odwoa si do popularnego obecnie konceptu
pnej demokracji (pnonowoczesnej late modern democracy) jako etapu
rozwoju systemu demokratycznego nastpujcego, zdaniem wspczesnych socjo-
logw ipolitologw, od koca XX wieku wrosncej liczbie pastw wiata. Wedug
badaczy zajmujcych si konceptem pnej demokracji (Giddens, 2001, s.150197,
248284; Bennett, 2003b, s.139140; Dahlgren, 2001, s.6667; Axford, 2001, s.2,
2425) rwnolegle do procesu mediatyzacji polityki pastwa demokratyczne zaczy
podlega wielu powizanym ze sob zjawiskom, do ktrych s zaliczane m.in.
96
:
Kwiatkowski, 2003, s.138145. Wedug Piotra Wiencha (2006, s.236) przykad chiski (rozwj eko-
nomiczny poczony zautorytarnym systemem politycznym iwalk zinicjatywami obywatelskimi)
moe prowadzi do falsyfkacji tezy Putnama oistotnym wpywie kapitau spoecznego na rozwj
spoeczny igospodarczy.
93
Teoretyk demokracji Charles Tilly (2008, s.96106) uywa wpodobnym kontekcie pojcia
sie zaufania (rozgazionych wizi midzyludzkich, na og osilnym charakterze, wobrbie ktrych
ludzie naraaj wartociowe, brzemienne wnastpstwa, dugoterminowe zasoby iformy aktywnoci na
naduycia, bdy lub niepowodzenia innych). Wedug Tillyego wim wikszym stopniu sieci zaufania
zostaj wczane wsystem polityczny, tym peniej zachodzi proces demokratyzacji (przemian wkie-
runku szerszej, rwniejszej, lepiej chronionej isilniej wzajemnie zobowizujcej konsultacji midzy
pastwem aobywatelami).
94
Nie przesdza jednak, ktra ze zmiennych (udzia wwyborach czy aktywno obywatelska
wprzyjtym przez niego szerokim rozumieniu) stanowi skutek, aktra przyczyn.
95
WSamotnej grze wkrgle Putnam analizuje przyczyny kurczenia si kapitau spoecznego wspo-
eczestwie amerykaskim. Za gwne przyczyny zjawiska uznaje: rozpowszechnienie telewizji, eman-
cypacj kobiet (model rodziny zdwoma osobami pracujcymi), zmiany wstrukturze demografcznej
(rozwj przedmie), zmian generacyjn.
96
Pna nowoczesno (late modernity) albo nowoczesno wysoko rozwinita (high modernity) to
wedug Anthonyego Giddensa (2001, s.4046, 315) wspczesna faza rozwoju nowoczesnych instytucji,
zaznaczajca si radykalizacj iglobalizacj podstawowych rysw nowoczesnoci.
1. Wspomniany wczeniej spadek zaangaowania obywatelskiego (m.in. spadek
uczestnictwa wwyborach, przynalenoci do partii politycznych) izwizane
znim rozdrobnienie iosabienie instytucji obywatelskich partii, zwizkw,
Kociow
97
, organizacji suby publicznej szczeglnie wyciu modszych,
kosmopolitycznych pokole;
2. Procesy heterogenizacji ifragmentyzacji spoeczestwa odchodzenie od
duych, zbiorowych tosamoci iwraliwoci na rzecz wiadomoci enkla-
wowej (zwane czasem niszyfkacj nichifcation czy neotrybalizmem)
wynikajcej m.in. zpluralizacji stylw ycia imultikulturalizmu wielu spoe-
czestw (etnicznego i/lub religijnego);
3. Osabienie pastwa irzdu narodowego wynikajce m.in. zprocesw globa-
lizacji i wEuropie procesu integracji europejskiej; ciekawie opisane przez
Daniela Bella (1994, s.212254);
4. Tendencja do postrzegania relacji kapitalizmu idemokracji jako pozytywnej
iharmonijnej;
5. Zacieranie si granicy midzy prywatn ipubliczn sfer ycia;
6. Prywatyzacja poszczeglnych funkcji rzdzenia;
7. Nowa organizacja ycia publicznego wmniejszym stopniu wkategoriach
rl obywatelskich wynikajcych zobowizkw izobowiza, wwikszym
wkategoriach odnoszcych si do usug dotyczcych stylu ycia idziaa
konsumenckich; liderzy porzucaj dzi star retoryk powicenia izbiorowego
politycznego projektu na rzecz obietnic lepszych osobistych wyborw wpod-
stawowych obszarach, jak opieka zdrowotna czy edukacja (Tom Christensen
iPer Laegreid diagnozuj wtym kontekcie nowy model organizacji pastwa
pastwo supermarketu, ktre ma by przede wszystkim dostarczycielem
usug odpowiadajcych zapotrzebowaniu konsumentw iuytkownikw
Bennett, 2003b, s.141)
98
;
8. Narastajce poczucie osobistego ryzyka iskomplikowania yciowych wyborw;
liczne formy ryzyka nadchodzce wraz zpostpujc globalizacj skadaj
si, wedug Urlicha Becka (2004, s.27107, por. Giddens, 2007, s.8991), na
spoeczestwo ryzyka.
97
Obserwowany obecnie wpastwach pnej demokracji proces zmian statusu zwizkw wyzna-
niowych bywa czasem oceniany inaczej ni przywoana przeze mnie diagnoza mwica oich (zwizkw
wyznaniowych) malejcej roli Maria Marczewska-Rytko (2010, s.183195) przytacza przykady
procesw sekularyzacji, prywatyzacji ideprywatyzacji, zachodzcych m.in. wasnie wpastwach
pnej demokracji (atake liczne koncepcje teoretyczne dotyczce owych procesw).
98
Polityka konsumencka stanowi odbicie wsferze tosamoci spoeczno-politycznych opisanej
wpoprzednim rozdziale marketyzacji komunikowania politycznego (zob. Dahlgren, 2003, s.161;
Porbski, 2004, s.148149). Wedug Stephena Colemana (2001, s.110) tendencja ta znalaza swj
wyraz wustawodawstwie brytyjskim zpocztku lat 90. ubiegego stulecia, ktre rwnao prawa oby-
watelskie zkonsumenckim etosem, wedug ktrego klient nasz pan (customer is never wrong). Lech
Zacher (1994, s.14) dostrzega przemiany wpolityce lokalnej wywoane rynkowym paradygmatem
konsumeryzmu irozwojem technologicznym.
58 Rozdzia 1
Jednoczenie mamy do czynienia ze zjawiskiem opisanym przez Anthonyego
Giddensa (2007, s.453454) jako paradoks demokracji polegajcy na diagnozowa-
niu wpnych demokracjach rozczarowania obywateli procesem demokratycznym.
WEuropie iUSA ronie liczba osb niezadowolonych zsystemu politycznego bd
wobec niego obojtnych, spada frekwencja wyborcza, obywatele nie maj zaufania do
wybranych przez siebie reprezentantw inie odczuwaj wpywu polityki pastwowej
na swoje ycie. Rosnca transparencja polityki sprawia, e procesy przebiegajce
dotd wukryciu wychodz na jaw, wzbudzajc niech wyborcw irodzc rozcza-
rowanie demokracj
99
.
Zdecydowana jednak wikszo obywateli pastw zachodnich wci uwaa demo-
kracj za najlepszy zustrojw, arzeczywiste zainteresowanie polityk ronie, ztym
e przesuwa si poza system parlamentarny, realizujc si winnych dziedzinach
ni tradycyjna dziaalno partyjna ronie zarwno liczba nalecych do grup
oraz stowarzysze obywatelskich, jak iznaczenie nowych ruchw spoecznych
100

oywiajcych demokracj jako orodki silnej kultury obywatelskiej (Giddens, 2007,
s.454, 464465; Dahlgren, 2001, s.6768; Bennett, 2003b, s.137139)
101
.
Jednoczenie rozwija si refeksja nad wspczesnymi demokracjami rodzca
m.in. pytanie oskutki narastajcego medialnego zaporedniczenia interakcji spo-
ecznych zachodzcych wramach systemw demokratycznych. Przykadem tego
typu rozwaa s prace Stanisawa Michalczyka (2010), analizujcego koncepcj
demokracji medialnej (mediocentrystycznej). Podstaw tej koncepcji jest diagnoza
mwica orosncym znaczeniu ioddziaywaniu mediw masowych wszeroko
pojtych procesach politycznych. Michalczyk (2010, s.102) przytacza defnicj Wil-
helma Brklina iMarkusa Kleina ujmujc demokracj medialnjako porzdek
demokratyczny, wktrym indywidualizacja wyborcw jest tak daleko posunita,
e polityczne ksztatowanie woli iprzywdztwo realizuje si przez media elektro-
niczne, funkcjonujce zgodnie zlogik konkurencji. Wtym kontekcie jako gwne
wskaniki (czy symptomy) okrelajce zmiany wcharakterze demokracji zreguy s
przytaczane zjawiska wwikszoci ju wymienione przeze mnie we wczeniejszych
fragmentach ksiki, m.in.: przemiany form itreci komunikacji wyborczej (profesjo-
nalizacja managementu kampanijnego); wzmocnienie wizi strukturalnych midzy
politykami, ekspertami idziennikarzami; entertainizacja (urozrywkowienie) sfery
publicznej; mediatyzacja polityki; zmiany wkulturze politycznej, bdce efektem
funkcjonowania mediw masowych (Michalczyk, 2010, s.98106).
99
Zjawisko alienacji obywateli ze sfery polityki bywa nazywane defcytem demokracji (Porbski,
2004, s.5152, por. Przybylska, 2006, s.182184; Marczewska-Rytko, 2006, s.4850).
100
Wicej na ich temat wtrzecim rozdziale ksiki.
101
Zwrot ku polityce pozaparlamentarnej izacieranie si granic midzy tym co polityczne, atym
co niepolityczne Urlich Beck (2004, s.278350) nazywa sub-polityk. Oile wSpoeczestwie ryzyka
Beck (2004) formuowa tez okocu polityki, to wmodszej oprawie 20 lat Wadzy iprzeciwwadzy
wepoce globalnej twierdzi (2005, s.314), e nastpuje koniec polityki pastwa narodowego i e jedno-
czenie mamy do czynienia zpocztkiem polityki transnarodowej, ktra moe prowadzi do pastwa
kosmopolitycznego.
Na zakoczenie rozwaa dotyczcych aktywnoci obywatelskiej warto jeszcze
przywoa perspektyw medioznawcz podjcie problematyki roli iznaczenia
mediw zpunktu widzenia funkcjonowania spoeczestwa obywatelskiego ua-
twi formuowanie diagnoz dotyczcych tego, wktrych kontekstach aktywno
obywateli online bywa dziaalnoci funkcjonaln zpunktu widzenia demokracji.
Wedug Bogusawy Dobek-Ostrowskiej (2006, s.194) zkoncepcj spoeczestwa
obywatelskiego wie si wsposb nierozerwalny pojcie sfera publiczna, wktrej
toczy si iksztatuje debata publiczna. Warunkiem jej zaistnienia jest demokracja
zdwoma atrybutami wolnymi mediami iwanie spoeczestwem obywatelskim.
Denis McQuail (2007, s.193) podobnie formuuje priorytety spoeczestwa oby-
watelskiego warunkiem jego istnienia jest bowiem otwarto ipluralizm, kiedy
midzy obywatelem apastwem znajduje si wiele podmiotw mniej lub bardziej
autonomicznych iswobodnych, zapewniajcych jednostce bezpieczestwo. Media
natomiast, gdy s otwarte, wolne irnorodne, mona uzna za jedn znajwaniej-
szych instytucji poredniczcych wspoeczestwie obywatelskim.
Rola mediw wpodtrzymywaniu otwartoci ipluralizmu spoeczestwa obywa-
telskiego przekada si na zwikszenie znaczenia dziennikarstwa. Znormatywnego
punktu widzenia klasycznie rozumiane dziennikarstwo przez konstruowane wjego
ramach narracje odpowiada za rzetelne iobiektywne interpretacje rzeczywistoci,
kierowane do obywateli dzielcych t sam publiczn kultur iwykorzystujcych
je jako rodek do partycypacji wpolityce ikulturze danego spoeczestwa. Wtym
ujciu stanowi wic integrujc si iforum wsplnej debaty (Dahlgren, 2001, s.78)
102
.
Peter Dahlgren (2001, s.86) postuluje, by media traktowa jako kluczowe zpunktu
widzenia pastwowych ioddolnych dziaa promujcych demokracj ispoecze-
stwo obywatelskie: Jeli media stay si gwn przestrzeni polityki, musz te
sta si centralnym obiektem demokratycznego zaangaowania
103
, tym bardziej
e wedug badacza (2003, s.151) wspczesna kultura medialna przez nacisk na
konsumpcj irozrywk osabia kultur obywatelsk ipromuje polityczny cynizm.
To teza do powszechna, zreguy uznawana intuicyjnie, ajednoczenie trudna do
udowodnienia. Jednoczenie gdy przyjrzymy si jej, uwzgldniajc temat niniej-
szej ksiki, dostrzeemy, e tego typu rozwaania prowadz do zadania pytania
ofunkcjonalno nowych mediw dla spoeczestwa obywatelskiego iaktywnoci
obywatelskiej wogle: Czy (oraz ewentualnie wjakim stopniu iwjakich kie-
runkach) nowe media zmieniaj wzorce owej aktywnoci? Zanim jednak przejd do
102
Wedug Michaela Fleischera (2007, s.219) telewizja spenia wan, socjalizujc rol wprzy-
padku konsumpcji telewizji mona zaoy, e to, oczym si wniej donosi, jest znane take innym,
poniewa wszyscy ogldali mniej wicej te same audycje (oczywicie im mniej kanaw, tym wiksza
pewno) wtym sensie telewizja zuwagi na formacje spoeczne posiada funkcj konsolidujc, ktrej
moe brakowa np. internetowi.
103
Interesujco orozwoju mediw wkontekcie koncepcji idziaalnoci obywatelskiej zob. Co-
leman, 2001, s.111116.
60 Rozdzia 1
konkretnych analiz, przywoam kwesti teorii spoeczestwa informacyjnego jako
kolejnego analitycznego konstruktu bezporednio zwizanego zmoimi rozwaaniami.
1.3.2. Teorie spoeczestwa informacyjnego
Nie sposb wyczerpa temat spoeczestwa informacyjnego ikoncepcji pokrewnych.
Nie to jest jednak celem tego podrozdziau, a jest nim syntetyczne uzupenienie
teoretycznych ram bdcych kontekstualizacj rozwaa zawartych wkolejnych
czciach ksiki. Za punkt wyjcia posu mi kategorie technologii itechnologii
informacyjnych.
Manuel Castells (2007, s.4445) technologi defniuje, za Harveyem Brooksem
iDanielem Bellem, jako wykorzystanie wiedzy naukowej do okrelania metod
robienia rzeczy wodtwarzalny sposb, zaliczajc do technologii informacyj-
nych upodabniajcy si do siebie zbir technik wdziedzinach mikroelektroni-
ki, przetwarzania danych (sprzt ioprogramowanie), telekomunikacji/transmisji,
optoelektroniki, atake inynieri genetyczn. Jednoczenie piszc orewolucji
technologii informacyjnych, autor Trylogii Wieku Informacji twierdzi, e tym, co
cechuje obecn rewolucj techniczn, nie jest centralna rola wiedzy iinformacji
[bo ta, jak argumentuje Castells, odnosi si do wszystkich rewolucji technicznych
przyp. J.N.], lecz zastosowanie takiej wiedzy iinformacji do generowania wiedzy
oraz urzdze do przetwarzania/komunikowania informacji, sprzgnite wku-
mulatywne, zwrotne oddziaywania midzy innowacj ijej uyciem. Rewolucja
techniczna ma wszechogarniajcy charakter przenika do wszelkich dziedzin
ludzkiej dziaalnoci nie jako czynnik zewntrzny, lecz jako jej osnowa, poniewa
gboko [] wpywu [rozwoju technik informacyjnych] jest funkcj wszechobec-
noci informacji wcaej strukturze spoecznej
104
. Jednoczenie analizujc relacje
midzy technik aspoeczestwem, Manuel Castells (2007, s.22) jest do ostrony
wformuowaniu zalenoci midzy rozwojem spoecznym atechnologiczn zmian.
Jednoznacznie odrzuca determinizm technologiczny, twierdzc, e technika nie
determinuje spoeczestwa. Rwnie spoeczestwo nie pisze scenariusza zmiany
technologicznej, poniewa wproces odkry naukowych, technicznych innowacji
ispoecznych zastosowa interweniuje wiele czynnikw, wczajc wto indywidu-
aln pomysowo iprzedsibiorczo, tak e kocowy wynik zaley od zoonego
wzoru interakcji
105
.
104
Castells (2007, s.47), zpewnymi zastrzeeniami, zgadza si zIthielem de Sol Poolem, e obecna
rewolucja techniczna wykorzystuje technologi, ktr generuje do wasnego rozwoju idziki ktrej
czy cay wiat za pomoc technologii informacyjnej.
105
Castells uywa wtym kontekcie metafory ucielenienia: Technika nie determinuje spoecze-
stwa ona je ucielenia. Lecz rwnie spoeczestwo nie determinuje technicznych innowacji ono
ich uywa.
Termin spoeczestwo informacyjne powsta wJaponii. Pojcie johoka shakai
zostao uyte po raz pierwszy przez Tadlo Umesamo w1963 roku ispopularyzowa
je futurolog Kenichi Koyama wrozprawie Introduction to Information Teory z1968
roku (Goban-Klas, 1999, s.29). Warto zwrci uwag na to, e samo pojcie bywa
uywane wdwch znaczeniach: jako kategoria opisowa odnoszca si do okrelonych
konsekwencji rozwoju technologii informacyjno-komunikacyjnych obserwowalnych
wyciu spoecznym lub termin traktowany jako postulat rozwojowy, podany mo-
del docelowy, ktrego osignicie moe by efektem wiadomie stosowanej strategii
(Porbski, 2004, s.1314; Niezgoda, 2004, s.127128). Wtym drugim rozumieniu
uywano pojcia od pocztku lat 70. XX wieku wanie wJaponii ju w1971 roku
Japan Computer Usage Development Institute (Jacudi) przyj plan transformacji ku
spoeczestwu informacyjnemu jako narodowy cel na rok 2000. Przyjte strategie
rozwojowe wynikay zidealistycznych iutopistycznych zaoe, jednak przyniosy
efekty w1978 roku wyprodukowano wJaponii komputer osobisty, szybko roz-
poczto konkurencj zamerykaskimi frmami, afrmy japoskie zdominoway
globalny rynek elektroniki uytkowej (Mattelart, 2004, s.8283)
106
.
Dla tematu ksiki istotniejsze znaczenie ma rozumienie pojcia spoeczestwo
informacyjne jako kategorii opisowej, okazuje si bowiem terminem szerokim,
posiadajcym do skomplikowany desygnat. Wedug Castellsa uywanie terminu
spoeczestwo informacyjne nie oznacza, e wszdzie wystpuj homogeniczne
formy spoeczne. Mona mwi ospoeczestwie informacyjnym tak, jak socjo-
logowie odwoywali si do istnienia spoeczestwa przemysowego, charakteryzo-
wanego przez zestaw wsplnych cech spoeczno-technicznych. Castells (2007, s.36)
formuuje jednoczenie dwa wane zastrzeenia: 1) spoeczestwa informacyjne s
kapitalistyczne; 2) trzeba podkrela ich kulturow iinstytucjonaln rnorodno.
Podobiestwa s strukturalne, zwizane ze wsplnym techniczno-ekonomicznym
paradygmatem:
Japonia, Hiszpania, Chiny, Brazylia, tak jak iStany Zjednoczone, s iwprzyszoci
stan si jeszcze bardziej spoeczestwami informacyjnymi, wtym sensie, e klu-
czowe procesy wytwarzania wiedzy, gospodarczej wydajnoci, politycznej/militarnej
wadzy oraz komunikacji medialnej s ju gboko przeksztacone przez paradygmat
informacjonizmu is zwizane zglobalnymi sieciami bogactwa, wadzy isymboli,
dziaajcymi zgodnie ztak logik.
106
Wramach strategii japoskiej planowano m.in. stworzenie centralnego banku danych regu-
lujcego funkcjonowanie spoeczestwa (systemw medycznych, ekonomicznych itp.); stworzono
koncepcj Komputeropolis wpeni okablowanego miasta, wyposaonego wdomowe terminale,
automatyczne zarzdzanie przepywem komunikacji, sie transportow kontrolowan przez komputer,
wirtualnie obsugiwane hipermarkety (Mattelart, 2004, s.8283). Wicej oposzczeglnych rzdowych
strategiach dochodzenia do spoeczestwa informacyjnego zob. Porbski, 2004, s.168177; Castells,
2007, s.369370.
62 Rozdzia 1
Jednoczenie Castells (2007, s.36) formuuje gwny wyznacznik takiej formy
porzdku spoecznego przez analityczne rozrnienie midzy spoeczestwem in-
formacji (information society) aspoeczestwem informacyjnym (informational
society). Ten pierwszy jest terminem szerokim, podkrelajcym rol informacji (ko-
munikacji wiedzy) wspoeczestwie (wedug autora Spoeczestwa sieci informacja
jest kluczowa dla wszystkich spoeczestw). Zkolei spoeczestwo informacyjne
wskazuje na atrybut specyfcznej formy spoecznej organizacji, wktrej wytwa-
rzanie, przetwarzanie itransmisja informacji staje si fundamentalnym rdem
produktywnoci iwadzy ze wzgldu na nowe techniczne warunki wyaniajce si
wtym historycznym okresie.
Co warte podkrelenia, jedn zkluczowych cech spoeczestwa informacyjnego
jest sieciowa logika jego podstawowej struktury. Ale spoeczestwo sieci nie wy-
czerpuje caego znaczenia spoeczestwa informacyjnego, bo inne komponenty
spoeczestwa informacyjnego, takie jak ruchy spoeczne czy pastwo, przejawiaj
cechy, ktre wychodz poza logik sieciow, mimo e funkcjonuj zasadniczo pod
wpywem takiej logiki jako waciwoci nowej struktury spoecznej (Castells, 2007,
s.37)
107
.
Spoeczestwo informacyjne bywa postrzegane jako produkt rewolucji informa-
cyjnej (jakociowych przemian sfery ycia codziennego istruktury ycia spoecznego
pod wpywem rozwoju nowych technologii informacyjnych)
108
, system spoeczny,
ktrego sposb funkcjonowania zosta radykalnie zmieniony przez nowe technologie
informacyjne ikomunikacyjne (Porbski, 2004, s.13). Termin bywa defniowa-
ny na wiele sposobw mona wymieni wiele typw jego defnicji wynikajcych
zodmiennych kryteriw jego identyfkacji: technicznych, ekonomicznych, zawo-
dowych, przestrzennych, kulturowych (Goban-Klas, 1999, s.3048; Porbski, 2004,
s.2325; Niezgoda, 2004, s.122127; Siciski, 1999, s.1128). Warto jednoczenie
zaznaczy fakt, e pojcie spoeczestwo informacyjne nie jest rwnoznaczne
zpojciem spoeczestwo postprzemysowe (postindustrialne). Wedug Tomasa
Eriksena (2003, s.28; por. Fleischer, 2007, s.204) wspoeczestwie postindustrialnym
gwnym produktem ma by informacja, anie produkty przemysowe czy rolnicze.
Zkolei spoeczestwo informacyjne charakteryzuje si zintegrowaniem technologii
informacyjnej jako podstawowego czynnika we wszystkich dziedzinach produkcji
(Eriksen formuuje syntetyczn defnicj spoeczestwa informacyjnego, zgodnie
107
Wedug Jana van Dijka wspczesne spoeczestwa staj si spoeczestwami sieciowymi, czyli
form spoeczestwa coraz silniej organizujc si wrelacjach wobrbie sieci medialnych, zastpujcych
lub uzupeniajcych sieci spoeczne oparte na komunikacji twarz wtwarz(McQuail, 2007, s.119).
108
Rewolucj informacyjn mona, za Robertem Keohanem iJosephem Nyem, rozumie jako
gwatowny rozwj technologiczny wzakresie komputerw, procesu komunikacji ioprogramowania,
ktry doprowadzi do dramatycznego obnienia kosztw przetwarzania iprzekazywania informacji.
[] Tym, co wyrnia rewolucj informacyjn, jest olbrzymia redukcja kosztw transmisji informacji
(Porbski, 2004, s.12).
zktr wtego typu organizacji spoeczestw rodek cikoci gospodarki globalnej
przesun si od rzeczy do znakw; Eriksen, 2003, s.48).
Denis McQuail (2007, s.121) syntetyzuje najwaniejsze aspekty teorii spoecze-
stwa informacyjnego, do ktrych nale:
dominacja dziaalnoci informacyjnej;
nowa technologia medialna prowadzca do powstania spoeczestwa, ktre
cechuje wielka iwzrastajca objto strumienia informacji;
problemy przeadowania informacyjnego;
integracja ikonwergencja dziaalnoci;
wzrost iwzajemne powizanie sieci;
tendencje globalizacyjne;
uzalenienie od zoonych systemw;
utrata prywatnoci;
redukcja ogranicze czasu iprzestrzeni;
odpolitycznienie.
Czytelnik na pewno zdy ju zauway, e wikszo powyszych zjawisk wspo-
sb mniej lub bardziej bezporedni odnosi si do zagadnie ju poruszanych. Prob-
lematyka spoecznych skutkw upowszechnienia nowych mediw, przemian we
wspczesnym dziennikarstwie ikomunikowaniu politycznym, transformacji praktyki
funkcjonowania systemw demokratycznych, atake teoria (czy teorie) spoeczestwa
informacyjnego wszystkie stanowi swoist macierz, wktr s wpisane najwa-
niejsze procesy spoeczne, polityczne ikulturowe, ktrym podlegaj spoeczestwa
pnej demokracji na pocztku XXI wieku. Macierz, dodajmy, wyznaczajc ramy
analiz zawartych wkolejnych rozdziaach ksiki.
Kolejna wana koncepcja zwizana zpojciem spoeczestwo informacyjne
rozumianym jako kategoria opisowa ijednoczenie blisko zwizana zzagadnieniami
bdcymi tematem mojej pracy to koncepcja spoeczestwa medialnego. Spoecze-
stwo medialne mona rozumie jako specyfczny aspekt spoeczestwa informacyj-
nego (Michalczyk, 2005, s.81) stanowicy kategori opisujc formacj spoeczn,
wktrej centralny podsystem stanowi szeroko pojty system medialny (Michalczyk,
2008, s.15). Jak wida, jej podstawa to przyjcie perspektywy medioznawczej, ktrej
wynikiem jest akcentowanie znaczenia bardzo rozlegego oddziaywania mediw
(rozumianych jako instytucje, okrelone technologie, podmioty ekonomiczne, ale
rwnie last but not least struktury spoeczno-kulturowe) na struktury spoeczne.
Stanisaw Michalczyk (2008, s.16) wskazuje postpujce scalanie si zmian spo-
ecznych ze zmianami systemu medialnego (rzeczywisto, tosamo istosunki
spoeczne s cile zwizane zmediami iich wykorzystaniem) jako gwn cech
spoeczestwa medialnego. Michalczyk (2008, s.1620; 2010, s.20211) doko-
nuje rwnie przegldu teorii spoeczestwa medialnego (popularnej szczeglnie
wniemieckiej nauce okomunikowaniu), przytaczajc koncepcje wyznacznikw
spoeczestwa medialnego m.in. Otfrieda Jarrena, Ester Kamber iMichaela Hallera
(funkcjonujcej wic wtym kontekcie jako kategoria opisowa). Dokonawszy syntezy
64 Rozdzia 1
owych wylicze, mona wyszczeglni najwaniejsze czynniki charakteryzujce t
formacj spoeczn:
1. Niespotykany wczeniej ilociowy ijakociowy rozwj mediw, atake stay
wzrost codziennej konsumpcji mediw;
2. Dynamiczne poszerzenie oferty medialnej ksztatowanie si nowych form
medialnych (jak: tytuy medialne adresowane do okrelonych grup docelo-
wych, kanay tematyczne irodzajowe, media sieciowe) oraz zwizana znim
segmentacja rynku;
3. Wzrost moliwoci mediw jako porednikw wprzekazywaniu informacji
iprzyspieszenie owego procesu;
4. Coraz silniejsza medialna penetracja wszystkich dziedzin ycia spoecznego
(omwiona powyej mediatyzacja zarwno wwymiarze publicznym, jak
iprywatnym);
5. Wynikajce zpowyszego stopniowe przenikanie si sfery publicznej zprywatn;
6. Wysokie spoeczne zainteresowanie mediami ipozytywna ocena ich.
Mona mwi okilku do zrnicowanych paradygmatach spoeczestwa
medialnego: technologicznym, ekonomicznym, kulturowym (Michalczyk, 2008,
s.2021; 2010, s.209211). Rozwaania zawarte wtrzech kolejnych rozdziaach
ksiki bd odnosi si do wszystkich trzech. Stanie si tak poniewa po pierwsze
zmiana technologiczna stanowi punkt wyjcia, warunek konieczny do zaistnienia
opisywanych przeze mnie procesw, istotnie oddziaujc na moliwoci komuni-
kacyjne obywateli (przynajmniej wokrelonych zakresach) izmieniajc ukad si
wsystemie medialnym (przynajmniej do pewnego stopnia zalenoci iogranicze
szukam wkolejnych czciach pracy). Po drugie, zagadnienie komercjalizacji me-
diw tradycyjnych inowych jest jednoczenie pytaniem oszeroko pojt autono-
mi komunikacyjn podmiotw biorcych udzia wdebacie publicznej, rwnie tej
prowadzonej online. Po trzecie, dzi wstopniu wczeniej niespotykanym zyskuje
znaczenie ikomplikuje si zagadnienie dzieronej przez media wadzy nad sym-
bolami. Zjednej strony, media tradycyjne wci stanowi bowiem najpotniejsz
si (re)defniujc znaczenia. Zdrugiej strony, rozwj iupowszechnienie nowych
mediw (oraz postpujca medialna konwergencja) zwikszaj moliwoci udziau
jednostki (obywatela) wprocesach przeksztacania irozpowszechniania symboli,
rwnie tych politycznych.
Jednoczenie na zakoczenie pierwszego rozdziau warto wrci do konceptu
spoeczestwa informacyjnego iprzytoczy cztery prognozy jego rozwoju, sformuo-
wane pod koniec drugiego tysiclecia przez Kazimierza Krzysztofa (1999, s.7981):
spoeczestwo wyczerpujcej si demokracji nie bdzie odnowy demokracji,
nastpi ewolucja ku sytuacji, wktrej spoeczestwo stanie si niezarzdzalne
(mismanageable);
spoeczestwo zdyscyplinowane erozja spoeczestwa obywatelskiego;
silne, scentralizowane rzdy odgrnie konsolidujce spoeczestwa; rosnce
moliwoci kontroli nad obywatelami;
spoeczestwo demokratycznej kontynuacji ekstrapolacja dotychczasowych
trendw; nowa infrastruktura demokracji elektronicznej zostanie naoona na
star; demokracja przedstawicielska si obroni, asystem polityczny zostanie
stabilny; nowe technologie bardziej ni na polityk bd oddziaywa na biznes
ikultur kontynuacja projektu owieceniowego tradycyjnego modernizmu;
spoeczestwo transformacyjne ztechnologi wjego centrum bdzie
wstanie permanentnej (cho oczekiwanej iprzygotowywanej) zmiany; spo-
eczestwo bdzie odmasowione, zindywidualizowane, zjednostk wjego
centrum; informacja stanie si towarem kluczowym, dostp do ICT bdzie
nieograniczony.
Wedug Krzysztofa najbardziej prawdopodobnym jest scenariusz czwarty, ktrego
realizacja polegaaby na marszu ku spoeczestwu postmodernistycznemu. Wiele
prognoz jest jednak znacznie bardziej pesymistycznych albo przynajmniej obwa-
rowanych wieloma zastrzeeniami sugerujcymi konieczno ostronego formuo-
wania kolejnych ekstrapolacji. Ciekawym przykadem takiej antydeterministycznej
prognozy jest diagnoza sformuowana ponad dekad temu przez Jzefa Lubacza
iRomana Galara (1999, s.78):
Spoeczestwo informacyjne nie stanie si automatycznie spoeczestwem wiedzy,
atym bardziej mdroci. [] Pozytywny potencja zawarty wnowoczesnej infrastruk-
turze informacyjnej nie sprawdzi si bez powanych przewartociowa modelu ycia
iwspomagajcych je odwanych reform instytucjonalnych. Rozwj wydarze zaley
od wykrystalizowania si [] trzeciej siy to znaczy od pojawienia si podmiotowo
zorientowanych grup nacisku, dostatecznie znaczcych, aby pohamowa zelizgiwanie
si wiata wkierunku bezrefeksyjnego konsumeryzmu. Jeli takie grupy si wyoni,
to nowoczesna infrastruktura informacyjna da im szans realizacji nakrelonych zwy-
obrani celw cywilizacyjnych.
Prognoza ta jest zpunktu widzenia moich rozwaa szczeglnie ciekawa,
poniewa wanie midzy innymi dziaalnoci owych podmiotowo zorientowanych
grup obywatelskiego nacisku, oktrych pisz Lubacz iGalar, bd dotyczy analizy
zawarte wkolejnych fragmentach mojej pracy.
66
67
ROZDZIA 2
Debata publiczna
2.1. Debata i sfera publiczna perspektywa teoretyczna
2.1.1. Denicje
Pierwszy wymiar przeksztace sfery aktywnoci obywatelskiej pod wpywem roz-
woju nowych mediw stanowi problematyka oddziaywania cyfrowych technologii
komunikacyjnych na najbardziej podstawowy wymiar aktywnoci obywatelskiej
szeroko pojty udzia wdebacie publicznej obejmujcy, przypomnijmy, spektrum
dziaa komunikacyjnych: od zainteresowania sprawami publicznymi iwyszukiwa-
niem informacji na ich temat, przez upowszechnianie okrelonych treci, po pro-
wadzenie dyskusji politycznych. Zmiany wdebacie publicznej (wsp)wywoywane
rozwojem nowych mediw stanowi podstawowe zagadnienie wkontekcie obrazu
wspczesnej aktywnoci obywatelskiej wogle. Po pierwsze, dlatego e nowe media
stanowi coraz powszechniejsze narzdzie irodowisko komunikacyjne. Po drugie,
nowe media umoliwiaj wytwarzanie nowych przestrzeni aktywnoci spoecznej,
ktrej istotnym elementem do funkcjonowania spoeczestwa obywatelskiego jest
wanie udzia wdebacie publicznej.
Wramach tych zagadnie cile wi si ze sob pojcia (aktywnego) spoecze-
stwa obywatelskiego, debaty publicznej isfery publicznej (ta ostatnia wsposb
naturalny jest kojarzona dzi zmyl Jrgena Habermasa, do ktrego koncepcji sfery
publicznej przejd poniej).
Sfer publiczn oglnie mona zdefniowa jako przestrze (forum) demo-
kratycznej debaty publicznej. Samo pojcie sfera publiczna posiada dwojaki
ontologiczny charakter. Zjednej strony, bywa traktowana jako normatywny idea,
wykorzystywany do oceny istniejcych struktur komunikacji (Chadwick, 2006, s.88).
Zdrugiej sfera publiczna pojawia si wdiagnozach dotyczcych wspczesnych
rzeczywistych relacji midzy systemem medialnym, spoeczestwem obywatelskim
apastwem.
Za Bogusaw Dobek-Ostrowsk (2006, s.194) mona przyj wstpnie abs-
trahujc od dualistycznego charakteru pojcia e pojcie sfera publiczna, niero-
zerwalnie zwizane zkoncepcj spoeczestwa obywatelskiego, oznacza przestrze,
wktrej toczy si debata publiczna igdzie ksztatuje si opinia publiczna (warunkiem
zaistnienia sfery publicznej jest demokracja zatrybutami, jak wolne media iwanie
68 Rozdzia 2
spoeczestwo obywatelskie). Kategoria wolnych mediw jako warunku koniecznego
ioczywicie jednoczenie niewystarczajcego do zaistnienia demokratycznej sfery
publicznej jest dla prowadzonych przez mnie rozwaa jedn zkategorii kluczowych.
Pytanie, wjakim stopniu nowe media rzeczywicie funkcjonuj jako przestrze
wolnej, obywatelskiej aktywnoci komunikacyjnej, stanowi jedno zkluczowych
zagadnie ksiki.
Znormatywnego punktu widzenia sfera publiczna moe by postrzegana jako
zbir wszystkich aktw komunikowania irelacji zwizanych zrealizacj interesu
publicznego, ktry powinien by gwnym punktem odniesienia dla wadzy poli-
tycznej imediw (Dobek-Ostrowska, 2006, s.195; Schulz, 2006, s.6162; McQuail,
2007, s.193). Co wicej, wide sfery publicznej jest wpisana swoboda uczestnikw
publicznej debaty koncept sfery publicznej winien opiera si na idei autonomicz-
nych sfer komunikacji, wktrych obywatele mog wsposb wolny angaowa si
wrzeteln debat bdc poza kontrol pastwa ikorporacji medialnych (Chadwick,
2006, s.89).
Pojcie sfera publiczna funkcjonuje jako jedno zkluczowych dla zagadnienia
funkcjonowania demokracji Mark Poster (1996, s.206) susznie zwraca uwag, e
kwesta sfery publicznej jest samym sercem kadej rekonceptualizacji demokracji.
Wtym kontekcie ciekaw metafor buduje Karol Jakubowicz (1998, s.1213; por.
McQuail, 2007, s.193), widzcy obywatelsko jako fundament pod gmach demo-
kracji, ktrego cianami s demokratyczne pastwo ispoeczestwo obywatelskie,
adachem jest wanie sfera publiczna (rozumiana jako przestrze midzy rzdem
ispoeczestwem, wktrej jednostki sprawuj kontrol nad pastwem
109
). Innymi
sowy, sfer publiczn mona zdefniowa jako forum publicznej debaty, wramach
ktrego obywatele mog debatowa nad kwestiami wsplnej troski (common concern),
zabiera gos ipodejmowa dziaania wcelu wypracowania konsensusu wsprawach
oglnego zainteresowania.
Mona owe wspzalenoci sformuowa inaczej: jeli stowarzyszenia obywatel-
skie iruchy spoeczne konstruuj organizacyjn podstaw spoeczestwa obywatel-
skiego, to sfera publiczna odpowiada za jego formy komunikacji, asfera polityki za
jego tre. Jeli spoeczestwo obywatelskie odnosi si do rnorodnoci organizacji
obywatelskich iform spoecznej samoorganizacji, to musi odnosi si rwnie do
komunikacyjnego wymiaru owych organizacji iich praktyk. Zatem koncepty spo-
eczestwa obywatelskiego isfery publicznej s ze sob nierozerwalnie zwizane,
pierwszy odnosi si do struktur, drugi do dzielonych znacze, wyksztacanych
przez owe struktury (Sassi, 2001, s.92100)
110
. Zkolei Wodzimierz Mich (2007,
s.1119), posugujcy si metafor mediw jako wspczesnej agory, podkrela, e
109
Kontrola ta moe mie charakter bardziej (wybory) imniej (presja opinii publicznej) formalny.
110
Robert Denton iGary Woodward (1998, s.202204) wswojej koncepcji komunikowania poli-
tycznego utosamiaj je zpubliczn debat na tematy: publicznych zasobw, ofcjalnych wadzy isankcji
oraz spoecznego znaczenia obywatelstwa.
69 Debata publiczna
ofunkcjonalnoci mediw podrzdnych wobec demokracji, lepiej lub gorzej jej
sucych decyduj: ich technologiczna specyfka, dostpno iformy kontroli,
ktrej s poddane.
Komunikacyjny wymiar spoeczestwa obywatelskiego nabiera teoretycznego
znaczenia. Coraz czciej postrzega si je nie przez pryzmat jego instytucjonal-
nych struktur, lecz przez pryzmat kultury imediw. Wteoretycznej refeksji nad
spoeczestwem obywatelskim ronie warto analiz interakcji komunikacyjnych,
ajednoczenie czciej podkrela si rol iznaczenie mediw, rwnie mediw no-
wych postrzeganych jako przynajmniej potencjalna zmiana jakociowa wsystemach
komunikacyjnych spoeczestwa obywatelskiego, jego formach ifunkcjach.
Coraz czciej spoeczestwo obywatelskie jest postrzegane bowiem jako konstru-
owane, zjednej strony przez charakter interakcji komunikacyjnych zachodzcych
wjego ramach, zdrugiej przez spoeczne ikulturowe relacje ksztatujce podstawy
poczucia przynalenoci do okrelonych wsplnot. Jak uJefreya Alexandra iRonalda
Jacobsa, ktrzy defniuj spoeczestwo obywatelskie jako przestrze komunikacji
irekonstrukcji zbiorowych tosamoci isolidarnoci ujawnia si optyka pozwa-
lajca postrzega spoeczestwo obywatelskie jako wymiar symbolicznej komuni-
kacji (Sassi, 2001, s.94). Ztej perspektywy kwestia przeksztace debaty publicznej,
toczonej wramach sfery publicznej, zyskuje tylko znaczenie. Zagadnienie wpywu
nowych mediw na sfer publiczn (wobu jej rozumieniach zarwno rzeczywicie
istniejc przestrze komunikacyjn, jak iteoretyczny konstrukt) staje si jednym
zkluczowych zagadnie wanalizie wspczesnej aktywnoci obywatelskiej online.
Na wspczesnej refeksji dotyczcej przeksztace sfery publicznej wwyniku
rozwoju nowych mediw silne pitno odcisna myl Jrgena Habermasa, autora
bodaj najbardziej wpywowej teorii sfery publicznej. Badacze zajmujcy si oddzia-
ywaniem nowych mediw na sfer idebat publiczn za punkty odniesienia chtnie
przyjmuj jego rozwaania dotyczce sfery publicznej, pochodzce zdwch istotnych
grup prac tego niemieckiego flozofa isocjologa teorii upadku sfery publicznej
oraz teorii demokracji deliberatywnej.
Teoria upadku sfery publicznej (Habermas, 2007) jest zbudowana na koncepcie sfery
publicznej przestrzeni powanej, rzetelnej debaty dotyczcej kwestii obywatelskich
ipolitycznych, ktra miaa wyksztaci si wniektrych pastwach XVIII-wiecznej
Europy (najwczeniej inajpeniej wAnglii) wtamtejszych instytucjach spoeczno-
-kulturalnych: przede wszystkim salonach, kawiarniach, ale ina amach prasy. Bur-
uazyjna mieszczasko-obywatelska sfera publiczna bya sfer ludzi prywatnych,
ktrzy zbiorowo tworzyli publiczno, ifunkcjonowaa jako otwarta
111
przestrze
debaty politycznej, zjednej strony niezalenej od pastwa, zdrugiej od interesw
111
Dokonane przez Habermasa ograniczenie sfery publicznej do grupy mczyzn przedstawicieli
XVIII- iXIX-wiecznej buruazji jest jednym zzarzutw stawianych przez krytykw jego koncepcji
sfery publicznej (tej pierwotnej, zamieszczonej wStrukturalnych przeobraeniach sfery publicznej,
wydanej w1962 roku). Wicej na temat krytyki teorii sfery publicznej Habermasa Tompson, 2001,
s.7681; Kellner, 2000; Papacharissi, 2002, s.1112; Jenkins, Torburn, 2004, s.8.
70 Rozdzia 2
ekonomicznych. Penic wXVIII wieku funkcje polityczne, sfera publiczna zyskaa
normatywny status organu samozaporedniczenia spoeczestwa obywatelskiego
zodpowiadajc jego potrzebom wadz pastwow (Habermas, 2007, s.170)
112
.
Wedug Habermasa wXX wieku sfera publiczna upada. Wwyniku rosncego zna-
czenia przedsibiorstw, grup interesu imediw masowych, rwnie funkcjonujcych
jako wielkie komercyjne przedsibiorstwa, ycie publiczne zostao zdominowane
przez reguy rynkowe. Komercjalizacja (rozwj reklamy ipublic relations) iuma-
sowienie mediw spowodoway, e zjednej strony sfera publiczna znacznie si
poszerzya, zdrugiej jednak tak rozszerzona stracia wymiar polityczny, ewoluujc
wkierunku atwo przyswajalnej rozrywki. Procesy te sprawiy, e coraz mniej auto-
nomiczna sfera publiczna zacza funkcjonowa wedug rynkowego paradygmatu
publiczno rozprawiajca okulturze staa si publicznoci konsumujc kultur
(Habermas, 2007, s.306330).
Nastpi wic proces refeudalizacji sfery publicznej: media zamiast umoliwia
racjonalny dyskurs idebat publiczn, zaczy ogranicza dyskurs publiczny do
tematw aprobowanych przez korporacje medialne. Wten sposb, jak pisze Do-
uglas Kellner (2000), wzajemny zwizek midzy sfer publicznej debaty audziaem
jednostek przeksztaci si wzwizek wwymiarze politycznej informacji ispektaklu,
wktrym obywatele-konsumenci przyjmuj [incest] iabsorbuj pasywnie rozrywk
iinformacj. Refeudalizacja sfery publicznej oznacza proces integracji masowej
rozrywki ireklamy, ktra wpostaci public relations nabiera charakteru polityczne-
go, podporzdkowuje swoim reguom take samo pastwo. Poniewa prywatne
przedsibiorstwa sugeruj klientom, e ci przy decyzjach konsumenckich kieruj si
wiadomoci obywateli pastwa, pastwo musi przemawia do swych obywateli
jako do konsumentw. Take organy wadzy publicznej zabiegaj opublicity (Ha-
bermas, 2007, s.359). Wtym kontekcie Winfried Schulz (2006, s.6770) posuguje
si pojciem medialna sfera publiczna, konstruowanej wspczenie przez media
masowe oraz charakteryzujcej si m.in. nierwnym komunikacyjnym statusem
poszczeglnych uczestnikw debaty publicznej (podzia na nadawcw ipubliczno),
atake ograniczeniem bezporednich interakcji midzy uczestnikami debaty.
Druga zasugujca na przywoanie koncepcja Jrgena Habermasa (2005) to teoria
demokracji deliberatywnej. Ten model demokratycznej legitymacji odwouje si
do wspczesnych teorii deliberatywnej polityki, charakterystycznej dla zoonych,
wielokulturowych ipluralistycznych spoeczestw. Proces podejmowania decyzji
politycznych jest uprawomocniony, jeli odbywa si przez publiczn debat, wktrej
uczestnicz obywatele iich przedstawiciele, kierujcy si interesem publicznym lub
wsplnym dobrem. Ustawy idecyzje polityczne wspoeczestwach pluralistycznych
mog by legitymizowane, gdy s racjonalne zinstytucjonalizowane procedury
112
Wicej ogenezie sfery publicznej zob. Habermas, 2007, s.7594; ospoecznych strukturach
sfery publicznej s.95142.
71 Debata publiczna
decyzyjne s otwarte na bodce formuowane przez nieformaln sfer publiczn
(Oliwniak, 2006, s.41).
Habermas (2007, s.3536) cytuje Joshu Cohena, piszcego opojciu demokra-
cji deliberatywnej jako zakorzenionym wintuicyjnym ideale demokratycznego
stowarzyszenia [association], wktrym uzasadnienie celw iwarunkw dziaania
odbywa si wdrodze publicznego rozumowania isporu [public argument and reaso-
ning] wrd rwnych sobie obywateli. Wwarunkach takiego sporu obywateli czy
zaangaowanie wrozwizywanie problemw poddanych zbiorowemu wyborowi
wtrybie publicznego rozumowania. Uwaaj oni swoje podstawowe instytucje za
prawowite, jeli stanowi one ramy odniesienia dla publicznej deliberacji. Isam
Habermas (2007, s.36) dopowiada:
To pojcie demokracji ufundowanej na dyskursie pokada nadziej wpolitycznej mo-
bilizacji iwykorzystaniu twrczej siy komunikacji. Ale wwczas trzeba wykaza, e
brzemienna wkonfikty materia spoeczna wogle moe by regulowana wsposb
racjonalny, tzn. we wsplnym interesie zaangaowanych stron; co wicej, trzeba wy-
jani, dlaczego na medium rozumnego ksztatowania woli nadaje si publiczne for-
muowanie argumentw iprowadzenie pertraktacji. Wprzeciwnym razie racj miaby
model liberalny, ktry wychodzi zzaoenia, e kompromis midzy niedajcymi si
pogodzi interesami moe by wycznie rezultatem strategicznie prowadzonej walki
113
.
Racjonalny charakter demokratycznej debaty irwno uczestniczcych wniej
obywateli podkrelone powyej stanowi jedne zkluczowych warunkw sku-
tecznej publicznej deliberacji oraz jednoczenie wane wyznaczniki idealnej sfery
publicznej, tak jak widzi j niemiecki naukowiec. Zzestawienia prac Habermasa
dotyczcych m.in. teorii racjonalnoci komunikacyjnej idemokracji deliberatywnej
mona nakreli syntetyczny obraz jego koncepcji sfery publicznej. Autor Struk-
turalnych przeobrae sfery publicznej opisuje j jako przestrze komunikacyjn
konstytuowan przez moralno-praktyczny dyskurs, bdcy interakcj zorientowan
na rozwizywanie politycznych problemw. Wedug Habermasa kady uczestnik
zaangaowany ww moralno-praktyczny dyskurs odwouje si do wielu pragma-
tycznych zaoe, aprzez niego do zbioru nastpujcych szeciu normatywnych
warunkw konstytuujcych sfer publiczn
114
:
113
Przywoany cytat zosta napisany znacznie pniej ni Strukturalne przeobraenia sfery publicznej
to fragment przedmowy do wydania z1990 roku. Wicej na temat koncepcji polityki deliberatywnej
iproceduralnego pojcia demokracji uHabermasa zob. Habermas, 2005, s.306348.
114
Zbir normatywnych warunkw konstytuujcych sfer publiczn przytaczam za Lincolnem
Dahlbergiem (2001a), ktry opracowa go woparciu oteorie Habermasa dotyczce: dziaania komu-
nikacyjnego, etyki dyskursu idemokracji; por. Porbski, 2004, s.5455.
72 Rozdzia 2
1. Autonomia od pastwa isi ekonomicznych dyskurs musi wynika ztroski
obywateli odobro publiczne, anie moe by napdzany przez korporacje
medialne czy elity polityczne
115
;
2. Racjonalno debaty deliberacja oznacza otwarcie si na wzajemn krytyk
normatywnych stanowisk wynikajc zracjonalnych argumentw, niebro-
nionych wsposb dogmatyczny (dogmatically asserted);
3. Refeksyjno uczestnicy wsposb krytyczny uwzgldniaj wdyskusji wy-
znawane przez siebie wartoci kulturowe, moliwe do osignicia korzyci,
atake bior pod uwag szeroki kontekst spoeczny;
4. Nastawienie na dialog uczestnicy dyskusji staraj si zrozumie argumenty
drugiej strony, co wymaga respektowania zasad cigego dialogu iwzajemnego
suchania;
5. Szczero kady uczestnik szczerze ujawnia wszystkie istotne wdyskusji
informacje wtym prawdziwe intencje, interesy, potrzeby ichci, jako wane
zpunktu widzenia omawianego problemu;
6. Dyskursywne wczenie irwnouprawnienie kada zosb, ktrej dotyczy
kwestia poddana dyskusji, jest wrwnym stopniu uprawniona do udziau
wniej.
Wyliczajcy owe warunki Lincoln Dahlberg (2001a), odnoszc je do analiz prze-
strzeni komunikacyjnych zaporedniczonych komputerowo, twierdzi, e pierwszy
warunek dotyczy kwestii, czy mona wogle mwi opublicznej interaktywnej
przestrzeni komunikacyjnej online, drugi czy taka przestrze bdzie delibera-
tywna, kolejne cztery dotycz jakoci owej deliberacji. Jednoczenie zaznacza, e
powyszych sze warunkw nie stanowi algorytmu, na podstawie ktrego mo-
na automatycznie stwierdzi, e mamy do czynienia (bd nie) ze sfer publiczn.
S raczej normatywnymi typami idealnymi bdcymi punktami wyjcia do analizy
czy dyskusji.
Co wicej, owe warunki nie stanowi wyczerpujcego zbioru zagadnie zwiza-
nych zfunkcjonowaniem nowych mediw jako nowej przestrzeni debaty publicz-
nej. Pierwszy warunek dotyczy autonomii cyfrowej sfery publicznej od wpyww
politycznych czy ekonomicznych, szsty rwnego dostpu do medium, wramach
ktrego toczy si debata. Pozostae cztery warunki (od drugiego do pitego) odnosz
si nie tyle do funkcjonowania sfery publicznej jako caoci, ile do szeroko pojtej
jakoci debaty prowadzonej wramach owej sfery. Iwten wanie sposb, jako ramy
metodologiczne przywoywane wkolejnych czciach drugiego rozdziau, zostan
przeze mnie wykorzystane warunki pierwszy (autonomia od pastwa ipodmio-
tw komercyjnych) oraz szsty (dostp) bd stanowi punkty odniesienia wobec
115
Wedug Habermasa, gdy wadza polityczna ogranicza ikontroluje rodki suce komunikacji
(jak wsystemach totalitarnych) albo wkomunikacji zaczyna dominowa jeden rodek znajdujcy si
pod kontrol si wolnego rynku (reklama, jzyk instrukcji itp.), wwczas niemoliwe jest prowadzenie
obywatelskiego dyskursu iwogle rozwijanie wolnej komunikacji midzyludzkiej. Tylko wolny dyskurs
oraz swobodna komunikacja midzy ludmi su rozwojowi demokracji (Karczocha, 2004, s.2930).
73 Debata publiczna
refeksji dotyczcej ogranicze nowych mediw jako narzdzia poszerzenia sfery
publicznej, zkolei kryteria od drugiego do pitego zostan uyte jako porzdkujce
refeksj nad dyskusj/debat zaporedniczon komputerowo.
2.1.2. Nowe media w teorii sfery publicznej wprowadzenie
Ju od lat 80. XX wieku procesowi rozwoju nowych mediw towarzyszy debata
dotyczca ich potencjau jako rodkw, ktre miayby doprowadzi do reaktywacji
zrefeudalizowanej sfery publicznej. Nowe media przez wielu byy iwci s postrze-
gane jako rodowisko komunikacyjne, ktre moe funkcjonowa jako przestrze
otwartej, krytycznej iracjonalnej debaty. Stanowisko to byo szczeglnie popularne
wpierwszej fazie rozwoju nowych mediw, charakteryzujcej si deterministycznym
ijednoczenie idealistyczno-komunitariaskim postrzeganiem nowej, szybko roz-
wijajcej si technologii
116
. Ale rwnie wspczenie nie brakuje gosw mwicych
ocyfrowej, wirtualnej czy po prostu nowej sferze publicznej wykorzystujcej cyfrow
technologi, komputery iinternet. Wyranie zmienia si jednak sposb akcentowania
relacji midzy star sfer publiczn, uoglniajc funkcjonujc wramach mediw
tradycyjnych, asfer now funkcjonujc wramach internetu.
Jeszcze wlatach 90. XX wieku bya popularna koncepcja opozycyjnie zestawiajca
oba pomysy. Wramach nowych mediw miaa powsta nowa sfera publiczna bdca
przestrzeni wolnej, krytycznej iracjonalnej debaty, rzeczywistej alternatywy dla
debaty publicznej toczcej si wmediach masowych, zgodnie zprzyjtymi przez owe
media reguami
117
. Wkoncepcji Anthonyego Wilhelma internetowa sfera publiczna
skadaa si zwielu kluczowych kategorii takich, jak (Porbski, 2004, s.5859):
topografa (cyfrowa przestrze interakcji bya postrzegana jako zapewniajca
niemal pen anonimowo, co miao prowadzi do egalitaryzacji procesu
komunikacji);
zawarto tematyczna (internet mia zapewnia nieograniczon administra-
cyjnie wymian idei);
rwny dostp;
architektura sieci (determinujca rodzaj interakcji udzia uytkownika wpro-
cesie komunikowania mia by konsultacyjny bd konwersacyjny idopiero
ten drugi czyni go dostarczycielem informacji) oraz dyskursywno (jako
konieczna cecha prawdziwej, racjonalnej debaty).
116
Nowe media byway postrzegane jako technologia, ktrej rozwj mia zapewni woln, rwn
idemokratyczn komunikacj oraz prowadzi do pozytywnych zdemokratycznego punktu widzenia
przemian spoecznych (Papacharissi, 2002, s.910; Barlow, 1996; Wilson, 2001, s.645651).
117
Howard Rheingold wwydanej w1993 roku Virtual Community postrzega nowe media jako
narzdzie, ktre moe pomc zrewitalizowa sfer publiczn, ale jednoczenie zwraca uwag, e mog
one stanowi narzdzie tyranii (Rheingold, 2000, s.XVIIIXXX); wiele zastrzee wysuwa rwnie
Mark Poster (1996, s.201217).
74 Rozdzia 2
Dzi, gdy coraz wyraniej wida, e takie przewidywania s obarczone bdem na-
iwnego determinizmu, nowe media postrzegane s jako medium tworzce przestrze
komunikacyjn, ktra bardziej uzupeni, ni zastpi tradycyjne media. Internet nie
zmonopolizuje debaty publicznej, ale moe sta si efektywnym politycznym instru-
mentem, jeli bdzie postrzegany jako cz systemu demokratycznego, wktrym
wolny iotwarty dyskurs wpenej ycia publicznej sferze bdzie odgrywa decydujc
rol (Masyk, 2007, s. 258259). Wedug Yochaia Benklera (2008a, 2008b) jedn
znajwaniejszych konsekwencji usieciowionej gospodarki informacyjnej (zastpu-
jcej przemysow gospodark informacyjn iwykorzystujc wwikszym stopniu
ni jej poprzedniczka zdecentralizowane dziaania jednostek) ma by przeksztacenie
sfery publicznej zalenej od rodkw masowego przekazu wusieciowion sfer
publiczn, istotnie zwikszajc swobod udziau jednostek wtworzeniu informacji
iwiedzy. Benkler dystansuje si od stanowisk skrajnie krytycznych wobec demo-
kratyzujcego wpywu nowych mediw na sfer publiczn, twierdzc, e wszelkie
rozwaania odemokratyzujcych skutkach dziaania internetu musz mierzy te
skutki wporwnaniu zkomercyjn sfer publiczn, opart na rodkach masowego
przekazu, anie wporwnaniu zjak stworzon dekad temu wyidealizowan utopi
tego, czym mgby by internet (Benkler, 2008b, s.21).
Wspczesne analizy interakcji midzy systemami medialnym ipolitycznym m-
wi czsto orozbiciu (fragmentaryzacji) sfery publicznej bd ofunkcjonowaniu
wielu sfer publicznych (Dahlgren, 2001, s.83; Sassi, 2001, s.100; Chadwick, 2006,
s.88)
118
. Wpodobny sposb diagnozuje si rwnie przestrze komunikacyjn po-
wsta wwyniku rozwoju nowych mediw Sinikka Sassi (2001, s.90) twierdzi, e
sie umoliwia wyksztacenie si przestrzeni oddolnej [obywatelskiej grassroots]
polityki, ale pytanie brzmi, czy taki proces zachodzi wrzeczywistoci. Zpewnymi
zastrzeeniami mona j rozumie jako rozleg sfer publiczn czy, bardziej pre-
cyzyjnie, jako zbir [plethora] sfer publicznych
119
. To do powszechnie przyjmo-
wana optyka, zgodnie zktr internet postrzegany jest jako wirtualne rodowisko
debaty imiejsce spotka obywatelsko zaangaowanych uytkownikw, sprzyjajce
wyksztacaniu si wielu minipublicznych sfer (Dahlgren, 2001, s.7375), tudzie
jako narzdzie wyksztacajce nowe sfery publiczne iprzestrzenie informowania,
debaty iuczestnictwa, ktre posiadaj potencja stymulowania [invigorate] demo-
kracji iupowszechniania krytycznych iprogresywnych idei (Dahlberg, 2001a).
118
Owa fragmentaryzacja jest oceniana negatywnie im bardziej sfera publiczna jest podzielona,
tym zpolitycznego punktu widzenia jest sabsza. Paradoksalnie zupenie przeciwnie postrzega
si stopie homogenizacji spoeczestwa obywatelskiego zdrowe spoeczestwo obywatelskie bywa
postrzegane bardziej jako szereg zrnicowanych sfer publicznych ni wolnych stowarzysze iinnych
organizacji obywatelskich. Wynika to, wuproszczeniu, zprocesu sabnicia spoecznych i przede
wszystkim organizacyjnych wizi przy jednoczesnym wzrocie znaczenia sfery zmediatyzowanej
komunikacji (Sassi, 2001, s.100).
119
Sassi (2001, s.92) uwaa, e jednolita, homogeniczna sfera publiczna nie istniaa nigdy, poniewa
skadaa si zwielu zrnicowanych sfer publicznych, czasem bdcych we wzajemnej opozycji.
75 Debata publiczna
Wtym miejscu rozwaa konieczne jest jednak dokonanie istotnych rozrnie.
Po pierwsze, cz badaczy (jak przywoani ju Sinikka Sassi, Peter Dahlgren czy
Douglas Kellner), piszc owielu sferach publicznych funkcjonujcych wramach
nowych mediw, maj na myli (liczne) rodowiska komunikacyjne online, jak
np. opisane wnastpnej czci ksiki polityczne czy obywatelskie fora internetowe
bd listy dyskusyjne. Nowe media mona jednak postrzega rwnie jako cao
jako jedn sfer publiczn (lub wrcz tylko jej cz, rodzaj rozszerzenia) iten
punkt widzenia przyjmuj wtym rozdziale, postrzegajc nowe media jako jedno
rodowisko komunikacyjne funkcjonujce wroli przestrzeni debaty publicznej.
Po drugie, zpowyszym wie si rozrnienie dokonane przez Ziziego Papacha-
rissiego (2002, s.1011), ktry analizujc internet jako miejsce debaty publicznej
120
,
posuguje si pojciami nowa przestrze publiczna inowa sfera publiczna. Jako
przestrze publiczna internet funkcjonuje wroli kolejnego forum politycznej deli-
beracji, jako sfera publiczna ma uatwia dyskusj, ktra promuje demokratyczn
wymian idei iopinii. Wirtualna przestrze dziaa na rzecz dyskusji, natomiast
wirtualna sfera publiczna ma i duo dalej idziaa na rzecz demokracji
121
.
Abstrahujc od powyszych defnicyjnych dylematw, nie mam wtpliwoci, e we
wspczesnych, rozwinitych demokracjach nastpuje proces ilociowej (poszerzenie)
ijakociowej (redefnicja) przemiany sfery publicznej przypomnijmy rozumia-
nej szeroko jako przestrze demokratycznej debaty publicznej. Wraz zrozwojem
iupowszechnieniem nowych mediw nastpuje proces powikszania si wymiaru
demokratycznej debaty ipartycypacji, co sprzyja powstawaniu nowych publicznych
przestrzeni obywatelskiej aktywnoci. Dlatego te trafn wydaje si diagnoza, zgod-
nie zktr media elektroniczne (radio, telewizja, komputery) tworz nowe sfery
(czy jak powiedziaby Papacharissi przestrzenie) publiczne, ktre zjednej
strony poszerzaj sfer publiczn sensu largo, posiadajc potencja do wzmacniania
demokracji iupowszechniania krytycznych iprogresywnych idei. Zdrugiej jednak
jeli uwzgldnimy funkcjonowanie systemu demokratycznego ispoeczestwa
obywatelskiego mog wywoywa skutki negatywne (Kellner, 2000)
122
.
Poniej przeanalizuj oba aspekty owego poszerzania sfery publicznej, nastpuj-
cego pod wpywem rozwoju iupowszechnienia nowych mediw. Najpierw nakrel
charakterystyk nowych mediw jako przestrzeni debaty prowadzonej wich ramach.
120
Papacharissi, piszc opublicznym charakterze komunikacji zaporedniczonej, opisuje pojcie
publiczny (public) jako dotyczce obywatelstwa, wsplnotowoci irzeczy, ktre nie s prywatne, ale
dostpne iobserwowalne przez og.
121
Por. Jones, 1997, s.22. Pojcie przestrzenie publiczne wrozumieniu Papacharissiego jest
wzasadzie zbiene zpojciem sfery publiczne, oktrych pisz Kellner czy Dahlgren, ijednoczenie
jest bliskie moim rozwaaniom zawartym wpodrozdziale 2.2, dotyczcym nowych mediw jako
przestrzeni debaty. Natomiast zagadnienie wirtualnej sfery publicznej pokrywa si wduej mierze
ztematyk trzeciej iczwartej czci tego rozdziau.
122
Warto zaznaczy, e Douglas Kellner defniuje sfer publiczn szerzej ni Habermas, postrzegajc
j jako miejsce informacji, dyskusji, kontestacji, politycznej walki iorganizacji iwliczajc media nadawcze
(broadcasting media), nowe cyberprzestrzenie, niezaporedniczone interakcje ycia codziennego.
76 Rozdzia 2
Nastpnie poddam analizie zagadnienie kierunkw izakresu procesu powikszania
si dostpnej obywatelom przestrzeni publicznej debaty (poczwszy od zwikszenia
liczby informacji dostpnych obywatelom, przez wprowadzanie nowych moliwo-
ci demokratycznej publikacji iwymiany, po omwienie skomplikowanych relacji
midzy nowym atradycyjnym rodowiskiem debaty publicznej, atake midzy
komunikacyjn aktywnoci obywatelsk online apozostaymi rodzajami aktywno-
ci obywatelskiej). Ostatni cz drugiego rozdziau powic analizie ogranicze
utrudniajcych postrzeganie nowych mediw jako narzdzi poszerzenia przestrzeni
efektywnej debaty publicznej.
2.2. Charakterystyka nowych mediw
jako przestrzeni obywatelskiej debaty
2.2.1. Racjonalno
Precyzyjna icaociowa ocena funkcjonalnoci nowych mediw jako przestrzeni
debaty jest trudna. Nowe media, oczym bya mowa wpoprzednim rozdziale, to
specyfczne, heterogeniczne rodowisko komunikacyjne, ktre oferuje niezwykle
szerokie spektrum moliwych sytuacji komunikacyjnych. Dynamika przemian
wzorcw uytkowania ICT sprawia, e zbiegiem lat, wraz ze wzrostem upowszech-
nienia nowych mediw, zmienia si popularno narzdzi debaty online (zatem ijej
rodowisk). Do popularne wlatach 90. XX wieku usenetowe grupy dyskusyjne
obecnie zmieniaj swj charakter zaplikacji powszechnych (rodowisk komunika-
cyjnych naturalnych dla wikszoci uytkownikw) staj si aplikacjami niszowymi,
narzdziem technoelit wci wykorzystywanym jako narzdzia prowadzenia debat
online (Juza, 2006). Jednoczenie przeksztacenia wspczesnego internetu, rozwj
aplikacji wykorzystujcych treci tworzone przez uytkownikw, ekspansja blogo-
sfery iserwisw spoecznociowych maj istotny udzia wprzemianach wzorcw
komunikacyjnych, charakteryzujcych internet jako przestrze debaty, rwnie
obywatelskiej. Przywoane poniej charakterystyki internetu jako narzdzia debat
zaporedniczonych komputerowo stanowi prb syntetycznego uoglnienia refeksji
dotyczcej nowych mediw jako rodowiska debaty, przy uwzgldnieniu czynnikw
takich, jak przemiany architektury izawartoci sieci oraz spoecznych wzorcw
jej wykorzystania. Cz przytoczonych wynikw analiz empirycznych pochodzi
zkoca lat 90. XX wieku, gdy podstawow aplikacj debaty online byy szeroko
pojte grupy dyskusyjne
123
listy mailingowe ifora internetowe, ktrych rola jako
rodowisk debaty online obecnie jest znacznie mniejsza ni dekad temu. Dlatego
wkontekstach przekadania si rozwoju nowych mediw na zmian niektrych
123
Zob. Bowman, Willis, 2003, s.2122.
77 Debata publiczna
charakterystyk internetu jako przestrzeni obywatelskiej debaty bd dokonywa
reinterpretacji starych wynikw bada.
Analityczne ramy moich rozwaa bd stanowi cztery zwyliczonych powyej
kryteriw, ktre wedug Lincolna Dahlberga konstytuuj sfer publiczn wrozumie-
niu Jrgena Habermasa warunki od numeru drugiego do pitego:
2. Racjonalno debaty deliberacja oznacza otwarcie si na wzajemn krytyk
normatywnych stanowisk wynikajcych zracjonalnych argumentw, niebro-
nionych wsposb dogmatyczny;
3. Refeksyjno uczestnicy wsposb krytyczny uwzgldniaj wdyskusji wy-
znawane przez siebie wartoci kulturowe, moliwe do osignicia korzyci,
atake bior pod uwag szerszy kontekst spoeczny;
4. Nastawienie na dialog uczestnicy dyskusji staraj si zrozumie argumenty
drugiej strony, co wymaga respektowania zasad cigego dialogu iwzajemnego
suchania;
5. Szczero kady uczestnik szczerze ujawnia wszystkie istotne dla dyskusji
informacje wtym prawdziwe intencje, interesy, potrzeby ichci, jako wane
dla omawianego problemu.
Owe kryteria uporzdkuj refeksj nad dyskusj/debat
124
online, uatwi nakre-
lenie moliwie precyzyjnego ich obrazu, atake zostan wykorzystane jako punkty
odniesienia do interpretacji dokonanej na podstawie przytoczonych analiz debat
zaporedniczonych komputerowo, mwicych wjakich okrelonych kontekstach
nowe media staj si dysfunkcjonalne, awjakich funkcjonalne dla obywatelskich
debat prowadzonych wich ramach.
Pierwszym zwyliczonych powyej warunkw jest racjonalno debaty (deli-
beracja oznacza otwarcie si na wzajemn krytyk normatywnych stanowisk wy-
nikajcych zracjonalnych argumentw, niebronionych wsposb dogmatyczny).
Co istotne, ju sam charakter komunikacji zaporedniczonej komputerowo jest
postrzegany jako funkcjonalny wkontekcie debat online: rytm CMC sprzyja
racjonalnej, dialogicznej formie konwersacji potrzebnej wsferze publicznej. Wsieci
stale odbywa si niezliczona liczba debat wramach najrniejszych spoecznoci
sieciowych, aliczne badania potwierdzaj krytyczno-dialogiczn natur interakcji
zaporedniczonych komputerowo (Dahlberg, 2001a).
Wtym kontekcie dobry punkt wyjcia stanowi opisane wrozdziale pierwszym
charakterystyki CMC, wspdeterminujce interakcje komunikacyjne awic
124
Na potrzeby ksiki terminw debata online idyskusja online uywam zamiennie (oczywicie
poza terminem debata publiczna) sownik PWN defniuje dyskusj jako ustn lub pisemn wy-
mian zda na jaki temat (zwykle publiczn), wsplne omawianie rozpatrywanie jakiego zagadnienia;
rozmow, dysput (Sownik jzyka polskiego PWN, 2002, s, 457), debat natomiast jako omawianie
zagadnie, roztrzsanie problemw; dyskusj (Sownik jzyka polskiego PWN, 2002, s.340). Takie
sformuowanie zakresw znaczeniowych obu terminw uniemoliwia ich precyzyjne rozrnienie,
tym bardziej e anglojzyczna literatura przedmiotu rwnie nie zawiera jednoznacznych, oglnie
przyjtych rozgranicze terminologicznych.
78 Rozdzia 2
idebaty online: interaktywno, elastyczno iwieloaspektowa dekoncentracja
komunikacji. Duego znaczenia nabiera te proces uwolniania uczestnikw CMC od
ogranicze miejsca iczasu. Pierwsze zjawisko moe znacznie uatwia nawizywanie
ipodtrzymywanie kontaktu (kontaktw) zosobami opodobnych zainteresowaniach
czy pogldach. Drugie umoliwia zkolei komunikacj ocharakterze asynchro-
nicznym wwielu sytuacjach dla jej uczestnikw wygodniejsz od komunikacji
synchronicznej; to wanie aplikacje wykorzystujce komunikacj asynchroniczn
stanowi zdecydowan wikszo narzdzi debat online, jak: listy dyskusyjne, fora,
blogi iinne aplikacje komunikacyjne wramach serwisw spoecznociowych.
Wyniki analiz empirycznych powiadczaj, e debaty polityczne online czsto
odznaczaj si relatywnie wysokim poziomem racjonalnoci. Jest to jednak racjo-
nalno obwarowana wieloma zastrzeeniami, tym bardziej e wyniki bada bywaj
wduym stopniu rozbiene, co czsto wynika zmetodologicznych rnic. Przyjcie
okrelonych defnicji imetod pomiaru wistotny sposb determinuje wyniki: wedug
niektrych analiz tylko 20% postw zamieszczanych na listach dyskusyjnych na tema-
ty polityczne stanowi odpowied na wiadomoci poprzednie, wedug innych ponad
60% wiadomoci odnosi si do tych zamieszczonych wczeniej. Porwnujcy owe
wyniki Lincoln Dahlberg (2001a) zaznacza, e pomimo owych rozbienoci, wida
wyranie, e medium [internet] kreuje krytyczn wymian, wymagan wkoncepcji
sfery publicznej ie wymiana ta zachodzi wwielu przestrzeniach online. Co wicej,
wymg, by owa wymiana sza wparze zracjonalnym argumentowaniem, jest czsto
speniany na forach online. Wpodobnym tonie wypowiada si Jon Katz (1997), ktry
piszc opolitycznym nowym racjonalizmie, twierdzi, e dziki nowym mediom
rozwija si bardziej racjonalne, mniej dogmatyczne podejcie obywateli do polityki
debaty online s pene cytatw iodniesie do informacji idanych zamieszczanych
na innych stronach www
125
.
Funkcjonalny dla debaty online okazuje si wic hipertekstualny charakter or-
ganizacji treci nowego medium, dziki ktremu dostarczanie informacji majcych
popiera przytoczone argumenty jest atwe iwygodne. Zjednej strony, badania
politycznych list dyskusyjnych zkoca lat 90. XX wieku potwierdzaj te spostrze-
enia ponad poowa (wzalenoci od badania 6075%) analizowanych postw
zawieraa argumenty racjonalnie popierajce okrelone stwierdzenia (Dahlberg,
2001a). Zdrugiej jednak ta sama hipertekstualno (czy precyzyjniej stojca za
ni cyfrowo) moe jednoczenie osabia si argumentw przytaczanych wdys-
kusjach online (oczym wicej poniej).
Interesujce, przydatne ido uniwersalne (poniewa sformuowane wpoowie
lat 90. XX wieku) staj si wtym kontekcie rozwaania Jamesa Knappa (1996),
analizujcego zaleno midzy cyfrowym charakterem medium, jakim jest internet,
125
Katz wskazuje jednak rwnie negatywny aspekt tej sytuacji: Wraz zwolnoci online nadeszo
jej brzydkie potomstwo: konfrontacyjno, dezinformacja iobelgi, charakteryzujce wiele forw pub-
licznych winternecie (wicej onegatywnych aspektach debat online wostatniej czci tego rozdziau).
79 Debata publiczna
asposobem wykorzystania postw (wypowiedzi zamieszczanych wsieci) wdys-
kusjach toczonych wramach internetowych grup dyskusyjnych
126
. Knapp, przy-
woujc teori Waltera Benjamina (1975, s.67105) dotyczc utraty aury przez
dzieo sztuki reprodukowane mechanicznie, sugeruje nisk warto internetowych
postw jako wiarygodnych irzetelnych wypowiedzi wdyskusjach online. Do cech
postw naley bowiem ich potencjalna reprodukowalno acyfrowa reprodukcja
jest czym jakociowo innym ni mechaniczna reprodukcja analogowa. Ta druga
likwiduje aur dziea sztuki, ale wci umoliwia rozrnienie oryginau od kopii.
Natomiast wprzypadku technologii cyfrowych nastpuje fundamentalna zmiana:
zanika orygina (oryginalno, rdo origin), poniewa obiekt pierwotny (master)
ikopia s identyczne. Zjawisko to zkolei skutkuje wedug Jamesa Knappa (1996,
s.188190) utrat materialnego autorytetu (wiarygodnoci authority) postw
internetowych. Przejcie zkodu analogowego na binarny oznacza wic zmian samej
istoty przedmiotu na zawsze ibez ladu.
Jak medium flmowe uWaltera Benjamina, tak internetowe posty s wic stworzo-
ne do reprodukcji, ale wprzeciwiestwie do dzie powielanych analogowo cyfrowe
kopie s cakowicie oderwane od progresywnej narracji ijednoczenie wpeni zale-
ne od momentu transmisji i(zdaje si, e przede wszystkim) recepcji
127
. To sprawia,
e materialna historia postw jako tekstw jest zastpiona przez proces ich produkcji
ikonsumpcji. Azdaniem Knappa wypowiedzi wramach dyskusji online zpowodu
ich cyfrowego formatu s pozbawione wiarygodnoci (authority) jako dokumenty
iodrywaj si od jzyka faktw iprawdy.
Nawet jeli James Knapp formuuje zbyt daleko idce wnioski, to jego diagnoza
mwica ozmniejszonej wiarygodnoci postw internetowych jest waciwa bar-
dzo dua swoboda wedytowaniu tekstw internetowych sprzyja traktowaniu ich
jako potencjalnie zmanipulowane. Przeciwdziaa temu zjawisku maj ksztatowa-
ne oddolnie normy, regulujce m.in. poszczeglne aspekty prowadzenia dyskusji
online (jak np. zasady dotyczce cytowania wczeniej zamieszczonych postw czy
obowizek wyranego oznaczania zmian we wasnych, wczeniej opublikowanych
wsieci wypowiedziach, atake normy regulujce status uczestnikw dyskusji online,
wiadczcy m.in. oich wiarygodnoci).
Problemy te nie dyskwalifkuj jednak nowych mediw jako przestrzeni publicznej
wymiany pogldw. Relatywnie niskie nasycenie dyskusji online bezporednimi reak-
cjami na wczeniejsze wypowiedzi wydaje si raczej naturaln cech dyskusji wogle
ni dysfunkcjonalnoci przekrelajc internet jako przestrze debaty. Zjawisko
to moe oczywicie stanowi problem poszczeglnych dyskusji online, jednak
zreguy bywa przezwyciane przez zasady ustalane, akceptowane iimplementowane
126
Knapp (1996, s.183188), odwoujc si do tradycji literaturoznawczej, traktuje posty internetowe
zamieszczane wdyskusjach online jako elektroniczne eseje.
127
Zjawisko to wie si zwysokim stopniem autonomicznoci fragmentu (tekstu) winternecie
ijest cile zwizane wanie zhipertekstualn zasad organizacji sieciowych treci; Jay Bolter (1991)
produkcj irecepcj hipertekstu nazywa wtym kontekcie procesem tematycznym (topical).
80 Rozdzia 2
wramach danej wsplnoty komunikacyjnej (nadzr moderacyjny). Podobnie zreszt
rzecz ma si zreguami majcymi zwikszy wiarygodno przekazw (cho trzeba
przyzna, e nawet najlepiej opracowane istrzeone normy nie s wstanie wyeli-
minowa wszystkich problemw wynikajcych zduych moliwoci edycji czyli
rwnie manipulacji treci nowych mediw)
128
.
Co wicej, jak wskazuje Robert Putnam (2008, s.292293), komunikacja zapo-
redniczona komputerowo jest mniej hierarchiczna, bardziej partycypacyjna iszczera
oraz mniej zmanipulowana przez rnice wstatusie. Poza tym jest czsto bardziej
egalitarna izorientowana na cel ni komunikacja interpersonalna, ajej uczestnicy
wypracowuj szersze spektrum rozwiza danego problemu (cho jednoczenie
trudniej osigaj porozumienie iczuj mniejsz solidarno zgrup, bdc mniej
zadowolonymi zwypracowanych rozwiza)
129
. CMC umoliwia wic szybsze zro-
zumienie dzielonych problemw, jest efektywnym narzdziem sprawnej wymiany
informacji, zbierania opinii idebat nad alternatywami (Putnam, 2008, s.299300).
Nowe media mog wic funkcjonowa jako sfera, wramach ktrej jest organi-
zowana idziaa struktura deliberacyjna. Sama diagnoza mwica oistnieniu takiej
struktury, oczywicie, jest jednak konstatacj niewystarczajc wtym kontekcie
wagi nabiera pytanie ojako owej deliberacji. Azgodnie zustalonymi powyej za-
sadami pierwszym, podstawowym kryterium jakociowym jest refeksyjno debaty.
2.2.2. Reeksyjno
Kolejnym znormatywnych warunkw konstytuujcych wedug Jrgena Habermasa
sfer publiczn, bdcym jednoczenie jednym zkryteriw efektywnej publicznej
debaty jest jej refeksyjno (uczestnicy wsposb krytyczny uwzgldniaj wdys-
kusji wyznawane przez siebie wartoci kulturowe, moliwe do osignicia korzyci,
atake bior pod uwag szeroki kontekst spoeczny). Refeksyjno debaty stanowi
jdro racjonalno-krytycznego dyskursu konstytuujcego sfer publiczn. Wtym
kontekcie jest defniowana jako proces wycofywania si, krytycznej refeksji nad
wasnym stanowiskiem wobliczu lepszego argumentu izmian tego stanowiska,
jednoczenie bdc postrzegana jako mechanizm konieczny wprocesie transforma-
cji zorientowanych na sprawy prywatne jednostek wobywateli dbajcych odobro
publiczne (Dahlberg, 2001a)
130
.
Zjednej strony, komunikacja zaporedniczona komputerowo postrzegana jest jako
niewtpliwie sprzyjajca refeksyjnoci (przynajmniej wpewnych aspektach): wasne
128
Zob. rozdz. 2.4.
129
Nowe media same wsobie nie sprzyjaj wic generowaniu zaufania iwzajemnoci kluczowych
skadnikw kapitau spoecznego wrozumieniu Putnama koniecznych do wypracowania wzajemnego
zrozumienia.
130
Dahlberg zaznacza, e trudno jest bada refeksyjno to wduej mierze proces psychologiczny,
wdodatku czsto rozcignity wczasie.
81 Debata publiczna
argumenty trzeba zreguy werbalizowa wformie pisanej (co sprzyja namyso-
wi nad wasnym stanowiskiem), dua dostpno zapisw caej dyskusji (rwnie
warchiwach) umoliwia przeledzenie poszczeglnych wypowiedzi iargumentw,
refeksyjnoci sprzyja rwnie zaznaczona wczeniej asynchroniczno wikszoci
debat online (dajca czas do namysu). Zdrugiej jednak strony, niektre charak-
terystyki CMC s postrzegane jako niesprzyjajce refeksyjnoci tendencja do
zamieszczania krtkich postw, nielinearna struktura konwersacji igwatowno
wymian argumentw (wynikajca zszybkoci CMC wogle).
Rytm komunikacji zaporedniczonej komputerowo charakteryzuje si zreguy
przewag krtszych wypowiedzi. Dugo postw zaley czsto od okrelonych
zasobw, wktrych posiadaniu jest osoba uczestniczca wdyskusji online czasu,
pienidzy iuwagi, co William Millard (1996) nazywa chrono-ekonomicznym napi-
ciem (chrono-economic stress)
131
. Czas wydaje si najbardziej ograniczonym zasobem,
wpywajcym jednoczenie na limitowany zasb uwagi uczestnikw dyskusji online.
To sprawia, e niektrzy uczestnicy debat zaporedniczonych komputerowo czasem
przeskakuj bd czytaj niedokadnie dugie posty, co dodatkowo sprzyja powsta-
waniu postw krtkich, przez co niuanse iszczegy odpadaj kosztem zwizoci
(Dahlberg, 2001a). Cho oczywicie krtkie posty nie musz przekada si na brak
refeksyjnoci, adugie na jej obecno, poniewa wniektrych kontekstach liczne
dugie posty, ktrymi charakteryzuj si okrelone dyskusje online, wcale nie sprzy-
jaj refeksyjnoci, suc raczej autoekspresji ich autorw ni efektywnoci debaty
(Juza, 2007, s.280286).
Dyskusyjna jest rwnie teza, e nielinearny charakter CMC jest dysfunkcjonal-
ny pod wzgldem refeksyjnego udziau wdebacie. Fakt, e dyskusje online mog
si zwielakratnia, mutowa, rozgazia czy pokrywa, wcale nie musi utrudnia
efektywnej debaty. Tym bardziej e wystarczy efektywna moderacja (pilnujca wa-
ciwych proporcji midzy swobodnym konstruowaniem irozwijaniem si kolejnych
wtkw [topics] aczytelnoci wywodu), by znielinearnoci CMC uczyni raczej
zalet ni wad.
Duo trudniej natomiast oceni wtym kontekcie szybko komunikacji zapo-
redniczonej komputerowo. Zjednej strony, szybko ibezporednio CMC s
traktowane jako zaleta (patrz poprzedni podrozdzia). Zdrugiej jednak niektrzy
badacze s sceptyczni, twierdzc, e te cechy mog prowadzi do redukcyjnej pro-
stoty (termin Benjamina Barbera), ktra osabia mechanizmy deliberacji (Axford,
2001, s.15). Sam Barber (2004, s.39) twierdzi, e dla jakoci deliberacji online (po-
trzebujcej jak kada deliberacja czasu irefeksji) byoby korzystne spowalnianie
nowych mediw: Wkulturze, wktrej szybki monta, szybka muzyka ifast food
replikuj iwzmacniaj popiech komputerw, powinnimy szuka [] urzdze
spowalniajcych imoderujcych hiperruchow obsesj systemu. Podobnie sytuacj
131
Wspczenie pienidze niemal przestay funkcjonowa jako zasoby, ktre mog wpywa na
dugo postw wdyskusjach online.
82 Rozdzia 2
postrzega Joseph Tabbi (1996, s.246), wedug ktrego refeksj znaczco utrudniaj
nawyki czytania ipisania wyniesione zdyskusji online, wktrych posty s szybko
produkowane, szybko konsumowane iszybko porzucane
132
. Co ciekawe, wyniki
bada potwierdzaj te obserwacje presja na udzielanie szybkich odpowiedzi nie jest
charakterystyczna jedynie dla komunikacji synchronicznej
133
. Rwnie wprzypadku
komunikacji asynchronicznej (fora dyskusyjne, listy mailingowe, dyskusje wra-
mach wblogosfery), wktrej wymiany pogldw s dynamiczne iszybko zmieniaj
kierunek, oczekuje si od jej uczestnikw relatywnie szybkich (zreguy do okoo
doby) odpowiedzi, zatem postrzeganych jako ograniczajce rozwaenie iweryfkacj
wasnych stanowisk. Ztego powodu, by zwikszy stopie refeksyjnoci dyskusji,
niektre zcyfrowych rodowisk debaty na tematy obywatelskie zawieraj zachty
do spokojnego, niepiesznego pisania kolejnych postw
134
.
Refeksyjno, oczywicie, pojawia si wdebatach zaporedniczonych kompu-
terowo stanowiska sabn izmieniaj si (Katz, 1997), jednak wci zbyt wiele
debat jest przygnbiajco kolistych: dyskusje s zredukowane do tych samych ludzi,
mwicych te same rzeczy wten sam sposb (Dahlberg, 2001a). Jeli nowe media
maj wprzyszoci zafunkcjonowa wpeni jako nowa sfera publiczna, konieczne
s, jak podkrela wtym kontekcie Lincoln Dahlberg, dalsze dziaania na rzecz
zwikszenia refeksyjnoci debat online. Asprzyja temu nastawienie na dialog, tak
by uczestnicy suchali si uwanie idobrze rozumieli wzajemne stanowiska.
2.2.3. Nastawienie na dialog
Nastawienie na dialog to kolejny znormatywnych warunkw wiadczcych ojakoci
debaty online (uczestnicy dyskusji staraj si zrozumie argumenty drugiej strony,
co wymaga powicenia si cigemu dialogowi iwzajemnego suchania).
Zjednej strony, internet jako cao jest skrajnie pluralistyczny. Zdrugiej jednak
analizy empiryczne wskazuj na wiele dysfunkcjonalnoci nowych mediw jako
(cyber)przestrzeni, wramach ktrej odbywaj si debaty potencja internetu jako
rodowiska cierania si spolaryzowanych pogldw jest wic mocno problematyczny.
Po pierwsze, wiele dyskusji online charakteryzuje si relatywnie wskim spektrum
prezentowanych pogldw, czsto przy jednoczesnym niskim poziomie interaktyw-
noci debaty uczestnicy dyskusji raczej prezentuj wasne opinie, ni wysuchuj
132
Tym bardziej e wprzypadku synchronicznej komunikacji (np. czatw) umiejtno szybkiego
pisania, czyli te mylenia, jest postrzegana jako zaleta.
133
Zbada Kevina Hilla iJohna Hughesa wynika, e czaty polityczne awic aplikacje komunikacji
synchronicznej cechuj si niskim poziomem informacyjnoci imerytorycznej dyskusji, poza tym
polityczne debaty prowadzone wich ramach maj tendencj do skupiania si raczej na ludziach ni
instytucjach (Dahlberg, 2001a).
134
Do takiego prowadzenia dyskusji byli zachcani uczestnicy listy Minnesota E-democracy, szerzej
opisanej poniej.
83 Debata publiczna
opinii innych. To prowadzi do licznych negatywnych diagnoz: Barrie Axford (2001,
s.16) twierdzi, e fora dyskusyjne czsto s zagroone funkcjonowaniem jako wi-
czenia zgrupowej terapii. Andrew Keen (2007, s.51) formuuje wtym kontekcie
wspomniany wczeniej zarzut: dzisiejszy internet jest opanowany przez egocasting
wszyscy s zajci autopublikacj, natomiast John Streck twierdzi, e internet jest
zreguy tak interaktywny, jak awantura [shouting match] (Dahlberg, 2001a).
Co wicej, liczne analizy ikomentarze zawieraj pogld, e internet funkcjonuje
jako medium czsto grupujce ludzi ozblionych pogldach, ktrzy zamiast kon-
frontacji zprzeciwnymi pogldami wybieraj potwierdzanie wasnych przekona
(Porbski, 2004, s.6061; Dahlgren, 2001, s.76; Keen, 2007, s.68), co bywa okre-
lane jako efekt kabiny pogosowej (Chadwick, 2006, s.110111) albo homofli
(Gerodimos, 2004, s.28).
Poza tym wiele dyskusji online charakteryzuje si nadreprezentacj partycypacji
wskiej grupy uytkownikw. Takich wynikw dostarczaj zrnicowane badania
dyskusji prowadzonych wramach list dyskusyjnych (Porbski, 2004, s.6061; Gero-
dimos 2004, s, 28; Papacharissi, 2002, s.13): analizowane debaty online okazuj si
zdominowane przez nieliczn grup ich uczestnikw, formuujcych zdecydowan
wikszo wypowiedzi. Interpretujcy wyniki bada Leszek Porbski (2004, s.60)
zwraca uwag na to, e debata wramach sieciowych list dyskusyjnych nie opiera si
na proporcjonalnej aktywnoci uczestnikw. Porbski opisuje jednoczenie owe listy
jako wskie kluby dyskusyjne, wktrych spory toczy nieliczna grupa aktywistw,
obserwowana przez liczn, rzadko aktywnie wczajc si publiczno. To zjawisko
bywa jednak diagnozowane jako tendencja naturalna Clay Shirky (2003) przywo-
uje wtym kontekcie prawo potgowe (power law), jako naturaln prawidowo
regulujc funkcjonowanie internetu. Zjawiska te nie s bowiem charakterystyczne
jedynie dla list dyskusyjnych czy forw internetowych, nadreprezentacja partycypacji
ze strony wskiej grupy uytkownikw oraz tendencja do homogenizacji pogldw
wramach okrelonego rodowiska komunikacyjnego pojawia si rwnie wprzy-
padku nowych rodowisk debaty online (np. wblogosferze zob. rozdzia 2.3.1).
Co wicej, znaczco rne pogldy uczestnikw debat online czsto skutkuj
dysfunkcjonalnoci owych debat, wduej mierze niezalen od szczegowych
charakterystyk okrelonego rodowiska, wktrym debata si odbywa
135
. Imma-
nentn cech wielu dyskusji zaporedniczonych komputerowo s: agresja, rzucanie
oskare bez wskazania dowodw, polaryzacja pogldw oraz brutalny wykluczajcy
jzyk. William Millard (1996, s.148) trafnie (cho zemfaz) okrela dyskusje online
jako unikatowe poczenie bezcielesnej abstrakcji idynamicznej publicznej dramy,
135
Opisane poniej niekonstruktywne awantury (tzw. fejmy) pojawiaj si niezalenie od rodzaju
aplikacji komunikacyjnej, przez ktr jest prowadzona dyskusja online wystpoway wdebatach
online prowadzonych wlatach 90. XX wieku wramach grup dyskusyjnych, wspczenie na forach
dyskusyjnych czy wdyskusjach prowadzonych na portalach spoecznociowych bd wblogach zob.
Millard, 1996; Juza, 2007.
84 Rozdzia 2
dziaajce zgodnie zrytmem atakw iodpowiedzi, wktrym brak zgody zmienia
si wdysonans, zakcenia iwkocu we wpeni dojrzay dissing
136
.
Zjawisko to sprawia, e dyskusje online czsto kocz si niekonstruktywnym,
bezkompromisowym sporem (tzw. fame [fejm] bd faming zob. Juza, 2007;
Millard, 2006), ktrego stopie jednak do trudno zmierzy. Dahlberg (2001a)
przytacza znacznie rnice si wyniki bada (wedug jednych stopie famingu
wanalizowanych dyskusjach jest bardzo wysoki, wedug innych zawarto sieci
jest dalece mniej konfrontacyjna, ni przyjo si uwaa)
137
, podkrelajc, e rne
poziomy famingu wynika mog m.in. zrnych sposobw operacjonalizacji ana-
lizowanego zjawiska iogromnej rnorodnoci debat online.
Owo zjawisko nie zachodzi tylko wdyskusjach prowadzonych wramach forw
sprzyjajcych formuowaniu wypowiedzi przez mniej lub bardziej przypadkowych
uczestnikw dyskusji (jak np. na forach internetowych dziaajcych przy duych
portalach informacyjnych, na ktrych wikszo uczestnikw dyskusji udziela si
jeli nie jednorazowo, to zreguy jedynie okazjonalnie
138
). Opisane dysfunkcjonal-
noci s rwnie charakterystyczne (cho wmniejszym stopniu) dla przestrzeni
dyskusji owikszym stopniu elitarnoci (jak polityczne listy dyskusyjne)
139
imog
dotyczy nawet wduym stopniu regulowanych izorientowanych demokratycznie
deliberacji online
140
.
Najwaniejszymi przyczynami degradowania dyskusji online do niekonstrukty-
wynych fejmw s: wynikajce zbraku wskazwek niewerbalnych stereotypowe
postrzeganie innych uczestnikw debaty; sprzyjajca zachowaniom agresywnym
anonimowo (czsto jedynie pozorna); radykalizacja wyraanych pogldw wy-
nikajca zchci zwikszenia wyrazistoci wypowiedzi; fzyczne oddalenie; atake
(czasami) popiech internetowej komunikacji (Wallace, 2004, s.146147; Juza, 2007,
s.286287; Porbski, 2004, s.61; Levinson, 2006, s. 8081).
Joseph Tabbi (1996, s.244245), analizujcy dysfunkcjonalno wikszoci dys-
kusji online, szuka jej powodw rwnie wrd kluczowych charakterystyk komu-
nikacji zaporedniczonej komputerowo wedug niego gwn przyczyn, przez
ktr internet nie staje si dobrze funkcjonujc przestrzeni demokratycznej dys-
kusji (dla niego: demokratycznej komunikacyjnej wymiany), jest odcielenienie
(disembodiment) dyskusji online. Tabbi postrzega internet jako boisko dla czysto
136
Dissing (albo diss) termin zwizany zkultur hip-hop, oznaczajcy atak sowny na okrelon
osob.
137
Niski poziom konfrontacyjnoci interakcji online powiadczyy m.in. wyniki bada list dysku-
syjnych, przeprowadzonych przez Sheizafa Rafaeli iFay Sudweeks (1997).
138
Okazjonalno (tym bardziej jednorazowo) udziau wdyskusji zaburza cigo interakcji
iutrudnia wytworzenie tak istotnych dla CMC wsplnych norm (Juza, 2006, s.6768).
139
Marta Juza (2007, s.286) przypuszcza, e zjawisko dotyczy caego dyskursu politycznego roz-
grywajcego si na forach iwgrupach dyskusyjnych.
140
Dyskusje wramach funkcjonowania Public Electronic Network miasta Santa Monica (oczym
wicej poniej) zostay tak mocno dotknite famingiem, e administratorzy strony zdecydowali si
na wyczenie aplikacji konferencyjnych (Dahlberg, 2001a).
85 Debata publiczna
jzykowych gier iskaonego jzyka, pozbawionego materialnego, fzycznego iinnych
pozawerbalnych kontekstw, konstytuujcych istotn cz tego, co nazywamy jzy-
kiem naturalnym. [] Ostatecznie kada konwersacyjna rwno, ktra umniejsza
fzyczno uczestnikw staje si idealistyczna iutopijna wnajgorszym zsensw,
arzeczywiste wymiany przeksztacaj si wodcielenion komunikacj. Proces ten
zkolei sprawia, e dyskusje zaporedniczone komputerowo ewoluuj ku fejmom:
strefa cyfrowego kontaktu degeneruje si wstref wojny.
Samo elektroniczne zaporedniczenie postrzegane jako jedna zdeterminant
powstawania fejmw bywa jednak oceniane rwnie pozytywnie: nie tylko umo-
liwia wspomnian wczeniej wygodn komunikacj asynchroniczn, lecz take moe
powodowa zmniejszenie stresu zwizanego zbezporednioci inatychmiastowym
(immediate) charakterem komunikacji niezaporedniczonej (Chadwick, 2006, s.93).
Naley jednak pamita, e co zostao ju ustalone wczeniej owo dowiadczenie
internetu tworzy jednoczenie sytuacj komunikacyjn sprzyjajc pojawianiu si
dysfunkcjonalnej polaryzacji dyskusji online. Ztego powodu wagi nabiera dobra
diagnoza kontekstw, wktrym owo zjawisko si pojawia umoliwia bowiem
eliminacj bd istotn redukcj tego zjawiska.
Analizy politycznych dyskusji online (zarwno list dyskusyjnych na tematy poli-
tyczne, jak idyskusji prowadzonych wramach witryn promujcych szeroko pojt
aktywno obywatelsk oraz debat odbywajcych si wramach witryn rzdowych,
konsultujcych zobywatelami przygotowywane rozwizania legislacyjne) wskazuj
na interesujc ijednoczenie istotn zaleno efektywne s te debaty online,
ktre charakteryzuj si duym stopniem ukontekstowienia (Dahlberg, 2001b;
Coleman, 2001, s.120; Porbski, 2004, s.6162; Papacharissi, 2002, s.16). Owo
ukontekstowienie moe dotyczy kilku wymiarw debaty.
Po pierwsze, funkcjonalno debat ronie, gdy kontakty midzy ich uczestnikami
nie ograniczaj si jedynie do interakcji online. Innymi sowy osobista znajomo
sprzyja jakoci debaty. Patrzc szerzej, moemy stwierdzi, e sieci spoeczne online
iodbywajce si wich ramach interakcje komunikacyjne, wtym debaty dziaaj
lepiej, gdy wykorzystuj infrastruktur ztzw. realu
141
. To zjawisko dziaa zreszt
wobie strony: internet ma pozytywny wpyw na istniejce sieci spoeczne jak we
francuskim miecie Parthenay czy wNetville (nazwa jednego zprzedmie Toronto
nadana iwykorzystywana wcelach badawczych), gdzie wraz ze wzrostem wyko-
rzystania internetu rs poziom gstoci isiy wizi spoecznych (Hampton, 2001).
Po drugie, debata online jest efektywna, gdy toczy si na konkretny temat. Barrie
Axford (2001, s.16) podkrela, e jako uczestnictwa wtakich dyskusjach jest
funkcj stopnia, wjakim promuj rozmyln racjonalno obywateli, skupionych
141
Niektrzy badacze wtym kontekcie przywouj koncepcj trzecich miejsc (trzecich po
domu ipracy) socjologa miasta Raya Oldenburga (1991) wanych spoecznie miejsc nieformalnych
publicznych spotka, zktrymi przynajmniej czciowo powinny pokrywa si wzy sieci spoecznych
online zob. Chadwick, 2006, s.104105; Rheingold, 2000, s.910.
86 Rozdzia 2
na konkretnych politycznych kwestiach. Znw funkcjonalne okazuje si wic wyj-
cie poza wiat wirtualny. Blisko geografczna, czsto powizana ze znajomoci
ze wiata ofine, przydaje si rwnie dlatego, e tworzy liczne wsplne punkty
odniesienia zaangaowanie wdyskusj na konkretny, bezporednio dotyczcy
rozmwcw temat korzystnie wpywa na jej jako (wtym skuteczno)
142
.
Po trzecie, debacie sprzyjaj jasno okrelone, zaakceptowane przez wszystkich
uczestnikw dyskusji iegzekwowane przez czuwajcych nad ich przestrzeganiem
adminw reguy, apewne formy gate-keepingu staj si konieczne, by miejsca
dyskusji online funkcjonoway efektywnie. Roman Gerodimos (2004, s.28) widzi
wtym paradoksaln cigo: [] to ciekawe, e nowe media uwalniaj nas od
ogranicze iredakcyjnej kontroli starych mediw, ajednoczenie trzeba ustanowi
nowe struktury gate-keepingu iagenda-settingu, by moderowa zachowania online,
poprawi efektywno deliberacji, atake zapewni uyteczno ipodtrzymywalno
forum [dyskusji]. Warto wspomnie, e moderacja sieciowych dyskusji stanowi
powd, dla ktrego cz badaczy odrzuca demokratyczny charakter dyskusji onli-
ne. Badacze wsplnot sieciowych Peter Kollock iMarc Smith dokonuj ciekawego
uoglnienia: struktura wikszoci grup internetowych jest albo anarchiczna gdy s
one niemoderowane albo dyktatorska gdy s moderowane (Putnam, 2008, s.173).
Dobr egzemplifkacj skutecznego dziaania wyej wymienionych warunkw jest
funkcjonujca od 1994 roku witryna (iwjej ramach lista dyskusyjna) Minnesota
Electronic Democracy Project (Minnesota E-Democracy), postrzegana jako efek-
tywne forum sieciowych dyskusji politycznych
143
. Uczestnicy dyskusji (zachcani
przez administratorw do uwanego iniepiesznego odpisywania na kolejne posty)
byli mieszkacami stanu, ktrego bezporednio dotyczyy tematy kolejnych debat.
Jednoczenie byli zobowizani do podpisywania si pod swoimi postami imieniem
inazwiskiem, atake do podania adresu mailowego oraz miejsca zamieszkania,
ana nielicznych anonimowych uytkownikw administratorzy ipozostali dysku-
tanci wywierali presj, aby ujawnili sw prawdziw tosamo (Dahlberg, 2001b).
Witryna jest oceniana zperspektywy czasu jako bardzo efektywne forum obywatel-
skiej dyskusji online
144
. Okazuje si wic, e nowe media mog dziaa wyjtkowo
skutecznie jako przestrze debaty, gdy paradoksalnie s minimalizowane bd
agodzone niektre zkluczowych charakterystyk komunikacji zaporedniczonej
142
Warto jednak zaznaczy, e internetowe spoecznoci (szczeglnie te skupione wok kwestii
politycznych) rzadko konstytuuj si wok dzielonej przestrzeni (lokalnoci), znacznie czciej wok
wsplnych zainteresowa iprzekona coraz trudniej postrzega spoecznoci itosamoci polityczne
przede wszystkim jako fenomeny oparte na lokalnoci (Wellman iwsp., 2003).
143
Obecna witryna Minnesota E-Democracy (dzi nazywajca si E-Democracy.Org): www.e-
democracy.org; strona archiwalna z1994 roku: http://www.e-democracy.org/1994/ (dostp 01/05/10).
144
Jedna trzecia uczestnikw dyskusji wramach listy Minnesota E-Democracy (Mn-Politics Discuss)
stwierdzia, e ich udzia wlicie przyczyni si do zmiany ich pogldw politycznych (wtym preferencji
wyborczych).
87 Debata publiczna
komputerowo, jak: likwidacja ograniczenia przestrzennego, szybko komunikacji
czy anonimowo
145
.
Warto wtym miejscu jeszcze raz przywoa pojcie kapita spoeczny, ktre
okazuje si raczej warunkiem wstpnym ni konsekwencj skutecznej komunikacji
zaporedniczonej komputerowo. Ma to istotne znaczenie dla spoecznych skutkw
charakterystyki internetu jako medium debaty: anonimowo ipynno, cechujce
wikszo interakcji online, sprzyjaj przelotnym (drive-by) inietrwaym (polega-
jcym na podejciu atwo przyszo, atwo poszo [easy in, easy out]) interakcjom
spoecznym ajeli wejcie iwyjcie zokrelonych relacji spoecznych jest zbyt
atwe, to powicenie, zaufanie iwzajemno nie rozwijaj si (Putnam, 2008, s.300;
Barney, 2008, s.186187).
Jednoczenie jednak silne wizi spoeczne, zktrymi zreguy jest wizane pojcie
kapita spoeczny, nie musz zawsze stanowi relacji spoecznej najbardziej poda-
nej wdebatach online. Internet wogle jest medium sprzyjajcym wyksztacaniu si
relatywnie sabych wizi spoecznych, wokrelonych kontekstach wiadomie wyej
cenionych przez ludzi ni wizi silniejsze. Zgodnie zteori siy sabych wizi Marka
Granovettera (1973) do osignicia okrelonych celw (jak np. zdobywanie nowych
informacji) bardziej przydaj si sabe wizi, poniewa poszerzaj pole informacyj-
ne, zktrego jednostka np. przez wymian informacji wramach CMC moe
czerpa (Chadwick, 2006, s.105). Co wicej, wedug Caroline Haythornthwaite
wane s rwnie ukryte (latent) wizi potencjalnie moliwe, ale nieaktywowa-
ne przez spoeczn interakcj. Jednostki nalece do tej samej sieci (jak chociaby
lista mailingowa) maj wyksztacone ukryte wizi, dostpne dziki strukturom
komunikacyjnym (jak ksika adresowa), ktre po aktywowaniu staj si sabymi
ijednoczenie potencjalnie silnymi wiziami (Chadwick, 2006, s.105).
Jednoczenie jest moliwe iobserwowalne wgrupach online nawet bardzo silne
zaangaowanie emocjonalne. Wsieci powstaj stale tysice wirtualnych spoeczno-
ci, cho oczywicie zachodzce wich ramach interakcje bardzo rzadko stanowi
racjonalno-krytyczne debaty poszerzajce sfer publiczn. Nastawienie na dialog
wtych sytuacjach komunikacyjnych nie jest powszechne, poniewa zdecydowana
wikszo owych grup jest ju genetycznie homogeniczna albo szybko ku takim ho-
mogenicznym wsplnotom szeroko pojmowanych zainteresowa ewoluuje (Wellman,
Gulia, 1999). Proces ten dotyczy, oczywicie, rwnie politycznych list dyskusyjnych,
zreguy wpocztkowej fazie istnienia, bdcych rodowiskami komunikacyjnymi
orelatywnie wysokim zrnicowaniu uczestnikw (Dahlberg, 2001a).
145
Innym, czsto przywoywanym przykadem udanej organizacji przestrzeni publicznej winter-
necie (jeszcze zlat 90. XX wieku) jest Santa Monicas Public Electronic Network (PEN) pierwszy
BBS zorganizowany przez lokalne wadze na wiecie, dziaajcy jako elektroniczny ratusz, ktry sta
si miejscem debat mieszkacw ipomg lokalnym bezdomnym znale prac oraz dach nad gow
zob. Schmitz, 1997. Ciekawym wspczesnym przykadem takiej przestrzeni jest Electronic Frontier
Foundation (majca na celu obron praw obywatelskich winternecie www.ef.org dostp 01/05/10,
inne przykady zob. Papacharissi, 2002, s.15).
88 Rozdzia 2
Oczywicie, nie mona oczekiwa od wszystkich interakcji zaporedniczonych
komputerowo, by realizoway racjonalno-krytyczne formy dyskursu wsferze pub-
licznej. Ale aby mona byo mwi ointernecie jako nowej cyfrowej sferze publicznej,
musz wyksztaca si wjego ramach kolejne, liczne przestrzenie komunikacyjne,
wramach ktrych uczestnicy debat nastawieni na rozumienie wzajemnych stanowisk
konfrontowaliby midzy sob problemy wynikajce zrnic midzy nimi. Potrze-
ba wic wikszej liczby deliberacyjnych przestrzeni komunikacyjnych, wramach
ktrych uczestnicy komunikacji mogliby realizowa kolejny zHabermasowskich
warunkw szczero.
2.2.4. Szczero
Szczero, ostatnie zprzyjtych przeze mnie kryteriw okrelajcych efektywn de-
bat online, mona opisa nastpujco: Kady uczestnik szczerze ujawnia wszystkie
istotne dla dyskusji informacje wtym prawdziwe intencje, interesy, potrzeby ichci,
jako wane dla omawianego problemu. Celowe wprowadzenie innych wbd, co do
intencji czy tosamoci, podwaa cay proces deliberacji (Dahlberg, 2001a).
Zaporedniczenie komputerowe, skutkujce ukryciem wikszoci fzycznych
sygnaw wpywajcych na przebieg komunikacji interpersonalnej, tylko zwiksza
znaczenie kwestii tosamoci podczas kontaktw online. By powikszy liczb in-
formacji owspdyskutantach, uczestnicy komunikacji wsieci wykorzystuj rodki
takie, jak: jzyk wktrym s pisane posty nick, awatar itre sygnatury poszcze-
glnych uytkownikw. Do sieci przedostaj si elementy prawdziwyej tosamoci
internautw, nie tylko te podstawowe, jak pe, narodowo czy wiek. Co wicej,
mimo e zaporedniczenie cyfrowe zapewnia moliwo relatywnie wysokiej kon-
troli nad autoprezentacj, ktra moe zamieni si wzaawansowan autokreacj,
raczej niewielu internautw tworzy wsieci swj faszywy wizerunek. Co wicej, ju
wlatach 90. standardem byo raczej dobrowolne ujawnianie siebie winterakcjach
online (Rafaeli, Sudweeks, 1997). Zjawisku temu sprzyja obecny kierunek rozwoju
internetu, na czele zrozwojem serwisw spoecznociowych (zarwno tych poli-
tycznie neutralnych Facebook czy MySpace jak itych genetycznie politycz-
nych chociaby MyBarackObama.com) itendencj do tworzenia uniwersalnych
tosamoci (zreguy budowanych na tosamociach prawdziwych przeniesionych
do internetu wanie przez serwisy spoecznociowe). Anonimowo uytkownikw
sieci jest zreszt wcoraz wikszym stopniu jednym zmitw narosych wok inter-
netu ni rzeczywistoci.
Warto wspomnie, e po wziciu pod uwag wyliczonych wczeniej warunkw
sprzyjajcych funkcjonalnej debacie online wkontekcie Habermasowskiego warun-
ku szczeroci ju sam sposb organizacji ifunkcjonowania poszczeglnych aplikacji
moe by dla debaty pozytywny. Aplikacje komunikacyjne, poczwszy od komu-
nikatorw iforw internetowych, coraz czciej zawieraj liczne icoraz bardziej
89 Debata publiczna
szczegowe aplikacje wzmacniajce ich spoecznociowy charakter: moliwe jest
monitorowanie poszczeglnych profli uczestnikw dyskusji, sprawdzanie poziomu
ich aktywnoci, atake prowadzenie proflowanych archiww.
Oczywicie, dezinformacja wramach dyskusji online wci jest obecna iodbywa
si na kilku poziomach. Na najniszym znich jest to wiadome wprowadzanie innych
wbd co do wasnej tosamoci (m.in. wcelu sugerowania mylnych intencji czy
potrzeb wprocesie debaty, atake wcelu podwaenia zaufania pomidzy czonka-
mi grupy czy zniechcenia do udziau wdebacie)
146
. Dezinformacja moe pojawia
si rwnie na poziomie przytaczanych argumentw ten aspekt funkcjonowania
nowych mediw (szerszy od zagadnienia dotyczcego dyskusji online iodnoszcy
si do kwestii dziaania szeroko pojtej sfery publicznej) omwi wostatniej czci
tego rozdziau. Wydaje si jednak, e problemy zdezinformacj wramach interakcji
komunikacyjnych online nie s na tyle powane
147
, by dyskwalifkowa nowe media
jako narzdzie iprzestrze skutecznej debaty.
Komputerowe zaporedniczenie debaty oznacza wic oddziaywanie, ktre dla
efektywnoci wymiany pogldw midzy uczestnikami debaty wniektrych aspek-
tach bywa pozytywne, awinnych aspektach skutkowa moe wieloma dysfunk-
cjonalnociami, znacznie obniajcymi jej jako iefektywno (czasem wrcz j
uniemoliwia). By podwysza jako dyskusji online jest konieczne przyjcie
iwdroenie (czy raczej cigle wdraanie) okrelonych mechanizmw, kierujcych
dyskusje online ku odpowiedniej formie. Zjednej strony, chodzi oprzyjmowanie
okrelonych rozwiza technologicznych, ktrych sposb funkcjonowania niejako
zachca do pozytywnych wkontekcie debaty form komunikacyjnych
148
. Zdrugiej
istotniejsze wydaje si przyjcie ikonsekwentne przestrzeganie okrelonych zasad
wymiany pogldw. Zasady te, zreguy wynikajce zoglnych formu netykiety
wmaksymalnym moliwym stopniu porzdkujce ikontekstualizujce prowadzo-
ne dyskusje, prowadz do zmniejszenia ryzyka wystpienia zjawisk obniajcych
jako iefektywno debaty skuteczna administracyjna kontrola sprzyja unikaniu
ilikwidowaniu fejmw wdebatach online.
146
By unikn takich sytuacji, zreguy organizuje si iprzestrzega regu moderujcych, zakazuj-
cych m.in. tzw. trollingu (celowego obraania innych uczestnikw dyskusji i/lub wywoywania chaosu
wdyskusji) czy multinickowania (udziau wdyskusji jednej osoby pod kilkoma tosamociami).
147
Po pierwsze, skuteczna moderacja eliminuje wiele problemw zwizanych zdezinformacj
wramach dyskusji online, po drugie, sami internauci nie postrzegaj sieci jako rodowiska, wktrym
trudniej im oceni prawdziwo czy trafno umieszczonych wniej informacji (Dahlberg, 2001a).
148
Na przykad przez wybr aplikacji komunikacyjnych opartych na komunikacji asynchronicznej
czy wymuszajcych konieczno zalogowania si, by wzi udzia wdyskusji (Dahlberg, 2001a).
90 Rozdzia 2
2.3. Nowe media jako poszerzenie sfery publicznej
2.3.1. Pola poszerzenia
Rozwj nowych mediw wywouje przemiany sfery publicznej, ktre uoglniajc,
mona okreli jako proces jej poszerzania onowe moliwoci udziau wdebacie
publicznej dostpne uytkownikom nowych mediw, atake nowe relacje midzy
poszczeglnymi (wtym nowymi, genetycznie pochodzcymi zprzestrzeni online)
treciami debaty. Owe nowe moliwoci okreli mona kontynuujc przestrzenn
metafor sfery publicznej mianem pl, dziki ktrym zachodzi proces poszerze-
nia owej sfery, umoliwiony przez rozwj nowych mediw, postrzeganych wtym
kontekcie jako nowe narzdzia prowadzenia debaty publicznej ijednoczenie
umoliwiajce wytwarzanie przestrzeni, wktrych debata zachodzi.
Punktem wyjcia wanalizie funkcjonowania nowych mediw wfunkcji narzdzia
poszerzenia sfery publicznej jest zagadnienie funkcjonalnoci internetu jako rda
informacji. Informacje to jeden zkluczowych demokratycznych (obywatelskich)
zasobw. Internet jest medium, ktre nie tylko znaczco zwiksza ich dostpno
zpunktu widzenia zwykych obywateli, lecz take istotnie uatwia ich wyszukiwa-
nie ikojarzenie ze sob. Ta konstatacja, cho dzi brzmi banalnie, dotyczy wanego
aspektu funkcjonowania sieci jako obywatelskiej przestrzeni publicznej. Internet
moe wic stanowi efektywne rdo demokratycznych zasobw. Dan Gillmor (2004,
s.25), pionier ipopularyzator dziennikarstwa obywatelskiego, podkrela jego rol,
twierdzc, e dla ludzi, ktrzy po prostu chc by lepiej poinformowani, internet staje
si kluczowy. Mamy, wstopniu dotd niespotykanym, dostp do wikszej rnorod-
noci aktualnych informacji imoemy uywa go wsposb coraz bardziej zoony.
Warunkiem progowym takiego wykorzystywania internetu s okrelone kompe-
tencje, umoliwiajce swobodne iwiadome poruszanie si po pozornie chaotycznie
rozrzuconych zasobach informacyjnych sieci. Po pierwsze, dziki coraz bardziej
efektywnym algorytmom internetowych wyszukiwarek znalezienie podanych
informacji staje si coraz atwiejsze iszybsze (cho warto pamita omoliwoci
manipulacji wynikami wyszukiwania). Po drugie, zasoby informacyjne internetu
wci si rozrastaj wsieci jest archiwizowana powikszajca si liczba informacji
potencjalnie istotnych zpunktu widzenia obywatela zainteresowanego polityk (s
to akty prawne, informacje odziaalnoci publicznej poszczeglnych politykw
iinstytucji wszystkich szczebli od lokalnego po midzynarodowe itp.). Po trze-
cie, winternecie pojawia si coraz wicej witryn zwikszajcych wygod dziaania
uytkownikw zainteresowanych politycznymi informacjami. Witryny te zawieraj
konkretne wskazwki iporady dla osb zainteresowanych dziaalnoci obywatelsk
czy publiczn, atake oferuj moliwo porwnania wedug kryteriw ustalanych
przez kadego zuytkownikw osobno poszczeglnych partii politycznych, ich
programw czy dziaalnoci konkretnych politykw. S czsto prowadzone przez or-
ganizacje pozarzdowe, grupy eksperckie iobywatelskie wtym kontekcie internet
91 Debata publiczna
jest postrzegany jako jedno znarzdzi rozbudowy struktur spoeczestwa obywa-
telskiego (Dahlgren, 2003, s.165168; Porbski, 2004, s.8992)
149
.
Patrzc zdrugiej strony wsposb wykraczajcy poza tematy, ktre poruszam
wksice mona dostrzec, e nowe media czyni publiczne instytucje coraz bardziej
dostpnymi itransparentnymi. Uatwiaj obywatelom docieranie do zwikszajcej si
liczby informacji na swj temat, umoliwiaj ich personalizacj tak, by maksymalnie
dostosowa je do potrzeb kadego zzainteresowanych obywateli.
Funkcjonowanie internetu jako wielkiej skadnicy relatywnie atwo dostpnych
informacji moe wic stanowi jedn zpodstaw obywatelskiej aktywnoci ju na
najniszym zpoziomw udostpniania obywatelowi potencjalnie interesujcych czy
przydatnych informacji. Zajmujcy si spoecznymi aspektami wymiany informacji
John Brown iPaul Duguid (2000, s.189) widz winternecie technologi sprzyjajc
rozwojowi spoecznemu, twierdzc, e dokumenty nie tylko po prostu zawieraj
informacje, ale pomagaj je tworzy, organizowa inadawa im wano. Co nawet
bardziej interesujce, by moe dokumenty pomagaj rwnie organizowa spoe-
czestwo, umoliwiajc grupom spoecznym formowanie, rozwj ipodtrzymywanie
poczucia dzielonej tosamoci
150
.
Oddziaywanie nowych mediw na proces obiegu obywatelskich czy politycznych
informacji ma owiele wiksze znaczenie nowe media stanowi czynnik wpywajcy,
czasami do istotnie, na zmian wzorcw obiegu informacji wprzestrzeni publicznej
iich pozyskiwania przez obywateli (co wane, nie tylko internautw). Nie jest to oczy-
wicie proces automatyczny, wielu ludzi wci korzysta zinternetu tak, jak zklasycznie
pojmowanych mediw masowych, traktujc sie jako rdo tradycyjnych informacji
politycznych, zaporedniczonych odpowiednio wyselekcjonowanych, opracowa-
nych, wyeksponowanych, skontekstualizowanych przez redakcje portali interne-
towych isieciowych wersji tytuw prasowych. Denis McQuail (2007, s.519520)
podkrela, e zbada przeprowadzonych ju po 2000 roku wynika, e wci nie
jest jasne, jakie potrzeby wzakresie pozyskiwania biecych informacji zaspokaja
internet, atake e brakuje mu (jako medium informacyjnemu) wiarogodnoci
inie cieszy si duym zaufaniem (por. Keen, 2007). Co wicej, zprzytoczonego
przez McQuaila empirycznego porwnania klasycznych mediw imediw nowych,
jako rde informacji istotnych zobywatelskiego punktu widzenia, wynika, e nie
musi ono wypada korzystnie na rzecz internetu. Zprzeprowadzonych na pocztku
XXI wieku bada wrd czytelnikw Te New York Times iczytelnikw inter-
netowej wersji dziennika wynikao, e czytelnicy papierowej wersji gazety lepiej
149
Warto jednak pamita, e takie witryny, mimo e bezporednio niepowizane zokrelonymi
partiami politycznymi, czasem stanowi miejsce ich zawoalowanej sieciowej promocji.
150
Jednoczenie Brown iDuguid (2000, s.190) podkrelaj dug histori zjawiska: Jak ucz nas
staroytne flozofczne ireligijne spoecznoci, zbiorowoci scalane przez teksty idzielone wobec nich
nastawienie s starsze nie tylko od sieci czy telefonu, lecz take prasy drukarskiej. Zbiorowoci oparte
na pimie [textual communities] mog by rwnie stare co same zapisy [texts]. Zdaje si, e dzielone
ibdce wobiegu dokumenty od dawna funkcjonuj jako ciekawe spoeczne spoiwo.
92 Rozdzia 2
orientowali si wsprawach publicznych, aich pogldy na problemy publiczne byy
zrnicowane. Zagadnienie to jest jednak bardzo skomplikowane, poniewa rwno-
czenie cechuje je niezwyka dynamika rozwj iupowszechnienie nowych mediw
szybko zmieniaj wzorce obiegu informacji ispoeczne wzorce komunikowania
politycznego, istotne statystycznie zmiany mog nastpowa nawet wtrakcie kilku
lat. Nowe badania dotyczce internetu jako medium komunikowania politycznego
151

wskazuj, e staje si on coraz waniejszym medium wyraania pogldw politycz-
nych przez obywateli ijednoczenie znaczco ronie jego polityczne znaczenie jako
niezaporedniczonej przez media tradycyjne przestrzeni komunikowania politycz-
nego midzy aktorami politycznymi iich potencjalnymi wyborcami (Smith, Rainie,
2008). Konwergencja mediw wymusza redefnicj roli masowego medium jako
gate-keepera informacja opublikowana wportalu przedsibiorstwa medialnego
coraz czciej trafa do odbiorcy przez mechanizm spoecznego fltrowania (okt-
rym wicej poniej), to oznacza, e uytkownik zostaje oniej powiadomiony przez
informacj od innego internauty, zamieszczon wkomunikatorze, serwisie spoecz-
nociowym bd blogu.
Nowe media przyczyniaj si do istotnych zmian nie tylko jeli chodzi odostp-
no obywatelskich informacji, lecz take wkontekcie ich rejestracji. Telefony
komrkowe oraz inne przenone urzdzenia coraz czciej s wyposaone waparaty
ikamery cyfrowe, umoliwiajce spontaniczn cyfrow rejestracj zdj inagra
wideo, atake ich swobodn dystrybucj nie tylko wrd innych uytkownikw
komrek, lecz take publikacj bezporednio winternecie. Liczba ludzi posiadaj-
cych dostp do tego rodzaju sprztu ronie bardzo szybko, przez to coraz czciej
wiadek okrelonego zdarzenia jest jego potencjalnym dokumentalist. Zjednej
strony, rodzi to wiele problemw zwizanych zewentualnym naruszaniem czyjego
prawa do prywatnoci czy wizerunku, zdrugiej jednak moe stanowi wygodne
iefektywne narzdzie informowania ookrelonych wydarzeniach przez rejestracj
ipublikacj cyfrowych materiaw.
Nadawcy mediw tradycyjnych wykorzystuj t sytuacj, coraz chtniej publikujc
multimedia pochodzce od odbiorcw amatorw
152
. Jednoczenie zdjcia iflmy
rejestrowane aparatem cyfrowym czy telefonem komrkowym mog peni funkcj
dokumentujc okrelone zdarzenia wane zpunktu widzenia obywatelskiego, sta-
nowic wszerokiej perspektywie form spoecznej kontroli sprawowanej na przy-
kad nad instytucjami demokratycznej wadzy pastwowej. Coraz czciej telefon
komrkowy to narzdzie rejestracji przekroczenia uprawnie wadzy iamania praw
151
Badania zostay przeprowadzone podczas amerykaskiej kampanii wyborczej w2008 roku, aich
wyniki s cile zwizane zwykorzystaniem internetu jako przestrzeni prowadzenia kampanii wyborczej,
dlatego szerzej omwione zostan wrozdziale czwartym powiconym kampaniom wyborczym online.
152
Coraz czstsze wykorzystywanie przez media tradycyjne zdj wykonanych przez przypadkowych
wiadkw okrelonych wydarze skutkuje m.in. rosnc liczb materiaw prasowych iinternetowych
zawierajcych ilustracje, atake pojawieniem si problemw zwizanych zwiarygodnoci zdj
przekazywanych redakcjom przez amatorw (do problemw tych wrc wostatniej czci rozdziau
drugiego) zob. Outing, 2003.
93 Debata publiczna
czowieka wsieci pojawia si coraz wicej zdj inagra dokumentujcych pobicia,
tortury, lincze czy egzekucje (wTybecie, na Filipinach czy wCzeczenii) albo tumie-
nie protestw idemonstracji (jak pod koniec pierwszej dekady XXI wieku wIranie).
Niewtpliwie mamy do czynienia zistotn zmian jakociow dotyczc defnio-
wania zawodu (foto)reportera: dzi coraz czciej najcenniejszych relacji dostarczaj
mediom nie profesjonalici, lecz amatorzy, przypadkowi uczestnicy wydarze. Zna-
czcym wyrazem tej tendencji jest specjalne wyrnienie jury konkursu World Press
Photo 2010 dla kadru zamatorskiego flmu rejestrujcego mier jednej zdemon-
strantek wTeheranie podczas protestw po ogoszeniu wyniku wyborw, aumiesz-
czonego na YouTube tu po samym zdarzeniu
153
.
Jednoczenie jednak bardzo trudno jest odpowiedzie na pytanie oskutki upo-
wszechniania tego typu wiadectw wjakim stopniu publikacja takich materiaw
skutkuje czym wicej ni wzrostem wiadomoci wiatowej opinii publicznej na
temat sytuacji wpastwach, wktrych amie si prawa czowieka. Demokratyczny
potencja medium moe jednak czasem przekada si na praktyk telefony komr-
kowe mog sprzyja obywatelskiej aktywizacji czonkw afrykaskich spoeczestw
ifunkcjonowa jako media alternatywne do rzdowego obiegu informacji (Lasica,
2008). Jednoczenie naley podkreli, e czasem s rejestrowane ipublikowane
materiay kontrowersyjne i/lub oniejasnym statusie zprawnego punktu widzenia,
jak flmy ifotografe autorstwa onierzy sucych wIraku czy Afganistanie, za-
mieszczane pniej winternecie (Grka, 2008), albo nagranie wideo dokumentujce
egzekucj Saddama Husajna. Abstrahujc jednak od owych sytuacji granicznych,
naley stwierdzi, e telefon komrkowy czy aparat cyfrowy to potencjalnie skuteczne
narzdzia demokratycznego nadzoru. Jednak otwart kwesti pozostaje problem,
wjakim stopniu w potencja bdzie realizowany sama publikacja jakiego mate-
riau stanowi jedynie zreguy jeden zwarunkw podjcia dziaa przez okrelone
podmioty. Zkolei cyfrowo zarejestrowane materiay trafaj czasem najpierw do
mediw tradycyjnych, tak byo wprzypadku fotografi zbagdadzkiego wizienia Abu
Ghraib, przedstawiajcych torturowanie irackich winiw przez onierzy US Army.
Zdjcia zrobili wojskowi pracownicy wizienia, bynajmniej nie wcelu dokumentacji
amania prawa, asprawa staa si gona po emisji wkwietniu 2004 roku programu
telewizyjnego wamerykaskiej gwnonurtowej sieci CBS
154
.
Zomwionych powyej waciwoci nowych mediw wynika kolejna ich funkcjo-
nalno zapewniaj relatywnie atwy, szybki itani dostp do wygodnych narzdzi
swobodnej publicznej ekspresji (Gillmor, 2004, s.2541)
155
. Na najniszym zpoziomw
153
Ayperi Ecer (2010), wiceprezes agencji Reuters do spraw fotografi iprzewodniczca jury kon-
kursu WPP 2010, potwierdza, e gwnym zadaniem amatorskich relacji zdjciowych czy flmowych
we wspczesnych mediach ma by dawanie wiadectwa (por. Bauer, 2009, s.228235)
154
Program wyemitowany przez CBS jest dostpny na stronie: http://www.cbsnews.com/stories/2004/
04/27/60II/main614063.shtml (dostp 01/05/10).
155
Nie jest to, oczywicie, swoboda niczym nieograniczona, ale zmiana midzy nowymi mediami
amediami tradycyjnymi jest wkontekcie moliwoci publicznej (wtym obywatelskiej) ekspresji
zmian jakociow.
94 Rozdzia 2
chodzi omoliwo publikacji wsieci okrelonych treci, ktre jeli tylko oka
si interesujce dla okrelonej grupy (czy grup) odbiorcw byskawicznie roz-
przestrzeni si midzy nimi, dodatkowo szybko trafajc do mediw tradycyjnych,
przez co ich odbiorcami stan si rwnie ludzie niekorzystajcy zinternetu. Jednym
zpierwszych, znamiennych ju dzisiaj sposobw wykorzystania nowych mediw
jako rodka publikacji wanych politycznie treci byo umieszczenie 17 stycznia
1998 roku przez internetowego publicyst Matta Drudgeawwitrynie www.drudge-
report.com
156
artykuu (pierwotnie przygotowywanego przez Michaela Isikofa do
amerykaskiego Newsweeka) oromansie prezydenta Billa Clintona ze staystk
Monik Lewinsky. Artyku okaza si gorcym newsem, ktry byskawicznie zdo-
by popularno (zob. Allan, 2008, s.4752), wywoujc nie tylko gigantyczny od-
dwik wmedich ipolityczny skandal, lecz take porednio procedur impeachmentu
Clintona. Wtrakcie tych wydarze jeszcze raz wykorzystano internet jako wane
miejsce publikacji informacji: po podjciu decyzji oodtajnieniu raportu Kennetha
Starra, zawierajcego pikantne szczegy dotyczce spotka Clitona zLewinsky, 11
wrzenia 1998 roku raport zosta opublikowany na Tomasie serwerze Biblioteki
Kongresu, skd wcigu pierwszych dwch tygodni cigno go ponad 25 milionw
osb (Jenkins, Torburn, 2004, s.3)
157
. Za polski odpowiednik tej sytuacji mona
uzna udostpnienie winternecie przez Bronisawa Wildsteina wstyczniu 2005 roku
listy 240 tysicy nazwisk skopiowanych zarchiwum Instytutu Pamici Narodowej,
co rwnie skutkowao medialn burz ikolejn fal dyskusji na temat ksztatu
lustracji wIII Rzeczypospolitej
158
. Co ciekawe, zarwno tekst oromansie Clintona
zLewinsky, jak ilista nazwana pniej list Wildsteina zanim trafy do inter-
netu, byy do dyspozycji redakcji mediw tradycyjnych (odpowiednio Newsweeka
iRzeczpospolitej), ale zpowodu braku decyzji opublikacji ostatecznie, wbrew
woli obu redakcji, trafy do sieci.
Nowe media umoliwiaj rwnie, co byo ju stwierdzone we wczeniejszej czci
tego rozdziau, konstruowanie dowolnej liczby przestrzeni debaty, oderwanych od
ograniczenia geografcznego (czy szerzej rzecz ujmujc fzycznego)
159
. Te przestrze-
nie to przeanalizowane wczeniej wszelkiego rodzaju obywatelskie lub polityczne
fora internetowe, aplikacje umoliwiajce zamieszczanie komentarzy wramach po-
156
www.drudgereport.com (dostp 01/05/10) funkcjonowaa wtedy jako miejsce publikacji pub-
licystycznych (czsto plotkarskich) Matta Drudgea, dzi jest przede wszystkim zbiorem linkw do
tekstw umieszczonych winnych miejscach sieci.
157
Henry Jenkins iDavid Torburn, uznawszy te wydarzenia za moment, wktrym obywatele
amerykascy zwrcili uwag na cyberprzestrze, ironizowali: Ameryka chciaa dostpu do rzdowych
informacji, ale chyba nie takie mieli na myli idealici.
158
Wedug bada CBOS (2005) co dziesity Polak osobicie przeglda zamieszczon wsieci list
Wildsteina.
159
Czasem podkrela si jednak, e moliwo likwidacji ograniczenia fzycznego ibdcych jego
skutkami ogranicze geografcznego czy tosamociowego czsto s przeceniane, co prowadzi do
konstruowania przez badaczy zajmujcych si wsplnotami komunikacyjnymi online diasporycznych
utopii (Papacharissi, 2002, s.16).
95 Debata publiczna
szczeglnych stron www, atake czaty czy ankiety speniajce rol swojego rodzaju
elektronicznych plebiscytw ifunkcjonujce zreguy jako dodatki do okrelonych
witryn wsieci. Co wicej, stworzenie wasnej witryny, bloga czy zorganizowanie
grupy dyskusyjnej bd forum dyskusyjnego, na przykad wramach ktrego zser-
wisw spoecznociowych, jest dzisiaj coraz prostsze icoraz bardziej popularne.
Multimedialny charakter komputera iinternetu nie tylko umoliwia obywatelom
ekspresj na poziomie werbalnym, lecz take dziki niemu nowe media s coraz
wygodniejszym narzdziem tworzenia, edycji iemisji przekazw audiowizualnych
(ktre cho maj charakter amatorski, to jakoci nierzadko dorwnuj przekazom
konstruowanym przez profesjonalistw). Liczba konstruowanych przez amatorw
treci kulturowych winternecie szybko ronie, analizujcy to zjawisko Henry Jenkins
(2007, s.200231) okrela je jako proces rozwoju kultury uczestnictwa, twierdzc,
e jego istotnym aspektem bdzie sfera szeroko pojtych dziaa obywatelskich.
Jednoczenie zkwesti funkcjonowania wspczesnej poszerzonej przez nowe
media sfery publicznej wie si zagadnienie skutecznego powizania debat online
zpodmiotami polityki dysponujcymi realn wadz implementacji wypracowanych
rozwiza
160
. Problemem wielu debat online jest bowiem brak ich powizania ze
wiatem wadzy iinstytucji debaty czsto s prowadzone woderwaniu od aktorw
politycznych, posiadajcych rodki ilegitymacj do dziaania wdyskutowanych kwe-
stiach. Poza tym dyskusje online inspirowane przez wadze (jak konsultacje rzdowe
czy fora debaty prowadzone na stronach Biaego Domu ipremiera Wielkiej Brytanii)
czsto padaj upem ekspertw PR, prbujcych wpyn na opini dyskutujcych
(Coleman, 2001, s.120121).
Analizy funkcjonowania europejskich stron rzdowych isamorzdowych po-
twierdzaj t konstatacj konsultacja jest najmniej oczywistym elementem procesu
komunikacji midzy urzdnikami aobywatelami. Wadza jest do niej nieprzygoto-
wana, debata jest marginalizowana ima nisk jako, aobywatele nie s ani nauczeni
tej formy uczestnictwa wpolityce, ani przyzwyczajeni do niej (Przybylska, 2006,
s.206)
161
. Andrew Chadwick (2006, s.99102) wyrnia dwa modele bezpored-
niego udziau obywateli wprocesie stanowienia prawa ipodejmowania decyzji
politycznych przez wadz: model konsultacyjny, wktrym obywatele iich grupy
mog przekazywa wadzy opinie na temat aktualnie opracowywanych przepisw
prawa, imodel deliberacyjny, polegajcy na poziomym integrowaniu grup obywa-
teli ze strukturami wadzy
162
. Poza nielicznymi przykadami wikszo programw
160
To zagadnienie, wduej mierze poboczne zpunktu widzenia tematu tego rozdziau (czy wogle
ksiki), odnosi si bowiem gwnie do dziaa podejmowanych przez instytucjonalnych aktorw
politycznych. Warto jednak wtym miejscu wspomnie otym aspekcie debat obywatelskich online.
161
Anna Przybylska swoje syntezy opara na badaniach wasnych (analiza witryn samorzdw z4
polskich miast zob. Przybylska, 2006, s.201205), atake m.in. na materiaach dotyczcych prak-
tycznych aspektw upowszechniania e-demokracji zob. Dutton, di Gennaro, Millwood Hargrave,
2005, s.2830; Dalziel, 2004; Malina, Ball, 2005.
162
Por. Coglianese, 2003.
96 Rozdzia 2
(gwnie rzdowych) upowszechniajcych e-demokracj jest bardzo nieskuteczna,
m.in. zpowodu: zego fnansowania, nierealistycznych oczekiwa, niewaciwie do-
branej technologii, braku precyzyjnych celw oraz zjawiska rozpadania si wsplnot,
gdy spada zaangaowanie aktywistw lub decyduj si oni na odejcie (Chadwick,
2006, s.102; Dahlberg, 2001b; Castells, 2007, s.369370; Gerodimos, 2004, s.34;
Przybylska, 2006, s.190193).
Wracajc do pl poszerzenia sfery publicznej przez nowe media, naley stwier-
dzi, e wzrost stopnia ich upowszechnienia skutkuje zwikszajc si dla obywateli
dostpnoci kanaw artykulacji interesw iopinii
163
. To jeden znajwaniejszych
aspektw funkcjonowania nowych mediw wposzerzaniu sfery publicznej inter-
net dziaa jako narzdzie irodowisko publicznej, obywatelskiej ekspresji pogldw
iinteresw grup, ktre s (bd czuj si) wykluczone zdebaty dominujcej wme-
diach gwnego nurtu. Amerykaskie badania zkoca lat 90. XX wieku wskazay,
e a 20% internautw odwiedzajcych polityczne strony czuo, e znajduje si poza
politycznym gwnym nurtem, reprezentowanym przez tradycyjne media (Dahlgren,
2001, s.7677). Nancy Fraser nazywa takie przestrzenie publiczne kontrpublicznymi
(kontrspoecznociami counterpublics), nieposiadajcymi tej samej iloci wadzy czy
moliwoci artykulacji, co grupy dominujce wdebacie publicznej (Papacharissi, 2002,
s.11). Tak s postrzegane publiczne przestrzenie online organizowane midzy innymi
przez: partie polityczne funkcjonujce poza krajowym politycznym mainstreamem
(jak bardzo aktywne wpolskiej sieci rodowisko skupione wok Unii Polityki Realnej
Janusza Korwina-Mikkego), mniejszoci etniczne, rodowiska gejowskie (Klimowicz,
2006) czy feministyczne (Wakeford, 2001, s.350359)
164
. Wedug tych ostatnich nowe
media dekonstruuj niekorzystny dla kobiet podzia na sfer publiczn domen
mczyzn isfer prywatn przynalen kobietom (Youngs, 1999).
Szczeglnym przypadkiem s wysyane zpastw niedemokratycznych obywatel-
skie komunikaty nowe media staj si wwczas dla nich tub, przez ktr mog
by wypowiadane wniedemokratycznych reimach ograniczajcych wolno sowa
idostp do rodkw obywatelskiej ekspresji (dzieje si tak wIranie, Birmie, Chi-
nach czy do niedawna Iraku) oraz dotrze wten sposb do demokratycznej czci
wiata. Nowe media (oprcz internetu rwnie telefony komrkowe
165
) stanowi
wane narzdzie obywatelskiej walki demokratycznej, ktra nie jest tylko prost
walk informacyjn, lecz zawiera wsobie wiele skomplikowanych dziaa (opisa-
nych wczci ksiki dotyczcej cyberaktywizmu), atake przestrze komunikacyj-
163
WUSA podejmowano prby tworzenia telewizji obywatelskich (wsplnotowych community
television, public access), ktre speniay t funkcj na poziomie lokalnym, ale nie przynioso to wik-
szych sukcesw (Goban-Klas, 2001, s.9293).
164
Postrzeganie nowych technologii jako istotnego narzdzia wdziaalnoci ruchu feministycznego
jest zwizane ztzw. cyberfeminizmem zob. Haraway, 2001; Adam, 2002; polskojzyczna synteza
zagadnie cyberfeministycznych zob. Majewska, 2006.
165
Zrozpowszechnieniem telefonw komrkowych walcz afgascy talibowie (Jagielski, 2008a),
do 2008 roku komrki byy reglamentowane na Kubie (Jagielski, 2008b).
97 Debata publiczna
n umoliwiajc demokratyczn prowolnociow ekspresj. Tak rol peni blog
Salama Paxa (pseudonim), mieszkaca Bagdadu krytycznie opisujcego zarwno
dyktatur Saddama Husajna, jak idziaania amerykaskie prowadzone wregionie
(Salam Pax relacjonowa m.in. naloty na Bagdad), dostarczajc wiatowej opinii pub-
licznej informacje relacjonowane przez naocznego wiadka wydarze zmiejsc, do
ktrych dostpu nie mieli przedstawiciele wiata Zachodu (Allan, 2008, s.119121)
166
.
Takich internetowych relacji, dokumentujcych funkcjonowanie reimw niedemo-
kratycznych, jest coraz wicej
167
odgrywaj one istotn rol jako demokratyczne
przestrzenie medialne, przekazujce wane politycznie iobywatelsko informacje,
ktre mog nie tylko poszerza sfer publiczn, dostpn mieszkacom pastw
ograniczajcych wolno sowa, ale iprzyczynia si do walki zniedemokratycznymi
reimami, posugujc si wiarygodnymi wiadectwami bezporednich wiadkw
amania praw czowieka.
Interesujcym przejawem funkcjonowania nowych mediw jako rodowiska in-
formacyjnego poszerzajcego sfer publiczn (skomplikowanym zanalitycznego
punktu widzenia, poniewa wkilku aspektach czciowo pokrywa si zomwionymi
powyej zagadnieniami) jest dziennikarstwo obywatelskie (citizen journalism)
168
,
ktre uoglniajc mona uzna za dziennikarstwo uprawiane online przez nie-
profesjonalistw. Shayne Bowman iChris Willis (2003, s.9) defniuj je jako aktyw-
no obywatela bd grupy obywateli, bdc istotn czci procesu gromadzenia,
relacjonowania, analizowania irozpowszechniania wiadomoci oraz informacji. Jego
celem jest dostarczanie niezalenych, rzetelnych, dokadnych, obszernych iwanych
informacji przydatnych zdemokratycznego punktu widzenia. Dziennikarstwo oby-
watelskie jest wyksztacajcym si oddolnie zjawiskiem, wktrym nadzr redakcyjny
bd redakcyjne zlecanie pracy reporterom nie wystpuj wcale, bd wystpuj
wniewielkim stopniu. Zamiast tego, dziennikarstwo obywatelskie stanowi efekt
wielu jednoczenie dystrybuowanych konwersacji, rwnie szybko pojawiajcych
si, co gincych wspoecznej sieci Internetu.
Oczywicie nie kady przejaw dziennikarstwa obywatelskiego mona uzna za
demokratyczn aktywno obywatelsk sensu stricto, jednak wiele przejaww nowego
166
Blog Salama Paxa (aktywny do sierpnia 2004 roku) mona znale na stronie: www.dear_raed.
blogspot.com (dostp 01/05/10).
167
Do tej kategorii zaliczaj si m.in. blogi zIranu (jak blog Omida Memariana, nagrodzonego
w2005 roku za swoje relacje nagrod Human Rights Watch zob. www.omidmemarian.blogspot.
com dostp 01/05/10), Chin, Tybetu, Libanu czy Birmy wicej oprodemokratycznych blogach
zBliskiego Wschodu zob. Rogacin, 2005.
168
Dziennikarstwo obywatelskie wliteraturze anglojzycznej funkcjonuje jako citizen journalism,
participatory journalism, grassroots journalism (zob. Gillmor, 2004) albo democratic journalism (zob.
Baase, 2008, s.351). Jednoczenie trzeba dokona rozrnienia midzy dziennikarstwem obywatel-
skim adziennikarstwem publicznym (public journalism, civic journalism), opierajcym si na idei,
e celem dziennikarstwa jest denie do poprawy jakoci ycia obywatelskiego przez pobudzanie ludzi
do obywatelskiej aktywnoci, inspirowanym przez media iich wydawcw (McQuail, 2007, s.194195
wpolskim tumaczeniu ksizki McQuaila dziennikarstwo publiczne zostao przeoone jako oby-
watelskie; Denton, Torson, 1995). Ciekawe rozwaania terminologiczne zob. Bauer, 2009, 245247.
98 Rozdzia 2
rodzaju dziennikarstwa si do niej zalicza. Mona powiedzie, e dzieje si tak, gdy
dziaania okrelane mianem dziennikarstwa obywatelskiego wpisuj si wdzienni-
karstwo pojmowane normatywnie za Peterem Dahlgrenem (2001, s.78) jako
skierowane [] do heterogenicznej grupy obywateli dzielcych t sam publiczn
kultur iwykorzystujcych je jako zasb dla partycypacji wpolityce ikulturze spo-
eczestwa, [] [stanowic tym samym] integrujc si iforum wsplnej debaty.
Prodemokratyczny (iwanie obywatelski) charakter dziennikarstwa obywatelskie-
go wynika ju zpodstawowej rnicy midzy nim adziennikarstwem tradycyjnym
innej struktury iorganizacji wytwarzajcych oba rodzaje przekazw medialnych.
To wane, poniewa nowy model publikacji treci medialnych, charakterystyczny dla
dziennikarstwa obywatelskiego, stanowi jednoczenie dominujc form przepywu
treci wramach przestrzeni komunikacyjnej formowanej przez poszerzajce sfer
publiczn nowe media.
Tradycyjne media s konstruowane woparciu ohierarchiczne, komercyjnie ukie-
runkowane organizacje (odznaczajce si duym stopniem integralnoci iwysok
redakcyjn kontrol procesu tworzenia przekazw dziennikarskich). Zkolei dzien-
nikarstwo obywatelskie tworz skupione wsieciach spoecznoci, przedkadajce
konwersacj, wspprac irwno (egalitarianism) nad opacalno (Bowman,
Willis, 2003, s.12). Clay Shirky (2002) obrazowo przestawia ow rnic, twierdzc,
e wmediach tradycyjnych kolejno jest nastpujca: najpierw fltrowanie, potem
publikacja. Wspoecznociach pierwsza jest publikacja, po niej nastpuj fltrowanie.
Dwa rodzaje dziennikarstwa oznaczaj wic rwnie dwa fundamentalnie rnice
si obiegi informacji (ryc. 2.1 iryc. 2.2).
Ryc. 2.1. Media tradycyjne (broadcast) odgrne (top-down) konstruowanie newsw; model
typu pchnij (push), charakteryzuje si duym stopniem kontroli ze strony przedsibiorstwa
medialnego; wszystkie newsy s fltrowane przez przedsibiorstwo zanim traf do odbiorcy
medium; za: Bowman, Willis, 2003, s.10
Reklamodawcy Przedsibiorstwo
medialne
Strona www, program
w TV, gazeta, itp.
Heterogeniczna,
masowa publiczno
99 Debata publiczna
Rys. 2.2. Nowe media (intercast) oddolne (bottom-up) konstruowanie newsw; model zwany
peer-to-peer albo modelem sieci spoecznej; uczestnicy s rwni (peers)
169
imog zamienia
si rolami, informacja czsto jest niefltrowana przez medium zanim trafa do publicznoci;
za: Bowman, Willis, 2003, s.10
Filtrowanie treci medialnych wprzypadku drugiego modelu ma charakter spo-
eczny, proces ten odbywa si wramach poszczeglnych spoecznoci, ajego istot
stanowi zwikszanie stopnia udziau sygnau wstosunku do szumu, uatwiajce
poszczeglnym czonkom spoecznoci docieranie do wartociowych (zdaniem
spoecznoci) treci (Bowman, Willis, 2003 s.21).
Podstawowymi narzdziami dziennikarstwa obywatelskiego s wanie nowe
media. Dziennikarstwo obywatelskie nie jest kojarzone zpojedynczym rodzajem
aplikacji komunikacyjnych (cho niektre znich wykorzystywane s czciej od
innych). Wspomniany wczeniej Dan Gillmor (2004, s.2741; por. Bowman, Willis,
2003, s.2133), piszc ocaym zestawie narzdzi dziennikarstwa obywatelskiego,
wylicza: 1) listy mailingowe ifora dyskusyjne przede wszystkim jako szeroko pojte
rdo szczegowych informacji poszerzajcych, pogbiajcych ikontekstualizu-
jcych informacje posiadane przez dziennikarza obywatelskiego; 2) blogi bodaj
najpopularniejsze narzdzie dziennikarstwa obywatelskiego (wicej onich niej);
3) wiki (woryginale wliczbie mnogiej: Wikis) witryny, ktre mona konstruowa
iedytowa, uywajc przegldarki www, funkcjonujce jako wygodne narzdzie
kompilowania informacji pochodzcych zrnorodnych rde; 4) SMS szybki,
169
Peer jest terminem wieloznacznym, tumaczonym wpolskiej literaturze przedmiotu rwnie
jako kolega ipartner zob. Benkler, 2008a, s.33 (przypis tumacza Rafaa Prchniaka).
Spoeczno Spoeczno
Reporterzy
Reporterzy
Redaktorzy
Reklamodawcy
Publiczno
Wydawca
100 Rozdzia 2
wygodny rodek komunikowania (np. midzy czonkami inteligentnych tumw
[smart mobs]
170
samoorganizujcych si systemw informacyjnych, wktrych
jednostki imae grupy przekazuj sobie wane informacje); 5) aparaty ikamery
wtelefonach komrkowych; 6) transmisje internetowe; 7) sieci peer-to-peer; 8) RSS
system automatycznego przesyania nagwkw wiadomoci do uytkownikw,
ktrzy wczeniej subskrybowali witryn, wktrej pojawiaj si te wiadomoci. Oczy-
wicie, list t naley traktowa jako otwart, poniewa rozwj sieci prowadzi do
wykorzystywania kolejnych aplikacji jako narzdzi dziennikarstwa obywatelskiego
(jak chociaby przeywajce ostatnio szczyt popularnoci serwisy spoecznociowe).
Coraz waniejszym rodkiem internetowej ekspresji staj si blogi, funkcjonujce
wspczenie nie tylko jako wane narzdzie dziennikarstwa obywatelskiego, lecz
take jako istotny rodek obywatelskiej aktywnoci online wogle
171
. Wedug Dana
Gillmora (2004, s.28) blogi stanowi aplikacj najblisz realizacji pierwotnej idei
internetu jako sieci odczytu izapisu. S relatywnie atwym narzdziem publikacji
treci online, dlatego blogi iblogosfera (komunikacyjny system wyksztacony przez
sie powizanych ze sob treci blogw, ich autorw oraz aktywnych komentuj-
cych ibiernych czytelnikw
172
) bywaj postrzegane jako skrajnie demokratyczna
forma dziennikarstwa (Rosen, 2004).
Argumentujc swoj opini, Jay Rosen wylicza, e:
blogi funkcjonuj, opierajc si na ekonomii daru
173
(anie jak wikszo
wspczesnego dziennikarstwa ekonomii rynku);
blogi s gwnie domen amatorw, do ktrej czasem bywaj zapraszani za-
wodowcy;
blogosfera odnosi si do systemu linkw, dlatego treci medialne zamieszczone
wniej gstniej (podczas gdy wdziennikarstwie tradycyjnym przyrost treci
medialnych skutkuje gwnie ich wydueniem);
170
Dan Gillmor, piszcy oSMS-ach jako narzdziach dziennikarstwa obywatelskiego, odwouje si
do terminu Howarda Rheingolda (2002). Wicej na temat koncepcji intelingentnego tumu wkolejnym
rozdziale.
171
Blogi odgrywaj wan rol waciwie we wszystkich przejawach iaspektach obywtelskiej ak-
tywnoci online, dlatego analizuj je zrnych punktw widzenia rwnie wkolejnych rozdziaach
dotyczcych zarwno mobilizacji politycznej (prowadzonej przez politykw iruchy spoeczne), jak
ie-kampanii (wktrych blogi staj si coraz waniejszym rdem informacji).
172
Ciekaw, idealistyczn defnicj blogosfery (bdc jednoczenie dobr normatywn defnicj
dziennikarstwa obywatelskiego) konstruuje Marci McCoy Roth (2004, s.4), opisujc j jako inter-
netow sie politycznych blogw, wykorzystywan do publikacji irozpowszechniania opinii, wktrej
poszczeglne informacje s syntetyzowane iwizane na nowe sposoby, funkcjonujc jako kontrola
wobec mediw tradycyjnych, iwktrej istniej publiczny dialog idebata dotyczca publicznych kwestii,
mogce wpywa na politycznych decydentw.
173
Wtaki sposb coraz czciej postrzega si, przynajmniej niektre, ekonomiczne aspekty funk-
cjonowania sieci zawarto wspczesnego internetu wynika z dwch rodzajw ekonomii ekonomii
daru koegzystujcej wcoraz wikszych napiciach zekonomi kapitalistyczn (Terranova, 2008; Benkler,
2008a).
101 Debata publiczna
wblogosferze czytelnicy peni role redaktorw (zkolei wtradycyjnym dzien-
nikarstwie redaktor reprezentuje czytelnikw);
dziennikarstwo tradycyjne bierze si zzaoenia, e demokracja jest tym, co ju
posiadamy, ainformacja dobrem, ktrego szukamy, natomiast wblogosferze,
to informacja jest posiadanym dobrem, ademokracja stanowi dobro, do kt-
rego dymy co jednoczenie mona potraktowa jako trafne uoglnienie
rnicy midzy dziennikarstwem obywatelskim atradycyjnym.
Inna wana formalna charakterystyka blogosfery, jednoczenie funkcjonalna
zpunktu widzenia aktywnoci obywateli online, to wynikajca zcoraz gstszego
systemu wzajemnych odnonikw (oraz systemw TrackBack
174
iRSS) jej wysoka
zdolno do funkcjonowania jako rodowiska aktywnej, oywionej debaty midzy
komunikujcymi si wramach blogosfery internautami (Gillmor, 2004, s.29; Bow-
man, Willis, 2003, s.23).
Owe powody formalne przekadaj si na funkcjonowanie blogw jako narzdzi
obywatelskiej aktywnoci online ze wzgldu na ich treci. Blogi stanowi miejsce
komentarzy publicystycznych, atake bardzo aktywne forum oywionej wymiany
pogldw midzy internautami zorientowanymi na sprawy publiczne. Publicysta Igor
Janke twrca witryny www.salon24.pl, grupujcej blogi profesjonalistw iamato-
rw
175
twierdzi w2007 roku, e to wInternecie toczy si dzi debata publiczna,
przytaczajc na poparcie tej tezy informacje opopularnoci salonu24.pl, atake
twierdzc, e dopiero blogosfera umoliwia nieskrpowan obywatelsk ekspresj
pogldw iswobodn dyskusj (azarewicz, 2007). Jednoczenie istniej polscy
blogerzy amatorzy, ktrzy zdobyli popularno porwnywaln do tej, ktr ciesz
si zawodowi publicyci, cho oni sami bywaj sceptyczni wobec roli blogosfery jako
efektywnego podsystemu sfery publicznej
176
.
Zjednej strony, blogi publicystyczne wci speniaj opisan powyej szeroko
pojt funkcj komentarza debaty toczcej si wmediach tradycyjnych, zdrugiej
jednak coraz trudniej dzi oklarowne dystynkcje: dziennikarze mediw tradycyj-
nych prowadz blogi (wktrych wyraaj opinie, czasem trafajce potem do mediw
174
TrackBack to system informujcy autora danej strony www (np. bloga) okadorazowym linko-
waniu przez kogo innego do jego witryny bd jej czci (jak poszczeglne wpisy na blogu).
175
Wmarcu 2010 roku salon24.pl zawiera niemal 70 blogw profesjonalistw (wrd ktrych
znaleli si m.in.: Igor Janke, Rafa Ziemkiewicz, Tomasz Terlikowski, Jan Pospieszalski, niektre
zblogw od dawna s nieaktualizowane), atake blogi zbiorowe redakcji, jak: Fakt, Christianitas,
Krytyka Polityczna, Obywatel, oraz kilka tysicy zarejestrowanych blogw amatorw.
176
Popularni blogerzy amatorzy to m.in. Azrael (http://azraelkubacki.blog.onet.pl/) czy dugo ukry-
wajca sw tosamo Kataryna (www.kataryna.blox.pl, www.kataryna.salon24.pl), zdemaskowana przez
skonfiktowan zblogerk redakcj Dziennika (zob. Kowalczyk, 2009). Sama Kataryna jeszcze przed
konfiktem zredakcj gazety twierdzia, e polska blogosfera ma zerow skuteczno, jeli chodzi
onadzr nad treciami mediw tradycyjnych: Ztego, e dziennikarze nas czytuj, nie wynika nic poza
zudzeniem wasnego znaczenia, rozkwit blogw nie spowodowa adnej zmiany wmainstreamowych
mediach, co jest najlepszym dowodem, e nie jestemy dla nich adnym zagroeniem ani jako kon-
kurencja, ani nawet jako recenzenci. Psy szczekaj, karawana jedzie dalej zob. Kataryna, 2008.
102 Rozdzia 2
tradycyjnych)
177
, opinie komentatorwblogerw s przywoywane wmediach tra-
dycyjnych, aoni sami s czasem przez owe media zatrudniani bd przynajmniej
zapraszani do wyraania wnich swoich pogldw. Znaczco inne funkcje peni blogi
prowadzone przez politykw oraz ich (politykw) profle wserwisach spoeczno-
ciowych, ktre zkolei stay si wygodnym sposobem ekspresji, wykorzystywanym
przez ich autorw (czasem lepszym okreleniem bdzie gospodarze, poniewa nie
wszyscy politycy prowadz je samodzielnie) do umieszczania informacji przezna-
czonych do funkcjonowania wmediach tradycyjnych. Blogi bywaj wic skuteczne,
poniewa po pierwsze, jeli media gwnego nurtu zainteresuj si okrelon in-
formacj, jej autor zyskuje publicity, oktre jako polityk zabiega wsposb naturalny.
Po drugie, wspomniany wczeniej nieformalny charakter blogw umoliwia ich
autorom formuowanie iprzytaczanie niepotwierdzonych plotek czy agresywnych,
kontrowersyjnych iniepopartych faktami opinii
178
.
Uoglniajc, mona stwierdzi, e dziennikarstwo obywatelskie moe stanowi
przejaw demokratycznej aktywnoci obywatelskiej online wsferze publicznej po-
szerzonej cyfrowo owiele powizanych ze sob sposobw. Po pierwsze, przez in-
dywidualny bd kolektywny proces sprawdzania innych treci medialnych (jak
materiay dziennikarskie czy przekazy przygotowane przez politykw). Po drugie,
przez oddolne relacjonowanie (grassroots reporting), czyli uczestnictwo internau-
tw wprocesach zbierania informacji irelacjonowania faktw (czasem dotycz-
cych kwestii nieporuszonych pierwotnie przez tradycyjne media). Po trzecie, przez
dziennikarstwo komentujce (annotative reporting), polegajce na dodawaniu przez
internautw okrelonych treci poszerzajcych informacje wtekcie bd wpro-
wadzjcych do tradycyjnych materiaw dziennikarskich nowe punkty widzenia
(Bowman, Willis, 2003, s.3435)
179
.
Wszystkie trzy, wzajemnie komplementarne rodzaje partycypacji wdziennikarstwie
obywatelskim tworz sytuacj, wktrej wprzeciwiestwie do mediw tradycyj-
nych profesjonalici przestaj mie wyczno nie tylko na autorstwo irelacjo-
nowanie newsw, lecz take opinie oraz eksperckie komentarze. Rol stranikw
(watchdogs) waciwego funkcjonowania demokracji we wszystkich jej przejawach
(rwnie szeroko pojtego rynku) sprawuj dzi obywatele (zarwno pojedynczy,
177
Winteresujcy sposb blog jako gatunek dziennikarski bywa wykorzystywany przez dziennika-
rzy mediw tradycyjnych niektrzy znich sami przyznaj, e swobodna forma przyjta dla blogw
umoliwia im na formuowanie bardziej nieformalnych imielszych opinii ni te wyraane wmediach
tradycyjnych.
178
Zblogw jako miejsca umieszczania plotek czy agresywnych opinii korzystaj m.in. Ryszard
Czarnecki, Ludwik Dorn czy Janusz Palikot. Onegatywnych aspektach zjawiska zob. ostatnia cz
tego rozdziau; przegld funkcji blogw jako medium komunikowania si polityka zwyborcami zob.
rozdzia 4.1.2.
179
Cz polskich internautw okonserwatywnych pogldach wyraao w2007 roku opini, e
dziki internetowi udao si zapewni rwnowag wkrajowym systemie medialnym, zdominowanym
przez lewicowe media gwnego nurtu (jak: Gazeta Wyborcza, TVN czy Polityka zob. azarewicz,
2007, s.23).
jak iwgrupach), ktrzy wykorzystujc dziennikarskie narzdzia, dziaaj na rzecz
demokracji ispoeczestwa obywatelskiego (Bowman, Willis, 2003, s.4849). Tak
rol speniaj midzy innymi witryny monitorujce treci zamieszczane wmediach
tradycyjnych
180
, koncentrujce si na kontroli dziaa wadzy poszczeglnych szczeb-
li
181
czy nadzorowaniu informacji rzdowych
182
, atake te, ktrych zadaniem jest
archiwizacja treci usuwanych bd ukrywanych winnych miejscach sieci bd poza
ni
183
. Wszystkie tego typu inicjatywy stanowi przejawy wyksztacania si nowego,
zdecentralizowanego podejcia do realizacji funkcji kontrolnej, ktre wedug
Yochaia Benklera byoby znacznie trudniej skutecznie realizowa wczasach przed
powstaniem usieciowionego rodowiska informacyjnego (Benkler, 2008b)
184
.
Jednoczenie dziennikarstwo obywatelskie wywouje kontrowersje, jest bowiem
czsto krytykowane przez dziennikarzy zatrudnionych wmediach tradycyjnych.
Najwaniejszym wysuwanym zarzutem jest niska jako, wynikajca zjego nie-
profesjonalnego charakteru. Dziennikarze obywatelscy (gwnie blogerzy) bywaj
okrelani przez krytykujcych ich przedstawicieli mediw tradycyjnych jako prze-
sadnie skupieni na sobie ipozbawieni koniecznych umiejtnoci amatorzy (Bowman,
Willis, 2003, s.13)
185
. Tak zreszt dziennikarstwo obywatelskie postrzega Andrew
Keen (2007, s.6167), jeden znajwikszych krytykw tego zjawiska. Keen formu-
uje wiele zarzutw, podnoszonych rwnie przez innych krytykw dziennikarstwa
obywatelskiego: dziennikarzom obywatelskim brakuje formalnego wyksztacenia,
wiedzy specjalistycznej, redakcyjnego wsparcia oraz zasobw koniecznych do rze-
telnej pracy reporterskiej, agwnym celem ich pracy jest nie rzetelne opisywanie
rzeczywistoci, ale zdobycie popularnoci przez nieweryfkowanie rde przyta-
180
Mog to by witryny dziaajce stale, jak witryna www.fair.org, stojca na stray uczciwego irze-
telnego dziennikarstwa oraz wolnoci sowa, bd www.tyndallreport.com monitorujca ikomentujca
wybrane amerykaskie telewizyjne serwisy informacyjne. Dobrym polskim przykadem obywatelskiej
witryny dziaajcej jako watchdog ibdcej jednoczenie witryn skupion na tylko jednej sprawie
jest blog www.elizawatch.blogspot.com, zbierajcy efekty pracy grupy internautw wyszukujcych
dowodw plagiatw popenianych przez dziennikark Eliz Michalik. Skutecznych realizacji przez
blogerw funkcji watchdoga jest oczywicie wicej zob. Romanowicz, 2005.
181
Blog HGW Watch (kiedy Bufetowa Watch, www.hgw-watch.pl) jest powicony weryfkowaniu
realizacji obietnic wyborczych przez prezydent Warszawy Hann Gronkiewicz-Waltz; podobne cele
stawia sobie angielski www.greenwichwatch.blogspot.com, nadzorujcy funkcjonowanie lokalnych
wadz wGreenwich.
182
Witryna www.iraqbodycount.org, dziaajca jako niezalena baza danych oliczbie ofar konfik-
tu irackiego, jest uznawana za wiarygodniejsze rdo informacji ni media tradycyjne, informujce
odanych zawartych wofcjalnych raportach (Bowman, Willis, 2003, s.49).
183
Wten sposb dziaa blog www.thememoryhole.org, archiwizujcy m.in. dokumenty, raporty
ifotografe, zkolei na www.kgbdocuments.eu s archiwizowane dokumenty dotyczce dziaalnoci
KGB na terenie obecnej Litwy, otwy iEstonii.
184
Henry Jenkins (2007, s.202) pisze wtym kontekcie oprocesie przechodzenia od zindywidua-
lizowanej koncepcji odpowiednio poinformowanego obywatela do zbiorowej idei obywatela monito-
rialnego.
185
Jednoczenie Bowman iWillis (2003, s.13) zwracaj uwag na to, e wielu blogerw zwyszoci
spoglda na media tradycyjne bdce, wedug nich, rodzajem aroganckiego, ekskluzywnego klubu,
dziaajcego zgodnie zrynkow motywacj.
104 Rozdzia 2
czanych informacji, pogo za tani sensacj, nieoddzielanie informacji od opinii,
atake rozpowszechnianie plotek inaganianie skandali (co prowadzi do wypacze
ibanalizacji debaty publicznej)
186
.
Co ciekawe, niektre zcharakterystyk dziennikarstwa obywatelskiego postrzegane
jako jego zalety bywaj rwnie poddawane krytyce. Keen (2007, s.6162) twierdzi,
e wblogosferze publikowanie wasnych materiaw dziennikarskich jest bezpatne,
proste inieobcione irytujcymi ograniczeniami etycznymi ani te kopotliwymi
kolegiami redakcyjnymi. Zkolei sami dziennikarze obywatelscy wedug Keena
obnosz si ze swoim brakiem dowiadczenia ikwalifkacji jako dowodem na
ich powoanie, pasj oraz bezinteresown pogo za prawd, twierdzc, e to status
amatora pozwala im na przedstawienie mniej uprzedzonego, mniej przefltrowanego
obrazu wiata ni uzyskujemy ztradycyjnych rde informacji (por. Allan, 2008,
s.80101). Interesujce jest to, e obawa onierzetelno informacji nieprzefltro-
wanych przez newsroomy tradycyjnych przedsibiorstw medialnych jest starsza ni
samo dziennikarstwo obywatelskie iwydaje si nieodczn cech wynikajcego
zrozwoju technologii medialnych przyspieszenia dziennikarstwa wogle. Wlatach
90. XX wieku podnoszono takie zarzuty wobec serwisw telewizyjnych CNN sa-
telitarna dystrybucja newsw miaa, zgodnie zimperatywem szybkoci, nastpowa
wtempie de facto eliminujcym ztego procesu redaktora. Wtelewizji CNN zapo-
cztkowano proces zmiany sposobu pracy dziennikarza telewizyjnego, dla ktrego
wcoraz mniejszym stopniu wane jest gromadzenie informacji iich edycja przed
przekazaniem ich odbiorcom wserwisie informacyjnym (przede wszystkim wieczor-
nym), awcoraz wikszym pokazywanie ich wczasie rzeczywistym, wmoliwie jak
najbardziej surowej (nieedytowanej) formie. Ztego powodu CNN bywa postrzegane
jako jeden zprekursorw procesu dezintermediacji, wktrym znikaj porednicy
(media) midzy odbiorcami ainformacjami (Jakubowicz, 1998, s.27). Kolejnym
naturalnym etapem tego procesu jest wanie rozwj dziennikarstwa obywatelskiego
(wprocesie tym zreszt nieedytowalno materiau czsto przecie oznaczajca
nisk jako techniczn paradoksalnie staje si zalet, dodajc materiaowi atrak-
cyjnoci iwiarygodnoci)
187
.
Niektre zzarzutw Keena s suszne ipoparte przekonujcymi przykadami (prze-
sadzone relacje przygotowane przez dziennikarzy obywatelskich po przejciu hura-
ganu Katrina w2005 roku przyczyniy si do rozprzestrzeniania faszywych pogosek
ozawyonej liczbie zmarych czy informacji oprzemocy igwatach)
188
. Jednocze-
nie jednak Keen przesadza, wyolbrzymiajc negatywne skutki braku redakcyjnego
186
Andrew Keen za negatywny przykad uznaje wspomnianego wczeniej Matta Drudgea(stojcego
na czele publicystycznej, czsto plotkarskiej witryny www.drudgereport.com).
187
Tak postrzega si coraz czciej wykorzystywane rwnie wmediach tradycyjnych zdjcia inagra-
nia audio iwideo, rejestrowane amatorskim sprztem (jak telefony komrkowe czy cyfrowe amatorskie
aparaty fotografczne).
188
Informacje, ktrych znaczenie zostao wyolbrzymione, skorygoway potem profesjonalne media
(Keen, 2007, s.6263; Allan, 2008, s.171176).
nadzoru nad publikowanymi przez dziennikarzy obywatelskich informacjami (cho
sam dostrzega udane prby czenia politycznej wiedzy ekspertw znieformalnoci
sieci, oceniajc je jako pozytywne przykady oraz podajc amerykaskie polityczno-
-publicystyczne witryny wykorzystujce jednak wduej mierze teksty profesjonalnych
dziennikarzy)
189
.
Kwestia rzetelnoci materiaw zamieszczanych wblogosferze (iprodukowanych
przez dziennikarstwo obywatelskie wogle), atake problem wynikajcego zniej
zaufania s spraw skomplikowan iniejednoznaczn. Oddolne fltrowanie, skutku-
jce spontanicznym procesem redakcji tekstw dziennikarskich odbywajcym si na
poziomie pojedynczych uytkownikw (uzupenienia, korekty, rozbudowy), bywa
postrzegane jako mechanizm nie tylko dopuszczalny, lecz take funkcjonalny (Shirky,
2002). Mechanizmami zwikszajcymi zaufanie i wkonsekwencji podnoszcymi
jako publikowanych wsieci materiaw oraz prowadzonych wniej dyskusji maj
te by zarwno mniej lub bardziej sformalizowane systemy reputacji, wbudowane
wposzczeglne witryny wformie komentarzy czy ocen zamieszczanych materiaw,
jak inieformalne systemy stratyfkacji aktywnych czonkw okrelonej spoecznoci
(Bowman, Willis, 2003, s.4243; Benkler, 2008a, s.9095).
Jednoczenie blogosfera bywa krytykowana wanie za owe systemy reputacji,
ktrych dziaanie skutkuje wyksztacaniem si wskiej grupy liderw (tzw. A-list
bloggers, A-listers), ktrzy nie tylko generuj najwikszy sieciowy trafc itworz
najgstsz sie wzajemnych linkw (wduej mierze niewychodzc poza ow gru-
p), lecz take stanowi grup zdecydowanie najczciej cytowan przez media
tradycyjne (Baoill, 2004)
190
.
2.3.2. Nowy medialny ekosystem
Relacja midzy mediami tradycyjnymi inowymi mediami, atake midzy zawartoci
obu systemw medialnych (rwnie wkontekcie treci istotnych zobywatelskiego
punktu widzenia) jest wic skomplikowana iwieloaspektowa. Analizujc wzajemne
oddziaywania obu systemw, mona postrzega owe systemy jako dwie, coraz cilej
ze sob zwizane czci skomplikowanej caoci nowego medialnego ekosystemu
(Bowman, Willis, 2003, s.1213; Gillmor, 2004, s.2628). Funkcjonujce wowym
189
Keen (2007, s.175) podaje przykady serwisw www.politico.com (witryna zaoona przez Johna
Harrisa, byego redaktora dziau politycznego Te Washington Post) iwww.hufngtonpost.com
pierwotnie blog publicystki Arianny Hufngton, dzi rozbudowany wortal polityczny, zawierajcy
liczne materiay pisane przez profesjonalistw (m.in. na nim by wzorowany salon24.pl).
190
Blogosfera bywa rwnie postrzegana jako przedmiot dziaania wspomnianego wpoprzedniej
czci rozdziau prawa potgowego, regulujcego spoeczny ksztat wspczesnego internetu, wyraanego
rwnie regu 1/10/89, wedug ktrej na kadego uytkownika formuujcego treci internetowe
przypada 10 uytkownikw wchodzcych winterakcje ztymi treciami (komentarze, uzupenianie)
i89 ograniczajcych si do czytania (Mayfeld, 2006 warto rwnie zwrci uwag na komentarze
pod wpisem).
106 Rozdzia 2
ekosystemie spoecznoci sieciowe: 1) poddaj dyskusji treci konstruowane przez
media tradycyjne oraz poszerzaj je; 2) formuuj treci zaliczane do dziennikar-
stwa obywatelskiego (relacje, analizy, komentarze itp.), zktrych zkolei korzystaj
media tradycyjne, traktujc jako rdo szeroko pojtych informacji przydatnych
wtworzeniu wasnych treci medialnych (Bowman, Willis, 2003, s.13).
Ryc. 2.3. Nowy medialny ekosystem; za: Bowman, Willis, 2003, s.12
Nowe media zmieniaj wic wistotny sposb wzorce obiegu informacji, czynic
go wwikszym stopniu obiegiem poziomym. Wspomniana wczeniej rosnca gsto
internetu skutkuje coraz wiksz oddoln (spontaniczn) proliferacj informacji,
Spoecznoci
Spoecznoci
Powtarzanie newsw
rda
Indeksy
blogw
Indeksy
blogw
Pojedyncze
blogi
Pojedyncze
blogi
DZIENNIKARSTWO ODDOLNE [GRASSROOTS REPORTING]
FILTROWANIE NEWSW, SPRAWDZANIE FAKTW
KOMENTARZE, ANALIZY
Dziennikarze
Prasa, radio, TV, kablwka, internet
Rozmowy
Pomysy na tematy
Filtrowanie newsw
ktre jeli zostaj uznane za istotne (albo przynajmniej ciekawe czy zabawne)
szybko rozprzestrzeniaj si winternecie, skd po przekroczeniu okrelonego progu
zainteresowania mog traf do mediw tradycyjnych, by pniej wformie nadanej
przez owe media: fragmentw programw telewizyjnych, linkw do artykuw win-
ternetowych wersjach tytuw prasowych powrci do internetowej przestrzeni
publicznej. Internauci funkcjonujcy wsieciach spoecznych online s wic nie
tylko konsumentami informacji, lecz take ich aktywnymi, spontanicznymi prze-
kanikami chtnie wysyaj iodbieraj linki do tekstw, grafk czy materiaw
audiowizualnych. Do pewnego stopnia zastpuj wic profesjonalne fltry (media
tradycyjne dziaajce jako gate-keeperzy informacji), funkcjonujc wwczas jako
fltry spoeczne (Stelter, 2008)
191
. Oprcz penienia tej funkcji (czego efektem staje
si zawarto internetu okrelana jako user fltered content zob. Dawson, 2006)
innym przejawem zmian we wzorcach obiegu informacji wnowych mediach jest
folksonomia
192
, czyli spoeczne tagowanie (kategoryzowanie treci internetowych
przez uytkownikw woparciu osowa-klucze). Zjawisko to, jako sposb organizacji
treci internetu, rywalizuje dzi winformacyjnej przestrzeni internetu ztaksonomi
ustalonym przez ekspertw systemem indeksowania iklasyfkowania informacji
(Krzysztofek, 2007, s.15). Yochai Benkler (2008a, s.270272; 2008b, s.2223) proces
wyksztacania si alternatywnych, pozarynkowych rde fltrowania iuwierzytelnia-
nia informacji, powstajcych wramach tzw. produkcji koleeskiej (czy produkcji
partnerskiej peer production) czy zrelewantnoci iwiarygodnoci, funkcjonu-
jcymi jako dobra informacyjne, na podstawie ktrych odbywa si proces oddolnego
fltrowania wskazywania irecenzowania informacji, atake wskazywania oraz
komentowania ich rde. Jednoczenie relacja midzy stopniem zaangaowania
internautw winformacyjn aktywno wramach funkcjonowania internetowych
spoecznoci aliczb internautw podejmujcych poszczeglne rodzaje aktywnoci
informacyjnej rwnie rozkada si zgodnie zkrzyw prawa potgowego. Najprostsze
sposoby konsumpcji zamieszczanych wsieci informacji maj nisk warto progow,
dlatego te wykorzystuje je dua liczba internautw, natomiast im bardziej aktywny
jest udzia wkreacji treci medialnych, tym mniej jest osb podejmujcych tak
aktywno. Dobr ilustracj zjawiska jest wykres opracowany przez Rossa Mayfelda
(2006), twierdzcego, e koegzystencja obu sposobw partycypacji wkonsumpcji
treci medialnych biernego (peryferyjnego) iaktywnego (centralnego) stanowi
podstaw efektywnego funkcjonowania sieciowej spoecznoci (rwnie sieci inter-
nautwobywateli wymieniajcych si informacjami przez nowe media).
191
Zbigniew ukasiak (2008), autor bloga Brudnopis, twierdzi, e od terminu social fltering lepszy
bdzie social routing (spoeczne ukierunkowywanie).
192
Justyna Hofmokl zgrabnie spolszczya termin folksonomia (folksonomy) na kumplonomi
(Krzysztofek, 2007, s.15; wicej ofolksonomii zob. Hammond iwsp., 2005).
108 Rozdzia 2
Ryc. 2.4. Potgowe prawo uczestnictwa; za: Mayfeld, 2006
Internet posiada wic potencja pozwalajcy na poszerzanie krgu osb biorcych
udzia wpublicznej debacie. Ta charakterystyka internetu rodowiska aktorw
znajdujcych si poza medialnym mainstreamem przyczynia si do postrzegania
go jako funkcjonalnego dla systemu demokratycznego. Mechanizm ten sprzyja ot-
wartoci ipluralizmowi systemu politycznego (Axford, 2001, s.16)
193
, szczeglnie
wkontekcie omawianej wnastpnym podrozdziale jego komercjalizacji. Lincoln
Dahlberg (2001a) podkrela, e wci istnieje zrnicowane spektrum niekomer-
cyjnych, niekontrolowanych przez pastwo interakcji, ktre wci si multiplikuj,
jadc na grzbiecie prywatyzowanej infrastruktury. [] Cz tej komunikacji przy-
czynia si do rozwoju ikoordynacji globalnej kultury oporu wobec korporacyjnemu
zagarnianiu cyberprzestrzeni iycia publicznego wogle.
Warto podkreli, e opisany wyej nowy medialny ekosystem wci dopiero si
ksztatuje (szczeglnie wdemokracjach orelatywnie niskim stopniu upowszechnie-
nia nowych mediw). Liczba informacji, ktre przenikaj zobywatelskiej przestrzeni
publicznej do przestrzeni mediw tradycyjnych, stale ronie, ale wci jest do maa.
Wikszo treci publicznej debaty online, nie przedostawszy si wobrb treci
193
Barrie Axford twierdzi, e wynika to rwnie zinteraktywnoci nowych mediw, ktre mog
likwidowa podziay na insiderw ioutsiderw jest to jednak teza kontrowersyjna, poniewa czsto
podziay pozostaj wramach nowych mediw.
niska warto progowa
Potgowe prawo uczestnictwa
wysokie zaangaowanie
zbiorowa
inteligencja
kolaboracyjna
inteligencja
przywd (lead)
moderuj
wsppracuj (collaborate)
poprawiaj (refactor)
pisz
cz w sieci
dziel si
subskrybuj
komentuj
otaguj
dodaj do ulubionych
czytaj
debaty formuowanej wprzestrzeni mediw tradycyjnych, pozostaje wic mniej lub
bardziej konkluzywnym zbiorem komentarzy debaty toczonej wmediach gwnego
nurtu. Internauci, aktywnie uczestniczcy wowym obiegu informacji wramach
poszerzonej cyfrowo sfery publicznej, wwikszoci wchodz wic wrole jedynie
recenzentw spektaklu politycznego rozgrywajcego si na medialnej scenie (Juza,
2007, s.285286).
Jednoczenie przyspiesza si proces stopniowego wzajemnego przenikania treci
mediw tradycyjnych inowych, rwnie dziki konwergencji mediw idynamice
rozwoju wspczesnej sieci. Zawarto blogosfery bardzo szybko staa si jedn
zmerytorycznych podstaw wspczesnego dziennikarstwa, a co czwarty europejski
dziennikarz przebadany w2008 roku wramach bada European Digital Journalism
Study przyznaje si do regularnego cytowania blogw wswoich tekstach, aco trzeci
do wykorzystywania ich jako rda wprocesie zbierania informacji (Oriella PR
Network, 2008)
194
. Coraz wicej treci pojawiajcych si wblogosferze zpewnym
opnieniem jest zatem powtarzanych wmediach tradycyjnych, dobr ilustracj tego
zjawiska jest pochodzca ju sprzed kilku lat wypowied Krzysztofa Urbanowicza,
autora medioznawczego www.mediacafepl.blogspot.com: Rano przegldam pras,
apotem przez cay dzie okoo 40 blogw. [] Znam informacje, zanim ztych
blogw przenikn do mediw. Wiem wczeniej [podkr. J.N.] (Strzelecka, 2006).
Wspczesna blogosfera, zjednej strony, wci stanowi wic rodowisko debaty
wduej mierze funkcjonujcej jako komentarz do debaty gwnego nurtu, zdrugiej
jest obiektem monitoringu, prowadzonego przez media tradycyjne, poszukujce
wniej treci przydatnych do wykorzystania irozpowszechniania (Jenkins, 2007,
s.205). Opisana relacja jest pynna iniezwykle dynamiczna. Najblisze lata mog
przynie zjawisko coraz cilejszej integracji treci obu rodowisk medialnych
mona wic powiedzie, e prawdopodobnie proces konwergencji treci obu rodza-
jw debat bdzie postpowa. Jednoczenie wyniki przeprowadzonych w2008 roku
analiz amerykaskiego rynku medialnego sugeruj (przekrojowe, bardzo obszerne
ilociowo-jakociowe badania), e realne moliwoci zamieszczania przez internau-
tw treci dziennikarskich winternecie wcale nie musz wnajbliszym czasie rosn,
adostno sfery publicznej wramach funkcjonowania nowych mediw bdzie
dla ogromnej wikszoci internautw ograniczona wduej mierze do moliwoci
dostarczania pomysw, rde, komentarzy, zdj inagra wideo, zktrych bd
korzysta funkcjonujce rwnie winternecie media tradycyjne (Te State of News
194
Ju w2004 roku 84% amerykaskich dziennikarzy mediw tradycyjnych odwiedzao blogi po-
lityczne, aa co trzeci znich robi to codziennie (McCoy Roth, 2004, s.13). Jednoczenie blogi jako
element medialnego ekosystemu funkcjonuj wspczenie dla wikszoci swoich odbiorcw wci
raczej jako merytoryczna podstawa dziennikarstwa tradycyjnego ni jako samodzielne rda informa-
cji; wedug bada amerykaskiego rynku medialnego z2008 roku blogi zostay ocenione najniej: za
wane rdo informacji uznao je tylko 30% Amerykanw, jednoczenie za tego rodzaju rdo strony
www uznao 80% mieszkacw USA, telewizj 78%, radio 73%, gazety 69%, amagazyny 30%;
zob. Te State of the News Media, 2008.
110 Rozdzia 2
Media, 2008, s.3)
195
. Analizy przeprowadzone dwa lata pniej zawieraj podobne
diagnozy witryny umoliwiajce uytkownikom umieszczanie materiaw wsieci
iszeroko pojt horyzontaln komunikacj tylko wniewielkim stopniu funkcjo-
nuj jako witryny reporterskie, aczciej dziaaj jako narzdzia wymiany opinii
irozpowszechniania treci zamieszczonych wsieci ju wczeniej (Te State of News
Media, 2010).
Wkontekcie internetu jako rda informacji obywatelskiej istotn kwesti staje
si pytanie, czy korzystanie zsieci jako zasobu informacji politycznych ma zwizek
zinnymi rodzajami aktywnoci obywatelskiej. Wktrych aspektach procesu wy-
ksztacania si nowego medialnego ekosystemu moe on prowadzi do przemian
wzorcw aktywnoci obywatelskiej? Generalnie rzecz ujmujc, uytkowanie nowych
mediw jest pozytywnie skorelowane zdziaalnoci obywatelsk wogle, badania
wskazuj, e aktywno online znacznie wpywa na podejmowanie rnorodnych
przejaww partycypacji politycznej nie tylko udziau wgosowaniach, lecz take
innych rodzajw aktywnoci, jak: podpisywanie petycji, pisanie listw czy udzia
wprotestach idemonstracjach (Chadwick, 2006, s.104). Dla tematu ksiki wany
jest fakt, e informacyjne wykorzystywanie internetu sprzyja zaangaowaniu obywa-
telskiemu iwyksztacaniu aktywnoci obywatelskiej, ludzie szukajcy politycznych
informacji online czciej wykazuj si wysokim poziomem kapitau spoecznego,
awykorzystywanie internetu do wymiany politycznych informacji rodzi wysze
poziomy zaufania, ni czyni to pozyskiwanie ich ztradycyjnych mediw elektro-
nicznych (Shah iwsp., 2005, s.535)
196
.
Jednoczenie wyniki polskich bada do jednoznacznie uzupeniaj powysze
konstatacje. Zkolejnych edycji bada Diagnoza Spoeczna
197
wynika, e polscy uyt-
kownicy internetu znacznie czciej uczestnicz wyciu spoecznym, zarwno na
szczeblu oglnopolskim (np. wreferendum akcesyjnym
198
czy wyborach
199
), jak ilo-
kalnym (dziaalno na rzecz spoecznoci lokalnej czy uczestnictwo wzebraniach
195
Zjawisko to, zdaniem autorw raportu, obejmie rwnie dziennikarstwo obywatelskie.
196
Informacyjne wykorzystanie mediw masowych (gazet, telewizji) iinternetu ma oglnie prooby-
watelskie konsekwencje, atradycyjnych mediw elektronicznych nie mona uzna za niefunkcjonalne
waktywnoci obywatelskiej np. ogldanie informacyjnych itelewizyjnych programw publicystycz-
nych wpywa pozytywnie na szerokie spektrum zachowa partycypacyjnych zob. Norris, 1996; por.
Axford, 2001, s.18.
197
Badania panelowe Diagnoza Spoeczna to najwiksze cykliczne prowadzone wPolsce badania
spoeczne, zawierajce pytania dotyczce korzystania z komputerw iinternetu wyniki bada do-
stpne na http://www.diagnoza.com (dostp 01/05/10).
198
Fakt korzystania zinternetu mia istotne statystyczne znaczenie dla udziau wreferendum akce-
syjnym wczerwcu 2003 roku, nawet gdy by kontrolowany wpyw takich zmiennych, jak: wyksztacenie,
wielko miejscowoci zamieszkania, wiek ipe (Batorski, 2006, s.140141).
199
Wwyborach parlamentarnych w2007 roku deklarowany udzia wwyborach by wyszy wrd
uytkownikw internetu ook. 10% (co ciekawe, wpoprzednich latach nie obserwowano wikszej
deklarowanej frekwencji wrd internautw ni wcaym spoeczestwie polskim) Batorski, 2009,
s.301302.
publicznych izabieranie na nich gosu)
200
. Korzystanie zinternetu sprzyja rwnie
dugoterminowej przynalenoci Polakw do organizacji, podejmowaniu decyzji
oprzystpowaniu do nich, atake penieniu funkcji wich strukturach (Batorski,
2009, s.301302).
Warto wtym miejscu rozwaa przywoa wyniki bada dotyczcych roli inter-
netu jako rda politycznej informacji ijednoczenie przestrzeni publicznej ekspre-
sji. Dhavan Shah ijego wsppracownicy (2005) opracowali na podstawie bada
panelowych, przeprowadzonych wlatach 1999 i2000 przy okazji amerykaskich
wyborw prezydenckich teoretyczny model wpywu internetu na obywatelsk
partycypacj iprzeanalizowali jego rol: po pierwsze jako rda informacji, po
drugie jako przestrzeni politycznej ekspresji, funkcjonujcej poza tradycyjnymi
sposobami zdobywania wiadomoci ipolitycznej dyskusji. Wmodelu zaoyli, e
informacyjne wykorzystanie mediw (tradycyjnych iinternetu) moe stymulowa
dwie formy komunikacji midzy obywatelami: odbywane twarz wtwarz rozmowy
opolityce oraz maile dotyczce tematw politycznych, wymieniane midzy inter-
nautami. Te zkolei mog ksztatowa aktywno obywatelsk, dlatego wpyw na ni
mediw jest wedug Dvahana Shaha iwsppracownikw poredni.
Ryc. 2.4. Teoretyczny model komunikacji iaktywnoci obywatelskiej
201
; za: Shah iwsp., 2005,
s.538
200
Osoby korzystajce zinternetu znacznie czciej angauj si na rzecz spoecznoci lokalnej
(19,1% wporwnaniu do 11,8% osb, ktre zniego nie korzystaj); znacznie czciej bior udzia
wrnego rodzaju zebraniach publicznych iczciej wich trakcie wykazuj aktywno (Batorski, 2009,
s.301302).
201
Model zakada, e zachowania komunikacyjne online iofine s wzgldem siebie komplemen-
tarne, atake e: a) sposoby wyszukiwania informacji (jak isposoby komunikacji midzy obywatelami)
Szukanie
informacji
online
Czerpanie
informacji
z prasy
Czerpanie
informacji
z telewizji
Maile
na tematy
polityczne
Rozmowy
o polityce
Aktywno
obywatelska
112 Rozdzia 2
Badania potwierdziy intuicje badaczy, wedug ktrych informacyjne wykorzy-
stanie mediw sprzyja obywatelskiej komunikacji, ata zkolei wpywa pozytywnie
na poziom zaangaowania obywatelskiego. Okazao si, e istotn rol odgrywa
wtych procesach internet wyszukiwanie informacji politycznych online imaile
otreci politycznej (czyli wykorzystanie nowych mediw jako zasobw informacyj-
nych ijednoczenie jako rodzaj forum dyskusji politycznej) znacznie wpywaj na
zaangaowanie obywatelskie, czsto skuteczniej ni tradycyjne media ikomunikacja
interpersonalna. Zaobserwowane zalenoci wskazay na centraln rol komunikacji
midzy obywatelami, zjednej strony, bdcej rezultatem informacyjnego wykorzy-
stania mediw (tradycyjnych inowych), zdrugiej prowadzcej do obywatelskiej
partycypacji (Shah iwsp., 2005, s.551553). Jednoczenie wyniki bada przecz
istnieniu dwch oddzielnych komunikacyjnych drg obywatelskiego zaangaowa-
nia online (od wyszukiwania informacji wsieci do wysyania maili) iofine (od
mediw tradycyjnych do rozmw opolityce), atake temu co zdaje si by nawet
bardziej istotne e polityczne wykorzystywanie internetu osabia aktywno oby-
watelsk przez zastpcze dowiadczenie zaangaowania, ktre nie przenosi si na
dziaalno ofine
202
.
Wyniki badania prowadz wic do pozytywnych wnioskw nawet jeli nie-
ktre formy ikonteksty wykorzystywania internetu nie sprzyjaj zaangaowaniu
obywatelskiemu, to jego obywatelski potencja moe rwnoway ich efekty. Wy-
niki analizy przeprowadzonej przez Shaha ijego wsppracownikw wskazuj, e
gdy dwa najpopularniejsze sposoby korzystania zinternetu przegldanie stron
iwysyanie maili wykorzystuje si do zbierania informacji iwyraania opinii na
temat spraw publicznych, maj one substancjalny potencja do wpywania na zdro-
wie spoeczestwa obywatelskiego
203
. Nowe media mog wic stanowi efektywne
zdemokratycznego punktu widzenia poszerzenie sfery publicznej, wktrej poruszaj
si obywatele (tym bardziej e opisane badanie dotyczyo tylko czci zachowa
komunikacyjnych online, przytaczane wdalszych czciach ksiki kolejne analizy
poszerz obraz internetu jako medium obywatelskiej komunikacyjnej wymiany).
Jednoczenie jednak naley unika stanowisk deterministycznych, zakadajcych,
e samo istnienie czynnika technologicznego internetu jest wystarczajc przy-
czyn wystpienia zjawiska decentralizacji wadzy, spowodowanego moliwoci
wyboru przez obywateli online, ktre rda informacji (rwnie odziaaniach wadz)
s ze sob powizane; b) tradycyjne formy konsumpcji newsw mog prowadzi do wysyania maili
otreci politycznej; c) szukanie informacji winternecie moe stymulowa dyskusje polityczne (Shah
iwsp., 2005, s.538).
202
Argument na negatywne skutki aktywnoci obywatelskiej online, polegajce na niepodejmowaniu
dziaa ofine przez zaangaowanych obywatelsko internautw, czasem jest wysuwany wkontekcie
krytyki cyberaktywizmu zob. kolejny rozdzia ksiki.
203
Jednoczenie Shah iwsppracownicy (2005, s.554) sugeruj, e by moe internet, bdc me-
dium opierajcym si na nowych sposobach obywatelskiej ekspresji, deliberacji czy mobilizacji, stanie
si medium dziaalnoci obywatelskiej, ktre przekona do siebie wspczesne mode amerykaskie
pokolenie (tzw. Gen.com), alienujce si wpierwszej dekadzie XXI wieku zycia obywatelskiego.
bd akceptowa (Riley, 2000). Dostp do internetu, oczywicie, moe by warto-
ciowym zasobem wkontekcie politycznej partycypacji, jednake sam dostp nie
zagwarantuje zwikszonej politycznej aktywnoci ani co zostao wykazane powyej
rzetelnej politycznej debaty. Dostpno informacji wsieci to zdecydowanie zbyt
mao, informacja stanowi jedynie jeden zczynnikw decydujcych oskali ikszta-
cie obywatelskiej partycypacji (Etzioni, 2004, s.9394). Michael Schudson (2004,
s.5557) susznie argumentuje, e wci zbyt atwo izbyt czsto s formuowane
sdy twierdzce, wedug ktrych dziki rozwojowi nowych mediw bdziemy mie
do czynienia znowym rodzajem dobrze poinformowanego obywatela. Bdzie on
posiada wystarczajc wiedz, aby mc aktywnie, bezporednio, mdrzej ibardziej
wiadomie uczestniczy wpolityce: Internet nie wymae istniejcych struktur poli-
tyki. Jeli dostarcza zwykym obywatelom nowych narzdzi gromadzenia informacji
iwyraania pogldw, zastanwmy si, oile wicej oferuje politycznym ekspertom,
ktrzy polityce powicaj tygodniowo nie czterdzieci do osiemdziesiciu minut,
ale czterdzieci do osiemdziesiciu godzin. Sam dostp do informacji nie czyni au-
tomatycznie ludzi lepszymi obywatelami, konieczne jest rwnie pokonanie wielu
ogranicze, utrudniajcych nowym mediom ich funkcjonowanie jako narzdzia
poszerzajcego sfer publiczn. Analizie owych ogranicze powicona jest ostatnia
cz tego rozdziau.
2.4. Nowa sfera publiczna: ograniczenia
2.4.1. Dostp
Pierwszym ograniczeniem, najbardziej utrudniajcym funkcjonowanie nowych
mediw jako sfery publicznej, jest problem dostpu odnosi si wic do szstego
(zwyliczonych wpierwszej czci rozdziau) normatywnego warunku konstytuu-
jcego sfer publiczn wedug Jrgena Habermasa: Dyskursywne wczenie irw-
no kada zosb, ktrej dotyczy kwestia poddana dyskusji jest wrwnym stopniu
uprawniona do udziau wniej. Selektywny dostp do nowych technologii sprawia, e
nowa cyfrowa sfera publiczna jest daleka od ideau, azpowodu ekskluzywnego
charakteru bywa porwnywana do buruazyjnej sfery publicznej zXVIII wieku
(Papacharissi, 2002, s.14). Jednoczenie problem dostpu do nowych mediw jako
rodowiska debaty publicznej (oraz dostpu do nowych mediw wogle) jest prob-
lemem bardzo zoonym, dotyczcym wielu spoecznych aspektw upowszechnienia
cyfrowych technologii.
Wtym kontekcie punktem wyjcia jest pojcie cyfrowy podzia (digital divide,
Robert Putnam uywa pojcia cybernetyczny apartheid, zob. 2008, s.296), ktre
zdefniowa mona, za Manuelem Castellsem (2003, s.300), jako podzia midzy
ludmi, frmami, instytucjami, regionami ispoeczestwami, ktre maj materialne
ikulturowe warunki, by dziaa wwiecie cyfrowym, atymi, ktrzy nie maj takich
114 Rozdzia 2
warunkw lub nie mog si dostosowa do szybkoci przemian
204
. Podzia cyfrowy
nie dotyczy wic jedynie kwestii fzycznego dostpu do nowych technologii, astanowi
znacznie bardziej skomplikowane zjawisko, zawierajce wsobie wiele powizanych
czynnikw odnoszcych si do fzycznych, ekonomicznych, spoecznych, kulturo-
wych ipolitycznych zasobw ioddziaywa (Chadwick, 2006, s.5153). Konieczne
wydaje si rwnie podkrelenie, e problematyka podziau cyfrowego jest niezwykla
szeroka, dalece przekraczajca rozmiary tego opracowania
205
, wramach ktrego
porusz jedynie najistotniejsze problemy zwizane zbrakiem dostpu do nowych
mediw wkontekcie zagadnienia aktywnoci obywatelskiej online.
Jak wynika zprzytoczonej wyej defnicji, cyfrowy podzia jest zjawiskiem wy-
stpujcym powszechnie. Zjednej strony, jest tendencj globaln, odnoszc si do
rnic wstopniu penetracji poszczeglnych pastw iregionw wiata przez cyfrowe
technologie informacyjne, majc istotny udzia wksztacie iprzebiegu globalizacji,
atake oddziaujc na proces wyrwnywania rnic cywilizacyjnych midzy pa-
stwami rozwinitymi arozwijajcymi si (Castells, 2003, s.290301; Chadwick, 2006,
s.5070). Zdrugiej strony, dotyczy rnic wystpujcych wewntrz poszczeglnych
pastw ispoeczestw, odnoszc si do dysproporcji wdostpie iwykorzystywaniu
nowych mediw, skorelowanych zrnicami m.in. w:dochodach, wyksztaceniu,
pochodzeniu etnicznym czy pci (Castells, 2003, s.276285)
206
. Problem podziau
cyfrowego jest wic zagadnieniem szerszym iposiadajcym wicej wymiarw ni
tylko kwestia dostpu (bd braku) do nowych mediw, dlatego ma due znaczenie
zpunktu widzenia tematu ksiki. Edwin Bendyk (2007, s.23) przytacza koncepcj
Ernesta Wilsona III, ktry problematyk zjawiska podziau cyfrowego izwizanego
znim wykluczenia dzieli na osiem powizanych ze sob barier:
1. Physical Access bariera dostpu fzycznego, czyli dostpu do infrastruktury;
2. Financial Access bariera kosztw dostpu do istniejcej infrastruktury;
3. Cognitive Access bariera kompetencji intelektualnych potencjalnych uyt-
kownikw, ktrzy musz wiedzie, e korzystanie ztechnologii moe pomc
wrozwizywaniu sprawy;
4. Design Access jeli ju wiem, e internet mi pomoe, imam do niego dostp,
na ktry mnie sta, to istniejce serwisy nie nadaj si do wykorzystania, po-
niewa s le zaprojektowane;
5. Content Access bariera niedostpnoci kulturowej treci;
204
Por. DiMaggio iwsp., 2004, s.79.
205
Ogromna baza tekstw opodziale cyfrowym (zprzeomu tysicleci) zob. na http://www.gseis.
ucla.edu/faculty/chu/digdiv (dostp 01/05/10).
206
Niektre zczynnikw statystycznie istotnych dla zjawiska podziau cyfrowego (np.: dochody,
etniczno iwyksztacenie) s ze sob mocno powizane, dlatego trudno jest jednoznacznie oceni
stopie wpywu kadego z nich i co wicej wpywy te mog rni si przy poszczeglnych aspek-
tach (wyliczonych poniej) cyfrowego podziau zob. Chadwick, 2006, s.7377. Oluce dostpu
iuczestnictwa wynikajcych zniepenosprawnoci zob. Dobransky, Hargittai, 2006.
6. Production Access bariera umiejtnoci tworzenia lokalnie treci owysokiej
jakoci;
7. Institutional Access bariera uwarunkowa formalnoprawnych umoliwiaj-
cych lub blokujcych korzystanie zcyfrowych zasobw (np. kwestia wasnoci
intelektualnej);
8. Political Access bariera wpywu na tworzenie uwarunkowa formalnoinsty-
tucjonalnych sprzyjajcych usuniciu poprzednich barier
207
.
Kwestia dostpu do uytkowania nowych technologii iuytkowania ich staje si
jedn znewralgicznych kwestii wrefeksji nad potencjaem nowych mediw jako
narzdzia aktywnoci obywatelskiej, poniewa koszty cyfrowego podziau nie s
ponoszone jedynie przez samych wykluczonych, ale przez cae spoeczestwo. Jed-
noczenie warto zaznaczy, e istnieje pogld, wedug ktrego problem podziau
cyfrowego nie ma wikszego znaczenia. Jest argumentowany m.in. tym, e dostp
do nowych technologii jest wynikiem naturalnych mechanizmw rynkowych maj
go ci, ktrzy chc; awaniejsze s np. problemy biedy czy godu; komputery iinter-
net s dobrami luksusowymi, ktre nigdy nie bd rwnomiernie dystrybuowane
(Chadwick, 2006, s.50)
208
.
Zpunktu widzenia problematyki nowych mediw jako przestrzeni debaty pub-
licznej kluczowego znaczenia nabieraj dwie zasady odnoszce si do logiki dzia-
ania sieci (rwnie sieci spoecznych, konstytuujcych spoeczestwa jako caoci):
1. Prawo Metcalfea mwice, e warto sieci ronie proporcjonalnie do kwa-
dratu liczby wzw (czyli uczestnikw); dlatego im wicej jest aktywnych
uczestnikw, tym wicej powstaje zasobw ilepiej dziaa inteligencja zbioro-
wa, czyli kolektywne tworzenie sensw iznacze przez co atwiejsza staje
si prospoeczna mobilizacja uczestnikw sieci
209
;
2. Prawo Wilsona bdce odwrotnoci prawa Metcalfeaimwice, e oglny
koszt spoeczny wykluczenia jest proporcjonalny do udziau wykluczonych
wspoeczestwie (Bendyk, 2007, s.34).
Cyfrowy podzia przekada si wic na luk dostpu (nierwnomiern dystrybu-
cj dostpu do nowych technologii komunikacyjnych), ktrej skutkiem staje si luka
uczestnictwa, czyli istnienie grup ludzi pozostajcych poza nawiasem spoeczestwa
informacyjnego, niekorzystajcych zszans, ktre oferuje ono swoim czonkom na
207
Zkolei Jan van Dijk iKenneth Hacker (2003, s.315316) wyliczaj cztery rodzaje barier uniemo-
liwiajcych dostp: 1) brak podstawowego cyfrowego dowiadczenia, wywoany brakiem zainteresowania,
obaw przed nowymi technologiami (computer anxiety) czy ich nieatrakcyjnoci (dostp mentalny);
2) brak komputera ipoczenia zsieci (dostp materialny); 3) brak cyfrowych umiejtnoci, wy-
woany trudnoci wobsudze, niewaciwym wyksztaceniem czy spoecznym wsparciem (dostp
zwizany zumiejtnociami); 4) brak odpowiednich moliwoci korzystania znowych technologii
(dostp zwizany zkorzystaniem).
208
Przewodniczcy amerykaskiej Federalnej Komisji Komunikacji Michael Powell powiedzia:
Myl, e istnieje podzia mercedesowy [Mercedes divide]. Chciabym go mie. Ale mnie nie sta
(Chadwick, 2006, s.50); por. van Dijk, Hacker, 2003, s.321.
209
Opis ikrytyczna analiza prawa Metcalfea zob. Odlyzko, Tilly, 2005.
116 Rozdzia 2
paszczyznach: ekonomicznej, spoecznej, politycznej czy kulturowej. Zjednej strony,
wyksztacona elita zyskuje wic dostp nie tylko do wiedzy, lecz take do nowych
form ekspresji kulturowej oraz caej palety form ekspresji obywatelskiej. Zdrugiej
istnieje grupa ludzi bdcych wduej mierze jedynie biernymi odbiorcami treci
kulturowych czy politycznych, uzalenionymi od wyborw podejmowanych przez
innych (Filiciak, 2007, s.4849)
210
. Zmniejszanie si odsetka osb niekorzystajcych
zinternetu nie oznacza wic automatycznej likwidacji podziau cyfrowego, wyniki
bada wskazuj, e wraz zprocesem zmniejszania si luki dostpu luka uczestni-
ctwa moe nawet si zwiksza: internauci lepiej wyksztaceni wykorzystuj internet
gwnie wszeroko pojtych celach informacyjnych iusugowych, ci sabiej wykszta-
ceni czciej sigaj po niego jedynie wprostych celach rozrywkowych (Bonfadelli,
2002, s.7780). Dane te su zkolei za jeden zpunktw wyjcia do formuowania
hipotezy oluce wiedzy (knowledge gap), zgodnie zktr osoby owyszym statusie
spoeczno-ekonomicznym s uprzywilejowanymi odbiorcami informacji (ktre
docieraj do nich szybciej is lepiej wykorzystywane) wstosunku do osb gorzej
wyksztaconych imniej zamonych, przez co zupywem czasu luka wiedzy moe si
powiksza (Bonfadelli, 2002, s.6584; diMaggio iwsp., 2004, s.2930).
Wkontekcie zagadnienia aktywnoci obywatelskiej problem podziau cyfrowego
nabiera wic szczeglnego znaczenia, jeli wemiemy pod uwag zachodzcy wroz-
winitych demokracjach proces zmiany statusu informacji: dysponowanie okrelo-
nymi informacjami (iumiejtno ich skutecznej wymiany) jest coraz waniejsz
determinant zdolnoci jednostek igrup do wpywania na decyzje zbiorowe per-
swazja wypiera przymus, awiedza staje si mikk wadz (Rothert, 2003, s.910,
4748). Wtych okolicznociach zmianie ulegaj wyznaczniki statusu spoecznego,
Jeremy Rifin (2003) twierdzi, e obiedzie bdzie decydowa nie brak wasnoci,
ale brak dostpu do okrelonych dbr. Co wicej, dostp do nowych mediw jest
kryterium nie tylko podziau na bogatych winformacje (information rich) iubogich
wnie (information poor), lecz take coraz czciej skoro jednym zpriorytetw
staje si prdko podziau ludzi bogatych winformacje na information quick
iinformation slow (Inayatullah, Milojevic, 1999, s.77).
Nowe media mog wic pogbia spoeczno-polityczne nierwnoci: internet
bywa skutecznym iwygodnym narzdziem prowadzenia oddolnej polityki, ale jest
te narzdziem dajcym moliwo podejmowania dziaa obywatelskich tym, ktrzy
zreguy itak s aktywni politycznie idobrze poinformowani. IwEuropie, iwUSA
nowe media dugo nie przyczyniay si do szerokiej mobilizacji nieaktywnych wcze-
niej grup (poza czciowym wyjtkiem ludzi modych), za to raczej wzmacniay ju
istniejce, wyliczone wczeniej podziay: od tych wramach lokalnych spoecznoci,
210
Co wicej, jak wskazuje Mirosaw Filiciak, przeamanie bariery ekonomiczno-technologicznej
wcale nie musi rozwizywa problemu, ofary luki uczestnictwa po otrzymaniu dostpu do nowych
technologii czsto nie chc zniej korzysta bd korzystaj zniej jedynie jako narzdzia konsumowania
mediw tradycyjnych.
po wynikajc zglobalnej natury nowych mediw luk midzy poszczeglnymi
pastwami (Hurwitz, 2004, s.102103; Putnam, 2008, s.295)
211
. Interesujce dane,
by moe wiadczce oczciowej zmianie sytuacji, przyniesie przeanalizowana
wostatniej czci ksiaki amerykaska kampania prezydencka z lat 20072008.
Jednak twierdzenie, e sukces Baracka Obamy wynika przede wszystkim zprostego
wykorzystania organizacyjno-mobilizacyjnego potencjau nowych mediw, jest nie-
uprawnione ilekcewace umiejtnoci mobilizacyjne demokratycznego kandydata.
Jednoczenie warto pamita otym, e rozwj internetu nastpowa wwarunkach
nierwnego do niego dostpu, ato istotnie oddziaywao na jego struktur izawar-
to. Skoro internet jest technologi wznacznym stopniu ksztatowan przez swoich
uytkownikw, pierwsi znich mog ksztatowa go dla uytkownikw nastpnych,
zarwno pod wzgldem technologii, jak izawartoci rwnie wjego obywatelskim
czy politycznym wymiarze (Castells, 2003, s.284285; diMaggio, 2004, s.7).
Samo zapewnienie dostpu do internetu nie moe wic rozwiza problemu nie-
rwnoci cyfrowych, astanowi jedynie (a?) warunek konieczny do przezwyciania
spoecznych nierwnoci. Dostarczenie ludziom komputera istaego cza nie jest
wystarczajcym rozwizaniem, poniewa problem podziau cyfrowego ma charakter
strukturalny. Aby eliminowa problem luki uczestnictwa, konieczne wydaje si po-
dejmowanie przez pastwo kompleksowych dziaa edukacyjnych (szeroko pojtej
edukacji medialnej, ktrej celem ma by przygotowanie obywateli do aktywnego
uczestnictwa we wspczesnej kulturze, wcoraz wikszym stopniu wykorzystujcej-
wymienialne imodyfkowalne przekazy medialne), atake wprowadzania rozwiza
dodatkowych, dotyczcych m.in. dostosowania prawa do przemian form dystrybucji
dbr kultury
212
. Edukacja jest postrzegana wic jako jedno zpriorytetowych dziaa
zmierzajcych ku redukowaniu nierwnoci wdostpie do informacji imoliwoci
podejmowania obywatelskiej aktywnoci. Nie chodzi bowiem oprzekazywanie tylko
umiejtnoci instrumentalnych (umoliwiajcych korzystanie ze sprztu ioprogra-
mowania) czy informacyjnych (wyszukiwanie, selekcjonowanie, konstruowanie
iupowszechnianie informacji online), ale iumiejtnoci, ktre Jan van Dijk iKenneth
Hacker (2003, s.325326) nazywaj strategicznymi (wykorzystywanie zasobw sie-
ciowych do konstruowania wasnej pozycji wspoeczestwie). To wanie strategicz-
ne umiejtnoci stanowi kompetencyjn podstaw podejmowania caego spektrum
dziaa okrelanych mianem internetowej aktywnoci obywatelskiej.
Kolejnym dotkliwym ograniczeniem nowej sfery publicznej wkontekcie bra-
ku dostpu do nowych mediw jest cenzurowanie internetu podejmowane przez
211
Jednoczenie skuteczna aktywizacja ludzi modych wramach nowych mediw moe sugerowa,
e stan si one platform, przez ktr uytkownicy bd rozwija swoje tosamoci ikultury (Gero-
dimos, 2004, s.27).
212
Zob. raport Kultura 2.0. Wyzwania cyfrowej przyszoci, 2007. Andrew Chadwick (2006, s.5253)
podkrela, e duo waniejsze od dziaa polegajcych na umoliwianiu wykluczonym grupom stawa-
nia si konsumentami informacji iusug dostpnych online jest zdemokratycznego punktu widzenia
likwidowanie barier wprodukowaniu zawartoci internetu; por. Bonfadelli, 2002, s.8182.
118 Rozdzia 2
niedemokratyczne reimy, postrzegajce nowe media jako grone narzdzie oby-
watelskiej debaty, ekspresji imobilizacji. Wedug bada OpenNet Initiative stale
ronie liczba pastw cenzurujcych treci internetowe (m.in.: Iran, Chiny, Arabia
Saudyjska, Birma, Syria, Tunezja, Wietnam, Pakistan), czsto fltrujcych zawarto
internetu nie tylko wsposb coraz bardziej skuteczny, lecz take coraz bardziej
zakamufowany (cenzura wyglda jak bdy systemowe), przez co bardziej perswa-
zyjny
213
. Cenzura wprowadzana zpowodw politycznych, spoeczno-obyczajowych
ibezpieczestwa przybiera rne formy, m.in.: blokowania dostpu do okrelonych
witryn internetowych, usuwania okrelonych adresw zwynikw wyszukiwania,
likwidowania witryn iwymuszanej autocenzury
214
. Jednoczenie niedemokratyczne
reimy walcz zobywatelami umieszczajcymi wsieci niewygodne, antysystemowe
treci (wChinach odbywa si to przy czynnej wsppracy amerykaskich koncernw
medialnych, jak Microsof, Google iYahoo!, uatwiajcych m.in. wadzom wPekinie
cenzurowanie internetowych treci czy docieranie do internautw zamieszczajcych
wsieci materiay krytyczne wobec reimu, zob. Wiench, 2006, s.234235)
215
.
Obecnie ronie znaczenie problemu instytucjonalnych, dokonywanych odgrnie
prawnych regulacji treci internetu wpastwach demokratycznych. Wadze poszcze-
glnych pastw pod pretekstem ochrony wasnoci intelektualnej czy walki zpedo-
fli ipornograf wprowadzaj kolejne zapisy, ktre zjednej strony umoliwiaj
coraz dalej idc ingerencj zzawarto witryn internetowych, zdrugiej uatwiaj
organom cigania wymuszanie na operatorach internetowych udostpnianie da-
nych konkretnych uytkownikw, pod pretekstem walki zwyej wymienionymi
zjawiskami. Dziaania te spotykaj si zrosncym sprzeciwem uytkownikw sieci,
ktrzy widz wnich niebezpieczne prby wprowadzenia do cyberprzestrzeni r-
nych form cenzury. Sytuacj dodatkowo komplikuj niejasne bd nieistniejce
przepisy prawa, ktre wci jednoznacznie nie reguluj licznych, kontrowersyjnych
sytuacji, zwizanych m.in. zochron wasnoci intelektualnej wsieci, transgraniczn
odpowiedzialnoci prawn za dziaania podejmowane winternecie czy stopniem
moliwej pastwowej ingerencji wjego zawarto
216
.
213
Zob. Survey of Government Internet Filtering Practices Indicates Increasing Internet Censorship,
2007.
214
Overview of Internet Censorship; por. Wiench, 2006.
215
Zagadnienie walki zinternetowymi treciami prowadzonej przez niedemokratyczne reimy jest
kwesti skomplikowan ibardzo rozleg, niektre aspekty zagadnienia porusz wkolejnym rozdziale,
wczci powiconej cyberaktywizmowi.
216
Problematyk szeroko pojtych prawnych aspektw internetu porusza bardzo dobry serwis
www.vagla.pl, autorstwa prawnika Piotra Waglowskiego.
2.4.2. Brak rwnoci uczestnikw debaty
Zkwesti dostpu do nowych mediw jako narzdzia poszerzenia sfery publicznej
wie si rwnie problem rwnoci wszystkich uczestnikw publicznej debaty.
Wlatach 90. XX wieku, piszc odemokratyzujcym potencjale nowych mediw, pod-
krelano, e spoeczne hierarchie istosunki wadzy wsieci trac swe znaczenie (bd
zupenie znikaj) wraz zprocesem zmniejszania si znaczenia cielesnoci podczas
komputerowego zaporedniczenia (Haraway, 1991; Turkle, 1995; Wakeford, 2001;
Currier, 2002). Dzi wiadomo, e zjawisko to jest znacznie bardziej skomplikowane:
spoeczne hierarchie wsieci nie znikaj raczej ulegaj przesuniciu. Cz bada
sugeruje, e co byo powiedziane ju wczeniej wniektrych przypadkach relacje
komunikacyjne winternecie bywaj mniej zmanipulowane przez rnice wspoecz-
nym statusie uytkownikw. Jednak status w nie znika, przeciwnie ulega raczej
modyfkacji, podlegajc cigej rekonstrukcji wraz zkadym widocznym dla innych
przejawem aktywnoci komunikacyjnej wsieci (napisane posty, wybr okrelonych
tematw dyskusji, przyjte: nick, awatar, sygnatura itp.).
Status konstruowany wramach sieciowych interakcji wpywa na proces straty-
fkacji wadzy autorytetu, wktrym cz uczestnikw jest wstanie zdominowa
internetow debat, wywoujc dyskursywne nierwnoci (Dahlberg, 2001). Debata
bywa zdominowana przez okrelone jednostki igrupy, dominacja ta moe przejawia
si na rne sposoby: przez obraliwe posty, monopolizacj uwagi, atake kontrol
agendy (tematw) istylu debaty. Co istotne, wkontekcie rozwaa nad ogranicze-
niami stojcymi przed now (cyfrow) sfer publiczn przejawy owej dominacji
czsto stanowi odbicie okrelonych relacji spoecznych ofine. Wyniki bada su-
geruj bowiem, e spoeczne nierwnoci ze wiata rzeczywistego mog do atwo
przenika do relacji zaporedniczonych komputerowo (wraz zprocesem niemal
bezporedniego powielania wtosamociach online elementw prawdziwych tosa-
moci uytkownikw). Dane empiryczne zbada anglojzycznych list dyskusyjnych
zlat 90. XX wieku dowodziy, e gwnymi adresatami obraliwych wypowiedzi s
nowi uytkownicy, kobiety iniebiali uczestnicy dyskusji (Dahlberg, 2001; Tadmor-
-Shimony, 1995; por. Brail, 1996), natomiast uytkownicy monopolizujcy uwag
bd narzucajcy tematy istyl dyskusji czsto okazywali si by wyksztaconymi,
biaymi mczyznami, ktrych pierwszym jzykiem jest angielski.
Problem relacji genderowych wramach CMC jest zreszt jednym zistotniejszych
zagadnie kwestii rwnego dostpu do sieciowych przestrzeni debaty publicznej.
Zjednej strony, nowe media s czasem postrzegane jako nie tylko narzdzia umoli-
wiajce kobietom konstruowanie przestrzeni, wktrych wsposb swobodny iwpeni
kontrolowany mog wyraa wasne pogldy iinteresy, lecz take narzdzie, ktre
uniewania pciowe opozycje ze wiata ofine. Z drugiej jednak strony, pe jest
rnic, ktr w sieci najczciej zarwno si reprodukuje, jak i intensyfkuje, co pro-
wadzi do hipergenderingu uczestnicy komunikacji online powszechnie powie-
laj konwencjonalne pciowe stereotypy (OBrien, 1999; por. Inayatullah, Milojevic,
120 Rozdzia 2
1999). Co wicej, wyniki wielu bada przeprowadzonych jeszcze wlatach 90. ujaw-
niy, e kobiety czsto wycofyway si zdebat online bd bray wnich udzia bez
entuzjamu, czego powodem bya niech do dominujcego wsieci mskiego stylu
prowadzenia dyskusji
217
. Wtym kontekcie ciekawych (i co wane aktualnych)
wynikw dostarczaj analizy Eszter Hargittai iStevena Shafera (2006), twierdz-
cych, e mimo braku istotnych rnic midzy kobietami amczyznami wpoziomie
komputerowych kwalifkacji, kobiety oceniaj swoje kompetencje znacznie niej
ni mczyni, co istotnie wpywa na rnice wsposobach korzystania znowych
mediw przez obie pcie.
Opisane powyej zagadnienia wskazuj, e trudno dzi mwi openej rwnoci
icakowitym wczeniu do debaty publicznej online wszystkich jej potencjalnych
uczestnikw. Owe dyskursywne nierwnoci jednak zanikaj wraz ze wzrostem
heterogenicznoci rodowisk komunikacyjnych online (bdcym efektem stop-
niowego zmniejszania si przynajmniej niektrych aspektw cyfrowego podziau),
atake wwyniku wypracowywania okrelonych regu funkcjonowania poszczegl-
nych miejsc debaty online (przeciwko ktrym wci jednak pojawiaj si protesty
przeciwnicy wprowadzania szczegowych zasad netykiety czsto powouj si na
sieciowy libertariaski etos swobody wypowiedzi, zob. Dahlberg, 2001).
Problemy zwizane znierwnym dostpem do przestrzeni debaty publicznej
online mog wszerokiej skali skutkowa powstawaniem maych iwyizolowanych
publicznych minisfer, ktre niekoniecznie bd czy si wwiksze, spjne forum
dyskusji. Zdaniem niektrych nowe media, traktowane przez wielu jako potencjal-
ne remedium na problem fragmentaryzacji wspczesnej sfery publicznej, mog
przyczyni si paradoksalnie do jej dalszego podziau (Dahlgren, 2001, s.75;
Porbski, 2004, s.5859; Barber, 2004, s.4445).
Wydaje si jednak, e przemiany, ktrym podlega wspczesny internet (rozwj
aplikacji spoecznociowych, wzrost iloci treci generowanych przez uytkownikw,
folksonomia), zmniejszaj znaczenie problemu. James Knapp (1996, s.191192)
podkrela wpoowie lat 90. XX wieku wag struktury internetu, problematyzujcej
charakterystyk sieci jako przestrzeni liberalizujcej debat. Wedug niego na poten-
cjaln swobod komunikacji zaporedniczonej komputerowo wpywa skompliko-
wana struktura organizacyjna przepyww, skadowania idocierania do informacji,
ktra ogranicza informacje do wskich, specjalistycznych kategorii isubkategorii. Co
wicej, owa strukturalizacja treci dzieli te uytkownikw grupy dyskusyjne maj
tendencj do klasyfkowania uytkownikw wedug zainteresowa iprzynalenoci,
rwnie przez segregacj tematw podejmowanych wramach poszczeglnych grup.
Sposb funkcjonowania wspczesnego internetu jednak wduym stopniu eliminuje
217
Do cech mskiego stylu interakcji zalicza si m.in.: czstsze, dusze posty, autorytatywny, bar-
dziej agresywny styl, zorientowanie na konfrontacj zinterlokutorami; wicej na temat rnic midzy
mskim akobiecym sposobem dyskusji online iich skutkach Herring, 2000; Herring, 1993; por.
Inayatullah, Milojevic, 1999.
te zjawiska: rozwj wyszukiwarek (iumiejtnoci korzystania znich), spoeczne
fltrowanie, proces gstnienia sieci internetowej (pojawianie si coraz wikszej iloci
wzajemnych odnonikw) istotnie redukuj problem fragmentaryzacji informacji
winternecie. Zkolei rozwj aplikacji spoecznociowych itendencja do unifkacji
profli uytkownikw (bd przynajmniej nakadania si na siebie kolejnych sieci
spoecznych, wyksztacanych wramach poszczeglnych serwisw internetowych)
osabiaj negatywne skutki zjawiska procesu segregacji internautw wedug ich zain-
teresowa. Tym bardziej e formujce si winternecie publiczne przestrzenie online,
skupiajce kolejne grupy nastawionych proobywatelsko dyskutantw, mog jak
zauwaa, cytujcy Nancy Fraser, Zizi Papacharissi (2002, s.17) stanowi miejsca
formuowania zbiorowych ideologii ich uczestnikw (przez analogi do wizji Ha-
bermasa, wktrej wane byy kawiarniane dyskusje toczone wmaych grupach)
218
.
2.4.3. Komercjalizacja
Kolejnym ograniczeniem utrudniajcym funkcjonowanie nowych mediw jako
narzdzi poszerzajcych wspczesn sfer publiczn jest komercjalizacja. Stanowi
wic negatywne odbicie czci pierwszego zHabermasowskich normatywnych wa-
runkw, wyliczonych przez Lincolna Dahlberga, czyli autonomii od pastwa isi
ekonomicznych (dyskurs musi wynika ztroski obywateli odobro publiczne, anie
moe by napdzany przez korporacje medialne czy elity polityczne).
Tempo izakres procesu urynkowienia zawartoci internetu okazay si wXXI
wieku zaskakujce internet zwolnej przestrzeni, zbudowanej m.in. na liberta-
riaskich idemokratycznych fundamentach, dostpnej ograniczonej grupie dobrze
znajcych j ludzi, szybko sta si przestrzeni wcoraz wikszym stopniu podlega-
jc reguom wolnorynkowym, zwizanym wdodatku zwielkimi komercyjnymi
przedsibiorstwami. Manuel Castells (2007, s.359) przewidywa wpoowie lat 90.
XX wieku, e komercjalizacja cyberprzestrzeni bdzie blisza raczej historycznemu
dowiadczeniu ulic handlowych, ktre wyrastay zttnicej yciem kultury miejskiej
ni centrw handlowych rozrzuconych wnudzie anonimowych przedmie, jednak
szybko postpujcy proces urynkowienia zawartoci internetu przebiega wduym
stopniu wedug logiki korporacyjnej, ktra coraz mocniej odbija si na ksztacie
demokratycznej debaty wsieci. Zwikszaj si przestrzenie komunikacyjne online
zorientowane komercyjnie, wktrych zamiast rzeczywistej debaty publicznej domi-
nuj prywatyzowane formy interakcji: e-commerce, rozrywka, komunikacja bizneso-
wa. Nawet demokratycznie zorientowane witryny coraz czciej staj si wasnoci
korporacji promujcych zindywidualizowan, zorientowan na konsumenta polityk
218
Jednoczenie Papacharissi zaznacza, e zjawisko fragmentacji dotyczy rwnie tematw dyskusji
podejmowanych wsposb czasem bardzo przypadkowy ichaotyczny po raz kolejny wraca wic temat
koniecznoci waciwej moderacji dyskusji online, zmniejszajcej jej nieefektywno.
122 Rozdzia 2
albo s bezporednio przez nie zarzdzane motywowane komercyjnie korporacje
medialne iprzedsibiorstwa e-commerce (jak: AOL, Microsof czy eBay) inwestuj
wrozwj platform spoecznociowych irodowisk dyskusji online. Proces ten zkolei
wywouje okrelone, oceniane raczej negatywnie zpunktu widzenia sfery publicznej
idemokracji jako caoci, skutki.
Po pierwsze, nastpuje proces stopniowego przesuwania si obywatelskich ini-
cjatyw sieciowych zcentrum internetu ku jego coraz dalszym (zpunktu widzenia
natenia sieciowego ruchu) peryferiom (Porbski, 2004, s.33). Po drugie, spada
efektywno mobilizacji czy refeksji obywatelskiej obecnej wsieciowych rodowi-
skach komunikacyjnych. Wramach witryn rodowisk etnicznych czy gejowskich
nastpuje zauwaalne odejcie od tematyki stricte politycznej wkierunku szeroko
pojtej tematyki lajfstajlowej, ktr zdecydowanie atwiej powiza zinteresami
potencjalnego reklamodawcy (Chadwick, 2006, s.109). Po trzecie, komercjaliza-
cja internetu osabia autonomiczno niektrych obywatelskich przestrzeni online,
umoliwiajc politykom docieranie zprzekazami bezporednio do obywateli online,
bez zaporedniczenia przez instytucje medialne (Dahlberg, 2001). Co wicej, Fa-
cebook czy jakikolwiek inny serwis spoecznociowy pozornie umoliwiaj zupenie
swobodn debat wramach swojego funkcjonowania, jednak dzieje si to tylko
wformie izakresie ustalanych przez wacicieli witryny trudno wic mwi wkon-
tekcie tego typu witryn osferze publicznej. Jednoczenie naley jednak zaznaczy,
uwzgldniajc temat niniejszej ksiki, e komercjalizacja zawartoci internetu nie
zawsze musi by zjawiskiem jednoznacznie negatywnym. Zizi Papacharissi (2002,
s.19) zauwaa, e np. zyski zreklam mog dostarcza maym grupom rodki, ktre
pomog im dociera ze swoim przekazem do okrelonych odbiorcw.
Co ciekawe, komercjalizacja dotyka coraz dotkliwiej rwnie te rejony internetu,
ktre zzaoenia miay stanowi przeciwwag komercyjnych, konstruowanych od-
grnie treci internetowych. Coraz czciej bowiem mwi si oupadku blogosfery
wanie wkontekcie jej komercjalizacji. Nicolas Carr (2008) twierdzi, e blogi to,
zjednej strony, platforma techniczna, zdrugiej spoeczne zjawisko, ktre jego
zdaniem komercjalizuje si iprofesjonalizuje, przechodzc wstron medialnego
mainstreamu izatracajc pierwotny, amatorski, oddolny ibardziej osobisty charakter
(Carr porwnuje blogowanie do amatorskiego radia zpocztku XX wieku, ktre
zrozproszonej domeny amatorw szybko stao si medium wogromnej wikszoci
komercyjnym iprofesjonalnym). Na marginesie warto podkreli, e nowe media
nie s pierwszymi, ktre postrzega si jako technologie opotencjale demokratycz-
nym, hamowanym niestety przez komercjalizacj. Iradio, itelewizj wpierwszych
latach ich istnienia rwnie opisywano jako narzdzia potencjalnego poszerzenia
publicznej komunikacji irozwoju demokracji wogle, jednak wniedugim czasie
zaczy dziaa zgodnie zlogik rynkow izyskiem jako priorytetem (Papacharissi,
2002, s.19).
2.4.4. Dezinformacja
Kolejne problemy, przed ktrymi musi stan wspczesna poszerzona cyfrowo sfera
publiczna, to kwestia wiarygodnoci informacji wniej zamieszczanych ipowizany
zni problem dezinformacji. Nowe media stanowi przestrze debaty, zktr s
zwizane nowe problemy dotyczce obiegu informacji wramach sfery publicznej,
ale rwnie problemy stare, znane zmediw tradycyjnych, powracajce wnowych
kontekstach oraz wnowej formie.
Coraz istotniejszy staje si problem jednoznacznej oceny autentycznoci materia-
w zamieszczanych winternecie. Wspomniana wczeniej bardzo dua swoboda edy-
towalnoci tekstw, obrazw czy materiaw audiowizualnych zapisanych wpostaci
cyfrowej czyni znich wygodne, potencjalne narzdzie manipulacji zamieszczane
wsieci materiay bywaj wykorzystywane jako rodek dezinformacji, prowokacji
czy insynuacji.
Wtym celu fabrykuje si zdjcia, dokumenty lub flmy. Cyfrowa edycja materia-
w audiowizualnych pozwala na atwe, daleko idce ijednoczenie bardzo trudno
wykrywalne (bd wogle niemoliwe do identyfkacji) ingerencje. Wten sposb
manipuluje si zdjciami czy nagraniami wideo, majcymi suy jako dokumenta-
cja zarejestrowanej cyfrowo rzeczywistoci. Ronie liczba przypadkw wykrytych
manipulacji zdjciami dokonywanych przez zawodowych reporterw symptoma-
tyczny jest przypadek reportera Adnana Hajiego zagencji Reuters, pozbawionego
pracy za cyfrowe retusze zdj wojennych zBejrutu
219
. Co ciekawe, faszerstwa nie
zostay zauwaone ani przez pracownikw agencji, ani przez publikujce zdjcia
przedsibiorstwa medialne, odkryli je dopiero blogerzy ogldajcy zdjcia wsieci
sprawnie zadziaa wic mechanizm oddolnej, obywatelskiej kontroli nad mediami
tradycyjnymi (Seelye, Bosman, 2006).
Ryc. 2.5. Fotografa zmanipulowana przez Adnana Hajiego, zlewej wyretuszowane zdjcie,
zprawej orygina, za: Farid, 2009
219
Adnan Haji m.in. powikszy dym unoszcy si nad bombardowanym miastem, ana innym
zdjciu doda kilka rakiet wystrzeliwanych zleccego myliwca.
124 Rozdzia 2
Takich przypadkw przybywa (zob. Farid, 2009), dlatego trzeba zaoy, e wci
ronie liczba niezauwaonych cyfrowo zmanipulowanych dokumentalnych obrazw,
krcych wtradycyjnych inowych mediach. Jednoczenie wprzestrzeni publicznej
zaczynaj pojawia si przedstawienia, ktrych autentycznoci nie potraf stwierdzi
nawet profesjonalne analizy (np. pochodzce z2004 roku zdjcie amerykaskiego
onierza pozujcego obok dwch irackich chopcw, zktrych jeden trzyma tektur
zobraliw treci zob. ryc. 2.6)
220
.
Ryc. 2.6. Autentyczna czy zmanipulowana? Kontrowersyjna fotografa zIraku; za: Manjoo, 2004
Oczywicie, manipulacje fotograf istniay wzasadzie od samego pocztku jej
istnienia (Farid, 2009), jednak rozwj nowych mediw jest postrzegany jako czynnik
wywoujcy istotn wtej dziedzinie jakociow zmian. Po pierwsze, oznacza ona
oddanie coraz bardziej profesjonalnych narzdzi edycji obrazu wrce anonimowych
220
Tekst na tekturze brzmi: Lcpl Boudreaux killed my dad. then he knocked up my sister! (Starszy
szeregowy Boudreaux zabi mi tat. Apotem zaciy siostr!). Po oprotestowaniu fotografi przez Rad
ds. Stosunkw Amerykasko-Islamskich, armia Stanw Zjednoczonych wszcza ledztwo, wjego
wyniku znaleziono inne wersje zdjcia, zktrych przynajmniej jedna (ztekstem: Starszy szeregowy
Boudreaux uratowa mi tat. Apotem uratowa siostr!) wygldaa na rwnie autentyczn (Manjoo,
2004). Wobec niemonoci stwierdzenia, ktra znich jest prawdziwa, sprawa zostaa nierozstrzygnita.
internautw, apo drugie, umoliwia swobodn niefltrowan przez media tradycyj-
ne publikacj tych obrazw. To zkolei oznacza zmian ontologicznego statusu foto-
grafi, ktra zdaniem dziennikarza Farhada Manjoo (2004), stajc si nieskoczenie
odksztacalna, stopniowo traci status dokumentu i(podobnie jak flm) zblia si do
funkcji penionych przez sowo. Funkcjonuje wwczas wnajlepszym przypadku jako
przyblienie rzeczywistoci, wnajgorszym jako mniej lub bardziej subtelne zakce-
nie prawdy. Pojedyncza fotografa moe wic dzi by jedynie potencjalnym rdem,
stawianym na rwni zinnymi, przez co szczeglnie wobliczu upowszechnienia
aparatw cyfrowych (rwnie tych wtelefonach komrkowych) coraz czciej
dokumentalna funkcja pojedynczej fotografi sabnie. Manjoo pisze, e prawda jest
dzi raczej wynikiem konsensusu ni pojedynczego zdjcia.
Nowe media dziki coraz taszej iprostszej zpunktu widzenia uytkownika tech-
nologii fotografi cyfrowej stanowi coraz powszechniejsze narzdzie rejestracji
rzeczywistoci (co, powtrzmy, bywa jak najbardziej funkcjonalne zpunktu widzenia
demokracji czy spoeczestwa obywatelskiego). Paradoksalnie jednak ten sam proces
skutkuje stopniow utrat dokumentalnego statusu fotografi wsferze publicznej
zpowodu ogromnej liczby fotomontay zamieszczanych winternecie ogldaniu
nowego zdjcia wsieci coraz rzadziej towarzyszy dzi aprioryczne zaoenie ojego
autentycznoci (co zreguy wci dzieje si podczas ogldania fotografi wprasie).
Jeli zamieszczona wsieci fotografa (lub nagranie wideo) nie jest poparta innymi
relacjami (niekoniecznie zdjciami), eksperck interpretacj bd komentarzem, jej
dokumentalny charakter sabnie.
Poczenie atwej edytowalnoci cyfrowych przekazw zmoliwoci ich swobod-
nej publikacji czyni znich wygodne narzdzie manipulacji komunikatami wsferze
publicznej. Zanikanie barier utrudniajcych publikacj okrelonych treci sprawia,
e debata publiczna bywa znieksztacana przez zamieszczane winternecie celowo
faszowane dowody, niesprawdzone informacje, faszywe tosamoci, anonimowo
rozpowszechniane plotki, wyrwane zkontekstu cytowania iplagiaty
221
.
atwo publikacji oznacza rwnie nieogarnialn liczb przekazw pojawiaj-
cych si wprzestrzeni medialnej, wduym stopniu utrudniajc oddzielenie nie
tylko informacji prawdziwych od faszywych (dokumenty isymulakry egzystuj
wsieci na rwnych prawach), lecz take istotnych od tych niewanych. Anoni-
mowa publikacja treci winternecie coraz czciej funkcjonuje jako jeden zwielu
chwytw wdoranej walce politycznej brak podpisu pod rozpowszechnianymi
wsieci niesprawdzonymi czy niepopartymi dowodami informacjami czsto nie
osabia zainteresowania nimi ze strony kolejnych uczestnikw debaty publicznej
(internetowi publicyci, media tradycyjne), przez co zostaj wczane do aktual-
nej agendy debaty publicznej ifunkcjonuj wniej do czasu weryfkacji zawartych
221
Przykady takich znieksztace debaty publicznej zob. Dahlberg, 2001; Keen, 2007, s.4445,
8890. Manipulacji wsferze publicznej dokonuje si rwnie za pomoc tzw. fogw faszywych
blogw (Keen, 2007, s.9294).
126 Rozdzia 2
wnich tez. Problem zosta dostrzeony wEuropie na szczeblu instytucjonalnym
pojawi si wopublikowanym w2008 roku raporcie Komisji Kultury iEdukacji
Parlamentu Europejskiego, stwierdzajcym m.in., e rozwj iakceptacja nowych
technologii prowadz do wyksztacania si nowych kanaw medialnych inowego
rodzaju treci [medialnych]. Rozwj nowych mediw skutkuje wiksz dynamik
irnorodnoci systemu medialnego. [] Wtym kontekcie raport wskazuje, e
nieokrelony iwieloznaczny status autorw iwydawcw blogw wywouje niejasnoci
co do ich obiektywnoci, rzetelnoci, ochrony rde, przestrzegania zasad etycz-
nych iodpowiedzialnoci prawnej
222
. Jednoczenie raport zawiera rekomendacje
dobrowolnego znakowania blogw przez ich autorw iwydawcw, wcelu okrelenia
ich odpowiedzialnoci iinteresw, ktre reprezentuj.
Opisane powyej zjawiska bywaj wpisywane wproblem szeroko pojtego chaosu
informacyjnego, wynikajcego znadmiaru informacji zalewajcych internet An-
drew Keen (2007, s.37) twierdzi, e prawdziw konsekwencj rewolucji Web 2.0
jest malenie iloci informacji, [] na ktrych mona polega, jest chaos informacji
bezuytecznych. Zatrwaajca rzeczywisto tej nowej wspaniaej epoki cyfrowej
to zacieranie, zaciemnianie, anawet cakowity zanik prawdy. Diagnoza ta, cho
mocno przesadzona, dotyka istotnego zpunktu widzenia funkcjonowania sfery
publicznej problemu rozmywania si punktw odniesienia, uatwiajcych efek-
tywny udzia wobywatelskiej debacie. Nawet bierne uczestnictwo we wspczesnej
debacie publicznej ma wyjtkowo mediocentryczny charakter dua liczba infor-
macji, zanim trafa do obywateli, jest zaporedniczona nawet kilkakrotnie, przez
co pojcie obiektywizmu sabnie zpowodu ogromnej obftoci punktw widzenia
(Bowman, Willis, 2003, s.17; Keen, 2007, s.3742). Jeszcze pod koniec lat 90. XX
wieku Kazimierz Krzysztofek (1999, s.82) twierdzi, e skoro zaczyna winternecie
brakowa hierarchii, punktw centralnych iperyferyjnych, jest potrzebny wasny
system aksjologiczny, penicy rol fltra nowe kompetencje polityczne: zdolno
do krytycznej oceny nowej wiedzy
223
.
Dzi, dekad pniej, wida wyranie, e owe hierarchie jednak powstaj, wy-
ksztacane oddolnie, zjednej strony, wramach poszczeglnych spoecznoci, wkt-
rych okreleni uytkownicy zyskuj status wiarygodnych uczestnikw debaty online
(Benkler, 2008a, s.9195), zdrugiej przez oddolne mechanizmy fltrujce, wduej
mierze odpowiedzialne za dostarczanie uytkownikom informacji istotnych zpunktu
widzenia danej spoecznoci. Mechanizmy te jednak nie eliminuj problemw zwi-
zanych zdezinformacj wposzerzonej sferze publicznej. Po pierwsze, czsto dziaaj
zduym opnieniem wstosunku do stopnia zdobywania popularnoci przekama-
nych treci medialnych, biorcych swj pocztek wrnych przestrzeniach debaty
222
Draf Report on concentration and pluralism in the media in the European Union (2007/2253[INI]),
2008, s.7.
223
Jrgen Habermas w2006 roku mwi: Cena, jak pacimy za wzrost rwnouprawnienia, ktry
przynis nam internet, to zdecentralizowany dostp do niezredagowanych informacji. Wtym rodku
przekazu wkad wnoszony przez intelektualistw traci zdolno do skupiania uwagi (Keen, 2007, s.68).
online (blogosferach, forach, listach dyskusyjnych). Na proces wpywa rwnie
konwergencja systemu medialnego sensacyjn informacj biorc swj pocztek
wsieci szybko podchwytuj media tradycyjne inawet jeli s wtpliwoci co do jej
rzetelnoci czy oryginalnoci, bywa czasem powielana przez medialny mainstream
ju przez sam fakt popularnoci, ktr zdobya wrd internetowych odbiorcw.
Internet sta si medium wyboru, gdzie nagina si prawd opolityce, apolitycy s
po obu stronach barykady twierdzi Andrew Keen (2007, s.4445), przytaczajc
przykady nieuczciwych atakw prowadzonych przez blogi konserwatywne na Johna
Kerryego ilewicowe na Joe Liebermana
224
.
Po drugie, kompetencje uczestnikw debaty publicznej prowadzonej wramach
nowych mediw wci bywaj zbyt mae, czynic ich podatnymi na manipulacj.
Oile ludzie bez wikszych problemw potraf odrni reklamy od informacji
zamieszczanych wprasie itelewizji, otyle ztreciami zamieszczanymi winternecie
jest inaczej. Symptomatyczne s wyniki bada przeprowadzonych w2005 roku przez
Pew Internet & American Life Project sugerujce, e cho internauci bardzo chtnie
korzystaj zwyszukiwarek internetowych, wzdecydowanej wikszoci deklarujc
wysoki bd bardzo wysoki poziom zaufania do wasnych kompetencji dotyczcych
wyszukiwania informacji winternecie
225
, to maj ogromne problemy zodrnianiem
naturalnych od patnych (sponsorowanych) wynikw wyszukiwania (Pew Internet
& American Life Project, 2005)
226
. Kolejny raz wic pojawia si kwestia koniecznego
podnoszenia (wcelu zwikszenia efektywnoci debaty publicznej online) kompe-
tencji komunikacyjnych osb korzystajcych znowych mediw rosnca wiedza
iwiadomo internautw mog do pewnego stopnia eliminowa problemy zwizane
zmanipulacj politycznymi treciami zamieszczanymi winternecie.
Wyliczone powyej problemy dostpu cyfrowej sfery publicznej, rwnego sta-
tusu osb wniej uczestniczcych, jej komercjalizacji, atake skomplikowanego
statusu informacji wniej zamieszczanych ipowizanego znim problemu dezin-
formacji stanowi wiele dysfunkcjonalnoci debaty publicznej zaporedniczonej
komputerowo. Im wyszy wic demokratyczny potencja posiadaj nowe media,
tym czciej okazuj si technologi, ktra nie tylko umoliwia proces poszerzania
(ilociowego, jakociowego) wspczesnej sfery publicznej, lecz take sprzyja po-
jawianiu si zjawisk iprocesw negatywnie (bd przynajmniej niejednoznacznie
znormatywnego punktu widzenia) oddziaujcych na wspczesn debat publiczn
czy demokracj wogle. Pozostaje zgodzi si zZizim Papacharissim (2002, s.20),
224
Wicej owykorzystywaniu blogw do doranej walki politycznej prowadzonej przez politykw
oraz jako narzdzia irodowiska prowadzenia kampanii wyborczych zob. kolejne rozdziay ksiki.
225
A 92% korzystajcych zwyszukiwarek internetowych zadeklarowao wysokie zaufanie wobec
wasnych kompetencji dotyczcych szukania informacji winternecie wtym 52% zadeklarowao
bardzo wysoki poziom (Pew Internet & American Life Project, 2005, s.811).
226
Tylko 38% uytkownikw internetu byo wiadome rozrnienia na patne iniepatne wyniki
wyszukiwania, ajedynie co szsta przebadana osoba twierdzia, e zawsze potraf dokona owego
rozrnienia.
128 Rozdzia 2
parafrazujcym legendarne zdanie Adama Smitha: niewidzialna rka informacji
nie jest tak wszechmocna, jak niektrym technoentuzjastom si wydaje. Co prawda,
moe by niezwykle uyteczna ibardzo przydatna wdemokracji, pod warunkiem
jednak, e jest wykorzystana wiadomie (bez wpadania wdeterministyczn puapk)
izgodnie zprzeznaczeniem.
Zpowyszych rozwaa wynika rwnie, e aktywno komunikacyjna jest cile
zwizana zkolejnym rodzajem dziaa obywatelskich szeroko pojt mobilizacj
polityczn. Temu zagadnieniu powicam kolejny rozdzia ksiki, wktrym pole
badawcze zostanie poszerzone owiele zagadnie zwizanych zwykorzystywaniem
nowych mediw jako narzdzi mobilizacji politycznej prowadzonej, zjednej strony,
przez wszelkiego rodzaju politycznych aktorw ocharakterze organizacyjnym (wtym
partie polityczne), azdrugiej przez ruchy spoeczne (co bywa czasem okrelane
mianem e-mobilizacji czy cyberaktywizmu).
129
ROZDZIA 3
Mobilizacja polityczna
3.1. E-mobilizacja perspektywa teoretyczna
3.1.1. Denicje i klasykacje
Proces zmiany wzorcw mobilizacji politycznej podejmowanej przez aktywistw, na-
stpujcy wwyniku procesw towarzyszcych rozpowszechnieniu nowych technologii
informacyjno-komunikacyjnych, jest gwnym tematem tej czci ksiki. Zostao ju
wyej stwierdzone, e nowe media potencjalnie stanowi wyjtkowo funkcjonalne
narzdzie mobilizacji politycznej dostarczaj technicznej infrastruktury umoliwia-
jcej atwe, tanie, wygodne iszybkie konstruowanie nieskoczonej liczby relatywnie
autonomicznych przestrzeni debaty publicznej (bd ppublicznej), atake zapewniaj
wygodne narzdzia byskawicznej, niemal darmowej globalnej komunikacji. Techno-
logie komunikacyjne stanowi niejako ju ze swej natury narzdzie politycznej
mobilizacji odugiej tradycji uywania. Do najnowszych przykadw stosowania
analogowych technologii komunikacyjnych mona zaliczy m.in. wykorzystywanie
przez chiskich studentw faksw wantyreimowych demonstracjach w1989 roku czy
pochodzce z1992 roku nagranie amatorsk kamer pobicia czarnoskrego Rodneya
Kinga przez amerykaskich policjantw (Fiske, 1996, s.125190).
Aktywici zreguy szybko wczaj do swoich dziaa najnowsze (wdanym cza-
sie) technologie, wtaki sposb s wykorzystywane obecnie przez aktywistw nowe
media wich szeroko pojtych dziaaniach mobilizacyjnych. Co wicej, wedug nie-
ktrych badaczy internet odegra wlatach 90. XX wieku kluczow rol wprocesie
odradzania si aktywizmu, po jego osabieniu wlatach 80. ubiegego stulecia (Post-
mes, Brunsting, 2002, s.290). Aktywizm online czy e-mobilizacja s zagadnieniami
niezwykle szerokimi izrnicowanymi wpojciach tych mieszcz si inicjatywy
tak rnorodne, jak: dziaania globalnej koalicji na rzecz zapatystw walczcych
zmeksykaskim rzdem, zorganizowanie, koordynowanie irelacjonowanie przez
nowe media protestw przeciwko wiatowej Organizacji Handlu wSeattle w1999
roku (ikolejne antyszczyty), niektre zdziaa podejmowanych przez hakerw oraz
petycje wysyane przez lokaln organizacj spoeczn do lokalnych wadz. Poniej
przeanalizuj wszystkie te rodzaje dziaa.
Media gwnonurtowe maj tendencj do prezentowania cyberaktywizmu (czy ak-
tywizmu wogle) przez widowiskowe obrazki zmasowych demonstracji, protestw
130 Rozdzia 3
lub ekscytujce narracje owyczynach okrelonych bohaterw (np. hakerw), zre-
guy umieszczajc cyberaktywizm wramach interpretacyjnych, ktre s zwizane
zdziaaniami konfrontacyjnymi, amaniem prawa czy przemoc. Aktywizm online
to jednak wprzewaajcej wikszoci dziaalno niekonfrontacyjna izdecydowanie
mniej widowiskowa ni upowszechnianie winternecie nagrywanych telefonem ko-
mrkowym relacji ze star demonstrantw zpolicj. Trzeci rozdzia ksiki dotyczy
wszystkich (wmiar moliwoci) aspektw zwizkw nowych mediw iaktywizmu,
zarwno tych najbardziej widowiskowych, jak izjawisk drugorzdnych (cho tylko
pozornie), zwizanych zprzemianami wzorcw biecej dziaalnoci organizacji
obywatelskich wwyniku wykorzystania przez nie nowych mediw do dziaa or-
ganizacyjno-mobilizacyjnych
227
.
Aby mc analizowa stopie wykorzystania nowych mediw jako narzdzi po-
litycznej mobilizacji, konieczne jest wyszczeglnienie charakterystycznych cech
e-mobilizacji. To zkolei wymaga zajcia si kwestiami defnicyjnymi inakrelenia
zakresu przedmiotowego omawianego zjawiska.
Ztego powodu zaczynam od zdefniowania dwch terminw wspomnianego
wyej pojcia e-mobilizacja, atake zwizanego znim, czasem uywanego zamien-
nie, pojcia cyberaktywizm. Oba terminy bd stanowi terminologiczn podstaw
rozwaa zawartych wtrzecim rozdziale, jednoczenie determinujc jego zakres
przedmiotowy.
E-mobilizacj, okrelan rwnie mianem mobilizacji online bd mobilizacji
prowadzonej przez nowe media, mona zdefniowa za Andrew Chadwickiem (2006,
s.114) jako wykorzystywanie internetu przez grupy interesu iruchy spoeczne do
celw politycznej rekrutacji, organizacji ikampanii. Ta syntetyczna defnicja ocha-
rakterze podmiotowo-przedmiotowym wymaga jednak dodatkowych wyjanie.
Po pierwsze, wykorzystanie internetu oznacza wtym przypadku nie tylko wy-
korzystanie komputerw podczonych do globalnej sieci, lecz take wykorzystanie
wszystkich nowych mediw (zgodnie zszerokim znaczeniem terminu, nakrelonym
wpierwszym rozdziale ksiki) poczonych ze sob sieci www albo innego rodzaju
globalnym systemem komunikacyjnym (na przykad sieci telefonii komrkowych).
Innymi sowy, defnicj Chadwicka mona nieznacznie zmodyfkowa, rozumie-
jc wwczas przez e-mobilizacj wykorzystywanie nowych mediw przez grupy
interesu iruchy spoeczne do celw politycznej rekrutacji, organizacji ikampanii.
Drugie wane zastrzeenie dotyczy podmiotowego zakresu przyjtej defnicji e-mo-
bilizacji. Terminy grupa interesu oraz ruch spoeczny s pojciami oszerokim
znaczeniu, co zreszt jest pewnie celowym dziaaniem autora defnicji, wiadomego
duego zrnicowania rodzajw dziaalnoci okrelanej mianem e-mobilizacji. Do
pojcia ruch spoeczny wrc wjednej zkolejnych czci rozdziau, natomiast wtym
227
Historycznie najwaniejsze (inajbardziej znane) przejawy e-mobilizacji bd omawiane wko-
lejnych czciach rozdziau jako egzemplifkacje ilustrujce okrelone tezy czy ilustracje omawianych
zjawisk.
131 Mobilizacja polityczna
miejscu ucil pojcie grupa interesu. Termin ten jeli przyjmiemy analityczn
perspektyw komunikowania politycznego moe by rozumiany jako odnoszcy
si do pewnego rodzaju aktorw politycznych
228
. Posugiwanie si nim wszerokim
znaczeniu pozwala na ujcie wnim wielu zbiorowych aktorw niepartyjnych (jak:
organizacje spoeczne, zwizki zawodowe igrupy nacisku te ostatnie mog by
uznane za grup interesu sensu stricto, zob. Dobek-Ostrowska, 2006, s.175176).
Grup interesu mona jednak zdefniowa precyzyjniej jako rodzaj zbiorowoci
ludzi zrzeszonych worganizacjach, ktrzy realizuj wsplny cel ijednoczenie charak-
teryzuj si wsplnot zainteresowa, interesw ipreferencji. Zbiorowo t cechuj
relatywnie sabe zwizki formalne (czonkowstwo), okrelanie sposobw dziaania
przez gosowania oraz stosunkowo atwo osigany konsensus (Michalczyk, 2005, s.65).
Wanie t drug perspektyw przyjmuj wrozwaaniach poniej.
Analiza zjawiska e-mobilizacji wymaga rownie uwzgldnienia dziaalnoci partii
politycznych
229
. Kampanie prowadzone przez partie polityczne to jednak wzde-
cydowanej wikszoci dziaalno zwizana zrnymi aspektami kampanii wy-
borczych, ktre wliteraturze przedmiotu s postrzegane jako obszar dziaalnoci
nieprzynaleny do sfery e-mobilizacji is omawiane zreguy jako jeden zaspektw
wspoddziaywania nowych mediw na szeroko pojte demokratyczne procedury
wyborcze
230
. Nie pomijam jednak zupenie partii politycznych jako podmiotw
e-mobilizacji wprzyjtym powyej znaczeniu wpodrozdziale 3.2.2 krtko skupi
si na wykorzystaniu nowych mediw przez organizacje polityczne (wtym partie
polityczne) do biecych dziaa organizacyjno-mobilizacyjnych odbywajcych si
poza szeroko pojtymi dziaaniami kampanijnymi. Jednoczenie mam wiadomo
niedoskonaoci owego podziau, wynikajcego zzachodzcego obecnie procesu
poszerzania zakresu dziaa uznawanych za aktywno zwizan zkampaniami wy-
borczymi (zarwno waspekcie chronologicznym, jak iprzedmiotowym)
231
. Podzia
228
Wdefnicji sensu largo za aktora politycznego uwaa si kadego uczestnika procesu politycz-
nego, awic nie tylko politykw, instytucje wadzy ipartie polityczne, lecz take obywateli imedia
masowe. Wznaczeniu wskim termin zostaje ograniczony do podmiotw politycznych podejmujcych
decyzje polityczne bd majcych wpyw na ich ksztatowanie (Dobek-Ostrowska, 2006, s.169; por.
Michalczyk, 2005, s.6366; 2006, s.141147).
229
Dla analitycznego porzdku przytaczam defnicj partii polityczej Marka migrodzkiego (2005,
s.1415) jako dobrowolnie zorganizowanej grupy, posiadajcej okrelony program, dcej do uzyskania
poparcia spoecznego dla zdobycia lub utrzymania wadzy wpastwie irealizowania swoich interesw.
Zkolei Giovanni Sartori defniuje parti polityczn jako organizacj polityczn identyfkowan przez
okrelon, ofcjaln nazw, zdoln do desygnowania wwyniku wyborw kandydatw do funkcji pub-
licznych (Jamrz, 1999, s.70).
230
Zgodnie zt perspektyw wykorzystanie nowych mediw wkampaniach wyborczych zostanie
przeanalizowane wczwartym, ostatnim rozdziale ksiki.
231
Kampanie trwaj coraz duej izawieraj wsobie coraz wiksz liczb podejmowanych dziaa,
dlatego ronie popularno pogldu, zgodnie zktrym wspczesne kampanie wyborcze wrozwinitych
demokracjach staj si kampaniami permanentnymi, niekoczcymi si wraz zkolejnymi wyborami,
bdcymi jednoczenie najwaniejsz zdeterminant wszystkich dziaa podejmowanych przez partie
polityczne (Corner, Pels, 2003, s.7).
132 Rozdzia 3
ten jest jednak niezbdny do zachowania klarownoci wywodu oraz sformuowania
wnioskw wtrzecim iczwartym rozdziale ksiki.
Drugim zterminw wymagajcych szczegowej analizy jest cyberaktywizm.
Precyzyjne nakrelenie podmiotowego iprzedmiotowego zakresu pojcia rwnie
moe nastrcza pewnych trudnoci. Defniowanie cyberaktywizmu (czyli ak-
tywizmu online) jest rwnie trudne, co defniowanie aktywizmu po wyabstraho-
waniu zjawiska ze sfery oddziaywania nowych mediw. Zpowodu wieloci form
ipl dziaania nawet sami aktywici nie s zgodni, gdzie zaczyna, agdzie koczy si
aktywizm (McCaughey, Ayers, 2003, s.14). Ztego powodu najwaciwsza wydaje si
defnicja szeroka, zatem za Sandorem Veghem (2003, s.71) cyberaktywizm bd
rozumie jako politycznie motywowany ruch opierajcy swoj dziaalno na inter-
necie. Defnicja ta ujmuje wic dziaania aktywistw wykorzystujcych nowe media
do osigania swoich celw, przy czym nowe media albo stanowi jedno znarzdzi,
albo jedyne narzdzie prowadzenia owych dziaa (oraz jednoczenie rodowisko,
wktrym owe dziaania zostaj podjte). Wpierwszym przypadku nowe media
stanowi narzdzie zwikszajce efektywno tradycyjnych sposobw dziaania, jako
np. dodatkowy kana komunikacji (otwarty, aby zwikszy zasig dziaa bd umo-
liwi skuteczniejsz koordynacj akcji). Wdrugim przypadku chodzi odziaalno
podejmowan tylko online, jak chociaby dziaania hakerskie. Warto jednoczenie
podkreli, e wtak formuowanych defnicjach e-mobilizacja jest pojciem szer-
szym, ozakresie podmiotowym obszerniejszym od cyberaktywizmu.
Zalet przyjtej powyej defnicji cyberaktywizmu jest jej uniwersalno, jednak
zpowodu jej podmiotowego ijednoczenie do oglnego charakteru jest konieczne
jej przedmiotowe rozwinicie. Spjna ijednoznaczna klasyfkacja dziaa zaliczanych
do cyberaktywizmu jest trudna, poniewa jest to dziaalno skomplikowana, rno-
rodna iowielorakim zasigu, prowadzona na dwch przenikajcych si poziomach
(online iofine) przez bardzo zrnicowane grupy ludzi, wykorzystujcych wielo-
rakie narzdzia. Wtym kontekcie znw bdzie uyteczna klasyfkacja zapropono-
wana przez Vegha (2003, s.72), dzielcego zjawisko na trzy rodzaje dziaalnoci: 1)
dziaania polegajce na podnoszeniu wiadomoci irzecznictwie/wyraaniu poparcia
(awareness/advocacy); 2) dziaania organizacyjno-mobilizacyjne (organization/mobi-
lization); 3) szeroko pojte bezporednie dziaania prowadzone winternecie, gwnie
hakerskie (action/reaction). To wygodny iprzejrzysty podzia, akcentujcy progresj
skomplikowania dziaa cyberaktywistw: od prostej dystrybucji informacji, przez
koordynacj imobilizacj dziaa, a po bezporednie akcje prowadzone online
232
.
Pierwsz podstawow grup dziaa uznawanych za cyberaktywizm jest wic
aktywno polegajca na podnoszeniu wiadomoci irzecznictwie/wyraaniu po-
parcia za porednictwem mediw cyfrowych (przynajmniej czciowym). Charakter
232
Oczywicie, to oznacza oparcie si na defnicji cyberaktywizmu sensu largo, wktrej zawiera si
rwnie prowadzona przez nowe media dziaalno stricte informacyjna, bdca podstaw ipunktem
wyjcia dziaalnoci aktywistw.
internetu, jako medium masowej ijednoczenie bezporedniej komunikacji, niejako
predysponuje go do funkcjonowania wroli alternatywnego rda informacji, umo-
liwiajcego ich relatywnie nieskrpowany obieg niezaleny od gwnonurtowych
systemw medialnych. Cyberaktywici wykorzystuj wic internet midzy innymi
do dystrybucji informacji nieobecnych, mao obecnych lub inaczej przedstawianych
wofcjalnym obiegu medialnym. Taka aktywno, zjednej strony, stanowi fundament
dziaalnoci aktywistw wpastwach niedemokratycznych (wszelkiego rodzaju
dysydenckich sieci dystrybucji informacji), zdrugiej jest szeroko wykorzystywana
rwnie wugruntowanych demokracjach: internet funkcjonuje wnich jako zde-
mokratyzowany (wsensie dostpu do produkcji, dystrybucji iodbioru informacji),
szybki iwzgldnie tani kana komunikacyjny.
Drugim rodzajem dziaalnoci cyberaktywistw, zreguy cile zwizanym zdzia-
aniami wcelu podniesienia wiadomoci iwyraenia poparcia (jednoczenie b-
dcym ich naturalnym nastpstwem), s dziaania organizacyjne imobilizacyjne.
Mona podzieli je na wezwania do aktywnoci ofine czyli dziaania najprostsze,
polegajce na umieszczaniu wsieci imailach wysyanych osobom zainteresowanym
informacji na temat przygotowywanych akcji; atake wezwania do dziaa prowa-
dzonych rwnie (bd tylko) online, np. zachty do podpisania petycji przygoto-
wywanej wobu formach (lub tylko wwersji elektronicznej)
233
. Tu bd mieci si
wykorzystywane przez aktywistw rnorodne formy lobbingu, ktrych celem jest
wpywanie na: 1) podmioty pastwowe (co ciekawe, tak dziaalno wimieniu
jednostek igrup mniej przygotowanych do prowadzenia kampanii online prowa-
dz czasem podmioty komercyjne, specjalizujce si wtego typu dziaalnoci)
234
;
2) wiatow opini publiczn; 3) rzdy niedemokratyczne; 4) korporacje; atake
niewyszczeglnione przez Vegha, ale istotne dla cyberaktywizmu dziaania majce
na celu pozyskiwanie czonkw, funduszy iinnego rodzaju zasobw.
Trzeci, ostatni kategori dziaa przynalenych do cyberaktywizmu, stanowi
bezporednie dziaania prowadzone winternecie (akcja/reakcja), czyli dziaalno
zwana haktywizmem (hacktivism), ktr wuproszczeniu mona okreli jako ha-
kersk dziaalno podejmowan przez aktywistw.
E-mobilizacja (oraz zawierajcy si wniej cyberaktywizm) to zjawisko zrnico-
wane, zawierajce si wsferze dziaalnoci okrelanej mianem zbiorowych dziaa
(collective actions), defniowanych przez Toma Postmesa iSuzanne Brunsting (2002,
s.290291) jako dziaania podejmowane przez jednostki igrupy dla zbiorowych
233
Sandor Vegh (2003, s.7475) wtej kategorii dziaa umieci rwnie wezwania do aktywnoci
moliwej tylko online, jak np. wszelkiego rodzaju formy haktywizmu, jednoczenie zaznaczajc, e jest
to kategoria porednia, bardziej pasujca do trzeciej grupy dziaa cyberaktywistw action/reaction.
234
Takie usugi wiadczy amerykaska frma 720 Strategies (kiedy e-Advocates zob. www.720strate -
gies.com), specjalizujca si wprzygotowywaniu iprzeprowadzaniu oddolnych kampanii mobilizacyj-
nych oraz wyraajcych poparcie wobec okrelonych kwestii (cho oczywicie fakt podjcia tego typu
dziaa przez profesjonalny podmiot komercyjny prowokuje ciekawe pytania inasuwa wtpliwoci co
do faktycznego oddolnego charakteru podejmowanych dziaa).
134 Rozdzia 3
celw. Postmes iBrunsting wyszczeglniaj dwa wymiary kadego dziaania zbio-
rowego. Pierwszy naley do spektrum wyznaczonego przez indywidualistyczne
(individualistic) ikolektywne (collectivistic) formy dziaa, wynikajcego zrnicy
midzy dziaaniami wymagajcymi udziau wielu czonkw grupy (demonstracje,
masowe petycje) adziaaniami, ktre mog by podejmowane pojedynczo (sabota,
obywatelskie nieposuszestwo, pisanie listw). Co wane, jednostkowe formy dzia-
a zbiorowych mog by postrzegane jako zbiorowe, gdy s organizowane wcelu
osignicia zbiorowego wyniku. Drugi wymiar to zkolei podzia na dziaania per-
swazyjne ikonfrontacyjne. Pierwsze znich (np. pisanie listw, lobbing, petycje) maj
przede wszystkim nakania innych do przyjcia okrelonego punktu widzenia jako
najkorzystniejszego. Dziaania konfrontacyjne dotycz zkolei okrelonego podmiotu
wsposb bezporedni (np. przez demonstracj, blokad, sabota)
235
zob. ryc. 3.1.
Co istotne dla tematu ksiki, wzasadzie wszystkie dziaania zbiorowe funkcjonujce
wdowolnym miejscu przecicia obu powyszych wymiarw maj od lat 90. swoje
odpowiedniki waktywnoci online.
Ryc. 3.1. Przykady zbiorowych dziaa iwymiary je rnicujce; za: Postmes, Brunsting,
2002, s.291
235
Postmes iBrunsting (2002, s.291) przytaczaj rwnie inne podziay zbiorowych dziaa
(np. wedug kryterium stopnia akceptacji dziaania wspoeczestwie czy wedug kryterium karalnoci
okrelonego dziaania).
Indywidualistyczne
Obywatelskie nieposuszestwo
Demonstracje
Petycje Strajki, bunty
Blokady Lobbing
Pisanie listw Sabota
Konfrontacyjne
Kolektywne
Perswazyjne
Zzagadnieniem e-mobilizacji wie si cile kwestia oddziaywania na siebie
dwch wymiarw, wktrych mog by podejmowane dziaania aktywistw. Rozwj
nowych mediw, skutkujcy powstaniem iupowszechnieniem internetu wlatach
90. XX wieku, przynis istotn zmian dotyczc natury iform aktywizmu, tech-
nologia cyfrowa wymusia bowiem jego redefnicj, ktrej bezporedni przyczy-
n byo pojawienie si nowych przestrzeni dziaania dla aktywistw wpraktyce
nieograniczonej liczby wirtualnych (cyber)przestrzeni iich gwatowny rozwj.
Pytanie, wjakim stopniu wwyniku rozwoju nowych mediw rzeczywicie mamy
do czynienia zdwoma niejako odrbnymi rzeczywistociami, byo zadawane
wlatach 90. XX wieku do czsto. Dzi zreguy kwestionuje si podzia na real
ivirtual, postulujc traktowanie przestrzeni online po prostu jako kolejny wymiar
ludzkiej dziaalnoci. Jednak wprzypadku e-mobilizacji problematyka dychotomii
dziaa na podejmowane online iofine wci (przynajmniej do pewnego stopnia)
stanowi zagadnienie warte przeanalizowania.
Po pierwsze, wynika to zistotnej waktywizmie roli fzycznej obecnoci osoby
podejmujcej dziaanie cyberaktywizm rodzi pytanie: Gdzie podziao si ciao,
na ktrym opiera si tradycyjny aktywizm? [...] Wkocu przesanie petycji online
ludziom na licie mailingowej [...] jest cakiem daleko od przykuwania si do sta-
rego drzewa (McCaughey, Ayers, 2003, s.5). wiadomi dylematu s zreszt sami
aktywici czonek grupy haktywistw Cult of the Dead Cow
236
podkrela: Jest
rnica midzy ulicznym protestem iprotestem online. Wiem, jak to jest ucieka
ulic przed gonicym mnie konno policjantem wywijajcym pak. Uwierzcie mi,
siedzenie przed komputerem wymaga znacznie mniej odwagi (Weisenburger, 2001,
s.5). Interakcje spoeczne zaporedniczone przez nowe media wspistniej iwsp-
oddziauj ze spotkaniami aktywistw twarz wtwarz
237
, akcje podejmowane
wwiecie rzeczywistym coraz czciej pozostaj wcisych relacjach zdziaaniami
online wszystkie one skadaj si na skomplikowan matryc zbiorowych dziaa
okrelanych mianem aktywizmu.
Po drugie, cyberaktywizm jest dziaalnoci nastawion na osiganie konkretnych,
zamierzonych celw, dlatego pytanie orelacje midzy aktywnoci ofine ionline
dotyczy samej istoty dziaa podejmowanych przez aktywistw. Wjaki sposb od-
nie do siebie ipoczy (bd nie) dziaalno prowadzon wobu rzeczywistociach,
aby dziaania przyniosy podane rezultaty? Uoglniajc (iuprzedzajc konkluzje
zawarte poniej), moemy stwierdzi, e badacze iaktywici s zgodni co do najwik-
szej skutecznoci kampanii czcych zrnicowane metody irodki, atake co
staje si zjawiskiem coraz powszechniejszym czcych dziaania online iofine
(Vegh, 2003, s.75; Lebert, 2003, s.216217).
236
Wicej na temat Cult of the Dead Cow wostatniej czci rozdziau.
237
Spotkania aktywistw ofine bywaj nazywane meatingami, co stanowi ironiczne nawizanie
do zdania Te body is meat (Ciao to miso), cytatu zNeuromancera Williama Gibsona (1999, s.8),
jednego zpopkulturowych fundamentw cyberkultury (McCaughey, Ayers, 2003, s.4).
136 Rozdzia 3
David Resnick dzieli polityczn aktywno dotyczc internetu na: polityczne wy-
korzystanie sieci, polityk wramach sieci ipolityk, ktra wpywa na sie (Salter,
2003, s.129). Aktywici mog wic wykorzystywa internet do wspierania dziaa
ofine, mog dziaa wramach internetu itworzy wten sposb podstaw swoich
dziaa, mog wreszcie prbowa wpywa na polityk dotyczc wjakim stopniu in-
ternetu. Niniejszy rozdzia bdzie dotyczy aktywnoci naleacych do jednego zdwch
pierwszych wariantw. Trzeci zkolei jako dziaalno wykraczajca poza dziaalno
zawierajc si wprzyjtych powyej defnicjach zostanie uwzgldniony wsytu-
acjach, wktrych bdzie zawiera si rwnie wjednym zpozostaych przypadkw.
Wkontekcie e-mobilizacji nowe media wystpuj wic wpodwjnej roli. Po
pierwsze, funkcjonuj jako innowacyjne narzdzie komunikacji, po drugie stano-
wi nowe, cyfrowe rodowisko dziaania aktywistw icaych ruchw spoecznych,
sytuujcych si wopozycji do okrelonych wspczesnych podmiotw i/lub ideologii.
E-mobilizacja jest wic, zjednej strony, wanym ijednoczenie zoonym wymia-
rem obywatelskiej aktywnoci, zdrugiej stanowi jeden zkluczowych wymiarw
spoecznych aspektw nowych mediw pocztku XXI wieku. Poniej dokonam
analizy e-mobilizacji zarwno wwymiarze podmiotowym (zmiany wfunkcjono-
waniu podmiotw e-mobilizacji nowych ruchw spoecznych oraz organizacji
spoecznych ipolitycznych), jak iprzedmiotowym (refeksja nad najistotniejszymi
przejawami e-mobilizacji: globalnymi sieciami, glokaln jednoczenie lokaln
iglobaln mobilizacj, haktywizmem).
Aby tego dokona, trzeba jednak wczeniej zastanowi si nad poszczeglnymi
cechami e-mobilizacji. Wanie to im jest powicony nastpny podrozdzia ksiki,
wktrym namys nad podstawowymi cechami e-mobilizacji obudowany bdzie kon-
kretnymi przykadami tak, aby pozosta przy podmiotowo-przedmiotowej strukturze
tego rozdziau ijednoczenie przynajmniej czciowo aby kolejne jego czci
mogy odzwierciedla procesualne (historyczne) podejcie do zjawiska e-mobilizacji.
3.1.2. Cechy e-mobilizacji
Punktem wyjcia wanalizie nowych mediw jako narzdzi mobilizacji stanowi opi-
sana wczeniej charakterystyka nowych mediw jako narzdzi komunikowania (m.in.
jednoczenie masowy iindywidualny charakter komunikowania zaporedniczonego
przez ICT, niskie koszty idua swoboda publikacji treci, hipermedialno, postpu-
jca konwergencja zreszt globalnego systemu medialnego, moliwo kreacji
nieograniczonej liczby publicznych bd ppublicznych dostpnych czonkom
okrelonych grup przestrzeni debaty). Internet imobilne media (laptopy, telefony
komrkowe) s postrzegane jako medium aktywistom dzi ju nie tylko niezwykle
potrzebne, lecz wrcz niezbdne.
Po pierwsze, komunikacja zaporedniczona przez cyfrowe technologie informa-
cyjne jest postrzegana jako potencjalnie demokratyzujca. Karol Jakubowicz (2004,
s.2324) wylicza cechy CMC funkcjonalne zpunktu widzenia demokracji: interak-
tywno oraz wymienno rl nadawcy iodbiorcy; synchroniczno komunikacji;
technologia pull (dostp do zawartoci wszdzie izawsze); przenono terminali;
dezintermediacja (wyeliminowanie porednikw)
238
. Szybko komunikacji, jej coraz
nisze koszty, wzgldnie dua demokratyzacja, atwo generowania irozpowszech-
niania informacji, decentralizacja struktury komunikacyjnej, otwarte protokoy
wszystkie te cechy s wic funkcjonalne zpunktu widzenia e-mobilizacji. Tomasz
Goban-Klas (2001, s.2931) nazywa wrcz media cyfrowe mediami opozycji (por.
Putnam, 2008, s.293294).
Po drugie, internet jest nie tylko technologi irodkiem sucym komunikacji,
lecz take materialn infrastruktur okrelonej formy organizacyjnej sieci (Castells,
2003, s.159), ktra odpowiada naturze aktywizmu internet to sieci, wtym sieci
spoeczne. Protesty s rwnie zwizane ze struktur sieci, zwykle sieci dziaajcych
razem ludzi, dzielcych wsplne wartoci, zainteresowania iobawy. Internet jest
istotny nie tylko dlatego, e zapewnia przestrze do alternatywnego, niezalenego
przepywu informacji, lecz take dlatego, e ksztatuje sam struktur komunikacji
czyli wielokierunkow komunikacj ikooperacyjn aktywno, nowe media umo-
liwiaj bowiem grupom iorganizacjom opartym na ruchach spoecznych komuni-
kacj, generowanie informacji oraz ich tani iefektywn dystrybucj, zapewniajc
jednoczenie sprzenie zwrotne
239
. Poza tym zdecentralizowana struktura internetu
odpowiada niehierarchicznej strukturze nowych ruchw spoecznych, obie zawieraj:
wspomniane wczeniej otwarte protokoy, otwart komunikacj, samogenerujce si
informacje itosamoci (Salter, 2003, s.127129)
240
. Co wicej, znacznie obniaj
koszty komunikacji grupowej imidzygrupowej (szczeglnie wrelacji poniesio-
nych wydatkw wobec skutkw), co dodatkowo zwiksza ich funkcjonalno jako
rodowiska komunikacyjnego wykorzystywanego wdziaaniach mobilizacyjnych
(Scott, Street, 2000, s.231).
Nowe media sprzyjaj zatem elastycznoci ruchw spoecznych idobremu wy-
korzystaniu potencjau ich czonkw, aprzez swj zdecentralizowany idemokra-
tyczny charakter staj si naturalnym rodowiskiem dziaania ruchw/organizacji
sytuujcych si wopozycji wobec tradycyjnych, ofcjalnych hierarchii (Rothert, 2003,
s.22). Zdecentralizowana struktura sieciowa nowych mediw sprzyja relatywnie
duej swobodzie dziaa online, umoliwiajcej dyskrecj iomijanie pastwa (Scott,
Street, 2000, s.231). Agnieszka Rothert (2003, s.16, 22) postrzega wtym kontekcie
238
Jakubowicz wylicza te trzy cechy komunikacji cyfrowej niesprzyjajce demokracji: indywi-
dualizacj (personalizacj) komunikacji, neo-intermediacj (pojawienie si nowych porednikw
dobierajcych lub oferujcych informacj), powstawanie nowych form patnoci.
239
Podejcie fetyszyzujce sie jako struktur organizacyjn jest jednak pewn form bdu determi-
nizmu technologicznego Arturo Escobar (1999, s.4849), mimo potwierdzenia, e sieci wymuszaj
odejcie od patrzenia na wiat wkategoriach podziaw, podkrela, e nie mona apriori zakada
progresywnego charakteru sieci.
240
Przeoenie sieciowej struktury internetu na globalne sieci aktywistw zostanie omwione
wdalszej czsci rozdziau.
138 Rozdzia 3
internet jako rodowisko dziaania globalnych sieci zmiany/oporu uywa pojcia
kontrSie, czyli pajczyny alternatywnej, otwartej struktury wymiany informacji,
rozproszonych sieci globalnej aktywnoci obywatelskiej.
Dodatkowo nowe media stanowi wygodne iskuteczne narzdzie umoliwiaj-
ce aktywistom organizowanie iwykorzystywanie alternatywnego dziaania wobec
medialnego obiegu informacyjnego gwnego nurtu na wszystkich poziomach (od
lokalnego po globalny). Wprzeciwiestwie do mediw tradycyjnych nowe media,
zapewniajc aktywistom kontrol redakcyjn nad tworzonym przez nich obra-
zem, przez oddolne tworzenie wasnych mediw (pojedynczych przekazw, ich serii,
atake caych systemw konstruowania idystrybucji informacji) umoliwiaj kon-
struowanie rzeczywistoci medialnych alternatywnych wobec tych, prezentowanych
wmediach gwnego nurtu (Nowak, 2007, s.4142; Nowosielski, 2004, s.168169;
Scott, Street, 2000, s.231). Zjednej strony, takie wykorzystywanie cyfrowych tech-
nologii informacyjnych stanowi naturaln kontynuacj dziaa podejmowanych
werze mediw analogowych (wykorzystywanych chociaby do produkcji wszelkiego
rodzaju bibuy). Zdrugiej jednak zakres zmian jest tak rozlegy, e mona mwi
oprzemianach jakociowych. Alan Scott iJohn Street (2000, s.232), analizujc wsp-
czesne moliwoci trworzenia irozpowszechniania wasnych obrazw medialnych
przez aktywistw, trafnie nawizujc do Ithiela de Soli Poola
241
zauwaaj, e sie
[] moe by postrzegana jako (po?)nowoczesny ekwiwalent kopiarki trzymanej
na zapleczu, ale znieskoczenie wikszym potencjaem.
Rozwj technologii umoliwiajcy jednoczesny rozwj internetu, atake proces
cigej redefnicji jego funkcjonalnoci dokonywanej odgrnie (przez korporacje
oraz wmniejszym stopniu regulacje rzdowe) ioddolnie (przez samych internau-
tw) przyczyniaj si do staego poszerzania repertuaru moliwoci dziaa online
dostpnych aktywistom. Cyberaktywizm przeszed ogromn, formaln przemian
wcigu krtkiej historii swego istnienia. Pierwsze e-protesty miay form tekstu,
dotyczy to kampanii zpocztku lat 90. XX wieku, organizowanych wsprawach Lotus
MarketPlace iClipper Chip
242
, dotyczcych projektw, ktre zdaniem internautw
stanowiy prby ingerencji pastwa czy korporacji wich internautw prywat-
241
Ithiel de Sola Pool wTechnologiach wolnoci (Technologies of Freedom: On Free Speech in an Elec-
tronic Age. 1983. Harvard University Press. Cambridge) podkrela, e komputer moe jak drukarska
prasa sprzyja demokracji iwolnoci sowa zob. Jenkins, Torburn 2004, s.13.
242
Lotus MarketPlace (dokadnie Lotus MarketPlace: Households) bya to nazwa oprogramowania
przygotowywanego w1990 roku przez korporacj Lotus we wsppracy zoferujc usugi kredytowe
frm Equifax, majcego na celu gromadzenie informacji dotyczcych danych teleadresowych kon-
kretnych konsumentw iinformacji takich, jak historia ich zakupw czy sytuacja kredytowa. Zkolei
kampania Clippper Chip (lata 19931994) dotyczya ogoszenia przez rzd Stanw Zjednoczonych
prac nad kryptografcznym ukadem Clipper, ktry mia umoliwi rzdowej jednostce (U.S.Na-
tional Security Agency) odczytywanie zaszyfrowanych informacji przetwarzanych przez urzdzenia
telekomunikacyjne. Wwyniku protestw frma Lotus zawiesia w1991 roku projekt stworzenia opro-
gramowania; natomiast rzd Stanw Zjednoczonych ofcjalnie wdroy standard Clipper Chip wlutym
1994 roku. Szerokie omwienie obu e-kampanii zob. Gurak, Logie, 2003, s.2546; Culnan, 1991.
no. Internet, wwczas medium tekstualne, okaza si znakomitym rodowiskiem
protestu. Po pierwsze, jako miejsce dyskusji iwymiany informacji poprzez maile,
Usenet czy listy dyskusyjne. Po drugie, jako przestrze skadowania okrelonych
informacji t rol peniy tworzone ad hoc strony FTP, na ktrych umieszczano
np. dokumentacj dotyczc spornych kwestii. Po trzecie, nowe media okazay si
odpowiednim narzdziem masowego sprzeciwu, wyraanego np. wpetycjach pod-
pisywanych wkadym zprzypadkw przez kilkadziesit tysicy internautw (Gurak,
Logie, 2003, s.2630).
Od czasu pierwszych e-protestw wformie tekstowej miny ju niemal dwie de-
kady, awspczesny cyberaktywizm przeszed wiele formalnych przemian iwpeni
wykorzystuje multimedialno oraz interaktywny charakter nowych mediw prze-
de wszystkim przez powszechne wykorzystywanie materiaw audiowizualnych, ale
iaplikacje wykorzystujce przyjemno interaktywnoci, jak gry komputerowe
(Nowak, 2007, s.4243)
243
. Jednoczenie jednak niektre charakterystyki protestw
online nie ulegy zmianie. Analiza pierwszych przejaww e-mobilizacji iich efektw
umoliwia Laurze Gurak iJohnowi Logie (2003, s.2632) sformuowanie nastepu-
jcych wnioskw (co warte podkrelenia, wistotnym stopniu zbienych zkonklu-
zjami poprzedniego rozdziau, dotyczcego funkcjonowania nowych mediw jako
rodowiska publicznej debaty):
internet umoliwia bardzo szybkie rozpowszechnianie informacji ipogldw
jest rodowiskiem, wktrym wokrelonych warunkach atwo zachodzi efekt
kuli niegowej;
ju we wczesnych latach 90. uwidoczni si duy, wkontekcie e-mobilizacji,
potencja spoecznoci wirtualnych, atake ich zdolno do szybkiej mobi-
lizacji, szczeglnie wkwestiach dotyczcych ich etosu (jak sprawa ochrony
prywatnoci);
niehierarchiczna struktura internetu umoliwia jednostkom omijanie standar-
dowych procedur obchodzenie wielu hierarchicznych struktur grup interesu,
rzdu czy korporacji, atake atw wzajemn komunikacj;
ju pierwsze protesty pokazay, e cechy internetu postrzegane jako zalety
(szybko, tanio, atwo komunikacji) jednoczenie mog okaza si dys-
funkcjonalne, poniewa mog sprzyja manipulacjom wymienianych przez
protestujcych informacji (czsto wyolbrzymionej albo zawierajcej umiesz-
czone niekoniecznie wiadomie niecisoci);
dynamika e-protestu gwatownie ronie wmomencie zainteresowania si nim
uytkownikw mediw tradycyjnych (stao si tak wprzypadku kampanii
243
Wicej oprzyjemnoci interaktywnoci (termin Wiesawa Godzica) zob. Sitarski, 2002, s.135.
Dobrym przykadem wykorzystania ludycznego potencjau nowych mediw jest gra komputerowa
AForce More Powerful, przygotowana przez Midzynarodowe Centrum Konfiktw bez Przemocy,
uczca demokratycznych metod walki zniedemokratycznymi reimami zob. www.aforcemorepo-
werful.org/game (dostp 01/05/10).
140 Rozdzia 3
przeciw frmie Lotus po publikacji artykuu Johna Wilkeego wWall Street
Journal).
Ostatnia kwestia wydaje si by szczeglnie istotna. Internet ipozostae nowe
media s wykorzystywane do omijania porednikw idocierania zokrelonymi
rodzajami przekazu (przekazw) bezporednio do konkretnych grup docelowych.
Zreguy jednak nowe media s rwnoczenie wykorzystywane jako kana umoliwia-
jcy wpuszczanie odpowiednio przygotowanych (treciowo iformalnie) przekazw
informacyjnych do uywajc terminu zpoprzedniego rozdziau globalnego
medialnego ekosystemu. Andrew Chadwick (2006, s.138) trafnie podkrela wag
tego aspektu e-mobilizacji:
Mimo e internetowa mobilizacja moe by postrzegana jako aktywno likwidujca
zaporedniczenie mediw tradycyjnych iaktorw politycznych ijednoczenie umo-
liwiajca oddolnym aktywistom omijanie politycznych elit iwyksztaconych procedur
instytucjonalnych, bardziej skuteczne kampanie opieraj si na wykorzystywaniu sieci
jako narzdzia konstruowania agendy mediw tradycyjnych.
Skutecznoci tej ostatniej taktyki sprzyja niewtpliwie proces postpujcej kon-
wergencji szeroko pojtego systemu medialnego (we wszystkich jej wymiarach:
technologicznym, kulturowym, ekonomicznym). Jeszcze w2003 roku Henry Jen-
kins iDavid Torburn (2003, s.13) sceptycznie odnosili si do potencjau nowych
mediw wkontekcie ich funkcjonowania jako narzdzii rozpowszechniania na
masow skal informacji odziaaniach aktywistw:
Wadza flmu itelewizji, umoliwiajca im przemawianie do szerokiej publicznoci
244
,
jest bezgranicznie wiksza ni rozproszony zasig nowych mediw, poprzez ktre roz-
powszechnia si liczne wiadomoci, zktrych jedynie nieliczne mog liczy na odbir.
Jednak ju pod koniec lat 90. XX wieku media cyfrowe zaczy funkcjonowa
wroli, wjakiej wrosncym stopniu funkcjonuj do dzisiaj: dziaaj jako prze-
strze, wktrej aktywici icae ruchy spoeczne umieszczaj przekazy informacyjne,
chtnie przez media tradycyjne adaptowane (po spenieniu okrelonych warunkw)
245

do ich potrzeb.
244
Wtym kontekcie pojcie publiczno (rozumiane jako nieobserwowalny bezporednio zbir
odbiorcw rnych informacji) mona rozumie dwojako: publiczno medialn, konstruowan na
podstawie okrelonych typw mediw iich treci, oraz publiczno polityczn, wyksztacajc si na
bazie pewnych problemw spoecznych ipolitycznych, czsto artykuowanych wokrelony sposb przez
okrelonych aktorw politycznych (Michalczyk, 2005, s.9395; szerzej owspczesnej publicznoci
medialnej zob. Michalczyk, 2010, s.1354).
245
Media tradycyjne interesuj si aktywizmem, poniewa zjednej strony aktywici potraf
mwi jzykiem mediw, szczeglnie jzykiem telewizji (preferujcym obraz iwyrazist narracj), przez
co mediom atwo jest wczy wswoj agend przekazy nadawane przez aktywistow. Zdrugiej strony,
aktywizm odwouje si do oglnie podzielanych wartoci (jak ochrona rodowiska czy sprawiedliwo
Tego typu kampanie e-mobilizacyjne, organizowane pod koniec XX wieku ifunk-
cjonujce dziki synergii midzy obiegiem informacji wobu tradycyjnym icy-
frowym systemach medialnych (wwczas zintegrowanych wnieporwnywalnie
mniejszym stopniu ni obecnie), ju wtedy byy dziaaniami ozrnicowanej skali,
celach izasigu. Zjednej strony, organizowano pierwsze globalne kampanie infor-
macyjno-mobilizacyjne na rzecz caych ruchw spoecznych (ktrych pierwszym
ichyba wci najpopularniejszym przykadem jest omwiona wdalszej czci ksiki
dziaalno medialna meksykaskich zapatystw iich sympatykw). Zdrugiej stro-
ny, znowego medialnego ekosystemu korzystali rwnie organizatorzy e-kampanii
ozdecydowanie mniejszej skali izasigu, ktrych dobr egzemplifkacj jest e-protest
zorganizowany w1999 roku przeciwko frmie Yahoo! przez Jima Townsenda.
Yahoo! po przejciu GeoCities (przedsibiorstwa oferujcego usugi web-host-
ingowe) zmienia zasady oferty, roszczc sobie prawa do wasnoci intelektualnej
zamieszczanej na serwerach Yahoo!GeoCities. Decyzja Yahoo! ozmianie regulaminu
zostaa ogoszona 25 czerwca 1999 roku. JimTownsend, jeden zuytkownikw Geo-
Cities, dowiedzia si otym 29 czerwca. Dzie pniej zamieci na swojej stronie
swj komentarz iwezwanie do bojkotu Yahoo!, prawie natychmiast inni internauci
zaczli przysya mu grafki karykaturujce znaki grafczne Yahoo! (zob. ryc. 3.2).
Internetowa wersja magazynu Wired
246
zamiecia 30 czerwca ogodzinie 16.30
informacj oprotecie, cytujc witryn Townsenda. Dzie pniej, 1 lipca New
York Times zamieci tekst (wduej mierze bdcy powtrzeniem artykuu zWi-
red), wktrym cytowa treci zzaoonej dwa dni wczeniej witryny Townsenda
(Napoli, 1999). 2 lipca witryna miaa ju ponad milion odwiedzin, acoraz wicej
internautw przyczao si do bojkotu Yahoo!, usuwajc treci zwitryn oferowanych
przez GeoCities iwich miejsce umieszczajc informacj obojkocie (ponad 500 osb
uczynio to ju do 1 lipca). Wcigu dosownie kilku dni e-protest sta si niezwykle
popularny 5 lipca informacj onim poda Reuters (przez co, paradoksalnie, in-
formacja pojawia si na pierwszej stronie portalu Yahoo!, opierajcego si gwnie
na doniesieniach tej agencji), aTownsend iinni protestujcy zaczli pojawia si
wprogramach telewizyjnych ina informacyjnych portalach. Ju 6 lipca kolejny raz
zmieniono reguy uytkowania GeoCities, po wycofaniu si Yahoo! zkontrowersyj-
nego pomysu (Gurak, Logie, 2003, s.3342).
spoeczna), co umoliwia mediom konstruowanie przekazw jednoczenie legitymizujcych same
media, wchodzce wrol emanacji gosu ludu (Castells, 2008, s.148, 173).
246
www.wired.com, Wired to internetowy idrukowany amerykaski magazyn zajmujcy si
spoecznymi aspektami rozwoju technologii.
142 Rozdzia 3
Ryc. 3.2. Karykatura logo Yahoo!, midzy innymi karykatury tej treci (boohoo znaczy rycze,
gono paka) rozpowszechniali wsieci uczestnicy protestu przeciw Yahoo! w1999 roku
(ta grafka pochodzi zpniejszego protestu, zorganizowanego wsprzeciwie wobec wsp-
pracy korporacji zchiskim rzdem, zakoczonej aresztowaniem korzystajcych zinternetu
dysydentw); za: http://boohoo.wikispaces.com/ (dostp 01/05/2010)
Rosnce znaczenie blogw, dziennikarstwa obywatelskiego, coraz gstsza sie
wymiany prywatnych informacji midzy obywatelami (maile, komunikatory, SMS-y,
serwisy spoecznociowe), zwizane zni zjawisko oddolnego, spoecznego fltrowa-
nia treci medialnych wszystko to sprzyja pojawianiu si wmediach tradycyjnych
przekazw informacyjnych konstruowanych przez aktywistw. Co wicej, media
lubi aktywizm, szczeglnie wjego radykalnej formie, poniewa mog go wtedy
sprzedawa wramach interpretacyjnych gwarantujcych zainteresowanie odbior-
cw wtaki sposb s tworzone wizerunki medialne hakerw, pokazywanych jako
postaci jednoczenie grone, tajemnicze iromantyczne
247
. Istotne znaczenie odgrywa
rwnie wirusowy charakter wypuszczanych przez aktywistw newsw, dodatkowo
podwyszajcy ich atrakcyjno dla mediw gwnonurtowych (taki charakter miaa
w2001 roku kampania Johna Perettiego przeciwko Nike, ktra po byskawicznym
zdobyciu popularnoci winternecie szybko przenikna do mediw tego rodzaju,
wznacznym stopniu przyczyniajc si do negatywnego obrazu korporacji, wizanej
od tej pory zwyzyskiem jej pracownikw)
248
.
247
Hakerzy s zreszt wiadomi siy wasnego wizerunku ichtnie wykorzystuj go wswoich
dziaaniach, planujc wasn obecno wmediach gwnonurtowych (Vegh, 2003, s.87).
248
John Peretti chcia skorzysta zusugi oferowanej przez Nike, polegajcej na moliwoci persona-
lizacji wasnej pary obuwia, korporacja odmwia jednak wyprodukowania butw zawierajcych napis
sweatshop (frma/miejsce pracy wyzyskujce swoich pracownikw). Opublikowana przez Perettiego
winternecie korespondencja midzy nim aprzedstawicielami frmy, pokrtnie tumaczcymi odmow
wykonania usugi, bardzo szybko zyskaa zainteresowanie mediw tradycyjnych na caym wiecie
(m.in. Guardiana, Independent, Wall Street Journal, USA Today, NBC Today), docierajc jak
si szacuje nawet do kilku milionw odbiorcw (Bennett, 2003a, 2930; McCaughey, Ayers, 2003,
s.1014; zapis korespondencji iarchiww doniesie medialnych na jej temat dostpne na: http://shey.
net/niked.html (dostp 01/05/10).
Nowe media bywaj rwnie skutecznym narzdziem mobilizacji sensu stricto
(rozumianej jako konstruowanie przez aktywistw przekazw wcelu spowodowania
okrelonego obywatelskiego dziaania odbiorcw owych przekazw). Tak rozumiana
e-mobilizacja, postrzegana jako jeden zelementw wspczesnych modeli demokracji
monitorialnej
249
, posiada jeszcze jedn poza wyej wymienionymi istotn cech.
Zdecydowanej wikszoci opublikowanych wsieci materiaw informujcych okon-
kretnym problemie towarzysz zachty do natychmiastowego podjcia dziaa przez
osob odwiedzajc witryn (podpisania petycji, wysania maila, datku na konto
danej organizacji albo konkretnej akcji). Wten sposb internet czasami znacznie
przyspiesza aktywizm (co niekoniecznie musi mie pozytywne skutki wiecej
poniej): midzy przeczytaniem informacji zawierajcej opis problemu akonkret-
nym dziaaniem osoby, ktra nigdy wczeniej si zopisywanym problem nie zetkn-
a, min moe dosownie kilka sekund czas potrzebny na kilka klikni mysz.
Winternecie powstaje zreszt coraz wicej narzdzi umoliwiajcych e-mobilizacj
wwersji instant tak funkcjonuje witryna www.thepetitionsite.com, wramach ktrej
mona tworzy petycje idopisywa si do wielu ju tu zgromadzonych
250
. Witryna
nie tylko umoliwia szybkie iatwe informowanie innych internautw odanej ini-
cjatywie, lecz take podlega przemianom wyznaczanym przez dynamik ikierunki
rozwoju nowych mediw wXXI wieku, rozbudowujc elementy spoecznociowe
umoliwiajce przegldanie profli innych zarejestrowanych uytkownikw ina-
wizywanie midzy nimi bezporednich kontaktw, co moe sprzyja tworzeniu
si spoecznoci ocoraz gstszych sieciach relacji, skupionych wok okrelonych
protestw ikwestii oraz zwizanych znimi pogldw.
Co wane, odpowiednio wykorzystane nowe media mog sta si efektywnym
narzdziem mobilizacji rwnie wsferze koordynacji dziaa ofine ionline. Badania
przeprowadzone wrd holenderskich aktywistw w2001 roku
251
wykazay wysoki
stopie funkcjonalnoci nowych mediw wtym kontekcie oile nie ma rnicy
wpostrzeganiu akcji online iofine przez aktywistw blisko zwizanych zokre-
lonym ruchem czy organizacj, otyle osoby niezwizane znimi cile postrzegay
akcje online iswj ewentualny wnich udzia pozytywniej, co oznacza, e peryferyjni
249
Roger Hurwitz (2004, s.108109) umiejscawia e-mobilizacj wmodelu demokracji moni-
torialnej (monitorial democracy), wktrym obywatele s wzywani do dziaania przez ochotnikw
ostrzegajcych przed krajowym czy lokalnym kryzysem ijednoczenie wierzcych wkonieczno
podjcia okrelonych dziaa wcelu jego uniknicia lub zagodzenia. Wedug Hurwitza internet moe
by funkcjonalny zpunktu widzenia tego typu zreguy efemerycznych akcji, poniewa pozwala
dociera do okrelonych grup, amic bariery przestrzeni, czasu czy wymogw formalnych.
250
Do marca 2010 roku witryna odnotowaa ponad 45 mln podpisw zoonych pod petycjami
(podzielonymi na szereg kategorii, m.in.: edukacja, rodowisko naturalne, polityka, prawa czowieka,
duchowo ireligia) zamieszczonymi na stronie; www.petycje.pl polski odpowiednik witryny.
251
Tom Postmes iSuzanne Brunsting (2002) przebadali kilkaset holenderskich aktywistw iak-
tywistek ekologicznych wrnym stopniu interesujcych si ruchem izwizanych zkonkretnymi
organizacjami, atake nieaktywistw, pytajc wszystkich oich postawy idowiadczenia wdziaaniach
online iofine.
144 Rozdzia 3
czonkowie grupy s bardziej skonni przyczy si do zaporedniczonych cyfrowo
grupowych dziaa
252
. Co wicej, dziaania online byy postrzegane jako podejmo-
wane wwikszym stopniu wodniesieniu do kalkulacji dotyczcych ich efektywnoci,
awmniejszym stopniu do dziaa ofine zpowodu identyfkacji zgrup
253
. Ten
fakt wpoczeniu zpozostaymi wynikami wiadczy owysokim potencjale nowych
mediw wprocesie zyskiwania sympatykw imobilizacji uczestnikw organizowa-
nych dziaa (Postmes, Brunsting, 2002, s.297299).
Pod koniec pierwszej dekady trzeciego tysiclecia wyranie zarysowaa si kolejna
cecha nowych mediw istotna zpunktu widzenia ich mobilizacyjnego potencjau.
Internet iprzenone media cyfrowe gdy s umiejtnie wykorzystane stanowi
wyjtkowo efektywne narzdzie mobilizacji do dziaa ofine, umoliwiajc koor-
dynacj grup ludzi organizujcych si wkonkretnych fzycznych przestrzeniach,
atake zapewniajc wysoki poziom koordynacji midzy sieciami ruchw wskali
globalnej (co Alan Scott iJohn Street nazywaj mezomobilizacj). Do owych nie-
zwykle wanych aspektw e-mobilizacji powrc przy okazji rozwaa powieconych
transnarodowym sieciom ruchw spoecznych, alterglobalistycznym protestom
inajnowszym amerykaskim kampaniom wyborczym.
Jednoczenie bywaj sytuacje, wktrych e-mobilizacja jest zupenie nieefektywna.
Czasem obywatelskie akcje, organizowane iprzeprowadzane online, cechuje efekt
taniej komunikacji (cheap talk efects) czsto aktorzy polityczni atwo ignoruj
obywatelskie komunikaty zaporedniczone komputerowo (jak maile czy elektro-
niczne petycje), poniewa koszty konstruowania irozpowszechniania tego typu
przekazw s bliskie zeru. Ta cecha e-mobilizacji wie si ze zjawiskiem starszym
ni internet iszerszym ni aktywizm kampaniami sztucznej trawy (astroturf
campaigns), drogimi, majcymi imitowa kampanie oddolne
254
. Takie postrzega-
nie CMC sprawia, e np. czonkowie amerykaskiego Kongresu wyej ceni sobie
niezautomatyzowan korespondencj, jak listy pisane odrcznie, ni te powstae na
bazie szablonw bd maile (Chadwick, 2006, s.121)
255
. Ztego powodu niektre or-
252
Aktywici pytani o postawy wobec ewentualnych przyszych akcji dziaania online oceniali rw-
nie pozytywnie jak dziaania ofine deklarowali zaufanie do nich iwyraali ch ich ewentualnego
podjcia, szczeglnie gdyby byy to akcje ocharakterze perswazyjnym (Postmes, Brunsting, 2002,
s.297).
253
Naley jednak pamita otym, e to zjawisko ma te swoj drug stron zpowodu niskiego
ryzyka podejmowanych dziaa s duo sabszym narzdziem wyksztacania si poziomu zaufania ni
dziaania podejmowane ofine (Chadwick, 2006, s.142).
254
Astroturf campaigns albo astroturfng to nieprzetumaczalna gra sw: kampanie astroturfowe
(AstroTurf jest rodzajem sztucznej trawy) to kampanie udajce kampanie grassroots (oddolne, spon-
taniczne, dosownie korzenie trawy). Kampanie sztucznej trawy to narzdzie wykorzystywane m.in.
przez korporacje izorganizowane grupy interesu do dziaa lobbingowych ipromocyjnych (Lyon,
Maxwell, 2004).
255
Takie postrzeganie przez politykw komunikacji zaporedniczonej komputerowo wpisuje si
wszersz logik deprecjonowania nowych mediw zpowodu oferowanych przez nie uatwie orga-
nizacyjnych wyrazem tego typu mylenia bya wypowied Jarosawa Kaczyskiego zmarca 2008
roku na temat procedury gosowania online: Akt gosowania powinien by, wedug mnie, czynnoci
ganizacje sugeruj swoim czonkom pisanie listw wasnymi sowami, kompilowanie
ich zkompletu wzorcw albo wprost namawiaj do odrcznego pisania (tak czyni
Amnesty International)
256
. Andrew Chadwick (2006, s.121122) postrzega to jako
ciekawy paradoks: legislatorzy na wzrost elektronicznego przepywu opinii reaguj
odrzuceniem jego znacznej czci mimo e wteorii demokracji wkontekcie
wyborw liczby s najistotniejsze (im wicej bezporedniego poparcia, tym lepiej),
to winnych kontekstach ten mechanizm niekoniecznie musi dziaa
257
.
Ze wzgldu na may wysiek konieczny do wzicia wnich udziau, krytykowa-
na bywa cao dziaa wchodzcych wskad e-mobilizacji. Logika tej krytyki jest
nastpujca: aktywno online nie pociga za sob prawdziwego zaangaowania
internautw wich dziaania ofine, ato powoduje anonimowy charakter wielu
e-protestw (wwczas szczeglnego znaczenia nabiera kwestia ich wiarygodnoci),
atake niehierarchiczna natura nowych mediw, ktra rwnie moe utrudnia
wyksztacenie poczucia gbokiej partycypacji wakcji protestacyjnej online (Gurak,
Logie, 2003, s.4345). Randy Stoecker (2000) cyberaktywizm nazywa McAkty-
wizmem ikwestionuje jego efektywno wbudowaniu ipodtrzymywaniu relacji
zaufania, koniecznego do podejmowania dziaa ofine opewnym poziomie ryzyka.
Ioile jednak wspczenie, gdy sieci spoecznych kontaktw zaporedniczonych
komputerowo s wcoraz wikszym stopniu zbiene zkontaktami ofine, argument
obraku zaufania powoli traci znaczenie, otyle samo podpisywanie petycji online
bywa postrzegane partobliwie jako jeden zprzejaww prniaktywizmu (slackti-
vism od slacker prniak, nierb), dziaa pozornie prospoecznych, amajcych
na celu jedynie wywoanie dobrego samopoczucia osb je podejmujcych
258
. Jak
trafnie zauwayli John Seeley Brown iPaul Duguid, moliwo wysania e-maila
na adres president@whitehouse.gov moe prowadzi do iluzji posiadania znacznie
wikszego dostpu, uczestnictwa, bliskoci spoecznej, ni si rzeczywicie posiada
(Putnam, 2008, s.295).
Opisane cechy obywatelskiej e-mobilizacji stanowi wic zbir charakterystyk kon-
struowanych przez dynamiczne interakcje midzy: cechami komunikacji zaporedni-
czonej przez nowe media; ich nowych mediw potencjaem do funkcjonowania
powan, wiadom, wymagajc pewnej fatygi. Nie jestem entuzjast tego, eby sobie mody czowiek
siedzia przed komputerem, oglda flmiki, pornograf, pociga zbutelki zpiwem izagosowa, gdy
mu przyjdzie na to ochota (Kaczyski [wywiad], 2008).
256
Co charakterystyczne, Amnesty International dugo podchodzia niechtnie do umieszczania
wsieci wszystkich informacji na temat organizowanych przez ni Pilnych Akcji do 2002 roku tylko
szwedzka iamerykaska sekcje AI zamieszczay winternecie sugerowan tre petycji iadresy odpo-
wiednich wadz (Lebert, 2003, s.221).
257
Jest to zjawisko tym bardziej paradoksalne, e wspczesna demokracja jest postrzegana jako
system funkcjonujcy wduej mierze na podstawie wymiarw plebiscytowego ikonsumenckiego,
aopisana powyej tendencja wystpuje wpewnym sensie na przekr tego typu diagnozom.
258
Oprcz podpisywania petycji online, do slacktivismu bywaj zaliczane rwnie m.in.: noszenie
bransoletek albo korzystanie znaszywek czy naklejek jako wyrazw poparcia dla okrelonych kwestii,
atake dopisywanie si do spoecznoci sieciowych popierajcych jak spraw, organizacj lub ideo-
logi (Siegle, 2005).
146 Rozdzia 3
jako przestrzeni obywatelskiej debaty; dynamik ikierunkami rozwoju internetu
(waspektach: spoecznym, technologicznym, kulturowym, ekonomicznym); atake
potrzebami icelami stawianymi sobie przez podmioty e-mobilizacji, czyli organi-
zacje spoeczne ipolityczne (wtym partie) oraz na wyszym zpoziomw przez
ruchy spoeczne.
Zwizek midzy podmiotami e-mobilizacji itechnologi przez nie wykorzysty-
wan jest skomplikowany idwustronny, aanaliza zjawiska e-mobilizacji wymaga
midzy innymi prby odpowiedzi na pytanie, wjaki sposb podmioty wykorzystu-
jce nowe media przeformuowuj je na potrzeby wasnej dziaalnoci. Jednoczenie
konieczny jest namys nad oddziaywaniem oprzeciwnym kierunku czcym
proces rozwoju internetu icyfrowych mobilnych mediw zredefniowaniem przez
podmioty e-mobilizacji swoich form aktywnoci, aczasem nawet swoich celw. Mi-
dzy innymi tej tematyce jest powicona kolejna cz trzeciego rozdziau, wktrej
analizuj oddziaywanie nowych mediw na status ifunkcjonowanie podmiotw
e-mobilizacji.
3.2. Podmioty e-mobilizacji
3.2.1. Organizacje spoeczne i polityczne
We wspczesnej literaturze przedmiotu nie ma zgody co do stopnia wpywu no-
wych mediw na biece funkcjonowanie organizacji spoecznych czy politycznych.
Pogld obraku rzeczywistego oddziaywania nowych technologii komunikacyjnych
na dziaalno podmiotw spoeczno-politycznych zreguy jest wizane zkwestio-
nowaniem potencjau nowych mediw funkcjonowania jako rodek komunikacji,
ktra tworzy wizi spoeczne wyksztacajce nowe grupy spoeczne, zorientowane
na kolektywne dziaanie (zob. Diani, 2000).
Wikszo badaczy zgadza si jednak co do tego, e nowe media mog stanowi
czynnik wspdeterminujcy jakociowe przemiany wbiecym funkcjonowaniu
organizacyjnych podmiotw spoecznych ipolitycznych. Wpnonowoczesnych
(late modern) demokracjach XXI wieku nastpuje proces adaptowania nowych me-
diw do biecej dziaalnoci owych podmiotw (organizacje spoeczne, grupy in-
teresu wtym lobbingowe, partie polityczne maj wasne witryny, adresy mailowe,
wykorzystuj CMC do komunikacji wewntrz ina zewntrz organizacji, zbierania
funduszy itp.). Jednoczenie ostatnie dekady XX wieku to czas istotnych przemian
funkcjonowania tzw. spoeczestw Zachodu, ktre przeoyy si rwnie na zmiany
wfunkcjonowaniu organizacji spoecznych. Niezwykle uytecznych danych wtym
kontekcie dostarczaj analizy Roberta Putnama zkoca XX wieku. Jego badania,
mimo amerykaskiego kontekstu, mona potraktowa jako egzemplifkacj szerszych
trendw, ktre mwic oglnie wpodobny sposb nastepuj winnych pastwach
pnonowoczesnej demokracji.
Badania Putnama (2008, s.8687) wskazuj na znaczny wzrost liczby organizacji
spoecznych, ktre wcoraz wikszym stopniu staj si profesjonalnymi pod wzgl-
dem kadrowym organizacjami reprezentujcymi interesy, rzadko opierajcymi si
na oddziaach terenowych iskupionymi bardziej na ekspresji politycznych pogldw
wdebacie politycznej ni podtrzymywaniu wizi zczonkami na poziomie lokalnym.
Stanowi raczej organizacje wykorzystujce listy adresowe swoich czonkw: poczta
(direct mail) wysyana do czonkw organizacji to podstawowe ijednoczenie tanie
narzdzie mobilizacji iutrzymywania czonkowstwa wtakich grupach, zreguy
obniajce koszty indywidualnej partycypacji do wypisania czeku (dlatego Putnam
twierdzi, e dla osb wchodzcych wskad takiej organizacji okreleniem lepszym
ni czonek jest donator bd sympatyk)
259
.
Zopisanymi przez Roberta Putnama tendencjami dotyczcymi przemian wsp-
czesnego komunikowania organizacyjnego ciekawie krzyuj si skutki procesu ad-
aptacji technologicznej, podejmowanej przez aktorw organizacyjnych. Nowe media
mog bowiem nie tylko po prostu przyspiesza izintensyfkowa opisane powyej
tendencje przez prost wymian gwnego medium (listu na witryn www ie-mail,
ktry przyspiesza komunikacj midzy centrum ioddziaami, atake zapewnia ta-
ni iregularn komunikacj na niespotykan dotd skal)
260
, lecz take przez swj
zdecentralizowany charakter oraz szeroki wachlarz moliwoci komunikacyjnych
przeksztaci struktur wymiany informacji omawianych podmiotw. Nastpuj
przemiany wewntrznej komunikacji worganizacjach (partie parlamentarne wPol-
sce wykorzystuj np. serwisy SMS-owe, ktrymi rozsyaj swoim czonkom sugestie
wypowiedzi medialnych na okrelone tematy), ale rwnie modyfkacje relacji midzy
organizacjami (czy caymi sieciami) aich wsppracownikami, zwolennikami czy
rywalami, atake midzy organizacjami aadresatami ich dziaa rzdem, obywa-
telami czy instytucjami medialnymi (Chadwick, 2006, s.118). Innymi sowy, nowe
media mog przyczynia si do zmian jakociowych zarwno wwewntrznej, jak ize-
wntrznej komunikacji prowadzonej przez okrelony podmiot organizacyjny (coraz
czciej polscy dziennikarze wtekstach podaj jako rdo okrelonych informacji
SMS-y wysyane seryjnie do przedstawicieli przez politykw poszczeglnych partii).
Oczywicie stopie izakres wpywu ICT (czy patrzc zdrugiej strony zmian
wramach danej organizacji) s zrnicowane, asamo pojawienie si czynnika tech-
nologicznego nie implikuje automatycznej zmiany. Interesujcego narzdzia anali-
tycznego dostarcza wtym kontekcie koncepcja Stephena Warda iWainera Lusoliego
259
Co wicej, wporwnaniu do czonkw pozyskanych przez sieci kontaktw bezporednich, ci
zrekrutowani przez direct mail szybciej rezygnuj zudziau worganizacji, uczestnicz wmniejszej
liczbie dziaa is mniej zwizani zorganizacj (tu te dziaa wic opisany wpierwszym rozdziale me-
chanizm easy in, easy out). To zkolei moe okaza si istotne wsytuacji upowszechniania si mailingu
elektronicznego jako formy wspczesnego komunikowania organizacyjnego (Putnam, 2008, s.267).
260
Joanne Lebert (2003, s.217) przeanalizowaa znaczenie funkcjonalnoci internetu dla struktury
organizacyjnej Amnesty International sie zacienia wspprac, likwiduje problem braku kontaktu
midzy czonkami, uatwia lokalne wdraanie centralnych decyzji.
148 Rozdzia 3
(2003, s.151155), ktrzy wyszczeglnili trzy drogi wpywu nowych mediw na
organizacje poredniczce midzy pastwem aobywatelami (jak zwizki zawodowe,
partie polityczne czy stowarzyszenia obywatelskie):
1. Erozja ma by wynikiem rozwoju populistycznych form demokracji bezpo-
redniej, ktrym sprzyjaj nowe media (e-plebiscyty, dyskusje online); wedug
niektrych badaczy organizacje po prostu bd ulega erozji (to przewidywania
charakterystyczne raczej dla pogldw zlat 90. XX wieku), wedug innych rola
organizacji bdzie male, rwnie zpowodu bardziej komercyjnego, rynkowego
podejcia do polityki ispraw publicznych wogle, atake przez przywizy-
wanie si organizacji do sztywnej, hierarchicznej struktury (dzi wida, e
to wprzypadku wikszoci organizacji mao prawdopodobny scenariusz);
2. Modernizacja wykorzystywanie ICT do uaktualnienia funkcji organizacji
ipoprawy jej efektywnoci: poprawa wewntrznej komunikacji przez strony
www ie-maile, atwiejsze pozyskiwanie nowych czonkw przez wykorzystanie
wygodniejszego mailingu bezporedniego iniszych kosztw przystpienia
przez nowe osoby (online); poprawa (unowoczenienie) wizerunku organizacji
(np. zwizku zawodowego);
3. Demokratyzacja idzie dalej ni modernizacja; wykorzystywanie ICT do mo-
bilizowania czonkw wok okrelonych kwestii, organizowania krajowych
imidzynarodowych kampanii, demokratyzacji idecentralizacji struktur
organizacyjnych itransparencji dziaa ich wadz.
Ciekawym krajowym przykadem dziaa adaptacyjnych podjtych przez organi-
zacyjny podmiot polityczny jest witryna www.mypis.pl portal przygotowany zmyl
ozwolennikach Prawa iSprawiedliwoci, charakteryzujcy si du liczb elemen-
tw spoecznociowych (wykorzystujcy rozwizania witryny my.barackobama.
com, niezwykle skutecznego narzdzia e-mobilizacji zwolennikw Baracka Obamy
podczas amerykaskiej kampanii wyborczej w2008 roku)
261
. Wpoowie 2010 roku
portal wci funkcjonowa wwersji beta, bardzo trudno jest oceni, wjakim stopniu
moe to przeoy si na rzeczywist jakociow zmian wstrukturze organizacyjnej
partii (czyli uywajc terminologii Warda iLusoliego czy bdzie to narzdzie
demokratyzacji czy tylko modernizacji PiS).
Podobnych wnioskw, co badania Warda iLusoliego, dostarczaj analizy Lori
Brainard iPatricii Simplon, ktre badajc wykorzystanie nowych mediw przez
stowarzyszenia zwizane zochron zdrowia (health advocacy), doszy do wniosku,
e niektre organizacje wykorzystuj internet wsposb bardzo konserwatywny
itradycyjny (zbieranie funduszy, rekrutacja), ainne zkolei wykorzystuj go do
budowania koalicji, jako rodek konstruujcy solidarno wrd swoich zwolen-
nikw, np. przez fora dyskusyjne online (Chadwick, 2006, s.120121)
262
. Oglny
261
Wicej owww.my.barackobama.com wczwartym rozdziale ksiki.
262
Skuteczna adaptacja organizacji do funkcjonowania wwarunkach upowszechnienia nowych
mediw nie musi by scenariuszem oczywistym przeprowadzone w2003 roku przez Warda iLusoliego
wzorzec adaptacji jest wic mieszany, nie jest to, bynajmniej, proces automatyczny
ani uniwersalny.
Wedug BruceaBimbera to wanie zmiany wtradycyjnych, starszych organi-
zacjach pokazuj si nowych mediw internet moe prowokowa wewntrzn,
organizacyjn adaptacj oraz innowacyjne podejcie do procesu zdobywania po-
parcia iwpywania na podmioty podejmujce polityczne decyzje. Co wicej, te dwa
procesy zmiana organizacyjna (zmniejszenie liczby staych pracownikw, wwik-
szym stopniu funkcjonowanie woparciu ozdecentralizowan dziaalno oddoln)
izewntrzna organizacja (zdobywanie doranego poparcia dla okrelonych kwestii)
s nierozerwalnie zwizane, prowadzc wsplnie do redefnicji czonkowstwa. Obok
tradycyjnych czonkw opacajcych skadki zaczyna bowiem funkcjonowa coraz
wiksza grupa (lub grupy) czonkw luno stowarzyszonych (afliate), od ktrych
oczekuje si popierania ofine ionline okrelonych akcji bardziej ni wsparcia
fnansowego
263
. To zkolei rodzi ciekawe wnioski nowe media mog wic rwno-
legle przyczynia si do procesu odwrotnego ni ten zdiagnozowany przez Roberta
Putnama iopisany wyej.
Ten kierunek przeksztace wstrukturze organizacyjnej ikomunikacji wramach
obywatelskich podmiotw organizacyjnych moe przeoy si na zmiany redef-
niujce pojcie czonkowstwa, atake przyczynia si do tworzenia nowych bd
wzmacniania ju istniejcych tosamoci grupowych
264
. Zprzeprowadzonych zso-
cjologiczno-psychologicznej perspektywy analiz Toma Postmesa iSuzanne Brunsting
(2002, s.296) wynika, e internet jak najbardziej moe by medium funkcjonalnym
dla aktywnoci zbiorowej pomimo e zaktywnoci online czsto wie si wzgld-
na anonimowo ifzyczna alienacja
265
, sie moe promowa kreacj tosamoci
grupowych ikonstruowanie wsplnot
266
. Blisko fzyczna odgrywa bowiem znacz-
nie mniejsz rol wkonstruowaniu spoecznych tosamoci, ni wydawao si to
badaczom jeszcze wlatach 90. XX wieku, aztym wie si konieczno redefnicji
analizy adaptacji brytyjskich zwizkw zawodowych do procesu upowszechnienia nowych mediw
wskazyway, e organizacje zwizkowe, mimo e obecne wsieci przez witryny www ipoczt elektro-
niczn, nie wykorzystyway internetu do mobilizacji poparcia ani nie oferoway czonkom innych
moliwoci dziaania poza zapisami online.
263
Wedug Bimbera dobrym przykadem tego typu skutecznej adaptacji jest Environmental Defense
(istniejca od 1967 roku organizacja ochrony rodowiska, www.edf.org dostp 01/05/10); Chadwick,
2006, s.118119.
264
Tosamo defniuj, za Manuelem Castellsem (2008, s.22), jako proces konstruowania sensu
na podstawie pewnego atrybutu kulturowego lub powizanego zbioru atrybutw kulturowych, ktremu
(lub ktrym) przyznaje si pierwszestwo przed innymi rdami sensu (wicej na temat tosamoci
wdalszej czci ksiki przy okazji rozwaa na temat nowych ruchw spoecznych).
265
Warto zauway, e rozwj mobilnych mediw cyfrowych prowadzi do stopniowego zmniejszania
si odczucia fzycznej alienacji podczas aktywnoci online.
266
Relatywna anonimowo moe zreszt sprzyja podejmowaniu dziaa, poniewa wie si
zmniejszym strachem przed kar za podjte dziaania. Zkolei zfzycznej alienacji wynika brak wy-
znacznikw fzycznych, ktry moe sprzyja redukowaniu podziaw grupowych pionierskie badania
zlat 80. XX wieku Lee Sproull iSary Kiesler (1991, s.8889) pokazay, e dziki mailom czonkowie
grupy odczuwaj mniejszy strach przed odrzuceniem czy zawstydzeniem.
150 Rozdzia 3
wtym kontekcie teorii sabych iukrytych wizi, ktre maj due znaczenie wdla
e-mobilizacji.
Internet moe wic stanowi wsparcie dla okrelonych grup (organizacji iru-
chw), atake aktywnie iefektywnie stymulowa kreacj nowych. Co wicej, moe
usuwa ograniczenia stojce przed peryferyjnymi czonkami grupy tak, aby mogli
wwikszym stopniu uczestniczy wjej biecym funkcjonowaniu. Tak zorganizo-
wane zbiorowoci mog czerpa korzyci ze zwikszenia zasigu swojego dziaania
iniszego progu uczestnictwa, ale jednoczenie mog odczuwa negatywne skutki
zwizane zobnieniem poziomu kontroli nad czonkami grupy iich motywacjami
(Postmes, Brunsting, 2002, s.296).
Wykorzystywanie komunikacji grupowej nowych mediw moe rwnie przyczy-
nia si do redukowania problemw wicych si zpodejmowaniem ryzykownych
dziaa zbiorowych (co bywa istotne wprzypadku niektrych aspektw aktywizmu).
Zgodnie zteori progu (threshold theory) Marka Granovettera (1978) wwarunkach
niepewnoci lub zagroenia jednostki przyczaj si do dziaa zbiorowych po
przeanalizowaniu ryzyka takiego dziaania (ludzie dziaaj na zasadzie wy pierwsi
irazem bezpieczniej [safety in numbers] im wikszej grupy czonkiem jestem,
tym mniejsze prawdopodobiestwo, e to ja bd ofar wypadku, sankcji albo innej
szkody). Internet moe redukowa efekt progu, czynic zbiorowe dziaanie bardziej
prawdopodobnym, poniewa umoliwia skuteczne informowanie wielu osb naraz
opodjciu zaangaowania albo jego planowaniu. Wniektrych okolicznociach
moe to prowadzi do nadzwyczajnego przyspieszenia mobilizacji, poniewa atwiej
wtedy osign efekt razem bezpieczniej (Chadwick, 2006, s.140).
Specyfczn wtym kontekcie grup podmiotw s partie polityczne, wcoraz
wikszym stopniu funkcjonujce wedug paradygmatu permanentnej kampanii
wyborczej. Ten paradygmat sprawia, e rozdzielenie biecych dziaa organizacyjno-
-mobilizacyjnych od partyjnej aktywnoci kampanijnej jest coraz trudniejsze albo
wogle staje si niemoliwe (szczeglnie wprzypadku systemw politycznych,
wktrych istotnym inaturalnym sposobem wsparcia danej partii politycznej jest
wsparcie fnansowe udzielane przez jej wyborcw, jak ma to miejsce wStanach Zjed-
noczonych).
Wspczesne partie polityczne podlegaj procesom profesjonalizacji ikomercjali-
zacji, wcoraz mniejszym stopniu opierajc si na oddolnej aktywnoci ochotnikw,
acoraz mocniej na masowym marketingu izarzdzaniu wsparciem fnansowym.
Robert Putnam zauwaa (2008, s.69), e kapita fnansowy, czyli rodki niezbd-
ne do stosowania marketingu masowego, stopniowo wypar kapita spoeczny
267
.
Co wicej, badania Putnama (2008, s.7180) wskazuj, e wostatnich dekadach XX
wieku znacznie spado angaowanie si Amerykanw wsprawy spoecznoci, zarw-
267
Putnam (2008, s.6974) zgadza si zdiagnoz Sidneya Verbyego, wedug ktrego nacjonalizacja
iprofesjonalizacja zredefnioway rol zaangaowania obywatela, sprowadzajc j, wznacznej mierze,
do wystawiania czekw ipisania listw.
no wformach najpopularniejszych (podpisywanie petycji), jak itych najrzadszych
(prowadzenie biura). Najwikszy spadek dotyczy dziaa wymagajcych bezpored-
niej wsppracy zinnymi, zkolei najmniejszy pisania listw, artykuw ipodpisywa-
nia petycji. Ciekawie wtym kontekcie prezentuj si organizacyjno-komunikacyjne
moliwoci oferowane przez nowe media, ktre zjednej strony mog stanowi
wygodne itanie narzdzie ekspresji obywatelskiej oniskim poziomie interakcji (jak
petycje czy listy). Zdrugiej strony, mog funkcjonowa jako narzdzie obywatelskich
dziaa ocharakterze kolektywnym, niekoniecznie podejmowanych pod sztywn
agend okrelonej partii czy organizacji (cho oczywicie nie mona wykluczy
efektywnych dziaa otakim charakterze: dobrym przykadem skutecznych dziaa
tego typu jest opisana niej kampania Baracka Obamy w2008 roku, znakomicie
wykorzystujca spoecznociowy charakter nowych mediw koca pierwszej dekady
XXI wieku).
Proces redefnicji czonkowstwa danej organizacji, jego ewolucja wkierunku
modelu luno stowarzyszonego zwolennika nie musi, bynajmniej, oznacza osa-
bienia efektywnoci organizacji czy partii. Czonkowstwo moe zczasem sta si
mniej istotne dla danej organizacji ni jej umiejtno posugiwania si spoecznymi
sieciami do wykorzystywania obywatelskich opinii dotyczcych konkretnych wy-
darze czy zbiorowoci online, konstruowanych oddolnie ibudowanych na wspl-
nych dowiadczeniach. Obywatele zkolei zamiast delegowa wadz przywdcom
zorganizowanych grup skocentrowanych na relatywnie staych koncepcjach swoich
interesw, coraz czciej wyraaj swoje troski wbardziej zrnicowane sposoby,
popierajc okrelone kwestie wokrelonych momentach (Chadwick, 2006, s.122).
Opisane powyej procesy itendencje przyczyniaj si wic do przemian, ktrym
podlegaj wspczesne zbiorowe podmioty obywatelskie wpastwach pnonowo-
czesnej demokracji. Wprzypadku niektrych podmiotw s to zmiany niewielkie,
ilociowe (czy wrcz kosmetyczne), polegajce na zastpieniu okrelonych kanaw
komunikowania masowego innymi cyfrowymi kanaami, wykorzystywanymi
wci wedug starych wzorcw. Coraz wicej podmiotw przechodzi jednak proces
zmiany jakociowej, wykorzystujc potencja nowych mediw do decentralizacji
idemokratyzacji komunikacji grupowej, ktrej nie towarzyszy utrata efektywno-
ci dziaania danej organizacji (albo wrcz przeciwnie gdzie jednym ze skutkw
procesu organizacyjnej transformacji ma sta si wzrost efektywnoci dziaa po-
dejmowanych przez dan organizacj).
Jednoczenie internet umoliwia wyksztacanie si nowych, hybrydowych form
obywatelskiej (czy obywatelsko-politycznej) organizacji, czego dobrym przykadem
jest ruch Americas MoveOn
268
. Zaoony w1998 roku przez par programistw
zDoliny Krzemowej, pocztkowo by oddolnym ruchem sprzeciwu wobec procedury
impeachmentu dotyczcej Billa Clintona (wkilka miesicy 450 tysicy osb podpi-
sao si pod petycj wtej sprawie). Zczasem ruch wsposb naturalny przeksztaci
268
www.moveon.org (dostp 01/05/10).
152 Rozdzia 3
si, dywersyfkujc swoje dziaania (m.in. koordynacja iorganizacja antywojennych
protestw wUSA ipoza nimi w2003 roku; organizacja nieformalnych prawybo-
rw Partii Demokratycznej; atake na szczeblu lokalnym organizacja spotka
zczonkami Kongresu wich okrgach wyborczych). Jednoczenie MoveOn przez
swj Political Action Committee zbliy si wswoich dziaaniach do aktywnoci zare-
zerwowanej dla partii politycznej, popierajc prezydenck kampani Johna Kerryego
w2004 roku m.in. przez zbirki funduszy na jej organizacj awszystko to dziki
oddolnej strukturze sieciowej, np. przy kampanii Kerryego ruch zatrudnia jedynie
20 pracownikw (Chadwick, 2006, s.122124; Hurwitz, 2004, s.109). MoveOn jest
wic dobrym przykadem moliwoci organizacyjnych nowych mediw wpodej-
mowani zdecentralizowanych, oddolnych obywatelskich dziaa wspoeczestwie
orelatywnie wysokim stopniu penetracji przez nowe media.
Na opisane powyej zjawiska mona spojrze szerzej. Alan Scott iJohn Street
(2000, s.236) dostrzegaj podobiestwa zmian wpartiach politycznych iruchach
spoecznych do tych, ktrym podlegaj wspczesne due przedsibiorstwa. Wszystkie
stanowi prby adaptacji organizacji isposobw ich dziaania do nowych warunkw
(jedn zistotniejszych determinant przeobrae jest proces rozwoju nowych mediw).
Scott iStreet widz wtym procesie przejaw zjawiska zdefniowanego przez Paula
DiMaggio iWaltera Powella (1983) jako instytucjonalny izomorfzm (institutional
isomorphism), czyli tendencja instytucji do powielania skutecznych modeli zich pola
dziaania (bd spoza nich), skutkujca reprodukcj dominujcych form instytu-
cjonalnych (por. Bendyk, 2004, s.217229). Skoro przedsibiorstwa, partie iruchy
spoeczne maj podobne problemy zorganizacj ipozyskiwaniem rodkw, anowe
technologie medialne oferuj im podobne zdecentralizowane formy dziaania, by
moe instytucje te wprzyszoci bd midzy sob konwergowa (Scott, Street, 2000,
s.236), czego zreszt pewnym przykadem moe by opisany powyej ruch MoveOn.
Jednoczenie nowe media nie tylko umoliwiaj przeksztacenia struktury orga-
nizacyjnej wspczesnych podmiotw obywatelskiej aktywnoci, lecz take jedno-
znacznie sprzyjaj ich zewntrznej komunikacji. Organizacje staj si coraz bardziej
otwarte na koalicje, ainternet coraz czciej spenia rol pomostow, jako infrastruk-
tura obywatelskich dziaa podejmowanych ponad organizacyjnymi (oraz innymi,
jak pastwowe) granicami. Najpeniejszy wyraz tego typu globalnych procesw
stanowi transnarodowa ajednoczenie cile lokalna dziaalno nowych ru-
chw spoecznych. To wanie nowym ruchom spoecznym powicam kolejn cz
trzeciego rozdziau.
3.2.2. Nowe ruchy spoeczne
Nie sposb opisa wtym miejscu cao zmian spoecznych uwarunkowa dziaalno-
ci obywatelskiej, ktrym podlegaj pnonowoczesne demokracje. Za Lancem Ben-
nettem (2003b, s.139140) przyjmuj, e owa przemiana kontekstw wspczesnej
aktywnoci obywatelskiej wynika ze zmiany: a) rl obywatelskich ipolitycznych
tosamoci; b) relacji midzy obywatelami, ich reprezentantami irzdem; c) sposo-
bami adaptacji komunikacji politycznej wcelu dotarcia do opinii publicznej imo-
bilizacji zbiorowych dziaa. Zkolei te procesy przekadaj si m.in. na: spoeczne
rozdrobnienie iupadek wramach instytucji obywatelskich; sabnicie spoecznych
ipolitycznych przynalenoci; zwikszenie wolnoci wyboru dotyczcej spoecznych
tosamoci; narastajce poczucie osobistego ryzyka oraz inne zjawiska wymienione
wpierwszym rozdziale jako cechy pnonowoczesnej demokracji (niektre uogl-
niane przez Ulricha Becka [2004, s.278350; 2005, s.103112, 314] jako zjawisko
zacierania si granic polityki irozwoju subpolityki, rozwinite wjego pniejszych
pracach jako proces rozwoju polityki transnarodowej).
Wtych warunkach wyborca staje si konsumentem politycznym, ten zkolei no-
wym obywatelem, ktrego obywatelstwo jak trafnie zauwaa Nikolas Rose (1999,
s.166):
[] nie jest realizowane gwnie poprzez relacje zpastwem czy wramach pojedynczej
sfery publicznej, ale wramach rnych prywatnych, korporacyjnych iquasi-publicz-
nych praktyk od pracy po zakupy. [] Obywatel nie ma by jednak wyizolowanym
iegoistycznym atomem na wolnym rynku []. Ma by ulokowany wstrukturze wizi
istosunkw nie tyle spoecznych, co wynikajcych zsilniejszej ijednoczenie bardziej
naturalnej struktury: wsplnoty [spoecznoci community].
Polityczny konsument posiada potencjaln wadz (czy jak pisze Beck prze-
ciwwadz), ktra wymaga zorganizowania, poniewa si raenia nadaj jej dopiero
ruchy protestu aktywizujce spoeczestwo obywatelskie (Beck, 2005, s.2628)
269
.
Coraz czciej wanie wten sposb jest diagnozowana zmiana rda rzeczywi-
stej wadzy jednostek tworzcych spoeczestwo wadza przesuwa si ze cile
obywatelskich rl wyborczych ku nowym, pozainstytucjonalnym formom wyrazu
nowej kultury politycznej (Beck 2004, s.298; Bennett, 2003b, s.145147). Jedn
znajistotniejszych emanacji owej przemiany s dzi wanie nowe ruchy spoeczne.
Wedug Anthonyego Giddensa (2007, s.464) wspczesna nieortodoksyjna dzia-
alno polityczna przybiera form ruchw spoecznych zbiorowych akcji, ma-
jcych na celu forsowanie zbiorowych interesw lub denie do wsplnego celu,
prowadzonych poza sfer ustanowionych instytucji
270
. Tego typu formacje spoeczne
269
Co ciekawe, jeszcze wlatach 90. XX wieku obserwowany wspczenie rozwj ruchw spo-
ecznych nie by jednak czym oczywistym: Richard Rorty twierdzi wwczas, e wcale nie ma dobrej
pogody dla ruchw spoecznych, zastpuj je kampanie (Krzysztofek, 1999, s.85). Podobn tez
sformuowa w1985 roku Alain Touraine (1995, s.212).
270
Manuel Castells (2008, s.19) defniuje ruchy spoeczne jako celowe dziaania zbiorowe, ktrych
wynikiem zarwno wwypadku zwycistwa, jak iniepowodzenia jest przeksztacanie wartoci oraz
instytucji spoeczestwa, idodaje, e ruchy spoeczne musz by rozumiane wswych wasnych kate-
goriach: Uznajmy, e s one tym, czym gosz, e s. Ich praktyki (aprzede wszystkim ich praktyki
dyskursywne) stanowi ich samookrelenie (Castells, 2008, s.77).
154 Rozdzia 3
(do ktrych Giddens zalicza m.in. ruchy: feministyczne, na rzecz praw czowieka,
antynuklearne, ekologiczne, na rzecz praw gejw)
271
s okrelane dzisiaj zbiorczym
pojciem nowe ruchy spoeczne, majcym podkrela, e s one unikatowym pro-
duktem pnej nowoczesnoci, ktre pod wzgldem metod, motywacji iorientacji
znacznie odbiegaj od wczeniejszych form zbiorowej dziaalnoci. Wedug Gid-
densa to wanie nowe ruchy spoeczne s lepiej ni tradycyjne instytucje polityczne
przygotowane na procesy globalizacji, ronie bowiem poparcie dla dziaalnoci
ruchw spoecznych jako sposobu naganiania skomplikowanych kwestii moral-
nych istawiania ich wcentrum ycia spoecznego, tym bardziej e przekonaniu
obywateli obraku skutecznoci tradycyjnej polityki czsto towarzyszy pogld, e
bezporednia akcja iuczestnictwo przynosz lepsze skutki ni odwoywanie si do
politykw isystemu politycznego (Giddens, 2007, s.464465)
272
. Co wicej, wedug
brytyjskiego socjologa ruchy spoeczne pozwalaj dostrzec potencjalne zmiany spo-
eczne, ado pewnego stopnia s te nonikami ich realizacji (cho Giddens [2008,
s.114115] przyznaje, e nie s one niezbdn ani jedyn podstaw zmian, ktre
mogyby prowadzi ku postulowanemu przez owe podmioty bezpieczniejszemu
ibardziej ludzkiemu wiatu).
Warto wtym miejscu odwoa si do prac dwch badaczy, ktrych analizy wistot-
ny sposb wpyny na rozumienie ipostrzeganie wspczesnych ruchw spoecz-
nych. Alberto Melucci, autor Challenging Codes: Collective Action in the Information
Age (1996), podkrela rnice midzy nowymi ruchami spoecznymi (new social
movements np. ruchami feministycznymi, na rzecz ochrony rodowiska, nacjona-
listycznymi, pacyfstycznymi) aich wczeniejszymi odpowiednikami (jak np. ruch
zwizkowy). Te pierwsze opisuje jako sfragmentaryzowane, sieciowe (reticular),
wieloaspektowe struktury, skadajce si z:
[] zrnicowanych iautonomicznych jednostek, dedykujcych znaczne czci do-
stpnych im zasobw na rzecz konstrukcji ipodtrzymywania wewntrznej solidarnoci.
Sieci komunikacji iwymiany podtrzymuj kontakt midzy oddzielonymi, quasi-au-
tonomicznymi komrkami. Informacje, jednostki iwzorce zachowa cyrkuluj wra-
mach tej sieci, od jednej jednostki do kolejnej, zwikszajc stopie homogenicznoci
caoci systemu. Przywdztwo jest nieskoncentrowane, ale rozproszone iogranicza si
do okrelonych celw. Rne jednostki mog, wzalenoci od sytuacji, dziaa jako
271
Claus Ofe (1995, s.230) wpoowie lat 80. XX wieku wylicza cztery najbardziej istotne, jeli
uwzgldni ich sukcesy mobilizacyjne oraz wpyw polityczny, nowe ruchy spoeczne: ekologiczne,
bronice praw czowieka (wtym feministyczne), pacyfstyczne, atake ruchy zaangaowane walter-
natywn, wsplnotow produkcj idystrybucj dbr iusug.
272
Nacisk na bezporedni akcj iosobiste uczestnictwo zamiast odwoywania si do instytucjo-
nalnych form polityki wie si zkontrkulturow ide Do it yourself (DIY Zrb to sam), opierajc
si na osobistym, oddolnym podejmowaniu dziaa przez jednostki igrupy (np. wcelu organizacji
wydarze kulturalnych, produkcji przekazw kulturowych czy dziaa obywatelskich lub politycznych),
blisk istotnej czci czonkw isympatykw nowych ruchw spoecznych (rwnie zpowodu ich
antykorporacjonistycznych pogldw). Idea DIY jest bliska rwnie haktywistom.
liderzy ookrelonych uprawnieniach. [] Wspczesne ruchy przypominaj amorfczn
mgawic oniejasnych ksztatach izmiennej gstoci (Melucci, 1996, s.113114; por.
Ofe, 1995, s.230231; McDonald, 2006, s.2326).
Zkolei Jef Goodwin iJames Jasper, analizujcy proces rozwoju ruchw spo-
ecznych zpunktu widzenia teorii procesw politycznych, uywaj pojcia ruchy
globalne, ktre maj by naturalnym rozwiniciem ruchw spoecznych przeno-
szcych wzorce podejmowanych przez siebie dziaa zpoziomu pastwowego na
poziom transnarodowy (McDonald, 2006, s.1920). To wanie m.in. globalny
zasig funkcjonowania nowych ruchw spoecznych stanowi oistotnej zmianie
jakociowej mimo e mona znale historyczne przykady spoecznych ruchw
komunikujcych si midzy sob ponad pastwowymi granicami (jak XIX-wieczny
ruch niewolnikw czy sufraystek na pocztku XX wieku), to zmiana ilociowa staje
si zmian jakociow dopiero od lat 90. XX wieku, dziki gwatownemu wzrostowi
komunikacji midzy tego typu podmiotami (co z kolei moliwe stao si dopiero za
spraw upowszechnienia nowych mediw)
273
.
Jednoczenie Alberto Melucci (1996, s.70; por. Ofe, 1995) podkrela rol zbioro-
wej tosamoci wformowaniu si ifunkcjonowaniu nowych ruchw spoecznych,
defniujc j jako interaktywn idzielon defnicj konstruowan przez liczb jed-
nostek (bd grup na bardziej skomplikowanym poziomie) idotyczcych orientacji
na dziaania ipola moliwoci iograniczenia, wktrych dziaania maj miejsce.
Wprzeciwiestwie do poprzedzajcych je form nowe ruchy spoeczne nie potrzebuj
ju zbiorowych akcji, ktre odzwierciedlaj interesy okrelonej grupy spoecznej.
Nacisk na tosamo, wartoci kulturowe iproces nadawania (iredefniowania) zna-
cze sprawia, e dla nowych ruchw spoecznych, zdaniem Melucciego, kluczowego
znaczenia nabieraj proces komunikowania oraz zasoby informacyjne. Jednocze-
nie nacisk na kwestie tosamoci wkontekcie rozwoju ifunkcjonowania ruchw
spoecznych sta si istotnym aspektem podejcia analitycznego. Amerykascy ba-
dacze wlatach 90. XX wieku zaczli odchodzi wanalizach ruchw spoecznych
od dominujcego wich wypowiedziach paradygmatu strategii, coraz bardziej
koncentrujc si wanie na kwestiach zwizanych ztosamoci: organizacyjny
ruch spoeczny (social movement organization) zmieni si we wsplnotowy ruch
spoeczny (social movement community), podtrzymywany bardziej przez tosamo
ni przez organizacyjn struktur (McDonald, 2006, s.2628). Zkolei ju wlatach
80. XX wieku Alain Touraine (1995, s.224) podkrela, e nowe ruchy spoeczne s
mniej socjopolityczne, abardziej socjokulturowe. [...] Ruchy spoeczne mog atwo
ulec segmentacji, przeksztaci si wformy ochrony mniejszoci lub poszukiwania
tosamoci.
273
Richard Kahn iDouglas Kellner (2004, s.87) nazywaj ten proces synergi nowych mediw
zoddolnym aktywizmem.
156 Rozdzia 3
Ruchy odwoujce si wswym dziaaniu do zbiorowej tosamoci podejmuj,
wduej mierze przez media, dziaania okrelane mianem polityki tosamoci
(Mellucci, 1996, s.186190), kwestionujc tradycyjne tryby reprezentacji zich j-
zykowymi ikulturowymi kodami, wykorzystywanymi do defniowania tego, co
polityczne (dlatego wedug Sinikki Sassiego [2001, s.102103] przypominaj one
media, nie dc do bezporednich zmian wpolu polityki). Nowe ruchy spoeczne s
podmiotami, ktre defniuj okrelone problemy iporuszaj je na forum publicznym,
generujc ipublikujc informacje niezalenie od potrzeb administracji czy rynku.
Dziki temu mog by postrzegane jako uwzgldniajce moralny punkt widzenia,
nie dziaaj bowiem winteresie swoich czonkw, ale wikszych spoecznych caoci
(Salter, 2003, s.126).
Biorc pod uwag zarwno zdecentralizowan, sieciow struktur nowych ru-
chw spoecznych, jak inacisk na proces redefniowania istotnych dla nich znacze
odbywajcy si m.in. przez aktywno komunikacyjn, nowe media postrzega si
jako istotne narzdzie (iprzestrze) prowadzenia owej polityki tosamoci. In-
ternet umoliwia bowiem ruchom spoecznym ich ekspresj irozwj, pozwalajc
na wychodzenie poza sfer kwestii tradycyjnie politycznych ku dziaalnoci, ktrej
celem jest prba zmian wkulturowych podstawach wspczesnych spoeczestw
(Papacharisi, 2002, s.22; Sassi, 2001, s.102103)
274
.
Zkolei druga po teorii Melucciego zanalitycznych perspektyw kluczowych dla
tematu ksiki to podejcie Manuela Castellsa, ktry ruchom spoecznym powi-
ci znaczny fragment Siy tosamoci (1997; polskie wydanie 2008), drugiej czci
Trylogii Wieku Informacji, aswoje rozwaania uaktualni ipodda syntezie wGalak-
tyce Internetu (2001; polskie wydanie 2003). Analizy Castellsa dotyczce struktury,
celw ikluczowych wartoci wspczesnych ruchw spoecznych s wduej mie-
rze komplementarne wobec teorii Melucciego. Autor Siy tosamoci wwikszym
jednak stopniu wswych pracach akcentuje znaczenie czynnika technologicznego
(wszczeglnoci nowych mediw) wprocesie rozwoju idziaania analizowanych
przez niego podmiotw.
Manuel Castells nazywa je ruchami spoecznymi ery informacji i za Robinem
Cohenem iShirin Rai wylicza sze gwnych ruchw spoecznych koordynowa-
nych wskali globalnej iangaujcych si wdziaania ocharakterze globalnym; s to
ruchy na rzecz praw czowieka, feministyczne, ekologiczne, zwizkowe, religijne, po-
kojowe (Castells, 2003, s.163). Jednoczenie twierdzi, e charakter nowych mediw
niejako predysponuje je do bycia narzdziem ruchw spoecznych ery informacji.
Internet, wedug Castellsa (2003, s.159163), sta si ich niezastpionym skad-
nikiem ztrzech powodw. Po pierwsze, ruchy spoeczne ery informacji koncentruj
274
Andrew Chadwick (2006, s.141142) podkrela rol repertuaru (repertoires) zbiorowych
akcji wpodtrzymywaniu zbiorowej tosamoci. Sposoby dziaania stanowi jednoczenie narzdzia
ksztatujce znaczenie bycia uczestnikiem grupy czy ruchu spoecznego. Doskonaym przykadem s
organizacje ochrony rodowiska, ktrych sposoby dziaania czy podejmowania decyzji s niehierar-
chiczne, konsensualne, oparte na uczestnictwie.
si wok wartoci kulturowych, dlatego fundamentaln spraw staje si dla nich
przekazywanie wartoci imobilizowanie si wich obronie; rozwijaj si dziki sy-
stemom komunikacyjnym gwnie internetowi irodkom masowego przekazu
poniewa tylko wten sposb mog dotrze do tych, ktrzy maj ten sam system
wartoci, oraz wpyn na wiadomo caego spoeczestwa.
Po drugie, ruchy spoeczne ery informacji musz wypeni luk, ktra powstaa na
skutek kryzysu pionowo zintegrowanych organizacji odziedziczonych po erze prze-
mysowej (np. partii politycznych, wspczenie funkcjonujcych przede wszystkim
jako machiny wyborcze). Dlatego dziaaj jako lune koalicje ipowstajce ad hoc
ruchy ocharakterze neoanarchistycznym. Internet sta si podstawowym rodkiem
sucym ich organizowaniu, daj one osobie zna przez media masowe ioddziauj
na instytucje pastwowe oraz organizacje, wpywajc na opini publiczn. Dziki
internetowi ruch moe by irnorodny, izdolny do podejmowania skoordynowa-
nych dziaa. Umoliwia rwnie cige debatowanie wramach ruchu, ktre go nie
paraliuje, poniewa wkadym wle mona relatywnie swobodnie konfgurowa
sie sympatii icelw: Ruch antyglobalizacyjny nie jest przy tym zwyk sieci, lecz
elektronicz, azatem jest ruchem opartym na Internecie. Aponiewa Internet jest
jego rodowiskiem, nie mona go ani zdezorganizowa, ani spacyfkowa. Pywa
sobie jak ryba wwodzie.
Po trzecie, rdem wadzy s dzisiaj wcoraz wikszej mierze globalne sieci, anie
instytucje pastwa. Ruchy spoeczne, chcc im dorwna zasigiem, uciekaj si do
symbolicznych akcji, aby uzyska wpyw na globalne media. Innymi sowy, globa-
lizacja ruchw spoecznych jest odrbnym iduo waniejszym zjawiskiem ni sam
ruch przeciwko globalizacji, ktry stanowi tylko jeden specyfczny objaw globalnego
wspzawodnictwa. Zlicznych bada wynika, e najbardziej wpywowe ruchy spo-
eczne s gboko zakorzenione wrodowiskach lokalnych izarazem nastawione na
uzyskanie globalnego oddziaywania (Castells, 2003, s.163)
275
. Potrzebuj legitymiza-
cji ioparcia, ktre daje im zaleno od lokalnych grup, lecz nie mog poprzesta na
lokalnych dziaaniach, bo strac wwczas zdolno wpywania na prawdziwe rda
wadzy wnaszym wiecie: Odwracajc popularne motto sprzed dwudziestu piciu
lat: ruchy spoeczne musz myle lokalnie (wodniesieniu do swoich zainteresowa
iswojej tosamoci), adziaa globalnie, gdy jest to jedyny poziom, ktry si dzi
liczy (Castells, 2003, s.162163).
Wida wic, e oprcz dziaa na rzecz podtrzymywania tosamoci zbiorowej
przez aktywno symboliczn Manuel Castells mocno podkrela rol internetu jako
infrastruktury umoliwiajcej nowym ruchom spoecznym efektywne funkcjonowa-
nie wksztacie, ktry wspczenie przybieraj. Nowe media staj si wic zasobem,
zjednej strony, kluczowym dla ruchw spoecznych podejmujcych obywatelskie
dziaania jako funkcjonalne narzdzia do podtrzymywania ich formy organizacyjnej
275
Ciekawym przykadem takiego glokalnego sposobu prowadzenia dziaa jest aktywno
midzynarodowej organizacji antyglobalistycznej Attac (Grefe, Grefrath, Schumann, 2004, s.181182).
158 Rozdzia 3
(globalne usieciowione koalicje), zdrugiej funkcjonalnym dla zbiorowych to-
samoci konstytuujcych te ruchy (przez wewntrzn komunikacj izewntrzn
dziaalno medialn). Jednoczenie specyfka internetu sprawia, e do pewnego
stopnia moe on rwnoway mniejszy zpunktu widzenia podmiotw, przeciwko
ktrym aktywici podejmuj dziaania poziom innych zasobw, jak pienidze czy
dostp do mediw.
Zhistorycznego punktu widzenia ruch na rzecz ochrony rodowiska stanowi
awangard e-mobilizacji, wyznaczajc nowe kierunki rozwoju internetu jako narz-
dzia organizowania imobilizowania. Ruch ten wykorzysta nowe media do skon-
struowania ikoordynowania pracy caej sieci organizacji wchodzcych wjego skad,
wykorzystujc strony www jako punkty zborne ikoordynujc dziaania online.
Jednoczenie Manuel Castells podkrela rol biegej wuyciu komputerw elity,
ktra stanowia globalny rdze koordynujcy oddolne grupy dziaajce na rzecz
ochrony rodowiska na wiecie, funkcjonujc wroli podobnej do tej odgrywanej
wpocztkach ruchu robotniczego przez drukarzy idziennikarzy, ktrzy kierowali
przez informacje, do jakich mieli dostp niepimiennymi masami, tworzcymi
klas robotnicz wczesnego okresu uprzemysowienia (2008, s.174).
Wkolejnych fragmentach tego rozdziau sprbuj dowie, e nowe ruchy spo-
eczne stopniowo poszerzaj zakres wasnych dziaa, czerpic zdowiadcze innych
podmiotw funkcjonujcych wsferze polityki (czsto rwnie tych, zktrych same
si wywodz) przede wszytkim szeroko pojtych grup interesu. Kiedy analityczne
dystynkcje midzy grupami interesu aruchami spoecznymi byy zdecydowanie wy-
raniejsze. Grupy interesu dziaay bowiem wramach wyksztaconych politycznych
instytucji, zkolei ruchy spoeczne mobilizoway ludzi do zbiorowych akcji poza
politycznymi elitami, ale czsto wcelu wywierania na nie wpywu. Od lat 90. XX
wieku podziay te zacieraj si, poniewa jeli wemiemy pod uwag ich cele, sposoby
zdobywania poparcia, taktyk iwpyw na polityk, okae si, e grupy interesu iruchy
spoeczne podlegaj procesowi konwergencji icoraz czciej s traktowane przez
badaczy jako jedno, anowe media tylko przyspieszaj ten trend, poniewa tworz
rodowisko, wktrym organizacyjna adaptacja ieksperymentowanie s niemale
rutynowe (Chadwick, 2006, s.115116).
Nowe ruchy spoeczne (czy, jak chce Castells, ruchy spoeczne ery informacji) sta-
nowi wic dzisiaj coraz waniejszy element globalnego pejzau aktywnoci obywa-
telskiej. Ich podstawowym narzdziem dziaania ijednoczenie technologi wpisan
na stae wproces ich funkcjonowania s nowe media, przez co nowe ruchy spoeczne
staj si podmiotami de facto determinujcymi ksztat wspczesnej obywatelskiej
e-mobilizacji. Do najwaniejszych jej przejaww mona zaliczy wiele zjawisk, ktre
na potrzeby moich rozwaa uoglni jako: transnarodowe usieciowienie aktywizmu,
e-mobilizacj ocharakterze glokalnym, haktywizm. Ich analizie powicona bdzie
ostatnia cz trzeciego rozdziau ksiki.
3.3. Przejawy e-mobilizacji
3.3.1. Transnarodowe usieciowienie aktywizmu
Transnarodowym usieciowieniem aktywizmu bd nazywa zjawisko polegajce
na wykorzystywaniu przez nowe ruchy spoeczne sieci, zarwno wprocesie kon-
struowania struktury organizacyjnej, jak iw podejmowanych dziaaniach wobu
przypadkach wskali globalnej. Powyej wskazywaem, e warunkiem koniecznym
do zaistnienia globalnego usieciowienia struktury idziaa ruchu spoecznego jest
uczynienie podstaw jego aktywnoci nowoczesnych technologii komunikacyjnych
nowe media s obecnie dla ruchu spoecznego technologi kluczow.
Usieciowienie polega na wprzgniciu nowych mediw wsystemy komuniko-
wania wewntrznego izewntrznego ruchu. Jest to proces, na ktry skadaj si
omwione poniej: globalne usieciowienie struktury ruchu; rozwj transnarodowych
sieci wsparcia ruchu; wyksztacenie globalnych sieci informacyjnych, bdcych jego
systemem komunikacji zewntrznej iwewntrznej. Jednoczenie problematyka trans-
narodowego usieciowienia aktywizmu cile wie si zkwesti e-mobilizacji wjej
glokalnym (globalnym ijednoczenie lokalnym) wymiarze, ktr omwi wdalszej
czci rozdziau, jako kolejny zprzejaww wspczesnej e-mobilizacji.
Przypomnijmy: internet oprcz tego, e jest technologi suc komunikacji
stanowi rwnie materialn infrastruktur okrelonej formy organizacyjnej, czyli
sieci. To wane zpunktu widzenia aktywizmu, ktry ju wsamych zaoeniach opiera
si na zasadach decentralizacji, sieciowoci irozproszenia, opowiadajc si bardziej za
horyzontalnymi ni wertykalnymi strukturami decyzyjnymi iorganizacyjnymi. Przez
to internet jest postrzegany jako wrcz naturalna podstawa procesu usieciowienia
struktury aktywizmu funkcjonujc jako medium komunikacji przede wszystkim
horyzontalnej, ma due znaczenie zpunktu widzenia rozwoju nowej (alternatywnej
wobec parlamentarnej) polityki (Dahlgren, 2003, s.163; Gurak, Logie, 2003, s.25).
Szczegowe rozwaania warto zacz od analizy ruchu antyglobalistycznego
276
,
struktury spoecznej owysoce heterogenicznym charakterze iogromnym zrnico-
waniu poszczeglnych czci skadowych, ich biecych celw, form organizacyjnych,
przyjtych sposobw izasigw dziaania.
Za jeden zprzeomowych momentw whistorii ruchu antyglobalistycznego jest
uznawany antyszczyt zorganizowany wSeattle w1999 roku, jako kontrakcja wobec
zorganizowanego tam wwczas szczytu wiatowej Organizacji Handlu (WTO), igro-
madzcy rnorodne podmioty, wyraajce na ulicach Seattle wsplnie (cho wbar-
dzo rnych formach) swoj niezgod na przebieg procesu ekonomicznej globalizacji.
276
Na potrzeby ksiki traktuj pojcia antyglobalistyczny ialterglobalistyczny jako synoni-
my. Mam wiadomo rnic znaczeniowych obu zestawionych ze sob poj, jednak wobec chaosu
terminologicznego wliteraturze przedmiotu zamienne uywanie obu terminw pozwoli unikn,
drugorzdnych zpunktu widzenia tematu ksiki, rozwaa dotyczcych desygnatw przywoywanych
kadorazowo poj antyglobalizm czy alterglobalizm.
160 Rozdzia 3
Wrd protestujcych byli m.in. robotnicy ze zwizkw zawodowych, grupy obro-
cw rodowiska, grupa Direct Action Network (zjej rdzeniem Art&Revolution,
anarchistycznym ugrupowaniem artystw itrup teatralnych), grupy demonstran-
tw opowiadajce si za protestami bez przemocy, koalicje przeciwko spoecznym
irodowiskowym skutkom wolnego handlu, intelektualici zMidzynarodowego
Forum Globalizacji, anawet francuscy rolnicy, miejscowa modzie oraz organizacje
kobiece (Castells, 2008, s.140141)
277
. Podkrelajc, e tego typu zrnicowanie
protestujcych stao si jedn zcech charakterystycznych wielu kolejnych antyglo-
balistycznych demonstracji, Manuel Castells (2008, s.140) twierdzi, e to wanie
heterogeniczno ruchu na rzecz globalnej sprawiedliwoci ma stanowi ojego sile:
Wewntrzna kakofonia
278
ruchu antyglobalistycznego, zoonego zrozmaitych, ana-
wet sprzecznych skadnikw, jest wistocie tym, co sprawia, e jest on wyzwaniem
dla kapitalistycznej globalizacji. To wanie jego zrnicowanie poszerza podstaw
sprzeciwu tego na pozr niemoliwego winnym wypadku zjednoczenia interesw
iideologii
279
.
Hiszpaski socjolog nie ma jednak wtpliwoci, e ruch antyglobalistyczny jest
ruchem spoecznym, anie koalicj ruchw. Twierdzi (2008, s.139), e to ruch
szczeglnego rodzaju ztrzech powodw
280
: 1) jest ruchem sieciowym (sie stanowi
jego jednostk ; 2) jest ruchem globalnym, ajego globalna natura reprezentuje ja-
kociow zmian wstosunku do wczeniejszych form walk przeciwko globalizacji
kapitalistycznej, ktre pojawiay si na caym wiecie, jednak wczeniej nie wyst-
pujc globalnie wczasie rzeczywistym; 3) swoim istnieniem potwierdza regu dy-
namiki ludzkich spoeczestw: gdzie jest dominacja, jest te opr wobec niej (Peter
Waterman nazywa ju w1992 roku globalizujacy si wwyniku dziaania nowych
mediw ruch robotniczy Pit Midzynarodwk).
Jednoczenie badacze nowych ruchw spoecznych s zgodni, e usieciowienie
(zwaszcza to wykorzystujce internet) stanowi ich istot
281
, poniewa dziki inter-
netowi nie potrzebuj one scentralizowanej struktury dowodzenia, adywersyfka-
277
Wicej otle wydarze wSeattle zob. de Armond, 2002, s.201208.
278
Castells (2008, s.77) chtnie korzysta zmetafory kakofonii, oruchu na rzecz ochrony rodo-
wiska pisze, e dziki twrczej kakofonii tworzcych go rozmaitych pogldw [] rzuca wyzwanie
globalnemu nieporzdkowi ekologicznemu, natomiast wGalaktyce Internetu (2003, s.158) twierdzi, e
cyberprzestrze staa si globaln elektroniczn agor, ktra rozbrzmiewa kakofoni niezadowolenia
spoecznego.
279
Por. Chadwick, 2006, s 124. Wedug Castellsa (2008, s.140) proces integracji poszczeglnych,
bardzo zrnicowanych skadnikw ruchu ma znaczenie kluczowe hiszpaski socjolog pisze: El
Pueblo desunido jamas sera vencido (Lud podzielony nigdy nie bdzie zwyciony), trawestujc haso
Lud zjednoczony nigdy nie bdzie zwyciony, fragment hymnu-symbolu oporu przeciw dyktaturze
Pinocheta, chtnie wykorzystywanego na lewicowych demonstracjach wAmeryce aciskiej.
280
Wicej opolskiej czci ruchu zob. Winiewska iwsp., 2006, s.1396.
281
Oprcz ruchu antyglobalistycznego Castells wSile tosamoci wylicza ianalizuje rwnie funk-
cjonowanie zapatystw, Al-Kaidy, amerykaskiej milicji iamerykaskiego ruchu Patriotw, japoskiej
sekty Aum Shinrikyo (ta ostatnia rwnie bya usieciowiona, ale wwikszym stopniu korzystaa ze
starszych od internetu technologii komunikacyjnych).
cja publikowanych winternecie przekazw przyczynia si do efektywnoci ruchu.
Zdaniem Castellsa (2008, s.146), piszcego oruchu antyglobalistycznym, r-
norodno taktyk iideologii ruchu wyraaa si wprzestrzennej iorganizacyjnej
separacji, azatem usieciowiona komunikacja wok wsplnych celw zapewniaa
ogln skuteczno ruchu
282
. Usieciowienie struktury ruchu antyglobalistycznego
podkrela rwnie sympatyzujca znim publicystka Naomi Klein (2008, s.51)
283
,
porwnujc dziaania wramach ruchu do hiperczy.
Wedug Harryego Cleavera (1997), badajcego ruch zapatystw iich zwolenni-
kw
284
, infrastruktura internetu jest nowym ruchom spoecznym niezbdna stano-
wi system nerwowy coraz bardziej zglobalizowanego oporu przeciw dominujcej
ekonomicznej polityce naszych czasw iprocesu kwestionowania rozrnienia na
polityk krajow izagraniczn czy nawet obecnego charakteru pastwa narodowego.
Listy mailingowe, czaty, fora internetowe, coraz czciej serwisy spoecznociowe,
atake moliwo publikowania irozpowszechniania informacji iowiadcze czyni
zinternetu agor ruchu spoecznego, umoliwiajc aktywn iszerok debat. Przez
to ruch moe by jednoczenie koordynowany izdywersyfkowany (organizacje
rdzennej ludnoci wAmeryce aciskiej wykorzystuj internet jako podstawowe
narzdzie organizacji imobilizacji)
285
.
Usieciowienie jest nie tylko instrumentem organizacji iwalki, lecz take now
form spoecznych interakcji, mobilizacji ipodejmowania decyzji, atake stymu-
lantem nowej kultury politycznej
286
. Usieciowienie bowiem oznacza brak centrum,
awic icentralnej wadzy. Oznacza rwnie natychmiastowy zwizek midzy tym
co lokalne, atym co globalne, atake to, e wszystkie wzy wsieci potraf imog
wnosi swj wkad wosiganie celw sieci, jak rwnie e wzy dysfunkcyjne, blo-
kujce dynamik sieci, mona atwo wyczy albo omin, przezwyciajc wten
sposb tradycyjn dolegliwo ruchw spoecznych popadajcych wdestrukcyjn
frakcyjno (Castells, 2008, s.147). Korzyci wynikajcej zusieciowienia decentra-
lizacji opisuje obrazowo Klein (2008, s.55), twierdzca:
To, e dziaania te s tak zdecentralizowane, nie oznacza, e brakuje im spjnoci.
Decentralizacja to raczej rozsdny, anawet pomysowy sposb na dostosowanie si
zarwno do fragmentaryzacji, ktra ju wczeniej istniaa pord ruchw postpowych,
jak ido przemian wszerzej pojmowanej kulturze. Jest ona ubocznym produktem
282
Por. Agre, 2004, s.6566.
283
Klein zamiast okrelenia ruch antyglobalistyczny uywa pojcia ruch sprzeciwu wobec glo-
balnego korporacjonizmu.
284
Ozapatystach wicej wdalszej czci rozdziau.
285
Dowiadczenie mobilizacji iorganizacji wok internetu doprowadzio niektrych bojownikw
do zaproponowania rozumienia sieci jako potencjalnej formy przyszego spoeczestwa demokra-
tycznego czonkowie partii Zielonych czy bardziej sformalizowanych organizacji broniacych praw
czowieka prbuj przenosi sieciow praktyk do instytucji politycznych (Castells, 2008, s.146147).
286
Sinikka Sassi (2001, s.104105) podkrela rol spoecznociowego aspektu sieci, ktry rwnie
moe stymulowa aktywno polityczn.
162 Rozdzia 3
gwatownego rozwoju organizacji pozarzdowych, ktre od czasu szczytu wRio w1992
roku rosn wsi izyskuj coraz wiksze znaczenie. [] Dokadnie tak, jak wInter-
necie: moemy wchodzi iwychodzi, bra to, co chcemy, iomija to, na co nie mamy
ochoty. Czasem wydaje si, e jest to podejcie, ktre mona okreli jako aktywizm
surferw, odzwierciedlajce paradoksaln kultur Internetu ztypowym dla niej skraj-
nym narcyzmem poczonym zintensywnym pragnieniem wsplnoty ikontaktw.
Jednoczenie nowe media mog stanowi infrastruktur usieciowienia rwnie
dla podmiotw postrzeganych jako dysfunkcjonalne dla demokratycznego rodo-
wiska, wktrym funkcjonuj. Grupy, organizacje icae ruchy spoeczne, ktrych
dziaalno oceniana jest negatywnie znormatywnego punktu widzenia ze wzgldu
na ich spoeczny wpyw (wszelkiego rodzaju grupy skrajnie konserwatywne, rasi-
stowskie, nazistowskie czy wiksze struktury, skupiajce tego typu podmioty jak
np. amerykaski ruch Patriotw
287
), doskonale potraf wykorzystywa nowe media
jako infrastruktur umoliwiajc zdecentralizowan, sieciow organizacj. Internet
zapewnia im m.in. wygodn, tani komunikacj; omijanie postrzeganych za wrogie
izakamane mediw gwnego nurtu; relatywn anonimowo
288
iwysoki stopie
kontroli nad wewntrzn (czsto starannie ukrywan) komunikacj. Co wicej,
umoliwia bezporedni komunikacj zpodobnymi grupami wskali ponadnaro-
dowej iczyni usieciowienie de facto globalne, przez co nie tylko zwiksza efektyw-
no dziaania organizacji czy ruchw, lecz take przyczynia si do wzmacniania
zbiorowych tosamoci ich czonkw (Castells, 2008, s.8996). Poza tym dynamika
trendw ewolucji internetu wXXI wieku, zrozwojem serwisw spoecznociowych
na czele, sprzyja tego typu podmiotom, dostarczajc im gotowych narzdzi do kon-
struowania sieci spoecznych skupiajcych ludzi, ktrych owe podmioty mniej lub
bardziej formalnie zrzeszaj.
Kolejnym wymiarem transnarodowego usieciowienia aktywizmu dokonywanego
przez nowe media s wykorzystujce internet globalne sieci wsparcia, ktrych ce-
lem jest mobilizacja podmiotw niewchodzcych wskad ruchw spoecznych lub
globalnej publicznoci politycznej. Sieci te maj na celu mobilizowanie poparcia dla
dziaa ruchu, ktre zkolei ma przeoy si na okrelone, sprzyjce ruchowi bd
jego celom decyzje, podjte przez podmioty bdce fnalnymi adresatami komuni-
katw formuowanych przez aktywistw. Pierwszym i co wykae pniejsza analiza
287
Ruch Patriotw zawiera wsobie tzw. amerykask milicj, skrajnie konserwatywne organizacje,
tradycjonalistyczne grupy biaych suprematystw, neonazistw iantysemitw, wtym: Ku-Klux-Klan,
fanatyczne grupy religijne, ruchy skierowane przeciw porzdkowi federalnemu zob. Castells, 2008,
s.89100.
288
Zszeroko pojt anonimowoci wie si moliwo relatywnie swobodnej publikacji treci
zabronionych przez prawo danego pastwa na serwerach nalecych do providerw dziaajcych pod
jurysdykcj innych pastw tak funkcjonuje umieszczana na amerykaskich serwerach nawoujca do
nienawici witryna www.redwatch.info, ktrej celem jest pitnowanie iujawnianie danych osobowych
ludzi uznawanych przez rodowiska rasistowskie ineonazistowskie za wrogw.
wpewnym sensie aktualnym wyrazem takiego przejawu globalnego usieciowienia
aktywizmu jest transnarodowa informacyjna sie wsparcia dla zapatystw.
Zapatyci to popularna nazwa ruchu
289
, ktrego pocztek stanowi proklamowanie
1 stycznia 1994 roku powstania Ejercito Zapatista de Liberacion Nacional (EZLN).
Wjego skad weszli gwnie indiascy chopi, ktrzy rozpoczli walk zbrojn zmek-
sykaskim rzdem wregionie Chiapas wpoudniowym Meksyku. Do bezporednich
przyczyn wybuchu powstania naleay decyzja rzdu oprzesiedleniu wsplnot rol-
niczych wChiapas (podyktowana interesami jednej zkrajowych kompanii lenych)
oraz rozpoczta przez rzd Meksyku polityka liberalizacji (wtym komercjalizacji
wasnoci indywidualnej chopw), prowadzona wzwizku zprzygotowaniami
do przystpienia Meksyku do Pnocnoamerykaskiego Ukadu Wolnego Handlu
(NAFTA). Bezporednie starcia zbrojne midzy oddziaami zapatystw awojskami
rzdowymi byy nieliczne itrway krtko, ju 12 stycznia prezydent Meksyku Carlos
Salinas de Gortari ogosi zawieszenie broni irozpocz negocjacje zEZLN. Jedno-
czenie skutki powstania s oceniane dzisiaj pozytywnie, rewolta zapatystw przy-
czynia si do zmian politycznych wkraju, procesu upodmiotowienia iaktywizacji
indiaskich chopw, atake reformy konstytucyjnej, ktra uznaa wielokulturowy
charakter pastwa
290
.
Sukces zapatystw nie wynika jednak zdziaa zbrojnych (byo to niemoliwe
wobec ich bardzo maych moliwoci militarnych), ale zich niezwykle skutecznej
dziaalnoci komunikacyjnej prowadzonej na globaln skal (ztego powodu Ma-
nuel Castells [2008, s.79] nazywa zapatystw pierwszym informacyjnym ruchem
partyzanckim
291
). Udao im si wykreowa wydarzenie medialne, dziki ktremu
zaczli funkcjonowa na arenie wiatowej polityki wstopniu znacznie przekracza-
jcym ich potencja ekonomiczny czy wojskowy. Wynikao to zprzyjtej przez nich
retoryki partyzancki przywdca, anonimowy Subcomandante Marcos, podkrela
regionalny kontekst, nazywajc zapatystw ruchem patriotycznym, ale jednoczenie
krytykujc wiatowy neoliberalizm iwpyw transnarodowych organizacji jak NAFTA
czy WTO. Skutecznie posugiwa si retoryk sprzeciwu wobec wszelkich form wy-
kluczenia, zachcajc do wsparcia ruchu np. przez rodowiska feministyczne. Dziki
swojej taktyce zapatyci mogli zyska wiatowe poparcie ze strony dziaaczy zkra-
jw rozwinitych irozwijajcych si: obrocw rodowiska, feministek, socjalistw,
anarchistw, ale icentrowych organizacji pozarzdowych zajmujcych si ochro-
n praw czowieka oraz zrwnowaonym wiatowym rozwojem (Ronfeldt iwsp.,
289
Okrelenie zapatyci (Zapatistas, czasem rwnie neozapatyci) stanowi odwoanie do
nazwiska Emiliano Zapaty, meksykaskiego rewolucjonisty stojcego na czele chopskiej partyzantki
podczas rewolucji wMeksyku wdrugiej dekadzie XX wieku.
290
Wicej na temat przyczyn iprzebiegu powstania Muoz, 2002; Castells, 2008, s.8085; polski
portal powicony zapatystom zob. www.ezln.most.org.pl, ofcjalna witryna EZLN wjzyku hiszpa-
skim www.ezln.org.mx (dostp 01/05/10).
291
Interesujaca analiza powstania wChiapas, dokonana przez Edwina Bendyka, uwzgldnia wyko-
rzystywanie przez zapatystw szeroko pojtych rozwiza sieciowych zob. Bendyk, 2002, s.161170.
164 Rozdzia 3
1998, s.5360). Nie bez znaczenia by rwnie wizerunek zapatystw zMarcosem
na czele (zamaskowany kominiark, uzbrojony mody mczyzna nierozstajcy si
zfajk zob. ryc. 3.3), umoliwiajcy tradycyjnym mediom konstruowanie prze-
kazw na temat ruchu obudowanych interpretacyjn ram atrakcyjnej (czasem
romantycznej) narracji.
Ryc. 3.3. Subcomandante Marcos ijedno zpopkulturowych przetworze (remiksw?) jego
wizerunku; za: http://crl.eco-anarquista.org/textos005.html, http://www.unchilangoenlacor-
tedelreyjuancarlos.es/?p=323 (dostp 01/05/2010)
Zapatystom udao si dotrze zkonstruowanym przez siebie przekazem na pierw-
sze miejsca agend mediw gwnonurtowych na caym wiecie, czego dokonali dziki
niezwykle aktywnej (iskutecznej) obecnoci online. Informacje oruchu bardzo szyb-
ko rozprzestrzeniy si przez strony www, maile iusenetowe dyskusje, przyczyniajc
si do jego globalnej popularnoci icigajc do Chiapas dziennikarzy zcaego wiata.
Internet (ju wwczas w1994 roku!) okaza si niezwykle skutecznym medium
globalnej mobilizacji poparcia wformie, wktrej wykorzystywany jest przez aktywi-
stw do dzisiaj. Zjednej strony, funkcjonowa jako medium bezporedniego dotarcia
do okrelonych grup docelowych (aktywici online na caym wiecie), zdrugiej
sta si miejscem umieszczania przekazw, ktre jeli byy odpowiednio skon-
struowane mogy zosta podchwycone przez media tradycyjne. Co wicej, sukces
globalnej cyfrowej sieci wsparcia dla zapatystw
292
polega rwnie na mobilizacji
292
Midzy innymi wwyniku nacisku spoecznoci midzynarodowej zostay zablokowane represyjne
zamierzenia rzdu meksykaskiego, np. wczasie inwazji armii meksykaskiej na obszary powstania
wlutym (Castells, 2008, s.86). Autor Siy tosamoci (Castells, 2008, s.87) podkrela zbieno sieciowej
do wirtualnych dziaa na rzecz ruchu jego sympatykw zcaego wiata. Zakada-
li oni iopacali strony www wimieniu partyzantw, jednoczenie wsppracujc
znaukowcami iaktywistami zorganizacji pozarzdowych, ktrzy tumaczyli idys-
trybuowali informacje, intensyfkujc wten sposb zainteresowanie ruchem wUSA
iEuropie. Jednoczenie midzynarodowe grupy haktywistw, jak Cult of the Dead
Cow, Electronic Disturbance Teater czy Electrohippies, pomagay organizowa
akty elektronicznego obywatelskiego nieposuszestwa wobec rzdu Meksyku
293

(amerykascy rzdowi eksperci zRAND National Defence Security Institute uznali
wszystkie wymienione tu rodzaje dziaa poczone zwykorzystaniem nowoczes-
nych technologii komunikacyjnych do szybkiej, zdecentralizowanej organizacji
dziaa wokrelonych lokacjach za bardzo efektywne, nazywajc je wojn roju
[war of the swarm] zob. Rondfeldt iwsp., 1998, s.5060).
Globalne sieci wsparcia dla zapatystw okazay si wyjtkowo skuteczne, poniewa
wyksztaciy transnarodowe przestrzenie komunikacyjne online, bardzo atrakcyjne
dla ich odbiorcw. Przestrzenie te skaday si ztrzech rodzajw globalnych (pod)sieci
(Cleaver, 1997; Garrido, Halavais, 2003, s.170171): 1) sieci podtrzymujcych
krajowe (rodzime indigenous) rnice heterogeniczne przestrzenie debaty cha-
rakteryzujce si wysok rnorodnoci uczestnikw (awic przenoszcych na
skal globaln dowiadczenia lokalnoci); 2) sieci zwizanych zochron rodowiska,
skupionych rwnie wok zagadnie wyksztacenia iimplementacji alternatyw-
nych rozwiza zwizanych zpolityk dotyczc rodowiska naturalnego; 3) sieci
ruchw kobiecych zapatyci ogosili Rewolucyjne Prawo Kobiet (Revolutionary
Womens Law)
294
, deklaracja ta, dotyczca miejsca kobiet wpatriarchalnej strukturze
spoecznej Meksyku, przyniosa im zainteresowanie (oraz liczne mniej lub bardziej
cise kontakty organizacyjno-komunikacyjne) wielu organizacji igrup kobiecych
zcaego wiata. Proces transnarodowego rozprzestrzeniania si ruchu bdcy bez-
porednim wynikiem rebelii wChiapas, poczony zjego postpujc wewntrzn
rnorodnoci
295
, wistotny sposb przyczyni si do rozwoju globalnego ruchu
medialnej wojny zapatystw zsieciow wojn (netwar) wieszczon rok przed powstaniem wChiapas
przez ekspertw zamerykaskiej Rand Corporation: Siy rewolucyjne przyszoci mog wcoraz
wikszym stopniu skada si zrozlegych sieci, skupiajcych wiele organizacji, ktre to sieci nie maj
adnej konkretnej tosamoci narodowej, twierdz, e wywodz si ze spoeczestwa obywatelskiego
iobejmuj agresywne grupy ijednostki, bardzo biege wwykorzystywaniu zaawansowanej technologii,
zarwno jako rodka do komunikowania si, jak ijako amunicji (Arquilla, Ronfeldt, 1997, s.49).
293
Andrew Chadwick (2003, s.126), opisujc skal informacyjno-medialnego wsparcia udzielanego
zapatystom przez ich globaln sie sympatykw, podkrela, e romantyczna wizja Subcomandante
Marcosa odpalajcego polemiczne maile zlaptopa gdzie wlesie tropikalnym jest wic wsposb
oczywisty chybiona.
294
Ejercito Zapatista de Liberacion Nacional, 1994.
295
Wedug Markusa Schulza to wanie zdolno [zapatystw] do kreowania sieci spoecznych
(social network capacity) okazaa si kluczowym czynnikiem wkontekcie sukcesu ich ruchu (Garrido,
Halavais, 2003, s.171).
166 Rozdzia 3
antyglobalistycznego, co Harry Cleaver (1997) nazywa efektem zapatystw, aczego
warunkiem koniecznym okazay si jak wida nowe media
296
.
Co wicej, globalna sie wsparcia dla ruchu zapatystw, wyksztacona wpoowie
lat 90., okazaa si struktur niezwykle trwa wwymiarze nie tylko spoecznym
(rozwj ruchu antyglobalistycznego), lecz take materialnym (i paradoksalnie
jednoczenie cyfrowym). Sie powiza midzy poszczeglnymi wzami struktury
sieciowej uformowanej przez witryny podmiotw sympatyzujcych zzapatystami
odegraa kluczow rol wprocesie wyksztacania si globalnej sieci cyberaktywizmu
wdrugiej poowie lat 90. XX wieku. Dowiody tego ciekawe badania Marii Garrido
iAlexandra Halavaisa (2003), ktrzy przeanalizowali sie powiza midzy inter-
netowymi witrynami, wykorzystujc metod analizy sieciowej wbadaniu pocze
zinnymi witrynami organizacji pozarzdowych zajmujcych si aktywizmem iza
punkt wyjcia biorc witryn EZLN (wwczas www.ezln.org)
297
.
Wyniki analizy pokazay skomplikowan globaln sie witryn skupionych wok
okrelonych kwestii (jak: prawa czowieka, wsparcie dla zapatystw, prawa kobiet,
wymiana kulturowa, media obywatelskie), zktrych witryny bezporednio doty-
czce dziaa zapatystw stanowiy jeden znajwikszych inajbardziej funkcjonalny
wze caej sieci (penicy wjej ramach funkcj pomostow by najbliej innych
elementw sieci istanowi jednoczenie miejsce, przez ktre internauta przechodzi
najczciej, przemieszczajc si zjednego miejsca do kolejnego wprzestrzeni anali-
zowanej sieci Garrido, Halavais, 2003, s.174181)
298
. Autorzy badania stwierdzili,
e strony zwizane zzapatystami stanowi centrum globalnej sieci witryn organizacji
pozarzdowych, jednoczenie ow sie spajajc. Po ich nagym usuniciu zsieci
staaby si ona wduej mierze zbakanizowanym, niepoczonym zbiorem witryn
iich maych grup (Garrido, Halavais, 2003, s.181).
Przeprowadzenie podobnej analizy wspczenie prawdopodobnie nie wykazaoby
tak istotnej roli witryn zapatystw wramach caej sieci proporcje gstoci kontak-
tw midzy poszczeglnymi tematycznymi zbiorami wzw byyby inne, aisama
sie nieporwnywalnie bardziej gsta. Mona to jednak interpretowa jako kolejny
argument podkrelajcy wag efektu zapatystw proces gstnienia sieci odbywa
si woparciu ostruktury ju wyksztacone, wktrych jak wykazay empiryczne
analizy zpocztku dekady kluczow rol odegray witryny popierajce ruch za-
patystw (dziki ktrym pozostae wzy sieci wogle byy dla siebie widoczne).
296
Upocztkw wykorzystania przez zapatystw internetu ley powstanie La Neta, alternatywnej
sieci komunikacji komputerowej wMeksyku iChiapas, oraz wykorzystanie jej przez grupy kobiet do
powizania organizacji pozarzdowych wChiapas zinnymi kobietami wMeksyku iUSA (Castells,
2008, s.86).
297
Specjalnie przygotowany program (tzw. crawler) przeanalizowa pod koniec 2001 roku okoo
100 tysicy witryn, poruszajc si po kilku milionach linkw.
298
Autorzy analizy, opisujc funkcj pomostow spenian wramach sieci przez wze zwizany
zzapatystami, wykorzystali dwa wyznaczniki pozycji danego wza wsieci bliskoci (closeness)
ibycia pomidzy (betweenness), kategorii opisanych przez Lintona Freemana (19781979) wjego
pracach dotyczcych metodologii analizy sieciowej.
Powstanie wChiapas w1994 roku wswoim medialnym aspekcie jest wic punktem
zwrotnym nie tylko whistorii e-mobilizacji online (czy jeli spojrzymy szerzej
historii rozwoju aktywnoci obywatelskiej podejmowanej przez nowe media), lecz
take whistorii zwizkw midzy globalizujcymi si mediami ipolityk, stanowic
jeden zsymboli zmian wnaturze politycznego dziaania podejmowanego wcoraz
bardziej zaporedniczonym przez nowe media transnarodowym rodowisku
299
. Za-
patystom udao si skonstruowa zdecentralizowan, globaln sie wsparcia, ktra
na poziomie technologicznym wykorzystywaa infrastruktur dostarczon przez
nowe media, natomiast na poziomie spoecznym dziaaa jako ruch spoeczny wy-
ksztacajcy si przez komunikacj prowadzon wduej mierze wramach owej
infrastruktury, mobilizujcy ludzi do podejmowania dziaa wyraajcych poparcie
dla meksykaskich partyzantw (akty elektronicznego ibezporedniego obywatel-
skiego nieposuszestwa, lobbowanie wobec wasnych rzdw). Co wicej, cyfrowa
globalna sie wsparcia dla zapatystw zostawia, dziki dugiemu cyklowi ycia treci
winternecie (ijego hiperteskstualnej naturze), trwae, materialne powizania, na
ktrych mg ksztatowa si rozwijajcy si globalny, usieciowiony aktywizm.
Taktyka konstruowania globalnych sieci wsparcia zaporedniczonych przez nowe
media od poowy lat 90. XX wieku wesza na stae do repertuaru dziaa transnarodo-
wych ruchw spoecznych iich poszczeglnych czci. Wten sposb organizowano
wsparcie dla odbywajcych si w1999 roku Karnawau Przeciwko Kapitalizmowi
(opisanego niej) iantyglobalistycznego szczytu wSeattle podczas spotkania WTO,
atake dla kolejnych demonstracji organizowanych przy okazji spotka podmiotw
decydujcych oksztacie wspczesnej ekonomicznej globalizacji. Jednoczenie
wliteraturze przedmiotu coraz czciej jest podejmowany temat politycznego poten-
cjau usieciowionych ruchw spoecznych jako podmiotw globalnej polityki. Nowe,
zdecentralizowane sieci, omijajce tradycyjne mechanizmy obywatelskiej ekspresji
przyczyniaj si do przemian wglobalnym ukadzie si, cho ich rzeczywisty wpyw
na wiatow polityk bywa kwestionowany
300
.
Jednoczenie tworzenie izacienianie globalnych sieci wsparcia jest potrzebne ru-
chom spoecznym rwnie zpowodw wewntrznych. Analizy empiryczne wskazuj,
e najbardziej wpywowe ruchy spoeczne s gboko zakorzenione wrodowiskach
lokalnych izarazem nastawione na uzyskanie globalnego oddziaywania potrze-
buj legitymizacji ioparcia, ktre daje im zaleno od lokalnych grup, lecz nie
mog poprzesta na lokalnych dziaaniach, poniewa strac zdolno wpywania na
prawdziwe rda wadzy (Castells, 2003, s.162163; Esteva, Prakash, 1997, s.282).
299
Sukces zapatystw sprawi, e zaczto traktowa to dowiadczenie jako case analizowany przez
wojskowych idoradcw politycznych odpowiedzialnych za bezpieczestwo USA. Rand Corporation
stworzya na danie Pentagonu przywoywany ju wczeniej raport Te Zapatista Social Netwar In
Mexico (Ronfeldt iwsp., 1998).
300
Armand Mattelart (2004, s.130131), piszc oplanetarnym ruchu oporu wykorzystujcym
nowe media, twierdzi, e na obecnym etapie bardziej mona mwi ojego potencjale do wywierania
wpywu na globalne, kolektywne decyzje ni orzeczywistym wpywie.
168 Rozdzia 3
Dla takich ruchw, dziaajcych zgodnie zzasad glokalnoci, konstruowanie so-
juszy zinnymi ruchami ma znaczenie nie tylko dorane (zwikszanie efektywnoci
poszczeglnych dziaa), lecz take dugofalowe, poniewa przyjmowanie celw
stawianych przez innych uczestnikw ruchu jako wasne podtrzymuje ich zbiorow
tosamo, atake pozwala niwelowa rnice wynikajce zodmiennych kontekstw
spoecznych czy politycznych (przez co nowe media s postrzegane np. jako kluczo-
wa technologia do rozwoju sieci ruchu feministycznego Youngs, 1999, s.5558;
Gittler, 1999, s.91101; Farwell iwsp., 1999, s.102113; Tandon, 1999, s.131146).
Symboliczn wag procesu globalizacji sieci wsparcia (zarwno online, jak iof-
fine) podkrela Naomi Klein (2008, s.3839), wedug ktrej ta sie aktywistw
szybko staje si ruchem wwikszym stopniu zorientowanym na wspprac mi-
dzynarodow ibardziej zglobalizowanym ni wszystkie dotychczas istniejce. Nie
ma ju pozbawionych twarzy meksykaskich czy chiskich robotnic irobotnikw,
kradncych nasze miejsca pracy po czci dlatego, e ich przedstawiciele znajduj
si obecnie na tych samych internetowych listach dyskusyjnych iuczestnicz wtych
samych konferencjach co dziaacze zZachodu.
Trzecim ijednoczenie ostatnim, po usieciowieniu struktury ruchw spoecznych
itransnarodowych sieciach ich wsparcia, wymiarem zjawiska globalnego usiecio-
wienia wspczesnego aktywizmu (jednoczenie nierozerwalnie znimi zwizanym)
jest zjawisko wyksztacania si globalnych sieci informacyjnych wramach nowych
ruchw spoecznych. Zdecentralizowane, wykorzystujce nowe media sieci informa-
cyjne speniaj dla aktywizmu funkcje kluczowe, dziaajc jako sieci dystrybucyjne
oglobalnym zasigu, wykorzystywane do szerokiego spektrum dziaa informacyjno-
-organizacyjnych, odpowiadajcemu wszystkim trzem rodzajom dziaa wchodz-
cych wskad cyberaktywizmu, wyliczonym na pocztku trzeciego rozdziau (Vegh,
2003, s.7273; Garrido, Halavais, 2003, s.167).
Jak globalne sieci wsparcia do dzi czerpi zmaterialnej infrastruktury transna-
rodowej sieci internetowej podmiotw popierajcych zapatystw, tak globalne sieci
informacyjne wspczesnego aktywizmu wduej mierze zbudowane s na cyfrowych
fundamentach witryny zaoonej tu przed szczytem WTO wSeattle w1999 roku na
potrzeby przygotowujcych si do antyszczytu aktywistw. Indymedia (Independent
Media Center, IMC Centrum Niezalenych Mediw)
301
zostay pomylane jako
zdecentralizowana instytucja medialna wpeni kontrolowana przez protestujcych,
umoliwiajca niezalenym dziennikarzom iproducentom medialnym konstruowa-
nie przekazw tekstowych, grafcznych, dwikowych imultimedialnych, atake ich
301
Zob. www.indymedia.org, polska witryna funkcjonujca wramach Indymediw (www.pl.indy-
media.org, zob. ryc. 3.4) zawiera nagwek: Indymedia to sie zwykych ludzi, aktywistw iorganizacji
zajmujcych si tworzeniem niezalenych mediw. Naszym wsplnym celem jest dostarczanie infor-
macji owanych zjawiskach spoecznych ipolitycznych wsposb cakowicie oddolny iniekomercyjny.
Dorothy Kidd (2003, s.50) podkrela zbieno midzy charakterem IMC akontrkulturowym duchem
DIY woska strona IMC miaa wbanerze zdanie Dont Hate the Media Become the Media, przypisy-
wane Jello Biafrze, wanej postaci amerykaskiej kontrkultury, zwizanej zruchem punk ihard-core.
swobodne dystrybuowanie przy pominiciu gate-keeperw zmediw tradycyjnych
(istotny wkad wpowstanie irozwj Indymediw mieli programici komputerowi
zwizani zruchem open-source zob. Kidd, 2003, s.4950).
Witryna IMC okazaa si pierwsz udan prb organizowania medialnej wymia-
ny informacji midzy aktywistami, co wedug Dorothy Kidd (2003, s.6062) udao
si dziki nowemu sposobowi organizowania pracy tego typu systemu (nacisk na
wspprac rnych rodowisk aktywistw zajmujcych si mediami na wszystkich
etapach przygotowa) oraz fundamentalnej zmianie jakociowej wpolityce infor-
macyjnej aktywizmu wywoanej rozwojem nowych mediw
302
, a polegajcej na:
1. Rosncych moliwociach technologicznych nowych mediw wzakresie re-
jestracji iedycji materiaw audiowizualnych aktywizmowi sprzyjaj coraz
tasze, mniejsze ilejsze laptopy, telefony komrkowe zmoliwoci audiowi-
zualnej rejestracji rzeczywistoci, aparaty, dyktafony, kamery cyfrowe; istot
wpywu procesu rozwoju technologicznego na aktywizm istrategie nadzoru
pastwowego dobrze uchwyci John Fiske (1996, s.227): [...] technologia wideo
wci czasami pozwala tym, ktrzy na co dzie s monitorowani na monito-
rowanie monitorujcych. To techniczne zaangaowanie wwalk spoeczn nie
odbywa si na rwnych warunkach. Oportunistyczne taktyki s organizowane
przeciw strategicznie rozlokowanej wadzy; trzymana wrku wideokamera
dziki swej mobilnoci stanowi dobr bro partyzanck, podczas gdy uwanie
poumieszczane kamery nadzorcze s typowe dla potnych strategii dobrze
zaplanowanych iwysoce wydajnych, ale dokuczliwych
303
;
2. Przezwycieniu ogranicze zwizanych zpublikacj materiaw wramach
mediw tradycyjnych
304
.
302
Fiasko wczeniejszych prb organizowania wymiany informacji midzy aktywistami wynikao,
zdaniem Kidd, zbraku stabilnego fnansowania oraz niedostatkw infrastruktury produkcyjnej ime-
chanizmw dystrybucji.
303
Wymownym ijednoczenie ciekawym przykadem funkcjonalnoci mobilnoci nowych mediw
zperspektywy aktywizmu s relacje ekologicznej aktywistki ijednoczenie blogerki opseudonimie
Remedy, ktra relacjonowaa na blogu swoj walk zPacifc Lumber Company, siedzc na starej sekwoi
130 stp nad ziemi (Asaravala, 2002).
304
Ju podczas wydarze wSeattle w1999 roku Indymedia zanotoway ptora miliona wej (Kidd,
2003, s.62).
170 Rozdzia 3
Ryc. 3.4. Polska witryna Indymediw; belka zlewej strony polskiej witryny Indymediw
zawiera spis wtkw tematycznych poruszanych wnewsach irelacjach zamieszczanych na
stronie (5 wtkw geografcznych Trjmiasto, Dolny lsk, Krakw, Toru, Warszawa,
atake m.in. aktywizm, biotechnologia, edukacja, ekologia, feminizm, korporacje, mili-
taryzm, okupacja, prawa czowieka, prawa konsumenta, praca, prawa zwierzt), za: www.
pl.indymedia.org (dostp 01/05/10)
Wystarczyy dwa lata, aby Indymedia stay si wanym rdem informacji dla
aktywistw na caym wiecie (iich publicznoci odwiedzajcej witryn), dostar-
czajcym ogromn liczb oryginalnych relacji reporterskich ikomentarzy, krtkich
newsw idugich analiz, linkw do innych treci konstruowanych przez aktywistw
iumoliwiajcych krytyczne dyskusje wskali globalnej. Pocztkowo dotyczyy nasi-
lenia si protestw przeciwko kolejnym neoliberalnym wiatowym szczytom (ama-
torskie cho profesjonalnie zorganizowane redakcje, ktre zmiejsc kolejnych
protestw relacjonoway ich przebieg przez zbieranie, edycj ipublikacj materiaw
dziennikarskich)
305
, dzisiaj zakres tematw to przede wszystkim bardzo szeroko poj-
mowana tematyka antykorporacyjna ialterglobalistyczna. Poza tym IMC stanowi
dzi uprogu drugiej dekady XXI wieku jedynie wski, cho centralny, fragment
globalnej alternatywnej sieci informacyjnej, wci ronie liczba igsto sieci witryn
dostarczajcych niezalenych relacji dziennikarskich zawierajcych alternatywne
(wobec gwnonurtowych) punkty widzenia na biece (atake bye iprzysze)
wydarzenia. Rozwojowi sieciowej, oddolnej obywatelskiej ekspresji rwnie tej
sucej szeroko pojtej aktywizmowi sprzyja dynamika przemian internetu, po-
szerzajca moliwoci wykorzystywania nowych mediw jako platformy osobistej
publikacji (opisana wpoprzednim rozdziale). Moliwo atwej kreacji wasnych
witryn www ijednoczesnego ich integrowania zwikszymi sieciami wymiany in-
formacji (czego najpeniejszym wyrazem s blogi oddolnie czce si wblogosfer)
tylko przyspiesza proces rozwoju (powikszania si, gstnienia) globalnych sieci
informacyjnych aktywizmu.
Jednoczenie niektre fragmenty owej sieci bywaj wsptworzone bd stymu-
lowane przez demokratycznych pastwowych aktorw politycznych tak przygo-
towywane s zawarto (treci) inarzdzia (sofware, know-how)
306
dysydenckich
sieci dystrybucji informacji, umoliwiajcych ich proliferacj zreimw niedemo-
kratycznych oraz wich ramach (np. listy dyskusyjne BurmaNet, China News Digest,
prodemokratyczne blogi zChin, Iraku czy Kuby zob. Danitz, Strobel, 2002; Sta-
siski, 2008; Kahn, Kellner, 2003, s.92).
Co wicej, wprzypadku Indymediw znakomicie sprawdza si model sieciowy
umoliwiajcy nie tylko sprawny system oddolnej publikacji treci, lecz take efek-
tywne powizania wramach globalnego systemu IMC
307
, atake midzy systemem
azwizanymi znim licznymi platformami przynajmniej czciowo powiconymi
publikowaniu niezalenych (wznaczeniu, ktrego uywaj aktywici) informacji.
Charakterystycznym przykadem tego typu powiza jest przeanalizowana w2007
roku przez autora niniejszej ksiki witryna www.irak.pl
308
, bdca wduej mierze
zbiorem jedynie nagwkw informacji dotyczcych konfiktu irackiego iinnych
kwestii podejmowanych przez szeroko szeroko pojty ruch antyglobalistyczny ipa-
cyfstyczny oraz linkw do ich penych wersji, zamieszczonych na polskich Indyme-
305
Warto jednak podkreli profesjonalny (wsensie jakoci) charakter ochotniczych mediw pod-
czas demonstracji wSeattle, czerpicy zniektrych organizacyjnych wzorcw charakterystycznych dla
mediw gwnonurtowych: Independent Media Center m.in. wydawao swoim reporterom ochotnikom
legitymacje prasowe, zapewnio dostp do biura prasowego protestujcych (Smith, 2001, s.220).
306
Reporters Without Borders opublikowaa podrcznik (po angielsku, francusku, chisku, arabsku
ipersku) Handbook for Bloggers and Cyber-Dissidents (dostpny na: http://www.rsf.org/IMG/pdf/han-
dbook_bloggers_cyberdissidents-GB.pdf, dostp 01/05/10); wnim eksperci iuytkownicy internetu
zpastw, wktrych jest on cenzurowany, radz, jak pisa ipublikowa blogi, zachowujc anonimowo
(Wiench, 2006, s.234).
307
Wmaju 2010 roku wramach IMC funkcjonoway 173 witryny regionalne, wtym 61 witryn
europejskich ia 56 dotyczcych tylko USA (zob. www.indymedia.org).
308
W2009 roku ipniej witryna nie dziaaa.
172 Rozdzia 3
diach (Nowak, 2007, s.4143). Jednoczenie mona wyrni dwa rodzaje przekazw
umieszczanych przez aktywistw wobywatelskich sieciach informacyjnych wkon-
tekcie penionych przez nie funkcji: 1) przekazy medialne obliczone na wywoanie
zainteresowania mediw tradycyjnych maj uzupenia medialny obraz wiata
kreowany przez media gwnonurtowe (tak funkcjonuj witryny np. organizacji
pozarzdowych, opierajcych sw dziaalno na szeroko pojtej wsppracy zpod-
miotami pastwowymi, jak Amnesty International, Reporters Without Borders czy
Greenpeace); 2) przekazy, ktrych celem nie jest uzupenianie medialnego obrazu
wiata, lecz jego zanegowanie (Nowak, 2007, s.4143).
Zarwno system Independent Media Center, jak iinne oddolne, zdecentralizo-
wane sieci informacyjne transnarodowego aktywizmu wsposb naturalny zostaj
wspczenie wczane wglobalny system medialny, ktry za Danem Gillmorem
nazywam nowym medialnym ekosystemem. Nowe media funkcjonuj wic zarwno
jako podstawa systemu komunikowania wewntrznego wramach transnarodowego
aktywizmu, jak inarzdzie komunikacji zewntrznej, obliczonej na mobilizacj po-
parcia wrd szeroko pojtej publicznoci globalnej (rozumianej zarwno wujciu
politycznym, jak imedialnym). Co wicej, wswojej pierwotnej formie Indymedia
(oraz media mobilne) stanowiy technologiczny fundament zjawiska okrelonego
przeze mnie glokaln e-mobilizacj, ktr omwi jako nastpne zagadnienie.
3.3.2. Glokalna e-mobilizacja
Glokaln e-mobilizacj bd nazywa, odwoujc si do defnicji zpocztku trzecie-
go rozdziau, wykorzystywanie nowych mediw przez aktywistw wich dziaaniach
organizacyjno-mobilizacyjnych jednoczenie na dwch przenikajcych si pozio-
mach globalnym ilokalnym. Chodzi wic owykorzystanie cyfrowych technologii
komunikacyjnych (internetu oraz mediw mobilnych: telefonw komrkowych,
laptopw, itp.) do zdalnej prowadzonej przez rozproszon, zdecentralizowan
sie koordynacji zbiorowych dziaa obywatelskich jednoczenie majcych miejsce
wcile okrelonej fzycznej przestrzeni (lub wprzestrzeniach). Rozwj technologii
wkierunku zwikszania mobilnoci dostpu do internetu (przez coraz wiksz liczb
cyfrowych porednikw, niekoniecznie wielkoci komputera czy nawet laptopa)
jest funkcjonalny zpunktu widzenia prowadzenia organizacyjno-mobilizacyjnej
aktywnoci obywatelskiej wkonkretnym fzycznym wymiarze. Trafnie zjawisko
diagnozuje Andrew Chadwick (2006, s.128), podkrelajc, e:
Wprzeciwiestwie do tradycyjnych komputerw podczonych do internetu, czsto
uywanych przez jednostki samotnie siedzce cicho gdzie wrogu, technologie mobilne
s gboko zanurzone wkontekcie codziennego dowiadczenia. Wcentrum han-
dlowym, kawiarni, na rogu ulicy, rozmowa ipisanie SMS-w s wplecione wtkanin
codziennej przestrzeni spoecznej wsposb, wktry due, nieporczne komputery
nigdy nie bd. Wtym sensie mobilne wykorzystanie internetu jest duo bardziej
oczywist spoeczn form technologii.
Jednoczenie owa technologia okazuje si niezwykle efektywnym narzdziem
mobilizacji.
wiatowy aktywizm szybko zaadaptowa cyfrowe mobilne media do wasnych
dziaa. Wycignwszy wnioski zdowiadcze zapatystw
309
, wsposb przeomowy
(jeli chodzi ozasig iformy wykorzystania) uyto nowych mediw podczas dwch
zbiorowych, koordynowanych globalnie akcji. Jedna to wspomniane wczeniej prote-
sty podczas szczytu wiatowej Organizacji Handlu wSeattle wlistopadzie 1999 roku.
Druga to okilka miesicy wczeniejszy (odby si 18 czerwca 1999roku) Karnawa
Przeciwko Kapitalizmowi (Carnival Against Capitalism CAC) demonstracja
wLondynie, wktrej kilka tysicy ludzi przemaszerowao ulicami miasta, protestujc
przeciwko przebiegowi ekonomicznej globalizacji (podobne demonstracje odbyy
si tego dnia wkilkudziesiciu miastach wiata).
Alan Scott iJohn Street (2000) wyrniaj dwie wane cechy upodabniajce
antyszczyt wSeattle iKarnawa Przeciwko Kapitalizmowi do dziaa meksyka-
skich zapatystw. Pierwsza dotyczy strategii protestw, nacisku kadzionego wnich
na spektakl, gest, karnawa ikpin, co stanowio dobry przykad polityki dziaa
symbolicznych, chtnie wykorzystywanej przez wiatowy aktywizm jako sposobu
zewntrznej komunikacji ruchu zmediami i rwnie za ich zaporedniczeniem
zopini publiczn na szczeblach od lokalnego po globalny.
Druga zcech odnosi si do podobiestw organizacyjnych zdecentralizowanego,
oddolnego, lekkiego stylu organizacyjnego, odznaczajcego si jednoczenie dzia-
aniami na wysokim poziomie koordynacji. Ten typ organizacji dziaa grupowych
Scott iStreet (2000, s.226) nazywaj zorganizowan spontanicznoci (organized
spontaneity). Jest to forma przygotowania dziaa zbiorowych podejmowanych ofi-
ne przy wykorzystaniu mediw umoliwiajcych komunikacj na poziomie online,
charakteryzujca si wysok pynnoci form organizacyjnych iniskim poziomem
centralizacji dowodzenia (lepszym okreleniem ni dowodzenie jest zreszt wtym
przypadku koordynacja) przy jednoczesnym efektywnym realizowaniu okrelo-
nych celw, wrazie potrzeby na bieco modyfkowanych. Naomi Klein (2008, s.53)
wpodobny sposb postrzega charakter organizacji wspczesnych protestw. Opi-
sujc antyszczyty (wSeattle, Waszyngtonie, Auckland, Vancouver, Londynie iwielu
innych miejscach), twierdzi, e zostay zorganizowane zgodnie zzasadami sko-
ordynowanej decentralizacji zamiast tworzy wsplny front, niewielkie grupy
aktywistw iaktywistek otoczyy swj cel ze wszystkich stron. Izamiast budowa
309
Rwnie dowiadcze grup iorganizacji popierajcych zapatystw wzakresie biecej koordynacji
protestw idemonstracji prowadzonej za pomoc technologii informacyjnych (zob. Ronfeldt iwsp.,
1998, s.5153).
174 Rozdzia 3
skomplikowane narodowe imidzynarodowe struktury biurokratyczne, naprdce
stworzono struktury tymczasowe
310
.
Wten sposb zosta zorganizowany zarwno CAC, jak iantyszczyt wSeattle
(atake liczne kolejne demonstracje, powielajce efektywne rozwizania organi-
zacyjne) oba wydarzenia zostay poprzedzone przygotowaniami prowadzonymi
online, odbywajcymi si przez specjalnie zaoone witryny www (np. www.j18.org
nawizujca do daty odbycia si Karnawau 18 czerwca), czaty, fora internetowe,
grupy dyskusyjne, wszystkie bardzo aktywne rwnie podczas samych protestw.
Uczestnicy obu demonstracji (dziaajcy wramach wyksztaconych oddolnie grup
czsto obardzo specjalistycznym charakterze zadaniowym) na bieco komunikowali
si ze sob przez telefony komrkowe ilaptopy, awSeattle rwnie przenone urz-
dzenia radiowe ipolityczne skanery, aby koordynowa wasne dziaania ireagowa
na zmieniajc si sytuacj zewntrzn (np. aby wyprzedza posunicia oddzia-
w policji). Co wicej, nowe media umoliwiy aktywistom prowadzenie dziaa
koordynacyjnych wukryciu, co dodatkowo utrudniao subom porzdkowym
szybkie reagowanie na dziaania protestujcych. Gdy udao si policji iFBI rozbi
wSeattle mobiln sie komunikacji aktywistw, protestujcy bardzo szybko doko-
nali jej rekonstrukcji m.in. dziki natychmiastowym zakupom nowych telefonw
komrkowych
311
. Zkolei przedstawiciel londyskiej policji mwi na amach prasy
po Karnawale Przeciwko Kapitalizmowi: Nie wiemy, kto za tym stoi. Ale osiagnli,
co zaplanowali. Nasze zasoby byy mocno nadwyrone. Podejmowali taktyczne
decyzje, odpowiadajc na nasze posunicia
312
.
Nowe media s wic nie tylko narzdziem mobilizacji wskali makro (globalna
e-mobilizacja), lecz take zpowodzeniem funkcjonuj wskali mikro jako narzdzie
organizacji ikoordynacji dziaa bardzo cile zwizanych zokrelonym kontekstem
lokalnym. Jackie Smith (2001, s.220), analizujc repertuar dziaa podejmowanych
przez protestujcych wSeattle, uznaje wykorzystanie przez nich nowych mediw
do dziaa organizacyjno-koordynacyjnych (okrelone przez ni mianem elektro-
nicznego aktywizmu) za najistotniejsz innowacj wzakresie form protestu uytych
podczas antyszczytu. Zkolei Klein (2008, s.51), bezporednia obserwatorka anty-
szczytu wSeattle iwielu podobnych wydarze, podkrela znaczenie wykorzystania
nowych mediw przez ich uczestnikw:
Chocia wiele osb zauwayo, e gdyby nie Internet, niedawne masowe protesty nie
byyby moliwe, pomija si znaczenie tego, jak technologie suce komunikowaniu si,
ktre uatwiy prowadzenie tych kampanii, ksztatuj w ruch na swj wasny sieciowy
wzr. Dziki sieci mobilizacja nie wymaga zbytniej biurokracji ihierarchii; wymuszone
310
Jednoczenie Klein (2008, s.58) wtym przypadku nie jest bezkrytyczna, uwaa, e decentralizacja
jest bardzo funkcjonalna wprzypadku organizacji biecych dziaa, ale utrudnia wypracowywanie
bardziej strategicznych decyzji czy rozwiza.
311
Szczegowy opis taktyk osb protestujcych wSeattle zob. Smith, 2001, s.215221.
312
Te Observer 20.06.1999, s.9, cyt. za: Scott, Street, 2000, s.232233.
porozumienia imanifesty pracownicze schodz na dalszy plan, zastpowane przez
kultur nieustannej, nieznacznie tylko uporzdkowanej iczasem niemoliwej do opa-
nowania wymiany informacji. Na ulicach Seattle iWaszyngtonu wyoni si model
aktywizmu odzwierciedlajcy organiczne, zdecentralizowane iwzajemnie powizane
cieki Internetu. To Internet, ktry oy wrealu
313
.
Co wicej, model glokalnej mobilizacji, tak skuteczny podczas wydarze w1999
roku, doskonale sprawdzi si podczas globalnej koordynacji demonstracji 1516
lutego 2003 roku przeciwko wojnie wIraku (najwikszego protestu whistorii, obej-
mujcego ponad 600 miast wponad 60 pastwach, wktrym protestowao okoo
10 milionw ludzi)
314
.
Kolejne protesty antyglobalistw organizowane przez nowe ruchy spoeczne przy
okazji spotka ponadnarodowych organizacji ekonomicznych stanowi zreguy
przykady dziaa zaplanowanych idobrze zorganizowanych (wduej mierze drog
online). Nie wszystkie jednak protesty obywatelskie (czy szerzej rzecz ujmujc nie
wszystkie formy ulicznej obywatelskiej ekspresji) s wten sposb przygotowywane.
Nowe media okazuj si jak najbardziej funkcjonalnym narzdziem rwnie zpunktu
widzenia spontanicznej, niezorganizowanej wsposb strukturalny obywatelskiej
ulicznej mobilizacji (Bendyk, 2004, s.293304).
Przykadem tego typu protestu jest People Power II, wielka demonstracja ponad
miliona ludzi wcentrum Manili na Filipinach wstyczniu 2001 roku, wyraajca
sprzeciw obywateli Filipin wobec niepowodzenia procesu impeachmentu prezy-
denta Josepha Estrady
315
. Ogromne znaczenie wkoordynowaniu spontanicznego
protestu mieszkacw Manili miay telefony komrkowe (gwnie wysyane SMS-y)
popularne na Filipinach zpowodu drogich iwadliwych linii naziemnych, wolnej
poczty idrogich komputerw, atake przeludnionych miast (Rafael, 2003; Chad-
wick, 2006, s.128). Pokojowe protesty nie byy jedynym powodem zmiany wadzy
wkraju (Estrada straci poparcie armii), ale odegray istotn rol, poniewa telefonia
komrkowa umoliwia obywatelom spontaniczne organizowanie si wtum przy
jednoczesnym koordynowaniu wzajemnych dziaa, ktre nie stanowi typowych
zachowa tumu (Rafael, 2003, s.415; Gillmor, 2004, s.34).
Howard Rheingold (2002), analizujcy m.in. protesty wManili iSeattle, uywa
kategorii inteligentnego tumu (smart mob), nazywajc tak samoorganizujcy si
system informacyjny, wktrym jednostki imae grupy wymieniaj midzy sob
313
Klein (2008, s.52) przywouje koncepcj orodka badawczego TeleGeography, ktry przedstawi
struktur internetu na wzr ukadu sonecznego internet nie jest wniej jedn olbrzymi sieci, ale
poczeniem osi iszprych. Osie to centralne punkty dziaania, aszprychy to powizania zinnymi
centrami, ktre pozostaj autonomiczne, ale stanowi cz ukadu. Wedug kanadyjskiej publicystki
ta metafora dobrze oddaje rwnie sposb organizacji wspczesnych protestw koordynowanych na
poziomie online.
314
Analiza protestu zob. Simonson, 2003.
315
Po czterech dniach obywatelskich protestw Joseph Estrada zosta zmuszony do rezygnacji.
176 Rozdzia 3
istotne dla nich informacje
316
. Sieciowa infrastruktura nowych mediw umoliwia
tego typu zdecentralizowan, spontaniczn komunikacj wszerszej spoecznie skali,
ktra zkolei stanowi warunek konieczny powodzenia akcji takich, jak demonstracja
wManili (gwnie dziki sieci telefonii komrkowej) czy innych, podobnych do niej
pod wzgldem sposobu organizacji (oddolna, spontaniczna mobilizacja, polegajca
na dynamicznej agregacji jednostkowych dziaa), np. obywatelskich protestw
przeciwko Rewolucyjnym Siom Zbrojnym Kolumbii (FARC), zorganizowanych
wistotnej mierze przez wykorzystanie serwisu spoecznociowego (cho warto za-
znaczy, e protest nie byby skuteczny bez wsparcia udzielonego organizatorom
przez media tradycyjne zob. Nowak, 2010, s.8081)
317
.
Tego typu zjawiska spoeczne bywaj opisywane za pomoc terminologii zaczerp-
nitej znauk przyrodniczych dla Rheingolda to koordynacja oparciu opierajca si
na zachowaniach stadnych (focking), Kevin Kelly (1994) pisze wpodobnych konteks-
tach osystemach roju
318
. Stephen Johnson twierdzi, e dziaania takie opieraj si
na nabywaniu przez zbiorowo kolektywnej inteligencji, umoliwiajcej osiganie
celw bdcych poza zdolnociami poszczeglnych jednostek scentralizowan
kontrol zastpuj autonomiczne, ale cile powizane ze sob, elementy systemu
(Chadwick, 2006, s.137). Ciekawa jest teoretyczna koncepcja PierreaLvyego do-
tyczca zbiorowej inteligencji, wedug ktrej zbiorowa inteligencja to forma po-
wszechnie dystrybuowanej inteligencji, nieustannie rozszerzanej, koordynowanej
wczasie rzeczywistym, owocujcej efektywn mobilizacj umiejtnoci (Terranova,
2008, s.57). Zbiorowoci internautw wchodzcych winterakcje tworz otwarte, in-
teligentne spoecznoci owysokim stopniu adaptacji, co wiadczy wedug Lvyego
oprzechodzeniu od kartezjaskiego modelu mylenia, ujmujcego pojedyncze
cogito (myl), do zbiorowego cogitamus (mylimy).
Alan Scott iJohn Street (2000, s.231232), analizujc przebieg protestw wSeattle
iLondynie, podkrelaj jeszcze jeden aspekt roli nowych mediw jako technologii
umoliwiajcej poczenie dziaa organizacyjno-mobilizacyjnych jednoczenie na
poziomach globalny ilokalnym. Posuguj si pojciem mezomobilizacja (meso-
mobilization), czyli mobilizacji grup, anie jednostek, umoliwiajcej wysoki poziom
koordynacji midzy sieciami ruchw wskali globalnej, bez koniecznoci wykszta-
cania sztywnych form organizacyjnych. To wanie moliwo mezomobilizacji
zdecydowaa otak precyzyjnym internetowym przygotowaniu wydarze wLondynie
czy Seattle (oraz ich sieciowej obecnoci) wprzypadku CAC (czy wielkich antywo-
jennych demonstracji wlutym 2003 roku) chodzio zreszt nie tylko owydarzenia
316
Witryna Rheingolda www.smartmobs.com powicona zagadnieniom zjego ksiki.
317
Worganizacji ikoordynacji protestw przeciwko lewicowej partyzantce FARC wlutym 2008
roku (na ulicach Bogoty iinnych miast wiata protestowao kilka milionw osb) wykorzystano serwis
spoecznociowy Facebook (Neumayer, Raf, 2008, s.23).
318
Koncepcja Kellyego opiera si na podobiestwach worganizacji idziaaniu systemw biolo-
gicznych, spoecznych itechnologicznych: ycie organiczne jest najwysz ztechnologii, awszystkie
technologie bd udoskonalane wkierunku biologii.
wjednym miecie, lecz take oskoordynowanie protestw wkilkudziesiciu miastach
globu (wnajrniejszych strefach czasowych), przygotowywanych przez zrnicowa-
ne grupy aktywistw. Jest to wic dobry przykad glokalnej e-moblilizacji wykorzy-
stania przez rozproszone globalnie podmioty nowych mediw do skoordynowania
lokalnie przeprowadzanych dziaa.
Glokalna e-mobilizacja nie musi jednak dotyczy jedynie akcji konfrontacyjnych
itak spektakularnych, jak uliczne protesty przeciwko instytucjom kierujcych eko-
nomiczn globalizacj. Moe dotyczy rwnie dziaa winnej, mniejszej skali (np.
strajki zob. Szumlewicz, 2006, s.220) albo oinnym niekonfrontacyjnym cha-
rakterze. Do takich dziaa zaliczy mona np. organizowane wmiastach caego
wiata pod hasem Masa krytyczna zgromadzenia rowerzystw protestujcych
przeciwko lekcewaeniu ich przez kierowcw ilokalne wadze czy bdce aktyw-
noci zpogranicza dziaalnoci obywatelskiej ireligijnej marsze odbywajce si
wmiastach Polski po mierci Jana Pawa II, wduej mierze organizowane przez
wirusow wymian informacji SMS-ami oraz komunikatorami internetowymi.
Zkolei dobrym przykadem niekonfrontacyjnej glokalnej aktywnoci koordyno-
wanej przez organizacj ocharakterze globalnym s organizowane co roku przez
Amnesty International maratony pisania listw (s pisane odrcznie iwysyane poczt
analogow, aby unikn opisanego we wczeniejszej czci rozdziau efektu taniej
komunikacji), bdcych wyrazem poparcia dla konkretnych winiw zcaego wia-
ta (tego typu aktywno jest zgodnie zprzywoan na pocztku rozdziau klasyfka-
cj dziaa zbiorowych Postmesa iBrunsting ich indywidualistyczno-perswazyjnym
rodzajem). Trwajce dob maratony s przygotowywane ikoordynowane globalnie
za pomoc nowych mediw (informacje omiejscach igodzinach maratonu; osobach,
wsprawach ktrych listy s pisane; adresy, na ktre naley adresowa listy; przydatne
zwroty itp.), natomiast odbywaj si na poziomie cile lokalnym wwyznaczonych
do tego miejscach wsposb symultaniczny na caym wiecie
319
.
E-mobilizacja ocharakterze glokalnym stanowi wic rodzaj dziaalnoci cile
czcej ze sob dwa rodowiska funkcjonowania aktywizmu online iofine.
Kolejnym, jednoczenie ostatnim wymagajcym omwienia rodzajem aktywizmu
zaporedniczonego przez nowe media jest dziaalno prowadzona bezporednio
wrodowisku cyfrowym, uoglniana jako dziaalno haktywistyczna. To wanie
jej powiecam ostatni cz trzeciego rozdziau ksiki.
3.3.3. Haktywizm
Haktywizm zamyka repertuar dziaa przynalenych do cyberaktywizmu, jako
kategoria dziaalnoci obywatelskiej online polegajcej na zgodnie zprzywoan
319
Wicej na temat wykorzystania internetu jako narzdzia mobilizacji do akcji pisania listw przez
AI: zob. Lebert, 2003, s.22022.
178 Rozdzia 3
wczeniej klasyfkacj Sandora Vegha wszelkiego rodzaju akcjach bezporednich
podejmowanych wprzestrzeni komunikacyjnej internetu. Innymi sowy, poszerza-
jc powysz defnicj, haktywizm moemy opisa jako politycznie motywowan
pojedyncz akcj bd kampani online, podjt przez niepastwowych aktorw
wcelu wyraenia braku akceptacji lub zwrcenia uwagi na kwesti podnoszon
przez aktywistw. Zkolei wedug Tima Jordana, brytyjskiego socjologa zajmujcego
si spoecznociami hakerskimi, haktywizm to ruch spoeczny, nowy rodzaj akcji
bezporedniej, dziaalno wykorzystujca internet, skupiona na wirtualnej polityce
(Vegh, 2003, s.83). Wobec tak sformuowanej defnicji komplementarne jest ujcie
zaproponowane przez Andrew Chadwicka (2006, s.129), ktry defniuje haktywizm
jako akcj bezporedni, wykorzystujc techniczne waciwoci internetu, podjt
wcelu osignicia politycznych celw. Widoczne wic jest to, e wprzypadku akty-
wizmu online poza technologiczn platform podejmowanych dziaa kluczowa
staje si kategoria akcji bezporedniej (direct action) (wtym ujciu od pozostaych
rodzajw akcji bezporedniej haktywizm rni si wic jedynie cyfrowym rodowi-
skiem jej przeprowadzenia). Zkolei zpodmiotowego punktu widzenia haktywici
to albo okablowani aktywici aktywici adaptujcy internet do swojej strategii
albo rozpolitykowani hakerzy, czyli hakerzy wykorzystujcy polityczne powody
jako usprawiedliwienie ich dziaa (Vegh, 2003, s.83).
Repertuar technik wchodzcych wskad haktywizmu jest bogaty, najwaniejsze
to (Vegh, 2003, s.8492; Chadwick, 2006, s.130; Conley, 2003; Denning, 2002):
defacing wamanie si na stron www wcelu zmiany jej zawartoci (to jedna
znajbardziej popularnych form haktywizmu, czsto wykorzystywana wpotycz-
kach midzy hakerami reprezentujcymi pastwa pozostajce wkonfikcie);
distributed denial of service attacks zaburzenie sieci przez zalanie jej jed-
noczesnymi pytaniami odane ztysicy komputerw; moe by wynikiem
dziaania specjalnie przygotowanego oprogramowania albo dziaania podj-
tego wtym samym czasie przez odpowiednio liczn grup internautw (tzw.
wirtualny sit-in, cyfrowy odpowiednik sit-inw organizowanych ofine, legalny
wic powszechnie uznawany za jednoznacznie moralny rodzaj elektronicz-
nego obywatelskiego nieposuszestwa);
ping storms atak wykorzystujcy sofware typu ping (sucy do diagno-
zowania istnienia poczenia sieciowego ijego jakoci) wcelu przecienia
zaatakowanego serwera;
e-mail bombing zapychanie skrzynki mailowej tysicami wiadomoci przy-
chodzcymi wkrtkim czasie, czsto zupenie blokujce ten rodzaj komuni-
kacji podmiotu, ktrego witryna zostaa zaatakowana;
malicious code attacks destabilizowanie organizacji przez wirusy (m.in. kasuj-
ce dane, generujce ogromne iloci sztucznego sieciowego ruchu, umoliwiajce
kopiowanie lub edytowanie danych zamieszczonych na zaatakowanym serwerze);
redirects zmiana kierunkw sieciowego ruchu, polegajca na przekierowy-
wanie ruchu do okrelonej witryny na inn.
Ze zjawiskiem haktywizmu wie si problem defnicji hakera ihakingu. Kiedy
pojcie haker byo duo janiejsze ni obecnie, oznaczao bowiem osob wyko-
rzystujc swoje umiejtnoci do wamywania si do systemu komputerowego albo
modyfkowania hardwareubd sofwareuwcelu popisania si wysokimi umiejt-
nociami (Ross, 2001, s.254262). Na takim rozumieniu hackingu wlatach 80. XX
wieku wyksztacia si kontrkultura (zwizana zkultur cyberpunkow, szczegl-
nie wtedy popularn) majca swe rda wetyce zdefniowanej syntetycznie przez
Stephena Levyego (1984) wjego gonej ksice Hackers Heroes of the Computer
Revolution:
dostp do komputerw powinien by nieograniczony itotalny;
cao informacji powinna by wolna;
nie ufaj wadzy, promuj decentralizacj;
podstaw oceny hakera powinna by jego praca, nie kryteria takie: jak stopnie,
wiek, rasa czy pozycja;
wkomputerze mona tworzy pikno isztuk;
komputery mog zmieni twoje ycie na lepsze.
Wyliczone powyej zasady s wane rwnie wkontekcie tematyki e-mobiliza-
cji, poniewa zpunktu widzenia politycznych celw haktywizmu reprezentuje on
wspczesn redefnicj hakerskiej etyki, zarwno wjej indywidualistycznym, jak
ikolektywnym wymiarze: wsppraca grupowa jest czstym rodzajem organizacji
pracy wprzypadku aktywizmu (Chadwick, 2006, s.131; Taylor, 2001, s.14). Pop-
kulturowy obraz kultury hakerskiej produkowany przez media gwnonurtowe eks-
ponuje jej mitologiczny isensacyjny wymiar. Wrzeczywistoci dziaalno hakerska
nie jest aktywnoci a tak efektown, jak sugeruje jej wyolbrzymione, stereotypowe
postrzeganie, awan determinant aktywnoci hakerw stanowi szeroko pojta
motywacja obywatelska .
Jednym znajwaniejszych podmiotw prowadzcych dziaalno nazywan hak-
tywizmem jest grupa okrelajca si jako Electronic Disturbance Teater (EDT)
320
,
znana przede wszystkim ze swojej dziaalnoci online na rzecz zapatystw, ktr
okrelaa mianem elektronicznego obywatelskiego nieposuszestwa (electronic civil
disobedience). EDT wcigu kilku lat zorganizowaa wiele atakw m.in. na witryny
giedy we Frankfurcie, Pentagonu, Federalnej Komisji Komunikacji czy witryny pre-
zydenta Meksyku Ernesta Zedillo (Chadwick, 2006, s.131132; Vegh, 2003, s.76).
Do swoich dziaa hakerzy zEDT wykorzystywali przygotowany przez siebie sofware
zwany Tactical FloodNet, rozpowszechniany wrd internautw przyczajcych si
do ich atakw, ktry sami okrelali mianem wsplnie wykonanego (collaborative),
320
Witryna EDT, przez ktr grupa nowoywaa do kolejnych aktw haktywizmu http://www.thing.
net/~rdom/ecd/ecd.html; wmaju 2010 roku witryna bya od dwch lat nieaktualizowana, ostatnio
umieszczone ogoszenie na stronie zachca do wzicia udziau wwirtualnym sit-inie na witryny korpo-
racji biotechnologicznych inanotechnologiczych (jako fnansowych benefcjentw konfiktu) wcelu wy-
raenia obywatelskiego protestu przeciwko amerykaskiej inwazji na Irak wjej pit rocznic 19 marca
2008 roku.
180 Rozdzia 3
aktywistycznego, konceptualnego dziea sztuki sieci
321
. Tactical FloodNet stanowi
charakterystyczny przykad narzdzia haktywizmu, poniewa jest aplikacj, ktra
ma na celu wywoanie okrelonych technicznych skutkw (wprzypadku tego opro-
gramowania chodzi ozablokowanie funkcjonowania zaatakowanej witryny przez
automatycznie ponawiane zapytania opoczenie). FloodNet jest jednak, jak wiele
narzdzi haktywistw, rwnie medium aktywnoci symbolicznej, umoliwiaj-
ce odpowiedni konfguracj ataku tak, by komunikaty obdzie, ktre otrzymy-
wali administratorzy zablokowanego serwera, byy rwnie zhakowane (brzmiay
wtedy np. human rights not found on this server [praw czowieka na serwerze nie
odnaleziono] albo zawieray nazwiska partyzantw polegych wwalkach zarmi
meksykask)
322
. Jednoczenie dziaalno haktywistw wspierajcych zapatystw zo-
staa uznana za pierwszy ze wiatowych przejaww konfiktu nowego typu tzw. wojny
sieciowej (netwar) oniskiej intensywnoci, prowadzonego przez pozarzdowych
graczy (organizacje pozarzdowe, ruchy partyzanckie, terroryci), ktrzy walcz
zpodmiotami rzdowymi przez sieci ioczekuj, e owe podmioty wezm odwet
tymi samymi rodkami (Mattelart, 2004, s.197208)
323
.
Ograniczona objto ksiki uniemoliwia opisanie wikszoci dziaa okrela-
nych mianem haktywizmu
324
. Warto jednak podkreli, e dbao osymboliczny
charakter podejmowanych dziaa stanowi jego cech charakterystyczn (jest zreszt,
jeli spojrzymy szeroko, rwnie jedn zkluczowych taktyk aktywizmu wogle). Taki
charakter maj dziaania polegajce na przykad na zakadaniu faszywych witryn (jak
faszywa strona WTO www.gatt.org przez pewien czas zpowodzeniem udajca
witryn ofcjaln, zaoona przez grup performerwaktywistw okrelajcych si
jako Te Yes Men)
325
czy aktywno grupy Cult of the Dead Cow (cDc), defniujcej
haktywizm jako wykorzystanie technologii wcelu wspierania praw czowieka przez
media elektroniczne
326
.
321
Brett Stalbaum, Te Zapatista Tactical FloodNet. Acollaborative, activist and conceptual art
work of the net, Electronic Civil Disobedience, http://www.thing.net/~rdom/ecd/ZapTact.html (dostp
01/05/10).
322
Wwitrynie EDT wczci powiconej FloodNet mona przeczyta, e wsensie artystycznym
chodzi oupamitnienie iuhonorowanie tych, ktrzy oddali swe ycie wobronie wasnej wolnoci.
Wsensie konceptualnym performance FloodNet umoliwi symboliczny powrt zmarych na serwery
tych, ktrzy odpowiadaj za ich pomordowanie zob. http://www.thing.net/~rdom/ecd/ZapTact.html
(dostp 01/05/10).
323
Analiza wojny sieciowej prowadzonej przez zapatystw zob. Ronfeldt, Arquilla, 2002.
324
Zob. Vegh, 2003, s.8492 (ciekawe przykady akcji przeciwko Bankowi wiatowemu).
325
Te Yes Men udostpnili sofware zwany Reamweaver, umoliwiajcy atwe tworzenie parodii
ju istniejcych witryn internetowych, dostpny pod adresem www.reamweaver.com (ofcjalna witryna
Te Yes Men www.theyesmen.org).
326
Cult of the Dead Cow, Te Hacktivismo FAQ v.1.0, http://www.cultdeadcow.com/cDc_fles/
HacktivismoFAQ.html (dostp 01/05/10).
Ryc. 3.5. Przykadowe nagwki pojawiajce si wwitrynie gwnej Cult of the Dead Cow
(swobodnie przetwarzajce popkulturowe motywy isymbole, co stanowi kolejn zcech
haktywizmu); za: http://w3.cultdeadcow.com/cms/ (dostp 01/05/10)
Cult of the Dead Cow jest znana m.in. zwieloletnich dziaa na rzecz praw czo-
wieka wChinach (cDc wspieraa merytorycznie Te Hong Kong Blondes, grup
chiskich haktywistw walczcych zwadzami przeciwko cenzurze internetu, atako-
waa take Google przez rozpowszechnianie karykatur logo frmy za tolerowanie
cenzury internetu wChinach zob. ryc. 3.6 [Hesseldahl, 1998; McKay, 1998]).
Ryc. 3.6. Karykatura logo Google przygotowana przez Cult of the Dead Cow; za: http://
w3.cultdeadcow.com/cms/2006/02/cdc-launches-gl.html (dostp 01/05/10)
182 Rozdzia 3
Wiele dziaa uznawanych za haktywistycze dotyczy ochrony wolnego dostpu
do informacji iich wymiany, dlatego s skierowane przeciw podmiotom (pastwo-
wym ikomercyjnym) prbujcym regulowa internet (Postmes, Brunsting, 2002,
s.292). Co wicej, haktywici, oprcz szeroko pojtych dziaa na rzecz demokracji
czy aktywnoci zbienej zcelami ruchu antyglobalistycznego, prowadz rwnie
dziaalno blisko zwizan ze wspomnian powyej hakersk etyk, wci bdc
jednym ztosamociowych fundamentw haktywizmu. Cele tych dziaa mona
uoglni jako zwikszanie wiadomoci osb uytkujcych nowe media dotyczcej
bezpiecznego ich wykorzystania, wyczulanie opinii publicznej na prby ogranicze-
nia prywatnoci winternecie, atake twrczy wkad wrozwj ruchu open-source
(Kahn, Kellner, 2004, s.90).
Na zakoczenie rozwaa dotyczcych haktywizmu warto przywoa jeszcze
jedn klasyfkacj odnoszc si do dziaa skierowanych przeciwko podmiotom
rzdowym. Vegh (2003, s.7881) nazywa ten rodzaj dziaa specyfczn form
cyberatakw (cyberpartyzantk) idzieli je na organizowane przez: 1) obywateli
protestujcych przeciw swoim rzdom (Birma, Chiny, Meksyk, Sri Lanka); 2) ruchy
niepodlegociowe dce do oderwania si od okrelonego pastwa (Tajwan Chiny,
Timor WschodniIndonezja, PalestynaIzrael, KosowoJugosawia); 3) pastwa
atakujce na froncie midzynarodowym rzdy pastw, zktrymi nie s wstanie
wojny (ChinyIndonezja, ChinyJaponia, ChinyUSA, WgryRumunia, Rosja
Izrael, RosjaEstonia), czasem pozostaj wprzejciowym konfikcie (IndiePakistan)
albo wstanie wojny (USAJugosawia). Zkolei podtrzymywane akty haktywizmu
(zperspektywy celw konfiktu albo jego uczestnikw podniesione do poziomu
pastwowego) nazywa si zwykle cyberwojn (cho funkcjonuj rwnie inne ter-
miny takie, jak: cyberwarfare, cyberterroryzm, cyberprzestpczo wszystkie
bardzo czsto oniejasnych granicach Vegh, 2003, s.8183)
327
.
Podsumowujc rozwaania zawarte wrozdziale, e-mobilizacj mona uj jako
wykorzystywanie nowych mediw przez grupy interesu iruchy spoeczne do ce-
lw politycznej rekrutacji, organizacji ikampanii. Jak wykazay powysze analizy,
mobilizacja online jest cile zwizana zokrelon form organizacyjn sieciowy,
zdecentralizowany charakter internetu wduym stopniu wspdeterminuje aktywizm
online, umoliwiajc organizacjom spoecznym ipolitycznym oraz ruchom spoecz-
nym podejmowanie dziaa wskali globalnej. Do przejaww globalnej e-mobilizacji
mona zaliczy: transnarodowe usieciowienie aktywizmu (wjego trzech wymia-
rach: globalnego usieciowienia struktury, rozwoju transnarodowych sieci wsparcia
oraz globalnych sieci informacyjnych); glokaln e-mobilizacj (bdc efektem
327
John Arquilla iDavid Ronfeldt pod koniec lat 90. przewidywali wzrost roli cyberbroni (cyberwe-
apons) wkonfiktach, tym bardziej e rozwj technologii czyni wspczesne pastwa oraz ich elementy
coraz bardziej naraonymi na atak zob. Vegh, 2003, s.8384; por. Denning, 2002, s.281287. Polsko-
jzyczny przegld defnicji terroryzmu, cyberterroryzmu iwalki informacyjnej zob. Szurmiski,
2006, s.265267.
synergicznego poczenia dziaa podejmowanych jednoczenie na poziomach lo-
kalnym iglobalnym); atake haktywizm, czyli akcje bezporednie podejmowane
przez aktywistw wrodowisku online.
Wielo form dziaania, przenikanie si dwch jego wymiarw (online iofine),
atake rnorodno tematw podejmowanych przez zrnicowane podmioty
e-mobilizacji docierajce ze swym przekazem czasem do ogromnych liczebnie pub-
licznoci wszystko to sprawia, e mobilizacja zaporedniczona przez nowe media
stanowi, zjednej strony, wany ijednoczenie niezwykle zoony wymiar obywa-
telskiej aktywnoci, zdrugiej jest jednym zkluczowych wymiarw spoecznych
aspektw nowych mediw pocztku XXI wieku. Mimo e internetowa mobilizacja
moe by postrzegana jako aktywno likwidujca zaporedniczenie mediw tra-
dycyjnych iaktorw politycznych, to skuteczniejsze kampanie opieraj si na rw-
noczesnym wykorzystywaniu sieci jako narzdzia konstruowania agendy mediw
tradycyjnych. Na podkrelenie zasuguje to, e dziaalno obywatelska online znowu
(zpunktu widzenia autora iczytelnika ksiki) wie si wsposb nierozerwalny
zglobalnym systemem medialnym (system mediw tradycyjnych iintegrujcy si
znim treciowo, formalnie, technologicznie, kapitaowo system nowych mediw).
Czwarty, ostatni rozdzia ksiki dotyczy wykorzystania cyfrowych technologii
informacyjnych wdemokratycznych wyborach (kampaniach wyborczych online
iprocedurach gosowania). Zaprezentowane dotychczas analizy pozwalaj przy-
puszcza, e rwnie ten, opisany jako ostatni, wymiar aktywnoci obywatelskiej
online bdzie blisko zwizany zfunkcjonowaniem nowego medialnego ekosystemu
(jako przestrzeni wyborczego komunikowania politycznego) oraz e bdzie podlega
skomplikowanym procesom wspoddziaywania zprzeanalizowanymi do tej pory
wymiarami aktywnoci obywatelskiej online.
184
185
ROZDZIA 4
Wybory
4.1. Nowe media w demokratycznych wyborach
4.1.1. Perspektywa e-demokratyczna
Wykorzystanie nowych mediw wdemokratycznych wyborach stanowi gwny temat
czwartego rozdziau ksiki. Zagadnienie wpywu nowych technologii informacyjno-
-komunikacyjnych na demokratyczne gosowania (szczeglnie e-voting, gosowania
zaporedniczone przez nowe technologie) jest obecne wteoretycznej refeksji nad
wpywem rozwoju technologicznego na funkcjonowanie systemw politycznych od
dawna. Rozwojowi technologii cyfrowej od jej pocztkw towarzyszyy prognozy,
zreguy entuzjastyczne idalekosine, wktrych nowe media byy postrzegane jako
narzdzia upowszechniajce bezporedni partycypacj wprocesie demokratycznym.
Udzia wwyborach ireferendach przez szeroko pojte (idugi czas bliej nieokre-
lone) systemy isieci komputerowe mia przyczynia si do rozwoju (reaktywacji?)
demokracji, wszczeglnoci demokracji bezporedniej.
Dzi rwnie dziki dowiadczeniom ostatnich trzech dekad wiadomo, e
istotna cz tego typu prognoz (oraz idealistycznych zaoe, na ktrych si opie-
ray) bya bdna inie wysza poza sfer utopistycznego determinizmu technolo-
gicznego. Niemoliwa jest prosta implementacja rozwiza charakterystycznych dla
demokracji bezporedniej na skal pastwow (czy szersz od tej) wycznie przez
proces komputerowego zaporedniczenia czynnoci demokratycznego gosowania.
Nie znaczy to jednak, e jedna zfundamentalnych instytucji wspczesnych syste-
mw demokratycznych, ktrym jest demokratyczny plebiscyt, nie podlega zmianom
wspwynikajcym zrozwoju iupowszechnienia nowych mediw. Wpoprzednich
rozdziaach ksiki staraem si pokaza, e proces rozwoju nowych mediw sta-
nowi jeden znajwaniejszych czynnikw przemian, ktrym podlegaj wspczesna
debata publiczna oraz mobilizacja polityczna. Przeksztaceniom moe rwnie pod-
lega instytucja demokratycznego plebiscytu zarwno na etapie poprzedzajcej
go kampanii (jej istotne elementy to przecie debata publiczna oraz szeroko pojta
mobilizacja do obywatelskiej partycypacji), jak ina etapie samego gosowania, ktre
moe zosta zaporedniczone przez nowe media
328
.
328
Andrzej Chodubski (2007) zwraca uwag na ciekaw analogi we wspczesnym global-
nym adzie informacyjnym instytucje mediw masowych iwyborw maj szczegln nono
186 Rozdzia 4
Wtym rozdziale przeanalizuj wykorzystanie nowych mediw wdemokratycz-
nych wyborach. Kluczowe zagadnienie wkontekcie tematu ksiki stanowi bdzie
analiza ewolucji kampanii wyborczych online. Kampania wyborcza integralny
skadnik demokratycznego wyborczego procesu jest nierozerwalnie zwizana
zzasad pluralizmu politycznego istanowi jednoczenie przejaw demokracji cile
zwizany zpostrzeganiem sfery polityki zperspektywy komunikowania politycznego
(wspczenie wogromnej mierze zaporedniczonego przez instytucje medialne).
Nie oznacza to, e problematyka e-votingu cakiem traci znaczenie. Jest to jednak
zagadnienie usytuowane jedynie na pograniczu moich rozwaa: e-voting nie jest
bowiem rozwizaniem oddolnym, ale odgrnym systemowym, implementowanym
do zestawu procedur demokratycznych przez okrelone rozwizania legislacyjne,
przyjte przez podmioty do tego uprawnione. Co wicej, e-gosowanie wydaje si
dzi kwesti drugorzdn wobec e-kampanii zpunktu widzenia funkcjonowania
demokracji jako caoci (cho oczywicie nie mona wykluczy, e rozwj iupo-
wszechnienie demokratycznego e-gosowania doprowadzi do istotnych przeksztace
przyszych systemw politycznych).
Przyjcie takiej hierarchii przedmiotu analizy jednoczenie determinuje okrelon
struktur tej czci pracy. Zanim przejd do kluczowych zpunktu widzenia celw
ksiki analiz ewolucji kampanii wyborczych online, omwi cechy nowych me-
diw jako narzdzi kampanii wyborczej, porusz teoretyczne ipraktyczne aspekty
procedury e-gosowania, atake od czego zaczn rozwaania omwi konteks-
ty spoeczno-polityczne, wktrych zachodzi proces wdraania nowych mediw
do praktyki kampanii wyborczych wsystemach pnej demokracji. Przyjcie tej
perspektywy wynika zfaktu, e to wanie pastwa pnej demokracji stanowi
wiatow awangard wczania nowych mediw do demokratycznego repertuaru
narzdzi prowadzenia szeroko pojtej aktywnoci wyborczej. Podstawowe cechy
pnej demokracji omwiem wczeniej
329
, wtym miejscu jest jednak konieczne
wyliczenie najwaniejszych charakterystyk spoeczno-politycznych oddziaujcych
na przebieg instytucji wyborw womawianym systemie.
Po pierwsze poza wspomnianymi wczeniej spadkiem zaangaowania obywa-
telskiego wkonwencjonalnych formach procesu demokratycznego oraz kryzysem
polityki wjej tradycyjnie instytucjonalnym wymiarze (przede wszystkim kryzysem
partii politycznych) istotn rol odgrywa zmiana sposobw obywatelskiej ekspresji:
ludzie wybieraj zrnicowane, mniej formalne sposoby demokratycznej partycy-
pacji icoraz czciej postrzegaj role obywatelskie wkategoriach odnoszcych si
do usug zwizanych ze stylem ycia oraz dziaaniami konsumenckimi (Bennett,
2003b, s.140). Procesy te wymuszaj zmiany wstrategiach istrukturach organiza-
cyjnych partii politycznych przechodzcych od modelu partii masowych ku partiom
kulturowo-cywilizacyjn is ze sob blisko zwizane: ijedne, idrugie s pogrone wkryzysie trans-
formacyjnym, aich powoanie jest zorientowane na urzeczywistnianie wartoci globalnego spoeczestwa.
329
Zob. rozdz. 1.3.1.
187 Wybory
typu catch-all (ap wszystkich), ktre nie opieraj si na jednej klasie inie skupiaj
na reprezentacji jej interesw, ale wysyaj sygnay do wielu zrnicowanych grup,
podporzdkowujc swoje dziaania doranym celom wyborczym (Chadwick, 2006,
s.146157). To silnie oddziauje na wspczesne strategie wyborcze, ktrych istot
coraz czciej staje si wtakich warunkach formuowanie przekazw wramach kon-
sumenckich decyzji, przez co pastwo jest postrzegane jako pastwo supermarketu,
bdce dostarczycielem usug odpowiadajcych zapotrzebowaniu konsumentw
iuytkownikw (Bennett, 2003b, s.141).
Po drugie, nastpuje proces profesjonalizacji kampanii wyborczych ikomuniko-
wania politycznego wogle: ronie znaczenie specjalistw medialnych, ekspertw
od public relations, technik marketingowych, reklamy politycznej. Kampanie wy-
borcze s wcoraz wikszym stopniu spektaklem wykorzystujcym reguy rynkowe
ijednoczenie funkcjonujcym zgodnie zlogik mediw komercyjnych: liczy si
spin, soundbites
330
, infotainment, tworzenie nonych medialnie obrazw, agresywna
polityka
331
iwyraziste gesty, apolitycy coraz czciej funkcjonuj wrolach medial-
nych celebrytw (Moog, Sluyter-Beltrao, 2001, s.3553; Corner, Pels, 2003, s.118).
Mediatyzacja polityki sprawia, e ronie poziom politycznego cynizmu wrd wy-
borcw, awybory s postrzegane jako rodzaj medialnej gry (media relacjonujce
przebieg kampanii wyborczej coraz czciej tworz przekazy obudowane wanie
takimi ramami interpretacyjnymi, co mona traktowa jako rodzaj metakomunikacji
politycznej)
332
.
Po trzecie, coraz czciej symbole kulturowe ikody kultury popularnej bywaj
wykorzystywane do zdobycia gosw wyborczych, co bywa postrzegane jako dowd
na rozwj tzw. nowej polityki, ktrej cechami maj by nowe formy komunikacji
iaktywnoci politycznej
333
. czenie polityki ikultury popularnej ma ju do dug
tradycj (Alan Scott iJohn Street [2000, s.219220] sigaj po przykady zlat 70. i80.
XX wieku), akody kultury popularnej funkcjonuj obecnie jako jeden znajistotniej-
szych paradygmatw, wyznaczajcych ksztat komunikowania politycznego przeomu
tysicleci (Scott, Street, 2000, s.215240; Street, 2006, s.5369). Zjawisku temu
dobrze odpowiada rwnie przywoane wpierwszym rozdziale pojcie powana
330
Soundbites to krtkie wypowiedzi przytaczane wtelewizji, np. wsetkach podczas serwisw
informacyjnych (czsto wypowiadane przez politykw wobecnoci mediw wanie wtym celu.
331
Charakterystyczn cech wspczesnych kampanii wyborczych jest ich wysoka politogenno
sztaby wyborcze przywizuj wiksz wag do rywalizacji iwalki zkonkurentami ni do merytorycznej
prezentacji wasnego programu (Chodubski, 2007, s.44).
332
Metakomunikacja polityczna polega na formuowaniu przekazw, ktrych gwn tre stanowi
nie szeroko pojte kwestie programowe, ale techniczne aspekty kampanii: techniki, metody, chwyty
stosowane przez poszczeglne sztaby wyborcze (Moog, Sluyter-Beltrao, 2001, s.5354).
333
Nowa polityka zkolei bywa postrzegana jako przejaw szerszego procesu zwrotu kulturowego
(cultural turn), zachodzcego wpastwach pnej nowoczesnoci (Scott, Street, 2000, s.215216);
wicej na temat zwrotu kulturowego we wspczesnych naukach spoecznych zob. Burszta, 2008;
Jenkins, McPherson, Shattuc, 2008.
188 Rozdzia 4
zabawa sformuowane przez Henryego Jenkinsa oznaczajce mieszanie si roz-
rywki zpowanymi treciami takimi, jak: polityka, ekonomia, religia czy edukacja.
Wtakich warunkach odbywa si wspczesna rywalizacja wyborcza, ktrej jed-
nym zpodstawowych narzdzi oraz rodowiskiem funkcjonowania s nowe media.
Udzia nowych mediw wprocedurze wyborczej (przede wszystkim wkampanii
wyborczej) jest rozpatrywany na dwch poziomach: pierwszy dotyczy, zjednej stro-
ny, ewentualnych przemian systemu politycznego jako caoci, wynikajcych (bd
wspwynikajcych) zrozwoju iupowszechnienia ICT wformie narzdzi irodo-
wiska e-kampanii, zdrugiej normatywnej funkcjonalnoci owej transformacji
zdemokratycznego punktu widzenia (wtej perspektywie zawiera si cay zbir teorii
e-demokracji oraz teoria ipraktyka e-gosowania). Zkolei na drugim zpoziomw
chodzi osytuacj, wktrej nowe media funkcjonuj jako jedno znarzdzi marke-
tingu politycznego.
Pierwsza perspektywa odnosi si do analitycznej tradycji postrzegania internetu
jako technologii, ktrej implementacja wfunkcjonowanie systemu politycznego
moe wywoywa jakociow zmian owego systemu. Internet moe oddziaywa
na demokracj wkontekcie jego uytecznoci jako technologii zwizanej zde-
mokratycznymi plebiscytami przez poszerzenie zakresu informacji dostpnych
obywatelom iumoliwienie im podejmowania decyzji drog gosowania (stanowisko
to bliskie jest modelom demokracji reprezentacyjnej iplebiscytarnej, sformuowanym
przez Jana van Dijka wjego systematyzacji modeli demokracji)
334
.
Andrew Chadwick (2006, s.148150) wymienia wtym kontekcie trzy gwne
kwestie odnoszce si do potencjalnego wpywu internetu na demokratyczn insty-
tucj wyborw: rywalizacja midzy partiami; rozproszenie wadzy (power difusion);
model instytucjonalnej adaptacji:
rywalizacja partii politycznych internet ma zwikszy konkurencyjno
midzy partiami m.in. przez: stworzenie wikszych moliwoci dla partii
oniskich zasobach; omijanie mediw tradycyjnych pluralistyczny ibardziej
konkurencyjny system partyjny; zmniejszenie niektrych efektw mediatyzacji
kampanii
335
; wikszy dostp do informacji wyborczych;
rozproszenie wadzy internet moe zwikszy oddoln kontrol nad kandy-
datami ipartiami, co ma skutkowa wzrostem partycypacyjnoci kampanii
wykorzystujcych zdecentralizowane, horyzontalne struktury sieciowe, od-
chodzce od modelu partii catch-all; kontrol ma zwiksza rwnie ciga
interakcja midzy kandydatami awyborcami, akandydaci bd wwikszym
stopniu uwzgldnia interesy poszczeglnych grup wswoich programach;
334
Anna Przybylska wymienia rwnie drugi kierunek rozwoju zastosowania internetu wdemokracji,
polegajcy na konsultacjach spoecznych podczas procesu podejmowania decyzji przez wadze rnych
szczebli (stanowisko charakterystyczne dla modeli demokracji pluralistycznej iuczestniczcej) zob.
Przybylska, 2006, s.186190.
335
Mediatyzacja kampanii wyborczych wtym kontekcie jest rozumiana jako funkcjonowanie
kampanii wyborczej wduej mierze wedug logiki mediw masowych, przede wszystkim telewizji.
189 Wybory
model instytucjonalnej adaptacji proces do pewnego stopnia przeciwny
dwm powyszym, wktrym bieca polityka trafa do sieci, przez co osabia
jej demokratyczny potencja; przez internet zaczynaj dziaa profesjonalni
polityczni komunikatorzy, spin doktorzy, aegalitarny potencja sieci zlat 80.
XX wieku (wwczas bardziej wyobraany ni rzeczywisty) nie zostaje zreali-
zowany winternecie uprawia si normaln polityk; nie wzrasta konku-
rencyjno systemu, bo aktorzy dysponujcy wikszymi zasobami s bardziej
widoczni wsieci; partie nie s partycypacyjne, ale wci zdominowane przez
elity, poniewa internet intensyfkuje polityczne nierwnoci jak twierdzi
cytowany przez Chadwicka (2006, s.149) Richard Davis: gwnymi benef-
cjentami pord elektoratu bd ci zainteresowani polityk.
Warto zaznaczy, e opisane powyej tendencje (zjednej strony, zwikszenie
konkurencyjnoci systemu partyjnego irozproszenie wadzy, zdrugiej model
instytucjonalnej adaptacji) wcale si nie wykluczaj. Przeciwnie, co poka analizy
zaprezentowane wkolejnych czciach rozdziau, wszystkie trzy aspekty oddzia-
ywania nowych mediw na system demokratyczny mog zachodzi jednoczenie
wramach tego samego systemu, cho oczywicie wrnym nateniu.
Wykorzystanie nowych mediw wprocedurach wyborczych stanowi jedno zwa-
niejszych zagadnie poruszanych wteoretycznej refeksji nad e-demokracj (elek-
troniczn demokracj). Co wane, wprzypadku e-demokracji lepiej mwi owielu
powizanych ze sob pojciach, teoriach igrupach zagadnie ni ojednej oglnej kon-
cepcji. E-demokracja bywa defniowana wsposb zrnicowany, przez co zakadany
udzia nowych mediw wprocesie demokratycznym moe wprzypadku okrelonych
koncepcji wsposb znaczny rni si co do zakresu ipl zastosowania wposzcze-
glnych aspektach demokratycznego procesu (Marczewska-Rytko, 2001, s.180181)
poszczeglne aspekty demokratycznej aktywnoci wramach e-demokracji to m.in.:
e-deliberacja (Hurwitz, 2004, s.105107), e-rulemaking (Shulman, 2004; Coglianese,
2003) czy wanie e-gosowania e-voting. Ograniczona objto ksiki oraz jej okre-
lony zakres tematyczny sprawiaj, e podstawowym rodzajem analizowanej przeze
mnie dziaalnoci obywatelskiej jest dziaalno oddolna. Interesuj mnie zmiany
wzorcw obywatelskiej partycypacji wprocedurach demokratycznych niewynikajce
zimplementacji okrelonych rozwiza systemowych. Ado tych ostatnich nale
wlanie e-rulemaking, rzdowe projekty e-deliberacyjne czy e-gosowania.
Refeksja nad e-demokracj ju na wstpie oznacza zmierzenie si zproblemem
skomplikowanej terminologii oprcz e-demokracji wliteraturze przedmiotu
funkcjonuje wiele innych poj (niektre uywane wodlegych od siebie kontekstach),
jak m.in.: teledemokracja, cyberdemokracja, cyfrowa demokracja, wsplnota
elektroniczna (electronic commonwealth)
336
. Na potrzeby mojej pracy, za Martinem
Hagenem (1997), przyjmuj szerok defnicj, postrzegajc jako e-demokracj
kady demokratyczny system polityczny, wktrym komputery isieci komputerowe
336
Zob. Marczewska-Rytko, 2001, s.178193; Porbski, 2004, s.3540; Hagen, 1997.
190 Rozdzia 4
s wykorzystywane do sprawowania istotnych funkcji wprocesie demokratycznym,
jak: informacja ikomunikacja, artykulacja iagregacja interesw, podejmowanie
decyzji (deliberacja igosowanie). Hagen wyrnia iopisuje trzy rodzaje takich
systemw: teledemokracj, cyberdemokracj, elektroniczn demokratyzacj. Cech
wspln tych koncepcji jest konstatacja opozytywnym wkadzie nowych mediw
(przez ich interaktywno, szybsze sposoby transmisji danych czy komunikacj
wieludowielu) wdemokratyczny system polityczny, ktrego wynikiem ma by
podnoszenie poziomu partycypacji politycznej.
Teledemokracja to najstarsza zkoncepcji. Powstaa wlatach 70. XX wieku, apo-
pularno zdobya wkolejnej dekadzie, gwnie za spraw eksperymentw ztelewizj
kablow, wktrej przyszo widzieli nie tylko futurolodzy (jak Alvin Tofer czy
John Naisbitt), lecz take naukowcy lub teoretycy demokracji (jak Benjamin Barber
czy Robert Dahl). Wedug teledemokratw dziki nowym technologiom (sieciom
komputerowym, sieciom telewizyjnym) rzd moe zbliy si do zwykego obywatela,
ktry miaby wtedy atwiejszy dostp do demokracji bezporedniej wtego typu
optyk wpisuje si defnicja teledemokracji sformuowana przez Teda Beckera:
szybki dwustronny proces komunikacji politycznej, ktry pozwala wpywa na
edukacj wyborcw, rejestrowa gosy opinii publicznej oraz gosowa wsposb
bezporedni (Marczewska-Rytko, 2001, s.179).
Cyberdemokracja od pocztku odnosia si do rozwoju sieci komputerowych,
powstaa jako mieszanina kultury hipisowskiej zkultur yuppie amerykaskiego
Zachodu (Dolina Krzemowa, Uniwersytet Stanforda), zktrych wziy si jej dwa
warianty: bardziej konserwatywny ilibertariaski (akcentujcy wag wolnego rynku),
atake liberalny ikomunitariaski (kadcy nacisk na wartoci wsplnotowe). Wtej
koncepcji podkrelano wag informacji, ktra miaa sta si kluczowym zasobem
wcaym systemie, atake potrzeb decentralizacji ipublicznej debaty poprzedzajcej
udzia wformach demokracji bezporedniej.
W elektronicznej demokracji sensu stricto mniej chodzi owyksztacenie nowych
form bezporedniej demokracji, abardziej ousprawnienie demokracji przedstawiciel-
skiej gwnie przez: powikszenie kanaw informacyjnych wcelu wzrostu stopnia
demokratycznego upodmiotowienia obywateli; rozwj elektronicznych zgromadze;
obnianie dziki sieciom komputerowym kosztw organizacyjnych itransakcyjnych,
ponoszonych przez organizacje. Przy takim postrzeganiu e-demokracji technologia
ma stanowi narzdzie usprawniajce funkcjonowanie systemu zdemokratycznego
punktu widzenia. Tak perspektyw przyjo brytyjskie Hansard Society, zajmujce
si e-demokracj, wedug ktrego koncept e-demokracji jest zwizany zdziaaniami
na rzecz poszerzenia politycznej partycypacji poprzez umoliwienie obywatelom
wzajemnej komunikacji, atake komunikacj zich przedstawicielami poprzez nowe
technologie informacyjno-komunikacyjne (Chadwick, 2006, s.84)
337
.
337
Tego typu perspektywa akcentuje wizi zarwno poziome wramach systemu politycznego
(midzy obywatelami), jak ipionowe (midzy podmiotami wadzy aobywatelami). Podobny sposb
191 Wybory
Dla tematyki tego rozdziau wane jest, e koncepcja e-demokracji niejako gene-
tycznie wie si zprocedur demokratycznego gosowania ikoncepcjami demo-
kracji bezporedniej. Wynika to zfaktu, e e-demokracja jako konstrukt analityczny
wiele zawdzicza autorom bdcym zwolennikami demokracji bezporedniej. Ztego
powodu, po pierwsze, e-demokracja jest koncepcj, wktrej due znaczenie maj
propozycje elektronicznego gosowania; po drugie, wdebacie nad e-demokracj
czsto abstrahowano od istniejcych instytucji iprocedur demokracji przedsta-
wicielskiej, uznawanych za przestarza polityczn tradycj, ktr miay zastpi
elektroniczne plebiscyty (Coleman, 2001, s.121). Wspczenie jednak termin jest
postrzegany raczej jako zawierajcy wsobie wszelkiego rodzaju prby usprawnienia
demokracji przedstawicielskiej przez programy wdraane zarwno przez rzdy, jak
iorganizacje pozarzdowe
338
.
Zteoretyczn koncepcj e-demokracji wie si idea ipraktyka elektronicznego
gosowania (electronic voting, e-voting), najoglniej defniowanego jako procedury
gosowania, wktrych wykorzystywane s media elektroniczne. E-voting sensu
stricto to albo gosowanie zaporedniczone przez cyfrowe maszyny rejestrujce
izliczajce gosy (gosowanie wci odbywa si wsiedzibach komisji wyborczych),
albo gosowanie zaporedniczone przez internet, wktrym obywatel moe wzi
udzia przez zupenie dowolny komputer podczony do sieci www
339
.
Koncepcja elektronicznego gosowania (szczeglnie jego druga wyej wymieniona
wersja, awic gosowanie przez internet) wywouje liczne kontrowersje. Zjednej
strony, ronie liczba projektw e-votingu, kolejnych pilotay iprb implementacji
tego typu rozwiza do systemw wyborczych wspczesnych demokracji. Projekty
pilotaowe byy przeprowadzane m.in. wStanach Zjednoczonych (Cwalina, Fal-
kowski, 2005, s.440), do wprowadzenia e-gosowania jako jednej zopcji sposobu
gosowania przygotowywaa si rwnie Irlandia, jednak zpowodu obaw ozbyt
niski poziom zabezpiecze systemu projekt zosta wstrzymany (Commission of
Electronic Voting, 2004)
340
. Najambitniejszym projektem e-votingu (jednoczenie
projektem onajszerszej skali) jest wprowadzenie moliwoci gosowania online
postrzegania technologicznego wzmocnienia demokracji stanowi koncepcja cyfrowej demokracji
Kennetha Hackera iJana van Dijka, defniowanej jako sposoby uprawiania demokracji, wykraczajce
poza ograniczenia czasu, przestrzeni iinne fzyczne ograniczenia, podejmowane przy uyciu technolo-
gii informacyjno-komunikacyjnych bd komunikacji zaporedniczonej komputerowo zamiast (jako
dodatek, nie wramach zamiany) tradycyjnych praktyk politycznych (Chadwick, 2006, s.85).
338
Chodzi oprogramy usprawniajce demokratyczn deliberacj, wymian informacji, budowanie
kapitau spoecznego, przeszczepianie spoecznych sieci obywatelskich wprzedstawicielskie iadmini-
stracyjne procesy zarwno na szczeblu lokalnym, jak ikrajowym (Coleman, Morris, 2005, s.6982;
Schuler, 2004, s.7380; Chadwick, 2006, s.8493).
339
Bardzo obszerny raport dotyczcy wykorzystania technologii wprocedurach demokratycznych
Te Brennan Center for Justice, 2006. Ogromna baza tekstw dotyczcych wykorzystania technologii
wwyborach http://www.electiontechnology.com/research.php (dostp 01/05/10).
340
Stowarzyszenie Internet Society Poland (2007) wobec projektw wdraania e-gosowania do
polskiego systemu wyborczego wydao wstyczniu 2007 roku owiadczenie rwnie negatywnie reko-
mendujce tego typu zmiany.
192 Rozdzia 4
wpowszechnych wyborach wEstonii, ktre zostao uruchomione na pocztku marca
2007 roku. Gosowanie online zorganizowano kilka dni wczeniej, do wzicia udziau
wnim by potrzebny elektroniczny dowd tosamoci, atake specjalny cyfrowy
czytnik, ktry musia kupi wyborca zainteresowany gosowaniem
341
. Wwyborach
online wzio udzia 5,4% osb uprawnionych do gosowania, co Krajowy Komi-
tet Wyborczy wEstonii uzna za sukces (wporwnaniu zpoprzednimi wyborami
frekwencja wyborcza wzrosa z58% do 61%), rekomendujc jednoczenie dalsz
implementacj systemu gosowania online wkolejnych wyborach. Wybory w2009
roku przyniosy kolejne sukcesy: odsetek gosujcych online wwyborach do Par-
lamentu Europejskiego wzrs do ponad 14% osb uprawnionych do gosowania
(przy generalnie niskiej, jedynie 44-procentowej frekwencji!), zkolei wwyborach
do wadz lokalnych rwnie 2009 roku byo to ponad 15% (Estonian National
Electoral Committee, 2009).
Naley jednoczenie doda, abstrahujc od tematu e-gosowania, e internet moe
stanowi rwnie wygodne iefektywne rdo informacji osamym akcie gosowa-
nia w2008 roku a co czwarty uytkownik sieci wUSA szuka online informacji
dotyczcych procedur imiejsca oddania gosu wprezydenckich wyborach (Smith,
2009, s.8486).
Jednoczenie elektroniczne gosowanie (wszczeglnoci zaporedniczone przez
internet) jest poddawane krytyce. Jest poruszanych bowiem wiele problemw tech-
nologicznych (iwynikajcych znich kwestii niedostatecznych zabezpiecze czy
technicznej zawodnoci systemu) oraz powizany znimi problemem bardzo wy-
sokich kosztw wdroenia systemu e-votingu (Feldman, Halderman, Felten, 2006;
California Secretary of State Bill Jones, 2000; Coleman, 2003). S zgaszane rwnie
wtpliwoci odnoszce si do czynnika ludzkiego. Po pierwsze, chodzi oproblem
ograniczonego dostpu do internetu inowych mediw wogle (Etzioni, 2004, s.94),
ktry jednak wraz zupowszechnieniem nowych mediw bdzie male. Po drugie,
pojawiaj si obawy oobnienie jakoci demokratycznych procedur Lloyd Morri-
sett (2004, s.2627) przewiduje, e rozwj e-votingu moe skutkowa wiksz liczb
e-plebiscytw, co zkolei moe przeoy si na wzrost zagroenia demagogi, popu-
lizmem iniewystarczajc deliberacj
342
. E-gosowania bywaj krytykowane rwnie
zpowodu okrelonych charakterystyk nowych mediw wspomniana wrozdziale
pierwszym redukcyjna prostota CMC (wedug niektrych krytykw nowych mediw
jako narzdzi demokracji niesprzyjajca deliberacji) oraz fzyczna izolacja uytkow-
nikw internetu mog okaza si dysfunkcjonalne zpunktu widzenia jakoci gosw
oddawanych drog online. Benjamin Barber (2004, s.39) podkrela, e tego rodzaju
341
Wyczerpujcy raport dotyczcy przebiegu iwynikw gosowania zob. Ofce for Democratic
Institutions and Human Rights, 2007.
342
Por. Coleman, 2001, s.124. Tego typu argumentacja przeciw e-plebiscytom wpisuje si wszer-
szy nurt krytyki demokracji przez referendum, postrzeganej jako system wprowadzajcy mechanizm
decyzyjny wpostaci gry osumie zerowej (czyli struktury maksymalizujcej konfikty iwcielajcej
wycie systemow tyrani wikszoci) zob. Sartori, 1998, s.151.
193 Wybory
argumentacja ju bya podnoszona podczas debaty dotyczcej demokratycznych
procedur bardzo podobnych argumentw uywa John Stuart Mill, protestujcy
przeciwko wprowadzeniu zasady tajnoci demokratycznego gosowania
343
.
Przyczynkiem do krytyki szerokiego wykorzystywania internetu jako narzdzia
demokratycznych plebiscytw jest rwnie rosncy udzia perspektywy marketin-
gowej we wspczesnych kampaniach wyborczych wanie jej powicony jest
kolejny fragment ksiki.
4.1.2. Perspektywa marketingowa
Nowe media podlegaj analitycznej refeksji wkontekcie demokratycznych wybo-
rw rwnie na poziomie analiz marketingu politycznego. S postrzegane, zjednej
strony, jako narzdzie marketingowe wrkach profesjonalistw, pracujcych przy
wyborczych kampaniach; zdrugiej jako rodowisko prowadzenia tego typu dziaa.
Wci ronie znaczenie perspektywy marketingowej wkampaniach wyborczych,
warto wic zacz od zdefniowania podstawowych kategorii.
Defnicje marketingu politycznego
344
mona za Markiem Mazurem podzieli
na dwie gwne grupy. Pierwsza dotyczy inynieryjnego podejcia do marketingu
politycznego ieksponuje jego aspekt funkcjonalny, zwizany zprzekonaniem wy-
borcw do gosowania wokrelony sposb. Tak brzmi defnicja sformuowana przez
Grayn Ulick, wedug ktrej marketing polityczny to zesp teorii, metod,
technik ipraktyk spoecznych majcych na celu przekonanie obywateli, by udzielili
poparcia czowiekowi, grupie lub projektowi politycznemu (Mazur, 2006, s.17).
Druga grupa defnicji jest zwizana zszerszym rozumieniem pojcia, akcentujcym
proces wymiany jako istot marketingu politycznego. Andrew Lock iPhill Harris
defniuj je jako dyscyplin, ktra zajmuje si badaniem procesw wymiany po-
midzy politycznymi podmiotami iich rodowiskiem ipomidzy nimi samymi,
szczeglnie odnoszc si do pozycjonowania tych podmiotw na rynku [positioning]
iich komunikacji, metod, dziki ktrym strategie mog by realizowane, wczajc
badania dotyczce postaw, wiadomoci ireakcji grup docelowych. Rzd iprawo
wystpuj tutaj jako zewntrzne regulatory tych procesw ijako podmioty wnich
uczestniczce (Mazur, 2006, s.1718). Ten typ defnicji wychodzi wic poza czysto
technokratyczne podejcie do marketingu politycznego, przenoszc akcent ztele-
ologicznego na spoeczny aspekt procesu komunikowania politycznego.
343
Co ciekawe, podobnych argumentw uy rwnie Jarosaw Kaczyski (2008) wswoich wypo-
wiedziach przeciwko pomysom wprowadzenia wPolsce gosowania online.
344
Marketing wsensie ekonomicznym mona zdefniowa za Amerykaskim Towarzystwem
Marketingowym (1985 rok) jako proces planowania irealizowania pomysw, ksztatowania cen,
promocji idystrybucji myli, towarw iusug wcelu tworzenia takiej wymiany, ktra urzeczywistnia
zarwno cele indywidualne, jak iorganizacyjne (Cwalina, Falkowski, 2005, s.1516; por. Mazur, 2006,
s.1417).
194 Rozdzia 4
W rozumieniu pojcia marketing polityczny i jednoczenie w kontekcie
ksiki po pierwsze jest wane, e postrzega si go mocno zwizany zkampa-
niami wyborczymi ikomunikowaniem wyborczym. Po drugie, warto zaznaczy, e
popularna wperspektywie marketingowej analogia polegajca na przyrwnywaniu
kandydata wwyborach do produktu (niczym do produktu przemysowego) bywa
uznawana za niezbyt trafn, poniewa kandydat polityczny jest swego rodzaju do-
stawc usug (Wojciech Cwalina iAndrzej Falkowski [2005, s.1920] porwnuj
rol wyborczego kandydata do roli agenta ubezpieczeniowego), natomiast rzeczywi-
stym produktem sprzedawanym odbiorcom przekazw wyborczych jest program
bezporednio zwizany zkandydatem bd parti, ktra ma go realizowa (Mazur,
2006, s.18, 2930; Jeziski, 2004, s.5659).
Nowe media s wykorzystywane jako narzdzie marketingu politycznego wwy-
niku wspwystpienia wielu powizanych ze sob czynnikw (Cwalina, Falkowski,
2005, s.439442; Starewicz-Jaworska, 2006, s.253255)
345
:
niskiego kosztu dotarcia do wyborcy oraz pozyskiwania rde fnansowania
dziaalnoci politycznej (wtym niskich kosztw publikacji idystrybucji in-
formacji; moliwoci ukierunkowywania przekazw; gromadzenia rodkw
fnansowych drog online);
dostpnoci nowych mediw izmiany czasu powicanego na korzystanie
zinternetu (atake rosncej liczby uytkownikw);
poszukiwania nowych demokratycznych form, podnoszcych poziom oby-
watelskiej partycypacji wyborczej;
poszukiwania nowych form komunikacji zwyborcami;
pojawienia si nowego pokolenia wyborcw, dla ktrego nowe media s natu-
ralnym rodowiskiem komunikacyjnym;
szybkiego rozwoju rynku usug konsumpcyjnych winternecie (rozwoju e-com-
merce, wzrostu wydatkw na reklam wsieci, atake rozwoju reklamy online);
oddziaywania wpywowego lobby frm zajmujcych si wytwarzaniem iwdra-
aniem technologii komputerowych (dokonuj wpat na rzecz kampanii ipartii
politycznych, dostarczaj sprztu).
Jednoczenie Marek Mazur (2006, s.23) podkrela znaczenie procesu rwnolege-
go rozwj sieci komputerowych ma swj udzia wrozwoju marketingu politycz-
nego (jako wszechstronne icoraz bardziej powszechne narzdzie komunikowania).
Zjawisko to jest zreszt kolejnym przejawem skomplikowanego globalnego procesu
wzajemnych interakcji rozwijajcych si nowych technologii isystemu (czy syste-
mw) komunikowania politycznego. Jak wyka poniej, podejmowana wkontek-
cie wyborw aktywno polityczna zaporedniczona przez nowe media podlega
aktywnej adaptacji do okrelonych form komunikacyjnych, charakterystycznych dla
345
Przegld wykorzystania nowych mediw jako narzdzi marketingu politycznego wdrugiej po-
owie lat 90. XX wieku zob. Cwalina, Falkowski, 2005, s.437476. Syntetyczny przegld zastosowa
nowych mediw wkomunikacji marketingowej zob. Gawroski, Polak, 2009, s.92102.
195 Wybory
okrelonego etapu rozwoju nowych mediw, wktrym owa aktywno jest podejmo-
wana. Jednoczenie aktorzy polityczni (oraz ich szeroko pojte otoczenie, jak choby
wspomniane wyej frmy dostarczajce sztabom wyborczym sofware ihardware)
staraj si oddziaywa na zawarto internetu, dostosowujc j do kampanijnych
potrzeb.
Mgbym wtym miejscu dokona prby wyliczenia narzdzi marketingu wybor-
czego online, jak czyni to Wojciech Cwalina iAndrzej Falkowski (2005, s.444475)
wymieniajc: e-mail, debaty online, banery reklamowe istrony www. Takie wylicze-
nie, jak wida na pierwszy rzut oka, nie jest wyczerpujce, nie odwouje si te do
jednego, konkretnego kryterium podziau. Wprzypadku mojej pracy wydaje si ono
rwnie zkilku powodw niepotrzebne. Po pierwsze, poszczeglne narzdzia
wyborczego marketingu online s ze sob cile powizane, co czyni ich precyzyjny
podzia niezwykle trudnym (takim narzdziem jest internetowa witryna, ale rwnie
poszczeglne aplikacje zamieszczane wjej ramach, atake kolejne kanay komu-
nikacji maile czy komunikatory ktre mog funkcjonowa zarwno wramach
danej strony www, jak izupenie od niej niezalenie). Po drugie, tego typu narzdzi
jest coraz wicej (innymi sowy, coraz wicej komunikacyjnych platform wsieci jest
wykorzystywanych jako narzdzia marketingu online), dlatego trudniej jest dokona
wyczerpujcego ijednoczenie poznawczo uytecznego wyliczenia. Wreszcie po
trzecie, wwikszym stopniu informatywne wydaje si ujcie chronologiczne, akcen-
tujce progresj wykorzystania nowych mediw wmarketingu wyborczym, atake
dziki umiejscowieniu wczasie konkretnych rozwiza dodajce wkontekcie
analizowanych zjawisk informacje dotyczce stopnia rozwoju mediw wogle czy
upowszechnienia internetu.
Na zakoczenie tego podrozdziau zatrzymam si jednak przy witrynie www
podstawowym narzdziu kampanii wyborczych online, oczywistym ijednoczenie
dugo sprawiajcym wielu zjego uytkownikw (kandydatom, politykom, parlamen-
tarzystom) trudnoci zwizane zjego efektywnym wykorzystaniem. Eric Klinenberg
iAndrew Perrin w1996 roku zdefniowali sze kryteriw analizy skutecznoci
oddziaywania witryny www kandydata na jego potencjalnych wyborcw (Cwalina,
Falkowski, 2005, s.456):
organizacja, gromadzenie wolontariuszy (sieciowo networking) isposb
zbierania funduszy na kampani;
tre przekazu politycznego ijego edukacyjny charakter;
budowanie wsplnoty;
cybercelebracja podkrelanie przynalenoci kandydatw do spoeczestwa
high-tech
346
;
346
Kiedy ten aspekt autoprezentacji kandydata przez witryn mia duo wiksze znaczenie ni
obecnie wkampanii z1996 roku wUSA republikaski kandydat Bob Dole mia wswojej witrynie
zakadk Technologia, wktrej zdum podkrela m.in., e by pierwszym whistorii kandydatem
na prezydenta USA przekazujcym sprawozdania fnansowe do Federalnej Komisji Wyborczej na
CD-ROM-ie (Cwalina, Falkowski, 2005, s.468469). Obecnie wobec postpujcego upowszechnienia
196 Rozdzia 4
umiejscowienie witryny wsieci www linki do innych stron;
interaktywno witryny.
Jak wida, pierwsze dwa kryteria dotycz powizanych ze sob dziaa online
iofine, zkolei cztery kolejne wycznie dziaalnoci wrodowisku cyfrowym.
Ujcie Klinenberga iPerrina, sformuowane wpoowie lat 90. XX wieku (co gdy
wemiemy pod uwag dynamik przemian nowych mediw oznacza zupenie
inn epok ich rozwoju), zdaje si jednak trafne izaskakujco aktualne. Ewolucja
wykorzystania nowych mediw wdziaaniach kampanijnych stanowi skomplikowany
proces, ktrego wan czci skadow s tendencje do zwikszania efektywnoci
witryn wyborczych wdziaaniach organizacyjnych (co wamerykaskim kontekcie
oznacza rwnie pozyskiwanie funduszy); budowania wsplnot (czy uywajc
popularniejszego obecnie pojcia spoecznoci); dobrego umiejscowienia wy-
borczych witryn wsieciach online.
Specyfcznym rodzajem witryn politykw s prowadzone przez nich (przynaj-
mniej deklaratywnie) blogi. Warto onich wspomnie wtym miejscu zco najmniej
dwch powodw. Po pierwsze, wwarunkach permanetnej kampanii wyborczej blogi
politykw staj si jednym znarzdzi prowadzenia przez nich wyborczej rywalizacji.
Po drugie, spoecznociowy iautoekspresyjny charakter sieci pod koniec pierwszej
dekady XXI wieku czyni form blogu jednym znajistotniejszych (zarwno wsensie
powszechnoci, jak iznaczenia) kanaw komunikacji midzy politykiem apoten-
cjalnym wyborc, oczywicie przede wszystkim wkierunku: politykwyborcy. Przez
komunikaty formuowane na blogu polityk nie tylko informuje ookrelonych wyda-
rzeniach czy wasnych opiniach ipostawach, lecz take stara si narzuci odbiorcom
wasne interpretacje rzeczywistoci, przez to blog co zauwaa Marek Jeziski (2009,
s.182) staje si wygodnym narzdziem wwalce odominacj kulturow
347
.
Warto powrci do kryteriw sformuowanych przez Klinenberga iPerrina, we-
dug ktrych wikszo znich stanowi kategorie kluczowe nie tylko dla witryn jako
narzdzi e-kampanii, lecz take zrozumienia dynamiki rozwojowej wspczesnego
internetu wogle (interaktywno, spoecznociowo, organizacyjny potencja,
osadzenie wsieciach). Analityczna pojemno ujcia Klinenberga iPerrina czyni
je zatem jednym zwartociowszych punktw odniesienia przy dokonywaniu ana-
lizy rozwoju e-kampanii wyborczych, ktrej dotyczy kolejny fragment czwartego
rozdziau ksiki.
nowych mediw ten aspekt zdaje si traci znaczenie (atake nastpuje przesunicie jego akcentw
zwykorzystania najnowszego hardwareuna korzystanie znajnowszego albo modnego sofwareu).
347
Analiza blogw jako formy dyskursu politycznego zob. Turska-Kawa, 2009.
197 Wybory
4.2. E-kampanie
4.2.1. Rozwj e-kampanii
Lata 90. XX wieku to czas stopniowego wczania nowych mediw do dziaa zwi-
zanych zkampaniami wyborczymi. Proces wzrostu udziau cyfrowych technolo-
gii komunikacyjnych wkampaniach poprzedzajcych demokratyczne plebiscyty
najwczeniej inajpeniej zachodzi, oczywicie, wpastwach pnej demokracji,
ze Stanami Zjednoczonymi na czele. Okrelony poziom rozwoju technologicznego,
wtym przede wszystkim stopie rozwoju iupowszechnienia nowych mediw, de-
cydowa okierunkach iskali wykorzystania ICT jako narzdzi walki kampanijnej.
Ztego powodu ponisza analiza skupia si przede wszystkim na amerykaskim
rynku wyborczym, powszechnie uznanym za awangard, jeli chodzi o wykorzysta-
nie nowych mediw jako narzdzi komunikacji wyborczej. Jednoczenie poniszy
fragment dotyczy rwnie procesw izjawisk wyborczych winnych systemach
politycznych pastw pnej demokracji, przywoywanych wcelu nakrelenia szero-
kiego, globalnego kontekstu e-kampanii (uwzgldnienia specyfki lokalnych syste-
mw politycznych, kontekstw geografcznych, spoecznych czy technologicznych).
Moje rozwaania bd zawiera rwnie informacje dotyczce ksztatu, kierunkw
izasigu polskich e-kampanii, jednak wobec niezwykle szerokiego zakresu przed-
miotu analizy krajowa aktywno wyborcza online bdzie potraktowana tak jak
wpozostaych fragmentach ksiki jako jedna zdodatkowych kontekstualizacji
omawianych zjawisk. Ograniczona objto niniejszego tekstu wymusza skupienie
si na najwaniejszych procesach implementacji nowych mediw do dziaalnoci
kampanijnej, czyli de facto na zachodzcych w Stanach Zjednoczonych. Polskie
e-kampanie wymagaj osobnego szerokiego omwienia, cho do koca pierwszej
dekady XXI wieku trudno mwi oefektywnym czy innowacyjnym wykorzystaniu
nowych mediw wkampaniach wyborczych wPolsce.
Zostao ju stwierdzone, e prognozy dotyczce wykorzystania nowych mediw
wprocedurach wyborczych byy formuowane bardzo wczenie, wzasadzie ju na
pierwszych etapach rozwoju ICT. Konkretne plany zaczto formuowa na poczt-
ku lat 90. XX wieku w1992 roku pojawiy si pierwsze przewidywania dotycz-
ce przyszych internetowych wyborw, ajednoczenie wanie podczas kampanii
prezydenckiej 1992 roku sztab Billa Clintona umieci wsieci (wwczas jeszcze
bdcej medium tekstowym) teksty jego przemwie, rozprowadzane wramach
grup usenetowych (co, oczywicie, nie miao adnego znaczenia dla jego kampanii
Chadwick, 2006, s.151152).
Pierwszy zkrokw wyznaczajcych kierunki wykorzystania nowych mediw
wdemokratycznych plebiscytach stanowia amerykaska kampania wyborcza z1996
roku. Powstao wwczas wiele stron www otematyce wyborczej (wszyscy gwni
kandydaci na prezydenta mieli swoje witryny), pojawiy si rwnie witryny partii
spoza politycznego mainstreamu (jak: Partia Zielonych, Libertarianie czy Partia
198 Rozdzia 4
Reform), ktre dziki temu trafay na listy odnonikw do portali gwnego nurtu.
Trudno jednak powiedzie, by zwikszyo to konkurencyjno stabilnego, dwupar-
tyjnego politycznego systemu
348
. Poziom interakcji online midzy kandydatami awy-
borcami, mimo pierwszych prb przeprowadzenia debat ikonsultacji drog online,
by niewielki (Jenkins, 2003), anieliczne dane dotyczce popularnoci wyborczych
witryn w1996 roku mwi owrcz skrajnie niskim zainteresowaniu wyborcw
obecnoci kandydatw wsieci witryn Julii Garson, demokratycznej kandydatki
do Kongresu zIndiany, wnajgortszym momencie kampanii odwiedzao dziennie
20 osb (Chadwick, 2006, s.152153).
Internet, do ktrego dostp miao wwczas okoo 30% Amerykanw, stanowi
rdo informacji wyborczych jedynie dla 10% wyborcw (Chadwick, 2006, s.152).
Co wicej, jedynie 3% wyborcw wskazao go jako jedno zdwch gwnych rde
informacji okampanii wyborczej
349
. Jednoczenie zbieranie funduszy online, jeden
znajistotniejszych rodzajw kampanijnej aktywnoci politycznej wUSA, praktycznie
nie istniao mniej ni poowa kandydatw prosia przez swoje witryny odatki, zre-
guy ograniczajc si do umieszczenia adresu sztabu wyborczego iwzoru polecenia
zapaty czekiem (wynikao to rwnie zogranicze obiektywnych: braku oglnie
dostpnej technologii e-patnoci oraz odpowiednich uregulowa prawnych, ktre
pojawiy si dopiero w2000 roku Chadwick, 2006, s.153). Amerykaskie wybory
w1996 roku, mimo pionierskiego wykorzystania przez kandydatw nowych mediw
jako narzdzi kampanii wyborczej, odegray zpowodu niewielkiego znaczenia inter-
netu jako elementu amerykaskiego systemu medialnego rol marginaln, stanowic
jedynie dodatkowy imao istotny kana komunikacji wyborczej midzy kandydatami
aich potencjalnymi wyborcami (Winston, 2004, s.139140; Hurwitz, 2004, s.107).
Marginalne znaczenie miay rwnie, zpunktu widzenia przebiegu iwynikw
wyborw wowym czasie, e-kampanie (czy raczej jedynie ich elementy) organizowane
winnych pastwach. Ciekawym polskim przykadem moe by wyborcza e-debata,
ktra odbya si we 11 wrzenia 1997 roku, dwa miesice przed wyborami parla-
mentarnymi. Podczas ponadtrzygodzinnej debaty uczestnicy odpowiadali na pytania
prowadzcego/moderatora oraz internautw, atake mieli moliwo wzajemnego
zadawania sobie pyta. Oprcz witryny, na ktrej na bieco mona byo ledzi
przebieg dyskusji, utworzono specjalny kana IRC, sucy do wymiany opinii na jej
temat na gorco
350
. Jednoczenie podczas polskiej kampanii parlamentarnej z1997
roku pojawiy si pierwsze strony internetowe partii politycznych, wwikszoci
348
Pierwsze kampanijne strony www byy zreguy rzadko aktualizowanymi HTML-owymi wersjami
materiaw drukowanych, zawierajcymi podstawowe informacje iproste materiay do cignicia (jak
banery iloga).
349
Telewizj jako jedno zdwch gwnych rde informacji kampanijnej wskazao 72% wyborcw,
pras 60%, radio 19% (Rainie, Horrigan, 2007, s.2).
350
Debat zorganizoway Centrum Nowych Technologii (twrca Wp.pl) oraz Telewizja Wisa, ktrej
prezes Edward Miszczak prowadzi to spotkanie. Wdebacie wzili udzia: Zbigniew Romaszewski
(ROP), Adam Somka (AWS), Tadeusz Syryjczyk (UW), Zbigniew Bujak (UP), Andrzej Urbaczyk
(SLD), Aleksander Bentkowski. (PSL); Cwalina, Falkowski, 2005, s.449.
199 Wybory
zawierajc niewiele wicej elementw ni statut ilista czonkw zlegitymacyjnymi
zdjciami (Walczak-Duraj, 2006, s.241). Co ciekawe, niektre partie miay po kilka
rnych witryn, tworzonych przez komitety zposzczeglnych czci kraju (oraz
dodatkowo przez pojedynczych kandydatw lub kandydatki), bez jakiejkolwiek
partyjnej koordynacji na szczeblu centralnym (Cwalina, Falkowski, 2005, s.453454).
Koniec lat 90. XX wieku to czas, gdy wUSA pojawiy si pierwsze przykady efek-
tywnego wykorzystania nowych mediw wdziaaniach kampanijnych. Za pierwszego
polityka skutecznie wykorzystujcego internet wkampanii wyborczej uznaje si
Jessea Ventur, byego zapanika iaktora, ekscentrycznego zwycizc wwyborach
gubernatora Minnesoty wStanach Zjednoczonych w1998 roku. Wswojej skutecz-
nej e-kampanii Ventura wykorzysta witryn internetow funkcjonujc zjednej
strony jako przestrze wzajemnej komunikacji jego wyborcw (przez proste forum
dyskusyjne), azdrugiej jako miejsce, wktrym umieszcza czsto aktualizowa-
ne ogoszenia irelacje zkampanii (Madsen, 1998)
351
. Jednoczenie Henry Jenkins
iDavid Torburn (2004, s.3) podkrelaj niezwykle skuteczny targeting ipozy-
cjonowanie przekazw politycznych
352
formuowanych przez Ventur. Jego sztab
wyborczy wduej mierze za porednictwem nowych mediw zmobilizowa
wyborcw ookrelonym proflu ideologicznym (magazyn Wired okreli ich mia-
nem obywateli sieci [netizens], majcych specyfczne pogldy, niereprezentowane
przez tradycyjnych politykw republikaskich czy demokratycznych)
353
, wdodatku
oddanych, dotd raczej kontestujcych amerykask polityk, przyciganych rwnie
przez fakt niepowizania Ventury zwczesnym amerykaskim politycznym mainst-
reamem Henry Jenkins (2003) trafnie stwierdzi, e lepiej od pojcia zwolennicy
(supporters) pasowao do nich okrelenie fani. W1998 roku internet okaza si wic
wStanach Zjednoczonych skutecznym ijednoczenie relatywnie tanim narzdziem
komunikacji zokrelonymi grupami potencjalnych wyborcw (szczeglnie przydat-
nym kandydatom jak Jesse Ventura spoza gwnego nurtu systemu politycznego),
ale dziaa te jako narzdzie precyzyjnego targetowania iproflowania przekazw
politycznych (rwnie przez rozwijajcy si, cho nie bez oporw, elektroniczny
direct mail [korespondencja bezporednia])
354
.
351
Kampania Ventury okazaa si efektywna rwnie pod wzgldem fnansowym wyda na kam-
pani prawie 30 razy mniej od przeciwnikw, amimo to zdoa pokona ich wwycigu po fotel gu-
bernatora (Chadwick, 2006, s.153154; Porbski, 2004, s.100102).
352
Targeting (okrelenie rynku docelowego, skadajce si zoceny atrakcyjnoci kadego segmentu
iwyboru docelowych segmentw) ipozycjonowanie rynku (okrelenie koncepcji pozycjonowania dla
kadego segmentu wyborcw oraz wybr, rozwinicie idystrybucja wybranej koncepcji pozycjonowa-
nia) stanowi kolejne, po segmentacji rynku, etapy diagnozy rynku politycznego, prowadzonej przez
wspczesne sztaby wyborcze (Dobek-Ostrowska, 2006, s.321322).
353
Netizens to wyborcy okonserwatywnych pogldach na gospodark ilibertarianie wkwestiach
spoecznych, czyli wduej mierze osoby opogldach niejako przecinajcych wpoprzek tradycyjne
podziay ideologiczne wUSA (Katz, 1997).
354
Pierwsze prby wprowadzania elektronicznego direct mail wlatach 19971998 wUSA wywoy-
way zarwno negatywne reakcje opinii publicznej, jak iobawy ze strony specjalistw do spraw mar-
ketingu politycznego, dotyczce przeciwskutecznych efektw tego kanau komunikacji zpotencjalnym
200 Rozdzia 4
Te dwie cechy nowych mediw jako narzdzi e-kampanii byy skutecznie roz-
wijane wkolejnych wyborach. Amerykaska kampania przed wyborami z2000
roku przebiegaa ju wznaczco innym kontekcie: 50% wyborcw miao dostp do
internetu, zasady dotyczce gromadzenia funduszy online zostay prawnie uregulo-
wane
355
, aspecjalici przygotowujcy e-kampanie byli bogatsi od swoich poprzed-
nikw odowiadczenia wynikajce zobserwacji kampanii Ventury. Wszystko to
sprawio, e amerykaska e-kampania w2000 roku stanowia kolejny etap procesu
wczania nowych mediw wdziaalno sztabw wyborczych procesu, ktry za-
chodzi wrnym tempie inateniu we wszystkich wspczesnych demokracjach.
Mona go uoglni jako zjawisko, wktrym kampanijne dziaania online wcoraz
mniejszym stopniu stanowi proste przeniesienie logiki mediw masowych do poli-
tycznej przedwyborczej aktywnoci zaporedniczonej przez nowe media, awcoraz
wikszym stopniu staj si adaptacj form kampanijnej aktywnoci do specyfcznych
cech internetu ipozostaych nowych mediw
356
(jak opisane poniej wykorzystanie
telefonw komrkowych).
Amerykaska e-kampania, prowadzona wlatach 19992000, charakteryzowaa si
wic, po pierwsze, istotn popraw wykorzystania internetu jako narzdzia groma-
dzenia funduszy (czego wyrazem byy prawybory w1999 roku, gdy wsieci pojawio
si wiele banerw nawoujcych do przekazywania pienidzy sztabom wyborczym
poszczeglnych kandydatw). Po drugie, coraz lepiej realizowano potencja internetu
jako medium spersonalizowanej idwustronnej komunikacji, wykorzystujc przy
tym narzdzia sprawdzone wdziedzinie e-commerce: wysyano personalizowane
maile, zachcajce do wsparcia online iofine; tworzono proflowane listy odbiorcw
przekazw online; zachcano do wirusowego przesyania dalej informacji przez
potencjalnych wyborcw ich znajomym; personalizowano strony www (witryna
Ala Goreaumoliwiaa internaucie okrelenie najwaniejszych kwestii, po czym
personalizowaa widoczn zawarto, opierajc si na jego wyborze); zamieszczano
na witrynach kandydatw rosnc liczb elementw interaktywnych (czaty, fora in-
ternetowe, proby orelacje ze spotka wyborczych) iaudiowizualnych, np. pliki audio
dla lokalnych iinternetowych rozgoni radiowych (Chadwick, 2006, s.154156)
357
.
Ocena stopnia rozwoju e-kampanii na przeomie tysicleci zaley wduej mie-
rze od przyjtych punktw odniesienia. Zjednej strony, jeli bierzemy pod uwag
dowiadczenia wczeniejsze, okazuje si, e odnoszca si do wyborw zawarto
wyborc. Efektywne wykorzystanie direct mail przez sztab Ventury przyczynio si jednak do rozwoju
bezporedniego mailingu (Cwalina, Falkowski, 2005, s.444447).
355
Jednoczenie wlatach 19981999 rozwin si rynek oprogramowania umoliwiajcego doko-
nywanie wpat na kampanie drog online (Cwalina, Falkowski, 2005, s.463464).
356
Jednak krtka analiza witryn kandydatw wwyborach prezydenckich wPolsce w2000 roku
(awic wanalogicznym okresie) sugeruje ich bardzo nisk interaktywno (Cwalina, Falkowski, 2005,
s.457458) tego typu witryny kandydatw powstaway wUSA kilka lat wczeniej.
357
Witryna GeorgeaW.Busha oferowaa kalkulator podatkowy wyliczajcy zyski kadego zwy-
borcw po wprowadzeniu zapowiadanej przez Busha reformy podatkowej to stanowi dobr egzem-
plifkacj konsumenckiego sposobu mylenia owyborczej ofercie (Bennett, 2003b, s.141).
201 Wybory
internetu wcoraz mniejszym stopniu przypominaa zbir elektronicznych wersji
broszur kandydatw iinternetowych odpowiednikw relacji prasowych, awcoraz
wikszym stopniu funkcjonowaa jako przestrze politycznej debaty ipowizana
zni ochotnicza sie dystrybucji politycznej informacji. Zdrugiej strony, udzia
strategii idziaa online wkontekcie caoci kampanii z2000 roku jest oceniany
raczej nisko. Kandydaci znajlepszymi kampaniami online (John McCain idemo-
krata Bill Bradley) przegrali zfaworytami (Georgeem W.Bushem iAlem Goreem),
poniewa dominujc strategi wci stanowia kampania zaporedniczona przez
media tradycyjne (Coleman, 2001, s.122). Co wicej, wkampanii z2000 roku ros-
nc rol odgryway witryny zawierajce treci przynalene negatywnej kampanii
wyborczej
358
oraz faszywe witryny (spoof sites) (Hurwitz, 2004, s.108) iwci tylko
co dziesity Amerykanin postrzega internet jako rdo informacji wyborczej
(Rainie, Horrigan, 2007, s.2), co nie sprzyjao postrzeganiu go jako technologii
demokratyzujcej obywatelskie plebiscyty. Komentujcy wybory wUSA w2000
roku Roger Hurwitz (2004, s.108) trafnie stwierdzi, e obecno kandydatw
ipartii wcyberprzestrzeni wpisuje si wmodel amerykaskiej demokracji jako
wszechobecnej ipermanentnej kampanii, wktrej precyzyjnie opakowani kan-
dydaci s sprzedawani wyborcom ideologicznie zdemobilizowanym pasywnym
konsumentom informacji.
Jednoczenie pocztek XXI wieku stanowi moment pierwszego innowacyjnego
wykorzystania zastosowa nowych mediw wpraktyce kampanii wyborczych. Jed-
ne zpierwszych tego typu nieprzewidzianych wczeniej zastosowa sieci stanowiy
zjawisko handlu gosami koordynowane na poziomie online, atake uycie przez
sztaby wyborcze telefonii komrkowej jako medium umoliwiajcego bezporednie
docieranie zprzekazami do potencjalnych wyborcw.
Wymiana gosw midzy wyborcami koordynowana przez nich samych win-
ternecie to dziaalno wystpujca nie tylko wamerykaskich kampaniach wy-
borczych, ale zapocztkowana wanie wUSA podczas kampanii przed wyborami
w2000 roku. Pocztkowo pomysy na handel gosami wsieci pojawiy si jako akcja
haktywisty Jamesa Baumgartnera, ale po interwencji wadz jego witryna zostaa za-
mknita. Pomys zosta jednak podchwycony, pojawiy si witryny voteexchange.org
inadertrader.org (organizowane przez zwolennikw niezalenego kandydata Ral-
pha Nadera), ktrych celem byo umawianie si drog internetow wyborcw Na-
dera zwyborcami Ala Goreamieszkajcymi wrnych stanach (awic irnych
okrgach wyborczych), wcelu wymiany gosw przeciw Bushowi (co miao sens,
poniewa wniektrych stanach rozkad si politycznych sprawia, e wynik Nadera
bd Goreaitak by przesdzony). Liczba witryn tego typu wzrosa do kilkunastu
358
Brutalizacja kampanii wyborczych online rosa wpierwszej dekadzie XXI wieku, zmiany wzorcw
wykorzystania nowych mediw wkampaniach wyborczych nie osabiy ich znaczenia jako medium
kampanii negatywnej.
202 Rozdzia 4
istay si one relatywnie popularne, jednak samo zjawisko okazao si marginalne
iraczej nie wpyno na wynik wyborw (Chadwick, 2006, s.156157).
Handel gosami mia miejsce rwnie wczasie brytyjskiej kampanii z2001
roku, wduej mierze wykorzystujcej amerykaskie dowiadczenia
359
. Witryna
votedorset.net, reklamowana sloganem Recycle your wasted vote (gra sw, dosownie:
Przetwrz swj zmarnowany [wyrzucony] gos), umoliwiaa porozumiewanie si
midzy wyborcami niechtnymi prawicowym kandydatom, ktrzy zreguy wygrywa-
li wybory wZachodnim iPoudniowym Dorset (okrgi wramach hrabstwa Dorset
wpoudniowej Anglii), nie zdobywajc wikszoci gosw (korzystali zrozproszenia
gosw oddanych na innych kandydatw). Oprcz votedorset.net powstao rwnie
kilka innych tego typu nielegalnych, wic oprotestowywanych stron, ktrych
funkcjonowanie mogo wkilku okrgach wpyn na wyniki wyborw (Chadwick,
2006, s.160161).
Innym innowacyjnym uyciem nowych mediw wbrytyjskiej kampanii wyborczej
w2001 roku byo wykorzystanie telefonii komrkowej jako narzdzia bezporedniego
dotarcia zprzekazem do potencjalnych wyborcw. Partia Pracy wysyaa SMS-y do
okoo 100 tysicy abonentw, ktrych miaa wswojej bazie danych (w2001 roku
67% Brytyjczykw korzystao zkomrek to odsetek wikszy ni wowym okresie
wUSA) np. wpitek, ostatniego dnia kampanii okoo godziny 23.00 wysyano do
modych Brytyjczykw SMS-y zawierajce zapowied podjcia przez Parti Pracy
prb przeduania ustawowych godzin otwarcia pubw wanie do 23.00 (Chad-
wick, 2006, s.160). Trudno jednak powiedzie, na ile skuteczne okazyway si tego
typu nietypowe komunikaty, wysyane przez medium kojarzce si duo bardziej
zoddoln, prywatn komunikacj ni przekazami konstruowanymi przez podmiot
instytucjonalny (co wicej, wtym przypadku motywowany okrelonym politycznym
interesem).
Przeom tysicleci jest jednoczenie etapem wprocesie zwikszania si udzia-
u nowych mediw wkampaniach wyborczych, wktrym do wyranie zdy-
y wykrystalizowa si pierwsze wzorce wykorzystywania nowych mediw jako
rda informacji wyborczej (czy szerzej informacji politycznej). Do oczywista
konstatacja dotyczca zwikszenia dostpnoci informacji wyborczej jako jednej
zzalet internetu wkontekcie wyborw czy ycia politycznego wogle wymaga
jednak szerszego omwienia. Jak zaznaczyem powyej, wamerykaskich wyborach
w2000 roku niewielki odsetek wyborcw (11%) wskaza internet jako wane rd-
o informacji wyborczych
360
. Jednoczenie przytoczone przez Leszka Porbskiego
359
Wbrytyjskiej e-kampanii przed wyborami w2001 roku wykorzystywano listy mailingowe do
sproflowanych grup odbiorcw, fora dyskusyjne dla wyborcw, ankiety online, multimedia; poza tym
korzystano zinternetu jako medium wewntrznej partyjnej komunikacji. Wporwnaniu zUSA wybory
wWielkiej Brytanii charakteryzowaa maa liczba ofcjalnych witryn kandydatw, za to do dua liczba
nieofcjalnych, obywatelskich informacyjnych witryn wyborczych (Chadwick, 2006, s.158159).
360
Jednoczenie wtych wyborach telewizja odgrywaa rol absolutnie dominujc zostaa wskazana
przez 70% wyborcw jako jedno zdwch gwnych rde informacji, 39% wyborcw wskazao pras,
203 Wybory
(2004, s.8889) wyniki innych bada dotyczcych wyborw ztego roku wskazuj,
e internet nie by wwczas postrzegany jako technologia wywoujca now jako
wobywatelskim dostpie do informacji (jedynie 16% amerykaskich internautw
uznao wtedy internet za narzdzie poprawiajce jako ich demokratycznej wybor-
czej partycypacji). Co wicej, wzorce funkcjonowania internetu jako rda informa-
cji wyborczej wduej mierze byy powieleniem sposobw pozyskiwania informacji
zmediw tradycyjnych. Wkontekcie wyborw ztego czasu najpopularniejszymi
witrynami byy nie witryny organizacji czy projektw politycznych, ale internetowe
mutacje gigantw medialnych jako CBS, NBC, Newsweek czy New York Times.
Ten sposb wykorzystywania internetu przez obywatelipotencjalnych wyborcw
utrzyma si przez pierwsz cz pierwszej dekady XXI wieku
361
, ulegajc istotnym
jakociowym przemianom dopiero wtrakcie wyborw wUSA w2008 roku.
Jednoczenie internet stanowi bardzo funkcjonalne narzdzie upowszechniania
i zpunktu widzenia wyborcy zbierania informacji oposzczeglnych politykach
(wkontekcie wyborw funkcjonujcych wpolitycznych rolach kandydatw). Tak
rol mog spenia obywatelskie serwisy dostarczajce wyczerpujcych informacji na
temat poszczeglnych osb startujcych wwyborach, jak amerykaska witryna Pro-
ject Vote Smart (Projekt Gosuj Mdrze votesmart.org), majca wnagwku strony
gwnej haso Te Voters Self-Defense System
362
(System Samoobrony Wyborcw).
Witryna Vote Smart stanowi obszern baz informacji na temat duej liczby amery-
kaskich politykw, ktra wdomyle ma pomc wpodejmowaniu wyborczych de-
cyzji niezdecydowanym obywatelom (witryna zawiera m.in. dane na temat biografi
politykw, wykazy ich gosowa, wypowiedzi publiczne, informacje dotyczce rde
fnansowania ich publicznej dziaalnoci, rankingi sporzdzane przez przedstawicieli
grup interesu, atake tzw. Test Odwagi Politycznej, zawierajcy wykazy kwestii ideolo-
gicznych iprogramowych, jak: aborcja, zwalczanie przestpczoci, fnansowanie kam-
panii, edukacja, rynek pracy ipozostae problemy, wobec ktrych ustosunkowuj si
politycy)
363
. Analogicznym polskim projektem jest witryna mamprawowiedziec.pl
364
,
obywatelski portal informacyjny zawierajcy informacje oosobach penicych wy-
bieralne funkcje publiczne (posowie, senatorowie, europosowie, kandydaci na
urzd Prezydenta RP). Tego typu inicjatywy bdce efektem dziaalnoci organizacji
pozarzdowych, grup eksperckich iobywatelskich jak zauwaa Porbski (2004,
15% radio (Rainie, Horrigan, 2007, s.2). Telewizja odgrywaa zreszt zdecydowanie gwn rol
wzasadzie we wszystkich amerykaskich kampaniach wyborczych wlatach 90. XX wieku ipierwszej
dekadzie XXI wieku a do wyborw z2008 roku patrz niej.
361
Wkampanii przed amerykaskimi wyborami w2004 roku ponad poowa ludzi zainteresowanych
wyborami uznaa internet za rdo informacji wyborczych pomocne wdecyzji dotyczcej gosowania
(18% wszystkich Amerykanw traktowao sie jako wane rdo informacji wyborczych), ale tylko
co czwarta osoba korzystaa zwitryn alternatywnych wobec gwnonurtowych jako rde informacji
politycznych (Rainie, Cornfeld, Horrigan, 2005, s.36).
362
www.votesmart.org (dostp 01/05/10).
363
Zob. http://www.votesmart.org/npat_about.php (dostp 01/05/10).
364
www.mamprawowiedziec.pl (dostp 01/05/10).
204 Rozdzia 4
s.90) nie tylko uatwiaj podejmowanie decyzji wyborczych korzystajcym znich
wyborcom, lecz take stanowi egzemplifkacj wykorzystania internetu jako narz-
dzia rozbudowy struktur spoeczestwa obywatelskiego.
Warto jednoczenie wspomnie owykorzystaniu internetu wkolejnych polskich
kampaniach wyborczych zpocztku XXI wieku. Wczasie wyborw prezydenckich
z2000 roku witryny www stanowiy ju powszechne (cho statyczne iwniewielkim
stopniu interaktywne) narzdzie komunikacji wyborczej poszczeglnych kandyda-
tw. Powoli wprowadzano marketing bezporedni np. sztab wyborczy Aleksandra
Kwaniewskiego wysya maile do uytkownikw kont pocztowych na portalu onet.pl
(wykupiwszy wonet.pl odpowiedni usug reklamow), zawierajce linki do witryn
sztabu wyborczego (Walczak-Duraj, 2006, s.241242; Zieliski, 2000). Witryny
partii politycznych podczas kolejnych parlamentarnych wyborw wPolsce (w2001
roku) miay podobn, bardzo schematyczn budow iwci nisk interaktywno.
Elementy interaktywne wramach witryn zpocztku XXI wieku oznaczay moliwo
wprzypadku kilku stron pozorn kontaktu e-mailowego, subskrypcj biuletynw
partyjnych bd czat wwitrynie Sojuszu Lewicy Demokratycznej (Walczak-Duraj,
2006, s.242244).
Dopiero wparlamentarnych iprezydenckich wyborach w2005 roku internet
zosta wykorzystany wsposb szerszy
365
wwyborach prezydenckich nie byo kan-
dydata niemajcego wasnej witryny wyborczej
366
. Wci jednak wikszo stron
charakteryzowaa si niskim stopniem interaktywnoci iniewielkim potencjaem
wzakresie budowania wsplnoty, speniajc przede wszystkim funkcje informacyj-
ne witryny dziaay jako wygodny sup ogoszeniowy zawierajcy okrelon liczb
przekazw od poszczeglnego kandydata do jego potencjalnych wyborcw. Dorota
uchowska-Skiba (2007, s.151), podsumowujc swoj analiz witryn kandydatw
wprezydenckich wyborach 2005 roku, twierdzi, e suyy one jako medium, przez
ktre odbiorcy byli epatowani wizerunkami politykw, anie jako miejsce debaty
(przez strony trudno byo nawet skontaktowa si zpolitykami)
367
.
Nie znaczy to jednak, e krajowe kampanie wyborcze online nie zmieniay si
zbiegiem lat iwraz upowszechnieniem internetu wPolsce. Zjednej strony, rs
(iwci ronie) stopie wiadomego wykorzystania (dziki przynajmniej niektrym
zkonkretnych charakterystyk skadajcych si na specyfk medium) potencjau
rodka komunikowania wyborczego, ktrym jest witryna www kandydata czy partii.
Zdrugiej polskie e-kampanie XXI wieku coraz czciej zawieraj przekazy ocha-
365
Analiza prezydenckiej kampanii wyborczej online w2005 roku Polsce zob. uchowska-Skiba,
2007.
366
Zwraca uwag nieporadne konstruowanie adresw swoich witryn przez niektrych kandydatw
adres witryny Leszka Bubla brzmia www.ppn.foxnet.pl, aJana Pyszki www.kandydatpr.autopolonia.com
(uchowska-Skiba, 2007, s.139).
367
Witryny nie zawieray wzasadzie adnych narzdzi, ktre mogyby posuy jako aplikacja
umoliwiajca budow wizi zwyborcami (chyba e za takie potraktowa umoliwienie cigania
materiaw zposzczeglnych witryn wyborczych).
205 Wybory
rakterze innowacyjnym, jak amatorska twrczo grafczna (fotomontae, parodie
plakatw wyborczych), audiowizualna (ronie liczba amatorskich spotw popie-
rajcych okrelone partie czy kandydatw bd parodiujcych spoty konkurencji
[Strzelecka, 2007, s.16; Zagner, 2005, s.3840]
368
) oraz proste gry komputerowe,
zawierajce mniej lub bardziej dyskretne przekazy kampanijne (Bendyk, Krusiski,
2006, s.412).
4.2.2. Kampania przeomu amerykaska kampania 2004 roku
Istotne innowacje przyniosa amerykaska kampania prezydencka przed wyborami
w2004 roku. Gwnym motorem jakociowych zmian wwykorzystywaniu nowych
mediw wwalce kampanijnej sta si kierowany przez Joe Trippiego sztab Howarda
Deana, jednego zdemokratycznych kandydatw. Dean rozpocz kampani, majc
bardzo niskie poparcie jedynie 400 zwolennikw wcaych Stanach Zjednoczo-
nych iznikome fundusze. Wcigu roku sta si jednak jednym znajwaniejszych
uczestnikw walki ofotel prezydenta USA, zbierajc ponad 40 milionw dolarw
(8 razy wicej ni wtym czasie zebra jego demokratyczny konkurent John Kerry)
igromadzc ponad 500 tysicy aktywnych zwolennikw wcaym kraju (Chadwick,
2006, s.162163). Dokona tego wduej mierze dziki skutecznemu wykorzystaniu
nowych mediw worganizacji kampanii wyborczej, ktre wyznaczyo nowe kierunki
dziaania wzakresach: mobilizacji zwolennikw ibiecej dziaalnoci, aktywnoci
medialnej, zarzdzania kampani, atake gromadzenia funduszy.
Pierwsza zinnowacji e-kampanii dotyczya sposobu mobilizacji zwolennikw
iorganizacji spotka wyborczych. Joe Trippi zorganizowa duy zesp ludzi od-
powiedzialnych za kampani wsieci
369
iopierajc si na wspomnianych wczeniej
diagnozach Roberta Putnama, zdecydowa si mocno powiza ze sob aktywno
online iofine przez wykorzystanie serwisu meetup.com, ktry umoliwia uyt-
kownikom umawianie si drog internetow na spotkania odbywajce si ofine.
Przez meetup.com zaczto organizowa spotkania iszuka zwolennikw, bardzo
szybko wyksztacajc oglnokrajow, wietnie zorganizowan ibardzo aktywn
(online iofine) sie zwolennikw Deana (Wolf, 2004; McCullagh, 2004). Skutecz-
no dziaa podejmowanych wramach witryny zaskoczya sztab wyborczy Deana,
ktry przyzna: Doszlimy do tego przypadkiem. Chciabym mc powiedzie, e
bylimy wystarczajco mdrzy, by to przewidzie. Ale to spoeczno nas tego na-
uczya. Ruszyli zinicjatyw poprzez Meetup. Zbudowali nam organizacj, zanim j
mielimy (Wolf, 2004).
368
Tego typu twrczo jest albo produkcj rzeczywicie oddoln (wpeni amatorsk), albo tak ma
udawa, mimo e jest przygotowana przez profesjonalistw, pracujcych dla poszczeglnych sztabw
wyborczych. Ozaletach takich materiaw kampanijnych zob. kolejne czci czwartego rozdziau.
369
Dla Deana pracowao trzech programistw, grup koderw iochotnikw zajmujcych si wi-
trynami bezporednio zwizanymi zkampani stanowio wsumie ponad sto osb (McCullagh, 2004).
206 Rozdzia 4
Howard Dean zdecydowa si na taktyk, ktr Gary Wolf (2004) nazwa part-
nersk polityk (peer-to-peer politics): jego kandydatur wspomagaa online caa sie
zwolennikw (organizujcych przez meetup.com kolejne lokalne spotkania)
370
, by
popierany rwnie przez sie blogerw, organizujcych si jako Dean Defense Force
(Siy Obronne Deana), ktrych zadaniem byo polemizowanie znieprzychylnymi
Deanowi przekazami, pojawiajcymi si wmediach gwnonurtowych (Wolf, 2004;
Cornfeld, 2005, s.34). Warty podkrelenia jest fakt, e ten rodzaj sieciowej dzia-
alnoci to wspczesny kampanijny standard: dziaania tego typu staj si jednym
zgwnych zada czci politycznej blogosfery przychylnej danemu kandydatowi
ijednoczenie stanowi przejaw przemian wprocesach cyrkulacji komunikatw
politycznych wmediach oraz ich komunikatw treci, procesw wynikajcych
m.in. ze stopniowego czenia si tradycyjnego systemu medialnego znowym.
Partnerska polityka Howarda Deana, realizujca zasad peer-to-peer, oznaczaa
rwnie skupienie si sztabu na rzeczywistej interakcji zwyborcami (nie tylko sy-
mulowanej przez cile kontrolowane przestrzenie komunikacyjne na ofcjalnych
witrynach kandydatw). Dean podkrela: Wielu ludzi wsieci rezygnuje zudziau
wtradycyjnej polityce, bo wniej chodzi tylko otelewizj iwrzucanie gosw do
urny, nie maj moliwoci wykrzyczenia wasnego zdania. To, co dajemy ludziom,
to wanie moliwo wykrzyczenia si. My ich suchamy, aoni nie musz wicej
krzycze (Wolf, 2004). Zdecentralizowany charakter internetu przeoy si wprzy-
padku kampanii Deana na sposb jej organizacji. Gary Wolf (2004; por. Cornfeld,
2005, s.13) wylicza isyntetyzuje najwaniejsze wtym kontekcie rozwizania or-
ganizacyjne kampanii Deana:
uczy sie gupi (make the network stupid) e-kampania miaa struktur
sieciow; wdodatku wedug Wolfa bya to gupia sie
371
, co stanowio ojej
sile, zapewniao bowiem potrzebne wkampanii elastyczno iprostot;
pozwl mrwkom robi swoje podejmowanie decyzji okolejnych dziaa-
niach iich organizacja zostay zdecentralizowane: To rj nakrca dziaanie,
nie krlowa matka;
wane okazay si zwizki blogosfery popierajcej Deana zblogosfer ru-
chu MoveOn (opisanego wpoprzednim rozdziale), wynikajce ze zjawiska
okrelonego przez Wolfa metafor Liderzy to miejsca, zaczerpnit zkolei
zwypowiedzi Joi Ito, jednego zdoradcw Deana wsprawach technologii: Nie
chodzi obycie liderem, ale obycie miejscem. Jak park albo ogrd. Jeli miej-
370
Dean by popularny wrd amerykaskich internautw, mimo e wkampanii nie stawia na
kwestie bezporednio zwizane zinternetem (jak prawa autorskie czy kwestia uregulowania prawnego
wymiany peer-to-peer). Dla jego zwolennikw wane okazay si: silny antywojenny przekaz, charak-
terystyczny kandydat, wykorzystanie meetup, wietnie znajcy internet meneder Joe Trippi iprzede
wszystkim rzeczywista decentralizacja dziaa kampanijnych (Wolf, 2004).
371
Pojcie gupia sie to odwoanie do tekstu Davida Isenberga (1997, s.1626) ozaletach zdecen-
tralizowanych, elastycznych sieci, przeciwstawianych przez autora kontrolowanym odgrnie sieciom
inteligentnym.
207 Wybory
sce jest wygodne ifajne, przyciga ludzi. WDeanspace
372
nie chodzi oDeana.
Chodzi onas;
linki przycigaj linki szybko tworzone kolejne odnoniki irosnca liczba
osb wsieci spoecznej stymuloway wzajemne powizania wramach sieci
zwolennikw kandydata, czynic j coraz bardziej gst;
pozwl czy si doom zamiast wertykalnego modelu komunikacji midzy
sztabem wyborczym Deana ajego zwolennikami zdecydowano si na komu-
nikacj ocharakterze horyzontalnym; zachcajc ludzi do dyskusji online na
interesujce ich tematy.
Dziaalno ta stanowia swoist awangard szerszego zjawiska, poniewa podobn
organizacyjn struktur zaczy przyjmowa na przeomie tysicleci organizacje
iruchy spoeczne, opisane wpoprzednim rozdziale, rwnie aktywnie adaptujce
wasn kultur organizacyjn do zdecentralizowanego, oddolnego charakteru nowych
mediw. Porwnanie sposobu organizacji e-kampanii Howarda Deana zpoprzedni-
mi kampaniami online pozwala dostrzec stopniowy wzrost poziomu decentraliza-
cji, interaktywnoci, nacisku na spoecznociowy charakter kolejnych e-kampanii
(wduej mierze proces ten oznacza wic wzrost efektywnoci witryn wyborczych
wgwnych aspektach wymienionych przez Erica Klinenberga iAndrew Perrina)
373
.
Wowe trendy wpisuje si zreszt jeszcze jedno skuteczne wykorzystanie nowych
mediw przez sztab Deana jego sukces, poza wyej wymienionymi, opiera si
rwnie na efektywnym gromadzeniu funduszy drog online. Deanowi udao si
zebra du ilo pienidzy gwnie wpostaci drobnych wpat (wielu znich dokonali
wanie internauci Chadwick, 2006, s.164). Ten model zosta rwnie powtrzony
iudoskonalony wkolejnych kampaniach, przede wszystkim wzakoczonej spekta-
kularnym sukcesem e-kampanii Baracka Obamy w2008 roku.
Warto jednak podkreli, e nowe media wpyny na porak Deana wkam-
panii wyborczej w2004 roku. Wjej trakcie media gwnonurtowe wyemitoway
pen ekspresji przemow Deana nazwan Ihave ascream (Krzycz)
374
zkonwencji
wyborczej wIowa
375
, ktr natychmiast podchwycili niechtni mu internauci, roz-
powszechniajc wsieci niewygodny dla kandydata materia ijego liczne parodie
(wktrych m.in. apie za nag pier Janet Jackson, jego gowa pod koniec synnego
krzyku eksploduje na kawaki albo wystpienie jest zilustrowane niepokojc muzyk
372
Deanspace to system zarzdzania treci (content managament system CMS), oparty na idei
otwartego oprogramowania (open source), skonstruowany na potrzeby komunikacji online przez ludzi
pracujcych przy kampanii Deana, obecnie funkcjonujcy pod nazw CivicSpace (Lebkowsky, 2005).
373
Naturalne rozwinicie tej tendencji stanowi kampania wyborcza Baracka Obamy zwyborw
w2008 roku.
374
Ihave ascream to oczywicie odniesienie do wypowiedzianych przez Martina Luthera Kinga
sw: Ihave adream.
375
Dean czerwony na twarzy, zpodwinitymi rkawami koszuli, chrypicym gosem przekrzykiwa
wiwatujcy tum iswoj przemow zakoczy przecigym wrzaskiem: Yeaaaaaaaaaggggggh!!!! Prze-
mowa zostaa uznana wUSA za kompromitujc iniegodn kandydata na prezydenta (Jenkins, 2007,
s.207208).
208 Rozdzia 4
izdjciami eksplozji atomowych). Nowe media uniemiertelniy wic niekorzystny
dla Deana flmowy materia, co wicej, przez oddoln popularno jego licznych
popkulturowych przetworze (remiksw?) zwikszyy jedynie jego negatywn wy-
mow jak efektownie uj to Henry Jenkins (2007, s.207): Rekiny internetowe
zaczy kry irozszarpay go na kawaki
376
. Problemami kampanii Deana (ktry
ostatecznie przegra zJohnem Kerrym prawybory w2004 roku) byy rwnie niski
poziom dowiadczenia pracujcych dla niego ochotnikw, atake trudnoci zdotar-
ciem do wyborcw niezdecydowanych (internetowi zwolennicy Deana nie potrafli
wyj ze swym przekazem daleko poza krg osb ju zdecydowanych go poprze
[Chadwick, 2006, s.165]).
Mimo e Howard Dean nie przeszed do ostatniego etapu kampanii wyborczej
w2004 roku, wypracowane przez Joe Trippiego rozwizania miay wpyw na ca
kampani wyborcz, atake co pokazaa kampania wyborcza Baracka Obamy
rwnie dugotrway wpyw na cay system polityczny wUSA (i porednio
rwnie na przebieg wyborw wkolejnych demokracjach na caym wiecie). Ju
wlatach 20032004 zaczto wiksz uwag przywizywa do internetu, jako me-
dium kampanii wyborczej. Inni kandydaci, jak John Kerry czy John Edwards, ko-
piowali poszczeglne rozwizania wprowadzane po raz pierwszy przez Trippiego.
Rwnie sztab GeorgeaW.Busha zacz organizowa spotkania wyborcze drog
online, tworzc listy mailingowe inewslettery oraz bardzo informatywn iczsto
aktualizowan witryn www. Wostatniej czci kampanii sztaby Busha iKerryego
zaczy wprowadza oddolne elementy spoecznociowe (Cornfeld, 2005, s.46).
Wpyw kampanii Howarda Deana bardzo wyranie uwidoczni si rwnie wkwestii
gromadzenia funduszy. Zbieranie pienidzy drog online okazao si najszybsz
inajtasz metod gromadzenia datkw od wyborcw
377
. Co wicej, dziki eksplozji
zbierania funduszy online istotnemu zmniejszeniu ulega rnica midzy kandyda-
tami Demokratw iRepublikanw dotyczca wysokoci funduszy gromadzonych
na kampani prezydenck (Chadwick, 2006, s.167).
Ostatecznie Howard Dean nie przeszed nawet do gwnego etapu kampanii wy-
borczej, mimo to Andrew Chadwick (2006, s.167) niezwykle wysoko ocenia wpyw
zastosowanych przez niego rozwiza technologiczno-organizacyjnych na cao
kampanii, nazywajc j pierwszymi prawdziwymi amerykaskimi wyborami online
ipodkrelajc jednoczenie, e spopularyzowane przez Deana metody (oddolne
sieci zwolennikw pozyskiwanych ikomunikujcych si online oraz przeniesienie
376
Zapewniana przez nowe media dugowieczno kompromitujcych politykw przekazw zme-
diw tradycyjnych stanowi obecnie zjawisko powszechne (jak iich popkulturowe przetwarzanie), jakiego
klasycznym ju polskim przykadem by moe wci krcy wsieci flm, na ktrym kandydat na urzd
prezydenta Warszawy w2002 roku Lech Kaczyski mwi do zaczepiajcego go na ulicy mczyzny
Spieprzaj pan. [] Spieprzaj, dziadu.
377
Szacuje si, e luksusowe kolacje dla bogatych sponsorw pochaniaj do 25% zebranych wten
sposb pienidzy, zbieranie zaporedniczone przez telefon ipoczt ok. 15%. Wprzypadku gromadze-
nia funduszy online na koszty administracyjne traci si jedynie 3% funduszy (Chadwick, 2006, s.167).
209 Wybory
punktu cikoci zprofesjonalnej, zcentralizowanej kampanii omodelu wertykalnym
na bardziej obywatelski model ostrukturze horyzontalnej) mogy przyczyni si do
zwikszenia stopnia obywatelskiej partycypacji wwyborach w2004 roku.
378
. Bardziej
sceptyczny jest Clay Shirky (2005, s.10), twierdzcy, e istot spoecznego oddzia-
ywania internetu jest zjawisko nazwane przez niego zwycistwem przynalenoci
[afnity] nad geograf: ludzie mylcy podobnie mog gromadzi si zrnych
stron iwygrzewa si wcieple bijcym ze wiadomoci, e nie s sami. Zkolei wy-
bory konkluduje Shirky funkcjonuj wedug logiki przeciwnej is zwycistwem
geografi nad przynalenoci: Deaniacy [Deaniacs to gra sw, maniacy Deana]
mogli powica pienidze iczas, blogujc jak szaleni bd marzn, rozmawiajc
zpotencjalnymi wyborcami, ale nie mogli gosowa poza Nowym Jorkiem. Iowa
379

zostaa pozostawiona jej mieszkacom.
Obnianie kosztw koordynacji, uatwianie obywatelom formuowanie oddol-
nych przekazw medialnych, zdecentralizowana dystrybucja gromadzenia funduszy
wszystkie te innowacje Shirky ocenia pozytywnie. Jednak nie popada whurra-
optymizm, jednoczenie podkrelajc, e wwyborach z2004 roku skuteczniejsze
okazao si wczanie tych elementw do tradycyjnych scentralizowanych kampanii,
wykorzystujcych media gwnonurtowe, ni opieranie caoci dziaa kampanijnych
na innowacyjnych elementach (Shirky, 2005, s.11).
Zdzisiejszego punktu widzenia obserwator bogatszy odowiadczenia idane ze-
brane przy okazji amerykaskiej kampanii z2008 roku przyznaje racj Shirkyemu:
e-kampania zlat 20032004
380
stanowia istotn cz procesu, ktrego kolejnym
etapem bya kampania online Baracka Obamy, zawierajca ju wicej elementw
innowacyjnych iwjeszcze wikszym stopniu wykorzystujca dziaania online (wdo-
datku od pocztku do koca skuteczna, przynoszca demokratycznemu kandydatowi
stanowisko prezydenta USA). Zanim jednak przeanalizuj e-kampani przed ame-
rykaskimi wyborami w2008 roku, warto podsumowa dotychczasowe rozwaania,
krelc syntetyczny obraz oddziaywania nowych mediw na kampanie wyborcze
wpastwach pnej demokracji wpoowie pierwszej dekady XXI wieku.
Po pierwsze, nowe media wpyny na zmian stopnia medialnej obecnoci ikon-
kurencyjnoci pomidzy poszczeglnymi partiami (Chadwick, 2006, s.168169):
pojawia si rozbieno midzy aktywnoci partii ofine iwmediach gwnonur-
towych aobecnoci partii winternecie (wprzestrzeni online zmniejszy si dystans
midzy politycznymi partiami zgwnego nurtu itymi zperyferii danego systemu
politycznego, szczeglnie wokresach poza cis kampani wyborcz). Jednoczenie
nie ma wyranego zwizku midzy zasobami partii ajakoci jej witryny.
378
Frekwencja wprezydenckich wyborach w2004 roku wyniosa 55,27% (wwyborach w2000 roku
byo to 51,30%, wwyborach w1996 roku 49,08%) zob. Te American Presidency Project, 2008.
379
Iowa to prowincjonalny stan, wktrym Dean przegra prawybory.
380
Empiryczna analiza udziau internetu wkampanii przed amerykaskimi wyborami w2004
roku zob. Rainie, Cornfeld, Horrigan, 2005.
210 Rozdzia 4
Po drugie, doniosym politycznie zjawiskiem okaza si proces stopniowego, po-
stpujcego przenikania si przestrzeni prowadzenia kampanii. Zjednej strony, za-
ciera si podzia na funkcjonowanie wroli obywatela ofine ionline coraz wicej
dziaa wprzestrzeni nowych mediw podejmowanych jest wcisym zwizku
zkampanijn dziaalnoci ofine. Jednoczenie ciekawym przemianom podlegaj
od poowy pierwszej dekady XXI wieku witryny wyborcze, powikszajc liczb
elementw imateriaw audiowizualnych kosztem zawartoci tekstowej, co rodzi
pytania ocharakter kampanii online czy wwikszym stopniu czerpi zrozwiza
charakterystycznych dla mediw tradycyjnych (Chadwick, 2006, s.172173). Wydaje
si, e pomimo i na wikszoci witryn dominowa tekst nastpi proces wzro-
stu udziaw przekazw audiowizualnych, niekoniecznie pochodzcych ztelewizji
(wtym kontekcie ciekawych spostrzee dostarczy analiza kampanii z2008 roku).
Zdrugiej strony, proces rozwoju nowego medialnego ekosystemu, podobnie
jak wprzypadku aktywizmu online, komplikuje wzorce przepyww kampanij-
nych politycznych komunikatw medialnych. Henry Jenkins, opisujc wKulturze
konwergencji (2007, s.130231) wspczesn praktyk amerykaskich kampanii
wyborczych, uywa pojcia nowa kultura polityczna, ktra jak nowa kultura
popularna ma odzwierciedla zasady kierujce dwoma systemami medialnymi:
komercyjnym, docierajcym do szerokiego grona odbiorcw, oraz systemem ona-
turze oddolnej, docierajcym do wyselekcjonowanych segmentw publicznoci.
Nowe pomysy ialternatywne punkty widzenia zwikszym prawdopodobiestwem
pojawi si wrodowisku cyfrowym, jednak media mainstreamowe bd monitoway
te kanay wposzukiwaniu treci, przydatnych do wykorzystania irozpowszechniania.
Oddolne kanay medialne s zalene od wsplnych punktw odniesienia stworzonych
przez tradycyjnych porednikw. Wiele znajbardziej popularnych wirusowych treci
wsieci [] krytykuje lub namiewa si zmediw mainstreamowych. Wielkie stacje
nadawcze tworz wspln kultur, sie lokalne kanay reakcji na ni (Jenkins, 2007,
s.205).
Jednoczenie Jenkins przytacza przykad Joe Trippiego, ktry na bieco modyf-
kowa kampani Howarda Deana, widzc jak na poszczeglne przekazy wmediach
gwnonurtowych reagowali wsieci jego zwolennicy
381
badacz (2007, s.205) ten
rodzaj sprzgnicia mediw nowych itradycyjnych wdziaalnoci wyborczej nazywa
polityk konwergencji.
Ztym zagadnieniem jest cile zwizana rosnca rola blogosfery jako przestrzeni
komunikacyjnej, wktrej toczy si aktywna kampania wyborcza. Jak argumentowaem
381
Trippi, znajc rnice we wpywach datkw wyborczych dokonywanych tu po emisji kolejnych
przekazw medialnych dotyczcych Deana wposzczeglnych mediach tradycyjnych, wiedzia, wktrych
mediach (wtym konkretnych tytuach medialnych) obecno Deana procentuje najbardziej. Warto
jednak zauway, e ta wiedza nie przeoya si jednak na sukces wyborczy Deana.
211 Wybory
wdrugim rozdziale, udzia blogw wwymianie wyborczych komunikatw politycz-
nych moe by funkcjonalny zdemokratycznego punktu widzenia: blogi podwaaj
tradycyjne role gate-keeperw, do tej pory zarezerwowane dla tradycyjnych me-
diw gwnonurtowych; demokratyzuj dziennikarstwo; mog zmniejsza liczb
metakomunikatw formuowanych podczas kampanii wyborczych, kierujc debat
publiczn na konkretne iistotne zpublicznego punktu widzenia kwestie; weryfkuj
bdy iprzekamania pojawiajce si wkomunikatach formuowanych przez sztaby
wyborcze i/lub media gwnonurtowe. Blogi mog zawiera ekstremalne formy me-
takomunikacji, roztrzsajce kade pojedyncze sowo; konstruowa kolejne przekazy
zgodnie ztaktyk salami (stopniowe dawkowanie okrelonych informacji tak, by
cigle byy newsem). Zkolei zaangaowani (niekoniecznie ofcjalnie) wwybory blo-
gerzy czasem posuguj si plotk ipogosk nieoszczdzajcymi prywatnego ycia
politycznych oponentw kandydatw, ktrych wspieraj (Jenkins, 2007, s.206212;
Keen, 2007, s.7779, 8889).
Wreszcie, po trzecie, wpoowie pierwszej dekady XXI wieku nowe media stay si
wanym narzdziem wyborczej organizacji lub mobilizacji. Clay Shirky podkrela
znaczenie internetu jako kanau medialnego, oferujcego polityczne wiadomoci,
idocenia wag staego wzrostu liczby osb korzystajcych zinternetu (wpnych
demokracjach coraz czciej przewyszajcej odsetek osb biorcych udzia wwy-
borach), jednak oba zjawiska traktuje jako poboczne zpunktu widzenia przemian
polityki wyborczej, zapocztkowanych na przeomie tysicleci. Kluczowa jest wedug
niego wanie realizacja potencjau internetu jako narzdzia organizacji imobili-
zacji. Jednoczenie Shirky (2005, s.10) jest daleki od determinizmu, twierdzc, e
internet wpywa na polityk bardziej jak dwignia ni jak motek. Wpodobny
sposb postrzegaj udzia nowych mediw wwyborczej mobilizacji rwnie inni
badacze, dodajc jednoczenie, e oprcz skutecznej kampanii online do wygrywania
wyborw potrzeba rwnie telewizji. Internet wmniejszym stopniu ni pozostae
media dociera do niezdecydowanych wyborcw. Telewizja zkolei zwiksza liczb
przypadkowych kontaktw zkandydatami
382
.
Jednoczenie zwyborcz mobilizacj online wie si kwestia wzrostu znaczenia
narrowcastingu (tworzenia cile sproflowanych przekazw do wyselekcjonowanych
grup odbiorcw), jego skutecznoci, atake oddziaywania na demokratyczny sy-
stem jako sposobu stymulacji obywatelskiej partycypacji. Potencjalnie skutecznym
382
Ztego powodu internet jest nazywany medium typu pull (cignij) albo lean forward (pochyl
si), poniewa wymusza aktywne poszukiwanie okrelonych informacji. Zkolei media tradycyjne
s okrelane mianem mediw typu push (pchnij) albo lean back (oprzyj si) tre trafa do duo
bardziej biernego konsumenta (Chadwick, 2006, s.175; Jenkins, 2007, s.207208). Dua skuteczno
internetowej kampanii Deana przy jednoczesnym niewystarczajcym wykorzystaniu telewizji wduej
mierze stanowiy ojego wyborczej porace Dean bez problemu dotar do netizens, ale nie poradzi
sobie ze zdecydowanie bardziej heterogeniczn publicznoci tradycyjnego medium.
212 Rozdzia 4
narzdziem narrowcastingu mog by listy mailingowe, pod ktre s wysyane wia-
domoci otreci odpowiednio dobranej do proflu odbiorcy
383
.
Jednoczenie, jak zauwaa Andrew Chadwick (2006, s.174), narrowcasting wduej
mierze pokrywa si ze zjawiskiem, ktre Steven Schier nazywa aktywacj, jednocze-
nie przeciwstawiajc je mobilizacji. To drugie pojcie jest, wedug Schiera, reliktem
pnego XIX wieku ijest mocno zwizana zwczesn polityk partyjn, prowadzon
wanie przez aktywne, silne partie wwarunkach wysokiej frekwencji wyborczej.
Zkolei aktywacja dotyczy wspczesnych metod stosowanych przez partie, grupy
interesu ikandydatw wcelu oddziaywania na okrelone, cile stargetyzowane cz-
ci spoeczestwa, by je aktywizowa do wyborw, demonstracji ilobbingu (Schier,
2000, s.7). Obie metody stymulowania obywatelskiej aktywnoci rni si, wedug
Schiera, podmiotami, ktre je stosoway lub stosuj (mobilizacja to proces wduej
mierze partyjny, aaktywacja jest wykorzystywana przez ca gam zrnicowanych
podmiotw ijednostek), metodami dziaania (mobilizacja opieraa si gwnie na
kontaktach bezporednich, aktywacja wykorzystuje profesjonalne metody analizy
grup docelowych, telefony, mailing inowe media), atake co szczeglnie istotne
wkontekcie tematyki ksiki logik dziaania: partyjna mobilizacja bya inklu-
zywna, obliczona na przekonanie maksymalnej iloci wyborcw do gosowania
wokrelony sposb. Aktywacja jest zkolei ekskluzywna (wyczajca) ju ze swej
natury nowe media umoliwiaj mikrotargeting, niezwykle precyzyjnie dzielcy
polityczn publiczno na bardzo mae grupy. Spostrzeenia Schiera stoj jednak
wprzynajmniej czciowej sprzecznoci zprzytoczonym wczeniej pogldem Claya
Shirkyego twierdzcego, e gwne znaczenie spoecznego oddziaywania internetu
polega na zwycistwie przynalenoci nad geograf. Wydaje si, e wkontekcie
kampanii wyborczych online oba punkty widzenia mog by zgodne zprawd
wszystko zaley od przyjtych przez sztab wyborczy modeli: komunikacji zwyborca-
mi imidzy wyborcami (wtym drugim przypadku konkretnych rozwiza witryn
iaplikacji umoliwiajcych spoeczne kontakty wyborcw zaporedniczone przez
nowe media). Trendy rozwojowe ICT nie przesdzaj wtym momencie owikszej
moliwoci aplikowania czy wikszej efektywnoci ktrego zmodeli rozwj no-
wych mediw sprzyja coraz wszemu ibardziej sproflowanemu narrowcastingowi.
Jednoczenie upowszechnienie irosnca popularno sieciowych rozwiza spo-
ecznociowych uatwia ich implementacj do kampanijnej taktyki. Poszczeglne
modele komunikacji zwyborcami iich mobilizacji drog online mog si zreszt
wzajemnie przenika jak trafnie zauwaa Michael Cornfeld (2005, s.6): Stara
masowa publiczno kampanii podlega przeksztaceniu wzbir powizanych ipo-
krywajcych si wzajemnie publicznoci (globalnych, narodowych, partyjnych, gru-
383
Bd innego rodzaju komunikaty zaporedniczone przez nowe media, kierowane do konkret-
nych grup odbiorcw (jak wspomniane wczeniej SMS-y wysyane przez Parti Pracy do Brytyjczykw,
ktrzy przynajmniej wjakiej czci prawdopodobnie wychodzili wanie zpubw).
213 Wybory
powych, skupionych wok konkretnych kwestii czy kandydatw). [] Ten proces
komplikuje funkcjonowanie sfery publicznej [public arena].
Do trudno formuowa jednoznaczne diagnozy, wykorzystujc zaprezentowan
powyej ewolucj wykorzystania nowych mediw jako narzdzia prowadzenia
kampanii wyborczej. Dzi wiemy, e przedwczesne okazay si oceny amerykaskiej
kampanii zlat 20032004, mwice okocu nadawczej (broadcast) ery kampanii
wyborczych (Rosenberg, 2005, s.6; Singel, 2004). Na trafniejsz wyglda diagnoza
Henryego Jenkinsa, twierdzcego, e ronie polityczna rola internetu, ale jednocze-
nie wadza mediw oszerokim zasigu wcale nie maleje. T konstatacj wydaje si
potwierdza zestawienie prezentujce zmiany wudziale poszczeglnych mediw
jako rde informacji na temat amerykaskich kampanii wyborczych.
Ryc. 4.1. Najwaniejsze medialne rda informacji politycznej wamerykaskich kampa-
niach wyborczych zlat 19922004 (opracowanie wasne na podstawie Rainie, Horrigan,
2007, s.I)
384
384
Doroli Amerykanie biorcy udzia wbadaniach byli pytani oto, skd czerpi najwicej infor-
macji okampanii wyborczej; kady respondent mg zakreli dwie odpowiedzi.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
telewizja 82 72 70 78
dzienniki (prasa) 57 60 39 39
radio 12 19 15 17
magazyny (prasa) 11 11 4 3
internet 0 3 11 18
1992 r. 1996 r. 2000 r. 2004 r.
214 Rozdzia 4
Porwnanie bada Pew Internet and American Life Project, dotyczcych naj-
popularniejszych rde informacji wyborczych, a przeprowadzanych przy okazji
kolejnych prezydenckich wyborw wUSA od momentu rzeczywistego pojawienia
si internetu, prowadzi do ciekawych wnioskw. Po pierwsze, zwraca uwag abso-
lutna dominacja telewizji jako gwnego porednika wkomunikacji wyborczej na
przeomie tysicleci, zupenie niezagroona przez adne inne medium. Po drugie,
szybkiemu wzrostowi popularnoci internetu jako wanego rda informacji wy-
borczej (wcigu dwunastu lat od 0% do 18%) towarzyszy proporcjonalny spadek
udziau prasy (spadek popularnoci dziennikw ot sam warto 18%, atake
magazynw prasowych z11% do 3%). Nastpuje wic wzrost popularnoci inter-
netu kosztem mediw drukowanych, widoczny gwnie wrd modych wyborcw
(poniej 36 roku ycia) korzystajcych zszerokopasmowego dostpu do internetu
(Rainie, Horrigan, 2007, s.II).
Jednoczenie badania przeprowadzone przy okazji amerykaskich wyborw na
gubernatorw isenatorw z2006 roku wskazuj, jak bardzo skomplikowane s
wzorce wykorzystywania internetu jako rda informacji politycznej. Zjednej strony,
media gwnonurtowe winternecie (portale informacyjne, witryny sieci telewizyj-
nych) wci przycigay najwiksz liczb osb szukajcych informacji wyborczych
wsieci. Z drugiej ponad poowa uytkownikw internetu (53%) zainteresowanych
polityk docieraa do poszukiwanych treci rwnie przez strony inne ni witryny
mediw gwnonurtowych, jak: blogi, strony rzdowe iposzczeglnych kandydatw,
niezalene portale informacyjne czy witryny satyryczne
385
. Naturaln konsekwencj
powyszych procesw okazay si kolejne amerykaskie wybory (z2008 roku) ju
powszechnie nazywane pierwsz prawdziw kampani wyborcz online. Ich analizie
jest powicona kolejna cz tego rozdziau.
4.3. Kampania wyborcza 2008 roku w USA
4.3.1. Pierwsza prawdziwa e-kampania
Oe-kampaniach, rozumianych jako cao dziaa prowadzonych przez sztab wybor-
czy kandydata wrodowisku online, mona mwi wzasadzie od 1996 roku (oczy-
wicie, wtym przypadku wkontekcie wyborw wUSA). Jednak rzeczywista zmiana
jakociowa nadesza dopiero (czy raczej ju?) wlatach 20072008. To kampania
poprzedzajca wybory prezydenckie w2008 roku okazaa si punktem granicznym
wprocesie fundamentalnej transformacji amerykaskiej polityki (jednoczenie,
385
Najbardziej popularne rda informacji politycznych wkampanii w2006 roku wUSA to: portale
informacyjne (60%), witryny sieci telewizyjnych (60%), witryny mediw lokalnych (48%), witryny gazet
(31%), witryny rzdowe isamorzdowe (28%), strony tematyczne (issue-oriented) (24%), blogi (20%),
midzynarodowe sieci medialne jak BBC czy Al Jazeera (20%), witryny kandydatw (20%) zob.
Rainie, Horrigan 2007, s.III.
215 Wybory
przyjmujc punkt widzenia zgodny ztematem mojej pracy, dostrzeemy, e bya
nim rwnie wprocesie fundamentalnej przemiany obywatelskiej ekspresji podej-
mowanej podczas wyborw).
Badacze zPew Internet and American Life Project nie maj wtpliwoci, e kampa-
nia zlat 20072008 otwiera nowy etap wprocesie udziau nowych mediw wrywali-
zacji poprzedzajcej demokratyczny rytua wyborczy: Dopiero w12 roku powadzenia
polityki wyborczej online internet wsposb bezdyskusyjny przesun si zperyfe-
riw do centrum krajowej [amerykaskiej] polityki (Smith, Rainie, 2008, s.2). Po
pierwsze, nowe media zostay wykorzystane wkampanii wyborczej wstopniu do
tej pory niespotykanym, stajc si gwnym medium organizacji imobilizacji dzia-
a oraz jednym zkluczowym mediw zaporedniczajcych przekazy formuowane
przez sztaby wyborcze do potencjalnych wyborcw. Po drugie, to wduej mierze
dziki waciwemu wykorzystaniu nowych mediw kandydat demokratyczny Barack
Obama wprzeciwiestwie do Howarda Deana cztery lata wczeniej pokona naj-
pierw Hillary Clinton, apniej Johna McCaina wfnaowej walce ofotel prezydenta
Stanw Zjednoczonych. Podczas superwtorku
386
Joe Trippi nazwa zwycistwo Oba-
my momentem, wktrym Barack Obama wykorzysta spoeczn technologi jako
rozstrzygajc (Talbot, 2008a)
387
. Nie brakowao rwnie komentarzy opierwszej
prawdziwej kampanii XXI wieku czy punkcie zwrotnym wkampaniach prezyden-
ckich (Brownstein, 2008). To ostatnie okrelenie jeli potraktowa je globalnie
stanowi trafne spostrzeenie dotyczce prawdopodobnego wpywu amerykaskich
rozwiza wypracowanych wlatach 20072008: sposoby organizowania kampanii
wyborczych wStanach Zjednoczonych s szybko adaptowane przez specjalistw
od kampanii wyborczych wzasadzie zcaego wiata. Ztej perspektywy ostatnia
amerykaska kampania wyborcza okazuje si kluczowa dla rozwaa dotyczcych
wspoddziaywania technologii isfery aktywnoci obywatelskiej.
Omawiana kampania przebiega winnym ni poprzednie kontekcie spoecznym
itechnologicznym. W2008 roku ju 55% Amerykanw miao wdomu szeroko-
pasmowy internet to dwa razy wicej ni w2004 roku (Talbot, 2008a). Istotnie
rni si rwnie sam internet ispoeczna dynamika jego wykorzystywania. Po
pierwsze, wzrosa liczba witryn prezentujcych treci tworzone przez uytkowni-
kw, apostp technologiczny przyczyni si do staego wzrostu multimedialnoci
wspczesnej sieci. Po drugie, znacznemu rozwiniciu ulegy technologie zwizane
zsieciami spoecznymi: wzrosa liczba serwisw spoecznociowych, byy one bar-
dziej rozwinite, miay wicej uytkownikw, ainternet zawiera wicej elementw
spoecznociowych. Owe charakterystyki internetu prbowa wykorzystywa w2004
roku sztab Howarda Deana, cho co zostao stwierdzone powyej nie do koca
386
Superwtorek to dzie na pocztku lutego bd marca, wktrym odbywa si najwiksza liczba
stanowych prawyborw. W2008 roku superwtorek by 5 marca.
387
Przy innej okazji Trippi powiedzia, e organizowana przez niego kampania dla Deana z2004
roku okazaa si jak bracia Wright: dowiedlimy, e mona lata. Obama lduje na ksiycu (Brow-
nstein, 2008).
216 Rozdzia 4
skutecznie. Wedug profesora LawrenceaLessiga (jednego zdoradcw Obamy do
spraw technologii) w2004 roku ludzie jeszcze nie bardzo mieli umiejtnoci. []
[Ale w2008 roku] wiat dogoni technologi, [] adla Obamy kluczowe okazao
si niezwykle mdre rozmieszczenie narzdzi tworzenia wsplnot ju na samym
pocztku kampanii (Talbot, 2008a).
To wanie e-kampania relatywnie mao znanego iniedowiadczonego demokra-
tycznego senatora zIllinois zadecydowaa ojego ostatecznym sukcesie. Obamie udao
si dobrze zdefniowa spoeczno-technologiczne trendy, ktre wykorzysta do dziaa
kampanijnych, iefektywnie je wykorzysta. Jak zauway redaktor Technology Review
David Talbot (2008a): w1992 roku meneder kampanii Billa Clintona powiedzia
Gospodarka, gupcze!, natomiast w2008 roku tego typu zdanie brzmiao Sieci, gup-
cze!, co trafnie zdiagnozowa idziki nowym mediom wykorzysta Barack Obama.
Taktyka internetowa okazaa si kluczowym aspektem jego kampanii wyborczej.
Pozostali kandydaci rwnie mieli rozbudowane witryny, zawierajce elementy spo-
ecznociowe, igromadzili fundusze na kampani przez nowe media (oczym wicej
poniej), ale to Obama umieci strategi internetow wsamym centrum swojej
kampanii, czynic zrozwiza spoecznociowych rwnie atut organizacyjny
388
.
Oprcz klasycznej witryny www.barackobama.com zostaa zaoona rwnie druga
spoecznociowa witryna www.my.barackobama.com (nazywana czasem MyBO)
bazujca na rozwizaniach przetestowanych wpraktyce podczas kampanii Howarda
Deana. Poza tym Obama posiada aktywne profle na wielu portalach spoeczno-
ciowych, przede wszystkim na dwch najpopularniejszych MySpace iFacebook
389
.
Po pierwsze, MyBO okazaa si doskonaym narzdziem wyborczej organizacji
imobilizacji zpowodu wysokiego potencjau do mikrotargetingu serwisy spoecz-
nociowe zreguy zawieraj bazy danych ze szczegowymi informacjami na temat
uytkownikw. Twrcy MyBO wiedzieli otym, dlatego witryna dziaaa podczas
kampanii jako skuteczna baza informacji oludziach popierajcych demokratycznego
kandydata, przez ktr jednym klikniciem mona byo segregowa itworzy listy
wedug kryteriw geografcznych, demografcznych, stopnia zaangaowania lub
jeszcze innych. Po drugie, kluczem do kampanijnej skutecznoci MyBO by nacisk
na podejmowanie dziaa ofine. Joe Trippi podkrela:
Moge si zalogowa icign nazwiska, adresy inumery telefonw setki ludzi zs-
siedztwa, ktrzy mieli gosowa, albo 40 osb ztwojej dzielnicy, ktre jeszcze nie
podjy decyzji. Tu macie ulotk, wydrukujcie j izaniecie im. To ty, na wasnym
komputerze, we wasnym domu, drukujesz icigasz. Ioni wszyscy wietnie si spisali
(Talbot, 2008a).
388
Sztab Obamy zatrudni m.in. wspzaoyciela facebook.com 24-letniego Chrisa Hughesa.
389
Firma Blue State Digital, obsugujca kampani Obamy oraz zatrudniajca ludzi pracujcych
wczeniej przy kampanii Howarda Deana, bya odpowiedzialna midzy innymi za elementy spoecz-
nociowe wkampanii (wtym zaoenie ifunkcjonowanie witryny MyBO) zob. Talbot, 2008a.
217 Wybory
Po trzecie, to wanie przez MyBO podejmowano wikszo kampanijnej dziaal-
noci mobilizacyjnej istotna cz dziaa podejmowanych zarwno przez witryn
(online), jak idziki niej (ofine) bya zdecentralizowana, przy tym co okazao
si istotne zdecentralizowana rwnie na poziomie planowania poszczeglnych
dziaa. Sztab zachca zwolennikw Obamy do wykorzystywania aplikacji online do
budowania lokalnych kampanii wedug ich wasnych pomysw. Kiedy do okrelo-
nych stanw trafali sztabowcy Obamy (przed kolejnymi prawyborami stanowymi)
zastawali tam ju gotow infrastruktur organizacyjn isie ochotnikw.
E-mobilizacja okazaa si ogromnym sukcesem, Obamie udao si zyska 1,3
miliona darczycw i750 tysicy aktywnych wolontariuszy (ponad milion osb
zalogowanych wspoecznociowym serwisie wramach MyBO), zorganizowa-
nych wponad 8 tysicy grup isieci. Publicysta Edwin Bendyk (2008) podkrela,
e due znaczenie miao poczucie upodmiotowienia obywateli zaangaowanych
wdziaalno kampanijn zwolennicy demokratycznego kandydata zgromadzeni
online oprcz zbierania pienidzy mogli przedstawia idyskutowa nad swoimi
postulatami (gwnym miejscem tego typu debat sta si wirtualny think-tank
www.ohboyobama.com).
Jak zostao powiedziane powyej, kluczowe znaczenie dla skutecznoci kampanii
wyborczych (szczeglnie amerykaskich) ma proces zbierania funduszy. Ameryka-
ski model gromadzenia zasobw na fnansowanie kampanii, utrwalany przez dekady,
opiera si na pozyskiwaniu rodkw wduej mierze wpostaci wysokich wpat od
przedsibiorstw (przed wyborami w2004 roku wprowadzono prawo ograniczaj-
ce wysoko prywatnej dotacji do 2300 dolarw). Te uwarunkowania wmomen-
cie startu kampanii stawiay na uprzywilejowanej pozycji Hillary Clinton, wan
przedstawicielk establishmentu Partii Demokratycznej. Barack Obama, jako posta
zperyferiw partyjnej polityki nie majc szans na rywalizacj zClinton wwalce
owzgldy wacicieli frm sprzyjajcych Demokratom szuka alternatywnych
sposobw gromadzenia funduszy
Spoecznociowy model gromadzenia funduszy drog online zastosowany przez
sztab Obamy okaza si narzdziem popularnym ijednoczenie skutecznym do
lipca 2008 roku zebrano drog online ponad 200 milionw dolarw od ponad mi-
liona sponsorw (wogle do koca czerwca 2008 roku Obama zebra 340 milio-
nw dolarw Talbot, 2008a)
390
. Zarwno gwna, jak ispoecznociowa witryna
Baracka Obamy umoliwiay wygodne iszybkie dokonywanie wpat na kampani,
czynic j aktywnoci spoeczn poszczeglni prywatni sponsorzy mogli ustala
list celw, na ktre mogy by przeznaczone ich pienidze, podejmowa wasne
dziaania polegajce na zbieraniu pienidzy iobserwowa osobiste termometry
zbierania funduszy (zob. ryc. 4.2).
390
Jednoczenie sztab Obamy pobi rekord, wlutym 2008 roku gromadzc 55 milionw dolarw
wcigu miesica.
218 Rozdzia 4
Ryc. 4.2. Jedna zprywatnych podstron do zbierania funduszy wramach MyBO, zaoona
przez studenta oimieniu Morad wcelu zbierania funduszy na kampani Obamy; zawiera
zdjcie osoby zbierajcej pienidze, list, wktrym zwolennik Obamy tumaczy, dlaczego
popiera Obam, atake termometr, na ktrym mona przeczyta, e Morad zaoy ze-
branie 1000 dolarw iobecnie, po otrzymaniu wpat od 8 osb, zrealizowa prawie poow
zwyznaczonego sobie celu; za: http://atlasshrugs2000.typepad.com/atlas_shrugs/2008/08/
obamas-fshy-pe.html (dostp 01/05/10)
Barack Obama zmobilizowa nowe sieci wsparcia, odwoujc si do modeli bi-
znesowych charakterystycznych dla e-commerce. Edwin Bendyk (2008) podkrela,
e uywajc jzyka Chrisa Andersona zWired, Obama dotar do dugiego ogona
amerykaskiego elektoratu
391
istotna cz pienidzy zbieranych drog online
pochodzia zniewielkich datkw: wsumie 54% zebranych przez niego funduszy
pochodzio zdatkw poniej 200 dolarw (wprzypadku Johna McCaina byo to
391
Dugi ogon (long tail) to koncepcja Chrisa Andersona (2004; najpierw ogoszona wtekcie
wmagazynie Wired, pniej rozwinita wksice Te Long Tail. Why the Future of Business is Sellling
Less of More. 2006. Hyperion), zgodnie zktr posiadanie szerokiego asortymentu (np. niszowego)
moe generowa duo wysze przychody ni te, wynikajce zpopytu na najbardziej popularne produkty
czy usugi.
219 Wybory
34%)
392
. Bendyk podkrela prawie zerowy fzyczny udzia Obamy wtym procesie,
co rwnie miao znaczenie wprzypadku zbirek ofine jest to seria rytualnych
lunchw ikolacji, pochaniajca pienidze icenny podczas kampanii czas. Warto
podkreli, e nowy model gromadzenia funduszy bardzo uatwi sztabowi Obamy
prowadzenie rwnie starej (tradycyjnej wjej zmediatyzowanym rozumieniu) po-
lityki: sztab wykupywa due iloci czasu antenowego mia nawet 30-minutowe (!)
spoty telewizyjne (wydatki Demokratw na reklamy telewizyjne byy dwa razy wysze
ni 4 lata wczeniej Brownstein, 2008).
Skuteczne okazao si rwnie, pozornie paradoksalne, niekoncentrowanie si
jedynie na dziaalnoci wrodowisku online. Nowe media zadziaay jako wane
narzdzie zwikszania efektywnoci tradycyjnych metod prowadzenia kampanii.
Jascha Franklin-Hodge, pracujcy przy e-kampanii Obamy, wskazywa na wag
dziaalnoci ofine: Tak, s blogi ilisty dyskusyjne. Ale wkampanii chodzi oto,
by sprawi, e ludzie wpacaj pienidze, dzwoni, pisz listy, organizuj spotkania
wswoich domach. Istot wykorzystania internetu jest to, by ludzie co robili
393
. Joe
Trippi ekscytowa si, podkrelajc wan jakociow zmian towarzyszc ostatniej
kampanii wyborczej wUSA: To najwiksza akcja walki okady gos whistorii Ame-
ryki, bo ci gocie potraf czy stare metody ztechnologi wszystko od Google
Maps po narzdzia online by dociera do wyborcw (Talbot, 2008b).
Wtym aspekcie kampanii zdecydowan przewag miao dwoje gwnych kandy-
datw Demokratw dziki wykorzystaniu przez nich nowych mediw nie tylko
wzrosa liczba ochotnikw pracujcych przy kampanii, lecz take wyranie wzro-
sa efektywno kampanijnych dziaa ofine. Sztab Hillary Clinton zorganizowa
wKalifornii setki spotka wprywatnych domach pod hasem BYOP (Bring your
own phone Przynie wasny telefon), podczas ktrych jej zwolennicy gromadzili
si (wduej mierze spotkania organizujc drog online), by ze swoich komrek
dzwoni do innych wyborcw (ktrych nazwiska itelefony cigali zbaz danych
udostpnianych zalogowanym uytkownikom witryny Clinton) inamawia do go-
sowania. Efektywno tego typu zdecentralizowanych obywatelskich dziaa on-
line, moliwych dziki lokalnym sieciom spoecznym, bya wysoka zwolennicy
Clinton spoza stanu New Hampshire podczas ostatnich 5 dni przed pierwszymi
prawyborami wstyczniu 2008 roku wykonali 625 tysicy rozmw telefonicznych
zmieszkacami stanu. Zwolennicy Obamy zadzwonili do 100 tysicy osb jednego
wieczoru przed prawyborami wKalifornii, awsamym dniu prawyborw zwolennicy
jego konkurentki zadzwonili do miliona mieszkacw Kalifornii. Zkolei podczas
392
Dane ogoszone przez Federaln Komisj Wyborcz 9 lutego 2009 roku (http://www.opensecrets.
org/pres08/donordems.php?cycle=2008, dostp 01/05/10).
393
Przez spoecznociow witryn Obamy organizowano nawet imprezy, powikszajce potencja
sieci spoecznych jego zwolennikw pod koniec czerwca 2008 roku, po wycofaniu si Clinton zwy-
cigu prezydenckiego, przez MyBO zorganizowano spotkaniaimprezy wprywatnych domach pod
hasem Zjednoczeni dla zmiany 28 czerwca zorganizowano ponad 4 tysice takich imprez wcaym
kraju (Talbot, 2008a).
220 Rozdzia 4
weekendu poprzedzajcego prawybory wOhio zwolennicy Obamy zapukali do 700
tysicy drzwi prywatnych domw imieszka (Brownstein, 2008). Wszystkie te akcje
byy przygotowywane ina bieco koordynowane przez internet, umoliwiajcy
geografcznie rozproszonym ochotnikom ciganie adresw inumerw telefonw
osb, ktre nastpnie namawiano (tradycyjnymi sposobami przez rozmow te-
lefoniczn ispotkanie twarz wtwarz) do gosowania na okrelonego kandydata.
Sztaby wyborcze demokratycznych kandydatw skutecznie realizoway potencja
nowych mediw jako narzdzi koordynacji iorganizacji obywatelskich, wduej
mierze oddolnie planowanych iprzygotowywanych, dziaa ofine.
Kampania zlat 20072008 wporwnaniu zpoprzednimi odznaczaa si rwnie
wysokim stopniem multimedialnoci kampanijnych politycznych komunikatw.
Znw najskuteczniejszy okaza si sztab Obamy, realizujcy polityk umieszczania
wizerunku kandydata na wszystkich moliwych platformach medialnych. Due
znaczenie wtego typu dziaaniach mia wirusowy charakter rozpowszechniania
informacji wnowym medialnym ekosystemie, dziki ktremu materiay audio-
wizualne popierajce demokratycznego kandydata mogy omija tradycyjne fltry
skupione wmediach gwnonurtowych idociera do duych grup zainteresowanych
nimi wyborcw. Niektre zprzekazw umieszczanych wsieci przez ludzi popiera-
jcych Obam szybko zyskay ogromn popularno teledysk do zmiksowanej
przemowy Obamy Yes We Can (zudzialem wielu amerykaskich celebrytw,
wyprodukowany przez hip-hopowego producenta Will.i.ama) obejrzano przynaj-
mniej kilkanacie milionw razy, przemow Obamy na temat kwestii rasy ponad
4 miliony razy (Talbot, 2008a; Brownstein, 2008)
394
. Sztab Baracka Obamy oddawa
zreszt inicjatyw samym internautom, ktrzy chtnie przygotowali wiele znaj-
popularniejszych kampanijnych materiaw wideo wykorzystywano entuzjazm
iumiejtnoci obywateli do umoliwionego dziki nowym mediom konstruowania
(idekonstruowania wprzypadku parodii iwszelkiego rodzaju remiksw) treci
kulturowych ocharakterze politycznym.
Skuteczno dziaa Obamy wynikaa zdobrej diagnozy kierunkw transforma-
cji wzorcw wykorzystania mediw do szeroko pojtej dziaalnoci obywatelskiej,
szczeglnie wrd modych Amerykanw. Wieloplatformowa medialna obecno,
wynikajca wduej mierze zoddolnej fanowskiej twrczoci, stanowia kapitalizacj
dwch wanych trendw: po pierwsze, coraz czstszego wybierania przez modych
Amerykanw alternatywnych (wstosunku do tych wmediach gwnonurtowych)
rde informacji politycznej; po drugie, ich internautw coraz czstszego funk-
cjonowania nie tylko wroli odbiorcw, lecz take przekanikw (iwsptwrcw)
komunikatw politycznych, przesyajcych je dalej wramach sieci spoecznych,
394
Przekazy multimedialne Johna McCaina iHillary Clinton rwnie cieszyy si relatywnie wysok
popularnoci (szczeglnie wporwnaniu zpodobnymi prbami podejmowanymi podczas wczeniej-
szych wyborw), ale nie osigny stopnia popularnoci flmw iteledyskw produkowanych przez
zwolennikw senatora zIllinois.
221 Wybory
wktrych funkcjonuj. Innymi sowy, chodzio oprzesuwanie si rodka cikoci
wprocesie fltrowania informacji medialnych ztradycyjnych fltrw profesjonal-
nych na spontaniczne fltry spoeczne (Stelter, 2008). Wybranie tego rodzaju taktyki
medialnej okazao si dziaaniem skutecznym, poniewa przekazy medialne funk-
cjonujce wramach sieci znajomych iprzyjaci s traktowane przez nich jako co
naturalnego oraz przez to odbierane zdecydowanie inaczej ni przekazy docierajce
do odbiorcy wsposb wertykalny (zgry na d przez media tradycyjne albo
bezporednio wramach witryn okrelonych kandydatw).
Multimedialny charakter kampanii Baracka Obamy nie oznacza tylko oddolnego
rozpowszechniania materiaw audiowizualnych. Skutecznie korzystano rwnie
zSMS-w wysyanych zarwno do niezdecydowanych, jak ido zwolennikw
395
;
du wag przykadano do zaznaczania internetowej obecnoci Obamy wwitrynach
spoecznociowych (wtym platformie mikroblogingowej Twitter, przez ktr 50 ty-
sicy uytkownikw ledzio krtkie wpisy Obamy); wykupywano reklamy wgrach
jednego zpotentatw rynku gier komputerowych Electronic Arts (Deleon, 2008;
zob. ryc. 4.3). Przesunicia wmedialnym charakterze kampanii przed wyborami
w2008 roku wUSA trafnie zdiagnozowa Andrew Rasiej, zaoyciel zajmujcej si
zwizkami polityki itechnologii Personal Democracy Forum, awczeniej wsp-
pracownik Howarda Deana. Jego zdaniem: Kampania, nie zawsze jako wiadome
dziaanie jej twrcw, staa si bardziej przedsiwziciem medialnym ni kampani
prezydenck, poniewa jej organizatorzy zrozumieli, e umieszczanie przekazw
na rnych platformach skutkowa bdzie ich rozprzestrzenianiem przez ich zwo-
lennikw. Przechodzimy od ery sound bite do ery sound blast (Talbot, 2008a)
396
.
395
Wdniu gosowania po wysaniu na okrelony numer SMS-azwasnym adresem wyborca otrzy-
mywa zwrotny SMS zadresem swojego lokalu wyborczego (Talbot, 2008b).
396
To gra sw sound bite (pisane rwnie cznie, dwikowy ks) to, co byo wyjanione powyej,
krtki fragment wypowiedzi emitowany wmediach elektronicznych. Zkolei sound blast (dwikowa
eksplozja) kojarzy si znazw Sound Blaster rodzajem komputerowych kart dwikowych.
222 Rozdzia 4
Ryc. 4.3. Reklama Baracka Obamy wgrze Burnout Paradise; tego typu reklamy ukazay si
rwnie m.in. winternetowych wersjach Madden NFL 09 iNeed For Speed: Carbon; co ciekawe,
zastosowano interesujc metod geografcznego targetingu przekazw: zostay wykupione
tak, e ukazyway si jedynie graczom zdziesiciu amerykaskich stanw okluczowym
znaczeniu dla kampanii wyborczej (tzw. battleground states); za: http://www.crunchgear.
com/2008/10/15/gaming-gets-political-obama-ads-appear-in-ea-games (dostp 01/05/10)
Oostatecznym sukcesie Baracka Obamy zdecydowaa rwnie sabo niektrych
aspektw kampanii (wtym wduej mierze e-kampanii) jego przeciwnikw. David
Talbot (2008a) podkrela, e samo posiadanie zestawu internetowych narzdzi nie
wystarczyo, powinno si jeszcze nada im gwn rol wkampanii ijednoczenie
waciwie zarzdza sieciami zwolennikw.
Kampania wyborcza Hillary Clinton stanowi dobry przykad niespenienia dru-
giego ztych warunkw. Sztab Clinton na potrzeby kampanii przygotowa bardzo
dobre narzdzia, ale zbyt pno zaczto wykorzystywa ich potencja. Wpierwszej
czci kampanii zachowawczo skupiono si na konwencjonalnej taktyce, jak prby
dotarcia do wielkich sponsorw (co byo otyle racjonalne, e Clinton wywodzia
si zpartyjnego establishmentu). Trudno precyzyjnie okreli, wjakim stopniu jej
poraka wynikaa zprzyjcia zbyt konserwatywnej taktyki medialnej, ale bez wtpie-
nia znaczenie miaa niech osb sterujcych jej kampani do zdecentralizowanych
sieciowych dziaa online (Talbot, 2008a; Browstein, 2008).
223 Wybory
Mimo duego stopnia decentralizacji dziaa sieciowa kampania Obamy bya
skutecznie zarzdzana izorganizowana wok jednej centralnej sieci. Nie mona tego
powiedzie okampanii Republikanina Rona Paula, ktry wprocesie decentralizacji
dziaa poszed duo dalej ni Obama, zostawiajc wiele swobody organizacjom
przyczajcym si do jego kampanii online, co ostatecznie skutkowao organiza-
cyjnym chaosem inisk efektywnoci dziaa (Talbot, 2008a). Jednoczenie jednak
niektre aspekty jego e-kampanii s oceniane pozytywnie Justine Lam, stojca na
czele jego kampanii online, zapewnia mu efektown sieciow obecno, organizujc
skuteczne wsparcie ze strony przychylnej mu blogosfery przez efektywne zbieranie
funduszy idobre wykorzystywanie oddolnego potencjau internetu, jeli chodzi
okonstruowanie audiowizualnych przekazw (Garofoli, 2007; Copeland, 2007).
Ryc. 4.4. Pola zawierajce moliwoci dziaania wramach pierwszej wersji witryny McCa-
inSpace iMy.BarackObama.com; witryna McCaina: Twoje dziaania: z dotacj (Twoje
wsparcie od samego pocztku jest kluczowe), podcz si (zapisz si po maile, dziki ktrym
bdziesz stale podczony do kampanii), stwrz twoj wasn stron (skonstruuj swoj
wasn witryn JohnMcCain.com, by pokaza przyjacioom irodzinie, e wspierasz Johna
McCaina), rekrutuj przyjaci (pom nam dotrze do nowych zwolennikw, informujc
iangaujc swoich przyjaci); witryna Obamy: My.BarackObama.com. Wtej kampanii
chodzi oCiebie: stwrz swj wasny profl, znajd zwolennikw blisko Ciebie, zaplanuj iwe
udzia wjakim wydarzeniu [chodzi ospotkanie wyborcze, imprez itp. przyp. J.N.], podcz
si do sieci przyjaci, zosta darczyc, pisz swj wasny blog; za: http://www.blogpi.net/
mccainspace-or-mymccain-it-hardly-matters (dostp 01/05/10)
224 Rozdzia 4
Ciekawy itrudny do jednoznacznej oceny jest przypadek e-kampanii Johna Mc-
Caina, gwnego republikaskiego rywala Obamy. McCain, majcy w2000 roku
jak na tamte warunki imoliwoci efektown internetow kampani, w2008
roku okaza si nieskuteczny wjednym zkluczowych aspektw wyborw wog-
le: tworzeniu spoecznych sieci wok wasnej osoby. Jego cyfrowa odpowied na
spoecznociow witryn My.BarackObama.com McCainSpace wpocztkowej
wersji bya minimalnie powizana zpozosta zawartoci internetu, zawieraa liczne
bdy utrudniajce logowanie iregularne korzystanie zniej, atake nie zawieraa
wzasadzie adnej moliwoci dziaania poza dokonaniem wpaty na rzecz kampanii
gospodarza strony (Talbot, 2008a). Do jasnych wnioskw prowadzi porwnanie
moliwoci podjcia dziaa zpierwszej witryny McCaina iwitryny Obamy.
Ryc. 4.5. Druga wersja witryny McCainSpace; centralne miejsce wramach witryny zajmuje
dzia multimedialny zflmami zamieszczanymi przez sztab McCaina, atake: ostatnio dodane
zdjcia, ostatnie posty na forum, ostatnio dodani czonkowie; belka zprawej strony umoli-
wia przyczenie si do serwisu spoecznociowego, atake znalezienie bd przygotowanie
spotkania zwolennikw McCaina; za: http://www.bivingsreport.com/2008/mccainspace-too
-little-too-late/ (dostp 01/05/10)
225 Wybory
Witryna McCainSpace wpraktyce nie bya wic serwisem spoecznociowym lub
bya nim wzasadzie tylko znazwy (nawizujcej do serwisu spoecznociowego
MySpace.com), dlatego trafniejsz nazw tej witryny byaby co zoliwie zauway
analityk internetowy William Butler (2007) nazwa MyMcCain. Dopiero 70 dni
przed wyborami uruchomiono jej drug, ulepszon wersj, jednak iona nie wytrzy-
mywaa konkurencji ogromnego, interaktywnego ispoecznociowego potencjau
witryny Obamy.
Zkolei wramach MyBO centralne miejsce zajmoway treci innego rodzaju (zob
ryc. 4.6).
Ryc. 4.6. Witryna MyBarackObama.com; istot witryny stanowi opis proflu danego zwo-
lennika Obamy, zkluczowym polem Mie znaczenie (dosownie: robi rnic Making
adiference), zawierajcym liczniki obywatelskiej aktywnoci ofine zalogowanej osoby
(zorganizowane wydarzenia; wydarzenia, wktrych uczestniczyem; wykonane telefony;
drzwi, do ktrych zapukaem; liczba postw na blogu; liczba darczycw mojego zbierania
funduszy; zebrana suma; grupy, do ktrych si przyczyem); za: http://www.bivingsreport.
com/2008/mccainspace-too-little-too-late (dostp 01/05/10)
226 Rozdzia 4
Oile wic wspoecznociowej witrynie Baracka Obamy rzeczywicie chodzio
ospoecznoci, ich czonkw ipodejmowane przez nich konkretne dziaania, otyle
McCainSpace wduej mierze bya multimedialnym portalem wstarym stylu, wyko-
rzystujcym wertykaln komunikacj funkcjonujc jako medium rozpowszechniania
komunikatw politycznych od sztabu McCaina do jego zwolennikw. Co wicej,
McCain nie korzysta zniektrych platform medialnych (ignorowa np. wysyanie
SMS-w), ajego niektre multimedialne posunicia okazay si nietrafone, jak prosta
gra Pork Invaders
397
, wywoujca raczej negatywne komentarze ze strony internautw
(Talbot, 2008a zob. ryc. 4.7).
Ryc. 4.7. Gra Pork Invaders; gra jest prost zrcznociwk, polegajc na strzelaniu wetami
przez McCaina watakujce prosiaki, symbolizujce projekty ustaw niepotrzebnie obciajce
budet pastwa; za: http://www.joystiq.com/2008/06/21/mccain-campaign-releases-facebook
-game-pork-invaders (dostp 01/05/10)
Skutecznymi pomysami we-kampanii McCaina okazay si materiay multi-
medialne rozpowszechniane oddolnie przez jego zwolennikw, atake blog jego
crki (McCainBlogette.com), ktry ociepla wizerunek republikaskiego kandydata,
jednoczenie przycigajc nowych internautw. Poza tym sztab McCaina skutecznie
397
Pork Invaders (Wieprzowi najedcy) to gra nawizujca do klasycznej gry Space Invaders ijed-
noczenie do terminu pork barrel (tuw wieprzowy), oznaczajcego powyborcze projekty legisla-
cyjne, podejmowane przez zwycizc lub zwycizcw wyborw wcelu spacenia politycznych dugw
(wpewnym sensie jest to termin trafny, pasuje bowiem do tej konkretnej gry odpowiednikiem pojcia
pork barrel moe by polska kiebasa wyborcza.
227 Wybory
ibardzo szybko wykupywa reklamy przy kluczowych sowach wGoogle AdWords
398
,
dziki temu sprawnie dociera zokrelonymi przekazami do osb zainteresowa-
nych kampani (np. wykupujc wyniki wyszukiwania frazy palin wmomencie
ogoszenia nazwiska Sary Palin jako kandydatki na wiceprezydenta USA Talbot,
2008c). Wten sposb zGoogle AdWords korzysta zreszt rwnie sztab Obamy,
zrcznie wykorzystujc popularne zapytania do kierowania uwagi na kandydata
399
,
czasem od razu przez patne wyniki wyszukiwania osabiajce czy neutralizujce
negatywne dla Obamy opinie
400
. Oglnie rzecz ujmujc, e-kampania Johna McCaina
okazaa si wystarczajco dobra, by zapewni mu zwycistwo wrepublikaskich
prawywoborach. Jednoczenie jednak, m.in. wanie zpowodu niemal cakowitego
braku kluczowego komponentu spoecznociowego wsieciowych dziaaniach (nie
bez znaczenia byy oczywicie rwnie inne czynniki, przede wszystkim ogromny
elektorat negatywny wczesnego republikaskiego prezydenta GeorgeaW.Busha)
John McCain nie zdoa pokona Baracka Obamy itym samym przegra wycig
ofotel prezydencki w2008 roku.
4.3.2. Zmiany wzorcw komunikacji politycznej w kampanii 2008 roku
Charakter amerykaskiej prezydenckiej kampanii wyborczej w2008 roku znaczne
wykorzystanie przekazw internetowych (wstopniu porwnywalnym do wykorzy-
stanych przekazw telewizyjnych), atake nacisk na prawdziwie spoecznociowy
iwduej mierze oddolny charakter kampanii Baracka Obamy nie mg pozo-
sta bez wpywu na jej odbir przez obywateli. Zachowania obywatelskie zwizane
zuczestnictwem Amerykanw wdziaaniach kampanijnych zmieniy si wporw-
naniu zpoprzednimi kampaniami. Jeli spojrzymy na internet jako medium pored-
niczce wcyrkulacji szoroko pojtych kampanijnych komunikatw politycznych,
interesujcych danych dostarczaj wyniki bada prowadzonych przez Pew Internet
& American Life, zebrane wraportach Te Internets Role in Campaign 2008 (Smith,
2009) iwczeniejszym Te internet and the 2008 election (Smith, Rainie, 2008).
398
Google AdWords to usuga oferowana przez Google, umoliwiajca wykupywanie patnych
wynikw wyszukiwania, pojawiajcych si na stronie zwynikami Google obok regularnych wynikw
wyszukiwania okrelonych przez reklamodawc sw.
399
Wykupywano na przykad wyniki wyszukiwania dla sowa lehman wmomencie bankructwa
frmy Lehman Brothers, tak by osobie szukajcej informacji na jej temat wywietlia si reklama otreci
Martwisz si rynkiem? Przeczytaj oplanach Obamy na oywienie gospodarki (Frontczak, 2008).
400
Gdy rozpowszechnia si opinia, e Obama mg mie w modoci jakie kontakty z Willia-
mem Ayersem, zwizanym w latach 60. XX wieku z radykalnym lewicowym ugrupowaniem Weat-
her Underground, po wpisaniu przez zainteresowane tematem osoby moliwych sw kluczowych
(jak chociaby Barack Obama terrorist) ukazywa si nastpujcy link: ObamaAyers Myth
(mit ObamaAyers), kierujcy na witryn suc do dementowania plotek FighTeSmears (Front-
czak, 2008).
228 Rozdzia 4
Co znaczce, po raz pierwszy whistorii amerykaskich kampanii wyborczych
ponad poowa Amerykanw (74% internautw, czyli 55% wszystkich obywateli
USA) wykorzystywaa nowe media wkomunikacji politycznej zwizanej zkampani
wyborcz (zdobywaa informacje okampanii wyborczej wsieci i/lub dyskutowaa
na jej temat przez maile bd SMS-y). 45% Amerykanw pozyskiwao informacje
okampanii winternecie (istotny wzrost wstosunku do porwnywalnego momentu
kampanii w2004 roku, gdy byo ich 31%), a28% (38% internautw) aktywnie uczest-
niczyo kadego tygodnia wdebatach/dyskusjach dotyczcych kampanii; natomiast
a 44% Amerykanw (59% internautw) uczestniczyo w(biernej lub czynnej) wy-
mianie informacji okampanii, wykorzystujc narzdzia online takie, m.in. jak: maile,
SMS-y, komunikatory, serwisy spoecznociowe (Smith, 2009, s.23)
401
.
Znaczca jest rwnie wysoka popularno nowych sposobw komunikacji po-
litycznej, wduej mierze bdca odzwierciedleniem kierunkw rozwoju internetu
wdrugiej poowie pierwszej dekady XXI wieku. Ronie znaczenie multimedialnoci
wkomunikacji kampanijnej a 45% Amerykanw obejrzao zamieszczone wsieci,
gwnie wserwisach typu YouTube, materiay wideo dotyczce kampanii wyborczej
(Smith, 2009, s.3032), podczas gdy w2004 roku byo ich jedynie 13%. Odbicie
wnajnowszych wzorcach obywatelskiej wyborczej komunikacji politycznej znalaz
rwnie wzrost popularnoci serwisw spoecznociowych 14% Amerykanw
wykorzystywao serwisy takie, jak Facebook czy MySpace do dziaalnoci politycz-
nej. Ta tendencja, wzmacniana przez zmian generacyjn, prawdopodobnie bdzie
rosn w2008 roku 2/3 amerykaskich internautw poniej 30. roku ycia miao
profl na przynajmniej jednym zserwisw spoecznociowych ipoowa znich wy-
korzystywaa te serwisy do pozyskiwania bd wymiany szeroko pojtych informacji
politycznych (Smith, 2009, s.4345; Smith, Rainie, 2008, s.711). Stale wzrasta
udzia aktywnoci obywatelskiej polegajcej na fnansowaniu kampanii wyborczych
przez internet 9% internautw (czyli 6% Amerykanw) skorzystao w2008 roku
ztej formy obywatelskiego wsparcia popieranych kandydatw, w2006 roku byo to
jedynie 3%, co daje wany, wyrany, trzykrotny wzrost wcigu niecaych dwch lat
(Smith, 2009, s.3839; Smith, Rainie, 2008, s.9). Warto te podkreli wci siln
pozycj telewizji jako rda informacji wyborczej Amerykanw, przy jednoczes-
nym upodabnianiu si zakresu oddziaywania prasy iinternetu jako deklarowanych
rode informacji okampanii (w2008 roku 26% dorosych Amerykanw czerpao
informacje wyborcze zinternetu, 28% zprasy).
401
Zarwno SMS-y, jak imaile byy wtej kampanii nie tylko narzdziem zbierania informacji, lecz
take medium wymiany politycznych pogldw midzy obywatelami (Smith, 2009, s.2628).
229 Wybory
Ryc. 4.7. Gwne medialne rda informacji wyborczej wUSA; kady zrespondentw
(doroli Amerykanie) mg wskaza najwyej dwa rda informacji; za: Smith, 2009, s.6
Co ciekawe, wzrostowi znaczenia internetu jako medium komunikacji politycz-
nej towarzyszy znaczna ambiwalencja opinii Amerykanw na jego temat. Zjednej
strony, istotny odsetek Amerykanw twierdzi, e nowe media wpywaj pozytywnie
na ich polityczne zaangaowanie iwiedz okampanii (22%) oraz poczucie zwizku
zpreferowan parti lub kandydatem (28%). Zdrugiej jednak wielu badanych
wskazuje na wady internetu jako medium komunikacji politycznej: wikszo znich
(60%) widzi wnim narzdzie skutecznej politycznej dezinformacji ipropagandy,
aponad 1/3 (35%) postrzega internet jako medium przesadnie eksponujce skrajne
iniereprezentatywne chocia najgoniejsze pogldy
402
.
402
Co istotne, wrd modych uytkownikw internetu odsetek osb dostrzegajcych jego pozytywy
jest wyszy iwcaym spoeczestwie maleje wraz zwiekiem (Smith, Rainie, 2008, s.2425).
0%
1996 2000 2002 2004 2006 2008
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
TV
prasa
radio
czasopisma
internet
230 Rozdzia 4
Jednoczenie wprocesie spinizacji, wyznaczajcym rytm idynamik kampanii,
rosnc rol odgrywa wanie internet. Jego hipermedialny charakter iteoretycznie
nieograniczony zasig uczyniy medium bardzo wygodnym narzdziem wwymianie
ciosw midzy sztabami: do najwaniejszych punktw zwrotnych pierwszej czci
kampanii w2008 roku zalicza si momenty umieszczenia wsieci (gwnie wblogo-
sferze) materiaw audiowizualnych nagra audio czy wideo stawiajcych wzym
wietle poszczeglnych kandydatw (Smith, Rainie, 2008, s.12).
Zmiany te jednoczenie mona postrzega jako symptomy przeksztace sposobu
funkcjonowania internetu jako medium publicznej debaty. Po pierwsze, nastpu-
je przesunicie wwykorzystaniu iznaczeniu poszczeglnych medialnych rod-
kw oddziaywania na wyborcw: miejsce ofcjalnych komunikatw prasowych
i wmniejszym stopniu klasycznych telewizyjnych reklamwek politycznych
zaczynaj zajmowa sieciowe wiadomoci tekstowe inagrania wideo (fragmenty
przemwie, debat, momenty of-the-record). Po drugie, szybko ronie znaczenie
politycznej blogosfery. Blogi staj si coraz waniejszym narzdziem walki politycznej
zaangaowani wkampani blogerzy, coraz czciej wsppracujcy zposzczegl-
nymi sztabami, odpowiadaj za wci zwikszajc si liczb bezporednich atakw
przeprowadzanych wramach wyborczej walki. Opinie czy materiay audiowizualne
zamieszczane wblogosferze zreguy szybko trafaj do mediw gwnonurtowych,
aklasyczne dziaania kampanijne (jak konwencje partyjne) s relacjonowane przez
rosnc liczb politycznych blogerw, zreguy sympatyzujcych zokrelonym szta-
bem. Wzrost znaczenia blogosfery, poczony zagresywnym stylem uprawiania
polityki (wduej mierze wanie wjej ramach), zreguy jest oceniany negatywnie
Andrew Keen (2007, s.79) twierdzi, e zjawisko, ktre nazywa YouTubifkacj
polityki, stanowi zagroenie dla kultury obywatelskiej, infantylizuje proces poli-
tyczny iucisza prawdziwy publiczny dyskurs. Inawet jeli Keen przesadza wswych
ocenach (co ma wzwyczaju), to nie mona odmwi mu przynajmniej czciowej
racji. Tym bardziej e media gwnego nurtu chtnie podchwytuj umieszczane
wblogosferze niesprawdzone informacje ipublikuj je bez weryfkacji jako fragmenty
relacji zkampanii wyborczej (nie przesdzamy, czy to prawda, ale publikujemy,
bo otym si mwi).
Analizy przeprowadzone przez Pew Internet & American Life Project wskazuj
jednak, e internet umoliwia obywatelom coraz skuteczniejsze omijanie mediw
gwnonurtowych jako tradycyjnych porednikw wprzepywach komunikatw
politycznych: a 39% internautw wUSA (29% Amerykanw) wykorzystywao inter-
net wkampanii lat 20072008 jako bezporednie medium umoliwiajce dostp do
pierwotnych niefltrowanych materiaw politycznych (takich, jak: przemwienia,
ogoszenia, zapisy debat [Smith, Rainie, 2008, s.78]). To trend bardzo znaczcy:
a 1/3 wyborcw wykorzystuje internet jako narzdzie umoliwiajce pozyskiwa-
nie politycznej informacji wyborczej przy jednoczesnym omijaniu najsilniejszych
podmiotw systemu komunikowania politycznego, ktrymi wostatnich dekadach
XX wieku stay si tradycyjnie pojmowane media masowe. Jednoczenie dynamika
231 Wybory
obywatelskiego wykorzystywania internetu jako rda informacji politycznych
sugeruje, e medium to wcoraz wikszym stopniu bdzie funkcjonowa jako wana
politycznie nie tylko wkontekcie wyborw przestrze (rwnie niezaporedni-
czonej przez media tradycyjne) komunikacji politycznej midzy aktorami politycz-
nymi aich potencjalnymi wyborcami.
By dopeni obraz obywatelskiej sieciowej aktywnoci kampanijnej, warto zwrci
uwag na rosnce znaczenie politycznych treci generowanych przez samych uyt-
kownikw internetu. Architektura uczestnictwa, charakterystyczna dla Sieci 2.0 (czyli
wduej mierze wanie user-generated content), staje si jedn zzasad odnoszcych
si rwnie do materiaw online zwizanych zkampaniami wyborczymi. Podczas
kampanii wUSA w2008 roku 32% uytkownikw internetu (czyli co czwarty do-
rosy Amerykanin) obejrzao wsieci materiay wideo ocharakterze nieofcjalnym,
nieprzygotowane ani przez sztaby wyborcze, ani przez media gwnonurtowe (Smith,
2009, s.30). Jednoczenie ju co pity amerykaski uytkownik internetu okaza si
aktywnym twrc treci politycznych wsieci (komentarzy, informacji, opinii). Pod
tym wzgldem najbardziej aktywni byli, jak atwo si domyle, ludzie modzi a
29% wszystkich Amerykanw wprzedziale wiekowym 1829 lat umieszczao win-
ternecie wasne treci dotyczce kampanii (Smith, 2009, s.42). Co wicej, obywa-
tele coraz chtniej dziaaj wroli spoecznych fltrw, rozpowszechniajc wsposb
horyzontalny materiay zwizane zkampani wyborcz: co pity dorosy obywatel
USA (co trzeci uytkownik sieci) w2008 roku przesya znajomym linki do tekstw
zwizanych zkampani albo dotyczce jej materiay audio iwideo (Smith, 2009,
s.3436)
403
. Tego rodzaju oddolna, zbiorowa dziaalno obywatelska zaporedni-
czona przez nowe media bywa wpisywana wszeroki kontekst procesu przenikania
si konsumpcji kultury popularnej ipartycypacji obywatelskiej. Tak zjawiska te
postrzega Henry Jenkins (2007, s.200221), przestrzegajcy przez lekcewaeniem
nietradycyjnych form aktywnoci politycznej ipodkrelajcy rosnce znaczenie
innych ni tekstowe materiaw politycznych, przygotowywanych irozpowszech-
nianych przez internautw oraz wrd nich. Wedug niego wymieniane symbole
same przez si nie s a tak wane jak to, e stanowi punkt wyjcia rozmw isporw.
Zmienia si natomiast stopie, wjakim amatorzy mog wprowadza swoje zdjcia
imyli do procesu politycznego przynajmniej wniektrych wypadkach te dziea
wejd do szerokiego obiegu itraf do ogromnej liczby osb (Jenkins, 2007, s.215).
Obywatelski, spoecznociowy charakter kampanii wyborczej wUSA w2008 roku
stanowi jedn zwaniejszych determinant obserwowanego wwczas wStanach
Zjednoczonych wzrostu politycznego obywatelskiego zaangaowania, co zkolei
przeoyo si na wysz wyborcz frekwencj, szczeglnie wrd modych Ame-
rykanw. Zjawisko to jest postrzegane jako jeden znajwaniejszych porednich
403
Co ciekawe, Amerykanie bardzo zaktywizowali si wostatnim etapie kampanii wlistopadzie
2008 roku odsetek osb przesyajcych znajomym treci zwizane zwyborami by dwukrotnie wyszy
ni wmaju 2008 roku.
232 Rozdzia 4
efektw pierwszej prawdziwej e-kampanii. Lee Rainie, dyrektor Pew Internet &
American Life Project, podkrela, e modzi ludzie zostali wyjtkowo zaktywizowani
podczas tej kampanii imaj [teraz] nowy zestaw narzdzi, ktry wyglda inaczej ni
ten trzydzieci lat temu. Czytaj newsy ibloguj na ich temat, obejrzawszy wideo na
YT linkuj do niego albo wchodz na stron kampanii, cigaj numery telefonw
idzwoni wimieniu kandydata (Stelter, 2008). Wpodobnym tonie wypowiada si
amerykaski komentator polityczny Ronald Brownstein (2008): By moe najwa-
niejszym efektem [kampanii] ery sieci [networked era] bdzie ponowne wczenie
milionw Amerykanw wproces polityczny albo zaangaowanie ich po raz pierwszy.
Naley wtym miejscu rozwaa podkreli, e pytanie oaplikowalno wypra-
cowanych wUSA wzorcw winnych pastwach demokratycznych pozostaje otwar-
te. Ciekawych danych dostarczaj wtym kontekcie dowiadczenia zfrancuskiej
kampanii prezydenckiej w2007 roku (zakoczonej wic rok przed analizowan
powyej kampani wStanach Zjednoczonych). Wybory we Francji pokazay, e
zorganizowane przez sztab wyborczy Sgolne Royal liczne nowatorskie sieciowe
rozwizania konsultacyjne przyczyniy si ostatecznie do jej wyborczej poraki,
poniewa nacisk na partycypacj obywatelsk osabia jej wizerunek jako liderki
isugerowa brak klarownego pomysu na program wyborczy. Kluczowe znaczenie
wkampanii miay media tradycyjne, ktre wykorzystano w zwyciskiej strategii
Nicolasa Sarkozyego (Ksikiewicz, 2010, s.154163). Ogromne znaczenie odgrywa
wic kontekst spoeczny, wktrym wykorzystuje si nowe media te same narzdzia
wzrnicowanych rodowiskach mog wywoywa diametralnie rne skutki.
Jednoczenie we wspomnianych powyej analizach Brownsteina dotyczcych
kampanii Obamy (2008) pojawiaj si porwnania do symbolicznych dla ameryka-
skich kampanii wyborczych wydarze 1960 roku. Od czasu pierwszej telewizyjnej
debaty midzy Kennedym iNixonem w1960 roku ipocztku dominacji wpolityce
kampanijnej telewizyjnych reklamwek wyborczych wlatach 60. XX wieku umie-
jtno skutecznego komunikowania si przez telewizj zpotencjalnym elektoratem
staa si kluczem do zwycistwa wwycigu do Biaego Domu. Rwnie istotna bya
umiejtno zbierania funduszy od wielkich sponsorw, by mc fnansowa tele-
wizyjne reklamy. Wybory w2008 roku zakwestionoway, przynajmniej wpewnym
stopniu, ten stan rzeczy druga poowa pierwszej dekady XXI wieku to czas zmian
tego modelu iwzrostu znaczenia technik inspirowania wielkich grup zwolennikw
do pracy na rzecz kandydata (technik, ktre by moe wkrtce stan si waniejsze
od tych zwizanych ztelewizj). Przebieg kampanii sugeruje, e wybory prezyden-
ckie przesuwaj si zery telewizyjnej ku erze internetowej (aprzynajmniej rwnie
internetowej), wktrej bd zwycia kandydaci potrafcy przyciga iinspirowa
szerokie sieci zwolennikw
404
. Dobrym przykadem tego, jak dug drog przeszy
404
Brownstein dodaje, e sukces Obamy by moliwy dziki poczeniu innowacji iinspiracji de-
mokratyczny kandydat wygra wybory dziki swoim umiejtnociom inspirowania ludzi do dziaania.
T umiejtno zkolei potgoway nowe media, umoliwiajc rozpowszechnianie przekazu Obamy
233 Wybory
e-kampanie wprzecigu dosownie kilkunastu lat, s przytoczone przez Leszka Po-
rbskiego (2004, s.102) opinie formuowane na przeomie tysicleci (awic okoo
dekady temu!), mwice, e tylko 3% zostatecznego wyniku wyborczego mona
przypisa aktywnemu korzystaniu wtrakcie kampanii znowych mediw.
Przyszo pozostaje nieznana wjej kontekcie pojawia si pytanie odalsze
zmiany wobywatelskiej aktywnoci wyborczej zaporedniczonej przez nowe media.
Pewne trendy prawdopodobnie zostan utrzymane: spoecznociowy charakter kam-
panii, wykorzystywanie rodowiska (czy raczej coraz bardziej heterogenicznych
rodowisk) online do mobilizowania iorganizowania wyborczej aktywnoci ofine,
wykorzystanie nowych mediw do tworzenia ioddolnego rozpowszechniania niefl-
trowanych przez media gwnonurtowe przekazw politycznych, dalsza spinizacja
kampanii wyborczych wykorzystujca przekazy emitowane pierwotnie wramach
blogosfery (bd innej politycznej przestrzeni debaty wyborczej wramach nowych
mediw). Otwarte pozostaje pytanie (istotna wkontekcie amerykaskim), wjakim
stopniu kampania Baracka Obamy, wktrej centraln pozycj zajmowaa sie, moe
przekada si na stopie e-konsultacji zobywatelami przy podejmowaniu prezyden-
ckich decyzji. Pierwsze lata prezydentury wskazuj na spodziewany spadek znaczenia
rzeczywistego dialogu midzy orodkiem wadzy aobywatelami. Inn wan kwesti
stanowi pytanie okierunki itempo implementacji amerykaskich rozwiza przez
sztaby wyborcze zcaego wiata, pilnie podpatrujce dowiadczenia ameryka-
skie. Kolejnym ciekawym zagadnieniem zwizanym zprzyszoci e-kampanii jest
problem redefnicji ciszy wyborczej wwarunkach kampanii prowadzonej wcoraz
wikszym stopniu wnowych mediach (Wgliska, 2009, s.204206).
Amerykaski sukces e-kampanii Obamy jednoczenie pokazuje wci ogromny
spoeczny potencja drzemicy wnowych mediach jako narzdziach demokratycznej,
obywatelskiej aktywnoci. Istot sprawy dobrze uchwyci Joe Trippi, twierdzc, e
wci drapiemy po powierzchni. Ekscytujemy si, e zalogowao si milion osb, ale
wtym kraju jest nas 300 milionw. Wci tkwimy wniemowlcym etapie tego, co
potraf technologie sieci spoecznych, ito nie tylko wkwestii polityki. W2012roku
nie bdzie wyborczej kampanii, ktra nie bdzie prbowa zbudowa wok siebie
spoecznej sieci (Talbot, 2008). Mona tylko doda, e najprawdopodobniej wtedy
nie bdzie ju takich kampanii rwnie winnych demokratycznych pastwach,
wtym oczywicie iwPolsce. Pytanie, jak czsto owe prby budowy sieci spo-
ecznej na potrzeby kampanii bd okazywa si skuteczne, wchwili pisania tych
sw (w maju 2010 roku) musi, oczywicie, pozosta otwarte.
ijednoczesne spoeczne dziaania podejmowane przez jego zwolennikw. Stephen Coleman ju w2001
roku (s. 122) przewidywa, e nowe media przynios zmiany ozakresie porwnywalnym do tego, ktry
miay spowodowane przez telewizj zmiany widoczne w amerykaskiej polityce w latach 60. XX wieku
koniec pierwszej dekady XXI wieku wykaza, e prawdopobiestwo trafnoci jego prognoz ronie.
234
235
Zakoczenie
Zamieszczone powyej rozwaania stanowi prb odpowiedzi na jedno wzasadzie
pytanie: wjakim stopniu proces rozwoju iupowszechnienia nowych mediw oddzia-
uje na poszczeglne przejawy aktwynoci obywatelskiej. Wyniki analiz zawartych
wksice okazuj si ciekawe ijednoczenie niejednoznaczne, wniektrych aspektach
bardzo zoone. Ma to zreszt zwizek ze zoonoci przedmiotu analiz nowe media
(technologia wci moda, emergentna nowa wanie) pod koniec pierwszej dekady
XXI wieku stanowi wci wiee iinnowacyjne narzdzie prowadzenia aktywnoci
obywatelskiej. Nowe narzdzie uyte wstarych kontekstach nie tylko zmienia charakter
podejmowanych dziaa (metody, skutki dziaania), lecz take moe prowadzi do
zmian celw dziaania, atake istotnie wpywa na przeobraenia samego kontekstu.
Defnicyjna analiza, ktrej zostao poddane pojcie nowe media, skutkuje przy-
jciem okrelonego rozumienia terminu, wynikajcym zprzegldu defnicji mediw
ijednoczenie perspektywy ewolucyjnej, zgodnie zktr za Lvem Manovichem
mona przyj, e media staj si nowymi (wdzisiejszym rozumieniu terminu),
gdy wszystkie istniejce media zostaj zamienione wdane numeryczne zrozumiae
dla komputera. Innymi sowy, gwnym wyznacznikiem nowych mediw jest ich
cyfrowo. Jednoczenie poza cyfrowoci zpojciem nowe media s zwiza-
ne ich cechy charakterystyczne: interaktywno, hipertekstualno, hipermediacja,
rozproszenie, wirtualno, atake szczeglnie istotna dla rozwaa podjtych
wksice kategoria konwergencji (rozumiana jako proces technologicznych, prze-
mysowych, kulturowych ispoecznych przemian sposobw cyrkulacji mediw
wobrbie wspczesnej kultury).
Z punktu widzenia autora niniejszej ksiki wane okazao si rwnie zdiagno-
zowanie najistotniejszych charakterystyk wspczesnego systemu medialnego (do
ktrych zaliczaj si m.in.: komercjalizacja, globalizacja, unifkacja kodw medialnych,
zjawisko przyspieszenia dziennikarstwa), atake wspczesnego procesu komuniko-
wania politycznego (przede wszystkim zjawiska mediatyzacji imarketyzacji polityki).
Rozumienie tych procesw stanowi warunek konieczny do formuowania waciwych
diagnoz dotyczcych przeobrae interakcji midzy poszczeglnymi podmiotami pro-
cesu komunikowania politycznego, na ktry dzi coraz silniej oddziauj nowe media.
Kluczowe okazuj si rwnie teoretyczne rozwaania dotyczce waciwego funk-
cjonowania systemu demokratycznego, relacji midzy demokracj aaktywnymi oby-
watelami podejmujcymi dziaania wjego ramach ispoeczestwem obywatelskim,
236 Zakoczenie
szczeglnie wjego normatywnej wersji. Odwoanie si do normatywnej wizji spoe-
czestwa obywatelskiego sformuowanej przez Andrzeja Antoszewskiego pozwolio
mi przyj defnicj aktywnoci obywatelskiej jako dobrowolnego udziau jedno-
stek igrup wdebacie publicznej iprodemokratycznych dziaaniach politycznych.
Jednoczenie sformuowanie defnicji wtym brzmieniu umoliwia podzia dziaa
wchodzcych wskad aktywnoci obywatelskiej online na: 1) bierny iczynny udzia
wdebacie publicznej; 2) obywatelsk mobilizacj, prowadzon przez organizacje
spoeczne ipolityczne oraz ruchy spoeczne; 3) wybory, czyli organizacj iudzia
wkampaniach wyborczych oraz obywatelsk partycypacj sensu stricto czyli de-
mokratyczne gosowania.
Pierwszym rodzajem dziaa obywatelskich jest publiczna debata. Wraz zrozwo-
jem iupowszechnieniem nowych mediw we wspczesnych pnych demokracjach
nastpuje proces ilociowej (poszerzenie) ijakociowej (redefnicja) przemiany sfery
publicznej, rozumianej jako przestrze demokratycznej debaty publicznej. Zjednej
strony, nastpuje proces powikszania si wymiaru demokratycznej debaty ipartycy-
pacji wniej, co sprzyja powstawaniu nowych publicznych przestrzeni obywatelskiej
aktywnoci. Zdrugiej jednak zpunktu widzenia spoeczestwa obywatelskiego
funkcjonujcego w systemie demokratycznym rozwj nowych mediw przynosi
negatywne skutki.
Dynamika przeobrae jest wic skomplikowana, wanalizowanych procesach na-
kadaj si na siebie przeciwstawne znormatywnego punktu widzenia tendencje
dotyczce wpywu nowych mediw na funkcjonowanie sfery publicznej. Po jednej
stronie sytuuj si m.in.: rosncy dostp do informacji irelatywnie wysoka swoboda
ich rozpowszechniania; moliwo konstruowania dowolnej liczby przestrzeni debaty,
oderwanych od ograniczenia geografcznego; zwikszona dostpno do kanaw ar-
tykulacji interesw iopinii; atake czciowo wynikajcy zpoprzednich czynnikw
rozwj dziennikarstwa obywatelskiego. Po drugiej stronie s problemy: nierwnego
dostpu do nowych mediw (podziau cyfrowego icenzury internetu); nierwnego
statusu uczestnikw debat online; komercjalizacji sieci oraz dezinformacji, jako
nieodcznego elementu cyfrowej sfery publicznej. Wspwystpowanie procesw
poszerzania ijednoczesnego ograniczania nowej sfery publicznej wwyniku oddzia-
ywania nowych mediw wiadczy, e ich rozwj nie niesie za sob automatycznej
realizacji ich demokratycznego potencjau przykady Chin czy Iranu stanowi
znaczcy argument przemawiajcy za umieszczeniem optymistycznych przewidy-
wa odemokratycznej zmianie, idcej tu za rozwojem technologii informacyjno-
-komunikacyjnych, wkoszu wypenionym deterministycznymi utopiami. Co wicej,
analizy wskazuj, e wzrost komunikacyjnej swobody umoliwionej dziki nowym
mediom jest proporcjonalny do wzrostu wystpowania dysfunkcjonalnoci obywa-
telskiej debaty. Rosnca swoboda kreacji lub edycji komunikatw uatwia zarwno
pozytywne, jak inegatywne oddziaywanie na debat publiczn online.
Jednoczenie nastpuje proces przenikania mediw tradycyjnych imediw nowych
(atake gwnonurtowych przedsibiorstw medialnych imediw obywatelskich),
237 Zakoczenie
konwergujcych wjedn skomplikowan cao. Cao t mona okreli mianem
nowego medialnego ekosystemu. Funkcjonujce wnim spoecznoci sieciowe oby-
wateli poddaj dyskusji treci konstruowane przez media tradycyjne iposzerzaj je,
atake tworz przekazy, zktrych zkolei korzystaj media tradycyjne, traktujc je
jako jedno ze rde przydatnych przy tworzeniu wasnych komunikatw medialnych.
Ten proces ma zreszt fundamentalne znaczenie nie tylko dla debaty publicznej, lecz
take dla e-mobilizacji oraz kampanii wyborczych online.
Kolejnym rodzajem aktywnoci obywatelskiej online jest e-mobilizacja, ktr
mona zdefniowa jako wykorzystywanie nowych mediw przez grupy interesu
iruchy spoeczne do celw politycznej rekrutacji, organizacji ikampanii. Nowe media
okazuj si potencjalnie bardzo funkcjonalnym narzdziem podmiotw obywatel-
skiego aktywizmu ich zdecentralizowana, sieciowa struktura sprzyja elastycznoci
ruchw spoecznych idobremu wykorzystaniu potencjau ich czonkw. Co wicej,
technologie informacyjno-komunikacyjne mog zwiksza efektywno mobiliza-
cji iorganizacji dziaa ofine internet iprzenone media cyfrowe umoliwiaj
koordynacj grup organizujcych si wkonkretnych miejscach, atake zapewniaj
wysoki poziom koordynacji midzy sieciami ruchw wskali globalnej. Jednoczenie
nowe media stanowi wygodne iskuteczne narzdzie umoliwiajce aktywistom
organizacjom, ruchom spoecznym organizowanie obiegu informacyjnego alter-
natywnego wobec obiegu medialnego gwnego nurtu na wszystkich (od lokalnego
po globalny) poziomach dziaania iwykorzystywanie go.
Warto jednoczenie podkreli, e kluczowe wtych diagnozach s jednak poj-
cia potencja imoliwo nie wszystkie podmioty prowadzce e-mobilizacj
potraf efektywnie wykorzystywa w potencja. Co wicej, nie mona przecenia
bezporedniej dziaalnoci prowadzonej jedynie drog online. Liczne akcje zapo-
redniczone przez nowe media cierpi na tzw. efekt taniej komunikacji, polegajcy
na lekcewaeniu stara aktywistw zpowodu niskich kosztw dziaa podjtych
jedynie drog online.
Nowe media nie tylko umoliwiaj przeksztacenia struktury organizacyjnej
wspczesnych podmiotw obywatelskiej aktywnoci, lecz take jednoznacznie
sprzyjaj ich zewntrznej wzajemnej komunikacji. Organizacje staj si coraz bar-
dziej otwarte na koalicje zinnymi tego typu podmiotami, ainternet dziki swemu
zdecentralizowanemu sieciowemu charakterowi funkcjonuje wroli pomostu, jako
infrastruktura dla obywatelskich dziaa podejmowanych ponad organizacyjnymi
(iinnymi, jak pastwowe czy czasem nawet ideologiczne) granicami. Najpeniejszy
wyraz tego typu globalnych procesw stanowi transnarodowa (ajednoczenie cile
lokalna) dziaalno nowych ruchw spoecznych.
Jednoczenie ze-mobilizacj wie si zjawisko okrelone przeze mnie mianem
transnarodowe usieciowienie aktywizmu, polegajce na wykorzystaniu przez nowe
ruchy spoeczne formy sieci zarwno wprocesie konstruowania struktury organi-
zacyjnej, jak ipodejmowanych dziaaniach wobu przypadkach wskali globalnej.
Warunkiem koniecznym zaistnienia globalnego usieciowienia struktury idziaa
238 Zakoczenie
ruchu spoecznego jest uczynienie nowoczesnych technologii komunikacyjnych
podstaw jego aktywnoci nowe media (wszczeglnoci internet imedia mobilne)
s wtym kontekcie technologi kluczow dla ruchu spoecznego. To dziki wprzg-
niciu nowych mediw wsystemy komunikowania wewntrznego izewntrznego
ruchu jest moliwe jego usieciowienie wyraajce si przez trzy powizane ze sob
wymiary: globalne usieciowienie struktury ruchu; rozwj transnarodowych sieci
wsparcia ruchu; wyksztacenie globalnych sieci informacyjnych, bdcych jego sie-
ciowym systemem komunikacji zewntrznej iwewntrznej.
Wane nowe zjawisko stanowi rwnie cile zwizane zmobilizacj online zde-
centralizowane sieci informacyjne transnarodowego aktywizmu, ktre wsposb
naturalny s wspczenie wczane wnowy medialny ekosystem. Nowe media
funkcjonuj wic zarwno jako podstawa systemu komunikowania wewntrznego
wramach transnarodowego aktywizmu, jak ijako narzdzie komunikacji zewntrz-
nej, obliczonej na mobilizacj poparcia wrd publicznoci globalnej.
Co ciekawe, wedug podobnej logiki s organizowane rwnie najnowsze e-kam-
panie, szczeglnie amerykaskie kampanie online zdrugiej poowy pierwszej dekady
XXI wieku, przede wszystkim kampania Baracka Obamy. Amerykaskie dowiadcze-
nia wskazuj, e najskuteczniejsz metod docierania do odbiorcw komunikatw
politycznych jest umieszczanie wizerunku kandydata na wszystkich moliwych
platformach medialnych. Due znaczenie wtego typu dziaaniach ma wirusowy
charakter rozpowszechniania informacji wnowym medialnym ekosystemie. Dziki
niemu materiay audiowizualne popierajce lub dyskredytujce okrelone osoby czy
ugrupowania mog omija tradycyjne fltry skupione wmediach gwnonurtowych
idociera do duych grup zainteresowanych nimi wyborcw dziki spontanicznej,
oddolnej cyrkulacji, zgodnej zhoryzontalnym modelem przepywu informacji me-
dialnych.
Jednoczenie przykady skutecznej kampanijnej e-mobilizacji prowadzonej przez
sztaby wyborcze przy okazji kampanii wyborczych wUSA potwierdzaj tez, e nowe
media mog stanowi efektywne narzdzie szeroko pojtej mobilizacji obywatelskiej.
Najbardziej skuteczne okazuje si niekoncentrowanie si jedynie na dziaalnoci
wrodowisku online. Nowe media s coraz waniejszym narzdziem zwikszania
efektywnoci tradycyjnych metod prowadzenia kampanii: niektre ze sztabw wy-
borczych niezwykle skutecznie realizoway potencja nowych mediw jako narzdzii
koordynacji iorganizacji obywatelskich wduej mierze oddolnie planowanych
iprzygotowywanych dziaa ofine. Wyniki analiz wskazuj, e wykorzystanie
nowych mediw do dziaa mobilizacyjnych jest warunkiem koniecznym skutecznej
obywatelskiej mobilizacji wspoeczestwach pnej demokracji, ale jednoczenie
stanowi warunek niewystarczajcy najefektywniejsze s dziaania, ktre mona
okreli mianem konwergentnych: czcych ze sob rodowiska ofine ionline,
media tradycyjne inowe, gwnonurtowe iobywatelskie.
Druga poowa pierwszej dekady XXI wieku jest to wic czas istotnych zmian
wudziale poszczeglnych mediw wprocesie komunikowania politycznego. Przebieg
239 Zakoczenie
amerykaskiej kampanii z2008 roku (oraz dowiadczenia nowych ruchw spoecz-
nych) wskazuje, e telewizja jeli tylko zaobserwowane trendy utrzymaj si wci
bdzie funkcjonowa wcisym centrum owego procesu, anowe media nie maj
wic jeszcze? moliwoci do zajcia jej pozycji.
Nie znaczy to jednak, e rozwj technologii informacyjno-komunikacyjnych
jednoczenie nie wpywa istotnie na wspczesny ukad si wprocesie komuniko-
wania politycznego. Telewizja zaczyna traci sw hegemoniczn pozycj na rzecz
nowych mediw wtym sensie, e przestaje by jedynym medium okluczowej po-
zycji zpunktu widzenia poszczeglnych aspektw aktywnoci obywatelskiej. Nowe
media funkcjonuj obecnie nie tylko jako efektywne narzdzie e-mobilizacji wy-
korzystujcej oddoln, zdecentralizowan organizacj obywatelskich dziaa, lecz
take jako wane rodowisko rwnie oddolnego rozpowszechniania okrelonych
przekazw medialnych. Coraz bardziej prawdopodobne wydaj si by prognozy
mwice oprzesuwaniu si kampanii wyborczych XXI wieku zery telewizyjnej ku
erze telewizyjnej iinternetowej (czy telewizyjno-internetowej moe erze ekranw?),
wktrej bd zwycia kandydaci potrafcy przyciga iinspirowa rozlegle sieci
zwolennikw podejmujcych dziaania zarwno online, jak iofine.
Jednoczenie wnioski zrozwaa przedstawionych wksice umoliwiaj wska-
zanie kierunkw dalszej ciekawej refeksji naukowej zwizanej ze wspoddziay-
waniem wspczesnej aktywnoci obywatelskiej imediw. Do najwaniejszych
kolejnych postulatw badawczych dotyczcych tego tematu mona zaliczy:
badanie determinantw wyboru okrelonych metod organizacyjnej adaptacji
organizacji spoecznych ipolitycznych do rozwoju nowych mediw;
analizy porwnawcze wykorzystania poszczeglnych technik e-mobilizacji
przez zrnicowane rodzaje aktorw politycznych (organizacje pozarzdowe,
ruchy spoeczne, partie polityczne);
bardziej szczegowe analizy obiegu treci medialnych (wtym treci poli-
tycznych), fuktuujcych wramach nowego medialnego ekosystemu midzy
tradycyjnym inowym systemem medialnym;
precyzyjne analizy korelacji midzy stopniem wykorzystania mobilizacji on-
line wkampaniach wyborczych astopniem zaangaowania obywatelskiego
wyborcwodbiorcw okrelonych kampanijnych komunikatw;
last but not least, krajowe polskie kontekstualizacje wszystkich powyszych
przedmiotw bada.
Zebrane powyej wnioski ka postrzega prac badacza wspczesnej rzeczywi-
stoci politycznej (czy patrzc szerzej rzeczywistoci spoecznej) jako rwnie trud-
n, co fascynujc. Trudn, poniewa jestemy nie tylko wiadkami zachodzcych
obecnie procesw, lecz take jako obywatele bezporednio im podlegamy. To
sprawia, e trudno nam zdystansowa si wobec przedmiotu analiz. Jednoczenie pra-
ca ta jest fascynujca, pozwala bowiem na obserwacj (badanie iprby wyjanienia)
niezwykle dynamicznej rzeczywistoci, by moe rzeczywistoci uprogu naprawd
istotnych zmian jakociowych, ktrych kierunkw wci tylko moemy si domyla.
240 Zakoczenie
To zkolei czyni naukow refeksj nad obywatelskimi aspektami rozwoju nowych
mediw bardzo potrzebn. Mam nadziej, e niniejsza ksika cho wniewielkim
stopniu przyczynia si do odkrycia natury skomplikowanych, wielopaszczyznowych
przeobrae, ktrym podlegaj spoeczestwa pnej demokracji.
241
Bibliograa prac cytowanych
i przywoywanych
Publikacje drukowane
(w przypadku publikacji dostpnych rwnie online zostay podane adresy www;
dostp 01/05/10).
Adam A.2002. Te Ethical Dimension of Cyberfeminism [w:] Reload. Rethinking
women + cyberculture. (red.) M.Flanagan, A.Booth. Te MIT Press. Cambridge
and London.
Adler R., Goggin J.2005. What Do We Mean By Civic Engagement?. Journal
of Transformative Education, t. 3, nr 3.
Agre P.2004. Growing aDemocratic Culture: John Commons on the Wiring of
Civil Society [w:] Democracy and New Media. (red.) H.Jenkins, D.Torburn. Te
MIT Press. Cambridge and London.
Allan S.2008. Newsy wsieci. Internet idziennikarstwo. Wydawnictwo Uniwer-
sytetu Jagielloskiego. Krakw.
Almond G., Verba S.1995. Te Civic Culture. Political Attitudes and Democracy in
Five Nations [w:] Wadza ispoeczestwo. Antologia tekstw zzakresu socjologii
polityki. (red.) J.Szczupaczyski. Wydawnictwo Naukowe Scholar. Warszawa.
Antoszewski A.2000. Spoeczestwo obywatelskie aproces konsolidacji demokracji
[w:] Studia zteorii polityki, t. 3. (red.) A.Czajowski, L.Sobkowiak. Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocawskiego. Wrocaw.
Arquilla D., Rondfeldt J.1997. Cyberwar is coming! [w:] In Athenas Camp. Pre-
paring for Confict in the Information Age. (red.) J.Arquilla, J.Ronfeldt. RAND.
Washington. Dostpny online: http://www.rand.org/pubs/monograph_reports/
MR880/MR880.ch2.pdf
Axford B.2001. Te Transformation of Politics or Anti-Politics? [w:] New Media
and Politics. (red.) B.Axford, R.Huggins. SAGE Publications. London.
Baase S.2008. AGif of Fire. Social, Legal and Ethical for Computing and the
Internet. Pearson Education. Prentice Hall.
Baran S., Davis D.2007. Teorie komunikowania masowego. Wydawnictwo Uni-
wersytetu Jagielloskiego. Krakw.
Barber B.1984. Strong Democracy. Participatory Politics for aNew Age. University
of California Press. Berkeley and Los Angeles & London.
242 Bibliograa prac cytowanych i przywoywanych
Barber B.2004. Which Technology and Which Democracy? [w:] Democracy and
New Media. (red.) H.Jenkins, D.Torburn. Te MIT Press. Cambridge & London.
Barney D.2008. Spoeczestwo sieci. Wydawnictwo Sic!. Warszawa.
Batorski D.2006. Korzystanie zinternetu przemiany ikonsekwencje dla uytkow-
nikw [w:] Re: internet spoeczne aspekty medium. Polskie konteksty iinterpreta-
cje. (red.) .Jonak iwsp. Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne. Warszawa.
Batorski D.2009. Korzystanie ztechnologii informacyjno-komunikacyjnych [w:]
Diagnoza spoeczna 2009. Warunki ijako ycia Polakw. Raport. (red.) J.Cza-
piski, T.Panek. Rada Monitoringu Spoecznego. Warszawa 2009.
Baudrillard J.2005. Symulakry isymulacja. Wydawnictwo Sic!. Warszawa.
Bauer Z.2009. Dziennikarstwo wobec nowych mediw. Historia, teoria, praktyka.
Uniwersitas. Krakw.
Beck U.2004. Spoeczestwo ryzyka. Wdrodze do innej nowoczesnoci. Wydaw-
nictwo Naukowe Scholar. Warszawa.
Beck U.2005. Wadza iprzeciwwadza wepoce globalnej. Nowa ekonomia polityki
wiatowej. Wydawnictwo Naukowe Scholar. Warszawa.
Bell D.1994. Kulturowe sprzecznoci kapitalizmu. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Warszawa.
Bendyk E.2002. Zatruta studnia. W.A.B.Warszawa.
Bendyk E.2004. Antymatrix. Czowiek wlabiryncie sieci. W.A.B.Warszawa.
Bendyk E., Filiciak M., Tarkowski A.2008. Czy amatorzy zagraaj kulturze?.
Kultura Popularna, nr 1(19).
Bendyk E., Krusiski W.2006. Wielka gra. Polityka, 21.1.2006.
Benkler Y.2008a. Bogactwo sieci. Jak produkcja spoeczna zmienia rynki iwolno.
Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne. Warszawa.
Benkler Y.2008b. Czas wyzwa iszans. Kultura popularna, nr 1 (19).
Bennett L.2003a. Communicating Global Activism: Strengths and Vulnerabili-
ties of Networked Politics. Information, Communication and Society, nr 6 (2).
Dostpny online: http://depts.washington.edu/gcp/pdf/newcomglobalactivism.pdf
Bennett L.2003b. Lifestyle Politics and Citizen-Consumers. Identity, Communi-
cation and Political Action in Late Modern Society [w:] Media and the Restyling
of Politics. Consumerism, Celebrity and Cynism. (red.) J.Corner, D.Pels. SAGE
Publications. London.
Bobbio N.1997. Spoeczestwo obywatelskie [w:] Ani ksi, ani kupiec: obywatel.
(red.) J.Szacki. Znak. Krakw.
Bokajo W.1996. Niektre teoretyczne imetodologiczne problemy bada nad kultur
polityczn [w:] Studia zteorii polityki, kultury politycznej imyli politycznej. (red.)
W.Bokajo. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego. Wrocaw.
Bolter J.1991. Topographic Writing: Hypertext and the Electronic Writing Space
[w:] Hypermedia and Literary Studies. (red.) P.Delany, G.Landow. MIT Press.
Cambridge.
Bolter J., Grusin R.2001. Remediation. Understanding New Media. Te MIT Press.
Cambridge & London.
Bonfadelli H.2002. Te Internet and Knowledge Gaps: ATeoretical and Empiri-
cal Investigation. European Journal of Communication, nr 17.
Brail S.1996. Te Price of Admission: Harassment and Free Speech in the Wild,
Wild West [w:] Wired Women. Gender and New Realities in Cyberspace. (red.)
L.Cherny, E.Weise. Seal Press. Seattle.
Brown J., Duguid P.2000. Te Social Life of Information. Harvard Business School
Press. Harvard.
Burszta W.2008. Ksenogamiczno studiw kulturowych. Kultura Popularna,
nr 1(19).
Castells M.2003. Galaktyka Internetu. Refeksje nad Internetem, biznesem ispo-
eczestwem. Rebis. Pozna.
Castells M.2007. Spoeczestwo sieci. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.
Castells M. 2008. Sia tosamoci. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.
Chadwick A.2006. Internet Politics. States, Citizens, and New Communication
Technologies. Oxford University Press. New York and Oxford.
Chodubski A.2007. Media jako specyfczna instytucja generowania zachowa
wyborczych [w:] Media apolityka. (red.) M.Szponar. Wydawnictwo Wyszej
Szkoy Informatyki iZarzdzania. Rzeszw.
Coleman J.1998. Social Capital in the Creation of Human Capital. Te American
Journal of Sociology, t. 94. Supplement: Organizations and Institutions: Socio-
logical and Economic Approaches to the Analysis of Social Structure. Dostpny
online: http://econ.tau.ac.il/papers/publicf/Zeltzer2.pdf
Coleman S.2001. Te Transformation of Citizenship? [w:] New Media and Politics.
(red.) B.Axford, R.Huggins. SAGE Publications. London.
Coleman S., Morris D.2005. ANew Agenda for E-Democracy. International
Journal of Electronic Government Research, nr 1(3).
Corner J., Pels D.2003. Introduction: Te Re-styling of Politics [w:] Media and the
Restyling of Politics. Consumerism, Celebrity and Cynism. (red.) J.Corner, D.Pels.
SAGE Publications. London.
Currier D.2002. Assembling Bodies in Cyberspace: Technologies, Bodies and Sexual
Diference [w:] Reload. Rethinking women + cyberculture. (red.) M.Flanagan,
A.Booth. Te MIT Press. Cambridge and London.
Cwalina W., Falkowski A.2005. Marketing polityczny. Perspektywa psychologiczna.
Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdask.
D.Gillmor, 2004. We the Media. Grassroots Journalism by the People, for the
People. OReilly Media. Sabastopol 2004. Dostpny online: http://oreilly.com/
catalog/wemedia/book/index.csp
Dahlberg L.2001a. Computer-Mediated Communication and Te Public Sphere:
ACritical Analysis. Journal of Computer Mediated Communication, t. 7, nr 1.
Dostpny online: http://jcmc.indiana.edu/vol7/issue1/dahlberg.html
Dahlberg L.2001b. Extending the Public Sphere through Cyberspace. Te Case
of Minnesota E-Democracy. First Monday, t. 6, nr 3. Dostpny online: http://
frstmonday.org/htbin/cgiwrap/bin/ojs/index.php/fm/article/view/838/747
Dahlgren P.2001. Te Transformation of Democracy? [w:] New Media and Politics.
(red.) B.Axford, R.Huggins. SAGE Publications. London.
Dahlgren P.2003. Reconfguring Civic Culture in the New Media Milieu [w:] Media
and the Restyling of Politics. Consumerism, Celebrity and Cynism. (red.) J.Corner,
D.Pels. SAGE Publications. London.
Diani M.2000. Social Movement Networks Virtual and Real. Information, Com-
munication & Society, t. 3, nr 3.
Danitz T., Strobel W.2002. Networking Dissent: Cyber Activists Use the Internet
to Promowe Democracy in Burma [w:] Networks and Netwars: Te Future of Ter-
ror, Crime, and Militancy. (red.) D.Ronfeldt, J.Arquilla. RAND. Washington.
de Armond P.2002. Netwar in the Emerald City: WTO Protest Strategy and Tac-
tics [w:] Networks and Netwars: Te Future of Terror, Crime, and Militancy. (red.)
D.Ronfeldt, J.Arquilla. RAND. Washington. Dostpny online: http://www.rand.
org/pubs/monograph_reports/MR1382/MR1382.ch7.pdf
de Kerckhove D.2001. Powoka kultury. Odkrywanie nowej elektronicznej rze-
czywistoci. MIKOM. Warszawa.
Denning D.2002. Activism, Hacktivism, and Cyberterrorism: Te Internet as
aTool for Infuencing Foreign Policy [w:] Networks and Netwars: Te Future of
Terror, Crime, and Militancy. (red.) D.Ronfeldt, J.Arquilla. RAND. Washington.
Denton R., Woodward G.1998. Jak zdefniowa komunikacj polityczn [w:]
Wadza ispoeczestwo 2. Antologia tekstw zzakresu socjologii polityki. (red.)
J.Szczupaczyski. Wydawnictwo Naukowe Scholar. Warszawa.
DiMaggio P., Powell W.1983. Te Iron Cage Revisited. Institutional Isomorphism
and Collective Rationality in Organizational Fields. American Sociological
Review, t. 48, nr 2. Dostpny online: http://www.ics.uci.edu/~corps/phaseii/
DiMaggioPowell-IronCageRevisited-ASR.pdf
Dobek-Ostrowska B.1999. Podstawy komunikowania spoecznego. ASTRUM.
Wrocaw.
Dobek-Ostrowska B.2004. Media masowe iaktorzy polityczni wwietle studiw
nad komunikowaniem politycznym. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego.
Wrocaw.
Dobek-Ostrowska B.2006. Komunikowanie polityczne ipubliczne. Wydawnictwo
Naukowe PWN. Warszawa.
Dobransky K., Hargittai E.2006. Te Disability Divide in Internet Access and
Use. Information, Communication and Society, t. 9, nr 3.
Dziubka K.2001. Teoria demokratycznej obywatelskoci zarys problemu [w:]
Spoeczestwo obywatelskie. (red.) W.Bokajo, K.Dziubka. Wydawnictwo Uni-
wersytetu Wrocawskiego. Wrocaw.
Ecer A.2010. Ukadanka (wywiad). Press, nr 3.
Eriksen T.2003. Tyrania chwili. Pastwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa.
Escobar A.1999. Gender, Place and Networks. APolitical Ecology of Cyberculture
[w:] Women@internet. Creating new cultures in cyberspace. (red.) W.Harcourt.
Zed Books. London & New York.
Esteva G., Prakash M.1997. From Global Tinking to Local Tinking [w:] Te
Postdevelopment Leader. (red.) M.Rahnema, V.Bawtree. Zed Books. London.
Etzioni A.2004. Are Virtual and Democratic Communities Feasible? [w:] Democ-
racy and New Media. (red.) H.Jenkins, D.Torburn. Te MIT Press. Cambridge
& London.
Farwell E., Wood P., James M., Banks K.1999. Global Networking for Change.
Experiences from the APC Womens Programme [w:] Women@internet. Creating
new cultures in cyberspace. (red.) W.Harcourt. Zed Books. London & New York.
Filipiak M.2004. Homo Communicans. Wprowadzenie do teorii masowego ko-
munikowania. Wydawnictwo UMCS. Lublin.
Fiske J.1996. Media Matters. Race and Gender in U.S.Politics. University of Min-
nesota Press. Minneapolis & London.
Fiske J.2003. Wprowadzenie do bada nad komunikowaniem. Wydawnictwo
ASTRUM. Wrocaw.
Fleischer M.2007. Oglna teoria komunikacji. Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc-
awskiego. Wrocaw.
Freeman L.19781979. Centrality in Social Networks. Conceptual Clarifcation.
Social Networks, nr 1. Dostny online: http://moreno.ss.uci.edu/27.pdf
Garrido M., Halavais A.2003. Mapping Networks of Support for the Zapatista
Movement [w:] Cyberactivism. Online Activism in Teory and Practice. (red.)
M.McCaughey, M.D.Ayers. Routledge. New York & London.
Gawroski S., Polak R.2008. Nowe media jako czynnik ewolucyjnych zmian
wkomunikacji marketingowej [w:] Nowe media ipolityka. Internet, demokracja,
kampanie wyborcze. (red.) M.Jeziski. Wydawnictwo Adam Marszaek. Toru.
Gerodimos R.2004. Democracy and the Internet: Access, Engagement and De-
liberation. Systemics, Cybernetics and Informatics, t. 3, nr 6. Dostpny online:
http://www.iiisci.org/Journal/CV$/sci/pdfs/P610257.pdf
Gibson W.1996. Johnny Mnemonic. Zysk iS-ka. Pozna.
Gibson W.1999. Neuromancer. Zysk iS-ka. Pozna.
Giddens A.2001. Nowoczesno itosamo. Ja ispoeczestwo wepoce pnej
nowoczesnoci. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.
Giddens A.2007. Socjologia. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.
Giddens A.2008. Konsekwencje nowoczesnoci. Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagielloskiego. Krakw.
Goban-Klas T.1999. Spoeczestwo informacyjne ijego teoretycy [w:] Wdrodze do
spoeczestwa informacyjnego. (red.) J.Lubacz. Ofcyna Wydawnicza Politechniki
Warszawskiej. Warszawa.
Goban-Klas T.2001. Opozycja wcyberprzestrzeni [w:] Opozycja wsystemach
demokratycznych iniedemokratycznych. (red.) K.abd, M.Mikoajczyk. Wy-
dawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej. Krakw.
Goban-Klas T.2004. Media ikomunikowanie masowe. Teorie ianalizy prasy, radia,
telewizji iInternetu. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.
Gogoek W.2005. Technologie informacyjne mediw. ASPRA-JR. Warszawa.
Grka M.2008. Polski onierz krci wojn. Gazeta Wyborcza, 1.02.2008.
Granovetter M.1973. Te Strength of Weak Ties. American Journal of Sociology,
nr 78 (6). Dostpny online: http://www.stanford.edu/dept/soc/people/mgranovet-
ter/documents/granstrengthweakties.pdf
Granovetter M.1978. Treshold Models of Collective Behavior. Te American
Journal of Sociology, t. 83, nr. 6.
Graszewicz M., Lewiski D.2010. Co to jest spoeczestwo sieciowe idlaczego ono
nie istnieje?. Nowe media, nr 1.
Grefe C., Grefrath M., Schumann H.2004. Czego chc krytycy globalizacji. Wy-
dawnictwo WAM. Krakw.
Gurak L., Logie J.2003. Internet Protests, from Text to Web [w:] Cyberactivism.
Online Activism in Teory and Practice. (red.) M.McCaughey, M.D.Ayers. Rout-
ledge. New York & London.
Habermas J.2005. Faktyczno iobowizywanie. Teoria dyskursu wobec zagadnie
prawa idemokratycznego pastwa prawnego. Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Warszawa.
Habermas J.2007. Strukturalne przeobraenia sfery publicznej. Wydawnictwo
Naukowe PWN. Warszawa.
Hammond T., Hannay T., Lund B., Scott J.2005. Social Bookmarking Tools (I).
AGeneral Review. D-Lib Magazine, t. 11, nr 4. Dostpny online: http://www.
dlib.org/dlib/april05/hammond/04hammond.html
Haraway D.1991. Simians, Cyborgs and Women. Te Reinvention of Nature. Rout-
ledge. New York.
Haraway D.2001. ACyborg Manifesto: Science, Technology and Socialist-Feminism
in the Late Twentieth Century [w:] Te Cybercultures Reader. (red.) D.Bell, B.Ken-
nedy. Routledge. London and New York.
Hargittai E., Shafer S.2006. Diferences in Actual and Perceived Online Skills: Te
Role of Gender. Social Science Quarterly, t. 87, nr 2.
Herring S.1993. Gender and Democracy in Computer-Mediated Communication.
Electronic Journal of Communication, t. 3, nr 2. Dostpny online: http://www.
cios.org/EJCPUBLIC/003/2/00328.HTML
Herring S.2000. Gender Diferences in CMC: Findings and Implications. Te
CPSR Newsletter, t. 18, nr 1. Dostpny online: http://cpsr.org/issues/womenin-
tech/herring
Hrebenda S., Hrebenda Z.2009. Spektakl polityczny [w:] Mediatyzacja kampanii
politycznych. (red.) M.Kolczyski, M.Mazur, S.Michalczyk. Wydawnictwo
Uniwersytetu lskiego. Katowice.
Hurwitz R.2004. Who Needs Politics? Who Needs People? Te Ironies of Democracy
in Cyberspace [w:] Democracy and New Media. (red.) H.Jenkins, D.Torburn.
Te MIT Press. Cambridge & London.
Inayatullah S., Milojevic I.1999. Exclusion and Communication in the Informa-
tion Era. From Silences to Global Conversations, [w:] Women@internet. Creating
new cultures in cyberspace. (red.) W.Harcourt. Zed Books. London & New York.
Jagielski W.2008a. Afgascy talibowie walcz ztelefonami komrkowymi. Gazeta
Wyborcza, 11.03.2008.
Jakubowicz K.1988. Media and democracy [w:] Media and democracy. Council
of Europe Publishing. Strasbourg.
Jakubowicz K.2004. Demokracja komunikacyjna: (nieskoczona) ewolucja pojcia.
Studia Medioznawcze, nr 3.
Jamrz A.1999. Demokracja. Temida 2. Biaystok.
Jenkins H.2007. Kultura konwergencji. Zderzenie starych inowych mediw. Wy-
dawnictwa Akademickie iProfesjonalne. Warszawa.
Jenkins H., McPherson T., Shattuc J.2008. Kultura bliska ciau. Kultura Popu-
larna, nr 1(19).
Jenkins H., Torburn D.2004. Introduction: Te Digital Revolution, the Informed
Citizen, and the Culture of Democracy [w:] Democracy and New Media. (red.)
H.Jenkins, D.Torburn. Te MIT Press. Cambridge & London.
Jeziski M.2004. Marketing polityczny aprocesy akulturacyjne. Przypadek III
Rzeczpospolitej. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikoaja Kopernika. Toru.
Jeziski M.2009. Funkcje blogw politycznych [w:] Nowe media ipolityka. Inter-
net, demokracja, kampanie wyborcze. (red.) M.Jeziski. Wydawnictwo Adam
Marszaek. Toru.
Jones S.1997. Te Internet and its Social Landscape [w:] Virtual Culture: Identity
and Communication in Cybersociety. (red.) S.Jones. Sage. Tousand Oaks.
Juza M.2006. Elitarne imasowe formy komunikacyjnego wykorzystania internetu
[w:] Re: internet spoeczne aspekty medium. Polskie konteksty iinterpretacje.
(red.) .Jonak iwsp. Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne. Warszawa.
Juza M.2007. Internetowy dyskurs polityczny na przykadzie wybranych forw
igrup dyskusyjnych [w:] Media apolityka. (red.) M.Szponar. Wydawnictwo
Wyszej Szkoy Informatyki iZarzdzania. Rzeszw.
Kaczocha W.2004. Demokracja proceduralna oraz republikaska. Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej wPoznaniu. Pozna.
Kahn R., Kellner D.2004. New media and internet activism: from the Battle of
Seattle to blogging. New Media & Society, t. 6 (1).
Keen A.2007. Kult amatora. Jak internet niszczy kultur. Wydawnictwa Akade-
mickie iProfesjonalne. Warszawa.
Kelly K.1994. Out of Control: Te New Biology of Machines, Social Systems, and
the Economic World. Basic Books. 1994. Dostpny online: http://www.kk.org/
outofcontrol
Kidd D.2003. Indymedia.org. ANew Communications Commons, [w:] Cyberactiv-
ism. Online Activism in Teory and Practice. (red.) M.McCaughey, M.D.Ayers.
Routledge. New York & London.
Klein N.2008. Mury iwyomy czyli bariery iszanse. Doniesienia zlinii frontu
debaty oglobalizacji. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.
Klimowicz M.2006. Connecting to reality polscy geje winternecie [w:] Re: inter-
net spoeczne aspekty medium. Polskie konteksty iinterpretacje. (red.) .Jonak
iwsp. Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne. Warszawa.
Knapp J.1996. Essayistic Messages: Internet Newsgroups as an Electronic Public
Sphere [w:] Internet Culture. (red.) D.Porter. Routledge. New York and London.
Kowalczyk M.2009. Pierwsze starcie. Press, nr 7.
Krzysztofek K.1997. Polityka idemokracja wspoeczestwie informacyjnym [w:]
Wdrodze do spoeczestwa informacyjnego. (red.) J.Lubacz. Ofcyna Wydawnicza
Politechniki Warszawskiej. Warszawa.
Krzysztofek K.2006. Spoeczestwo wdobie internetu: refeksyjne czy algorytmicz-
ne? [w:] Re: internet spoeczne aspekty medium. Polskie konteksty iinterpretacje.
(red.) .Jonak iwsp. Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne. Warszawa.
Krzysztofek K.2007. Wprowadzenie. WEBski wiat: mdro tumw sieciowych
czy zbiorowe nieuctwo? [w:] A.Keen. Kult amatora. Jak internet niszczy kultur.
Ksikiewicz S.2010. Wpyw Web 2.0 na procesy komunikacji politycznej [w:]
Wok mediw ery Web 2.0. (red.) B.Jung. Wydawnictwa Akademickie iProfe-
sjonalne. Warszawa.
Kultura 2.0? (sonda). 2008. Kultura Popularna, nr 1(19).
Kwiatkowski M.2003. Sia wizi poziomych. Kapita spoeczny asprawno in-
stytucji demokratycznych [w:] Filozofczne iempiryczne zagadnienia wspczesnej
demokracji. (red.) W.Karczocha. Orodek Badania Rynku Sztuki Wspczesnej.
Pozna.
azarewicz C.2007. Blogi, blagi, bluzgi. Polityka, nr 41 (2624).
Lebert J.2003. Writing Human Rights Activism [w:] Cyberactivism. Online Ac-
tivism in Teory and Practice. (red.) M.McCaughey, M.Ayers. Routledge. New
York & London.
Lebkowsky J.2005. Deanspace, Social Networks, and Politics [w:] Extreme De-
mocracy. (red.) M.Radclife, J.Lebkowsky. Lulu.com. Dostpny online: http://
extremedemocracy.com/chapters/Chapter%2017-Lebkowsky.pdf
Legutko P., Rodziewicz D.2007. Gra wmedia. Midzy informacj adeformacj.
Stentor. Warszawa.
Levinson P.2006. Telefon komrkowy. Jak zmieni wiat najbardziej mobilny ze
rodkw komunikacji. Wydawnictwo MUZA SA. Warszawa.
Lister M., Dovey J.,Giddings S., Grant I., Kelly K.2009. Nowe media: wprowa-
dzenie. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego. Krakw.
Lubacz J., Galar R.1999. Infrastruktura informacyjna iokolice [w:] Wdrodze do
spoeczestwa informacyjnego. (red.) J.Lubacz. Ofcyna Wydawnicza Politechniki
Warszawskiej. Warszawa.
Lyon T., Maxwell J.2004. Astroturf: Interest Group Lobbying and Corporate Strat-
egy. Journal of Economics and Management Strategy, t. 13, nr 4. Dostpny
online: http://webuser.bus.umich.edu/tplyon/JEMS%20Astroturf%20Lyon%20
and%20Maxwell.pdf
Majewska E.2006. Midzy cyberfeministycznym imaginarium aemancypacj
spoeczn [w:] Re: internet spoeczne aspekty medium. Polskie konteksty iin-
terpretacje. (red.) .Jonak iwsp. Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne.
Warszawa.
Malina A., Ball I.2005. ICTs and community and suggestions for further research
in Scotland. Te Journal of Community Informatics, t. 1, nr 3. Dostpny online:
http://www.ci-journal.net/index.php/ciej/article/view/214/172
Manovich L.2006. Jzyk nowych mediw. Wydawnictwa Akademickie iProfe-
sjonalne. Warszawa.
Marczewska-Rytko M.2001. Demokracja bezporednia wteorii ipraktyce poli-
tycznej. Wydawnictwo UMCS. Lublin.
Marczewska-Rytko M.2006. Wspczesny dyskurs demokratyczny [w:] Sfera pub-
liczna. KondycjaPrzejawyPrzemiany. (red.) J.P.Hudzik, W.Woniak. Wydaw-
nictwo UMCS. Lublin.
Marczewska-Rytko M.2010. Religia ipolityka wglobalizujcym si wiecie. Wy-
dawnictwo UMCS. Lublin.
Masyk T.2007. Demokracja deliberatywna aInternet [w:] Media apolityka. (red.)
M.Szponar. Wydawnictwo Wyszej Szkoy Informatyki iZarzdzania. Rzeszw.
Mastrangelo Gittler A.1999. Mapping Womens Global Communications and
Networking [w:] Women@internet. Creating new cultures in cyberspace. (red.)
W.Harcourt. Zed Books. London & New York.
Mattelart A.2004. Spoeczestwo informacji. Universitas. Krakw.
Mazur M.2006. Marketing polityczny. Studium porwnawcze prezydenckich kam-
panii wyborczych wUSA iwPolsce. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.
McCaughey M., Ayers M.2003. Introduction [w:] Cyberactivism. Online Activ-
ism in Teory and Practice. (red.) M.McCaughey, M.D.Ayers. Routledge. New
York & London.
McDonald K.2006. Global Movements. Action and Culture. Blackwell. Oxford.
McLuhan M.2001. Wybr tekstw. Zysk iS-ka. Pozna.
McLuhan M.2004. Zrozumie media. Przeduenia czowieka. Wydawnictwa
Naukowo-Techniczne. Warszawa.
McNair B.1998. Wprowadzenie do komunikowania politycznego. Wydawnictwo
Szkoy Wyszej Nauk Humanistycznych iDziennikarstwa. Pozna.
McQuail D.2007. Teoria komunikowania masowego. Wydawnictwo Naukowe
PWN. Warszawa.
Melucci A.1996. Challenging Codes: Collective Action in the Information Age.
Cambridge University Press. Cambridge.
Mich W.2007. Media jako wspczesna agora: szanse izagroenia [w:] Media
ademokracja. (red.) L.Pokrzycka, W.Mich. Wydawnictwo UMCS. Lublin.
Michalczyk S.2005. Komunikowanie polityczne. Teoretyczne aspekty procesu.
Wydawnictwo Naukowe lsk. Katowice.
Michalczyk S.2006. Demokracja medialna: midzy wizj arzeczywistoci [w:]
Media ikomunikowanie wspoeczestwie demokratycznym. Szkice medioznawcze.
(red.) S.Michalczyk. Wydawnictwo Wyszej Szkoy Zarzdzania iMarketingu
wSosnowcu. Sosnowiec.
Michalczyk S.2008. Spoeczestwo medialne. Studia zteorii komunikowania
masowego. Wydawnictwo Naukowe lsk. Katowice
Michalczyk S.2009. Pojcie mediatyzacji wnauce okomunikowaniu [w:] Media-
tyzacja kampanii politycznych. (red.) M.Kolczyski, M.Mazur, S.Michalczyk.
Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego. Katowice.
Michalczyk S.2010. Demokracja medialna. Teoretyczna analiza problemu. Wy-
dawnictwo Adam Marszaek. Toru.
Millard W.1996. IFlamed Freud [w:] Internet Culture. (red.) D.Porter. Routledge.
New York and London.
Mitra A.1997. Virtual Community: Looking for India on the Internet [w:] Vir-
tual Culture: Identity and Communication in Cybersociety. (red.) S.Jones. Sage.
Tousand Oaks.
Moog S., Sluyter-Beltrao J.2001. Te Transformation of Political Communication
[w:] New Media and Politics. (red.) B.Axford, R.Huggins. Sage. London.
Morrisett L.2004. Technologies of Freedom? [w:] Democracy and New Media.
(red.) H.Jenkins, D.Torburn. Te MIT Press. Cambridge & London.
Mrozowski M.2001. Media masowe. Wadza, rozrywka ibiznes. ASPRA-JR.
Warszawa.
Niezgoda M.2004. Spoeczestwo informacyjne wperspektywie socjologicznej: idea
czy rzeczywisto [w:] Spoeczestwo informacyjne wizja czy rzeczywisto?, t. 1.
(red.) L.Haber. Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne AGH. Krakw.
Norris P.1996. Does television erode social capital? Areply to Putnam. PS: Political
Science and Politics, t. 29, nr 3. Dostpny online: http://www.hks.harvard.edu/
fs/pnorris/Articles/Articles%20published%20in%20journals_fles/Does_TV_Ero-
de_Social_Capital_1996.pdf
Nowak A., Krejz K.2006. Internet zperspektywy nauk spoecznych [w:] Spoeczna
przestrze internetu. (red.) D.Batorski, M.Marody, A.Nowak. SWPS Academica.
Warszawa.
Nowak J.2007. Polski cyberaktywizm: ochrona praw czowieka itematyka anty-
wojenna wInternecie. Studia Medioznawcze, nr 3 (30).
Nowak J.2009. Zrb to sam Web 2.0 jako sfera politycznej aktywnoci internau-
tw [w:] Nowe media ipolityka. (red.) M.Jeziski. Wydawnictwo Adam Marszaek.
Toru.
Nowak J.2010. Glokalna e-mobilizacja: (naprawd) nowe media narzdziem oby-
watelskiej mobilizacji. Nowe media, nr 1.
Nowosielski M.2004. Ruchy spoeczne wInternecie [w:] Spoeczestwo infor-
macyjne wizja czy rzeczywisto?. (red.) L.Haber. Uczelniane Wydawnictwa
Naukowo-Dydaktyczne AGH. Krakw.
OBrien J.1999. Writing in the Body: Gender (Re)Production in Online Interaction
[w:] Communities in Cyberspace. (red.) M.Smith, P.Kollock. Routledge. Lon-
don. Dostpny online: http://www.kirkarts.com/wiki/images/4/4b/OBrien_Writ-
ing_Body.pdf
Ofe C.1995. Nowe ruchy spoeczne: przekraczanie granic polityki instytucjonalnej
[w:] Wadza ispoeczestwo. Antologia tekstw zzakresu socjologii polityki. (red.)
J.Szczupaczyski. Wydawnictwo Naukowe Scholar. Warszawa.
Oldenburg R.1991. Te Great Good Place. Marlowe and Company. New York.
Oliwniak K.2006. Jurgen Habermas okryzysie uprawomocnienia we wspczesnych
spoeczestwach demokratycznych [w:] Zzagadnie wspczesnych spoeczestw
demokratycznych. (red.) A.Jamrz, S.Boyk. Temida 2. Biaystok.
Oniszczuk Z.2000. Relacje midzy mediami asystemem politycznym wniemieckiej
nauce okomunikowaniu. Zeszyty Prasoznawcze, nr 34 (163164).
Oniszczuk Z.2002. Ksztatowanie si polityki medialnej (Medienpolitik) rzdu
RFN wlatach 19491989. Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego. Katowice.
Oniszczuk Z.2007. System medialny wujciu teoretycznym [w:] Mao znane
systemy medialne. (red.) M.Oniszczuk, M.Gierula. Ofcyna Wydawnicza Hu-
manista. Sosnowiec.
Papacharissi Z.2002. Te Virtual sphere. Te internet as apublic sphere. New
media & society, t. 4 (1).
Piontek D.2009. Mediatyzacja polityk wtzw. mediach mikkich wiadomoci.
Polityczni celebryci jako nowy element komunikowania politycznego [w:] Media-
tyzacja kampanii politycznych. (red.) M.Kolczyski, M.Mazur, S.Michalczyk.
Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego. Katowice.
Podgrski M.2006. Wirtualne spoecznoci iich mieszkacy. Prba e-tnografi
[w:] Wielka sie. E-seje zsocjologii Internetu. (red.) J.Kurczewski. Trio. Warszawa.
Porbski L.2004. Elektroniczne oblicze polityki. Demokracja, pastwo, instytucje
polityczne wokresie rewolucji informacyjnej. Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-
-Dydaktyczne AGH. Krakw.
Poster M.1996. Cyberdemocracy. Internet and the Public Sphere [w:] Internet
Culture. (red.) D.Porter. Routledge. New York and London.
Postman N.2002. Zabawi si na mier. Dyskurs publiczny wepoce show-busi-
nessu. Wydawnictwo MUZA SA. Warszawa.
Postmes T., Brunsting S.2002. Collective Action in the Age of the Internet. Mass
Communication and Online Mobilization. Social Science Computer Review,
nr 20.
Przybylska A.2006. Internet areforma instytucji demokratycznych: nadzieje, wy-
zwania, poraki [w:] Re: internet spoeczne aspekty medium. Polskie konteksty
iinterpretacje. (red.) .Jonak iwsp. Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne.
Warszawa.
Putnam R.2008. Samotna gra wkrgle. Upadek iodrodzenie wsplnot lokalnych
wStanach Zjednoczonych. Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne. Warszawa.
Rafael V.2003. Te Cell Phone and the Crowd. Public Culture, nr 15(3). Dostpny
online: http://repositories.cdlib.org/cgi/viewcontent.cgi?article=1038&context=in
ternational/uclacseas
Rafaeli S., Sudweeks F.1997. Networked Interactivity. Journal of Computer-Me-
diated Communication, t. 2, nr 4. Dostpny online: http://jcmc.indiana.edu/vol2/
issue4/rafaeli.sudweeks.html
Rheingold H.2000. Te Virtual Community: Homesteading on the Electronic
Frontier. Te MIT Press. Cambridge & London.
Rifin J.2003. Wiek dostpu. Nowa kultura hiperkapitalizmu, wktrej paci sie
za kad chwil ycia. Wydawnictwo Dolnolskie. Wrocaw.
Rogacin W.2005. Blogi na barykadach. Newsweek, 17.07.2005.
Romanowicz J.2005. Bj si bloga! Newsweek, 6.03.2005.
Ronfeldt D., Arquilla J.2002. Emergence and Infuence of the Zapatista Social
Netwar [w:] Networks and Netwars: Te Future of Terror, Crime, and Militancy.
(red.) D.Ronfeldt, J.Arquilla. RAND. Washington.
Ronfeldt D., Arquilla J., Fuller G., Fuller M.1998. Te Zapatista Social Netwar
In Mexico. RAND. Washington. Dostpny online: http://www.rand.org/pubs/
monograph_reports/MR994
Rose N.1999. Powers of Freedom. Cambridge University Press. New York.
Ross A.2001. Hacking Away the Counter-Culture [w:] Te Cyberculture Leader.
(red.) D.Bell, B.Kennedy. Routledge. London and New York.
Rothert A.2003. Technopolis. Wirtualne sieci polityczne. Dom Wydawniczy Elipsa.
Warszawa.
Rubisz L.2009. Polityka jako widowisko [w:] Mediatyzacja kampanii politycznych.
(red.) M.Kolczyski, M.Mazur, S.Michalczyk. Wydawnictwo Uniwersytetu
lskiego. Katowice.
Salter L.2003. Democracy, New Social Movements, and the Internet: AHaberma-
sian Analysis [w:] Cyberactivism. Online Activism in Teory and Practice. (red.)
M.McCaughey, M.Ayers. Routledge. New York & London.
Sassi S.2001. Te Transformation of the Public Sphere? [w:] New Media and Politics.
(red.) B.Axford, R.Huggins. Sage. London.
Sartori G.1998. Teoria demokracji. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.
Schier S.2000. By Invitation Only. Te Rise of Exclusive Politics in the United
States. University of Pittsburgh Press. Pittsburgh.
Schmitz J.1997. Structural Relations, Electronic Media, and Social Change: Te
Public Electronic Network and the Homeless [w:] Virtual Culture: Identity and
Communication in Cybersociety. (red.) S.Jones. Sage. Tousand Oaks.
Schudson M.2004. Click Here for Democracy: AHistory and Critique of an In-
formation-Based Model of Citizenship [w:] Democracy and New Media. (red.)
Schuler D.2004. Reports of the Close Relationship between Democracy and the
Internet May Have Been Exaggerated [w:] Democracy and New Media. (red.)
Scott A., Street J.2000. From Media Politics to E-Protest. Te use of popular culture
and new media in parties and social movements. Information, Communication
& Society. t. 3.
Shah D., Cho J., Eveland, JR. W., Kwak N.2005. Information and Expression in
aDigital Age: Modeling Internet Efects on Civic Participation. Communication
Research, t. 32, nr 5.
Shapiro I.2006. Stan teorii demokracji. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.
Shirky C.2005. Exciting Deanspace [w:] Extreme Democracy. (red.) M.Radclife,
J.Lebkowsky. Lulu.com. Dostpny online: http://extremedemocracy.com/chapters/
Chapter%2017-Lebkowsky.pdf
Siciski A.1999. Spoeczestwo informacyjne: prba nazwania naszych czasw [w:]
Wdrodze do spoeczestwa informacyjnego. (red.) J.Lubacz. Ofcyna Wydawnicza
Politechniki Warszawskiej. Warszawa.
Sitarski P.2002. Rozmowa zcyfrowym cieniem. Model komunikacyjny rzeczywi-
stoci wirtualnej. Rabid. Krakw.
Sownik jzyka polskiego PWN. 2002. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.
Smith J.2001. Globalizing Resistance: Te Battle of Seattle and the Future of Social
Movements [w:] Globalization and Resistance. (red.) J.Smith, H.Johnston. Row-
man & Littlefeld Publishers, Inc. London.
Sproull L., Kiesler S.1991. Connections. New ways of working in the networked
organization. MIT Press. Massachusetts.
Starewicz-Jaworska A.2006. Komunikacja polityczna wwietle wybranych aspektw
Internetu [w:] Re: internet spoeczne aspekty medium. Polskie konteksty iinterpre-
tacje. (red.) .Jonak iwsp. Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne. Warszawa.
Stasiski M.2008. Blogerka kontra Fidel. Gazeta Wyborcza, 67.12.2008.
Street J.2006. Mass media, polityka, demokracja. Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagielloskiego. Krakw.
Streeter T.1999. Tat Deep Romantic Charm: Libertarianism, Neoliberalism
and the Computer Culture [w:] Communication, Citizenship, and Social Policy:
Re-thiniking the Limits of the Welfare State. (red.) A.Calabrese, J.Burgelman.
Roman & Littlefeld. London.
Strzelecka M.2006. Ewolucja internetowych pamitnikw. Gazeta Wyborcza,
18.12.2006.
Strzelecka M.2007. Mordo ty moja, czyli jak si robi iparodiuje spoty. Gazeta
Wyborcza, 10.10.2007.
Szacki J.1997. Wstp. Powrt idei spoeczestwa obywatelskiego [w:] Ani ksi,
ani kupiec: obywatel. (red.) J.Szacki. Znak. Krakw.
Szpunar M.2007. Takie widzi wiata koo, jakie telewizyjnymi zakrela oczy
wteatrze ycia politycznego [w:] Media apolityka. (red.) M.Szponar. Wydawnictwo
Wyszej Szkoy Informatyki iZarzdzania. Rzeszw.
Szpunar M.2008. Czym s nowe media? prba konceptualizacji. Studia Me-
dioznawcze, nr 4 (35).
Szumlewicz P.2006. Egalitarna polityka wdobie internetu [w:] Re: internet
spoeczne aspekty medium. Polskie konteksty iinterpretacje. (red.) .Jonak iwsp.
Szurmiski .2006. Wojna wInternecie jej formy iprzebieg na przykadzie
konfiktu zbrojnego wKosowie [w:] Re: internet spoeczne aspekty medium. Pol-
skie konteksty iinterpretacje. (red.) .Jonak iwsp. Wydawnictwa Akademickie
iProfesjonalne. Warszawa.
Tabbi J.1996. Reading, Writing, Hypertext. Democratic Politics in the Virtual Class-
room [w:] Internet Culture. (red.) David Porter. Routledge. New York and London.
Tandon N.1999. Global Business, National Politics, Community Planning. Are
Women Building the Linkages? [w:] Women@internet. Creating new cultures in
cyberspace. (red.) W.Harcourt. Zed Books. London & New York.
Taylor P.2001. Editorial: Hacktivism. Te Semiotic Review of Books t. 12(1).
Dostpny online: http://www.chass.utoronto.ca/epc/srb/srb/Hacktivism.pdf
Terranova T.2008. Wolna praca. Kultura popularna, nr 1 (19).
Tompson J.2001. Media inowoczesno. Spoeczna teoria mediw. ASTRUM.
Wrocaw.
Tilly C.2008. Demokracja. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.
Tofer A.2001. Trzecia fala. Pastwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa.
Touraine A.1995. Wprowadzenie do analizy ruchw spoecznych [w:] Wadza
ispoeczestwo. Antologia tekstw zzakresu socjologii polityki. (red.) J.Szczupa-
czyski. Wydawnictwo Naukowe Scholar. Warszawa.
Turkle S.1995. Life on the Screen. Identity in the Age of the Internet. Simon and
Schuster. New York.
Turska-Kawa A.2009. Blogi jako forma dyskursu politycznego [w:] Mediatyzacja
kampanii politycznych. (red.) M.Kolczyski, M.Mazur, S.Michalczyk. Wydaw-
nictwo Uniwersytetu lskiego. Katowice.
van Dijk J., Hacker K.2003. Te Digital Divide as aComplex and Dynamic Phe-
nomenon. Te Information Society, nr 19. Dostpny online: http://web.nmsu.
edu/~comstudy/tis.pdf
Vegh S.2003. Classyfying Forms of Online Activism. Te Case of Cyberprotests
against the World Bank [w:] Cyberactivism. Online Activism in Teory and Practice.
(red.) M.McCaughey, M.D.Ayers. Routledge. New York & London.
Wakeford N.2001. Networking Women and Grrrls with Information /Commu-
nication Technology [w:] Te Cybercultures Reader. (red.) D.Bell, B.Kennedy.
Routledge. London and New York.
Walczak-Duraj D.2006. Wykorzystanie Internetu wkomunikacji politycznej [w:]
Spoeczestwo informacyjne. Aspekty funkcjonalne idysfunkcjonalne. (red.) L.Ha-
ber, M.Niezgoda. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego. Krakw.
Wallace P.2004. Psychologia Internetu. REBIS. Pozna.
Walzer M.1997. Spr ospoeczestwo obywatelskie [w:] Ani ksi, ani kupiec:
obywatel. (red.) J.Szacki. Znak. Krakw.
Ward S., Lusoli W.2003. Dinosaurs in Cyberspace? British Trade Unions and the
Internet. European Journal of Communication, t. 18 (2).
Wgliska A.2009. Kampania wyborcza wnowych mediach, 2009, [w:] Nowe
media ipolityka. Internet, demokracja, kampanie wyborcze. (red.) M.Jeziski.
Wydawnictwo Adam Marszaek. Toru.
Wellman B.2004a. Connecting Community: On- and Of-line. Contexts, nr 4.
Dostpny online: http://www.chass.utoronto.ca/~wellman/publications
Wellman B.2004b. Te Glocal Village: Internet and Community. Idea&s Te
Arts & Science Review, t. 1, nr 1.
Wellman B.iwsp. 2003. Te Social Afordances of the Internet for Networked Indi-
vidualism. Journal of Computer-Mediated Communication, t. 8, nr 3.. Dostpny
online: http://jcmc.indiana.edu/vol8/issue3/wellman.html
Wellman B., Gulia M.1999. Net Surfers dont Ride Alone: Virtual Communities
as Communities [w:] Communities in Cyberspace. (red.) M.Smith, P.Kollock.
Routledge. London. Dostpny online: http://www.chass.utoronto.ca/~wellman/
publications/netsurfers/netsurfers.pdf
Wiench P.2006. Za wielkim murem. Internet aspoeczestwo obywatelskie [w:]
Re: internet spoeczne aspekty medium. Polskie konteksty iinterpretacje. (red.)
.Jonak iwsp. Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne. Warszawa.
Wilson M.2001. Community in the Abstract. Apolitical and ethical dillema? [w:]
Te Cybercultures Reader. (red.) D.Bell, B.Kennedy. Routledge. London and
New York.
Winston D.2004. Digital Democracy and the New Age of Reason [w:] Democracy and
New Media. (red.) H.Jenkins, D.Torburn. Te MIT Press. Cambridge & London.
Winiewska M.iwsp. 2006. Ruch alterglobalistyczny wPolsce [w:] Wolno, rw-
no, odmienno. Nowe ruchy spoeczne wPolsce pocztku XXI wieku. (red.)
I.Krzemiski. Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne. Warszawa.
Witkowska K.2009. Mediatyzacja polityki, czyli obywatel widz kontra polityk-
-aktor sceny politycznej [w:] Nowe media ipolityka. Internet, demokracja, kampanie
wyborcze. (red.) M.Jeziski. Wydawnictwo Adam Marszaek. Toru.
Wnuk-Lipiski E.1996. Demokratyczna rekonstrukcja. Zsocjologii radykalnej
zmiany spoecznej. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.
Youngs G.1999. Virtual Voices: Real Lives [w:] Women@internet. Creating new
cultures in cyberspace. (red.) W.Harcourt. Zed Books. London & New York.
Zacher L.1999. Spoeczestwo informacyjne na szczeblu lokalnym (Refeksje iuwagi
prognostyczne) [w:] Spoeczestwo informacyjne. Wperspektywie czowieka, tech-
niki, gospodarki. (red.) L.Zacher. Fundacja Edukacyjna Transformacje. Warszawa.
Zagner A.2005. Wesoa kamp@nia. Polityka. 8.10.2005.
migrodzki M.2005. Pojcie, geneza ibadania partii politycznych [w:] Wsp-
czesne partie isystemy partyjne. (red.) W.Sok, M.migrodzki. Wydawnictwo
UMCS. Lublin.
uchowska-Skiba D.2007. Internet wkampanii wyborczej w2005 roku. Nowe
narzdzie marketingu politycznego czy forum debaty publicznej [w:] Media mi-
dzy wadz aspoeczestwem. (red.) M.Szponar. Wydawnictwo Wyszej Szkoy
Informatyki iZarzdzania. Rzeszw.
Publikacje online
(dostp 01/05/10, daty inne ni ta zostay wyszczeglnione)
Anderson C.2004. Te Long Tail. Wired, nr 10. http://www.wired.com/wired/
archive/12.10/tail.html
Asaravala A.2002. Treetop Blogging Protests Logging. Wired. http://www.wired.
com/culture/lifestyle/news/2002/12/56660
Baoill A.2004. Weblogs and the Public Sphere. http://blog.lib.umn.edu/blogosphe-
re/weblogs_and_the_public_sphere.html
Barlow J.1996. ADeclaration of the Independence of Cyberspace. http://homes.ef.
org/~barlow/Declaration-Final.html
Bendyk E.2007. Wstp [w:] Kultura 2.0. Wyzwania cyfrowej przyszoci. Polskie
Wydawnictwo Audiowizualne. Warszawa. http://www.nina.gov.pl/fles/Raport_
Kultura_2.0.pdf
Bendyk E.2008. Barack Obama wygra. Antymatrix, 05.11.2008. http://bendyk.
blog.polityka.pl/?p=539
Beutler W. 2007. McCainSpace or MyMcCain? It Hardly Matters. blog p.i.,
18.02.2007. http://www.blogpi.net/mccainspace-or-mymccain-it-hardly-matters
Bowman S., Willis C.2003. We Media. How audiences are shaping the future of
news and information. Te Media Center at Te American Press Institute. http://
www.hypergene.net/wemedia/weblog.php
Brownstein R.2008. Te First 21st-Century Campaign. National Journal Maga-
zine, 19.04.2008. http://www.nationaljournal.com/njmagazine/print_friendly.
php?ID=cs_20080416_3324
C.Shirky. 2003a. Power Laws, Weblogs, and Inequality. Pierwotnie opublikowane
na licie mailingowej Networks, Economics and Culture, 08.02.2003. http://
shirky.com/writings/powerlaw_weblog.html
California Secretary of State Bill Jones. 2000. California Internet Voting Task
Force. AReport on the Feasibility of Internet Voting. Bill Jones Secretary of State.
California. http://www.sos.ca.gov/elections/ivote/fnal_report.doc
Carr N.2008. Who killed the blogosphere?, 07.11.2008. http://www.roughtype.com/
archives/2008/11/who_killed_the.php
Casaregola V., Cropf R.1999. Virtual Town Halls: Using Computer Networks to
Improve Public Discourse and Facilitate Service Delivery. http://www.iog.ca/policity/
CP/Public%20Library/library_reference_virtual_town_halls.html
CBOS. 2005. Zainteresowanie list Wildsteina iocena skutkw jej publikacji. Ko-
munikat zbada. Warszawa. http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2005/K_056_05.
PDF
Cheskin Research. 2002. Designing Digital Experiences for Youth. http://www.
cheskin.com/cms/fles/i/articles//19__CheskinYouthPOVII.pdf
Cleaver H.1997. Te Zapatista Efect: Te Internet and the Rise of an Alternative
Political Fabric. https://webspace.utexas.edu/hcleaver/www/zapefect.html
Coglianese C.2003. E-Rulemaking: Information Technology and Regulatory Policy.
Regulatory Policy Program. Harvard University. http://www.hks.harvard.edu/m-
rcbg/Conferences/rpp_rulemaking/Draf_Erulemaking_Report.pdf
Coleman K.2003. Internet Voting, CRS Report for Congress. http://www.infousa.
ru/information/rs20639.pdf
Commission on Electronic Voting. 2004. Secrecy, Accuracy and Testing of the
Chosen Electronic Voting System. http://www.cev.ie/htm/report/V02.pdf
Conley D.2003. Is Activism Dead?. Newsweek 05.06.2003. http://www.newsweek.
com/id/58476/page/1
Copeland M.2007. Six Leaps of Innovation. Fundraising Dynamo: Justine Lam,
Ron Paul for President. Fortune, 27.12.2007. http://money.cnn.com/galleries/2007/
fortune/0712/gallery.sixleaps.fortune/2.html
Cornfeld M.2005. Te Internet and Campaign 2004: ALook Back at the Cam-
paigners. Pew Internet and Amercian Life Project. http://www.pewinternet.org/~/
media//Files/Reports/2005/Cornfeld_commentary.pdf.pdf
Culnan M.1991. Te Lessons of the Lotus MarketPlace: Implications for Consumer
Privacy in the 1990s, Computer Professionals for Social Responsibility. http://cpsr.
org/prevsite/conferences/cfp91/culnan.html
Dalziel D.2004. Government Online. Amulti-country study of e-government
usage. http://www.tns-global.com/corporate/Doc/0/MJHPECQDDJ94195OM-
MQKECDBC0/GovernmentOnline-ESOMAR_Paper2004.pdf
Dawson R.2006. Big media moves into user fltered content. http://www.rossdaw-
sonblog.com/weblog/archives/2006/06/big_media_moves.html
Delli Carpini M.Defnitions of civic engagement. http://www.civicengagement-
works.org/content/michael-x-delli-carpini
Denton F., Torson E.1995. Civic Journalism: Does It Work? Pew Center for Civic
Journalism. http://www.pewcenter.org/doingcj/research/r_doesit.html
DiMaggio P., Hargittai E. C., Shafer C.2004. From Unequal Access to Difer-
entiated Use: ALiterature Review and Agenda for Research on Digital Inequality.
Russel Sage Foundation. http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.
1.85.6001&rep=rep1&type=pdf
Draf Report on concentration and pluralism in the media in the European Union
(2007/2253(INI)). 2008. Raport Komisji Kultury iEdukacji Parlamentu Europej-
skiego, 7.03.2008. http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//
NONSGML+COMPARL+PE-402.864+01+DOC+PDF+V0//EN&language=EN
Dutton W., di Gennaro C., Millwood Hargrave A.2005. Te Internet in Brit-
ain. Te Oxford Internet Survey. Oxford. http://www.oii.ox.ac.uk/research/oxis/
oxis2005_report.pdf
Ejercito Zapatista de Liberacion Nacional. 1994. Womens Revolutionary Law. El
Despertador Mexicano, 01.01.1994. http://fag.blackened.net/revolt/mexico/ezln/
womlaw.html
Estonian National Electoral Committee. 2009. Internet Voting in Estonia. Tallinn.
http://www.vvk.ee/index.php?id=11178
Farid H.2009. Photo Tampering Troughout History. http://www.cs.dartmouth.
edu/farid/research/digitaltampering
Feldman A., Halderman J., Felten E.2006. Security Analysis of the Diebold Ac-
cuVote-TS Voting Machine. Princeton. http://citp.princeton.edu/pub/ts06full.pdf
Filiciak M.2007. Kultura konwergencji iluka uczestnictwa wstron edukacji
medialnej [w:] Kultura 2.0. Wyzwania cyfrowej przyszoci. Polskie Wydawnictwo
Audiowizualne. Warszawa. http://www.nina.gov.pl/fles/Raport_Kultura_2.0.pdf
Frontczak T.2008. Barack Obama ju wygra winternecie! Strategia marketingu
internetowego Obamy. Sprawny Marketing, 04.11.2008. http://www.sprawnymar-
keting.pl/artykuly/barack-obama-juz-wygral-w-internecie-strategia-marketingu
-internetowego-obamy
Garcia I.2008. Barack Obama and the Long Tail of Politics. techPresident: Per-
sonal Democracy Forum, 16.02.2008. http://techpresident.com/blog-entry/barack
-obama-and-long-tail-politics
Garofoli J.2007. Tech-savvy swarm of bloggers boost candidates online presence.
San Francisco Chronicle, 03.12.2007. http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.
cgi?f=/c/a/2007/11/03/MNSFT5J6F.DTL
Glimmers of Whats Ahead: Mobile Media in the Wild. Te Aspen Institute. http://
www.aspeninstitute.org/site/c.huLWJeMRKpH/b.4199713/k.CA54/Glimmers_of_
Whats_Ahead_Mobile_Media_in_the_Wild.htm
Hagen M.1997. ATypology of Electronic Democracy. http://www.uni-giessen.de/
f03/vinci/labore/netz/hag_en.htm
Hampton K.2001. Living in the Wired Life in the Wired Suburb: Netville, Glo-
calization and the Civil Society. http://www.mysocialnetwork.net/downloads/
khampton01.pdf
Hesseldahl A.1998. Hacking for Human Rights?. Wired, 14.07.1998. http://www.
wired.com/politics/law/news/1998/07/13693
Isenberg D.1997. Te Rise of the Stupid Network. Computer Telephony. http://
www.hyperorg.com/misc/stupidnet.html
Jagielski 2008b. Kubaczycy mog mie komrki. Gazeta Wyborcza, 28.03.2008.
http://wyborcza.pl/1,76842,5067260.html
Jenkins H.2003. Enter Te Cybercandidates. Technology Review, 8.10.2003.
http://www.technologyreview.com/computing/13337
Kaczyski J.2008. ...wPO s politycy, ktrzy czekaj na porak Tuska... [wywiad],
6.03.2008. http://www.pis.org.pl/article.php?id=11842
Kataryna 2008. WDzienniku oblogach, 22.08.2008. http://kataryna.blox.pl/
2008/08/W-Dzienniku-o-blogach.html
Katz J.1997a. Birth of aDigital Nation. Wired, nr 4. http://www.wired.com/
wired/archive/5.04/netizen.html?topic=&topic_set
Katz J.1997b, Te Digital Citizen. Wired, nr 12. http://faculty.washington.edu/
pnhoward/teaching/newmedia/katz.pdf
Kellner D.2000. Habermas, the Public Sphere, and Democracy: ACritical Inter-
vention. http://www.gseis.ucla.edu/faculty/kellner/papers/habermas.htm
Kultura 2.0. Wyzwania cyfrowej przyszoci. 2007. Polskie Wydawnictwo Audio-
wizualne. Warszawa. http://www.nina.gov.pl/fles/Raport_Kultura_2.0.pdf
L.Siegle 2005. Armchair warrior. Te Observer, 06.03.2005. http://www.guard-
ian.co.uk/lifeandstyle/2005/mar/06/ethicalliving
Lasica, J.D.2008. Civic Engagement on the Move: How mobile media can serve
the public good. Te Aspen Institute. http://www.aspeninstitute.org/policy-work/
communications-society/papers-interest/civic-engagement-move-how-mobile-
media-can-serve
Levy S.1984. Hackers Heroes of the Computer Revolution. http://www.gutenberg.
org/dirs/etext96/hckrs10.txt
ukasiak Z.2008. Social Filtering versus Social Routing. http://brudnopis.blogspot.
com/2008/03/social-fltering-versus-social-routing.html
Madsen P.1998. Notes Regarding Jesse Venturas Internet Use In His 1998 Campaign
For Minnesota Governor. Jesse Ventura For Governor Volunteer Committee.
7.12.1998. http://www.dowire.org/notes/?p=413
Manjoo F.2004. Apicture is no longer worth athousand words. http://dir.salon.
com/story/tech/feature/2004/04/22/doctored_photos/index.html
Mayfeld R.2006. Power Law of Participation. http://ross.typepad.com/blog/2006/
04/power_law_of_pa.html
McCoy Roth M.2004. How Journalists See the Blogosphere. University of Penn-
sylvania. http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.121.9805&rep
=rep1&type=pdf
McCullagh D.2004. Te cyberbrains behind Howard Dean. CNET News. 16.1.2004.
http://news.cnet.com/Te-cyberbrains-behind-Howard-Dean/2008-1028_3-5142-
066.html
McKay N.1998. China: Te Great Firewall. Wired, 01.12.1998. http://www.wired.
com/politics/law/news/1998/12/16545
Muoz J.2002. Te Global Structuring of Collective Action: Zapatistas, Mexico,
and Te New World Economy [w:] Globalization and Self-Determination, Essays
and Reports. Yale University Center for International and Area Studies. http://
www.yale.edu/macmillan/globalization/munoz.pdf
Napoli L.1999. Yahoo Angers GeoCities Members With Copyright Rules. New
York Times, 30.06.1999. http://emoglen.law.columbia.edu/LIS/archive/webright/
geocities-changes.html
Neumayer C., Raf C.2008. Facebook for Protest? Te Value of Social Sofware
for Political Activism in the Anti-FARC Rallies. DigActive Research Series. http://
www.digiactive.org/wp-content/uploads/research1_neumayerraf.pdf
OReilly T.2004. Te Architecture of Participation. http://www.oreillynet.com/
pub/a/oreilly/tim/articles/architecture_of_participation.html
Odlyzko A., Tilly B.2005. Arefutation of Metcalfes Law and abetter estimate for
the value of networks and network interconnections. Digital Technology Center.
University of Minnesota. http://www.dtc.umn.edu/~odlyzko/doc/metcalfe.pdf
Ofce for Democratic Institutions and Human Rights. 2007. Republic of Estonia.
Parliamentary Elections 4 March 2007. Warsaw. http://www.osce.org/documents/
odihr/2007/07/25385_en.pdf
Oriella PR Network. 2008. European Digital Journalism Study. http://www.euro-
peandigitaljournalism.com/%5Cdefault.asp
Outing S.2003. Photo Phones Portend Visual Revolution. http://www.allbusiness.
com/services/business-services-miscellaneous-business/4695572-1.html
Overview of Internet Censorship. OpenNet Initiative. http://opennet.net/about-
fltering
Pew Internet & American Life Project. 2005. Search Engine Users. Washington.
http://www.pewinternet.org/Reports/2005/Search-Engine-Users.aspx
Putnam R.1995. Bowling Alone: Americas Declining Social Capital. http://xroads.
virginia.edu/~HYPER/DETOC/assoc/bowling.html
Rainie L., Cornfeld M., Horrigan J.2005. Te Internet and Campaign 2004. Pew
Internet and American Life Project. Washington.http://www.pewinternet.org/
Reports/2005/Te-Internet-and-Campaign-2004.aspx
Rainie L., Horrigan J.2007. Election 2006 Online. Pew Internet and American
Life Project. Washington. http://pewresearch.org/pubs/280/election-2006-online
Reporters Without Borders. 2005. Handbook for bloggers and cyber-dissidents.
http://www.rsf.org/IMG/pdf/handbook_bloggers_cyberdissidents-GB.pdf
Riley T.2000. Te changing face of democracy today. http://www.rileyis.com/
report/jan2000.html (dostp z2009 ; dokument 01/05/10 niedostpny).
Rob Hollister. 2002. Lives of Active Citizenship. http://activecitizen.tufs.edu/?pid=418
Rosen J.2004. Te Weblog: An Extremely Democratic Form in Journalism, 08.03.2004.
PressTink. Te ghost of democracy in the media machine. http://journalism.nyu.
edu/pubzone/weblogs/pressthink/2004/03/08/weblog_demos.html
Rosenberg S.2005. Vision for the DNC. New Politics Institute. http://www.newdem.
org/partyfuture/dnc_vision.pdf (dostp z2009 ; dokument 01/05/10 niedostpny).
Schauer B.2005. What put the 2 in Web 2.0?. Adaptive Path. http://adaptivepath.
com/images/publications/essays/What_puts_the_2_in_Web_20.pdf
Seelye K., Bosman J.2006. Bloggers Drive Inquiry on How Altered Images Saw
Print. Te New York Times, 09.08.2006. http://www.nytimes.com/2006/08/09/
technology/09photo.html?ex=1312776000&en=e0a80ee29080a0b2&ei=5090&p
artner=rssuserland&emc=rss
Shirky C.2002. Broadcast Institutions, Community Values. Pierwotnie opubli-
kowane na licie mailingowej Networks, Economics and Culture, 09.09.2002.
http://www.shirky.com/writings/broadcast_and_community.html
Shirky C.2003b. Te Music Business and the Big Flip. Pierwotnie opublikowane
na licie mailingowej Networks, Economics, and Culture, 21.01.2003. http://
www.shirky.com/writings/music_fip.html
Shulman S.2004. Te Internet Still Might (but Probably Wont) Change Every-
thing: Stakeholder Views on the Future of Electronic Rulemaking. University of
Pittsburgh. http://erulemaking.ucsur.pitt.edu/doc/reports/e-rulemaking_fnal.pdf
Simonson K.2003. Te Anti-War Movement. Waging Peace on the Drink of War.
Te Programme on NGOs and Civil Society. Geneva. http://www.casin.ch/web/
pdf/Te%20Anti-War%20Movement.pdf (dostp z2009; dokument 01/05/10
niedostpny).
Singel R.2004. Net Politics Down But Not Out. Wired, 02.02.2004. http://www.
wired.com/politics/law/news/2004/02/62123?currentPage=all
Smith A.2009. Te Internets Role in Campaign 2008. Pew Internet & American
Life Project. Washington. http://www.pewinternet.org/Reports/2009/6--Te-
Internets-Role-in-Campaign-2008.aspx
Smith A., Rainie L.2008. Te internet and the 2008 election. Pew Internet &
American Life Project. Washington. http://www.pewinternet.org/Reports/2008/
Te-Internet-and-the-2008-Election.aspx
Stelter B.2008. Finding Political News Online, the Young Pass It On. Te New
York Times, 27.03.2008. http://www.nytimes.com/2008/03/27/us/politics/27voters.
html?_r=1&oref=slogin
Stoecker R.2000. Cyberspace vs. Face to face: Community Organizing in the New
Millennium. http://comm-org.wisc.edu/papers2000/cyberorganize.htm
Stowarzyszenie Internet Society Poland. 2007. Stanowisko Stowarzyszenia Internet
Society Poland wsprawie gosowania elektronicznego wwyborach powszechnych.
http://www.isoc.org.pl/200701/wybory
Survey of Government Internet Filtering Practices Indicates Increasing Internet
Censorship. 2007. Berkman Center for Internet and Society, Harvard University.
http://cyber.law.harvard.edu/newsroom/frst_global_fltering_survey_released
Tadmor-Shimony T.1995. Antisemitism on the Information Superhighway: ACase
Study of aUseNet Discussion Group. Jerusalem. http://sicsa.huji.ac.il/6tali.htm
Talbot D.2008a. How Obama Really Did It. Te social-networking strategy that
took an obscure senator to the doors of the White House. Technology Review.
http://www.technologyreview.com/web/21222
Talbot D.2008b. Its the Web, Stupid. Blog Technology Review Editors, 04.11.2008.
http://www.technologyreview.com/blog/editors/22171
Talbot D.2008c. McCains Web Win. Technology Review, 12.12.2008. http://
www.technologyreview.com/web/21810
Te Brennan Center for Justice. 2006. Te Machinery of Democracy: Voting System
Security, Accessibility, Usability, and Cost. New York. http://brennan.3cdn.net/
cb325689a9bbe2930e_0am6b09p4.pdf
Te State of the News Media 2008 Executive Sumary. 2008. Project For Excellence
in Journalism. http://www.stateofhenewsmedia.org/2008/chapter%20pdfs/PEJ-
2008-Overview.pdf?cat=9&media=1
Te State of News Media 2010. 2010. Project For Excellence in Journalism. http://
www.stateofhemedia.org/2010
Voter Turnout in Presidential Elections. 2008. Te American Presidency Project.
http://www.presidency.ucsb.edu/data/turnout.php
Waterman P.1992. International Latour Communication by Computer: Te Fifh
International? Working Paper Series No. 129. Institute of Social Studies. Hague.
http://biblio.iss.nl/opac/uploads/wp/wp129.pdf
Weisenburger K.2001. Hacktivists of the World, Divide. SecurityWatch.com. http://
www.thehacktivist.com/archive/news/2001/Hacktivists-SecurityWatch-2001.pdf
(dostp z2009; dokument 01/05/10 niedostpny).
Wellman B.2001. Little Boxes, Glocalization, and Networked Individualism. http://
www.chass.utoronto.ca/~wellman/publications/littleboxes/littlebox.PDF
Wolf G.2004. How the Internet Invented Howard Dean. Wired, 01.01.2004. http://
www.wired.com/wired/archive/12.01/dean.html
Zieliski J.2000. Aleksander Kwaniewski do uytkownikw Onetu. Winter. Wia-
domoci internetowe, 29.09.2000. http://www.winter.pl/internet/w0621.html
263 Indeks nazwisk
Indeks nazwisk
Adam Alison 96
Adler Richard 49, 5254
Agre Philip161
Alexander Jefrey 69
Allan Stuart 97, 104
Almond Gabriel 50
Anderson Chris 218
Antoszewski Andrzej 50, 51, 236
Armond Paul de 160
Arquilla John 165, 180, 182
Asaravala Amit 169
Axford Barrie 16, 26, 29, 4143, 45, 56, 83,
85, 108, 109
Ayers William 132, 134, 135, 142, 227
Azrael (bloger) 101
Baase Sara 97
Ball Ian 95
Baoill Andrew 105
Baran Stanley J. 15, 24, 25
Barber Benjamin 26, 29, 48, 49, 81, 120,
190, 192
Barlow John Perry 73
Barney Darin 27, 87
Batorski Dominik 109, 111
Baudrillard Jean 34
Bauer Zbigniew 93, 97
Baumgartner James 201
Beck Urlich 43, 57, 58, 153
Bell Daniel 57, 60
Bendyk Edwin 24, 25, 28, 34, 114, 115, 152,
163, 175, 205, 217219
Benjamin Walter 79
Benkler Yochai 74, 99, 100, 103, 105, 107,
126
Bennet Lance 43, 5658, 142, 152, 186,
187, 200
Bentkowski Aleksander 198
Berk Emily 17
Biafra Jello 168
Bienias Tomasz 25
Bimber Bruce 149
Blumler Jay 31
Bobbio Norberto 51
Bokajo Wiesaw 51
Bolter Jay 17, 20, 79
Bonfadelli Heinz 116, 117
Bosman Julie 123
Boudreaux Ted 124
Bowman Shayne 76, 9799, 101103, 105,
106, 126
Bradley Bill 201
Brail Stephanie119
Brainard Lori 148
Brooks Harvey 60
Brown John 91, 145
Brownstein Ronald 215, 219, 220, 232
Brunsting Suzanne 129, 133, 134, 143, 144,
149, 150, 177, 182
Bubel Leszek 204
Bujak Zbigniew 198
Brklin Wilhelm 58
Burszta Wojciech 187
Bush George W. 200, 201, 208
Butler William 225
264 Indeks nazwisk
Carr Nicolas 122
Casaregola Vincent 22
Castells Manuel 21, 22, 24, 27, 28, 30, 33,
34, 40, 41, 6062, 96, 113, 114, 117, 121,
137, 141, 149, 153, 156158, 160164
Cayrol Roland 40
Chadwick Andrew 54, 67, 68, 74, 85, 87,
95, 96, 109, 114, 115, 117, 122, 130, 140,
144, 145, 147152, 156, 158, 160, 165
167, 172, 175, 176, 178, 179, 187191,
197200, 202, 205, 207212
Charlton Michael 34
Chodubski Andrzej 43, 44, 185, 187
Christensen Tom 57
Cleaver Harry 161, 165, 166
Clinton Bill 42, 94, 151, 197, 216
Clinton Hillary 215, 217, 219, 220, 222
Coglianese Cary 95, 189
Cohen Joshua 71
Cohen Robin 156
Coleman James 55
Coleman Stephen 44, 57, 59, 85, 95, 191,
192, 201, 233
Conley Dalton 178
Copeland Michael 223
Corner John 33, 34, 41, 44, 49, 131, 187
Cornfeld Michael 203, 206, 208, 209, 212
Cropf Robert A. 22
Crowley David 53, 54
Culnan Mary 138
Currier Dianne 119
Cwalina Wojciech 191, 193, 195, 198200
Czarnecki Ryszard 102
Dahl Robert 190
Dahlberg Lincoln 71, 72, 74, 77, 78, 8084,
8689, 96, 108, 119122, 125
Dahlgren Peter 14, 26, 3234, 41, 43, 49, 51,
52, 5559, 74, 75, 91, 96, 98, 120, 159
Dahrendorf Ralph 41
Dalziel Douglas 95
Diani Mario 146
Danitz Tifany 171
Davis Dennis K. 15, 24, 25
Davis Richard 189
Dawson Ross 107
Dean Howard 205211, 215, 216, 221
Deleon Nicholas 221
Delli Carpini Michael 53
Denning Dorothy 178, 182
Denton Robert 68, 97
Devlin Joseph 17
Dijk Jan van 62, 115, 117, 188, 191
Diller Elisa 49, 52
DiMaggio Paul 114, 116, 117, 152
Dobek-Ostrowska Bogusawa 30, 3638,
40, 4244, 59, 67, 68, 131, 199
Dobransky Kerry114
Dole Bob 195
Dorn Ludwik 102
Drudge Matt 94, 104
Duguid Paul 91, 145
Dutton Willliam 95
Dziubka Kazimierz 48, 5052
Easton David 50
Ecer Ayperi 93
Eriksen Tomas 35, 41, 62, 63
Escobar Arturo 28, 137
Esteva Gustavo 167
Estrada Joseph 175
Etzioni Amitai 27, 113, 192
Falkowski Andrzej 191, 193195, 198200
Farad Hany 123, 124
Farwell Edie 168
Feldman Ariel 192
Felten Edward 192
Filiciak Mirosaw 116
Filipiak Marian 15
Fiske John 14, 42, 129, 169
Fleischer Michael 34, 35, 59, 62
Franklin-Hodge Jascha 219
Fraser Nancy 96, 121
265 Indeks nazwisk
Freeman Linton 166
Frontczak Tomasz 227
Galar Roman 17, 65
Garofoli Joe 223
Garrido Maria 165, 166, 168
Garson Julia 198
Gawroski Sawomir 194
Gennaro Corrina di 95
Gerodimos Roman 83, 86, 96, 117
Gibson William 13, 135
Giddens Anthony 51, 5658, 153, 154
Gillmor Dan 90, 93, 97, 99101, 105, 172,
175
Gittler Alice Mastrangelo 168
Goban-Klas Tomasz 14, 15, 61, 62, 96, 137
Goggin Judy 49, 5254
Gogoek Wodzimierz 21, 23
Gore Al 201
Grka Marcin 93
Granovetter Mark 87, 150
Graszewicz Marek 27
Grefe Christiane 157
Grefrath Mathias 157
Gronkiewicz-Waltz Hanna 103
Grusin Richard 17, 20
Gulia Milena 30, 87
Gurak Laura 138, 139, 141, 145, 159
Gurevitch Michael 31
Habermas Jrgen 11, 44, 67, 6972, 75, 77,
88, 113, 121, 126
Hacker Kenneth 115, 117, 191
Hagen Martin 50, 54, 189, 190
Haji Adnan 123
Halavais Alexander 165, 166, 168
Halderman Alex 192
Haller Michael 63
Hammond Tony 107
Hampton Keith 85
Haraway Donna 96, 119
Hargittai Eszter 114, 120
Harris Phill 193
Haythornthwaite Caroline 87
Hegel Georg Wilhelm 51
Herring Susan 120
Hesseldahl Arik 181
Hill Kevin 82
Hofmokl Justyna 107
Hollister Rob 50
Horrigan 198, 201, 203, 209, 213, 214
Hrebenda Szymon 43
Hrebenda Zofa 43
Hufngton Arianna 105
Hughes Chris 216
Hughes John 82
Hurwitz Roger 117, 143, 152, 189, 198, 201
Husajn Saddam 93, 97
Inayatullah Sohail 29, 116, 120
Isenberg David 206
Isikof Michael 94
Jackson Janet 207
Jacobs Ronald 69
Jagielski Wojciech 96
Jakubowicz Karol 48, 68, 104, 136, 137
Jamrz Adam 49, 50, 131
Jan Pawe II 177
Janke Igor 101
Jarren Otfried 63
Jeferson Tomas 50
Jenkins Henry 10, 14, 18, 20, 24, 3133, 35,
69, 94, 95, 103, 108, 138, 140, 187, 188,
198, 199, 207, 208, 210, 211, 213, 231
Jeziski Marek 196
Johnson Stephen 176
Jones Stephen 75
Juza Marta 2325, 76, 81, 83, 84, 108
Kaase Max 40
Kaczocha Wodzimierz 72
Kaczyski Jarosaw 144, 145, 193
Kaczyski Lech 208
266 Indeks nazwisk
Kahn Richard 155, 171, 182
Kamber Ester 63
Kataryna (blogerka) 101
Katz Jon 78, 82, 199
Keen Andrew 26, 35, 83, 91, 103105,
125127, 211, 230
Kellner Douglas 69, 70, 74, 155, 171, 182
Kelly Kevin 176
Keohan Robert 62
Kerckhove Derrik de 17, 27, 28, 35
Kerry John 127, 152, 205, 208
Kidd Dorothy 168, 169
Kiesler Sara 149
King Martin Luther 207
King Rodney 129
Klein Markus 58
Klein Naomi 161, 168, 173175
Klimowicz Marta 96
Klinenberg Eric 195, 196, 207
Knapp James 78, 79, 120
Kollock Peter 86
Korwin-Mikke Janusz 96
Koyama Kenichi 61
Krejz Krzysztof 21
Krusiski Wojciech 205
Krzysztofek Kazimierz 20, 22, 26, 4143,
45, 64, 65, 107, 126, 153
Ksikiewicz Szymon 232
Kwaniewski Aleksander 204
Kwiatkowski Mariusz 55, 56
Laegreid Per 57
Lam Justine 223
Landow George P. 17
Lasica Joseph Daniel 93
Lebert Joanne 135, 145, 147, 177
Lebkowsky Jon 207
Legutko Piotr 34
Lessig Lawrence 216
Levinson Paul 84
Lvy Pierre 176
Levy Stephen 179
Lewinsky Monika 94
Lewiski Dominik 27
Lieberman John 127
Lister Martin 13, 1519, 21
Lock Andrew 193
Logie John 138, 139, 141, 145, 159
Lubacz Jzef 17, 65
Lyon Tomas 144
azarewicz Cezary 101, 102
ukasiak Zbigniew 107
Madsen Phil 199
Majewska Ewa 96
Manjoo Farhad 124, 125
Malina Anna 95
Manovich Lev 1518, 21, 235
Marcos (Subcomandante) 163, 164
Marczewska-Rytko Maria 57, 58, 189, 190
Masyk Tomasz 74
Mattelart Armand 35, 61, 167, 180
Maxwell John 144
Mayfeld Ross 105, 107, 108
Mazur Marek 193, 194
McCain John 201, 215, 220, 223226
McCaughey Martha 132, 134, 135, 142
McCoy Roth Marci 100, 108
McCullagh Declan 205
McDonald Kevin 155
McKay Niall 181
McLuhan Marshall 18, 20, 33, 40, 45
McNair Brian 46, 47
McPherson Tara 187
McQuail Denis 15, 1921, 25, 32, 33, 39,
40, 43, 44, 59, 62, 63, 68, 91, 97
Melucci Alberto 154156
Memarian Omid 97
Meyer Tomas 40
Mich Wodzimierz 68
Michalczyk Stanisaw 31, 36, 3841, 58, 63,
64, 131, 140
Michalik Eliza 103
267 Indeks nazwisk
Mill John Stuart 193
Millard William 81, 83, 84
Millwood Hargrave Andrea 95
Milojevic Ivana 29, 116, 120
Miszczak Edward 198
Moog Sandra 32, 33, 41, 43, 187
Morris Donald 191
Morrisett Lloyd 192
Mrozowski Maciej 14, 15
Muoz Gloria 163
Nader Ralph 201
Naisbitt John 190
Napoli Lisa 141
Nelson Ted 17
Neumayer Christina 176
Niezgoda Marian 61, 62
Norris Pippa 109
Nowak Andrzej 21, 25
Nowak Jakub 138, 139, 172, 176
Nowosielski Micha 138
Nye Joseph 62
OBrien Jodi 119
OReilly Tim 26
Obama Barack 117, 148, 151, 207209,
215227, 232, 233, 237
Odlyzko Andrew 115
Ofe Claus 154, 155
Oldenburg Ray 85
Oliwniak Sawomir 71
Oniszczuk Zbigniew 30, 38
Outing Steve 92
Palikot Janusz 102
Palin Sarah 227
Papacharissi Zizi 69, 73, 75, 83, 85, 87, 94,
96, 113, 121, 122, 127, 156
Parsons Talcott 50
Paul Ron 223
Pax Salam 97
Pels Dick 33, 34, 4144, 131, 187
Peretti John 142
Perlof Richard 37, 38, 45, 47
Perrin Andrew 195, 196, 207
Piontek Dorota 41
Podgrski Filip 23
Polak Rafa 194
Porbski Leszek 20, 21, 55, 57, 58, 61, 62,
72, 73, 8385, 91, 120, 122, 189, 199,
202, 203, 233
Pospieszalski Jan 101
Poster Mark 68, 73
Postman Neil 24
Postmes Tom 129, 133, 134, 143, 144, 149,
150, 177, 182
Powell Michael 115
Powell Walter 152
Prakash Madhu Suri167
Przybylska Anna 58, 95, 96, 188
Putnam Robert 2224, 26, 2830, 43, 52,
53, 55, 56, 80, 86, 87, 113, 117, 137,
145147, 149, 150, 205
Pyszko Jan 204
Quayle Dan 42
Rafael Vicente 175
Rafaeli Sheizaf 84, 88
Raf Celina 176
Rai Shirin 156
Rainie Lee 92, 198, 201, 203, 209, 213215,
227230, 232
Rasiej Andrew 221
Resnick David 136
Rheingold Howard 27, 73, 85, 100, 175, 176
Rifin Jeremy 116
Riley Tomas 113
Rodziewicz Dobrosaw 34
Rogacin Wojciech 97
Romanowicz Jacek 103
Romaszewski Zbigniew 198
Rondfeldt David 165, 167, 173, 180, 182
Rorty Richard 153
268 Indeks nazwisk
Rose Nikolas 153
Rosen Jay 100
Rosenberg Simon 213
Ross Andrew 179
Rothert Agnieszka 116, 137
Royal Sgolne 232
Rubisz Lech 43
Salinas de Gortari Carlos 163
Salter Lee 136, 137, 156
Sarkozy Nicolas 232
Sartori Giovanni 131, 192
Sassi Sinikka 51, 68, 69, 74, 75, 156, 161
Schalken Kees 21
Schauer Brandon 26
Schier Stephen 212
Schmitz Joseph 87
Schudson Michael 113
Schuler Douglas, 25, 48, 51, 191
Schulz Markus 165
Schulz Winfried 38, 39, 68, 70
Schumann Harald 157
Scott Alan 137, 138, 144, 152, 173, 174,
176, 187
Seelye Katherine 123
Shafer Steven 120
Shah Dhavan 109, 111, 112
Shapiro Ian 55
Shattuc Jane 187
Shirky Clay 83, 98, 209, 211, 212
Shulman Stuart 189
Siciski Andrzej 50, 62
Siegle Lucy145
Simonson Karin 175
Simplon Patricia 148
Singel Ryan 213
Sitarski Piotr 17, 139
Sluyter-Beltrao Jef 32, 33, 41, 43, 187
Somka Adam 198
Smith Aaron 92, 192, 215, 227231
Smith Adam 128
Smith Jackie 171, 174
Smith Marc 86
Sola Pool Ithiel de 36, 60, 138
Sproull Lee 149
Stalbaum Brett 180
Starewicz-Jaworska Agnieszka 37, 194
Starr Kenneth 94
Stasiski Piotr 171
Stelter 107, 221, 232
Stoecker Randy 145
Strangelove Michael 28
Streck John 83
Street John 137, 138, 144, 152, 173, 174,
176, 187
Streeter William W. 21
Strobel Warren 171
Strzelecka Marta 205
Sudweeks Fay 84, 88
Sutter Tilmann 34
Syryjczyk Tadeusz 198
Szacki Jerzy 51
Szpunar Magdalena 19, 41, 43
Szumlewicz Piotr 177
Szurmiski ukasz 182
Tabbi Joseph 24, 82, 84
Tadmor-Shimony Tali 119
Talbot David 215217, 219224, 226
Tandon Nidhi 168
Taylor Paul 179
Terranova Tiziana 100, 176
Tompson John 15, 23, 41, 45, 49, 51, 69
Torburn David 69, 94, 138, 140, 199
Torson Esther 97
Toveron Gabriel 43
Tilly Benjamin 115
Tilly Charles 56
Tofer Alvin 18, 22, 190
Touraine Alain 153, 155
Townsend Jim 141
Trippi Joe 205, 206, 208, 210, 215, 233
Turkle Sherry 119
Turska-Kawa Agnieszka 196
269 Indeks nazwisk
Ulicka Grayna 193
Urbanowicz Krzysztof 108
Urbaczyk Andrzej 198
Vegh Sandor 132134, 142, 168, 178180,
182
Ventura Jesse 199, 200
Verba Sidney 50, 150
Waglowski Piotr 118
Wainer Lusoli 147, 148
Wakeford Nina 96, 119
Walczak-Duraj Danuta 199, 204
Wallace Patricia 23, 84
Walzer Michael 51
Ward Stephen 147, 148
Weber Max 50
Weber Stefan 35
Weisenburger Kirsten 135
Wellman Barry 26, 27, 30, 86, 87
Wgliska Agnieszka 233
Wiench Piotr 56, 118, 171
Wildstein Bronisaw 94
Wilhelm Anthony 20, 73
Wilke John 140
Will.i.am 220
Willis Chris 76, 9799, 101103, 105, 106,
126
Wilson Michele 73
Wilson III Ernest 114
Winston David 35, 198
Witkowska Katarzyna 40
Wnuk-Lipiski Edmund 50
Wolf Gary 205, 206
Woodward Gary 68
Youngs Gillian 96, 168
Zacher Lech 57
Zagner Agnieszka 205
Zieliski Jarosaw 204
Ziemkiewicz Rafa 101
migrodzki Marek 131
uchowska-Skiba Dorota 204

J. Nowak, Aktywność Obywateli Online. Teorie A Praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2011, S. 269

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

J. Nowak, Aktywność Obywateli Online. Teorie A Praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2011, S. 269

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

5

You might also like