ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECISKIEGO NR 684 FINANSE, RYNKI FINANSOWE, UBEZPIECZENIA NR 45 2012

ANNA BUCZKOWSKA
Uniwersytet Szczeciski

CELE PRZEDSIBIORSTWA A POMIAR JEGO DOKONA

Wprowadzenie Przedsibiorstwo mona okreli jako zorganizowany przez przedsibiorc zesp pracy i rodkw materialnych, zwizany popytem i kosztami z innymi takimi zespoami. Dziaa on dla zaspokojenia cudzych potrzeb, z uwzgldnieniem dobrowolnego ryzyka1. Podstawow kategori ksztatujc dziaalno przedsibiorstwa s jego cele. S one racj jego istnienia, wyznaczajc przyszy stan rzeczy. Sformuowanie celu przedsibiorstwa jest istotne dla pomiaru dokona. Pomiar i ocena s dokonywane zawsze z uwzgldnieniem kryterium wynikajcego z celu. Koncepcje pomiaru dokona ewoluuj wraz ze zmianami rzeczywistoci gospodarczej, pojawianiem si nowych problemw w zarzdzaniu przedsibiorstwami i prbami ich rozwizywania. Celem artykuu jest przedstawienie rnych koncepcji pomiaru dokona przedsibiorstwa, ze szczeglnym uwzgldnieniem rozwiza wykorzystujcych czynniki pozafinansowe.

1 T. Buczkowski, S. Marek, Teoretyczne i praktyczne podstawy funkcjonowania przedsibiorstw, w: Elementy nauki o przedsibiorstwie, red. S. Marek, Fundacja na rzecz US, Szczecin 1999, s. 38.

Anna Buczkowska

1. Cele dziaalnoci przedsibiorstwa Przedsibiorstwo jest jednostk gospodarcz, dziaajc na wasny rachunek dla osignicia korzyci materialnych. Ponosi ono ryzyko i odpowiedzialno zgodnie z przepisami prawa i stosunkami rynkowymi. Najczciej wymienia si nastpujce uniwersalne cechy przedsibiorstwa2: a) jest podmiotem gospodarczym dziaajcym w sferze produkcji i wytwarzajcym w sposb zorganizowany dobra oraz usugi na potrzeby odbiorcw, w ostatecznym efekcie konsumentw; b) ekonomicznej podmiotowoci przedsibiorstwa towarzyszy podmiotowo prawna, polegajca na przypisaniu osobie fizycznej lub prawnej skutkw dziaa przedsibiorstwa; c) przedsibiorstwo dziaa profesjonalnie w celu maksymalizacji korzyci materialnych, a jako podmiot pozostaje wycznie w obszarze zjawisk gospodarczych, nie za politycznych; d) ekonomiczn podstaw funkcjonowania przedsibiorstwa jako odrbnego podmiotu jest kapita (suma praw materialnych i niematerialnych, ale wycenialnych), ktrego wielko w znacznym stopniu ustala mechanizm rynkowy; e) kapita ten jest zawsze czynny i zaangaowany (czciowo lub w caoci) w przedsiwzicie bdce okrelon kombinacj czynnikw produkcji; f) przedsibiorstwo animuje przedsibiorca (kupiec), podejmujcy decyzje i ponoszcy w zwizku z tym ryzyko, ktrego zakres moe by ograniczony do wartoci kapitau; g) w systemie gospodarczym przepisy prawa decyduj, ktre formy organizacyjne mog wystpowa na rynku jako przedsibiorstwa. Mona zatem stwierdzi, e przedsibiorstwo jest okrelon form organizacji pracy powoan do realizacji potrzeb materialnych i niematerialnych rnych osb, grup oraz organizacji. Przedsibiorstwo powinno si charakteryzowa wyodrbnieniem: ekonomicznym, prawnym, techniczno-ekonomicznym.

T. Gruszeczki, Przedsibiorstwo jako kategoria ekonomiczna, w: Teoria i praktyka przemian gospodarczych, red. T. Jakbik, Ossolineum, Wrocaw 1989, s. 125126.

Cele przedsibiorstwa...

Wyodrbnienie ekonomiczne oznacza, e przedsibiorstwo ma odrbno majtkow. Majtek ten powinien w toku dziaalnoci przedsibiorstwa si zwiksza. Zwizek midzy dochodami pracownikw przedsibiorstwa a jego wynikami produkcyjnymi i ekonomicznymi wywouje sytuacj motywacyjn i odczucie wsplnego interesu materialnego. Przedsibiorstwo, prowadzc dziaalno w warunkach gospodarki rynkowej, ponosi ryzyko ekonomiczne. Charakteryzuje si autonomi zewntrzn i wewntrzn. Autonomia zewntrzna oznacza pozostawienie przedsibiorstwu penej swobody w wykorzystaniu szans rynkowych bez ingerencji z zewntrz, zwaszcza organw pastwowych. Autonomia wewntrzna przedsibiorstwa oznacza wyczne prawo waciciela lub osb przez niego upowanionych do podejmowania decyzji dotyczcych przedsibiorstwa. Nastpstwem odrbnoci ekonomicznej jest odrbno prawna, czyli zdolno do dziaa prawnych, co oznacza zawieranie umw, zaciganie kredytw bankowych, wystpowanie jako odrbny podmiot w obrocie towarowym. Osobowo prawn przedsibiorstwo osiga przez wpis do rejestru przedsibiorstw, co reguluj odpowiednie przepisy. Odrbno organizacyjna oznacza, e dana jednostka tworzy cao wyodrbnion pod wzgldem techniczno-organizacyjnym, ma wasn struktur organizacyjn, posiada odrbny zarzd i jednego zwierzchnika, ktry peni funkcje kierownicze wycznie w odniesieniu do zaogi tego przedsibiorstwa. Przedsibiorstwa w swojej dziaalnoci powinny kierowa si okrelonymi zasadami. Do najwaniejszych mona zaliczy zasad gospodarnoci, przedsibiorczoci, rentownoci, rachunku ekonomicznego. Niekiedy wymieniane s take inne zasady, na przykad zasada wasnoci prywatnej, dochodowoci i maksymalizacji zysku, rwnowagi finansowej, autonomii3. Przedsibiorstwo zaspokaja, przede wszystkim, potrzeby swoich wacicieli (waciciela), zarzdu (menederowie), pracownikw firmy, odbiorcw, oraz innych przedsibiorstw i instytucji wsppracujcych z nim (dostawcw, kooperantw, bankw, instytutw, uczelni itp.). Jednostka, ktra podejmuje dziaalno gospodarcz w warunkach wolnego rynku, powinna okreli swoje cele, rodki i metody ich osignicia. Na wstpie niezbdne jest sprecyzowanie misji przedsibiorstwa, ktra, wyraajc posannictwo przedsibiorstwa, definiuje cel, dla ktrego przedsi-

B. Haus, Przedmiot i ewolucja nauki o przedsibiorstwie, w: Podstawy nauki o przedsibiorstwie, red. J. Lichtarski, AE, Wrocaw 2001, s. 1317.

Anna Buczkowska

biorstwo zostao powoane oraz okrela rol, jak ono odgrywa w danym rodowisku. Misja przedsibiorstwa powinna powsta po szczegowym rozpoznaniu jego zasobw wewntrznych oraz otoczenia, w ktrym dziaa i by zacztkiem oraz wyznacznikiem tworzonej strategii dziaania. Na og misja skada si z nastpujcych elementw: zakresu produktowego obsugiwanych segmentw rynku, geograficznego obszaru dziaalnoci, sposobu osignicia przywdztwa konkurencyjnego obecnie i w przyszoci. Misja przedsibiorstwa powinna powsta po przeanalizowaniu jego moliwoci oraz warunkw panujcych w otoczeniu, a take czynnikw na nie wpywajcych. Do czynnikw tych naley zaliczy: zagroenia i szanse w otoczeniu, wymagania akcjonariuszy zewntrznych, zasoby wewntrzne, kultur organizacji. Misja powinna umoliwi uzyskanie odpowiedzi na nastpujce pytania4: na jakim polu dziaamy? kim s nasi klienci? jakie wartoci oferujemy naszym klientom? jakie s obecne perspektywy rozwoju naszego pola dziaania? jakie pola dziaania powinnimy obra na przyszo? Misja firmy nabiera strategicznego znaczenia, gdy5: wyznacza kierunek i dotyczy przyszoci; wyraa marzenia i wyzwania, ktre staj si udziaem pracownikw; proces jej realizacji jest wiarygodny. Misja jest zatem instrumentem komunikowania celw przedsibiorstwa zarwno spoecznoci wewntrznej, jak i zewntrznej. Cel przedsibiorstwa mona najoglniej zdefiniowa jako podany stan spraw, ktre organizacja usiuje zrealizowa. W przypadku wyniku definiowanego jako rezultat jakiej dziaalnoci, pracy, zjawiska, skutek, nastpstwo6, kryterium bdzie stanowi stopie osignicia celu, w jakim ta dziaalno, praca bya podejmowana.
4

P. Drucker, Innowacje i przedsibiorczo. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa 1992, K. Obj, Strategia organizacji, PWE, Warszawa 1998, s. 235. Nowy sownik jzyka polskiego PWN, red. E. Sobol, PWN, Warszawa 2002, s. 1178.

s. 3040.
5 6

Cele przedsibiorstwa...

Podstawowym zadaniem kadego przedsibiorstwa powinno by zapewnienie warunkw sprzyjajcych jego dugotrwaej dziaalnoci i rozwojowi. Osignicie tego celu moe stwarza trudnoci z uwagi na: wahania w sprzeday produktw i towarw na przesyconym rynku, wzrost kosztw prowadzenia dziaalnoci spowodowany na przykad procesami inflacyjnymi, konkurencj na rynku (krajowym i zagranicznym), powane obcienia z tytuu podatkw, opat i skadek obowizkowych na rzecz budetu pastwa, gminy. Chcc osign z gry ustalone cele, jednostka gospodarcza musi prowadzi waciw polityk w dziedzinie zaopatrzenia, produkcji, sprzeday, inwestycji, gospodarki finansowej. Czsto jako gwny cel dziaalnoci przedsibiorstwa przyjmuje si maksymalizacj wartoci dla wacicieli, czyli pomnaanie ich bogactwa. Na ten cel skada si szereg celw szczegowych. Wzajemne powizania celw, ich zoono i wspzaleno tworz system celw przedsibiorstwa (tabela 1).
Tabela 1 Hierarchia celw w przedsibiorstwie
Cel nadrzdny Cele podstawowe Maksymalizacja zysku bilansowego Zachowanie pynnoci finansowej Maksymalizacja bogactwa wacicieli Innowacyjno i rozwj Umocnienie pozycji na rynkach Subcele Przychody i zyski Koszty i straty Pynne rodki finansowe Zobowizania wymagalne Nowe produkty Inwestycje rozwojowe Zaspokajanie wymaga i potrzeb klienta Efektywno reklamy i marketingu

rdo: opracowanie wasne na podstawie: K. Sawicki, Polityka bilansowa jako narzdzie zarzdzania firm, w: Polityka bilansowa i analiza finansowa. Nowoczesne instrumenty zarzdzania firm, red. K. Sawicki, Ekspert, Wrocaw 2001, s. 10.

10

Anna Buczkowska

2. Pomiar dokona przedsibiorstwa Jeli kierownictwo przedsibiorstwa nie wyznaczy celu, nie bdzie w stanie okreli, czy go osigno. Pomiar jest jednym z podstawowych warunkw racjonalnego dziaania. Chcc si uczy i adaptowa do zmieniajcych si warunkw, naley ocenia rezultaty podjtych decyzji. Ocena dokona powinna skania jednostki gospodarcze (menederw) do stosowania takich rozwiza, ktre zmierzaj do polepszenia stanu przedsibiorstwa, jego produktw oraz procesw wytwarzania, a jednoczenie umoliwiaj reagowanie na yczenia klientw oraz powoduj redukcj kosztw i popraw wynikw. System pomiaru osigni mona okreli jako system informacyjny, w ktrym dokonuje si ustalania, ewidencji, przetwarzania (rozumianego jako agregowanie i porwnywanie z celami i standardami) oraz komunikowania informacji o wynikach przedsibiorstwa7. System pomiaru dokona i ich oceny jest narzdziem czenia celw przedsibiorstwa z celami jego pracownikw, poniewa: wymusza zobiektywizowanie celw i przedstawienie ich w postaci liczb; dziki pomiarowi wynikw moliwe jest ustalenie, w jakim stopniu cele zostay osignite i przekazanie informacji zwrotnej o wynikach pracownikom; system pomiaru wynikw pozwala na ocen pracownikw oraz rozdysponowanie kar i nagrd8. Pomiar dokona moe odnosi si do rnych kategorii, na przykad: posiadanych zapasw towarw, rodkw pieninych; strumieni (przychodw, kosztw); zjawisk (satysfakcji i zachowa klientw). Mierzone zjawiska i procesy mog by zarwno materialne, na przykad wielko produkcji, jak i niematerialne, na przykad satysfakcja klientw. Pomiar dokona moe si ogranicza do wykorzystywania wycznie miernikw finansowych, takich jak wynik finansowy, wskaniki finansowe, budety. Jednake przy zwikszonych wymaganiach klientw zastosowanie

7 J. Michalak, Pomiar dokona od wyniku finansowego do Balanced Scorecard, Difin, Warszawa 2008, s. 50. 8

Ibidem, s. 51.

Cele przedsibiorstwa...

11

jedynie miernikw finansowych moe prowadzi do zachowa niezgodnych z celem funkcjonowania przedsibiorstwa w dugim okresie. Dlatego korzystne jest zastosowanie take miar niefinansowych. We wspczesnej gospodarce rynkowej sukces przedsibiorstwa nie oznacza dodatniego wyniku finansowego, ale polega na zwycistwie w takich obszarach, jak: jako produktu, jego wzornictwo i nowoczesno, szybko i terminowo dostaw, zaufanie u odbiorcw, zdolno do wprowadzenia nowych produktw na rynek. Tradycyjne mierniki finansowe nie pokazuj wpywu gwnych czynnikw sukcesu przedsibiorstwa na jego osignicie. Mierniki te nie stwarzaj systemu wczesnego ostrzegania, gdy w obszarze wanym dla sukcesu firmy pojawiaj si trudnoci. W wielu przedsibiorstwach system oceny dokona opiera si na zestawie tzw. kluczowych czynnikw sukcesu, ktre umoliwiaj okrelenie wsplnych, zbienych celw. Do tych celw powinny dy wszystkie jednostki organizacyjne w przedsibiorstwie. Dziaania poszczeglnych jednostek organizacyjnych przedsibiorstwa maj wpyw na osiganie przez przedsibiorstwo zamierzonych wynikw. Moe to by poziom kosztw, jako unikalnych usug, poziom wykorzystania oferowanych usug. Innym rozwizaniem jest odejcie od ustalania wielkoci planowanych jako punktu odniesienia. Celem, do ktrego powinny zmierza jednostki organizacyjne przedsibiorstwa, jest doskonao, stan idealny. Dziki temu nie ma okrelonej wielkoci, na ktrej mogyby one zakoczy popraw efektywnoci swojej dziaalnoci. Niemniej jednak musz istnie systemy oceny efektw ich dziaalnoci umieszczone w kontekcie oglnego celu jednostki gospodarczej, jej strategii oraz codziennych szczegowych zada. Jak ju wspomniano, pomiar dokona wykorzystujcy jedynie mierniki finansowe jest pomiarem niedoskonaym. Wraz ze wzrostem znaczenia czynnikw pozafinansowych dla sukcesu przedsibiorstwa, podejmowano prby opracowania koncepcji pozwalajcych na ich odzwierciedlenie. Jedn z tych koncepcji jest Tableau de Bord (tablica)9, w ktrej dla poszczeglnych celw przedstawiono rne rodzaje informacji (tabela 2).

E. Chiapello, M. Lebas, The Tableau de Bord, a French Approach to Management Information, 19th Annual Congres of the European Accounting Association, Bergen 1996, s. 6.

12

Anna Buczkowska Tabela 2 Rne rodzaje informacji dla okrelonych celw

Cele/funkcje Pilotowanie podlegej jednostki organizacyjnej Monitoring delegowanych uprawnie decyzyjnych i odpowiedzialnoci oraz raportowanie zwierzchnikom Zarzdzanie wsplnymi przedsiwziciami (wsplna odpowiedzialno)

Przeznaczenie Dla siebie samego Dla zwierzchnika

Strumie przepywu informacji Pocztkowo lokalny, pniej poziomy i pionowy Pionowy

Dla rwnorzdnych zarzdzajcych

Poziomy

rdo: E. Chiapello, M. Lebas, The Tableau de Bord..., s. 67.

Z tabeli 2 wynika, e informacje pochodzce z systemu oceny efektw dziaalnoci su rnym odbiorcom do oceny wasnej pracy, pracy podwadnego, zarzdzajcym. System ocen nie ogranicza si do kontroli podwadnych przez zwierzchnikw. Nie mniejsze znaczenie ma uzyskiwanie informacji dla samokontroli. Pozwalaj one na ocen swojej pracy, na stwierdzenie, czy dziaalno samego zarzdzajcego przynosi oczekiwane rezultaty z punktu widzenia celu jednostki gospodarczej jako caoci, czy s konieczne dziaania korygujce. Zarzdzajcy mog oceni swoj prac w ramach wsplnego dziaania w jednostce gospodarczej, gdy rezultaty ich pracy nie zale jedynie od ich wasnego dziaania, lecz najczciej od wspdziaania wielu orodkw w jednostce. Innym rozwizaniem uwzgldniajcym uporzdkowanie i zrnicowanie istotnoci poszczeglnych miernikw na podstawie kluczowych czynnikw sukcesu jest Zbilansowana Karta Wynikw, na podstawie ktrej wyniki osigane przez poszczeglnych menederw mog by analizowane za pomoc rnorodnych finansowych i niefinansowych miernikw zgodnych z misj przedsibiorstwa. Zbilansowana Karta Wynikw przedstawia zarzdowi caociowy obraz efektw dziaalnoci organizacji, pozwala na spojrzenie na przedsibiorstwo z czterech perspektyw10:

R.S. Kaplan, D.P. Norton, The Balanced Scorecard measures that drive performance, Harvard Business Review 1992, vol. 1 (70), s. 3746.

10

Cele przedsibiorstwa...

13

finansowej, klienta, procesw wewntrznych, rozwoju. Umoliwia ona uzyskanie odpowiedzi na pytania: 1. Jak nas widz klienci? 2. W jakich obszarach musimy by nieprzecitni? 3. Jakie s rezerwy i moliwoci poprawy dziaalnoci i tworzenia nowej wartoci? 4. Jak postrzegaj nas waciciele? W Zbilansowanej Karcie Wynikw wystpuj dwie grupy miernikw. Pierwsz grup stanowi mierniki wynikowe (opnione), okrelane take jako mierniki osignicia celu, ktre charakteryzuj sytuacj przedsibiorstwa w chwili biecej. S to przede wszystkim wskaniki finansowe, takie jak: warto przepyww pieninych, warto przedsibiorstwa, kurs akcji, czas dostawy, jako, warto uytkowa produktu, cena. Drug grup stanowi mierniki wyprzedzajce, okrelane jako wskaniki przyszego sukcesu, ktrych wielko ma wpyw na sytuacj przedsibiorstwa w przyszoci. Nale do nich midzy innymi nastpujce wskaniki: zadowolenie i lojalno klientw (w perspektywie klienta), czas gotowoci personelu, czas trwania cyklu produkcyjnego (w perspektywie procesw wewntrznych), poprawa umiejtnoci personelu, liczba zgaszanych innowacji (w perspektywie rozwoju). Tworzenie Zbilansowanej Karty Wynikw, uwzgldniajcej wymienione cztery perspektywy, jest procesem kreatywnym. Obejmuje on nie tylko okrelenie celw i zwizanych z nimi odpowiednich miar, ale take sformuowanie zamiarw i niezbdnych do ich osignicia dziaa. W procesie budowy Zbilansowanej Karty Wynikw istotne znaczenie ma przyjcie okrelonych celw oraz ich przeoenie na konkretne mierniki. Cele powinny by: jasno okrelone, mierzalne (aby wyznaczy stopie ich osignicia), ambitne (osiga wicej ni standardowym dziaaniem), moliwe do osignicia (w ocenie realizujcych), majce termin osignicia. Odpowiedni dobr miernikw do poszczeglnych perspektyw pozwala na wypenienie luki informacyjnej o biecym stanie przedsibiorstwa. Mona w ten sposb dokona pewnego rodzaju diagnozy przedsibiorstwa i zweryfi-

14

Anna Buczkowska

kowa realizacj, okrelonej misj, jego strategii. Opracowany wzorzec oceny przedsibiorstwa moe by wykorzystywany do biecego monitorowania procesw w nim zachodzcych, a take kontroli zaoonych celw i podjtych decyzji. Dziki temu zarzd: ma moliwo ksztatowania misji przedsibiorstwa, biorc pod uwag jego stan biecy; moe wyznaczy docelowe wartoci poszczeglnych miernikw w sposb okrelajcy strategiczny cel przedsibiorstwa; cigle monitoruje wyniki osigane przez przedsibiorstwo; ma moliwo komunikowania celu gwnego z celami operacyjnymi. Do wieloaspektowego pomiaru i oceny dokona mona take wykorzysta nastpujce koncepcje11: Piramid Wynikw, Okno dla zarzdzania biznesem, Koncepcj pomiaru dokona Europejskiej Federacji Zarzdzania Jakoci, Pryzmat Wynikw, Wskanik Tworzenia Wartoci. Gwnymi zadaniami, dla ktrych opracowano Piramid Wynikw, byo przekazanie celw na wszystkie poziomy zarzdzania przedsibiorstwem oraz szybkie dostarczanie informacji niezbdnych do kierowania na poszczeglne szczeble struktury organizacyjnej przedsibiorstwa. Piramida miaa suy komunikowaniu i raportowaniu informacji o dokonaniach wewntrznym odbiorcom informacji, przy uwzgldnieniu ich celw finansowych i niefinansowych. W Piramidzie Wynikw wykorzystane zostay odmienne mierniki na rnych poziomach organizacyjnych: rynkowe i finansowe na poziomie strategicznych jednostek biznesu; wydajnoci, elastycznoci i zadowolenia klientw na poziomie organizacyjnych jednostek biznesu; jakoci dostaw, strat i cyklicznoci na poziomie centrw odpowiedzialnoci. Cech charakterystyczn Piramidy jest wyrane wyrnienie obszarw efektywnoci wewntrznej i zewntrznej w pomiarze dokona12.

11 12

J. Michalak, Pomiar dokona..., s. 110130.

R.L. Lynch, K.F. Cross, Performance measurement systems, w: Handbook of Cost Management, red. B.J. Brinker, Boston 1993, s. E-3-10.

Cele przedsibiorstwa...

15

Podstawowym zaoeniem Okna dla zarzdzania biznesem13 bya moliwo powizania wynikw finansowych z wytycznymi strategicznymi. Jest to rozwinicie koncepcji Zbilansowanej Karty Wynikw, wykorzystujce nastpujce zaoenia: dziaania w planowaniu strategicznym rozpoczynaj si od ustalenia wizji przedsibiorstwa, na podstawie dogbnego zrozumienia warunkw rynkowych oraz uwzgldnienia wymaga kapitaodawcw; nastpuje integracja wymaga rnych interesariuszy i opracowanie Zbilansowanej Karty Wynikw; opracowana Zbilansowana Karta Wynikw oddziauje bezporednio na decyzje operacyjne i wyniki finansowe, ktre s monitorowane w celu zidentyfikowania korelacji pozytywnych i negatywnych; prowadzony jest benchmarking procesw i wynikw na podstawie miernikw finansowych. Okno dla zarzdzania biznesem, obok Zbilansowanej Karty Wynikw, uwzgldnia koncepcj cyklu biznesowego, co pozwala na szersze spojrzenie na dokonania przedsibiorstwa. Wiele kategorii dokona jest determinowanych na etapie zakadania przedsibiorstwa poprzez wybr brany, dobr aktyww i struktury kapitaowej. Spojrzenie przez pryzmat cyklu biznesowego pozwala rwnie na uwzgldnienie oczekiwanych przez pastwo i akcjonariuszy wynikw w postaci wypat obcie podatkowych i dywidend. Koncepcja pomiaru dokona Europejskiej Fundacji Zarzdzania Jakoci wykorzystuje zaoenia filozofii kompleksowego zarzdzania jakoci, jest ukierunkowana na popraw jakoci w przedsibiorstwie oraz suy do (samo)oceny przedsibiorstwa. Wyodrbniono w niej pi obszarw determinujcych wyniki14: zarzdzanie, orientacj na pracownikw, zadowolenie klientw, strategie i polityki, zasoby i procesy, a take cztery paszczyzny dokona przedsibiorstwa: zadowolenie pracownikw, klientw, odpowiedzialno spoeczn, wyniki finansowe. Pryzmat Wynikw wykorzystuje metafor pryzmatu, ktry rozszczepia skomplikowan rzeczywisto przedsibiorstw na poszczeglne mierniki, od-

13 R. Bull, A window on performance management, Management Accounting 1993, nr 4, s. 2830. 14

J. Michalak, Pomiar dokona..., s. 122124.

16

Anna Buczkowska

powiadajce paszczyznom dziaalnoci. Wyodrbnia si pi podstawowych paszczyzn Pryzmatu Wynikw15: satysfakcj interesariuszy, strategie, procesy, umiejtnoci/kompetencje, wkad (udzia) interesariuszy. Podstawowym zaoeniem tej koncepcji pomiaru dokona jest twierdzenie, e sukces czciej osigaj organizacje, ktre dokadnie wiedz, kim s i czego chc poszczeglni interesariusze organizacji oraz co mog zaoferowa organizacji w zamian. Tworzy si w tej koncepcji dwa typy map: sukcesu i niepowodze, co pozwala na opracowanie elastycznej struktury, ktra umoliwia uwzgldnienie wszystkich istotnych czynnikw wpywajcych na sukces lub porak przedsibiorstwa. Koncepcja pomiaru dokona przy zastosowaniu Wskanika Tworzenia Wartoci polega na obliczeniu jednego wsplnego wskanika, zawierajcego w sobie wszystkie najwaniejsze czynniki (noniki wartoci) wpywajce na warto rynkow przedsibiorstwa. W celu obliczenia Wskanika konieczne jest wyliczenie miernikw poszczeglnych nonikw wartoci, ktre z kolei skadaj si z miernikw czstkowych16. Poszczeglnym wskanikom czstkowym przyporzdkowane s rne wagi, a nastpnie w wyniku przemnoenia wartoci danego wskanika czstkowego i jego wagi oraz zsumowaniu iloczynw wyliczane s mierniki nonikw wartoci. Z kolei poprzez zsumowanie miernikw nonikw wartoci, przy zastosowaniu rnych wag, kalkulowany jest wskanik tworzenia wartoci. Wagi poszczeglnych nonikw wartoci mog rni si w znaczcy sposb w rnych branach. Zalet Wskanika Tworzenia Wartoci jest prba syntetycznej oceny (za pomoc jednego wskanika) oraz wykorzystanie wielu miernikw szczegowych okrelajcych czynniki wpywajce na sukces przedsibiorstwa. Celem wymienionych koncepcji pomiaru dokona jest, midzy innymi, kontrola osignicia celw i diagnoza sytuacji przedsibiorstwa, okrelenie warunkw odniesienia sukcesu, przeoenie strategii na konkretne dziaania,
15 16

Ibidem, s. 124126. Ibidem, s. 127128.

Cele przedsibiorstwa...

17

integracja celw, powizanie wynikw finansowych z wytycznymi strategicznymi, przezwycienie ogranicze dotychczas stosowanych systemw pomiaru itp. W poszczeglnych koncepcjach wyrniono nastpujce paszczyzny dokona: konkurencyjno, finanse, jako, elastyczno, wykorzystanie zasobw, innowacyjno; klienta, procesw wewntrznych, finansow, rozwoju i nauki; rynkowe i finansowe; pracownikw, procesw organizacji; jakoci i serwisu, czasu i elastycznoci procesw, finansowo-kosztow; zdolnoci reakcji, jakoci, finansow, umiejtnoci i wynikw. Wyrnione paszczyzny okrelay mierniki zastosowane w poszczeglnych koncepcjach pomiaru, sposb oraz czstotliwo ich pomiaru. Mona zauway, e koncepcje pomiaru dokona ewoluoway pod wpywem zmian w postrzeganiu podstawowego (nadrzdnego) celu przedsibiorstwa. Pojmowanie celu przedsibiorstwa jest czynnikiem oddziaujcym na wybr strategii i co z tego wynika koncepcji pomiaru dokona. Zastosowanie koncepcji odpowiadajcej innemu celowi ni uznawany przez kadr zarzdzajc przedsibiorstwa bdzie prowadzio do sytuacji, w ktrej system pomiaru dokona wywoa zachowania dysfunkcjonalne z punktu widzenia celu przedsibiorstwa lub co najmniej bdzie oznaczao ponoszenie zbdnych kosztw wynikajcych z funkcjonowania systemu pomiaru dokona, ktry jest nieprzydatny dla osignicia zgodnoci celw pracownikw i przedsibiorstwa.

Podsumowanie Jak wczeniej zauwaono, pomiar dokona przedsibiorstwa wykorzystujcy jedynie mierniki finansowe jest pomiarem niedoskonaym. Wraz ze wzrostem znaczenia czynnikw pozafinansowych niezbdne do pomiaru dokona okazay si systemy uwzgldniajce rne aspekty wpywajce na sukces przedsibiorstwa. W ostatnich latach coraz czciej zwraca si uwag na wzrost znaczenia kapitau intelektualnego w przedsibiorstwie, ktry stanowi podstaw zdobywania przewagi konkurencyjnej. Znaczenie kapitau intelektualnego wynika z faktu, e tylko dziki jego zasobom przedsibiorstwa s w stanie opracowywa

18

Anna Buczkowska

nowatorskie produkty, organizowa swoje procesy w innowacyjny sposb, aby konsumenci otrzymywali produkty o wysokiej wartoci dodanej, chtnie kupowane przez klientw. W zwizku z tym oprcz wspomnianych w artykule rozwiza stosowanych do pomiaru dokona podejmowane s prby opracowania koncepcji pomiaru osigni wykorzystujce ide kreacji kapitau intelektualnego. Koncepcje te pozwalaj na identyfikacj, klasyfikacj i pomiar rnych kategorii dokona umoliwiajcych pomnaanie kapitau intelektualnego.

Literatura Buczkowski T., Marek S., Teoretyczne i praktyczne podstawy funkcjonowania przedsibiorstw, w: Elementy nauki o przedsibiorstwie, red. S. Marek, Fundacja na rzecz US, Szczecin 1999. Bull R., A window on performance management, Management Accounting 1993, nr 4. Chiapello E., Lebas M., The Tableau de Bord, a French Approach to Management Information, 19th Annual Congres of the European Accounting Association, Bergen 1996. Drucker P., Innowacje i przedsibiorczo. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa 1992. Gruszeczki T., Przedsibiorstwo jako kategoria ekonomiczna, w: Teoria i praktyka przemian gospodarczych, red. T Jakbik, Ossolineum, Wrocaw 1989. Haus B., Przedmiot i ewolucja nauki o przedsibiorstwie, w: Podstawy nauki o przedsibiorstwie, red. J. Lichtarski, AE, Wrocaw 2001. Kaplan R.S, Norton D.P., The Balanced Scorecard measures that drive performance, Harvard Business Review 1992, vol. 1 (70). Lynch R.L., Cross K.F., Performance measurement systems, w: Handbook of Cost Management, red. B.J. Brinker, Boston 1993. Michalak J., Pomiar dokona od wyniku finansowego do Balanced Scorecard, Difin, Warszawa 2008. Nowy sownik jzyka polskiego PWN, red. E. Sobol, PWN, Warszawa 2002. Obj K., Strategia organizacji, PWE, Warszawa 1998. Sawicki K., Polityka bilansowa jako narzdzie zarzdzania firm, w: Polityka bilansowa i analiza finansowa. Nowoczesne instrumenty zarzdzania firm, red. K. Sawicki, Ekspert, Wrocaw 2001.

Cele przedsibiorstwa... Streszczenie

19

Podstawow kategori ksztatujc dziaalno przedsibiorstwa s jego cele. S one racj jego funkcjonowania wyznaczajc przyszy stan rzeczy. Sformuowanie celu przedsibiorstwa jest istotne dla pomiaru jego dokona, poniewa pomiar i ocena rezultatw s dokonywane zawsze z uwzgldnieniem kryterium formuowanego na podstawie celu. W artykule przedstawiono wybrane zagadnienia zwizane z pomiarem dokona przedsibiorstwa w kontekcie jego celw. Podkrelono znaczenie stosowania nie tylko miar finansowych, ale take pozafinansowych pozwalajcych na ocen dokona w rnych aspektach. Sowa kluczowe: rachunkowo zarzdcza, pomiar dokona, zbilansowana karta wynikw, piramida wynikw, okno dla zarzdzania biznesem, wskanik tworzenia wartoci

OBJECTIVES OF AN ENTERPRISE AND ITS PERFORMANCE MEASUREMENT

Summary The fundamental category shaping the enterprise activity is its objectives. They are the foundation of its existence, pointing the future development. Formulating the objective of an enterprise is important for performance measurement, as measurement and assessment are always made with taking into consideration the criterion chosen on the basis of the objective. The paper presents selected issues related to performance measurement of enterprises in the context of their objectives. It emphasizes the importance of using not only financial but also non-financial measures allowing to assess the performance in different aspects. Keywords: management accounting, performance measurement, balanced scorecard, performance pyramid, business management window, value creation index Translated by Magdalena Janowicz

20

Anna Buczkowska