LABORATORIUM POD5TAW KON5TRUKCJI MA5ZYN

WICZENIE LABORATORYJNE NR 5

Opracowa: Stanisaw Krawiec, Zbigniew Lawrowski

Temat: Wyznaczanie charakterystyki tarciowej poprzecznego oyska lizgowego
1. Wprowadzenie
Przed opisem wiczenia nieco rozszerzymy wiadomoci o oyskach lizgowych podane
na wykadzie Podstaw Konstrukcji Maszyn.
oysko lizgowe jest w przeciwiestwie do oyska tocznego zespoem nieintegral-
nym. Oznacza to, e naley je rozpatrywa jako cao dopiero w poczeniu z czopem i ze rod-
kiem smarnym. Bezpieczna i trwaa praca oyska lizgowego zapewniona jest tylko przy tarciu
pynnym, to znaczy wtedy, gdy czop oddzielony jest od panwi warstewk rodka smarnego
w ten sposb, e aden z punktw jego powierzchni nie styka si z adnym punktem powierzch-
ni panwi. Praca oyska w warunkach tarcia mieszanego, to jest wtedy, gdy cz obcienia
przenoszona jest w bezporednim styku czopa z panwi, cechuje si zwikszonymi oporami ru-
chu, zuyciem czopa i panwi, a w skrajnych wypadkach zatarciem oyska. Dlatego naley tak
konstruowa oyska lizgowe, aby podczas pracy zachodzio w nich tarcie pynne.
Tarcie pynne mona uzyska przez wytworzenie takiego cinienia rodka smarnego
w szczelinie smarowej, aby rwnowayo ono obcienie zewntrzne oyska. Cinienie to mo-
na uzyska dwoma sposobami: za pomoc smarowania hydrodynamicznego oraz za pomoc
smarowania hydrostatycznego. Smarowanie hydrodynamiczne, ktre mona nazwa samoist-
nym, polega na wytworzeniu wyporu hydrodynamicznego wskutek ruchu wzgldnego czopa
i panwi oraz dziki klinowo zwajcej si szczelinie smarowej. Zapenienie szczeliny smarowej
rodkiem smarnym jest, oczywicie, trzecim niezbdnym warunkiem. Smarowanie hydrosta-
tyczne polega na doprowadzaniu rodka smarnego do szczeliny smarowej pod cinieniem, rw-
nowacym obcienie oyska. Ze wzgldu zarwno na prostot ukadu smarowniczego, jak
i prostot obsugi oyska smarowanie hydrodynamiczne jest najczciej stosowanym sposo-
bem wytwarzania cinienia rodka smarnego w szczelinie smarowej oysk lizgowych.
W dalszym cigu rozwaa bdziemy tylko oyska hydrodynamiczne, poniewa wanie
takie oysko jest przedmiotem bada w niniejszym wiczeniu. Ponadto ograniczymy si do o-
ysk poprzecznych, smarowanych olejem.
Na rys. 1 pokazano schemat oyska hydrodynamicznego. Peny wypr hydrodynamiczny
oddziela czop od panwi tak, e nawet w najwszym miejscu szczeliny smarowej h
0
nie ma
bezporedniego styku pomidzy tymi elementami. Mimorodowe usytuowanie czopa w panwi
zapewnia naturaln, klinowo zwajc si szczelin smarow. Przypomnijmy sobie w tym
miejscu podstawowe warunki niezawodnej i trwaej pracy oyska lizgowego:
- warunek tarcia pynnego,
- warunek rwnowagi cieplnej.
O pierwszym z nich wspomniano wyej. Drugi polega na uzyskaniu rwnowagi cieplnej
w oysku: ciepo tarcia powinno by tak odprowadzane z oyska, aby jego temperatura nie
przekraczaa wartoci dopuszczalnej, wynoszcej zazwyczaj od 60 do 80
o
C.
Warunek tarcia pynnego bdzie speniony wtedy, gdy najmniejsza wysoko szczeliny
smarowej h
0
bdzie wiksza (lub co najmniej rwna) od sumy zakce jej ksztatu. Na zakce-
nia ksztatu szczeliny smarowej mog si zoy: chropowato powierzchni czopa i panwi, b-
dy ksztatu powierzchni roboczych czopa i panwi oraz ugicia czopa. Szczegy na ten temat
mona znale w [1].
Laboratorium Podstaw Konstrukcji Maszyn
wiczenie: Wyznaczanie charakterystyki tarciowej poprzecznego oyska lizgowego -2-

Rys 1. Schemat poprzecznego oyska lizgowego smarowanego hydrodynamicznie: D,R, - rednica, promie
oyska, d,r - rednica, promie czopa, l dugo oyska, O
p
rodek panwi, O
c
rodek czopa,
F sia poprzeczna obciajca oysko, - prdko ktowa czopa, e mimorodowo czopa,
h
o
najmniejsza wysoko szczeliny smarowej, p
hydr
cinienie hydrodynamiczne
Jeli sum zakce ksztatu szczeliny smarowej nazwa a, to warunek tarcia pynnego
mona zapisa nastpujco:
a < h
0
. (1)
Na warto a skadaj si mikro- i makroodchylenia wykonania powierzchni roboczej
panwi i czopa, zalene od decyzji konstruktora, oraz ugicie czopa, zalene zarwno od obcie-
nia wau, jak i od decyzji konstruktora (dobr odpowiednich wymiarw wau i czopa). Najmniej-
sza wysoko szczeliny smarowej h
0
zaley take czciowo od decyzji konstruktora, a czcio-
wo od parametrw ruchowych oyska, co ilustruje wzr
( ) ( ) = = 1
2
1
0
L
h , (2)
gdzie: = R-r luz promieniowy oyska,
L = D-d luz rednicowy oyska,
= e/ = 2e/L mimorodowo wzgldna pooenia czopa w panwi,
e mimorodowo pooenia czopa w panwi (por. rys. 1).
Mimorodowo wzgldna przyjmuje wartoci od 1 (styk czopa z panwi) do 0 (wsprodko-
we pooenie czopa w panwi). Dlaczego?
O wartoci luzu oyskowego decyduje konstruktor. Warto mimorodowoci zaley od
liczby Sommerfelda (na ktr te ma wpyw konstruktor przez dobr luzu oyskowego i lepko-
ci oleju):

2
p
S
O
= , (3)
gdzie: p= F/dl - redni nacisk w oysku,
=L/D luz wzgldny,
- lepko dynamiczna oleju,
- prdko ktowa czopa.
Liczba Sommerfelda jest parametrem podobiestwa hydrodynamicznego oysk: oyska
o tej samej wartoci tego parametru maj t sam warto mimorodowoci wzgldnej . Na
rys.2 pokazano wykres zalenoci =f(S
O
). Zwrmy uwag na to, e wartoci mimorodowoci
wzgldnej zale take od dugoci wzgldnej oyska l/d. Ponadto rni si one nieco dla o-
ysk z ktem opasania 180
o
i 360
o
. Z wykresu wida, e ze zwikszeniem wartoci liczby Som-
merfelda (np. wskutek zwikszenia obcienia F) ronie mimorodowo wzgldna. Tym sa-
mym maleje h
0
(por. wzr (2)).
Laboratorium Podstaw Konstrukcji Maszyn
wiczenie: Wyznaczanie charakterystyki tarciowej poprzecznego oyska lizgowego -3-


Rys. 2. Zaleno mimorodowoci wzgldnej od liczby Sommerfelda

Rys. 3. Zaleno najmniejszej wysokoci szczeliny smarowej od liczby Sommerfelda
Laboratorium Podstaw Konstrukcji Maszyn
wiczenie: Wyznaczanie charakterystyki tarciowej poprzecznego oyska lizgowego -4-
Jeli odnie najmniejsz wysoko szczeliny smarowej do luzu oyskowego i wprowa-
dzi tak zwan wzgldna najmniejsz wysoko szczeliny smarowej ) /( 2 / '
0 0
d D h h h = = , to
mona przeanalizowa wprost zaleno h od S
O
. Pokazano to na wykresie na rys. 3. Widzimy,
e ze zmniejszeniem wartoci S
O
zwiksza si najmniejsza wysoko szczeliny smarowej, a za-
tem zwiksza si pewno ruchu oyska ze wzgldu na tarcie pynne.
Tak wic liczba Sommerfelda jest podstawowym parametrem w analizie oysk lizgo-
wych. Warto zatem zastanowi si nad jej czynnikami. redni nacisk dl F p / = zaley zarwno
od czynnika danego (obcienie oyska F), jak i od decyzji konstruktora (wymiary oyska d
oraz l). Jeli przyj, e wymiary oyska zmieniaj si w stosunkowo maym przedziale, to
czynnik p mona uwaa w pewnym stopniu za dany. Wzgldny luz oyskowy jest czynni-
kiem dyspozycyjnym konstruktora: jego warto dobiera si w procesie konstruowania oyska.
Lepko oleju jest rwnie czynnikiem dyspozycyjnym konstruktora; olej o okrelonej lepko-
ci rwnie dobiera si zalenie od warunkw ruchu oyska. Prdko ktowa czopa (lub o-
yska, jeli jest ono ruchome) jest czynnikiem danym. Zatem na parametr Sommerfelda skadaj
si: dwa czynniki dane (F, ) oraz dwa czynniki dyspozycyjne (, ).
Konstrukcja hydrodynamicznego oyska lizgowego polega na takim doborze wartoci
czynnikw dyspozycyjnych: oraz , aby w danych warunkach pracy oyska (F, ) wystpio
w nim tarcie pynne i aby oysko zbytnio si nie grzao. Warunek tarcia pynnego zapisany jest
wzorami (1) oraz (2); o warunku rwnowagi cieplnej bdzie mowa w dalszym tekcie. W wa-
runku tarcia pynnego naley uwzgldnia czynniki dyspozycyjne zawarte w lewej stronie nie-
rwnoci (1): chropowato powierzchni roboczych czopa i panwi oraz ich odchylenia ksztatu.
Dobr odpowiednich wartoci wspomnianych wyej parametrw uatwiaj metody obli-
cze oysk lizgowych: analityczne lub nomograficzne (np. [1], [2]). Ze wzgldu na do uci-
liwy tok oblicze coraz czciej stosuje si wspomaganie komputerowe.
W tym miejscu naley jeszcze
zatrzyma si nad zagadnieniem rod-
ka smarnego, tj. nad olejem smarnym.
Jego lepko w duej mierze decyduje
zarwno o wyporze hydrodynamicz-
nym, jak i o oporach tarcia w oysku.
Lepko jest wasnoci fizyczn py-
nw. Opisowo mona j okreli jako
opr przy przesuwaniu si warstewek
pynu wzgldem siebie. Na rysunku 4
zilustrowano przesuwanie si pytki o
powierzchni A po warstewce cieczy o
gruboci h. Aby pokona opr lizga-
nia si warstewek cieczy wzgldem
siebie, trzeba przyoy do grnej,
ruchomej, pytki si styczn F
t
. Sia ta przedstawia opr tarcia wewntrznego w cieczy i jest
okrelona wzorem Newtona
dh
d
A F
t

= (4)
lub
dh
d
A
F
t

= = , (4a)
gdzie: A powierzchnia przesuwanych warstw,
dv/dh gradient prdkoci,
- jednostkowy opr tarcia wewntrznego,
- wspczynnik lepkoci dynamicznej, zwany w skrcie lepkoci dynamiczn.

Rys. 4. Rozkad prdkoci polizgu w warstwie oleju

Laboratorium Podstaw Konstrukcji Maszyn
wiczenie: Wyznaczanie charakterystyki tarciowej poprzecznego oyska lizgowego -5-
Jednostk lepkoci dynamicznej jest paskalosekunda (Pas). Jest to bardzo dua jednost-
ka, dlatego uywa si zazwyczaj tysicznych jej czci: milipaskalosekund (mPas}. Woda
w temperaturze 20
o
C). ma lepko 1 mPas. Oleje smarne maj lepkoci od kilkanacie do kil-
kadziesit (a nawet kilkaset) razy wiksze.
Lepko cieczy zaley od temperatury oraz od cinienia. Ze wzrostem temperatury lep-
ko zmniejsza si, natomiast ze wzrostem cinienia zwiksza si. Wyrane zwikszenie lep-
koci oleju ze wzrostem cinienia zaznacza si jednak dopiero, gdy wynosi ono ok. 60 MPa. Tak
due cinienia nie wystpuj na ogl w oyskach lizgowych, dlatego zaleno lepkoci od
cinienia pominiemy w naszych rozwaaniach.
Natomiast zmniejszenie lepkoci oleju smarnego ze wzrostem jego temperatury jest dla
pracy oyska spraw niezwykle istotn. Ciepo tarcia podnosi temperatur oleju, jego lepko
zmniejsza si, zwiksza si warto liczby Sommerfelda, zwiksza si mimorodowo i w na-
stpstwie tego zmniejsza si wysoko szczeliny smarowej h
0
. A to oznacza zmniejszenie pew-
noci ruchu przy tarciu pynnym, a nawet przejcie w zakres tarcia mieszanego. Z powyszego
wynika oczywisty wniosek: do oblicze naley bra warto lepkoci w temperaturze pracy o-
yska:
t
! O cieple w oysku bdzie mowa w dalszym tekcie, teraz jeszcze sw par o charak-
terze zmiany lepkoci ze zmian temperatury.
Zmiana lepkoci ze zmiana temperatury ma charakter logarytmiczny. W praktyce najcz-
ciej posugujemy si wykresami =f(t) wykonanymi w ukadzie wsprzdnych logarytmicz-
nych. Wtedy otrzymuje si wykresy liniowe. Na rys. 5 przedstawiono wykres wspomnianej tem-
peraturowej zalenoci lepkoci dla tak zwanych olejw normalnych. Nazwa bierze si std, e
lepko olejw w temperaturze 50
0
C uszeregowano wedug cigu liczb normalnych. Wykres
dotyczy olejw bez dodatkw uszlachetniajcych, przede wszystkim za dodatkw zmniejszaj-
cych podatno ich lepkoci na temperatur. Wany on jest m. in. dla wszystkich olejw
maszynowych oglnego stosowania.
Tak wic w procesie konstruowania oyska lizgowego musimy wstpnie oszacowa
robocz temperatur oleju i do oblicze wynikajcych z warunku tarcia pynnego przyj lep-
ko oleju w tej temperaturze. Sprawdzenie warunku cieplnego wykae, czy przyjlimy wa-
ciw temperatur oleju (oyska).
W tym miejscu trzeba przypomnie wspomniany wyej drugi konieczny warunek bezpiecznej
pracy oyska warunek rwnowagi cieplnej. Sprawdza si go bilansujc ciepo tarcia z ciepem
odprowadzanym z oyska

( ) ( )
1 2 0
t t Q c t t A F
t
+ = , (5)

gdzie: - wspczynnik tarcia pynnego,
A powierzchnia odprowadzania (zewntrzna oyska) ciepa,
c ciepo waciwe oleju,

t
gsto oleju w temperaturze pracy,
Q natenie przepywu oleju chodzcego oysko,
t temperatura oyska,
t
0
temperatura otoczenia,
(t
2
t
1
) przyrost temperatury oleju podczas przejcia przez oysko.
Pierwszy skadnik prawej strony dotyczy chodzenia naturalnego, drugi za wprowadza si wte-
dy, gdy musimy chodzi oysko dodatkowym intensywnym przepywem oleju.
Ze wzoru (5) mona obliczy temperatur oyska i porwna j z wartoci zaoon.
Jeli wartoci te rni si istotnie, trzeba wrci do warunku tarcia pynnego, zmieniajc warto-
ci parametrw dyspozycyjnych (jakich?). Istniej te wzory empiryczne (por. np. [1]), wedug
ktrych mona wstpnie okreli temperatur oyska.
Wystpujcy we wzorze (5) wspczynnik tarcia pynnego zaley gownie od liczby
Sommerfelda
Laboratorium Podstaw Konstrukcji Maszyn
wiczenie: Wyznaczanie charakterystyki tarciowej poprzecznego oyska lizgowego -6-
dla S
O
<1
O
S

3
= ,
(6)
dla S
O
>1
O
S

3
= .

Rys. 5. Zaleno lepkoci olejw normalnych od temperatury
(objanienie w tekcie)
Laboratorium Podstaw Konstrukcji Maszyn
wiczenie: Wyznaczanie charakterystyki tarciowej poprzecznego oyska lizgowego -7-
Zalenoci te zilustrowano na rys. 6 lini cig. Linie kreskowe obrysowuj pasmo war-
toci obliczanych wedug innych formu ni podane wyej. Widzimy, e ze zwikszaniem war-
toci S
O
(a wic np. ze zwikszaniem nacisku p lub ze zmniejszeniem prdkoci lub te ze
zmniejszeniem lepkoci oleju ) maleje warto wspczynnika tarcia, co jest korzystne. Rw-
noczenie jednak jak ju si przekonalimy zwikszenie wartoci S
O
powoduje zwikszenie
mimorodowoci, a tym samym zmniejszenie wysokoci szczeliny smarowej, co z kolei jest nie-
korzystne, bo moe doprowadzi do tarcia mieszanego.


Rys.6. Zaleno wspczynnika tarcia od liczby Sommerfelda

Tak wic konstrukcja i dziaanie hydrodynamicznego oyska lizgowego s cile zwi-
zane z wartoci parametru Sommerfelda. Naley tak dobra czynniki dyspozycyjne wchodzce
w skad tego parametru, aby wystpio jak najmniejsze tarcie (ze wzgldu na straty energetyczne
oraz ze wzgldu na temperatur oyska) i rwnoczenie aby zapewni moliwie duy stopie
pewnoci ruchu przy tarciu pynnym. Zwrmy przy tym uwag na fakt, e obydwa te dania s
przeciwstawne: zmniejszenie tarcia uzyskuje si przy wikszych wartociach S
O
, natomiast
zwikszenie wysokoci szczeliny smarowej (a wic zwikszenie pewnoci ruchu przy tarciu
pynnym) przy mniejszych wartociach S
O
. Konstrukcja niezawodnego i trwaego oyska li-
zgowego jest wic pewnym kompromisem pomidzy obydwoma wspomnianymi daniami.
2. Badania oysk lizgowych. Charakterystyka tarcia oyska
Hydrodynamiczna teoria smarowania daje na og wystarczajce podstawy do konstru-
owania oysk lizgowych speniajcych warunki: tarcia pynnego i rwnowagi cieplnej, przy
danych parametrach pracy obcieniu i prdkoci. Wspczesne metody obliczeniowe pozwa-
laj nie tylko na szybkie i dokadne obliczanie oysk hydrodynamicznych, lecz take umoli-
wiaj ich optymalizacj, zazwyczaj wedug kryteriw: maksimum nonoci, minimum tarcia
(por. np. [1]) a take innych (np. statecznoci).
W niektrych wypadkach konieczne jest take badanie dowiadczalne oyska. Koniecz-
no taka zachodzi wtedy, gdy tworzy si oysko, ktrego cechy odbiegaj od cech typowych
oysk (dla ktrych sprawdzone s upraszczajce zaoenia w obliczeniach), na przykad oysko
bardzo krtkie (l/d<0,5) cechujce si znacznymi upywami oleju przez czoa, oyska o zmniej-
szonych luzach itp. Take stosowanie nowych materiaw oyskowych bd nowych rodkw
smarnych wymaga na og dowiadczalnej weryfikacji.
Laboratorium Podstaw Konstrukcji Maszyn
wiczenie: Wyznaczanie charakterystyki tarciowej poprzecznego oyska lizgowego -8-
Badania prowadzi si bd na modelach oyska, bd na obiekcie rzeczywistym.
W pierwszym wypadku buduje si uproszczony model oyska i bada si go na specjalnym sta-
nowisku badawczym. W badaniach takich chodzi zazwyczaj o okrelenie wpywu istotniejszych
cech oyska na jego zachowanie si w ruchu, np. wpywu dugoci oyska na jego nono.
W drugim przypadku sprawdza si zachowanie si oyska o zdefiniowanych cechach konstruk-
cyjnych przy zmiennych parametrach pracy: obcieniu, prdkoci, temperaturze otoczenia.
Mwimy wtedy, e okrelamy charakterystyk oyska. Poniewa gwnym kryterium oceny
jakoci pracy oyska jest zachodzce w nim tarcie, jest to zazwyczaj tarciowa charakterystyka
oyska.
Pierwsze badania charakterystyki tarciowej oyska lizgowego przeprowadzi, w roku
1902, Stribeck. Na rys. 7 pokazano wykres =f(n) stanowicy wanie charakterystyk tarciow
oyska badanego przez Stribecka (dla przejrzystoci pokazano tylko niektre krzywe dla
p=const). Krzywa tarcia ("krzywa Stribecka) skada si z dwch gazi: lewej charakteryzuj-
cej tarcie mieszane w oysku oraz prawej charakteryzujcej tarcie pynne.


Rys. 7. Charakterystyka tarciowa oyska poprzecznego wedug bada Stribecka: a) niektre wyniki bada oyska
eliwnego o rednicy 70 mm i dugoci 230 mm; b) schemat krzywej Stribecka

Przy wybiegu, tj. przy zatrzymywaniu oyska, nastpuje przejcie odwrotne: przy okrelonej
prdkoci koczy si tarcie pynne i zaczyna si gwatowne zwikszanie wartoci wspczynnika
tarcia, charakteryzujce pojawienie si tarcia mieszanego. Taki przebieg tarcia w oysku hydro-
dynamicznym jest, oczywicie, niekorzystny. Wystpowanie tarcia mieszanego podczas rozru-
chu i wybiegu wywouje zwikszone opory ruchu oyska, moe wywoa drgania, a przede
Laboratorium Podstaw Konstrukcji Maszyn
wiczenie: Wyznaczanie charakterystyki tarciowej poprzecznego oyska lizgowego -9-
wszystkim powoduje zuywanie si panwi i czopa. Aby zmniejszy te szkodliwe oddziaywanie,
naley dy do tego, by krytyczna prdko v
kr
przejcia w stan tarcia pynnego bya jak
najmniejsza. Na podstawie bada Stribecka i pniejszych dowiadcze innych badaczy (patrz
[2]) mona stwierdzi, e krytyczny punkt na krzywych tarcia zblia si tym bardziej do poczt-
ku ukadu wsprzdnych, im mniejsze jest obcienie oyska p. Std wniosek, e szybkie osi-
gnicie tarcia pynnego moliwe jest przede wszystkim w oyskach odcionych. Niestety, nie
zawsze mona uruchamia maszyn nieobcion. W szczeglnie odpowiedzialnych oyskach,
np. w oyskach turbin parowych, stosuje si wic podczas rozruchu odcienie hydrostatyczne.
Z wykresu Stribecka wida jeszcze jedn prawidowo: ze zwikszeniem obcienia
maleje wspczynnik tarcia pynnego. Czytelnik zechce zastanowi si dlaczego.
Jeli na osi odcitych charakterystyki tarciowej oyska nanie nie prdko czopa, lecz
bezwymiarowy parametr = n

/ p, zwany liczb Herseya, to wszystkie prawe gazie krzy-

wych Stribecka zejd si w jedn (n oznacza tu prdko obrotow w obr/s). Natomiast punkt
krytyczny a take warto wspczynnika tarcia odpowiadajca minimum na krzywej nadal zale-
e bd od obcienia oyska [2]. Na rys. 8 pokazano krzyw tarcia we wspomnianym uka-
dzie wsprzdnych, ograniczajc si do jednej wartoci p. U dou rysunku schematycznie poka-
zano wysokoci szczeliny smarowej odpowiadajce punktom pracy w rnych czciach krzy-
wej tarcia.


Rys. 8. Krzywa Herseya;
kr
krytyczna warto liczby Herseya
(przejcie w stan tarcia pynnego)

Laboratorium Podstaw Konstrukcji Maszyn
wiczenie: Wyznaczanie charakterystyki tarciowej poprzecznego oyska lizgowego -10-
Charakterystyka tarciowa danego oyska moe by pomocna w okreleniu parametrw bez-
piecznej pracy, tj. pracy w zakresie tarcia pynnego. Im dalej na prawo od punktu krytycznego
bdzie pooony punkt pracy oyska, tym pewniej bdzie ono pracowao w warunkach tarcia
pynnego. Jako miar niezawodnoci dziaania oyska przy tarciu pynnym mona wic przyj
wspczynnik bezpieczestwa tarcia pynnego okrelony stosunkiem wartoci liczby Herseya
dla punktu pracy oyska, do krytycznej wartoci tej liczby
kr
x

= . (7)
Wydawaoby si zatem, e naley dy do tego, aby punkt pracy znajdowa si moliwie
daleko od punktu krytycznego. Odsuwanie si w prawo od punktu krytycznego zbyt daleko ma
jednak nastpujce wady: zwiksza si wspczynnik tarcia, a zatem zwikszaj si straty ener-
getyczne, zwiksza si najmniejsza wysoko szczeliny smarowej, co moe wywoa niestabiln
prace oyska (prosz przypomnie sobie schemat powstawania wyporu hydrodynamicznego w
poprzecznym oysku lizgowym, podawany na wykadzie i zanik klinowo zwajcej si szcze-
liny przy prdkoci dcej do nieskoczonoci!).
Na koniec zwrmy uwag na moliwo pewnej samoregulacji warunkw pracy oyska
w zakresie tarcia pynnego: jeli wskutek jakich zaburze w ruchu oyska zwikszy si tarcie,
to tym samym zwikszy si ciepo tarcia, wskutek czego zmniejszy si lepko oleju; spowoduje
to zmniejszenie liczby Herseya i przesunicie si punktu pracy oyska w lewo, do nowego
punktu roboczego. Taka samoregulacja jest, oczywicie, moliwa tylko w ograniczonym zakre-
sie przecie i take ze wzgldu na ni punkt pracy oyska nie powinien lee zbyt blisko
punktu krytycznego (dlaczego?).

3. Cel wiczenia
Celem wiczenia jest okrelenie wpywu warunkw pracy oyska lizgowego na jego
dziaanie i zarejestrowanie tego wpywu w postaci charakterystyki tarciowej oyska.

4. Przedmiot bada


Przedmiotem bada jest modelowe oy-
sko lizgowe, skadajce si z trzech sze-
regowo ustawionych panewek. Schemat
oyska pokazano na rys. 9. Model traktuje
si jako trzy rwnoczenie badane oy-
ska.
Badane oysko skada si z dwch
panwi grnych (pg) zewntrznych oraz
panwi dolnej (pd) wewntrznej. Siy
wywierane w gowicy badawczej dziaaj
naprzemianlegle, tak jak pokazano na
schemacie. oysko jest smarowane pier-
cieniem lunym (ps).

Rys. 9. Schemat badanego oyska: pd - panew dolna,
pg panew grna, ps piercie smarujcy

Laboratorium Podstaw Konstrukcji Maszyn
wiczenie: Wyznaczanie charakterystyki tarciowej poprzecznego oyska lizgowego -11-
5. Stanowisko badawcze
Schemat stanowiska badawczego pokazano na rys. 10. Skada si ono z nastpujcych
zespow:
- napdowego,
- badawczego (gowicy badawczej),
- pomiarowego.
Zesp napdowy skada si z silnika elektrycznego (s), regulatora prdkoci (falownika),
redukcyjnej przekadni z paskiem klinowym (p) oraz wau poredniczcego (wp) podpartego na
dwch oyskach tocznych.
Gowica badawcza jest zbudowana w postaci wahada (w) zawieszonego na wymiennym
czopie (c), mocowanym w uchwycie wau poredniczcego. W ramie wahada umieszczone jest
badane oysko () z trzema panwiami pokazanymi na rys. 9. oysko opiera si rodkowym
wystpem swej podstawy na sprynie pytkowej (sp), jego pokrywa natomiast jest dociskana
dwiema rubami (r) wkrcanymi w gwintowane otwory grnej poprzeczki wahada. W ten spo-
sb przez nacisk rub na pokryw obcia si panwie grne, a przez ram wahada, spryn
i podstaw oyska obcia si panew doln. Uzyskuje si w ten sposb naprzemianlegle obci-
enie panwi grnych i dolnych oraz zamknicie ukadu si w obrbie wahada.



Rys. 10. Schemat stanowiska badawczego: s silnik elektryczny, p przekadnia pasowa klinowa,
wp wa poredni, c czop, w wahado, badane oysko, r ruby napinajce,
sp spryna pytkowa, cz czujnik zegarowy
Laboratorium Podstaw Konstrukcji Maszyn
wiczenie: Wyznaczanie charakterystyki tarciowej poprzecznego oyska lizgowego -12-
Ugicie wzorcowanej spryny, mierzone czujnikiem (cz), jest miar obcienia oyska.
Na podstawie wykresu wzorcowania spryny sporzdzono wykaz si F obciajcych oysko
przy danym jej ugiciu, a znajc powierzchnie nominalne panwi A=dl, mona kademu ugiciu
spryny przypisa odpowiedni nacisk redni p=F/dl. Zwrmy uwag na to, e panwie ze-
wntrzne s dwukrotnie wsze ni panew dolna, co wobec rozkadu si, pokazanego na rys. 9,
daje nominalnie jednakowe naciski we wszystkich panwiach.
Dziki zamkniciu ukadu si w obrbie wahada oraz zawieszeniu go swobodnie na czo-
pie moe ono, pod wpywem tarcia w oysku, wychyla si z pooenia rwnowagi. Przez
zrwnowaenie momentu tarcia w oysku si spryny wagi (wg) mierzy si na ramieniu l su-
maryczny moment tarcia we wszystkich trzech panwiach.
Wskutek obrbki kompletu panwi w specjalnym uchwycie zachowuje si stosunkowo
dokadne wymiary i ksztaty otworw wszystkich trzech panwi oraz ich wsposiowo. Dziki
temu mona z dokadnoci wystarczajca do bada sprawdzajcych przyj, e udzia
wszystkich czstkowych oysk zespou w cakowitym momencie tarcia jest jednakowy.
Oprcz momentu tarcia podczas bada mierzy si temperatur w ciankach panwi oraz w
zbiorniku oleju za pomoc czujnika temperatury. Do charakterystyki oyska przyjmuje si naj-
wysz temperatur wskazywan przez wymieniony czujnik.
6. Przebieg pomiarw
1. Uruchamia si stanowisko przy nieobcionym oysku, po czym powoli obcia si je do
okrelonej wartoci. oysko pracuje nastpnie przy staej prdkoci obrotowej i obcie-
niu do chwili osignicia rwnowagi cieplnej. Przyjmuje si, e rwnowaga taka nastpuje
wtedy, gdy temperatura oyska nie zmienia nie w cigu trzech kolejnych jej pomiarw,
dokonywanych co 10 minut. Dla przyspieszenia tego procesu zaleca si prowadzi rozruch
oyska przy moliwie duej prdkoci obrotowej.
2. Zmniejsza si prdko obrotow do osignicia M
min
, tj. do punktu krzywej tarcia okrelo-
nego odcit
kr
. Dalsze zmniejszanie prdkoci bdzie powodowao gwatowne zwiksze-
nie momentu tarcia. Aby uzyska dokadniejszy pomiar momentu tarcia, odpowiadajcego

min
, odczytuje si wskazania wagi G
min1
wwczas, gdy po osigniciu minimum zaczynaj
one rosn oraz G
min2
, gdy po ponownym zwikszeniu prdkoci wskazwka wagi prze-
chodzi przez minimum. Oblicza si warto redni wskaza wagi dla punktu minimum
2
2 min 1 min
min
G G
G
+
= (8)
Rwnoczenie mierzy si temperatur oyska oraz prdkoci obrotowe n oraz n odpo-
wiadajce G
min1
oraz G
min2
. Oblicza si redni prdko krytyczn
2
" ' n n
n
kr
+
= (9)
3. Z charakterystyki temperaturowej okrela si lepko uytego oleju w zmierzonej tempera-
turze oyska i oblicza si krytyczn warto liczby Herseya
p
n
kr t
kr

= (10)
4. Zwiksza si prdko obrotow (przy ustalonym obcieniu) do wartoci n
1
, n
2
, n
3
, ustala-
jc kadorazowo stan cieplny oyska, mierzy si wartoci momentu tarcia i temperatur
jak w p. 2, okrela si lepko oleju w danej temperaturze oraz oblicza warto liczby Her-
seya dla stanw 1, 2, 3, po czym oblicza si wspczynnik bezpieczestwa tarcia pynnego
wedug wzoru (7).
5. Na podstawie bilansu cieplnego, opierajc si na zmierzonych wartociach wielkoci
wchodzcych do formuy tego bilansu, oblicza si wspczynnik przechodzenia ciepa
(wzr (5)), przyjmujc tylko chodzenie naturalne. Powierzchnia zewntrzna oyska wy-
nosi A=0,05 m
2
. Wspczynnik tarcia oblicza si z momentu tarcia, okrelonego iloczynem
Laboratorium Podstaw Konstrukcji Maszyn
wiczenie: Wyznaczanie charakterystyki tarciowej poprzecznego oyska lizgowego -13-
M
t
=G l, (3.11)
gdzie: G wskazania wagi,
l dugo ramienia wahada.
Wspczynnik tarcia
Fr
Gl
F
r
M
t
2
2 : = = , (3.12)
gdzie: F sia spryny pytkowej (odczyt czujnika + dane wzorcowania spryny),
r promie czopa.

UWAGA: Podczas wiczenia naley bezwzgldnie stosowa si do wskaza osoby
prowadzcej zajcia, dotyczcych bezpieczestwa pracy.
7. Sprawozdanie z wiczenia
1. Wyniki pomiarw i oblicze wpisa do tabel arkusza pomiarowego.
2. Na podstawie zarejestrowanych i przeliczonych wynikw wykona wykres zalenoci
wspczynnika tarcia od liczby Herseya (charakterystyk tarciow oyska).
3. Obliczy wspczynnik przechodzenia ciepa w oysku.
4. Oceni dokadno pomiarw.
5. We wnioskach naley odpowiedzie na nastpujce pytania:
a) jak wpywaj na nono oyska i wysoko szczeliny smarowej: lepko oleju,
prdko obrotowa wau, luz oyskowy, wzgldna dugo oyska l/d,
b) jak wpywaj na wspczynnik tarcia w oysku: lepko oleju, prdko obroto-
wa wau, redni nacisk p .
Przy oddawaniu sprawozdania obowizuje znajomo materiau z zakresu oysk lizgo-
wych. W przygotowaniu do sprawdzianu moe pomc tre (p. 1 i 2) niniejszej instrukcji, szcze-
glnie za zawarte w tekcie pytania (dlaczego?).

8. Pytania kontrolne
1. Omwi warunki trwaej i niezawodnej pracy oyska lizgowego.
2. Od czego zaley wspczynnik tarcia pynnego ?
3. Omwi lepko oleju smarnego oraz jej wpyw na prac oyska lizgowego

LITERATURA
[1] wiczenia z podstaw konstrukcji maszyn. Poradnik. Praca zbiorowa pod red. Z. Lawrowskie-
go, Skrypt Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw 1982.
[2] Korewa W., Zygmunt K., Podstawy konstrukcji maszyn, Cz. 2, Warszawa, WNT, 1971.
[3] Podstawy konstrukcji maszyn Praca zbiorowa pod red. Z. Osiskiego, Warszawa, Wydawnic-
two Naukowe PWN, 1999.