1

2
3
Gra z Rosj
do jednej bramki
Warszawa 2013
Rysunki
Sergiusz Jokin
Wojciech Grzelak
4
Copyright by Wojciech Grzelak & 3S MEDIA Sp. z o.o.
Copyright for cover and illustrations by Sergey Elkin
Skad: Robert Lijka
Projekt grafczny okadki:
Radosaw Watras, ilustracja Sergiusz Jokin
Redakcja: Marek Skalski
ISBN: 83-61935-88-9
Wersja elektroniczna: Radosaw Watras
Wydawca:
3S MEDIA Sp. z o.o.
ul. Lisa Kuli 7/1
01-512 Warszawa
Zamwienia: tel. 22-8316238, 606888882
Druk:
OPOLGRAF S.A.
ul. Niedziakowskiego 8-12
45-085 Opole
Wydanie I
Warszawa 2013
Seria: Biblioteka Wolnoci
5
Dla Lary
6
7
wstp...........................................................................................................................................9
ZA CO PRZEPRASZA? HISTORIA PRZEPISANA PRZEZ KREML................15
CZERWONE AUREOLE LIFTING TYRANA............................................................24
PI POKAZANA WIATU ODPOWIEDZI BEZ PYTA.................................33
PRZESDNY ANTONI........................................................................................................42
JAK ZGARN GRANTY? HOCHSZTAPLERZY I UCZENI.............................47
KIWACZEK JAKO DOBRO NARODOWE
OPOWIASTKI NIE TYLKO DLA DZIECI.................................................................57
JZYK NAZBYT GITKI ROZMIAR PARANOI......................................................68
KULTURA CODZIENNA I OD WITA STRUGACCY VS. CAMERON.......77
Z PODMUCHAMI WIATRU..............................................................................................86
JAK ODRODZI ROSJ? DEMON DEMOGRAFII..............................................91
INSEKTY I PODLOTKI UCIECZKA KU SZCZCIU..........................................99
IGOR ATAJEC....................................................................................................................107
DUGIN, ZIVERS, DORIENKO
BAZENADA UDAJCA GEOPOLITYK................................................................112
MIAO BY TAK ADNIE ZA ZDROWIE NARODU!.......................................121
PENTHOUSE DLA IGORA..............................................................................................130
DALEKA DROGA WALKA Z WIATRAKAMI..........................................................135
INTRONIZACJA POD Z GWIAZD
JAK DOGONI KORE PNOCN?....................................................................144
JESZCZE SZOK CZY JU KOSZMAR? ROSJA-SAMOSIA................................154
ROK 2020...............................................................................................................................164
DYSYDENT NIESPENIONY DZICIOY STUKAJ WYDAJNIEJ................169
PAMI AMNEZYJNA PRZYPADKI OBCE ORAZ WASNE..........................177
WYZNANIA ADMINISTRATORW...........................................................................185
WSTP DO 10 KWIETNIA JAK CIESZONO SI W ROSJI,
KIEDY WYBORY WYGRA DONALD TUSK...........................................................190
NIESOWNY MERGEN PIROMANI I STRACECY.........................................199
CI NIEWDZICZNI POLACY UPY I TROFEA..................................................208
Z PERSPEKTYWY PIONKA BARDZO TRUDNA MIO..............................217
TACE WOK IDOLA KROPKA, KTREJ NIE MA.......................................228
KONFLIKT PAMICI MONSTRUM W OWCZEJ SKRZE.............................236
ZAKADNICY POJEDNANIA GRZECHY CERKWI...........................................244
Z ODDALENIA....................................................................................................................251
POWRT SYBIRAKA.........................................................................................................258
Spis treci
8
9
R
osja od dwch dekad udaje, e buduje demokracj. Przy tym
nie tak zwyczajn, ale wasn, suwerenn, czyli po prostu
umown; na Wschodzie nadal jest w obiegu pojcie jednostek
umownych, a pod t nazw kryj si po prostu amerykaskie do-
lary. Relatywizm to przecie jeden z flarw komunizmu, ktry
wytrwale wprowadzany by w Zwizku Sowieckim przez 70 lat, a
wreszcie okazao si, e utopijny eksperyment okupiony mierci
milionw ludzi nie uda si. Sklepy i bazary rosyjskie zawalone s
tanimi podrbkami markowych towarw c zatem dziwnego,
e Kreml usiuje wcisn swoim poddanym jako orygina imita-
cj ustroju wymylonego przez staroytnych Grekw? Rzdzcy
Rosj wychowankowie bolszewickich szk okrelaj nadal roz-
maite zjawiska terminami, ktre w rzeczywistoci oznaczaj co
zupenie innego. Wybory wyborami, a my i tak musimy zwyci-
y uwaaj zwolennicy partii Wodzimierza Putina, kierujc
si nieskomplikowan logik seniorki znanego rodu zabuaskich
ekspatriantw Pawlakw. Do czste w Rosji gosowania su
wadzy do kontroli niezawodnoci aparatu pastwowego i partyj-
nej dyscypliny oraz ale ju w znacznie mniejszym stopniu do
sondowania jedynie usposobienia ludu.
Wbrew tym oczywistym faktom rozpowszechnione jest na
wiecie zudzenie, e Rosja przechodzi lub nawet ju przesza!
korzystn transformacj, e cywilizuje si, demokratyzuje wa-
nie. Naprawd pozostaje ona w swojej istocie niezmienna. Iluzji
takiej ulegaj niestety take wpywowi politycy. Gosy przeciw-
Wstp
10
ne dowodzce, e dzisiejsza Rosja to pastwo bandyckie, czyli
zwyka kontynuacja dawnego imperium za s wyciszane.
A przecie nie trzeba by zoologiem, aby rozpozna drapie-
nika po zbach, masywnych szczkach, pazurach, zachowaniu,
oglnym wygldzie. Jeli istnieje kraj, ktry od wiekw uwaa za
imperatyw maksymalne powikszanie wasnego terytorium, jeli
gorliwie krzewi kult munduru, zbroi po zby armi, wprowadza
etos wojenny wszdzie, gdzie si da, jeeli ywi przesadne ambi-
cje i jakie mistyczne przekonanie co do swojej dominujcej roli w
wiecie to chyba nie po to, aby posadzi kwiatki na granicach i
propagowa hodowl gobi. Oczywicie przy tym Rosja trbi, ile
wlezie, e podobnie jak jej poprzednik Zwizek Sowiecki naj-
bardziej na Ziemi miuje pokj i przestrzeganie praw czowieka.
Rosja nie jest z pewnoci krajem zwyczajnym czy te przy-
woujc najszersze konotacje tego sowa normalnym. Mwi
o tym wymownie wiadectwa przybyszw z Zachodu, ktrzy j
odwiedzili, z klasykiem w tej dziedzinie Astolfem de Custineem
na czele. Dziejowe uwikania Rosji sprawiy, e stanowi ona pro-
blem dla wiata, a szczeglnie dla Polski. Rzecz jasna, patrzc z
perspektywy wschodniej, to nasz kraj i wikszo pastw istnie-
jcych na naszej planecie stwarza problemy dla Rosji. Nieodcz-
n bowiem cech mentalnoci rosyjskiej jest ch growania nad
reszt wiata. Adolf Nowaczyski pisa trzy czwarte wieku temu,
e bolszewicy mani rywalizacji z Zachodem w kadej niemal
dziedzinie zarazili si od Amerykanw, ktrzy pragnli wywy-
szy si choby dziki drapaczom chmur. Zapewne czciowo
mia racj, ale warto take wzi pod uwag pewne nieskompli-
kowane zjawisko psychologiczne: czsto osobnik w jaki sposb
uomny i przez to peen kompleksw prbuje na rne sposoby
przekona blinich, e jest jednostk penowartociow, a nawet
kim lepszym. Sk w tym, e posannictwo, jakie przypisuje so-
bie Rosja, wie si nierozerwalnie z tamszeniem wolnoci. Wy-
nika to ze zoonoci rosyjskiego fenomenu, na ktry skadaj si
rne elementy, pojedynczo wydajce si niegrone, a nawet w
pewnym sensie atrakcyjne. Mona ostatecznie oswoi si z Ro-
sj, ale Rosja oswoi si nie da.
11
Rosjanie, jako najbardziej typowi (we wasnym przekonaniu) ze
Sowian, egzaltuj si atwo i przesadnie. Burzliwa przeszo na-
cji yjcej na styku Wschodu i Zachodu uksztatowaa specyfczn
duchowo o silnej tsknocie religijnej, skonnoci do mistycy-
zmu, przy jednoczesnej tendencji do niecierpliwego poszukiwania
fzycznych przewodnikw ku bytom wyszym i nerwowym wypa-
trywaniu wyranych znakw z zawiatw. Wany jest bowiem ele-
ment zmysowy: cho dusza rosyjska od wiekw pragnie wyzwoli
si z prozaicznego materializmu, w rzeczywistoci tkwi w nim po
uszy. Chce ona bowiem koniecznie uszczkn nadprzyrodzonego
ju teraz, zaraz, na Ziemi. Jest w tym co ze sceptycyzmu witego
Tomasza Apostoa, ktry wedug tradycji wyruszy ewangelizowa
pogrony w zowieszczej metafzyce Wschd.
Sposb na Rosj zastosowany przez Putina sprawdzi si tylko
w wymiarze propagandowym a i to gwnie poza granicami Fe-
deracji Rosyjskiej. W 2013 roku najrozleglejsze pastwo wiata
sprawia cigle wraenie wioski potiomkinowskiej. Aby si o tym
przekona, wystarczy odwiedzi rosyjsk prowincj. Na efektown
wizj Unii Euroazjatyckiej kadzie si cieniem poziom materialny
i warunki ycia Rosjan mieszkajcych w mniejszych osiedlach.
Utrzymywany zdecydowanie przez Kreml tradycyjny kurs ro-
syjskiej polityki pozostaje niezmienny, cho dla celw taktycz-
nych moe meandrowa, maskowany rozmaitymi gestami, nawet
jakim tak w Polsce wyczekiwanym postukiwaniem si w pier
za Katy. Pragnc odnie starannie skalkulowane korzyci, Ro-
sja by moe zdecyduje si nawet ustpi na niektrych polach,
zgodnie z yczeniami Zachodu, ktry, rzecz jasna, natychmiast
przyjmie to po raz kolejny za dobr monet i jak zwykle zachwy-
ci si postpami demokracji w pastwie Putina, bredzc znowu o
ociepleniu. Tymczasem bolszewicka praktyka polityczna, dziki
ktrej zdobywali szlify obecni wadcy Rosji, wszelkie uginanie
si przed naciskami z zewntrz traktuje wycznie doranie, jako
wymuszone okolicznociami podczas pierwszej nadarzajcej si
sposobnoci naley odzyska oddany teren z nawizk. Deklaracje
skadane przy takich okazjach nie maj adnego powaniejszego
znaczenia; ot, taki pustiak jak to si defniuje po rosyjsku.
12
Ksika ta nawizuje do wydanej w 2008 roku publikacji Ro-
sja bez zudze. Uroki demokracji suwerennej i zachowuje po-
dobn formu. Zamieszczone w niej teksty dotycz najczciej
wydarze z kilku ostatnich lat Putinady, a wic obejmuj czasy
regencji sprawowanej przez Dymitra Miedwiediewa oraz powrt
na Kreml rosyjskiego Lidera. O niektrych wanych wypadkach
i aspektach wspczesnej Rosji jedynie napomknito, pomijajc
niemal cakowicie na przykad wojn z Gruzj, sytuacj na Kau-
kazie czy te newralgiczne kwestie gospodarcze. Usiowano jed-
nak przede wszystkim pokaza pewne charakterystyczne mecha-
nizmy, waciwe wielkiemu krajowi na Wschodzie i odrniajce
go od reszty wiata. Nierzadko za pomoc bahych na pierwszy
rzut oka obserwacji, chaotycznych wycinkw, skrawkw tam-
tejszej rzeczywistoci. Skomponowana z nich mozaika czy te
raczej patchwork ukada si jednak w wyrany, czytelny wzr.
Nie jest to na pewno prba dorabiania jeszcze jednego klucza do
rozwizania rosyjskiej zagadki, ale raczej zamiar wiernego od-
dania codziennej prozy imperium Putina. Syberyjska prowincja,
Ataj jako miejsca szczeglnie autorowi bliskie i dobrze znane
odgrywaj tu rol niebagateln.
Czste odnoniki do tragedii smoleskiej wynikaj z gbo-
kiego przekonania, e jest to wyjtkowo wana cezura w rela-
cjach polsko-rosyjskich. Obnaya ona realny format czci elit
nadwilaskich, ktrych zachowanie po tym wielkim narodo-
wym nieszczciu przywodzio niekiedy na myl sualczo
marionetkowego PKWN wobec centrali moskiewskiej. Z kolei
dosy liczne odwoywania si do epizodw sprzed 1991 roku
naley tumaczy tym, e Zwizek Sowiecki jest stale obecny
we wspczesnej Rosji zarwno w postaci widzialnej (pomniki
Lenina w kadej miejscowoci, ornamenty, nazwy miejscowoci
oraz ulic itp.), jak i przede wszystkim mentalnej. Rnica pomi-
dzy Rosj a Bolszewi oczywicie istnieje, ale dla bardzo licz-
nych wspczesnych Rosjan ZSRS jest czym niewyobraalnie
waniejszym i ywym ni PRL dla Polakw. Zreszt powiedzia
to wyranie obecny rosyjski przywdca, dla ktrego najwiksz
katastrof geopolityczn XX wieku by wanie rozpad Bolsze-
13
wii. Z polskiego punktu widzenia akurat istnienie Sowietw za-
suguje na miano najwikszej katastrofy. Rosja zawsze bya za-
graaa naszemu krajowi, ale skaona bolszewizmem staa si
zagroeniem miertelnym. Pewien Atajczyk ju trzeciego dnia
swojego pierwszego w yciu pobytu w Polsce stwierdzi, e teraz
ju rozumie, dlaczego dwa wielkie narody sowiaskie nigdy nie
dogadaj si ze sob. To, co uchwyci w lot prosty przybysz z
syberyjskiego interioru, jest u nas niemal tradycyjnym ju przed-
miotem rezonerstwa i chciejstwa czoowych politykw.
Od czasu Dionizego Diderota wiadomo, e Rosja to kolos na
glinianych nogach, ale ani wielki wdz narodu, z ktrego wywo-
dzi si synny encyklopedysta, nie zdoa dwa wieki temu roz-
bi tego monstrum, ani te nie pado ono w minionym burzliwym
stuleciu. Przeciwnie wychodzio z tych zmaga wzmocnione i
jeszcze bardziej przeraajce. Wiara w to, e wreszcie, jak we nie
Nabuchodonozora, pocisk wymierzony w podstaw gigantyczne-
go bawana zdruzgocze go doszcztnie, czasami wydawaa si ca-
kiem bezzasadna. Ale przecie wyobrania ludzka nie dorwnuje
temu, co nios ze sob dzieje.
14
15
R
osjanin mwi prawd tylko wtedy, gdy si pomyli po-
wiadano kiedy w niektrych kresowych domach. Zapew-
ne porzekado to powielao ksenofobiczne uprzedzenia, a jednak
przecie nie darmo mwi si o zawartej w przysowiach mdro-
ci narodu. Ksztatowana przez wieki w odmiennych warunkach
cywilizacyjnych mentalno Rosjan atwiej relatywizuje normy
moralne waciwe niegdy Zachodowi, a ponadto przez wikszo
XX stulecia prawda na jednej szstej czci planety kojarzya si
przede wszystkim z tytuem najwaniejszej gazety. Ktokolwiek
gosi tam pogldy niezgodne z aktualn lini (mocno zreszt,
zalenie od koniunktury, zygzakowat), zazwyczaj le koczy.
Bolszewicy, dc do realizacji swoich celw, stworzyli wasn
prawd, ohydn karykatur tej jedynej, i zmuszali swoje ofary do
skadania hodw odczowieczonemu idolowi. Poddani czerwo-
nych wadcw tak bardzo uwikali si w te bawochwalcze rytu-
ay, e ich potomkowie wspczenie maj kopoty z oddzieleniem
ziarna od plew. Doprawdy, poznajc Rosj, trudno czasami pozby
si mistycznych skojarze i przeoczy, e biblijny szatan nazywa-
ny jest ojcem kamstwa.
Wbrew toczcemu Rosj kryzysowi tamtejszy przemys histo-
ryczny a waciwie mocno sproflowany dla doranych celw
jego sektor rozwija si bardzo dobrze. Raz po raz wyskakuj jak
diabeek z pudeka nieznani dotd wybitni badacze dziejw i obja-
wiaj kolejne rewelacje dotyczce II Rzeczypospolitej. Charakter,
metodologia i sposb prezentacji tych nowinek dziwnie kojarz
ZA CO PRZEPRASZA?
HISTORIA PRZEPISANA PRZEZ KREML
16
si z osigniciami jak to kiedy mwiono pseudonauki hi-
tlerowskiej. Jeli uwzgldni rodowd historykw kremlowskich,
potwierdza si spostrzeenie, e niedaleko pada jabko od drugie-
go jabka z tej samej ideologicznej gazi... Nauka sowiecka, jak
wiadomo, naleaa do wiatowej czowki, w znacznym stopniu
dziki przejmowaniu pomysw, technologii oraz patentw po-
wstaych poza granicami ZSRS. Zapewne wic naley spodziewa
si objawienia przez mdrcw z Kremla wielu jeszcze sensacji na
temat naszego kraju i dziejw Europy.
W czasach ZSRS rosyjska fantastyka naukowa wspia si na
bardzo wysoki poziom, do czego prawdopodobnie przyczynia si
nuda ycia pod bolszewikami. Kreowanie alternatywnej historii
nie nastrczy wic Kremlowi wikszych trudnoci. Krtki prze-
gld naszych rodzimych dziejw pokae, jakiej ich rewizji moe-
my oczekiwa ze strony wschodnich historykw.
Kompleks rosyjski (czy te raczej ruski jeszcze) wobec Pola-
kw wywodzi si jeszcze z czasw mitycznej wdrwki trzech
braci. Jak wiadomo, pierwszy, Lech, zagarn dla siebie najdogod-
niejsze miejsce do osiedlenia, zmuszajc Czecha i Rusa do dalszej
wdrwki. Okazaa si ona szczeglnie mczca dla tego ostatnie-
go, ktry w swoich poszukiwaniach dotar a nad brzeg Pacyfku,
co chyba wyjania, dlaczego tak wielu Rosjan skary si na yla-
ki. Najwidoczniej Rus nigdzie jednak nie znalaz rwnie wietnej
ziemi jak ta w Polsce, dlatego przy lada okazji pragnie zawadn
dziedzictwem Lechitw. Niedugo potem Polacy po raz pierwszy
zdradzili Sowiaszczyzn, odrzucajc propozycje cywilizacyjne
witych Cyryla i Metodego, w tym alfabet o postaci topornych
krzeseek, i poszli na pasek Zachodu. Bolesaw Chrobry doko-
na agresji na Ru Kijowsk, dewastujc przy tym osobicie Zot
Bram, ktra odtd nie domykaa si, dlatego do Kijowa wdarli
si Mongoowie. O sympatiach polsko-tatarskich, wymierzonych
rzecz jasna przeciwko Rosji, dobitnie wiadczy obrzd zwany Laj-
konikiem, do dzi celebrowany przez podstpnych Lachw.
Ale z drugiej strony, kiedy dzielny ksi Aleksander Newski
pra faszystowskich rycerzy z krzyami na paszczach, w tym cza-
sie ich zakonni kamraci wspierali ksicia Henryka Pobonego w
17
bitwie pod Legnic wydanej skonookim sojusznikom ksicia
Nowogrodu. Wychodzi na to, e Polacy zawsze sprzymierzali si
z wrogami Rosji, a sami maj jeszcze czelno krytykowa pakt
Ribbentropa z Mootowem! Z kolei XVI stulecie to pasmo nie-
ustannego polskiego Drang nach Osten. Krl polski i ksi sied-
miogrodzki Stefan Batory dotar a pod Pskw. Pamitliwa Mo-
skwa odegraa si w 1956 roku pacyfkacj Budapesztu.
Wiek nastpny zacz si orgi polskiej agresji i bestialstwa.
Polscy okupanci osadzaj na carskim tronie swoich agentw, pusto-
sz Moskowi i paaszuj pieczyste z Bogu ducha winnych Rosjan,
zagryzajc skrzanymi oprawami witych ksig prawosawnych.
Nic wic dziwnego, e po stu kilkudziesiciu latach Rosja zdecy-
dowaa si zrobi porzdek z sarmackim bezhoowiem i askawie
wzia pod opiek wiksz cz Rzeczypospolitej. Naturalnie nie-
wdziczni Polacy nie docenili tego gestu i wci si buntowali,
knujc a to z Napoleonem, a to na wasn rk. W 1920 roku Pol-
ska stana na drodze Armii Czerwonej, ktra pragna poda bra-
tersk do proletariatowi niemieckiemu. W rezultacie niemiecki
proletariat, wyczekujcy socjalizmu jak kania ddu, poszed na
lep faszystw, no i tak doszo do wybuchu II wojny wiatowej.
Powysze interpretacje, cho oczywicie wyssane z palca, dziw-
nie wspbrzmi z duchem artykuu zamieszczonego 1 wrzenia
2009 roku w Gazecie Rosyjskiej przez Sergiusza awrowa, mini-
stra spraw zagranicznych Rosji. Nie chodzi ju nawet o zawarte w
tym tekcie fakty, lecz o tok rozumowania szefa dyplomacji Fe-
deracji Rosyjskiej. Stwierdzi on mianowicie, e Zwizek Sowiecki
ocali podczas II wojny wiatowej Europ zreszt rzekomo nie po
raz pierwszy od jej wasnego szalestwa (nie byo w tym, rzecz
jasna, ani cienia wyrzutu, e Europa nie uratowaa Rosji od jej sza-
lestwa w 1917 roku). Krtko mwic: w artykule awrowa nie ma
sowa prawdy, jest za to czystej wody sowiecka prawda. Moskiew-
ski minister spraw zagranicznych przypisuje faszowanie i polity-
zacj wszystkim, tylko nie Rosji. Uywa przy tym jzyka wzite-
go z przemwie co najmniej epoki Breniewa. Polsce wypomina
m.in. to, e dziki ZSRS uzyskaa po wojnie korzyci terytorialne.
O ubytkach Rzeczypospolitej na wschodzie nie wspomina nic, bo
18
jest dla niego oczywiste, e nie byy to polskie ziemie. W wypo-
wiedzi awrowa jest tyle samo susznoci, ile w tezie, wmawianej
uczniom w czasach PRL-u, e Polska odzyskaa w 1918 roku nie-
podlego gwnie dziki dekretowi podpisanemu przez Lenina.
Kreml najwyraniej pragnie, aby Polska ukorzya si, spieszc
jak to dzi modne w wiecie z przeprosinami. Na przykad za
wymordowanie podczas wojny sprzed dziewiciu dekad 60 tysicy
wzitych do niewoli onierzy spod znaku krasnej gwiazdy.
Polska moe miao przeprosi Rosj i to w taki sposb, jaki
satysfakcjonowaby Kreml: ofcjalnie, gono, medialnie, ustami
najwyszych dostojnikw, a moe i sejmow uchwa. Im szum-
niej, tym lepiej. A za co? Tak, wanie za lata 1919-1920. Ale wcale
nie dlatego, e jak utrzymuj kremlowscy historycy polscy
panowie ofcerowie zabawiali si wwczas strzelaniem do bez-
bronnych jecw-czerwonoarmistw.
Polska powinna przeprosi Rosj za odmow latem 1919 roku
wsparcia pomylnie rozwijajcej si ofensywy antybolszewickiego
generaa Antoniego Denikina. I za to, e rok pniej nie udzielia
pomocy jego nastpcy, Piotrowi Wranglowi. Antoni Denikin ro-
zumia Rosj wycznie jako jedn i niepodzieln, od Kalisza po
Wadywostok moe dlatego, e by urodzonym we Wocawku
synem polskiej szwaczki. Taka wizja oczywicie nie moga podo-
ba si piastunom odradzajcej si Rzeczypospolitej. Wrangel by
ju wikszym realist, ale i tak Polacy, decyzj swoich wczesnych
przywdcw, woleli ocali czerwon Rosj, aby tylko nie dopuci
do powrotu tej biaej. Rozstrzygny tu ideologiczne sympatie J-
zefa Pisudskiego i jego akolitw, za opakane skutki takich poli-
tycznych preferencji i osobistych emocji wszyscy dobrze znamy, a
nawet jeszcze odczuwamy na wasnej skrze. Za to, e wadze pol-
skie przepuciy okazj, by stumi czerwon zaraz w zarodku, nim
zdoaa ona opanowa Rosj i stamtd rozpleni si po wiecie, win-
nimy uderzy si w pier. I poprosi o przebaczenie nie tylko Ro-
sjan, ale take tych wszystkich, ktrzy ucierpieli od komunizmu. Nie
ma co przy tym pociesza si, e take inne kraje Finlandia, Litwa,
otwa, Estonia itd. uwaay 90 lat temu, i lepszy od carskiego im-
perium okae si eksperyment Lenina. A i Niemcy przecie wsparli
19
potnie bolszewikw podpisujc pokj brzeski, nie mwic o tym,
e wczeniej posali Wodzimierza Eliaszowicza do Rosji.
Oczywicie taki przeprosiny stanyby koci w gardle dzisiej-
szym elitom rosyjskim, ktrych jdro stanowi leningradzcy cze-
kici, a wic w prostej linii kreatury systemu sowieckiego.
Przy okazji mona rwnie szarmancko przeprosi Rosjan za
Dzieryskiego, Marchlewskiego, Prchniaka, Dbala et consortes,
cho bolszewicy przecie nie mieli narodowoci (ale i tak wszyscy
wymienieni przez wiele lat posiadali ulice swojego imienia w pol-
skich miastach), za kajanie si caego narodu za grup renegatw to
chyba gruba przesada. Ale taka odpowiednio nagoniona ekspiacja
moe omieliaby wreszcie rwnie inne nacje do przyznania si, e
ich synowie a czasem i cry wyrzdzili wiele krzywd, czynnie
uczestniczc w komunistycznym eksperymencie.
Za to Rosjanie korzystaj z kadej okazji, aby obsobaczy (u
nas zwie si to jednak wykwintniej wieszaniem psw) Polsk i
Polakw. W 2009 roku kolejny paroksyzm histerycznej wcieko-
ci mas rzdzonych przez Kreml wybuch podczas Dnia Pami-
ci i Blu, czyli rocznicy zdradzieckiej napaci rzdzonych przez
Hitlera Niemiec na swojego wschodniego sojusznika. Pretekstem
by delikatny protest wystosowany przez Ambasad Rzeczypo-
spolitej Polskiej w zwizku z programem telewizyjnym o pakcie
Ribbentrop-Mootow pokazanym w Wiadomociach tygodnia
czoowym programie informacyjnym na Wschodzie. W Rosji, jak
wiadomo, historii si nie przepisuje ani tym bardziej nie falsyfkuje
(na stray jedynej prawdy postawiono specjaln komisj), nic jed-
nak nie stoi na przeszkodzie, aby ukazywa wasne dzieje, nawet te
niedawne, w nowym wietle, rzucanym przez niestrudzenie pracu-
jcych uczonych, co rusz ujawniajcych sensacyjne, nieznane do-
td fakty. Tote stopniowo jednoznacznie haniebna data 22 czerw-
ca 1941 roku dzie, w ktrym Bolszewia zostaa zrobiona na
szaro przez swojego niemieckiego sojusznika jest przedstawiany
jako rezultat knowa Zachodu w ogle, w ktrych to spiskach nie-
bagateln rol odegraa sprzedajna Polska.
Wspomniany program telewizji moskiewskiej paktowi Ribben-
trop-Mootow przeciwstawi pakt Hitler-Pisudski, czyli zawarty
20
w 1934 roku polsko-niemiecki ukad o nieagresji. Eliasz Kanawin,
autor tego flmowego dokumentu, zupenie serio dowodzi, e to Po-
lacy prbowali wszystkich przechytrzy, proponujc Japonii otwar-
cie drugiego frontu. Rzeczpospolita sprzymierzona z Niemcami
uderzyaby na Zwizek Sowiecki z zachodu, za dzielni samuraje
od swojej strony, a wwczas wzita w kleszcze Bolszewia mogaby
znikn z mapy wiata. Wolno zatem przypuszcza, e gdyby nie
podstpna Polska i jej agresorskie projekty, by moe nie tak znw
daleki ideowo towarzysz Hitler w ogle nie napadby na bratni kraj,
sprawiedliwie rzdzony przez mdrego Stalina. W uznanym przez
miliony Rosjan za jak najbardziej wiarygodny materiale flmowym
Wiadomoci tygodnia narrator wyjania: Polska miaa podsta-
w uwaa Hitlera za sprzymierzeca by ni pakt z 1934 roku.
W jego tajnej czci Berlin i Warszawa obiecyway sobie wzajemnie
pomoc wojskow. U polskiego ministra spraw zagranicznych Jzefa
Becka wisia w gabinecie portret Hitlera.
Polska, jak wszyscy w Rosji wiedz, bya, jest i pozostanie
wiaroomna, bo ju u swej kolebki zdradzia Sowian, kumajc
si z cywilizacj acisk. To okrelio charakter jej mieszka-
cw, ktrzy tylko czyhaj, aby ssiadom wbi n w plecy. Ro-
syjscy internauci, potpiajcy Rzeczpospolit nieomal jak jeden
m, powoywali si tu zwykle na spraw Zaolzia. Trzeba bo-
wiem przyzna, e niemao dyskutujcych o sprzedajnoci nasze-
go kraju Rosjan wykazao si znajomoci faktw historycznych,
wprawdzie do swoicie interpretowanych. Tak czy inaczej za-
jcie po Monachium przydzielonej wczeniej Czechosowacji
czci lska Cieszyskiego uznaje si na Wschodzie za jeszcze
jeden dowd wsppracy Warszawy z hitlerowskim Berlinem.
W oczach Rosjan jest to klasyczny przykad polityki hieny pro-
wadzonej przez II Rzeczpospolit. Do innych zachowa Polacy
nie s zdolni skonstatowa pewien internauta, przytaczajc
pokutujcy w rosyjskich opracowaniach pogld, e Rzeczpo-
spolita grozia Sowietom wojn, jeli Armia Czerwona udzie-
liaby pomocy zagroonej przez Hitlera Czechosowacji. Za to
17 wrzenia 1939 roku o, to by moment triumfu sprawiedliwo-
ci dziejowej. Bo po pierwsze Pastwo Polskie wwczas ju
21
nie istniao, gdy jego rzd znalaz si na wygnaniu, a po drugie
Armia Czerwona zaja tylko terytorium zabrane (dosownie:
ukradzione) przez Polsk 18 lat wczeniej Zwizkowi Sowiec-
kiemu. Bo przecie w gruncie rzeczy nie ma nawet o czym dys-
kutowa: poniewa ziemie polskie naleay niegdy do Imperium
Rosyjskiego, po prostu zostay do niego na powrt wczone.
Rosjanie maj ju do wyciganej wci przez Polakw spra-
wy Katynia, w ktrej odpowiedzialno wadz bolszewickich jest
palcem na wodzie pisana. Ale ju 40 do 60 tysicy jecw z
wojny 1920 roku, ktrzy zginli w polskich obozach, to zbrodnia
wymagajca pilnego wywietlenia. Wedug najagodniejszej opi-
nii, Polacy zamorzyli tych onierzy godem; pojawiaj si jednak
take wersje, e polscy ofcerowie uywali ich jako ywych celw
podczas wicze strzeleckich.
Czy mona zmusi Rosjan do refeksji dotyczcej ich wycz-
nie susznej wizji niedawnej przyszoci? W rosyjskich konsulatach
mona znale wyoone broszurki zawierajce moskiewsk inter-
pretacj wydarze z lat 1939-1945. W polskich konsulatach na ob-
szarze Federacji Rosyjskiej nie ley nic, naturalnie poza prac zwi-
zan z kreowaniem pozytywnego obrazu Polski. Wydaje si jednak,
e warto byoby sprbowa zwrci uwag Rosjan na belki tkwice
w ich oczach. W zwizku z wydarzeniami II wojny wiatowej jest
bowiem kilka kwestii, ktre z polsk przebiegoci podniesione
mogyby wprawi Moskw w spore zakopotanie. Do biaej go-
rczki na przykad doprowadza wielu Rosjan wypominanie im licz-
nych formacji rosyjskich, ktre walczyy po stronie Niemiec prze-
ciwko Armii Czerwonej. Mona take wycign problem zgodny
z obecnymi trendami: lojalno w najwyszym przecie stopniu po-
litycznie uwiadomionych, take w duchu internacjonalistycznym,
obywateli sowieckich w stosunku do tych blinich, ktrzy nie zd-
yli wyemigrowa do przeznaczonego specjalnie dla nich obwodu
autonomicznego w Birobidanie, ale mieli nieszczcie znale si
pod hitlerowsk okupacj. Wobec wyczynw Sowian Wschodnich
bledn nawet najstraszliwsze hagady o nadwilaskich szmalcow-
nikach i nabytym z wydzielin gruczow mlecznych matki-Polki
antysemityzmie. Trudno przecie zwali na Polakw przykado-
22
wo masakr w kijowskim Babim Jarze, cho kto wie, do czego ju
niedugo posun si zdolni propagandyci niemieccy i rosyjscy?
W kadym razie warto podkrela przy kadej okazji, e medale
Sprawiedliwy wrd narodw wiata otrzymao ponad 6 tysicy
Polakw, a obywateli Rosji tylko 163. I nie ma tu znaczenia krt-
szy okres niemieckiej okupacji ziem rosyjskich, bo ludnoci przez
hitlerowcw znienawidzonej byo tam cakiem sporo, wczajc
tych, co zbiegli za Bug z dogorywajcej w 1939 roku Polski.
A wiadomo nie od dzi, e na Rosjan statystyka medalowa
dziaa bardzo sugestywnie. W ogle przepadaj oni za wszelkimi
odznaczeniami i wyrnieniami; w czasach schykowego ZSRS
krya anegdota o rzekomych operacjach poszerzania piersi prze-
prowadzanych przez czerwonych prominentw w celu pomiesz-
czenia wikszej liczby medali. Kilka lat temu w Moskwie zatrzy-
mano faszywego generaa, ktry oferowa nagrody pastwowe
za pienidze. Pewnemu biznesmenowi obieca order Za zasugi
dla ojczyzny trzeciego stopnia (cena: rwnowarto wier mi-
liona zotych), przy czym ceremonia wrczenia miaa nastpi w
reprezentacyjnej sali Kremla. Oszust, Wiktor Kabaniec, 60-latek,
utrzymywa, e jest Bohaterem Zwizku Sowieckiego, ale w rze-
czywistoci legitymacja, ktr si posugiwa, naleaa do onie-
rza polegego w 1944 roku. e-generaa zatrzymano w jego
biurze w centrum Moskwy, konfskujc przy tym kilka orderw
i podrobionych zawiadcze rnych struktur siowych. Zdaniem
prokuratury, oszukanych przez Kabaca byo wicej, ale nie wy-
kazywali oni specjalnej chci do wsppracy z organami cigania.
Rosyjskie upodobanie do medali, rang, tabel i oczywicie respekt
przed wojskowymi stopniami i godnociami da si chyba tylko po-
rwna z germask pokor wobec munduru. To jeszcze jeden ar-
gument przemawiajcy za mentalno-duchowym pokrewiestwem
obu tych narodw, ktrych cilejszemu brataniu si cigle wadzi
ta nieszczsna Polska. Ale o ile ze synnej wiek temu bufonady
kapitana z Kpenick miaa si caa Rzesza, wcznie z cesa-
rzem, o tyle postpek generaa Kabaca jest przecie miertelnie
powanym zamachem na najwiksze w Rosji witoci.
23
24
S
ze dekad po swojej mierci Stalin ma si w Rosji wietnie.
Moe nawet prbowano przebi go kiedy osinowym kokiem,
lecz dzi nie naley do dobrego tonu przypominanie o tym. Kult
Stalina przeywa swoj kolejn, trzeci czy czwart ju modo.
W rocznic zgonu generalissimusa liderzy Komunistycznej Partii
Federacji Rosyjskiej skadaj kwiaty i wiece pod murem kremlow-
skim na mogile swojego idola. Tu obok, w samym sercu kraju pre-
tendujcego do grona pastw cywilizowanych, a nawet awangardy
wiatowej kultury, trwa w najlepsze pomnik barbarzyskiego zdzi-
czenia: piramidka schodkowa, podobna do zminiaturyzowanej az-
teckiej wityni ofarnej. W tej budowli o kubaturze blisko 6 tysicy
metrw szeciennych, o cianach olicowanych ciemnoczerwonym
granitem, porfrem i czarnym labradorytem, mona pooglda sobie
trupa znienawidzonego przez Stalina bolszewickiego mistrza.
Stalin jest atrakcyjny nie tylko dla komunistw poowa Rosjan
ocenia jego rol w historii kraju jako w zasadzie pozytywn. W r-
nych miastach Rosji prowadzone s zbirki podpisw popierajcych
wzniesienie lub przywrcenie pomnikw dyktatora, pochopnie oba-
lonych na pocztku lat szedziesitych ubiegego wieku. Tu i w-
dzie chc nazwa jego imieniem ulic lub plac. W grupie inicjatyw-
nej z Sankt Petersburga nie ma czonkw partii komunistycznej w
jej skad wchodz zwykli obywatele, ktrzy pragn, aby w jednym
z podmiejskich parkw stana spiowa fgura Jzefa Dugaszwile-
go. Akurat miasto nad New sporo wycierpiao w cigu 30 lat rz-
dw Stalina, ale zapewne rzecz w tym, aby mieszkacy Pnocnej
CZERWONE AUREOLE
LIFTING TYRANA
25
Stolicy postrzegali przede wszystkim globalne zasugi wybitnego
wodza. Kiedy wadze Wogogradu odmwiy przyjcia podarunku,
jakim zamierza je uszczliwi rzebiarz Zurab Cereteli, w swoim
czasie pieszczoch mera Moskwy (artysta ten, zdaniem wielu mo-
skwian, zapaskudzi stolic swoimi pracami), natychmiast zgosili
si przedstawiciele administracji z Sachalina, gotowi przyj dar
monument przedstawiajcy Wielk Trjk, Churchilla, Roosevelta
i Stalina, (podobny sta kiedy przed stoeczn restauracj Erewa).
Mieli znale odpowiednio godne miejsce na wyspie, jednak jak do-
td pomnik na Daleki Wschd nie dotar czyby wyekspediowanie
wodza do tak odlegego zaktka imperium zakrawao na zesanie?
Zrzucano si na budow pomnika Stalina take w staroruskim Jaro-
sawiu nad Wog. Tamtejsi entuzjaci generalissimusa przekonywali
wadze miasta, e powinno powsta w nim miejsce, gdzie weterani
oraz modzie mogliby czci pami czowieka, pod wodz ktre-
go Rosja zwyciya w Wielkiej Wojnie Ojczynianej. Argument
brzmi przekonujco, wielu Rosjan bowiem nie widzi nic zdronego
w przypisywaniu wysiku milionw onierzy temu, ktry posya
ich na pewn mier. Zreszt nawet ci, ktrzy uwaaj, e tylko
nieskrpowane szafowanie krwi wasnych obywateli zapewnio
Zwizkowi Sowieckiemu triumf nad hitlerowskimi Niemcami, maj
wtpliwoci: bo moe to jednak nie Stalin by ten najgorszy, ale mar-
szakowie ukow i Rokossowski, nie liczcy si ze stratami cigle
uzupenianych korpusw? Takie odwracanie kota ogonem w celu
wybielenia ukochanego przywdcy to typowo rosyjski fenomen: car
jest dobrym ojczulkiem, ale bojarzy to kanalie. adne argumenty nie
przekonaj Rosjan, ktrzy w to wierz szczerze czy te chc wierzy
i jakiekolwiek polemiki dotyczce tej kwestii nie maj sensu.
Kilkunastu pomnikw Stalina mona doliczy si w rnych
osiedlach Osetii Pnocnej oraz Dagestanu (wikszo z nich od-
sonito w XXI wieku), a take innych miejscowociach Rosji.
W samej Moskwie jest w miejscach publicznych kilka jego fgur.
Biust arcyzbrodniarza ustawiony ostatecznie w maju 2011 roku
przy ulicy Sowieckiej w Sankt Petersburgu posta tylko kilka go-
dzin, ale wyobraenia Stalina w Penzie czy Orenburgu pozosta-
wiono w spokoju. Monumenty upamitniajce otra z Kremla stoj
26
w Gruzji, na Ukrainie, w Holandii, w Stanach Zjednoczonych, a
take innych miejscach na wiecie. W czerwcu 2012 roku posta-
wiono jego pomnik w centrum Bratysawy.
Jeszcze dwie dekady temu typowymi stalinistami byli: ubogo
odziany emeryt wystajcy na mityngach z portretem wodza w rku
i staruszka, ktra smac maslieniczne bliny dostrzegaa w ich
sonecznym otoku kaukaski profl uwielbianego wadcy. Obecnie
nastpca Lenina pociga take modzie, ktra niczego nie wie o
terrorze okresu stalinowskiego. Nie chodzi tylko o nostalgi za rz-
dami silnej rki, cho do takiego uczucia przyznaje si 42% Rosjan.
W cigu ostatnich lat postpuje intensywny proces udomowiania
Stalina. Posta wodza i nauczyciela ulega coraz wikszej mito-
logizacji. Kiedy Stalinem przestano straszy, ludzi zaczo intere-
sowa jego ycie prywatne, ciekawi, co jad, jakie flmy oglda,
jak odpoczywa i na co chorowa. Zamiast portretu krwawego kata
utrwala si obraz samotnego i zmczonego staruszka, na barkach
ktrego spocza odpowiedzialno za ogromne pastwo, a moe i
cay wiat. Coraz czciej powtarzane s pogoski o otruciu Stali-
na, co pogbia tylko przekonanie gminu, e wdz by jednak do-
bry no bo przecie gdyby by zy, nikt by nie mia go otru.
Pytania socjologw dotyczce roli Stalina w historii kraju ponad
jedna trzecia mieszkacw Rosji kwituje krtko: Jakiekolwiek by
tam bdy na nim ciyy, to najwaniejsze, e pod jego kierownic-
twem nasz nard pokona Hitlera. Z kolei jedna pita owiadcza, i
porzdek w warunkach zaostrzajcej si walki klasowej i zewntrz-
nego zagroenia mogy zapewni tylko rzdy silnej rki. Jak wida
na tym przykadzie, wbijanie do gw bolszewickiej piewki dao
odpowiedni efekt. Rwnie 20% Rosjan uwaa Stalina za waciwe-
go twrc dobrobytu i potgi Zwizku Sowieckiego.
Niektrzy historycy s powanie zaniepokojeni tym aksamit-
nym wizerunkiem generalissimusa. Arseniusz Rogiski, prze-
wodniczcy stowarzyszenia Memoria, sdzi, e jest to wynik bra-
ku szerokiej publicznej dyskusji na temat niedawnej przeszoci
kraju. W jej miejsce wadze zaserwoway spoeczestwu naro-
dowo-pastwowotwrczy mit patriotyczny. Nie pasuje do niego
obraz tyrana Stalina, za to znakomicie wpisuje si we portret m-
27
drego polityka, ktry wid nas do nowych zwycistw, zainspiro-
wa Czkaowa do wyczynw lotniczych, Papanina do szturmu na
Biegun Pnocny, Kurczatowa i Sacharowa do konstrukcji bom-
by atomowej. Nawet nie sdz, by tam, na grze, chcieli tak bardzo
rehabilitowa Stalina po prostu krzewienie tego mitu samoistnie
pociga za sob idealizacj ojca narodw. Jeli nie pooy si
temu kresu, to z roku na rok bdzie gorzej. Trzeba niepokoi si
zwaszcza o mode pokolenie, ktre uczy si o naszej historii ze
skandalicznych podrcznikw gloryfkujcych Stalina. Jawnie sta-
linowsk ksik do historii rekomenduj wadze owiatowe do
uytku przez wszystkie szkoy rednie.
Dugoletni przewodniczcy Dumy, a jednoczenie jeden z
najbliszych wsppracownikw Putina, Borys Gryzow, kt-
ry w chwili zgonu Stalina mia trzy lata, wypowiedzia si o
nim bardzo pozytywnie, wtrcajc jedynie, e generalissimus
czasami dopuszcza si przegi. Komentujc wystpienie
Gryzowa, niektrzy dziennikarze natychmiast przypomnieli,
e Stalin kaza obnia ceny i walczy z przestpczoci. Licz-
ni terenowi dziaacze Jednej Rosji oraz pracownicy admini-
stracji odebrali to jako sygna, aby odradza w narodzie wie-
tlan pami o wsatym przywdcy Zwizku Sowieckiego.
W atajskim Barnaule z okazji 80-lecia zoenia wizy-
ty w tym miecie przez Stalina urzdzono niezwyky hap-
pening. Komunici znad Obu wraz z aktorami barnaulskie-
go teatru po prostu odtworzyli w plenerze wydarzenie z 1928
roku. Co prawda kremlowski wadca tym razem artowa i
fotografowa si ze wszystkimi, ktrzy mieli na to ochot...
Organizatorzy imprezy, zreszt nie pierwszej tego rodzaju na
Ataju, wystpili o dofnansowanie do miejscowych wadz.
Z ksiek i seriali telewizyjnych Stalin traf te do internetu.
Umieszczono w nim dziea wodza i wspomnienia o nim, demaska-
cje antystalinistw, a take wypowiedzi o generalissimusie jego
wspczesnych, ktrym czsto zreszt nie pozostawao nic innego
jak pia hymny na cze wadcy.
Wspczesn idealizacj Stalina atwo wyjani mwi po-
eta i dramaturg Juliusz Kim. To przejaw odwiecznej tsknoty za
28
dobrym gospodarzem, od ktrego zaley los milionw. Jest ona
podsycana w dodatku lep wiar w prawego wodza, ktrego spra-
wiedliwo mierzona jest iloci unicestwionych przez niego wro-
gw... Na razie wolno si jeszcze tej tendencji przeciwstawia, ale
protesty nie s tak donone jak gosy neostalinistw.
Oprcz kultu Stalina w Rosji oddaje si cze rwnie innym
czerwonym herosom. Emerytowany leniczy Aleksander Kansz-
czykow, doywajcy swoich dni w rozsypujcej si drewnianej
chaupince na odlegych przedmieciach Barnauu, zaskoczony
by nagym zainteresowaniem, jakie w 2008 roku wzbudzia jego
skromna osoba. Pomimo zaawansowanego wieku wykaza si
wietn znajomoci specyfki kraju, w ktrym przyszo mu y
gdy pierwsza ekipa dziennikarzy zajechaa po cywilnemu przed
jego obejcie, wyszed ku nim w dresie i z reklamwk, do ktrej
przezornie spakowa przybory toaletowe oraz zmian bielizny.
Nieporozumienie wnet, pord oglnej radoci, wyjaniono: oka-
zao si, e przedstawicieli mediw interesuje wycznie niecodzien-
ne przedsiwzicie zrealizowane przez Kanszczykowa cztery dekady
temu. Ot na fotografach z kosmosu odkryto ostatnio gigantyczny
napis na granicy rosyjskiego obwodu kurgaskiego i Kazachstanu
o treci: 100 lat Lenina. Okazao si, e to wanie Kanszczykow,
podwczas gwny lenik kochozu w Zwierigoowie, poleci uczci
okrg rocznic urodzin bolszewickiego wodza, wysadzajc milio-
nem sosen parcele o ksztacie liter 80-metrowej wysokoci.
Miaem nadziej, e ten napis kiedy dostrzeg z nieba opo-
wiada emeryt z Barnauu. Kosmonauci albo mieszkacy innych
planet, albo nawet sam Bg. I stao si. Lenin to przecie wielki i
wity czowiek!
Niedugo po tym zdarzeniu w Rosji witowano troch mniej
okrg, bo 85. rocznic urodzin Zofi (Zoi) Kosmodemiaskiej
bolszewickiej bohaterki czasu zmaga z hitlerowskim najedc.
W Moskwie zorganizowano z tej okazji liczne spotkania modzie-
y z weteranami czerwonej partyzantki. Frekwencja bya rna, na
przymusowych spdach uczniw olbrzymia, ale zdarzyo si, e
gdzie tam kombatanci ruchu oporu mieli przewag nad audyto-
rium. W Wogogradzie odsonito na skwerze przed szko pomnik
29
bohaterki wykonany w biaym marmurze, wzniesiony w miejsce
zniszczonej kilka lat temu jej gipsowej statui. Najdalej poszli chy-
ba przedstawiciele administracji obwodowej w Tambowie zwr-
cili si z wezwaniem do Rosyjskiej Cerkwi Prawosawnej, aby za-
liczya Kosmodemiask do grona witych.
Faktycznie bohaterska Zoja znalaza si w panteonie sowiec-
kich witych zaraz po swojej mierci w listopadzie 1941 roku.
Wedug czerwonej hagiografi, przysza na wiat w 1923 roku,
szko dziewicioletni ukoczya w Moskwie, a po wybuchu
wojny niemiecko-sowieckiej zwrcia si do komitetu dzielni-
cowego Komsomou z prob o wysanie na front. Jej yczenie
niezwocznie speniono dziewczyna trafa do oddziau party-
zanckiego dziaajcego na kierunku moajskim. Dwukrotnie po-
no uczestniczya w rajdach na tyy wroga. Pod koniec listopada
1941 roku zostaa schwytana przez faszystw w wiosce Pietry-
szewo; oprawcy poddali j wyrafnowanym torturom (midzy in-
nymi wycili na piersi gwiazd), a w kocu powiesili. Po odbiciu
wsi przez Armi Czerwon ciao partyzantki ekshumowano i po-
chowano na znanym Cmentarzu Nowodziewiczym w Moskwie.
Pomiertnie otrzymaa tytu Bohatera Zwizku Sowieckiego.
Proces kanonizacji tej mczennicy komunizmu (jeli wolno po-
traktowa bolszewizm jako swoist konfesj) dopenio wydanie
jeszcze w latach wojennych propagandowo-sentymentalnej
ksiki wspomnieniowej matki komsomoki, Ludmiy Kosmode-
miaskiej, zatytuowanej Opowie o Zoi i Szurze (Szura, czyli
Aleksandra, druga crka autorki, te si czym tam dla proletariac-
kiej ojczyzny przysuya; Marcjanna Fornalska opublikowaa w
PRL-u podobnego rodzaju pamitnik). Magorzata Aliger napisaa
poemat Zoja, a wkrtce potem na ekrany sowieckich kin wszed
flm pod tym samym tytuem. Z upodobaniem obraz ten prezento-
wano na polowych ekranach mieszkacom terenw oswobadza-
nych, wywietlano go take w 1945 roku (i pniej) w Polsce.
Kosmodemiaska, pomimo troch dziwacznego nazwiska,
staa si idealnym z punktu widzenia wadz bolszewickich wzo-
rem do naladowania dla sowieckich dziewczt takim samym
jak dla pionierw pci obojga by Paweek Morozow. W czer-
30
wonej wityni wzniesiono jej boczny otarzyk i otoczono kulci-
kiem, znakomicie wpisujcym si w wiadomy kult. Szczeglne
zadanie peni budujcy przykad dzielnej Zoi podczas wojny,
gdy nie wszyscy ludzie sowieccy wykazywali si wwczas ar-
liwym umiowaniem komunistycznej ojczyzny. Nieskazitelny
pod wzgldem ideologicznym ywot Kosmodemiaskiej mia
rozpala wyobrani modych ludzi i zachca do naladowania.
W 1943 roku do towarzystwa dodano niezomnej partyzantce
19-letniego Aleksandra Matrosowa, ktry poleg, zasaniajc
31
wasn piersi ambrazur w hitlerowskim bunkrze. Polsk Ko-
smodemiask staa si fzylierka Aniela Krzywo powikszy-
a ona krg modych czerwonych bohaterw, ratujc w bitwie
pod Lenino sztabowe dokumenty. Imieniem zakatowanej przez
hitlerowcw partyzantki nazywano ulice, szkoy i zakady pra-
cy. A w latach 70. ubiegego wieku nadano jej nazwisko pew-
nej planetoidzie. Kontrowersje pojawiy si wraz z przemiana-
mi na Wschodzie. Posypay si publikacje demaskujce legend
Kosmodemiaskiej. Podobno u Zoi rozpoznano schizofreni i z
tego powodu dziewczyna leczya si w klinice psychiatrycznej.
Rzekomo w Pietryszewie powieszono nie j, ale partyzantk Lil
Azolin. A w ogle w momencie egzekucji Niemcw we wsi nie
byo, a Zoj zlinczowali miejscowi chopi za prb podpalenia
stajni. Nie zawsze popierano te rewelacje odpowiednimi doku-
mentami, z pewnoci jednak ofcjalna wersja yciorysu party-
zantki, przez tyle lat w Bolszewii uchodzca za kanoniczn, zo-
staa mocno podbarwiona na czerwono.
W XX wieku, do czasu rozpadu Zwizku Sowieckiego, mo-
skiewska Cerkiew wzbogacia si zaledwie o kilku witych, ale
na przeomie lat 80. i 90. ubiegego stulecia wnioskw o kano-
nizacj zaczo przybywa. Szczeglnie gone stao si zalicze-
nie w poczet witych imperatora Mikoaja II oraz jego rodziny.
By moe patriarcha Aleksy II nie spieszyby si tak z kanonizacj
ostatniego cara, ale zapewne zawayo na jego decyzji ogoszenie
przez Cerkiew na emigracji zamordowanego pomazaca witym
jeszcze w 1981 roku, a take wizyty w Rosji wielu wpywowych
osb powizanych z rodzin Romanoww. W 2000 roku kanonizo-
wano Teodora Uszakowa, rosyjskiego admiraa z przeomu XVIII
i XIX stulecia, ktry prowadzi zwyciskie boje z Turkami.
Od kilkunastu lat niektre organizacje monarchistyczne za-
biegaj o uznanie za witych carw: Iwana Gronego i Pawa I.
Inni rosyjscy kandydaci do witoci to: synny Grzegorz Rasputin
(w kocu jeszcze za ycia przez niektrych nazywany witym
mem); Andrzej Juszczyski, 13-letni chopiec zabity w 1911
roku w Kijowie (konsekwencj tej zbrodni by gony proces Me-
nachema Bejlisa, ktrego oskarono o mord rytualny), Eugeniusz
32
Rodionow, onierz city przez Czeczecw w maju 1996 roku
(rzekomo za odmow przyjcia islamu), oraz piosenkarz i aktor
Igor Talkow, zastrzelony podczas koncertu w 1991 roku. Ponadto
rne rosyjskie stowarzyszenia prowincjonalne staraj si umie-
ci w szeregach niebiaskich wybracw wasnych kandydatw.
W lipcu 2008 roku kierownictwo organizacji Komunici Sankt
Petersburga i Obwodu Leningradzkiego zaproponowao kanoniza-
cj samego Jzefa Stalina jako zbieracza ziem ruskich, pogromcy
obcych najedcw, twrcy wielkiego minimum socjalnego, ojca
narodw. Pogrobowcy bolszewizmu byli bardzo zdziwieni, gdy
Cerkiew uznaa ich pomys za niesmaczny.
Ale Wodzimierz Diaczkow, profesor uniwersytetu w Tambo-
wie, publicznie domaga si, aby rosyjskie duchowiestwo trakto-
wao Kosmodemiask jako szczeglnie mi sercu Pana.
Mona powiedzie, e Zoja to wita pod kadym wzgldem
tumaczy naukowiec. Dlaczego wic nasza Cerkiew prawo-
sawna nie wczy tej dziewczyny do grona witych?
Cerkiew traktuje jako mczesk mier chrzecijanina za
wiar wyjania jak dziecku protojerej Jerzy Mitrofanow, czonek
komisji do spraw kanonizacji. mier Kosmodemiaskiej, aktyw-
nej komsomoki i stalinistki, nie moe zosta potraktowana jako po-
niesiona za wiar. Dziaalno grupy dywersyjnej, w ktrej skad
wchodzia ta kobieta, to w ogle oddzielny problem, naley jednak
zwrci uwag na fakt, e w rezultacie akcji podejmowanych przez
tych partyzantw cierpieli nie tyle Niemcy, co ludno cywilna.
Niezbitym faktem jest, e nasza inteligencja czy te ci, ktrzy
si do niej zaliczaj utracia moraln orientacj podsumowuje t
sytuacj pisarz i dramaturg Jerzy Arabow. Na kadym kroku czar-
ne przyjmowane jest za biae, gra wydaje si doem. Ci ludzie po
prostu nie rozumiej, e Cerkiew to nie to samo co wadza. Ofara w
rozumieniu cerkiewnym to co zupenie innego ni czyn bohaterski
ogoszony przez komunikat rzdowy. Nie ma prawdziwej ofary bez
wiary, a w przypadku Zoi mona w najlepszym wypadku mwi o
wierze w Stalina. Mona si tylko dziwi, syszc gosy domagajce
si kanonizacji take tego czowieka, z ktrego winy przecie zgin-
a Zoja i miliony innych modych ludzi.
33
M
ieszkacy Zachodu czsto przypisuj Rosjanom niezwyk
wytrzymao fzyczn, nieomal porwnywaln z odpor-
noci bohaterw dziecicych kreskwek. Z tym ma i w parze
rzekoma wytrwao psychiczna, zawzito, wyjtkowy upr w
deniu do celu. Kryy legendy o rosyjskich niedwiedziach,
ktrzy spali na niegu, ywili si samogonem zagryzanym igliwiem,
a mimo to potrafli da upnia potnym armiom prbujcym jedno-
czy Europ i pogonili kota Napoleonowi oraz Hitlerowi. Wiadomo
przecie, e ci, ktrzy zamieszkuj mron Syberi, musz posiada
waciwoci niezwyke i umiej znosi warunki, w jakich czowiek
cywilizowany na sposb zachodni dugo by nie wytrzyma.
Podobnie jak mity o mocnych gowach Rosjan, generalnie taki
obraz okazuje si niezupenie prawdziwy. Widywaem Moskali deli-
katnych jak dmuchawiec, a take takich, co zniechcali si bahost-
kami niczym rozpuszczony berbe. Niemniej stereotypy trwaj w
najlepsze, wzbudzajc czasem miech, ale nierzadko take respekt,
co samym bohaterom tych anegdot raczej przypada do gustu. Nie-
mao zdziaaa na tym polu ma propaganda bolszewicka, ktra wnet
zorientowaa si, w jaki sposb wykorzysta genetyczny lk Europy
przed dzik Azj. I tak na przykad jak wspomnia Jzef Mackie-
wicz dowdca czerwonego korpusu podczas wojny polsko-so-
wieckiej, chopski Gaj, sta si gronym Gaj-Chanem, ktrego samo
imi przywoywao skojarzenia z podbojami Czyngisa i Tamerlana.
Jednoczenie bolszewicy zaczli podkrela na kadym kroku,
e buduj idealne, nowe spoeczestwo, wyjtkowe w dziejach
PI POKAZANA WIATU
ODPOWIEDZI BEZ PYTA
34
wiata. Rzecz jasna, ci, ktrzy planowali i nadzorowali t ca bu-
dow, musieli by jeszcze bardziej wyjtkowi. Preparowano zatem
klechdy o niezomnych komisarzach i wielkiej mdroci czerwo-
nych przywdcw, co ostatecznie doprowadzio do uznania niedo-
uczonego Stalina za autorytet w dziedzinie lingwistyki oraz innych
nauk. Bolszewikw przedstawiano jako nadludzi, ktrzy podoaj
wszelkim wyzwaniom: zmieni bieg rzek, zaorz i obsiej pusty-
nie, a nawet, jeli zechc, sprawi, e Ziemia krci si bdzie w
drug stron. Wodzimierz Wojnowicz zauwaa ironicznie: Ko-
munici... O tej niezwykej rasie ludzkiej wiele ju napisano i po-
wieci, i sztuk, i scenariuszw flmowych. Obraz komunisty suy
wychowaniu pokole. Kady czowiek sowiecki wie, e komunici
to ludzie szczeglnego typu. Mona z nich robi gwodzie, mo-
na im la w garda roztopiony ow, mona wycina na plecach
gwiazdy, mona pali nimi w kotach parowozw, a oni nawet nie
mrugn. Albo w ogle milcz, albo, jak ju mocno przypiecze, wy-
krzykuj jakie wzniose sowa o ostatecznym zwycistwie swojej
sprawy i piewaj Midzynarodwk.
Nie kady poddany sowiecki mg by wzorcowym komunist,
ale obowizkiem kadego byo denie do takiego ideau. W tym
celu dzieci miay naladowa bohaterw Timura i jego druyny
Arkadego Gajdara, modzie Paweka Korczagina z powieci
Mikoaja Ostrowskiego Jak hartowaa si stal, a doroli cho-
by lotnika Mariesjewa z Opowieci o prawdziwym czowieku
(w domyle: sowieckim czowieku) Borysa Polewoja. Nagro-
d byo pasowanie na supermena, wyniesionego ponad innych.
W szerszym znaczeniu elitarno sowiecka wizaa si ju z
sam przynalenoci do okrelonej warstwy spoecznej. Take
wic pod tym wzgldem bolszewizm prawie nie rni si od na-
zizmu: tam rasa, tu klasa. Lud pracujcy miast i wsi by ludem
wybranym. I jak w kadej takiej antropocentrycznej ideologii,
u podstawy komunizmu lea grzech pychy, ale to ju temat do
innych rozwaa.
Wpajane przez siedem dekad przekonanie, e Rosjanie s lep-
szym gatunkiem ni reszta homo sapiens, pozostaje do dzi cakiem
ywe w najwikszym pastwie wiata. To, e zaprzeczaj temu
35
oczywiste fakty, choby rednia dugo ycia i w ogle kondycja
rwnie moralna spoeczestwa rosyjskiego, ma niewiele do rze-
czy. Symbolika sierpowo-motkowa jest nadal obecna w Rosji na
kadym kroku. Nic te dziwnego w tym, e dziennikarze, ktrzy
niegdy opisywali najlepszy ustrj wiata, do dzi nie pozbyli si
starych naroww i przekazuj gotowe szablony swoim nastpcom.
Jednym z ulubionych sw w arsenale bolszewickiej propagan-
dy bya odpowied. Cokolwiek zrobi Zachd, ludzie sowieccy
wnet znajdowali waciw ripost. Amerykanie utworzyli NATO,
na to Moskwa odpowiedziaa Ukadem Warszawskim. Odpowie-
dzi na atak atomowy miao by zrwnanie Ameryki z ziemi tym
samym orem, w tym wypadku zreszt w konspiracji zakada-
no, e w razie potrzeby odpowied moe zosta udzielona jeszcze
przed ostatecznym zadaniem pytania. Odpowiedzi na coca-col
by napj gazowany Bajka. I tak dalej.
Mania ta dotara take do Polski: we wczesnej fazie komunizo-
wania kraju nad Wis wielk popularnoci wrd propagandy-
stw cieszyy si nasze odpowiedzi amerykaskim wichrzycie-
lom wojennym czy innym pogrobowcom hitleryzmu. Co prawda
takie repliki nie zawsze byy cile adekwatne: ot, niemieccy rewi-
zjonici znowu podnieli gowy, a my za to w odpowiedzi na ich
knowania zwikszalimy area upraw buraka cukrowego. Odpo-
wied to jak ruch w szachach: przeciwnik tak, a my tak. Jest w tym
co zadziornego, pokazanie, e jednak nasze jest zawsze na wierz-
chu. Znakomicie uj to Stanisaw Bareja w Misiu: Otwieramy
oczy niedowiarkom. Patrzcie mwimy to nasze, przez nas wy-
konane i to nie jest nasze ostatnie sowo.
W Gatczynie pod Sankt Petersburgiem budowany jest od 1976
roku wielki reaktor do eksperymentw z wizkami neutronw.
Budowa cignie si niemiosiernie, po katastrofe w Czernobylu
prace nad nim wstrzymano, potem co pewien czas pojawiay si
trudnoci fnansowe zwalniajce tempo robt. Obecnie reaktor,
nie majcy sobie rwnych w wiecie pod wzgldem moliwoci
dowiadczalnych jest ju podobno gotowy do pracy, ale termin
jego penego uruchomienia cigle jest przekadany.
36
W Europie prbuj odkry, z czego stworzono wiat, natomiast ro-
syjscy fzycy zajmuj si problemem, dlaczego wiat jest wanie taki?
mwi profesor Anatol Sieriebrow i z entuzjazmem dodaje: Urucho-
mienie naszego reaktora bdzie wyjtkowo wanym wydarzeniem, kt-
re udowodni, e istniej superczstki. Powstanie nowa fzyka.
Korzyci z dowiadcze planowanych w Gatczynie ma by co nie-
miara, i to nie tylko jak podkrelaj rosyjscy naukowcy w dziedzi-
nie obronnoci czy te bada kosmosu, ale take w zakresie medycyny,
zwaszcza onkologii. Mwi si, e przy pomocy metod opracowa-
nych przez fzykw moliwe bdzie leczenie praktycznie wszystkich
przypadkw raka. Poytki z pracy uczonych czerpa bdzie nawet
przemys motoryzacyjny. Dyrektor petersburskiego Instytutu Fizyki
Jdrowej Rosyjskiej Akademii Nauk liczy, e poow zlece uzy-
ska od frm wdraajcych nowoczesne technologie. Zreszt ju
od dawna ubocznym produktem eksperymentw w gatczyskim
orodku s wyjtkowej urody topazy. Dziennikarze rosyjscy nie
mog nachwali si swoich mdrych uczonych rodakw: Insty-
tut pod Sankt Petersburgiem by ju wczeniej prawdziw fabryk
myli, a obecnie jego moliwoci znacznie si rozszerzyy. Od mo-
mentu uruchomienia nowego reaktora otrzyma on status wyjtko-
wego centrum naukowego, ktre nie ma w wiecie analogii.
Gone par lat temu wpadki z systemami bezpieczestwa na
amerykaskich lotniskach byy kolejnym powodem kpin dla ro-
syjskiej prasy. Okazuje si, e synne skanery made in USA, po-
pularne w rnych wiatowych portach lotniczych, s zawodne.
Ponadto ich stosowanie wie si z dyskomfortem dla pasaerw.
A przecie tymczasem Rosjanie wymylili co lepszego. Nowo-
sybirscy uczeni opracowali zupenie nowy skaner, ktry emituje
bardzo nieznaczna wizk promieniowania, a za to pokazuje jak
na doni nie tylko zakazane przedmioty, ale nawet wntrznoci po-
drnego. Taki aparat jak utrzymuj jego wynalazcy wszystko
wykryje. Kontrola trwa tylko pi sekund, w dodatku sprawdzany
pasaer moe nie zdejmowa wierzchniej odziey, co ma pewne
znaczenie dla okutanych w futra i szuby Sybirakw. Suba ochro-
ny i pasaerowie bardzo sobie podobno chwal pierwsze takie
urzdzenie zamontowane wanie w Nowosybirsku, najwikszym
37
aeroporcie azjatyckiej czci Rosji tym samym, w ktrym jeszcze
na progu XXI wieku toalety wyglday gorzej ni w podrzdnych
koszarach, a wskie i kolawe drzwi wejciowe do hali odpraw, za-
opatrzone w skrzypica przeciwwag, zamykay si do pospiesz-
nie i chroniy wprawdzie przed mrozem, za to osobom jak to
ostatnio adnie mwi si Rosji nie dysponujcym peni spraw-
noci fzycznej nierzadko tej sprawnoci jeszcze ujmoway.
Reaktorowi z Gatczyny oraz wynalazkowi nowosybirskich
akademikw media rosyjskie powiciy cakiem sporo uwagi. W
czoowych serwisach informacyjnych wiadomociom tym nadano
odpowiednio tytuy: Nasza odpowied na szwajcarski zderzacz
hadronw i Nasza odpowied Amerykanom.
Niekiedy takie odpowiedzi nie wystarczaj (albo te Zachd alu-
zji nie pojmuje) i wwczas Moskwa musi ucieka si do bardziej
czytelnych argumentw. Przed trzema laty media na Wschodzie
trbiy o jdrowej pici, ktr wanie Rosja pokazaa wiatu.
Chodzio o to, e pod koniec 2009 roku Rada Bezpieczestwa Fe-
deracji Rosyjskiej zakoczya prace nad ostateczn redakcj nowej
doktryny wojennej. W dokumencie tym Rosja rezerwuje sobie pra-
wo do ataku uprzedzajcego i uycia broni jdrowej wobec pastw,
ktre bdzie podejrzewa o agresywne zamiary. Szef rosyjskiego
sztabu generalnego ujawni, e wyranie sprecyzowano, w jakich
przypadkach jego kraj moe to uczyni: Po pierwsze dla obro-
ny wasnej i swoich sojusznikw w przypadku zastosowania broni
jdrowej przez przeciwnika. Po drugie w przypadku zagroenia
istnienia Federacji Rosyjskiej. Obowizujca wczeniej doktryna,
przyjta w 2000 roku, zakadaa signicie przez Moskw po swj
arsena jdrowy tylko w odpowiedzi na odpalenie w jej kierunku
uzbrojonych w adunki nuklearne rakiet przeciwnika.
Wedug Jerzego Baujewskiego, ktry w 2008 roku odszed
ze stanowiska szefa sztabu generalnego rosyjskich si zbrojnych,
Rosja uyje broni jdrowej wycznie w wypadku zagroenia jej
egzystencji. W kocu adne pastwo posiadajce ofcjalnie czy
nieofcjalnie bro atomow nie wyklucza uycia tego ora po-
wiedzia odkrywczo Baujewski i jako przykad wymieni Stany
Zjednoczone, ktre maj koncepcj globalnego uderzenia byska-
38
wicznego, to znaczy prewencyjnego uycia swojej siy bojowej
wcznie z gowicami jdrowymi.
Jednake do nowego projektu niektrzy eksperci odnieli si z
rezerw. Odwaniejsi z nich napomknli, e pojcie zagroenia
agresj jest zbyt nieokrelone. Niedawno mina siedemdziesita
rocznica wybuchu wojny zimowej jak oglnie wiadomo, Zwi-
zek Sowiecki, ktrego istnienie, z powodu zagroenia przez impe-
rialistyczn Finlandi, zawiso wwczas na wosku, zmuszony by
do dokonania ataku uprzedzajcego.
W ZSRS istniaa koncepcja kontruderzenia jdrowego. Ozna-
czao to, e jeli tylko w nasz stron poleciay rakiety agresora,
to my take natychmiast powinnimy odpali nasze. To znaczy
zagroenie rozumiano zupenie dosownie owiadczy genera
Wiktor Jesin, czonek sztabu generalnego armii rosyjskiej, ktry
uwaa, e straszy potencjalnych agresorw nieokrelon form
ataku jdrowego nie ma sensu i lepiej nie zmienia dotychczaso-
wej doktryny obronnej Rosji.
Jak zapewniaj specjalici od broni jdrowej i wywiadu, nie da
si dokadnie okreli momentu, w ktrym naley przeprowadzi
uderzenie nuklearne, opierajc si jedynie na podejrzeniu przeciw-
nika o niecne zamiary. Ponadto niezalenie od tego, co zostanie
zapisane w doktrynie, ostateczna decyzja o uyciu broni jdro-
wej naley do prezydenta Rosji, ktry zgodnie z konstytucj jest
zwierzchnikiem si zbrojnych. Nie wiadomo, czy Dymitr Mie-
dwiediew uzna argumenty zwolennikw zmian naszej doktryny
zauway Jesin, cho z kolei Mikoaj Makarow zapewnia, e jest to
kwestia najbliszego czasu.
Pi (po rosyjsku kuak) jest mocno wpisana w dzieje Rosji.
Do powszechnie za carw uywano jej do pouczania podwad-
nych. Jako termin i symbol ochoczo zostaa podchwycona przez
bolszewikw, przy czym przez duszy czas zachowaa ona take,
na przykad w Armii Czerwonej, rol instrumentu wychowawczego.
Kiedy w Sowietach likwidowano kuakw, czyli pracowitych cho-
pw, rwnoczenie komunici pozdrawiali si gestem wzniesionej
pici. Ich ideowi krewniacy znad Renu witali si, jak wszyscy wie-
my, bardzo podobnie, tyle e rozwart doni, akcentujc widocznie
39
wol walki w sposb nawizujcy bardziej do tradycji karate (pu-
sta rka) ni piciarstwa. Przyjmowa postawy zblione do bok-
serskich lubi szczeglnie sekretarz generalny partii bolszewickiej
Anicet (Nikita) Chruszczow. Do dzisiaj emblemat pici chtnie jest
uywany przez wytrwaych bojownikw przeciwko faszyzmowi,
ktrzy nigdy wicej nie ycz sobie takiej konkurencji.
Kuaczy bj by dawn rozrywk wschodnich Sowian.
Wspczenie, kiedy w Rosji (i na Ukrainie) ten rodzaj sportu
odradza si dziki stowarzyszeniom mionikw, przypisywane s
mu wartoci wychowawcze, szczeglnie patriotyczne. Wolno jed-
nak wtpi, czy istotnie szarpanina ta, w ktrej na Rusi zaprawiali
si ju mali chopcy, podobnie jak ich rwienicy na caym wiecie
uwielbiajcy mocowa si, wyrabiaa jak szczegln gotowo
do obrony ojczyzny tak bowiem utrzymuj badacze dziejw
kuaczego boju. Twierdz oni nawet, e zmagania w wydaniu
wschodnim groway nad boksem angielskim, w ktrym przepis
dotyczcy zakazu bicia lecego wprowadzono dopiero w poowie
XVIII wieku, podczas gdy na dentelmeskiej Rusi by on respek-
towany od niepamitnych czasw, a moe i duo wczeniej. Regu-
y walki na pici i sposoby zadawania ciosw byy pono cile
okrelone, w rzeczywistoci jednak prawdopodobnie rozgrzani
bjk zawodnicy tukli si, jak popado. Pochodzcy ze wsi Ro-
sjanie w powaniejszym wieku opowiadali mi czsto o walkach
toczonych w czasach ich modoci podczas imprez towarzyskich:
gdy bez wyraniejszych powodw nadchodzi punkt krytyczny,
zasiadajcy po jednej stronie zsunitych stow zwierali si z tymi,
ktrzy zajmowali miejsca naprzeciwko, w bezpardonowej bijatyce,
a w ruch szy nie tylko rce, ale take wszystko, co znalazo si w
ich zasigu. Tak spontaniczn masow rozrb doskonale pokaza
Walery Czikow w flmie Nie rnij gupa (Nie walaj duraka)
nakrconym w 1997 roku, ze znakomit rol Michaa Jewdokimo-
wa, pniejszego gubernatora Kraju Atajskiego.
Mona dopatrywa si w kuaczym boju jakiej wociasko-
plebejskiej analogii zachodnich pojedynkw: tak samo jak one by
zwalczany okresowo przez pastwo i konsekwentnie przez Cer-
kiew. By moe elegantsze byo zakuwanie si szpadami (ktre
40
nota bene nasi sarmaccy antenaci pogardliwie nazywali francuski-
mi ronami i woleli bigosowa si karabelami i szerpentynami), na
pewno za to staroruska walka na nagie pici, jeli tylko do tego si
ograniczaa, powodowaa jednak mniejszy upyw krwi w narodzie.
Zwykle trzeba uderzy pici w st, aby odezway si noy-
ce. Moskwa udowodnia, e wystarczy tylko pokaza pi, aby
uzyska taki sam efekt. Z ogoszeniem zapisu o nowej doktrynie
wojennej zbiega si pierwsza wizyta w Moskwie sekretarza gene-
ralnego NATO Andrzeja Fogha Rasmussena. 17 grudnia 2009 roku
wygosi on w Moskiewskim Pastwowym Instytucie Stosunkw
Midzynarodowych wykad, w trakcie ktrego obieca, e pakt ni-
gdy nie napadnie na Rosj. Nie pozostawi rwnie wtpliwoci co
do morale dowdztwa sojuszu, kiedy wyrazi przy tym skromn
nadziej, e Rosja nie bdzie napada na NATO.
Rasmussen zaproponowa zbadanie moliwoci integracji sys-
temw obrony przeciwrakietowej Rosji, europejskich czonkw
NATO oraz Stanw Zjednoczonych. Jego zdaniem, realizacja takie-
go projektu, oparta na wsplnej ocenie zagroe dokonanej przez
wszystkich zainteresowanych, przyczyni si wydajnie do wzrostu
bezpieczestwa na naszej planecie.
Wyzwania, przed jakimi stoi dzisiejszy wiat terroryzm, eks-
tremizm, handel broni s wsplne dla NATO i Rosji uzna Ra-
smussen. Dlatego musimy razem je zwalcza.
NATO nie zabiega aktywnie o nowych czonkw wyjawi
gensek paktu niemniej polityka otwartych drzwi pozostanie prio-
rytetem dla sojuszu. Rasmussen natychmiast uspokoi swoich rosyj-
skich suchaczy, dodajc, e wszelkie prby rozszerzenia NATO bd
uwzgldniay interesy Moskwy.
Go z zachodu owiadczy, e sojusz uzyska ju stabilne gra-
nice, gdy przystpiy do niego pastwa ssiadujce z Rosj. Zda-
niem Rasmussena, Gruzja i Ukraina, ktre ubiegaj si o czonkostwo
NATO, tymczasem nie speniaj warunkw niezbdnych dla wstpie-
nia do paktu, dlatego kandydatury tych pastw zostay odrzucone.
Moliwe, e byy duski premier, ktry pogldy ekonomiczne
ma cakiem porzdne, specjalnie jak to mwi w Rosji listi (ka-
dzi, podlizywa si) swoim moskiewskim gospodarzom, pragnc
41
nakoni ich na przykad do wikszego zaangaowania si w Afga-
nistanie. Z pewnoci jednak nie robi tego w stylu licujcym ze sta-
nowiskiem przywdcy politycznego najpotniejszego sojuszu woj-
skowego wiata. Tym bardziej e niczego waciwie nie uzyska.
Rosja wszake uczcia wizyt natowskiego dygnitarza, odpala-
jc w Wigili Boego Narodzenia (w kalendarzu chrzecijastwa
zachodniego) 2009 roku z Uralu na Kamczatk rakietowy pocisk
balistyczny, zdolny do przenoszenia gowic jdrowych na dystan-
sach midzykontynentalnych, zwany Wojewod, a w klasyfka-
cji Paktu Pnocnoatlantyckiego oznaczany jako SS-18 Satan.
42
D
zie Blacharza to festa ruchoma wypada kilka, a nawet kil-
kanacie razy w roku, ponadto nigdy nie bywa obchodzona
rwnoczenie w caej Rosji. Kalendarze rosyjskie czerwieni si
od wyrnionych dat: odpowiada to Rosjanom, ktrzy uwielbiaj
wszelkie wita, a ponadto specjalne prazdnowanie (jak to brzmi
zbienie z naszym prnowaniem, prawda?) na przykad Dnia Pra-
cownika Przemysu Mechanicznego Przerobu Somy Lnianej jest
przecie trwa zdobycz socjalizmu, wspczenie rozplenion
take poza kanonicznym terenem sowieckim. Kiedy nadchodzi
listopad, nastpuje prawdziwy wysyp takich okazji: po przypada-
jcym na 4 listopada Dniu Jednoci Narodowej (faszywa, obcho-
dzona zbyt wczenie rocznica kapitulacji polskiej zaogi Kremla,
w istocie szydercze upamitnienie rzezi warszawskiej Pragi) oble-
wa si podobnie nacigany jubileusz bolszewickiego przewrotu, a
pniej to ju idzie hurtem: Dzie Ksigowego, Dzie Pracownika
Sbierbanku (odpowiednik PKO), Dzie Policjanta (dawny Dzie
Milicjanta). Wbrew pozorom, tego ostatniego wita nie naley
myli z Dniem Blacharza.
Blacha-mucha powtarza cigle Antoni, blacharz z Bijska.
To powiedzonko o niejasnej etymologii oddaje w zasadzie stan du-
cha bardziej wyrazisty ni przecitny, ale w ustach Antoniego byo
ono zazwyczaj kompletnie wyte z wszelkich emocji: po prostu
zwyczajny nawyk jzykowy. Eufemizmy rosyjskie oscyluj wok
istoty rzeczy (w tym konkretnym wypadku starczy choby pobie-
ne osuchanie si z leksyk obsceniczn, aby wyowi soczysty
PRZESDNY ANTONI
43
rdze bla-), jednak unikaj dosownoci. Szczeglnie fnezyjne
s gry sowne oraz modne ostatnio zwaszcza wrd snobistycz-
nej modziey wypowiadane po rosyjsku pozornie bezsensowne
zbitki wyrazw lub proste zdania. Klucz tkwi w znajomoci jzyka
angielskiego: w ten sposb prozaiczn wzmiank o kotlecie rozu-
miejcy ten szyfr identyfkuje jako chop is dish co fonetycznie
brzmi w rosyjskim jak wulgarne pytanie-zaczepka. Za pozornie
niewinnym ksiciem pokoju (peace duke) kryje si z kolei mao
przyzwoite lekcewace okrelenie. Wodzimierz Nabokow, ktry
uczy cudzoziemcw wyznawania uczucia po rosyjsku za pomoc
zestawienia dwch kolorw w mowie Szekspira (yellow blue), nie
przypuszcza zapewne, e jego metoda znajdzie takie szerokie za-
stosowanie. Dla cisoci naley odnotowa, e w krajach, gdzie
Rosjanie stanowi mniejszo, podobn rol speniaj rwnie lo-
kalne jzyki. Niekoniecznie akurat zamroczenie alkoholowe moe
mie na myli mody Moskal, ktry powie w Tallinie pijany (po
estosku joobnud).
Blacharz Antoni naprawia pojazdy cierpliwie, wytrwale i rze-
telnie, zawsze ze swoj ulubion odzywk na ustach. Poniewa by
maomwny, blacha-mucha zastpowao ocen uszkodze auta
(nawet rozbitego, na pierwszy rzut oka, w drobny mak), informacj
o zakresie naprawy, a take wszelkie inne komunikaty kierowane do
pechowego kierowcy. Ten sam tekst towarzyszy precyzyjnym ude-
rzeniom cikiego motka Antoniego, za pomoc ktrego przywra-
ca pomitym karoseriom pierwotny wygld. By mistrzem w swoim
fachu, a jego umiejtnoci dorwnyway jubilerskiej precyzji. Nie
potraf dokadnie opisa technik, jakie stosowa zapamitaem
tylko ten wielki motek z pewnoci byy one jednak do prymi-
tywne, a narzdzia przewanie najprostsze. Mimo to czyni cuda.
Wiedziaem, e wprawny rosyjski mechanik potraf zawsze poradzi
sobie z awari prostego samochodu rodzimej produkcji (zwasz-
cza uaza), nawet w warunkach terenowych. Ta umiejtno nieraz
wzbudzaa zdumienie i podziw cudzoziemcw. Ale najczciej takie
improwizowane remonty likwidoway tylko usterk uniemoliwia-
jc jazd, bez zawracania sobie gowy pozostaymi szczegami.
Dlatego po rosyjskich drogach poruszaj si pojazdy przedziwne,
44
czasem o zmiennej geometrii, przekrzywione do stopnia niemoli-
wego wzgldem osi jezdni czy te paszczyzny szosy. Widywaem
kopiejki (popularne przezwisko marki yguli) sunce niemal bo-
kiem; koa starych rosyjskich ciarwek nachylone s pod kta-
mi wypukymi i wklsymi oczywicie rwnoczenie w jednym
i tym samym aucie. W tej sytuacji waciciele starszych rocznikw,
45
zwaszcza krajowej produkcji, nie bardzo zwracaj uwag na zadra-
pania lakieru, szczeglnie gdy jed czsto po odcinkach tras wy-
sypanych grubym wirem. Istotniejszy ju jest stan przedniej szyby
najwaniejsze, aby odpryski szka, pknicia i rozwarstwienia nie
przesaniay cakowicie widocznoci.
Antoni by perfekcjonist. Spod jego rki auta wychodziy jak
nowe, take japoskie inomarki. Blacharka i mechanika nie miay
dla niego tajemnic. Gorzej byo z elektronik, ale to ju jest dla
rosyjskiej prowincji typowe spalony na Ataju komputer z mitsu-
bishi zdoaem naprawi dopiero w Polsce, bowiem wyspecjalizo-
wany serwisant w Nowosybirsku bezradnie rozoy rce.
Podejrzewam, e cytowane powiedzonko Antoniego spenia-
o take funkcj magiczn. Ten bijski blacharz by niesamowicie
przesdny, grubo powyej rosyjskiej redniej, i tak w tej dziedzi-
nie bardzo wysokiej. Pomimo materialistycznego prania mzgw,
jakie aplikoway swoim poddanym wadze sowieckie, dzisiejsza
Rosja jest mocno podszyta zabobonem. Oto pierwszy z brzegu
przykad: wiat zamar w oczekiwaniu czasowego palindromu
tego rodzaju tytuami opatrywano czoowe wiadomoci serwisw
informacyjnych (rzecz jasna, tych oglnych, zawierajcych donie-
sienia o wanych wydarzeniach politycznych, konfiktach, katakli-
zmach itp., a nie takich redagowanych z myl o gospodyniach
domowych). O co chodzio? Powodem bya data 11 listopada 2011
roku bo ustawi si w rzdzie tuzin jedynek, oczywicie o godzi-
nie 11 z odpowiedni liczb minut i sekund. Dziennikarze rosyjscy
spekulowali na temat wyjtkowoci tego zdarzenia i jego pomyl-
nego czy te negatywnego wpywu na ludzkie losy. Sam minister
do spraw nadzwyczajnych uspokaja w grudniu 2012 roku Rosjan,
e obliczony na podstawie kalendarza Majw koniec wiata na ra-
zie jednak nie nastpi.
Blacharz Antoni by wicie przekonany, e moe zaszkodzi
mu czyje ze oko, e kto moe rzuci na niego urok. W takie
rzeczy wierzy wielu jego rodakw, a wrki oraz rozmaici hochsz-
taplerzy, specjalizujcy si w odczynianiu urokw, prosperuj zna-
komicie. Trudno cakowicie wykluczy, e Antoni wanie dlatego
doprowadza swoje dziea do perfekcji, i obawia si zemsty nie-
46
zadowolonego klienta dokonanej za pomoc tajemnych rytuaw.
Antoni zgin kilka lat temu na bijskiej ulicy potrcony przez
samochd, ktry wczeniej odwiedzi jego warsztat. Jak brzmiay
ostatnie sowa mistrza blacharskiego z Bijska, atwo odgadn.
Wypadek zdarzy si wanie w Dzie Blacharza, zwodni-
czo soneczny poranek kwietniowy; na zacienionych fragmentach
jezdni cienka, prawie niewidoczna warstwa lodu pozostawaa nie-
mal do poudnia. Auto, ktre potrcio Antoniego, pdzio po ulicy
Merlina (nazwanej tak nie na cze czarnoksinika z legend artu-
riaskich, lecz dla upamitnienia atajskiego bolszewika) i wpado
w polizg. By to niezwykle pomylny dla wielu warsztatw samo-
chodowych w Bijsku Dzie Blacharza nie tyle ze wzgldu na
mier najwikszego ich konkurenta, ile z powodu wielkiej liczby
pojazdw, jakie wtedy doznay rozmaitych kolizji. Dzie Blacha-
rza zaley bowiem wycznie od pogody, gdy nieoczekiwany atak
zimy lub mrozu sprawi, e jezdnie w Rosji posypywane bardzo
oszczdnie i niechtnie zamieniaj si w lizgawki.
47
K
iedy sonda marsjaska Fobos-Grunt, zamiast pomkn ku
Czerwonej Planecie, z wielkim pluskiem wpada do Pacyf-
ku, rozpryskujce si wody oceanu byy jak zimny prysznic dla
pracownikw rosyjskiej Federalnej Agencji Kosmicznej Rosko-
smos. Kompromitacja miaa bowiem rzeczywicie kosmiczn ska-
l, szczeglnie jeli zestawi j z wczeniejszymi przechwakami
autorw tej fatalnie zakoczonej misji, ktra miaa przymi astro-
nautyczne dokonania Amerykanw: Fobos-Grunt najpierw zgubi
si na orbicie okooziemskiej, a potem, gdy go dziki midzyna-
rodowej pomocy odnaleziono, nie udao si uruchomi silnikw.
Poniewa klapa miaa take dotkliwy wymiar materialny pojazd
kosztowa w przeliczeniu ponad p miliarda zotych przerao-
ny szef Roskosmosu zwali win na zagraniczne czci nieod-
powiedniej jakoci (to znaczy wykonane w Chinach podrbki).
Z kolei wicepremier Dymitr Rogozin zwrci uwag, e do awarii
rosyjskich satelitw czsto dochodzi podczas ich przelotu nad te-
rytorium USA, co ma dowodzi, e Stany Zjednoczone uszkadzaj
sputniki silnymi adunkami elektromagnetycznymi wysyanymi
przez radary (ciekawe swoj drog, czy Rosjanie maj podobne
urzdzenia na przykad w okolicy Smoleska...). Cakiem se-
rio niektre rosyjskie media odpowiedzialnymi za awari sondy
czyniy rwnie kosmitw. Winowajcw szukano wszdzie, byle
nie we wasnych szeregach, no bo jak tu przyzna si do poraki,
skoro nadal olbrzymia cz Rosjan przekonana jest o wybitnych
osigniciach nauki rosyjskiej, spadkobierczyni nauki sowieckiej,
JAK ZGARN GRANTY?
HOCHSZTAPLERZY I UCZENI
48
przodujcej niegdy, jak wiadomo, w wiecie pastwo bolszewi-
kw bezczelnie udawao zreszt, e wiedzie prym na skal global-
n rwnie w wielu innych dziedzinach.
Wiedza to potga! takie haso, wypisane wielkimi literami,
niekiedy ju mocno spowiaymi, mona czsto spotka na budyn-
kach rosyjskich uczelni, akademikw czy te innych obiektach
zwizanych w choby poredni sposb (basen, sala gimnastycz-
na itp.) z owiat wyszego stopnia. Bolszewicy gorliwie propa-
gowali kult nauki jako motoru postpu, wpajajc t wiar masom
pracujcym, ktre o wspaniaych wynalazkach uatwiajcych y-
cie, dokonanych przez rodzimych profesorw, wprawdzie cigle
syszay na prelekcjach lub z radiowza, ale na co dzie uyway
do powszechnie narzdzi prymitywnych.
Naturalnie wszelkie zdobycze naukowe dokonywane w ojczy-
nie proletariatu suy miay wycznie dobru ludzkoci (w prze-
ciwiestwie do bada buruazyjnych, nastawionych oczywicie
jedynie na przysparzanie zyskw kapitalistom) nawet wwczas,
gdy dotyczyy one na przykad tych zagadnie, ktre Moskwa opa-
nowaa dziki staraniom maestwa Rosenbergw. No wanie
inspirowane myl zachodni osignicia uczonych pracujcych
dla czerwonego imperium to raczej regua ni wyjtki. Szpiego-
stwo naukowe i przemysowe Moskwa uprawiaa bez skrupuw,
a i po formalnym rozwizaniu ZSRS nie pozbya si dawnych na-
wykw: miaem okazj pozna kiedy zesp badawczy jednej
z syberyjskich fabryk, ktrego w pewnym momencie rozluniony
towarzysko czonek ze miechem przechwala si, e sztandarowy
produkt jego zakadu skopiowany zosta z amerykaskiego wzorca
winitego ze stoiska Stanw Zjednoczonych kilka lat wczeniej
podczas midzynarodowej wystawy.
Tam, gdzie ideologia bolszewicka ingerowaa w nauk nie tylko
formalnie, ale take merytorycznie, skutki byy naturalnie opakane.
Na pocztku zeszego wieku rosyjska biologia przedstawiaa wysoki
poziom, czego dowodem byo choby uhonorowanie prac Jana Paw-
owa i Eliasza Miecznikowa Nagrodami Nobla, a wyrnienia te sto
lat temu naprawd co znaczyy. Niestety, wrd licznych sowieckich
blunierstw poczesne miejsce zaja mania poprawiania przyrody. Dla
49
komunistw boski porzdek natury by wyzwaniem, ktry naleao
udoskonali. Dramat Lucyfera w bolszewickim wykonaniu okaza-
by si tylko fars, gdyby nie miliony istnie, ktre straciy ycie przy
realizacji bezsensownych projektw, takich jak Kana Biaomorski,
ukadana w bagnistej tundrze linia kolejowa Salechard-Igarka czy te
Bajkalsko-Amurska Magistrala Kolejowa, nawadnianie pl baweny
w Azji rodkowej (ktre zaowocowao zagad Jeziora Aralskiego)
albo wreszcie na szczcie niezrealizowany pomys zawrcenia
biegu wielkich rzek syberyjskich. Propagatorem pogldw, ktre
rozbestwiy sowieckich planistw, by sadownik Miczurin, ktry
twierdzi, e przy interwencji czowieka moliwe jest zmuszenie
kadej formy zwierzcia lub roliny do znacznie szybszych zmian
w kierunku podanym przez czowieka. Dla czowieka otwiera si
wic obszerne pole najpoyteczniejszej dla dziaalnoci. Rzeko-
me oszaamiajce osignicia Miczurina zostay rozdmuchane do
rozmiarw niebywaych przez komunistyczn propagand (jeszcze
stosunkowo niedawno cakiem serio uczono o nich dzieci w pol-
skich szkoach), a jego bdne teorie wykluczajce ustalenia genety-
ki podchwyci i rozwin synny gangster dziaajcy na polu nauki
Trofm ysenko. Na obszarze obecnej Republiki Ataju wiernym
uczniem Miczurina by niejaki Micha Lisawienko, ktry wielkim
nakadem rodkw wyhodowa w stacji dowiadczalnej owocujce
w warunkach syberyjskich jabonie. Dzi dzieo Lisawienki zarzu-
cono cakowicie, jego dendraria i sady zdziczay, ale popiersie tego
botanika nadal stoi przed wejciem do Uniwersytetu Atajskiego w
Barnaule; przed frontonem tamtejszej politechniki wznosi si te f-
gura Jana Pozunowa, ktry podug sowieckiej legendy pierwszy w
wiecie wynalaz maszyn parow.
Inn dziedzin nauki spaskudzon przez bolszewikw bya lingwi-
styka. Po prac z tej dziedziny Wielkiego Jzykoznawcy, czyli samego
Jzefa Stalina, chtnie siga Zbigniew Herbert, kiedy jak sam po-
wiada chcia si serdecznie pomia. We wstpie do artykuu Mark-
sizm a zagadnienie jzykoznawstwa czerwony arcyzbrodniarz, udajc
skromnisia, krygowa si, e nie jest specjalist od zagadnie jzyka
(przynajmniej raz nie zega...), a siga po piro, aby wypowiedzie si
w tej kwestii, wycznie na prob komsomolskich aktywistw.
50
Trzeba jednak przyzna, e te dyscypliny naukowe, ktrych w
ZSRS bolszewicy nie podporzdkowali cile jakim swoim poro-
nionym koncepcjom, odnotowyway cakiem istotne sukcesy. So-
wieccy fzycy szczeglnie houbieni przez wadze, oczekujce na
nowe, silniejsze bomby dokonali sporo odkry, cho warto wspo-
mnie, e najwybitniejsi z nich czsto nie byli narodowoci rosyj-
skiej, a niektrzy mieli za sob sta w zachodnich instytutach.
Dla otoczonych trosk komunistycznego pastwa uczonych po-
budowano p wieku temu specjalne miasta jak Puszczyno nie-
opodal Moskwy czy te Akademgorodok pod Nowosybirskiem.
Osiedla te istniej do dzi, ale lata wietnoci maj wyranie za
sob. Miny czasy, gdy Akademia Nauk zajmowaa si przydzia-
em mieszka, zarzdzaa szpitalami dla naukowcw oraz przed-
szkolami przeznaczonymi tylko dla ich pociech.
W Rosji w cigu ostatnich dwch dekad powstao wiele prowin-
cjonalnych uniwersytetw, zazwyczaj w wyniku przemianowania
szk pedagogicznych. Kompetencje kadry tych uczelni pozosta-
wiaj wiele do yczenia. Wiekowi wykadowcy odbbniaj zaj-
cia, klepic formuki wykute w pierwszych latach panowania Le-
onida Breniewa. Ich modsi koledzy wi si z uczelniami tylko
wtedy, gdy nie mog znale atrakcyjniejszej pracy. Kto ma wicej
talentu albo bardziej poszukiwan specjalizacj, zatrudnia si w
spkach i przedsibiorstwach akcyjnych. Nic zatem dziwnego, e
caa dydaktyka w takiej Alma Mater niewiele rni si od sposobu
nauczania w szkole podstawowej. W tej sytuacji nie ma oczywicie
mowy o ksztatowaniu samodzielnoci mylenia studentw. Wy-
mownym symbolem tak uprawianej nauki s zdobienia odklejajce
si od biretw profesorw akademii prowincjonalnych, wykonane
ze staniolu do owijania czekoladek. A w sezonie prac ogrodowych
rektorzy tych uczelni zamieniaj pocerowane togi na fufajki i bior
si do oporzdzania grzdek, bowiem Rosjanie wszelkich stanw
nadal gboko wierz w to, e uprawianie warzyw wok wasnych
domw bd na daczy pozwala im zaoszczdzi na wydatkach.
Wadze rosyjskie zdaj sobie doskonale spraw z zapaci panu-
jcej w dziedzinie nauki. W cigu ostatnich dziesiciu lat w Rosji
potrojono wydatki na programy naukowe, ale faktycznie niczego
51
przez to nie osignito. Liczba prac opublikowanych w pismach
naukowych pozostaa na tym samym poziomie co w latach dzie-
widziesitych XX wieku, podczas gdy na wiecie wzrosa ona
znaczco. Granty uzyskuj lizusi i faworyci decydentw. Rywali-
zacja naukowcw sprowadza si nierzadko wycznie do podpio-
wywania stokw, na ktrych usadowili si konkurenci. Nieopisa-
nie rozronita biurokracja uczelniana ma si jak pczek w male.
Rozmaity sprzt, ktry da si spieniy lub korzystnie wymieni,
bywa zwyczajnie rozkradany. Na niektrych katedrach brakuje
podstawowego wyposaenia uzyskanie retort, pipet czy choby
arwek drog ofcjaln cignie si miesicami. Krce w inter-
necie zdjcie rosyjskiego wykadowcy krelcego na tablicy linie
fgur geometrycznych przy pomocy nogi od krzesa nie jest wcale
upozowane. W Rosji pierwszy raz w yciu zetknem si z kred,
ktra nie pozostawiaa absolutnie adnych ladw na tablicy.
Nawet dziennikarz The Washington Post, ktry na pocztku
2011 roku zaprezentowa na amach swojego pisma raport o stanie
rosyjskiej nauki, jest jej poziomem mocno zaniepokojony. C, w
kocu Stany Zjednoczone korzystaj dla przewoenia astronautw
na orbitaln stacj kosmiczn z rosyjskich rakiet kosmicznych, a
te przecie coraz czciej ulegaj awariom... Przed rokiem tu po
starcie spada (rwnie do Oceanu Spokojnego) rakieta Proton M,
ktra miaa wynie w kosmos pi satelitw nawigacyjnych; nie
udao si take Rosjanom umieszczenie na orbicie sputnika GEO-
IK-2, natomiast latem 2011 roku rozbi si sputnik Ekspress AM-4,
a tu po nim uleg awarii pojazd transportowy Progress, zmierzajcy
wanie do Midzynarodowej Stacji Kosmicznej. W hucznie feto-
wany w Rosji Dzie Zwycistwa w 2012 roku na indonezyjskiej
Jawie rozbi si podczas prbnego lotu nowoczesny samolot Suchoj
Superjet 100, po ktrym w Moskwie obiecywano sobie bardzo duo.
Przy tej okazji Polska otrzymaa zreszt lekcj pragmatycznego za-
stosowania przez Kreml podwjnych standardw, dla nas jak zwykle
upokarzajc i bolesn. W kokpicie maszyny znajdoway si oprcz
pilotw osoby postronne, co rosyjscy specjalici od lotnictwa
uznali w wypowiedziach dla mediw za zrozumiae i dopuszczalne.
Wodzimierz Putin, ktry akurat ponownie obj urzd prezydenta,
52
po prostu zadzwoni do swojego indonezyjskiego odpowiednika i
w ten sposb, bez powoywania si na jakie umowy midzynaro-
dowe, wczy stron rosyjsk w wyjanienie przyczyn wypadku,
delegujc do tego rosyjskich fachowcw. Najwidoczniej Moskwa
postanowia nawet z tak spektakularnej poraki wycign korzyci,
chociaby na odcinku nadwilaskim. Raz jeszcze pokazaa Warsza-
wie jej miejsce kraiku sezonowego, kierowanego przez postacie o
kwalifkacjach co najwyej dyspozycyjnego namiestnika.
Oczywicie ludzie wspczesnej rosyjskiej nauki przedstawia-
j rozmaite typy, trafaj si pord nich idealici cakowicie od-
dani swojemu powoaniu, ale i tak najwicej do powiedzenia maj
pospolici granciarze, ktrzy znakomicie wiedz, skd wieje wiatr.
Zjawisko to, obecne w kocu w krgach uczonych na caym wie-
cie, w Rosji przybrao rozmiary i formy nadzwyczajne. Pamitam,
e gdy zastanawiano si, jakie nada imi uniwersytetowi w Bij-
sku, docent N. opowiada si stanowczo za Aleksandrem Newskim.
Akurat wtedy po dugich debatach znanych przedstawicieli rosyjskiej
kultury i gosowaniu telewidzw wyoniono osobistoci, ktre nasi
wschodni ssiedzi uznali za najwybitniejsze we wasnych dziejach.
Rosjanie uwielbiaj takie zabawy, chocia ich wyniki bywaj zaska-
kujce: kiedy jedna z moskiewskich gazet ogosia, jeszcze w latach
dziewidziesitych ubiegego wieku, list najbardziej popularnych
na wiecie ludzi, okazao si, e w pierwszej dziesitce czytelnicy
umiecili... Jana Maraisa. Kto u nas dzi jeszcze pamita tego odtwr-
c roli Fantomasa w serii francuskich flmw? Ale dla Rosjan, ktrzy
w czasach sowieckich z kina zachodniego zdoali pozna tylko kilka
wybranych obrazw, aktor ten by bezkonkurencyjnym idolem.
Pod koniec 2008 roku zatem obwieszczono uroczycie, e zwy-
cizc konkursu Imi Rosji zosta Aleksander Newski. Kolej-
ne miejsca zajli: Piotr Stoypin, Jzef Stalin, Aleksander Pusz-
kin, Piotr I, Wodzimierz Lenin, Teodor Dostojewski, Aleksander
Suworow, Dymitr Mendelejew, car Iwan Grony, Katarzyna II i
Aleksander II. Finaow dwunastk wybrano drog eliminacji spo-
rd 500 kandydatw. Na laureata, ksicia nowogrdzkiego z XIII
wieku, witego Kocioa prawosawnego, pado ponad p milio-
na gosw blisko 20 procent oglnej liczby. Telewidzowie mo-
53
gli gosowa wielokrotnie, ale organizatorzy uniewanili wysane
przez automat dwa miliony e-maili popierajcych Stalina.
Charakterystyczne, e prawie wszyscy fnalici gosowania ro-
syjskich telewidzw byli porednio lub bezporednio nieprzy-
chylnie usposobieni do Polski lub te, jak choby zdobywca pierw-
szego miejsca w plebiscycie, do krgu cywilizacyjnego, z ktrym
tradycyjnie utosamiana jest polsko. Aleksander Newski, ktrego
pragnie mie za swojego patrona rosyjska Federalna Suba Bez-
pieczestwa (tymczasem wci jeszcze uprawiajca kult Feliksa
Dzieryskiego), wola ugi kark przed Mongoami i skada im
danin. Za to walczy ze Szwedami i pokona Krzyakw na Je-
ziorze Czudzkim (Pejpus) zaledwie w rok po bitwie pod Legnic,
podczas ktrej ksicia Henryka Pobonego wspierali take rycerze
zakonni, prbujc stawia opr azjatyckim hordom. Wyjtkiem na
tej licie rosyjskich telewidzw jest chyba tylko Mendelejew je-
dyny wrd fnalistw naukowiec, ktry zatrudnia jako asystenta
Jzefa Boguskiego, kuzyna Marii Skodowskiej-Curie. Osobna
kwestia to ranga dokona Mendelejewa, Rosjanie od dawna bo-
wiem zajmuj si dowodzeniem na przykad wyszoci Michaa
omonosowa nad Antonim Lavoisierem. W kadym razie autor
ukadu okresowego doceniany jest w Rosji za ustalenie standardo-
wego stosunku wody do alkoholu w wdce, cho wielu jego roda-
kw wolaoby, aby te proporcje zostay odwrcone.
Z kolei w gosowaniu ekspertw Stalin i Lenin zajli ostatnie miej-
sca, premier reformator Stoypin traf na czwart pozycj, wyprzedzi
go wdz Suworow, a soce poezji rosyjskiej, autor Eugeniusza
Oniegina, znalaz si tu za ksiciem Wielkiego Nowogrodu.
Ostatecznie bijska uczelnia przyja imi pisarza Bazylego
Szukszyna, ktry urodzi si i dorasta w nieodlegej od miasta
wiosce Srostki, ale by to chyba jedyny wypadek, gdy docent N.
nie traf jak powiada bolszewicki poeta w sam cel. Atajski
wykadowca uchodzi bowiem za wyjtkowo szczwanego wyjada-
cza, ale jest raczej lubiany i popularny, przede wszystkim z po-
wodu swojego upodobania do aforystyki, systematycznie bowiem
podsumowuje w lapidarnych frazach otaczajc go rzeczywisto.
By moe sam nie wymyli wielu przypisywanych mu celnych
54
powiedzonek, niewtpliwie jednak zrcznie je rozpropagowa.
Jedno z nich brzmi na przykad: Teraz daj za dolara 32 ruble,
a niedugo dawa bd po mordzie.
Amerykaskiej walucie media rosyjskie dosy regularnie wr
szybki i niesawny koniec, a lud eurazjatycki powtarza, e zielone pie-
nidze s przeliczane wedug sztucznego, zbyt wysokiego kursu. Ale
dolar ma si w Rosji cakiem dobrze i wiele wskazuje na to, e bez
wikszych problemw zachowa swoj pozycj. Pojawiy si ponow-
55
nie, jak kilkanacie lat temu, ostrzeenia przed nieuczciwymi handla-
rzami, ktrzy nawet w kantorach mog oferowa faszywe banknoty.
Przytoczon sentencj docent N. zacz powtarza wwczas do-
piero, gdy ofcjalnie ju Kreml przyzna, e rubel nie trzyma si zbyt
mocno. W ogle bijski uczony wygasza swoje byskotliwe uwagi w
dziwnej korelacji z duchem wypowiedzi rosyjskich dygnitarzy pa-
stwowych. By moe dziki temu wanie uwaany jest za lokalny
autorytet, honorowany przy lada okazji odpowiednimi nagrodami.
Akurat podczas takiego wydarzenia, nieokrgej rocznicy uru-
chomienia bijskiej uczelni jako wyszej szkoy pedagogicznej,
poznaem docentostwo N. Ca lokaln nauk powieziono na t
uroczysto do Domu Chemika. W autobusie bijscy luminarze do-
konywali przegldu swoich tog i biretw. Wieli je w plastikowych
torbach, jak karnawaowe przebrania. Ten i w poprawia cynfoli
oklejajc profesorskie nakrycia gowy.
Docent N. snu si gdzie w kulisach, a mnie wypado miejsce na
widowni obok jego maonki. Bya ona typow Rosjank, nie oszcz-
dzaa wic na kosmetykach: zuya na ten wieczr ze trzy szminki, po
jednym tuszu do rzs na kade oko i jeszcze p drogerii.
To mj pochwalia si, kiedy na scen wyszed docent N.,
aby z rk rektora zainkasowa kopert z okolicznociow nagrod.
Ucieszyo j, gdy wyszo na jaw, e przyjechaem z Polski.
Jak byam maa, to w naszej wsi mieszkali Polacy. Miaam
koleank, moj rwieniczk. Uczya mnie polskiej piosenki o
Karolince, co zasza.
Posza poprawiem j odruchowo, by moe mimowolnie
odrobin przesuwajc rosyjskim zwyczajem akcent z przedostat-
niej sylaby na kocow. Ale moja rozmwczyni zrozumiaa to zu-
penie inaczej. Jej twarz staa tak gwatownie, e a chrupno
co w grubej warstwie makijau.
Do Hamasu si lepiej zapisz! rzucia przez zby i poderwaa
si z krzesa.
Wymieniajc akronim znanej organizacji zbrojnej, moja roz-
mwczyni nie miaa, rzecz jasna, na myli dosownego akcesu do
Islamskiego Ruchu Oporu. Po prostu zacytowaa jedno z powie-
dzonek swojego ma, rozpowszechnione zreszt wrd studen-
56
tw, oparte na grze sw nawizujcej do imienia najgorszego z
synw Noego. W jzyku rosyjskim jest tylko jedno h.
Nie, nie, to nie do pani! jem si sumitowa. To Karolinka
posza, a nie zasza. Do Gogolina.
Zgadza si! rozpromienia si natychmiast, a skorupa z pu-
dru, tuszu i Bg wie czego jeszcze zachrzcia, gdy docentowa
ponownie rozpyna si w umiechu. Pamitaam wietnie, e
dalej co byo o Gogolu.
Piosenk o Karolince spopularyzowaa w Rosji absolwentka
wabrzyskiego liceum pedagogicznego Edyta Piecha, ktra zrobia
w Zwizku Sowieckim ogromn karier estradow. Tymczasem
docent zszed ze sceny i zaj miejsce obok nas. Zmi otrzyman
chwil wczeniej kopert i rzuci j na podog.
Pienidze otrzymaem ju wczeniej wyjani w odpowiedzi
na moje zdziwione spojrzenie. To tylko pusta koperta.
Docentowa wyjania mowi, e jestem Polakiem.
Znaczy si pan? upewni si docent. Lepsze to ni Herr
zamia si, a maonka zawtrowaa mu.
Herr dla rosyjskiego ucha brzmi zabawnie, bowiem nawizuje
do popularnego eufemizmu, zastpujcego inny wyraz rozpoczy-
najcy si na t sam liter. Nawet nasza herbata pobudza cza-
sem na Wschodzie do wesooci.
Dalszy przebieg obchodw rocznicowych nie odbiega od schema-
tw imprez rosyjskich. Docentowa w pewnym momencie nawet przy-
pomniaa sobie, e ludzie dziel si na hanysw i goroli; do tej ostatniej
kategorii prawidowo zaliczya wszystkich, poza czci, mieszkacw
Polski. Zastanawiaem si, kim bya jej towarzyszka z lat dziecicych.
Jak drog trafa do wsi pod syberyjskim Kemerowem czyby w po-
wojennej zsyce Grnolzakw? Ale docentowa N. niczego ju przy-
pomnie sobie nie potrafa bez reszty pochona j zabawa, pena
toastw, kanapek z pomaraczowym kawiorem i salw miechu, co rusz
eksplodujcych za spraw dowcipnych odzywek docenta.
57
Z
wizek Sowiecki mia sobie co z kreskwek, zwaszcza tych
zwariowanych w rodzaju cyklu Looney Tunes ycie w nim
udawao tylko swj pierwowzr, toczyo si na niby, umownie, w
cisym podporzdkowaniu konwencji bliskiej absurdowi.
Do bardzo wielu aspektw sowieckiej rzeczywistoci odnosiy
si kardynalne zasady animacji, takie jak uywajc czysto fa-
chowej terminologii wyolbrzymienie, rozpdzanie i zwalnianie,
inscenizacja, wyprzedzanie, a nawet zgniatanie i rozciganie. Po-
stacie aktorw sprawiay wraenie uproszczonych ekstremalnie,
przeladowanych przez fatum, ktre dawao o sobie zna raz po
raz, regularnie, konsekwentnie i dotkliwie. Wyrwanie si z tego
wiata iluzji, z gmatwaniny niedbale naszkicowanych dekoracji,
byo niemoliwe. Wszechmocni czerwoni animatorzy, macherzy
od socjotechniki, pocigali za sznurki, za bezwolne masy staty-
stw taczyy tak, jak im zagrano. Zasadnicza rnica polegaa na
tym, e bohaterzy flmw rysunkowych byli niezniszczalni wy-
chodzili z kadej opresji bez szwanku czego niestety nie da si
powiedzie o milionach istnie ludzkich, ktre znalazy si w za-
sigu komunistycznego eksperymentu.
Znana powszechnie jest wygoszona przez Lenina pochwaa fl-
mu, ktra wpyna na charakter propagandowych zabiegw bol-
szewikw. Filmy animowane, jako atwiejsze w odbiorze, wic si
rzeczy bardziej czytelne pod wzgldem przekazu ideologicznego,
szybko zajy wrd nich poczesne miejsce. W tej dziedzinie Ro-
sja miaa ju pewne tradycje, pokaz pierwszego w wiecie flmu
KIWACZEK JAKO DOBRO NARODOWE
OPOWIASTKI NIE TYLKO DLA DZIECI
58
lalkowego odby si bowiem w Moskwie w 1912 roku bya to
krtkometrawka naszego rodaka Wadysawa Starewicza, ktry
pocztkowo dziaa w Kownie, a dopiero potem przez kilka lat ca-
kiem owocnie pracowa w sercu carskiego imperium.
Ju tytuy pierwszych bolszewickich produkcji brzmiay bar-
dzo obiecujco: Rewolucja midzyplanetarna (1924), Sowiec-
kie zabawki (1924), Prawda w kinie Lenina (1924), Wyniki
XII Zjazdu (1925) czy Chiny w ogniu (1925). Potem zoriento-
wano si, e zbyt nachalna i prymitywna propaganda moe uczy-
ni wicej szkody ni poytku poczto zatem robi flmy mniej
natrtnie gloryfkujce komunizm, za to zapadajce dobrze w pa-
mi modej zwaszcza widowni. Synny serial Wilk i zajc bez-
porednio nie stara si urabia stuprocentowych ludzi sowieckich
z niewinnych dziatek, cho treciami dydaktycznymi a ocieka.
Twrcy kreskwek nie byli wcale inni ni reszta sowieckiego
spoeczestwa mwi flmoznawca Igor Kokariew. Cho wielu
byo wspaniaymi artystami i cho wiksz wag przykadali do
poprawy artystycznych walorw swej pracy ni do jej politycz-
nego przesania, to tak samo nasiknli ideologi, ktr podszyte
byy ich flmy, jak widzowie tych animacji.
Rosjanie s wicie przekonani, e ich animacjami zachwyca
si cay wiat (podobne zreszt pogldy ywi take w odniesie-
niu do wielu innych dziedzin), w rzeczywistoci jednak popular-
no kreskwek ze Wschodu jest w skali globalnej raczej niszowa.
Obecnie rosyjscy artyci animacji produkuj rocznie jedynie 20
godzin kreskwek, a w czasach sowieckich tworzono ich nawet
dwudziestokrotnie wicej. Wychowao si na nich kilka adnych
pokole. Pasjonatem multikw jest take Wodzimierz Putin, co
wykorzystao kilka znakomitoci od kreskwek, dopraszajc si
przyjcia u premiera, w tym czasie bowiem wadca Rosji wystpo-
wa w tej wanie roli. Wybitni twrcy zapragnli go powiadomi,
e zasuone studio Sojuzmultflm znajduje si na krawdzi ban-
kructwa.
Dobry flm animowany obojtnie, penometraowy czy
krtki moe zastpi dziesitki utalentowanych pedagogw
wygosi przy tej okazji na dobry pocztek kolejn zot myl
59
Wodzimierz Putin. Gdy zapewni si odpowiedni dystrybucj,
obejrz go miliony...
A potem rozpocz si z gry obmylony show, ktrego prze-
bieg pokazuje, e wspczeni Rosjanie nie cakiem uwolnili si od
schematw rodem prosto z sowieckiego podpatrywania kreskw-
kowego wiata...
W 2001 roku pierwszym roku panowania Putina przepro-
wadzono podzia rosyjskiego przemysu animacyjnego: ca baz
pozostawiono studiom i zespoom, a prawa do flmw przekazano
nowej instytucji o nazwie Kinokolekcja, ktra sama niczego nie
produkuje, ale za to sprawnie pobiera tantiemy od dystrybutorw.
Tyle e autorzy niewiele z tego maj tak przynajmniej naskaryli
premierowi zasueni weterani rosyjskiej animacji.
Jacy ludzie czerpi z waszej pracy dochody, a te dochody do
kogo wdruj, do jakiego wujka, co? zyma si Putin, wysu-
chujc alw artystw. Na jakie cele? Jeliby szy na dziaalno
wytwrni flmowych, to jasne, ale jeeli kto zgarnia je do wasnej
kieszeni?
Natychmiast jak spod ziemi pojawi si mocno poblady, ale
na wszelki wypadek ubrany w swj najlepszy garnitur minister
kultury Aleksander Awdiejew. Tumaczy si gsto, skulony pod
rozsierdzonym wzrokiem szefa, wspomaganym obstrzaem drob-
niejszego kalibru niezbyt yczliwych spojrze ludzi sztuki: Wo-
dzimierzu Wodzimierzowiczu, jak mi wyjaniono, w momencie
rozdziau majtku i praw trwaa prywatyzacja studiw flmowych.
Prawa do flmw przekazano Kinokolekcji po to, aby nie zagarny
ich sprywatyzowane studia. Dziki temu pastwo nie utracio na-
lenych dochodw.
Teraz mwimy o produkcji przerwa brutalnie Putin, ktry,
jak wiadomo, nie znosi prniakw (po rosyjsku: bezdielnikow),
nie mg wic poj, dlaczego Kinokolekcja, adnych flmw nie
wypuszczajc, zarabia na nich. Co w ogle robi Kinokolekcja,
czemu tylko pienidze zdziera?
W trakcie dalszego przesuchania ministra od kultury okazao
si, e Kinokolekcja 25% zyskw z tytuu praw autorskich przele-
wa do budetu, a reszt do wasnej kieszeni.
60
Nie rozumiem, na szisza ona potrzebna? irytowa si pre-
mier. Szisz, nazywany w Rosji take duli, kukiszem lub fgiem,
oznacza gest znany u nas jako fga, czyli zacinit pi z kciu-
kiem wetknitym midzy palce wskazujcy i rodkowy. Uywa si
jej popularnie dla zaakcentowania opozycji wobec interlokutora
(tzw. szisz z masem lub bardziej ekspresyjny szisz pod ryo).
Dawniej suya do odpdzania nieczystej siy i do tego nawizuj
rosyjscy kierowcy, gdy czarny kot przetnie im drog pokazuj
wwczas oburcz fg, puszczajc kierownic. Jzykoznawcy ter-
min szisz wywodz od tatarskiego szesz lub sanskryckiego sziszna
w obu wypadkach idzie o charakterystyczny fragment ciaa (lub
szczeglny stan tego detalu), ktry jest przedmiotem najwikszej
troski kadego macho. Putin oczywicie jako samiec alfa pragnie
by tak wanie postrzegany, nic zatem dziwnego, e zabiegajc o
waciwy wizerunek, siga do knajackiego wokabularza, co zresz-
t skdind jest znamienne dla kulturalnego poziomu instytucji,
z jakiej wywodzi si rosyjski premier. W dalszym cigu audien-
cji szef rosyjskiego rzdu zwrci si do reyserw kreskwek w
sposb bardzo przypominajcy rzekome podjudzanie Kozakw
przez krla Wadysawa IV: Po prostu mnie zadziwiacie i tyle
tacy doroli ludzie, a siedz cicho! Grabi was, a wy milczycie!
A czemu to milczycie? Trzeba byo pj do ministra, porozma-
wia, wyjani. Tylko przypadkiem przeczytaem wasz list. Z lot-
niska akurat jechaem, przekartkowaem w aucie. A mgbym nie
przeczyta... zagrozi.
Klasycy rosyjskiej animacji jli na wycigi przekonywa pre-
miera, aby otoczy swoj ask wanie Sojuzmultflm. Jerzy Norsz-
tejn, twrca sympatycznego Jeyka we mgle i niezapomnianego
Czeburaszki (w Polsce stwr ten nosi imi Kiwaczek), obieca
w uniesieniu nauczy tajemnic swojego warsztatu mode pokole-
nie reyserw. Najlepiej w murach specjalnej akademii. Stwierdzi
take, e na zdrowie rosyjskiej animacji wyjdzie ponowne powoa-
nie rad artystycznych oraz szeregu podobnych kolegiw, czuwaj-
cych z ramienia pastwa nad poziomem ojczystej animacji.
Po roztoczeniu tych wzniosych wizji zebrani zgodnie przeszli
do konkretw, ktrymi jak zwykle okazay si fnanse.
61
Te pienidze, o jakie prosimy na rozwj naszej animacji
dorzuci inny wybitny reyser multikw, Andrzej Chrzanowski
to warto jednej nogi portugalskiego pikarza, ktrego Gazprom
podarowa klubowi Zenit. Moe wic zwrci si o tak uprzej-
mo jakiego z naszych oligarchw, skoro jest taki trend?
Wodzimierz Putin uda, e w lot poj t myl, i natychmiast po-
leci powoa przy swoim gabinecie robocz grup, do ktrej oczy-
wicie zaprosi take biznesmenw (niewykluczone, e wybrani
oligarchowie otrzymaj nawet imienne zaproszenia; c, w kocu
takiemu premierowi si nie odmawia, choby dziki instynktowi
samozachowawczemu). Do przeznaczonych dla ministerstwa kul-
tury 250 milionw rubli rzd dorzuci jeszcze p miliarda przezna-
czone na produkcj kreskwek. Na kolejny rok pienidzy obiecano
dwa razy wicej.
W kulturze rosyjskiej znaczenie rodzimych kreskwek trudne
jest do przecenienia. Rosjanie cytuj klasyczne animacje (jeli tyl-
ko byy udwikowione, rzecz jasna); podobnie zreszt postpuj
ze skrzydlatymi frazami kultowych komedii. Uwielbiaj maskotki
przedstawiajce pluszowych, wochatych czy uszatych bohaterw
rysowanych lub w inny sposb animowanych bajek. Zreszt i tak
towarzysz oni do dzi poddanym Putina i Miedwiediewa niemal
na kadym kroku: Czeburaszka to socjonice rosyjskiej okrele-
nie jednego z typw psychologicznych, ale take nazwa butelki o
pojemnoci 0,5 litra. Uszy Czeburaszki znalazy swoje zastoso-
wanie w planimetrii. Jest wic o co walczy, tote zapasy mandary-
nw sowieckiej animacji o prawa autorskie do flmw powstaych
jeszcze w czasach Chruszczowa bywaj zaarte w porwnaniu z
nimi znany nam z wasnego podwrka dugoletni spr o wasno
Bolka i Lolka sprawia wraenie niewinnego przekomarzania si.
By moe powodem jest namitno handlowa, reprezentowana
zwaszcza przez wspomnianego ju Norsztejna oraz jego koleg z
brany Izraela Szwarcmana. Dramatyczna prba ratowania studia
Sojuzmultflm dosy dobrze wpisuje si w t tendencj. Zwaszcza
jeli zway, e z rosyjsk animacj wcale nie jest tak le: wiato-
w saw zyska na przykad penometraowy flm Biaa i Strza-
a z 2010 roku o czasach pierwszych lotw kosmicznych oraz kil-
62
ka wietnie narysowanych wielkich widowisk opartych na historii
dawnej Rusi i wtkach z bylin staroruskich klechd dodatnio
odrniajcych si od sztampowych produkcji Disneya heroicz-
nych blockbusterw. Ale te animacje wyprodukowao stosunko-
wo niedugo dziaajce prywatne studio Mielnica, a nie pkajcy w
szwach od natoku sowieckich saw Sojuzmultflm.
Skoro zosta podjty wtek dziecicych bani, warto wspomnie,
e prawdziwi Rosjanie broni zaciekle tradycji uwaanych przez
nich czsto zreszt niesusznie za swojskie, rdzennie ruskie;
pord nich niepolednie miejsce zajmuje, rzecz jasna, posta Dziad-
ka Mroza. Przy okazji otwartej kilka lat temu w Dumie wystawy
powiconej tej bd co bd bajkowej osobistoci wielu deputo-
wanych manifestowao gboki, cho szczeglnie pojty patriotyzm
oraz rytualn nienawi do Zachodu. Podniosy si gosy dajce
ukrcenia dziaalnoci konkurentw dobroczycy rosyjskich dzieci.
Szef rosyjskiego parlamentu Borys Gryzow owiadczy, e nikt i
nigdy nie moe Rosji odebra Dziadka Mroza adni wici Miko-
ajowie, adni samozwacy. Cakiem serio nawoywa rwnie, aby
wadze prowincji bray przykad obwodu woogodzkiego, w ktrym
zbudowano specjaln rezydencj, a waciwie raczej co w rodzaju
okrgowego komitetu dla Dziadka Mroza i jego sztabu. Natomiast
Wodzimierz yrinowski, wiceprzewodniczcy Dumy, owiadczy
wprost, e nie zna adnego witego Mikoaja. Zobowiza si jed-
noczenie do pomocy Dziadkowi Mrozowi w rozpatrzeniu listw od
dzieci oczekujcych witecznych prezentw.
Wspczesny wizerunek Dziadka Mroza, wbrew rozpowszech-
nionemu pogldowi, e wywodzi si z folkloru rosyjskiego, jest
wytworem czasw sowieckich. Zdaniem niektrych badaczy, bro-
daty bajkowy starzec w roli zblionej do wspczenie mu przy-
pisywanej pojawi si w Rosji wprawdzie po raz pierwszy na pra-
wosawne Boe Narodzenie roku 1910, ale nie zyska wwczas
popularnoci. Dopiero w latach trzydziestych XX wieku ustalio
si, e przynosi on podarki dzieciom podczas najwaniejszego i na
dobr spraw jedynego koncesjonowanego w Bolszewii wita bez
zabarwienia ideologicznego na Nowy Rok. Taki obraz Dziadka
Mroza kreowaa adresowana do najmodszych obywateli ZSRS
63
produkcja flmowa, a w grudniu 1935 roku ostatecznie usankcjo-
nowa go artyku w gazecie Prawda pira Pawa Postyszewa,
czonka prezydium Komitetu Centralnego partii bolszewickiej,
ktry zaleca organizowanie choinek dla dzieci. Wspomnie na-
ley o pretensjach niektrych czerwonych ortodoksw do Stalina,
e nie usun Dziadka Mroza i ten baniowy cudak sta si kim w
rodzaju dziecicego boga, a wic faktycznie rywalem nieomyl-
nego wodza, w dodatku posiadajcym niejasne mistyczne pocho-
dzenie. Rzeczywicie, podobno ma on jakie koneksje z tajemni-
czymi prasowiaskimi bstwami przyrody, zwaszcza Powistem i
Zimnikiem, zwizki te s jednak mao udokumentowane. Niekiedy
wizany jest z Wielkim Starcem Pnocy duchem znanym z opo-
wieci syberyjskich aborygenw, na wskro zym i okrutnym. W
ludowych opowieciach demoniczny dziad porywa dzieci i uno-
si je w worku dopiero duo pniej zacz obdarowywa malu-
chw zabawkami dobytymi z tego samego mieszka. Jeden z pier-
wowzorw Dziadka Mroza pojawia si w napisanym w 1863 roku
poemacie Mikoaja Niekrasowa Mrz czerwony nos. Przedsta-
wiony przez poet bohater bynajmniej nie jest jednak dobroczyc
milusiskich przeciwnie: bez skrupuw umierca w lesie biedn
wdow, po ktrej zostaje czereda przymierajcych godem sierot.
Nie ulega wtpliwoci, e ostatecznie misja Dziadka Mroza zostaa
jednak uksztatowana na wzr witego Mikoaja, cho rosyjscy
nacjonalici za adne skarby nie chc tego uzna. Tak czy inaczej
bolszewicy dziki upowszechnieniu nowego zwyczaju odwrcili
skutecznie uwag Rosjan od witowania dnia Narodzin Chrystu-
sa, a rezultaty tego widoczne s do dzi.
Dziadek Mrz odpowiada ambicjom imperialnym Rosji jako
borealnego hegemona. Mrz nieodczny atrybut kultowej
rosyjskiej zimy i skuteczny or tego kraju zosta spersonif-
kowany jeszcze podczas wojen napoleoskich (General Frost
z propagandy angielskiej). on Dziadka Mroza jest Starucha
Zima, cho poza tym niewiele o niej wiadomo. Znana jest za to
nieynka (Snieguroczka) wnuczka Dziadka Mroza, ktra to-
warzyszy mu, pomaga w obdarowywaniu dzieci oraz spenia inne
funkcje, ktrych przykady podam dalej.
64
Konkurent Dziadka Mroza to zachodni wity Mikoaj, co prawda
wystpujcy przede wszystkim w swoim wynaturzonym wcieleniu,
gwnie jako Santa Claus stworzony przez specjalistw od reklamy
z The Coca-Cola Company. Opierajc si ekspansji tego z lekka tyl-
ko zakamufowanego emblematu amerykaskiego imperializmu, ro-
syjskie wadze od paru lat do intensywnie wspieraj popularyzacj
rodzimego dobroczycy dziatek. Z inicjatywy Jerzego ukowa, nie-
gdy etatowego mera Moskwy, od 1999 roku jest realizowany projekt
Wielki Ustiug ojczyzna Dziadka Mroza. Wielki Ustiug to mie-
cina w obwodzie woogodzkim, na pnoc od stolicy, ktra usiuje
mierzy si ze synnym laposkim Rovaniemi. Pierwotnie zreszt
fski wity Mikoaj mieszka na wzgrzu Korvatunturi, grze w
ksztacie ucha (co nasuwao skojarzenia z wysuchiwaniem dzieci-
cych ycze), ale po wojnie zimowej w latach 1939-1940 miejsce
to znalazo si na granicy z ZSRS, musia wic przenie si gdzie
indziej. Wielki Ustiug zainspirowa pisarza Cyryla Buyczowa do
stworzenia fantastycznej miejscowoci Wielki Guslar, w ktrej co
rusz zdarzaj si rzeczy niecodzienne. Corocznie do siedziby Dziad-
ka Mroza trafa ponad milion listw od rosyjskich dzieci. Z Moskwy
i Sankt Petersburga do Wielkiego Ustiuga specjalne pocigi dowo
turystw, ktrych liczba w cigu trzech pierwszych lat funkcjonowa-
nia projektu wzrosa kilkunastokrotnie. Po pewnych wahaniach Cer-
kiew ostatecznie zgodzia si poprze t inicjatyw wadz, dajc
jednak, aby Dziadek Mrz ochrzci si jednak w obrzdku prawo-
sawnym. Natomiast w syberyjskim Chanty-Mansyjsku corocznie
organizowany jest festiwal Dziadkw Mrozw, na ktrym prbuj
oni swoich si w rozbawianiu najmodszej publicznoci.
W latach pidziesitych i szedziesitych XX stulecia Dzia-
dek Mrz stara si opanowa wasalne kraje Moskwy, ostatecznie
jednak nie odnis wikszych sukcesw, zwaszcza w na obszarach
zamieszkanych przez narody mniej zwizane z cywilizacj rosyjsk.
Wraz z upadkiem ZSRS zaatakowano go na wasnym terytorium.
Profesjonalnego Dziadka Mroza to znaczy oczywicie aktora,
ktry przedstawia t posta poznaem kilka lat temu na ulicy
w Bijsku. By pocztek stycznia; po krtkiej odwily temperatu-
ra posza szybko w d, ulice zamieniy si w lizgawki, ktrymi
65
najzrczniej suny tanecznym krokiem drobne staruszki w walon-
kach, zachowujce rwnowag dziki rwnomiernemu objuczeniu
torbami z zakupami. Gbokie protektory moich europejskich bu-
tw zawiody po raz kolejny w zetkniciu z syberyjsk ziemi i w
rezultacie odczuem jej twardo take innymi fragmentami ciaa
(a radzili mi rosyjscy znajomi, aby naklei na podeszwy grubo-
ziarnisty papier cierny!). Jaki przechodzie pomg mi wsta,
podzikowaem mu. Spojrza na mnie z zainteresowaniem, bo na-
wet tylko sowne okazywanie wdzicznoci nie jest w Rosji zbyt
rozpowszechnione, oszacowa, zachmurzy si i powiedzia:
Dzikuj do szklanki nie nalejesz. Przejrzyst aluzj chwyciem
w lot: obok znajdowa si bar przy sklepie Uspieskim i tam uda-
limy si. Mj nowy znajomy pracowa w Zwizku Zawodowym
Pracownikw Owiaty, zmierza wanie na zabaw noworoczn
zorganizowan w pobliskim teatrze dla pociech robotnikw kom-
binatu chemicznego. Strj i rekwizyty mia ze sob. Wzajemnie
wiadczc sobie uprzejmoci, zamawialimy na przemian kolejne
kolejki. Kiedy chodzilimy si piwem, do baru wpada nieyn-
ka od pary z moim Dziadkiem Mrozem przynoszc wiadomo,
e zebrana w teatrze dziatwa niecierpliwi si. Bogiem a prawd
ta akurat nieynka miaa prawie dwa metry wzrostu, fgur ma-
trioszki, urodzia si za w epoce, gdy Zwizek Sowiecki dopiero
marzy o zaznaczeniu swojej obecnoci w kosmosie. W tej sytuacji
zmuszeni bylimy przerwa pogawdk, a mj kompan pospieszy
wypeni swj obowizek. Na zamarznitym rozlewisku, gdzie za-
warlimy nasz znajomo, sam teraz wyoy si w efektownym
piruecie. Zauwayem, e intensywnie poczerwieniay nos tylko
dodawa mu autentycznoci w zwizku z zadaniem, jakie mia do
wykonania. nieynka, odpowiednio i dononie komentujc stan
swojego partnera, wtaszczya go do budynku bijskiego teatru.
Rosyjscy obrocy Dziadka Mroza skrupulatnie wyliczaj rnice
pomidzy nim a tymi, co ich zdaniem podszywaj si pod niego
(wity Mikoaj, Santa Claus, Kriss Kringle, wrki Abonde, Befana
i inni). Rzecz ciekawa, Dziadek Mrz, cho jest tworem bolszewic-
kim, wcale nie musi nosi si na czerwono jego odzie, szamero-
wana srebrem, moe by take na przykad barwy bkitnej. Jest on
66
z pewnoci bardziej powany ni bazeski Santa Claus, powinien
wzbudza respekt. Nie ma wic mowy o tym, aby wlizgiwa si do
mieszka przez komin (kominki nie byy w Rosji rozpowszechnio-
ne). Na gowie Dziadek Mrz nosi bojarsk czap, a nie czapeczk
z pomponikiem. W rku trzyma lag, posoch, za pomoc ktrego
okrywa szronem gazie drzew, a czasem te zamienia w ld ywe
istoty. Broda Dziadka Mroza jest rozoysta, bujna i niechlujna; ni-
gdy jej nie przystrzyga. Nie uywa rwnie okularw. Jego zaprzg
to tradycyjna rosyjska konna trojka cignca sanie wycznie po zie-
mi. Poza tym Dziadek Mrz to prawdziwa szczodra dusza rosyjska,
a nie jakie skpirado, ktre ogranicza wymiary swojego podarunku
wielkoci podunej skarpety.
Bojownicy o triumfalny i cakowity powrt Dziadka Mroza do
Rosji wspominaj z nostalgi: Jako dzieci taczylimy w korowo-
dach i piewalimy noworoczne piosenki, a rankiem z zamierajcym
sercem zagldalimy pod choink: co przynis nam Dziadek Mrz?
Gdzie podziaa si ta bajka naszego dziecistwa? Pozostaa tylko w
starych flmach i wspomnieniach ludzi, ktrzy przyszli na wiat w
innym tysicleciu, innym wieku, innym pastwie. W ZSRS....
Starania zwolennikw tej tradycji nie pozostaj bez echa. Ju
na pocztku zeszej dekady wspzawodniczca z Coca-Col frma
Pepsi pokazaa w swojej przeznaczonej na rynek rosyjski reklamie
Dziadkw Mrozw. W ich role wcielili si czonkowie popularne-
go zespou rockowego Dyskoteka Awaria.
Imponuje determinacja, z jak wielu Rosjan opiera si za-
lewowi obcego wzorca kulturowego. Bogiem a prawd rosyj-
skie obyczaje noworoczne s w gruncie rzeczy importem z Za-
chodu (choby zwyczaj stawiania choinki), nie mwic ju o
gregoriaskiej rachubie czasu... Warto te wspomnie, e wi-
ty Mikoaj Cudotwrca, biskup Miry, obdarzany jest wielk
czci w Kociele wschodnim, ale bogate i ciekawe zwyczaje
zwizane z jego kultem nie dotycz sprawiania uciechy mi-
lusiskim. Dziadek Mrz istnieje take w wersji biaoruskiej
w tym wypadku jego siedziba lokowana jest w Puszczy Biao-
wieskiej.
67
68
O
d pewnej Atajki redniego pokolenia i o nie najwszych hory-
zontach usyszaem kiedy, e jest dumna, i wada jzykiem,
ktrym mwi Lenin. Taka sama motywacja towarzyszya Brunono-
wi Jasieskiemu, gdy postanowi zosta pisarzem godnym swojej
przybranej czerwonej ojczyzny. Syndrom my, zjawisko znane z
czasw sowieckich, take w Rosji wspczesnej ma si dobrze.
Jak wielu sprytnych uczonych na caym wiecie, straszcych zbli-
ajcymi si kataklizmami z zakresu uprawianych dziedzin nauki, la-
rum w obronie jzyka rosyjskiego podnis Wiktor Sadowniczyj, rektor
Moskiewskiego Uniwersytetu Pastwowego imienia omonosowa.
Widzi on przyszo mowy ojczystej w bardzo czarnych barwach.
Za wier wieku rosyjski straci status jzyka wiatowego grzmia
szef moskiewskiej uczelni podczas obrad wiatowego Forum Intelek-
tualna Rosja. Liczba jego uytkownikw zmniejszy si dwukrotnie
i bdzie mwi nim tyle samo ludzi co na pocztku XX stulecia. Ju za
10 lat wyprzedz nas francuski, hindi i arabski, a za 15 portugalski.
To rzeczywicie ponura wizja dla kraju, ktry ma ambitne aspira-
cje imperialne. Mniejsza nawet o to, e kasandryczna przepowiednia
Sadowniczego do luno trzyma si faktw by moe profesor by
zmczony bankietowaniem z intelektualistami i umkno mu, i ro-
syjski tak naprawd nie by nigdy jzykiem wiatowym, a najwyej
regionalnym. Wprawdzie jest formalnie jednym z jzykw pomoc-
niczych ONZ, instytucji cieszcej si w Rosji prestiem znacznie za-
wyonym, ale od naukowca wolno wymaga wikszego krytycyzmu.
Poza tym w hindi rozmawia jakie p miliarda osb, a i arabski chyba
JZYK NAZBYT GITKI
ROZMIAR PARANOI
69
jest bardziej rozpowszechniony ni cytujc poet wielki i pot-
ny jzyk wschodniosowiaski, ktry pozostaje dzisiaj ojczystym dla
130 milionw mieszkacw Federacji Rosyjskiej i 30 lub 40 milio-
nw Rosjan mieszkajcych za granic. Ale i tak alarm podniesiony
przez rektora uniwersytetu moskiewskiego wystarczy, aby Wodzi-
mierz Putin natychmiast ogosi rok 2007 Rokiem Jzyka Rosyjskie-
go. Przywdca Federacji Rosyjskiej by przekonany, e dziki temu
ruszczyzna odzyska tracone pozycje. Szkoda tylko, e Putin take w
sferze polityki nie wykazuje si podobn naiwnoci...
Spord wszystkich jzykw sowiaskich rosyjski jest najbar-
dziej podatny na obce wpywy jak gbka chonie wszystkie cu-
dzoziemskie sowa. Uatwia to poniekd poruszanie si w obszarze
wspczesnej terminologii technicznej, zwaszcza informatycznej
(penej faiw i brauzierw). Czasami zapoyczenia wizay si z
nieporozumieniami, std rosyjski fortepian to rojal (od marki jak
nasz rower), a fstaszki to faktycznie orzechy pistacjowe.
Rosjanie rzeczywicie wierz, e ich mowa naley do najwaniej-
szych jzykw wiatowych; taki szowinizm lingwistyczny nie jest
zreszt czym wyjtkowym, bo podobne przekonanie co do swojego
jzyka ywi rwnie na przykad mnstwo Francuzw. Ale nawet w
czasach potgi Zwizku Sowieckiego popularyzacja ruszczyzny lepiej
wygldaa w sprawozdaniach ni w yciu. Pamitam enerdowskich
pionierw z Honecker-Jugend, czyli Wolnej Modziey Niemieckiej,
z ktrych tylko zdolniejsi potrafli wystka: Ja habotayu v kolchoz.
Jednym z powodw, dla ktrych upowszechnienie rosyjskiego poza
przestrzeni postsowieck szo i idzie opornie, jest alfabet, pomimo
kilku modernizacji na przestrzeni wiekw wci grafcznie pokraczny.
Krzeseka to bastard abecada aciskiego, greckiego i skandynaw-
skich runw. W rezultacie powstay bukwy toporne i rozlaze, potki
szerokie jak koci miedniczne wschodniosowiaskich wieniaczek,
pozbawione lekkoci rdziemnomorskiej, dobrze nadajce si do rycia
na brzozowej korze bo tak wanie wyglday pierwsze manuskrypty
Rusi ale w druku raczej okropne. Ile wicej maj wdziku choby li-
tery gruziskie lub ormiaskie, uywane przez narody niewolone dugo
w imperium rosyjskim. Po przewrocie padziernikowym w 1917 roku
bolszewicy nie zdecydowali si zmieni abecada na zachodnie (cho
70
przyjli wtedy kalendarz wymylony przez papiea), lecz dokonali tyl-
ko nieznacznej kosmetyki. A nawet zainicjowali ekspansj pisma rosyj-
skiego, bo opiera si na nim kilkadziesit alfabetw wymylonych w
latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku, ktrymi wadza sowiec-
ka uszczliwia gwnie ludy Turkiestanu i Syberii (czsto posiadajce
zreszt wasne znaki suce do notowania rzeczy wanych). Dzisiaj,
w epoce globalizacji, komputerw i telefonw komrkowych, Rosja-
nie maj z tego powodu problem. Klawiatury obsuguj wprawdzie
oba alfabety, ale porzdek i ukad liter w pimie aciskim i cyrylicy
rni si. W miar wyedukowani modzi ludzie na og znaj litery
zachodnie, lecz cignie wilka do lasu. Otrzymywaem od znajomych
ze Wschodu SMS-y i e-maile, ktre mogyby przyprawi o bl gowy
wytrawnych szyfrantw. Bo o ile 4 oznacza cz (od spgoski ini-
cjujcej ten wyraz), to konia z rzdem temu, kto odgadby z marszu, co
si kryje pod w? Ot sz bo znak aciski przypomina t liter w
alfabecie rosyjskim! Jeli piszcy wiadomo stosuje znaki zachodnie,
bardzo czsto pod te litery, ktre maj tak sam form w obu alfabe-
tach, podstawia ich fonetyczne wartoci rosyjskie. A potem trzeba si
poapa, czy pisa Bacia, czy Wasia.
Wspomnie naley te o mocno spnionym zastosowaniu na Wscho-
dzie przeomowego w skali wiatowej wynalazku. Sztuka drukarska za-
witaa na ziemie ruskie dopiero w latach osiemdziesitych XVI wieku,
lecz nie do Moskwy gdzie wprawdzie prbowano wwczas tej stu-
letniej ju nowinki z Zachodu, ale typograf, jako dzieo diabelskie,
spldrowa podburzony przez diakw prawosawny lud lecz do ukrain-
nego Ostroga. Pierwsze drukowane ksigi religijne po rusku ukazay si
zreszt sto lat wczeniej w Krakowie. Podobno wiele dawnych drukw
i manuskryptw ruskich znalazo swj kres w odkach Polakw obl-
onych na kremlu moskiewskim w 1612 roku. Ilociowo jednak ta strata
wydaje si nieznaczca wobec milionw cennych niemieckich, polskich
czy wgierskich ksiek, ktre poszy z dymem (w ogniskach, piecach i
skrtach), gdy zwyciska Armia Czerwona, zbrojne rami najbardziej w
wiecie kulturnogo naroda, para na hitlerowski Berlin.
Cho we wspczesnej polszczynie niemao jest sw przejtych
z jzyka rosyjskiego, co jest jeszcze jedn konsekwencj wpyww
wschodniego ssiada datujcych si od XVIII wieku, wczeniej sytu-
71
acja wygldaa odmiennie. W drugiej poowie XVII stulecia na Wscho-
dzie w dokumentach sdowych uywano wycznie polszczyzny. Take
wielu cerkiewnych pisarzy posugiwao si jzykiem polskim, a wrd
dworzan i bojarw znajomo jzyka znad Wisy uwaano za kryterium
towarzyskiej ogady. Poeta ruski azarz Bogdanowicz pisa: Twj j-
zyk i w Rusinie, ciesz si, cny Polaku, synie!. W rezultacie w rosyj-
skim pozostao sporo zapoycze z polskiego, niektre zreszt z nich
polszczyzna przekazaa, bo wczeniej sama si nimi wzbogacia, czer-
pic z jzykw zachodnich, a w ukraiskim i biaoruskim liczba polo-
nizmw przekracza tysic. Przy jzyku ostatnio zamierza majstrowa
take Aleksander ukaszenka. Na Biaorusi planowane jest bowiem
oczyszczenie rodzimej mowy z wpyww polskich oraz rusycyzmw.
Bez wtpienia natomiast rosyjski naley do czowki wiatowej,
jeli bra pod uwag steki kamstw, jakie powstay w tym jzyku. Wy-
peniay one sale zjazdw, aule wiecowe, szpalty gazet, audycje radio-
we i programy telewizyjne, a take niezliczone broszury, bez umiaru
faszerowane bolszewickimi bzdurami.
Mowa ojczysta Rosjan to rwnie kultowy ruski mat.
W flmie Turecki gambit, hicie kina rosyjskiego sprzed kilku lat,
rosyjski James Bond czasw monarchii, radca tytularny Orest Fando-
rin, stacza we wntrzu kwatery wojsk carskich walk z podstpnym
szpiegiem; w tym samym czasie prawosawni sodaci cieraj si na
dziedzicu z onierzami Proroka. Fandorin w kocu, nie bez pomocy
urodziwej partnerki, pokonuje przeciwnika. Wycieczeni walk wrcz
zwycizcy jednak nie maj si podnie si z podogi, a tymczasem na
podwrzu panuje cisza. Kto wygra? Napicie trwa kilka sekund i oto
na twarzy bohaterw rozlewa si bogie szczcie, gdy zza okna do-
biega wreszcie soczyste: ...jedriona mat!
Mat jest w Rosji nie tylko na porzdku dziennym, ale take po-
siada swoisty status fenomenu narodowego jak prawie kade zja-
wisko, ktre, jak sdz tubylcy, nie wystpuje poza granicami ich
ojczyzny. Rosjanie maj bowiem wiadomo wasnej odmiennoci
i opowiadajc o swoich specyfcznych upodobaniach, lubi podkre-
la, e to po naszemu. Dosadnym sownictwem posuguj si
wykonawcy ukochanych na Wschodzie batnych pieni (czyli pio-
senek szemranych, wiziennych nie wszystkich zreszt, bo kilka
72
z nich to arcydziea liryki), czerpi take z niego penymi garcia-
mi niektre zespoy rockowe, takie jak Sektor Gaza czy Leningrad,
ktrych utwory s w znacznym stopniu po prostu obscenicznymi
popisami. W powszechnym uyciu mat ulega, o ile mona tak po-
wiedzie, wulgaryzacji nie syszaem nigdy na ywo legendarnych
trzypitrowych przeklestw rosyjskich, a tylko trywialne bluzgi,
rwnie mao fnezyjne jak te, ktre mona usysze na polskich uli-
cach. Przy okazji wypada odnotowa ciekawostk lingwistyczn:
ot zamiennik polskiego przecinka rwnie w rosyjskim istnieje,
podobnie jak u nas, w wersji soft kurcz to w ruszczynie blin, a
wic artyku w znaczeniu pierwotnym take spoywczy.
Mat zosta oswojony w anegdotach (Brygadzista Popow to sza-
chowy geniusz na kady ruch przeciwnika odpowiada matem) i
czastuszkach, synnych przypiewkach, mniej lub bardziej zabawnych.
W kadym kiosku rosyjskim mona kupi czastuszki z matem na CD,
w sumie monotonne, bo na jedno, bardzo nieprzyzwoite, kopyto. Ze
wiec natomiast szuka po Rosji trzeba interesujcych czastuszek ko-
mentujcych sowieck rzeczywisto, a powstao takich wiele (cz
z nich rwnie jest wintuszca). Chwytay one w lot powszednio
Bolszewii jak choby kuplet odnoszcy si do sfanatyzowanego
pioniera, ktry donis czekistom na wasnego ojca:
Na pododze ley tato,
w krwi kauy jego gowa
tak to synek si zabawia
w Pawlika Morozowa.
W Rosji posowieckiej kultura batna, czyli przestpcza, ma si do-
skonale. Zwykli Rosjanie czsto nawet nie zdaj sobie sprawy, e j-
zyk, jakim si posuguj, nawizuje do argonu wiziennego bardzo
popularny i praktyczny zwrot po batu oznacza zaatwienie czego
dziki chodom albo plecom.
Kierowcy, ktrzy w czasie jazdy suchaj innego rodzaju muzyki ni
batniaka, nale na Wschodzie do rzadkoci. Wielbicieli repertuaru
Michaa Kruga, Wiki Cyganowej, Katii Ogoniok czy te zespow o tak
wymownych nazwach, jak Butyrki, Piatilietka lub Liesopowa (Wyrb
73
Lasu) z atwoci mona oczywicie znale rwnie poza krgiem szo-
ferskim. Kariera bandyckich pieni rozwina si znakomicie w czasach
sowieckich, gdy wkroczyy one na estrad: w latach trzydziestych jeden
z najwybitniejszych wczesnych piewakw, Leonid Utiosow, pod-
czas przyjcia na Kremlu speni prob Stalina i wykona powszechnie
znany utwr Z odeskiego kicia ucieko dwch bandytw. Zachwy-
cony piosenk zapewne blisk mu z wielu powodw gospodarz-
arcyzbrodniarz nie aowa oklaskw. Warto przy okazji wspomnie,
e niektrzy rosyjscy kulturoznawcy uwaaj, i pierwsze pieni batne
narodziy si w folklorze odeskim, a cilej: wrd dziaajcego w tym
porcie ydowskiego podziemia kryminalnego.
Wspczenie na szczytach wadzy rosyjskiej slang i bandyckie
wyraenia z duym zaangaowaniem popularyzuje Wodzimierz
Putin. Naturalnie skonno do etosu pwiatka jest wrd Rosjan,
fatalistw z natury, uwarunkowana znacznie gbiej. Za panowania
bolszewikw sami z wisielczym humorem dzielili wasny nard na
tych, co siedz, siedzieli lub bd siedzie. U niektrych weteranw
sowieckich wizie wyczyn zaogi symulujcej ekspedycj na Marsa,
ktra spdzia w izolacji ptora roku, wywoaby umiech politowa-
nia oni sami przebywali w odosobnieniu okres odpowiadajcy loto-
wi na Jowisza... Z drugiej strony dewiza nie pojmanyj nie wor (nie
zapany nie zodziej) usprawiedliwiaa w ZSRS wszelkie kanty, a
i dzisiaj jest wygodnym parawanem dla rozmaitych machlojek. Dla
atwiejszego uchwycenia istoty rzeczy suszne jest odwoanie si do
pierwotnego znaczenia sowa zodziej, zachowanego wanie w
jzyku rosyjskim, gdzie zodiej to po prostu otr, zoczyca.
Musz z alem stwierdzi, e podpisanie uzgodnie midzy
Waszyngtonem a Bukaresztem o rozmieszczeniu w Rumunii bazy
rakiet przechwytujcych systemu tarczy antyrakietowej USA to
tylko jedno z ogniw w acuszku zdarze ostatnich miesicy po-
wiedzia jesieni 2011 roku dziennikarzom Sergiusz awrow, rosyj-
ski minister spraw zagranicznych, w wywiadzie dla co znamien-
ne serbskiej gazety. Wydarzenia te wiadcz o tym, e Stany
Zjednoczone zamierzaj przyspieszy realizacj swoich antyrakie-
towych planw bez jakiegokolwiek uwzgldniania niejednokrotnie
przez Rosj wysuwanych zastrzee prawnych.
74
Szef rosyjskiej dyplomacji wspomnia jeszcze, e Amerykanie
dogaduj si w sprawach systemu obrony antybalistycznej z Tur-
cj, Polsk i Hiszpani w dodatku, biorc wszystko pod uwag,
to jeszcze nie koniec listy. Zdaniem awrowa, w impasie znalaz
si dialog Moskwy z Waszyngtonem i Bruksel dotyczcy bardzo
istotnych dla Kremla gwarancji, e tarcza antyrakietowa nie jest
wymierzona przeciwko Rosji. Jestemy gotowi kontynuowa
rozmowy w sprawie obrony rakietowej i z USA, i z NATO. Jeli
jednak nasi partnerzy nadal bd ignorowa nasze stanowisko, b-
dziemy musieli broni naszych interesw w zakresie bezpiecze-
stwa innymi metodami powiedzia minister. Nie wykluczy przy
tym, e konieczne bd do tego wymuszone odpowiednie rodki o
charakterze wojenno-technicznym. Powiem szczerze takiego
rozwoju sytuacji nie yczylibymy sobie doda awrow.
Kwesti szczeroci wschodnich dyplomatw moe lepiej lito-
ciwie pomin. Kto ma krost, ten si drapie powiada rosyj-
ska mdro ludowa. Inne przysowie znane w Rosji gosi: Zo-
dziej jak zajc wasnego cienia si boi. Jeszcze dosadniejsze jest
znane u nas powiedzenie Na zodzieju czapka gore.
Swoj drog Sergiusz awrow popisywa si ju wczeniej byskotli-
w znajomoci jzyka, nawet obcego. W 2008 roku serwisy agencyjne
w Rosji pokazyway fotograf smtnego ministra spraw zagranicznych
Wielkiej Brytanii, Dawida Milibanda, i wszyscy obywatele najwiksze-
go pastwa na Ziemi mieli z tego ubaw po pachy. Ot Miliband omieli
si w rozmowie telefonicznej krytykowa Rosjan za ich poczynania w
Osetii Poudniowej i okolicy. Na to awrow burkn z pasj: Who are
you to f**k lecture me? co przeoono dla nie znajcych angielskiego
poddanych Miedwiediewa tak: Ty co za jeden, k***a, eby mi robi
wykad? Tytuy prasowe donosiy triumfalnie, e dygnitarz kremlowski
posa swojego brytyjskiego koleg z Foreign Offce na cztery litery
(tu warto wyjani, e w matierszynie mona posya na cztery lub na
trzy litery, w zalenoci od preferencji rugajcego, ktry ma do wyboru
uniwersalny rewers lub mski awers w rosyjskim, przypominam, nie
ma rozrnienia pomidzy h i ch).
Powszechne jest w Rosji przyzwolenie na chamstwo take,
jak wida, wrd rzdzcych. Dyplomaci nie posuguj si jzy-
75
kiem dyplomatycznym, bo i po co? Nard, ktry si z nimi identy-
fkuje, pojmie tym sposobem lepiej, w czym rzecz.
Rosjanie do dzi oburzaj si na Ronalda Reagana, ktry nazwa
Zwizek Sowiecki imperium za. Czy jednak amerykaski prezy-
dent nie mia racji? Gra prowadzona przez wadcw obecnej Rosji
jest wiernym naladowaniem polityki prowadzonej przez bolszewi-
kw, bez ustanku walczcych o pokj. Aby nawiza do przywoa-
nego wczeniej motywu, dziaania te przypominay woanie apa
zodzieja! w sytuacji, gdy samemu miao si sporo na sumieniu.
Ksenofobia Rosjan, mocno podszyta kompleksem wobec Zacho-
du, zostaa w epoce komunizmu rozdta do rozmiarw paranoi. To
wanie Rosjanie mieli by wynalazcami arwki, maszyny parowej,
penicyliny i setek jeszcze innych rzeczy poytecznych dla caej ludz-
koci. Produkowane masowo przez kremlowskich macherw za pano-
wania Breniewa puste slogany o internacjonalistycznych powinno-
ciach odbijaj dzisiaj nieprawdopodobnym szowinizmem rosyjskim,
dodatkowo podniecanym wpajanymi przez aktualny rzd mitami o
roku 1612 czy 1945 oraz jeremiadami sprawozdawcw sportowych,
narzekajcych podczas prawie kadej imprezy midzynarodowej na
dyskryminowanie zawodnikw pochodzcych z Rosji.
Cige paranoiczne podejrzenia wobec imperialistycznego Zacho-
du byy waciwie motorem sowieckiej polityki, ktry raz zwiksza,
a raz nieco zmniejsza swoje obroty trbiono wwczas o sukcesie
podejmowanych naturalnie przez ZSRS inicjatyw odpreniowych.
Dzisiaj Moskwa zachowuje si jak podejrzliwy tyran, cigle wszcy
wymierzone w niego spiski. C, taka jest widocznie natura wspo-
mnianej gorejcej czapki.
Rosja, kraj, ktry przeszed straszliw chorob komunizmu i pozo-
stajc przy kategoriach medycznych nadal jeszcze pozostaje dotknity
jej symptomami, daleko mu bowiem do statusu rekonwalescenta, wci
nie jest normalnym pastwem i musz to wbi sobie do gw ci politycy
zachodni, ktrzy udz si, e mona z Moskw porozumie si w spo-
sb, powiedzmy umownie, konwencjonalny. To niemoliwe. Podobnie
jak bolszewicy, Rosja ma wasn moralno bez cienia empatii. Tymi,
ktrzy okazuj sabo, pogardza, tych za, ktrzy s w stanie jej zagro-
zi boi si. I jednych, i drugich nienawidzc.
76
Trudno spodziewa si innych reakcji po spadkobiercach
(i w pewnym sensie kontynuatorach) najbardziej moe zbrod-
niczego systemu w historii. Rozmiary sowieckiej hekatomby pora-
aj; gdyby wiatowi politycy przestali wreszcie, zwodzeni przez
pseudopragmatyczne racje, przechodzi do porzdku dziennego nad
tym bezprecedensowym szalestwem zboczonej idei i zajli wobec
bolszewickich zbrodni zgodne, konsekwentne i jedyne moliwe sta-
nowisko, zmusiliby wwczas Rosj do zmierzenia si z tym potwor-
nym upiorem jej wasnych dziejw. Byoby to zapewne bardzo bo-
lesne, ale przejcie przez ten czyciec jest nieodzowne, aby Rosjanie
ocknli si wreszcie z narkotycznego snu, w jaki zapadli faszerowa-
ni przez dziesitki lat zakaman propagand.
W polityce o rezonansie globalnym Rosja pozwala sobie na co-
raz wicej. Pytanie, kto j omieli czy wrcz do tego zachci,
jest chyba zbdne. Widocznie zramolay Zachd nie ma siy albo
choby woli, aby uczy si na wasnych bdach.
77
P
ord furmanw uchodzi za gbura w ten zwizy spo-
sb scharakteryzowa pewn ponur posta nowelista Izaak
Babel, mistrz obrazowych porwna. Opis ten pasuje jak ula nie
tyle moe do rodakw autora Armii Konnej (i skdind czekisty,
postawionego w kocu pod cian przez swoich towarzyszy), co
raczej do przedstawicieli wiodcego narodu w kraju powszechnej
szczliwoci, z ktrym Babel zwiza swj niezbyt pomylny los.
Rosjanie to generalnie grubianie, a zwroty w rodzaju prosz czy
dzikuj na Wschodzie wystpuj najczciej w sownikach lub
literaturze. Tylko wyjtkowo zdarzao mi si usysze podziko-
wanie w mowie Puszkina w zamian za wskazanie drogi, poinfor-
mowanie o godzinie czy te udzielenie innych wyjanie.
Polityk wykonuje zawd z pewnoci stresujcy, nic za-
tem dziwnego, e posuguje si on czasem tzw. ciszym so-
wem. Zdarzao si to nawet wybitnym mom stanu, takim jak
Winston Churchill lub Karol de Gaulle. Na naszym podwrku
rwnie nie stroni od zasobw jdrnej polszczyzny marszaek
Jzef Pisudski (prbowa go do nieudolnie naladowa mar-
szaek Zych, uwaajc zapewne, e tytu oraz imi zobowi-
zuj). Tak czy owak na Zachodzie dygnitarz, ktremu co tam
si publicznie wymknie, ma jeszcze tymczasem z tego powodu
wiksze lub mniejsze problemy. I taki standard na razie obowi-
zuje no, chyba e postpy demokracji zajd tak daleko, i aby
zapunktowa u elektoralnej gawiedzi, kandydat na jej reprezen-
tanta bdzie musia po prostu rzuca misem.
KULTURA CODZIENNA I OD WITA
STRUGACCY VS. CAMERON
78
A w Rosji, jak zwykle, jest na odwrt. Kiedy z powodu awan-
tury gruziskiej oddalia si ona po raz kolejny od reszty wiata,
moskiewska wadza uznaa za waciwe po raz kolejny postawi
na miejsce Zachd. O tym, jak zrobi to Sergiusz awrow, bya
ju mowa. Ale i sam Wodzimierz Putin dorzuci swoje trzy ko-
piejki. Na spotkaniu Klubu Wadaj, zrzeszajcego midzy inny-
mi opiniotwrczych dziennikarzy zagranicznych zajmujcych si
tematyk wschodni, w ten sposb podsumowa reakcj Rosji wo-
bec dziaa gruziskich: Ci, ktrzy dopucili si tej prowokacji,
mogli spodziewa si, e dostan po mordzie jak naley. Bicie
w twarz podwadnych to wany element rosyjskich tradycyjnych
relacji subowych, zwaszcza w armii ale take wschodnioso-
wiaska odmiana pospolitego Weltschmerzu, o czym traktuje jedna
z piosenek Jeremiego Przybory. A wreszcie skryte pragnienie ty-
powego Rosjanina. Synny flozof Bazyli Rozanow zapyta kiedy
prostego chopa Iwana, kim chciaby by. Carem-samodzierc
bez wahania odpar indagowany. Stanbym wtedy przy drodze
i kadego przechodzcego wali po mordzie.
Putin nie po raz pierwszy da upust swojej skonnoci do mor-
dowania. Ju kilkakrotnie wczeniej ze szczer czekistowsk pro-
stolinijnoci przedstawia ten rodek jako skuteczny sposb roz-
wizywania rnych problemw wewntrznych i zewntrznych.
Dziennikarze rosyjscy z luboci cytowali swojego wodza, sma-
kujc dosadno jego wypowiedzi. Ich zdaniem, miay one wiad-
czy o tym, e Putin dmucha sobie w kasz nie pozwoli i karku
przed Zachodem nie ugnie ani na milimetr. Rosjanie przyjli t
demonstracj mocnej pozycji swoich przywdcw z zachwytem.
Rosjanie zdaj si wrcz epatowa swoj nonszalancj wobec
norm wychowania, faktycznie jednak ich po prostu nie znaj i nad-
rabiaj min oraz tumaczeniem si, e tak to jest po naszemu.
enujce niedostatki prezentuj nawet na poziomie kultury ele-
mentarnej, osobistej. Mog rozprawia nawet fachowo o sztu-
ce, wytrzsajc rwnoczenie z wosw upie na interlokutora;
potraf po swojej wizycie zostawi gospodarzowi do sprztnicia
kilkanacie na p zgryzionych wykaaczek na dywanie (zuboczi-
stek wprawdzie na stole nie byo, ale gocie przyszli z wasny-
79
mi). Oddzielna sprawa to sanitariaty, co zreszt wie si z roz-
powszechnion na wschodzie nieco inn technik korzystania z
toalety, niezbyt wygodn w ubikacjach zachodnich.
Najwyraniej jednak nie zwaajc na te drobne niedostatki,
wadcy z Moskwy na kadym kroku podkrelaj, e wierz w
olbrzymi potencja powierzonego ich trosce ludu, echczc tym
samym zadawnione marzenia i kompleksy Rosjan. Wbrew temu,
co wok siebie widzi, homo putinensis ma ufa, i dziki m-
drym rzdzcym zmierza najkrtsz drog do dobrobytu, a moe
nawet panowania nad wiatem. Ten pieczoowicie kreowany wi-
zerunek zbliajcej si wielkimi krokami imperialnej sielanki
coraz mocniej ciera si ze skrzeczc rzeczywistoci, czasami
przybierajc formy zabawne. Oto na popularnym portalu interne-
towym mail.ru 20 listopada 2008 roku gwna wiadomo dnia
nosia szumny tytu: Wywiad USA prognozuje Rosji wietlan
przyszo. Ale nastpne doniesienie brzmiao ju: W Rosji za-
mraane s kolejne projekty inwestycyjne.
Dychotomia ta, dla Rosji znamienna, widoczna jest take na
innych polach. Ostatnio w Argumentach i Faktach, jednym z
waniejszych tygodnikw opiniotwrczych, spierano si o eks-
portowy stereotyp Rosjanina. Wiadomo nie od dzi, e przybysz
z Moskwy czy Samary swojego rodaka za granic zdoa rozpo-
zna na pierwszy rzut oka. Na turystw ze Wschodu narzekaj
hotelarze w niejednym zachodnim kurorcie, cho sami przyznaj,
e ta haaliwa i niezbyt okrzesana klientela to cakiem powa-
ne rdo dochodw. Przykre jednak nie jest to, e negatywnie
postrzega nas zagranica, lecz to, e my sami zaczynamy widzie
si takimi, jak nas przedstawia nasze kino, teatr, nasi artyci
podkrela jeden z moskiewskich dziennikarzy. A jest to obraz
wyjtkowo ponury, a chce si wyczy telewizor, wyrzuci
ksik, zaszy gdzie w kt i zatka uszy. Pewien woski rey-
ser, ktry w Rosji czuje si jak u siebie w domu, tak podsumowa
t tendencj: Jeli kierowa si tym, co mona zobaczy w te-
lewizji, nowym kinie, jeli oprze si na szczerych wyzna-
niach modnych rosyjskich pisarzy wspczesnych, wyania si
obraz przeraajcy. Dobrze, e rosyjskie rodziny znam nie tylko
80
z ekranu, e mam przyjaci wrd Rosjan. Ale co sobie myl
inni mieszkacy krajw zachodnich?.
Typowy Rosjanin kreowany przez swoich uzdolnionych arty-
stycznie ziomkw minuty nie wytrzyma bez papierosa, najlepiej
kultowego Bieomorkanaa, i nawet do toalety nie wybiera si
bez p litra wdki. To degenerat, obibok, krtacz, alkoholik, me-
liniarz, w najlepszym wypadku zboczony brzuchaty milicjant lub
nieogolony flozofujcy nieudacznik yciowy.
Redaktor Argumentw i Faktw zauwaa: Na Zachodzie
te przecie pij, pal, nurzaj si w bagnie moralnym. Ale tylko
w naszych flmach, serialach i sztukach teatralnych krluje wd-
ka, tyto, chamstwo (...). Cay ten egzystencjalny brud przedsta-
wiany jest jako dominujca cecha wspczesnego ycia w Rosji.
C, widocznie dziennikarz ten nie zna dominujcych nurtw we
wspczesnej polskiej kinematografi albo nie traktuje naszego
kraju jako czci Zachodu...
Konkretnie napitnowano przede wszystkim cykl komedii o ro-
syjskich osobliwociach. Osobliwoci rosyjskiego polowania,
Osobliwoci rosyjskiego wdkarstwa i kilka innych obrazw o
podobnych tytuach przedstawiajcych przygody tych samych bo-
haterw ciesz si jednak du popularnoci wrd Rosjan i uwa-
ane s za najlepsze rozrywkowe flmy epoki posowieckiej. Kto
tam nawet oburza si na synn bajk Wilk i zajc, ukazujc
rosyjskiego wilka jako durnowatego wyrzutka. Przy okazji skry-
tykowano nawet ludow opowiastk o Iwanie-duraku leniwym
parobku, ktremu nie chciao si nawet ruszy z ciepego pieca.
Ostatecznie jednak gupiemu Wace, rosyjskiej odmianie Forresta
Gumpa, powiodo si cakiem niele...
Niektrzy rosyjscy analitycy przyczyny kulturalnego i moralne-
go regresu wasnej nacji upatruj w skutkach bolszewickiego prze-
wrotu z 1917 roku. Z Rosji wyjechao wwczas ponad 2 miliony
ludzi, przewanie najlepiej wyksztaconych. Reszt elity wygubiono
w katowniach czerezwyczajki. Napyw kadr ze Wschodu mia po-
dobno znaczcy wpyw na podniesienie poziomu uniwersytetw
europejskich oraz biur konstrukcyjnych, za to kultura miast rosyj-
skich widocznie upada z powodu napywu prymitywnej ludnoci
81
wiejskiej. Z kolei po 1991 roku Rosj opucio blisko wier miliona
uczonych, inynierw i utalentowanych artystycznie modych ludzi.
Czy to wanie nie jest powodem tego umysowego spustoszenia?
zastanawia si redaktor Argumentw i Faktw. Dochodz do
tego bardzo niskie nakady na kultur. W rezultacie karmi si Rosjan
tani papk rozrywkow, zaspokajajc najmniej wybredne gusty.
Socjolodzy rosyjscy alarmuj, e upada w kraju morale. Ludzie
s cyniczni, li, leniwi. le to wry rosyjskiemu patriotyzmowi.
Ale w konkluzji redakcja uspokaja czytelnikw, bowiem pono w
Stanach Zjednoczonych zachodz identyczne procesy. Rnica
midzy nami a nimi polega na tym, e za oceanem ludzie obwi-
niaj o to sami siebie, a my zwalamy wszystko na wadz i pa-
stwo skomentoway t wiadomo Argumenty i Fakty, dajc
w ten sposb po raz kolejny swoim czytelnikom do zrozumienia,
e jednak wadza stara si, jak moe, tylko lud tych tytanicznych
wysikw nie docenia.
Oto pierwszy z brzegu przykad: podczas interprezydentury
Dymitra Miedwiediewa wypada sto pidziesita rocznica uro-
dzin Antoniego Czechowa. W zwizku z tym prezydent Dymitr
Miedwiediew obieca rosyjskim ludziom teatru, e bdzie si o
nich troszczy szczeglnie. Wspieranie teatru powinno nalee
do priorytetw kadego pastwa owiadczy kategorycznie za-
stpca-nastpca Putina podczas uroczystego spotkania z artystami.
I kademu pastwu brakuje pienidzy na teatr, u nas w Rosji
take. Ale my staramy si temu przeciwdziaa. Sytuacja u nas w
tej dziedzinie jest lepsza ni pi... w tym miejscu prezydent Ro-
sji zajkn si, zapewne dokona w myli szybkiego rachunku i
natychmiast sprostowa: ni dziesi lat temu.
Miedwiediew obfcie sypa danymi statystycznymi. W Rosji
jest 600 zawodowych teatrw, kady z nich daje w roku okoo 130
przedstawie, co oznacza, e w teatrze bywa corocznie 30 milio-
nw widzw. Jeli dane te odpowiadaj prawdzie, to s to bardzo
dobre wyniki przyzna Miedwiediew i doda rozbrajajco: S-
dziem, e znacznie mniej Rosjan uczszcza na spektakle.
Na Wschodzie rzeczywicie lubi teatr. Moskwianie uwielbiaj
wystawiane na rnych stoecznych deskach musicale, co swego czasu
82
wykorzystali terroryci, przetrzymujc blisko tysiczn widowni w
domu kultury na Dubrowce. W prowincjonalnym Bijsku kade przed-
stawienie miejscowego teatru ma komplet widzw, ale niskie ceny
biletw z pewnoci nie pokrywaj wydatkw zwizanych choby z
utrzymaniem okazaego budynku, wzniesionego przed stu laty przez
polskiego architekta Jana Nosowicza. Tym bardziej e znaczna cz
znikowych wejciwek rozprowadzana jest w szkoach i zakadach
pracy. Co prawda miny ju czasy, gdy do wity sztuki zapdzano
obowizkowe kontyngenty kochonikw...
Prawdopodobnie ju tysic lat temu Ru przemierzay trupy sko-
morochw, pokazujc gawiedzi rne igrce ucieszne. Komedianci
owi naturalnie nawet nie myleli, aby zabiega o mecenat wadzy,
za to wadze, zarwno wieckie, jak i cerkiewne, bardzo intereso-
way si ich dziaalnoci, ostatecznie zakazujc jej w poowie XVII
stulecia. Nie oznacza to jednak, e lud rosyjski zosta pozbawio-
ny spektakularnych widowisk. Edukowani w sowieckich szkoach
Rosjanie wyobraaj sobie dzieje Europy jako nieprzerwane orgie
piromanw rozwietlajcych mroki redniowiecza (i ssiadujcych
epok) stosami inkwizycji. Niektrzy rosyjscy historycy dowodz, e
w dawnej Rosji podobne okropnoci nie miay miejsca. Ale w cen-
trum Moskwy, na placu Czerwonym, zachowao si miejsce strace
(obnoje miesto), gdzie nie takie rzeczy wyrabiano. To std oddano
strza armatni w kierunku Polski z dziaa nabitego zmasakrowanymi
publicznie szcztkami Dymitra Samozwaca.
W ZSRS wiele rzeczy robiono na pokaz, nic wic dziwnego, e
teatr sta tam na wysokim poziomie. To samo mona powiedzie
o cyrku, ulubionej rozrywce Rosjan w kocu ycie w Bolszewii
wymagao umiejtnoci akrobacji. Willy Tokariew, rosyjski piewak
emigracyjny, wspominajc to, co pozostao po Kraju Rad, wymie-
ni tylko rakiety i balet. Komunici zrcznie wykorzystali do wa-
snych celw osignicia Czajkowskiego, Szalapina, Niyskiego
i wielu innych artystw. Widowiska mocno podszyte czerwon ide-
ologi stay si cennym towarem eksportowym, za pomoc ktrego
Moskwa staraa si urabia spoeczestwa kapitalistyczne.
Jednym z wanych wsptwrcw znanego Moskiewskiego Te-
atru Artystycznego by Polak zapamitany jako Ryszard Bolesa-
83
wiecki, ktry w niezbyt zaawansowanym wieku zmar wprawdzie
w feralnym 1937 roku, ale w Hollywood. Nie mia takiego szcz-
cia twrca nowatorskiego teatru sowieckiego Wsiewood Meyer-
hold. Gdy bolszewicy urzdzili wasny teatr, w postaci choby zna-
nych procesw moskiewskich, Meyerhold przesta by potrzebny.
Zosta wic skrytykowany jako wrogi proletariatowi formalista,
aresztowany i rozstrzelany w 1940 roku.
O tym, rzecz jasna, w podczas podniosego fetowania jubile-
uszu Czechowa (do ktrego pretensje roszcz sobie nota bene tak-
e Ukraicy) mowy nie byo. O pomoc do rosyjskiego prezydenta
apelowa za to w dramatycznym, teatralnym przemwieniu reyser
Andrzej Michakow-Konczaowski, syn Sergiusza Michakowa i
brat Nikity. Konczaowski, ktry lata osiemdziesite ubiegego
wieku spdzi na Zachodzie, obraony po niezbyt entuzjastycznym
przyjciu jego flmu Tango i Cash wrci do Rosji. Reyser za-
klina Miedwiediewa, aby nie dopuci on do mierci teatru. Zda-
niem Konczaowskiego, takie zjawisko nastpio na Zachodzie. Na
czym twrca Uciekajcego pocigu opiera t diagnoz, trudno
powiedzie chyba gwnie na tym, e ze wschodniego punktu
widzenia cywilizacja zachodnia ju od dawna prowadzi ycie po-
zagrobowe. W kadym razie Konczaowski osign zamierzony
cel. Sztuka teatralna jest niemiertelna i ona nie zniknie orzek
prezydent Rosji. Pojawiy si wprawdzie nowe technologie, ale
teatru nigdy nie wyprze jaki Avatar, cho to bardzo efektowne,
adne, skomplikowane i drogie przedsiwzicie.
Avatar, ktry na bazarach rosyjskich by dostpny ju na du-
go przed swoj premier, otworzy w Rosji puszk Pandory. Borys
Strugacki, ktry wraz ze swoim bratem Arkadym (zmarym w 1991
roku; Borys Strugacki zmar w listopadzie 2012 roku) pisa poczyt-
ne powieci fantastyczno-naukowych, owiadczy, e flm Jakuba
Camerona to plagiat. Bracia Strugaccy s autorami cyklu o wiecie
Poudnia, ktry pojawia si w ich dziesiciu dzieach. Jest to literac-
ka wizja przeomu XXI i XXII stulecia: na Ziemi wprawdzie tryum-
fuje komunizm, ale nie wszystkie cywilizacje kosmiczne s na tyle
dojrzae, aby doceni dobrodziejstwa tego systemu. Jak zawsze pod-
krelali rosyjscy krytycy literaccy, w odrnieniu od agresywnych
84
zachodnich futurystycznych proroctw w rodzaju Gwiezdnych wo-
jen czy Diuny koncepcja Strugackich pozbawiona bya zupenie
idei imperialnej. Ciekawe, a moe raczej przeraajce s pomysy
spoeczne autorw (na przykad dzieci od pitego roku ycia wycho-
wywane s w internatach na jednostki o wysokich kwalifkacjach
moralnych itp.), ale to ju odrbny temat.
Zdaniem Borysa Strugackiego, planeta Pandora z flmu Ava-
tar, jej fauna i fora oraz masa innych szczegw zostaa ju daw-
no temu wykoncypowana przez sowieckich pisarzy science-fction.
Jake Sully z obrazu Camerona to Micha Sidorow z powieci Stru-
gackich. I tak dalej.
Gatunek literatury fantastyczno-naukowej posuguje si okre-
lonym zasobem rekwizytw i si rzeczy utwory tego nurtu s z
nich komponowane. W zasadzie u wszystkich pisarzy tworzcych
odmian fantasy mona dopatrze si zapoycze z dzie Tolkiena.
Ale aktywici organizacji Komunici Petersburga i Obwodu Le-
ningradzkiego (cho przywrcono historyczn nazw miasta nad
New, nadal pozostaje ono centrum administracyjnym obwodu upa-
mitniajcego Lenina) potraktowali fantazje Borysa Strugackiego
serio i wystosowali nastpujce owiadczenie: Film Camerona to
nie ideologiczna dywersja, jak podaj niektre rosyjskie media, ale
elementarne zodziejstwo, kradzie intelektualnej wasnoci socjali-
stycznej. W kadym kraju takie przestpstwo jest cigane prawem.
damy, aby nasze wadze wystpiy o ciganie midzynarodowym
listem goczym Camerona, ktry posuy si wszystkimi bohatera-
mi, ideami, w ogle caym yciem Pandory (tej opisanej przez braci
Strugackich W.G.) i podarowa to bezmylnemu cyborgowi. Ca-
meron powinien zosta aresztowany nie tylko na dowolnym rosyj-
skim lotnisku, ale w kadym z krajw, gdzie dziaa Interpol.
Jeszcze dalej w swym zacietrzewieniu posza Katarzyna Pietro-
wa, sekretarz jednego z komitetw dzielnicowych Partii Komuni-
stycznej Obwodu Leningradzkiego. Jej wypowied w tej sprawie
nawizuje do klasycznych wzorcw bolszewickich i zniesmaczya
nawet niektrych rosyjskich mionikw twrczoci Strugackich:
Cameron, ten gwiazdkowo-pasiasty otr, podnis rk na twrcze
dziedzictwo Strugackiego, Jefremowa, Buyczowa, reysera Pawa
85
Arsenowa, wykorzystujc fakt, e nieyjcy ju pisarze nie mog
zwrci si z wnioskiem do prokuratury. Ale my moemy ich w tym
wyrczy! Dlaczego Polaski, ktry uwid pionierk, susznie traf
do aresztu, a ten gangster Cameron spokojnie chodzi po ziemi i opa-
t zgarnia dolary zarobione dziki kradziey Pandory z sowieckich
ksiek? Zapewne agenci Camerona wczeniej potajemnie wykupili
powieci sowieckich pisarzy fantastycznych i wyrywali z nich cae
strony, cae rozdziay dla podtrzymania Obamy i jego kliki!
86
G
dy wieje wiatr, Tatiana z Bijska spoglda na wschd, ku urwi-
stemu brzegowi rzeki Bii. W jej oczach pojawia si wtedy nie-
pokj. Wychodzi na oszklony a po suft, przypominajcy akwarium
balkon swojego mieszkania w czteropitrowym bloku o popkanych
cianach i patrzy w dal, a jej zatrwoone spojrzenie bdzi po nadbij-
skiej skarpie. Tatiana usiuje odgadn, co dzieje si za sosnowym
zagajnikiem, za rozsianymi po stepie wzgrzami...
Tam, koo wioski Wierch-Bijskoje, ma ona swoj dacz, dzia-
k, na ktrej rosn pomidory, ogrki i kartofe. Takimi uczastkami
obdarowa sowieckich ludzi pracy Leonid Breniew. Kademu
po rwno. Chodzio o to, aby lud wasnorcznie uprawia ziemi i
zbiera plony na swj uytek odciajc mocno kulejce zaopa-
trzenie pastwowe. Dacza w wiadomoci Rosjan ulega sakrali-
zacji czciowo wskutek dziedzicznych nawykw, wrodzonego
kultu ziemi, czciowo z powodw praktycznych, gdy istotnie
wspomagaa domowe spiarnie workami darmowych ziemnia-
kw. Nawet teraz, kiedy atwo obliczy, e taniej kosztuj warzy-
wa z bazarw czy nawet sklepw, u progu sezonu wegetacyjnego
co zaczyna gna na dacze Rosjan wszystkich profesji niekt-
rzy pokrtnie tumacz ten atawizm zamiarem poprawy zdrowia,
jednak przecz temu tumy rolnikw-amatorw z wypadnitym
dyskiem. Ta narodowa obsesja trafnie zostaa odzwierciedlona w
histerycznej poetyce utworu Dacznicy z repertuaru skandalizu-
jcego zespou Leningrad: Zdycham w pracy (...). Lecz przyjdzie
lato jedziemy na dacz, opaty w rk, od razu inaczej!.
Z PODMUCHAMI WIATRU
87
Daczy pod Wierch-Bijskoje, podobnie jak wielu innych dziaek
pooonych czasem kilkadziesit kilometrw od miejsc zamieszka-
nia ich posiadaczy, nikt nie pilnowa, tote czsto byy pustoszone.
Waciciele ogradzali je wasnym sumptem, czym popado. M Ta-
tiany postawi pot z siatki, ssiad z prawej przegrod uplecion
z chrustu i drutu kolczastego, a ssiad z lewej parkan z krzywych
desek inkrustowanych szkem z rozbitych butelek. Ale z furtk to
ju Tatiana przedobrzya. Pomylaam, a nu bdzie taki urodzaj,
e trzeba go bdzie z daczy ciarwk wywozi zwierza si.
I umyliam tak bramk, aby samochd mg wjecha.
M Tatiany by chorym w bijskim garnizonie. Dziki temu
zaatwi wrota solidne, bo przeciwpancerne. Na dacz Tatiany do-
starczy je transporter sucy do przewozu mostw pontonowych.
A potem onierze z jednostki ma Tatiany zamontowali je, wzmac-
niajc ocienice, jak si dao. W efekcie jako przytwierdzono pot-
ne stalowe odrzwia do fligranowych supkw. Byo to wier wieku
temu. Odtd przy kadym silniejszym podmuchu wichru zatrwoo-
na Tatiana myli, czy caa ta konstrukcja nie przewrci si. Pal li-
cho sam bram mwi Tatiana ale to przecie kilka ton elastwa.
Jeli akurat kto bdzie w pobliu, zostanie z niego mokry placek!
I zimny dreszcz przechodzi Tatian po plecach. M dawno ju od-
szed od Tatiany, opancerzona brama na daczy pozostaa. Tatiana nie
chce jej zdemontowa, no bo czym j zastpi? Nie myli te o tym, co
bdzie, kiedy brama rzeczywicie wywrci si kiedy; jak j wwczas
usunie? Jeli jestem akurat na daczy, to p biedy mwi. Gdy
zaczyna mocniej wia, po prostu mam na wszystko oko. Gorzej, jeeli
dmucha, a ja siedz w domu. Ale w sezonie staram si by na daczy
jak najczciej, jad tam autobusem zaraz po pracy.
Zim Tatiana nie denerwuje si zbytnio, bo wtedy dacze wylud-
niaj si. Gorzej jest latem, gdy na dziakach panuje ruch, zwaszcza
podczas wolnych dni. Wwczas Tatiana, niewiasta ju po pidzie-
sitce, aby odegna czarne myli krce wci wok wytrzymao-
ci opancerzonych wrt, wspomina dawne czasy:
Wychowaam si na Dalekim Wschodzie opowiada. Nie byo
lekko. A najgorzej z higien intymn kontynuuje. Jako bya komso-
moka i w ogle humanistka, Tatiana jest do bezporednia i od razu
88
bez skrpowania wali z grubej rury, nie znajduje bowiem powodu, aby
przez faszywy wstyd nie zahaczy o bd co bd w powanym stop-
niu ludzki w kocu temat. Na wsiach kobiety zbieray mech, kroiy
w prostokty i gotoway. W miecie byo gorzej. Rakiety naszych ko-
smonautw, jak to wwczas wzniole powiadano, przeoryway skiby
kosmosu, a my w krytyczne dni nie miaymy czym... Raz dopada
mnie czerwona data w kalendarzu podczas tygodniowych odwie-
dzin u ciotki. Jej samej w mieszkaniu nie byo, pracowaa od witu do
nocy. Na szczcie znalazam na pawlaczu grub ksik, Histori
Komunistycznej Partii Zwizku Sowieckiego (bolszewikw). Pod-
oyam j sobie... i tak siedziaam, jak kwoka na jajkach, gapic si
caymi dniami w telewizor. Kiedy papier pode mn przemaka, prze-
wracaam kilkanacie stron. W ten sposb doszam do poowy Histo-
rii KPZS(b). W nocy wykorzystywaam brudn koszulk. Zazwyczaj
suyy do tego pocite kawaki starej bielizny; wygotowywano je i
uytkowano wielokrotnie. Jedna pielgniarka z naszego bloku przy-
nosia ze szpitala wat i zaszywaa j w podune kawaki bandaa.
To bya prawdziwa manufaktura, zatrudniaa do tego dwie ssiadki, a
towar sprzedawaa na targu. Ale j w kocu zamknli. Co byo robi,
pastwo dao nam dacze, lecz przecie na polu podpasek nie wyho-
dujesz! A widocznie przemys mia waniejsze zadania, Amerykanie
nam zagraali, Chiczycy... No i bratnim krajom trzeba byo pomaga,
i krajom Trzeciego wiata take... Kto w takich warunkach ma gow,
aby troszczy si o specyfczne potrzeby kobiet? Dopiero potem po-
jawiy si takie specjalne wkadki, ale strasznie przepuszczay, lepiej
byo stosowa je z gumowymi majtkami, ktre zreszt doczano do
kadej paczki. A teraz chcesz, wybieraj i przebieraj, skrzydeka po-
dwjne i potrjne! Polacy wielki zakad produkujcy to dobro pod
Moskw wybudowali. A al si czowiekowi robi, e ju sam tego
dobra nie potrzebuje.
Tak, nasze kobiety w tamtych czasach to si nacierpiay. Ale w
kocu od tego s, Bg uprzedzi Ew, e bdzie miaa za swoje.
A i nasze sowieckie baby z porcelany przecie nie byy. No pewnie,
e kada chciaa si stroi, wygld swj poprawi, rysom i ksztatom
przez natur ofarowanym nieco wicej wdziku nada, urokliwiej
nieco wybrankowi swojemu zapachnie, a nie tylko tym, co akurat
89
produkowano w zatrudniajcej j fabryce... Popularne byy wywary
z zi, zwaszcza z rumianku. Szampony byy tylko w dwch gatun-
kach, rnicych si od siebie tym, e po jednym wosy wychodziy
bardziej, a po drugim mniej. Kremy te wszystkiego dwa rodzaje:
dziecicy i wazelina. Krasawice brwi osmalonym korkiem czerniy,
wargi mazay sokiem z malin. Moe to i zdrowiej, bo bez chemii...
Kiedy dostalimy od znajomych, ktrym krewni z zagranicy
przysali paczk, fakon z bajecznie kolorow etykietk. W rodku
bya gsta, przepiknie bkitna ciecz, ktra cudownie pachniaa eg-
zotycznymi kwiatami. Po rodzinnej naradzie doszlimy do wniosku,
e jest to mydo w pynie. Ojciec eksperymentalnie umy tym rce.
Potem nosi bandae przez miesic, a blizny mia a do mierci. Dzi
sobie myl, e musia to by pyn do dezynfekcji sanitariatw albo
co podobnego, ale wtedy kto mg przypuszcza?
Co do strojw, te nie byo atwo. Rajstop sklepy nie otrzymy-
way, dopiero w latach osiemdziesitych pojawiy si importowa-
ne, polskie. Wczeniej nosiymy poczochy, zapinane na pas, kt-
ry zatrzymywa krenie w nogach. Ja miaam zawsze do tgie
nogi, przyszam raz do domu, patrz, a one cae sine ju od tych
poczoch! Jak poczochy podary si, to je cerowano. Od wita
nosio si takie lepsze, kapronowe, a na co dzie zwyczajne, ch/b
(skrt ten oznacza: baweniano-papierowe). Najwikszy szpan to
byy siatki (kabaretki), robio si je tak: brano dziecice rajtu-
zy, odcinano stopki, zaszywano, a potem spuszczano odpowiednie
oczka, a do pasa. eby nogi nie przemoky, wkadano stop w pla-
stikowe torebki, ktre zreszt prano potem jak zwyke skarpetki.
Moje pierwsze prawdziwe pantofe to byy japonki. Ale nie takie
sandaki z rzemykiem midzy palcami. Mieszkacy Sachalinu trudnili
si odowem rnego baracha, jakie przypyno z Japonii. Krtko
mwic: grzebali w wyrzuconych przez morze japoskich mieciach.
Wycigano rne plastikowe buteleczki, pudeka jakie. I buty. Nasi
szewcy odcinali z nich podeszwy i dorabiali wierzchy, albo odwrot-
nie ju nie pamitam. W kadym razie takie obuwie wdrowao na
bazary i sprzedawano je do drogo, bo byo tego warte.
A dinsy! Ech, wydaam na nie dwie pierwsze pensje, ale nie auj,
cho byy na mnie troch za due. Prawdziwe, zachodnie, w szelesz-
90
czcym celofanowym opakowaniu z kolorowym rysunkiem pupy no-
soroca. I ten zapach! Nieporwnywalny z niczym. To byo tak, jakby
oddycha powietrzem innego wiata. Boe, jakie to byo wspaniae!
I Tatiana, uradowana na nowo wspomnieniem jednego z najszcz-
liwszych dni swojego ycia, zapomina na chwil, e gdzie tam, pod
Wierch-Bijskoje, zowieszczo koysz si i skrzypi w zawiasach pan-
cerne wrota jej daczy.
91
I
lu jest waciwie Rosjan, rozumianych jako wschodniosowia-
ska grupa etniczna, dokadnie nie wiadomo. Statystyki mwi o
150-170 milionach, ale kto by ich tam i w jaki sposb dobrze
zliczy. Emigranci rosyjscy w Stanach Zjednoczonych, Brazylii
czy Niemczech nie zawsze przyznaj si do swojego pochodzenia.
Nieraz spotkaem si w Rosji ze zdaniem, e waciwie Rosjan w
ogle nie ma. Ci, ktrzy gosili taki pogld, czsto mieli oczy bar-
wy kwitncego lnu, wosy koloru pszenicy, nosy o ksztatach nie-
znacznie modyfkowanych genetycznie ziemniakw oraz jagody
rumiane jak borwki, aby ju pozosta tylko przy porwnaniach
z zakresu rolin uytkowych. A w jednym nawet wypadku bya
to czowiek niezbyt jeszcze wiekowy, odznaczajcy si w dodat-
ku brod rozoyst niczym opata do odgarniania syberyjskiego
niegu. Mimo to utrzymywali oni wszyscy, e ruska krew przez
wieki burzliwej historii tak bardzo wymieszaa si z obc, przede
wszystkim tatarsk (ale take polsk), i mowy nie ma o czystym
genetycznie typie rosyjskim.
Z kolei Federacj Rosyjsk zamieszkuje ofcjalnie 142 miliony
(warto przypomnie, e jest to nieco mniej ni poowa ludnoci
Zwizku Sowieckiego w chwili jego rozpadu) ludzi i od co naj-
mniej dwudziestu lat liczba ta niemal corocznie maleje. Na tym
samym obszarze w 1991 roku naliczono 148.690.000 osb. Ubyo
zatem 4% ludnoci, i to pomimo intensywnych ruchw migracyj-
nych, bowiem liczni bieecy (uciekinierzy) przesiedlali si do
Rosji z niespokojnych republik azjatyckich powstaych po rozpa-
JAK ODRODZI ROSJ?
DEMON DEMOGRAFII
92
dzie Zwizku Sowieckiego. Rzecz jasna, rwnoczenie inni Ro-
sjanie opuszczali swoj ojczyzn. Demografowie prorokuj, e za
wier wieku najwiksze pastwo na Ziemi zamieszkiwa bd
tylko 123 miliony rossijanow. Ten termin oznacza wszystkich oby-
wateli Federacji, nie tylko russkich, czyli etnicznych Rosjan. Nale-
y pamita, e co pity obywatel Rosji nie jest Rosjaninem, a naj-
czciej naley do narodowoci, ktra ma z kacapami na pieku.
I odwrotnie: szeregowi Rosjanie take nie darz przesadnie brater-
skimi uczuciami czurkw, czyli czsto skonookich i smagolicych
przedstawicieli innych ludw zamieszkujcych Federacj Rosyj-
sk. Nie naley rwnie zapomina, e Rosjanie z prowincji nie
przepadaj za mieszkacami Moskwy. Zreszt pord etnicznych
Rosjan istniej odrbne, do wyraziste grupy: Sybiracy, Kozacy
i kilka tysicy Pomorcw, osiedlonych na europejskiej pnocy
potomkw dawnych osadnikw z Nowogrodu Wielkiego. Nie-
znaczne zahamowania spadku liczby mieszkacw Rosji, a nawet
incydentalne odwrcenia trendu, s oczywicie powodem do zado-
wolenia wadz, ale nie zmieniaj oglnej tendencji. O ile jednak w
latach dziewidziesitych XX wieku do Rosji przenosili si gw-
nie Rosjanie z dawnych republik sowieckich, ktrzy nie potraf-
li urzdzi si w nowych niepodlegych pastwach zwaszcza
azjatyckich to obecnie ich miejsce zajli przedstawiciele innych
narodowoci, a nawet ras. Co prawda, wbrew histerycznym reak-
cjom Rosjan krzyczcych o tym zagroeniu, na stae przenosi
si na pnoc obecnie mniej mieszkacw Pastwa rodka, gdy
ycie w wielu prowincjach Chin stao si znoniejsze ni w bied-
nych rejonach Rosji. Jednak tempo przyrostu naturalnego wrd
przybyszw i obywateli rosyjskich wyznania muzumaskiego, nie
mwic ju o Chiczykach, bije na gow to, czym na tym polu s
w stanie popisa si prawosawni Sowianie.
Rozmnaajsia wozrodaj Rossiju! Rozmnaajsia, w etom na-
sza sia! apeluje do modych Rosjan jeden z popularnych zespo-
w rockowych, a jego atrakcyjne wokalistki zapewniaj kuszco:
My pomoem! Wadze take staraj si pomc odradza Rosj,
oczywicie na swj sposb zainspiroway przecie potoczne
uywanie terminu Rosjanie do okrelenia wszystkich obywateli
93
pastwa, bez wzgldu na ich narodowo, co na dobr spraw jest
przecie form rusyfkacji. Cigle realna jest groba, e w poowie
obecnego stulecia w Rosji y bdzie nie wicej ni 100 milionw
ludzi, z czego wikszo stanowi bd wyznawcy islamu. Ju w
tym roku zaczn widocznie kurczy si zasoby siy roboczej i za-
braknie poborowych, aby utrzyma zakadany przez rosyjski sztab
generalny stan osobowy armii. A przecie jednym z nieodzownych
warunkw mocarstwowoci Rosji by jej potencja demografczny.
Pokazuje to dobitnie II wojna wiatowa: wedug rosyjskich szacun-
kw polego w niej moe nawet 12 milionw czerwonoarmistw,
a mimo to w chwili jej zakoczenia w wojsku sowieckim suyo
wanie 12 milionw onierzy. Co prawda w Rosji powszechne
s zwolnienia i odroczenia suby wojskowej dla studentw, a o
sprawnoci armii nie decyduje ju tylko jej liczebno, ale i tak
wizja pustoszejcych koszar jest dla rosyjskiej generalicji, posia-
dajcej wybitnie sowieck mentalno, wrcz przeraajca.
Kreml prowadzi wic kampanie reklamowe promujce ycie
rodzinne: plakaty w moskiewskim metrze wychwalaj dzieci jako
arcydziea natury; tym, ktrzy decyduj si na drugie dziecko,
rzd oferuje powane wsparcie fnansowe. Na Kremlu rozwaa si
nawet ograniczenie dopuszczalnoci aborcji, ktra zreszt w cza-
sach sowieckich bywaa okresowo zakazana.
Znam swj fach, wic cie usuwam wprawnie i bez kompli-
kacji, ale praktycznie bezpatnie mwi ginekolog ze szpitala w
Gornoatajsku. Jako lekarz na pastwowej posadzie otrzymuj
pensj miesiczn w wysokoci 12 tysicy rubli (okoo 1200 zo-
tych). Uwaam naturalnie, e wadza powinna zabroni aborcji.
Kiedy to nastpi, dla mnie nastan zote czasy. Zawsze znajdzie si
kto, kto wsunie mi grub kopert, abym tylko wykona zabieg.
rednia dugo ycia rosyjskich mczyzn nie moe przekro-
czy szedziesitki to gorszy wynik ni w Pakistanie. Sergiusz
Markow, prominentny czonek Jednej Rosji, wyjawi, e wadzom
rosyjskim zapa demografczna spdza sen z powiek: Kreml
obawia si, e osabiony pod wzgldem ludnociowym kraj nie
bdzie ju w stanie kontrolowa bogatych w surowce naturalne i
strategicznie wanych bezkresw Syberii powiedzia. Imperialne
94
i mocarstwowe ambicje Putina i jego ekipy mog zaama si tylko
dlatego, e po prostu zabraknie wykonawcw tych planw.
W poowie ubiegego stulecia w Rosyjskiej Federacyjnej So-
cjalistycznej Republice Sowieckiej (jej obszar odpowiada teryto-
rialnie dzisiejszej Federacji Rosyjskiej z niewielkimi korektami
w 1954 roku Chruszczow podarowa Ukrainie Krym) istniaa
czwarta co do wielkoci populacja na wiecie. Obecnie ludnocio-
wo Rosja znajduje si na miejscu dziewitym za Bangladeszem
i Nigeri. Tak znaczny uszczerbek demografczny porwnywalny
jest tylko z okresem wojennym. W wieku XX notowano ju zna-
czce spadki ludnoci Rosji w okresie od I wojny wiatowej do
zakoczenia II wojny wiatowej (poza stratami wojennymi oraz
godem spustoszenia poczynia kolektywizacja). Ubytki te byy
jednak natychmiast rekompensowane duym przyrostem natural-
nym, a dzi nie mona na to liczy.
Spoeczestwo rosyjskie, mimo niewielkiej redniej dugoci
ycia, starzeje si. Mwi si wic w Rosji sporo o koniecznoci
powstrzymania wymierania Rosjan, take poprzez promowanie
tradycyjnych wartoci i poprawienie atmosfery moralnej (cokol-
wiek miayby znaczy te frazesy). Wadza obiecuje, e powstanie
wicej przedszkoli, walka z przestpczoci bdzie skuteczniejsza,
a pastwo bdzie przyjazne rodzinie. Ju nie tylko szcztkowa
opozycja domaga si poprawy bezpieczestwa drogowego, kam-
panii antynarkotykowych i antyalkoholowych, a przede wszyst-
kim znaczcej poprawy w wiadczeniu opieki zdrowotnej. We-
dug raportu zamieszczonego w pimie medycznym Lancet w
2009 roku, ponad poowa wszystkich zgonw Rosjan w wieku lat
15-54 po rozpadzie ZSRS w 1991 roku bya spowodowana nad-
uywaniem alkoholu. Ale wadze rosyjskie cigle zachowuj si
tak, jakby nie wiedziay, czemu Rosjanie tyle pij. A przecie wy-
starczyaby uwana lektura poematu Benedykta Jerofejewa Mo-
skwa-Pietuszki...
Zmniejszenie spadku liczby urodze w 2010 roku Kreml na-
tychmiast wytumaczy jako efekt wdraanych socjalnych pro-
gramw pastwowych. Eksperci jednak s cigle dalecy od opty-
mizmu, a cz z nich uznaje kryzys demografczny za spucizn
95
sowieck. Rosjanie jako spoeczestwo nadal ptotalitarne mniej
lub bardziej wiadomie uwaaj swoje ycie za uzalenione od
pastwa. By moe to wanie nie pozwala im wzi penej odpo-
wiedzialnoci za siebie samych, a wic take za wasne zdrowie,
nie mwic ju o swoich bliskich.
Prezydent Putin jeszcze podczas swoich pierwszych kadencji
powica sporo uwagi sytuacji demografcznej w Rosji, dzielc
si z narodem przemyleniami na temat mioci. Do dziwnie
brzmiao to romantyczne czy moe nawet icie papieskie wezwanie
w ustach przywdcy najwikszego pastwa wiata, tym bardziej e
towarzyszyo mu zimne jak zawsze, stalowe spojrzenie czekisty.
Kremlowski wadca wyraa si jednak jasno i dosownie, uywa-
jc wanie sowa mio, cho bardzo czsto Rosjanie zastpuj
je wstydliwie eufemizmem zbiory piosenek o tym szczeglnym
stanie ducha nosz nazw Pieni o najwaniejszym.
Za Uralem na kilometrze kwadratowym Rosji yj niewiele
ponad dwie osoby, a tu pod bokiem s coraz bardziej ofensyw-
ne ekonomicznie i ludnociowo Chiny oraz stoczona na wyspach
Japonia. A i w dawnych posowieckich republikach, z ktrymi Mo-
skwie nie zawsze jest po drodze, sytuacja punktu widzenia Kremla
przedstawia si nie najlepiej: w Uzbekistanie w cigu ostatnich 20
lat ludno wzrosa z 19 do 27 milionw o 40%! Tylko zachodnia
granica pod wzgldem demografcznym wydaje si bezpieczna: na
Ukrainie przez dwie ostatnie dekady ubyo take dobre cztery mi-
liony (ale w skali tego kraju to a 10% moe dlatego na bilboar-
dach ukraiskich pojawiy si swego czasu rwnie prezydenckie
nawoywania do kochania si?), a ludno i tak malekiej otwy
zmniejszya si o 20%.
W czasach sowieckich rodzina stanowia potencjalne zagroe-
nie dla kroczcego ku wietlanej przyszoci pastwa, wic wadza
wspieraa jej rozbijanie. Rozwd by czyst formalnoci, a aborcja
zabiegiem kosmetycznym (do chwili gdy imperium zorientowao
si, e bdzie potrzebowao nowych robotnikw). Zreszt posiada-
nie dzieci ogupianych komunistyczn propagand bywao czasami
niebezpieczne, o czym dobitnie wiadczy przypadek Paweka Mo-
rozowa. Opakane skutki tej polityki rodzinnej bolszewikw Rosja
96
odczuwa do dzi. Rosjanki robi skrobanki w yciu bez mrugnicia
okiem; znane mi s przypadki studentek z Rosji uczcych si w Pol-
sce, ktre na par dni wracay do domu tylko po to, aby przerwa
ci. Za to rosyjskie dzieci, jeeli ju uda im si pojawi na wiecie,
rozpieszczane s ponad wszelk miar, zwaszcza chopcy. Samotne
matki widz w nich lepsze wydanie swojego partnera, ktry odszed
w sin dal albo do innej kobiety (bo c to takiego rodzina? zapis
w urzdzie, i tyle), albo te wycigna go z domu wdka, pierwsza
namitno chyba wikszoci rosyjskich mczyzn. Upodobanie do
trunkw powoduje, e rednia ycia rosyjskich mczyzn wynosi
mniej ni 60 lat. Smarkacz jest oczkiem w gowie mamusi. Nieraz
byem wiadkiem (z trudem trzymajcym nerwy na wodzy), jak
dziesicioletni bachor siedzia za stoem pord dorosych a na sto-
le by alkohol, a jake i co rusz wtrca si do dyskusji. W rezulta-
cie tak wychowywani chopcy nie wyrastaj ze swojej chopicoci,
a kiedy zakadaj wasne rodziny, okazuje si, e zamiast sprosta
trudom ycia, nadal woleliby trzyma si maminej spdnicy. No i
stresuje ich to oczywicie, zatem szukaj pocieszenia w butelce lub
u mniej wymagajcej (w pierwszej fazie znajomoci) partnerki i
tak rodzinna historia powtarza si i powtarza.
S jeszcze w Rosji inne dzieci, yjce samopas, czsto w hie-
rarchicznych spoecznociach rwienikw, ktre utrzymuj si
z przestpstw. Bezprizornych jest w Rosji dobry milion, a moe i
dwa nikt ich dobrze nie policzy. Nieliczni krytycy putinowskie-
go programu sanacji demografcznej obawiaj si wzrostu liczby
bezdomnych dzieci, urodzonych tylko dla becikowego. To zdaje
si wadcy Rosji nie niepokoi. U czekistw, jak w wojsku, liczya
si sztuka. A wy demografczny pastwo potraf zagospodarowa.
Zapewne Putin ju planuje, jak skutecznie rozwiza problem bez-
prizornych elementu bd co bd, wedug Lenina i Dziery-
skiego, socjalnie bliskiego. Znajc schematy mylowe przywdcy
Rosjan, wolno przypuszcza, e utworzy z nich armi janczarw
a moe i oprycznikw bezgranicznie oddan sprawie imperium.
Swoje kompleksy etniczni Rosjanie rozadowuj na niesowia-
skich imigrantach, okrelanych wieloma obelywymi mianami.
Corocznie w Rosji odnotowuje si liczne bjki na tle rasowym, a w
97
ubiegym roku stracio z tego powodu ycie kilkadziesit osb po-
chodzcych z dawnych azjatyckich republik zwizkowych ZSRS.
Nawet funkcjonariusze stoecznej milicji czsto inaczej traktuj
ciemnowosych i niadych obywateli Federacji Rosyjskich.
Oddzielny problem stanowi tarcia pomidzy mniejszociami
narodowymi w Rosji. Nieatwo poapa si w tej mozaice. Znane
s animozje pomidzy Ormianami i Azerami, ale ju w przypadku
innych nacji ich wzajemne relacje mog nie by dla niewtajemni-
czonych zbyt jasne. Ot, choby stosunek prastarych ugrofskich
ludw znad rodkowej Wogi do zamieszkujcych w ich pobliu
narodw pochodzenia tureckiego.
Kiedy pewien letni dzie spdzaem na bliszych Azji kresach
Baszkirii. Byem w towarzystwie dwch goci z Polski. Zaprosi nas
na swoj dacz, a waciwie do okazaej wiejskiej rezydencji, do
wysokiej rangi pracownik administracji z Ufy. Byo przyjemnie i po
europejsku, bd co bd znajdowalimy si wprawdzie w cieniu
Uralu, lecz przecie po zachodniej stronie gr. Gospodarz przygo-
towa wystawn uczt: monstrualne szaszyki, kocio uzbeckiego
powu i gubadij regionalny przysmak z ryu z rodzynkami oraz
siekanego misa i jajka podawany z wieprzowymi pasztecikami. Na
stole w lipowych faskach zoci si niezrwnany baszkirski mid
prosto z lenych barci. W chodnej sieni w wielkim skrzanym bu-
kaku czeka kumys ale to ju na dzie nastpny, dla orzewienia.
Kierowca i zarazem ochroniarz gospodarza, mody czowiek,
wschodnim zwyczajem nie zosta dopuszczony do stou, lecz z
dyskretnego oddalenia pilnowa nienaruszalnoci naszego spokoju
oraz biaej subowej czajki. W trakcie przyjcia jeden z towarzy-
szcych mi Polakw, nie wadajcy rosyjskim i w ogle pierwszy
raz przerzucony na drug stron Bugu, postanowi odwiey si
jak to mwi w Rosji, cytujc fraz z niemiertelnej komedii
Brylantowa rka czyli opuci na chwil towarzystwo i, po-
wiedzmy, rozprostowa koci. Przechadzajc si w ciemnociach
po okolicy nieomal zderzy si ze stojcym na widecie tieochro-
nitielem (zwanym przez bardziej okcydentalnie zorientowanych
Rosjan bodigardem), ktry sta jak graniczny sup zapatrzony
w spywajcy ksiycowym blaskiem wierzchoek Jamantau.
98
A ty co? zapyta zabkany biesiadnik, rzecz jasna po pol-
sku, chcc pokry zaskoczenie, o jakie przyprawio go to nieocze-
kiwane spotkanie. Czuwasz, tak?
Wartownik przekn lin. Twarz jego spowija mrok, z pew-
noci jednak pociemniaa ona od gwatownie napywajcej krwi.
Zapewne zastanawia si, czy spotkaa go w yciu wiksza obelga.
Jego spojrzenie zelizno si ze szczytu uralskiej gry i wbio jak
kinda w oblicze zuchwaego giaura. Przez dusz chwil poczucie
lojalnoci wobec patrona zmagao si w nim ze szczer chci na-
tychmiastowego zmazania obrazy krwi wytoczon z potomka ludu,
ktrego synw, a zwaszcza crki, ju chan Batu w jasyr prowadzi.
Wreszcie opanowa si i wyjani z nieopisan godnoci:
Nie, ja Baszkir.
99
W
Rosji zwierzciem najbardziej domowym jest karaluch. Od
wiekw towarzyszy on wschodniosowiaskiej odmianie
homo sapiens w jej siedzibach. Dla Rosjan jest rzecz niepojt
i zabawn, e wiele polskich dzieci nie widziao nigdy ywego
karaczana i nie potraf odrni go od prusaka. Taka wiedza jest
bowiem na Wschodzie elementarna, a karaluchy s nierzadko bo-
haterami ksieczek dla przedszkolakw. Ot, choby: Raz w gu-
mowym y kaloszu sawny tarakan Timosza... (Tarakan Timo-
sza i Nowy Rok Konstantego Awdiejenki) lub Siedzi w szklance
tarakan i ssie ry ap... (Tarakan Mikoaja Olejnikowa). Au-
tora tego ostatniego utworu rozstrzelano w 1937 roku, cho akurat
nie z powodu motywu karalucha w jego poezji, ktry z kolei przy-
czyni si do mierci Jzefa Mandelsztama, gdy autor Skrzypka
Hercowicza napisa miej si karalusze wsiska i z miejsca za
to podpad Stalinowi. Wprawdzie Rosjanie usiuj niekiedy zwal-
cza synantropijne insekty, ale takie dziaania przybieraj raczej
form rytuaw magicznych. Przez duszy czas nie wiedziaem,
dlaczego wewntrzne strony drzwi szaf, drzwiczek pek i szafek
kuchennych w Rosji pokrelone s tajemniczymi krgami wykona-
nymi kred; wreszcie objaniono mi, e jest to zapora odstraszaj-
ca rzekomo karaluchy.
Przed paroma laty w Rosji zapanowao oglne wzburzenie i
jaki dziwny, zabobonny przestrach. Pojawiy si gosy wiesz-
czce nadejcie wypadkw straszliwych. Ludzie robili przezor-
nie zapasy ywnoci i pilnie uczyli si, jak prawidowo wykona
INSEKTY I PODLOTKI
UCIECZKA KU SZCZCIU
100
prawosawny znak krzya. Od niepamitnych czasw karaluchy
gniedziy si w malowniczych chatach z syberyjskiego cedru
i wielkopytowych blokach masowo wznoszonych za czasw
Chruszczowa. Byy ich rozmaite gatunki: jedne polatyway so-
bie po kuchni, niekiedy nagle ldujc w garnku lub na gowie
gospodarza czy te jego gocia, inne skromnie siedziay dzie
cay za dywanami, ktrymi mieszkacy Wschodu uwielbiaj
dekorowa ciany. Okoo roku 2008 rude karakany, u nas zwa-
ne prusakami, gdzie si w Rosji zapodziay. W wielu mieszka-
niach od Kurska po Sachalin w blasku wiata nagle zapalonego
w rodku nocy nie ukazuje si ju swojski widok: pierzchajce
z cichutkim chrzstem odny stadka domowych szecionogw.
Gdzie skry si najwierniejszy towarzysz milionw przecitnych
Iwanoww? Zdaniem ludu rosyjskiego, zniknicie ryych kara-
luchw to bardzo niedobra wrba. Leciwi Rosjanie pamitaj
zaskakujce zupene niemal wyparowanie prusakw pod koniec
lat trzydziestych XX wieku. Poniewa przyroda, jak wiadomo,
nie znosi prni, zaraz potem w sporej czci europejskiej Ro-
sji pojawili si masowo Prusacy oraz ich etnografcznie blisi i
dalsi wsplnicy. Tajemniczy przepadek karaluchw przypomina
ucieczk szczurw z toncego okrtu, nic wic dziwnego, e dla
wielu zwykych Rosjan (na og bardzo przesdnych) by to zy
znak, nieomal zapowied apokalipsy. Niektrzy z nich cigle
spogldali w niebo, spodziewajc si ujrze na nim monstrual-
n, nadprzyrodzon do piszc cyrylic mane, tekel, phares.
Po Rosji kryo kilka hipotez dotyczcych zniknicia karalu-
chw. Byy pord nich zupenie fantastyczne jak na przykad ta,
ktra gosia, e przyczyn zagadkowego zjawiska jest poprawa
warunkw sanitarnych w magazynach ywnoci oraz sklepach.
Ktokolwiek widzia rosyjskie placwki handlowe od zaplecza
a w przypadku sporej czci sklepikw choby tylko od frontu
dobrze orientuje si, dlaczego takie wyjanienie ka naley
midzy bajki. Inni upatruj powd w stosowaniu nowoczesnych
rodkw dezynsekcyjnych o przeduonym terminie dziaania.
Niezbyt trafa take do przekonania teoria o wyposzeniu karako-
nw ostrymi zapachami wydzielanymi przez tworzywa sztucz-
101
ne, meble, tapety czy linoleum. Sporo elementw wyposaenia
wntrz pochodzi bowiem w Rosji z importu, co wie si ze
zdecydowanym obnieniem ich waciwoci olfaktorycznych. W
czasach sowieckich rozmaite lakiery, pokosty i nie wiadomo ja-
kie chemikalia stosowane w produkcji sprztw lub wykadzin
rzeczywicie czsto wydzielay bardzo intensywny zapach, da-
jcy si porwna jedynie z aromatem czerwonoarmistw oswa-
badzajcych w 1939 roku wschodni poow Rzeczpospolitej.
Wedug licznych wiadkw tego historycznego wydarzenia, w
osobistym bukiecie dzielnych bojcw wyrana nuta dziegciu bya
najprzyjemniejsza. Trudno jednak wykluczy, e rosyjskie insek-
ty otrzaskay si z t swojsk woni, a za to w smak nie poszy im
rygorystyczne euronormy i inne standardy speniane przez wyro-
by zagraniczne. Kt bowiem wie, co mie serduszku skrytemu
pod chitynowym pancerzykiem?
A moe karaluchy wyposzyy dwiki? Mwi si, e zawiniy
haasy o niskiej czstotliwoci emitowane przez rne urzdzenia
biurowe, ale take przez... dzwony cerkwi, ktrych wiele odre-
staurowano lub wzniesiono w cigu ostatnich kilkunastu lat. C,
wedug bolszewickiej propagandy bicie cerkiewnych dzwonw
przeszkadzao odpoczywa klasie robotniczej, moe wic wypo-
szyo ono take wraliwe owady. Najczciej jednak to, co stao
si z rosyjskimi prusakami, wizane jest z telefoni komrkow
i wysyanymi przez ni falami. W Rosji dziaaj stare standardy
GSM i GPRS i pono ich ofarami stay si wanie karaluchy.
W pastwach, gdzie stosowane s rozwizania trzeciego poko-
lenia, UMTS i CDMA 2000, jest jak pocieszaj zatrwoonych
rodakw kremlowskie media o wiele gorzej: tam dla odmiany
masowo gin pszczoy.
By moe wreszcie karaluchy zostay po prostu zagodzone
w warunkach udrczonej kryzysem Rosji. A moe spaaszowa-
li je Chiczycy oraz inni przedstawiciele tej Azji, tumnie
przenikajcy do Federacji Rosyjskiej. Uczeni z Moskwy staraj
si uspokoi spoeczestwo, zapewniajc, e nie ma powodw
do paniki. Wprawdzie populacja prusakw zmniejszya si dra-
stycznie z bliej nieznanych powodw, niemniej nie nastpia jej
102
cakowita zagada. Specjalici rachuj sumiennie te sztuki, ktre
nie znikny tajemniczo, i pocieszaj Rosjan, e przypuszczalnie
wkrtce ponownie zwikszy si pogowie tych zwierztek.
Jak bardzo karaluchy zapadniaj wyobrani naszych wschod-
nich ssiadw, wiadczy okoliczno, e zadomowiy si one tak-
e w jzyku rosyjskim. Z przestpczego pwiatka czasownik
tarakani przenikn do mowy potocznej; w zasadzie oznacza
on akurat znikn, przepa bez ladu. Ale take, cho rzadziej,
wyskoczy z czym znienacka, na podobiestwo karalucha wy-
suwajcego nagle epek z czeluci zlewu. Dokadnie tak postpi
awansujcy z namaszczenia Putina jednoros Sergiusz Markow,
ktry wysun mia tez, e gdyby nie nadludzki wysiek wojen-
ny Zwizku Sowieckiego, to Polki byyby teraz prostytutkami u
Aryjczykw. Jeli taka prognozowana przez Markowa wizja zi-
ciaby si, domniemywa naley, e wwczas o wiele trudniej,
wanie z powodu tej polskiej konkurencji, dostpny byby intrat-
ny rynek pracy dla wnuczek i prawnuczek dzielnych zdobywcw
Berlina, ktre do licznie uprawiaj wiadom profesj w kraju
postaryjskim i w pastwach ociennych, nie wyczajc naszego.
Wychodzi zatem na to, e wiekopomny pocig Armii Czerwonej za
hitlerowskim gadem przez terytorium Polski przeprowadzia Mo-
skwa nawet pod tym wzgldem we wasnym perspektywicznym
interesie albo raczej ekonomicznym interesie swoich poddanek.
Ale tego nie zauwaaj ju wadcy Rosji. Tak samo jak nie wi-
dz oni zwizku pomidzy dzisiejsz upokarzajc kondycj wielu
Rosjan i Rosjanek a spustoszeniem dokonanym przez bolszewicki
rozdzia rosyjskiej historii, ktrego Markow i jego ideowi tawa-
riszczi gotowi s broni do upadego, skaczc do oczu z pazura-
mi kademu, kto zakwestionuje jedyn ortodoksyjn, kremlowsk
wersj dziejw.
* * *
Wszyscy Rosjanie znaj prawie na pami znakomit kome-
di Leonida Gajdaja Kaukaska branka, nakrcon w 1966 roku,
zatem w czasach, gdy Zwizek Sowiecki znajdowa si u szczytu
103
potgi. Po placu Czerwonym obwoono wtedy z okazji bolsze-
wickich wit makiety ogromnych pociskw balistycznych, a
imiennik reysera, przywdca najbardziej postpowego pastwa
na wiecie, wwczas jeszcze nie cakiem scyborgizowany, po-
zdrawia lud pracujcy z trybuny na mauzoleum Lenina.
Fabu ekscentrycznego flmu Gajdaja widzowie zagraniczni
przyjmowali wycznie jako zabawn fkcj, ale publiczno so-
wiecka nie bya ju tak jednomylna. Akcja obrazu rozgrywaa
si wspczenie gdzie na Kaukazie: pewna studentka (spor-
tsmenka, komsomoka, przodownica) zostaje podczas wakacji
porwana przez szefa lokalnej administracji, ktry wizi j i chce
zmusi do maestwa. W uprowadzeniu pomg krewny urodzi-
wej Niny przehandlowa dziewczyn za kilkanacie baranw i
lodwk rodzimej produkcji. Zdarzenie takie, po blisko 50 latach
utrwalania wadzy sowieckiej, byo w republikach kaukaskich
(i nie tylko tam) cakiem prawdopodobne. Dzisiaj take w islam-
skich rejonach Rosji zdarzaj si porwania narzeczonych, prawie
zawsze zreszt symboliczne. Ale bywa te tak, jak to pokazano w
Kaukaskiej brance a nawet znacznie gorzej.
Materia dowodowy to ponad 200 tomw mwi gene-
ra Aleksander Soroczkin, szef Wojskowego Urzdu ledczego.
W tej chwili trwa tumaczenie tych dokumentw na jzyk hebraj-
ski. Jest to konieczne, bo grupa przestpcza, dziaajca od 1997
do 2007 roku, sprzedaa co najmniej 130 obywatelek Rosji, Uz-
bekistanu, Modawii, Ukrainy oraz Biaorusi do Woch, Niemiec,
Grecji, Holandii, Emiratw Arabskich i najwicej do Izraela.
Bliskowschodni kierunek eksportu krasawic znad Wogi obu-
rzy wielu prawdziwych Rosjan, tym bardziej e publiczne ujaw-
nienie tej sensacji zbiego si z innymi rewelacjami dotyczcymi
jednej z wielu mniejszoci zamieszkujcych najwiksze pastwo
wiata. Oprcz spekulowania na temat rzeczywistego nazwiska
Gorbaczowa oraz przyczyn zgonu Stalina (zadziwiajco zbienych
z podejrzeniami samego generalissimusa), pojawiy si nawizania
do historii handlu ywym towarem, bardzo podobne do rasistow-
skich oskare, w jakich lubowaa si hitlerowska propaganda.
O sprzeda niewolnic z krajw posowieckich oskarono tylko w
104
tej jednej aferze kilkanacie osb z Rosji, Izraela i Modawii. Spra-
w prowadzia prokuratura wojskowa, bowiem mzgiem i szefem
gangu okaza si pukownik wywiadu wojskowego GRU, zatrud-
niony przy sztabie generalnym armii rosyjskiej. Najwidoczniej
razwiedka posiada rozlege kontakty w rozmaitych krgach. Jest
oczywiste, e rozpracowanie tej konkretnej grupy przestpczej to
zaledwie uamek wierzchoka gry lodowej.
Proceder wysyania dziewczt ze Wschodu w zagraniczn nie-
wol trwa w najlepsze od dawna i ma rozmaite odmiany. Jest on po
prostu odpowiedzi na zapotrzebowanie rynku wiatowego. Melan
sowiasko-azjatycki, jaki oferuj kraje pozostae po Bolszewii, daje
czsto mie estetycznie efekty, szczeglnie rzucajce si w oczy na
tle zasiedziaych genotypw dbajcych od czasu do czasu o czysto
rasy Niemek czy dumnie izolujcych si Angielek, nie wspominajc
ju o bardzo wiekowych nacjach. Nasze baby lepsze ni z Abby
105
piewa jakie 20 lata temu rosyjski damski zesp Kombinacja,
ktry w swoich utworach opowiada o marzeniach zwyczajnych Ta
i Maru. Wpadajce w ucho przeboje American Boy lub Kakije
liudi w Golliwudie! ju samymi tytuami zdradzaj, o czym na ni
podfruwajki z Woronea czy Kurganu. Gazety i strony internetowe
pkaj w szwach od ogosze Rosjanek, Ukrainek, Modawianek
itd., ktre chc otrzyma przepustk do lepszego wiata. Najprost-
szym sposobem na to wydaje si zapanie ma zza kordonu jak
to si jeszcze dawnym zwyczajem powiada w Rosji. No, gdzie je-
ste, mj zagraniczny ksi, przyjedaj szybciej i zabierz mnie!
prosz Rosjanki sowami jednego z hitw Kombinacji. Kilka lat
temu jaki moskiewski dostojnik, zaniepokojony masowymi wyjaz-
dami z Rosji urodziwszej czci spoeczestwa, prbowa dowodzi,
e naiwne wyobraenia niedowiadczonych dzierlatek, mamionych
zachodnim blichtrem, najczciej rozmijaj si z rzeczywistoci,
powinny zatem szuka one szczcia we wasnej ojczynie. Cz-
ciowo dygnitarz mia racj los wielu emigrantek, ktrych gw-
nym bagaem byy dane im przez natur walory, okaza si nie do
pozazdroszczenia. Oczywicie o ksiciu z bajki marz dziewczta
na caym wiecie, jednak Amerykanki czy Skandynawki jako nie
prbuj na wiksz skal udawa si w tym celu do Rosji.
Dziennikarze rosyjscy, wychodzc zapewne naprzeciw inten-
cjom wadz, co pewien czas elektryzuj publiczno wstrzsajcym
opisem straszliwych przey, jakich doznaa jaka ich rodaczka z
prowincji, podstpnie zwabiona do ktrego ze rdziemnomorskich
haremw publicznych. Podobnie zreszt do regularnie pojawiaj
si doniesienia o adoptowanych dzieciach z Rosji, ktrych przybra-
ni rodzice ze Stanw Zjednoczonych niemiosiernie podobno tuk.
Mimo to sieroty z Kazania oraz innych miejscowoci pastwa Puti-
na-Miedwiediewa chciayby wedrowa za ocean, a nie odwrotnie.
Mode wschodnie Sowianki, sprowadzone na Zachd lub gdzie
indziej przez indywidualnych amatorw, ktrzy zawarli z nimi of-
cjalne zwizki maeskie, s na og w mniejszym lub wikszym
stopniu take zniewolone albo przynajmniej ubezwasnowolnione,
choby z powodu nieznajomoci jzyka, barier kulturowych, za-
lenoci materialnej od ma itp. A dziwne, e dotd nie powo-
106
ano jakiej feministycznej internacjonaki, ktra stawiaaby sobie
za cel wyzwolenie tych biednych ofar podwjnego, bo narodowo-
ciowego i pciowego, szowinizmu. Powstaje jednak pytanie: czy
same zainteresowane chciayby powrci na ojczyzny ono? Poza
rzadkimi wypadkami raczej nie. Nawet te, ktrym przypada cika
dola niewolnic w zagranicznych zamtuzach, bywao, e wzbraniay
si przed deportacj do Rosji. By moe jak prbowali dowodzi
niektrzy ich rodacy bya to kwestia charakteru czy upodoba. Kto
wie jednak, czy nie przerazi ich najzwyczajniej brak perspektyw
w rodzinnych stronach, prozaiczna beznadziejno? Na Zachodzie
mogy przynajmniej mie nadziej na jak odmian fortuny.
A trzeba w kocu te pamita, e mowa o crkach kraju, gdzie
zakres wolnoci jeszcze nie tak dawno by bardzo znikomy. Bab-
ki i prababki Rosjanek, ktre obecnie stosunkowo atwo mog
czmychn w wiat, nie miay takiej moliwoci. Miliony niewin-
nych obywateli sowieckich zamknito w agrach. Byy wrd nich
take kobiety to eski obz budowa na przykad trudny odci-
nek szosy w atajskich grach pod miejscowoci Szebalino. Przy-
mierajce godem dziewczta wznosiy z cikich gazw wysoki
nasyp, pracujc po pas w niegu na 40-stopniowym mrozie.
Dzisiaj rosyjskie dziewczta snuj plany na przyszo, pogry-
zajc pestki sonecznika podczas ogldania poudniowoameryka-
skich seriali. Te romantyczne telenowele dubbinguje Natalia War-
lej, ktra niemal p wieku temu zagraa znakomicie tytuow rol
w Kaukaskiej brance. W komedii Gajdaja wystpowaa jako 18-
letnia debiutantka; teraz rwienice flmowej Niny z wypiekami na
twarzy ledz zagmatwane historie brazylijskich i wenezuelskich
heroin. Albo zazdroszcz jakiej kolejnej miss Rosji, ktra wanie
wybiera si na podbj wiata. Mnstwo dorastajcych rosyjskich
dziewczt te by tak chciao. Maj one do codziennego makaro-
nu i smaonych ziemniakw, ycia w brudnych blokach z wiecznie
ciekncymi kranami, niespenionych obietnic wadz i kawalerw w
wyszmelcowanych dresach, z kaszkietami o fasonie blina i niedo-
pakiem cuchncego Bieomora w ustach. Ich wybr to w kocu
co w rodzaju gosowania nogami z tym, e moe w akurat tym
przypadku istotn rol odgrywaj rwnie inne czci ciaa.
107
I
gor ma oczy jak dwa pknicia w deszczuce i bardzo duo opty-
mizmu.
Igor ma dwa domy: jeden w Gornoatajsku, 50-tysicznym, sto-
ecznym i jedynym miecie Republiki Ataju a drugi w Kuraju,
stepowej wiosce na poudniowo-wschodnich kresach atajskich,
odlegej od republikaskiej stolicy o p tysica kilometrw. Oba
domy niczym od siebie poza usytuowaniem nie rni si. S
to sklecone byle jak drewniane chaty. Doprowadzono do nich prd,
lecz nie ma tam wody i kanalizacji. Igor posiada dwa wielkie piece
kuchenne w dwch domach, ale ani jednej azienki.
Po co ci dwa domy? zapragnem si dowiedzie.
Mog sobie na to pozwoli rzek z godnoci. Za wadzy
sowieckiej byo to niemoliwe.
Czy to tak wygodnie kry midzy Gornoatajskiem a Ku-
rajem?
Mam auto. Nawet dwa.
Jedno przecie nie jedzi przypomniaem sobie ciarwk
Igora, z ktrej pozostaa jedynie karoseria.
Naprawi je kiedy odpar niezraony. Wystarczy to dru-
gie (mwi o wysuonej toyocie mark, przy ktrej cigle grzeba).
Wo rodzin, aby nie zapomniaa o swoich koczowniczych trady-
cjach. Poza tym w ten sposb wci jedzimy sobie na wakacje.
Z miasta na wie czy odwrotnie?
Spojrza na mnie wilkiem: Nie bd taki dociekliwy.
Z czego yjesz? zapytaem kiedy Igora podczas wsplnej
IGOR ATAJEC
108
jazdy jego toyot przez ajmak ustkaski. W tym momencie na
drog wybiega sarna. Igor natychmiast wykona stosowny ma-
newr samochodem, a po chwili obiela i patroszy zdobycz. Ot,
na przykad mrukn w odpowiedzi na moje pytanie.
Kiedy umawiaem si z Igorem na piknik. Wraz z krewnymi i
przyjacimi zamierza spdzi on nazajutrz wolne popoudnie na
ce nad rzek. Miaem dojecha do nich pniej, poprosiem wic,
aby wytumaczy mi, jak tam traf.
Zobaczysz gr i wtedy skrcisz.
Ale tu wszdzie s gry.
Tak, ale to bdzie dokadnie ta gra, o ktrej mwi.
Tak si wanie myli po atajsku. Igor wynis z szopy i wr-
czy mi udziec sarni.
ebym nie zapomnia, lepiej w to do baganika. Jutro bd
szaszyki, e palce liza. Bez ciebie i tak nie zaczniemy.
Podejrzliwie przygldaem si sczerniaemu pociowi surowego
misa. Syberyjski skwar, mimo wczesnej godziny, dawa si ju
dobrze we znaki.
Mam jedzi z tym prawie dwa dni? Nie popsuje si?
Nie ma prawa. Trzymam je ju cay tydzie i nie popsuo si
dotd ani razu.
Igor jest dobrym strzelcem, jak wikszo Atajczykw.
W armii czsto bior jego rodakw na snajperw. Oczy Igora,
przypominajce pknicia w deszczuce, s bystre zawsze wy-
patrz zwierzyn. Grskiego koza, jelenia albo puszyst wie-
wirk. Po wsiach atajskich duo jest strzelb, ale przewanie
mocno ju zabytkowych. W staromodnej Igorowej gwintwce
z podprk skrzywia si lufa o polowaniu nie byo mowy.
Pewnego dnia Igor przywlk do domu w Kuraju zadziwiajcy
okaz broni palnej ni to garacz, ni to arkebuz. Or wyglda
jak hakownica uywana przez Rosjan w wojnie z polskimi in-
terwentami 400 lat temu. Igor postanowi wyprbowa nowy
nabytek. Wymierzy w sawojk i wypali. Przez Dolin Czuj-
sk przetoczy si grzmot eksplozji. Gry zadray. Ze lnice-
go w zachodzcym socu szczytu Aktru zesza potna lawina.
Wychodek zmioto z powierzchni ziemi.
109
Za mocno bije orzek zmartwiony Igor. Niedwiedzia na-
wet na strzpy rozniesie.
Bdziesz teraz musia postawi now toalet.
Nie umiechn si niewinnie. Ta naleaa do ssiada.
Akurat wyjecha do miasta.
Igor zarn barana. Kobiety z jego domu skrcay na podwr-
ku baranie kiszki w dugie warkocze. Potem przyrzdza si z tego
dziargum, rodzaj faczkw.
To dla ciebie. Przysmak zachci mnie Igor. Na talerzu le-
a ociekajcy biaym ojem przedmiot wielkoci i ksztatu maego
banana. Byem ju nieco otrzaskany z gastronomi atajsk, kt-
rej pewne dania wygldaj tak, jakby ich przepisy zaczerpnito z
ksiki kucharskiej Hannibala Lectera, ale co takiego widziaem
pierwszy raz. Nieufnie dziabnem widelcem. Jedz, jedz pona-
gla mnie, paaszujc z wielkiej michy dymic baranin. Co pe-
wien czas wypluwa kawaki koci wprost na ceratowy obrus i rzu-
ca odkrojone scyzorykiem cigna asujcemu pod stoem kotu.
W Mongolii jako honorowy go miaby gorzej: tam czstuj
barani gow, trzeba przekn oko. A to tylko kurdiuk, chwocik.
Najsmaczniejsze miso. Ogonki baranie dajemy naszym dzieciom
do ssania, zamiast smoczka z tworzywa sztucznego. Tak zdrowiej.
Igor ma wpisan w dokumentach narodowo atajsk, w rze-
czywistoci uwaa si za Telengit przedstawiciela odamu
Atajczykw yjcych na rubiey mongolskiej. To podobno robi
wielk rnic. Wiele ludw jest na Ataju wylicza mi. Te-
lengici, Teleuci, Teleosi... I Teletubisie uzupeni szecioletni
synek Igora.
Dawniej matka Igora prowadzia w Kuraju stacj dla kierow-
cw ciarwek obsugujcych Trakt Czujski. Nocowali tu, w
czarnych skrzanych uniformach i trjpalczastych rkawicach, a
na ich kanciaste amy wicher ciska garcie niegu. Wypijali niesy-
chane iloci herbaty i ruszali w dalsz drog. Teraz ju tu si nie
zatrzymuj; Igor dorabia czasami jako drnik, odnieajc szos
a po Cagan Uzun.
Bardziej lubi wiejsk posiado Igora w Stepie Czujskim,
po ktrym wdruj niemal samopas stada krw o kdzierzawych
110
grzywkach, gdzie przez cae lato rozbrzmiewa granie wielkich
wierszczy, a majowe poranki s wiee i mikkie jak nigdzie in-
dziej na wiecie.
Kiedy wjechaem na nieogrodzone podwrko kurajskiego domu
i zatrzymaem samochd prawie tu pod gankiem. Od razu przypl-
ta si pies nieokrelonej rasy, rozmiarw wypasionego bernardyna.
Kiedy widziaem, jak bawiy si z nim dzieci Igora. Czas upywa,
siedziaem w aucie i prbowaem sobie przypomnie imi tej bestii.
Wreszcie, zaalarmowany klaksonem, z drugiego koca wsi nadszed
Igor. Zatrzyma si w bezpiecznej odlegoci i podziwia ca scen.
Czego stoisz? zawoaem przez uchylon szyb. Odwoaj go!
A nie wiesz czasem, jak si wabi? zapyta. Bo ja cakiem
zapomniaem...
Ciotka Igora bya umierajca. Igor przywiz do niej szamank
a z Muchor Tarchata, a ciotka j przegnaa. Obraona szamanka,
mamroczc przeklestwa, wysza na podwrko, polizgna na
jednym z polan, ktre Igor beztrosko wszdzie rozrzuca, i zamaa
nog. Trzeba byo odwie j do szpitala w Aktaszu. Byo sobotnie
popoudnie 27 wrzenia 2003 roku i gdy Igor z szamank jechali do
lecznicy, pierwszy wstrzs wielkiego trzsienia ziemi targn Ata-
jem. Autem zarzucio, a z pobliskich wzgrz potoczyy si ogromne
gazy. Szamanka odzyskaa dobry humor: Ezee Ataj (Duch Ataju)
gniewa si z powodu mojej nogi orzeka zadowolona. Ale kiedy
zobaczya lecy w gruzach szpital w Aktaszu, mina jej zrzeda, bo
nikt nie mia gowy, aby zajmowa si jakim zwyczajnym zama-
niem. Igor nie ywi urazy do Ezee Ataj na rachunek klski ywio-
owej zapisana zostaa rozniesiona w py ssiedzka wygdka.
Kiedy napisz o tobie obiecaem Igorowi. Dam tytu
Igor Atajczyk.
Nie chc zaprotestowa. Atajczyk, Japoczyk, Chiczyk
brzmi w uszach tych, co posuguj si jzykiem rosyjskim, po
prostu miesznie. Co innego Atajec lub Kitajec.
Ale po polsku poprawnie jest Atajczyk upieraem si.
Moliwe zgodzi si. Lecz tu idzie o moj powag wrd
rodakw, a oni przewanie nie znaj polskiego.
Poszedem mu na rk.
111
112
A
leksander Dugin pord rosyjskiej elity zajmuje miejsce wyjt-
kowe. Ju na pocztku lat dziewidziesitych XX wieku zdoby
pozycj gwnego ideologa eurazjatyzmu (czy te poprawniej: neoeu-
razjatyzmu) ruchu, ktry zdaniem Dugina i jego zwolennikw ocali
Rosj, a nawet wyniesie j do niebywaej potgi. Ten doktor nauk po-
litycznych, profesor socjologii Uniwersytetu Moskiewskiego, flozof,
dziennikarz, poliglota i doradca polityczny publikuje sporo, a tomy
jego prac stoj na pkach w rosyjskich ksigarniach obok dzie Jerze-
go Muchina i Edwarda Limonowa, wydawane s one bowiem wspl-
nie w jednej analitycznej serii Droga Rosji. Ale Dugina nie ma co
nawet porwnywa z Muchinem, bo autor Teorii hiperborejskiej i
Templariuszy proletariatu przerasta tego prymitywnego polakoer-
c o wiele rozmiarw. Z kolei z wesokiem Limonowem wsppraco-
wa Dugin przy powoaniu Narodowej Partii Bolszewickiej, ale potem
ich drogi rozeszy si. Dugin jest stranikiem z wyboru rosyjskiej
tradycji, patriotyzmu, mona nawet powiedzie: istoty rosyjsko-
ci. Tradycjonalistyczny jest nawet odam prawosawia, do ktrego
naley. Wprawnie operujc pojciami geopolityki, Dugin opisuje
dokadnie warunki, jakie powinno speni nowe imperium Eurazji,
ktre zastpi Federacj Rosyjsk pastwo uwaane przez czoo-
wego Eurazjat za saisonstaat (co zgadza si zreszt z pogldem
Zbigniewa Brzeziskiego; zbienych stanowisk w publikacjach obu
politologw jest wicej, a Rosjanin, ktry jest rwienikiem dzieci
amerykaskiego eksperta od Sowietw, chtnie nawizuje zwasz-
cza do tez zawartych w jego pracy Wielka szachownica).
DUGIN, ZIVERS, DORIENKO
BAZENADA UDAJCA GEOPOLITYK
113
Szczeglnym przedmiotem troski Dugina s ci, ktrzy bd de-
cydowa o Rosji w przyszoci. Tylko w jednej ze swoich ksiek,
opublikowanym w 2004 roku Projekcie Eurazja, powraca on
do tego tematu wielokrotnie. W rozdziale Bitwa o modzie styl
eurazjacki czytamy: Eurazjatyzm formuje nowy styl modzieo-
wy, now moralno modziey. To poczucie gbokiego szacunku
do duchowych, etnicznych, religijnych tradycji, signicie do ko-
rzeni nawet w awangardowych formach wypowiedzi. To nawyk sa-
modyscypliny, aktywnoci socjalnej, wkadania wysiku w budow
wsplnego dziea. To idea silnych rodzin, zdrowego i licznego po-
tomstwa, umacniajcego i uzupeniajcego szeregi potnego naro-
du. To duma z przynalenoci do wielkiego pastwa, oryginalnej i
niepowtarzalnej kultury, wadania ogromnymi przestrzeniami Eu-
razji. To odrodzenie wraliwoci na przyrod ojczyst, umiowanie
kadej pidzi ziemi, chronicej pami o dziejowych chwaach i dra-
matach. Wszystko to brzmi wzniole, ale przewanie modzi ludzie
w Rosji (i nie tylko oczywicie) maj gowy nabite czym innym.
W swoich ksikach Dugin poucza ich jednak konsekwentnie, aby
pielgnowali z godnoci najlepsze rosyjskie dziedzictwo.
W rzeczywistoci modzie rosyjska zna raczej Dugina z zupenie
innej strony i pod innym nazwiskiem. Uywajc pseudonimu Hans
Zivers wystpuje on bowiem jako autor i wykonawca utworw repre-
zentujcych szczeglny nurt muzyczny, kwalifkowany fachowo jako
apocalyptic bard albo dark folk. Inne kapele uprawiajce ten rodzaj
wydawania dwikw nosz do wymowne nazwy, na przykad Maj-
danek Waltz lub Nekraina. Piosenkarz Dugin-Zivers proponuje dorasta-
jcej przyszoci Rosji... No wanie, co waciwie? Konia z rzdem
temu, kto wywnioskuje to z tekstu jego przeboju Betelgeuza:
Szmaragdowe palce preparuj tkanki,
W labiryntach wiadomoci pacz neandertalki,
Tn pmrok brzytw myli z prawej pkuli,
Za wieczorn modlitw jaki wilk si skuli.
Tak bardzo chciaa wanie tego ciaa szalejesz od niego,
Lecz nasze wojska zgodnie id na zachd, czeka ich tam sporo dobrego.
114
Trudno w tym odkry jaki powaniejszy sens (poza ostatnim
wersem, doskonale czytelnym dla kadego mieszkaca Wscho-
du), ale znaleli si i tacy krytycy, zdaniem ktrych Dugin powi-
nien zaj si przede wszystkim jeli nie wycznie twrczo-
ci poetyck. Pierwszy album Hansa Ziversa ukaza si w 1986
roku i zawiera utwory o tematyce ezoterycznej wykonywane na
gitarze. Cigoty mistyczne i okultystyczne dominuj zreszt we
wszystkim, co frmuje Hans Zivers. Nie s to skdind rzeczy
pozbawione swoistego smaku. Korespondent agencji Nowy Re-
gion zauway: Jeli 20 lat temu mody okultysta rycza i szarpa
struny gitary, to teraz, akompaniujc sobie na elektrycznej baa-
ajce, wypiewuje prawdziwe rulady.
W marcu 2009 roku Dugin-Zivers nieoczekiwanie wyda swj
drugi album, ktry spotka si z entuzjastycznym przyjciem. Jest
na nim zadziwiajcy przekrj tytuw po utworze W sowiec-
kiej piwnicy nastpuj: Astarot, W sadzie Hesperyd, Na
wyspie Lesbos i Ewers, dedykowany interesujcemu pisarzowi
Janowi Henrykowi Ewersowi (1871-1943), do dzi wykltemu w
Niemczech za zwizki z narodowymi socjalistami, ktrych zreszt
pod koniec ycia wyrzek si. Mionicy marginalnego gotyku
w ten sposb bowiem Dugin sam okreli gatunek zamieszczo-
nych na pycie utworw zachwycili si oryginalnymi pomysa-
mi i talentem wykonawcy. Wedug pisma Russkij urna, Hans
Zivers ma odpowiedni prezencj i niedzisiejszy szarm w gosie.
Mnogo nawiza do rnych stylw, osobliwe melodie i doby-
wane akordy wszystko to sprawia wraenie jakby przypadkowe-
go, a w istocie wywiera bardzo gbokie wraenie. Niewtpliwie
Dugin posiada pewien talent muzyczny nota bene jego potomko-
wie rwnie maj w tym kierunku nieprzecitne predyspozycje.
Godo Rosji, orze o dwch gowach zwrconych w przeciwne
strony, na zachd i na wschd, to pomijajc interpretacje heral-
dyczne i wywd historyczny bardzo wymowny symbol. Poka-
zuje on schizofreniczne rozdarcie rosyjskiej psychiki, w ktrej
pierwiastek europejski jest w staym konfikcie z elementem azja-
tyckim, bez perspektywy syntezy, przywodzc na myl sprzecz-
no manichejsk. Dugin, jako Rosjanin z krwi i koci (za takiego
115
przynajmniej stara si uchodzi), to wzorcowy niemal tego do-
wd. Znawca mrocznych aspektw rosyjskoci uzna widocznie
w pewnym momencie, e musi sprawi sobie now osobowo. W
przeciwnym razie grozioby mu nieodwracalne pogrenie si w
materii jednobiegunowej, cikiej i obezwadniajcej, wic przez
to dla niego jako myliciela zabjczej. Dugin wywnioskowa,
e do swojej rosyjskoci moe nabra dystansu tylko odwoujc si
do tego, co oferuje Zachd. C mog wiedzie o tych tytanicz-
nych zmaganiach w rosyjskiej duszy nasze rodzime piknoduchy,
w lad za Gombrowiczem prbujcy wyzwoli si od polskoci
poprzez wkadanie miniaturki barw narodowych w psie odchody
lub umieszczenie na wernisau rzeby wyobraajcej przygnie-
cionego meteorytem papiea? Hans Zivers infekuje wic modych
Rosjan trdem okcydentalizmu, wbrew pogldom goszonym ex
cathedra przez Dugina-myliciela. Ciekawe s te nawizania do
hitleryzmu, a cilej do symboliki SS, ktre tu i wdzie pokazu-
j si w ofercie Hansa Ziversa. Widoczne s jaskrawe duchowe
pokrewiestwa pomidzy niemieckim nazizmem a tym, z czego
wyrs i czerpie Dugin w swoim drugim wcieleniu.
20 lat temu miaem okazj rozmawia podczas przypadkowego
spotkania w miecie nad New z wybitnym dziaaczem jednej z
polskich partii o bardzo dugiej i bardzo lewicowej tradycji. Zapy-
tany, dlaczego angauje si wanie w tak dziaalno, odpowie-
dzia mi, e kto to w kocu musi robi, a poza tym w ten sposb
co si dzieje. Czasami potrzeba rozrywki jest niedoceniana w
osdach ludzkich wyborw. By moe Dugin po prostu bawi si
popisami muzycznymi, powanie natomiast traktuje swoj misj
polityczn? Albo na odwrt?
Starszy od Dugina zaledwie o dwa lata jest znany rosyjski
dziennikarz Sergiusz Dorienko. Jego dziadek by Rumunem, ktry
zmieni nazwisko Dorescu na sowiasko brzmice, babka nato-
miast pochodzia z Bugarii. Przyszy radiowiec ukoczy Uniwer-
sytet Przyjani Ludw imienia Patryka Lumumby w Moskwie, a
prawie 10 lat temu wstpi do partii komunistycznej. Pod koniec
listopada 2011 roku wystpi w telewizji biaoruskiej i powiedzia
co takiego: Te dwa ogromne heartlandy niemiecki i rosyjski
116
granicz ze sob nie kilometrami rubiey, ale przez cieniny
cieniny cakowicie ldowe. Tak wic Polska i Czechy, i Sowacja,
no i naturalnie Biaoru, s to terytoria cienin, przez ktre Rosja
graniczy z Niemcami. Co powinno dowodzi, e znaczenie ma
jedynie dialog pomidzy Moskw a Berlinem, bo nikt nie bdzie
liczy si ze zdaniem jakiej cieniny.
Ta wypowied Sergiusza Dorienki narobia wicej szumu, ni
jest tego warta. Faktycznie moskiewski dziennikarz mwi przede
wszystkim o Biaorusi, a Polska i dwa inne kraje zostay wymie-
nione przez niego tylko ten jeden raz, przy okazji. Ponadto Dorien-
ko nie powiedzia niczego, co byoby jak specjaln nowoci:
zapatrywania wadz rosyjskich na wygld wiata wspczesnego
s znane, cho by moe aden z kremlowskich rzecznikw nie
formuowa ich dotd a tak otwarcie i cynicznie.
Jak wida, na Kremlu interesuj si geopolityk, cho swoicie
interpretuj pojcie serca ldu. Nie ulega wtpliwoci, e Do-
rienko, pozujcy na niezalenego dziennikarza, jest gosem swo-
jego pana. Faktycznie caa jego niezaleno sprowadza si do
pajacowatych strojw, w jakich z upodobaniem wystpuje przed
kamerami: s to zazwyczaj T-shirty z dziwacznymi nadrukami lub
malunkami. Nawyk ten by moe pochodzi z czasw, gdy podr-
owa on z upodobaniem do komunistycznej Angoli.
Dorienko nieraz w przeszoci odgrywa rol psa goczego
Putina, przyczajc si na przykad do gonej nagonki na mera
Moskwy ukowa. Krytyki sporadycznie wygaszane pod adre-
sem wadcw Rosji maj tylko przekona suchaczy lub widzw
o rzetelnoci dziennikarza. Nawet wspomniany wywiad dla te-
lewizji biaoruskiej posuy Dorience do odpiewania hymnu po-
chwalnego na cze Putina, w ktrym przedstawi premiera Rosji
jako doskonaego, nowoczesnego menedera, a nie kreatur sub
specjalnych. Oczywicie Dorience nie brak odwagi: bezpieczny
na drugim kocu telemostu (tak form mia omawiany program)
nazwa Biaoru zaciankiem Europy, a jej mieszkacw hobbi-
tami. Nie bez pewnej sadystycznej sympatii zreszt.
Programy Dorienki to bufonady, efekciarskie robienie wody z
mzgu nawijk poczon z gonym wciganiem lub wypuszcza-
117
niem z puc powietrza, co ma dowodzi wzburzenia dziennikarza,
strzelaniem oczyma, marszczeniem wydatnych brwi i wydyma-
niem warg. Z du doz prawdopodobiestwa mona przyj, e
t mimik wiczy on starannie przed lustrem.
To, e Polska ley pomidzy Scyll a Charybd, sami wiemy
doskonale. Zaiste, mdroci i sprytu Odyseusza potrzeba przywd-
com tak usytuowanego narodu, aby obronili jego niezawiso. Ja-
kie mamy szczcie do mw stanu o takich cechach, wyjania
nikomu nie trzeba.
Dorienko, ktry w dalszym cigu wspomnianego wywiadu
okreli siebie jako czowieka imperium w dobrym tego sowa
znaczeniu, postrzega ukad polityczny wiata prosto i jedno-
znacznie tak samo jak jego kremlowscy patroni. Licz si tylko
mocarstwa: Niemcy, Chiny, Stany Zjednoczone, no i oczywicie
Rosja. Pomaraczowa rewolucja na Ukrainie bya wycznie spo-
rem pomidzy Moskw a Waszyngtonem. Reszta krajw nie ma
znaczenia w globalnej rozgrywce to w ogle jakie inne rodo-
wisko, bez wpywu na losy wiata, odmienny ywio (cienina, a
wic woda) przeciwstawiony ldowi (heartlandy), ktry decyduje
o wszystkim. A w cieninach morskich i w ogle w oceanie yj
jedynie ryby, ktre, jak wiadomo, gosu nie maj.
Niektre prymitywne plemiona afrykaskie lub indiaskie tylko
wasnych czonkw okrelaj mianem ludzi, odmawiajc prawa do
tej kategorii nawet swoim najbliszym ssiadom; podobnie dzie-
je si w subkulturach wiziennych. Jeli pozostaj przekonany o
wasnej wartoci, zakotwiczonej w patriotyzmie rozumianym jako
depozyt wiary, tradycji itd., jest mi obojtne, e git-czowiek kla-
syfkuje mnie jako frajera, a jaki wysugujcy si Kremlowi me-
dialny gryzipirek traktuje niczym yjtko z cieniny. Kilka poko-
le wstecz otumanieni Niemcy uwaaliby mnie za Untermenscha;
dla drapienej bestii mam na podobnej zasadzie jedynie znaczenie
jako posiek. Rzecz jasna, posiadajc t wiedz, warto mie si na
bacznoci. I tym bardziej oczywicie sprzeciwia naley si roz-
maitym prbom wymazania tosamoci narodowej, podejmowa-
nym z rnych kierunkw coraz gwatowniej. Chyba e kto woli
wybra los odszczepieca czy jurgieltnika.
118
Rozdzielajc obu naszych wikszych ssiadw, naraeni tyle-
kro w dziejach na ich mocarstwowe zakusy, przecie nie jestemy
biern cienin potraflimy z rozmaitym powodzeniem broni
si przed tymi potgami jak bastion, ktrym w jakim sensie nadal
pozostajemy, cho jest on w stanie mocno nadweronym. Dum-
niej przynajmniej jednak zawsze by bastionem ni kadk, nawet
jeli ma on warto bojow nie wiksz od Reduty na Woli czy
Westerplatte.
Generalnie znajdujcy si poza cywilizacj acisk Rosjanie i
Niemcy znaleli wsplny jzyk, cho bolenie nawzajem przez siebie
dowiadczeni traktuj si z respektem, maskujcym jednak pogard
dla strony przeciwnej. Zblienie rosyjsko-niemieckie nastpio za
czasw Piotra Wielkiego. Rosjanie starali si kopiowa niemieckie
wzorce, importowali stamtd swoich wadcw, m.in. Katarzyn II i
Lenina. To, e w cigu XIX wieku Rosja i Niemcy, posiadajce ju
nareszcie wspln granic, nie skakay sobie do oczu, objani mo-
na rodzajem bezwadu wywoanego pokniciem i prb strawienia
wielkich kawaw Rzeczypospolitej lub jeli kto woli solidar-
noci jej mordercw. Po I wojnie wiatowej wypadki potoczyy si
szybciej: powstanie pastwa polskiego jedynie na nieco ponad 20
lat zniweczyo ustalenia traktatu brzeskiego, zawartego pomidzy
Cesarstwem Niemieckim a raczkujc Bolszewi. Powetowano to
sobie we wrzeniu 1939 roku, a wkrtce potem obaj wsplnicy wda-
li si ze sob w bijatyk, ktra wykrwawia ich solidnie. Do lat dzie-
widziesitych XX wieku ZSRS i Republika Federalna Niemiec
graniczyy ze sob bezporednio, jeli wzi pod uwag potne ar-
mie sowieckie stacjonujce w Niemczech Wschodnich. Nic zatem
dziwnego, e i tu, i tam myli si o przywrceniu tego stanu. Mini-
ster Radosaw Sikorski zdradza marzenia o wcieleniu naszego kraju
do federacji; warto zwrci uwag, e tak federacj jest te Rosja,
zrzeszajca ponad 20 republik, ofcjalnie o niebo bardziej niepodle-
gych od Szkocji na przykad, ponadto planujca wanie powoanie
Unii Euroazjatyckiej. A w ogle waciwie naley si nam nawet
pewna wdziczno ze strony Berlina i Moskwy, bo gdyby nie Pol-
ska ta sl w oku obu potg, samym swoim istnieniem mwica
obu stronom break! to by si nam Rosjanie z Niemcami pozabijali
119
na mier, a w kadym razie nie byyby z tych krajw adne hear-
tlandy, ale, powiedzmy, uywajc ogldnego okrelenia Dorienki,
wanie zacianki.
Aby uwiadomi sobie sposb rozumowania Dorienki (a tak-
e zrozumie, czemu niektrzy internetowi komentatorzy sw
urnalisty z Moskwy nazywaj go bez ogrdek baznem), warto
przyjrze si bliej wypowiedzi w caoci powiconej stosunkom
polsko-rosyjskim pokazanej w moskiewskiej telewizji po kata-
strofe smoleskiej cilej wtedy gdy wyszo na jaw, e rosyjski
mundurowy skorzysta z karty bankomatowej nalecej do jednej
z ofar tragedii. I wanie o tym mwi Dorienko, pozorujc nad-
zwyczajne wzruszenie. Ot jego zdaniem, Rosja nie tylko zacho-
waa si po 10 kwietnia wobec Polski wzorowo (nasi ratownicy
byli w szoku z rozpaczy), nie tylko otworzya si przed nami ca
dusz, wanie po rosyjsku wczeniej Dorienko dowodzi, e
tak samo postpiono w sprawie Katynia, oferujc Warszawie udo-
stpnienie bez zastrzee wszystkich dokumentw dotyczcych
mordu na polskich ofcerach itp. ale wrcz szukaa oczu Pola-
kw, aby spojrze w nie szczerze, z najwyszym wspczuciem,
po bratersku. No i co? Ano nic zamiast owych cz, ujrzaa uka
gnojarza, ktry omieli si zapyta o te marne 1700 dolarw
zwdzone z konta zabitego. Co takiego! udajc wstrznitego
do najgbszej gbi Dorienko rozwiera w kracowym zdumieniu
swoje dackie renice i wydobywa gdzie spod przepony rozpacz-
liwe westchnicia: my im tu dusz wasn na doni podajemy, a
oni zachowuj si jak ksigowi! Polacy, wstyd, bracia mili, nie
moecie si tak ponia! baga Dorienko. Warto zwrci uwa-
g, e podczas swojego wywiadu dla telewizji miskiej zastoso-
wa podobny chwyt, zapewniajc Biaorusinw, e Rosjanie ich
kochaj caym sercem, gotowi s wszystko im odda, pi litrw
krwi z kadego czowieka, a sami kasz je, choby perow
tylko. I c odpowiedzie na takie dictum? Dorienko prawie do
ez przej si t rosyjsk wspaniaomylnoci, odtrcon przez
niewdzicznych Polakw, ktrzy mieli czelno zapyta o drobia-
zgi. Moe jeszcze zainteresuj si zabezpieczeniem wraku samo-
lotu, sekcjami zwok, zbadaniem terenu i podobnymi mieoczami?
120
Podo i perfdia Lachw najwyraniej nie zna granic. Ale w ko-
cu przysza pora na podsumowanie i byo ono, trzeba przyzna,
dosy zaskakujce. Moskiewski dziennikarz stwierdzi bowiem, e
skoro Warszawa nie jest w stanie ogarn owego niesychanego
altruizmu rosyjskiego, to nie ma sensu szuka w niej partnera do
jakichkolwiek rozmw na temat tragedii smoleskiej. O tym Rosja
moe porozmawia sobie jedynie z... Bogiem.
Osobicie jestem bardzo ciekaw takich dialogw Sergiusza Do-
rienki ze Stwrc.
121
P
odczas sowieckiej belle poque, ktra przypada na lata sze-
dziesite minionego stulecia, obiektem szczeglnie wielu
anegdot bya Katarzyna Furcewa tkaczka, ktra zostaa mini-
strem kultury. W rodowisku rosyjskich flmowcw pozostawia
po sobie raczej przychylne wspomnienia, ale specyfczne hory-
zonty umysowe byej przdki day si we znaki wielu pisarzom
i muzykom. rednie pokolenie Rosjan nie moe jej darowa, e
pozbawia je moliwoci ogldania na ywo wystpw zespow
The Beatles i The Rolling Stones. Furcewa, ktr niedawno przy-
pomnia chtnie ogldany serial rosyjskiej telewizji, najwidocz-
niej nie tylko na ekranie pojawia si w imperium Putina.
Trudno bowiem w to uwierzy, ale bywaj w dzisiejszej Rosji mo-
menty, kiedy gwiazd medialn pierwszej wielkoci staje si nie Putin,
nie Miedwiediew, lecz zupenie inna posta z obrzey jak mogo by
si zdawa wiata polityki, ktra wpyw na sprawowanie wadzy ma
na pozr znikomy, a zajmowane przez ni stanowisko to tylko forma
quasi-demokratycznego ozdobnika we wschodnim systemie rzdze-
nia. W rzeczywistoci Genadiusz Oniszczenko moe cakiem sporo
jego pomysy zwizane z, nazwijmy to, dietetyk spoeczn s bar-
dzo odwane. Zreszt tresowanie ludu poprzez wpywanie na stopie
napenienia jego odkw to przecie wyjtkowo stara sztuczka, bez-
wzgldnie powtrzona przez bolszewikw, o czym mona przekona
si, zwiedzajc choby kijowskie Muzeum Hoodomoru.
Naturalnie Oniszczenko, ktry szefuje Rospotriebnadzorowi
jednemu z aktywnych instrumentw terroru Pastwa Rosyjskiego,
MIAO BY TAK ADNIE
ZA ZDROWIE NARODU!
122
dla zmyki ucharakteryzowanemu na organizacj bronic praw
konsumenta przysiga, e ley mu na sercu wycznie dobro Ro-
sjan. Niektrzy kremlowscy poddani traktuj swojego kulinarne-
go nadzorc z przymrueniem oka, inni jednak s ju poirytowani
cigym zagldaniem do ich garnkw i talerzy. Oniszczenko bol-
szewickim zwyczajem traktuje swoich rodakw jak dzieci, ktrym
trzeba opatologicznie tumaczy, co jest be, a co cacy. On wie
przecie lepiej, co dla nich dobre.
Takie wydarzenia, jak wrzawa uczyniona pn wiosn 2011
roku wok dolegliwoci pokarmowych w Niemczech, sprawia-
j, e naczelny lekarz sanitarny Federacji Rosyjskiej jest w swoim
ywiole. Moe si nareszcie popisa, a przede wszystkim pokaza.
Embargo na wwz do Rosji warzyw z Europy to oczywicie typowe
zagranie Kremla prowadzce do poprawienia i wzmocnienia mi-
dzynarodowej pozycji Moskwy. Szef Rospotriebnadzoru nie po raz
pierwszy zrcznie czy trosk o zdrowie ludnoci z politycznym
zapotrzebowaniem. Oniszczenko wsawi si zakazem importu win
gruziskich i modawskich, a od 2009 roku prowadzi wojn mlecz-
n z Biaorusi, ograniczajc sprowadzanie stamtd nabiau. Rosja-
nie ju dawno przekonali si, e biaoruskie mleko i jego przetwory
s od rodzimych smaczniejsze i tasze, ale wadza jak zwykle wie
lepiej, zarzucajc Miskowi uchybienia w dokumentacji sanitarnej.
Oczywicie naprawd idzie o rozmikczenie Biaorusi w procesie
odzyskiwania tej dawnej sowieckiej prowincji.
Rosjanie stosunkowo wyrozumiale odnosz si do ksenofobicz-
nych fanaberii Oniszczenki, ktry z wirtuozeri gra na szowinizmie
wspplemiecw, cigle podkrelajc, e ojczyste produkty s naj-
lepsze. Latem 2009 roku popisa si on propozycj ograniczenia
stosunkw z krajami, gdzie stwierdzono przypadki wiskiej grypy.
Namawia Rosjan, aby nie jedzili dla wasnego bezpieczestwa na
wczasy zagraniczne. Wczeniej Oniszczenko wpad na pomys, aby
zabroni sprzeday wyrobw tytoniowych nie od razu, rzecz jasna,
ale, jak zsyka na Syberi, etapami, stopniowo. To ju ogowi Ro-
sjan, przyzwyczajonemu rozpoczyna dzie od m.in. papierosa, nie
spodobao si no, moe wyjtkiem byli ci bardziej wraliwi, kt-
rzy nie mog ju znie charakterystycznego pieriegara, czyli odo-
123
ru nikotynowego przesycajcego miejskie autobusy, korytarze biur i
klatki schodowe blokw. Poniewa machorka dla wielu poddanych
Putina-Miedwiediewa to niemal element dziedzictwa narodowego,
tym razem obudnie Oniszczenko uy zupenie innej argumentacji,
wyjaniajc, e palenie jest niemodne... na Zachodzie. C, on sam,
afszujcy si ze swoj absolutn abstynencj, nie ma zrozumienia dla
ludzkich sabostek.
Nie wiem, czy Genadiusz Oniszczenko jest spokrewniony z Bo-
rysem Oniszczenk, ale z pewnoci obu czy co wsplnego. Ten
drugi by synnym sowieckim picioboist, wielokrotnym mistrzem
wiata i ulubiecem rosyjskich kibicw do momentu, gdy podczas
olimpiady w Montrealu okazao si, e swoje sukcesy zawdzicza
sprytnemu urzdzeniu zamontowanemu w rkojeci szpady. W trak-
cie pojedynku szermierczego lampki sygnalizoway trafenia take
wwczas, gdy Oniszczenko zamyka obwd, dyskretnie naciskajc
przycisk. Po wykryciu oszustwa naturalnie sowieccy dziaacze spor-
towi zapaali witym oburzeniem i zdyskwalifkoway doywotnio
pechowego sportowca. A potem wysano go w do odludne okolice
najwikszego pastwa wiata zapewne dlatego, aby przypadkiem
nie chwali si, na czyje polecenie uywa ulepszonej szpady. Hi-
steryczne zabieganie Sowietw o sukcesy we wszelkich dziedzinach,
take w sporcie, nie pozostawia bowiem wtpliwoci, e na wietne
wyniki Borysa Oniszczenki pracowa cay kolektyw.
Oniszczenko modszy od lat pitnastu naczelny pastwowy le-
karz sanitarny Federacji Rosyjskiej, utytuowany akademik, zasuo-
ny lekarz Rosji i Kirgizji, posiadacz paszportu Osetii Poudniowej, a
nawet honorowy kolejarz ma dla swoich dziaa, nawet tych, ktre
propaguje w formie cokolwiek ekstrawaganckiej, bezwzgldne po-
parcie Kremla. Wadcy Rosji maj okazj pokaza, jak cenne jest dla
nich zdrowie poddanych, a dyspozycyjno Oniszczenki pozwala w
razie potrzeby posugiwa si szantaem importowym wobec tych
pastw, na ktre Moskwa zamierza wywrze presj.
Rosjanie zjadaj dosy osobliwe rzeczy. Maj wprawdzie mizerne
pojcie o befsztyku tatarskim, faczkach czy choby twarogu przy-
rzdzanym inaczej ni na sodko, ale widywaem za to, jak potraf
wysysa zawarto rybich oci cieszych od szpilki. Kiedy wybra-
124
em si na wycieczk w mieszanej kompanii polsko-rosyjskiej; bya
jesie i jarzbiny stay we wspaniaej czerwieni. Sowianie wschod-
ni zrywali grona, przegryzali cierpkie owoce, niekiedy krzywic si
niemiosiernie. Pewien czteroletni Lechita dumnie odrzuci propo-
zycj poczstunku, owiadczajc: My, Polacy, tego nie jemy.
Na progu wakacji 2011 roku Oniszczenko zdecydowanie znw
przypomnia o sobie. Wedug danych Rospotriebnadzoru przypadki
masowych zachorowa zwizane s ze spoywaniem zainfekowanych
potraw, przygotowywanych z naruszeniem norm technologicznych.
W zwizku z tym opublikowano dugi spis produktw oraz da, ktre
maj by wykluczone z menu obozw dziecicych. Na licie tej fgu-
ruje niepasteryzowne mleko z baniek i beczek, mleko zsiade, kwas
chlebowy, kawa naturalna, soki i inne napoje w postaci sproszkowa-
nej, soki przygotowywane domowym sposobem, surowy zielony gro-
szek oraz konserwy w sosie pomidorowym. Ta ostatnia pozycja nie
zdziwi kogo, kto cho raz znalaz si w pobliu otwartej rosyjskiej
puszki z ryb w tomacie. Dalej zabronione s surowe ryby. Na stole
rosyjskim ryby zajmuj, jak wiadomo, miejsce wybitne; w postaci su-
rowej szczeglnie popularna jest woba, kaspijska po poawiana w
Wodze, mumifkowana w soli, oraz stroganina zamroone i cien-
ko pokrojone ryby egzotycznych na og dla nas gatunkw, przepis
podpatrzony w kuchni jakuckiej. Nie traf take na kolonie podroby
dzieci nie bd miay okazji skosztowa m.in. mdku, co akurat,
pomijajc zuboenie przey gastronomicznych, moe mie swj po-
zytywny aspekt. Kilkakrotnie widywaem dziatw rosyjsk bawic
si w zombie (zgubny wpyw amerykaskich horrorw) i zastanawia-
em si, czy ma to jaki zwizek z przypadkami kanibalizmu, o jakich
od czasu do czasu bywa w Rosji gono. Rzecz jasna, krew rwnie
wypada z letnich jadospisw a krwawa kiebasa, podpatrzona
z kolei u ludw tureckich, udaje si na Wschodzie cakiem niele
przypomina nasz kaszank, ale nie ma w niej kaszy. Oniszczen-
ko zabroni rwnie karmienia dzieci twarogiem i rnymi serkami,
pierogami i blinami z misnym farszem, galaretami misnymi, pasz-
tetami, jajecznic oraz ciastkami z kremem. Dostao si take jesz-
cze kilkunastu innym, bardziej wyszukanym potrawom. Z przypraw
maj znikn ostre sosy, musztarda, chrzan, pieprz i ocet.
125
Normy sanitarne s w Rosji bardzo wyrubowane, nale moe
do najbardziej restrykcyjnych na wiecie. W teorii oczywicie or-
ganizujc wypoczynek dla polskich dzieci odwiedziem na Syberii
kilka letnich obozw dziecico-modzieowych i nie odniosem
wraenia, aby przesadnie dbano w nich o higien. Sanitariaty i
umywalnie pozostawiay bardzo wiele do yczenia; na stowkach
krciy si wprawdzie kucharki w czepkach na gowie, ale cera-
towe obrusy na stolikach mierdziay star cierk i wo ta zde-
cydowanie wybijaa si ze zwykego ta zapachowego jadodajni,
take niezbyt apetycznego. Na aluminiowych sztucach, pomi-
dzy groteskowo powykrcanymi zbami widelcw, zachoway si
osady, na podstawie ktrych zapewne jakiemu archeologowi od
gastronomii udaoby si odtworzy karty da turnusw z lat po-
przednich. A na obiady serwowano dokadnie te dania, ktre teraz
Oniszczenko uzna za niebagonadionyje.
Zapewne brygady Rospotriebnadzoru bd nadal skrupulatnie
kontrolowa kolonijne koty. W efekcie budet zasil naoone
kary, a znacznie powaniejsze rodki powdruj naturalnie wprost
do kieszeni urzdnikw, ubranych w zaprojektowane przez Onisz-
czenk resortowe uniformy. Ciekawe, jak gboko kieszeni
przewidzia w nich pierwszy lekarz Rosji.
W kadym razie o dzieci, ktre pojad na wakacje do azjatyckiej
czci kraju, jestem raczej spokojny. Dowiadczenie Sybirakw w
dziedzinie survivalu jest bogate poywne s rozmaite korzonki;
gotowane igliwie, cho niezbyt smakowite, ma take swoj warto
kaloryczn. Gdyby zatem kierownictwo ktrego z obozw upado
na gow i zamierzao cile przestrzega rozporzdzenia Oniszczen-
ki, nie ma zmartwienia dzieci latem same si w tajdze wyywi.
Nie zwaajc wcale na groteskowo swoich zalece, naczelny
lekarz Rosji troszczy si o powierzony jego opiece nard niczym
dobry doktor Ojbolit, znany rosyjskim dzieciom z pierwszych czy-
tanek, a i u nas za czasw poprzedniego naladowania wzorw
moskiewskich bez wikszego powodzenia lansowany pod dzi-
wacznym mianem Ojboli.
No, a wanie pod koniec 2011 roku zabolao troch kremlowskich
wadykw: niewdziczni poddani prbowali pokaza, e maj ich
126
do, a sposobu, w jaki to czynili, jedynie dlatego media nie nazway
buntem (termin czsto stosowany przez wschodnich satrapw i tych,
ktrzy im suyli), e przezornie wadze zezwoliy tymczasem na te
demonstracje. Ale wracajc do Oniszczenki: ju gdy wiadomo byo,
e dojdzie do takich zgromadze, wraliwy w medyk publicznie
odradza Rosjanom udzia w mityngach i innych masowych akcjach.
Argument, trzeba to przyzna, mia powany, gdy uliczne protesty
przecie pocigaj za sob... wzrost zachorowa na gryp oraz inne
dolegliwoci przenoszone drog kropelkow. Oniszczenko stwier-
dzi to z ca powag, bez najmniejszego poczucia caej miesznoci
takiego uzasadnienia, co moe dowodzi, e rzdzcy Rosj istotnie
trac niekiedy kontakt z rzeczywistoci.
Niemal w przededniu wyborw do Dumy odtrbiono w Rosji
pobicie kolejnego rekordu, take na podwrku Genadiusza Onisz-
czenki. Wedug danych Wszechrosyjskiego Centrum Badania Opi-
nii Spoecznej, matuszka Rassija nigdy, przynajmniej w dziejach
najnowszych, nie bya tak trzewa jak wanie teraz. Po dwch
latach od wdroenia rzdowego programu walki z alkoholizacj
ludnoci (tak brzmi jego oryginalna nazwa) wyniki s podobno
bardzo obiecujce i potwierdzaj suszn lini wadzy. Liczba Ro-
sjan, ktrzy regularnie sigaj po co mocniejszego, zmniejszya
si z 49% do 43%. Walka z alkoholizacj polega przede wszyst-
kim na ograniczeniu reklam trunkw, zaostrzeniu kar za sprzeda
wdki i piwa niepenoletnim oraz likwidacji wyszynku w pobliu
szk, przedszkoli itp. By moe zatem trzewieniem Rosji tuma-
czy naley owe protesty po wyborach parlamentarnych? Niestety,
reporterzy agencji Rosyjski Biznes, ktrzy przeprowadzili nieza-
lene badania wrd moskwian, uzyskali cakiem odmienne wyni-
ki od tych, na jakie powoywa si rzd.
Pawe Szapkin kieruje instytucj, ktrej nazwa moe rwnie
wyda si kuriozalna dla tych, co nie znaj inwencji wschodniej
biurokracji: Centrum Opracowywania Narodowej Polityki Alko-
holowej. Niedawno Centrum zaczo bi na alarm z powodu za-
trwaajco rosncej akcyzy na wyroby alkoholowe, w dodatku
oboonej jeszcze podatkiem VAT! Alkoholowi politycy Szapkina
prognozuj, e do 2020 roku w Rosji z tego powodu nastpi wzrost
127
o minimum 350% akcyzy nakadanej na butelk wdki, co moe
spowodowa znaczcy spadek obrotw w handlu tym towarem.
W efekcie producenci podnios ceny, aby zmniejszy swoje straty,
p litra moe zatem kosztowa rwnowarto nawet stu zotych.
Oczywicie Szapkin uwaa, e spodziewany wzrost cen wd-
ki w peni odpowiada zadaniom postawionym (ciekawe przez
kogo?...) jako wytyczne koncepcji polityki alkoholowej kraju i zo-
rientowany jest na zmniejszenie spoycia napojw procentowych.
Przytaczane s statystyki, wedug ktrych pod wzgldem spoycia
alkoholu Rosja zajmuje zaledwie czwarte miejsce na wiecie (po
Modawii, Niemczech i Czechach). Szapkin nie wspomina jednak,
e uwzgldniane s jedynie dane dotyczce ofcjalnej sprzeday
trunkw. Co drugi poddany Putina powyej lat dwunastu wie z
grubsza, jak wyglda urzdzenie do pdzenia samogonu, a co pi-
ty ma taki przyrzd w domu. Nie trzeba wykonywa specjalnych
sonday, aby odgadn, e w Niemczech czy Czechach takich
specjalistw jest wielokrotnie mniej. Naley przypuszcza, i
wobec pospnej wizji przyszoci snutej przez Szapkina produkcja
samogonu w Rosji gwatownie wzronie. No i dobrze, bo zdaniem
wschodnich internautw, bimber jest o wiele zdrowszy ni naby-
wana w sklepach wdka. A zwaszcza ju czeski alkohol, przed
ktrym Oniszczenko zamierza szczelnym kordonem zamkn
granic kraju, jaki powierzy mu zdrowie swoich obywateli. Za
jednym zamachem wstrzymany miaby zosta rwnie import pol-
skiej wdki ot, tak, proflaktycznie. Zreszt na pkach rosyjskich
sklepw alkoholu z Polski i tak wida niewiele, do popularna
jest natomiast czeska Becherovka.
Niektre rosyjskie media nie omieszkay przy tym wspomnie, e
z powodu alkoholu umiera co pity mieszkaniec Rosji. Co roku nie-
mal p miliona Rosjan traci ycie w nastpstwie chorb wywoanych
jego naduywaniem, a take wypadkw powodowanych przez nie-
trzewych kierowcw i pieszych oraz samobjstw popenianych pod
wpywem. Jedynie z tego powodu, wedug wiarygodnych prognoz,
liczba mieszkacw Rosji spadnie do 2025 roku o 11 milionw.
C, sytuacja na Wschodzie i na wiecie jest akurat taka, e
istotnie lepiej si chyba napi, zamiast j analizowa. Oczywi-
128
cie zrczni propagandyci opiewajcy dobrodziejstwa, jakie to-
warzyszy bd kolejnej wietlanej prezydenturze Wodzimierza
Putina, przekonuj do utraty tchu, e wszystko jest cigle w naj-
lepszym porzdku i w dodatku idzie (take cigle) ku jeszcze lep-
szemu. Zmian nie oczekuje si lakonicznie powiadomi mnie
w przededniu wyborw do Dumy pewien urzdnik administracji
z Gornoatajska, kilkanacie lat temu jedna z dwch najwaniej-
szych postaci z politycznego wiecznika Republiki Ataju. Ale
wydaje si, e na szczytach wadzy wyczuwano dobrze nastroje
ludu, dlatego prbowano zawczasu odkrca rozmaite wentyle
bezpieczestwa. Dla pozorowania demokracji w Rosji zdarzyo
si, e w przededniu gosowania kto tam gwizdem skwitowa
wypowied na ywo samego Putina a i sam etatowy prezydent
utyskiwa czasami publicznie na brzemi wadzy (cika jeste,
czapko Monomacha!) lub te jaki sterowany redaktor zwtpi
w bezwarunkowy sukces Jednej Rosji. Generalnie jednak wad-
com kremlowskim wydawao si, e wyniki s rwnie pewne jak
za czasw PRL-u wyborcze zwycistwa Frontu Jednoci Narodu.
Putin kreli miae i ambitne plany Unii Euroazjatyckiej (opartej
na zwizku Rosji, Biaorusi, Kazachstanu i pastw ociennych),
najwyraniej, zwaszcza wobec zawalania si Unii Europejskiej,
widzc interesujce perspektywy dla takiej organizacji. Zachca-
jc Misk do przystpienia do UEA, Moskwa cakowicie prze-
ja kontrol nad Bietransgazem, czyli zawadna biaoruskimi
rurocigami przesyajcymi rosyjski gaz do Europy. Wzorem
niektrych swoich poprzednikw Putin pocz pracowicie zbie-
ra znw dawne ziemie ruskie, to jest sowieckie, zapewne chcc
przyozdobi swoje kolejne sze lat panowania nowymi klejno-
tami w koronie, co naturalnie uczynioby dwigan przez niego
ow czapk Monomacha jeszcze cisz.
Tymczasem okazao si, e takie ostrone pozorowanie roz-
luniania obroy ju nie wystarcza. Niezdrowe wapory, ktre
rozdy bani rosyjskiego samodzierawia do kresu wytrzyma-
oci, mog ju tylko rozsadzi j z wielkim hukiem, bo adne
upuszczanie ich w ilociach homeopatycznych nic nie pomoe.
Rosjanom wiele umiej wmwi ich suwereni jest to bowiem
129
nacja uformowana w bardzo specyfcznej relacji z wadz, zno-
szca cierpliwie rozmaite jej zwyrodnienia. Najwyraniej jednak
gorcy, niespokojny wiatr, jaki powia w 2011 roku z pnocnej
Afryki, podgrza take nieco krew pync w yach Rosjan.
130
C
eny nieruchomoci w stolicy Rosji s tak wysokie, e podob-
no wystarczy sprzeda kawalerk w Moskwie, aby za otrzy-
mane pienidze kupi will na Lazurowym Wybrzeu. Gorzej
maj mieszkacy prowincji wrd posiadaczy zachodnich pen-
thousew amatorw PM (pastajannoje miestoitielstwo stae
zameldowanie) w kolawej syberyjskiej chacie znalazoby si ra-
czej niewielu. Nie oznacza to jednak, e wieniacy rosyjscy mu-
sz defnitywnie wyrzec si marze o sielankowym yciu gdzie
na amerykaskiej prerii, z dala od tych wszystkich dolegliwoci,
jakie pociga za sob posiadanie obywatelstwa najwikszego
pastwa wiata.
Jo majo! wrzasn Igor, a gotujc si w rodku cay po
usyszanej w radiu wiadomoci. Trzeba przyzna, e wyrazi si
powcigliwie, wrcz skromnie: jzyk rosyjski stwarza bowiem
spore pole do popisu w zakresie artykuowania silnych przey
emocjonalnych. Wielu uytkownikw wschodniej mowy ucieka
si wwczas do prymitywnych wykrzyknikw jedno-, najwyej
dwusylabowych. Tym bardziej opanowanie Igora zasuguje na
podziw: co prawda natychmiast j ywo gestykulowa, pragnc
rwnie tym sposobem odzwierciedli niezwyky stan swojego
ducha. Miao to z kolei t z stron, e mj znajomy Atajczyk
siedzia wanie za kierownic rozklekotanej toyoty.
Sdziwe auto Igora natychmiast przyczyo si do podnie-
cenia swojego waciciela: samochd, ktrego stabilizatory za-
wieszenia byy ju od dawna zuyte w 200 procentach, zata-
PENTHOUSE DLA IGORA
131
czy gracko na szosie, cudem tylko z niej nie wypadajc. W tym
miejscu wijcy si jak rzecznik rzdu Trakt Czujski z jednej
strony spada stromym urwiskiem ku rwcej Czui rzece, jakiej
boj si nawet dowiadczeni raftingowcy z drugiej natomiast
podcina wyniose skay. Na szczcie gwna droga atajskiego
interioru jest raczej pustawa, tote ostatecznie wszystko sko-
czyo si szczliwie.
Emocje Igora byy zrozumiae: dowiedzia si akurat z radia
o pewnym mieszkacu centralnej Rosji, ktry zapragn prze-
nie si pod Las Vegas, ale jego caym kapitaem bya tylko
prymitywna wiejska chaupa, walca si rudera na skraju wioski.
Wprawdzie nie znalaz chtnych na zamian, ale sprzeda swoj
zrujnowan chat za 3 tys. dolarw, a potem za dwie trzecie tej
sumy kupi na aukcji niewielki dom w jednym z zapomnianych
zaktkw Nevady.
Niesychana atwo, z jak w nieznany bliej wieniak zre-
alizowa swj zamiar, wprawia w zachwyt Igora, posiadacza a
dwch z pewnoci nie gorszych chaup. Oczyma wyobrani za-
pewne ujrza siebie na miejscu Rockefellera. Dotd uwaa, e
dysponuje majtkiem, jaki raczej nie moe konkurowa z fortu-
nami zza oceanu, a teraz nagle uwiadomi sobie jego rzeczywist
warto. Swoj rado zademonstrowa w opisany ju sposb.
W nadanej przez radio informacji zastanawiay dwie sprawy:
po pierwsze to, e w ogle Igor na ni natraf. Ataj to grzysta
kraina, do wielu dolin fale rozgoni w Nowosybirsku nie docie-
raj. Jeeli w ogle udaje si co zapa, to najczciej chisk
audycj dla Rosjan. A po drugie: im bardziej Rosja grznie w
bagnie problemw gospodarczych, tym wicej media rosyjskie
trbi, e gdzie indziej ludzie te maj nielekko. Wszystko odby-
wa si zgodnie z utartymi schematami bolszewickiej propagandy,
ktra gardowaa o biciu Murzynw w Stanach Zjednoczonych,
podczas gdy kochonicy przymierali godem.
Dziki nagonieniu kuriozalnej historii o szczliwym nabyw-
cy posiadoci w Newadzie kremlowscy macherzy od socjotechni-
ki upiekli zatem par pieczeni naraz: wyszo na to, e kryzys daje
si Zachodowi coraz bardziej we znaki, natomiast Rosjanom yje
132
si w gruncie rzeczy znakomicie, bo nawet waciciela drewnia-
nej chatynki z Powoa sta na dom w USA. Wreszcie przypadek
chopa z guberni tambowskiej czy penzeskiej dowodzi, e wsp-
czesna Rosja jest krajem nieograniczonych moliwoci: chcesz
do Ameryki, prosz bardzo, droga wolna. Zreszt, jak wiadomo,
wadze sowieckie, gosiy co bardzo podobnego. W czasach gdy
Bolszewia zamienia si w jeden wielki agier, pewien zachodni
intelektualista cakiem serio twierdzi, e kady obywatel sowiecki
moe pojecha sobie, dokd dusza zapragnie, lecz Rosjanie wol
siedzie w domu, no bo gdzie bdzie im lepiej?
Wnioskujc po szczerej radoci Igora, zagrywka radiowych pro-
pagandystw odniosa skutek. Odtd nie tylko on bdzie powtarza
w kko, przynajmniej w duchu: Waciwie mgbym rzuci to
wszystko w diaby, sprzeda swj dom i kupi za to will w USA,
ale... nie chc.
Tak czy owak Igor ma teoretycznie wiksze szanse na szybkie
dorobienie si w ojczynie Waszyngtona. Poza nieruchomociami
posiada bowiem jeszcze inne lokaty, co jest zjawiskiem niezbyt
czstym na atajskiej prowincji. Zagadnem go kiedy pytanie
takie na rosyjskiej prowincji nie jest wcale nietaktem gdzie trzy-
ma pienidze.
W bankie odpowiedzia bez wahania i wzruszy ramionami.
Najlepiej przecie mie je pod rk.
Zdziwiem si, bo w Kuraju, wioszczynie na goym rdgr-
skim stepie, gdzie znajduje si okazalszy z domw Igora, adnego
banku nie ma. Najbliszy punkt sbierkassy (kasy oszczdnocio-
wej) znajduje si w odlegym o ponad 50 kilometrw Kosz Agaczu
i wiecznie wypenia go kbicy si tum. Igor, widzc moje nie-
dowierzanie, sign do kredensu i wyj litrowy soik z przejrzy-
stego szka. Jego dno pokrywaa niezbyt gruba warstwa monet, a
na tej wycice spoczyway zwitki banknotw; dominujca barwa
brudnobrzowa wiadczya, e przewaaj wrd nich nominay
dziesiciorublowe. Banka to po rosyjsku soik.
Zdobycie mieszkania w Rosji nie jest prost spraw. Nawet
jeli ma si pienidze, atwo traf na nieuczciwego porednika,
zwaszcza w wielkich miastach. Regularnie pojawiaj si donie-
133
sienia o aferach zwizanych ze sprzeda mieszka. Na prowincji
fnansowanie hipoteczne idzie jak po grudzie, zreszt w mniej-
szych miejscowociach buduje si niewiele. Oddzieln kwesti
jest standard mieszka na rynku wtrnym: normom spoza Bol-
szewii urgaj zwaszcza synne komunaki oraz odnosiemiejki
obskurne klitki o toaletach, ktrych widok moe przyprawi o
bezsenn noc (zwaszcza malowniczo prezentuj si deski klo-
zetowe okutane w brudne szmaty). Bez wzgldu na to ruch na
rynku nieruchomoci jest spory, porednictwo kwitnie, a kada
goniejsza sprawa, ktrej przedmiotem bywa mieszkanie, spoty-
ka si z zainteresowaniem szerokiej publicznoci.
134
Sporym echem odbi si przypadek byego milicjanta Andrzeja
Pugina z Sankt Petersburga. Zwrci si on do sdu z wnioskiem o
uznanie go za waciciela mieszkania w centrum miasta nad New.
Lokal ma blisko 100 metrw kwadratowych powierzchni i wart
jest p miliona dolarw. Poprzedni jego waciciel zgin wanie
dlatego, e posiada cenn nieruchomo w 1993 roku zosta za-
duszony przez band, ktra nastpnie prbowaa sprzeda atrak-
cyjne mieszkanie jednoczenie kilku chtnym. Gdy sprawa dosza
do milicji, posano do owego mieszkania Pugina, przypuszczano
bowiem, e moe zjawi si tam ktry z przestpcw. Nic takiego
jednak si nie zdarzyo. Bandytw ujto w innym miejscu, ska-
zano, a obecnie wypuszczono ju na wolno. Pugin zwolni si
z pracy w milicji, ale swojego posterunku w samym rodku mia-
sta nie opuci. Do mieszkania, w ktrym polecono mu urzdzi
zasadzk, sprowadzi on i dzieci. Swoj prob skierowan do
sdu Pugin umotywowa zasiedzeniem w dobrej wierze.
135
I
stnieje w Rosji pojcie nastojaszczij pokownik (prawdziwy pu-
kownik), przypomniane jaki czas temu przez przebojow piosen-
k Ay Pugaczowej. Skojarzenia, jakie ono budzi, to same superla-
tywy: stuprocentowy men, gieroj, ofcer z krwi, koci, powoania i
dyplomu, a nie jaki malowany dekownik, chtnie tylko paradujcy
ze szlifami wyszego korpusu ofcerskiego. Putin jest o czym wia-
domo powszechnie na Wschodzie jak najbardziej prawdziwym
pukownikiem, chocia z KGB.
Kiedy zatem zdecydowa si czasowo zosta szefem rzdu, nie
ulegao wtpliwoci, e bdzie prawdziwym premierem. Bo dotd w
historii Rosji liczonej od przewrotu bolszewickiego urzd ten znaczy
niewiele. Dzi mao kto pamita na przykad, e kim w rodzaju pierw-
szego ministra przez wiksz cz panowania Stalina by Micha Kali-
nin, partyjne zero. Putina nie inspirowa jednak najbardziej chyba godny
naladowania szef rzdu Rosji sprzed stu lat, Piotr Stoypin, ale... znacz-
nie ideologicznie bliszy carowi Wodzimierzowi peerelowski premier
Jzef Cyrankiewicz, ktry p wieku temu z okadem obiecywa odr-
bywa rce, midzy innymi w interesie dalszej demokratyzacji ycia.
A nadprezydent Rosji od razu na pocztku swojej rzdowej kadencji
zapowiedzia amputowanie koczyn grnych apownikom.
Wiosn 2008 roku na spotkaniu Wodzimierza Putina i Dymi-
tra Miedwiediewa z kierownictwem Dumy przywdca komunistw
Genadiusz Ziuganow zwrci uwag na to, e poziom korupcji w
Rosji przekracza dopuszczalne normy. Oczywicie nie sprecyzo-
wa, jakie s te normy, a jego spostrzeenie byo rwnie odkrywcze
DALEKA DROGA
WALKA Z WIATRAKAMI
136
jak przeprowadzenie wywodu na temat kulistoci Ziemi. apownic-
two rosyjskie jest integralnym elementem wschodniej obyczajowo-
ci. Dawano i brano za cara, dawano i brano w czasach sowieckich.
Wiadomo: wpyw orientu, a tam bez bakszyszu ani rusz.
eby dom wybudowa, trzeba 24 godziny na dob biega za
podpisami i piecztkami, a wszdzie przy tym naley dawa apw-
ki poali si Ziuganow obu prezydentom. Moliwe, e kto z jego
bliskich akurat prowadzi wwczas inwestycje budowlane.
Powinnimy o tym pomyle. Dobrze byoby t rk odrba,
jak to czyniono w redniowieczu surowo zauway Putin.
P kraju bez rk bdzie chodzi zauway przytomnie Ziu-
ganow, wykazujc patriotyczne zaniepokojenie grocym w takim
wypadku defcytem rk do pracy. Zapewne myla jedynie o apow-
nikach biernych, bo jeli porachowa take tych czynnych, Rosja
staaby si krain istot bezrkich, niczym w staroytnych wyobrae-
niach Herodota. Po prostu apwki daj wszyscy i za wszystko.
To nic, wystarczy tylko zacz, a apa zaraz przestanie wyci-
ga si po osobist korzy materialn z przekonaniem podsumo-
wa nadprezydent.
Jest bardzo zdecydowany. Takiego Putina wszyscy apownicy
musz si ba oceni zapowiedzi wadcy Rosji psycholog Micha
Winogradow.
Od razu mona byo przewidzie, czym skoczy si ta walka
z korupcj: apownictwo i malwersacje maj si w dzisiejszej Rosji
jak zawsze doskonale.
Zreszt Putin wcielajcy si w rol miecza sprawiedliwoci i
bicza Boego na apownikw sprawia wraenie do groteskowe,
jeli pamita si, e dotd niewyjanione pozostaj machlojki komi-
tetu dostarczajcego na pocztku lat dziewidziesitych XX wieku
ywno do Sankt Petersburga (wwczas jeszcze Leningradu), kt-
remu przewodniczy wanie przyszy prezydent Rosji. Wyparowa-
o wwczas kilkaset milionw dolarw.
O tej mrocznej plamie z przeszoci Putina pamita jednak w Rosji
niewielu, a i ci siedz cicho we wasnym interesie. Bohater leningradz-
kiej afery take do niej nie wraca; lepiej goni zodziei, ni tumaczy si z
ciemnych sprawek. Poza tym Putin oczywicie bardzo ofarnie wypenia
137
obowizki premiera Rosji. A to zasiad za sterami nowoczesnego myliw-
ca, a to w batyskafe pogry si w odmtach Bajkau, a to znowu oko w
oko z dzikim zwierzciem stawa. Sowem: uywa ycia niczym Indiana
Jones, oczywicie wycznie dla wikszej chway swojego imperium.
W ostatnich dniach lata 2010 roku (zgodnie z wschodni mod,
pory roku rozpoczynaj si ju pierwszego dnia miesica, w ktrym
przypada ich astronomiczna inicjacja) opuci stolic i wybra si na
dalekowschodnie kresy. Przed wyjazdem wykaza naturalnie trosk o
sprawy pastwowe: zadba, aby dogasy poary w europejskiej czci
kraju, a opozycjonistw przykaza bi pak po bie. To ostatnie po-
ruczenie, jakby ywcem wzite z osiemnastowiecznych zalece dla
urzdnikw carskich, dziwi nikogo nie powinno, nie tylko bowiem
pod tym wzgldem Moskwa nawizuje do tamtych czasw. No bo
skoro Sergiusz awrow, minister spraw zagranicznych Rosji, najwy-
raniej zdradza w tym samym czasie na kierunku polskim ambicje
Mikoaja Repnina, to widocznie nawizanie do mocarstwowego dzie-
dzictwa Piotra i Katarzyny Wielkich idzie na Wschodzie pen par.
Jdrnego sformuowania lapidarnie ujmujcego podstawy polityki
wewntrznej pastwa demokracji suwerennej pozazdroci swojemu
wybitnemu rywalowi wczesny prezydent Miedwiediew. On z kolei
wybra si do Orenburga, gdzie odwiedzi jaki wiejski sklepik i wstrz-
nity do gbi cenami produktw obieca take bi, ale nie wszystkich
opozycjonistw, lecz tylko spekulantw (to znaczy opozycjonistw
gospodarczych), a w dodatku humanitarniej, bo po rkach, a nie po
gowach. Trzeba ukraca te praktyki spekulacyjne. Jestecie przecie
sub antymonopolow! apelowa Miedwiediew podczas przem-
wienia w podorenburskim quasi-kochozie nie wiadomo cile do kogo,
lecz zgadywa wolno, e do szerokich mas, prbujc je w ten sposb
zmobilizowa, aby stany na stray monopolu pastwowego.
Podczas wizyty na Dalekim Wschodzie Putin za jednym zama-
chem przetestowa nowy model ady i jednoczenie osobicie wypr-
bowa drog federaln Czyta-Chabarowsk. W Wiadomociach TVP
z rozpdu podano, e rosyjski premier przejecha si autostrad, ale
widocznie bya to taka symptomatyczna omyka, spowodowana albo
znamiennym polskim kompleksem autostradowym, albo te szczerym
przekonaniem, e musiaa by to autostrada, no bo jake inaczej, skoro
138
sam taki wany premier wielkiej braterskiej (czy te siostrzanej) Rosji
zechcia j wyprbowa. Szef rosyjskiego rzdu przemierza na po-
zr samotnie nowo oddan do uytku szos ad kalin kanarkowego
koloru, przystawa na stacjach benzynowych i swobodnie gawdzi w
przydronych barach z kierowcami tirw (po rosyjsku zwanymi dal-
niebojszczikami). Faktycznie Putin odbywa swoj podr w cakiem
sporym orszaku, przewocym m.in. dwie inne ady kaliny o barwie
zjadliwej ci. Niewykluczone take, e rwnolegle do drogi fede-
ralnej Chabarowsk-Czyta przebiegay jakie jej zapasowe odcinki, te
tak na wszelki wypadek. Cay ten potiomkinowski spektakl pokazaa
z niema satysfakcj biaoruska telewizja, daleka od czoobitnoci
wobec potnego ssiada. Ze swojego pojazdu w ofcjalnym wyst-
pieniu Putin by bardzo zadowolony: To wietny samochd cieszy
si. Nie podziewaem si tego doda. ada kalina, piciodrzwiowy
hatchback, produkowana jest od piciu lat w zakadach samochodo-
wych Awtowaz w Togliatti nad Wog. Rzecz jasna, dla premiera fa-
bryka przygotowaa specjalne auto w wersji sportowej. Putin par razy
wspiera propagandowo produkcj Awtowazu; zakady te cienko prz-
d, bo ojczyste auta nie ciesz si uznaniem Rosjan. Aby rozbudzi w
swoich poddanych postawy motoryzacyjno-patriotyczne, premier po
przejechaniu si ad natychmiast wypowiedzia si za utrzymaniem
wysokich ce na samochody sprowadzane z zagranicy.
Ale ju wobec trasy federalnej Putin nie by tak wyrozumiay. Mi-
nister transportu Igor Lewitin drcym z emocji gosem zapyta pre-
miera, co sdzi o nowej szosie. Przodkowie ministra, sdzc po jego
nazwisku, zapewne naleeli do do mobilnej nacji; zrozumiae, e z
takim genotypem atwiej kierowa akurat resortem transportu. Odpo-
wied wadcy Rosji nie pozostawiaa adnych zudze.
Ju na pocztku trasy wida, e jest to 1995 rok. To taka lepsza
droga przez wie powiedzia Putin, daleki od zachwytu. Premier
Rosji przezornie wymieni dat sprzed lat pitnastu, bowiem swo-
j prac w administracji Borysa Jelcyna rozpocz dopiero w roku
1996. Jasno da wic do zrozumienia, e co zego, to nie on. Rosja-
nie powinni przecie nadal wierzy, e za poprzednika Putina ich
ojczyzna znajdowaa si na dnie i dopiero pod kierownictwem Wo-
dzimierza Odrodziciela zacza rozkwita.
139
Ma jednak Putin najwyraniej jak sabo do Lewitina (przezwa-
nego przez pras rosyjsk ministrem katastrof z powodu absurdal-
nych wyjanie, jakich udziela w zwizku z kilkoma wypadkami lot-
niczymi), bowiem pozostawi go na posadzie, a w 2012 roku mianowa
prezydenckim doradc, kiedy jego pupil nie wszed do rzdu premiera
Miedwiediewa. Nie upyno jednak wiele godzin od chwili, gdy Putin
wygosi miadc recenzj dalekowschodniej drogi federalnej, a ju
minister fnansw Aleksy Kudrin pospieszy na konferencji prasowej
z zapewnieniem, e dziki powoaniu rosyjskiego funduszu budowy
drg do 2020 roku waniejsze szosy od Smoleska po brzeg Pacyf-
ku osign poziom europejski. To wszystko nie za grami, w cigu
najbliszych dziesiciu lat rozwiemy ten problem w naszym kraju
sugestywnie przekonywa Kudrin na spotkaniu z dziennikarzami w
Jakucku i przy okazji mimochodem doda, e od 2011 roku podniesie
akcyz na benzyn, aby uzbiera na remonty i budow drg. W ci-
gu, przykadowo, piciu-siedmiu lat doprowadzimy stan federalnych
obiektw drogowych do 70% normatywu fachowo wyrazi si mi-
nister fnansw. Jeli przeoy t wypowied na zrozumiay jzyk,
chodzio mu mniej wicej o to, e wszystkie gwne szosy rosyjskie
nareszcie bd rwne i da si jedzi nimi bez powaniejszych awarii
spowodowanych pytszymi lub gbszymi przerwami w cigoci po-
krycia. Na koniec wystpienia w stolicy Jakucji podniecony wasny-
mi sowami Kudrin najwyraniej si zagalopowa i obieca Rosjanom
drogi o standardzie wiodcych krajw Europy.
Minister fnansw Rosji nie da si dotd pozna jako urzdnik
pastwowy wykazujcy szczeglne poczucie humoru, aczkolwiek
po jego publicznym zachcaniu poddanych do zwikszenia spoycia
alkoholu i czstszego zakupu wyrobw tytoniowych mona by tak
mniema. Kudrin motywowa swj pomys dobrem Rosji (niekoniecz-
nie widocznie tosamym z dobrem Rosjan), ale w kocu czego si nie
robi, aby wytrzasn troch kasy. Prawdopodobnie Mikoaj Gogol jest
autorem aforyzmu o dwch rosyjskich biedach: drogach i durniach,
cho powiedzenie to jest przypisywane take kilku innym wybitnym
Rosjanom. Rozmaicie te je parafrazowano podobno najwiksza
bieda to durnie na drogach... wiadectwa Zygmunta Herbersteina
(XVI wiek), Antoniego Possevino (XVII wiek), Astolfa de Custinea
140
i Jerzego Kennana starszego (XIX wiek) oraz podrnikw dwu-
dziestowiecznych dowodz niezbicie, e stan gocicw rosyjskich
zawsze by co najmniej fatalny. Co wicej, wydawao si, e swoist
ambicj Rosjan jest utrzymywanie drg w takiej wanie kondycji.
Jeszcze do niedawna Wadywostok nie by poczony z reszt kraju
szos, ktra daoby si przejecha zwykym samochodem osobowym.
Trasa z zachodu koczya si wanie w Czycie dalej byy bezdro-
a, zim za jezdnie wytyczane na zamarznitych rzekach. Nawet do
Irkucka drog federaln Bajka jedzie si czciowo po bitym trak-
cie, a bujna trawa szoruje o podwozie. O wiele gorzej jest podczas
roztopw lub rzsistych deszczw. Gdzie indziej trzeba ucieka na
pobocze, aby wir spod jadcych z naprzeciwka pojazdw nie rozbi
szyby. Asfalt na rosyjskich drogach jest jeszcze bardziej plastyczny
ni nasz, a podczas jego kadzenia i naprawy stosuje si do archaicz-
ne techniki wystarczy powiedzie, e zwyk usug w syberyjskich
myjniach jest czyszczenie karoserii ze smoy. Najczciej jedyn zale-
t szos rosyjskich, zwaszcza na przestronnej Syberii, jest to, e maj
dugie odcinki proste. Take nowa droga Czyta-Chabarowsk, ktr
rozreklamowa sam premier, to szlak asfaltowo-wirowy, o siedmio-
metrowej w zaoeniu szerokoci. Podobno ma nim przejeda 3 tys.
aut w cigu doby ze redni prdkoci 100 km na godzin, ale takie
rewelacje przyj naley z przymrueniem oka.
Do problemw rosyjskiego Dalekiego Wschodu przywizuje Pu-
tin spor wag, przynajmniej w swoich wypowiedziach. Rosyjski
lider z mow Tostoja raczej si nie pieci, a jego enuncjacje mocno
kulej stylistycznie i skadniowo.
Daleki Wschd, Wschodnia Syberia to nie tylko skarbiec
przyrodniczych zasobw Rosji, to take istotna cz wiatowe-
go gospodarstwa, ktra znajduje si i bdzie znajdowa si pod
zwierzchnictwem Rosji owiadczy Putin w wywiadzie telewi-
zyjnym w 2009 roku. Potem doda troch tajemniczo: Wynika
sytuacja skania nas do tego, aby rozwija ten region. I nie tylko
dlatego, e obserwujemy negatywne dla nas zjawisko: wyjazdy
ludnoci z regionu. Lecz take z tego powodu, e istniej obiek-
tywne czynniki, aby rozwija ten region, gdy bardzo aktywnie
rozwija si wiatowa strefa azjatycko-pacyfczna. Jest ona gospo-
141
darcz przyszoci ludzkoci, tak przynajmniej wyglda to obec-
nie. My take jestemy czci tej strefy.
Wedug agencji ITAR-TASS, premier Rosji podkreli, e pr-
by wczenia Syberii i Dalekiego Wschodu w ycie gospodarcze
podejmowano zawsze. Byy jednak one, mwic delikatnie, bardzo
niemiae. W tym miejscu Putin, rwnie mwic delikatnie, troch
rozmin si z prawd. Budowa kolei transsyberyjskiej, zakoczona w
swoim zasadniczym ksztacie 105 lat temu, bya niezwykym przed-
siwziciem o nastpstwach ekonomicznych trudnych do przecenie-
nia. Bez przesady mona powiedzie, e liczcy ponad 9 tys. kilo-
metrw kolejowy szlak to krgosup najwikszego pastwa wiata.
Warto wspomnie, e cakowit elektryfkacj gwnej linii Moskwa-
Wadywostok przeprowadzono dopiero na pocztku tego wieku. Pu-
tin wspomnia wprawdzie o kolei transsyberyjskiej, ale podkreli, e
zbudowano j wycznie w zamiarach wojennych, bez ogldania si
na widoki gospodarcze. To do dziwne stwierdzenie mogoby nawet
by suszne, ale raczej w odniesieniu do synnej magistrali bajkalsko-
amurskiej. T krtsz o przeszo poow odnog Transsibu ukadano
przez blisko p wieku. Pierwsi pracowali przy niej jecy japoscy i
niemieccy, jeszcze podczas trwania II wojny wiatowej. W nieludz-
kich warunkach, jakie panoway na tej budowie, mier ponioso
przynajmniej 150 tysicy z nich. Po mierci Stalina realizacj projek-
tu praktycznie zarzucono, a przypomnia sobie o niej Leonid Bre-
niew i posa na ni modzie komsomolsk. Tak przynajmniej gosia
ofcjalna propaganda, bo naprawd przy budowie kolei zatrudniano
sowieckim zwyczajem take tych, ktrzy gdyby dano im wybr
woleliby pracowa zupenie gdzie indziej. Krya wwczas w Polsce
anegdota o pocigu przyjani, ktremu skoczyy si tory (Dalej
sami zbudujecie informowaa obsuga zaskoczonych podrnych).
W wikszych rosyjskich miastach dziaaj obecnie stowarzyszenia
przymusowych budowniczych BAM-u.
Putin popisa si przy okazji znajomoci historii. Powiedzia:
Przedtem (to znaczy do czasu zbudowania kolei transsyberyjskiej
W.G.) Rosja docieraa na swj wasny Daleki Wschd wycznie
drog morsk, przez Ocean Indyjski. Wyobraacie sobie? O jakim
wic rozwoju moga by mowa?
142
No c, premier Rosji zapomnia najwidoczniej, e opisana przez
niego sytuacja przyczynia si przynajmniej do rozwoju literatury.
Na poy fantastyczna relacja kupca Nikitina Podr za trzy morza
to jedna z pere pimiennictwa staroruskiego. Ale wyrzekajcy na
zaniedbanie terytoriw wschodnich Putin mia na gowie waniejsze
rzeczy:
Dotd brak jednolitej sieci energetycznej i jednolitego syste-
mu gazowniczego. Daleki Wschd nie jest wczony do jednoli-
tego systemu energetycznego kraju. Tego dotd nie ma. Dlatego
pracy jest tu bardzo wiele. To wida ubolewa.
Odpyw ludnoci rosyjskiej z zaniedbanej Syberii oraz Dalekie-
go Wschodu to istotnie spory problem dla Kremla. U azjatyckich
wrt Rosji czekaj ludne Chiny i cisncy si na wyspach Japo-
czycy. Lojalno wielu mieszkacw pozaeuropejskiej czci Fe-
deracji Rosyjskiej wobec Moskwy jest do wzgldna uwaaj
si oni w pierwszym rzdzie za Sybirakw.
143
144
Z
godnie z tradycj zaszczepion w czasach, gdy Zwizek So-
wiecki by u szczytu swojej potgi, Rosjanie pierwsz dekad
maja wituj jak najci. Kontekst tej wiosennej fety jest jednak od-
mienny ni na przykad rwnie dugich zimowych wakacji wypada-
jcych na pocztku nowego roku. To nie jaki zwyczajny, beztroski
megaweekend, ale arcywany rytua przypominajcy o fundamen-
talnych mitach wspczesnej Rosji: Pierwszy Maja odwouje si do
czerwonego dziedzictwa, wci wanego dla wielu Rosjan (bo to
przecie ich postpowa ojczyzna miaa odwag pierwsza w wie-
cie, kosztem ogromnych ofar, zaprowadzi sprawiedliwo spo-
eczn), a Dziewity do bezprecedensowego triumfu, jaki wici
70 lat temu bolszewicki totalitaryzm.
Ten wyranie czytelny przekaz skierowany jest nadal, a jake, do
caej postpowej ludzkoci oczywicie z wykluczeniem garstki za-
granicznych kapitalistw i imperialistw oraz tych, ktrzy poszli na
ich lep. Wiosenna Rosja pokazuje muskuy i upaja si wasn krzep.
Na tej fali entuzjazmu, podniecony zapewne obserwacj prbnych
parad na placu Czerwonym demonstrujcych si rosyjskiej armii, z
pocztkiem maj 2012 roku jej szef sztabu Mikoaj Makarow pogrozi
nawet NATO prewencyjnym atakiem na urzdzenia tarczy antyrakie-
towej. Natychmiast najwysi dostojnicy Paktu Pnocnoatlantyckiego
zaczli tumaczy si z planowanych dopiero instalacji obronnych i
interpretowa, odwracajc kota ogonem, wypowied rosyjskiego ge-
neraa, a jemu moe tylko al si zrobio, e takie pikne Iskandery s,
jeli nie liczy obwoenia na defladach, bezuyteczne...
INTRONIZACJA POD Z GWIAZD
JAK DOGONI KORE PNOCN?
145
Wanie w 2012 roku majowe wita miay wyjtkowo uroczy-
sty charakter. Oto przecie powrcia na Kreml najwaniejsza iko-
na rosyjskiej polityki w XXI wieku Wodzimierz Putin. Formal-
nie przesta on peni funkcj gowy pastwa cztery lata wczeniej,
ale jak to z tym naprawd byo, chyba nikomu wyjania nie po-
trzeba. Reintronizacja Putina nie przypomina zatem jakiego po-
wrotu z Sulejwka czy te aby odwoa si do rosyjskiej historii
ze Sobody Aleksandrowskiej (do klasztoru w tej podmoskiew-
skiej miejscowoci na pewien czas odsun si psychopatyczny car
Iwan Grony). Po prostu Putin ofcjalnie znowu usiad za swoim
dawnym biurkiem. To, e przez ostatnie cztery lata peni on mniej
wan funkcj w Federacji Rosyjskiej, nie oznacza skali jego rze-
czywistych wpyww za Stalina reprezentacyjn gow pastwa
sowieckiego by przecie beznadziejny Micha Kalinin.
Napuszona ceremonia zaprzysienia nowego-starego prezy-
denta kontrastowaa jaskrawo ze swobodnym nastrojem, w jakim
obaj prezydenci Miedwiediew i Putin rozpoczli wiosenny pik-
nik polityczny, prowadzc najpierw wielki pochd pierwszomajo-
wy w Moskwie, a potem poszli wsplnie na piwo (spotkania w pi-
wiarniach bywaj, jak wiadomo, bardzo inspirujce dla niektrych
politykw o lewicowej orientacji). Nad przebiegiem inauguracji
prezydenckiej czuwa specjalny kremlowski urzdnik Jerzy Wilin-
bachow, kierujcy Rad Heraldyczn przy prezydencie Rosji. Ten
wieloletni pracownik Ermitau, potomek starego niemieckiego
rodu, osiedlonego w Rosji przed czterema wiekami, jako pierwszy
po roku 1917 uywa tytuu heroldmistrza (po rosyjsku brzmi to
urokliwiej gieroldmejstier). Jest to kto w rodzaju ochmistrza;
poprzednicy Wilinbachowa przy carach (poczynajc od Piotra I)
dogldali midzy innymi tego, aby dworzanie nie uchylali si od
suby, penili take funkcje kronikarzy.
Etykieta uroczystoci jest bardzo szczegowo ustalona, na
przykad jej uczestnikw (poza wojskowymi) cile obowizu-
j ciemne garnitury. Nie potraf sobie nawet wyobrazi, eby
prezydent woy beowy garnitur albo jasn marynark i czarne
spodnie czy te odwrotnie zwierza si ze zgroz Wilinbachow.
Przepisy okrelaj tylko stroje mczyzn, co z jednej strony jest
146
zrozumiae, ale moe by rwnie odebrane jako wymowny sy-
gna, kto naprawd liczy si w polityce, przynajmniej na Wscho-
dzie, ku wciekoci feministek i przeraeniu parytetwek.
Ceremonia objcia urzdu prezydenckiego w Rosji jest bardzo
nadta i ma nawizywa w swojej oprawie do dworskich wzorw
z czasw carskiego panowania, ale Rosjanie chyba nie za bardzo
zdaj sobie spraw z jej istoty i powagi, skoro cakiem serio kil-
ka organizacji spoecznych zaproponowao, aby Putin zaoy na
inauguracj szalik pikarskiej druyny Zenit. Odniosa ona niedawno
zwycistwo nad moskiewskim Dynamem. Pomys uczczenia przez
powracajcego na kremlowski stolec Putina sukcesu sportowcw z
miasta, z ktrym nowy-stary prezydent jest silnie zwizany, rzuci-
li pierwsi petersburscy komunici. Przy okazji chcieli upiec wasn
piecze, domagajc si dla wszystkich mieszkacw Pnocnej Sto-
licy bezwzgldnych urlopw od 1 do 9 maja. Zrozumcie woa
Sergiusz Malinkowicz, szef jaczejki bolszewikw Sankt Petersbur-
ga i Lenobwodu my i tak do roboty nie pjdziemy, bdziemy pi
i piewa Suchaj, Leningradzie oraz krzycze: Naprzd, Zenit,
za Piter!. Tak czy owak na konferencji prasowej heroldmistrz Wi-
linbachow wyjania dugo, dlaczego Putin szalika kibicw nie b-
dzie nosi podczas ceremonii na Kremlu. Dziennikarze pytali take o
obecno na uroczystoci crek Putina, znanych ostatnio z pewnych
komplikacji w yciu prywatnym. Na to Wilinbachow, jako zrczny
famulus, odpowiedzia wymijajco: Prezydent ma prawo zaprosi
tych wszystkich, ktrych uzna za godnych.
Plan uoony kilka lat temu przez Putina zosta zrealizowa-
ny bez przeszkd. Rosjanie na nowo powiesili portrety Lidera (a
widywaem je nawet w prywatnych domach). Ci, ktrzy w ogle
ich nie zdejmowali w cigu ostatnich czterech lat czyli pewnie
wikszo odkurzyli szko i ramy. Uczta zwycizcy na Kremlu
sprawiaa wraenie beztroskiego wita udzielajcego si caemu
narodowi, kto wie jednak, czy atmosfera wkrtce nie zagci si,
niczym na opisanym przez wieszcza balu u senatora Nowosilco-
wa? C, rozmaite problemy rosyjskie stukaj do wrt kremlow-
skich z nie mniejsz si ni za kadencji Miedwiediewa... A moe
niebawem ta caa zabawa zmieni si w bal u Wolanda?
147
Pord lud rosyjskiego od dawna kryy pogoski, e rok 2012
moe by niezwyczajny (rokowy jak to si wanie mwi w Ro-
sji). Nie chodzio tylko o apokaliptyczne przepowiednie Majw,
wiar ktrym dawaa zreszt wielka rzesza poddanych Putina.
Ot w historii wschodniego pastwa lata koczce si dwunastk
od piciu wiekw ukadaj si w ciekaw sekwencj, obejmuj bo-
wiem lub inicjuj zdarzenia przeomowe. Czego wic pocztkiem
bdzie rok 2012, pierwszy rok nowego panowania starego cara?
Kiedy do zachodnich komentatorw dotaro, e powrt Wodzi-
mierza Putina na Kreml jest nieuchronny, od razu pojawiy si spe-
kulacje dotyczce stylu polityki nowego-starego prezydenta Rosji.
Nie byo adnych wtpliwoci, i wskoczy on w dawne, swojsko
przydeptane prezydenckie kamasze. Powtrzy si zatem take
oklepana piewka obwiniajca Zachd o stosowanie podwjnych
standardw. Ale w ustach Putina oskarenie to brzmi niczym alarm
o poarze podnoszony przez notorycznego piromana.
Oczywicie kremlowski wadca ma cakowit racj. Podwjne
standardy zachodnie demokracje zastosoway na przykad wobec
pastwa, ktre uksztatowao mentalno Putina i ktrego dziedzi-
cem jest wspczesna Rosja. Bolszewiccy prominenci, zamiast za-
dynda w Norymberdze obok swoich ideologicznych najbliszych
krewniakw i niedawnych sojusznikw, obnosili si w glorii zba-
wicieli wiata, a Winston Churchill ofarowa bandycie Stalinowi
rycerski miecz przesany przez krla Jerzego VI trudno o bardziej
wymowny symbol hodu zoonego (z zimnej kalkulacji) tyranii. Po-
stpy demokracji doprowadziy do powanej erozji zasad cywilizacji
europejskiej, zreszt dzieje wiata pene s czynw wiaroomnych i
niegodziwych taka jest niestety natura czowiecza. Dobry przykad
to choby potraktowanie Polski przez zachodnich sojusznikw po
II wojnie wiatowej. Normy cywilizacji postaciskiej, cho bardzo
mocno rozmyte, s jednak przynajmniej jakim umownym punktem
odniesienia, wprawdzie sabiutkim, ale zawsze pewnym memento,
cenzurujcym publiczne zachowania nawet brukselskich eurokra-
tw. W myleniu rosyjskim takiego wzorca faktycznie nie ma.
Obecne jest w nim za to przekonanie o wyjtkowej roli oraz
misji Rosji. U jego rde tkwi mtne, niespjne i baamutne, za to
148
odpowiadajce rosyjskim ambicjom (oraz apetytom) pojcie Mo-
skwy jako Trzeciego Rzymu. Moe wic istotnie stolica Rosji za-
suguje na takie miano? Aluzj natychmiast pojmie kady, kto zna
rozmiary pitnowanej choby przez Cycerona korupcji, jaka toczy-
a staroytn Rom. Pisarze ze Wschodu tworzyli wybitne dziea
przedstawiajce odwieczny spr jasnych i mrocznych aspektw
duszy ludzkiej, w praktyce jednak rosyjska walka ze zem przy-
pomina zapasy z wasnym cieniem. Rosja zoona jest z dwch
pierwiastkw turaskiego i bizantyjskiego ktre bezskutecznie
usiuje zamaskowa i zagodzi zachodnim polorem. Religijna fra-
zeologia, nadta jak cerkiewne kopuy, przejta wasn nieomyl-
n ortodoksj, a jednoczenie wydajca z siebie najcudaczniejsze
sekty, jest raczej przeszkod ni pomoc w przezwycieniu przez
Rosj zerajcej j dwoistoci, zwaszcza po wielkiej kompromi-
tacji Cerkwi moskiewskiej w czasach komunizmu. Dwie gowy
rosyjskiego ora cign kada w swoj stron, rywalizujc ze sob
bezsensownie i beznadziejnie. Tendencje schizofreniczne co rusz
dochodz do gosu w yciu pastwowym i narodowym Rosji. Spe-
cyfczny dualizm w wydaniu niemal groteskowym uprawiany jest
przez tandem Putina i Miedwiediewa, zmieniajcych si nie tylko
na fotelach najwyszych dygnitarzy, ale rwnie na stanowisku
kierowania parti Jedna Rosja.
Ju car Iwan Grony w listownych polemikach z ksiciem
Andrzejem Kurbskim obrzuca swojego oponenta prymitywnymi
wulgaryzmami, wrd ktrych wybijao si okrelenie licemier
(obudnik, hipokryta). Jednak zarwno ten okrutny szaleniec na
moskiewskim tronie, jak i wikszo jego zastpcw w cigu
ponad czterech stuleci zapomniao przypowieci o somie w oku
bliniego i belce we wasnym. Dziaalno jezuitw zdemoni-
zowano na obszarze wpyww prawosawnych; do dzi czonek
Towarzystwa Jezusowego to w Rosji wrcz symbol faryzeusza i
podstpnego hipokryty. Tymczasem najprzebieglejsze intrygi na-
ladowcw witego Ignacego Loyoli nijak maj si do knowa i
garstw wschodnich imperatorw (wystarczy wspomnie cyniczne
kamstwo Stalina, e pogrzebani w katyskich doach ofcerowie
polscy uciekli do Mandurii...). Zrodzone z potwornych komplek-
149
sw, pielgnowane przez bezprecedensowy szowinizm licemier-
stwo rosyjskie nie ma sobie rwnych w wiecie.
Skrztne ukrywanie przed wiatem i wasnym spoeczestwem
(o ile to pojcie moe odnosi si do mas zamieszkujcych ten
kraj) poraek i tragedii jest w Rosji rodzajem tradycji czy te na-
rodowym nawykiem. Astolf de Custine wspomina w swoich Li-
stach z Rosji o uroczystej paradzie na cze cara Mikoaja I pod-
czas gali rozptaa si burza i zatony odzie licznie zgromadzone
w Zatoce Fiskiej. Dzi stwierdza si, e utono dwiecie osb,
inni mwi, e tysic piset, dwa tysice: nikt si nie dowie praw-
dy, dzienniki nie bd pisay o klsce (...) komentuje panujce
w Sankt Petersburgu stosunki francuski markiz. W Cesarstwie Ro-
syjskim zatajano przed poddanymi wiele innych podobnych zda-
rze, nie informowano take o prawdziwej sytuacji na frontach,
do perfekcji jednak doprowadzono sztuk mataczenia podczas
panowania sowieckiego, ktre rzeczywicie stworzyo imperium
kamstwa (a wic za jak susznie uj to Ronald Reagan, czego
do dzi nie mog mu zapomnie oburzeni do ywego Rosjanie)
tylko z lat osiemdziesitych ubiegego wieku wymieni mona
krtactwa zwizane z zestrzeleniem poudniowokoreaskiego sa-
molotu pasaerskiego lub te prb ukrycia rozmiarw katastrofy
w Czarnobylu. Wspczesna Rosja, jak przystao na spadkobierc
wspaniaego ZSRS, podtrzymuje te obyczaje na pocztku pierw-
szej prezydentury Putina zaton okrt podwodny Kursk, a oko-
licznoci tego zdarzenia do dzisiaj podlegaj rnym, inspirowa-
nym przez Kreml, manipulacjom.
Ale rzeczywicie ledwie Wodzimierz Putin wrci na stare
miecie, wzorem cezarw hojnie ciskajcych w tum monety pod-
pisa gar dekretw gotujcych Rosjanom przyszo wicej ni
wietlan. Oto wyszo systemu postbolszewickiego: w zwyczaj-
nej demokracji kandydaci do rzdzenia przecigaj si w przed-
wyborczych obietnicach, a gdy wreszcie uchwyc wadz, zaraz
o nich zapominaj natomiast demokracja suwerenna, budowana
z entuzjazmem w Rosji, ma to do siebie, e najlepszy jej repre-
zentant moe pozwoli sobie na roztaczanie przed swoim ludem
imponujcych perspektyw ju po elekcji. A niech nard zna pana!
150
Tym bardziej e takie dekrety to dla Putina adna nowo.
Pierwszy z nich dotyczy dugoterminowej polityki gospodarczej
pastwa i prezydent przykazuje w nim rzdowi stworzenie do-
godnych warunkw dziaania dla biznesu. Dziki temu Rosja w
rankingu Banku wiatowego ma z zajmowanego obecnie sto dwu-
dziestego miejsca w wiecie wskoczy w cigu najbliszych trzech
lat na pozycj pidziesit, a nastpnie w 2018 roku znale si
na miejscu dwudziestym. Rwnolegle w tym samym czasie pace
wzrosn o 40 do 50%, a udzia wysokich technologii w produkcie
krajowym powinien osign jedn trzeci.
Sprawy gospodarcze s oczkiem w gowie Putina od pocztku
jego panowania. Istotnie, po okresie jelcynowskiej smuty wyniki
w wyciganiu kraju z dna nastpca pierwszego prezydenta odnis
imponujce. PKB, rezerwy budetowe, inwestycje zagraniczne w
Rosji oraz przedsiwzicia rosyjskie poza granicami pastwa rosy
szybko, spacano dugi, ale przede wszystkim Rosjanie zapami-
tali Putinowi terminowe otrzymywanie wynagrodze, o czym za
Jelcyna wielu tylko marzyo. Potem jednak rozpocz si kryzys
wiatowy, ktry oczywicie, zdaniem Kremla, waciwie Rosji nie
dotyczy. Tymczasem infacja nie pi ceny w rosyjskich sklepach
wytrwale pn si w gr (benzyna na stacjach kosztuje trzy razy
tyle co podczas pierwszej kadencji obecnego prezydenta). Jak na-
tomiast tworzy si dogodne warunki dla dziaania biznesu, Putin
osobicie pokaza na przykadzie Michaa Chodorkowskiego. Po-
waniejsze przedsiwzicia gospodarcze mona z powodzeniem
prowadzi w Rosji tylko majc oparcie wrd przedstawicieli
wadz (choby lokalnych) czy te struktur z wadz powizanych.
Kredyty s drogie i czsto niedostpne dla drobniejszych przedsi-
biorcw. Waciwie w Rosji ma si dobrze jedynie bazarowa for-
ma biznesu, przy czym znaczcy udzia w handlu na targowiskach,
zorientowanym na przecitnych Rosjan, maj obcokrajowcy. Ju
dobr dekad temu Putin grzmia, e Rosja powinna eksportowa
przynajmniej pprodukty, a nie surowce, jednak rzeczywisto
rzdzi si swoimi prawami. Wreszcie inwestycje w nowoczesne
technologie take nie przynosz oczekiwanych efektw. Mocno
przereklamowana rosyjska Dolina Krzemowa w Skokowie pod
151
Moskw boryka si z prozaicznymi problemami, a im dalej od
stolicy, tym gorzej. Atajski Bijsk dugo dobija si tytuu nauko-
gradu, czyli miasta nauki. W kocu grd nad Bij otrzyma upra-
gnione miano, ale nie wizay si z tym adne korzyci, jakie jego
mieszkacy zdoaliby dostrzec.
Z wrb wydaje si wspomniana katastrofa prototypowego
samolotu Suchoj Superjet 100, ktry roztrzaska si o zbocze indo-
nezyjskiego wulkanu, a wraz z nim by moe rozbiy si marzenia
o zadziwieniu wiata (a przynajmniej Azji) nowatorskimi rozwiza-
niami made in Russia. Tragedia wydarzya si tu po rozpoczciu
przez Putina nowej kadencji prezydenckiej; zabobonny lud rosyjski
zaraz dopatrzy si w tym analogii do paniki na Polu Chodyskim,
jaka wybucha podczas uroczystoci koronacyjnych cara Mikoaja II
w 1896 roku. Stratowano wwczas na mier ponad tysic osb.
Kolejny podpisany przez Putina dekret dotyczy polityki demo-
grafcznej. Odtd Rosjanie maj y przecitnie 74 lata, a kobiety
posiada minimum jedno i trzy czwarte dziecka. Nastpny dekret
prezydencki zakada jako istotny cel Federacji Rosyjskiej stwo-
rzenie z Uni Europejsk wsplnej przestrzeni gospodarczej na
obszarze od Atlantyku do Pacyfku. Oczywicie wie si to cile
z rosyjsko-niemieckim, to jest, rzecz jasna, rosyjsko-europejskim
partnerstwem energetycznym. Poboczn kwesti ma by obustron-
ne zniesienie wiz przy krtkoterminowych podrach obywateli
unijnych i rosyjskich.
W akcie normatywnym odnoszcym si do rosyjskich si zbroj-
nych Putin nakazuje, aby do 2018 roku armia bya w 70% wyposa-
ona w nowoczesne uzbrojenie. Ma by ona take corocznie zwik-
szana przynajmniej o 50 tysicy onierzy kontraktowych. Zgodnie
z innym dekretem, od jesieni imigranci (z wyczeniem specjali-
stw wysokiej klasy) s poddawani egzaminom z jzyka i kultury
rosyjskiej, oddzielny za akt prezydencki wymaga, aby ju za dwa lata
oczekiwanie na zaatwienie sprawy w urzdach administracji publicz-
nej nie trwao duej ni kwadrans, a poziom zadowolenia ludnoci
z jakoci pracy sub publicznych osign w 2018 roku 90%.
Kto zna rosyjskie realia urzdowe (wbrew pozorom, powie
Aleksego Tostoja Droga przez mk traktuje o czym innym),
152
umieje si zapewne z prezydenckiego poczucia humoru. W kraju,
gdzie petent jest pykiem, ktremu zwyczajowo odmawia si na-
wet prawa do skorzystania z toalety w urzdzie, a czynownik zza
biurkiem, nawet otoczony monitorami LED, sprawdza autentycz-
no pieczci take takiej z godem Federacji Rosyjskiej splu-
wajc na ni i rozmazujc lin (bo przecie moe by to wydruk
z komputera), bajki o sprawnej obsudze przez suby publiczne
brzmi jak fantazje o ywej wodzie.
Zreszt rozumie to chyba sam Putin, bo nakrelajc wytyczne
swojego planu szecioletniego nie wspomnia szerzej o walce z
biurokracj i korupcj. Te dwa, w tradycji rosyjskiej nierozerwal-
nie ze sob zwizane zjawiska, s w Rosji nie do wykorzenienia, a
prby ich likwidacji podejmowane przez rozmaitych kremlowskich
wadcw nie przyniosy efektu. Warto wspomnie, e na pocztku
2012 roku urzdnicy rosyjscy otrzymali znaczce podwyki pac.
Pobone yczenia zawarte w prezydenckich dekretach maj
sprawi, e Rosja zdecydowanie przybliy si do speniania na-
lenej jej roli lidera naszej planety, o czym Kreml ni bez przerwy.
Niezbdna do tego jest dalsza lemingizacja Rosjan, ktrzy winni
karnie poda za swoim Liderem, wygrywajcym im na dekreto-
wej piszczace hipnotyczne melodyjki. Na pewno nie jest po myli
wadzy jakie spoeczne organizowanie si jej poddanych. C,
Rosja jest krajem rozlegym i by moe potrwa troch, zanim pro-
wadzone przez kremlowskiego szczuroapa stado ocknie si, jakby
zanurzone nagle w mronych falach Oceanu Lodowatego.
Na razie z doganianiem i przeciganiem innych pastw Rosja ma
jeszcze nieco kopotu, ale z pewnoci depcze ju po pitach Korei
Pnocnej i to w dodatku defladowym krokiem. Rozmach mo-
skiewskiej parady z okazji Dnia Zwycistwa w 2012 roku niemal
dorwnywa bowiem najwspanialszym orgiom widowiskowym
urzdzanym w Phenianie, gdzie nieprzeliczone rzesze obywateli-
zombie wiwatuj jednogonie na cze wadcy. I ten sukces nowy-
stary prezydent moe ju z pewnoci zapisa na swoim koncie.
153
154
K
iedy po najedzie na Gruzj zaczy dobiega ze wiata rne
pomruki pod adresem Moskwy, wrd ktrych przebkiwa-
no nawet co o sankcjach, reakcja Rosji bya cakowicie przewi-
dywalna jeli, rzecz jasna, uwzgldni specyfk tego pastwa.
Wrd wiadomoci podawanych przez kremlowskie media na czo-
o wysuny si takie, z ktrych wynikao, e najwikszy kraj na
planecie doskonale poradzi sobie bez zagranicy. I to pod kadym
wzgldem.
Sankcje wyjd nam tylko na korzy zapewniali gorliwie na-
rd rosyjski rozmaici eksperci, cho ju byo wiadomo, e caa
para Zachodu przynajmniej europejskiego i tak, jak zwykle,
pjdzie w gwizdek. Spece od prognoz wcale nie straszyli Rosjan
wyrzeczeniami typu krew, pot i zy, jak to czasem bywa w obl-
onej twierdzy, a wrcz przeciwnie zapewniali, e odtd wszyscy
od Smoleszczyzny po Czukotk bd yli jak pczki w male.
Bya to oczywicie propaganda bezczelna, szczeniacka, na pozio-
mie rozwydrzonego berbecia, ktry zagroony klapsem pokazuje
jzyk. No, ale czeg wymaga od standardw politycznych usta-
lanych przez Federaln Sub Bezpieczestwa?
Pord artykuw rosyjskich dziennikarzy nawizujcych bez-
porednio lub porednio do kampanii przeciwko Tbilisi znalazy
si teksty oryginalne, jak na przykad Dwiecie lat przyjani ro-
syjsko-gruziskiej czy te rzecz o planowanej secesji Grnego
lska. Naturalnie jak zwykle przy takich okazjach (a coraz cz-
ciej i bez okazji), serwisy okraszano panegirykami wysawiajcy-
JESZCZE SZOK CZY JU KOSZMAR?
ROSJA-SAMOSIA
155
mi Wodzimierza Putina, ktry tygrysa amurskiego, zamierzaj-
cego pore zagranicznych reporterw, osobicie unieszkodliwi,
a ponadto jest najbardziej wpywowym politykiem na wiecie
(taki pogld rzeczywicie nie wydaje si pozbawiony podstaw).
Pord wiadomoci z kategorii, jak to dobrze bdzie w Rosji, kie-
dy nareszcie zostanie ona poddana izolacji ekonomicznej, rekord
hucpiarstwa pobio zuchowate owiadczenie Mikoaja Wasowa,
zastpcy szefa Nadzoru Rolniczego, wygoszone na zwoanej w
kocu sierpnia 2008 roku konferencji powiconej samowystar-
czalnoci gospodarczej Rosji: Jeeli nasze rolnictwo w peni wy-
korzysta swoje moce produkcyjne, to bdziemy w stanie wyywi
33 miliardy ludzi!
Bez wtpienia rewelacja ta, stwarzajca nowe perspektywy de-
mografczne, zainteresowaa Chiczykw, spogldajcych na sy-
beryjskie pustki zza dalekowschodniej rubiey.
Ministerstwo Rolnictwa te natychmiast pospieszyo z zapew-
nieniem, e ewentualne embargo wycznie korzystnie wpynie na
rosyjsk gospodark. Kto tam rzuci nawet haso bazujce na zna-
nym przysowiu: Kurica nie ptica zwaszcza amerykaska!.
Nie bdzie tanich importowanych kurczt, wic trzeba doro-
bi si wasnych rozwinli twrczo t myl ministerialni urzd-
nicy. Moemy produkowa pod dostatkiem i misa, i ziarna. Tyle
e nawet dla innych wystarczy.
Na takie dictum nawet w umysach niezbyt skonnych do refek-
sji musiao zrodzi si proste pytanie: jeli moe by tak piknie,
to dlaczego jeszcze nie jest? Zapewne ten i w czonek rosyjskich
elit przypomnia sobie synne przechwaki Chruszczowa, e w
1970 roku Zwizek Sowiecki bdzie wiatowym liderem gospo-
darczym. Ale gono o tym, na wszelki wypadek, nikt si nawet
nie zajkn.
Szczeglnie pismacy kremlowscy poczli znca si nad spro-
wadzanymi ze Stanw Zjednoczonych kurczakami. Jeszcze na
pocztku lat dziewidziesitych ubiegego stulecia zyskay one
potoczn nazw udek Busha (wwczas jeszcze Busha-seniora,
ktry posya je czciowo jako pomoc humanitarn; jeli komu
ta nazwa wyda si zoliwa, niech wspomni wier wieku temu
156
sprzedawany w Polsce osobliwy gatunek czarnej herbaty przezwa-
nej upieem Breniewa). Gazety podniosy alarm, e na rosyjski
rynek trafaj elementy kurczt, ktre przeleay w amerykaskich
chodniach 20 lat, przechowywane na wypadek wojny atomowej.
Ot, takie pozdrowienie z przeszoci, z pocztkw pieriestrojki
ironizowaa prasa. A przecie to wanie rosyjscy uczeni opychali
si kotletami z mamutw wydobytych z wiecznej zmarzliny, a So-
enicyn rozpocz swoj synn trylogi opisem uczty agiernikw
paaszujcych ryby czy te pazy sprzed kilkudziesiciu tysicy lat,
wydobyte z lodowej tafi. Pewien Sybirak, ktry odbywa sub
wojskow podczas kampanii afgaskiej, opowiada mi, e mia
okazj skosztowa wwczas misa kangura kuchnia w jego jed-
nostce otrzymaa bowiem australijskie konserwy wysane do Bol-
szewii jeszcze podczas II wojny wiatowej.
Zdaniem Rosjan, amerykascy producenci kurczakw stosuj
chlor, ktry konserwuje i nadaje misu adny wygld.
Ale przecie to take silna trucizna! podnosz larum media.
A ju o tym, czym karmione s amerykaskie kury, szkoda gada
same antybiotyki, preparaty hormonalne i stymulatory wzrostu...
Nie ma wic czego aowa. Wzburzenie byo tak wielkie, e zda-
wao si, i lada dzie na placu Czerwonym zaponie gigantyczny
grill nastpi publiczne caopalenie nikomu niepotrzebnych w Ro-
sji trujcych kurczt.
Na pierwszy rzut oka wizja samowystarczalnoci Rosji mo-
ga wyda si fantastyczna nawet zdeklarowanym poputinczikom.
Udzia importu w rynku rosyjskim siga przecie 50%. Faktycznie
rolnictwo na Wschodzie wci nie moe podnie si z kryzysu, w
jaki zapado jeszcze w czasach bolszewickiej kolektywizacji. Poza
tym tylko w cigu pierwszej poowy tego pamitnego 2008 roku
nawozy sztuczne podroay w Rosji o ponad poow, a paliwa o
37%. Tylko produkcja zb jest jako tako opacalna. Ale to nie
znaczy, e ma by tak zawsze! Zaraz po owiadczeniu Wasowa
wicepremier Wiktor Zubkow pospieszy z zapewnieniem, e rol-
nictwo otrzyma ogromne pienidze w cigu najbliszych kilku
lat chopi mieli dosta dodatkowe subsydia w cznej wysokoci
40 miliardw dolarw. Oznacza to, e na jednego wocianina
157
wypadnie raptem po 250 dolarw rocznie (na wsi yje nieco wi-
cej ni czwarta cz ze 142 milionw mieszkacw Rosji). Taka
suma pozwala raz na tydzie kupi w sklepie plitrwk najta-
szej wdki wraz z niezbdn zaksk.
I jak si to ma do obietnic pyncych z Kremla, ktry stara si
poprawi samopoczucie mieszkacw Putinlandu zapewnienia-
mi, e do 2020 roku statystyczny Rosjanin bdzie zarabia 30 tys.
dolarw rocznie? Na te plany pierwsi zareagowali deweloperzy,
przewidujc, e i tak horrendalne ceny mieszka wzrosn szecio-
krotnie no bo skoro pjd w gr zarobki...
Po co nam WTO? zaczli zastanawia si po kampanii gru-
ziskiej niemal jednym gosem rosyjscy fachowcy medialni. Spra-
wiali przy tym wraenie, jakby nagle ocknli si z rzuconego na
nich czaru, zupenie niczym pica krlewna zbudzona pocaun-
kiem ksicia. Wczeniej bowiem od lat gadano w Rosji o tym, e
waciwie kraj spenia ju wszelkie wymogi, aby sta si czon-
kiem wiatowej Organizacji Handlu, a tylko inne pastwa, zwasz-
cza USA, zoliwie blokuj rosyjsk akcesj. A teraz kto wia-
domo kto poapa si w Moskwie, e waciwie wejcie do WTO
nic dobrego krajowi nie przyniesie, bo nadal podstpni zapadnicy
bd jak lwy broni swoich rynkw przed eksportem ze Wschodu,
a za to zalej nieszczsn Rosj tanim mlekiem i tymi wstrtnymi
kurczakami. Na marginesie warto wspomnie, e Rosja naley ju
do WTO. Nie chodzi w tym przypadku jednak o wiatow Orga-
nizacj Handlu, lecz o World Toilet Organization wiatow Or-
ganizacj Toaletow, stowarzyszenie walczce o utrzymywanie na
wysokim poziomie wiadomych przybytkw. Jakim psim swdem
Rosja, w ktrej co krok s wychodki (a pcha si tu mocniejsze
sowo) mogce przyprawi o zawa serca dowolnego inspektora
takiej czy innej WTO, nawet cierpicego na powane zaburzenia
wzroku i powonienia, dostaa si do tej dziwacznej midzynaro-
dwki doprawdy nie wiadomo.
Rosjanie wyobraali sobie, e ograniczenie importu wieprzowi-
ny i drobiu o setki tysicy ton jak zakomunikowao Minister-
stwo Rolnictwa natychmiast wpynie stymulujco na rodzimych
farmerw, ktrzy wnet zapeni sklepy wasn produkcj. Pesy-
158
mici twierdzili, e nie nastpi to a tak momentalnie i by moe
przyjdzie zacisn jednak na chwil odrobin pasa, lecz najwyej
o jedn czy dwie dziurki. Problem polega jednak na tym, i jest w
Rosji cigle cakiem sporo rodzin, ktre yj z pasem zacinitym
na ostatni dziurk, posilajc si przez okrgy rok produktami jak
najbardziej rodzimymi, bo pozyskiwanymi wycznie z przydomo-
wych grzdek... Zaszedem kiedy do znajomego w Gornoatajsku,
ktry od razu postawi na stole szklanki oraz to, czym zamierza je
napeni. Po upywie pewnego czasu spyta: Co zjesz?
Zdyem ju zgodnie, zainteresowaem si wic:
A co masz?
Pomyla chwil i powiedzia: Ziemniaki.
Ziemniaki i co? zapytaem.
Tylko ziemniaki wzruszy ramionami. Ale mog je usma-
y albo ugotowa wyjani.
To usma poprosiem.
Nie da rady owiadczy kilka minut pniej, po sprawdzeniu
szafek kuchennych i bieliniarki. Oleju te nie ma.
Skromne zapasy owego gornoatajczyka byy wprawdzie ra-
czej rezultatem kawalerskiego trybu ycia, ale faktycznie spiarnie
wielu Rosjan wiec pustkami. Wanie ziemniaki to zazwyczaj
danie podstawowe, zwaszcza w rodzinach uboszych. Przyrumie-
nion na patelni kartoszk zagryza si chlebem, bo daje on si.
Syberyjskie ziemniaki s zreszt bardzo smaczne.
Jeszcze jesieni 2008 roku Kreml hardo zapewnia, e wojny
handlowe wychodz na dobre, jeli prowadzi je kraj silnie stojcy
na gospodarczych nogach, a nie pogrone w recesji Stany Zjed-
noczone. Ale ju podczas najbliszego przednwka okazao si, e
jednak globalny kryzys tak ciut zahaczy o Rosj. W takiej sytuacji
wadza oczywicie nie pozostawia ludu na pastw losu i wyci-
gna ku niemu pomocn do pouczajc, jak prawidowo naley
zaciska pasa. Odpowiedni dokument, zatytuowany niczym ksi-
ka kucharska Zdrowe i tanie odywianie si, zawiera porady nie-
zrwnanego naczelnego lekarza Federacji Rosyjskiej Genadiusza
Oniszczenki i Wiktora Tuteljana, dyrektora naukowo-dowiad-
czalnego instytutu ywienia Rosyjskiej Akademii Nauk Medycz-
159
nych. Autorzy starannie skomponowali antykryzysowy koszyk,
wcale nie taki najtaszy. Obliczyli oni, e najwicej trzeba wyda
na dziecko w wieku szkolnym 2800 rubli (okoo 280 zotych), o
500 rubli mniej wystarczy, aby nakarmi emeryta (minimum so-
cjalne w Rosji wynosi okoo 4500 rubli). Oniszczenko i Tuteljan
byskotliwie udowadniali, e w warunkach kryzysu jada naley
niewiele, ale za to syto i zdrowo. Trzeba stanowczo wyrzec si
misnych i rybnych delikatesw, a szczeglnie kiebas. Wdliny
nie s rosyjsk specjalnoci, bo wschodni Sowianie jak wyrazi
si ksidz proboszcz z flmu Jacka Bromskiego U Pana Boga za
piecem z gnunoci nie nauczyli si ich wyrobu. Bywaj one
zazwyczaj drosze ni nasze kiebasy, ale paki jak mwi Ro-
sjanie moskiewskiej, doktorskiej czy odeskiej naszpikowane s
grudami tuszczu i nie wiadomo, czym jeszcze. Cakiem przyzwo-
ita jest natomiast limakowato zwinita i obwizana sznurkiem
kiebasa zwana ukraisk.
Wedug dwjki specw od karmienia narodu, ktremu kiszki
zaczynaj gra marsza, przynajmniej dwa razy w tygodniu na stole
powinna znale si ryba, rdo nie tylko biaka, ale rwnie nie-
zastpionych kwasw tuszczowych oczywicie nie jaka tam
zaraz bieuga czy czeczuga, ale co pospolitszego, ot, leszcz, pot-
ka lub jaki inny drobiazg wyowiony wasnym przemysem albo
przez uczynnego ssiada. Rosjanie potraf wyssa jakie jadalne
czstki nawet z malestw wielkoci rybek akwariowych. Ponadto
dopiero ostatnio biurokraci ze Wschodu zaczli co przebkiwa
o kartach wdkarskich dotychczas moczy kije mg kady, za-
bronione byo tylko popularne posugiwanie si wdk elektrycz-
n i poowy sieci bez zezwolenia. W czasach chudych budetw
domowych obaj fachowcy od diety zalecaj oszczdza, na czym
si tylko da: do saatek rekomenduj stosowa oleje rolinne, a nie
drog oliw. Tak wane strategicznie w rosyjskiej dietetyce ziem-
niaki powinny by gotowane w mundurkach, aby zachoway wi-
taminy i mineray. Bogate w witaminy kartofe to pewna nowo,
ale nauka sowiecka, ktrej gawwracz Oniszczenko jest wiernym
uczniem, nie takie cuda widziaa wystarczy wspomnie rewela-
cje Trofma ysenki czy te synny pomidor wielkoci piki futbo-
160
lowej, pokazywany wszdzie, dokd sigaa wadza bolszewicka;
kiedy kto z zamarego w podziwie audytorium chcia dotkn tego
superokazu, okazywao si, e jest to model woskowy, a orygina
znajduje si w Moskwie. Za to ziemniaczane mineray to rzecz
cakiem moliwa: Rosjanie miej si na widok mytych kartofi w
zachodnich supermarketach, bowiem warzywo to w Rosji sprzeda-
je si z cakiem sporym dodatkiem gleby, w ktrej wyroso.
Pierwsza, nagoniona do przesady kampania medialna Onisz-
czenki, przeprowadzona zaraz po objciu przeze urzdu w 2000
roku, dotyczya kontroli pastwa nad reklamami piwa. Potem
Oniszczenko straszy Rosjan pandemi nietypowego zapale-
nia puc, a w 2004 roku przerzuci si na ptasi gryp. Pierwszy
eskulap Rosji bardzo stara si przekona zwierzchnikw, e jest
najwaciwszym czowiekiem na niesychanie newralgicznym po-
sterunku: wiosn 2006 roku zakaza wwozu do Rosji gruziskich
i modawskich win, poniewa nie odpowiaday one rosyjskim
standardom sanitarnym. Niebawem przysza kolej na produkowa-
n w Gruzji znan wod mineraln Boromi podobno ulubiony
napitek Wodzimierza Putina. Oniszczenko, niezomnie stojcy na
stray zdrowia Rosjan, znalaz w niej azotany. Moskwa naoya
te szlaban na owoce z kraju Saakaszwilego.
Widmo godu na masow skal nie zaglda jeszcze Rosjanom w
oczy, bo tych, dla ktrych ceny w sklepach s niedostpne, ratuje
rozwinity handel bazarowy i wymiana towarowa prowadzona na
szerok skal pomidzy znajomymi kto, kto pracuje w prze-
twrni owocw, oferuje kompoty, za to dostaje maso od pracow-
nika mleczarni itd. A w dodatku akurat w odpowiednim momencie
rosyjscy dziennikarze dopatrzyli si falsyfkatw na ukraiskiej
wystawie o wielkim godzie z lat trzydziestych XX wieku ci-
gle przecie chodzi o to, aby udowodni, e w Sowietach nie byo
tak le, jak to twierdz wrogowie Rosji. I teraz te nie jest a tak
marnie,wbrew zym jzykom: podczas tradycyjnego obrzdu opy-
chania si blinami na przedwiosenne wito Maslenicy rekordzista
da z siebie wszystko i zmar z przejedzenia.
Zreszt patrzc na rosyjskie niewiasty, szczeglnie w wieku
okoobalzakowskim, trudno odgadn, e na Wschodzie nie tak a-
161
two woy co do garnka. Ale c, cae sowieckie imperium pra-
wie do koca swojego istnienia sprawiao wraenie potgi.
Kiedy w domu pojawia si go, gospodarz a przewanie oczywi-
cie gospodyni robi wszystko, aby dogodzi mu kulinarnie. Nieraz
miaem uczucie, e objadam swoich rosyjskich znajomych, widzc,
jak zastawiaj st przysmakami, ktre stanowczo wykraczay poza
moliwoci ich kieszeni. Jednak obrosa mitami synna kuchnia rosyj-
ska ociekajca kawiorem, zdumiewajca wielkimi cielskami jesio-
trw, perlca si zmroonym szampanem to dla zwykych Rosjan
marzenie citej gowy. Co najmniej od czasw sowieckich nie bywali
oni w normalnej restauracji, w wypadkach wycznie skrajnych za-
gldajc tylko do barw lub kioskw z czeburakami czy bielaszami,
faszerowanymi substancj misopodobn. Przecitni Rosjanie gotu-
j sobie w domu i pogryzajc praone ziarna sonecznika, wysiaduj
przed telewizorem, suchajc wykadw naczelnego lekarza o tym,
jak naley si zdrowo i racjonalnie odywia.
Kiedy kryzys gospodarczy nabra w Rosji rumiecw, szybko
postawiono na nogi Federaln Sub Monopolow, ktra jak ope-
racyjne grupy wojskowe znane nam z 1981 roku zacza tropi i
chwyta niedobrych spekulantw. Szczeglne pole do popisu mia-
a ona podczas zaamania si rynku kaszy gryczanej, ktra jak to
wiadomo choby z flmu Mi jest podstaw wyywienia naro-
dw sowietyzowanych. W sierpniu 2010 roku gryka w obwodzie
moskiewskim podroaa dwukrotnie, a tylko w pierwszym tygo-
dniu wrzenia ceny jej wzrosy o dalsze 65%.
Ale wadza w Rosji robia cigle dobr min do zej gry. Wo-
dzimierz Putin, wystpujcy wanie wwczas w roli premiera,
wydusi z siebie w kocu, e kryzys moe nawet i zapuka do wrt
Rosji, ale mdre przywdztwo kraju zrobio wszystko, aby zmini-
malizowa jego skutki. Bez wzgldu na stopie trudnoci, adnej
terapii szokowej nie bdzie zapowiedzia od razu.
Zwyczajni Rosjanie na og o konkretnych dziaaniach anty-
kryzysowych rzdu nie wiedz nic, za to na wasnej skrze do-
wiadczaj cikich czasw.
Straciem prac w frmie, ktra zajmowaa si zakadaniem
fltrw na kominach fabrycznych mwi Aleksander Talipow z
162
Bijska. Jeszcze dwa lata temu mielimy moc zamwie z zaka-
dw Okrgu Kunieckiego, bo zmuszano je do ograniczenia emisji
zanieczyszcze. A teraz tym si nikt nie przejmuje, zreszt wicej
ni poowa kominw nie dymi, produkcja stoi. Oszczdnoci wy-
starcz mi do poowy kwietnia. A co potem?
Pracuj jako rejestratorka w szpitalu opowiada Polina Michaj-
owa z bijskiej dzielnicy Zarzecze. Do niedawna pacjenci czasem
co przynosili najczciej bombonierki, czasem jak butelk, nawet
warzywa z dziaki... Pisaam im zawiadczenia tak, jak potrzebowali.
Te czasy miny. W caym zeszym tygodniu tylko jeden wypisywany
zostawi mi gazet, a i to chyba tylko przez roztargnienie...
Talipow i Michajowa, podobnie jak miliony ich rodakw, s
wanie, wbrew sowom premiera, w szoku. Trzeba w tym miej-
scu jednak wyjani, e Rosjanie, jako szczep podobno najbardziej
ze wszystkich Sowian sowiaski, s skonni do uniesie i innych
163
demonstracji tak zwanej duszy rosyjskiej. Jednym z tego obja-
ww jest egzaltacja jzykowa, ktrej ulegaj zwaszcza Rosjanki
nie znam ani jednej, ktra przynajmniej raz w cigu doby nie
owiadczaaby: Jestem po prostu w szoku!. To ulubiona fraza
kobiet ze Wschodu. Ssiadka woya now sukienk szok, przy-
szed rachunek za telefon te szok, dziecko przynioso ze szkoy
dwjk (lub pitk) a c by innego, jak nie szok, w telewizji
podano, e Britney Spears trafa do szpitala to dopiero szok, kt-
rym naley podzieli si natychmiast z przyjacik. Wariant nieco
gbszego szoku okrelany jest zazwyczaj jako koszmar.
Nasze ycie zmienio si w koszmar wyznaje spokojnie
Igor Tapszurow, Atajczyk z mongolskiego pogranicza. Umiecha
si przy tym pogodnie w kocu ycie w koszmarze to prze-
cie adna dla niego nowo. Jego pradziadek siedzia w agrze,
dziadek zgin na wojnie, ojciec zapi si na mier, a on sam,
czurka (nie-Rosjanin), upokarzany w szkole z internatem i w woj-
sku, gdy wreszcie jako tako stan na nogi, straci uciuany majte-
czek w rosyjskim kryzysie fnansowym. Nie chciabym, aby si
powtrzy znowu rok 1998. Wwczas nawet musztarda kupiona w
sklepie bya wyrnikiem zamonoci. Nasza wie przestawia si
wtedy cakowicie na handel wymienny.
164
S
iedzielimy z Sasz na awce i pilimy piwo przed cztero-
pitrowym blokiem na ulicy Puszkiskiej, w samym sercu
osiedla Internat na bijskim Zarzeczu. Piwo byo barnaulskie,
wic dobre, chodne, a cho awka trafia si do spartaska,
symboliczna raczej, bo zoona z jednej deszczuki, a waci-
wie erdzi (reszt rozebrano na opa), nie przeszkadzao to
nam, tym bardziej e w powietrzu czuo si ju wiosn, ktra na
Ataju wybucha zazwyczaj byskawicznie, jak za dotkniciem
czarodziejskiej rdki: raz! i z mikroskopijnych pkw nie-
mal w cigu doby rozwijaj si licie wielkoci doni. W oddali
szumiaa wezbrana Bija, na jej brzegach pitrzyy si potne
odamki kry, z tej odlegoci przypominajce wylegujce si w
socu sonie morskie.
Mj ojciec na pocztku lat szedziesitych peni sub
wojskow w NRD Sasza gada jak najty, opowiadajc mi
ju po raz trzeci w cigu naszej znajomoci t sam histori.
Polsk widzia tylko z wagonu, kiedy wraca do kraju. Patrzy,
a tu polski chop koniem pole orze! Caa kompania skoczya do
okien, gapili si, no bo co takiego! U nas nie do pomylenia,
normalnie szok, redniowiecze...
Westchnem, ale tylko w duchu. Znudzio mi si ju wyja-
nianie Rosjanom tradycyjnego charakteru polskiego rolnictwa.
W tym czasie, gdy poczciwa polska szkapa cigna pug, gensek
Chruszczow obiecywa na XXII zjedzie bolszewikw przeci-
gnicie pod wzgldem produkcji misa Stanw Zjednoczonych
ROK 2020
165
przez Zwizek Sowiecki w cigu najwyej trzech lat, zbudowa-
nie komunizmu przez dwie dekady i zapewnienie powszechnego
dobrobytu dziki uprawie kukurydzy. Kolosalne wydatki na ko-
chozy zakoczyy si faskiem, tysice traktorw i kombajnw,
ktre zastpiy tak wymiewane przez towarzyszy ojca Saszy
konie, rdzewiao bezuytecznie, a Kraj Rad nierad zmuszony by
zacz importowa zboe.
Poryw wiatru znad rzeki rzuci pod nasze stopy pacht gazety.
Byy to Wiedomosti sprzed kilkunastu dni. Poniewa milczaem,
a Sasza zmczy si wasn paplanin, pochylilimy si z cieka-
woci nad dostarczon nam w ten niezwyky sposb pras. Mj
kompan przewraca j patykiem, bo bya utytana w bocie.
Uwag nasz skupi wydrukowany du czcionk artyku
donoszcy, e Minekonomrazwitia (ten potworny skrtowiec
rozszyfrowuje si jako Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego)
przygotowao najnowsz wersj Koncepcji spoeczno-ekono-
micznego rozwoju Rosji do roku 2020: Wyznaczonym w niej
celem strategicznym jest osignicie poziomu odpowiadaj-
cego statusowi Rosji jako przodujcego pastwa XXI wieku.
Zgodnie z zaoeniami, do roku 2020 kraj nasz powinien po-
nad dwukrotnie zwikszy produkt krajowy brutto per capita z
13.700 USD do 30.000 USD i tym samym awansowa z smego
miejsca na pite w czowce najbardziej rozwinitych krajw.
Ponadto zakada si znaczce zwikszenie zarobkw: rednia
pensja ma wzrosn wicej ni piciokrotnie z 526 do 2700
dolarw amerykaskich.
C jednak za poytek z wyszej pacy, jeli nie ma moliwo-
ci, aby z niej w peni skorzysta? Ale i na to jest sposb: mdrzy
planici, zainspirowani przez jeszcze mdrzejszego prezydenta,
przewidzieli zwikszenie take redniej dugoci ycia do lat 75
(na razie wynosi ona 65 lat, a w przypadku mczyzn 59), a na-
wet zatroszczyli si o przestrze yciow obywateli nie mniej
ni 100 kwadratw na rodzin zoon z trzech osb. Do 2025
roku uda si podobno zwikszy ludno kraju do 145 milionw,
a wwczas do klasy redniej ma nalee poowa Rosjan. W za-
sadzie caa Koncepcja bya pochodn przemwienia Putina
166
wygoszonego podczas obrad Rady Pastwa w lutym ostatniego
roku jego drugiej kadencji.
Drog czekajcych Rosj przemian podzielono na trzy eta-
py: dwie piciolatki (pierwsza przygotowujca do przeomu,
druga przeomowa) i krtki period kocowy, wieczcy dzieo.
Dziennikarz Wiedomosti z zachwytem opisywa, jak to zna-
czco podniesione zostan wydatki na ochron zdrowia i owiat.
Szpitale bd wprost walczy o pacjentw, a w ogle priorytetem
medycznym stanie si proflaktyka. Dostp do pomocy lekar-
skiej opartej na nowoczesnych technologiach obejmie 80% lud-
noci (aktualnie okoo 12%) Powstanie 15 nowych miasteczek
uniwersyteckich, studenci za otrzymywa bd wyksztacenie
uznawane na caym wiecie. W dziedzinie gospodarki podjto
ju konkretne dziaania: Minekonomrazwitia skierowao ju do
Ministerstwa Finansw projekt obnienia stawki podatku VAT z
18% do 12-13%. Wedug wicepremiera Aleksandra ukowa, te
oraz inne przedsiwzicia sprawi, e za 12 lat fnansowy rynek
Rosji stanie si liderem w Europie Wschodniej, a moe nawet i
rodkowej.
Sasza skoczy lektur i obrzuci mnie dumnym spojrzeniem
mieszkaca kraju, ktry w niedalekiej przyszoci bdzie dziery
palm pierwszestwa pod kadym prawie wzgldem.
Dyskretnie poprawiem gazk czeremchy, wetknit do butel-
ki, z ktrej pocigaem piwo. W butelce Saszy tkwia taka sama.
Nieopodal, pod lep cian bloku, rozcigao si dzikie wysypi-
sko mieci, powstae jeszcze w zimie. Odpadki zajmoway dobre
dwa ary akurat tyle, ile moskiewscy stratedzy przewidzieli dla
dwch wzorcowych rodzin. Dopki trzymay mrozy, nie byo tak
le, a i nieg maskowa litociwie to i owo. Gdy ocieplio si, gni-
jce resztki daway si z daleka we znaki. Aby zabi przykry odr
rozkadu, umieszczalimy we faszkach, jak we fakonach, witki
jaminu lub czeremchy, ktrych otwierajce si kwiatki daway
mocny zapach, pozwalajcy nam bez dyskomfortu rozkoszowa
si chmielowym trunkiem.
Podniosem wzrok na brudn fasad najbliszego bloku. Zwy-
czajem rosyjskiej prowincji wszystkie balkony byy zabudowane,
167
kady inaczej: jeden przeszklony szybami wyjtymi z autobusu,
drugi obity modrzewiow boazeri, jeszcze inny patami skorodo-
wanej blachy. Za ich brudnymi oknami mona byo dostrzec naj-
przedziwniejsze rupiecie.
Ponownie przeniosem spojrzenie na gazet: obok tekstu opi-
sujcego wietlan Koncepcj zamieszczono reporta o za-
granicznych wojaach Rosjan. Zaczyna si od zdania: Rosja
powoli, ale nieodwoalnie wpeza w normy cywilizowanego
168
wiata. Dalej byo o tym, e coraz czstsze wyjazdy poza grani-
c pocigaj za sob coraz intensywniejsze kontakty rosyjskich
turystw z funkcjonariuszami obcych wadz. Zaczepiony przez
rodzim milicj Rosjanin zwykle wie, jak si zachowa (prze-
wanie siga do portfela), ale wobec zagranicznego policjanta
traci cay animusz. W zwizku z tym Duma naoya na biura
turystyczne obowizek ubezpieczania swoich klientw take na
wypadek konfiktw z prawem w obcym pastwie. Gdzie nie-
mal midzy wierszami podawano najczstsze przyczyny takich
sytuacji: jedn z nich byo nagminne przywaszczanie sobie ho-
telowych rcznikw przez goci z imperium Putina.
Ile rcznikw mona kupi za 2700 dolarw? pomylaem.
Ale kolejny podmuch wiosennego wiatru zdmuchn t dziwaczn
refeksj i porwa hen, ku rozlegym syberyjskim stepom, oczeku-
jcych z nadziej, jak cay ten wielki kraj, magicznego 2020 roku.
169
R
ozmawiaem kiedy z kilkoma Rosjanami o ich cechach narodo-
wych. Dyskusja bya szczera i oywiona, czemu sprzyjaa atmos-
fera przyjcia, w ktrym akurat wsplnie uczestniczylimy. Gospoda-
rze, rodzina drobnego przedsibiorcy z Bijska, nadskakiwali gociom,
dbajc, aby mieli oni przed sob wszystko, czym chata w tym wy-
padku standardowe mieszkanie w czteropitrowym bloku bogata.
Kiedy jednak omielony samokrytycznymi wynurzeniami wspbie-
siadnikw poruszyem spraw relacji pomidzy wadz a spoecze-
stwem, ktre na og potulnie dozwala rzdzcym na rne brewerie,
biesiadnicy zgodnie zaprotestowali. Ich zdaniem nard rosyjski potra-
f skutecznie kontrolowa swoich liderw, oczywicie tylko wwczas,
jeli mu na to pozwoli. Bardzo trudno im byo poj paradoksalno
takiego pogldu. Interesujce okazao si jednak zupenie co innego:
bez wyjtku wszyscy moi rozmwcy uwaali, e przynajmniej raz
w yciu postawili si ostro wadzy i to w sytuacjach, ktre mogy
zakoczy si dla nich niemaymi przykrociami.
Pierwszy otworzy si emeryt Cyryl. We wczesnej modoci
byem dysydentem oznajmi uroczycie. By rok 1953, tak wa-
ny dla naszej ojczyzny. Pracowaem wtedy w bibliotece zakado-
wej przy wielkim kombinacie metalurgicznym na Uralu. Przysyano
nam ksiki paczkami z centralnej hurtowni. Ukazywaa si ww-
czas monumentalna Wielka Encyklopedia Sowiecka, piknie wy-
dana w granatowej oprawie z toczeniami. Wraz z sidmym tomem
przysza errata z instrukcj, aby kilka stron z pitego tomu wyci
dokadnie zalecano, pamitam to dobrze, uycie do tego celu brzy-
DYSYDENT NIESPENIONY
DZICIOY STUKAJ WYDAJNIEJ
170
twy lub yletki. We wskazanym miejscu by duy artyku o Berii
wraz z jego portretem, bo tom wydrukowano tu przed upadkiem
synnego szefa MGB. W zamian redakcja encyklopedii wysaa stro-
ny o tej samej numeracji, ale z innym tekstem, ktre naleao wklei
w miejsce usunitych. Nie wyciem artykuu o Berii. Postpiem
tak wiadomie, aby przysze pokolenia dowiedziay si take o ha-
niebnych kartach naszej historii. Uwaaem, e dziki temu atwiej
zdobd si na bezstronn ocen ojczystych dziejw.
Wtpliwe, aby ktokolwiek uzyska obiektywn wiedz dotyczc
Bolszewii na podstawie lektury Wielkiej Encyklopedii Sowieckiej,
nawet po zmianach, jakich zdoaa dokona redakcja pod wpywem
nowych trendw politycznych. Akurat znam to wydawnictwo, po-
nad 50 tomw zajmuje sporo miejsca na bibliotecznych pkach. Tu
i wdzie mona si jeszcze na nie natkn, drzemice pod grub
warstw kurzu. Obcignite ciemnym sztucznym ptnem z tocze-
niami ksiki zachoway wci ten osobliwy, odstrczajcy zapach,
cakowicie odmienny od aromatw poligrafcznych spotykanych w
innych krajach, sekret jakiej tajemnej technologii nie stosowanej
nigdzie w wiecie poza ZSRS. Cz egzemplarzy, jakie przetrway
w polskich bibliotekach, ma w pitym tomie artyku o Berii, w po-
zostaych zastpiono go nowymi stronicami. Zapewne jedni biblio-
tekarze po prostu przeczytali instrukcj, inni natomiast nie umieli
rozszyfrowa rosyjskich bukw lub te susznie wyszli z zaoenia,
e chtnych do korzystania z wiedzy sowieckich encyklopedystw
nie znajdzie si u nas zbyt wielu.
Wycinanie, zaklejanie lub zamazywanie wizerunkw, nazwisk
i biogramw byo do powszechn w Bolszewii praktyk, szcze-
glnie w czasach stalinowskich. Jak wiadomo, zachodzia wwczas
do znaczna fuktuacja kadr partyjnych, take na najwyszych
szczeblach. Czerwoni bohaterowie z dnia na dzie okazywali si
zdrajcami. Uczniom w ZSRS rozdawano bibuk, aby zaklejali ni
aktualnie niesuszne fragmenty podrcznikw szkolnych. Co od-
waniejsi i przezorniejsi nauczyciele sugerowali przy tym, aby ich
podopieczni wykonywali t czynno tak, eby w razie zmienionej
koniunktury atwo byo usun bibuk...
Niektrzy niewygodni dziaacze znikali z ofcjalnych zdj publi-
171
kowanych w kolejnych wydaniach zbiorw dokumentw. Zapewne
postaci szczeglnie ulubion przez retuszerw, poprawiajcych w
ten radykalny sposb histori, by Mikoaj Jeow, ktrego wyma-
zywanie, ze wzgldu na bardzo mizern posturk kierownika apa-
ratu bezpieczestwa, nie wymagao duego nakadu pracy.
Pozostali uczestnicy przyjcia zaczli jeden przez drugiego
wymienia swoje opozycyjne zasugi. Ku swemu zaskoczeniu
dowiedziaem si, e Bolszewi rozsadzaa od wewntrz nie tylko
dziaalno Andrzeja Sacharowa, Heleny Bonner i garstki pozosta-
ych intelektualistw. Na Wschodzie roio si wprost od kieszon-
kowych dysydentw, czynami na miar prowincji akcentujcych
swoj kontestatorsk postaw. Kto tam ukrad zimow czapk
milicjantowi, kto inny zerwa haso powicone XXIII zjazdowi
Komunistycznej Partii Zwizku Sowieckiego. Stosunkowo naj-
subtelniejsza cho zaley, z jakiej strony na ni spojrze bya
wywrotowa intryga uknuta przez Aleksego. Kiedy powierzono
mu rozdzia pokojw w nowym gmachu komitetu miejskiego par-
tii bolszewickiej i Aleksy dowcipnie gabinet prominentnego towa-
rzysza Ponosowa umieci naprzeciwko toalety (ponos w jzyku
rosyjskim oznacza ostr dysfunkcj ukadu pokarmowego).
Najwieszym aktem obywatelskiego sprzeciwu by postpek
Wadima, ktry podczas publicznej zabawy noworocznej w 2002
roku nie powsta z miejsca, gdy w telewizji nadawano hymn ro-
syjski. Zaprotestowaem w ten sposb przeciwko przywrceniu
hymnu sowieckiego wyjani. Ale wedug wiarygodnych wiad-
kw, Wadim, ktry bardzo aktywnie uczestniczy w sylwestrowym
balu, nie poderwa si z krzesa jedynie z powodw chwilowego
osabienia czonkw oraz kontaktu z rzeczywistoci, ideologia
za nie miaa z tym nic wsplnego.
Temat powoli dogasa, kiedy nagle Aleksander owiadczy:
A ja w 1982 roku daem w mord przewodniczcemu kochozu
Atajskie Zorze.
Cisza zapada, jak noem uci tak gboka, e nieomal day
si w niej sysze myli biesiadnikw, ktre brzmiay tak mniej
wicej: Samemu przewodniczcemu! W dodatku w kochozie A-
tajskie Zorze! I to w 1982 roku, ho, ho!.
172
Triumfatorem wieczoru zosta Aleksander. Jego wyczyn by
bezprecedensowy. Kochoz Atajskie Zorze do schyku ZSRS
przodowa w regionie, nalea do gospodarstw wzorcowych, wy-
rniono go licznymi nagrodami pastwowymi. Jeszcze dzi wi-
doczne s lady jego dawnej wietnoci, na przykad ustawiona
przy drodze prowadzcej do Atajskich Zrz gustowna gipsowa
rzeba winiarki naturalnej wielkoci wraz z podopieczn wielko-
ci nadnaturalnej, dla lepszego efektu.
Przyjcie zakoczyo si pn noc. Powracalimy do domw
przez upiony Bijsk. Szczypa dotkliwie mrz, buchalimy kba-
mi pary jak lokomotywy, a wiat wok wyglda dokadnie tak,
jak powinien na prawdziwej Syberii w rodku zimy. Podtrzymujc
si nawzajem, podalimy pomidzy zaspami ciek bardzo li-
sk, jakby specjalnie wyoon tefonem. Aleksandra co wyranie
trapio i wcale nie wygldao to na prozaiczne skutki burzliwego
imprezowania. Na koniec pk:
Wiesz, tego przewodniczcego kochozu to ja wtedy osta-
tecznie palcem nawet nie tknem wyzna mi skruszony. Ale
niewiele brakowao, abym mu przyoy, tak mi dopiek cigym
rubowaniem norm doda zaraz.
Bae si, e doniesie na ciebie? zapytaem, zapewne nie bez
zoliwej satysfakcji. Wychodzio bowiem na to, e miaem racj,
posdzajc Rosjan o zbytni ulego wobec wszelkiej wadzy.
Nie, to nie to. Cho komunista, on prywatnie zupenie po-
rzdny by, nigdzie by mnie nie zadenuncjowa, o tym jestem prze-
konany. Chodzio o co innego: chopisko z niego byo jak piec.
A pici mia jak buyniki (polne kamienie). No wic sam rozu-
miesz: z caego serca chciaem go strzeli w pap, ale w por po-
mylaem, co bdzie, jeeli mi odda...
Moje podejrzenia, cho chybione akurat w przypadku Aleksan-
dra, nie byy przecie wzite z mronego syberyjskiego powietrza.
Pod koniec drugiej prezydentury Putina media kremlowskie
do czsto donosiy czasownik ten jest szczeglnie na miejscu
w tym konkretnym wypadku e liczba Rosjan przekazujcych
informacje operacyjne o przestpstwach i naruszeniach prawa
ronie w zawrotnym tempie. Zdyscyplinowany nard powszech-
173
nie wydawa w rce sprawiedliwoci faszerzy, oszustw, meli-
niarzy, handlarzy narkotykami i osoby amice przepisy ruchu
drogowego.
Ta szczeglna moda wietnie wpisywaa si w tradycje ro-
syjskie, a take bya w pewnym stopniu wynikiem czytelnych
sygnaw pyncych z Kremla, ktry wci stara si wycho-
wa nowego obywatela ustroju demokratyczno-suwerennego.
Na wszelki wypadek, aby mundurowi nie czuli si zbyt pewni
siebie, Wodzimierz Putin w jednym ze swoich wystpie po-
szczu prosty lud na przedstawicieli wadzy, zalecajc podda-
nym patrzenie na rce milicjantom, zwaszcza tym z patroli dro-
gowych. Zapewne przy pomocy takich zabiegw rzdzi Rosj
jest atwiej.
Sygnay od poddanych pomagaj niekiedy wykry przestp-
c, ale o wiele czciej przy ich pomocy Rosjanie zaatwiaj
swoje porachunki z ssiadami i kolegami, ktrym powiodo si
lepiej. Wedug specjalistw, jedynie kilka procent donosw po-
twierdza si.
W trakcie drugiej kadencji Putina nard rosyjski zacz do-
nosi trzy razy czciej. Take dlatego, e w wielu regionach
kraju zaczto paci za wyjawianie tajemnic rodakw. W Ni-
nym Nowogrodzie uryway si gorce linie, bo za pomoc
w ujciu przestpcy przysuguje premia 3 tys. rubli (okoo
300 zotych). Dziki telefonom gdzie naley w 2008 roku wsz-
czto tam a 49 spraw karnych. Z kolei w obwodzie archangiel-
skim stosowana jest dokadnie okrelona taryfa za wiadomo
o planowanym naruszeniu prawa mona dosta 500 rubli, a dane
na temat seryjnego mordercy warte s 10 tys. rubli (w Krasnojar-
sku ju tylko 2500 rubli). Mieszkacw Irkucczyzny kapowa za
pienidze poczto zachca w 2006 roku, po masowym zatruciu
metanolem. Wwczas to gubernator Aleksander Tiszanin pole-
ci wydzieli fundusz premiowy przeznaczony dla obywateli,
ktrzy wyjawi punkty nielegalnego handlu spirytusem i narko-
tykami. Upojone wizj dodatkowego dochodu emerytki ledziy
poktnych sprzedawcw bimbru i po kilka razy dziennie dono-
siy do nich na milicj. Na jednym z komisariatw pojawia si
174
pewnego ranka straszliwie skacowana niewiasta i gosem, przy
ktrym sznaps-baryton brzmia niczym trele sowicze, oznajmia
funkcjonariuszom: Dla mnie p sztuki (w warunkach polskich:
pi dych W.G.), bo musz mie na klina. Wystawiam wam s-
siadk, sama u niej wczoraj wieczorem dwie faszki kupiam.
Dziki takim obywatelskim postawom tylko w cigu trzech
miesicy skonfskowano 284 tys. litrw denaturatu przeznaczo-
nego do celw spoywczych. Wczeniej milicja potrzebowaa
caego roku, aby uzyska taki wynik.
W obwodzie tiumeskim dla tych, ktrzy wsypi pirata szoso-
wego, podajc czas i miejsce zdarzenia oraz dane pojazdu, przy-
gotowano upominki nawizujce do tematu bezpieczestwa w
ruchu drogowym.
Kapusiw nazywa si w Rosji dzicioami, co ma swoje uza-
sadnienie w potocznym okreleniu donosicielstwa (po rosyjsku:
stukat). Eskalacj donosw znawcy wi z nawizaniem do naj-
wietniejszych wzorcw sowieckich. Podczas krwawego terroru
w latach trzydziestych ubiegego wieku w Kijowie opowiadano o
kobiecie, ktrej donosy doprowadziy podobno do mierci 3 tys.
ludzi; uciekano przed ni na ulicy jak od zadumionej. W Bol-
szewii pielgnowano starannie kult Paweka Morozowa sprze-
dawczyka, ktry zoy donos midzy innymi na wasnego ojca.
Naladujce go dzieci ochoczo pisay na tablicach szkolnych na-
zwiska swoich kolegw uczszczajcych do cerkwi lub zaniedbu-
jcych prace spoeczne. Zapewne pogadanki o komunistycznych
ideaach zasyszane w czasach pionierskich mocno w utkwiy w
pamici nauczycieli z Krasnodaru, skoro sami zachcaj swoich
uczniw do tropienia przypadkw samowoli budowlanej i niele-
galnego skadowania odpadkw.
Nasze spoeczestwo znajduje si w okresie transformacji
wyjania Eugeniusz Gontmacher, kierownik naukowy Instytutu
Ekonomiki Rosyjskiej Akademii Nauk. Znajduje to swoje od-
zwierciedlenie midzy innymi w masowym donoszeniu. Ludzie
pisz anonimy na ssiada, ktry wynajmuje mieszkanie i nie pa-
ci za to podatku nie dlatego, e w lokalu yje 20 gastarbeiterw
lub haaliwi studenci. Po prostu zazdroszcz przedsibiorczemu
175
bliniemu, ktry w ten sposb dorabia sobie do pensji. Taka sy-
tuacja bdzie trwaa dotd, pki nie powstanie w Rosji solidna
klasa rednia, obejmujca choby poow spoeczestwa, a nie
20% jak dotd.
Psychologowie wyodrbniaj nawet szczegln kategori na-
ogowych donosicieli. S to osoby przekonane, e wszystko, co
dobre i szlachetne, to wycznie ich zasuga, natomiast win za
istniejce na wiecie zo ponosi wycznie otoczenie. Najczciej
postpuj tak starsi mczyni, niespenieni w yciu, zdajcy so-
bie spraw z wasnych niedostatkw.
Znany jest przypadek milicjantw z moskiewskiej dzielnicy
Kitajgorod, ktrzy zwrcili si do swojego znajomego, aby po-
mg poprawi im statystyk wykrywalnoci przestpstw. Ten
zgodzi si stre prawa wrczyli mu saszetk z pienidzmi,
on za poprosi o potrzymanie jej przypadkowego przechodnia.
Potem uciek i zoy zawiadomienie o kradziey. Bogu ducha
winnego czowieka trzymano w areszcie przez prawie trzy mie-
sice. Prasa woli jednak eksponowa budujce przykady czuj-
noci obywatelskiej, jak choby ten, ktry wydarzy si na szo-
sie Moskwa Sankt Petersburg. Ekspedientka z przydronego
straganu odmwia przyjcia zapaty, bowiem znacznej wartoci
banknot wyda si jej faszywy. Zawiadomia o zdarzeniu swoje-
go narzeczonego, milicjanta. Zatrzymano podejrzany samochd i
znaleziono przy jego kierowcy 200 tys. podrobionych rubli.
Inwencja lokalnych wadz (inspirowanych przez t najwa-
niejsz) w namawianiu Rosjan do speniania obowizku jest
znaczna, a kady sposb temu sucy bywa mocno reklamowa-
ny. W Uljanowsku wielk popularnoci cieszy si adres interne-
towy sucy do skarenia si na urzdnikw. Dziennie trafa na
100 donosw. Mer miasta pochwali si, e dziki temu mona
skutecznie walczy z korupcj. I rzeczywicie: na podstawie
elektronicznego donosu posadzono burmistrza jednej z dzielnic
Uljanowska. Suba celna nawouje do pisania o naduyciach
celnikw, komendy wojskowe prosz o wyjawianie dezerterw i
migajcych si od suby w armii, prokuratorzy apeluj, aby in-
formowa o tych, ktrzy zalegaj z alimentami, skarbwka da
176
nazwisk osb nie paccych podatkw. Komitet Ochrony Zdro-
wia wymaga kapowania na lekarzy-apownikw oraz tych, kt-
rzy odnosz si do pacjentw nieuprzejmie. Podobno ordynarny
ordynator moe straci prac.
Czsto donosy pisane s z powodu zbyt gonych urodzin ob-
chodzonych za cian w bloku (w Rosji wyjtkowo atwo prze-
puszczajc dwiki, co pozwala na rozwaania o intencjach czy
te raczej wytycznych, jakie otrzymali od wadz architekci) lub
pojazdu parkujcego na podwrku. Na wasne uszy syszaem
grob leciwej sowietki, e doniesie do Federalnej Suby Bez-
pieczestwa na czowieka, ktry we wasnym garau urzdza
niewielkie i niezbyt gone przyjcie dla kilku przyjaci.
177
O
d ponad dwudziestu lat 30 padziernika obchodzony jest
oficjalnie w Rosji Dzie Pamici Ofiar Represji Politycz-
nych. Jego nazwa jest niezbyt fortunna, a pojcie represji po-
litycznych rozmywa i nieco kamufluje przesanie zwizane z
t dat. Wiza j naley z godwk agiernikw w obozie pod
Permem przeprowadzon w 1974 roku z inicjatywy Kronida
Lubarskiego. Ten znany sowiecki dysydent, wsptwrca dru-
giego obiegu i pniejszy emigrant oraz podrnik pragnie-
nie poznania wiata, zrozumiae u weterana obozw, sprawio,
e w 1996 roku uton podczas kpieli na Bali zorganizowa
wwczas Dzie Winia Politycznego, odtd corocznie obcho-
dzony przez niektrych uwizionych i pozostajcych na wolno-
ci przeciwnikw reymu bolszewickiego, przewanie akcjami
godowymi. Od 1987 roku t form protestu uzupeniay demon-
stracje uliczne w wikszych miastach ZSRS, czasami tumione
przez milicj jak choby wwczas, gdy 3 tys. demonstrantw
utworzyo ywy acuch wok siedziby KGB na moskiewskiej
ubiance.
Poczwszy od powstania Rosji jelcynowskiej, ofary repre-
sji politycznych wspominane s wprawdzie otwarcie, ale do
skromnie, mona powiedzie: nieco wstydliwie. W stolicy, Sankt
Petersburgu, Jekaterynburgu, Tomsku, Samarze i kilku jeszcze
orodkach odbywaj si tradycyjne mityngi, ale na prowincji y-
cie toczy si w tym czasie normalnym torem, bo przecie nie jest
to wito ca gb w rodzaju majowych prazdnikw, 7 listopada
PAMI AMNEZYJNA
PRZYPADKI OBCE ORAZ WASNE
178
czy choby Nowego Roku, kiedy urzdza si wesoe popijawy.
Tu i wdzie do szk zapraszani s wiekowi obywatele, ktrzy
wspominaj dawne dzieje. Wadza take nie jest zainteresowana
zbyt szumnym naganianiem Dnia Pamici, ktrego wymowa
bd co bd jednoznacznie dowodzi, e rzdzcy bywaj nie
tylko omylni, ale nawet popeniaj zbrodnie.
Tote tym wiksze zapanowao zdumienie, gdy pod koniec
padziernika 2009 roku zabra gos prezydent Dymitr Miedwie-
diew. Powiedzia on: Jestem przekonany, e pami o naro-
dowych tragediach jest tak samo wita jak pami o zwyci-
stwach. To rzecz niesychanej wagi, aby modzi ludzie posiadali
nie tylko wiedz historyczn, ale take obywatelskie uczucia.
Aby umieli emocjonalnie wsplnie przeywa jedn z najwik-
szych tragedii w historii Rosji czystki z lat trzydziestych. A to
nie takie proste.
Na og zakada si na Wschodzie, e najwiksz tragedi w
historii Rosji by Wielki Terror, czyli krwawa orgia rozptana
przez bolszewikw okresie poprzedzajcym wojn. W Rosji uwa-
a si, i szczyt jej przypad na lata 1937-1938; zdanie Ukraicw
jest nieco inne. Prawdziwa liczba ofar tej hekatomby jest niezna-
na i trudno j okresli. Cz danych nadal skrywaj archiwa, do
ktrych dostp jest coraz trudniejszy. Wreszcie jak porachowa
choby dzieci, ktrych rodzicw zabito lub skazano na wielolet-
nie wyroki? Wszystkie one s te przecie ofarami komunistycz-
nych zbrodni i te, ktre trafy do sowieckich sierocicw, gdzie
zamano ich dusze, i te, ktre bkay si po ulicach i umieray z
godu na przydworcowych skwerach.
Aleksander Soenicyn nazwa przedwojenny terror bolsze-
wicki Wog narodowego nieszczcia i skrupulatnie wyliczy
potoki represjonowanych spywajce wwczas do agrw i
kazamatw NKWD. Zlikwidowano wtedy cae grupy i warstwy
spoeczne, unicestwiono kozactwo, wykrwawiono rozkuacza-
nych chopw, tpiono inteligencj, wytrzebiono kadr ofcer-
sk, przeladowano wiernych wszystkich wyzna.
Eskalacja terroru, jaka nastpia w Bolszewii ponad siedem de-
kad temu, odwraca uwag od zbrodniczoci czerwonego terroru
179
w ogle, ktra jest przecie jego immanentn cech. Odnoszenie
Dnia Pamici Ofar Represji Politycznych jedynie do okrelone-
go etapu umacniania komunizmu w Rosji zaprzecza choby ge-
nezie tych uroczystoci. Poza tym przypisuje odpowiedzialno
za wypaczenia konkretnej osobie Stalinowi. Ci, ktrzy nadal
wielbi bezkrytycznie generalissimusa, wol napomyka tylko o
jeowszczynie.
Wypowied Miedwiediewa poruszya Rosjan. Prezydent m-
wi rzeczy oczywiste, ale to wanie zaskoczyo jego poddanych,
przyzwyczajonych do tego, e w ich kraju oczywistoci od bli-
sko wieku oczywistociami wcale nie s. Mieszkacy Rosji in-
tuicyjnie wiedz, e wspominanie ofar terroru politycznego nie
jest zajciem najmilej widzianym przez rzdzcych. Do poowy
lat pidziesitych publicznie o szczeglnie krwawej karcie so-
wieckich dziejw nie mwiono, a i synny referat Chruszczowa
wygoszony na XX Zjedzie KPZS dotyczy w zasadzie tylko re-
presjonowanych komunistw. Pozostae ofary wprawdzie czasa-
mi rehabilitowano, ale przewanie bez niepotrzebnego rozgosu.
Tymczasem Dzie Pamici Ofar Represji Politycznych powi-
nien by wanie refeksyjnym wspomnieniem losw milionw
Bogu ducha winnych ludzi, ktrych rozstrzelano bez sdu, wywie-
ziono do obozw i na zesanie czsto bez ledztwa, pozbawiono
wszelkich praw za nieodpowiednie pochodzenie. Take prawa do
ludzkiego pochwku. Koci wielu z nich poniewieraj si do dzi
na mietniskach, spoczywaj pod fundamentami nowych osiedli
i nawierzchni szos, kn w tajdze rozwleczone przez dzikie
zwierzta.
Dotd mona usysze w Rosji cakiem liczne gosy utrzymuj-
ce, e ofary te byy usprawiedliwione pewnymi wyszymi racja-
mi pastwowymi. Zdanie takie wypowiadaj nie tylko kremlow-
scy dygnitarze i wysocy urzdnicy, ale take szeregowi, zwykli
Rosjanie, co wiadczy o tym, jak bardzo ich umysami owadna
bolszewicka propaganda. Niekiedy mwi tak nawet ci, ktrych
przodkowie zostali zamordowani przez wadze sowieckie. Samo-
rzutni adwokaci czerwonych mordercw dowodz na przykad, e
tylko w latach 1992-2008 przez wizienia i agry (zwane adniej
180
koloniami karnymi) przewino si 15 milionw obywateli Rosji,
co daje rocznie wiksz redni ni przy Stalinie. Co prawda szer-
mujcy tak statystyk zapominaj o fakcie kardynalnym: ot w
Federacji Rosyjskiej jej obywatele wanie przewinli si przez
turmy, trafajc do nich niekiedy w tym czasie kilkakrotnie na
krtkie odsiadki, natomiast w klasycznej Bolszewii ludzie szli za
kratki czsto tylko raz i ju zza nich nie wychodzili.
Zdezorientowani Rosjanie czasem podwiadomie skupiaj si
wycznie na najtragiczniejszym rozdziale sowieckich dziejw.
Mwi Wodzimierz z Nowosybirska: Olbrzymia wina i nie-
szczcie Stalina polega na tym, e przeksztaci on cay nasz kraj
w wielki obz koncentracyjny i posadzi nadzorcw oraz wi-
niw za jedn krat. T krat usunlimy, nie ma jednak gwa-
rancji, e znowu jej nie zao yjcy pord nas nadzorcy, kt-
rzy dotd nie wyzbyli si swoich idei rewolucyjnych. Mwi to
nie jako postronny obserwator, ale wanie jak ofara. Osiemna-
cie godowych lat przeyem w walcej si chacie z rodzicami,
ktrych wysiedlono z Powoa na Dalek Pnoc. Ten koszmar
przeladuje mnie do dzi. A przecie w tym samym czasie kto
mieszka w komfortowych warunkach, pi i jad do syta, pisa
ody i hymny dla wodzw. I dalej tak sobie yje, wci wychwa-
lajc tych, co s u wadzy. Zawsze walczylimy o pokj na caym
wiecie, ale w naszym wasnym domu jeszcze daleko nam do
osignicia pokoju.
Wracajc do przesania Miedwiediewa skierowanego pod ad-
resem dorastajcego pokolenia: tylko jeden z dziesiciu modych
Rosjan potraf wymieni jak znan posta z ojczystej histo-
rii, ktra doznaa represji podczas rzdw sprawowanych przez
bolszewikw. Sytuacja taka podobno zatrwoya prezydenta.
Stwierdzi on rwnie: Jestem przekonany, e rozwj kraju, ja-
kiekolwiek jego sukcesy oraz ambicje nie mog by osignite
za cen ludzkich cierpie i strat. Niczego nie mona postawi
ponad ludzkie ycie. I dla tamtych represji nie ma usprawiedli-
wienia. Przywizujemy wielk wag do walki z faszowaniem
naszej historii. Z niewiadomych jednak powodw uwaamy, e
dotyczy ona tylko rewizji wynikw Wielkiej Wojny Ojczynia-
181
nej. Nie mniej wan spraw jest nie dopuci pod pretekstem
historycznej sprawiedliwoci do wytumaczenia postpkw tych,
ktrzy niszczyli wasny nard.
By moe wypowied Miedwiediewa z okazji Dnia Pami-
ci bya nie cakiem szczera, ale raczej obliczona na efekt poli-
tyczny. W kocu Wodzimierz Putin a tak otwarcie nie potpi
komunistycznych zbrodni, a wrcz jak wiadomo nie ukry-
wa swojej nostalgii za pastwem, ktrego forma przyzwalaa na
nie, czyli za Zwizkiem Sowieckim. Nawet jeli w ten sposb
prezydent Rosji podejmowa kolejn prb subtelnego podko-
pywania autorytetu nadprezydenta (w 2009 roku penicego
formalnie urzd premiera), dobrze jest przecie, gdy si przy-
pomina choby tylko o fragmencie wielkiej narodowej tragedii.
Niespena siedem miesicy po cytowanym przemwieniu Mie-
dwiediewa na ulicach stolicy Rosji rozdawano plakietki z na-
zwiskami osb, ktre nie yj od 70 lat. Moskwianom wrczo-
no ponad 10 tys. takich niezwykych wizytwek niektrzy
przechodnie, zwaszcza modzi ludzie, zgodnie z zaleceniami
przytwierdzali je sobie do ubrania. By to dzie jak si okaza-
o pierwszy, bo zdecydowano si na kontynuacj tego przedsi-
wzicia akcji Ludzie przeciwko Stalinowi. Na plakietkach
znajdoway si dane ofar terroru bolszewickiego. Jednoczenie
otwarto wystaw plakatu potpiajcego najwybitniejszego, jak
chc niektrzy, przywdc ZSRS.
Dat wybrano nieprzypadkowo. Wanie 27 maja 1935 roku
ukaza si rozkaz szefostwa NKWD ZSRS nr 00192 dotyczcy
organizacji trjek. Rozcignito na nie uprawnienia kolegiw
specjalnych: w zasadzie pocztkowo trjki mogy podejmo-
wa decyzj dotyczce zesania, wydalenia ze Zwizku Sowiec-
kiego bd osadzenia w obozie pracy na okres do lat piciu.
Faktycznie rozkaz ten oznacza, e mona byo pozbawia oby-
wateli sowieckich wolnoci bez sdu i ledztwa, co otwierao
drog do przeprowadzenia represji zakrojonych na ogromn
skal. W skad trjek wchodzili: szef ludowego komisaria-
tu bd zarzdu lub jego zastpca, naczelnik zarzdu milicji i
naczelnik wydziau, w ktrym prowadzona bya dana sprawa.
182
W posiedzeniach tych nadzwyczajnych trybunaw uczestni-
czy prokurator republiki, kraju albo obwodu.
W miar wzmagania si bolszewickiego terroru sdy wojskowe
i kolegia specjalne NKWD w penym skadzie nie byy w stanie
podoa stawianym przed nimi zadaniom. Wprowadzono ww-
czas tryb uproszczony orzekania o winie podsdnych. W lipcu
1937 roku zreorganizowano skad trjek i powierzono im spra-
wy nalece w zasadzie do dwch kategorii: w pierwszej koczy-
y si one wyrokiem mierci (rozstrzelania), w drugiej skazaniem
na pobyt w agrze przez osiem do dziesiciu lat. Czasami listy
osb podlegajcych represjom rozpatrywane byy przez dwjki
zoone z ludowego komisarza spraw wewntrznych danej repu-
bliki albo naczelnika zarzdu spraw wewntrznych kraju czy ob-
183
wodu oraz prokuratora tego samego podmiotu administracyjnego
ZSRS. Decyzje tych szczeglnych organw skazujcych najcz-
ciej polegay jedynie na zatwierdzaniu spisw przedkadanych
przez suby specjalne, a nawet tylko na akceptacji caych zesta-
ww takich spisw (tryb albumowy).
Akcja Ludzie przeciwko Stalinowi spotkaa si z krytyk
z lewa i prawa, a nawet z innych kierunkw. Oburzenie apolo-
getw Stalina byo zrozumiae oni dalej uwaaj, e dziki
wsatemu wodzowi bolszewikw Zwizek Sowiecki osign
niebywa pozycj, pniej lekkomylnie utracon. Inni z ko-
lei zwracali uwag, e zbrodnie przypisywane s jedynie Stali-
nowi, podczas gdy faktycznie uczestniczy w nich cay aparat,
urzdnicy rnego szczebla, ktrych tysice nazwisk figuruj
w archiwalnych dokumentach. Jak zauway zoliwie jeden z
komentatorw, zbrodni tych dokonywali dziadowie obecnych
przeciwnikw Stalina. Niemaa cz Rosjan uwaa przecie,
e morderca z Kremla by po prostu zym komunist, o czym
wiadczy choby fakt, i likwidowa wiernych uczniw i konty-
nuatorw dziea Lenina. S tacy, ktrzy cakiem powanie wie-
rz, e idea bolszewicka jest sama w sobie w porzdku, a tylko
Jzef Dugaszwili j wypaczy. W kadym razie celem akcji
Ludzie przeciwko Stalinowi byo zwrcenie uwagi na rosn-
cych w si gloryfikatorw krwawego satrapy. Z okazji Dnia
Zwycistwa nad hitlerowsk Rzesz wydawane s pocztwki z
jego podobizn, umieszczan rwnie na banerach, autobusach
itp. w rnych rosyjskich miastach.
Tego samego 27 maja 2010 roku w agencyjnych serwisach
rosyjskich pojawia si wiadomo zatytuowana Polacy uzna-
li win pilotw Tu-154, rozpoczynajca si zdaniem: Prze-
wodniczcy polskiej komisji ledczej do spraw wypadkw
lotniczych Edmund Klich obwini za katastrof zaog pre-
zydenckiego samolotu z Lechem Kaczyskim na pokadzie.
W ten sposb zamknito ostatecznie w Rosji spraw smole-
skiej tragedii. Rosjanie ju wczeniej, karmieni przeciekami
z midzynarodowego ledztwa, pokpiwali sobie z umiejt-
noci naszych lotnikw, dla ktrych najwyraniej opanowanie
184
wybitnego osignicia sowieckiej techniki, jakim jest samolot
konstrukcji Tupolewa, okazao si zbyt trudne. Pojawiy si
zatem docinki w stylu najplugawszych Polish jokes. Akurat w
tych samych serwisach znajdowao si kilka innych ciekawych
newsw. Jeden z nich donosi szyderczo o obsesji prezyden-
ta Gruzji, ktry obawiajc si zamachu, kaza zamontowa w
swoim samolocie katapult. Dalej podano mroc krew w y-
ach histori pewnej lekkomylnej modej matki: na play w
Brighton poparzya ona dotkliwie wasne dziecko, zbyt dugo
wystawiajc je na dziaanie promieni sonecznych. Poniewa w
doniesieniu wspomniano, e kobieta ta niezbyt dobrze wadaa
jzykiem angielskim (zwracajcy jej uwag wiadek zdarzenia
zasugerowa, e by moe pochodzia z Europy Wschodniej),
rosyjscy internauci niezwocznie rozszyfrowali jej narodowo:
tak tpa moga by przecie tylko Polka.
Tymczasem w Polsce powtarzano pust mantr, e stosunki
polsko-rosyjskie ukadaj si znakomicie, a Rosjanie tak w ogle
to lubi Polakw i wspczuj im. List rosyjskich dysydentw
dotyczcy skandalicznego przebiegu ledztwa w sprawie kata-
strofy pod Smoleskiem spyn po wadzach warszawskich jak
woda po gsi. A przecie wrd jego autorw byli dysydenci kon-
cesjonowani poniekd przez Warszaw, jak choby Natalia Gor-
baniewska, czonkini redakcji czasopisma Nowaja Polsza.
Dlaczego akurat poprawno relacji z Moskw ma by fety-
szem, w imi ktrego powica si a tak wiele i odprawia rytuay
polegajce na paleniu wieczek przed symbolami bolszewizmu?
Jzef Beck w swoim synnym przemwieniu z maja 1939 roku
wspomnia, e Polacy nie znaj pojcia pokoju za wszelk cen, a
jedyn rzecz w yciu ludzi, narodw i pastw jest honor. O hono-
rze ju nie mwmy, gdy zosta on wyeliminowany z obyczajw
politycznych. Ale utrata instynktu samozachowawczego nieraz
koczya si zagad caych narodw.
185
D
azdrawspierma Popowa, emerytka z Bijska, cae swoje ycie
zawodowe przepracowaa jako administrator.
Przede wszystkim objanienia wymaga niezwyke imi Daz-
drawspierma. Kto ma kosmate skojarzenia, niech si wstydzi
dwiczne to miano nie kryje w sobie adnych obscenicznych
elementw, utworzono je natomiast zgodnie z ulubion bolszewic-
k metod masakrowania sw. Rozwinicie okropnego skrtow-
ca daje po prostu haso Da zdrawstwujet pierwoje maja! (Niech
yje a moe raczej: Niech si wici Pierwszy Maja!). W
latach trzydziestych ubiegego wieku w Sowietach nadawanie ta-
kich gupich imion nie naleao do rzadkoci. Emerytka Popowa
konsekwentnie podkrela, e bya administratorem, a nie admini-
stratork; eska forma nazwy profesji najwyraniej ujmowaaby
jej prestiu. Administrator sali nie jakiego wielkiego obiektu
uytecznoci publicznej, ale zwykej sali restauracyjnej naley
obecnie do 3431. grupy bazowej, wedug klasyfkacji wszechrosyj-
skiej taryfy zawodw OK 016-94. Dawniej jednak, jak utrzymuje
Popowa, jej praca cieszya si o wiele wikszym prestiem.
Z administratorem sali (rwnie w wydaniu mniej wicej e-
skim) zetknem si po raz pierwszy dwadziecia z okadem lat
temu, kiedy zncony sugestywnym aromatem kotletw po kijow-
sku zaszedem do pewnej do schludnej traktierni przy Prospekcie
Newskim w Sankt Petersburgu, ktry wwczas jeszcze nosi imi
przywdcy bolszewikw. Rozgldaem si po pustawej sali, aby
wybra dogodny stolik, gdy nagle drog zagrodzia mi baba jak
WYZNANIA ADMINISTRATORW
186
piec martenowski z kombinatu metalurgicznego w Magnitogor-
sku. To znaczy tylko postura jej budzia takie skojarzenie, ciepem
bowiem nie emanowaa wcale. Wrcz przeciwnie. Gdy odezwaa
si, owion mnie pieriegar jednoznacznie wiadczcy o tym, e
jej ulubione papierosy to te upamitniajce budow Kanau Bia-
omorskiego. Administrator, ktra gos miaa jak Jan Himilsbach
cierpicy na cikie zapalenie garda, spytaa nieprzyjanie, czego
chc? Zbaraniaem. Kiedy kto wchodzi do restauracji, z grubsza
wiadomo przecie, o co mu chodzi. Konkretne zamwienie zamie-
rzaem zoy kelnerowi, ktry krci si w gbi sali.
Poprosz dwie tony wgla zaartowaem niezbyt dowcip-
nie, wpatrujc si ponad (a moe raczej pod) ramieniem admini-
strator w portret sowieckiego dostojnika Michaa Susowa, jaki z
nieokrelonych powodw zawieszony by na cianie pomieszcze-
nia biurowego, z ktrego wychyna ta odstrczajca cerberka, po-
zostawiajc za sob niedomknite drzwi. Mina, jak zrobia, gdy
usyszaa moj odpowied, sprawia, e nadte i ponure oblicze
Susowa wydao mi si natychmiast rwnie dobroduszne co buzia
witego Mikoaja. Z takim samym powodzeniem mgbym sta-
ra si rozmieszy agregat prdotwrczy.
W czasach sowieckich administratorzy w restauracjach (i oczy-
wicie take innych jak wwczas mwiono placwkach zbioro-
wego ywienia) byli odgrodzeni od klientw stosami spitrzonych
na biurkach dokumentw. Co byo w tych papierach, kademu
wolno zgadywa. Rola administratora sprowadzaa si na og do
odstraszania konsumentw i nie dopuszczania do tego, eby ot, tak
sobie, zasiedli przy ktrym z wielu wolnych stolikw. O nie, to
administrator decydowa, gdzie posadzi wybraca losu. Zazwy-
czaj administratorzy lubili koncentrowa goci w wybranych rejo-
nach sali. Bywao, e dosadzali do stolika zajtego przez, dajmy na
to, jak par inne towarzystwo, cho wolnych miejsc byo wok
skolko ugodno. Taka fantazja, a moe zoliwo zwyka?
Dazdrawspierma Popowa gorco zaprzecza: Nic podobnego,
dlaczego miaabym wyywa si na niewinnych ludziach? Chodzi-
o tylko o to, aby uproci prac kelnerowi. Po co mia wybiega
niepotrzebne kilometry?
187
Emerytowanej administrator Popowej do gowy nie przyjdzie,
e to kolektyw pracownikw restauracji w zasadzie by powoa-
ny do suenia klientom, a nie odwrotnie. Pod pewnym wzgldem
szykany, jakie spotykay goci sowieckich restauracji, jakociowo
niewiele odbiegay od pokazanych w Misiu sposobw stosowa-
nych przez personel baru Apis.
Zerodkowywanie konsumentw naleao zreszt do drobniej-
szych represji. Aleksander Szubin, administrator z Irkucka, lata so-
wieckie wspomina z rozrzewnieniem.
Byem wtedy panem ycia i mierci przyznaje bezwstydnie.
Przed wejciem do restauracji kbi si tum, a ja wprawnym
okiem wyawiaem z niego wybranych. Czuem si jak wity
Piotr w drzwiach do raju. Jako tak wanie... Jednym kiwniciem
palca rozbijaem maestwa: ty wejdziesz, a ty nie! Rzecz jasna,
proponowaem wejcie tylko co adniejszym kobietom. Mylisz,
e plway mi w twarz i zawracay na picie? Nic takiego nigdy si
nie zdarzyo! Wchodziy z pocaowaniem rki. Prawie wszystkie.
Wiedziay, e s wybrane, e dostay przepustk do innego wiata,
nie dla wszystkich dostpnego.
Pniej, ju tak za Gorbaczowa, nadeszy zmiany wspomina
dalej Szubin. Naczalstwo zebrao nas i kazao uprzejmiej odnosi
si do goci. Dziwilimy si wszyscy jak to i po co? Mao jesz-
cze, e skaczemy koo takiego gamonia i podtykamy mu wszystko
pod nos: masz, ryj! Czego wicej jeszcze trzeba? A to my swojej
godnoci nie mamy niby?
No, ale mus to mus. Administratorzy zaczli si po prostu wy-
gupia: na ulicy przechodniw za rk chwyta, zaprasza do rod-
ka. Formalnie patrze wtedy na swoja gb w lustrze nie mogem.
Jake to tak, map z siebie robi na stare lata? Ale c, trzeba byo
przynajmniej udawa, e jest si grzecznym. Nawet po francusku
zaczem si odzywa, jak w opowiadaniach Zoszczenki: wu
wule i tak dalej. A si dusiem ze skrytego miechu co takiego
moe i dobre jest na Moskw, ale u nas, na prowincji?! Niemniej
skutkowao. Jednemu klientowi, ktrego tak la Pary usadziem
za stolikiem, to rce a zaczy lata, zby mu ze zdenerwowania
o szklank dzwoniy i do ust widelcem nie mg traf, tylko dzia-
188
189
ba si nim w policzek. Nie artuj, cay by wysmarowany sosem
na czerwono jak cyrkowiec. Wic dalej nawijaem tak, jakbym
wychowa si w cieniu ejfeliowoj baszni, a w duchu mylaem:
Francuzy, zarazy, dobrze maj: szampan limakami przegryzaj,
aby w winie topi, a kto chce, nawet adiekaonom Szanie piatior-
ka moe si zaprawi. A u nas co? Tylko samogon i sagudaj.
Wymieniony przez byego administratora Szubina dodatek do
bimbru to inaczej stroganina buriacka wersja befsztyka tatarskie-
go z omula, znakomitej bajkalskiej ryby. Omula w Paryu kupi ra-
czej nie mona, nie przeszkadzao to jednak mieszkacowi Irkucka
zachwyca si domniemanymi urokami ycia nad Sekwan.
Zarwno Dazdrawspierma Popowa, jak i Aleksander Szubin
zgodnie uwaaj, e co dobre, skoczyo si z rozpadem ZSRS.
Szubin, pomimo wysikw, nie zdoa dostosowa si do zmienio-
nych warunkw i zosta wylany z pracy przez nowego, prywatne-
go waciciela restauracji. Zreszt bywaem w posowieckiej Rosji
w lokalach, gdzie nadal panoszyli si administratorzy, udajcy dla
niepoznaki kogo w rodzaju matre dhotel. Szubin po odejciu na
emerytur skapcania, ale Popowa nie poddaa si: swoje dowiad-
czenie wadania losem ludzkim, choby w bardzo ograniczonym
zakresie, dawna administrator Dionizosa, reprezentacyjnej niegdy
bijskiej knajpy, zacza poytkowa w dziaalnoci spoecznej.
Wybrano j na przewodniczc rady osiedla Internat.
Ja wam teraz, gady, poka! pomylaa sobie zaraz po otrzy-
maniu tej nominacji. Miaa oczywicie na myli powierzonych jej
opiece lokatorw.
190
D
ziki Bogu! Wierz, e nad Wis nastay nowe czasy!
Jeszcze Polska nie zgina, jeszcze wdka nie skisna!
w ten sposb skomentowa na gorco wyniki wyborw parla-
mentarnych w 2007 roku pewien rosyjski internauta uywajcy
nicku Pan Stanisaw. Nie tylko on wietrzy okazj do wypitki,
powd bowiem by oczywisty: triumf Platformy Obywatelskiej
kremlowskie media przyjy entuzjastycznie. Ju same tytuy do-
niesie agencyjnych jednoznacznie wskazyway, e jest co wito-
wa: Partia, ktra wygraa w Polsce, obiecuje zwrci si twarz
do Rosji, Polska odbuduje swoje relacje z Rosj, Donald Tusk:
poprawienie stosunkw z Rosj to najwaniejsze zadanie Polski,
W wyborach w Polsce zwyciya Rosja.
Wobec takich zachwytw mona zastanawia si, ile awansw
nastpio po zauwaalnej mobilizacji kremlowskiej razwiedki w
Polsce tu przed tymi padziernikowymi wyborami? Kreml do-
kadnie wyjania swoim poddanym, e zdobycie wadzy przez
Platform Obywatelsk oznacza powrt prowincji nadwilaskiej
na swoje miejsce w szeregu. Polska, ktra od 2005 roku tyle krwi
napsua Moskwie, wreszcie przestanie podskakiwa mylano
powszechnie na Wschodzie. Przenikliwsi kremlowscy politolodzy
zdawali sobie spraw z braku wikszej rnicy pomidzy zapa-
trywaniami Jarosawa Kaczyskiego i Donalda Tuska, jednak we-
dug propagandy rosyjskiej pierwszy z nich by tym zym, ktry
pobrzkiwa zaczepnie pod adresem Kremla moe nie szabelk,
no bo skd by j niby mia wzi, ale na przykad otrzymanymi z
WSTP DO 10 KWIETNIA
JAK CIESZONO SI W ROSJI,
KIEDY WYBORY WYGRA DONALD TUSK
191
Waszyngtonu judaszowymi dolarami w kieszeni; na szczcie jego
miejsce zaj grzeczny chopczyk, z ktrym mona si dogada.
Niepokorna Polska zostaa wreszcie przywoana do porzdku, w
dodatku przez Bruksel to sytuacja z punktu widzenia Kremla
idealna. A nawet, kto wie rojono sobie w murach Kremla moe
Rosja bdzie miaa okazj podj si kiedy roli adwokata Pol-
ski, jeli Wsplnota Europejska czy te Berlin za bardzo przycisn
biedn Rzeczpospolit. Ci cigle niebagodarni Polacy w kocu
zrozumiej, kto jest ich prawdziwym przyjacielem, obroc braci
Sowian, choby nawet tych troch w swojej sowiaskoci zagu-
bionych. Wwczas zici si nareszcie wymarzony przez Rosj po-
wrt marnotrawnej Polski na ono wielkiej rodziny sowiaskiej,
gdy wsplnota krwi, jak wiadomo, jest najwaniejsza. Kwestia,
kto jest gow tej rodziny, na Wschodzie, gdzie idee neopanslawi-
styczne s wci odgrzewane w rnej formie, nigdy oczywicie
nie budzia najmniejszych wtpliwoci.
Tu przed wyborami w 2007 roku Donald Tusk udzieli wy-
wiadu dla Rosyjskiej Agencji Informacyjnej Nowosti, w ktrym
zapewni, e jednym z podstawowych zada polityki zagranicz-
nej nowej wadzy w Warszawie bdzie polepszenie stosunkw z
Rosj. Jego zdaniem aktualny rzd Jarosawa Kaczyskiego nie
radzi sobie z trudnym zadaniem: utrzymywaniem dobrossiedz-
kich relacji z Rosj i Niemcami. Komentujc utrzymywany w
tym czasie przez Rosj zakaz wwozu polskiego misa, lider PO
stwierdzi, e jeli po wyborach parlamentarnych w Polsce uda-
oby si rozwiza ten problem, byoby to wyranym i czytelnym
sygnaem: Kreml jest gotw do poprawy stosunkw z Warszaw.
Osobicie ucieszybym si powiedzia wwczas Tusk gdy-
by taki sygna nadszed. Nie potraf wyobrazi sobie, aby dwa
narody nie umiay znale wsplnego jzyka.
I Moskwa do skwapliwie taki sygna wysaa, sugerujc, e do
koca roku 2007 a zatem w tempie ekspresowym uda si znie
embargo. Rosja liczya oczywicie na podpisanie zablokowanej z
powodu wojny misnej umowy o partnerstwie i wsppracy ze
Wsplnot Europejsk, istniaa jednak rwnie inna przyczyna tej
yczliwoci ze strony Kremla (poza naturalnie stworzeniem oka-
192
zji, aby premier Tusk zarobi punkty na dobry pocztek). W tym
okresie dosy gwatownie rosy w Rosji ceny ywnoci. Wadze
prboway temu przeciwdziaa by to w kocu blama dla wa-
nie odchodzcego prezydenta ale z ograniczonym skutkiem.
Doszo do tego, i nawet kierownictwo Federalnej Suby Celnej,
ktrej przedstawiciele butnie wczeniej zapewniali, e Rosja obej-
dzie si bez importu, postulowao otwarcie granic dla obcych pro-
ducentw, przynajmniej czasowe.
Przewodniczcy Komisji Spraw Midzynarodowych w rosyj-
skiej Dumie Konstanty Kosaczow nie ukrywa, e oczekuje po
zmianie premiera w Warszawie istotnej przebudowy wewntrznej
i zagranicznej polityki polskiej. Promowanie wskich interesw
narodowych zastpione zostanie uwzgldnianiem racji kolektyw-
nych zarwno w sprawach wewntrznych Wsplnoty Europej-
skiej i NATO, jak i tych odnoszcych si do Rosji.
Rosyjski parlamentarzysta zaznaczy przy tym, e przygnia-
tajca wikszo pastw nalecych zarwno do NATO, jak i
Wsplnoty Europejskiej jest zainteresowana partnerskimi sto-
sunkami z Rosj. Kosaczow prognozowa zmian w niedalekiej
przyszoci relacji Polski ze Stanami Zjednoczonymi: O ile
wczeniej Polska chciaa by zasadniczym flarem polityki ame-
rykaskiej na kontynencie europejskim, wypierajc z tej funk-
cji nawet Wielk Brytani, to teraz ta sytuacja ulegnie zmianie.
Kreml susznie ywi nadziej, e nowa wadza w Polsce nie b-
dzie a tak bardzo forsowa budowy tarczy antyrakietowej pod
zachodnim bokiem Rosji.
Po pierwszym, charakterystycznym dla wschodnich tempera-
mentw wybuchu euforii, kiedy nawet paday wypowiedzi w ro-
dzaju dwa wielkie pastwa powinny y w przyjani, ulica i sie
w Rosji zareagoway bardziej refeksyjnie. Day zna kompleksy i
uprzedzenia, umiejtnie podsycane przez moskiewsk propagand
w poczeniu z nazw naszego kraju przewaay dwa tradycyj-
ne ju epitety: zdrajczyni oraz, powiedzmy, ladacznica. To
nie jest silne pastwo, Polska jest sabiutka ot, taka trampolina
i sedes amerikosw, nic wicej. Jacy tam oni Sowianie, te psze-
ki? Katolicy i tyle. Nie maj z nami nic wsplnego ani duchem,
193
ani rozumem. My, Rosjanie, nigdy nie zapomnimy krzywd dozna-
nych pod polsko-faszystowskim jarzmem [to aluzja do krtkiego
okresu okupacji Kremla przez Polakw na pocztku drugiego dzie-
siciolecia XVII wieku, wygoszona przez kogo, kto oglda po-
wicon tej epoce rosyjsk superprodukcj flmow Rok 1612;
obraz ten wprawdzie dopiero wtedy wchodzi na ekrany, ale ju
od duszego czasu bazarowi sprzedawcy oferowali go na pytach
CD W.G.]. A na co waciwie nam potrzebna ta Polska? Niech
ju cakiem znajdzie si w dolnym odcinku ukadu trawiennego
Stanw Zjednoczonych. Zawsze nas sprzedawaa, kiedy si tylko
trafa okazja, i ksaa bratersko podawan do. Przecie histori
naley zna. Polska jak bya nierzdnic, tak i nadal ni jest. No
bo skd niby si wzia nazwa pospolita, co?. Czasem tylko
zawieruszy si w tym antypolskim festiwalu czyj wspczujcy
gos: Biedaczki ci Polacy, chcieli ociupink pj wasn drog, a
my im znowu nie dalimy.
Rzeczywicie, histori wypada zna: zawsze dotd Rosja cie-
szya si tylko wtedy, gdy sprawy w Polsce szy z naszego punktu
widzenia le. Rosyjski przymiotnik tuskyj znaczy mglisty, mato-
wy, nijaki, mtny, saby. Nic wic dziwnego, e gdy rzdy w Pol-
sce obejmowa kto, kogo nazwisko i biografa polityczna kojarz
si naszemu wschodniemu ssiadowi tak obiecujco, wzito to za
dobra wrb. No i Moskwa nie zawioda si.
Podoe tego zachwytu Moskwy dla objcia rzdw w Pol-
sce przez ugrupowanie Donalda Tuska to psychologiczny klucz
do zrozumienia polsko-rosyjskich relacji po arcytragicznej kata-
strofe, jaka wydarzya si dwa i p roku po owych pamitnych
wyborach.
Zaczo si w tamto pamitne, sobotnie poudnie: telefony, e-
maile, SMS-y. Z Biaorusi, Azerbejdanu, nawet z niespokojnej
Kirgizji, ale przede wszystkim z Rosji. Przez tydzie odbieraem
od przyjaci i znajomych ze Wschodu wyrazy wspczucia, cza-
sem szablonowe, kiedy indziej bardziej osobiste. Paday te sowa,
ktre rwnoczenie syszaem w polskiej telewizji: szok, straszli-
wa tragedia, trudno uwierzy... Ale z tych szczerych skdind ge-
stw solidarnoci przebijao co jeszcze niepokj, niepewno.
194
Intonacja gosu moich rozmwcw, redakcja elektronicznych kon-
dolencji, wtrcone mimochodem zdania (Ju nie wiadomo, co o
tym myle), wszystko zdradzao niewypowiedziane post scrip-
tum, ktre mogoby brzmie mniej wicej tak: Ale to przecie nie
nasza wina, prawda? A moe raczej: Bardzo chcielibymy, aby
okazao si, e to nie my tym razem.
Bez wzgldu na to, jakie byy przyczyny katastrofy smole-
skiej, znamienny wydaje si ju fakt dopuszczenia przez samych
Rosjan moliwoci, e wadze ich pastwa maczay w tym palce.
Oczywicie mieszkaj w Federacji Rosyjskiej ludzie absolutnie
przekonani o sterylnych rkach kremlowskich przywdcw; spo-
ra ich cz uwaa Stalina za posta krysztaow. Na og jednak
ci, ktrzy powanie i cakowicie bez zastrzee gosz takie po-
gldy, traktowani s jako co najmniej naiwniacy. Bo nawet fana-
tycy Stalina zdaj sobie spraw, e to i owo mia on jednak na
sumieniu, niemniej wybaczaj mu zbrodnie w zamian za wielki
presti, jaki zyska dziki generalissimusowi Zwizek Sowiecki.
Wrd czci chyba niemaej tych, ktrzy zakadaj, i ro-
syjskie suby specjalne mog mie jednak co wsplnego z upad-
kiem polskiego samolotu, poczucie winy tumi satysfakcja, e ich
rodacy w ogle byli w stanie dokona takiego wyczynu. wiadczy
to niewtpliwie o sprawnoci rosyjskich sub specjalnych, dugich
rkach Moskwy, a zatem take o zyskiwaniu przez Rosj coraz
mocniejszej pozycji na wiecie. Co prawda zorganizowanie takiej
akcji przeciwko Polsce, wci nafaszerowanej rosyjskimi agenta-
mi jak za dawnych dobrych czasw, nie musiao by akurat zada-
niem szczeglnie skomplikowanym. Niemniej ugruntowuje to w
Rosjanach poczucie, e nikt im nie podskoczy, nawet amerykaski
zausznik (jak pospolicie przedstawiano na Wschodzie prezydenta
Polski) czy te sugus wiadomych wpywowych krgw (o czym
miaoby niby wiadczy przerabianie przez rosyjskich artowni-
siw jego imienia na Lech-chaim).
Bardziej mylca grupa poddanych Putina i Miedwiediewa
uwiadomia sobie przy tej okazji, jak wszechwadny jest Kreml
i jak totalne rzdy sprawuje. Taka refeksja ju nie napawa opty-
mizmem; w gbi duszy rozumiej to sami Rosjanie, cho cech
195
ich umysowoci jest podporzdkowanie si i zdanie na opiek
silnego suzerena.
Dzie aoby ogoszony w zwizku z tragedi smolesk w Ro-
sji wypad niefortunnie 12 kwietnia to w kalendarzu rosyjskim
data pwiteczna, rocznica lotu Gagarina. Wschodni tempera-
ment imprezowy sprawia, e kto tylko moe, przy lada okazji sta-
ra si oderwa od nieatwej rzeczywistoci na jakiej potacwce
albo przynajmniej na spotkaniu towarzyskim ssiadw z tej samej
klatki schodowej. W tej sytuacji wielu Rosjan nawet nie mylao
o tym, aby uczci pami polskiego prezydenta w sposb, ktry
mgby zakci ich plany rozrywkowe. Zapowiadali to zreszt na
forach internetowych, gdzie wprost roio si od wypowiedzi szar-
gajcych pami nowych polskich ofar ze Smoleska. No, ale by-
dlt w sieci przecie nie brakuje, nie tylko w Rosji. Zniesawianie
pamici Lecha Kaczyskiego byo zreszt prostym nastpstwem
dugotrwaego ksztatowania przez rosyjskie media wizerunku
polskiego prezydenta jako zaprzysigego rusoercy. Czy mona
nazwa czowiekiem kogo, kto daje schronienie terrorystom?
zastanawia si internauta Artiom.
Gowa Rosji zapewnia wprawdzie publicznie o blu, jaki dzieli
z Polakami, trudno jednak oprze si wraeniu, e Miedwiediewowi
przyszo to stosunkowo atwo, gdy posiada fzjonomi znakomi-
cie nadajc si do wyraania przey smutnych o wiele trudniej
wyobrazi sobie autentyczne ubolewanie na czekistowskiej twa-
rzy-masce Wodzimierza Putina. Nie jest wszak prawd, e wraz
ze swoim przywdc wylewa zy cay rosyjski nard. Zapewne
jeszcze nie raz kremlowscy propagandyci skwapliwie skorzystaj
z pretekstu i wypomn notorycznie niewdzicznym Polakom, jak
to w cikiej chwili bracia ze Wschodu okazali nam tyle serca...
Rosja nie zmienia si po katastrofe smoleskiej, a obejrzenie
przez kilka procent telewidzw flmu Wajdy (wedug ocen moich
rosyjskich znajomych, pogmatwanego, przydugiego i... nudnego)
nie skorygowao generalnie spojrzenia Rosjan na Katy i przey-
wanie tej tragedii przez Polakw. Przecie nawet nad mogiami
polskich ofcerw Putin nie omieszka wspomnie o jecach-czer-
wonoarmistach zamczonych rzekomo w Polsce podczas wojny
196
1920 roku. Ten i podobnie dte argumenty Rosja zawsze bdzie
rzucaa na szal w sporze polsko-rosyjskim, aby przeway j na
swoj korzy.
Rosyjska pisarka i dziennikarka Julia atynina, przekonana
o udziale rosyjskich specsub w katastrofe polskiego samolo-
tu prezydenckiego, dowodzia tu po tragedii, e Moskwa oba-
wiaa si emancypacji energetycznej Polski oraz utraty rynku
europejskiego, ktry zamiast rosyjskiego gazu wolaby nasz gaz
upkowy. Pewne pogldy atyniny zdaj si mie rce i nogi,
ale nie wszyscy bior j powanie (jest autork powieci fanta-
stycznych), ponadto fguruje na przedoonej rosyjskim wadzom
licie zdrajcw i oszczercw Rosji, na ktrej obok niej umiesz-
czony jest m.in. Gorbaczow, Chodorkowski, a z nieyjcych ju
Politkowska i Jelcyn.
Prezydent Polski Lech Kaczyski kilkakrotnie upokorzy Ro-
sj na forum midzynarodowym. Mentalno bolszewicka nie zna
wybaczenia, rozkoszuje si za to zemst: spord najwyszych do-
wdcw si kontrrewolucyjnych z lat rosyjskiej wojny domowej
Sowieci dopadli w 1929 roku we Francji generaa Aleksandra Ku-
tiepowa, lidera emigracyjnego Rosyjskiego Zwizku Oglnowoj-
skowego. Siedem lat pniej bolszewickie suby specjalne porwa-
y w biay dzie z paryskiej ulicy nastpc Kutiepowa, generaa
Eugeniusza Millera. Rwnie zajadle jak biaogwardyjsk genera-
licj agenci Stalina tropili stronnikw Leona Trockiego, ktrego
zamordowano w Meksyku. Nie przepuszczono nawet sdziwemu
generaowi Piotrowi Krasnowowi, ktry wyemigrowa na Zachd
po klsce biaych zamordowano go po parodii procesu w 1947
roku. By moe czerwoni asasyni pomogli przedwczenie odej
z tego wiata w Brukseli generaowi Piotrowi Wranglowi. Zabijali
oni take dziaaczy ukraiskiego ruchu narodowego (Leon Rebet,
Stefan Bandera, Eugeniusz Konowalec). Nasyanych mordercw
moskiewska centrala wyposaaa w pomysowy or, ktrego nie
powstydziby si synny Q Branch z flmw o Jamesie Bondzie.
Swoje ofary czstowali oni zatrutymi czekoladkami, strzelali im
w twarz adunkami z kwasem pruskim, posugiwali si pistoletami
zamaskowanymi w formie paczki papierosw (kto jeszcze twier-
197
198
dzi, e palenie nie szkodzi?...), a bugarskiego dysydenta Jerze-
go Markowa zgadzono pomysowym urzdzeniem, nazwanym
potem bugarskim parasolem. Amerykaski komunista Whittaker
Chambers zacytowa niegdy dewiz szpiegw sowieckich: Ka-
dy gupi potraf popeni morderstwo, ale tylko artysta potraf spo-
wodowa dobr, naturaln mier. W Europie i Ameryce ginli
zgadzeni dysydenci i zbiegowie z ZSRS. Moskwa likwidowaa
take oddanych jej wasali, ktrzy na jakim etapie stali si z r-
nych powodw niewygodni o Bolesawie Bierucie powiadano,
e zaszkodzio mu ciastko z Kremlem. Ze szczegln zajadoci
tropiono pracownikw KGB oraz innych sub, ktrzy przeszli na
drug stron wymowny i znany jest los Aleksandra Litwinienki.
Wspomniana Julia atynina napisaa, e Rosja Putina niena-
widzi swoich dawnych kolonii, ktre niegdy ujarzmia, a ktre
teraz s niepodlege. Nienawi, zemsta, ludu gniew to prze-
cie motor ideologii komunistycznej. Zemst za wojn z 1920 roku
by Katy 1940. Czy Katy 2010 to odwet za Gruzj lub Komisj
Europejsk? Parafrazujc pamitne sowa Lecha Kaczyskiego
wypowiedziane w Tbilisi, mona wic zada pytanie (oby niepo-
trzebnie!): dzisiaj prezydent Polski, jutro...?
199
M
arkiz Astolf de Custine, niezrwnany analityk rosyjskiej cy-
wilizacji jego rozumu i intuicji objawionych 170 lat temu
winszowa by dzisiaj naszym rzdzcym! wspomina, e gdy za
panowania Aleksandra II nawiedzia Powoe seria wielkich poa-
rw, wnet wskazano podpalaczy. Kozem ofarnym stali si Polacy.
Z Polsk i Polakami zreszt autor Listw z Rosji wyranie sym-
patyzuje, co w kocu nie jest dziwne w wietle oczywistych wnio-
skw, do jakich francuski podrnik doszed, obserwujc Sowian
wschodnich.
Obwinianie Polakw o podkadanie ognia powtrzyo si jesz-
cze w rnych miejscach imperium carskiego przynajmniej kil-
kakrotnie naszych rodakw oskarono m.in. o wywoanie wiel-
kiego poaru atajskiego Barnauu w latach osiemdziesitych XIX
stulecia. Niewdzicznych Lachw wymieniano take jako inspira-
torw buntw rosyjskich wieniakw oraz podejrzewano o spraw-
stwo innych klsk, jakie nawiedzay olbrzymi kraj, rozcigajcy
si wwczas od Kalisza po alaskaski interior. Ten i w Rosjanin,
umysowo wyamujcy si ze schematw cywilizacji bizantyj-
skiej, rozumia pewnie, e powodw do odwetu mieliby potom-
kowie Chodkiewiczw i kiewskich dostatecznie wiele, jednak
przytaczajca wikszo Moskali wrd nich tuzy intelektual-
ne zymaa si na buntownicz i zdradzieck natur ludu aska-
wie przygarnitego pod skrzydo dwugowego ora. W XX wieku
wprawdzie do radykalnego zmniejszenia liczby Polakw miesz-
kajcych w ZSRS bolszewicy uyli innego pretekstu, niemniej do
NIESOWNY MERGEN
PIROMANI I STRACECY
200
dzi na tamtym obszarze postrzegani jestemy jako podejrzani od-
szczepiecy. Wobec przypisywanej Polakom rzekomej skonnoci
do rozniecania ognia przy lada sposobnoci i wynikajcej z tego
opinii podegaczy, jaka w pamici narodu rosyjskiego gdzie tam
jeszcze pokutuje, akcja pojednania ze wschodnim ssiadem akurat
poprzez zapalanie lampek na grobach czerwonoarmistw wydaje
si mocno chybiona.
Wspczenie Polakw w Rosji niewielu ju pozostao i chwi-
lowo nie s oni na celowniku Kremla. Rwnie katolicyzm przez
de Custinea defniowany jako przeciwstawiona Cerkwi religia
wolnoci tradycyjnie z polskoci czony, take nie wydaje
si dzisiaj wadcom Rosji tak wielkim zagroeniem jak jeszcze
dziesi lat temu. Wpyny na to wieci o skandalach wstrzsaj-
cych Kocioem oraz wnioski z postpw jego pracy misyjnej na
Wschodzie; rzeczywista sia katolicyzmu nie jest przez Rosjan ro-
zumiana. O wywoywanie pustoszcych cisuralsk Rosj poarw
latem 2010 roku Polacy nie zostali zatem obwinieni. Terytorium
niegdysiejszego Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego wyscho
wwczas na wir, niemiosiernie drczone nagle zmaterializowa-
nymi furiami mitu o globalnym ociepleniu. A poar suchego stepu
jest straszny wedug dawnych wiadectw ogie rozprzestrzenia
si z tak szybkoci, e jest w stanie docign galopujcego ko-
nia. Rosyjska milicja tam, gdzie gorzao, chwytaa tylko czasami
podpitych podpalaczy spord miejscowej ludnoci, ktrzy prbo-
wali spopieli wasny dobytek, aby otrzyma odszkodowanie.
propos milicji: z powodu nadzwyczajnych upaw Gena-
diusz Oniszczenko, naczelny lekarz Rosji, dzielnie walczcy z
plag upaw pomysem wprowadzenia sjesty, postulowa ubra
strw porzdku w szorty i sanday. Taki wanie mundur funk-
cjonariuszy opisa Wodzimierz Wojnowicz w powieci Moskwa
2042, cho zmian uniformu uzasadni sytuacj ekonomiczn
imperium, a nie fanaberiami klimatu. Powaniejszej na pozr
transformacji dokona prezydent Dymitr Miedwiediew, ktry dwa
lata temu z milicji zrobi policj. Rzeczywicie, rosyjska milicja
nie bya ju od dawna amatorskim zespoem druynnikw, jak u
swego zarania, ale etatow instytucj odpowiedzialn za bezpie-
201
czestwo publiczne i ciganie przestpstw. Wprawdzie o mili-
cjantach media pisay czciej przy okazji wykrycia jakiej afery
apwkowej, a nie z powodu rozwikania zagadki kryminalnej,
lecz nie zmieniao to przecie wcale ich nominalnego powoania.
Pomys Miedwiediewa by zapewne elementem cichej i niemia-
ej walki koczcego swoj kadencj prezydenta z jego wielkim
poprzednikiem o przewodnictwo w rzdzcym Rosj tandemie:
chodzio o wzruszenie zakrzepych sowieckich struktur resortw
siowych. Mogo wydawa si, e przyszej policji nie bdzie
ju tak bardzo po drodze z Federaln Sub Bezpieczestwa,
matecznikiem putinowcw. Ale z wprowadzeniem nowej nazwy
nie nastpia adna powaniejsza przemiana mentalnoci men-
tw. Na pocztku lat dwudziestych ubiegego wieku na Kreml
wezwano najlepszych krawcw. Poszyli oni fraki paradujcym
dotd w rubaszkach bolszewickim prominentom, ktrzy nastp-
nie pojechali do Europy, aby robi za dyplomatw, zawiera pak-
ty, dobija targu w zwizku z wyprzeda carskich klejnotw i
handlowa koncesjami sowieckich kopal. Ale ich gowy nakryte
cylindrami byy po brzegi nabite bolszewick ideologi, majc
niewiele wsplnego z tradycjami europejskiej dyplomacji. Jest w
Polsce przysowie o szacie, ktra nie zdobi, a w Rosji powiadaj:
nazywaj choby garnkiem, tylko do pieca nie wkadaj. Bo nie
nazwa ani przebranie stanowi przecie o istocie rzeczy.
Chocia wic Polakw o zamiar spopielenia Rosji ju si nie
oskara, to jednak na Wschodzie wiadomo doskonale, e jeste-
my nacj, ktrej pokrtne mylenie i dziwne narowy zrozumie
nieatwo. Nasze wieczne malkontenctwo i niepotrzebne roz-
grzebywanie przeszoci wychodzi ju Rosjanom bokiem. Naj-
lepszym przykadem jest ledztwo smoleskie. W Rosji sprawa
dawno traktowana jest jako zamknita wiadomo powszechnie,
e polscy piloci, uosobienie typowej dla panw dezynwoltury,
permanentnie naruszali obowizujce w ruchu powietrznym prze-
pisy i na Siewiernym podjli nadmierne ryzyko z wiadomym
skutkiem. Tymczasem wrogo usposobiona do Rosji cz Pola-
kw szuka dziury w caym, domagajc si ponadto dokumentw i
dowodw, zamiast uwierzy na sowo. A przecie Anodina locuta,
202
causa fnita. Czeg wic chcie wicej? Jeli natomiast idzie o
przekazywanie komukolwiek tego, co raz spoczo w rosyjskich
archiwach, sejfach czy skadnicach, Moskwa zawsze niechtna
bya takim procedurom. A zwaszcza w przypadku kraikw, kt-
rych przywdcy bardzo zabiegaj o to, aby Rosja moga uznawa
je za swoich pwasali.
Bez wzgldu na to, jaka bya rzeczywista przyczyna zagady
samolotu z prezydentem Lechem Kaczyskim i reszt polskich do-
stojnikw, zdarzenie to znakomicie posuyo Moskwie jako swe-
go rodzaju test. Moe zreszt po to wanie zostao sprowokowa-
ne? I wynik tego sprawdzianu zapewne okaza si w stu procentach
zgodny z oczekiwaniami Kremla. Wolny wiat (czy taki w ogle
jeszcze istnieje?) wie swoje, ale przecie nie zamierza umiera za
Smolesk ani choby naraa si na zmarszczenie brwi cara. Na-
iwnoci jest goszony przez kilku publicystw zachodnich pogld,
e w razie, gdyby istotnie dowiedziono wadzom rosyjskim udzia-
u w smoleskiej katastrofe, Rosja okryaby si hab i nie byoby
ju dla niej miejsca w szeregu krajw cywilizowanych. Pastwo,
ktrego pod wzgldami zasadniczymi do wiern kontynuacj
jest Federacja Rosyjska, robio (kolokwialnie mwic) nie takie
numery, w dodatku w czasach, kiedy w polityce wiatowej przy-
najmniej starano si zachowywa jako takie pozory.
Znajomi Rosjanie, w miar upywu czasu od daty tragedii pod
Smoleskiem i pojawiania si kolejnych wtpliwoci w tej spra-
wie, tumaczyli mi, e gdyby istotnie bya to robota kremlow-
skich sub specjalnych, wykonano by j znacznie bardziej pro-
fesjonalnie, bez fuszerki. Czy rzeczywicie? Zawodowi asasyni
Putina zostawili po zabiciu Zelimchana Jandarbijewa lady, po
ktrych atwo zidentyfkowaa ich katarska policja, a Aleksander
Litwinienko przytacza dowody wiadczce o tym, e to wadze
inspiroway wybuchy w moskiewskich domach. Prawdopodob-
nie mia tu swj udzia typowy rosyjski bardak, a moe zreszt
celowo sprawcy pozostawili wyrany znak frmowy, aby wszyscy
widzieli, do czego s zdolni. Zarazem by to szyderczy i lekcewa-
cy umiech Moskwy przesany Zachodowi, ktry i tak palcem
nie kiwnie, cho znakomicie orientuje si, co jest grane.
203
By moe za lat wiele, podczas jakiego nowego globalnego
zawirowania politycznego, emeryt Donald Tusk wyzna nieocze-
kiwanie, e do okrelonego zachowania w 2010 roku zmuszony
zosta grob ostrzelania rodzinnego Gdaska przez okrty pod-
wodne z Kaliningradu, a jemu samemu Moskwa zaproponowaa
wwczas powrt na wybrzee morskie, ale pooone w basenie
Oceanu Lodowatego. W tej sytuacji targany rozterkami premier
stan wobec dramatycznego wyboru, a wiedzc, e nie moe li-
czy na niczyje wsparcie, dziaa oczywicie dla dobra Polski. I
tej wersji trzyma si bdzie do koca, wedug klasycznego mo-
delu rodzimego zaprzastwa.
Rzd warszawski zreszt jeszcze ponad rok po katastrofe smo-
leskiej by niezmordowany w fundowaniu Rosjanom ubawu.
Rozformowanie 36. Specjalnego Puku Lotnictwa Transportowego
dostarczyo liczebnie przodujcej nacji sowiaskiej kolejnej por-
cji wietnej rozrywki. Ju od duszego czasu media rosyjskie po-
uczay, e polscy piloci nie umiej lata likwidacja wspomnianej
jednostki postawia wic istotnie kropk nad i.
Oczywicie znalazoby si o wiele lepsze wyjcie: prowincja
nadwilaska mogaby przecie zwrci si do Moskwy o pomoc,
ktr na pewno otrzymaaby co najmniej w postaci doradcw oraz
instruktorw. W cigu ostatnich dwch wiekw przez kilkana-
cie dekad przytaczajca wikszo onierzy polskojzycznych
suya przecie pod rozkazami dowdcw rosyjskich. W 1814
roku naczelnym dowdc wojsk polskich zosta Wielki Ksi
Konstanty (niektrzy ofcerowie wczeniej wierni Napoleono-
wi jak wspomina Aleksander Fredro niechtnie przechodzili
pod rozkazy rosyjskie). Brat cara wprawdzie drczy i upokarza
swoich podkomendnych, ale na swj sposb ich lubi i w ogle
uczuciowo zwiza si z Polsk na tyle, e nie opuci Warsza-
wy, by obj tron w Sankt Petersburgu na co, mimo zoonej
wczeniej rezygnacji spowodowanej maestwem z Joann Gru-
dzisk, mia szanse. Tajn policj tropic nieprawomylno w
Krlestwie Polskim rozbudowywa chyba, idc tropem standar-
dowego rosyjskiego mylenia, gwnie dla dobra oddanego pod
jego namiestnictwo narodu, ktry, pielgnujc buntownicze idee,
204
mgby sobie narobi biedy (i faktycznie narobi). Konstanty nie
zgodzi si na udzia Polakw w kampanii tureckiej jej przebieg
by zreszt niezbyt pomylny dla wojsk carskich dziki czemu
niele wyszkolona przez rosyjskiego zwierzchnika nasza armia
moga w trakcie powstania listopadowego przystpi do wojny z
Rosj w dobrej kondycji. Wielki Ksi kibicowa podczas tych
zmaga biao-czerwonym.
Pod okiem Konstantego wojsko polskie osigno wic stan,
jaki pozwala mu skutecznie zmaga si z armi cesarsk. Ludo-
we Wojsko Polskie w planach sowieckich sztabowcw otrzymao
zadanie niepomiernie skromniejsze: poza wsparciem Armii Czer-
wonej podczas ewentualnego gromienia imperialistycznych agre-
sorw w pnocnej czci Republiki Federalnej Niemiec mielimy
okupowa niewielk Dani, prawdopodobnie w nawizaniu do
tradycji niegdysiejszych przewag wojsk hetmana Stefana Czar-
nieckiego na tym lokalnym teatrze dziaa wojennych. Przy obec-
nym stanie rozkadu armii polskiej zapewne miaaby ona powane
problemy z opanowaniem choby Bornholmu. Misje irackie czy
afgaskie niewiele tu maj do rzeczy. No c wier wieku temu
znajdowa si na naszym terytorium cakiem przyzwoity arsena
jdrowy, a teraz nie mona nawet uprosi Moskwy o pozwolenie
na zainstalowanie nad Wis elementw zwykej tarczy antyrakie-
towej. Jest w tym co ze swoicie pojmowanej przez Kreml rw-
nowagi, w ramach ktrej ZSRS nawoywa do gono do rozbro-
jenia wiatowego (take ustami komunistycznych notabli z PRL-u,
przedkadajcych obudne plany uwolnienia Europy Centralnej od
widma atomowej zagady), a z drugiej strony zbroi si po zby a
do granic ekonomicznej wytrzymaoci. Na przykadzie zabiegw
o t tarcz dobitnie wida, ile warta jest nasza przynaleno do
NATO. Pakt Pnocnoatlantycki to nie to co Ukad Warszawski
zdaje si mwi Moskwa uwiadamiajc nam, jakiego to pewne-
go sojusznika stracilimy na wasne yczenie. A dziwne, e sama
nie zaproponowaa wparcia 36. SPLT fachowymi kadrami bd
co bd naley to do tradycji pukowych, pierwszymi bowiem do-
wdcami tej jednostki byli pukownicy sowieccy lub wychowan-
kowie uczelni dla czerwonoarmistw.
205
Kiedy 17 wrzenia 2009 roku, w rocznic pamitnych wyda-
rze, ogoszono, e administracja Baracka Obamy wycofaa si z
budowy elementw tarczy rakietowej w Polsce, przypomniaem
sobie histori usyszan niegdy we wsi pooonej na kresach A-
taju, opodal granicy z Tuw. Stary Iristu, z ktrym owiem ryby w
piknej rzece Baszkaus, opowiedzia mi o niesownym Mergenie:
Tuwiczycy kradn nasze bydo, cho uczciwo wymaga,
aby wspomnie, e ich zdaniem jest wrcz odwrotnie. Musimy
by cigle czujni, w dzie i w nocy. Nawet podczas wit czy
innych uroczystoci, na przykad gdy mamy w wiosce wesele,
wyznaczeni dyurni systematycznie wchodz na dach domu i
sprawdzaj przez lornetki bezpieczestwo pascych si w stepie
stad. Krw pilnuj wprawdzie czabani (pastuchy), ale wszystko
przecie moe si zdarzy. A u nas mobilniki nie dziaaj, brak za-
sigu sieci. Zreszt czabani to nard niezbyt pewny, no bo skoro
zgadzaj si przez cae lato y w stepie, poza wiejsk spoeczno-
ci, wrd zwierzt tylko, czy mog by oni cakiem normalni?
Kiedy pastuchy w ssiednim ajmaku uagaskim zasmakowali
w anaszy (marihuanie), opalili si ni do oporu i takie mieli jaz-
dy, e porzucili stado i uciekli w gry. Podobno zamiast krw
ujrzeli rogate diaby, a ten widok niezmiernie ich przerazi.
Wiele lat temu do naszej wioski przyby Mergen, myliwiec
synny na caym Ataju i daleko poza jego granicami, o kt-
rym opowiadano, e ze stu krokw trafa sobola w oko, aby nie
uszkodzi futra. Pono nigdy nie chybia. Raz rozprawi si z
niedwiedziem goymi rkoma, kiedy indziej dogoni uciekaj-
cego jelenia. Uchodzi za kogo w rodzaju naszego legendarnego
herosa Sartakpaja, ktry w pojedynk wielkimi gazami przegra-
dza atajskie rzeki. Taka posta w rodzaju rosyjskiego bogatyra
Ilji Muromca albo Chucka Norrisa. Innymi sowy: Superman czy
te Putin. Starsi z naszej wioski nie byli w ciemi bici: ofarowali
Mergenowi to i owo, wcznie z rk najpikniejszej z naszych
dziewczt. W zamian owca obieca, e wemie nas pod opiek i
bdzie strzeg naszych krw przed Tuwiczykami. Mergen mia
bardzo donony gos, syszano go z daleka. Przy lada okazji po-
wtarza, e on teraz bdzie nas broni przed porywaczami byda,
206
207
tylko zakoczy swoje sprawy w tajdze. Ta wie szybko dotara
rwnie na tuwisk stron.
Dopki Mergen zaglda do nas i zapewnia o swojej opiece,
Tuwiczycy czuli respekt i nie prbowali uszczupla nam stad
nawet wwczas, gdy nasz sprzymierzeniec znajdowa si dale-
ko od wsi. Czas mija, a Mergen jako nie kwapi si, aby osi
midzy nami, ale cigle mami obietnicami. Gdy przybywa do
wioski, witalimy go uroczycie. Pi araczk i opowiada, jak
to bdzie nas strzeg. Ale pewnego dnia dowiedzielimy si, e
Mergen wyjecha na Daleki Wschd. Nie wiadomo zreszt, dla-
czego moe znalaz sobie tam adniejsz narzeczon? Nasze
stada zostay bez obrocy. Podstpni Tuwiczycy, niech ich de-
mony kyrmysy drcz, rozzuchwalili si natychmiast i odtd cz-
ciej ni przedtem zapuszczali si na Ataj, aby kra nasze kro-
wy. Bd co bd porzuci przecie nas sojusznik, z ktrym dotd
musieli si liczy. Dlatego niektrzy ludzie z naszej wsi uwaali,
e byoby lepiej, gdyby nie robiono wczeniej tyle rabanu wo-
k caej sprawy. Jeli Mergen dotrzymaby sowa, to co innego.
A tak zostalimy wystrychnici na dudka i okazao si, e nie naley
bra nas powanie i mona si z nami nie liczy. W lot zrozumieli
to nasi ukochani ssiedzi ze wschodu, mieszkacy Tuwy, ktrzy
uwaaj si za lepszych od nas, a Atajczykw traktuj jako zagu-
biony szczep tuwiski. Pragnliby nami przewodzi, cho mamy
swoje wasne zwyczaje, tradycje, tosamo, krtko mwic: swj
odmienny etnos.
208
B
lunierczym i cynicznym nazwa ofcjalnie rzecznik Mi-
nisterstwa Spraw Wewntrznych Rosji komunikat strony
polskiej o zatrzymaniu trzech funkcjonariuszy Oddziaw Milicji
Specjalnego Przeznaczenia jako podejrzanych o zabranie karty
bankomatowej ze smoleskiego pobojowiska. Zastosowana w
tym wypadku patetyczna retoryka nie pozostawia wtpliwoci,
e Polacy sprofanowali element stanowicy cz wspczesnego
rosyjskiego sacrum. Sfera ta, ktr najprecyzyjniej acz para-
doksalnie wolno okreli mianem witoci wieckiej, obej-
muje take m.in. mitologi Wielkiej Wojny Ojczynianej, oczy-
wicie na wskro witej (swiaszczennoj) wszelkie prby jej
przepisywania s zamachem na podstawy aktualnej teologii
kremlowskiej.
Abstrahujc jednak od caego imperialnego zadcia wypowie-
dzi przedstawiciela rosyjskiego MSW, czy mona sobie wyobra-
zi, aby teraz ktry z wiodcych polskich politykw omieli si
nazwa postpowanie Moskwy w jakiejkolwiek sprawie blunier-
stwem? Choby tej dotyczcej masakry katyskiej, wok ktrej
pojawio si na Wschodzie wiele matacze i dokonywanych za
przyzwoleniem Kremla prb przeinaczania prawdy? Ale to by do-
piero byo blunierstwo wobec takiej niesychanej zuchwaoci
Polakw caa Rosja zatrzsaby si z oburzenia.
C, rozgoryczenie Rosjan kolejn polsk niewdzicznoci
ostatecznie mona zrozumie: przecie nie dalej jak 8 maja 2010
roku niecay miesic po tragedii sam Bronisaw Komorow-
CI NIEWDZICZNI POLACY
UPY I TROFEA
209
ski osobicie przypina rosyjskim milicjantom ze smoleskiego
lotniska medale zasugi. A dekorowanie orderami na Wschodzie
traktowane jest bardzo powanie. Ostatecznie okazao si, e
omonowcy s czyci jak za (swoj drog, zastanawiajce jest to
wspbrzmienie nazw OMON i ZOMO...). Kart bankomatow
przywaszczyli sobie, jak wiadomo, nie milicjanci, ale onierze.
Wprawdzie z naszego punktu widzenia to wsio rawno i jedni,
i drudzy nosz na czapkach przecie ten sam znak imperialnego
dwugowego ora. Dlaczego blunierstwem ma by wic tylko
niesuszne oskarenie rosyjskiego stra porzdku, ale ju nie
wysuwanie (cakowicie zreszt uzasadnionych) pretensji do jego
kolegi z armii? Ano chyba tylko dlatego, e tej aszybce popenio-
nej przez rzecznika rzdu w Warszawie, Pawa Grasia, nadano
w Rosji niesamowity rozgos medialny, zachcajc lud prawo-
sawny do zapaania witym gniewem na niewdzicznych Pola-
kw, dyskretnie natomiast przemilczano kwesti rzeczywistych
winowajcw. Tymczasem, zapewne ku zdumieniu kremlowskich
socjotechnikw, reakcja Rosjan bya odmienna od spodziewanej.
Dotd w ich komentarzach zwizanych ze smoleskim dramatem
nie brakowao, ogldnie mwic, rnorakiej krytyki Polakw,
zaprawionej ironi, szyderstwem bd co tu owija w bawen
po prostu szowinistyczn nienawici. Tym razem nieoczeki-
wanie internetowy motoch wzi jednak nasz stron. Najwy-
raniej Rosjanie sami doskonale wiedz, do czego zdolna jest ich
policja (w momencie opisywanego incydentu nazywana jeszcze
milicj). To, e legawyje (legawce w domyle: psy jedno z
wielu potocznych okrele strw porzdku) mogli bez mru-
gnicia okiem zabra wasno ofary z rozbitego samolotu, jest
w Rosji oczywiste nawet dla dzieci podlegajcych nauczaniu po-
cztkowemu.
Pomimo wysikw wadz, starajcych si od lat poprawi wi-
zerunek rosyjskich strw prawa, pozostaje on nadal fatalny.
Wielu Rosjan bardziej obawia si mili-policjantw ni przestp-
cw, a dla niemaej ich czci oba te terminy s niemal syno-
nimiczne. Struktury milicyjne obrose w tradycje sowieckie, a
nawet przedrewolucyjne, sprzyjaj naduyciom, korupcji i s pa-
210
rawanem dla popeniana rozmaitych przestpstw. Reform mi-
licji naley prowadzi etapami dowodzi jeden z moich rosyj-
skich znajomych. Pierwsze par etapw: na Koym, pieszo...
Inny z kolei partem wyrazi opini, e smolescy omonowcy
by moe jednak poakomiliby si na kart do bankomatu, gdyby
wiedzieli, do czego ona suy...
O rozbestwieniu i niesychanym poczuciu bezkarnoci umun-
durowanych musorow (mieci) robi si w Rosji coraz goniej.
Cytowane s przypadki uwidaczniajce jak na doni szczegln
mentalno mentow. Pod koniec grudnia 2009 roku pug nieny
zahaczy o samochd osobowy i urwa boczne lusterko. Waci-
ciel nissana, podpukownik milicji, zastrzeli na miejscu kierow-
c puga. W styczniu 2010 roku posterunkowy z Tomska pobi
na mier eskortowanego do izby wytrzewie dziennikarza.
Milicjant wyzna, e odreagowywa w ten sposb stres zwiza-
ny z niepowodzeniami w yciu osobistym. Gona szczeglnie
bya sprawa pijanego majora milicji Denisa Jewsiukowa, ktry w
2009 roku w moskiewskim supermarkecie zastrzeli dwie osoby
i zrani sze.
Osobny rozdzia to perypetie z rosyjsk drogwk. Nie ma chyba
w Rosji kierowcy, ktry nie zapaciby haraczu funkcjonariuszom
GIBDD (Gwny Inspektorat Bezpieczestwa Ruchu Drogowego),
zatrzymujcych pojazdy pakami w biao-czarne pasy. Ich aktyw-
no wzrasta w drugiej poowie miesica, gdy kocz si pienidze
z wypaty. Latem 2009 roku w Buriacji dwch milicjantw cigao
traktor, gdy kierujcy nim wydawa si nietrzewy. Traktorzysta
zdoa zbiec, ale stre porzdku wyadowali swoj wcieko na
jego cigniku, ktry zniszczyli doszcztnie kowalskimi motami.
W 2010 roku modszy ofcer z podmoskiewskiego GIBDD kontro-
lowa autobus wiozcy pasaerw z Kaukazu. U jednego z nich za-
bra torb, w ktrej byo kilkanacie paczek banknotw o wartoci
ponad 200 tysicy euro. Milicjant bez sowa upcha pienidze po
kieszeniach munduru, a kiedy waciciel zacz protestowa, rzuci
mu kilka zwitkw, unoszc jednak ponad poow upu. Na poczt-
ku czerwca tego samego roku dwaj sieranci z Sankt Petersburga
dogonili biznesmena, ktry (z dozwolon prdkoci) wyprzedzi
211
wz patrolowy, pobili nieszcznika, ograbili, a gdy zdoa uciec,
spalili jego auto.
W wietle tych faktw trudno dziwi si prawdziwemu anty-
milicyjnemu powstaniu, jakie w 2010 roku rozpta na rosyjskim
Dalekim Wschodzie byy komandos Roman Muromcew wraz ze
swoim oddziaem partyzanckim. W kwietniu zada on w listach
przesanych do lokalnych wadz zwolnienia ze suby skorumpo-
wanych szefw milicji Kraju Nadmorskiego. Poniewa nikogo
nie zdymisjonowano, miesic pniej Muromcew rozpocz akcje
zbrojne. Po napadzie na prowincjonalny posterunek dwukrotnie
ostrzela milicyjne radiowozy. Setki rosyjskich omonowcw skie-
rowano do wielkiej obawy przeciwko kilkunastoosobowej gru-
pie Muromcewa, angaujc rwnie helikoptery i czogi w celu
unieszkodliwienia dalekowschodniego Rambo.
W kady czwartek wychodzi w Rosji gazeta Tarcza i Miecz,
wydawana przez Ministerstwo Spraw Wewntrznych i rozpro-
wadzana wrd jego pracownikw, pena wzniosych, a nawet
ckliwych tekstw o powiceniu pracownikw organw ochrony
prawa. Symbole tarczy i miecza to take emblemat KGB, wydzie-
lonego z Ministerstwa Spraw Wewntrznych ZSRS w 1954 roku.
Nic zatem dziwnego, e posta czekisty Wodzimierza Putina -
czona jest z najszerzej pojtym etosem milicyjnym, podczas gdy
Dymitra Miedwiediewa przedstawia si na og jako wyraziciela
wpyww k wojskowych.
Okradanie ofar katastrof wiadczy niewtpliwie o ciemnej
stronie ludzkiej natury, nie jest wszake niczym wyjtkowym.
Ale grabiecze skonnoci rosyjskiej armii s dosy powszech-
nie znane, zreszt przysowiowy przemarsz wojska, w czasach
nowoytniejszych zwaszcza obcego, z reguy powodowa spu-
stoszenie wrd dbr posiadanych przez ludno dotknit takim
nieszczciem, rna bya tylko skala tego procederu i sposoby
jego realizowania. Potopowi Szwedzi na przykad ogoacali
nas systematycznie i ze znawstwem; maniera rosyjska (sowiec-
ka) bya o wiele bardziej spontaniczna.
Podug znanej anegdoty marszaek Aleksander Suworow, czczo-
ny wspczenie w Rosji (ale rwnie w czasach sowieckich) jako
212
wzr cnt wojennych, ju podczas szturmu warszawskiej Pragi w
1794 roku ukrad dwa indyki, obudnie tumaczc swj postpek
zamiarem ocalenia ptakw z rzezi. Czerwonoarmici cenili sobie
najbardziej rowery, zegarki oraz akordeony. Trofejne suweniry
znad Szprewy do dzi mona spotka w rosyjskich domach. Zwy-
cizcy pakowali do swoich przepastnych workw wszystko, co im
wpado do rk. Szczeglnym zainteresowaniem cieszyy si take
soje z preparatami anatomicznymi lub okazami fauny, cho w tym
akurat wypadku pyn konserwujcy zazwyczaj wypijano na miej-
scu. Wrd wojakw bywali koneserzy: jeden z nich przytaszczy
kilkunastokilogramowy zamek od drzwi Reichstagu do atajskiego
Bijska (dzi ta pamitka z Berlina jest prawdziw relikwi w bij-
skim muzeum). Bywali jednak i tacy wojacy z czerwon gwiazd,
ktrych wiedza pomoga ocali bezcenne skarby kultury. Niejaki
kapitan Bodyn pozbiera z podogi pewnej pakamery stos rysun-
kw, deptanych i palonych w ogniskach przez jego towarzyszy.
Dzi kolekcja bodynowska, zoona midzy innymi ze szkicw
Rembrandta i Drera, stanowi przedmiot usilnych zabiegw rzdu
niemieckiego, ktry pragnie jej zwrotu.
Gwoli sprawiedliwoci wspomnie naley, e armie zachodnie
te nie skaday si z samych aniokw, co pokazuje choby go-
ny flm Zoto dla zuchwaych. Alianci korzystali take z innych
przywilejw zwycizcw, zwaszcza francuskie oddziay kolonial-
ne. Czarni onierze pozostawili po sobie w zachodnich krajach
niemieckich i we Woszech pami nie lepsz ni czerwoni w Pru-
sach oraz pewn liczb mulatw.
Poza spontanicznym, indywidualnym zbieractwem upw Ro-
sjanie prowadzili systematyczn wywzk trofew, czasami do
zaskakujcych. W zakrojonej na olbrzymi skal akcji Konwj
odprawiono z Niemiec do ZSRS co najmniej 20 tys. skadw po-
cigw; to, co wiozy, okrelane byo przez Moskw jako reparacje
wojenne. Wdroway na Wschd cae wyposaenia fabryk. Wy-
wzka ta trwaa do 1953 roku, a zatem jeszcze cztery lata po po-
wstaniu Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Grabiono take
bye tereny niemieckie. Z Dolnego lska, kiedy byo ju wiado-
mo, e przypadnie on Polsce, sojusznicy zabrali na przykad sporo
213
kilometrw kolejowej trakcji elektrycznej wraz ze supami wya-
manymi przy uyciu czogw.
W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych ubiegego wie-
ku na polskich pkach ksigarskich pyszniy si pikne albumy o
sztuce importowane z ZSRS; wyglday one imponujco, zwasz-
cza na tle do sierminej wwczas poligrafi rodzimej. Rosjanie
wywieli bowiem z Niemiec doskonae maszyny drukarskie i po
upywie wierwiecza nauczyli si w peni wykorzystywa moli-
woci tych urzdze.
Pord zdobyczy szczegln kategori zajmoway technologie
wojenne. W pierwszej fazie II wojny wiatowej bolszewicy pod
wzgldem zaawansowania technologicznego byli mocno opnieni
w stosunku do krajw przodujcych Stanw Zjednoczonych i Nie-
miec, a take Francji, Woch oraz Japonii. Bolszewicka ideologia
jednak usprawiedliwiaa korzystanie z zagranicznych innowacji bez
ogldania si na buruazyjne wymysy w rodzaju ochrony patento-
wej, zatem Zwizek Sowiecki jeszcze przed wojn bez skrupuw
kopiowa cudzoziemskie nowinki i wprowadza do produkcji pod
innymi nazwami. W trakcie wojny inspirowanie si zachodni
elektronik, osigniciami awiacji, optyki, balistyki itd. przybra-
o w Sowietach niewyobraalne rozmiary. Inynierw zagnano do
rozpracowywania rozwiza technologicznych zarwno stosowa-
nych w sprzcie zdobytym na przeciwniku, jak i tym otrzymanym w
ramach Lend-Leaseu od Amerykanw. Po przesuniciu si frontu
na terytorium Niemiec praktyka ta przybraa na sile.
Nie wszystkie rodzime pomysy Rosjan byy ze, ale czsto
zmuszeni byli oni stosowa rozwizania zastpcze. Messerschmitt
w kadej kolejnej serii wypuszczanych maszyn podwysza ich pa-
rametry techniczne, zwikszajc moc silnikw; sowiecki konstruk-
tor Aleksander Jakowlew, ktry nie dysponowa odpowiednimi
motorami, zmuszony by obnia w tym celu ciar samolotw, co
z kolei wpywao ujemnie na okres ywotnoci aparatw latajcych
i ich si bojow. Take nieze czogi T-34 pocztkowo nie mogy
wykaza si peni swoich moliwoci, poniewa wyposaano je
w marne silniki, szwankowaa w nich skrzynia biegw, miay sab
optyk i marn radiostacj.
214
215
Podczas wojny, gdy w Niemczech, USA i Anglii rozpoczto se-
ryjn produkcj techniki militarnej nowej generacji (rakiety bali-
styczne, sterowane torpedy, nowoczesne myliwce itp.), sowieckie
wadze jasno uwiadomiy sobie groce im niebezpieczestwo.
Likwidacja przepaci technologicznej dzielcej Bolszewi od Za-
chodu zostaa uznana za priorytet. Istotn rol przeznaczono ww-
czas rwnie wywiadowi, ktry zaj si midzy innymi groma-
dzeniem informacji zwizanych z broni jdrow.
Kierowanie dostarczaniem z podbitych obszarw Niemiec pla-
nw i modeli interesujcych konstruktorw rosyjskich powierzono
Wawrzycowi Berii. Zakrojone na wielk skal dziaania przynio-
sy wyniki: w krtkim czasie przemys sowiecki zdoa wdroy
wiele udoskonale i zastosowa nowych materiaw, co pozwolio
nadrobi mu zapnienie w wielu strategicznych dziedzinach.
Dziki cignitej z Niemiec dokumentacji oraz na podstawie
przechwyconych eksperymentalnych prototypw nowych samo-
lotw Rosjanie przystpili do seryjnej produkcji (wykorzystujc
trofejne wyposaenie fabryk) nowoczesnych maszyn wojennych,
ktre nazwano od nazwisk frmujcych je konstruktorw Jak-15
(Jakowlew) i MiG-9 (Mikojan i Guriewicz). Sowieci zdobyli take
rakiety V-1 i V-2 wraz z ich dokumentacj techniczn oraz liniami
do produkcji tych pociskw. Ponadto zabrano do Rosji 150 Niem-
cw, ktrzy wczeniej zatrudnieni byli w zespoach Waltera Dorn-
bergera i Wernera von Brauna, pracujcych nad rozwojem broni
rakietowej. Sam von Braun dosta si w rce Amerykanw, ktrzy
powierzyli mu kierowanie programem Apollo, uwieczonym l-
dowaniem na Ksiycu, ale Armia Czerwona przechwycia jego
najbliszego wsppracownika Helmuta Grettrupa. W Krlewcu,
Gdasku i innych niemieckich portach Armia Czerwona zaja
stocznie wraz ze znajdujcymi si w nich najnowszymi okrtami
podwodnymi XXI i XXIII serii. Cz z nich po prostu wcielono do
foty wojennej ZSRS, pozostae stay si obiektami drobiazgowych
bada. Niebawem na ich podstawie Rosjanie zbudowali nowe mo-
dele okrtw podwodnych, a take dokonali szeregu ulepsze z za-
kresu hydroakustyki, rozgryli zagadnienie naprowadzania torped,
zaczli stosowa akumulatory o zwikszonej objtoci. Czogi
216
sowieckie otrzymay nowe radiostacje, wysokiej klasy przyrzdy
optyczne i wiele innych urzdze.
Od dawna trwaj spory, w jakim stopniu synny automat Ka-
asznikowa jest kopi niemieckiego sturmgewehra. Niewtpliwie i
w tym wypadku wpyw na sowieck konstrukcj miaa drobiazgo-
wa analiza rozwiza zastosowanych w broni nieprzyjacielskiej,
co nie przeszkadza bardzo sdziwemu ju Michaowi Kaaszniko-
wowi zaywa do dzi sawy wynalazcy popularnego AK-47.
Lista trofew, w jakie wzbogacia si sowiecka myl techniczna
dziki zwycistwu nad Niemcami, jest bardzo duga. Trudno si
dziwi, ale czy przypadkiem nie ucierpiaa na tym tak bardzo ak-
centowana na Wschodzie godno narodowa? Rosjanie staraj si
nie stawia takiego pytania w ogle, a jeli ju si ono pojawia, to
powouj si choby... na zachodni etos rycerski. Zwycizca tur-
nieju po wysadzeniu z sioda rywala zabiera przecie jego bro,
zbroj i konia z rzdem.
Formalnie dowdztwo zabraniao onierzom bogacenia si
kosztem ludnoci oswobadzanej, faktycznie jednak na umiarko-
wane jej eksploatowanie patrzono przez palce. Oprcz zwykych
szeregowych amatorami atwych upw byli take najwysi so-
wieccy dowdcy, ktrzy asili si na luksusowe auta i kosztowno-
ci, ale nie pogardzili rwnie jak wykazay rewizje przeprowa-
dzone w domach nazbyt pazernych generaw kilkoma tuzinami
szelek i pompek rowerowych.
Jest taka rzewna, pacyfstyczna sowiecka piosenka Gdyby nie
byo wojny. Starsi Rosjanie, oburzajcy si, gdy Zwizek So-
wiecki nazywany jest imperium za, chtnie j nuc, rozpamitujc
trudne lata walki i wiekopomny triumf w Berlinie. Rzadko jed-
nak zdobywaj si na refeksj, ktra pozwoliaby im uwiadomi
sobie, e gdyby nie ta wojna, ich ukochana Bolszewia legaby
zapewne w gruzach dobre p wieku temu.
217
K
ocha po rosyjsku to znaczy wierzy w cuda i dusz
ciga marzenia, kocha po rosyjsku to znaczy wierzy
ludziom i y ogniem wzniosych namitnoci piewa pom-
patycznie Anicet Digurda w flmie o tytule powtarzajcym si w
refrenie. Ten trzyczciowy obraz ukazywa nie tylko przykady
naturalnej namitnoci pomidzy przeciwnymi pciami, ale tak-
e chwytajce za serce (i nie tylko) uczucie internacjonalistyczne
ywione przez bratni nard rosyjski wobec pobratymcw biaoru-
skich. Oraz, rzecz jasna, na odwrt. Rosji nie wystarcza bowiem,
e niewoli lub w inny sposb usidla rne ludy, poczynajc od
wasnego narodu. Ona chce by jeszcze za to kochana.
Owo usilne pragnienie mioci to jeden z rosyjskich komplek-
sw, tsknota monstrum wietnie pokazana w bajce o piknej i be-
stii. Rosja chce by akceptowana przez reszt wiata, co z powodu
jej uomnoci mentalnej, pokracznoci geopolitycznej, prymityw-
nej, miakiej ideologii, a wreszcie patologicznych relacji pomidzy
wadz a spoeczestwem jest niemoliwe. Faktycznie pastwo
to nie ma adnej sensownej propozycji cywilizacyjnej, ogarnite
jest tylko prymitywnym, biologicznym instynktem powikszania
swoich wpyww i wchaniania ziem ociennych pod pretekstem
wyzwalania tych krajw, najczciej zreszt od ich wasnych, le-
galnych rzdw. Tak postpi Zwizek Sowiecki ze wschodni
Polsk w 1939 roku czy te rok pniej z Litw, otw i Esto-
ni; tak samo postpia Federacja Rosyjska z Oseti Poudniow w
Z PERSPEKTYWY PIONKA
BARDZO TRUDNA MIO
218
2008 roku. wiadomo gwatu popenionego na gruziskiej pro-
wincji sprawia, e Moskwa zachcia swoich czterech egzotycz-
nych akolitw do uznania tworu, ktrego niepodlegoci strzeg
rosyjscy okupanci. Niegdy bolszewicy postpowali podobnie: po-
dejmowali znaczne wysiki propagandowe, ktrych adresatami by
wolny wiat, aby legitymizowa zagarnicie szeregu pastw. Jed-
noczenie pord podbitych ludw przy pomocy swoich lokalnych
agentw Kraj Rad pilnie zabiega o to, aby go powszechnie mio-
wano. W Polsce to upodlajce zjawisko nie byo tak widoczne i
masowe jak w Czechosowacji czy Niemczech Wschodnich, gdzie
wielkie tablice zapewniay o wiecznej przyjani ze Zwizkiem So-
wieckim, a ulica Lenina bya w prawie kadym miecie. U nas co
prawda wzniesiono tylko dwa pomniki Wielkiego Eliaszowicza,
ale niemao na przykad poetw take tych wybitnych sawio
ducha (czy te w ujciu bardziej materialistycznym parowz)
dziejw, za to, e pchn on nasz kraj w otwarte ramiona braterskie-
go narodu sowieckiego. W miejsce rozebranego soboru witego
Aleksandra na placu Saskim w Warszawie, symbolu rosyjskiego
panowania w Polsce, wzniesiono na placu Deflad stosowniejszy
monument Paac Kultury i Nauki imienia Stalina.
Wymownym znakiem poddastwa upozowanego na szcze-
r mio by rytua obcaowywania tubylczych namiestnikw
przez moskiewskiego wadc podczas uroczystych wizyt. Celo-
wa w tym, jak wiadomo, Leonid Breniew doywotni kawa-
ler Krzya Wielkiego Orderu Virtuti Militari. Jedni wodzowie z
moskiewskiego nadania podobno niezbyt si do obrzdu kwapili
(tak wiadczy o swoim szefe panegirysta Wiesawa Grnickie-
go), inni, jak Eryk Honecker, wrcz namitnie spijali sodycz z
warg Wielkiego Brata. Wprawdzie mskie pocaunki w usta nale-
do rosyjskich zwyczajw, trudno jednak oprze si wraeniu,
e publiczne ich wykonywanie przez podstarzaych zbrodniarzy,
ohydne ju choby ze wzgldw estetycznych, miao w sobie co
z knajackiego, bandyckiego obyczaju znanego jako przecwele-
nie. Znajd si oczywicie i tacy, ktrzy w tej wiziennej tradycji
dopatrz si rwnie formy uprawiania mioci, cho oczywicie
z wyranym zaznaczeniem, ktra strona dominuje.
219
Wyjanianie, czy szczerze en masse narody ciemione przez
Moskw kochay Rosj, nie jest chyba konieczne. W zalenoci
od splotu zdarze historycznych, pokrewiestwa kulturowego oraz
innych czynnikw tu i wdzie istniay pewne oglne sympatie
prorosyjskie, choby wrd Bugarw czy Sowakw. Rusoflw
mona znale wszdzie, przy czym pobudki ich pasji mog by
rozmaite. Inaczej zakochani s w Rosji Francuzi, ktrzy od blisko
200 lat nie zaznali jej najazdu (nie liczc dziaalnoci bolszewic-
kiej agentury), dla ktrych Wschd to zimowa romantyka, senty-
mentalne piosenki Aznavoura, balet itp., a inaczej ci, co na wasnej
skrze w wikszym lub mniejszym stopniu przekonali si, czym
ona jest naprawd. Przykad Wojciech Jaruzelskiego jest tu szcze-
glnie wymowny. Inne s zapewne motywy zakochanej w Rosji
aktorki Barbary Brylskiej, ktra zyskaa wiksz popularno u
widowni rosyjskiej ni we wasnej ojczynie. W obu wypadkach
uczucie jest jednak odwzajemnione: media rosyjskie, piszc w su-
perlatywach o Jaruzelskim, zawsze napomykaj o zamachu na
generaa, jaki mia miejsce w 1994 roku we Wrocawiu, a z kolei
gwiedzie hitu Eldara Riazanowa Ironia losu wspczuj, e w
dzisiejszej Polsce musi y ona niemal w ndzy.
Pomimo niezbyt udanej prby rozpalenia oglnopolskiej mi-
oci do Rosji, jak podjo kilku przedstawicieli warszawskich
elit artystycznych niemal nazajutrz po 10 kwietnia 2010 roku, de-
klarowanie si w okrelonych krgach z emocjami prorosyjskimi
wydaje si obecnie cakiem trendy, niemal jak obnoszenie si z
wasnym homoseksualizmem lub czym w tym rodzaju. Rosjanie
syn z tego, e kochaj piknie na zabj... podpowiada pismo
dla kobiet Gala wesoemu aktorowi Piotrowi Gsowskiemu, a
on ochoczo przytakuje, nie zwaajc na to zowieszcze przecie
na zabj: Jestem p-Rosjaninem po mamie i dzi wyjtko-
wo mocno czuj, e mam rosyjsk dusz. C, Rejent Bolesta z
Pana Tadeusza, ktrego w flmie Wajdy gra wanie Gsowski,
te ochoczo hodowa aktualnej modzie... I pomyle, e kiedy
sam Mikoaj Lizut z Gazety Wyborczej pisa o znanej imprezie
w Zielonej Grze: Festiwal Piosenki Radzieckiej by jednym z
symboli podlegoci PRL. Od piciu lat chtnych wykonawcw
220
ubiegajcych si o Zoty Samowar i inne nagrody reaktywowane-
go festiwalu nie brakuje.
Mona wszak pociesza si, e jako nacja jestemy na pokus
zakochania si po uszy w wielkim narodzie sowiaskim ze Wscho-
du skutecznie uodpornieni. Zdaje si, e wielowiekowe ssiedztwo
wraz ze wszelkimi jego nastpstwami oraz staa konfrontacja cy-
wilizacyjna wytworzyy we krwi polskiej odpowiednie przeciwcia-
a. Moliwe, e podobnie jest take w przypadku innych narodw.
Niektrzy nasi dziennikarze rozdzierali szaty, bo pono znacznie
wicej Litwinw woli mie za ssiada Rosjanina ni Polaka. Przy-
czyna tego wcale nie musi tkwi wycznie w modym, agresywnym
nacjonalizmie litewskim zreszt wszystkie nacjonalizmy w takiej
formie jak obserwowana wspczenie s w tym samym wieku, co
kowiesko-wileski albo najwyej modsze. Niewykluczone, e Li-
twini po prostu instynktownie czuj, i opcja moskiewska nie jest
w stanie duchowo ich podbi, wanie z powodu swojej turaskiej
odmiennoci, z gruntu obcej, z ktr narodowy litewski system im-
munologiczny poradzi sobie raz dwa. Co innego Polska, jej wiara i
tradycja, tak bardzo atrakcyjne rwnie dla Litwinw...
A jak Moskwa ukazuje swoje uczucia? Czasami, trzeba przy-
zna, zawile. W 1938 roku na jednym z kremlowskich przy-
j Jzef Stalin serdecznie obj i ucaowa szefa modziewki
bolszewickiej Aleksandra Kosariewa. Wyrniony w ten sposb
prominent bolszewicki wrci jednak na swoje miejsce przy stole
blady i zdenerwowany, a wkrtce potem opuci bankiet. Roztrz-
siony przyzna si onie, e Wdz, publicznie okazujc mu szcze-
gln przyja i zaufanie, wysycza w momencie najgortszych
uciskw: Zabij, jeli okaesz si zdrajc. Kilka miesicy po-
tem Kosariewa obwiniono o zdrad i rozstrzelano.
Przyjazne gesty wykonywane przez bolszewikw najczciej
nie wychodziy na zdrowie tym, ktrzy brali je za dobr monet.
Paranoiczna podejrzliwo Stalina wyznaczya standardy dla so-
wieckich sub specjalnych, cigle wszcych nieistniejce spiski,
a w razie potrzeby zrcznie je preparujcych.
Nie wiadomo, czy Wodzimierz Putin zdy co szepn Do-
naldowi Tuskowi, kiedy wspczujco obejmowa go na polu wie-
221
ej smoleskiej tragedii. By moe zreszt nie musia wwczas
akurat polskiemu premierowi poddawa pod rozwag niczego,
co wizaoby si z katastrof, gdy zrobi to kiedy indziej, nawet
zanim jeszcze nastpi fatalny kwietniowy poranek, na przykad
przy wtrze krzyku mew. No bo czy mona inaczej ni pospolitym
zastraszeniem wytumaczy to zdumiewajce lawirowanie wadz
polskich, ktre za swj wielki sukces uwaay caymi miesicami
regularne otrzymywanie od Rosjan zapewnie, e ledztwo prowa-
dzone jest prawidowo? enujce wypowiedzi polskiego premie-
ra o nieingerowaniu w prac rosyjskiej prokuratury rodz naiwne
skdind powtpiewanie w suwerenno pastwa, ktremu prze-
wodzi. W kocu jednak wypada zachowywa choby pozory, jeli
ju nie udao si zachowa niepodlegoci... W sprawie Smoleska
(i nie tylko tej zreszt) rzd warszawski cacka si z Rosj jak z
jajkiem albo raczej co ju ostatecznie bardziej mona zrozumie
jak z bomb. Tumaczenie, e najbardziej aluzyjnymi nawet po-
nagleniami moglibymy zrani uczucia Rosjan, siga szczytw
groteski. Ostatecznie przecie chodzi nie o latawiec, ktry zacze-
pi si na drzewie za potem ssiada, ale o niewyjanion mier
prezydenta Rzeczpospolitej i innych wybitnych polskich dostoj-
nikw. Gdyby na terytorium Polski rozbi si w rwnie zagma-
twanych okolicznociach ju nawet nie wyszy rosyjski dygnitarz,
lecz choby gubernator ktrego z pomniejszych obwodw czy
nawet zwyczajny rosyjski samolot rejsowy, Moskwa bez wahania
podjaby bardzo zdecydowane i konkretne dziaania, wykorzystu-
jc do tego absolutnie wszystkie sposobnoci prawne i polityczne,
a nie rezonowaa akurat wtedy o sowiaskim pojednaniu i tym,
co moe temu wydumanemu pojednaniu pomc lub zaszkodzi.
Z pewnoci w takim wypadku Kreml oczyma swoich jawnych
i tajnych agentw patrzyby nieustannie nam na rce, co chwil
dajc, abymy pokazywali pod wiato, czy mamy je rzeczywi-
cie czyste. Naturalnie rzd moskiewski nie rozptaby takiej akcji
powodowany trosk o swoich poszkodowanych w awarii podda-
nych ani te ze wzgldu na wasn opini publiczn, bo wschodni
model sprawowania wadzy do lekce sobie way jedno i drugie,
ale uczyniby wszystko dla podkrelenia, e Rosja jest pastwem
222
powanym, niczego nie odpuszcza i trzeba si z ni liczy. Jeeli
odrzuci mniej lub bardziej wiadome uwikanie rzdu z Warsza-
wy w intryg kremlowsk, wnioski nasuwaj si take niewesoe.
Bo gdyby premier w Warszawie zna lepiej mentalno rosyjsk,
gdyby w kontaktach z Rosjanami podkreli, e ma mzg (albo
zupenie odmienny, mniejszy, cho take symetryczny narzd w
okolicy przeciwnego koca orodkowego ukadu nerwowego), ca-
kiem inaczej zachowywaby si w zwizku ze smolesk tragedi,
rozumiejc, i przesadna delikatno w stosunkach z wielkim s-
siadem na dalsz met przyniesie nam wicej szkody ni poytku,
a Moskw rozzuchwali i zachci tylko do bardziej zdecydowanej
rekonkwisty obszarw swoich dawnych wpyww.
W biografach Wojciecha Jaruzelskiego mona czasem napotka
rozwaania, dlaczego wychowany w tradycjach patriotycznych
i antyrosyjskich ziemiaski syn, absolwent szkoy mariaskiej,
dowiadczywszy w dodatku okrutnego losu zesaca, zaprzeda
si czerwonym Moskalom. Jedna z hipotez zakada, e oglda-
na z Syberii przez modego chopca bezduszna potga Bolszewii
przytoczya go i ugi si przed ni, uznajc, e wszelki opr jest
daremny, a jedyn moliw drog jest psia suba dla chway so-
wieckiego imperium. Czyby obecny premier te przeszed tak
wanie jaruzelizacj? By moe to obywatel Wolnego Miasta
Gdaska Jzef Tusk, dziadek Donalda, zdoa jednak zaszczepi
wnukowi wyniesiony z dowiadcze na froncie wschodnim lk
przed niezwycionym Rusem.
Na jakiej to niby podstawie powinnimy bezgranicznie ufa
Rosjanom zapewniajcym, e prowadz swoje dochodzenie przy-
czyn katastrofy smoleskiej absolutnie uczciwie i nie prbuj si
przy tym przypadkiem wybiela? W kocu sam Stalin powiada:
wierz, ale sprawdzaj. Choby dugo wakowana przez media
sprawa zabezpieczenia stosunkowo niewielkiego bd co bd
pobojowiska pod Smoleskiem dowodzi, i z profesjonalizmem
na Wschodzie jest tak sobie, czyli po staremu. Rzetelne wyjania-
nie przyczyn katastrof lotniczych te nie jest raczej domen Ro-
sjan: bolszewicy kamali, zwalajc win za katastrof wielkiego
tupolewa podczas moskiewskich pokazw w 1935 roku na pilota
223
towarzyszcej maszyny, ktry rzekomo z wasnej inicjatywy wy-
kona ryzykowny manewr. Kamali, gdy podawali okolicznoci
zestrzelenia koreaskiego samolotu pasaerskiego w 1983 roku.
Sowieccy eksperci krcili, ustalajc odpowiedzialno za wypadki
polskich iw Kopernik i Kociuszko. A ponadto Rosjanie
jak powszechnie wiadomo prowadzili choby zim 1944 roku
bardzo skrupulatne dochodzenie z wiodcym wtkiem polskim,
wanie w pobliu Smoleska. Zakoczyo si ono synnym rapor-
tem komisji nadzwyczajnej Mikoaja Burdenki, zwalajcej win za
Katy na Niemcw.
Zatem powinnimy wierzy Rosjanom na pikne oczy, w
ktrych podobno zalniy szczere zy na wie o tragedii, jaka
dotkna Polakw? Odebraem dowody wspczucia od kilku
znajomych z Rosji, ale nie wykroczyy one poza miar przyjt
w takich wypadkach, nawet uwzgldniajc szczeglny rozmiar
katastrofy z 10 kwietnia. Jej miejsce odwiedzaj smoleszczanie,
lecz to take zrozumiaa reakcja i z pewnoci w takich okolicz-
nociach nastpiaby w dowolnym innym punkcie wiata. Grub
przesad byoby twierdzenie, e caa Rosja pakaa wraz z nami.
Cudze nieszczcie to najwiksza rado powiada rosyjskie
porzekado, a gdy w dodatku nieszczcie to dotkno jeszcze
wybitnego rusoerc i jego druyn... Ale nad Wis z pr-
noci, chciejstwa, wyrachowania? natychmiast podniosy si
gosy rnych piknoduchw i odprawiajcych gusa nad rze-
czywistoci wajdelotw, ktrzy prbowali wmawia Polakom,
e stawianie wieczek na grobach krasnoarmiejcw na powrt
zczy w miosnym ucisku dwa sowiaskie narody. Owszem,
spoczywaj w polskiej ziemi Bogu ducha winni nastoletni chop-
cy znad Wogi lub Obu zagnani przez czekistw pod niemieckie
kule. Ale przecie w II wojnie wiatowej i kadej z innych wo-
jen giny tysicami tacy sami zwyczajni chopcy w mundurach
wszystkich armii. Dlaczego mamy wyrnia tych, co niech
ju bdzie, e wbrew swej woli suyli jednak systemowi, ktry
przynis nam zniewolenie? onierze ci mieli na hemach kra-
sn gwiazd tak sam, jak w ostatnich chwilach ycia wi-
dzieli polscy ofcerowie mordowani w Katyniu. Kto wie, moe
224
gdzie midzy Bugiem a Odr pochowani s take ich oprawcy
czy choby konwojenci? Wedug ostatnich danych opublikowa-
nych w Rosji, podczas dziaa wojennych w latach 1941 -1945
stracio ycie, oprcz 8,5 miliona onierzy sowieckich wojsk
regularnych, take ponad 700 tys. sodatw podlegajcych su-
bom bezpieczestwa. Zapewne znalaz si w ich szeregach jaki
sowiecki odpowiednik Ottona Schimka i warto byoby o takim
czowieku pamita, gdyby tylko co byo wiadomo na jego te-
mat co zreszt nie zmienia faktu, e przewalajce si przez Pol-
sk w pocigu za Niemcami hordy Armii Czerwonej traktowa
wolno Polakom jako najedcw.
W Rosji o pojednaniu z Polsk nikt nie mwi. Sprawa
wypadku pod Smoleskiem zajmowaa tamtejsz publiczno
przez kilka dni, po czym ustpia w mediach miejsca przygoto-
waniom do parady w Dniu Zwycistwa. Nie sycha, aby jacy
Rosjanie nawoywali swoich rodakw do odwiedzin polskich
cmentarzy w Katyniu, Miednoje lub Buzuuku czy nawet zapo-
mnianych mogi kociuszkowcw w Sielcach nad Ok (cmen-
tarz pod Lenino pomimy, bo to terytorium Biaorusi). Rosjanie
s, jeli potrzeba, bynajmniej nie sentymentalni, ale logiczni do
szpiku koci. Zadziaa wic w tym przypadku prosty sylogizm:
skoro Polacy kajaj si a tak przecie naley odczyta uczcze-
nie okrytej chwa Armii Czerwonej w dniu jej wita poprzez
zapalanie zniczy na grobach sowieckich onierzy to widocz-
nie maj ku temu powody. Moe gryzie ich sumienie? Choby
za te mityczne 60 tys. jecw bolszewickich zamczonych w
polskich obozach 90 lat temu.
Nadwilaskie elitki najwyraniej nie zdaj sobie sprawy z ta-
kiego zagroenia. Za to z upodobaniem cytoway one przekrcone
wypowiedzi prezydenta Federacji Rosyjskiej, ktry zapewne pr-
bowa troszeczk gra Katyniem przeciwko Putinowi i jego cze-
kistowskim kolegom, powarkujcym wci na przepisywanie
historii. Miedwiediew, mwic o zbrodniach bez przedawnienia,
mia na myli przede wszystkim dokonania nazistw, ale polscy
dziennikarze usyszeli jak zwykle to, co chcieli grunt, aby pa-
sowao im do paradygmatu epokowego primirienija (pojednania)
225
narodw polskiego i rosyjskiego. Odczytywane jako propolskie
ukony Miedwiediewa nie nabray zreszt w Rosji wikszego
rozgosu, bo w taki sposb popularnoci wrd poddanych aden
przywdca rosyjski raczej sobie nie zdoa przysporzy.
Na dugo przed jubileuszow parad w 2010 roku na pla-
cu Czerwonym z okazji Dnia Zwycistwa, gdy rozesza si
wie, e wezm w niej udzia onierze amerykascy, angiel-
scy i francuscy (o polskim akcencie komentatorzy z reguy nie
wspominali), Ru zakipiaa oburzeniem. Dla wielu Rosjan zda-
o si hab, aby tego dnia bruk placu Czerwonego profano-
way buciory obcych formacji, ktrych udzia w zwycistwie
nad Niemcami by, jak to powszechnie na Wschodzie wiadomo,
tylko znikomy, jeli nie symboliczny. Ponadto, o czym rwnie
nikt w Rosji nie zapomina, dawni wojenni sojusznicy nale
teraz do wrogiego paktu. Ich przemaszerowanie przed sanktu-
arium kryjcym zewok Lenina wschodni ortodoksi odebrali
jako witokradztwo. Z drugiej jednak strony przysanie na mo-
skiewskie obchody 9 maja onierzy reprezentujcych byych
aliantw uwiarygodnio rosyjsk wersj historii II wojny wia-
towej i jednoznacznie suszn rol ZSRS w tym konflikcie. Co
prawda polskie wojsko na moskiewskiej imprezie przedstawiao
akurat kraj, ktry w wyniku witowanej pobiedy zosta przez
Bolszewi podbity, ale kto by u nas ama sobie gow takimi
niuansami? Rzecz jasna o tym oraz o wojennych przewagach
Polakw na Zachodzie i Armii Krajowej spiker relacjonujcy
defilad nawet nie zajkn, wszelako z pokazania w rosyjskiej
stolicy wojska polskiego jaki poytek prosty lud prawosawny
wynis. Znajomy Rosjanin, czowiek do jeszcze mody, po
studiach humanistycznych, dziki obecnoci na paradzie o-
nierzy w rogatywkach dozna nieomal owiecenia i wyzna mi
z autentycznym poczuciem winy: Nie wiedziaem wcale, e
pomagalicie naszym onierzom oswobadza wasz kraj!
W ramach prorosyjskiej akcji Kochajmy si! ekipa Tele-
wizji Polskiej dopada na Krasnoj poszczadi jakiego ledwie,
niekoniecznie z powodu podeszego wieku, trzymajcego si na
nogach weterana, ktry wyduka par frazesw lejcych mid
226
na nadwilaskie serca. Mona zaoy, e jeli fala bezkrytycz-
nej rusoflii nadal bdzie wzbiera, podczas obchodw ktrej
kolejnej rocznicy grunwaldzkiego zwycistwa epizod zwizany z
dwoma (lub trzema jak chce Sienkiewicz) pukami smoleski-
mi, ktre nie umkny z reszt oddziaw litewskich, lecz ucieky
do Polakw dokd miay najbliej podniesiony zostanie do
227
rangi czynnika decydujcego o wsplnym sowiaskim triumfe
sprzed 600 lat. Wprawdzie po dwch wiekach potomkw tych
wojw Moskale wycili cakowicie, a na pocztku XV stulecia
Wielkie Ksistwo Moskiewskie byo sojusznikiem Krzyakw,
ale to ju zupenie inna historia.
W wieku XIX uksztatowa si w Rosji stereotyp dumnego Po-
laka (gordyj paliak). O dumnych (i przy tym obowizkowo pik-
nych) Polkach pisali rosyjscy poeci, midzy innymi Puszkin. Ta
polska duma powiedzmy to bez faszywego patosu: narodowa
silnie umocowana w zupenie od rosyjskiej odmiennej formacji
cywilizacyjnej i duchowej, irytowaa Rosjan, ale te wzbudzaa w
nich szczeglny podziw, co w rezultacie dawao osobliwe uczu-
cie, zwane przez Niemcw Hassliebe. Polakw nienawidzono, a
jednak rwnoczenie skrycie podziwiano, bo pozbawionym rw-
nie krzepicej tradycji Rosjanom ta umiejtno czerpania siy i
natchnienia z dziedzictwa przodkw bardzo imponowaa. To bya
nasza bro, a waciwie zbroja, jeszcze podczas stalinowskich zsy-
ek, o czym mwi liczne wiadectwa zesacw.
Rzd Rzeczypospolitej po katastrofe smoleskiej robi wszyst-
ko, aby pokaza Moskwie, e polskoju gordost ju dawno scho-
walimy do kieszeni.
Marek Hasko, przytaczajc drastyczny incydent z wyzwa-
lania odzi przez czerwonoarmistw, wyjtkowo celnie opisa
ca gbi pogardy, jak potraf okazywa Rosjanie pokona-
nym. Bowiem dla tych, ktrzy okazuj sabo, godzc si na
to, aby rzdzili nimi mowie stanu o krgosupach z plasteliny,
ma Rosja tylko jedno: mniej lub bardziej z doranych wzgldw
maskowan pogard.
228
W
pierwszych miesicach po tragedii smoleskiej wadze w
Warszawie szczeglnie gorliwie (jakby w poczuciu winy) na
wszelkie sposoby usioway przypodoba si Moskwie. Ale nadska-
kujc Kremlowi, czyniy to bardzo niezdarnie. Na tablicy, ktra mia-
a upamitni czerwonoarmistw polegych pod Ossowem, znalazy
si pierwotnie w tekcie rosyjskim, pord zaledwie trzynastu sw
caego tekstu, a cztery bdy: synna literwka w nazwie miejsco-
woci, lecz take omyka ortografczna i dwie gramatyczne. A prze-
cie rosyjski nie jest w Polsce jzykiem egzotycznym. Zmasakro-
wany napis na pycie nagrobnej bolszewikw mona objani chyba
tylko tym, e wszyscy tumacze, jakimi dysponoway odpowiednie
instytucje, zatrudnieni byli wwczas przekadaniem akt w sprawie
katastrofy otrzymanych od Rosjan. Albo te by to swoisty rewan
za kaleczce mow polsk napisy umieszczane na Wschodzie, jak
choby na e-pomniku, ktry niegdy wadze sowieckie postawiy
w Katyniu. W kadym razie ma to swoj symboliczn wymow, do-
brze korespondujc z sekwencj zdarze, ktre sprawiy, e obecny
prezydent Polski zyska przydomek Error.
wito Wniebowzicia Matki Boej (zwane przez tuzy medial-
ne z TVP gupawo, ale politycznie poprawnie Matk Zieln) w
2010 roku spdzaem w miecie powiatowym na Dolnym lsku.
wiecka uroczysto bya skromna, bo w okolicy nie ma garnizo-
nu, cho jeszcze niedawno stacjonoway tu dwie jednostki. Defla-
da miejscowych flharmonikw, kilkunastu emerytowanych ofce-
rw i pocztu sztandarowego policji przycigna niewielu widzw.
TACE WOK IDOLA
KROPKA, KTREJ NIE MA
229
Co chwil sycha byo refeksj przypadkowych przechodniw:
a, bo to dzi jakie wito... W dzielnicy uzdrowiskowej, nie-
gdy odrbnym kurorcie, zaanektowanym przez ambitnego ssia-
da podczas gierkowskiej reformy administracyjnej, jedynym wi-
tecznym wydarzeniem mia by koncert promenadowy, nalecy
zreszt do cyklu coniedzielnych imprez wakacyjnych. Byo letnie
popoudnie, pogoda dopisaa, tote pod estrad improwizowa-
n zreszt, bo park zdrojowy by akurat przebudowywany w celu
wykorzystania rodkw unijnych przyby cakiem spory tum
kuracjuszy i mieszkacw. Wystpowa duet, gosy nieze, ale z
monotematycznym repertuarem. Przez ponad godzin rozbrzmie-
way wrd uzdrowiskowych alej Kalinka, Wieczory podmo-
skiewskie, Katiusza, Dawaj, zakurim i klasyczne rosyjskie
romanse oraz pieni ludowe i wojskowe. Podczas caego wystpu
nie pado ani jedno sowo po polsku poza zapowiedziami. Ka-
dy utwr przyjmowany by entuzjastycznymi oklaskami. Rosyjski
recital w dniu dla Polski szczeglnym i zapisanym historycznym
zwycistwem najwyraniej nie budzi u publicznoci zdziwienia
ani choby refeksji.
Sprbowaem wyobrazi sobie symetryczn sytuacj: polski
program artystyczny jako gwd Dnia Jednoci Narodowej (upa-
mitniajcego wygnanie zaogi Rzeczypospolitej z moskiewskiego
Kremla w 1612 roku) w jakiej nadwoaskiej miecinie. Albo,
powiedzmy, Dzie Obrocw Ojczyzny, ustanowiony w rocznic
rzekomych zwycistw bolszewikw nad niemieckimi wojskami
w 1918 roku pod Pskowem i Narw, dawniej obchodzony jako
wito Armii Sowieckiej i Marynarki Wojennej, lub nawet 9 maja,
Dzie Zwycistwa, bez tradycyjnych przebojw spopularyzowa-
nych przez wedug nazwy ofcjalnej Dwukrotnie Odznaczo-
ny Orderem Czerwonego Sztandaru Akademicki Zesp Pieni i
Taca Armii Rosyjskiej imienia A. W. Aleksandrowa, za to z po-
pisami jodujcych artystw w skrzanych porcitach i charakte-
rystycznych kapelusikach; do tego stragany z niemieckim piwem,
golonk, w Rosji prawie nieznan, oraz prawdziwymi parwkami
(na Wschodzie dostpne s tylko ich imitacje). I w tym samym
czasie odsonicie gdzie koo Wogogradu kwatery ze szcztka-
230
mi onierzy Wehrmachtu zwieczonej no nie, niekoniecznie
Hackenkreuzem niech bdzie wykonanym w czarnym granicie
elaznym Krzyem, form aciskiego krzya wzorowan na zna-
ku uywanym przez rycerzy, ktrzy walczyli pod Grunwaldem.
A w tysicach rosyjskich osad rozsypuj si wanie szkaradne
gipsowe obeliski i pomniki powicone wiekopomnej pabiedie...
Rwnie bluniercze rojenia z pewnoci nawet w najbardziej kosz-
marnych snach nie nawiedzaj kremlowskich wadcw. Autorzy
rosyjscy znani s ze miaych i nieszablonowych imaginacji, czego
dowodz ich osignicia na polu literatury fantastycznej (by moe
swoist stymulacj byo w tym wypadku pragnienie oderwania si
od ponurej sowieckiej rzeczywistoci jak pokazuje przykad Mi-
chaa Buhakowa), ale czego takiego nie wymyliliby chyba sami
bracia Strugaccy, nawet gdyby byo ich piciu, a nie tylko dwch.
Take Monty Python miaby z tym kopoty..
Zamiar schlebienia Moskwie odsoniciem pomnika bolsze-
wickich najedcw w Dniu Wojska Polskiego da si porwna
z rytualnym tacem odprawianym przez myliwych wrd ludw
prymitywnych po udanym polowaniu, powiedzmy, jeli ma by
propos, na niedwiedzia. owcy wiedz, e bestia jest silniej-
sza, e wyrzdzili jej krzywd, ale pragn przebaga swoj ofar.
W kocu yj jeszcze inne niedwiedzie, gotowe pomci krew-
niaka... Std konieczno zapewnienia sobie ich przychylnoci za
pomoc magicznych formu i rytuaw.
Wadze naszego kraju najwyraniej odczuwaj podobny kom-
pleks wobec Rosji. Przed dobr dekad ubolewaem nad fatalnym
stanem znajomoci w Polsce wspczesnej kultury rosyjskiej,
przeciwstawiajc temu choby sytuacj na Biaorusi, organizujcej
systematyczne przegldy rosyjskiej piosenki. Teraz, po chociaby
bardzo nagonionym triumfalnym powrocie festiwalu w Zielonej
Grze, uwaam, e przydaby si nam wikszy dystans do tego, co
ze Wschodu, bo atwo tu o przekroczenie granicy ju nie tylko do-
brego smaku, ale nawet upodlenia, zreszt przy wydajnej zachcie
idcej od szczytu wadzy. Biaoru jest mniej podatna na taki pro-
ces ale w kocu u nas nie ma polityka na miar ukaszenki...
Okrga, czterechsetna rocznica bitwy pod Kuszynem, wiet-
231
nego zwycistwa hetmana kiewskiego, zaakcentowana zostaa
jedynie do skromnym i sprowadzonym waciwie tylko do te-
renu stolicy witem Husarii i Dniem Chway Ora Polskiego.
Pomimo ocieplenia w stosunkach pomidzy Warszaw a Moskw
nie doszo niestety do wsplnych obchodw tego wydarzenia
a przecie byaby to okazja do lepszego wzajemnego poznania
si, zwaszcza w tak wanym kontekcie historycznym.
Naley jednak wspomnie, e Kuszyn, pooony na wschodnich
kresach Smoleszczyzny, jest w Rosji dosy znany. Nie z powodu
bitwy sprzed czterech wiekw o tej napomykaj jedynie histo-
rycy rosyjscy, nie zapominajc zawsze doda, e po walce Polacy
rozgrabili bezbronn wie (zapewne dlatego bolszewicy traktowali
podobnie polskie osady, biorc po 310 latach rewan). Rosjanom,
zwaszcza starszej daty, Kuszyn kojarzy si bowiem z miejscem
urodzin pierwszego kosmonauty wiata Jerzego Gagarina.
Umizgi Warszawy nie robi na Moskwie wraenia, poza cako-
wicie zrozumiaym uczuciem wzrastajcej pogardy do palaczkw.
Kreml wykorzysta zrcznie ustpliwo gabinetu Donalda Tuska,
znowu pakujc nadwilask prowincj do swojego saka. Zainspi-
rowany przez wschodni polityk wadz Rzeczypospolitej e-pa-
triotyczny ruch jednania si z Rosj ponis cakowit klsk,
oczywist ju w momencie jego powstania.
Porak skoczyo si take panikarskie i dyletanckie kombi-
nowanie szefa rzdu warszawskiego po katastrofe smoleskiej,
nazywane eufemistycznie tu i wdzie gr z Rosjanami. Kto ma
wielk wyobrani, moe naturalnie nazwa gr zajcie, jakiemu
oddaje si cyrkowy pajac, w ktrego twarz rozbawiona publicz-
no ciska tortami, albo na przykad podwrkowy mistrz gry w
Czarnego Piotrusia zasiadajcy do pokera ze znanym szulerem.
Czyby tylko kompletnie paraliujc mzg pyszakowatoci
tumaczy naleao brak przewidzenia zgubnych skutkw takie-
go postpowania? Dyletant nie majcy pojcia o skomplikowa-
nych intrygach uprawianych przez spadkobiercw czerwonego
imperium, ktremu roio si, e zostanie zapamitany w kroni-
kach polskich jako gwny architekt partnerskiego przymierza z
Moskw, udzcy si, e rozmawia z Wodzimierzem Putinem
232
jak rwny z rwnym, faktycznie zosta ustawiony przez wyja-
dacza z sowieckiej suby bezpieczestwa w dogodnej pozycji,
a nastpnie... Jedynie adekwatne okrelenie mona odnale w
grypserce, wiziennym slangu, nota bene wywodzcym si z za-
boru rosyjskiego. Bya ju zreszt o tym mowa przy okazji roz-
waa o formach mioci do Rosji.
Mona zatem ju darowa sobie przekraczanie kolejnych
granic upodlenia i lizusostwa: nawet gdyby festiwale piosenki
rosyjskiej urzdza co tydzie, a w kadym wikszym polskim
miecie ustawi odlane ze zota posgi Putina lub Miedwiedie-
wa (albo ich obu, w pozie znanego z czowek Mosflmu posgu
Wiery Muchiny), ani odrobin nie przysporzy nam to rosyjskiej
sympatii. Moskwa uzna to po prostu za elementarne wypenia-
nie wasalnych obowizkw, co oczywicie nie oznacza, e cofnie
si przed kolejnymi daniami wysunie je natychmiast i bez-
wzgldnie, gdy tylko uzna to za przydatne.
Nie ma znaczenia, e do niski rang przedstawiciel Dumy
potraktowa asekurancki i starannie wyretuszowany raport komi-
sji Jerzego Millera dotyczcy katastrofy smoleskiej jako po-
stawienie kropki nad i. W alfabecie rosyjskim zreszt nad i
nie ma kropki (w ukraiskim za to s nad oznaczan w ten spo-
sb dwugosk a dwie kropki). Niemiaa sugestia o wspod-
powiedzialnoci dyspozytorw ze Smoleska za tragedi wywo-
aa wcieko i wrzask rosyjskich internautw. Reakcja ta jest
efektem tresury Rosjan, ktrzy przecie doskonale widz, jak ich
wadze lekcewa bratni Polsk. Spor rol odegrao take
nachalne propagowanie internacjonalizmu w spoeczestwie so-
wieckim poniewa w szataskiej ideologii bolszewickim poj-
ciom odbierano ich waciwy sens, take w tym wypadku rezultat
zaprzecza pierwotnemu znaczeniu: w rzeczywistoci uwrali-
wianie przewodniej nacji zamieszkujcej ZSRS na rwne prawa
wszystkich narodw podniecao tylko rosyjski szowinizm. W tej
kategorii Rosjanie s asertywni mniej wicej tak jak so, ktry
wanie wpad w sza.
Pouczajca jest lektura komentarzy dotyczcych raportu Mil-
lera na rosyjskich forach internetowych. W kilkuset z nich przy-
233
chylne nam opinie trafaj si rwnie czsto co rodzynki w macy.
Jeli o co si spierano, dotyczyo to z reguy detali zawsze sta-
wiajcych Polakw w nagannym wietle. W najlepszych wypad-
ku wyraano zupenie tak samo jak u nas znudzenie ca t
spraw. Po co w ogle tu lecieli? Nikt ich nie zaprasza. Uczt na
kociach chcieli sobie urzdzi, na trupach [to jest pomordowa-
nych w Katyniu W.G.] nabra politycznej wagi.... Inwektywy
pod adresem Polakw pojawiay si w co drugiej wypowiedzi,
najagodniejszym okreleniem byo pszeki (wzite od spgosek
szczelinowych w jzyku polskim). Chue pszeka niet czeowieka
(Nie ma ludzi gorszych od pszekw) powtarzano jako leitmo-
tiv. Rzecz jasna, nie obyo si bez wspominania masakry katy-
skiej (my dobrze wiemy, kto za to odpowiada). Polscy onie-
rze trafli przecie do niewoli sowieckiej dlatego, e tak szybko
uciekali przed Niemcami we wrzeniu 1939 roku, i zatrzymali si
dopiero na terytorium ZSRS. Najczciej omawiajc zbrodni w
Katyniu, powoywano si w tym wypadku na doskonale znane
w Rosji wiadectwo Wacawa Pycha, ktry rzekomo ocala z
egzekucji polskich ofcerw dokonanej w podsmoleskim lesie
latem 1941 roku przez Niemcw. Warto wspomnie, e wedug
Pycha, Polacy wpadli ostatecznie w rce niemieckie, nie chcieli
bowiem, mimo prb obozowej zaogi NKWD, ewakuowa si...
pieszo. dali, aby podstawiono im samochody, ktre w strefe
przyfrontowej niezbdne byy do innych zada. W kocu wic
enkawudyci machnli na polskich jecw rk (czy kto jest w
stanie to sobie wyobrazi?), pozostawiajc ich wasnemu losowi,
ktry, dziki wielkopaskim nawykom, ci nieszcznicy waci-
wie sami sobie zgotowali...
Bo Polacy to dla Rosjan take przecie odraajca szlachta.
Jeden z rosyjskich inernautw napisa: Niedawno widziaem flm
polski Pan Woodyjowski. Tam taki typ zakocha si w babie
(Barbara Brylska), ona typa tego te jakby pokochaa, ale potem
pokochaa innego i potem posza do klasztoru, nie wiadomo po co.
Potem pan bi si z Turkami, Polacy poddali twierdz Turkom, Tur-
cy wszystkich wypucili, a on wysadzi siebie razem z prochowni,
chocia ona czekaa na niego w domu, eby by niezwycionym.
234
Takie wewntrzne uczucie, e tak zbudowany jest mzg u wszyst-
kich Polakw, a my chcemy jeszcze od nich waciwych dziaa
(...). Inny dyskutant, nazywajcy siebie historykiem, dorzuca
na temat omawianej epoki: Rzeczpospolita bya szczurem Waty-
kanu i nieustannie paskudzia Rosji (...). Wielka smuta bya intryg
Watykanu, a jego psami byy pszeki.
Polscy szlachcice zatem wci zamierzaj skorzysta na
krzywdzie Rosji. Wymylili intryg katysk, eby wyu-
dzi z Rosji odszkodowania, a teraz prbuj przypisywa win
rosyjskim kontrolerom lotu, aby znowu nacign Moskw.
A moe by ich w sd poda doradza cakiem powanie jeden
z forumowiczw za ziemi pod Smoleskim lotniskiem ska-
on, za brzoz zaman. Trudno od razu rozgry intencje ko-
lejnej wypowiedzi Czy rosyjskiej brzzce tytu Bohatera Rosji
ju nadano?.
Nie obyo si rwnie bez wieszania psw na polskiej zaodze:
Raz jeszcze przypomn wyniosym palaczyskom prawdziwy
lotnik wyldowa Tu-154 w tajdze, na cakiem zapuszczonym
pasie, i wszyscy byli cali i zdrowi [mowa o zdarzeniu z jesieni
2010 roku, kiedy rosyjski samolot pasaerski awaryjnie ldowa
na polowym lotnisku w Republice Komi W.G.]. Nie byo dys-
pozytorw, naprowadzania ani owietlenia. A w Smolesku jest
przecie porzdne lotnisko wojskowe z dugim pasem startowym.
Tylko e zarozumiae niedouki przeliczyy si, bo to byli Polacy!
A niech id w choler, ju dosy mamy ich garstw i szlacheckiej
tpoty. Zaakcentowane przez raport Millera braki w wyszkole-
niu polskich pilotw z pewnoci zostan przez Rosjan dobrze
zapamitane. Utkwio im przecie w pamici wspomniane w ra-
porcie MAK-u pijastwo polskich dygnitarzy.
Podobne gorzkie dla nas opinie mona cign przez kilka-
dziesit stron. Nie warto psu sobie nimi krwi. Ale gdzie podziali
si owi przyjaciele Polski i Polakw, ktrych podobno na Wscho-
dzie jest bez liku? Moliwe, e niektrzy z nich przestali ju nas
lubi i szanowa, zniechceni postaw rzdu w Warszawie, ktry
paszczy si przed Kremlem. A moe i nadal dobrze nam ycz,
ale z rnych powodw milcz, bo w kocu by celnik, ktry nie
235
krad; szewc, ktry nie pija (...). Wszystko to by moe... jak
pisa we Wstpie do bajek biskup Ignacy Krasicki.
Rosjanie, we wasnym przekonaniu, na og umacnianym nie-
stety pyncymi z Warszawy informacjami, pozostaj w sprawie
smoleskiej niepokalani. Skoro doszlimy wic ju do dawnej li-
teratury, warto przypomnie posta Rewizora Mikoaja Gogo-
la. W sztuce tej mocno ograniczony policmajster, niejaki Dzier-
ymorda, utrzymywa, e adnych krokw wobec wdowy po
podofcerze nie podejmowa to ona sama siebie wychostaa.
236
W
iosn 2012 roku w Polsce zaczto mwi coraz czciej o
wojnie z Rosj, co byo zapewne logicznym nastpstwem
najlepszych w historii relacji warszawsko-moskiewskich. Rozwa-
ali publicznie tak moliwo przede wszystkim politycy zwiza-
ni z obozem rzdzcym oraz ich rozmaici akolici mniej wicej w
ten sposb: No dobrze, okae si, e Smolesk by zamachem, to
co, moe mamy wypowiedzie Rosji wojn? Rosjanie zbezczecili
zwoki ofar, to co, moe mamy wypowiedzie...? Umyli szcztki
samolotu, to co, moe mamy...? (Swoj drog, znajc z praktyki
wschodnie nawyki porzdkowe, raczej wierz zapewnieniom strony
rosyjskiej, e wraku tupolewa jednak nie wyczyszczono, chocia kto
wie moe w kocu zostanie nam zwrcony piknie pospawany i
odmalowany nawet?) W tych wojowniczych deklaracjach dosucha
si mona byo nie tyle pobrzkiwania szabelk, ile raczej zbami.
Cakiem wyranie rozbrzmieway te tony histeryczne, majce
udawa gbokie zatroskanie losem ojczyzny. Bojowi oratorzy natural-
nie prbowali t drog uwiadomi zalepionym antymoskalsk nie-
nawici smoleskim sekciarzom absurdaln dysproporcj bezsilna
Polska przeciwko potnej Rosji. Lepiej siedzie cicho i nie drani
niedwiedzia, bez wzgldu na to, co on wyprawia. A ju bro Boe nie
trzeba docieka prawdy o katastrofe, ktra, jeli zostanie odsonita, i
tak na nic si nie zda, bo Moskwie przecie nie podskoczymy, a jeeli
nawet sprbujemy, to ze skutkiem dla nas opakanym.
Taki defetyzm zawsze wczeniej czy pniej na dobre nie wy-
chodzi i chyba nie ma sensu tego udowadnia, powoujc si na
KONFLIKT PAMICI
MONSTRUM W OWCZEJ SKRZE
237
liczne przykady z dziejw ludzkoci. Faktycznie ju samo dowo-
dzenie, e nie sta nas na opr wobec Rosji, rwna si przegraniu
wojny z tym pastwem bez jej wypowiadania. Jest to zdanie si na
ask Moskwy, a wic akceptacja istniejcego stanu rzeczy. Peza-
jca, niewidzialna wojna polsko-rosyjska ju zakoczya si nasz
klsk, co kady, kto obiektywnie przyjrzy si sprawie ledztwa
smoleskiego, musi chyba przyzna. Bo jak inaczej nazwa stan
pastwa, ktre wprawdzie zachowuje zewntrzne pozory niepod-
legoci, w rzeczywistoci jednak pozwala si bez sowa sprzeciwu
owija dookoa palca obcej potdze? Tkwimy wic w ucisku Ro-
sji, podlegajc okupacji z grubsza jedynie zakamufowanej, gdy
wadze w Warszawie zachowuj si jak krlik cakowicie sparali-
owany wzrokiem wa.
Oczywicie na to fatalne obecne pooenie naszego kraju solidnie
zapracowaa wikszo rzdzcych nim w cigu ostatnich dwch de-
kad. Rozkadajce si wschodnie imperium wprawiao w przerae-
nie tych politykw w Warszawie, ktrzy jako pierwsi reprezentowali
na pocztku lat dziewidziesitych ubiegego stulecia odrodzon
Polsk. Ich zaniechania sprawiy, e stronnicy Moskwy (opacani
przez ni oraz naiwni wolontariusze) mieli si w III Rzeczypospo-
litej jak pczki w male i bez przeszkd mogli wykonywa rozma-
ite prace zlecone. Przygotowao to grunt pod ubezwasnowolnienie
obecnego rzdu warszawskiego, ktrego czoowi przedstawiciele
zapewne tak daleko zabrnli w swoich wyborach, e odwrt jest dla
nich niemoliwy. Polska, jak w wieku XVIII, nierzdem stoi, skoro
jej wadze zezwalaj, aby ocienne mocarstwo kpio z nich a przy
tym i z wszystkich obywateli Rzeczypospolitej w ywe oczy. Taka
postawa moe tylko zachci Rosj do wysuwania wszelkich rosz-
cze. Niewykluczone, e w przyszoci historycy wywietl kiedy,
kto i dlaczego przyczyni si do przegrania przez Polsk tej ukrytej
wojny z Rosj, odgrywajc rol moskiewskiego dywersanta czy te
zakadnika. W cigu niemal wier wieku, jak beztroska winka z
popularnej bajki, zbudowalimy pastwo o wytrzymaoci somia-
nego domku, ktry rozlatuje si od dmuchnicia zego wilka. Przy
obecnej konfguracji wiatowej nie ma co udzi si, e podczas kon-
frontacji z Rosj skutecznie ujm si za Polsk jej nominalni sojusz-
238
nicy. No bo niby dlaczego mieliby to zrobi? Aby zadouczyni
jakim szowinistycznym ambicyjkom wybielenia pijanego generaa
nakazujcego swoim podwadnym karkoomne ldowanie? wiat
sucha argumentw Rosjan, bo powanie liczy si z pastwem Puti-
na i robi z nim interesy.
A Moskwa tymczasem znw nabiera wiatru w agle. Czuje si
nawet na tyle pewnie, e feruje wyroki trybunau strasburskiego
jeszcze przed ich ofcjalnym ogoszeniem... Ta potga Rosji nie
musi oznacza jednak, e jestemy na pozycji cakiem straconej.
Nasze dzieje to przecie nie tylko przegrane konfikty ze wschodnim
ssiadem, ale take chwalebne wiktorie. Rosja to cigle kolos na
glinianych nogach, jakkolwiek powody, dla ktrych tak jest, mog
przy rozmaitych koniunkturach ujawnia si z rn si. Wiele
rzeczy mona powiedzie o szefe polskiej dyplomacji sprzed woj-
ny 1939 roku, lecz jego sowa o wymiernej cenie pokoju oraz jed-
nej tylko bezcennej rzeczy w yciu ludzi, narodw i pastw brzmi
adnie, cho zapewne zostayby niemiosiernie wyszydzone przez
wielu wspczesnych pragmatycznych politykw. Jakkolwiek
pod wzgldem militarnym Polska jest dzi niemal bezsilna, na
wojn z Rosj nie musimy wcale szykowa si kujc kosy, jak na
znanym kartonie Artura Grottgera. Przeciwstawianie si agresji
rosyjskiej powinno by obowizkiem wadz polskich, ale wobec
ich biernoci (czy te wrcz postpowania sprzyjajcemu Mo-
skwie) ma due znaczenie postawa organizacji pozarzdowych i
innych formalnych lub nieformalnych stowarzysze. Wan rol
odgrywa stae uwiadamianie opinii wiatowej, czym jest Rosja
dziedzicem najbardziej zbrodniczego systemu w dziejach na-
szej planety. Bolszewicka proweniencja panujcych na Kremlu
nie ulega wtpliwoci i nie moe by podwaana dla doranych
korzyci. Mentalno Putina i jego towarzyszy ksztatoway
zbrodnicze sowieckie suby specjalne. Relacje pomidzy rosyj-
sk wadz a spoeczestwem s kalekie, zdeformowane, nie ma
tu miejsca na demokracj w choby zarodkowej formie. W tym
bezkompromisowym starciu a taki charakter nada mu Kreml,
ktry nie uznaje adnych kompromisw dobry jest przecie
kady argument, ktry zdoa zaciekawi zachodnie media.
239
Gono trzeba mwi, e to wanie Polacy, jako szczeglnie
poszkodowani przez Moskw, wiedz najlepiej, na co j sta
i nie s to wcale jakie nasze antyrosyjskie fobie! Cywilizacja
rosyjska ze swojej natury wyklucza moliwo wsppracy z ni
jej mona tylko ulec, doznajc z tego powodu wikszych lub
mniejszych dolegliwoci. Przyrodzonym instynktem Rosji jest
bowiem niewolenie.
Jedynie utrzymywanie Rosji w stanie cigej opresji moe
wry dla nas pomylno w tej kolejnej odsonie miertelnych
zapasw z Moskw. Na tym polu naley szuka sprzymierzecw
pord ludw, ktre na wasnej skrze dowiadczyy rosyjskiego
panowania. Zupene zarzucenie polityki kaukaskiej przez War-
szaw, absolutna jej ignorancja w sprawach rodkowoazjatyckich
czy te dalekowschodnich to powany bd. Sto lat temu kon-
cepcje takich antyrosyjskich aliansw rozwaano w warunkach
ku temu o wiele mniej sprzyjajcych.
Tym, ktrzy kpico wytykaj ogromn rnic potencjaw w
konfrontacji polsko-rosyjskiej, warto przypomnie, e w przeko-
naniu wielu Rosjan to malutka Gruzja napada na ich kraj cztery
lata temu, a wedug sowieckiej propagandy buruazyjna Finlan-
dia zaatakowaa podstpnie miujc pokj ojczyzn proletariatu.
C, kamstwa maj to do siebie, e atwo w nich si zaplta,
a ich ostateczne przesanie moe by sprzeczne z intencjami ga-
rza... Uniwersalnie krzepica jest take wymowa biblijnej opo-
wieci o zmaganiach Dawida z Goliatem.
Tymczasem trwaj z naszym wschodnim (a faktycznie, przy
obecnej formalnej konfguracji na mapie politycznej pnocnym)
ssiadem zmagania innego rodzaju. Jest to konfikt pamici, jej
dwch z gruntu rnych odmian: pamici prawdziwej oraz pami-
ci wyprodukowanej w socjotechnicznym laboratorium, a nastpnie
wtoczonej do mzgw jak w znanym flmie o marsjaskich pe-
rypetiach Arnolda Schwarzeneggera. Ta druga pami, faszywa,
wzorem wielu innych oszustw mistrzowsko spreparowanych przez
sowieck propagand, mocno zakorzenia si w umysach Rosjan.
W jaki sposb bolszewiccy agenci potrafli sprawi, e rozsie-
wane przez nich wyssane z palca pogoski szybko zdobyway ran-
240
g wiadomoci z pewnego rda, przedstawi znakomicie w kilku
swoich ksikach Jzef Mackiewicz. Kwesti rzekomo zamczo-
nych przez Polakw jecw-czerwonoarmistw Moskwa wyci-
gna dopiero w chwili ofcjalnej agonii Zwizku Sowieckiego.
Ju sam ten fakt nasuwa powane wtpliwoci dlaczego czekano
z tym a 70 lat? Historia pokazaa (nieraz dla nas dotkliwie), e
Rosja jest pamitliwa. Czemu wic nigdy wadze sowieckie nie
prboway ciga winnych zbrodni w Strzakowie czy Tucholi,
zwaszcza po roku 1944, gdy miay ku temu bardzo dogodne wa-
runki? Z pewnoci yo jeszcze wwczas niemao wiadkw tych
wydarze, a take rodziny zmarych jecw. W procesach wielu
onierzy polskiego podziemia pojawiay si zarzuty mordowania
w pierwszej poowie lat czterdziestych bolszewickich partyzantw
lub czerwonoarmistw. Na buruazyjno-faszystowskiej II Rze-
czypospolitej wieszali psy propagandyci rosyjscy oraz suce
komunistycznemu reimowi polskie pieski. Trudno sobie wyobra-
zi, eby pominito tak znakomit okazj do ukazania okrucie-
stwa rzdw polskich panw. Co najwyej umiech politowania
wywoa moe zatem wyjanienie rosyjskiej Wikipedii, e pro-
blem zgadzenia tysicy czerwonoarmistw w polskich obozach
jenieckich w latach 1919-1921 po 1945 roku przemilczano ze
wzgldw politycznych, poniewa Polska Republika Ludowa bya
wwczas sojusznikiem ZSRS.
O holokaucie w polskich obozach, gdzie przetrzymywano je-
cw z wojny bolszewickiej, zaczto na Wschodzie mwi dopiero
w 1990 roku. Micha Gorbaczow przyzna wtedy, e to Zwizek So-
wiecki odpowiada za zbrodni katysk. Sekretarz generalny par-
tii bolszewickiej zna jednak dobrze wasny nard oraz mentalno
swoj i swoich towarzyszy, postanowi zatem osodzi ten szok i
ubiec ewentualne polskie roszczenia odszkodowa. Wiedzia przy
tym, e przypominanie Polakom o 600 tysicach polegych na zie-
miach polskich czerwonoarmistw, ktrzy wyzwalali nasz kraj,
nie odniesie ju podanego efektu. Wobec tego postanowi zagra
trupami od siedmiu dekad spoczywajcymi w ziemi. 3 listopada
1990 roku Gorbaczow wyznaczy Akademii Nauk ZSRS, Prokuratu-
rze ZSRS, Ministerstwu Obrony ZSRS oraz KGB piciomiesiczny
241
termin na zebranie materiaw dotyczcych strat strony sowieckiej
poniesionych podczas wojny polsko-bolszewickiej. Inicjatyw t
otwarcie nazywano anty-Katyniem, a jej celem byo swoiste uspra-
wiedliwienie masakry polskich ofcerw z 1940 roku.
I tak wanie jest ona interpretowana przez niektrych history-
kw rosyjskich, a take wielu Rosjan, ktrzy uwaaj, e po 20 la-
tach sprawiedliwa wadza sowiecka wyrwnaa po prostu rachunki.
No, moe niezupenie wyrwnaa: rosyjski historyk Micha Miel-
tjuchow podkrela, e na podstawie wyrokw zastrzelono tylko
22 tys. polskich wojskowych, a Polacy zakatowali bez sdu dwie
dekady wczeniej a 60 tys. jecw z Armii Czerwonej.
S oczywicie rosyjscy znawcy dziejw stawiajcy spraw
uczciwie, znamienne jest jednak to, e obecni przywdcy Fede-
racji Rosyjskiej chtniej suchaj wywodw zblionych do pogl-
dw Mieltjuchowa, Kuniajewa i Muchina, zwalajcych odpowie-
dzialno za wojny i zbrodnie na wszystkich poza niepokalanym
Zwizkiem Sowieckim. Lud rosyjski tym chtniej podchwytuje
takie tezy wierzy wicie, e rozpad komunistycznego molo-
cha nastpi wycznie na skutek spisku CIA, ZSRS nie by ad-
nym imperium za, a zniewolenie Europy Wschodniej to tylko akt
oswobadzania. S i tacy, ktrzy prbuj udowadnia, e na przy-
kad wywzki Polakw z Kresw w latach 1940-1941 uchroniy
naszych rodakw przed rzeziami dokonywanymi przez UPA. Me-
moria i jego aktywno zwizana z odkrywaniem ciemnych kart
sowieckiej przeszoci to cigle ciao obce w potocznej wiadomo-
ci historycznej Rosjan.
Podczas wojny polsko-bolszewickiej rzeczywicie zmaro w
polskich obozach do 20 tys. jecw, w olbrzymiej czci z powo-
du epidemii. Mniej wicej podobna liczba Polakw nie przeya
wczesnej niewoli sowieckiej. Trzeba jednak przy tym pamita,
e wojennych jecw polskich byo w Bolszewii znaczco mniej.
Tragiczny los przypad Polakom walczcym na Syberii wielu z
nich ponioso mier w katowaniach CzeKi.
Rnica pomidzy zbrodni katysk a zmontowanym na rozkaz
Gorbaczowa anty-Katyniem jest zasadnicza i kolosalna: starannie
udokumentowanej zbrodni, badanej skrupulatnie przez uczonych,
242
ktrzy ogldali dziury po kulach w setkach wydobytych z grobw
czaszek, Rosjanie przeciwstawiaj jedynie nacigan, ordynarn
polityczn legend, waciwie prowokacj. Prba umieszczenia
rosyjskiej tablicy w Strzakowie wiadczy, e dorobia si ju ona
swoich hunwejbinw.
Polacy dali sobie, dziki przyzwoleniu, a nawet zachtom rz-
dzcych Rzeczpospolit, przyprawi gb aby odwoa si do j-
zyka Gombrowicza. Z doprawion gb naturalnie nikomu nie jest
do twarzy, ale portret naszego narodu, systematycznie plugawiony
staraniami politykw i innych wpywowych osb (take z zagra-
nicy), wysikami autorw artykuw i ksiek, a take rozmaitych
artystw i celebrytw, jest karykatur, jaka dawna ju przekroczy-
a granice groteski. Wychodzi na to, e Europ pomidzy Odr
a Bugiem zamieszkuj tylko czekopodobne istoty, otumanione
katolickimi zabobonami, wysysajce antysemityzm z mlekiem
matki, wszce pierwszej nadarzajcej si okazji, aby rozpocz
niwa pord szcztkw swoich pomordowanych ssiadw i za-
kada polskie obozy koncentracyjne. Owe hominidy poronite s
wszelkimi fobiami niby zwierzcym futrem jest tu i ksenofobia
w rnych odmianach, ze szczeglnie wybuja antyrosyjskoci,
homofobia, eurofobia i Bg wie co jeszcze. To, e na taki wizeru-
nek godzimy si, niewtpliwie jest hab. Niektrzy oczywicie,
ogupieni medialnym jazgotem, przyjmuj z masochistyczn ucie-
ch szataski konterfekt za wasn podobizn. Ta samobjcza po-
stawa to woda na myn nie tylko Moskwy.
Inaczej ma si rzecz z Rosjanami. We wasnych oczach uchodz
oni za piknych i potnych. Ich narodowy narcyzm to waciwie
rosyjska racja stanu, by albo nie by Rosji. Std wynika podwj-
na miara stosowana w ocenie uczynkw wasnych oraz postpo-
waniu innych, znana popularnie jako flozofa Kalego. W pogo-
ni za utraconym imperium Putin i jego pomocnicy nie ustawali
w wysikach, aby wmwi swoim poddanym, e stanowi nard
wybrany, ktry ocali ludzko, pokona bowiem niemieckich fa-
szystw, a ponadto przecie pretenduje do wypenienia wybitnej
misji o znaczeniu wiatowym. Na czym waciwie opiera si istota
tego posannictwa, amali sobie gow rosyjscy myliciele, usiu-
243
jc jakimi treciami wypeni pustk kulturow i cywilizacyjn
swojej ojczyzny. Wiadomo tylko, w jaki sposb realizowa prze-
znaczone Rosji zadanie si. Pogrki Kremla, ktry da, aby
mg wspgwarantowa bezpieczestwo Europy, jasno dowodz,
e Moskwa pozostaje wierna carskim i sowieckim tradycjom. Do
tego niezbdny jest skuteczny instrument lud, ktry pogrony
jest we nie o wasnej wspaniaoci. Rosjanie za nic w wiecie nie
zgodz si, eby cho zerkn w zwierciado prawdy ukazujce
ich takimi, jakimi s w rzeczywistoci. Bo c by wwczas ujrze-
li? Zapewne monstrum, ktrego widok mgby ju nieodwracal-
nie naruszy wyjtkowo w przypadku tej akurat nacji subteln i
sztucznie utrzymywan rwnowag, jaka decyduje o wzgldnym
zdrowiu psychicznym narodu.
244
W
obec zbliajcej si wizyty patriarchy moskiewskiego Cyry-
la II latem 2012 roku znowu zaczo w Polsce by goniej o
pojednaniu polsko-rosyjskim. Nastpia kolejna mobilizacja herol-
dw owego doniosego wydarzenia, ktre niczym dotknicie cza-
rodziejskiej rdki ma sprawi, e znikn nagle wszelkie urazy
i uprzedzenia nagromadzone w cigu wiekw pomidzy dwoma
sowiaskimi narodami. W marszu ku tej wietlanej przyszoci
nie ma dla niektrych jej ordownikw granic ju nie lojalnoci
choby, ale nawet zwykej przyzwoitoci. Wtpliwe bowiem, czy
modzi Rosjanie i Ukraicy bardziej skorzy bd do szczerego po-
jednania z Polakami po tym, jak od znanego reysera usyszeli w
Warszawie skargi na polskie swary, agresj i nienawi. Wybitny
flmowiec nie omieszka przy okazji odda czoobitnych hodw
kinematografi rosyjskiej. C, moe zapomnia z racji zaawanso-
wanego wieku, e ludy wschodnie gardz lizusami, jeli wolno w
tym wypadku uy tego sabiutkiego eufemizmu. A przecie ten
czoowy drubant (po rosyjsku druba przyja) nowych, ocie-
plonych relacji polsko-rosyjskich oberwa ju po nosie dwa lata
wczeniej, gdy po wyborach prezydenckich w Polsce paln, e
nowy, owiecony lokator paacu przy Krakowskim Przedmieciu
dy bdzie do takiego pojednania z Rosj, jakie Polska osigna
w stosunkach z Niemcami. I tu twrca Lotnej wyranie przeszar-
owa zwaszcza zapaali oburzeniem weterani-czerwonoarmi-
ci, ktrych dobre samopoczucie jest podobno tak bardzo wane
dla synnego reysera i jemu podobnych gorliwcw, stawiajcych
ZAKADNICY POJEDNANIA
GRZECHY CERKWI
245
wieczki pod pomnikami z krasn gwiazd. No bo jake nieska-
zitelnych wyzwolicieli porwnywa z hitlerowskimi okupantami?
Przecie to kolejne blunierstwo perfdnych Lachw.
Przekrtem dokonywanym przez odpowiednio zorientowane nad-
wilaskie media, stawiajce rzeczywisto na gowie i stosujce w jej
opisywaniu rne miary, jest bbnienie o gronej (w najlepszym razie
obciachowej) dla polskiej racji religii smoleskiej, podczas gdy
wyjtkowo dobrze ma si w Polsce niepomiernie dla naszego kraju
szkodliwsza sekta moskiewska. Bo jak inaczej okreli irracjonalne
i nadgorliwe demonstrowanie przez niema cz polskojzycznych
elit, e wszystko, co from Russia, przyjmuj one bezwzgldnie with
love? Niewtpliwie pewne dokonania rosyjskich twrcw s wybitne
i zasuguj na uwag, jednak przesadne ich adorowanie, na przykad
w postaci reanimowanych festiwali itp., moe na szersz skal przy-
nie skutek odwrotny. Tylko modzi i wyksztaceni na popularnym
dzienniku nabior si na to, i Rosja jest taka bez zastrzee cool (na
podstawie osobistych dowiadcze wiem, e cool to jest Syberia
zim, rzecz jasna). Prawie p wieku przymusowego bratania si z
wielkim narodem rosyjskim dao wrd narodu polskiego mizerne
raczej efekty, a nawet wzmocnio reakcje alergiczne. Wyjtkiem s
naturalnie ci, ktrzy pretenduj do miana autorytetw grzzncej w
ciemnocie polskiej nacji. Gdzie w jdrze ich wiary kryje si dogmat
o nieomylnoci Kremla i posuszne admirowanie satanistycznej kra-
snej gwiazdy. Powody tego fatalnego zauroczenia s chyba rozmaite,
zapewne czasami tkwice take w genach, mona jednak zgadywa,
e spora liczba czcicieli (po rosyjsku brzmi to dosadniej: pokonni-
kow) Rosji, jak to w sekcie, nie deklaruje swojego przywizania do
Moskwy cakiem dobrowolnie. Kt bowiem moe mie pewno,
czyje teczki zawierajce dokumenty sporzdzone w wanym jzyku
zachodniosowiaskim le w archiwach Federalnej Suby Bezpie-
czestwa? A swoj drog ciekawe, czy wikszym tytuem do chway
jest by idiot (w dodatku na odwrt poytecznym), czy te kapu-
siem? Dylemat rzeczywicie hamletowski.
Mimo wysikw i nate sekciarzy moskiewskich proces hi-
storycznego pojednania polsko-rosyjskiego idzie cigle jak po
grudzie i do sielankowego mickiewiczowskiego kochajmy si!
246
jeszcze daleko. Nic zatem dziwnego, e z odsiecz swoim polskim
poputczikom rusza Moskwa, sigajc po nowy or. 15 lipca 2012
roku, w rocznic bitwy pod Grunwaldem (skad etniczny osawio-
nych pukw smoleskich niewiele mia wsplnego z ludnoci
obecnie zamieszkujc Smoleszczyzn), Cyryl II powici cer-
kiew wzniesion na skraju Lasu Katyskiego. Powiedzia przy tym:
Katy to jedna z naszych rosyjskich Golgot [tym samym mianem
nazwa Cyryl II wczeniej Koym W.G.]. S takie straszne miej-
sca, gdzie likwidowano Rosjan i ludzi innych narodowoci. Dzisiaj
kady, kto zblia si do Katynia, nie potrzebuje drogowskazu, e
tu jest miejsce masowego stracenia ludzi (...). Nadszed czas, aby
traktowa Katy jako miejsce naszej wsplnej tragedii, a zrozu-
miawszy to, wycign do siebie nawzajem donie jak do braci i
sistr swoich, ktrzy przeszli przez bl i tragedi Katynia. Wierz,
e z tego miejsca rozpocznie si nowa epoka w rozwoju stosunkw
pomidzy Rosj a Polsk. Z uwiadomienia sobie wsplnej trage-
dii i wsplnej jednej ofary.
S to bez wtpienia adne sowa. Patriarcha moskiewski wspo-
mnia o rozstrzelanym w Katyniu prawosawnym arcybiskupie
smoleskim Serafnie, ktrego stracono w grudniu 1937 roku. To
zrozumiae, zreszt sam Cyryl II zawiadywa niegdy diecezj
smolesk. Jednak w wypowiedzi zwierzchnika Cerkwi rosyjskiej
zabrako zdecydowanego wskazania tych, ktrzy odpowiadaj za
zbrodni katysk. Zrwnanie ofar polskich i rosyjskich spoczy-
wajcych w Lesie Katyskim ma pewien sens, chodzi przecie o
niewinnie zgadzone ofary przemocy, jednak trudno oprze si
wraeniu, e w ten sposb pewnemu rozmyciu ulega wizerunek
sprawcy. Pamita trzeba, e w obrbie memoriau katyskiego
nadal stoi kamie upamitniajcy rzekome wymordowanie przez
hitlerowcw kilkuset jecw sowieckich, ktrzy mieli by zatrud-
nieni do zacierania ladw niemieckiej zbrodni dokonanej w tym
miejscu na polskich ofcerach. W to, e Niemcy zabili Polakw w
Katyniu, a potem starali si zrzuci win na Zwizek Sowiecki,
wierzy duo Rosjan, zwaszcza po lekturze publikacji na ten te-
mat, ktre cigle ukazuj si na Wschodzie. Jeszcze kilkanacie
lat temu zachodnie przewodniki turystyczne zamieszczay bredni,
247
wedug ktrej Katy mia by miejscem strace 125 tys. czerwo-
noarmistw rozstrzelanych tu przez hitlerowcw.
Informacj o odwiedzeniu Katynia przez Cyryla II, nagonion
w Polsce, dziennikarze rosyjscy umiecili pomidzy innymi ak-
tualnociami z obwodu smoleskiego: oto sd w Smolesku po-
stanowi, e Taida Osipowa, dziaaczka niezalegalizowanej przez
wadze rosyjskie partii Inna Rosja, pozostanie nadal w areszcie.
Osipow aresztowano w listopadzie ubiegego roku nie z powodu
jej aktywnoci politycznej, ale za posiadanie narkotykw i handel
nimi. Drugim wanym doniesieniem bya wiadomo o 80-letnim
pacjencie smoleskiego hospicjum, ktry podern gardo swoje-
mu zbyt gono chrapicemu koledze.
Cyryl II dogadza zwolennikom historycznego pojednania pol-
sko-rosyjskiego rwnie dlatego, e jest autorytetem moralnym,
naturalnie we wspczesnym, relatywnym rozumienia tego sowa.
Jego yciorys wpisuje si w rosyjskie dowiadczenia XX wieku.
Jako Wodzimierz Gundiajew przyszed wiat w 1946 roku w
rodzinie leningradzkiego popa narodowoci mordwiskiej. Przy-
szy patriarcha ciekawie pisa o swoim dziadku: To by wspania-
y czowiek przeszed siedem zsyek i przesiedzia 30 lat w 47
wizieniach, by jednym z pierwszych agiernikw, ktrzy trafli
na Wyspy Soowieckie. Pracowa jako maszynista kolejowy, a re-
presjonowano go tylko za to, e sprzeciwia si metodom, jakie
sowieckie suby specjalne stosoway w celu zniszczenia Cerkwi.
Podobno od najmodszych lat Wodzimierz Gundiajew pragn zo-
sta duchownym i dlatego nie wstpi do Komsomou. Po krtkim
zainteresowaniu geologi jako nastolatek znalaz si w semina-
rium. Odtd jego kariera potoczya si byskawicznie. Gdy mia
25 lat, zosta przedstawicielem Cerkwi przy wiatowej Radzie
Kociow w Genewie, jako 30-latek by ju biskupem Wyborga.
Jest oczywiste, e nie mg uzyska takich stanowiska bez bogo-
sawiestwa wadz sowieckich, ktre nastpnie zatwierdzay jego
kolejne stanowiska podczas wspinania si po szczeblach hierarchii
cerkiewnej. Zdaniem badaczy archiww sowieckich sub specjal-
nych, objcie tak wysokich godnoci bez wsppracy z KGB nie
byoby moliwe. Na ten temat Cyryl II jednak uparcie milczy.
248
Hierarcha ma liczne kontakty w Rosji i na wiecie, uwielbia
media, podre na Zachd oraz francuskie wina. Przez niektrych
duchownych traktowany by troch jako enfant terrible Cerkwi,
sam zreszt nie omieszka zaakcentowa swojej wzgldnej mo-
dzieczoci tu po pogrzebie swojego poprzednika Aleksego II, gdy
publicznie skrytykowa gerontokracj w Kociele prawosawnym.
Patriarcha Cyryl znany jest take do powszechnie ze swojej gowy
do interesw. By on bohaterem afery tytoniowej sprzed kilkunastu
lat: komisja rzdowa zezwolia wwczas Cerkwi na bezcowy han-
del papierosami, co miao suy niesieniu pomocy potrzebujcym.
W rezultacie Patriarchat Moskiewski sprowadzi 10 tys. ton tytoniu i
nie zapaci nalenych podatkw. Metropolita Cyryl wzi wwczas
ca win na siebie, zreszt bez wikszych konsekwencji, co tylko
moe potwierdza tez o jego tajnych powizaniach z odpowiedni-
mi organami, tym bardziej e by zamieszany take w pomniejsze
skandale, rwnie skutecznie wyciszone.
Powszechnie znana jest sprawa wsppracy z KGB zmarego
w 2008 roku poprzednika Cyryla, patriarchy Aleksego II, ktry
urodzi si jako Aleksy Rydygier w jak sam poda we w autobio-
grafi buruazyjnej Estonii, ale u progu dorosego ycia zosta
lojalnym obywatelem Zwizku Sowieckiego. Pod koniec lat czter-
dziestych ubiegego wieku gorliwie donosi on na wasnych para-
fan i innych duchownych. Jego mocodawcy z ubianki szybko
dostrzegli talent modego popa i otworzyli przed nim drog kariery
w hierarchii Cerkwi rosyjskiej. Odtd byskotliwie awansowa, nie
czyniono mu te najmniejszych problemw z otrzymaniem pasz-
portu do kapstran (krajw kapitalistycznych).
W czasach sowieckich z organami bezpieczestwa pastwo-
wego i wywiadem wsppracowali wszyscy znaczniejsi przedsta-
wiciele Rosyjskiej Cerkwi Prawosawnej. Po rozpadzie Bolsze-
wii jedynie arcybiskup wileski i litewski Chryzostom pokaja
si przed wiernymi za alians z KGB. Pozostali hierarchowie,
wcznie z Aleksym II, milczeli na ten temat, co jednak nie prze-
szkadzao im w prawieniu nauk moralnych (aczkolwiek, jak
wiadomo, Bg przemawia te przez grzesznikw, i jeli sowa
patriarchy poruszyy cho jedno sumienie, to warto byo, aby je
249
wygosi). Nie mona zatem wykluczy, e nadal istniej cise
relacje pomidzy dostojnikami Cerkwi a nastpcami czekistw,
obecnie uywajcymi nazwy Federalna Suba Bezpieczestwa.
Co prawda wrd duchowiestwa prawosawnego w Rosji pod-
nosz si niekiedy gosy domagajce si rzeczywistego, a nie tyl-
ko werbalnego potpienia komunizmu.
Czsto pojawiaj si w prasie rosyjskiej porwnania wsp-
czesnego patriarchy moskiewskiego z jego poprzednikiem z XVII
wieku Nikonem. Posta tego reformatora Cerkwi jest kontrower-
syjna jedni historycy rosyjscy uwaaj go za najwybitniejszego
czowieka w dziejach ich kraju, inni natomiast upatruj w nim bu-
rzyciela dawnego adu (tego zdania by Aleksander Soenicyn).
Dla rosyjskich staroobrzdowcw Nikon by Antychrystem. Na
marginesie dodam, e imi tego patriarchy kojarzyo si moim stu-
dentom z Gornoatajska przede wszystkim z japosk lustrzank.
Cyryl II ma by nowym Nikonem nie tylko z powodu analogii
geografcznych w yciorysach obu patriarchw, ale take dziki swo-
jej aktywnoci. Dokonuje on te pewnych gestw ekumenicznych,
nie zapomina jednak o powinnociach wynikajcych z rosyjskiego
modelu relacji midzy wadz pastwow a duchown. Popiera bez
zastrzee Wodzimierza Putina oraz imperialn polityk Rosji,
podkrelajc, e kraj ten powinien sta si ona przynajmniej rwno-
rzdnym (w stosunku do USA) wiatowym orodkiem politycznym.
Jeszcze przed intronizacj, ktra miaa miejsce w lutym 2009 roku,
nowy patriarcha Moskwy pospieszy z hodowniczym posaniem
adresowanym do Kremla: Zapewniam o niezmiennej gotowoci
Rosyjskiej Cerkwi Prawosawnej do rozwijania konstruktywnych
stosunkw z Pastwem Rosyjskim i do wsplnej pracy dla dobra
narodu, dla umocnienia jego duchowych i moralnych fundamentw
(...). Pomijajc przeszo moskiewskiego patriarchy, jego znacze-
nie podobnie jak w ogle rola odrodzonej pono Cerkwi w Rosji
jest niewielkie, a jego dziaalno cakowicie podporzdkowana
woli Kremla. Tote rozdcie rangi wizyty Cyryla II w Polsce jest
chwytem propagandowym nijak majcym si do jej rzeczywistej
wagi. Ze wzgldu na swoj przeszo i obecne pogldy zwierzch-
nik Rosyjskiej Cerkwi Prawosawnej nie wydaje si te najodpo-
250
wiedniejszym partnerem Episkopatu do podpisywania dokumentu o
pojednaniu i ordzia do narodw Polski i Rosji. Ale c, i Episkopat
nie ten sam co prawie p wieku temu, gdy nasi biskupi pisali do
swoich niemieckich kolegw.
Moskiewski patriarcha jest entuzjast idei witej Rusi, zwi-
zanej z gbok przemian i odrodzeniem duchowym ludu prawo-
sawnego. Dotyczy to take wypenienia przez Moskw misji oraz
funkcji Trzeciego Rzymu. Niestety, wspczesna Rosja ma niewie-
le mocniejsz legitymacj moraln do objcia dziedzictwa witej
Rusi ni Henryk Himmler, ktry roi co sobie o nowym zakonie
stranikw witego Graala.
251
D
ajmy na to, ja panu teraz wszystko szczerze powiem. Cay,
jak mwi, otworz si... To zwodnicze sowo, jakby czo-
wiek mia w rodku nie wiadomo jakie cudeka do pokazywania
blinim, duszyczk ze skrzydekami w bielutkiej sukience czy co
w tym rodzaju. A tak naprawd nic podobnego tam nie ma, cza-
sem ludzkie wntrze jest jak wypalony piorunem pie: sam wgiel
i popi. Widzi pan, ju jestem szczery, mimowolnie tak.
Namawia pan, eby powiedzie o wszystkim. A mi to po co?
Pan potem wyjedzie, a ja tu zostan i mnie, prosz pana, po gowie
nie pogaszcz. Oberw za swoje jak nie teraz, to za par lat.
W tym kraju wadza nie zapomina o tych, co jej podpadli. Powia-
daj u nas za Uralem, e dalej ni na Sybir nie zel, wic czeg
ba si? Niby racja, ja te co tam przeyem i poza tym nie jestem
w takim wieku, aby zaraz portkami trz. e ju nie te czasy? e
nie powtrz si agry, gd i terror? Nie warto zadufaniem grze-
szy, mona si zbyt bolenie rozczarowa. Bo przecie wszystko
nie od czasw dawnych czy nowych zaley, ale od ludzi. A ludzie
nie zmieniaj si wcale.
Cae swoje ycie mam przedstawi w krtkiej rozmowie? Nie
da si, oczywicie, ale to i owo mona streci. Bywao przecie,
e kazali yciorys w piciu linijkach napisa. Powiem zatem po
kolei. Urodziem si w 1936 roku w powiecie kostopolskim na
Woyniu. Mj ojciec by urzdnikiem pastwowym. Miaem bra-
ta, starszego a o lat dziewi. W 1940 rodzin nasz wywieli na
Sybir. Podczas transportu moja matka zmara na zapalenie puc,
Z ODDALENIA
252
a ojca aresztowao NKWD, kiedy wyszed z wagonu, aby na ja-
kiej stacji znale co do jedzenia. Ludzie z pocigu chcieli przy-
garn mnie i brata, ale konwj nie pozwoli i rozdzielono nas.
Trafem do ochronki w Nowosybirsku. Brat odnalaz mnie ptora
roku pniej, ju po wybuchu wojny midzy Stalinem i Hitlerem.
Jak zdoa tego dokona, co przeszed, zanim si znw spotkali-
my, tego nie wiem, ale domylam si. Ze mierci mnie wycign,
bo chorowaem bardzo ciko, miaem prawie sze lat i wayem
niecae osiem kilogramw.
Jak dugo ksztatuje si czowiek? Ile czasu potrzeba, aby wy-
tworzyy mu si okrelone pogldy, tak zwana postawa yciowa?
By sta si mentalnie tym, kim bdzie do koca ycia? Mdrzy
pedagodzy powiadaj, e przynajmniej kilkanacie lat. W moim
przypadku okres ten trwa od padziernika 1941 roku do 2 mar-
ca 1944 roku. Niecae dwa i p roku. No pewnie, co tam byo
przedtem i naturalnie potem. Ale w sensie rozwoju duchowego -
niewiele. A to, co przekaza mi mj brat, co we mnie wpoi, kiedy
razem wychowywalimy si w syberyjskim przytuku, zostao we
mnie na zawsze. Tylko dziki mojemu bratu wiem, e jestem Po-
lakiem. Uczy mnie jzyka, historii, wykorzystywa na to kad
woln chwil. W szkole nas rusyfkowano, a on kad mi do gowy
wiedz, dziki ktrej nie zapomniaem, skd pochodz. Duo star-
sze rodzestwo przewanie lekceway smarkaczy, woli towarzy-
stwo rwienikw. Brat zastpi mi ojca, matk i polsk szko na
dodatek. Najlepsz polsk szko.
Wadze zmusiy brata, aby przyj sowiecki paszport. Wiosn
1944 roku przyszo wezwanie z wojenkomatu. Mojego brata po-
sano na front. Z wojny ju nie wrci.
yem, jak mi to wypominano przy kadej okazji, na garnuszku
sowieckiego pastwa. Bardzo chciano ze mnie zrobi bolszewika.
Materia z pozoru stanowiem idealny: byem sam na wiecie, bez
rodziny, szczeniak nieopierzony. Dziwiono si, kiedy uparcie de-
klarowaem polsk narodowo. Jaki tam z ciebie Polak? - miali
si ze mnie w szkole i w urzdach. Ale nie daem sobie w kasz
dmucha: recytowaem w takich wypadkach ofcjalne slogany o
wieczystej przyjani pomidzy ZSRS a odrodzon ludow Pol-
sk. Funkcjonariuszom bolszewickiego reymu natychmiast rze-
253
da mina i machali rk: Chcesz by sobie tym Polakiem, no to
bd! Dopiem tego, e w dokumentach niezmiennie wpisywano
mi polskie pochodzenie.
Szukaem brata potem, a jake. Gdzie ja nie pisaem! Wszystko
na prno. Prawdopodobnie poleg w ofensywie ze stycznia 1945
roku gdzie w Polsce.
Nie, rodzicw nie pamitam wcale. Brat mi opowiada o nich,
prbowa rysowa nawet portrety, ale artysta to on by nietgi. Co
ja pamitam sprzed wywzki? Choink jedn, Wigili znaczy si.
wieczki na drzewku, bombka kolorowa, jaki nastrj niezwy-
czajny, gwiazdy takie wielkie, gdymy na pasterk szli. I umiech
czyj, kobiecy, moe matki mojej? Ale pewnoci nie mam, bo ad-
ne rysy twarzy, poza tym umiechem, przed oczyma duszy mi nie
majacz. Wic tylko tyle mi zostao.
Mao, mwi pan? Mnie musiao wystarczy na cae ycie. Bo
innych wspomnie z domu rodzinnego i z Polski ja nie mam.
Chocia propaganda bolszewicka stale gadaa o rwnoupraw-
nieniu wszystkich narodw w wielkiej rodzinie socjalistycznej i
dozgonnej przyjani, ktra ich zczya, najlepiej w Zwizku So-
wieckim mieli rdzenni Rosjanie. Przedstawicieli innych nacji mniej
lub bardziej otwarcie podejrzewano o nacjonalizm lub jak inn
nieprawomylno na tym tle. Pokazuje to doskonale zakamanie
tej nieludzkiej ideologii. Mogem rozpyn si w masie, rozba-
wi, jak mwi Rosjanie. Po polsku rozbawi cakiem przecie
odmienny sens ma, wesoy taki. Tymczasem w tym nic mieszne-
go nie byo. Wyobraa pan sobie, przez cae ycie pozostawa na
kadym kroku wiernym bratu i sobie samemu, wbrew wszystkim
przeciwnociom? Gdybym tylko zrezygnowa ze swoich prze-
kona, przesta by t czarn owc (czy moe biaym krukiem,
wszystko zaley od punktu widzenia), wtopi si w to jak inni...
Wtedy atwiej byoby znosi ten los. Ale ja nie mogem. Ta Polska
tkwia we mnie cay czas. Pozostaem wierny sobie. I bratu przede
wszystkim.
Nie, jakie powaniejsze represje mnie nie spotkay. Ot, par razy
natarto mi uszu, awans wstrzymano. Hardym Polaczkiem przezwa-
no. Na rozmowy mnie do rnych instytucji wzywali, ale na tym si
254
koczyo. No i ciekawscy ssiedzi, jak to w Rosji, bardziej podejrz-
liwie i uwanie mi si przygldali. Do pnych lat osiemdziesitych
z adnymi rodakami kontaktw praktycznie nie utrzymywaem.
W gazetach w kko pisano o serdecznych wiziach czcych
ludzi sowieckich z budujcymi socjalizm Polakami, faktycznie
jednak o tym, co dzieje si na zachd od ZSRS, niewiele mona
byo dowiedzie si. Po wojsku zatrudniem si w bibliotece w
Omsku, trafem tam przypadkiem na polskie ksiki. Bya to dla
mnie niezwyke wydarzenie, czytaem nocami, bez wytchnienia.
W poowie lat szedziesitych znajomy z przedsibiorstwa roz-
powszechniania flmw zaprosi mnie na kilka pokazw polskiego
kina. Wtedy na ekranie zobaczyem, jak wyglda Polska.
Widziaem rwnie, co na olimpiadzie w Moskwie pokaza
Wadysaw Kozakiewicz. Bardzo dobrze go rozumiaem. Te by
pod Sowietami, dorasta w tym kraju, cho na ojczystej ziemi.
Czuem to samo, co on, jednak w odrnieniu od polskiego spor-
towca nie tylko w cigu krtkiego wystpu na stadionie, ale przez
niemal czterdzieci lat.
Kiedy stukna mi pidziesitka, o Polsce zaczto w Rosji m-
wi czciej i gorzej. To ju nie by ten przyjacielski kraj, ktre-
go klasa pracujca zdoa stumi kontrrewolucj Solidarnoci.
Wypadao jako tak, e ci, ktrzy chcieli obali z takim wysikiem
budowany nad Wis socjalizm, teraz dochodz do wadzy. Nagle
Polska okazaa si siedliskiem spekulantw i warchow. Posza
dobrowolnie na pasek imperialistw, przed ktrymi prawie p
wieku wasn piersi zasaniaa j Armia Czerwona.
Po tym, jak Polska opucia czerwony obz i zwrcia ku Zacho-
dowi, ta moja ojczyzna, ktrej na dobr spraw nigdy nie zaznaem,
za jednym zamachem przybliya si do mnie i oddalia zarazem.
Jak to moliwe? Ano tak: oddalia, bo, wedug Rosjan, wrd kt-
rych yj, zdradzia. Kogo czy co, tego dobrze nie wiadomo, ale nikt
tu si nad tym gbiej nie zastanawia. Najczciej powtarza si przy
takiej okazji wywiechtane frazesy o rodzinie socjalistycznych na-
rodw lub o wsplnocie sowiaskiej. Polska odpacia czarn nie-
wdzicznoci za pomoc, jakiej Zwizek Sowiecki udziela jej przez
tyle lat, za wyzwolenie spod hitlerowskiego jarzma. Gdyby nie nasi
255
onierze, ktrych polego w Polsce szeset tysicy a moe i wicej,
Polakw czekaaby zagada z rk Niemcw - przekonuj Rosjanie.
Nie pomyl przy tym, aby zapyta tych swoich sowiaskich braci,
co oni sami sdz na ten temat.
Zaczy w Rosji powstawa stowarzyszenia polskie. Czsto
byy one pocztkowo powizane z organizacj Memoria. Trafali
do nich rni ludzie: Polacy i przypadkowi, farbowani Polacy. Nie-
ktrym to zdawao si, e zaraz manna spadnie z nieba, Warszawa
sypnie pienidzmi. Byli te i tacy, ktrych specjalnie delegowa-
no. Odpowiednie suby czasami prowokoway powstajce wok
rodowisk polonijnych intrygi, a nawet afery. Podzielona mniej-
szo polska jest oczywicie Moskwie na rk; wadze rosyjskie,
obserwujc to, co dzieje si na ich wasnym podwrku, postrzega-
j dzisiejsz Rzeczpospolit podobnie, jak w XVIII wieku, czyli
jako kraj, gdzie wszyscy bior si za by, za nic majc wsplne do-
bro. Kto wie, czy wanie ten jaskrawy brak jednoci nie inspiruje
Kremla do prowadzenia polityki lekcewaenia Polski.
Ale jest i druga strona medalu. Spotykaem Polakw z Syberii,
ktrym dane byo po 1990 roku odwiedzi stary kraj. Wracali za-
szokowani tym, co widzieli, odmienieni. Konfrontowali swoje pol-
skie wspomnienia z rzeczywistoci rosyjskiej prowincji. Wtedy
w ich oczach wtedy pojawiao si co dziwnego, jaka mga, ale i
gdzie pod ni zacieka determinacja. Szukali w sobie tej polskoci
upionej, szarpali dawno zablinione rany, jakby chcieli zrzuci
z siebie t naros od pokole skorup, pitno zesacw...
Uwaam si za Polaka, jednak czy uznaliby mnie za swojego ziom-
ka mieszkacy Polski? Czasem si nad tym zastanawiam i ogarniaj
mnie wtpliwoci. Ale to nie zmienia faktu, e jestem dumny z Polski
i z tego, e jest wreszcie niepodlega. To olbrzymia satysfakcja.
Syszaem o Karcie Polaka, lecz to nie dla mnie. Mnie i tak za-
granpaszportu nie dadz, po co ja bd wic po prnicy konsulowi
gow zawraca? Pracowaem kiedy w takim jednym miecie, do
duym nawet. Mog wymieni jego nazw, pan odszuka na mapie
miejscowo o takiej samej nazwie, ale to miejsce, o ktrym mwi,
ley zupenie gdzie indziej. Znajdoway si tam tajne zakady zbro-
jeniowe. Miasto byo cile zakamufowane, nie mona byo wje-
256
cha do niego lub opuci je bez specjalnej przepustki. Musiaem
podpisa zobowizanie, e o tym, co tam robiem i widziaem, nie
powiem nikomu. Wic za granic mnie nie wypuszcz.
Nie wiem, czy chciabym pojecha do Polski. Z jednej strony
naturalnie ciekaw jestem bardzo kraju moich przodkw. Z drugiej
za w gbi duszy boj si rozczarowania. Bo ja przecie mam t
swoj wasn Polsk, budowan w marzeniach przez cae ycie.
Dwadziecia lat temu prawdziwa Polska zacza tu dociera,
sczy si, przenika a tak daleko. Zdaj sobie spraw, e trudno
da cudw. Ma Polska swoje problemy, wane, palce. My tutaj,
tak daleko od ojczyzny, nie oczekujemy zbyt wiele. To zrozumiae,
e po latach zniewolenia nie sta odrodzonej Rzeczpospolitej, aby
przyj wszystkie swoje dzieci, ktre los rzuci do pnocnej Azji.
Na to mogy sobie pozwoli bogate Niemcy czy Izrael. I tak dobrze,
e teraz polskie dzieci z Syberii mog wyjeda do kraju przodkw
na studia, na odpoczynek. Polskie frmy podobno ju troch inwe-
stuj w Rosji, moe z czasem uda si im dotrze take na Syberi...
Jest z tej strony Uralu kilku nauczycieli przysanych z Polski,
s polscy ksia. Czasami ich praca budzi podziw, niekiedy jed-
nak ujawniaj oni rne sabostki, w kocu s tylko ludmi. Ale
dobrze, e gosz polskie sowo. Zaglda tu take coraz wicej tu-
rystw z Polski, a kada taka wizyta, to taki drobny, lecz wany,
znak solidarnoci, rzeczywistego braterstwa. Przywoone s te
bez ogranicze ksiki polskie. Moe jakie czasopismo przydao-
by si dla tutejszych Polakw, bo wielu z nich z internetu przecie
nie korzysta? Jest wprawdzie kwartalnik wydawany przez jedn
z syberyjskich organizacji polonijnych, ale to, co zamieszcza, roz-
mija si czsto z naszymi oczekiwaniami.
Wiem, e od ponad dziesiciu lat istnieje uchwalona przez pol-
ski sejm ustawa o repatriacji. Jej wykonanie napotyka na opr,
grznie w urzdowych procedurach tutaj i tam. Polacy z Syberii
s nierzadko utalentowani, a modsi z nich rwnie peni zapau.
Choby niektrym z nich warto umoliwi powrt do kraju przod-
kw, przydadz si tam z pewnoci.
Ssiada mam, z zawzitego takiego. Powiedzia, e jeszcze
Polska przyjdzie aski moskiewskiej prosi. Kiedy zaczy si te
257
pierepaki z dostawami gazu do Europy, to mnie pyta z ironicz-
nym umiechem: A co nie miaem racji? Omyli si, naturalnie.
On cigle myli wedug bolszewickich schematw: jak przechy-
trzy, jak by gr. Nie wie, co znaczy prawdziwa wolno, sku-
pia si tylko na jej antytezie, na niewoleniu innych. Ciesz si, e
za mojego ycia Polakom znw dane byo zakosztowa swobody.
Ale wolno potrzebuje cigego pielgnowania, ukochania jej.
Bywao przecie, e wymykaa si Polakom z rk.
Oby wicej si to nie zdarzyo.
Na razie satysfakcj mam ogromn: e jest, e jeszcze nie zgi-
na. Ta, do ktrej mio przekaza mi mj brat, a w nim zaszcze-
pili j nasi rodzice...


258
O
to, co opowiedzia mi pewien sdziwy Polak z Syberii:
Jad do Polski oznajmiem pewnego dnia onie.
O, Gospodi! zabiadolia na wszelki wypadek moja umowna
lepsza poowa. Gdy traf si jakie nieszczcie, ona od razu prze-
chodzi na jzyk rosyjski, bo podobno atwiej jej wtedy lamento-
wa. Zanosio si na dusz jeremiad, wic wyszedem na spacer
do tajgi. Machinalnie odpdzajc si kijem od wilkw i niedwie-
dzi, rozmylaem, jakie lato bdzie tego roku. W zeszym trafo
si cakiem udane, wypado akurat w niedziel. Gdy wrciem do
domu, ona, jak gdyby nigdy nic, wrczya mi okazay toboek.
We to na drog powiedziaa.
Ale jad dopiero za tydzie!
Tak?... z jakiego powodu wygldaa na rozczarowan.
Jej atwo powiedzie! A ja, odkd jako kompletny smarkacz
wyjechaem na Syberi dziki agencji podry Stalin-Voyage,
jako z powrotem wybra si nie mogem. Jeszcze przez duszy
czas po tym gdy zostaem Sybirakiem z awansu, o wiele atwiej
byo traf z Polski na Syberi, a nie odwrotnie. Pocigi przy-
jani jedziy przewanie z zachodu na wschd, w odwrotnym
za kierunku pyna tylko braterska pomoc. Zreszt Ludowa Pol-
ska take gorliwie pomagaa Zwizkowi Sowieckiemu budowa
socjalizm, albo i co gorszego, wic specjalnie nie miaem dokd
si spieszy. Dopiero kiedy Rzeczpospolita znw odzyskaa nie-
podlego w 1989 roku o, to ju byo cakiem co innego! Ale z
nabytej w cigu zesania ostronoci nie poleciaem tak na waria-
POWRT SYBIRAKA
259
ta do kraju przodkw, odczekaem na wszelki wypadek jeszcze te
20 lat. Bo skoro ju tyle wytrzymaem, tak sobie pomylaem, to
po co mam jecha na zamanie karku, a nu co si znowu odmieni
i mnie ciupasem z powrotem odel? Ruscy przecie tak atwo nie
odpuszcz. A jazdy w t i we w t ja nie jestem ciekawy, wiek po-
wany ju bowiem osignem.
Zanim wybraem si w podr, musiaem zaatwi wiz. Do
konsulatu jedziem co ze trzy razy, wic poszo raczej szybko,
zreszt to tylko 4 tys. kilometrw w jedn stron. Z wiz byo na-
wet troch miechu, bo najpierw staraem si, aby polskie wadze
urzdowo uznay mnie za Polaka. Dostaem specjalne zaproszenie
na rozmow w ambasadzie. Przepytywao mnie dwch jej pracow-
nikw, modych ludzi. Widocznie pochodzili z Kongreswki, nie
moglimy si bowiem ze sob dogada. Najpierw powiedzieli, e-
bym wymieni jakie znane danie z polskiej kuchni. Ja na to ogr-
ki z lodu z miodem, bo najbardziej je lubi, a oni oczy wytrzesz-
czyli i jeden z nich powiedzia, e w Polsce tego si nie je. Mnie o
mao krew nie zalaa: jak to si nie je?! A z czym talerz malowany
w bawatki przynosia moja babcia, kiedym do niej przed wojn
jedzi na podwileskie letnisko? Potem mnie spytali, z czego si
robi bigos. mia si zaczli, gdy powiedziaem, e z kiebasy.
A przecie bigos w mojej rodzinie przyrzdzao si od pokole i
skada si on zawsze z gwnie kiebasy gotowanej w kapucie.
W kocu ci modzi dyplomaci zobaczyli, e w kuchni ze mn nie
wygraj, przeszli wic do kultury. Zapytali o wielkich polskich po-
etw. Wiadomo, Mikiewicz i Olechowski powiadam. Chyba
Sowacki? zdziwi si pracownik konsulatu. Nie, Olechowski
rzekem twardo. Ale on nie pisze wierszy! prbowa usa-
dzi mnie przedstawiciel Rzeczypospolitej. Ten pisze. Niech pan
posucha. I powiedziaem wiersz, ktry mam wypalony w duszy
ywym ogniem:
Pyn wieci czarne kruki kracz...
Rosn uny na ziemi kresowej
Nasze serca cinite rozpacz
Jednym rytmem uderzaj Lwowem.
260
Cign hordy wojenne drogami,
Czemu rce ciskasz bezsilnie?
Nasze serca nabrzmiae zami
Noc szepc o jednym: o Wilnie.
Wiersz ten, ktry w moje rce wpad zupenym przypadkiem
niedugo po wojnie, napisa Jan Olechowski, poeta-onierz z Ar-
mii Andersa. Jeeli poezja jest tsknot, to dla mnie jest to naj-
prawdziwsza poezja. Lecz moi rozmwcy chyba nie cakiem mnie
pojmowali. Na poegnanie jeden z nich doda: Ale z jzykiem
polskim to u pana nie za bardzo.... Wzruszyem tylko ramionami.
Gdyby sami od pitego roku ycia mieszkali tam, gdzie tylko ruscy
i niedwiedzie, ciekawe, po jakiemu by mwili.
Podr zleciaa szybko. Wsiadem do pocigu w Irkucku i zain-
stalowaem w swoim przedziale. ko miaem dogodne, na dole.
Rozwizaem toboek i poczem wykada na stolik to, co zabra-
em na drog: chleb, gwki cebuli i ryb, wysuszon tak, e mo-
na ni byo kamienie tuc. Zaraz doczyli si dwaj moi towarzysze
podry, wycigajc mniej wicej podobne zestawy.
Pocig ruszy i pamitam dobrze, jak przejedalimy most na
Angarze. Czytaem kiedy powie fantastyczno-naukow, w kt-
rej autor przewidywa, e podre do odlegych gwiazd kosmo-
nauci bd odbywa w stanie hibernacji. To bardzo mdry pomys,
bo pozwala bezstresowo pokona olbrzymie odlegoci. Wkrtce
wic cay nasz przedzia by kompletnie zahibernowany. Trze-
wie zaczem ju w Europie. Od Moskwy rozgldaem si cieka-
wie, bo zbliaem si przecie do ojczyzny, ktra w latach dawnej
chway sigaa a po te strony. Ale za oknem wagonu wszystko
wygldao tak jak na naszej syberyjskiej prowincji: drewniane cha-
ty po wsiach, niektre wykrzywione jak stary walonek, przy nich
ogrdki z posadzonymi ziemniakami i ogrkami, sgi brzezino-
wych polan, gsi i winie taplajce si w kauach.
W Brzeciu trzeba byo opuci pocig. Na peronie podszed do
mnie polski pogranicznik, eby sprawdzi dokumenty. Mia na czap-
ce takiego piknego polskiego orzeka, ktry bardzo mi si spodoba.
Orzeek by normalny, z tylko jedn gow, a nie dwiema, jak ruski.
261
Poza tym wreszcie uwierzyem, e jestem w Polsce, wic nie mo-
gem oderwa oczu od goda pastwowego. Pogranicznik zauway
to i zacz si podejrzliwie mi przyglda. Nad nami akurat zatacza-
o szerokie krgi stadko gobi. Zastanawiaem si, wci zreszt ga-
pic si jak sroka w ko na czapk pogranicznika, czy s to gobie
ju unijne czy te jeszcze z przestrzeni postsowieckiej. Przyszo mi
do gowy, e gupie ptaki nic sobie nie robi z granicy, ktr wykre-
lili jacy polityczni mdrale. Tymczasem pogranicznik, ktry take
dostrzeg koujce w grze gobie, ukradkiem odszed na bok, zdj
swoj czapk i starannie j na wszelki wypadek obejrza.
I tak niepowanie troch, ale za to naprawd, na jawie, a nie
jak dotd, we snach tylko zacz si mj powrt do ojczyzny. Po
60 latach. Czy to bya ta Polska, ktr wtedy opuciem? Co do
tego najmniejszych zudze nie miaem. Bya mi obca, cho prze-
cie tak strasznie wytskniona. I ja obcy dla niej byem. Kilka ode-
rwanych wspomnie z roku 1938 czy te 1939, par scen z wywz-
ki na Sybir oto jaki by cay kapita zakadowy mojej tosamoci,
ktry musia wystarczy na cae ycie, wicej bowiem niczego nie
zapamitaem z kraju dziecistwa. Ale procentowa ten kapitalik,
a jake, powikszy si nawet pokanie, sta si bowiem zaczynem
dla moich marze i tsknot, ktre, z niego czerpic, na nim bujnie
wyrosy przez te wszystkie lata. Waciwie wic jechaem do Pol-
ski wasnych wyobrae, przez to chyba z gruntu odmiennej od
tej realnej. Jake wic mogem si nie rozczarowa? Nie szo ju
nawet o to, e teraz Polska miaa inne granice ni wwczas, gdy
si urodziem; e ziemia, na jakiej zaczem poznawa wiat, teraz
leaa w innym pastwie. Opuszczajc ojczyzn, ogldaem j z
perspektywy dziecka, miaem wtedy niewiele ponad metr wzrostu.
Przedmioty, ludzie, drzewa wszystko wydawao mi si wwczas
wiksze, bujniejsze. A teraz troskliwie przechowana w pamici
rzeka z pierwszych w yciu wakacji okazywaa si ledwie strumy-
kiem, w dodatku poronitym chaszczami jak zapomnieniem.
Wiele wydarzyo si zabawnego podczas tej mojej pielgrzymki
do Polski, ale to przemilcz. No bo nie za wesoy byby ten miech
i przecie nieszczery, na tym tylko oparty, e ja, prymitywny i dziki
Azjata, nagle znalazem si porodku Europy. Czuem si jak Mow-
262
gli z Ksigi dungli, wychowane poza ludzkim rodowiskiem
dziecko, ktre przejo nawyki wiata zwierzcego, a dla wasnej
rasy stao si wyrzutkiem. Ja i ty jestemy jednej krwi! chciaem
powtarza zaklcie przymierza kademu napotkanemu rodakowi.
Lecz c by ci moi tak wytsknieni krajanie, zaprztnici wasnymi
kopotami, z tego zrozumieli? Pan ruski? zapyta mnie poznany
na Dworcu Centralnym wrocawianin, zanim jeszcze zwierzyem
mu si ze swoich rozterek. Popatrzyem na swoje odbicie w ciem-
nym szkle, jakim wyoona bya ciana w podziemnym przejciu, i
uwiadomiem sobie, e zbyt wielka przepa dzieli mnie od tych,
ktrych mam za swoich wspbraci. Powikszaa si ta przepa
przez dziesitki lat, ktre wypeniy moje ycie, spdzone w oddale-
niu mierzonym nie tylko wielk liczb kilometrw.
Opowiem zatem tylko o jednym zdarzeniu: noc bya czerwco-
wa, gorca, gdy wyszedem do starego parku przy paacu prze-
mienionym w orodek turystyczny, gdzie mnie podczas mojego
nawiedzenia ojczyzny zakwaterowano. Wiatr lekko szeleci w
koronach wiekowych drzew, snujc opowieci o dawno minionym
czasie. Ogromny ksiyc zawis nad stawem, zwyczajny niby, a
przecie w jaki nieuchwytny sposb cakiem odmienny ni ten
znany mi z Syberii, ktry zimow noc rozpala srebrzycie nieg
a po horyzont. Tutaj oba ksiyce byy cudowne i ten na niebie,
i ten odbity w wodnym zwierciadle, pikniejszy moe nawet od
prawdziwego. I wydao mi si, e ta para satelitw jest oczyma
kraju moich przodkw. Patrzyy one na mnie wzrokiem badaw-
czym, przenikliwym, sigajcym dna duszy.
Dziwisz si, e jeste tu cudzy? mwio to spojrzenie. A c
ty dla mnie uczynie? Czym przez cae swoje ycie mi odpacie?
Nie umiaem odpowiedzie na to pytanie. Co miaem zrobi
usprawiedliwia si moe, e nic nie mogem, e wywieziono
mnie na Sybir, jak dzieckiem jeszcze byem? e nic ode mnie nie
zaleao? Skoro zdecydowaem si pozosta Polakiem, to nie ma
przecie dyskusji obowizki musiaem przyj polskie.
Czy temu sprostaem?
Z takimi mylami zmagam si teraz w bezsenne noce.
263
264
Indeks nazwisk
A
Aleksander II 52, 199
Aleksander Newski 52, 53
Aleksy II 31, 248
Aliger M. 29
Anders W. 253
Arabow J. 32
Arsenow P. 85
Aleksandrow A. W. 229
Awdiejenko K. 99
Awdiejew A. 59
Aznavour Ch. 219
B
Baujewski J. 37
Bandera S. 196
Bareja S. 35
Beck J. 20
Bejlis M. 31
Beria . 170, 215
Bogdanowicz . 71
Boguski J. 53
Bolesaw I Chrobry 16
Bolesawiecki R. 82
Bonner H. 171
Braun W. von 215
Breniew L. 17, 50, 75, 156
Bromski J. 159
Brylska B. 233
Brzeziski Z. 112
Buhakow M. 230
Buyczow J. 64, 84
Burdenko M. 223
C
Cameron J. 83-85
Cereteli Z. 25
Chambers W. 198
Chodorkowski M. 150
Chruszczow N. 39, 94, 164
Chrzanowski A. 61
Churchill W. 25
Custine de A. 10, 139, 149, 199,
200
Cyceron 148
Cyganow W. 72
Cyrankiewicz J. 135
Cyryl II 246, 247, 249
Czajkowski P. 82
Czarniecki S. 204
Czechow A. 81, 83
Czikow W. 39
Czkaow W. 27
D
Dbal T. 19
Denikin A. 18
Diaczkow W. 32
Diderot D. 13
Disney W. 62
Dorienko S. 116, 119, 120
Dostojewski T. 52
Dugin A. 112-115
Drer A. 212
Dzieryski F. 19, 53, 96
Digurda A. 217
E
Ewers J. H. 114
F
Fandorin O. 71
Fornalska M. 29
Fredro A. 203
Furcewa K. 121
265
Indeks nazwisk
G
Gagarin J. 195, 231
Gaj-Chan 33
Gajdaj L. 102, 103, 106
Gajdar A. 34
Gaulle de K. 77
Gsowski P. 219
Gogol M. 235
Gombrowicz W. 115
Gontmacher E. 174
Gorbaczow M. 103, 187, 196, 240,
241
Gorbaniewska N. 184
Grnicki W. 218
Gra P. 209
Grettrup H. 215
Grottger A. 238
Grudziska J. 203
Gryzow B. 27, 62
Gundiajew W. (Cyryl II) 247
Guriewicz A. 215
H
Henryk II Pobony 53
Herberstein Z. 139
Herbert Z. 49
Himilsbach J. 186
Himmler H. 250
Hitler A. 19, 20, 26, 252
Hasko M. 227
Honecker E. 69, 218
I
Iwan Grony 31, 52, 145, 148
J
Jakowlew A. 213, 215
Jandarbijew Z. 202
Jaruzelski W. 219, 222
Jasieski B. 68
Jelcyn B. 138, 150, 196
Jerofejew B. 94
Jerzy VI 147
Jesin W. 38
Jewsiukow D. 210
Jeow M. 171
Juszczyski A. 31
K
Kabaniec W. 22
Kaczyski J. 190, 191
Kaczyski L. 183, 195, 198, 202
Kalinin M. 135, 145
Kaasznikow M. 216
Kanawin E. 20
Kanszczykow A. 28
Katarzyna II 52
Kennan J. 140
Kim J. 27, 271
Klich E. 183
Kokariew I. 58
Komorowski B. 208
Konowalec E. 196
Kosaczow K. 192
Kosariew A. 220
Kosmodemiaska Z. 28-32
Krasicki I. bp 235
Krasnowow P. 196
Krug M. 72
Krzywo A. 31
Kudrin A. 139
Kurbski A. 148
Kurczatow I. 27
266
Indeks nazwisk
L
Lavoisier A. 53
Lenin W. E. 12, 18, 26, 28, 57, 58,
84, 96, 103, 118, 183, 218,
225
Lewitin I. 138
Lisawienko M. 49
Litwinienko A. 198
Lizut M. 219
Loyola I. w. 148
Lubarski K. 177
Lumumba P. 115

atynina J. 196, 198

awrow S. 17, 18, 73, 74, 78, 137
omonosow M. 53, 68
ukaszenka A. 71, 230
ukow J. 64, 116
ysenko T. 49
M
Mackiewicz J. 33, 240
Mickiewicz A. 259
Makarow M. 38, 144
Malinkowicz S. 146
Mandelsztam J. 99
Marais J. 52
Marchlewski J. 19
Markow S. 93, 102
Matrosow A. 30
Mendelejew D. 52, 53
Mergen M. 205, 207
Michajowa P. 162
Michakowa S. 83
Michakow-Konczaowski A. 83
Michakow S. 83
Miczurin I. 49
Miecznikow E. 48
Miedwiediew D. 12, 61, 74, 81, 83,
105, 123, 135, 139, 146, 148,
179-181, 194, 201, 211, 225,
232
Mikojan A. 215
Mikoaj II 31, 151
Miller E. 196
Miller J. 232
Mitrofanow J. 32
Mootow W. 19
Morozow P. 29
Muchina W. 232
Muromcew R. 211
Muromiec I. 205
N
Nabokow W. 43
Napoleon I 17, 33, 203
Niekrasow M. 63
Niyski W. 82
Norris Ch. 205
Norsztejn J. 60
Nosowicz J. 82
Nowaczyski A. 10
O
Obama B. 85, 205
Ogoniok K. 72
Olechowski J. 259, 260
Olejnikow M. 99
Oniszczenko G. 121-127, 159, 160,
200
Ostrowski M. 34
P
Papanin I. 27
Pawe I 31
267
Indeks nazwisk
Pawow J. 48
Pietrowa K. 84
Pisudski J. 18
Piotr I 52, 145
Polaski R. 85
Polewoj B. 34
Politkowska A. 196
Pozunow J. 49
Popowa D. 185, 186, 189
Possevino A. 139
Postyszew P. 63
Prchniak E. 19
Przybora J. 78
Pugaczowa A. 135
Pugin A. 134
Puszkin A. 52, 77, 227
Putin W. 9, 11, 12, 27, 59, 61, 81,
94, 102, 105, 116, 121, 123,
127, 128, 135, 136, 138, 145-
151, 155, 160, 165, 168, 172,
173, 194, 195, 198, 202, 211,
232, 238, 249
R
Rasmussen A. F. 40
Rasputin G. 31
Reagan R. 75
Rebet L. 196
Rembrandt H. van Rijn 212
Riazanow E. 219
Ribbentrop 19
Rodionow E. 32
Rogiski A. 26
Rogozin D. 47
Rokossowski 25
Roosevelt F. D. 25
Rozanow B. 78
Rydygier A. (Aleksy II) 248
S
Sacharow A. 27, 171
Sadowniczyj W. 68
Sieriebrow A. 36
Skodowska-Curie M. 53
Sowacki J. 259
Soenicyn A. 156, 178, 249
Soroczkin A. 103
Spears B. 163
Stalin J. W. 20, 24-27, 28, 32, 34,
49, 53, 63, 73, 103, 135, 141,
145, 148, 180, 183, 194, 196,
218, 220, 252
Starewicz W. 58
Stefan I Batory 17
Stoypin P. 52, 53, 135
Strugacki B. 83
Susow M. 186
Suworow A. 52, 53, 211
Szalapin F. 82
Szapkin P. 126, 127
Szekspir W. 43
Szubin A. 187, 189
Szukszyn B. 53
Szwarcman I. 61
T
Talipow A. 161, 162
Talkow I. 32
Tapszurow I. 163
Tiszanin A. 173
Tolkien J. R. R. 84
Tostoj A. 140, 151
Tusk D. 190, 193, 220, 231
Tusk J. 222
Tuteljan W. 158
268
Indeks nazwisk
U
Uszakow T. 31
W
Wajda A. 195, 219
Wielki Ksi Konstanty 203
Wilinbachow J. 145, 146
Wadysaw IV 60
Wojnowicz W. 34, 200
Wrangel P. 18, 196
Z
Ziuganow G. 135, 136
Zivers H. (Dugin A.) 113-115
Zoszczenko M. 187
Zubkow W. 156
Zych J. 77

ukow G. 25
ukow A. 166
yrinowski W. 62
269
To pierwszy wywiad-rzeka z jednym z najciekawszych i najbardziej niepoprawnym
politycznie polskim autorem.
Jeli chcesz dowiedzie si jaka bya droga yciowa Stanisawa Michalkiewicza i jaki
jest jego pogld na wspczesn Polsk - musisz t ksik przeczyta.
Cena 28,95 z (www.nczas.com, bd telefonicznie 22 8316238)
270
Od przeomu 1989 r. z dnia na dzie, z tygodnia na tydzie wolnoci jest
coraz mniej. Jeli kto chce dowiedzie si, a w zasadzie przypomnie sobie,
jak doszlimy do domu niewoli, to koniecznie powinien zapozna si z nie-
zwyk kronik tego procesu napisan przez Stanisawa Michalkiewicza.
Cena 39 z (www.nczas.com, bd telefonicznie 22 8316238)
271
Kolejny wywiad-rzeka ze Stanisawem Michalkiewiczem. Tym razem jeden
z najznakomitszych polskich publicystw wyjania czym naprawd jest pol-
skie uczestnictwo w Unii Europejskiej i do czego doprowadzi nasz kraj. Cena
29 z (www.nczas.com, bd telefonicznie 22 8316238)
272
Dlaczego przez ponad 20 lat III RP nie udao si ukara niemal nikogo spord
tysicy zbrodniarzy, ktrzy wprowadzali komunizm do Polski? Co stao si z
ludmi mordujcymi w latach 40. i 50. minionego wieku polskich patriotw? Od-
powied na te i wiele innych pyta znajdziecie Pastwo w ksice Tadeusza M.
Puaskiego! 570 stron! Cena 38,90 z (www.nczas.com, bd telefonicznie 22 316238)
273
Czy Wgrzy mogli zagarn Morskie Oko? Czy Czesi chcieli wojowa o Kodzko?
Czy Kaliningrad mg by Krlewcem i zosta stolic wojewdztwa pruskiego?
O tym wszystkim dowiesz si z najnowszej ksiki publicysty Najwyszego CZASU!
Marka Skalskiego. 200 stron! Wersja elektroniczna: 19,90 z, wersja papierowa: 24,95 z
(www.nczas.com, bd telefonicznie 22 8316238)
274
111 najlepszych felietonw Janusza Korwin-Mikkego. Ta ksika wejdzie
do syllabusw myli wolnociowej i prawicowej. 472 strony! Cena 39 z
(www.nczas.com, www.sklep-niezalezna.pl, bd telefonicznie 22 8316238)
275
W Zwizku Sowieckim w latach 1937-1938 miao miejsce ludobjstwo po-
penione na Polakach. Prezentowana ksika po raz pierwszy przy pomocy
dokumentw pokazuje jak przebiegaa ta zapomniana zbrodnia. Cena 29 z
(www.nczas.com, bd telefonicznie 22 8316238)
276
Pierwszy wywiad-rzeka z najbardziej niepokornym polskim flozofem. Bogu-
saw Wolniewicz jest ewenementem na skal wiatow po przejciu na profe-
sorsk emerytur zosta gwiazd mediw. Jak do tego doszo? Kim jest Bogu-
saw Wolniewicz tego wszystkiego dowiesz si z tej ksiki, ktra ma ju status
bestselleru. Cena 29 z (www.nczas.com, bd telefonicznie 22 8316238)
277
Ksidz Stanisaw Makowski kapan, ktry by numerem jeden na licie
mierci SB opowiada o swoim yciu w Kociele i w opozycji. A take o wojnie
z krzyem i wspczesnych antyklerykaach. Tej sensacyjnej ksiki nie moesz
przegapi! Cena 28,90 z (www.nczas.com, bd telefonicznie 22 8316238)
278
279
280