Informator Dilrp

Diagnostyka i leczenie raka piersi
Informator dla chorych

Poradnik przygotowany przez pracownikw
Centrum Onkologii Krakw
Wydano dziki grantowi edukacyjnemu
EGIS Polska Sp. z o.o.
ISBN: 978-83-932476-0-8
Diagnostyka i leczenie raka piersi
Informator dla chorych
Poradnik przygotowany przez pracownikw
Centrum Onkologii Krakw
Wydano dziki grantowi edukacyjnemu
poprzednia spis treci nastpna spis treci
1 Wprowadzenie 3
Prof. dr hab. med. Stanisaw Korzeniowski
2 Patomorfologia 7
Doc. dr hab. med. Janusz Ry
3 Radiologia 9
Dr n. med. Elbieta uczyska
4 Chirurgia 13
Dr n. med. Wojciech Wysocki
5 Chemioterapia 17
Dr n. med. Janusz Rolski
6 Radioterapia 27
Dr n. med. Beata Sas-Korczyska
7 Odczyn po napromienianiu 29
Lek. med. Monika Chosta
8 Hormonoterapia 31
Lek. med. Tomasz Zemeka
9 Markery 34
Dr n. med. Ewa Wjcik
10 Genetyka 36
Dr n. med. Pawe Blecharz
11 Postpowanie wspomagajce w leczeniu raka piersi 40
Mgr Teresa Turuk-Nowak
12 Samouczek 43
1
Spis treci
Wydano dziki grantowi edukacyjnemu frmy EGIS Polska Sp. z o.o.
Dystrybucja:
ul. Powzkowska 44c, 01-797 Warszawa
tel.: (22) 326-04-00, faks: (22) 326-04-03
biuro@egis.pl
Wydawca:
Agencja Reklamy B2J Sp. z o.o.
ul. Zotno 41, 94-221 d
www.b2j.pl
Wszystkie prawa zastrzeone.
aden fragment poniszej publikacji nie moe by kopiowany, przechowywany w jakimkolwiek ukadzie
pamici i transmitowany elektronicznie, mechanicznie, za pomoc fotokopii, nagra lub w jakikolwiek
inny sposb, bez wczeniejszej pisemnej zgody wydawcy.
Dooono wszelkich stara, aby informacje zawarte w tej ksice, szczeglnie na temat dawkowania
lekw, zostay podane waciwie. Ostateczne decyzje dotyczce ich stosowania spoczywaj na lekarzu.
Zarwno autorzy, jak i wydawca nie mog ponosi odpowiedzialnoci za bdy ani konsekwencji
wynikajcych z zastosowania informacji zawartych w ksice. Nie uwzgdnia si roszcze prawnych
w wypadku lekw i substancji chemicznych znajdujcych si w fazie bada klinicznych.
Opracowanie grafczne, typografczne
i skad: Agencja Reklamy B2J
Copyright Agencja Reklamy B2J
d 2011
Wydanie I
ISBN: 978-83-932476-0-8
1
Wprowadzenie
Prof. dr hab. med. Stanisaw Korzeniowski
Rak piersi jest najczciej wystpujcym nowotworem zoliwym u kobiet w Polsce,
podobnie jak w wikszoci krajw wysoko rozwinitych. Obecnie w naszym kraju
rozpoznawanych jest rocznie okoo 13 500 nowych zachorowa i okoo 5 000 cho-
rych umiera z tego powodu. Zachorowalno na raka piersi (mierzona liczb nowych
zachorowa na 100 000 kobiet rocznie) wynosi obecnie okoo 43, a umieralno
okoo 15/100 000. Rak piersi wystpuje rwnie u mczyzn, ale znacznie rzadziej
(10-krotnie rzadziej ni u kobiet - zachorowalno 5/100 000 mczyzn na rok). Przy-
czyny zachorowania na raka piersi indywidualnej kobiety s trudne do okrelenia.
Znane s czynniki ryzyka zachorowania.
Niewielki odsetek <10% zachorowa jest uwarunkowany genetycznie. Dotyczy to
nosicielek genw predyspozycji zachorowania na raka piersi, przede wszystkim nosi-
cielek mutacji genw BRCA1 lub BRCA2.
U zdecydowanej wikszoci chorych rozwj raka wynika ze sporadycznych muta-
cji w komrkach somatycznych.
Bardzo istotnym czynnikiem ryzyka jest wiek - czsto zachorowa wzrasta z wie-
kiem, wikszo zachorowa wystpuje u kobiet powyej 50 roku ycia (w Polsce
ok. 80%). Istotnym czynnikiem ryzyka s czynniki reprodukcyjne: wiek pokwitania
i przekwitania. Wczesny wiek pierwszej miesiczki (przed 12 rokiem ycia) i p-
na menopauza (>54r. ycia) s czynnikami zwikszajcymi ryzyko zachorowania,
a wczesny pierwszy pord ma dziaanie ochronne. Zalenoci te wynikaj prawdopo-
dobnie z wyduenia okresu karcynogennego dziaania estrogenw w tych grupach
kobiet.
Hormonalna antykoncepcja oraz dugotrwaa hormonalna terapia zastpcza meno-
pauzy rwnie zwikszaj ryzyko zachorowania na raka piersi. Wrd innych czyn-
nikw ryzyka naley wymieni niezoliwe zmiany w piersiach (zwaszcza atypowy
przerost nabonka i ekspozycja na promieniowanie jonizujce).
Palenie papierosw nie wpywa na wzrost zachorowa. Naley podkreli, e wy-
stpowanie jednego lub kilku czynnikw ryzyka nie oznacza, e kobieta zachoruje,
z drugiej strony wiele chorych nie ma adnego ze znanych czynnikw ryzyka.

2 3
W
p
r
o
w
a
d
z
e
n
i
e
U pacjentek wykonuje si mastektomi (amputacj piersi) lub zabieg chirurgiczny
oszczdzajcy piersi. Materia operacyjny jest poddany szczegowej ocenie histopato-
logicznej, na podstawie ktrej podejmowana jest decyzja o dalszym leczeniu: napromie-
nianiu, chemioterapii i hormonoterapii.
Obecnie coraz wikszy odsetek chorych jest poddawanych leczeniu oszczdzajcym
pier. Wynika to z wczesnego rozpoznania niezaawansowanego raka dziki bada-
niom przesiewowym. Wyniki takiego leczenia s bardzo dobre.
W wietle dowiadczenia Centrum Onkologii w Krakowie wyleczenie uzyskuje si u 90%
chorych, przy zachowaniu piersi i zadowalajcym efekcie kosmetycznym.
Wikszo chorych na niezaawansowanego raka (po leczeniu chirurgicznym: amputa-
cji lub zabiegu oszczdzajcym) wymaga uzupeniajcej radioterapii i uzupeniajcego
leczenia systemowego.
U chorych na miejscowo zaawansowanego raka piersi leczenie rozpoczyna si od che-
mioterapii z nastpowym zabiegiem chirurgicznym i radioterapi. W przypadku rozsia-
nego raka piersi podstawowym leczeniem jest leczenie systemowe (chemio- i hormo-
noterapia).
W okresie ostatnich kilkunastu lat obserwowana jest poprawa wynikw leczenia raka
piersi. Wynika to z wczeniejszego rozpoznania oraz z wprowadzenia bardziej skutecz-
nych metod leczenia systemowego. Wprowadzone zostay nowe chemioterapeutyki
i nowe generacje lekw hormonalnych (agonistw godolibryny, inhibitorw aromatazy).
Poprawa wynikw leczenia zwizana jest z wprowadzeniem transtuzumabu (Hercep-
tyna) - skutecznego u chorych, u ktrych stwierdzono nadekspresj biaka HER2 lub
amplifkacji genu HER2 w komrkach nowotworowych.
Jaki jest cel tego przewodnika i dla kogo jest przeznaczony?
Osoba, u ktrej rozpoznano raka piersi doznaje wyjtkowych przey, w ktrych prze-
waa niepokj, strach, czasem panika i dezorientacja odnonie dalszego ycia. Obawa
lub przeraenie, wraz z towarzyszcym niepokojem po rozpoznaniu choroby, wynika
z braku wystarczajcej wiedzy dotyczcej leczenia choroby, skutecznoci terapii oraz
objaww ubocznych. Niepokj jest nasilony przez czsto nieprecyzyjne informacje
podane w prasie lub przekazywane przez rodzin i przyjaci.
W takiej sytuacji najbardziej istotne jest dostosowanie metody informacji o chorobie
i jej leczeniu.
Niniejszy przewodnik zosta przygotowany przez zesp wybitnych specjalistw z zakre-
su diagnostyki i leczenia chorych na raka piersi w Centrum Onkologii w Krakowie.
4 5
W czasie ostatnich kilkudziesiciu lat obserwowano interesujce trendy w zachorowal-
noci i umieralnoci na raka piersi w krajach rozwinitych. Do lat 70 utrzymywa si
wzrost zachorowalnoci i umieralnoci. Po roku 1980 obserwowano nadal wzrost za-
chorowalnoci, jednak wzrost umieralnoci zosta zahamowany, a nastpnie wystpia
tendencja spadkowa. Zjawisko to wynika z wczeniejszego rozpoznawania raka piersi
oraz stosowania skutecznych metod uzupeniajcego leczenia systemowego.
Stabilizacja i tendencje do spadku umieralnoci z powodu raka piersi w okresie ostat-
nich kilkunastu lat obserwuje si rwnie w Polsce.
Rozpoznanie raka piersi, podobnie jak innych nowotworw zoliwych, moe by usta-
lone wycznie na podstawie wyniku badania histologicznego lub cytologicznego.
Celem diagnostyki obok rozpoznania choroby jest rwnie okrelenie zaawanso-
wania procesu nowotworowego. Umoliwia to okrelenie rokowania oraz podjcie
decyzji o sposobach leczenia.
Rak piersi rozwija si z komrek nabonka przewodw lub zrazikw gruczou piersio-
wego gruczo nacieka tworzc w obrbie piersi guz. Przy dalszym wzrocie nacieka
otaczajce struktury anatomiczne: skr lub minie piersiowe. Komrki nowotworowe
przez naczynia limfatyczne dostaj si do okolicznych wzw chonnych tworzc prze-
rzuty do wzw: pachy, podobojczykowych, nadobojczykowych oraz przymostkowych
(wzy chonne zlokalizowane wzdu brzegu mostka, wewntrz klatki piersiowej). Rw-
noczenie ze wzrostem guza pierwotnego w obrbie piersi mog powstawa przerzuty
drog krwionon do narzdw odlegych, najczciej: koci, puc, wtroby, mzgu.
Midzynarodowy System Klasyfkacji zaawansowania raka piersi TNM uwzgldnia
3 elementy: guz pierwotny T (tumor), wzy chonne N (node), przerzuty odlege M (me-
tastases). Na podstawie kombinacji tych trzech elementw okrela si stopie zaawan-
sowania raka piersi. W stopniu I i II nowotwr jest ograniczony do piersi i wzw pa-
chowych. Stadia te oznaczaj niezaawansowanego raka piersi pacjentki kwalifkuj si
do radykalnego leczenia chirurgicznego, maj wysok szans na wyleczenie (60-90%).
III stopie zaawansowania oznacza miejscowo zaawansowanego raka piersi, a w stopniu
IV raka w stadium rozsiewu istniej przerzuty do narzdw odlegych. U takich chorych
(III i IV stopie) rokowanie jest niepomylne i leczenie ma charakter paliatywny. Celem
wykluczenia obecnoci przerzutw odlegych wykonywane s badania rentgenowskie,
ultrasonografczne i scyntygrafczne. Jednak badania te nie pozwalaj na wykrycie ma-
ych ognisk przerzutowych - mikroprzerzutw, ktre rozwijaj si czsto po leczeniu
miejscowym i daj objawy kliniczne niekiedy po wielu latach.
Nowoczesne leczenie raka piersi ma charakter leczenia skojarzonego. Wiodc rol
w diagnostyce i leczeniu niezaawansowanego raka odgrywa leczenie chirurgiczne.
W
p
r
o
w
a
d
z
e
n
i
e
W
p
r
o
w
a
d
z
e
n
i
e
Diagnostyka patomorfologiczna raka piersi
Co to jest patomorfologia?
Patomorfologia jest dziedzin medycyny, ktra zajmuje si badaniem mechanizmw po-
wstawania chorb oraz opisem zmian morfologicznych, powstaych w skutek choroby.
Szczegln odmian tej dziedziny medycyny jest patomorfologia nowotworw.
Jaka jest rola patomorfologa w diagnostyce nowotworw?
Dotychczas jedyn obiektywn metod pozwalajc na rozpoznanie choroby nowotwo-
rowej i ustalenie jej typu jest badanie mikroskopowe komrek lub fragmentw tkan-
kowych (tzw. wycinkw) pobranych z guza. Badanie mikroskopowe wyizolowanych
komrek guza nosi nazw badania cytologicznego, natomiast badanie fragmentw tkan-
kowych guza okrelane jest terminem badanie histologiczne. Analiz mikroskopow
zakoczon ekspertyz lekarsk przeprowadza specjalista patomorfolog.
Czy kady guz piersi oznacza raka?
Szacuje si, e jedynie w 5-10% przypadkw zmian badanych mikroskopowo stwierdza
si atypowy rozrost nabonka gruczou piersiowego. W czci z nich atypowy rozrost
ma charakter przedinwazyjny (rak in situ). W pozostaych przypadkach ma on posta
zoliwego nowotworu, ktry charakteryzuje si naciekaniem i niszczeniem otaczaj-
cych tkanek oraz tworzeniem wtrnych ognisk zwanych przerzutami.
Zdecydowana wikszo zmian guzowatych piersi w badaniu mikroskopowym jest roz-
poznawana jako choroba wknisto-torbielowata (zwana potocznie mastopati). Posta
guza mog przyjmowa rwnie ostre (np. ropne) lub przewleke zapalenia piersi, roz-
szerzenie przewodw wyprowadzajcych gruczou czy martwica tkanki tuszczowej.
W czci przypadkw badany guz okazuje si by niezoliwym nowotworem takim jak
wkniako-gruczolak czy brodawczak.
Czy rak piersi to jednakowy nowotwr u wszystkich chorych?
Rak piersi jest heterogennym nowotworem, na ktry skada si kilkanacie jedno-
stek kliniczno-morfologicznych. Poszczeglne postacie raka piersi identyfkowane s
na podstawie badania mikroskopowego w oparciu o kryteria ustalone przez wiato-
w Organizacj Zdrowia (WHO). Najczstsz postaci raka piersi jest rak przewodowy
naciekajcy, stanowicy ok. 40%-75% ogu zoliwych nowotworw tego narzdu.
Drugi pod wzgldem czstoci typ histologiczny raka piersi to rak zrazikowy inwazyjny
(5%-15% ogu rakw piersi).
Szczeglnymi odmianami raka piersi s rozrosty o tzw. dobrym rokowaniu. Jest to rak:
rdzeniasty, cewkowy, luzowaty, brodawkowy i wydzielniczy.
6 7
Patomorfologia
Doc. dr hab. med. Janusz Ry
Opracowanie zostao przygotowane pod patronatem Zarzdu Gwnego Polskiego
Towarzystwa Onkologicznego oraz Stowarzyszenia Amazonki w Krakowie.
Publikacja ukazuje si dziki frmie EGIS.
Chcemy dostarczy Tobie, Twojej rodzinie i przyjacioom najbardziej aktualnych,
rzetelnych informacji o Twojej chorobie oraz moliwociach leczenia.
Oczywicie informacje zawarte w przewodniku nie wyczerpuj caej aktualnej wiedzy
na temat raka piersi. W przypadku wtpliwoci prosimy zwrci si o wyjanienia do
lekarza.
Mamy nadziej, e niniejszy przewodnik pozwoli na stworzenie atmosfery zaufania
i partnerskich relacji midzy Tob a zespoem leczcym, w skad ktrego wchodz nie
tylko lekarze, ale take pielgniarki, technicy radioterapii i my - personel medyczny.
Wyniki leczenia raka piersi ulegaj stopniowej poprawie, a zatem nie lkaj si.
P
a
t
o
m
o
r
f
o
l
o
g
i
a
W
p
r
o
w
a
d
z
e
n
i
e
Radiologia
Dr n. med. Elbieta uczyska
Diagnostyka raka piersi
W jakim celu wykonujemy badania obrazowe piersi?
Badania obrazowe wykonujemy w celu wykrycia raka piersi, okrelenia jego stopnia
zaawansowania, a w pniejszym okresie do oceny wynikw leczenia oraz monitorowa-
nia przebiegu choroby.
Jakie mamy metody obrazowania stosowane w diagnostyce chorb piersi?
Mammografa rentgenowska podstawowe badanie stosowane w diagnostyce raka
piersi.
Badanie ultrasonografczne piersi podstawowa metoda uzupeniajca badanie mam-
mografczne.
Rezonans magnetyczny nie zawiera promieniowania rentgenowskiego, jest badaniem
uzupeniajcym w stosunku do badania mammografcznego. Rzadziej stosowana meto-
da to Pozytronowa Tomografa Emisyjna PET.

Kiedy wykonujemy badanie mammografczne?
Badanie to wykonujemy w przypadku klinicznego podejrzenia raka piersi. Mammogra-
fa jest rwnie jedynym badaniem przesiewowym wykonywanym w proflaktyce raka
piersi.
Jak wykonujemy badanie mammografczne?
Badanie mammografczne jest wykonywane w pozycji stojcej. Pacjentka stoi przodem
do aparatu mammografcznego. Kada pier jest badana w dwch projekcjach: projekcji
skonej i kraniokaudalnej.
Projekcja skona jest projekcj podstawow. W projekcji skonej na zdjciu jest widoczny:
cay gruczo piersiowy z widoczn wyprojektowan brodawk sutkow,
misie piersiowy wikszy sigajcy do poziomu brodawki sutkowej,
fragment tkanki podsutkowej.
Projekcja kraniokaudalna jest projekcj uzupeniajc w stosunku do projekcji skonej.
W projekcji tej jest widoczny:
cay gruczo piersiowy,
wyprojektowana brodawka sutkowa pooona centralnie lub nieznacznie przyrod-
kowo,
idealne zdjcie zawiera fragment minia piersiowego.
8 9
Czy ocena mikroskopowa tkanki rakowej ogranicza si do ustalenia rozpoznania?
Wspczenie patomorfolog jest odpowiedzialny nie tylko za postawienie rozpoznania,
ale rwnie za ocen morfologicznych czynnikw, ktre uatwiaj ocen rokowania
u chorych na raka piersi, a take pozwalaj na bardziej precyzyjny dobr metod leczenia
(np. leczenia uzupeniajcego po zabiegu operacyjnym). Ocenie rokowania suy usta-
lenie dokadnych rozmiarw guza, stopnia zrnicowania nowotworu (inaczej: stopnia
zoliwoci histologicznej) oraz tempa jego wzrostu (na podstawie liczby fgur podziau
w komrkach raka). Szczeglne znaczenie dla oceny rokowania ma badanie stanu regio-
nalnych wzw chonnych. Z kolei wyniki analizy obecnoci receptorw steroidowych
(estrogenowego i progesteronowego) i receptora HER2 w komrkach rakowych pozwa-
laj na dobr waciwego leczenia, zwaszcza leczenia hormonalnego lub chemiczne-
go.
Przedmiotem bada klinicznych jest ocena wartoci rokowniczej ekspresji wybranych
genw w komrkach raka piersi. Ekspresja wspomnianych genw moe by oceniana
przy uyciu na przykad wielogenowych testw rokowniczych (Oncotype DX, Mamma-
Print).
Czy nowoczesne techniki badawcze zmieniaj nasz wiedz na temat biologii raka piersi?
Nowoczesne techniki badawcze, bazujce na materiale genetycznym wyizolowanym
z komrek raka piersi (np. badania z zastosowaniem mikromacierzy DNA) a take wy-
brane badania immunohistochemiczne, pozwoliy na wyrnienie odmian raka piersi,
ktrych nie uwzgldnia mikroskopowa klasyfkacja WHO. Przykadem moe by podtyp
podstawny raka piersi czy tzw. rak potrjnie ujemny. Ustalenie swoistego dla tych
nowotworw leczenia celowanego jest na razie na etapie dowiadcze klinicznych.
R
a
d
i
o
l
o
g
i
a

P
a
t
o
m
o
r
f
o
l
o
g
i
a
Jakie s przyczyny ograniczonej skutecznoci badania mammografcznego w wykry-
waniu raka piersi?
gsta, gruczoowa budowa piersi, typowa dla kobiet poniej 40. roku ycia i niekie-
dy wystpujca u kobiet starszych w zwizku z tzw. hormonoterapi lub w przypadku
nasilonych zmian wknisto-torbielowatych,
brak poprzednich zdj mammografcznych do porwnania,
bdy techniczne wynikajce z nieprawidowej pracy technika (niewaciwe uoenie
do badania, niewaciwe warunki ekspozycji), za jako sprztu (mammografu, wywo-
ywarki, negatoskopu, monitora, flmu),
bd radiologa oceniajcego mammograf.
Kiedy wykonujemy badanie ultrasonografczne?
Badanie to jest badaniem uzupeniajcym w stosunku do badania mammografcznego
i wwczas powinno by wykonywane pod kontrol klisz mammografcznych.
U kobiet poniej 35. roku ycia badanie ultrasonografczne jest podstawowym badaniem
diagnostycznym.
Jak wykonujemy badanie ultrasonografczne?
Badanie ultrasonografczne wykonujemy w pozycji lecej, rce za gow.
Co oceniamy za pomoc badania ultrasonografcznego?
Badanie to obejmuje badanie obu piersi, dow pachowych oraz okolic nad- i podoboj-
czykowych.
Badanie to powinno by poprzedzone wywiadem, badaniem fzykalnym, zapoznaniem
si z poprzednimi badaniami, wynikiem badania mammografcznego - jeli takie badanie
przeprowadzono.
Jaka jest czuo badania ultrasonografcznego?
Badanie ultrasonografczne jest badaniem subiektywnym. Zaley od dowiadczenia
lekarza badajcego, jakoci sprztu, typu budowy piersi.
Po co wykonujemy badanie ultrasonografczne w uzupenieniu do badania mammo-
grafcznego?
Badanie ultrasonografczne jest bardzo skuteczn metod rozrniania agodnych zmian
litych (gruczolako-wkniaki) i torbielowatych (torbiele proste i zoone).

Jaki jest obraz raka piersi w badaniu ultrasonografcznym?
Rak piersi w badaniu ultrasonografcznym moe mie rnorodny obraz.
Najczciej jest to zmiana hipoechogeniczna (ciemniejsza od otaczajcych tkanek),
o nieregularnym obrysie z widocznymi spikularnymi wypustkami w otoczeniu guza.

10 11
Jakie znaczenie ma ucisk w badaniu mammografcznym?
Prawidowy ucisk (sia kompresji wynosi od 13 do 20 kg) jest podstawowym czynnikiem
warunkujcym jako badania mammografcznego oraz zmniejsza ilo pochonitej
dawki promieniowania, a wic im wikszy ucisk tym lepsza jako badania i mniejsza
dawka promieniowania.
W jakiej fazie cyklu wykonujemy badanie mammografczne?
U kobiet miesiczkujcych badanie mammografczne naley wykona w pierwszej fazie
cyklu.
Jak wyglda rak piersi w badaniu mammografcznym?
Najczstszym objawem raka piersi jest guzek spikularny czyli guzek, ktrego cz cen-
tralna jest otoczona promienistymi wypustkami. Innym objawem raka piersi mog by
mikrozwapnienia. Mikrozwapnienia widoczne s tylko w badaniu mammografcznym,
nie s widoczne w badaniu ultrasonografcznym.
Innymi objawami raka piersi mog by:
ogniskowa asymetria tkanki gruczoowej,
zaburzenie architektury,
poszerzenie przewodu,
pogrubienie lub zacigniecie skry,
wcignicie brodawki sutkowej.
Kiedy wykonujemy pierwsz mammograf?
Wedug zalece Amerykaskiego Towarzystwa Radiologicznego pierwsz mammogra-
f wykonujemy pomidzy 35. a 40. rokiem ycia. Potem w zalenoci od typu budowy
piersi badanie mammografczne naley przeprowadza co rok lub co 2 lata.
Co to s badania przesiewowe?
Badania przesiewowe (skryningowe) s ta badania mammografczne wykonywane u ko-
biet bezobjawowych (bez objaww klinicznych, takich jak badalny guz, krwisty wyciek
z brodawki sutkowej, zgrubienie i zacignicie skry). Ocena badania mammografcz-
nego polega na porwnywaniu zdj, czyli porwnaniu zdj aktualnych ze zdjciami
poprzednimi. Badania przesiewowe w zalenoci od polityki skryningu s wykonywane
co rok lub co 2 lata. Badanie przesiewowe w Polsce s wykonywane pomidzy 50.
a 69. rokiem ycia.
Jaka jest wydolno badania mammografcznego?
Czuo badania mammografcznego wynosi od 52 do 94%, a swoisto wynosi
od 75 do 98%.
R
a
d
i
o
l
o
g
i
a
R
a
d
i
o
l
o
g
i
a

12
Chirurgia
Dr n. med. Wojciech Wysocki
Podstawowe informacje na temat operacyjnego leczenia chorych na raka piersi
Jakie s najwaniejsze cele operacji wykonywanej u chorych na raka piersi?
Gwnym zadaniem chirurga operujcego chor na raka piersi jest przeprowadzenie do-
szcztnej operacji tj. wycicie guza w caoci z odpowiednim zapasem zdrowych tkanek,
ale z zaoszczdzeniem miszu gruczou i skry w stopniu, w ktrym jest to bezpieczne
z punktu widzenia ryzyka nawrotu (wznowy) raka. Chirurg jest take zobowizany do
dbaoci o odpowiedni efekt kosmetyczny leczenia zarwno w przypadku usunicia ca-
ej piersi (mastektomia), jak i tak zwanego leczenia oszczdzajcego pier. Jeeli jest to
tylko moliwe, blizna powstaa w wyniku operacji powinna mie przebieg poziomy lub
nieco skony, ktry pozwala na jej ukrycie w bielinie, a take nie utrudni pniejszej
operacji rekonstrukcyjnej piersi lub dopasowania zewntrznej protezy piersi.
Jakie s podstawowe rodzaje operacji wykonywanych wspczenie z powodu raka piersi?
wycicie guza/wycicie segmentu/wycicie kwadrantu piersi (czyli wycicie czci piersi),
mastektomia radykalna (czyli wycicie caej piersi z wzami chonnymi pachy),
mastektomia prosta (czyli wycicie caej piersi bez wzw chonnych),
wycicie wartowniczego wza chonnego (czyli wycicie 1-3 wzw chonnych z pachy),
wycicie ukadu chonnego dou pachowego (czyli wycicie wszystkich wzw chon-
nych z pachy).
U kogo mona zastosowa leczenie oszczdzajce pier?
Leczenie oszczdzajce mona zaproponowa tylko niektrym chorym, u ktrych
spenione s okrelone warunki: niewielki rozmiar guza, guz pooony w oddaleniu
od brodawki sutkowej, tylko jedno ognisko raka w piersi (lub kilka ognisk, ale pooo-
nych bardzo blisko siebie), niepowikszone wzy chonne pod pach (i niepodejrzane
w badaniu ultrasonografcznym), techniczna moliwo uzyskania podanego efektu
kosmetycznego (tj. moliwo uniknicia pooperacyjnej deformacji piersi), itp. Wan
rol podczas podejmowania decyzji odgrywaj take osobiste preferencje chorej odno-
nie sposobu leczenia.
Kryteria kwalifkacji do leczenia oszczdzajcego pier ulegaj stopniowemu rozszerze-
niu, co mona m.in. przypisa doskonalszym sposobom obrazowania rozlegoci raka
(np. tomografa rezonansu magnetycznego piersi).
Na czym polega leczenie oszczdzajce pier?
Leczenie oszczdzajce pier polega na wyciciu guza piersi z marginesem zdrowych
tkanek lub usuniciu caego segmentu bd kwadrantu piersi.
13
Co to jest rezonans magnetyczny piersi?
Tomografa rezonansu magnetycznego nie wykorzystuje promieniowania rentgenow-
skiego. Badanie to wykonujemy bez i po wzmocnieniu kontrastowym. Badanie to do-
starcza informacji o morfologii zmiany i jej cechach czynnociowych. Jest to badanie
drogie i w warunkach polskich bardzo sabo dostpne dla pacjentw.
Jakie s gwne wskazania do wykonania tomografi rezonansu magnetycznego?
1. Przesiewowe badania modych kobiet z mutacj genw BRCA.
2. Wykrywanie mnogich ognisk i ocena rozlegoci naciekania w piersiach.
3. Wykrywanie niewidocznego w badaniu mammografcznym i badaniu ultrasonografcz-
nym ogniska pierwotnego, w sytuacji przerzutw w pachowych wzach chonnych.
4. Rozstrzyganie wtpliwoci diagnostycznych zwizanych z rozbienoci midzy
wynikami rnych bada obrazowych i badania klinicznego, zwaszcza u chorych po
leczeniu oszczdzajcym piersi.
5. Ocena odpowiedzi na wstpn chemioterapi.
6. Ocena piersi u chorych po zabiegach rekonstrukcyjnych.
Jaka jest wydolno badania rezonansu magnetycznego?
Badanie to cechuje bardzo wysoka czuo 90 - 95%, natomiast istotnie nisza swo-
isto, co oznacza, e w badaniu tym znajdujemy du ilo zmian ogniskowych, ale nie
moemy powiedzie, czy zmiana ta jest agodna, czy zoliwa.
Jak moemy zmniejszy ilo wynikw nieprawdziwie dodatnich w badaniu rezonan-
su magnetycznego?
Badanie rezonansu magnetycznego naley wykona:
1. W pierwszej fazie cyklu miesicznego, a wic najlepiej pomidzy 5 a 12 dniem cyklu.
2. Co najmniej 3 miesice po zakoczeniu hormonalnej terapii.
3. Nie wczeniej ni 12 miesicy po zakoczeniu radioterapii.
Do czego suy Pozytronowa Tomografa Emisyjna PET?
Badanie to wykonujemy u chorych z podejrzeniem przerzutw odlegych.
Wykonujemy go rwnie do monitorowania wynikw leczenia.
C
h
i
r
u
r
g
i
a

R
a
d
i
o
l
o
g
i
a

14
Co to jest mastektomia prosta?
W niektrych przypadkach raka piersi (gwnie w przypadku tzw. raka przedinwazyjne-
go) wykonuje si mastektomi prost, polegajc na usuniciu piersi, ale bez usuwa-
nia wzw chonnych dou pachowego. Operacj t mona wykona jako paliatywny
zabieg z powodu krwawienia z zaawansowanego raka piersi u chorej niekwalifkujcej
si do operacji radykalnej.
Czy rodzaj operacji wpywa na konieczno zastosowania chemioterapii?
Wskazania do leczenia systemowego (chemio- i hormonoterapii), przedoperacyjne-
go lub pooperacyjnego, ustalane s niezalenie od rodzaju operacji, ale na podstawie
zaawansowania choroby i wielu innych czynnikw.
Czy po usuniciu piersi mona odtworzy (zrekonstruowa) pier?
Po usuniciu piersi mona przeprowadzi kolejn operacj w celu odtworzenia (rekon-
strukcji) piersi. W tym celu wykorzystuje si wasne minie chorej i/lub syntetyczne
protezy, ktre wszczepia si we waciwe miejsca. Ponadto mona za pomoc rnych
sposobw odtworzy brodawk sutkow. Wikszo chirurgw w Polsce zaleca wy-
konywanie operacji odtworzenia piersi po zakoczeniu caego leczenia onkologicznego
(tj. po operacji, radio- i chemioterapii). W niektrych orodkach mona odtworzy pier
w czasie tej samej operacji, podczas ktrej usuwa si wasn pier chorej.
Czy po operacji piersi moe rozwin si obrzk rki?
Czasami, u niektrych chorych wiele miesicy lub lat po operacji, zwizanej z usuni-
ciem wzw chonnych dou pachowego, dochodzi do stopniowego rozwoju obrzku
(opuchnicia) rki po operowanej stronie. Opuchniciu mog towarzyszy inne ob-
jawy: uczucie cikoci rki, bolesno, stwardnienie skry itp.
Jak zapobiega obrzkowi rki?
Podstawowym sposobem zapobiegania obrzkowi jest troska o skr caej rki (unika-
nie skalecze i stanw zapalnych rki, pielgnacja doni z uyciem odpowiednich kre-
mw nawilajcych, stosowanie rkawiczek roboczych podczas zmywania, sprztania
i prac ogrodowych). Bardzo wane jest aktywne uywanie rki po operowanej stronie do
codziennych czynnoci (aktywno ruchowa uatwia usuwanie pynu dziki skurczom
mini). Nie naley doprowadza do oparze sonecznych, zaywa bardzo gorcych
kpieli, zbyt czsto korzysta z sauny ani nosi bardzo ciasnej odziey.
Jak leczy obrzk rki?
Nie ma lekarstwa na to powikanie, ale mona skutecznie hamowa rozwj obrzku lub
zmniejsza jego nasilenie. Zaleca si: odpowiednie wiczenia gimnastyczne, unoszenie
rki na poduszkach podczas snu lub ogldania telewizji, stosowanie odpowiednio do-
branych i przeznaczonych do tego celu mankietw kompresyjnych, uywanie waciwej
techniki bandaowania uciskowego oraz masau limfatycznego. Zabiegi te uatwiaj
15
Elementem operacji oszczdzajcej pier jest wycicie wzw chonnych dou pacho-
wego lub wycicie wartowniczego wza chonnego z pachy.
Wycicie wartowniczego wza chonnego jest moliwe zarwno z wyciciem guza pier-
si, jak i w drugim etapie (tj. po uprzednim diagnostycznym wyciciu samego guza).
Staym elementem leczenia oszczdzajcego pier jest pooperacyjna radioterapia.
Na czym polega wycicie wartowniczego wza chonnego?
Procedura ta polega na wstrzykniciu specjalnej substancji (tzw. radioizotopu) na kilka
lub kilkanacie godzin przed operacj oraz dodatkowo bkitnego barwnika (kilkana-
cie minut przed operacj) w okolic brodawki od strony odnonego kwadrantu piersi.
W czasie operacji po przeciciu skry i przedostaniu si do dou pachowego chirurg
poszukuje zabarwionego na niebiesko i/lub wykazujcego radioaktywno wza lub
wzw chonnych, wycinajc je pojedynczo.
Po wyciciu wze (lub wzy) wartownicze s badane pod mikroskopem. W przypad-
ku stwierdzenia przerzutu w wartowniczym wle chonnym naley usun zawarto
dou pachowego (wszystkie wzy).
Na czym polega operacja wycicia zawartoci dou pachowego?
Celem takiej operacji jest wycicie wszystkich wzw chonnych znajdujcych si
w dole pachowym. Wykonuje si j jako element mastektomii radykalnej (patrz da-
lej) lub jako odrbn operacj, przeprowadzan rwnoczenie z wyciciem guza albo
w drugim etapie, po wyciciu guza (w ramach leczenia oszczdzajcego pier).

Kiedy zamiast wycicia wartowniczego wza chonnego trzeba wyci zawarto
dou pachowego?
W przypadku klinicznego (ultrasonografcznego) podejrzenia albo cytologicznego (hi-
stologicznego) potwierdzenia obecnoci przerzutw w pachowych wzach chonnych
zawsze naley usun ca zawarto dou pachowego. Operacja taka ma wwczas
charakter leczniczy, a nie diagnostyczny.
Na czym polega amputacja piersi (tzw. mastektomia radykalna)?
Mastektomia radykalna (operacja sposobem Maddena) polega na usuniciu caego
gruczou wraz du czci pokrywajcej go skry i brodawk sutkow, ale z pozo-
stawieniem mini piersiowych: wikszego i mniejszego (s to minie znajdujce si
pomidzy piersi a klatk piersiow).
W rzadkich przypadkach, w ktrych dochodzi do naciekania przez raka tych mini pier-
siowych, konieczne jest ich jednoczesne usunicie z gruczoem piersiowym (wwczas
t operacj nazywa si operacj sposobem Halsteda). Mastektomii radykalnej zawsze
towarzyszy usunicie zawartoci ukadu chonnego pachy (w jednym bloku z gruczoem
piersiowym).
C
h
i
r
u
r
g
i
a
C
h
i
r
u
r
g
i
a

16
Chemioterapia
Dr n. med. Janusz Rolski
Chemioterapia uzupeniajca
Co to jest chemioterapia?
Chemioterapia jest metod leczenia raka polegajc na stosowaniu lekw przeciwnowo-
tworowych. Jest nazywana te leczeniem systemowym, gdy dziaa na cay organizm.
Inne formy leczenia systemowego to hormonoterapia oraz tzw. terapie celowane. Jej
celem jest zniszczenie pojedynczych komrek nowotworowych, jakie pozosta mog
w organizmie po leczeniu operacyjnym, lecz przy uyciu dostpnych obecnie bada
diagnostycznych s niewykrywalne.
Jak dziaa chemioterapia?
Chemioterapia dziaa poprzez niszczenie intensywnie dzielcych si komrek, takich
jak komrki nowotworowe. Oprcz komrek nowotworowych niszczy ona take prawi-
dowo dzielce si komrki organizmu. Te ostatnie wykazuj jednak zdolno naprawy
uszkodze, przez co s w stanie przey. Do uszkodzenia prawidowych komrek orga-
nizmu dochodzi gwnie w obrbie luzwek jamy ustnej, odka, jelit, skry, komrek
mieszkw wosowych i szpiku kostnego (substancja we wntrzu koci odpowiedzialna
za produkcj komrek krwi). Powoduje to objawy uboczne, obserwowane po podaniu
chemioterapii.
U kobiet chorych na raka piersi chemioterapia zmniejsza ryzyko nawrotu choroby
i jej rozsiewu, czyli rozprzestrzenienia si do innych czci organizmu. Zwiksza
przez to rwnie szanse odlegego przeycia.
Kiedy chemioterapia jest zalecana?
Chemioterapia stosowana jest u chorych na raka piersi jako element leczenia skojarzo-
nego. Nie wszystkie chore z rozpoznaniem wczesnego raka piersi wymagaj chemiote-
rapii. Decyzja o jej zastosowaniu zaley od indywidualnej sytuacji chorej. Lekarz musi
rozway szereg czynnikw:
ryzyko nawrotu miejscowego lub rozsiewu choroby,
obecno lub brak receptorw hormonalnych,
ekspresj receptora HER2 (receptor dla naskrkowego czynnika wzrostu),
oglny stan zdrowia,
preferencje chorej.
Jakie s rodzaje chemioterapii?
W chemioterapii uzupeniajcej uywane s rne schematy leczenia. Mog one skada
si z jednego lub kilku lekw. Bardziej skuteczna jest chemioterapia wielolekowa. Dobr
17
odpyw pynu z rki. Wymienione metody naley stosowa wycznie pod nadzorem
specjalisty od leczenia obrzku limfatycznego.
Ocena wzw chonnych
dou pachowego
Biopsja wza
wartowniczego
wze
wartowniczy
spyw chonki
guz
wzy
chonne
guz
C
h
e
m
i
o
t
e
r
a
p
i
a
C
h
i
r
u
r
g
i
a

18
Chemioterapia moe by podawana zarwno w warunkach szpitalnych jak i oddziau
dziennego, w ktrym nie ma potrzeby pozostania w szpitalu na noc. Chemioterapia
zwykle podawana jest przez wykwalifkowan pielgniark.
Chemioterapia podawana jest w cyklach. Samo leczenie trwa od jednego do kilku dni.
Poszczeglne cykle dzieli od siebie 3-4 tygodnie przerwy. Daje to organizmowi moli-
wo zregenerowania si po wystpieniu ewentualnych objaww ubocznych, zwasz-
cza powika zwizanych z uszkodzeniem szpiku kostnego. Ilo podawanych cykli,
a tym samym czas leczenia, zale od stopnia zaawansowania choroby oraz rodzaju
zastosowanej chemioterapii. W wikszoci przypadkw czas leczenia wynosi od 3 do
6 miesicy.
Jakie s efekty uboczne chemioterapii?
Objawy uboczne obciaj indywidualnych pacjentw w rnym stopniu. Moesz do-
wiadczy ich mniej lub wicej ni inne pacjentki, w mniejszym lub wikszym nasile-
niu.
Poniej przedstawione zostan najczciej wystpujce objawy uboczne.
Lista tych objaww wydaje si duga i przytaczajca. Jednak jest mao prawdopodob-
ne, e dowiadczysz wielu z nich. Naley pamita, i podawanie chemioterapii przy-
nosi istotn korzy, przede wszystkim zwikszajc szanse przeycia.
Przed rozpoczciem leczenia moesz porozmawia z lekarzem o efektach ubocznych,
jakie mog powodowa cytostatyki, ktre bdziesz otrzymywaa.
Take po rozpoczciu leczenia poinformuj personel medyczny o objawach ubocznych,
ktrych dowiadczya. Moe okaza si pomocne prowadzenie dzienniczka, w kt-
rym bdziesz je zapisywaa. Bdziesz odnotowywa, co si wydarzyo, jak dugo trwao
i jakie nastpstwa spowodowao. Na tej podstawie bdziesz moga wyczerpujco prze-
dyskutowa problem wystpujcych u Ciebie objaww niepodanych z personelem
medycznym.
Poinformuj zesp leczcy o kadym zauwaonym objawie ubocznym, nawet jeeli
mylisz, e nie jest on istotny. Wikszo objaww ubocznych po chemioterapii mo-
na zagodzi. Powinna mie zapewnion moliwo kontaktu w kadym momencie,
w ktrym mog wystpi u Ciebie nasilone objawy uboczne. U czci pacjentw che-
mioterapia nie powoduje wystpienia adnych istotnych objaww ubocznych. Nie zna-
czy to, e nie dziaa ona w tym przypadku na chorob.
Najczciej wystpujce objawy uboczne po chemioterapii to:
nudnoci i wymioty,
osabienie,
utrata wosw,
biegunka lub zaparcia,
utrata wagi,
19
lekw zaley od tego, jakie inne formy leczenia s planowane, stopnia zaawansowania
choroby, obecnoci niekorzystnych czynnikw ryzyka oraz wieku.
Leki stosowane w chemioterapii usystematyzowane s w zalenoci od mechanizmu
dziaania.
Najczciej w leczeniu chorych na raka piersi stosowane s:
antracykliny,
inhibitory wrzecionka mitotycznego,
antymetabolity,
leki alkilujce.
Schematy chemioterapii wielolekowej bior zwykle nazw od pierwszych liter tworz-
cych je lekw, np. chemioterapia FEC skada si z 5- fuorouracylu, epirubicyny i cyklo-
fosfamidu.
Kada grupa cytostatykw dziaa w nieco odmienny sposb. Hamuj one podziay ko-
mrek nowotworowych lub w rny sposb je uszkadzaj. Poniewa mechanizm ich
dziaania jest rny, powoduje rwnie odmienne objawy uboczne. Informacje na temat
stosowanych lekw i ich objaww ubocznych otrzymasz od swojego lekarza onkologa.
Dobrze jest zanotowa nazwy stosowanych lekw. Jest to przydatne zwaszcza w przy-
padku zmiany lekarza.
Na czym polega chemioterapia uzupeniajca?
Chemioterapia uzupeniajca rozpoczynana jest zwykle po leczeniu operacyjnym.
W pewnych sytuacjach, zwaszcza znacznego zaawansowania choroby, moe by sto-
sowana przed zabiegiem. Jeeli istnieje potrzeba zastosowania leczenia hormonalnego
lub napromienianiem wtedy s one stosowane po chemioterapii. Przed rozpoczciem
leczenia specjalista onkologii klinicznej (lekarz zajmujcy si chemioterapi nowo-
tworw zoliwych) poinformuje Ci o schemacie leczenia, jaki zamierza zastosowa
oraz o moliwych objawach ubocznych. W przypadku braku oddziau chemioterapii
w lokalnym szpitalu, zostaniesz skierowana do odpowiedniego orodka.
Jak jest podawana chemioterapia?
Chemioterapia najczciej podawana jest drog doyln w postaci powolnych iniekcji
lub wleww kroplowych. Niektre leki podawane s drog doustn, w postaci tabletek.
Moliwe jest jednoczesne podawanie lekw drog doustn i doyln. Czasem zdarza si,
i podanie lekw do y obwodowych jest utrudnione. W przypadkach tych moe zaj
konieczno zaoenia dostpu do yy centralnej lub portu naczyniowego. Zaoenie
dostpu do yy centralnej polega na umieszczeniu w yle podobojczykowej mikkiego,
plastycznego cewnika, ktry moe pozostawa w niej tygodnie, a nawet miesice. Do
podania chemioterapii uywa si rwnie specjalnych portw naczyniowych, implanto-
wanych pod skr klatki piersiowej. Po zaoeniu centralnego dostpu do yy lub portu
naczyniowego zostaniesz poinstruowana, w jaki sposb trzeba z nim postpowa.
C
h
e
m
i
o
t
e
r
a
p
i
a
C
h
e
m
i
o
t
e
r
a
p
i
a
20
osabienia i zmczenia. Zmniejsza take ryzyko przybrania na wadze. Najlepszy jest
lekki wysiek, jak choby spacerowanie. Dla czci kobiet pomocne s rwnie bardziej
forsowne wiczenia. Wysiek fzyczny poprawia rwnie sen, oglny wygld i nastrj.
Moesz porozmawia z personelem medycznym o tym, jaki rodzaj wysiku fzycznego
jest dla Ciebie najlepszy.
Uczucie zmczenia moe by rwnie spowodowane anemi (stan, w ktrym w orga-
nizmie jest mao czerwonych ciaek krwi), bdc skutkiem stosowania chemioterapii.
W trakcie leczenia chemioterapi okresowo sprawdza si morfologi. Jeeli leczenie,
ktre otrzymujesz powoduje wystpienie nasilonej anemii moe zaj potrzeba przeta-
czania krwi.
Utrata wosw
Nie wszystkie leki stosowane w chemioterapii powoduj utrat wosw. Niemniej wik-
szo lekw, ktre stosowane s w chemioterapii uzupeniajcej u chorych na raka
sutka moe j spowodowa. Objaw ten jest odwracalny - kilka tygodni lub miesicy po
zakoczeniu leczenia wosy z powrotem odrastaj.
Ryzyko utraty wosw jest wiksze, gdy stosuje si schematy leczenia zawierajce
antracykliny lub taksany. Moesz dowiedzie si od lekarza prowadzcego, jakie jest
ryzyko utraty wosw przy uyciu stosowanego u Ciebie schematu chemioterapii. Utra-
ta wosw moe mie rne nasilenie - od niewielkiego do cakowitego wyysienia.
Moe dotyczy rwnie wosw pozostaej czci ciaa. Gdy odrosn nowe wosy mog
by gstsze, mocniejsze i bardziej krcone. Mog mie rwnie nieco inny kolor ni
przed wypadniciem. Chocia utrata wosw z medycznego punktu widzenia, zwaszcza
w porwnaniu z walk o zdrowie, nie jest powanym objawem niepodanym, dla wielu
kobiet jest niewtpliwie powodem do zmartwienia. Ma wpyw na to, jak kobieta czuje
si na co dzie oraz na jej seksualno. Przy niewielkiej utracie wosw mona zmieni
fryzur, przy wikszej na pewien okres czasu trzeba postara si o peruk. Jest ona
w Polsce refundowana na podstawie wniosku wydawanego przez placwki onkologiczne.
Biegunka i zaparcia
W czasie chemioterapii u czci pacjentw moe wystpi biegunka lub zaparcia.
W czasie wystpienia biegunki zostan Ci zlecone odpowiednie preparaty. Leki prze-
ciwbiegunkowe, takie jak wgiel drzewny czy loperamid, dostpne s w aptekach nawet
bez recepty. W przypadku tego ostatniego naley uwaa, by nie przekroczy dawki
dobowej leku, gdy moe doprowadzi do wystpienia gronych zapar. Zaparcia mog
by spowodowane zarwno sam chemioterapi jak i niektrymi lekami przeciwwy-
miotnymi. Sprzyja im take ograniczona aktywno fzyczna oraz ograniczenie posikw
w czasie leczenia chemioterapi. Zaparcia zmniejsza picie duej iloci pynw, jedzenie
wikszych iloci owocw i warzyw oraz stosowanie odpowiednich lekw regulujcych
wyprnienie. Zaparcia zmniejszaj rwnie wiczenia fzyczne. Przed uyciem lekw
przeciw biegunce lub zaparciom najlepiej skontaktowa si z lekarzem prowadzcym.
21
zaburzenia nastroju,
zaburzenia miesiczkowania,
problemy w yciu seksualnym,
owrzodzenia luzwek jamy ustnej,
uszkodzenie skry i paznokci,
ble miniowe oraz zaburzenia neurologiczne (najczciej po taksanach),
uczucie drtwienia i mrowienia palcw (najczciej po taksanach),
obrzki koczyn.
Poniej wymienione objawy uboczne wystpuj rzadko, ale mog by grone.
Niezwocznie poinformuj o ich wystpieniu opiekujcy si Tob zesp medyczny. S to:
infekcje (spowodowane niskim poziomem biaych ciaek krwi),
krwawienie i wystpowanie sicw,
trudnoci w oddawaniu moczu,
dolegliwoci kardiologiczne (gwnie po antracyklinach),
reakcje alergiczne.
Leczenie objaww ubocznych po chemioterapii
Wikszo objaww ubocznych spowodowanych chemioterapi mona z powodzeniem
leczy. Poniej przedstawiono sugestie jak radzi sobie z najczstszymi z nich.
Nudnoci i wymioty
Nudnoci i wymioty s czstym objawem ubocznym po chemioterapii. W wikszoci
przypadkw mog by kontrolowane przez leki przeciwwymiotne. S one zwykle poda-
wane przed rozpoczciem chemioterapii. Czsto leczenie jest kontynuowane przez 2-4
dni po zakoczeniu chemioterapii, by zapobiec wystpowaniu objaww w domu. Po-
mocny jest rwnie sposb odywiania - mniejsze porcje pokarmu spoywane czciej,
ni obfte jednorazowe posiki.
Z powodu obawy przed powtrzeniem si nudnoci i wymiotw przed nastpnym cy-
klem chemioterapii, wystpuje objaw nazywany nudnociami i wymiotami przepowia-
dajcymi (u czci pacjentw moe wystpi ju przed podaniem leczenia). Poinformuj
o jego wystpieniu zesp prowadzcy leczenie. Istniej skuteczne metody leczenia tego
zespou, do ktrych midzy innymi nale techniki relaksacyjne.
Osabienie
Uczucie osabienia jest czstym objawem ubocznym po chemioterapii i moe utrzy-
mywa si nawet 3-6 miesicy po zakoczeniu leczenia. Dlatego te uyteczne moe
by zorganizowanie sobie pomocy przy opiece nad dziemi lub w pracach domowych.
Pozostawia to wicej czasu na odpoczynek . Najczstsz reakcj na uczucie zmczenia
jest odpoczynek. Badania wykazay jednak, e wiczenia fzyczne s rwnie pomocne
w opanowaniu zmczenia spowodowanego chemioterapi. Cho trudno si tego spo-
dziewa, wysiek fzyczny w trakcie i po chemioterapii pomaga zmniejszy uczucie
C
h
e
m
i
o
t
e
r
a
p
i
a
C
h
e
m
i
o
t
e
r
a
p
i
a
22
Jeeli objaw ten wystpi naley:
my zby mikk szczoteczk po kadym posiku, co zmniejsza ryzyko infekcji,
uywa odpowiednich elw znieczulajcych i pynw do pukania ust, w celu zmniej-
szenia uczucia dyskomfortu w jamie ustnej, w razie wikszych dolegliwoci blowych
mona stosowa leki przeciwblowe.
Czasami po chemioterapii wystpuj rwnie inne zmiany na luzwkach jamy ustnej,
takie jak pleniawka (infekcja jamy ustnej spowodowana przez grzyby z grupy drody,
objawiajca si biaymi plamami na jzyku i luzwkach jamy ustnej) czy opryszczka.
Poinformuj o nich personel medyczny, gdy mog by w odpowiedni sposb leczone.
Uszkodzenia skry i paznokci
U czci pacjentw leczonych chemioterapi pojawiaj si problemy zwizane z uszko-
dzeniem skry i paznokci. Zmiany skrne obejmuj zaczerwienienie, wid, zuszczanie
naskrka, nadmiern sucho oraz zmiany trdzikowate. Objawy ze strony paznokci
polegaj na tym, e staj si one ciemniejsze, bardziej kruche oraz pkaj. Niektre
cytostatyki mog uwraliwi skr na promieniowanie soneczne. Jeeli otrzymujesz te
leki, zaleca si unikanie przebywania na socu przez duszy okres czasu i stosowanie
ochrony skry przed socem podczas przebywania na powietrzu.
Wikszo problemw zwizanych ze skr i paznokciami nie jest grona. Czasem
mog si zdarzy reakcje alergiczne takie jak: mrowienie skry, nasilony wid oraz
trudnoci w oddychaniu.
W takim przypadku powinna niezwocznie skontaktowa si ze sub zdrowia, gdy
nasilone reakcje alergiczne wymagaj jak najszybszego wdroenia leczenia, nawet
w warunkach oddziau intensywnej terapii medycznej.
Ble miniowe oraz zaburzenia neurologiczne
Cz cytostatykw moe spowodowa dolegliwoci zwizane z ukadem miniowym
i nerwowym. Na og nie s one grone. Najczciej wystpuje uczucie drtwienia,
mrowienia oraz uczucie gorca doni i stp. Czasami zdarzaj si trudnoci w utrzyma-
niu rwnowagi, moe wystpi te osabienie siy miniowej lub ble mini. Na og
objawy te trwaj kilka dni.
Zaburzenia pamici
U niektrych pacjentw poddanych leczeniu chemioterapi wystpuj zaburzenia pa-
mici. Mog one utrzymywa si kilka miesicy po zakoczeniu leczenia. Przyczyna
tych zaburze jest nieznana.
Obrzki koczyn
Obrzki zwizane z zatrzymaniem pynw wystpuj gwnie w obrbie koczyn. Naj-
czciej zlokalizowane s w okolicy kostek i stp, co zwizane jest z dziaaniem siy
grawitacji. Najczciej wystpuj po chemioterapii zawierajcej cytostatyki z grupy
23
Przyrost lub utrata ciaru ciaa
U czci pacjentw otrzymujcych chemioterapi zmniejsza si apetyt, co prowadzi
do zmniejszenia ciaru ciaa. W przypadkach zmniejszenia apetytu sprbuj spoywa
czsto niewielkie porcje pokarmu. Niektrzy pacjenci w trakcie leczenia mog przybra
na wadze. Na przyrost ciaru ciaa wpywa ograniczenie aktywnoci fzycznej. Zapytaj
opiekujcy si Tob personel medyczny lub rehabilitanta, jaki rodzaj wicze fzycznych
jest dla Ciebie najbardziej odpowiedni.
Zaburzenia nastroju
Cz pacjentw w okresie leczenia przeciwnowotworowego odczuwa obnienie na-
stroju, uczucie smutku a nawet paczliwo. Inni odczuwaj niepokj i zmartwienie lub
staj si nerwowi. W czasie powanej choroby zaburzenia nastroju s rzecz normaln.
Jednak gdy s one nasilone, ograniczaj Twoj normaln aktywno oraz relacje z inny-
mi ludmi, powinna zwrci si o pomoc do psychologa lub psychiatry.
Zaburzenia miesiczkowania
U okoo 2/3 kobiet, u ktrych nowotwr rozpoznano przed 50. rokiem ycia, chemiote-
rapia powoduje zaburzenia miesiczkowania, co z kolei wywouje objawy menopauzy.
U czci z nich objawy bd przejciowe. Im kobieta blisza jest okresu naturalnej me-
nopauzy, tym wiksze jest prawdopodobiestwo, e objawy nie ustpi. Jeeli objawy
menopauzy u modych kobiet utrzymuj si, wiadczy to o uszkodzeniu przez chemio-
terapi jajnikw i zwizanego z tym braku moliwoci zajcia w ci.
Jeeli jeste jeszcze w wieku przedmenopauzalnym i chcesz w przyszoci mie
dzieci, przed podjciem decyzji i ewentualnym rozpoczciem leczenia porozmawiaj
z lekarzem specjalizujcym si w zagadnieniach podnoci.
Problemy w yciu seksualnym
W trakcie chemioterapii wiele kobiet odczuwa problemy w yciu seksualnym. W duej
mierze s one spowodowane stresem oraz pogorszeniem stanu zdrowia, wskutek wy-
stpienia objaww ubocznych po leczeniu. Mog by te spowodowane brakiem akcep-
tacji wasnego ciaa po zabiegu.
Wicej informacji na ten temat moesz uzyska kontaktujc si z lekarzem seksuolo-
giem lub Centrum Psychologii Fundacji Unicorn.
Owrzodzenie luzwek jamy ustnej
Jednym z objaww ubocznych po chemioterapii jest owrzodzenie luzwek jamy ust-
nej. Zwykle rozpoczyna si 5-10 dni po leczeniu. Okres gojenia trwa 1-2 tygodnie.
W trakcie leczenia naley przestrzega higieny jamy ustnej.
O wystpieniu tego objawu naley poinformowa leczcy Ci personel medyczny, gdy
najczciej jest on spowodowany spadkiem poziomu biaych krwinek i moe wymaga
specjalistycznego leczenia.
C
h
e
m
i
o
t
e
r
a
p
i
a
C
h
e
m
i
o
t
e
r
a
p
i
a
24
Krwawienie i wystpowanie siniakw
W rzadkich przypadkach chemioterapia moe powodowa krwawienie lub powstawanie
siniakw. Dzieje si tak, poniewa moe ona uszkodzi pytki krwi. W trakcie leczenia
poziom pytek jest take okresowo kontrolowany. Do obnienia poziomu pytek docho-
dzi zwykle 1-2 tygodnie po podaniu leczenia, na og pniej, ni zaczyna si spadek
poziomu biaych ciaek krwi.
Skontaktuj si z lekarzem, jeeli wystpi jakiekolwiek z poniszych objaww:
sice,
krwawienia z dzise i nosa,
obecno krwi w moczu,
czarny lub krwawy stolec.
Jeeli objawy te wystpi w nocy lub w czasie wolnym od pracy, skontaktuj si z najbli-
sz czynn placwk medyczn. Popro o oznaczenie morfologii i ewentualny kontakt
z lekarzem onkologiem. W przypadku wikszego spadku poziomu pytek, zwaszcza
jeeli powoduje to krwawienie, konieczna moe by transfuzja pytek.
Problemy z ukadem moczowym
Niektre leki stosowane w chemioterapii mog spowodowa odczyn zapalny ze strony
luzwki pcherza moczowego lub uszkodzi nerki. W niektrych przypadkach zmiany
te mog by nieodwracalne. Zapytaj leczcego Ci lekarza czy leki, ktre otrzymujesz
maj takie dziaanie. Jest to istotne w kontekcie zaywania innych lekw, ktre mog
mie rwnie dziaanie toksyczne na ukad moczowy.
Uszkodzeniu nerek i pcherza zapobiega picie duej iloci pynw.
Jeeli wystpuj objawy uboczne ze strony drg moczowych zwykle ma to miejsce kilka
dni po podaniu chemioterapii.
Nastpujce objawy wymagaj kontaktu z lekarzem:
bl lub pieczenie przy oddawaniu moczu,
czste oddawanie moczu,
uczucie parcia na mocz,
obecno krwi w moczu,
gorczka i dreszcze.
Jeeli objawy te rozwin si w nocy lub w czasie wolnym od pracy, skontaktuj si
z najblisz czynn placwk suby zdrowia.
Niektre cytostatyki (antracykliny) rwnie powoduj czerwone zabarwienie moczu.
Twj lekarz powinien Ci o tym poinformowa. Jak wspomniano, czerwone zabarwienie
moczu spowodowane chemioterapi, wystpuje zwykle kilka dni po leczeniu, czym r-
ni si od zmiany koloru moczu spowodowanego przez cytostatyki.
25
taksanw. Ryzyko wystpienia tego objawu mona zmniejszy stosujc pewne leki
przed podaniem chemioterapii. Po zakoczeniu wlewu cytostatyku objaw ten stopnio-
wo ustpuje. Obrzk koczyn po chemioterapii nie moe by utosamiany z obrzkiem
limfatycznym, ktry czsto jest efektem leczenia operacyjnego. Specyfczne leczenie
obrzku rzadko jest konieczne, niemniej w przypadku nasilonych objaww zostan Ci
przepisane odpowiednie leki.
Infekcje
Chemioterapia obnia w organizmie liczb biaych ciaek krwi. W trakcie leczenia che-
mioterapi ich poziom jest regularnie kontrolowany. Obnienie poziomu biaych krwinek
zwykle ma miejsce 1-2 tygodnie po podaniu chemioterapii. Jeeli si tak stanie wzrasta
ryzyko infekcji. Szczeglnie wysokie ryzyko wystpienia infekcji ma miejsce w przypad-
ku, gdy razem stosuje si antracykliny i taksany, co obecnie czsto zdarza si u chorych
otrzymujcych chemioterapi z powodu raka piersi. Aby zmniejszy ryzyko wystpienia
infekcji, Twj lekarz moe zleci Ci proflaktycznie po kadym cyklu chemioterapii poda-
wanie lekw z grupy granulocytarnych czynnikw wzrostu (G-CSF), ktre przyspieszaj
odnow ukadu biaokrwinkowego.
Niezwocznie naley skontaktowa si z lekarzem jeeli wystpi:
gorczka >38
o
C,
dreszcze,
obfte poty.
Mog to by pierwsze objawy powanej, nawet zagraajcej yciu infekcji, co wymaga
natychmiastowego wdroenia leczenia odpowiednimi antybiotykami. Jeeli objawy te
wystpi w porze nocnej lub w czasie weekendu, naley skontaktowa si z najblisz
czynn placwk suby zdrowia, by poprosi o wykonanie morfologii oraz ewentualny
kontakt z lekarzem onkologiem.
Inne moliwe objawy infekcji to:
lune stolce,
uczucie pieczenia przy oddawaniu moczu,
kaszel i bl garda,
upawy i uczucie widu narzdw pciowych,
zaczerwienienie, obrzk i uczucie tkliwoci wok ran,
ble, pojawienie si pcherzy oraz uczucie gorca w miejscu podania do yy lekw
przeciwnowotworowych.
Wszystkie procesy infekcyjne, ktre wystpi podczas chemioterapii mog by
z powodzeniem leczone antybiotykami.
C
h
e
m
i
o
t
e
r
a
p
i
a
C
h
e
m
i
o
t
e
r
a
p
i
a
26 27
Radioterapia
Dr n. med. Beata Sas-Korczyska
Radioterapia w leczeniu chorych na raka piersi
Co to jest radioterapia?
Radioterapia jest metod leczenia, w ktrej wykorzystuje si oddziaywanie promienio-
wania jonizujcego z materi.
W leczeniu chorych na nowotwory radioterapia jest stosowana albo jako samodzielny
sposb postpowania, albo w poczeniu z innymi metodami (np. chirurgi, chemiote-
rapi, hormonoterapi).
Kiedy u chorych na raka piersi stosowana jest radioterapia?
U chorych na raka piersi radioterapia jest stosowana jako leczenie uzupeniajce po
zabiegach chirurgicznych. Ze wzgldu na rozlego przeprowadzonego zabiegu opera-
cyjnego wyrniane s dwie grupy:
1. Chore, u ktrych zabieg polega na wyciciu guza (i regionalnych wzw chonnych)
z pozostawieniem piersi tzw. zabieg z oszczdzeniem piersi.
U takich chorych radioterapia jest skadow czci leczenia oszczdzajcego pier
i jest przeprowadzana po leczeniu chirurgicznym.
2. Chore, u ktrych wykonano amputacj piersi (mastektomia) z usuniciem regional-
nych wzw chonnych. Po takich zabiegach wskazaniem do zastosowania radioterapii
jest obecno wybranych czynnikw w badaniu histologicznym.
Niektre chore po leczeniu chirurgicznym, oprcz zastosowania radioterapii wymagaj
rwnie podania chemioterapii. Wtedy radioterapia stosowana jest po zakoczeniu che-
mioterapii.
W jakim celu stosowana jest radioterapia?
U chorych na raka piersi radioterapia ma na celu zmniejszenie ryzyka rozwoju nawrotu
choroby po leczeniu chirurgicznym i poprzez to wpywa na popraw wynikw leczenia.
Jaki obszar objty jest napromienianiem?
U chorych po zabiegach z oszczdzeniem piersi napromieniany jest gruczo piersiowy.
Dodatkowo, u niektrych chorych, jeeli s wskazania, napromieniane s rwnie regio-
nalne wzy chonne.
U chorych po zabiegach mastektomii obszar napromieniany obejmuje cian klatki
piersiowej z blizn pooperacyjn oraz okolice regionalnych wzw chonnych.

Jak odbywa si planowanie radioterapii?
Poszczeglne etapy procesu planowania i realizacji radioterapii odbywaj si w okrelo-
Inne rzadkie objawy uboczne po chemioterapii:
uszkodzenie minia sercowego,
anemia,
reakcje alergiczne (najczciej po taksanach).
Jeeli objawy te pojawi si podczas leczenia chemioterapi moe zaistnie koniecz-
no zmiany schematu leczenia lub obnienia dawek lekw. W razie wystpienia reak-
cji uczuleniowych w trakcie podawania cytostatykw, przed nastpnym ich podaniem
mona proflaktycznie zastosowa leki przeciwalergiczne.
Podsumowanie:
Chemioterapia uzupeniajca uywana jest w celu zabicia pojedynczych komrek nowo-
tworowych mogcych pozosta w organizmie po leczeniu operacyjnym, niewykrywal-
nych dostpnymi metodami.
Celem chemioterapii uzupeniajcej jest obnienie nawrotu ryzyka choroby nowotworo-
wej, a przez to zwikszenie szansy przeycia.
Nie kady pacjent po leczeniu operacyjnym wymaga chemioterapii. Decyzja zaley
od stopnia zaawansowania choroby oraz obecnoci czynnikw ryzyka, oglnego sta-
nu zdrowia oraz preferencji pacjenta. Jednym z najbardziej istotnych czynnikw jest
obecno w komrkach nowotworowych receptorw hormonalnych, decydujcych
o moliwoci zastosowania hormonoterapii.
Stosowane s rne schematy chemioterapii zawierajce leki powodujce pewne, swo-
iste objawy uboczne.
Wikszo lekw przeciwnowotworowych podawana jest drog doyln cho niektre
dostpne s w postaci tabletek.
Wikszo objaww ubocznych po chemioterapii mona opanowa lub zagodzi za
pomoc dostpnych obecnie lekw.
W razie jakichkolwiek wtpliwoci naley kontaktowa si z lekarzem onkologiem pro-
wadzcym leczenie.
R
a
d
i
o
t
e
r
a
p
i
a
C
h
e
m
i
o
t
e
r
a
p
i
a
28 29
nych miejscach i przy wykorzystaniu odpowiednich urzdze: modelarnia, symulator,
tomograf komputerowy, system planowania leczenia, aparat terapeutyczny. O przebiegu
poszczeglnych etapw chora jest na bieco informowana przez lekarza prowadzce-
go.
Przed rozpoczciem leczenia okrelany jest obszar, ktry bdzie napromieniany. Jego
rozlego ustalana jest indywidualnie dla kadej chorej i zaley od obecnoci czyn-
nikw, ktre s wskazaniami do radioterapii. Nastpnie lekarz radioterapeuta wraz
z fzykiem medycznym dobieraj tak wielko i ksztat wizek, aby leczenie byo jak
najbardziej skuteczne, przy jak najniszym ryzyku naraenia chorej na rozwj powika
w zdrowych tkankach, znajdujcych si w ssiedztwie obszaru napromienianego.
Jak jest prowadzona radioterapia?
U chorych na raka piersi po zabiegach z oszczdzeniem piersi w czasie napromieniania
piersi (i regionalnych wzw chonnych) stosowane s wizki zewntrzne (teleradiote-
rapia).
U wikszoci takich chorych konieczne jest podwyszenie dawki na lo po usunitym
guzie, czyli na obszar, gdzie zlokalizowany by guz w piersi. Odbywa si to przy uyciu
wizek zewntrznych (wizki elektronowe o odpowiedniej energii). Drugim sposobem
jest brachyterapia, ktra polega na umieszczeniu rda promieniowania w loy po gu-
zie. Czynnikiem decydujcym o wyborze metody jest pooenie guza w piersi przed
leczeniem operacyjnym oraz wielko loy pooperacyjnej.
W radioterapii u chorych na raka piersi po zabiegach mastektomii stosowane s wizki
zewntrzne (teleradioterapia). S to wizki fotonowe i elektronowe. Uycie wizki elek-
tronowej wymaga zastosowania indywidualnego bolusa (odlanego z wosku, o ksztacie
i wielkoci dostosowanych do klatki piersiowej chorej).
Jak jest podawana dawka radioterapii?
Wysoko dawki jest tak dobrana, aby leczenie byo jak najbardziej skuteczne.
Dawka podawana jest w sposb frakcjonowany. Co to oznacza? Caa dawka podzielona
jest na frakcje (porcje), ktre podawane s jeden raz dziennie, przez pi dni w tygo-
dniu.

Jak naley si zachowywa w trakcie radioterapii?
Radioterapia, jak kada inna metoda leczenia moe powodowa powstanie objaww
ubocznych i powika. W kolejnym rozdziale s one omwione szczegowo.
Odpowiedni dobr parametrw wizek, stosowanie oson, bolusw, ma na celu minima-
lizacj ryzyka rozwoju powika. Tym niemniej, u kadej chorej poddawanej radioterapii
w obszarze napromienianym rozwija si reakcja popromienna (tak zwany odczyn). Dla-
tego bardzo wane jest, aby chora pozostawaa w staym kontakcie z lekarzem prowa-
dzcym i stosowaa si do jego zalece.
Objawy uboczne i powikania radioterapii raka piersi
Radioterapia jest metod bezpieczn, ale nie jest ona cakowicie pozbawiona dziaa
niepodanych.
Jakie mog by powikania po radioterapii?
Wyrnia si powikania wczesne (ostre), ktre pojawiaj si w trakcie radioterapii i do
trzech miesicy po jej zakoczeniu. Trwaj zwykle stosunkowo krtko i s odwracalne.
Druga grupa to powikania pne (przewleke), ktre mog wystpi w okresie kilku do
kilkunastu miesicy po napromienianiu.
Jakie s objawy ostrego odczynu popromiennego?
Najczstsze objawy to zaczerwienie skry i zuszczanie naskrka. Zuszczanie moe
by suche lub wilgotne. Mog wystpi rwnie zaburzenia poykania, bl garda przy
przeykaniu; rzadziej chrypka, kaszel i duszno.
Inne objawy, ktre mog wystpi w trakcie radioterapii u chorych po zabiegach
z oszczdzeniem piersi to obrzk i bolesno napromienianej piersi.
Jakie mog by powikania pne?
Najczciej wystpujce objawy to zwknienie tkanki podskrnej i przebarwienie skry
w terenie napromienianym.
Pojawi si moe rwnie nasilenie obrzku koczyny grnej oraz ograniczenie rucho-
moci w stawie barkowym, ktre jest skutkiem uszkodzenia splotu barkowego.
Inne objawy: u chorych leczonych z powodu raka piersi zlokalizowanego po stronie
lewej istnieje zwikszone ryzyko wystpienia choroby wiecowej. To ryzyko dotyczy
szczeglnie tych chorych, u ktrych podawano chemioterapi. W tej grupie chorych
rwnie wysze jest ryzyko upoledzenie funkcji krwiotwrczej szpiku kostnego.
Jak postpowa w trakcie i po radioterapii?
ograniczenie mycia okolic napromienianych w trakcie i po radioterapii do czasu ust-
pienia reakcji popromiennej,
ochrona skry okolic napromienianych przed urazami i socem
noszenie bielizny i odziey lekkiej, przewiewnej i lunej (najlepiej bawenianej), unikanie
tkanin sztucznych,
wietrzenie okolicy napromienianej oraz stosowanie zasypki z alantoin,
w przypadku pojawienia si rumienia i suchego zuszczania naskrka - stosowanie
maci z alantoin lub bepantenem,
Odczyn po napromienianiu
Lek. med. Monika Chosta
O
d
c
z
y
n

p
o

n
a
p
r
o
m
i
e
n
i
a
n
i
u

R
a
d
i
o
t
e
r
a
p
i
a
30 31
w przypadku pojawienia si wilgotnego zuszczania naskrka - leczenie miejscowe
(i ewentualnie oglnoustrojowe) pod kontrol lekarza radioterapeuty,
jeli wystpi zaburzenia poykania, bl garda przy przeykaniu - leki przeciwblowe
(paracetamol, paracetamol z kodein, niesterydowe leki przeciwzapalne, tramadol); pu-
kanie garda rumiankiem; siemi lniane,
kaszel, duszno z towarzyszc gorczk mog by objawami popromiennego za-
palenia puc - stosuje si wwczas antybiotyki oraz leki sterydowe.
Czy mona zapobiec pnemu odczynowi popromiennemu?
Najwaniejsza jest wsppraca pacjenta z lekarzem i stosowanie si do zalece lekarza
w trakcie prowadzenia radioterapii.
Hormonoterapia uzupeniajca
Co to jest hormonoterapia?
Hormonoterapia to leczenie stosowane u chorych, u ktrych stwierdzono obecno
receptorw hormonalnych w komrkach nowotworowych.
Receptory to substancje biakowe w komrkach, za porednictwem ktrych hormony
(estrogeny, progesteron) wpywaj na funkcje tych komrek, w tym ich wzrost.
Aktualnie badamy i oceniamy obecno dwch receptorw: estrogenowego (ER) i pro-
gesteronowego (PR).
Co jest celem hormonoterapii?
Celem takiego leczenia jest zmniejszenie wpywu hormonw na wraliwe komrki no-
wotworowe. Odbywa si to przez zablokowanie receptorw (tamoksyfen) lub zmniej-
szenie poziomu hormonw w organizmie (inhibitory aromatazy) oraz hamowanie funkcji
jajnikw.
Jakie s wskazania i jak jest stosowana hormonoterapia?
Hormonoterapia jest zalecana u chorych, u ktrych stwierdzono obecno receptorw
hormonalnych w komrkach nowotworowych.
Moe by ona stosowana jako leczenie samodzielne, jakkolwiek u wikszoci chorych
s wskazania do zastosowania kilku metod leczenia uzupeniajcego (chemioterapii,
terapii celowanej, radioterapii).
Kojarzenie rnych metod leczenia uzupeniajcego jest szeroko stosowane, nie-
mniej naley pamita, e nie wszystkie mona stosowa w tym samym czasie.
Dotyczy to gwnie chemioterapii i hormonoterapii. W tym przypadku, ze wzgldu na
mniejsz skuteczno jednoczasowego leczenia, w pierwszym etapie powinna by
zastosowana chemioterapia, a po jej zakoczeniu rozpoczta hormonoterapia.
Podsumowujc, jeeli chory ma wskazania do skojarzenia kilku metod leczenia uzupe-
niajcego, najczciej rozpoczynamy je od chemioterapii, a po jej zakoczeniu rozpo-
czynamy hormonoterapi i radioterapi oraz ewentualnie terapi celowan (w zalenoci
od wskaza, o ktrych jest mowa w innych rozdziaach).
Jaki jest cel hormonoterapii?
Zasadniczym celem hormonoterapii uzupeniajcej jest zmniejszenie ryzyka nawrotu
Hormonoterapia
Lek. med. Tomasz Zemeka
H
o
r
m
o
n
o
t
e
r
a
p
i
a

O
d
c
z
y
n

p
o

n
a
p
r
o
m
i
e
n
i
a
n
i
u

32 33
choroby i mierci z powodu raka piersi oraz zmniejszenie ryzyka wystpienia raka
w drugiej piersi.
Jakie s rodzaje hormonoterapii?
Antyestrogeny
dziaanie antyestrogenw polega na zablokowaniu czenia si estrogenw z ich re-
ceptorami w komrce nowotworowej, a tym samym zahamowaniu wzrostu nowotworu.
Leki te stosowane s u chorych przed, jak i po menopauzie.
Zalecana jest dawka 20 miligramw dziennie, niezalenie od posikw.
Czas trwania leczenia wynosi pi lat.
Inhibitory aromatazy
dziaanie tych lekw polega na zahamowaniu przeksztacenia androgenw do estro-
genw, czego skutkiem jest obnienie poziomu estrogenw w organizmie.
Inhibitory aromatazy s stosowane wycznie u chorych po menopauzie.
Zalecana dawka to jedna tabletka dziennie, niezalenie od posikw.
Czas trwania leczenia wynosi pi lat.
Supresja jajnikw
Supresja, czyli zahamowanie funkcji jajnikw prowadzi do ograniczenia produkcji estro-
genw.
Istniej dwie formy zahamowania funkcji jajnikw:
przejciowa, wywoana farmakologicznie (lekami).
Zatrzymanie miesiczkowania trwa tak dugo, jak dugo stosujemy lek.
Leki stosuje si w formie zastrzykw podskrnych albo dominiowych, w odstpach
co cztery lub dwanacie tygodni.
Optymalny czas leczenia wynosi co najmniej dwa lata.
trwaa supresja jajnikw (chirurgiczna albo radiologiczna).
Aktualnie metody te nie s polecane ze wzgldu na niefzjologiczny efekt kastracji i zbyt
due ryzyko powika.
Zarwno przejciowa jak i trwaa supresja jajnikw zalecana jest wycznie u chorych
przed okresem menopauzy.
Jakie s efekty uboczne hormonoterapii?
Jak kade leczenie tak i hormonoterapia powoduj okrelone objawy niepodane.
Kady z chorych reaguje indywidualnie, std te wystpienie tych objaww i ich nasile-
nie moe by rne.
Wszystkie rodzaje hormonoterapii mog wywoywa objawy charakterystyczne dla
okresu menopauzy, to znaczy:
uderzenia gorca,
sucho pochwy,
osabienie popdu pciowego.
W razie, gdy objawy te stanowi istotny problem utrudniajcy normalne ycie, naley
porozmawia o tym z lekarzem onkologiem lub innym lekarzem, informujc go jedno-
czenie o swojej chorobie i stosowanych lekach.
Jeeli chora otrzymuje hormonoterapi w okresie przed menopauz i chciaaby w przy-
szoci mie dzieci, to przed podjciem decyzji o rozpoczciu leczenia, powinna poroz-
mawia na ten temat z lekarzem specjalizujcym si w zagadnieniach podnoci.
Jakie s inne objawy uboczne hormonoterapii?
Innymi objawami ubocznymi antyestrogenw s:
powikania zatorowo-zakrzepowe,
zaburzenia widzenia,
zwikszone ryzyko zachorowania na raka trzonu macicy.
Dlatego te w przypadku wystpienia:
nieregularnego krwawienia z drg rodnych,
blw zamostkowych w klatce piersiowej,
uczucia gorca, blu, obrzku, nadwraliwoci,
naley niezwocznie powiadomi lekarza onkologa prowadzcego leczenie.
Naley pamita, e przy stosowaniu antyestrogenw w okresie przed menopauzal-
nym konieczne jest stosowanie adekwatnych form antykoncepcji.
Innymi objawami s:
ble koci i staww,
obserwuje si wzrost ryzyka osteoporozy (demineralizacji) koci i przez to zama
koci.
Dlatego w przypadku stwierdzonej wczeniej osteoporozy, naley poinformowa
o tym lekarza onkologa przed rozpoczciem leczenia.
Inne objawy uboczne supresji jajnikw:
operacyjna supresja powoduje trwa menopauz.
Kobiety poddane tej formie leczenia nie bd mogy mie dzieci.

Natomiast farmakologiczna supresja jajnikw powoduje przejciow menopauz,
ktra trwa tak dugo, jak dugo stosujemy leczenie. Niemniej w niektrych przypadkach
(zwaszcza, gdy leczenie zostao rozpoczte w wieku bliskim naturalnej menopauzie),
moe by ona trwaa, co rwnie skutkuje brakiem moliwoci posiadania potomstwa.
Hormonoterapia jest form leczenia uzupeniajcego prowadzonego przez lekarza spe-
cjalist onkologa. W razie wystpienia jakichkolwiek objaww ubocznych, wtpliwoci
i pyta, naley zwrci si do lekarza prowadzcego leczenie.
H
o
r
m
o
n
o
t
e
r
a
p
i
a
H
o
r
m
o
n
o
t
e
r
a
p
i
a

35
Markery nowotworowe
Co to s markery nowotworowe?
Krce markery nowotworowe to substancje wytwarzane i uwalniane do krwi z ko-
mrek nowotworowych, ale niekiedy take z komrek prawidowych w odpowiedzi na
obecno nowotworu. W zaoeniu stenie markerw w surowicy krwi u wszystkich
chorych na nowotwory powinno by wysze, ni u osb zdrowych, czy z niezoliwymi
zmianami. Jednak w praktyce u chorych we wczesnych stadiach zaawansowania no-
wotworu (I+II) czsto podwyszonych wynikw jest niska, std generalnie nie zaleca
si ich oznaczania w badaniach przesiewowych lub dla ustalenia rozpoznawania nowo-
tworu.
Jakie markery mona oznacza u chorych na raka piersi?
U chorych na raka piersi najczciej wykorzystuje si oznaczenia CA 15-3 oraz antyge-
nu BR 27.29 okrelanego te jako CA 27.29.
W jakim celu oraz kiedy markery nowotworowe mog by oznaczane u chorych na
raka piersi?
Przedmiotem dyskusji jest wykonywanie bada CA 15-3 przed rozpoczciem leczenia
u chorych na raka piersi zakwalifkowanych do operacji, jednak wyniki oznacze mar-
kera mog by pomocne w ocenie radykalnoci zabiegu. Dotyczy to grupy chorych,
u ktrych przed operacj jego stenie przekracza 30,0 U/ml. Po upywie miesica od
leczenia operacyjnego podwyszone wyjciowo stenie markera powinno ulec norma-
lizacji tzn. obniy si do wartoci spotykanych u zdrowych kobiet.
Midzynarodowe Stowarzyszenia (NACB, ASCO) nie zalecaj rutynowego oznaczania
CA 15-3 (BR 27.29) u bezobjawowych chorych po zabiegach operacyjnych, zwaszcza
u chorych po mastektomii, ze wzgldu na utrzymujcy si przez wiele lat prawidowy
jego poziom. Stowarzyszenia te sugeruj, e decyzje odnonie wykonywania bada CA
15-3 powinny wynika z porozumienia pomidzy chorym a lekarzem prowadzcym.
Jednak przy wszelkich objawach klinicznych i radiologicznych nawrotu choroby zaleca
si zlecenie bada markera.
Europejska Grupa do Bada Markerw (EGTM) zaleca u chorych na raka piersi
w zawansowanych stadiach oznaczanie stenia CA 15-3 przed kadym cyklem che-
mioterapii oraz w odstpach 3 miesicznych u chorych otrzymujcych hormonoterapi.
W opinii Amerykaskiego Towarzystwa Onkologii Klinicznej (ASCO) oznaczenia CA 15-3
(BR 27.29) mog by pomocne w ocenie reakcji chorych na chemioterapi, ale tylko
Markery
Dr n. med. Ewa Wjcik
M
a
r
k
e
r
y

34
M
a
r
k
e
r
y

wwczas, gdy oznaczenia markera wykonywane s rwnoczenie z badaniami klinicz-
nymi oraz radiologicznymi.
Wzrost stenia markera podczas leczenia nie zawsze jest wykadnikiem nawrotu cho-
roby, niekiedy uzyskane wyniki mog by faszywie dodatnie. Podczas chemioterapii
moe dochodzi do zwikszonego uwalniania antygenu z rozpadajcych si komrek
nowotworowych, zatem mona obserwowa tylko wzrost przejciowy, nie potwierdzo-
ny podczas kolejnego badania kontrolnego. Powodem podwyszonego stenia moe
by niekiedy stan zapalny wtroby lub puc, przewleka niewydolno nerek oraz cho-
roby reumatyczne. Jeli w dwch kolejnych pomiarach obserwowany jest ponad 30%
wzrost stenia CA 15-3, to wskazuje on na progresj choroby i moe by rozwaany
w aspekcie przerwania leczenia lub zmiany terapii.
U chorych z zaawansowanym rakiem piersi zalecana jest niekiedy rwnoczesna
z CA 15-3 kontrola poziomu antygenu karcinoembrionalnego (CEA), uznawanego
przez badaczy za marker przerzutw.
37
Dziedziczna, wystpujca rodzinnie i genetycznie uwarunkowana predyspozycja do
zachorowania na raka piersi
Czym jest dziedziczna skonno do zachorowania na nowotwr?
Dziedziczn skonnoci do zachorowania na nowotwr nazywamy sytuacj, gdy
u czonkw rodziny stwierdza si obecno tzw. mutacji genetycznej, czyli zmiany pra-
widowego materiau genetycznego, powodujcej wiksze ryzyko zachorowania na okre-
lon chorob nowotworow np. na raka piersi.
Jak czsto wystpuj mutacje genetyczne?
Mutacje, czyli uszkodzenia DNA, wystpuj w komrkach organizmu niemal nieustan-
nie, ale zdecydowana wikszo z nich jest naprawiana przez organizm.
Tylko nieliczne mutacje pozostaj nienaprawione i powoduj rozwj nowotworu.
Wyjtkowo rzadko dotycz uszkodze komrek rozrodczych, a co za tym idzie, mog
by przekazywane potomstwu.
Czy mutacje genetyczne odpowiadaj za wszystkie nowotwory?
Za kad chorob nowotworow odpowiada mutacja komrki, ktra nastpnie dzieli
si w niekontrolowany sposb i tworzy guz nowotworowy. Jednak zwykle taka mutacja
powstaje w trakcie ycia organizmu, dotyczy tylko okrelonych komrek (np. gruczo-
u piersiowego) i nie jest dziedziczna. Jednak u niektrych osb mutacja obecna jest
w kadej komrce od chwili poczcia i istnieje due prawdopodobiestwo, e ujawni
si, dajc pocztek chorobie nowotworowej. Tak mutacj nazywamy dziedziczn lub
germinaln.
Czy za kady nowotwr odpowiada jaka mutacja dziedziczna?
Dotychczas udowodniono, e tylko niewielki odsetek niektrych nowotworw spowodo-
wanych jest mutacj dziedziczn. W przypadku raka piersi ten odsetek jest jednym z naj-
wyszych i siga zdaniem niektrych nawet 30%. Naley jednak pamita, e w ogrom-
nej wikszoci chorb nowotworowych nie udaje si znale przyczyny dziedzicznej.
Jakie geny odpowiadaj za raka piersi?
Dziedzicznie uwarunkowana skonno do raka piersi zwizana jest z mutacjami r-
nych genw, z ktrych najczciej wystpuj mutacje genw BRCA1 i BRCA2. Ponadto
mutacje tych 2 genw s najgroniejsze dla ich nosicielek, tzn. powoduj nawet 10-krot-
ny wzrost ryzyka raka piersi.
Genetyka
Dr n. med. Pawe Blecharz
G
e
n
e
t
y
k
a

36
G
e
n
e
t
y
k
a

Czy badajc geny mona si dowiedzie, czy si zachoruje na raka piersi lub inny
nowotwr?
Nie. Badanie genetyczne moe jedynie pomc w odpowiedzi na pytanie: Jakie jest
prawdopodobiestwo, e zachoruj na raka piersi lub inny nowotwr?. adne badanie
nie jest w stanie wykluczy moliwoci choroby nowotworowej. Dlatego badania gene-
tyczne przeprowadza si w celu znalezienia osb szczeglnie naraonych na rozwj np.
raka piersi, a nie w celu wykluczenia moliwoci zachorowania.
Czy wykonujc badanie genetyczne dowiem si o tym, jakie jest u mnie ryzyko wy-
stpienia wszystkich nowotworw?
Nie. Lekarz poradni genetycznej kieruje na badanie w kierunku mutacji genu, ktrej
obecno podejrzewa w rodzinie na podstawie wywiadu rodzinnego. Inne badanie zleci
jeli podejrzewa np. rodzinnego raka jelita grubego, a inne, gdy podejrzewa rodzinnego
raka piersi lub jajnika. Badania genetyczne s wci stosunkowo drogie i czsto czaso-
chonne, dlatego nie wykonuje si bada w kierunku wszystkich moliwych mutacji.
Czy wszystkie chore z rakiem piersi i ich rodziny powinny wykona badanie genetyczne?
Badania genetyczne s wskazane w tzw. rodzinach wysokiego ryzyka, czyli w takich,
w ktrych wystpuje kilka zachorowa na raka piersi lub nowotwory pokrewne.
Szczegowe kryteria przedstawia tabela poniej:
Liczba przypadkw raka piersi lub jajnika w rodzinie:
A - trzy (diagnoza defnitywna)
1. Przynajmniej trzech krewnych dotknitych rakiem piersi/jajnika rozpoznanym
w dowolnym wieku
B - dwa (diagnoza z duym prawdopodobiestwem)
1. Dwa raki piersi lub jajnika wrd krewnych I
O
(lub II
O
przez mczyzn)
2. Jeden rak piersi, jeden rak jajnika rozpoznane w dowolnym wieku
wrd krewnych I
O
(lub II
O
przez mczyzn)
C - jeden (diagnoza z duym prawdopodobiestwem)
1. Wystpienie raka piersi poniej 40 roku ycia
2. Wystpienie raka piersi obustronnego
3. Wystpienie raka piersi rdzeniastego lub atypowego rdzeniastego
4. Wystpienie raka piersi i jajnika u tej samej osoby
5. Wystpienie raka piersi u mczyzny
Kryteria rodowodowo-kliniczne dla rodzin wysokiego ryzyka zachorowania na raka piersi i/lub jajnika. wg. Swift M, et al.: Breast and other
cancers in families with ataxiatelangiectasia. N Engl J Med 1987; 316 1289-1294.
38 39
Nie ma wskaza do wykonywania rutynowo bada genw wysokiego ryzyka (tj. BRCA1
i BRCA2) u wszystkich chorych na raka piersi i ich krewnych. Inaczej rzecz ma si z tzw.
genami umiarkowanego ryzyka, ktre tylko nieznacznie (np.2- lub 4-krotnie) podnosz
ryzyko raka piersi i ujemny wywiad rodzinny nie musi wiadczy przeciwko ich wyst-
powaniu. Te geny to CHEK2, NOD2, NBS1 czy CYP1B1. Ich znaczenie nie jest do koca
udowodnione i badania nad nimi trwaj.
Co oznacza dla mnie obecno mutacji w genie BRCA1 lub BRCA2?
Obecno mutacji w genie BRCA1 oznacza, e jest Pani w grupie bardzo wysokiego
ryzyka zachorowania na raka piersi i/lub jajnika. Dla raka piersi to ryzyko siga nawet
80%, a dla raka jajnika nawet 50%. Mutacja genu BRCA2 jest nieco mniej grona
odpowiednio 56% i 27% dla raka piersi i jajnika. U mczyzn ryzyko chorb zwizanych
z mutacj BRCA1/2 nie jest do koca wyjanione, podejrzewa si zwikszon predyspo-
zycj do raka prostaty i odka.
Powinna Pani zosta objta programem corocznych bada proflaktycznych, w ktrego
skad wchodz: mammografa, tomografa, rezonans magnetyczny piersi, USG piersi,
wizyty kontrolne, USG narzdu rodnego, badanie markera CA125 oraz badanie lekar-
skie.
Ponadto, jeli zachorowaa Pani na raka piersi lub jajnika, nadal istnieje wysokie ryzyko
nastpnej choroby nowotworowej lub raka drugiej piersi. Dlatego nadal powinna Pani
uczestniczy w czstych i szczegowych kontrolach piersi i narzdu rodnego.
Jeli jest Pani nosicielk mutacji, to wszyscy krewni I stopnia, czyli dzieci, rodzestwo
i rodzice, powinni zosta przebadani w kierunku nosicielstwa tej mutacji.
Co oznacza dla mnie jeli moja matka lub ojciec mieli mutacj genu BRCA1/2, a ja
jej nie mam?
Prawdopodobiestwo zachorowania na raka piersi i/lub jajnika u Pani jest znacznie
mniejsze, lecz (jak si niedawno okazao) nadal podniesione. Pozostaje Pani w grupie
wysokiego ryzyka, jednak szansa na rozwj choroby jest znacznie mniejsza.
Czy jeli moja matka z rakiem piersi nie ma mutacji BRCA1/BRCA2 to ja mog ja mie?
Mutacje BRCA1/BRCA2 wykazuj w populacji polskiej tzw. efekt zaoyciela, czyli spo-
tyka si tylko kilka rodzajw mutacji, co wiadczy o tym, e pochodz one wszystkie od
naszych przodkw i nie pojawiaj si nowe ich rodzaje. Dlatego te badanie genetyczne
w Polsce jest znacznie tasze ni np. w USA, gdzie ze wzgldu na liczne narodowoci
jest moliwe wystpowanie bardzo wielu rnych mutacji. W praktyce uwaa si, e jeli
u pacjentki chorej na raka piersi wykluczono mutacj genu BRCA1 dostpnymi obecnie
metodami, to u jej potomstwa nie ma potrzeby wykonywa takiego badania.

G
e
n
e
t
y
k
a
G
e
n
e
t
y
k
a

Gdzie mog wykona badanie genetyczne w kierunku mutacji BRCA1/BRCA2?
Coraz liczniejsze laboratoria wykonuj takie badania. Bezpatnie mog je wykona ko-
biety z grupy wysokiego ryzyka w poradniach genetycznych, znajdujcych si praktycz-
nie w kadym wikszym miecie. Badania genu BRCA1 obecnie s fnansowane przez
Ministerstwo Zdrowia w ramach Narodowego Programu Zwalczania Chorb Nowotwo-
rowych.
41
Postpowanie wspomagajce w leczeniu raka piersi
Co to s terapie WSPOMAGAJCE w leczeniu raka piersi?
Terapie wspomagajce mog by dodatkowym rodkiem poprawiajcym samopo-
czucie i jako ycia. Mog by stosowane w toku konwencjonalnych metod leczenia,
a wic chirurgii, radioterapii, chemio- i hormonoterapii.
Takim uzupenieniem waciwego leczenia s:
terapie relaksacyjne i medytacja,
aktywno fzyczna zgodna z potrzebami i moliwociami kobiety,
metoda wizualizacji (sterowanej wyobrani),
muzykoterapia i terapia poprzez sztuk (arteterapia),
aromaterapia,
masa,
dieta opracowana przez specjalist,
udzia w grupie wsparcia.
Jak dziaaj terapie wspomagajce?
Podczas procesw diagnozy i leczenia raka piersi wikszo kobiet doznaje silnego
stresu, przeywa ca gam negatywnych emocji - lku, depresji, gniewu - co wywouje
znaczny dyskomfort psychiczny oraz utrudnia codzienne ycie kobiet i ich rodzin.
Udzia w akceptowanej przez kobiet dodatkowej terapii moe poprawi jej samopo-
czucie i codzienne funkcjonowanie, pomc jej radzi sobie ze stresem czyli poprawi
jako ycia.
Przykady:
metody relaksacji, wizualizacja, medytacja mog zredukowa lk, obniy poziom
napicia nerwowego i stresu,
dobrze dobrane wiczenia fzyczne zmniejszaj uczucie zmczenia i stres,
metody relaksacji, wizualizacja, aromaterapia mog pomc zwalczy uboczne skutki
chemioterapii (nudnoci, nadwraliwo zapachow).
Wane jest, aby leczenie wspomagajce prowadzili specjalici psychologowie klinicz-
ni, psychoterapeuci, fzjoterapeuci najlepiej wchodzcy w skad zespow leczcych
raka piersi. W Polsce nie wszdzie jest to moliwe. Te braki czciowo staraj si uzu-
peni stowarzyszenia Amazonek, wsppracujce z psychologami i fzjoterapeutami.
Postpowanie wspomagajce w lecze-
niu raka piersi
Mgr Teresa Turuk-Nowak
P
o
s
t
p
o
w
a
n
i
e

w
s
p
o
m
a
g
a
j
c
e

w

l
e
c
z
e
n
i
u

r
a
k
a

p
i
e
r
s
i
40
P
o
s
t
p
o
w
a
n
i
e

w
s
p
o
m
a
g
a
j
c
e

w

l
e
c
z
e
n
i
u

r
a
k
a

p
i
e
r
s
i
Dla kadej kobiety wany jest styl ycia sprzyjajcy zdrowieniu, a wic waciwe
odywianie, aktywno fzyczna, odpowiednia ilo snu, relaks, efektywne radzenie so-
bie ze stresem. Wybr dodatkowej terapii wspomagajcej powinien by jej decyzj, po
uzyskaniu akceptacji lekarza prowadzcego.
Leczenie wspomagajce, jak sama nazwa wskazuje -wspomaga- ale nie leczy raka
piersi, nie zapobiega jego nawrotowi i ewentualnym przerzutom.
Jakie pytania powinno si zada specjalistom od wspomagajcych terapii?
Zanim zdecydujesz si na terapi lub aktywno wspomagajc leczenie raka piersi,
zadbaj o dobr informacj na ten temat. Wane jest Twoje zaufanie do osoby prowadz-
cej.
Pytania, ktre warto jej zada:
Na czym dokadnie polega terapia, ktra jest mi proponowana?
Jeli si na ni zdecyduj, co przyniesie mi pozytywnego?
Co jest wane do osignicia dobrych efektw w takiej terapii?
Czy ma ona skutki uboczne, jakie, jak czsto wystpuj?
Jeli chciaaby skorzysta z dowiadczenia kobiet, ktre przeszy leczenie raka piersi,
moesz skontaktowa si z nimi za porednictwem:
Federacja Stowarzysze Amazonki,
61-556 Pozna,
ul. Piastowska 38,
tel.61-83-33-665,
e-mail: amazonki@amazonki.poznan.pl
Federacja jest organizacj pozarzdow, zrzesza okoo 190 klubw z caej Polski,
a w nich kilka tysicy kobiet w trakcie lub po przebytej chorobie. Wrd nich s wo-
lontariuszki - kobiety po leczeniu raka piersi przygotowane do wspierania i udzielania
informacji osobom aktualnie leczonym. Stowarzyszenia wsppracuj z profesjona-
listami - lekarzami, psychologami, rehabilitantami, prowadz dziaalno wspierajc
i edukacyjn dla kobiet, ich rodzin i rodowiska lokalnego.
Terapie alternatywne
Niektre kobiety sysz i dopytuj si o leczenie niekonwencjonalne - rnego rodza-
ju preparaty, mikstury, nietypowe oddziaywania, np. tzw. bioterapie i inne, rzekomo
leczce raka piersi. To s wanie terapie alternatywne, stosowane ZAMIAST leczenia
konwencjonalnego, czyli chirurgii, radioterapii i chemio - lub hormonoterapii.
Nie istniej dane potwierdzajce skuteczno tych metod, natomiast stosowanie ich
czsto prowadzi do opnienia lub zaniedbania waciwego leczenia, a w konsekwen-
cji - do rozwoju choroby, takiego jej zaawansowania, ktre utrudnia lub uniemoliwia
zastosowanie sprawdzonych terapii podejmowanych przez uznanych specjalistw:
chirurgw, radioterapeutw, chemioterapeutw.
43
S
a
m
o
u
c
z
e
k

-

s
a
m
o
b
a
d
a
n
i
e

p
i
e
r
s
i

Samouczek - samobadanie piersi
Cel:
Poznanie swoich piersi.
Kiedy bada?
Najlepiej bada si tydzie po menstruacji, a po menozapuzie - raz w miesicu.
Na co zwrci uwag?
W czasie samobadania oceniane s:
skra (przebarwienia, naczyniaki, znamiona, napicie, zmarszczenia),
ksztat otoczki,
brodawka (wyciek, naderka, wcignicie),
ksztat i wielko piersi (zgrubienie, guzek),
wzy chonne w pasze (obrzk, powikszenie).
42
P
o
s
t
p
o
w
a
n
i
e

w
s
p
o
m
a
g
a
j
c
e

w

l
e
c
z
e
n
i
u

r
a
k
a

p
i
e
r
s
i
44 45
Ogldanie piersi
pozycja stojca
rce oparte mocno na biodrach
rce wzniesione w gr i oparte na gowie
rce luno opuszczone wzdu ciaa
Badanie piersi
pozycja stojca
trzymajc palce pasko zczone, naciskajc, dotykaj piersi ruchem
okrnym, zgodnie z ruchem wskazwek zegara, miejsce przy miejscu,
zaczynajc od brodawki, a po zakreleniu najwikszego koa z powrotem
ku rodkowi
delikatnie ciskajc brodawki sutkowe pomidzy dwoma palcami
obserwuj, czy ucisk nie powoduje pojawienia si wydzieliny lub krwi
Badanie pachy
pozycja leca
po rk wzdu tuowia, drug rk wsu pod pach i sprawd, czy
nie masz powikszonych wzw
S
a
m
o
u
c
z
e
k

-

s
a
m
o
b
a
d
a
n
i
e

p
i
e
r
s
i
S
a
m
o
u
c
z
e
k

-

s
a
m
o
b
a
d
a
n
i
e

p
i
e
r
s
i


Informator Dilrp

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Informator Dilrp

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Diagnostyka i leczenie raka piersi

Informator dla chorych

You might also like