5.

Historiografia jako badanie stanu spoecznego FRANCUSCY HISTORYCY OKRESU RESTAURACJI Franois Guizot (1787-1874), Augustin Thierry (1795-1856), Franois Auguste Mignet (1796-1884), Adolphe Thiers (1797-1877); widzieli tylko konflikt midzy pozostaociami feudalizmu i nowymi stosunkami powstaymi po Rewolucji, mieli mao zrozumienia dla wewntrznych problemw nowego adu, restauracja wydawaa si im zagroeniem dla trzeciego stanu; nie przestajc by nauk o dziaaniach jednostek ludzkich, historiografia miaa by nade wszystko nauk o rozwoju cywilizacji, ma budowa wielk syntez faktw; historyk cywilizacji stara si dotrze do czego, co nie jest dane w bezporedniej obserwacji faktw, cywilizacja to taki fakt oglny, w ktrym scalaj si wszystkie inne fakty; nowa historia powinna by histori ludu; dostrzegajc w przeszoci walk klas tumaczyli ich pochodzenie za pomoc hipotezy podboju, gdzie zdobywcy stali si klas uprzywilejowan (szlacht); dzieje tworz cig zdarze poddanych wewntrznej koniecznoci. HISTORIA KULTURY LELEWELA (1786-1861) waciwym przedmiotem bada historycznych jest kultura (wszystkie aspekty ycia narodu rozpatrywane w ich zwizkach wzajemnych). SOCJOLOGIA HISTORYCZNA DE TOCQUEVILLE'A (1805-1859), autor O demokracji w Ameryce i Dawnego ustroju i rewolucji; nie gosi bezsilnoci czowieka; dowodzi, e jest on ograniczony przez warunki i stara si je bada,odrnia warunki spoeczne od politycznych; spoeczestwo tworzy zintegrowan wewntrznie cao (niekiedy przyrwnywane do organizmu) i jako takie musi by badane; kad nacisk na badanie konkretnych spoeczestw, ale byy to take studia typu spoecznego; spoeczestwo demokratyczne to dla niego spoeczestwo egalitarne, w ktrym nie dziedziczy si swojej pozycji spoecznej; spoeczestwo wytwarza swoisty ethos indywidualizm, znika zaufanie do autorytetw, nie ma powag uwiconych przez tradycj, ukadem odniesienia dla jednostki jest ludzko nie klasa, wiara w postp ludzkoci; industrializm stwarza nieuchronnie nowe nierwnoci; wprowadzenie rwnoci nie daje adnej gwarancji wolnoci, lecz jest brzemienne w niebezpieczestwo nowego despotyzmu; indywidualizm z jednej strony oznacza wyzwolenie spod dawnych przymusw i zobowiza, z drugiej za zostawia sam na sam z pastwem, gdzie szuka si oparcia, jednostki zatomizowane atwo poddaj si wadzy centralnej; nowemu despotyzmowi mona zaradzi przez stworzenie w spoeczestwie sieci instytucji stawiajcych tamy arbitralnoci wadzy; SOCJOLOGIA HISTORYKW KONSERWATYWNYCH Friedrich Carl von Savigny (1779-1861), Karl Friedrich von Eichhorn (1781-1854), Georg Friedrich Puchta (1789-1846); prawo rozwija si wraz z narodem, z nim si doskonali, obumiera z utrat przez nard

odrbnej osobowoc

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770- 1831), autor Fenomenologii ducha, Nauki logiki, Wykadw z filozofii dziejw niemiecki filozof, twrca klasycznego systemu idealistycznego. Umar w czasie epidemii cholery, ktra wybucha w Berlinie w 1831 r. rdem intelektualnym filozofii Hegla bya filozofia neoplatoska, kantyzm, fichteanizm, ale take elementy gnostyckie szwabskiego pietyzmu Hegel uwaa spoeczestwo jako rodek rozwijania i wyzwalania ludzkiej woli i osobowoci. Pastwo jest najwyszym i najdoskonalszym stopniem rozwoju spoeczestwa syntez woli powszechnej i indywidualnej, wolnoci obiektywnej i subiektywnej. Pastwo byo dla Hegla filozoficzn realizacj doskonaej rozumnoci i wolnoci, ziemskim ucielenieniem Absolutnej Idei Idea pastwa stanowi rzeczywisto powstania ducha obiektywnego. Pastwo jest urzeczywistnieniem wolnoci absolutnego celu ostatecznego. Najwyszym przejawem tej Idei w dziejach jest nard niemiecki Najwaniejsza warto to pastwo fundamentem jego jest rodzina. Pastwo to warto nadrzdna. Hegel wyrni 3 stany spoeczne: rolnicy, robotnicy, przemysowcy Hegel odrzuca demokracje i Monteskiuszowski 3 podzia wadzy uwaa e wadza naley do elit.

Hegel by pierwowzorem dla wielu doktryn Marksa duo w nim cech bliskich konserwatystom, ale bardzo wiele go rnio. oryginalno polegaa na przeniesieniu uwagi z antagonizmu wiata nowego i starego ustroju na teoretyczny problem konstytuowania si wizi spoecznych w wiecie nowoczesnym; twierdzi, e nie ma powrotu do tradycyjnej wsplnoty, w ktrej jednostka nie posiadaa jeszcze indywidualnoci; mimo e w spoeczestwo jest tak czy inaczej zatomizowane nie oznacza to zaniku wizi spoecznych wytwarza waciw sobie sie takich stosunkw (nazwana spoeczestwem obywatelskim); pastwo ma przezwycia ow atomizacj; znis wczeniejsze zrwnanie spoeczestwa obywatelskiego z pastwem (a nawet je sobie przeciwstawi), byo ono dla niego sfer stosunkw spoecznych, ktra ksztatuje si bez adnego planu i kierownictwa w rezultacie spontanicznego denia jednostek i grup do zaspokajania wasnych potrzeb; motorem jest egoistyczny interes, lecz interesy jednej grupy nie mog by jednak zaspokojone bez zaspokojenia interesw innych grup w ramach wzajemnoci, egzystencja kadej jednostki zaley od tego, czy wszystkie inne jednostki, z ktrymi moe mie do czynienia, zechc respektowa jej uprawnienia w zamian za respektowanie takich samych uprawnie wasnych; zadawa pytanie czy i w jakich warunkach moliwe jest wyjcie poza waciwe spoeczestwu obywatelskiemu partykularyzmy (widzia w nim domen koniecznoci a nie wolnoci) i ustanowienie etycznej totalnoci odpowiadajcej wymaganiom Rozumu std koncepcja pastwa jako wsplnoty, dziki ktrej dochodzi do przezwycienia ogranicze spoeczestwa obywatelskiego; pastwo nie jest tylko systemem instytucji umoliwiajcych rzdzenie zbiorowoci, ile wsplnot ludzi, ktrych czy co wicej ni fakt podlegania temu samemu rzdowi, uczestnictwo w pastwie to nade wszystko uczestnictwo we wsplnocie wartoci; nie wprowadza alternatywy spoeczestwo obywatelskie-pastwo, lecz tworzy ostatecznie koncepcj pastwa, ktre byoby wasnym pastwem spoeczestwa obywatelskiego tj. Pastwem, w ktrym zostaaby uznana nieodwracalno ujednostkowienia ale znalaza by si przeciwwaga dla egoizmu; powstanie i istnienie klas wiza z podziaem pracy, wyrnia trzy klasy podstawowe: klas rolnicz, przemysow, mylc (koordynacja caoci), konflikty midzy nimi s nieuchro nne;

 historia nie jest dzieem przypadku, lecz stanowi proces jak najbardziej prawidowy, ktrego kierunek i sens daj si precyzyjnie opisa; obserwujc dziaania ludzkie przekonujemy si, e historia jest nade wszytko histori wolnoci; twierdzi, e ludzkim postpowaniem rzdz najczciej niskie pobudki. 7. Materializm historyczny Marksa (1818-1883) i Engelsa (1820-1895) czerpa z heglizmu, ale szybko zacz go krytykowa; zmiana spoeczna nie zaczyna si od zmiany wiadomoci; anatomi spoeczn nazwa ekonomi polityczn; kapitalizm jest nieludzki, albowiem oddala ludzi od ich powoania, ktre polega na swobodnej i wiadomej dziaalnoci twrczej; czowiek jest czci przyrody, ale sama przyroda jest wytworem przemysu i stanu spoeczestwa; pojcie formacji spoeczno-ekonomicznej spoeczestwo jest powizan wewntrznie caoci, a jej skadnikami s rne sfery dziaalnoci ludzkiej (wytwrczo, polityka, wiadomo spoeczna itp.), wyrnia typy spoeczestw rnych epok, wszystkie czci dostosowuj si do bazy, czyli okrelonego sposobu produkcji; wyrnia formacje: azjatyck, antyczn, feudaln i buruazyjn, a take pierwotn oraz komunistyczn; stosunki produkcji to stosunki midzy klasami, czyli zbiorami ludzi, z ktrych jedni maj rodki produkcji, inni nie; historia wszystkich dotychczasowych spoeczestw jest histori walk klasowych (pierwsze sowa Manifestu Partii Komunistycznej); klasami nazywa wielkie grupy ludzi, rnicych si midzy sob miejscem zajmowanym w historycznie okrelonym systemie produkcji spoecznej, stosunkiem (przewanie usankcjonowanym i ustalonym przez prawo) do rodkw produkcji, rol w spoecznej organizacji pracy i sposobem otrzymywania i rozmiarami tej czci bogactwa spoecznego, ktr rozporzdzaj (Lenin); pojcie to odwoywao si rwnie do wiadomoci czonkw klasy; mia skonno do dychotomizowania struktury klasowej ukad klasy posiadajcej i nieposiadajcej; klasowe byy wszystkie spoeczestwa oprcz wsplnoty pierwotnej; z jednej strony mwi o pastwie jako o osobnym organizmie wyodrbnionym ze spoeczestwa w wyniku podziau pracy, z drugiej jako o zorganizowanej przemocy jednej klasy w celu uciskania drugiej; niezaleno aparatu pastwowego jest wzgldna lub pozorna; rewolucja proletariacka jawia si jako akt zniesienia klasowego panowania buruazji i biurokracji zarazem, w wyniku czego powstanie dyktatura proletariatu, ktrej zadaniem bdzie stworzenie spoeczestwa bez klas; twierdzi, e nie wiadomo okrela ycie, tylko ycie okrela wiadomo; idee s ekspresjami okrelonych sytuacji historycznych, w jakich ludzie ukadaj swe st osunki wzajemne; zmiana pewnych cz spoeczestwa musi pociga zmian pozostaych; dziaalno ludzka jest zamknita w pewnych granicach: nie mona wprowadzi podanych zmian instytucji, jeeli nie odpowiadaj one caoksztatowi istniejcych warunkw i spoeczestwo do nich nie dojrzao; tezy Marska nie dotyczyy tego co si sta musi, ale oglnych tendencji;

 przekonanie o okrelonym kierunku procesu historycznego nie pocigao za sob przekonania, e jednostki czy klasy bd zachowyway si w taki, czy inny sposb; stosunki midzy ludmi zale w ogromnym stopniu od opanowania przez nich si przyrody, ktrego syntetycznym niejako wyrazem jest osignity w danym momencie poziom techniki; czowiek to caoksztat stosunkw spoecznych, odrzuca wic moliwo wyjaniania czegokolwiek przez osobliwoci natury ludzkiej (niezalene od warunkw miejsca i czasu); wszelkie zjawiska spoeczne s czciami wikszych caoci; podmiot poznajcy jest zakorzeniony w sytuacji spoecznej. MARKS, ENGELS - Obaj nawizywali do Hegla (narzdzie krytyki spoecznej). Jednak szybko dziki filozofii Fenberbach`a zrezygnowali z Hegla i sformuowali wasn filozofi tez o ograniczonoci rewolucji politycznej. Rozkada ycie obywatelskie na czci skadowe ale ich nie rewolucjonizuje, nie poddaje ich krytyce. - Pastwa nie mona rozpatrywa jako siy samoistnej i niezalenej od jego naturalnej bazy. - Religia stanowi wytwr okrelonych warunkw spoecznych, a wic nie moe by zniesiona inaczej ni przez zniesienie tych warunkw. - Zmiana spoeczna nie zaczyna si od zmiany wiadomoci. - Autonomi spoeczestwa obywatelskiego stanowi ekonomia polityczna. - Ksika Rkopisy ekonomiczno- filozoficzne powicona analizie procesu alienacji pracy w warunkach prywatnej wasnoci rodkw produkcji. - Wane byo tu pojcie istoty gatunkowej czowieka - Kapitalizm- jest nieludzki, oddala ludzi od powoania, ktre polega na swobodnej i wiadomej dziaalnoci, na rozwoju fizycznym i duchowym w ramach wsplnoty. - Ideologia niemiecka- Marks i Engels zwracaj si tu przeciwko filozoficznym abstrakcjom pastwa, czowieka, historii filozofii jako takiej. - Ideologia- wszystkie krytykowane koncepcje, cae dotychczasowe pojmowanie dziejw; termin niejednoznaczny, bezdefinicyjny; wiadomo faszywa, szczeglna deformacja mylenia o rzeczywistoci. - Deformacja polegaa na: Samodzielnoci myli w stosunku do innych form aktywnoci ludzkiej Przyswojeniu wiadomoci roli sprawczej w yciu spoecznym i utosamianiu zmiany spoecznej ze zmian sposobu mylenia Absolutyzowanie wasnych pogldw, ktre wyraaj okrelon epok i rodowisko spoeczne - Alienacja czyni czowieka w peni sob - Istota czowieka to nie abstrakcja tkwica w poszczeglnej jednostce. Jest ona caoksztatem stosunkw spoecznych. - Jego przyrodniczy materializm zmienia si w materializm historyczny- czowiek to wytwr

przyrody, ale ta jest wytworem przemysu i stanu spoeczestwa. Teoria formacji spoeczno- ekonomicznych - Formacja spoeczno- ekonomiczna- bardzo wane pojcie materializmu historycznego Stwarza oglne ramy dla analizy struktury spoecznej i rozwoju spo. Spoeczestwo- wewntrznie powizana cao (ale nie spoeczestwo organizm) Skadnikami tej caoci s rne sfery dziaalnoci ludzkiej (wytwrczo, wymiana, konsumpcja, polityka, wiadomo spoeczna itp.) wprowadzi pojcie formacji- jest wiele rnych spoeczestw. Wymaga si tworzenia typw, rodzajw spoeczestw. - Spoeczestwo jest caoci bo: Midzy jego czciami wystpuje konsens. Czci skadowe dostosowuj si do bazy, czyli sposobu produkcji. - Twrcom materializmu historycznego chodzio o skupienie uwagi na takich faktach spoecznych, ktre poddaj si najbardziej cisej obserwacji- bo mog by uznane za zmienn niezalen przy opisie procesu historycznego. - To stao si punktem wyjcia do dwch teorii socjologicznych: Teorii przyczynowego uwarunkowania wszelkich zjawisk spoecznych przez baz ekonomiczn Strukturalnego zwizku pomidzy baz i wszystkimi innymi elementami spo. caoci - Marks wyrni formacj: Azjatyck Antyczn Feudaln Buruazyjn Pierwotn Komunistyczn - Kapitalizm- jego poznanie daje moliwo najlepszego poznania innych formacji, bo spoeczestwo buruazyjne jest najbardziej zrnicowan i rozwinit historyczn organizacj produkcji. - Kapita. Krytyka ekonomii politycznej- tu Marks objani budow formacji spoecznej za pomoc stosunkw spoecznych, ale bada jeszcze odpowiadajc im nadbudow. - Teoria formacji spoeczno- ekonomicznej moe by interpretowana jako: Uniwersalny schemat rozwoju historycznego. Oglna hipoteza oparta na faktach wzitych z jednego krgu kulturowego. Klasy spoeczne i struktura klasowa Stosunki produkcji- wane w teorii formacji spoeczno-ekonomicznej,

czyli ramy historyczno- materialistycznej analizy spo. i rozwoju. To stosunki midzy klasami, czyli zbiorami ludzi z ktrych jedni posiadaj rodki produkcji, funkcje kierownicze i otrzymuj wiksz cz produktu spoecznego, a inni nie. - Klasy- stosunki spoeczestwa obywatelskiego. Zbiorowo ludzi znajdujca si w podobnym pooeniu ekonomicznym i majca zbiene interesy. Czasem Marks mwi, e klasa musi mie wiadomo klasow, wi psychiczn. - W Ndzy filozofii wyrni: Klasy w sobie Klasy dla siebie - Antagonizm klasowy: Uwaa, e w kadej formacji spoeczno- ekonomicznej mona wyrni dwie klasy: Klas posiadajc Klas nieposiadajc Stosunek siy midzy tymi klasami podstawowymi decyduje ostatecznie o pozycji wszystkich innych klas Struktura klasowa bdzie si upraszcza przez nieunikniony proces zagady rednich klas mieszczaskich i stanu chopskiego - Marks genez podziau klasowego czy z rozwojem podziau pracy. - Wg Lenina klasy- to wszelkie grupy ludzi rnice si midzy sob miejscem zajmowanym w historycznie okrelonym systemie produkcji spoecznej, stosunkiem do rodkw produkcji, rol w spoecznej organizacji pracy, sposobem otrzymywania i rozmiarem czci bogactwa spoecznego. Socjologiczna teoria pastwa - Powstanie pastwa zdaniem Marksa byo bezporednim nastpstwem podziau spoeczestwa na klasy, ktrych przyszy zanik doprowadzi z kolei do jego obumarcia. - Teoria powstania pastwa skadaa si z: Teorii biurokracji- pastwo jako odrbny organizm wyodrbniony ze spoeczestwa w wyniku podziau pracy Teorii panowania klasowego- pastwo jako zorganizowana przemoc jednej klasy w celu uciskania drugiej. (tylko ta teoria jest uwaana za oryginalny dorobek Marksa) - Marks zwraca uwag, e w wiecie nowoczesnym ustrj pastwowy rozwin si obok ycia narodu. - Analizowa te proces usamodzielniania si pastwa w stosunku do spoeczestwa, posugujc si przy tym analogi do alienacji religijnej opisywanej przez Fruerbacha. - Marks uwaa, e fenomen wyobcowania si pastwa od spoeczestwa (jak te zjawisko

alienacji religijnej) tumaczymy w odwoaniu si do stosunkw spoeczno- ekonomicznych. - Wadza pastwowa ma charakter klasowy, to stanowio przesank do: Tezy o koniecznoci zniszczenia pastwa buruazyjnego przez rewolucj proletariack Tezy, e w nastpstwie zniesienia klas pastwo jako takie niechybnie umrze. - Marks zajmowa si: Charakterem Funkcjonowaniem Przemianami - Engels zajmowa si problemem pastwa w oglnoci. Chcia ukaza zwizek midzy faktem istnienia takiej instytucji i podziaem spoeczestwa na klasy. - Pastwo wg Engelsa powstao z potrzeby utrzymania w karbach przeciwiestw klasowych, a jednoczenie samo powstao wrd konfliktw tych klas- z reguy jest ono pastwem klasy najsilniejszej, ekonomicznie i politycznie panujcej. - Historyczno- materialistyczna teoria pastwa- jej przedmiotem jest organ panowania klasowego, uzyskujcy w pewnych sytuacjach historycznych wzgldn niezaleno od poszczeglnych organw, klasy ekonomicznie panujcej, a take wykazujcy tendencje do samodzielnego wzrostu kosztem spoeczestwa jako caoci. - Marksizm znalaz si w podwjnej opozycji: By przeciwko wszelkim koncepcjom socjalistycznym uniezaleniajcym wyzwolenie proletariatu od przejcia przez niego wadzy politycznej By przeciwko anarchizmowi- wyzwolenie= zniszczenie wadzy politycznej jako takiej - Rewolucja proletariacka- akt zniesienia klasowego panowania buruazji i biurokracji zarazem, w wyniku czego powstanie dyktatura proletariatu, ktrej zadaniem bdzie stworzenie spoeczestwa bez klas. - W materializmie spoecznym pastwo miao dwa znaczenia historyczne: Formacja spoeczno- ekonomiczna, spoeczestwo dzieli si na klasy Rnorodno form wiadomo spoeczna - Marks i Engels szukali tych zjawisk spoecznych, ktre oprcz nonsensw politycznych czy religijnych spajaj ze sob ludzi. Na tym bazowa ich materialistyczny charakter teorii. - Ich zdaniem ani moralno, religia, metafizyka, wszelkie ideologie oraz odpowiadajce im formy wiadomoci trac pozory samodzielnoci. - To ludzie rozwijajc sw produkcj materialn i swe materialne stosunki wzajemne, zmieniaj wraz z rzeczywistoci swoje mylenie. Nie wiadomo okrela ycie, pastwa buruazyjnego

tylko ycie okrela wiadomo. - wiadomo- rednia zalena; odbicie bytu spoecznego; jest wytworem spoecznym i pozostaje nim tak dugo, jak dugo w ogle istniej ludzie. - Chcieli pokaza jak w okrelonych warunkach spoecznych ksztatuj si okrelone formy wiadomoci stanowice na og zdeformowane przedstawienie rzeczywistego wiata (fenomen wiadomoci faszywej) - wiadomo proletariatu- to czym w rzeczywistoci jest proletariat; to co zgodnie ze swoim bytem bdzie musia zdziaa w historii. Rozwj spoeczny - Materializm historyczny mia odkry prawa rozwoju spoecznego. - Rewolucja proletariatu jest konieczna, bo nie widzia innej moliwoci rozadowania wewntrznych sprzecznoci wynikajcych z dziaania mechanizmw gospodarczych. - Spoeczno to cao, zmiana pewnych jej czci pociga za sob odpowiednie zmiany czci pozostaych. - Nie mona wprowadzi zmian instytucji jeeli nie odpowiadaj one caoksztatowi istniejcych warunkw i spoeczestwo do nich nie dojrzao. - Ujcie koniecznoci historycznej: Nie uprawnia do przewidywa szczegowych Przekonanie o okrelonym kierunku procesu historycznego nie pociga za sob przekonania, e jednostki czy klasy musz zachowywa si w okrelony sposb. - Gwnym czynnikiem sprawczym rozwoju spoecznego bya dziaalno ludzka, ktrej przebieg i rezultaty nie odpowiadaj temu co byo pomylane i zaplanowane. - Na ycie spoeczne ma wpyw postp techniczny i rozwj si wytwrczych - Sposb produkcji- zjawisko bardzo zoone, bo skada si na nie okrelony poziom si wytwrczych, stosunki spoeczne w jakie ludzie wchodz by te siy wykorzysta (stosunki produkcji) Ekonomizm lub determinizm ekonomiczny- gdy nie ma proporcji midzy poziomem si wytwrczych a organizacj sposobw produkcji dochodzi do przewrotu, ktry odbije si we wszystkich dziedzinach ycia spoecznego. - Rewolucja- to przewrt w 3 sferach (politycznej, wojskowej, ideologicznej) zalenej w kadej z nich od czynnikw pozaekonomicznych. Metoda Marksistowska - Metoda Marksa bya przeciwstawna pozytywizmowi. - Osobliwo metodologii Marksa Historycyzm Ujmowa czowieka jako cao stosunkw spoecznych, dorzuca osobliwoci natury

ludzkiej czy te waciwoci ludzi, ktre s niezalene od warunkw, miejsca i czasu. Postulowa rozpatrywanie wszelkich zjawisk spoecznych jako czci wikszych caoci. Odrzuca owieceniow koncepcj ponadczasowego Rozumu, ujmujc dziaalno poznawcz jako dziaalno historyczn. Postp poznania zalea od intelektualnej sprawnoci uczonego oraz od jego pozycji spoecznej. Metoda logiczna uzupeniaa metod historyczn - Historycyzm Marksa by racjonalistyczny i antyfenomenalistyczny. - Zwraca si przeciwko traktowaniu poznania spoecznego jako procesu intuicyjnego oraz przeciwko sprowadzaniu go do porzdkowania bezporednich danych dowiadczenia. - Strategia badawcza Marksa: Badanie takich faz rozwoju spoecznego i takich spoeczestw, w ktrych interesujce nas procesy wystpuj w postaci najczystszej. Metoda abstrakcji to metoda idealizacji i stopniowej konkretyzacji. To eksperyment mylowy polegajcy na tworzeniu si abstrakcji pewnych warunkw idealnych jakie w rzeczywistoci historycznej nie wystpuj. Po to by w dalszej czci ten abstrakcyjny

model zbliy do empirycznej rzeczywistoci.

8. Wczesny pozytywizm i pocztki socjologii pojcie pozytywizmu jest to pewna szkoa naukowa ale i typ filozofii; to co pozytywne przeciwstawione zostao temu co negatywne, urojone, jaowe, chwiejne, mgliste; dy do uzyskania wiedzy uytecznej w organizowaniu spoeczestwa; krytykowali metafizyk poszukujcej jakie domniemanej istoty rzeczy; wszelka zasugujca na zaufanie wiedza stanowi rezultat wolnej od metafizycznych uprzedze obserwacji zjawisk (fenomenalizm); metody stosowane w naukach spoecznych nie rni si i nie powinny si zasadniczo rni od metod nauk przyrodniczych (naturalizm); zakadali ostry przedzia midzy podmiotem i przedmiotem poznania spoecznego (obiektywizm), badacz ycia spoecznego powinien by obserwatorem nie uczestnikiem, do zada uczonego nie naley wartociowanie badanych zjawisk; nauka miaa za zadanie przewidzie zjawisk i kontrol procesw spoecznych; SOCJOLOGIA COMTE'A (1798-1857), autor Kursw filozofii pozytywnej, rozprawy o duchu filozofii pozytywnej; autor obszernego systemu pomylanego jako synteza caej dostpnej wiedzy; ocenia bardzo optymistycznie stan nauki i perspektywy jej rozwoju; w wyniku rozpadu dawnego teologicznego systemu wierze i odpowiadajcego mu militarnego lub feudalnego ustroju spoecznego, spoeczestwo pozostao bez dyscypliny moralnej, ulego dezintegracji, rozpado si na egoistyczne atomy; jedynym wyjciem z kryzysu jest przeto stworzenie nowego systemu wierze, jego rdem moe by tylko nauk;

 nauki tworz okrelon hierarchi (wobec porzdkw historycznego i logicznego), socjologia jest nauk najbardziej konkretn, zoon i zwizan z praktyk; jego socjologia bya oparta na zaoeniu, e porzdek i postp to dwa aspekty kad ego spoeczestwa; organizm spoeczny to pewna cao, a kady stan spoeczny jest nierozerwalnie zwizany z interesoway go bardziej zmiany w systemie, a nie zmiany systemu; przedmiotem jego bada nie byo jakie okrelone spoeczestwo, ale spoeczestwo jako takie, Ludzko. 9. Socjologia ewolucjonistyczna Herbert Spencer (1820-1903), Edward Burrnett Tylor (1832-1917), Lewis Henry Morgan (1818-1881), John Jakob Bachofen (1815-1887), Adolf Bastian (1826-1905), John Ferguson McLennan (1827-1881), John Lubbock (1834-1913), William Robertson Smith (1846-1894), James George Frazer (1854-1941), Edvard Alexander Wastermarck (1862-1939); ewolucjonici byli pozytywistami jedno wiata i wiedzy o nim, metoda pozytywna; ludzki wiat podlega przyrodniczym prawom, nie za przypadkom; szczegln wag przykadali do wykrywania zalenoci genetycznych, mniemajc, e wyjani zjawisko to przede wszystkim wskaza jego genez; mimo nieustannych zmian w wiecie s pewne cechy trwae niezmienna w pewnych granicach ludzka natura; tym co wymaga wyjanienie nie jest sam fakt ewolucji, ile to, e w dziejach zdarzaj si sporadyczne okresy bezruchu i zastoju, zmiana jest wszechobecna; zmiana w jakiejkolwiek dziedzinie spoecznej pociga za sob zmiany we wszystkich innych stajc si zmian globaln; zmiana jest zmian ukierunkowan i tosam z postpem, nie wykluczali moliwoci czasowych regresw; wszystkie spoeczestwa podlegaj tym samych prawom ewolucji i rozwijaj si w tym samym kierunku, ale tempo nie jest rwnomierne; zmiana spoeczna nie ma w normalnych warunkach charakteru gwatowanego i wysze szczeble ewolucji oddziela zwykle od niszych wiele szczebli porednich; zmiana zachodzi gwnie na skutek wewntrznych potrzeb danego spoeczestwa; metoda porwnawcza obserwacja pewnych zjawisk wspczesnych pozwala formuowa wnioski odnonie do zjawisk, ktre zaszy gdzie indziej dawno temu. SYSTEM SOCJOLOGICZNY SPENCERA autor m.in. Wstpu do socjologii, A System of Synthetic Philosophy; wyrni trzy rodzaje ewolucji: nieorganiczn, organiczn i ponadorganiczn (spoeczn); czowiek powoli stawa si zwierzciem spoecznym, by to jednak proces przyrodniczy, przez nikogo nie zaplanowany; gwnym czynnikiem powstania spoeczestw by przyrost ludnoci; instytucje spoeczne s tym, dziki czemu dokonuje si przystosowanie niespoecznego z natury czowieka do rwnie naturalnego wspdziaania z innymi ludmi, ktre staje si niezbdne w miar tego, jak ziemia si zaludnia; adnej z nich nie mona traktowa jako czego co zostao wymylone i wiadomie wprowadzone w ycie, zrozumienie i wyjanienie ich dziaania jest niemoliwe bez uwzgldnienia ich genezy i przemian jakim ulegy, wszystkie s ze sob powizane, tworzc jeden system, ktrego funkcjonowanie zaley od funkcjonowanie wszystkich podsystemw, kada z nich peni okrelone i sobie waciwe funkcje;

 podobiestwa midzy organizmami biologicznymi a spoecznymi: cechuje je wzrost masy; w czasie dokonuje si rnicowanie czci i kompilowanie budowy wewntrznej; w jednych i drugich ma miejsce zrnicowanie funkcji; poszczeglne czci s od siebie zalene. rnice: organizmy spoeczne nie maj okrelonego ksztatu, okrelonej formy zewntrznej; s caociami niecigymi, rozproszonymi przestrzennie; rnicowanie funkcji jest ograniczone, gdy nie wyksztaca si w nich i nie moe wyksztaci aden organ, w ktrym skupiaaby si wiadomo. dzieli spoeczestwa na militarne i industrialne. EWOLUCJONISTYCZNA ANTROPOLOGIA SPOECZNA Edward Tylor, autor Cywilizacji pierwotnej; pierwszym krokiem badacza kultury powinno by rozoenie jej na czci i zakwalifikowanie tych elementw do odpowiednich grup; bada ewolucj poszczeglnych elementw kultury; Lewis Morgan, autor Spoeczestwa pierwotnego; wprowadzi do teorii ewolucji spoecznej problematyk rozwoju techniki i gospodarki jako jednej ze zmiennych podstawowych;powiza spraw genezy organizacji politycznej ze spraw rozwoju wasnoci prywatnej; podj prb ustalenia korelacji midzy przemianami rnych rodzajw instytucji; podzieli rozwj cywilizacji na: dziko (podokres pierwszy zbieranie owocw i orzechw, drugi apanie ryb i ogie, trzeci uk i strzaa) barbarzystwo (podokres pierwszy wyroby z gliny, drugi oswojenie zwierzt, budownictwo z kamienia, trzeci narzdzia elazne) cywilizacja (alfabet fonetyczny i pismo). 10. Psychologizm i psychosocjologia taka orientacja w socjologii ktra za punkt wyjcia bierze psychiczne cechy jednostki, czyni z nich zmienne, po czym stara si zinterpretowa zjawiska spoeczne j ako ich przejawy lub zjawiska pochodne; Lester Frank Ward (1841-1913), Benjamin Kidd (1858-1916), Alfred Fouile (1838-1912), Piotr awrow (1823-1900), Nikoaj Michajowski (1842-1904), Zygmunt Balicki (1858-1916), Edward Abramowski (1868-1918); wyjanienie procesw spoecznych jest moliwe tylko wtedy gdy poznamy trwa natur jednostek ich skonnoci, motywy, reakcje, instynkty; sprowadzanie faktw humanistycznych do faktw psychicznych nie oznaczao uznania ich za jakociowo odmienne od faktw badanych przez nauki przyrodnicze; nie by koniecznie antyewolucjonizmem; trzyma si zasad nominalizmu, indywidualizmu metodologicznego; zakada istnienie cech psychicznych wczeniejszych od wszelkiej interakcji spoecznej.

PSYCHOLOGIA LUDW Mortiz Lazarus (1824-1903) i Heymann Steinthal (1823-1899); ich celem byo ustanowienie psychologii spoeczestwa ludzkiego; z jednej strony wszyscy naleymy do tego samego gatunku, ale kady ma swj lud ( Volk) i jako taki ma cechy swoiste tylko dla tej jednej czci ludzkoci; poznanie kultury byo drog do poznania ludzkiej psychiki. PSYCHOLOGIA TUMW I PUBLICZNOCI wynaleziona przez Scipiego Sighelego (1868-1913) spopularyzowana przez Gustave'a Le Bona (1841-1931) w ksice Psychologia tumu; zachowanie jednostki ulega zasadniczej mianie wtedy, gdy staje si ona anonimow czsteczk masy i ulega jej przemonemu wpywowi, wymykajc si spod kontroli norm moralnych, ktrych kiedy indziej przestrzega; bya to take oglna teoria ycia spoecznego, polityki, wadzy, zmiany spoecznej, rewolucji itd.; Gabriel Tarde (1843-1904), autor Opinii i tumu: psychologia publicznoci rozproszenie przestrzenne poczone z bliskoci duchow powstajc dziki udoskonalonym rodkom wymiany opinii i informacji. TEORIA NALADOWNICTW A TARDE'A teoria naladownictwa, w ktrym widzia manifestacj oglniejszego zjawiska powtarzalnoci; u podoa zjawisk naladownictwa znajduj si wierzenia i pragnienia, ktre s mierzalne tak samo jak siy fizyczne, ale maj inn natur; wykluczy wszystko co nie daje si zredukowa do indywidualnych zjawisk psychicznych; czyny ludzkie s w wikszoci kopiami, ktrych powtarzanie zmienia to, co jednostkowe, w to, co spoeczne; wprowadzi rozrnienie dwch typw naladownictwa obyczaju i mody; jedynym rdem zmiany moe by wynalazek dokonany przez jednostk, ktry dziki naladownictwu zostaje przyjty przez wiele jednostek. INSTYNKTYWIZM MCDOUGALLA William McDougall (1871-1938), autor m.in. Psychologii grupy; w psychice czowieka tkwi pewne wrodzone albo odziedziczone tendencje, ktre s zasadniczymi rdami albo pobudkami wszelkiej myli i wszelkiego dziaania indywidualnego i zbiorowego i stanowi podstaw, z ktrej rozwija si stopniowo pod kierunkiem wadz intelektualnych wola i charakter ludzi i narodw; instynkt to odziedziczona dyspozycja psychofizjologiczna, ktra sprawia, e obdarzony ni osobnik spostrzega specjalne przedmioty pewnego okrelonego rodzaju i zwraca na nie uwag, doznaje przy spostrzeganiu tych przedmiotw pewnych swoistych wzrusze i jest wewntrznie popychany do pewnych czynnoci wzgldem nich; zakada moliwo redukcji faktw spoecznych do faktw psychicznych, tych za do instynktw (np. religia wynika z instynktu religijnoci, kapitalizm instynktu kolekcjonerskiego). PSYCHOANALIZA FREUDA A SOCJOLOGIA Sigmund Freud (1856-1939), autor taki pism spoecznych jak Totem i tabu, Psychologia zbiorowoci i analiza ja, Przyszo pewnego zudzenia; procesy duchowe s w swej istocie niewiadome, procesy wiadome stanowi tylko poszczegln e akty i czci caego ycia psychicznego (wiadomo nie ma siy sprawczej, motorem dziaa s wic irracjonalne ywioy zawarte w gatunkowej naturze czowieka);

 wyrnia w czowieku id (caoksztat popdw), ego (rozjemca midzy id a rzeczywistoci) oraz superego (wymogi rodowiska spoecznego, z ktrymi jednostka musi si liczy); czowiek jest z natury antyspoeczny, spoeczestwo musi go oswoi, musi mu pozwoli w pewnym stopniu na bezporednie zaspokojenie biologicznych nie dajcych si wykorzeni popdw; natura ludzka jest za, tote kiedy warunki sprzyjaj agresji wwczas przejawia si ona spontanicznie, demaskuje czowieka; instynkty s niezmienne, tote moliwa jest nie zasadnicza zmiana czowieka, lecz co najwyej jaka zmiana form przejawiania si jego trwaej natury (kultura hamuje niszczycielskie potencja natury). PSYCHOLOGISTYCZNA SOCJOLOGIA VILFREDO FEDERICO DAMASO PARETO (1848-1923) dziaania pozalogiczne wielka rola w yciu spoecznym (ich opis to cel socjologii), dziaania, ktre maj pocztek najczciej okrelonych stanach psychicznych: uczuciach, podwiadomoci itp. (decyduje wic geneza a nie nielogiczno); rezydura (u Tatarkiewicza to osady psychiczne), czasem tumaczy si to jako ekstrawagancki synonim instynktw, to co niezmiennego co ley u podoa dziaa pozalogicznych; derywacje elementy zmienne dziaa pozalogicznych, sta czci dziaa ludzkich jest wytwarzanie ich uzasadnie i usprawiedliwie; spoeczestwo to agregat moleku; wiat spoeczny jest zmienny, ale w jego rozumieniu nie istnieje postp czy rozwj, zmiana ma w nim charakter falowy i polega w istocie na oscylacjach wok staego punktu X, ktry mona okreli jako punkt rwnowagi systemu spoecznego; rwnowaga nie polega na istnieniu wewntrznej harmonii de, opinii, cieranie si sprzecznych interesw przyczynia si do ustalania si rwnowagi spoecznej, ktra jest rezultatem cigych akcji i reakcji, spoeczestwa s nieuchronnie heterogeniczne. 11. Socjologizm: socjologia jako podstawowa nauka spoeczna. teoria socjologiczna, zawierajc pouczenia jak bada i wyjania zj awiska spoeczne; by take doktryn filozoficzn roszczc sobie prawo do wypowiadania si w sprawach, ktrych nie mona zaliczy do socjologii; cechy: socjologiczny naturalizm prawa spoeczne nie rni si od praw przyrody; swoisto rzeczywistoci spoecznej silna jest granica midzy zjawiskami ycia jednostkowego i zbiorowego i z wiedzy o pierwszych nie da si wydedukowa adnej wi edzy o drugich; autonomia i samowystarczalno socjologii socjologia korzysta wprawdzie z metodologicznego przykadu innych nauk, ale nie prbuje rozwizywa swych problemw za pomoc zapoyczonych z nich twierdze; socjologia to podstawowa nauka spoeczna badane przez rne nauki fakty spoeczne s ze sob cile powizane, socjologia ma dostarcza klucza do zrozumienia wszelkich zjawisk spoecznych; przezwycienie ewolucjonizmu skupiaa si bardziej na zwizkach midzy faktami, nie na studiowaniu praw spoecznej ewolucji.

SOCJOLOGIA LUDWIKA GUMPLOWICZA (1838-1909), autor m.in. Soziologie und Politik, Filozofia Spoeczna, System socjologii szuka w socjologii formuy stosowalnej do wszystkich faktw historycznych; nazywa swe stanowisko monistycznym i twierdzi, e zadaniem socjologii jest wykrywanie przyrodniczych praw ycia spoecznego; wiedza o jednostkach ludzkich jest w socjologii bezuyteczna; socjologia ma bada grupy spoeczne, a nie jednostki (nie spoeczestwo!); hipoteza wieloplemiennoci ludzko nie wywodzi si z jednego pnia i na skutek tego stanowi nie jedn cao, lecz konglomerat heterogenicznych grup majcych odrbn genez i charakter; posugiwa si terminem rasa nie mia nic wsplnego z ideologi rasistowsk, walka midzy rasami bya porzdkiem przyrody, nie historii, jedno krwi jest wtrna w stosunku do jednoci kultury, adna rasa nie moe by ras w sensie fizycznym (cigle dochodzi do mieszania si), trway jest podzia na rasy, nie konkretna rasa; solidarnoci w obrbie jednej grupy, towarzyszy niech do grup przeciwstawnych; wojna jest prawem natury, zmianie ulegaj co najwyej jej formy; powstanie pastwa to przeom w dziejach zamiast zabija wrogw, zmieniano ich w jecw lub niewolnikw, jest narzdziem panowania silnych nad sabymi; SOCJOLOGIA MILE DURKHEIMA (1858-1917), autor m.in. O podziale pracy spoecznej, Zasady metody socjologicznej, Elementarne formy ycia religijnego naley traktowa fakty spoeczne jak rzeczy, o ktrych nie wiemy jeszcze niczego pewnego, naley wyzby si w badaniach uprzedze i wyobrae zdroworozsdkowych (postulat metodologicznej niewiedzy); czowiek odznacza si dwoistoci, rozdart midzy dusze a ciao, zmysy i rozum, instynkt i wiadomo, istnieje midzy nimi trway antagonizm; dziki religii w ludzkim dowiadczeniu pojawia si co przekraczajcego granice zmysowego dowiadczenia: konstytuuje si strefa sacrum, wobec ktrej odczuwamy szacunek i lk; spoeczestwo istnieje ponad jednostk jako system dziaajcych si, poniewa: skoro ycia nie da si wyjani przez powoywanie si na waciwoci komrek, nie mona mwi, e wiedza o jednostkach tumaczy tajemnice ycia spoecznego; jednostki zgromadzone razem zachowuj si inaczej ni w odosobnieniu (psychologia tumw); rzeczywisto spoeczna jest dla jednostki rzeczywistoci zastan (czowiek nie tworzy jzyka, nie wymyla metod pracy, nie wynajduje religii); wiadomo jednostek jest niemal zawsze wiadomoci faszyw (nie znamy nawet najprostszych pobudek naszych czynw), tym bardziej musi istnie rozbieno midzy zamierzeniami jednostek a skutkami ich dziaalnoci, spoeczestwo rozwija si wedug wasnych praw, w ktrych obliczu jednostki s bezsilne. spoeczestwo wic nie jest sum jednostek, jest si czynic jednostk czowiekiem w penym tego sowa znaczeniu;

kultura jest regulatorem postpowania nalecych do spoeczestwa jednostek; wi spoeczna (jego jzykiem solidarno) przybiera rnorodne i zmienne formy wskanikiem pozwalajcym na jej mierzenie jest prawo odrnia prawo karne, przewidujce kary dla kogokolwiek kto je narusza i kooperacyjne zobowizujce do naprawienia szkody jak wyrzdzi innym czonkom spoeczestwa; spoeczestwa o przewadze prawa karnego kontroluj nieomal cae ycie jednostki, jednostki nie maj jeszcze osobowoci (s replikami wzoru oglnospoecznego), zakres wiadomoci jednostkowej jest tosamy z zakresem wiadomoci grupowej, w spoeczestwie wystpuje

solidarno mechaniczna, spoeczestwo cechuje wsplnota dbr, dominacja religii, tradycjonalizm, brak podziau pracy; spoeczestwo o przewadze prawa kooperacyjnego posiada solidarno opart na podziale pracy, ludzi wie nie podobiestwo, ale rnica i to, e s sobie potrzebni, dziki specjalizacji ksztatuje si osobowo, wystpuje solidarno organiczna; we wszystkich spoecznociach wystpuj oba rodzaje solidarnoci, ma zawsze podwjne rdo; morfologia spoeczna poszukiwanie i badanie podoa wiadomoci zbiorowej oraz jego zwizkw z wyobraeniami i zachowaniami spoecznymi; socjologia to nauka o instytucjach, ma bada gwnie wiadomo zbiorow; wzorcow instytucj jest przede wszystkim religia: przez obrzdy religijne dokonuje si inicjacja jednostki do ycia zbiorowego; su zespalaniu zbiorowoci, bdc rodkami, za ktrych pomoc dokonuje ona okresowo swej reafirmacji; ich funkcj jest kultywowanie tradycji grupowych, ktre stanowi w j akiej mierze o odrbnej fizjonomii moralnej zbiorowoci, odnawia najistotniejsze skadniki wiadomoci zbiorowej; su podtrzymywaniu jednostek w chwilach zaama i kryzysw; donioso i wieczno religii bierze si std, e jednostka pozbawiona moralnego oparcia w grupie zatraca zdolno do normalnego ycia, a spoeczestwo niezdolne do sprawowania nad jednostk kontroli i opieki staje u progu rozkadu (ten stan to anomia); istnieje cisy zwizek midzy wszelkimi elementami systemu spoecznego (jeli jest w normalnym stanie); organizm spoeczny ma swe swoiste potrzeby, ktre s rne od potrzeb poszczeglnych jego czci i musz by zaspokajane. SZKOA DURKHEIMOWSKA powstanie jej byo moliwe dziki: socjologia Durkheima bya systemem otwartych pyta, problemw i propozycji; Francja znajdowaa si wczenie w kryzysie, modzi szukali drg reformy; jego uczniowie uzyskali moliwo kariery w szkolnictwie wyszym i wany orodek informacji jakim by L'anne sociologique. Antoine Meillet (1866-1936), Clestin Bougl (1870-1940), Henri Hubert (1872-1827), Marcel Mauss (1872-1950), Franois Simiand (1873-1935), Paul Fauconnet (1874-1938), Maurice Halbwachs (1877-1945), Robert Hertz (1881-1915), Georges Davy (1883-1976), Marcel Granet (1884-1940), Stefan Czarnowski (1879-1937); Dziaalno Halbwachsa szeroko wykorzystywa dane statystyczne, silna orientacja empiryczna; pami zbiorowa pami nie jest mechaniczn zdolnoci rejestrowania zaobserwowanych zjawisk, lecz polega raczej na nieustannym rekonstruowaniu przeszoci przez pamitajcy podmiot, grupa spoeczna dostarcza ram do zapamitywania faktw, zmiana przynalenoci grupowej pociga za sob rekonstrukcj wspomnie; klasy spoeczne kryzys spoeczny nie polega tylko na zbyt daleko posunitym ujednostkowieniu ale i na wyobcowaniu si ze spoeczestwa wielkich grup, klas upoledzonych, a przede wszystkim klasy robotniczej, w kadym spoeczestwie i stnieje pewien zesp oglnie uznanych wartoci, ale dostp do nich nie jest dla wszystkich jednakowo otwarty i bywaj wielkie grupy ludzkie zmuszone okresowo opuszcza spoeczestwo, problem zrnicowania spoecznego nie ley w sferze stosunkw produkcji, ale potrzeb i ich zaspokojenia, czyli w sferze konsumpcji;

 Zmodyfikowany durkheimizm Maussa postulat badania caociowych (oglnych) faktw spoecznych; naley dociera do spoecznego konkretu skierowanie uwagi na takie zjawiska spoeczne, w ktrych wyraaj si rwnoczenie wszelkie instytucje, bada powinno si nie poszczeglne zachowania ludzkie, ale systemy; trzeba zwraca uwag na spoeczn fizjologiczn i emocjonaln stron czowieka.

13. Niemieckie projekty socjologii humanistycznej. POJECIE SOCJOLOGII HUMANISTYCZNEJ poza Polsk nurt ten opisywany jest gwnie jako socjologia rozumiejca; antynaturalizm odrzuca pogld, e rzeczywisto spoeczna jest po prostu czci przyrody, nie moe by badana tak jak przyroda; jest interakcjonistyczna spoeczestwo nie jest ani zewntrzn wzgldem jednostek caociom, ani sum cech jednostkowych, spoeczestwa staj si w toku interakcji spoecznej; interesuje si wycznie takimi wzajemnymi oddziaywaniami jednostek, ktrym towarzyszy przynajmniej zalkowa wiadomo, interakcja zachodzi jedynie wtedy gdy jednostka uwzgldnia w swoim dziaaniu moliwe reakcje innych ludzi i stara si na nie wpyn; metody socjologii musz zapewnia dotarcie do tego, czym ludzie kieruj si w swoich dziaaniach, socjolog musi te dziaania rozumie i umie je interpretowa. EKLEKTYCZNA SYNTEZA FERDINANDA TNNIESA (1855-1936), autor Wsplnoty i stowarzyszenia, Tomasz Hobbes i jego ycie; s trzy moliwe pogldy na ycie spoeczne: biologiczny, psychologiczny i socjologiczny (biologia spoeczna, czyli antropologia, psychologia spoeczna i socjologia); dla socjologii charakterystyczne miao by skupienie si na faktach, ktre nazwa faktami wzajemnego uznania (strony stosunku spoecznego s wiadome, afirmuj swj zwizek), bada spoeczne fakty, ich motywy; posugiwa si pojciem wymiany (Tausch) jako prostego stosunku spoecznego, kade wspycie jest wymian wiadcze i zacht midzy jednostkami, adnych zjawisk nie mona opisywa bez odwoywania si do woli (postaw jednostek); jego psychologia sprowadzaa si do przekonania, e to co spoeczne emanuje z ludzkiego chcenia, z intencji zwizania si z innymi, z woli posplnej psychologiczne wyjanienie miao by wic poszukiwaniem aktw woli u podoa faktw spoecznych; rzeczywisto spoeczna istnieje tylko o tyle o ile jest postrzegana i odczuwana oznacza to, e tylko od wewntrz moemy rozumie ycie spoeczne ludzi (zerwanie z wszelkimi formami organicyzmu); czowiek nie jest istot ani wycznie racjonaln, ani te nie zdoln do racjonalnego mylenia i dziaania, natura czowieka jest wic dwoista, istniej dwa rodzaje woli: organiczna (Wesenwille), pynca ostatecznie z nietknitej przez refleksj gbi ludzkiej psychiki, oraz arbitralna (Krwille), ktr poprzedza namys i kalkulacja (nazywana take wol racjonaln), oba rodzaje woli s powodem nawizywania i podtrzymywania stosunkw spoecznych, ale s to rne stosunki; przeciwstawi wsplnot (Gemeinschaft), czc ludzi na zasadzie naturalnej i spontanicznej bliskoci emocjonalnej (np. wizy rodzinne, czy osoby), w ktrej gwnym czynnikiem kontroli spoecznej s zwyczaj i tradycja i stowarzyszenie (Gesselschaft), ktre charakteryzuje si wyrachowaniem, umow, wymian wymiernych korzyci (czy role spoeczne), czyn nikiem kontroli jest opinia publiczna i sformalizowane prawo.

SOCJOLOGICZNY IMPRESJONIZM GEORGA SIMMLA (1858-1918), autor m.in. Socjologia, Podstawowe zagadnienia socjologii. Jednostka a spoeczestwo, Filozofia pienidza nie uwaa socjologii za lepsze i jedyne moliwe podejcie do rzeczywistoci; by radykalny w sprawie ograniczenia przedmiotu socjologii nie musi i nie moe zajmowa si spoeczestwem (w znaczeniu: zesp uspoecznionych jednostek, materia ludzki uksztatowany przez cao rzeczywistoci historycznej) jako Gesselschaft, ale Vergesellschaftung, czyli nieustajcy proces wzajemnego oddziaywania pomidzy jednostkami (centralnym pojciem staa si wic interakcja); przedmiotem zainteresowa nie fakty spoeczne i nie nawet fakty interakcji, ale tylko pewna ich strona (forma) socjolog nie pyta o motywy dziaania jednostek i pozastawia na boku konteksty historyczne badanego zjawiska; uwaa jednak, e zjawiska psychiczne s koniecznym, ale niewystarczajcym warunkiem zachodzenia zjawisk spoecznych; interakcji niezbdna jest wzajemno wikszo stosunkw midzy ludmi jest wic wymian, wszystkie inne zjawiska spoeczne (jzyk, normy itd.) s wobec interakcji wtrne. SOCJOLOGIA ROZUMIEJCA MAXA WEBERA (1864-1920), autor m.in. Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Gospodarka a spoeczestwo, Dziea zebrane z socjologii religii i wiele innych wiat spoeczny jako chaos historia nie ma immanentnego sensu: jest terenem star midzy ludmi i grupami w celu osignicia swoich partykularnych celw, nie znikn podziay i antagonizmy, s nie do przezwycienia; nauka uznajca idea obiektywnoci wiedzy jest jedyn wysp na oceanie namitnoci ludzkich; nauka musi si wystrzega sdw wartociujcych, ale musi odnosi si do wartoci (za Rickertem), na poziomie wyboru tematu i formuowania problemu badawczego postulat obiektywnoci nauk spoecznych nie znajduje zastosowania; typ idealny nie ma charakteru wartociujcego, idealny to tylko to co nierealne, a nie co doskonae, nie odkrywa si go w empirycznej realnoci, tworzy si go eby j bada i rozumie, nie bdzie on nigdy rzeczywistoci; dziaania jednostek dziaanie znaczce, spoeczne, by programowym i metodologicznym indywidualist, nie potrzebowa wic w zasadzie pojecie spoeczestwa (dla niego wszelkie zbiorowoci mwiy o faktycznym spoecznym dziaaniu jednostek; s dwa rodzaje rozumienia dziaa spoecznych: rozumienie bezporednie chodzi o sytuacje, w ktrych jestemy w stanie poj znaczenie dziaa innych ludzi na mocy swego rodzaju oczywistoci, po prostu obserwujc czyje dziaanie, wiemy, co ono znaczy, bez podejmowania skomplikowanych operacji intelektualnych (np. mimika ludzka, operacje matematyczne itp.); rozumienie wyjaniajce wyszy szczebel poznania, odpowiadajcym nie tylko na pytanie co?, ale take dlaczego?, poznanie przyczyn, motyww. wyrni cztery rodzaje dziaa spoecznych: tradycjonalne podejmowane pod wpywem utrwalonych nawykw, z zalkow przynajmniej wiadomoci, e jest to podane; afektywne podstaw s uczucia nakazujce dziaa bez wzgldu na skutki; celoworacjonalne wiadomy wybr celw i rodkw; wartocioworacjonalne wiadomy dobr rodkw do osignicia celu, ktry nie podlega deliberacji i nie zmienia si nawet w trudnych okolicznociach.

 oglny schemat zmiany spoecznej by bezkierunkowy, moe pojawi si charyzmatyczny przywdca, ktry wytrci spoeczestwo z ustalonych kolein, charyzma ulega z czasem rutynizacji i oparte na niej panowanie zmienia si w panowanie tradycjonalne lub racjonalne; biurokracja nie ma zabarwienia negatywnego, jest to racjonalna organizacja dziaalnoci ludzkiej, zastpujca rzdy osb rzdami bezosobowych zasad; pojcie klasy odnosi si do sytuacji ekonomicznej jednostki, ale chodzi tu bardziej o jej szans e na rynku, nie stan posiadania, odrzuca marksistowsk teori obiektywnego interesu klasowego, podzia na klasy nie jest te najwaniejszym podziaem; stan odnosi si do zrnicowania ludzi pod wzgldem konsumpcji, stylu ycia, prestiu; partia odnosi si do zrnicowania pod wzgldem udziau we wadzy politycznej i wpywu na polityczne dziaania innych obywateli. SOCJOLOGIA FENOMENOLOGICZNA Edmund Husserl (1859-1938) twrca filozofii fenomenologicznej, Alfred Vierkandt (18671953), Max Scheller (1874-1928), Theodor Litt (1880-1962); rzeczywisto spoeczna ma charakter duchowy, wiadomo konstytuuje spoeczestwo; Alfred Schtz (1899-1959): przesun orodek zainteresowania z kwestii metodologicznej, na kwesti ontologiczn, b adacz ma do czynienia nie z rzeczami ile ze znaczeniami; naley bada tylko i wycznie wiadomo, interesowa go wiat przed - i pozanaukowo przeywany; postulat adekwatnoci terminy jakimi posuguje si badacz powinny by jak najbliej terminw uywanych przez uczestnikw wiata badanego. 15. Pragmatyzm spoeczny do spopularyzowania nowej nauki i przystosowania jej do tradycji lokalnej silnie zabarwionej indywidualizmem i woluntaryzmem przyczynili si m.in. William Graham Sumner (1840-1910), Albion Woodbury Small (1854-1926); PRAGMATYZM A MYL SPOECZNA William James (1842-1910) idea otwartego wiata, w ktrym zostaa naturalizowana niepewno, wybr, hipoteza, nowo i moliwo destrukcja spenceryzmu, stworzy koncepcj czowieka jako podmiotu dziaajcego, nie za tylko przedmiotu podlegajcego prawom natury i co najwyej obserwujcego niezalenie od niego procesy; czowiek staje si tym, czym jest, w procesie interakcji ze rodowiskiem, ktrego czci s inne ywe organizmy; pragmatyzm by indywidualizmem (jego rzecznicy odrzucali moliwo pojmowania spoeczestwa inaczej ni jako zbioru oddziaujcych na siebie jednostek). PSYCHOLOGIA JAMESA jego rola jako inicjatora oryginalnego kierunku myli socjologicznej polega na tym, e uczyni on problemem jednostk ludzk uczestniczc w procesie spoecznej interakcji; badanie procesw spoecznych musi by zarazem badaniem procesu stawania si jednostki lud zkiej, ktra dopiero w procesie interakcji zdobywa swe zasadnicze wasnoci; dostarczy kategorii kluczowych do takich bada przede wszystkim pojcia jani spoecznej (social self) nieprzerwany proces tworzenia si poczucia jednostkowej tosamoci poprzez interakcje z innymi, czowiek jest zarwno podmiotem poznajcym (ja podmiotowe, I) i przedmiotem poznawczym (ja empiryczne, me); uwaa, e instynkty zanikaj w miar ksztatowania si nawykw.

JOHN DEWEY (1859-1952) JAKO TWRCA PRAGMATYZMU SPOECZNEGO wesp z Angellem, Moore'em, Meadem stworzyli tzw. funkcjonalizm psychologiczny: rozpatrywanie dziaalnoci organizmu jako caociowego procesu, ktrego rozbir na pojedyncze elementy prowadzi nieuchronnie do deformacji opisu zachowania ludzkiego; procesy psychiczne nie mog by zadowalajco wyjanione dopki ujmuje si je niezalenie od funkcjonowania organizmu jako caoci, a take wzajemnego oddziaywania organizmu i rodowiska; rozpatrywanie ludzkiego dowiadczenia i zachowania z punktu widzenia funkcji, jakie poszczeglne reakcje organizmu peni w procesie przystosowania si do rodowiska i sprawowania ko ntroli nad nim. rodowisko zarwno przyrodnicze (nie jest ludziom po prostu dane, lecz stanowi rezultat ich wasnej dziaalnoci, ktra ma charakter spoeczny) i spoeczne; nawyk sia konserwatywna, umoliwia istnienie spoeczestwa przez utrzymywaniu si wszystkiego na swoim miejscu, jest wyuczony, ale zmienny i plastyczny (lepszym pojciem byoby postawa); zachowanie jednostki ksztatuje si w toku wzajemnego oddziaywania midzy ni a innymi jednostkami bdcymi czciami skadowymi kolejnych sytuacji, nie mona zapomnie o pojciu komunikowania si ludzi. FILOZOFIA SPOECZNA CHARLESA HORTONA COOLEYA (1864-1929) idea organicznoci ycia spoecznego wszystko jest aspektem, faz szerszej caoci, zwrcona bya przeciwko wszelkiemu partykularyzmowi; odosobniona jednostka to abstrakcja nieznana dowiadczeniu, tak samo jak spoeczestwo rozpatrywane w oderwaniu od jednostek; postawi pytanie jak wyglda owo oddziaywanie spoeczestwa i jednostki (interpenetracja), jedyn drog uczenia si jest komunikowanie si z innym ludmi; rwnie rozwj osobowoci odbywa si przez komunikowanie (rodki s rnorodne, ale najwaniejszy jest jzyk); mechanizm ksztatowanej ludzkiej jani nie jest jednolity jego podstawowym elementem jest fenomen jani odzwierciedlonej (looking-glass-self) czowiek nabywa przekonania o swoi ja, wyobraajc sobie, jak widz go inni; rnice psychiczne midzy jednostkami s wytumaczalne nie przez biologiczn dziedziczno, lecz przez rnice midzy systemami komunikowania si w jakich yy i yj; koncepcja grup pierwotnych rodzina, grupa rwienicza, ssiedztwo, spoeczno lokalna, stosunki osobiste, wsppraca, maj zasadniczy wpyw na ksztatowanie si spoecznej natury oraz ideaw jednostki; gwnym rysem obserwowalnej przez niego ewolucji jest depersonalizacja stosunkw midzy ludzkich przy ich jednoczesnym rozszerzaniu si i zwielokrotnianiu; w yciu spoecznym doniose znaczenie maj zjawiska bezosobowe np. jzyk, mit, tradycja, opinia publiczna; organizacja spoeczna wszelka obiektywizacja (interpersonalizacja) ludzkich wyobrae, ideaw i dnoci, prowadzca do ich utrwalenia poza granicami ycia osobniczego i powizania w bezosobowy system zdolny do dalszej ewolucji bez udziau swoich bezporednich twrcw; podstawowe kategorie suce do analizy tego kompleksu zjawisk to opinia publiczna (kooperatywna dziaalno wielu umysw), instytucja (okrelona i utrwalona faza opinii ), klasa (grupa o swoistej funkcji w spoeczestwie) i komunikowanie si; pastwo to organ opinii publicznej i arbiter w sporach midzy klasami;

 skoro proces spoeczny jest organiczn jedni, nie wolno nawet w celach badawczych dzieli go na czci, musimy dy przede wszystkim do rozumienia osb (tylko przez wyobrani i introspekcj empatyczn. SOCJOLOGIA WILLIAMA ISAACA THOMASA (1863-1947) zachowania spoeczne naley tumaczy historycznie i spoecznie, nie biologicznie; kontrola wszystko cokolwiek umoliwia lub uatwia czowiekowi panowanie nad rodowiskiem przyrodniczym i spoecznych (pozwala eliminowa zjawiska przeszkadzajce w adaptacji); kryzys jakiekolwiek zakcenie ustalonych nawykw, kade wydarzenie lub szereg wydarze wytrcajcych czowieka z bezrefleksyjnej rutyny i zmuszajcy do szukania nowych rozwiza ktre z czasem te ulegn rutynizacji, stajc si nowymi nawykam trwajcymi a do poj awienia si nowego kryzysu; zagadnieniem najwaniejszym jest zmiana spoeczna, odbywajca si przez kryzysy zakcajce dziaanie nawykw i zmuszajce do szukania nowych form adaptacji, jej wyjanienie wymaga jednoczesnego uwzgldnienia obiektywnych warunkw i wiadomej dziaalnoci ludzkiej, spoecznej i jednostkowej strony procesu czy te wartoci, postaw, kultury i osobowoci; Chop polski w Europie i Ameryce ze Znanieckim: nauka spoeczna powinna opiera si na metodycznie prowadzonych badaniach; kierowa si okrelona koncepcj procesu spoecznego jako caoci; rozpatrywa wszelkie fakty w ich powizaniu z innymi faktami, z kultur jako caoci; przyj zaoenie, e wpyw warunkw na jednostki i odwrotnie, wymaga dopiero zbadania, mona bowiem by jedynie pewnym, e nie mamy do czynienia z prost zalenoci, ale skomplikowanych procesem wzajemnego oddziaywania. wartoci obiektywne kulturowe elementy ycia spoecznego; postawy subiektywne cech charakterystyczne czonkw grupy spoecznej; osobowo ludzka to czynnik rozwoju spoecznego, jest take jego rezultatem; socjologia ma by nauk o wartociach spoecznych (wyczanie te aspekty rzeczywistoci spoecznej, ktre w danym momencie w danej grupie uzyskuj znaczenie dziki odnoszcym si do nich postawom ludzkim); dezorientacja spoeczna zmniejszenie wpywu istniejcych norm postpowania na poszczeglnych czonkw grupy; reorganizacja spoeczna stworzenie nowych schematw zachowania, ktre zastpi lub zmodyfikuj dawne i lepiej bd odpowiaday zmienionym postawom. PSYCHOLOGIA SPOECZNA GEORGEA HERBERTA MEADA (1863-1931), autor m.in. Umys, osobowo i spoeczestwo behawioryzm spoeczny - odrzuca moliwo przypisywania jednostkom ludzkim jako takim jakichkolwiek jakoci psychicznych (poza komunikowaniem si psychika w ogle nie istnieje), wypowiada si przeciwko wszelkiemu dualizmowi zakadajcemu istnienie wiadomoci jako zjawiska nalecego do jakiego innego porzdku ni fakty fizyczne, oponowa przeciwko mechanistycznemu modelowi interakcji midzy jednostkami, nauka ma zawsze do czynienia z procesami, nigdy za ze stanami; gest najprostszy i pierwsza droga wzajemnego oddziaywania organizmw i wzajemnego dostosowania swych czynnoci, kady ruch organizmu wywoujcy reakcj przystosowawcz ze strony innego organizmu (instynktowa); przejcie od gestu do symbolu (np. jzyk) pojawienie si interakcji symbolicznej to powstanie stosunkw spoecznych, cztery zasadnicze wymiary: ksztatowanie si jzyka;

 powstawanie mylenia abstrakcyjnego, umysu; stawanie si dziaajcego podmiotu przedmiotem dla samego siebie, powstawanie jani; ksztatowanie si instytucji spoecznych. trzy rodzaje kontroli: jednostki nad sob; spoeczestwa nad wasnym rozwojem; spoeczestwa nad swoim rodowiskiem przyrodniczym.15. Amerykaska socjologia opisowa podstawowa rola socjologii polegaa nie na budowie nowych systemw teoretycznych, miaa by ona eksperymentalna, miaa charakter ateoretyczny. 19. Polska odmiana socjologii humanistycznej: Znaniecki Florian Znaniecki (1882-1958) zaoyciel Instytutu Socjologicznego (1921) i Przegldu Socjologicznego (1930, pierwsze w Polsce pismo tego typu); jego system socjologiczny uwaany jest zwykle za jedno z najpeniejszych sformuowa tzw. teorii czynnoci: dziaania spoeczne ludzi wynikaj z ich wiadomoci samych siebie (jako podmiotw) oraz ich wiadomoci innych ludzi i sytuacji zewntrznych (jako przedmiotw); jako podmioty ludzie dziaaj, aby urzeczywistni swe (subiektywne) intencje, cele, zamiary; uywaj oni odpowiednich rodkw, technik, procedur; przebieg ich dziaalnoci jest ograniczony przez nie podlegajce modyfikacji warunki czy okolicznoci; korzystajc ze swej woli, czy rozumu, dokonuj oni wyboru, szacunku i oceny tego, co zrobi, robi i robili; podejmujc decyzje, odwouj si do wzorcw, norm i zasad moralnych; wszelkie badanie stosunkw spoecznych wymaga zastosowania subiektywnych technik badawczych. Przez dziesi pierwszych lat swej pracy naukowej zajmowa si filozofi (Zagadnienie wartoci w filozofii, Humanizm i poznanie, Rzeczywisto kulturowa, Upadek cywilizacji zachodniej); warto bywa oceniana dodatnio lub ujemnie wzgldem czego podmiot zajmuje stanowisko, przyjmuje lub odrzuca, przyroda dana jest czowiekowi nie inaczej jak pod postaci wartoci; czowiek jest istot historyczn wartoci, z ktrymi ma do czynienia ulegaj nieustannej zmianie; kultura sfera, w ktrej znaczenia ulegaj swego rodzaju obiektywizacji; przedmiot uzyskuje pen realno dopiero poprzez swe powizanie z innymi przedmiotami, musi zosta wczony do takiego lub innego ograniczonego systemu (inaczej nie jest moliwe jego badanie), systemy kulturowe pozostaj w cisych zwizkach ze rodowiskiem, take powikszaj si o nowe elementy; jego prace socjologiczne to: Wstp do socjologii, Metoda socjologiczna, Nauki o kulturze, Prawa socjologii spoecznej, Socjologia wychowania, Ludzie teraniejsi a cywilizacja przyszoci, Spoeczna rola uczonego, Wspczesne narody, Miasto w wiadomoci jego obywateli, Chop polski...; zaleca on ujmowanie rzeczywistoci spoecznej ze wspczynnikiem humanistycznym (reinterpretacja zjawisk socjologii naturalistycznej); uwaa, e nie mona stworzy jednej nauki o kulturze, rzeczywisto kulturowa nie jest bowiem caoci jednolit;

 socjologia to nauka o kulturze, ktra zajmuje si cile i wycznie wartociami i czynnociami spoecznymi w swoistym znaczeniu tego sowa, wartoci spoeczn jest czowiek lub zrzeszeniem rozpatrywany jako przedmiot dziaania ludzkiego; czynnociami spoecznymi s czynnoci dce do wywarcia wpywu na ludzi lub zrzeszenia, jest to take nauka o interacji (nie jest nauk o spoeczestwie), dziay socjologii: teoria czynnoci; teoria stosunkw spoecznych; teoria osobnikw spoecznych; teoria grup spoecznych. rola spoeczna jest systemem normatywnych stosunkw midzy jednostk a czci jej rodowiska spoecznego; osobowo spoeczna jest dynamiczn, historyczn syntez jej wszystkich rl spoecznych; grupa spoeczna istnieje gwnie przez to, e jej czonkowie uwaaj j za oddzieln od reszty wiata, jednostka uczestniczy w wielu grupach na raz, wyrni pierwotne, terytorialne, genetyczne, religijne, jednorodne (oparte na podobiestwie potrzeb) i kulturowe; w pracach pniejszych zaproponowa przedefiniowanie spoeczestwa tak aby to pojcie obejmowao rozmaite zbiorowoci z krzyujcym si czciowo czonkostwem, wyrni wic: przedpimienne spoeczestwo plemienne, spoeczestwo polityczne (pastwo), spoeczestwo kocielne, spoeczestwo o kulturze narodowej, typem pitym moe by kiedy spoeczestwo wiatowe; uwaa socjologi za nauk nomotetyczn i podkrela jej metodologiczne podobiestwo do przyrodoznawstwa, zaleca szczegln procedur badania systemw spoecznych, ktr nazwa indukcj analityczn; ma szerokie zasugi dla wprowadzenia do socjologii tzw metody dokumentw osobistych (np. pamitnikw); wyrnia on pi rde materiau socjologicznego: osobiste dowiadczenie socjologa; obserwacja prowadzona przez socjologa, bezporednia lub porednia; osobiste dowiadczenie innych ludzi; obserwacja prowadzona przez innych ludzi; uoglnienia zrobione przez innych ludzi w celach naukowych lub innych.