1.

Cesarstwo Karola Wielkiego

Na przełomie VIII/IX w. w okresie rządów dynastii Karolińskiej podjęte zostały

działania zmierzające do politycznego zjednoczenia ziem wchodzących w skład monarchii.
Jedynym następcą Pepina Krótkiego był Karol Wielki, który po śmierci swojego brata w 771
został ostatnim dziedzicem posiadłości swego ojca, a jego rządy trwały przeszło 40 lat.
Prowadził on politykę ekspansji - na zach. pokonał Arabów, oparł granicę państwa o rzekę
Ebro. Na wsch. pokonał plemiona koczownicze Awarów. Pobił również i włączył do swojego
królestwa plemiona Sasów. Na południu całkowicie pobił Longobardów i koronował się na
ich króla. Potwierdził również swą opiekę nad państwem kościelnym. To wszystko dawało
podstawę Karolowi Wielkiemu do ubiegania się o koronę cesarską. Mimo tego, że wschód nie
uznawał korony cesarskiej Karola Wielkiego, to cesarz używał swojego tytułu i faktycznie od
800 r. istniały dwa niezależne cesarstwa: cesarstwo wschodnie i cesarstwo zachodnie -
cesarstwo rzymskie.
Podstawą cesarstwa była Galia. Cesarz władzę sprawował sam. Nie wybierał już
majordomów, jako tych, którzy mieli mu pomagać w sprawowaniu władzy, lecz mianował
natomiast urzędników, którym zlecano zajmowanie się sprawami dworu i administracją
państwa. Karol Wielki sam wybierał sobie ludzi na urzędy, i ważnym jego posunięciem było
to, że zwiększył odpowiedzialność urzędników za sprawowane funkcje w państwie -
odpowiedzialność osobistą. Pracę urzędników kontrolowali specjalni ludzie tzw. inspektorzy.
W sensie prawnym na terenie państwa funkcjonowało prawo osobowe (człowieka
sądzono wg. prawa, do którego należał (Franków- prawem salickim, ludnośc romańską -
rzymskim) z tym, że źródłem prawa terytorialnego były tzw. kapitularze karolińskie. Były
to rozporządzenia władcy dotyczące wszystkich jego poddanych, a ogłaszane na wiecach
połączonych z przeglądem wojsk. Na takich wiecach władca uzgadniał swoje decyzje z
możnymi i urzędnikami, po czym je spisywano (kapitularze) i pełniły one rolę ustaw
królewskich.
Bardzo istotnym elementem władzy była armia. Nie każdego było stać na kosztowną
służbę wojskową. Ci, których nie było stać oddawali się w opiekę możnych. Władca
wynagradzał swoich urzędników dobrami nadawanymi im z domeny królewskiej-
beneficjami. Biskupi i opaci byli mianowani przez władcę. Biskupstwa i opactwa posiadały
immunitety. (immunitet zwalniał od ponoszenia większości świadczeń na rzecz państwa, ale
dygnitarze kościelni byli zobowiązani do pomocy wojskowej, co oznaczało, że wzywali oni
pod broń własnych wasali.)
Najważniejszym urzędem był urząd palatyna (zarządzający pałacem). Istniały inne
urzędy centralne:
- biskupi, opaci (królewscy urzędnicy)
W terenie władzę reprezentowali:
- hrabiowie (700 hrabstw)
- margrabiowie, którzy stali na czele tzw. marchii, mogli prowadzić politykę zagraniczną i
dysponowali siłą zbrojną.
Wielką zasługą Karola Wielkiego było to było to, że próbował przyswoić sobie
rzymską cywilizację, chciał nawiązać do wzorów cesarstwa rzymskiego. Dlatego na swój
dwór sprowadzał najlepszych przedstawicieli kultury łacińsko-kościelnej. Jego zasługą było
to, że pierwszy raz po upadku cesarstwa w V w. odrodziła się kultura łacińska. Ta kultura
przeżywała rozkwit po trzech wiekach. Tego rozkwitu kultury łacińskiej Karol Wielki
dokonał przy pomocy misjonarzy irlandzkich i anglosaskich. Byli to w tym czasie jedyni
ludzie, którzy umieli posługiwać się łaciną, umieli czytać i znali Pismo Święte. Opierając się
na nich Karol Wielki przeprowadził reformę szkolnictwa kościelnego. Od tej pory duchowni
musieli posługiwać się klasyczną łaciną, czyli językiem, który był nieznany dla ludności. To
pozwoliło zrozumieć dzieła największych teologów i filozofów z pierwszego okresu
chrześcijaństwa - św. Augustyna, czy starożytnych - Platona, Arystotelesa. Drugim skutkiem
reformy było to, że pomiędzy duchowieństwem a ludnością powstała przepaść, łacina była
językiem martwym, którym posługiwano się jedynie w kościele. Podjęto także na terenie
państwo Karola Wielkiego dzieło przepisywania ksiąg, zarówno kościelnych jak i świeckich.
To zaowocowało także reformą pisma. Nieczytelna kursywa łacińska tzw. merowińska
została zastąpiona tzw. minuskułą karolińską. Pewne odrodzenie dało się zauważyć także w
klasztorach, właśnie poprzez większą dostępność dzieł starożytnych. Rozwinęła się także
sztuka i architektura. W architekturze w państwie Karola Wielkiego nawiązywano do wzorów
późno-rzymskich, ale z elementami rzymskimi próbowano łączyć także elementy
bizantyjskie. Dlatego w kościołach, budowlach pałacowych Karola Wielkiego pojawiają się
obok surowych murów, także bizantyjskie freski i mozaiki. Ta sztuka czasów Karola
Wielkiego była fundamentem późniejszego stylu romańskiego w Europie.
Monarchia Karola Wielkiego obejmowała pod koniec jego panowania obszar liczący
ponad milion km². W szczytowym okresie rozwoju imperium Karola Wielkiego obejmowało
tereny dzisiejszej:
- Francji (bez Bretanii)
- Belgii
- Holandii
- Austrii
- Szwajcarii
- zachodnich Niemiec
- północnych Włoch
- Korsyki
- oraz północno-wschodnią część Hiszpanii i Baleary
Niestety, próba wskrzeszenia cesarstwa rzymskiego w czasach Karola Wielkiego
okazała się próbą krótkotrwałą. Cesarstwo zaistniało dzięki osobowości samego Karola
Wielkiego. Jego następca był człowiekiem bardzo nieudolnym, Ludwik nie potrafił sobie
poradzić z piętrzącymi się problemami, zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz państwa, nie
udało mu się utrzymać zwierzchnictwa nad papiestwem, zrezygnował z wpływów, był
człowiekiem przesadnie pobożnym, dlatego stał się "marionetką" w rękach duchownych.
Popadł w konflikt ze swoimi synami, którzy domagali się podziału państwa. Podział państwa
nastąpił już po śmierci Ludwika w 843 r. Państwo zostało podzielone pomiędzy trzech synów.
Część zach. państwa - dzisiejszą Francję - otrzymał Karol zwany Łysym, część wsch. państwa
– otrzymał. Ludwik zwany Niemieckim, część Italii oraz pas ziemi między Alpami i Morzem
Północnym otrzymał Lotariusz /Lotar/. Po śmierci Lotara pas ziemi między znajdujący się
między Francją a Niemcami został podzielony pomiędzy te dwa państwa, i ostateczny podział
to: państwo francuskie, państwo niemieckie i królestwo włoskie. Podziałowi temu
odpowiadało także kształtowanie się 3 odrębnych języków: na bazie romańskiej wytworzył
się jęz. francuski i włoski, na bazie germańskiej niemiecki. Stały się one podstawą powstania
3 odrębnych narodowości.
Sukcesy militarne uczyniły z Karola najpotężniejszego władcę Europy Zachodniej.
Zbudowane przez niego imperium, zamieszkane było przez ludność romańską i germańską,
zróżnicowane pod względem gospodarczym i społecznym a w praktyce zlepkiem wielu
podbitych plemion i ziem, w których nie wygasły ani poczucie odrębności, ani tęsknota za
samodzielnością. Świadomy tego władca próbował zunifikować imperium, wprowadzając
m.in. jednolite prawo frankijskie, nowy podział administracyjny, czy zreformowany system
monetarny oparty na srebrnym denarze. Najtrwalszym fundamentem jedności była jednak
silna władza monarchy oraz wspólnota wiary i kultury chrześcijańskiej.
 2. Wizja Europy za Ottona III

Otton III próbował przywrócić starą chwałę i siłę starożytnego Rzymu z nim samym
jako teokratycznym władcą na czele. Objął władzę w Niemczech po śmierci swego ojca
Ottona II w 983 roku. W 996 roku na prośby ludności w Rzymie udał się na pomoc papieżowi
Janowi XV w stłumieniu rebelii arystokraty Krescenjusza II. Zamiarem tejże wyprawy była
także koronacja na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Jednak zanim dotarł na miejsce
docelowe papież zmarł. Jednak na miejscu zaaranżował powołanie na papieża jego kuzyna
Brunona brata Ottona I a od tej chwili nazywanego Grzegorzem V, pierwszym niemieckim
papieżem. Na tytuł cesarza został wyniesiony 21 maja 996 roku.
Nie ma na ogół źródeł, które informowałyby, wprost o ideach Ottona III, jakie mu
przyświecały i jakie zachodziły zmiany w jego poglądach, mentalności. Jednakże jak na
przełom X i XI wieku, okresu na ogół skąpego w źródła wieku tej postaci przypisuje się
uprzywilejowaną pozycję. Zbyt wielką rolę odegrał i zbyt duże wrażenie wywarł na
współczesnych tamtego czasu.
Istnieje kilka hipotez dotyczących zamiarów Ottona III względem nawiązania do
korzeni wielkiego imperium Karola Wielkiego i stworzenia nowego tworu Renovatio Imperii
Romanorum. Jednakże niezmienne są argumenty, że Otton III dążył do jednego ogólnego
celu, jakim było odnowienie Cesarstwa Rzymskiego w duchu uniwersalistycznym. Czyli
odnowienie Kościoła rzymskiego i Cesarstwa Rzymskiego przeprowadzone z samego Rzymu
z czci dla św. Piotra i dla jego chwały, poprzez wzajemną współpracę papieża i cesarza.
Cesarstwo uniwersalistyczne było związane z chęcią odnowienia Cesarstwa Rzymskiego.
Inną nazwą dla tego programu przyjmuje się Koncepcje Czterech Cór lub Federacja Czterech
Państw. Cesarz planował objąć pod swą władzą wszystkie chrześcijańskie kraje Zachodu
(łącznie z niedawno ochrzczonymi Słowianami). Odnowione cesarstwo miało stanowić
związek równoprawnych królestw Europy i składać się z:
- Galii,
- Germanii,
- Romy (inaczej Italia)
- Sclavinii (inaczej Sklawonia, czyli Słowiańszczyzna zachodnia).
Każda z tych krain miała mieć własnego króla, cesarz miał być ich zwierzchnikiem

Idea.

Otton III zawiązywał do odległych i w dużym stopniu zapomnianych tradycji dawnego,

antycznego, ale już chrześcijańskiego Cesarstwa Rzymskiego. Dążył do uznania
zwierzchności cesarza, w ścisłym sojuszu z papieżem, przez cały świat chrześcijański.
Koncepcja zakładała trudną do określenia, luźniejszą i dobrowolną federację państw
chrześcijańskich, uznających nadrzędną bynajmniej nie honorową, władzę cesarza i papieża.
Otton III przed rokiem 1000 poczynił konkretne posunięcia, przybliżające go do jego idei.
Argument koronny: w marcu 998 r. na dokumentach wystawianych przez Ottona III
pojawił się całkowicie nowy typ pieczęci cesarskiej (wcześniej była wytłaczana w wosku)
tzw. bulla, – która była rzadkością nawet w kancelariach papieskich czy u cesarzy w
Konstantynopolu. Ważne jest także to, co zostało zmienione i od tej pory widniało na awersie
bulli. Na awersie znajduje się postać w zbroi opisana jako Otton III, trzymający niewielką
tarcze i włócznię (personifikacja Rzymu). Napis na górze głosi Renovatio Imperii
Romanorum.
 Drugi argument: do dziś zachował się tzw. ewangeliarz Ottona III, który składa się na
rękopis bamberski i monachijski. Obydwa są niemal identyczne a różnią się małymi detalami.
Przedstawiają młodego władcę na majestacie w otoczeniu postaci reprezentujących duchowny
i świecki stany społeczne, a na przeciwległej stronnicy występują cztery alegoryczne postacie
kobiece, pochylające się w pokornym geście przed monarchą i składające mu dary. Postacie te
są opisane: pierwsza z nich to Roma albo Italia, druga Galia, trzecia Germania, czwarta
Sclavinia lub Sclavania. Ideowy sens miniatur jest jasny: różne kraje składają hołd władcy,
cesarzowi, przy czym w obrębie hołdowników nie widać zróżnicowania, wszystkie one są
sobie równe, zrównane przed majestatem cesarskim. Wszyscy uczeni byli i są zdania, że
miniatury te były artystycznym wyrazem uniwersalistycznej koncepcji politycznej cesarza.
Trzeci argument: jak na swój krótki okres życia, bo zaledwie 22 lata Otton III
większość swojego życia spędził w Italii w Rzymie na czele. Otton III kontynuował
zapoczątkowaną przez jego ojca politykę ściślejszego zespolenia Italii z Niemcami poprzez
łączenie urzędów oraz osadzanie swych ludzi przede wszystkim Niemców na ważnych
stanowiskach w Italii. Otton III realizując swój uniwersalistyczny plan naprawdę chciał
rządzić swym imperium z Rzymu. Miał on być rzeczywistą jego stolicą. Celu tego nie udało
mu się zrealizować, nie docenił siły oporu politycznych w Rzymie i niechęci rzymian wobec
„barbarzyńców z północy”, jakimi dla wielu spośród nich byli Niemcy, podobnie jak nie
docenił niechęci Niemców wobec faworyzowania Rzymian, wreszcie zbyt krótko dane mu
było panowanie, by mógł ewentualnie przeszkody, opornych i niechętnych pokonać. I tak dla
realizacji swoich planów Otton III:
- kazał wybudować dla siebie stałą rezydencję w Rzymie – jak dotąd cesarze w trakcie swych
sporadycznych wizyt w Rzymie korzystali z rezydencji znajdujących się w pobliżu kościoła
św. Piotra na Wzgórzu Watykańskim, także poza murami miasta. To niezbity dowód na to, że
z Rzymu Otton III zamierzał stworzyć rzeczywistą stolicę imperium i miejsce stałej
rezydencji cesarza i jego aparatu państwowego. Rzym nie miał być jak było ugruntowane w
tradycji już tylko miastem władzy papieża (ósmowieczny przekaz „Darowizna Konstantyna”
wskazuje, że Konstatnyn Wielki w IV w. darował miasto Rzym „świętemu Piotrowi i jego
następcom – papieżom – po wsze czasy”. W XV wieku udowodniono fałszerstwo tego
przekazu)
- tworzenie nowych i zmienianie nazw urzędów w Rzymie takich jak: zmiana magister
militium (naczelnik rzymskiej milicji) na imperialis militiae magister, następnie powstanie
praefectus navali (przełożonego floty) – zarządca żeglugi przybrzeżnej lub rzecznej,
imperialis palatii magister (przełożony pałacu cesarskiego), patrycjusz cesarski to innowacja
Ottona III, który z pewnością miał być namiestnikiem cesarskim w Rzymie, zwłaszcza w
czasie nieobecności samego cesarza
- środki mające na celu zaakcentowanie szczególnej roli cesarza oraz przypomnienie
starożytnych korzeni i tradycji cesarstwa. Thietmar z Merseburga podaje, iż: „cesarz chcąc
wskrzesić w naszych czasach dawny rzymski obyczaj, który prawie zupełnie wyszedł z
użycia, czynił wiele różnych rzeczy, które różni różnie oceniali. I tak zasiadał sam jeden na
półokrągłym stole na miejscu wyższym od innych”. Zważając na to, że cesarz z usposobienia
nie był ogólnie wyniosły a z przyjaciółmi łączyły go bardzo dobre stosunki, lecz tam gdzie w
grę wchodziły względy ceremoniały dworskiego nie wahał się przed wprowadzeniem
nowości.
Brunon z Kwerfurtu, kapelan cesarski tak napisał o Ottonie III: „Choć wiele zdziałał
dobrego pobłądził jako człowiek pod tym względem, że zapomniał o Bogu. Nie oddał czci
Bogu i jego drogiemu apostołowi Piotrowi, który nosi klucz do wysokiego nieba. Ponieważ
bowiem jedynie Rzym mu się podobał i przede wszystkim lud rzymski z miłości obdarzał
pieniędzmi i zaszczytami, jakby w chłopięcej fantazji daremnie zamierzał tam stale
przebywać i temu miastu przywrócić piękność odpowiednio do dawnej jego wspaniałości.
[…] Albowiem zwyczajem dawnym i pogańskich królów, niełatwo wyrzekając się swej woli,
upierał się przy tym, aby kosztem próżnych trudów, wznowić zamarłą świetność dawnego
Rzymu”.
Chrześcijaństwo zapewniło normatywne złagodzenie kontaktów międzyludzkich i
relacji międzygrupowych na niespotykana wcześniej skalę. Dawało to podstawę do powstania
uniwersalistycznej wspólnoty, odznaczającej się ponadnarodowym i ponadlokalnym
poczuciem identyfikacji. Sprawiało to, że każda mniej lub bardziej izolowana populacja była
dość otwarta na zewnątrz, gdyż mogła się uznawać za część większej całości. Identyfikacja
chrześcijańska była ponadnarodowa, oparta nie tylko na terytorium lub okolicy, lecz na czymś
szerszym, czymś bardziej abstrakcyjnym i transcendentnym. Tym kierowali się Karol Wielki i
Otton III.

3. Schizma wschodnia w Kościele katolickim. Wyprawy krzyżowe

Trzy istotne wydarzenia miały decydujący wpływ na dzieje ówczesnej Europy. Schizma
wschodnia, spór pomiędzy papieżem a cesarzem oraz wyprawy krzyżowe.
Tak zwana schizma wschodnia z 16 lipca 1054 r. Świat chrześcijański podzielono na
porządek wschodni (prawosławny) i zachodni (rzymskokatolicki, zwany też katolickim).
Linia podziału przebiegała od Adriatyku do Dunaju, rozdzielając na dwie części istniejące w
XX w. państwo Jugosławii; na Bałkanach kształtowały się wtedy wspólnoty słowiańskie,
Serbowie i Bułgarzy, którzy związali się z prawosławiem, a Słoweńcy i Chorwaci z
katolicyzmem. Wraz z chrystianizacją granica cywilizacyjna przesunęła się poza Dunaj,
sięgając po arktyczne krańce kontynentu. W kręgu katolickim znaleźli się Węgrzy, Słowianie
zachodni (Czesi, Słowacy, Polacy), Bałtowie, Estończycy i Finowie, w kręgu ładu
prawosławnego zaś Rumuni i Słowianie wschodni (Ukraińcy, Białorusini).
Spór między papieżem a cesarzem odzwierciedlał konflikt między władzą kościelną a
świecką, to walka o dominacje w Europie. To konflikt między dwoma ideami tzw.
uniwersalizmami papieskim i świeckim (cesarskim). Uniwersalizm papieski przedstawiał idee
zgodnie, z którą papież miał sprawować pełnię władzy nad całym światem chrześcijańskim, a
więc i władcami świeckimi. Z kolei uniwersalizm cesarski głosił, że zwierzchnikiem nad
wszystkimi państwami chrześcijańskimi i Kościołem miał być cesarz. Cesarze decydowali,
kto zostanie papieżem, chociaż formalnie był on wybierany przez duchowieństwo i
przedstawicieli możnych rodów rzymskich. Te dwa obozy chciały realizować własną wizję
uniwersalistycznej Europy. Za czasów istnienia imperium Karola Wielkiego, stosunki między
cesarzem a kościołem zostały uregulowane. Pierwszym w szeregu był cesarz. Dalej aż do
roku 983 bywało różnie np. połowa IX w. to całkowita dominacja papiestwa za pontyfikatu
Mikołaja I. Od roku 983, czyli od kiedy formalnie Otton III został królem Świętego
Cesarstwa Rzymskiego władza papieska została całkowicie w zależności od cesarzy
Niemieckich przez 1 wiek. Rok 1073-1085 (pontyfikat Grzegorza VII) to okres wielkiego
sporu między papieżem a cesarzem. Był to spór o inwestyturę rozniecony wokół praktyki
wręczania przez króla nowo mianowanemu biskupowi pierścienia i pastorału jako symbolu
nadawanego mu biskupstwa. Papież Grzegorz uznał to za zbyt daleko idącą ingerencję władzy
świeckiej w sprawy władzy duchowej. W istocie spór ten dotyczył panowania nad
ówczesnym światem chrześcijańskim. Pierwszy etap sporu papiesko-cesarskiego,
zapoczątkowanego przez Grzegorza VII, zakończył się konkordatem wormackim w 1122.
Utorował on drogę prawu elekcji biskupów przez kapituły katedralne. Wywołał doniosłą
zmianę w położeniu Kościoła i stanu duchownego w Niemczech. Sama elekcja biskupia
wpłynęła na pewne uniezależnienie się biskupów od króla. Następnie inwestytura biskupia
nabrała znamion podobnych do znamion świeckiej inwestytury wasali korony. Uposażenia
biskupie stały się bowiem w Niemczech terytoriami o charakterze podobnym do świeckich
terytoriów książąt terytorialnych. Biskupi niemieccy stali się władcami w księstwach
biskupich, książętami Rzeszy. Przestaną być odtąd posłusznym jak dawniej narzędziem
władzy monarszej — obok świeckich książąt walczyć będą o uzyskanie pełnego władztwa
terytorialnego, staną się wraz z nimi czynnikami rozbicia jedności kraju. Zawarcie konkordatu
spowodowało, że przez prawie dwa wieki papiestwo było niekwestionowaną potęgą w
Europie.

Skutki wypraw krzyżowych:

- przede wszystkim na Ziemi Świętej powstały zakony rycerskie: Templariusze w 1118 roku,
Joanici, czyli Zakon Szpitala Świętego Jana i Krzyżacy - pod koniec XII w.
- wzrósł autorytet papiestwa.
- nastąpił rozwój handlu lewantyjskiego. Wzbogaciły się na nim szczególnie miasta włoskie
portowe: Piza, Padwa, Genua, Wenecja.
- Wraz ze wzbogaceniem się miast włoskich wzrastała potęga i zamożność mieszczan.
- nastąpiło przenikanie wzorców obyczajowych między kulturą arabską a europejską.
- Wyprawy krzyżowe były pierwszym europejskim kontruderzeniem przeciw ekspansji
Islamu.
- ekspansja Turków przeciw Europie, która trwała do końca XVII w.
- poszerzyły się horyzonty myślowe Europejczyków, wzrosło zainteresowanie otaczającym
światem.
- wzrósł fanatyzm religijny i niechęć do Żydów
- rozkwit ruchu pielgrzymkowego
- wzrost potęgi królów francuskich (gdyż najbardziej awanturniczy element opuścił kraj)
- osłabienie Cesarstwa Bizantyjskiego
- pogłębienie wrogości między chrześcijaństwem a islamem
- upadek autorytetu papiestwa przyczyna schizmy zachodniej

Bibliografia:

Urbańczyk P., Władza i polityka we wczesnym średniowieczu, Wrocław 2008

Strzelczyk J., Otton III, Wrocław 2000