ELEKTRONIKA

Cel wykadu: przedstawienie wiadomoci teoretycznych i wyrobienie umiejtnoci dotyczcych: stosowania podstawowych metod opisu i analizy sygnaw i obwodw elektrycznych wiadomego wyboru metod pomiarowych i posugiwania si aparatur pomiarowa i laboratoryjn, oceny bdu pomiaru i prawidowego dokumentowania wynikw pomiarw poznania i opisu wasnoci elementw i przyrzdw pprzewodnikowych analizy dziaania ukadw elektronicznych i metod dobierania ich parametrw roboczych.

rodki do realizacji celu s nastpujce: opanowanie materiau teoretycznego na podstawie wykadw i literatury samodzielne rozwizywanie podanych zada i problemw praca wiczeniowo-laboratoryjna w czasie zjazdu pod opiek asystentw, w oparciu o materiay pomocnicze.

Podrcznik do czci laboratoryjnej: Bober J.(red.), Podstawy elektroniki - skrypt laboratoryjny, Wydawnictwo PJWSTK, Warszawa, 2003 Podrczniki uzupeniajce Bolkowski S., Teoria obwodw elektrycznych, wyd. VII. WNT Warszawa, 2003 Rusek M., Pasierbiski J., Elementy i ukady elektroniczne w pytaniach i odpowiedziach,wyd. 4, WNT Warszawa, 2003
Dusza J., Gortat G, Leniewski A., Podstawy miernictwa, wyd. 2 popr., Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2003 Piro B., Piro M., Podstawy Elektroniki, cz. 1, cz. 2, WSiP Warszawa 2003 Chwaleba A., Moeschke B., Poszajski G., Elektronika. WSiP Warszawa 2003

Filipkowski A., Ukady elektroniczne. Wydawnictwo Politechniki witokrzyskiej, Kielce 2002

Filipkowski A. (praca zbiorowa), Elementy i ukady elektroniczne. Projekt i laboratorium, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2003 Szabatin J., liwa E. (praca zbiorowa), Zbir zada z teorii obwodw. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2003. Porbski J., Korohoda P., "PSpice - program analizy nieliniowej ukadw elektronicznych". Seria ukady i systemy elektroniczne.WNT Warszawa 1994. Zachara Z., Wojtuszkiewicz K., PSpice przykady praktyczne, Wydawnictwo MIKOM, 2001

Oglna charakterystyka przedmiotu

Elektronika jest dziedzin wiedzy zajmujc si praktycznym wykorzystaniem zjawisk zwizanych ze sterowanym ruchem elektronw w prni, gazach i ciaach staych. Zjawiska te maj decydujce znaczenie w rnych rzeczywistych elementach i podzespoach ukadw elektronicznych. Elektronika zajmuje si wic teori dziaania, waciwociami, konstrukcj oraz technologi tych elementw i podzespow.

Ukadem elektronicznym nazywamy zesp rzeczywistych elementw pasywnych (takich jak oporniki, cewki indukcyjne, kondensatory, diody) i aktywnych (jak rda energii, rda sterowane, tranzystory) speniajcy okrelon funkcj np.: generowania, wzmacniania lub filtrowania sygnaw, dostarczania napicia lub prdu o staej wartoci itp., ktry nosi odpowiednio nazw generatora, wzmacniacza, filtru zasilacza lub inn..

 Ukad moe by uruchomiony po uprzednim doczeniu do niego zasilania, rda sygnau, obcienia lub innych ukadw wsppracujcych.

Ukad przetwarzajcy sygna elektryczny cigy w czasie nazywany jest ukadem analogowym a przetwarzajcy sygna dyskretny ukadem cyfrowym.
Ukady elektroniczne rzadko wykorzystuje si indywidualnie. Najczciej stanowi one czci skadowe wikszych urzdze elektronicznych jak odbiornik radiowy czy telewizyjny, woltomierz cyfrowy czy kalkulator elektroniczny a nawet komputer

Ze wzgldu na orodek, w ktrym odbywa si ruch elektronw elektronika dzieli si na: elektronik prniow, zajmujc si lampami elektronowymi (prniowymi i gazowymi) oraz prniowymi urzdzeniami elektronicznymi, takimi jak urzdzenia nadawcze, mikroskopy elektronowe, akceleratory czstek naadowanych itp. elektronik pprzewodnikow, zajmujc si diodami pprzewodnikowymi, tranzystorami, obwodami scalonymi, tyrystorami, hallotronami i innymi elementami pprzewodnikowymi, elektronik kwantow (lub molekularn), ktra zajmuje si wykorzystaniem kwantowych waciwoci materii w oparciu o takie urzdzenia jak masery i lasery.

Wielkoci fizyczne i ich jednostki

Wielkoci fizyczn nazywamy cech zjawiska fizycznego lub waciwo ciaa, ktr mona zmierzy. Przykadami wielkoci fizycznej s: napicie elektryczne, prd elektryczny, adunek elektryczny, strumie magnetyczne, temperatura, prdko poruszajcego si ciaa, sia, czas. Zbir wielkoci fizycznych obejmujcy wszystkie lub niektre dziedziny fizyki nazywamy ukadem wielkoci. Mona zatem ograniczy si do wielkoci wystpujcych w elektrycznoci i magnetyzmie i mwi o zbiorze wielkoci stosowanych w elektronice, a inne wykorzystywa wycznie w przypadkach koniecznych i niezbdnych. W ukadzie wielkoci wyrnia si tzw. wielkoci podstawowe (czasem rwnie wielkoci uzupeniajce) oraz wielkoci pochodne.

Wielkoci podstawow nazywamy wielko, ktra jest umownie przyjta jako niezalena od pozostaych wielkoci ukadu. Wielkoci pochodn nazywamy wielko, ktra jest okrelona w zalenoci od wielkoci podstawowych. Wielkoci podstawowe stanowi taki najmniej liczny zbir wielkoci, na podstawie ktrych mona z definiowa wszystkie pozostae wielkoci pochodne.
Kada wielko fizyczna skalarna jest wyraana za pomoc wartoci liczbowej i jednostki. Aby okreli wielko skalarn np. zmierzy prd elektryczny - I, musimy zna jednostk miary tej wielkoci, ktr jest 1 amper (1 A) i porwna wielko mierzon z t jednostk. Jeeli przyrzd do pomiaru prdu (amperomierz) wskae warto 2,5 a jest on wyskalowany w amperach, to poszukiwana wielko fizyczna prd I = 2,5 A.

Jednostk miary wielkoci fizycznej nazywamy warto danej wielkoci fizycznej, ktrej umownie przyporzdkowujemy warto liczbow rwn jednoci. Warto liczbowa informuje ile razy wielko mierzona jest wiksza od jednostki miary tej wielkoci (w powyszym przykadzie 2,5 razy). Jednostki miar wielkoci fizycznych mona podzieli na: jednostki podstawowe i jednostki pochodne.

Wielkociami podstawowymi i ich jednostkami w ukadzie SI s: 1. dugo, odlego- jednostka: metr 2. masa 3. czas 4. prd elektryczny 5. temperatura 6. liczno materii 7. wiato - jednostka: kilogram - jednostka: sekunda - jednostka: amper - jednostka: kelwin - jednostka: - jednostka: mol oznaczenie: oznaczenie: oznaczenie: oznaczenie: oznaczenie: oznaczenie: m kg s A K mol

kandela oznaczenie: cd rad sr

Wielkociami uzupeniajcymi s: 1. kat paski - jednostka: radian oznaczenie: 2. kt bryowy - jednostka: steradian oznaczenie:

Przykadem jednostki pochodnej jest jednostka adunku elektrycznego 1 kulomb (1 C). Jednostka ta jest iloczynem jednostki prdu elektrycznego 1 ampera (1 A) i jednostki czasu 1 sekundy (1 s). Zatem 1 C = 1 A s.

Nie wszystkie jednostki s uyteczne w praktycznych zastosowaniach. Jedne z nich s za due, a drugie za mae. Dlatego do tworzenia dziesitnych wielokrotnoci i podwielokrotnoci jednostek miar uywa si przedrostkw, odpowiadajcych odpowiednim mnonikom: tera oznaczenie: T- 1012 piko oznaczenie: p - 10-12 giga oznaczenie: G- 109 nano oznaczenie: n- 10-9 mega oznaczenie: M- 106 mikro oznaczenie: - 10-6 kilo oznaczenie: k- 103 mili oznaczenie: m - 10-3 hekto oznaczenie: h- 102 centy oznaczenie: c - 10-2 deka oznaczenie: da- 101 decy oznaczenie: d- 10-1 Przykadowo: jeli jednostka ukadu SI jest zbyt dua, mona j wyrazi za pomoc jednostki mniejszej np.: jeden miliamper 1 mA = 10-3 A, lub jeden mikrofarad 1 mF = 10-6 F ; natomiast jeli jest zbyt maa, za pomoc jednostki wikszej np.: jeden megawat 1 MW = 106 W, lub jeden gigaherc 1 GHz = 109 Hz.

Materiay stosowane w elektronice

Elektrony z ostatniej orbity, decydujce o waciwociach chemicznych i elektrycznych materiaw nazywane s elektronami walencyjnymi. Pod wpywem energii zewntrznej elektrony mog zosta oderwane, powodujc jonizacj atomu. Potrzebna do tego energia jest tym wiksza, im elektron pooony jest bliej jdra. Dlatego najatwiejsze do oderwania s elektrony walencyjne. Elektrony wyrwane z sieci, niezwizane z adnym jdrem i mogce przechodzi od jednego atomu do drugiego nazywane s. elektronami swobodnymi Materiay, w ktrych wystpuje zjawisko powstawania elektronw swobodnych nazywamy materiaami przewodzcymi lub krtko przewodnikami.
Materiay, ktre nie zawieraj adunkw swobodnych nazywamy izolatorami (materiaami nieprzewodzcymi) lub dielektrykami. Materiay, w ktrych zjawisko wystpowania elektronw swobodnych jest porednie pod wzgldem ilociowym midzy przewodnikami i izolatorami nosz nazw pprzewodnikw. Do pprzewodnikw zaliczamy najczciej krzem - Si, german Ge, arsenek galu GaAs.

W odosobnionym atomie elektrony mog si znajdowa w cile okrelonych stanach energetycznych (na orbitach), przyjmowanych w sposb dyskretny. W materiale staym, na skutek wzajemnej bliskoci pooenia atomw w sieci krystalicznej i ich wzajemnego oddziaywania elektrony nie maj moliwoci wykonywania swobodnego ruchu wok jdra. W nastpstwie tego dozwolone poziomy energetyczne ulegaj przesuniciu. Jest to jednoznaczne z rozczepieniem rozoonych w sposb skwantowany poziomw poszczeglnych atomw. Poprzesuwane poziomy tworz pasma energetyczne, a elektrony znajdujce si na okrelonej orbicie mog teraz przyjmowa kad warto energii mieszczcej si wewntrz pasma. Pasma takie nazywamy pasmami dozwolonymi. Wystpuje przy tym ograniczenie polegajce na tym, e pojedyncze poziomy energii w pamie mog przyjmowa co najwyej dwa elektrony. Podobnie jak w pojedynczym atomie, istniej takie wartoci energii, ktrych nie moe przyjmowa aden elektron. Te poziomy energetyczne, lece midzy pasmami dozwolonymi, tworz pasmo zabronione.

W temperaturze zera bezwzgldnego (T = 0 K) najwysz energi (wyraan w elektronowoltach eV) maj elektrony walencyjne. Pasmo odpowiadajce temu stanowi energetycznemu nosi nazw pasma walencyjnego lub podstawowego i jest najniej pooonym pasmem energetycznym (rys.1.1). Powyej tego pasma jest usytuowane pasmo przewodnictwa, w ktrym znajduj si elektrony swobodne wyrwane z sieci krystalicznej. Odstp miedzy tymi pasmami nosi nazw pasma zabronionego i oznacza si przez Wg. Warto przerwy zabronionej Wg okrela si minimaln wartoci energii, ktra musi by dostarczona elektronom, aby zostay one wyrwane z wiza atomowych sieci krystalicznej. Szeroko przerwy zabronionej wyraa si rwnie w elektronowoltach ( eV )

Rys.1.1 Energetyczny model pasmowy

Usytuowanie pasm energetycznych dla omawianych trzech rodzajw materiaw stosowanych w elektronice pokazuje rys.1.2. Wyrnione poprzednio przewodniki maj pasma przewodnictwa i walencyjne zachodzce na siebie, izolatory maj przerw zabronion o wartoci Wg 10 eV, a dla pprzewodnikw Wg 2 eV.

Rys.1.2. Model pasmowy materiaw stosowanych w elektronice

Zjawisko fizyczne polegajce na uporzdkowanym ruchu adunkw elektrycznych przez badany przekrj poprzeczny materiau przewodzcego pod wpywem pola elektrycznego nazywamy prdem elektrycznym. Prd wyraa szybko przepywu adunku przez przekrj poprzeczny przewodnika. Jednostk miary jest amper ( A ). Prd jednego ampera jest rwny przepywowi adunku jednego kulomba ( 1 C = 6 1018 elektronw ) w czasie jednej sekundy. Umownie przyjmuje si, e prd pynie od punktu o wyszym potencjale do punktu o niszym potencjale, mimo ze faktyczny kierunek ruchu elektronw jest przeciwny. Mwic o prdzie, zawsze naley mwi o prdzie pyncym przez urzdzenie lub poczenie w ukadzie.

Potencja i napicie elektryczne

Polem elektrycznym nazywamy pole wywoane przez adunki elektryczne i charakteryzujce si tym, e na nieruchome ciaa naadowane lub czstki elementarne umieszczone w nim dziaa sia. Polem magnetycznym nazywamy pole wywoane przez poruszajce si adunki elektryczne (lub stale adunki magnetyczne) i charakteryzujce si tym, e na poruszajce si ciaa lub czstki elementarne dziaa sia. Zmiana w czasie jednego z tych pl powoduje pojawienie si drugiego pola. W tym jest wanie zawarty nierozerwalny zwizek zjawisk elektrycznych i magnetycznych i staje si widoczny w sformuowaniu prawa indukcji elektromagnetycznej Faradaya

Pole elektromagnetyczne scharakteryzowane jest w kadym punkcie przez wektory: natenia pola elektrycznego - E, indukcji elektrycznej - D, indukcji magnetycznej B i natenia pola magnetycznego H. Wielkoci pomocnicz suc do opisu pola potencjalnego jakim jest pole elektryczne i pole magnetyczne jest potencja.

Potencjaem elektrycznym VA punktu A pola elektrycznego nazywamy stosunek pracy, wykonanej przez przemieszczenie dodatniego adunku prbnego q z punktu A do punktu pooonego w nieskoczonoci, do wartoci tego adunku: VA = W(A ) /q
Potencja elektryczny jest wielkoci skalarn. Jednostk potencjau jest 1 wolt (1 V). Jeeli pole elektryczne jest wywoywane przez kilka rde, to potencja wypadkowy jest rwny algebraicznej sumie potencjaw od poszczeglnych rde. W polu elektrycznym mona wyodrbni wiele punktw majcych ten sam potencja. Tworz one powierzchni rwnego potencjau lub inaczej powierzchni ekwipotencjaln, a przy paskim obszarze pola linie ekwipotencjalne.

Napiciem elektrycznym UAB miedzy punktami A i B nazywamy stosunek pracy WAB, ktra wykonayby siy pola elektrycznego przy przemieszczeniu dodatniego adunku prbnego q z punktu A do B: UAB = WAB /q Poniewa WAB = W(A to UAB = VA - VB Napicie miedzy punktami A i B, ktrym odpowiadaj potencjay VA oraz VB jest rwne rnicy potencjaw w tych punktach. Napicie UAB 0, jeeli VA VB oraz UAB 0, jeeli VA VB. Dla VA = VB napicie UAB = 0. atwo zauway, e UAB = - UBA Napicie bywa rwnie nazywane si elektromotoryczn SEM. Jednostk miary napicia jest 1 wolt. Napicie jest rwne jednemu woltowi wtedy, gdy na przemieszczenie adunku jednego kulomba pomidzy punktami A i B trzeba wykona prac jednego dula. Mwic o napiciu zawsze naley uywa sformuowania: napicie midzy dwoma punktami ukadu (pomidzy zaciskami) lub na elemencie ukadu
)

- W(B

Modelowanie zjawisk elektrycznych Zjawiska elektromagnetyczne mog by opisane z dwch rnych punktw widzenia: teorii pola elektromagnetycznego lub teorii obwodw. Mimo, e oba opisy dotycz tych samych zjawisk, to jednak istnieje zasadnicza rnica w ich przedstawieniu. W teorii pola elektromagnetycznego rozwaane zjawiska fizyczne wymagaj do opisu uwzgldnienia wsprzdnych przestrzennych oraz staych fizycznych materiaw uywanych w elektronice Typowymi przykadami omawianych zjawisk s: wypromieniowanie energii elektromagnetycznej, rozchodzenie si fal elektromagnetycznych, rozkad adunkw przestrzennych czy gstoci prdu. Do opisu zjawisk wykorzystywane s wektory: natenia pola elektrycznego - E, indukcji elektrycznej - D, indukcji magnetycznej B, natenia pola magnetycznego H oraz gstoci prdu d. Zwizki miedzy tymi wektorami i parametrami orodkw wyraaj rwnania Maxwella. Opis matematyczny zjawisk elektromagnetycznych zaleny od czasu i punktu w przestrzeni, jakkolwiek dokadny, to nawet dla prostych ukadw elektrycznych jest bardzo skomplikowany.

W teorii obwodw przyjmuje si zaoenie o ograniczonym pod wzgldem przestrzennym charakterze zjawisk. Modele obwodowe bdce przedmiotem rozwaa, zawieraj elementy, co do ktrych zakada si, e ich cechy elektryczne takie jak opr (rezystancja), indukcyjno czy pojemno s skupione do pewnych punktw przestrzeni (element nie ma wymiaru geometrycznego. Problemy pojawiajce si w tym opisie ograniczaj si do rwna algebraicznych lub rwna rniczkowych zwyczajnych, w ktrych wystpuje tylko jedna zmienna: czas t.
Teoria obwodw jest uwaana za przyblienie obwodowe teorii pola elektromagnetycznego. Przyblienie to jest suszne w przypadku, gdy rozwaane pole jest quasi-stacjonarne tzn. wolnozmienne w czasie. Oznacza to, ze adunki i prdy zmieniaj si dostatecznie wolno w czasie, na tyle wolno, e do pominicia s efekty opnienia zwizane ze skoczonym czasem propagacji fali elektromagnetycznej. W tym opisie nie uwzgldnia si czasw propagacji zaburze w ukadach. Przyjmuje si, e zaburzenie wywoane w pewnej chwili w dowolnym elemencie ukadu jest w tej samej chwili przeniesione do wszystkich czci ukadu.

Warunek quasi-stacjonarnoci Jeeli dla przebiegw okresowo zmiennych w czasie wprowadzimy pojcie dugoci fali = c/f gdzie: prdko wiata c = 3*108 m/s oraz czstotliwo f = 1/T 1/s , a T jest okresem, to warunek quasi-stacjonarnoci jest speniony, jeeli najduszy wymiar liniowy obwodu lmax jest duo mniejszy od czwartej czci dugoci fali lmax /4 Praktycznie przyjmuje si, e granic t jest: lmax /100 . Przy spenieniu warunku quasi-stacjonarnoci caa energia dostarczana do ukadu jest z nim zwizana (brak efektu promieniowania energii). Konsekwencj tego warunku jest rwnie to, e wszystkie elementy obwodowe s elementami skupionymi. Elementem o parametrach skupionych, krtko elementem skupionym, jest element, ktrego cecha elektryczna jest skupiona do punktu przestrzeni. Dalsz konsekwencj omawianego wyej warunku jest pominicie w opisie obwodowym czasw propagacji zaburze (sygnaw).

Element, obwd, ukad

Z formalnego punktu widzenia musimy rozdzieli pojcie elementu rzeczywistego (fizycznego) od elementu obwodowego, ktre w swoim opisie obejmuje wycznie dominujce zjawisko fizyczne realizowane przez ten element.
Elementem rzeczywistego ukadu elektrycznego inaczej elementem rzeczywistym nazywamy cz skadow ukadu, ktra jest niepodzielna pod wzgldem funkcjonalnym bez utraty swoich wasnoci charakterystycznych. Elementy rzeczywiste dziel si na: elementy rdowe i elementy odbiorcze. Do elementw rdowych zaliczamy: ogniwa, akumulatory i inne rda energii elektrycznej (rda prdu i napicia) oraz rda sterowane, tranzystory itp. Do elementw odbiorczych natomiast: rezystory, kondensatory, cewki indukcyjne, transformatory, diody itp.

Kady element posiada pewn cile okrelona liczb obszarw rozcznych, przez ktre do elementu mog wpywa lub wypywa adunki elektryczne. Te obszary su do poczenia z innymi elementami i zwane s zaciskami. Ze wzgldu na liczb zaciskw elementy dzielimy na dwuzaciskowe i wielozaciskowe. Dla przykadu na rys. 2.1 przedstawiono najprostszy element o dwch zaciskach A i B oraz pewien przypadek elementu czterozaciskowego zw. czwrnikiem o zaciskach poczonych w pary: (1,1) i (2.2).

Rys. 2.1. Symboliczne przedstawienie elementw i sposb strzakowania wielkoci zaciskowych

Z elementami zwizane s wielkoci zaciskowe: prdy elementu i napicia na elemencie. Na elemencie dwuzaciskowym odbiorczym prd pyncy przez element na kierunek przeciwny do napicia na elemencie (dla rde energii kierunek strzakowania przyjmuje si zgodny z polaryzacj rde). Dla czwrnika przyjmuje si kierunki obu prdw za wpywajce do elementu, a kierunki napi w obu parach zaciskw do grnego zacisku. Elementy s przedstawiane za pomoc znormalizowanych symboli graficznych. Symbole graficzne niektrych elementw odbiorczych i rdowych przedstawiono na rys. 2.2.

Rys.2.2. Symbole graficzne wybranych elementw

czc elementy moemy otrzyma bardziej zoone struktury tj. obwody czy ukady elektryczne. Obwodem elektrycznym nazywamy struktur poczenia elementw, w ktrej wystpuje jedna droga zamknita dla przepywu prdu. Najprostszym obwodem elektrycznym jest poczenie jednego elementu rdowego np. ogniwa E i jednego elementu odbiorczego np. rezystora R (rys.2.3a). Istnieje w nim jedna droga dla prdu i moemy ten obwd nazwa obwodem nierozgazionym. Jeli istnieje wicej drg to dochodzimy do pojcia obwodu rozgazionego inaczej ukadu. Ukadem elektrycznym nazywamy struktur pocze elementw, w ktrej istnieje wicej ni jedna droga zamknita dla przepywu prdu. Najprostszym przykadem ukadu rozgazionego jest ukad przedstawiony na rys. 2.3b.

Rys. 2.3. Przykady obwodu i ukadu elektrycznego.

Odwzorowaniem graficznym obwodu lub ukadu elektrycznego jest schemat. Schemat podaje sposb poczenia elementw, za same elementy przedstawione s za pomoc symboli graficznych. Elementami schematu s: gazie, wzy i obwody zamknite. Ga schematu jest utworzona przez jeden lub kilka elementw poczonych ze sob szeregowo (rys.2.4). Oznacza to, e przez wszystkie elementy gazi przepywa ten sam prd. Liczb gazi w schemacie oznaczamy - g. Ga jest ograniczona dwoma zaciskami.

Rys.2.4. Przykady gazi

Wzem schematu nazywamy zacisk gazi, do ktrego moe by przyczona inna ga lub inne gazie. W przypadku doczenia jednej gazi mamy do czynienia z tzw. wzem wewntrznym (brak rozpywu prdu w wle). W przypadku przyczenia wicej ni jednej gazi mamy do czynienia z wzem waciwym (wystpuje w nim rozpyw prdu). Liczb wzw na schemacie oznaczamy przez w. Na rys.2.5a pokazano schemat ukadu elektrycznego o g = 6 gazi i w = 4 wzach. Obwodem zamknitym nazywamy zbir poczonych ze sob gazi, tworzcych drog zamknit dla przepywu prdu, przy czym kada ga wystpuje w nim jeden raz. Wrd obwodw zamknitych wyrniamy takie, w ktrych po usuniciu dowolnej gazi, pozostae nie tworz ju drogi zamknitej i nazywamy je oczkami.

Rys.2.5. Ukad o g = 6 gaziach i w = 4 wzach: a) schemat elektryczny: b) graf strukturalny

Sygnay elektryczne i ich parametry

Funkcje opisujce zmienno w czasie wielkoci fizycznych bdziemy nazywa przebiegami czasowymi tych wielkoci lub sygnaami. Sygna jest zatem, dowoln funkcj rzeczywist zmiennej rzeczywistej t i ma posta x(t) = x, pisan maymi literami. Moemy zatem jako sygnay rozwaa(rys.2.6): sygnay stae x(t) = X = const sygnay sinusoidalnie zmienne x(t) = Xm cos ( t + f ) sygnay okresowo zmienne x(t) = x(t + T) sygnay nieokresowe np.: wykadniczo malejcy x(t) = X e -a t dla t = 0 i a 0

Rys.2.6.. Przykady rnych rodzajw sygnaw

Zbir wielkoci sucych do opisu elementw i zjawisk elektrycznych mona ograniczy do czterech podstawowych wielkoci : adunku elektrycznego - q, strumienia magnetycznego - oraz napicia - u i prdu - i. Zakadajc w opisie teorio-obwodowym spenienie warunku quasi-stacjonarnoci mona wycznie ich zmienno okrela w dziedzinie czasu. Zbir tych wielkoci jako funkcji czasu naley traktowa jako sygnay elektryczne np.: i (t) = i = I lub u (t) = u = U m cos ( t + f ) Dziedzin sygnaw elektrycznych przyjmowan w elektronice jest przedzia: a) 0 t + , lub 0 t + - po liczbowa, opisywane zjawiska rozwaane s w czasie rzeczywistym, poczwszy od t = 0 - rozumiane jako stan nieustalony b) t + - caa os liczbowa, odpowiada to przypadkowi, gdy opisywane zjawiska trwaj ju dostatecznie dugo, aby uwaa, ze nie maj pocztku w czasie rozumiane jest to jako stan ustalony. Sygnay przedstawione na rys.2.6. s najczciej stosowanymi sygnaami w elektronice.

Dla sygnaw zmiennych w czasie wprowadza si dwa parametry charakterystyczne (o staej wartoci): warto redni i warto skuteczn sygnau.
Wartoci redni Xr sygnau x(t) w przedziale (t1,t2) nazywamy warto caki oznaczonej w granicach t2 i t1 podzielonej przez dugo przedziau cakowania:

X r

1 t 2 t1

t2

x(t )dt
t1

Jest to taka staa warto sygnau, ktra pomnoona przez dugo przedziau daje pole zawarte pod krzyw przedstawiajc sygna zmienny, osi t i odcitymi t1 i t2 (rys.2.7)

Rys.2.7. Geometryczna interpretacja wartoci redniej

Wartoci skuteczn Xsk sygnau x(t) w przedziale (t1,t2) nazywamy pierwiastek kwadratowy z wartoci caki oznaczonej z kwadratu funkcji w granicach t2 i t1 podzielonej przez dugo przedziau cakowania.

X sk

1 t 2 t1

t2

x 2 (t )dt
t1

Dla wartoci skutecznej sygnau istnieje interpretacja energetyczna, o ktrej bdzie mowa w dalszej czci tego wykadu. W przypadku funkcji okresowej najczciej za dugo przedziau cakowania przyjmuje si okres T.

Moc i energia elektryczna

Z kadym elementem, oprcz wielkoci zaciskowych prdu i oraz napicia u, zwizana jest take moc. Moc, a cilej moc chwilow, zwizan z elementem nazywamy iloczyn wielkoci zaciskowych prdu i napicia p = p ( t ) = u i = u( t ) i ( t ) Jednostk mocy jest woltamper: 1 VA = 1V 1A . Przy standardowym strzakowaniu prdu i napicia , jeeli: p 0 oznacza, e moc jest pobierana przez element z otoczenia, p 0 oznacza, ze moc jest faktycznie oddawana przez element do otoczenia.

Korzystajc z def. wartoci redniej w przedziale czasu mona przedstawi warto redni mocy w przedziale t1, t2 , przy czym t2 t1 , jako:

Pr

1 t 2 t1

t2

p (t )dt
t1

Dla przebiegw okresowych istotn jest warto rednia mocy za przedzia rwny okresowi przebiegu. Moc czynn nazywamy warto redni mocy za okres T przebiegu okresowego: t0 T

Pcz

1 T

p (t )dt
t0

W przedstawianiu zalenoci energetycznych oprcz mocy uywa si rwnie pojcia energii. Energi pobran przez element w przedziale czasu t1, t2 , przy czym t2 t1, nazywany cak z mocy chwilowej pobieranej przez element:
t2

w(t1 , t 2 )
t1

p(t )dt

Jednostk energii jest dul: 1J = 1 VA 1 s = 1 VAs.

Prdowe i napiciowe prawa Kirchhoffa

W analizie ukadw elektrycznych podstawowe znaczenie maj dwa prawa Kirchhoffa sformuowane w 1845 r. i wynikajce z warunkw zachowania energii. S to warunki, ktre musza by spenione w kadym ukadzie skupionym, tj. ukadzie zbudowanym z elementw o staych skupionych i dotycz dowolnych pocze tych elementw.

Prdowe prawo Kirchhoffa (PPK) nazywane czasem pierwszym prawem Kirchhoffa, dotyczy bilansu prdw w wle i mona je sformuowa nastpujco: dla kadego wza ukadu elektrycznego (rys.2.9a) algebraiczna suma prdw jest w kadej chwili rwna zeru:

ik
k 1

Rys.2.9. Wze (a) i obszar zamknity (b) z zaznaczeniem zwrotw wystpujcych w nich prdw

W rwnaniu prdom skierowanym jednakowo wobec wza przypisuje si jeden znak, a pozostaym prdom znak przeciwny. Rwnanie to jest rwnie suszne w odniesieniu do dowolnego obszaru zamknitego zawierajcego elementy skupione (rys.2.9b). Rwnania z PPK dla sytuacji przedstawionych na rys. 2.9 maj posta: i1 + i2 + i3 i4 = 0, i1 + i2 + i3 = 0 Prdowe prawo Kirchhoffa mona sformuowa nieco inaczej: dla kadego wza ukadu elektrycznego suma prdw dopywajcych do wza jest rwna sumie prdw odpywajcych od wza. W tym zapisie zawarta jest zasada bilansu prdw.

Napiciowe prawo Kirchhoffa (NPK) nazywane czasem drugim prawem Kirchhoffa, dotyczce bilansu napi w obwodzie zamknitym jest formuowane nastpujco: w kadym obwodzie zamknitym (rys.2.10) algebraiczna suma napi na elementach skupionych tworzcych ten obwd jest rwna zeru: n

uk
k 1

Dla jednoznacznego zapisu rwnania w obwodzie zamknitym przyjmuje si umowny kierunek obiegu i napicia zgodne z nim maj znak plus ( + ), a przeciwne znak minus ( - ). Przykadowo, dla obwodu pokazanego na rys.2.10a, drugie prawo Kirchhoffa przyjmie posta: u1 - u2 + u3 u4 = 0

Rys.2.10. Obwd zamknity jako fragment ukadu (a) oraz obwd zamknity z wyrnionym elementem rdowym (b)

W obwodzie zamknitym, w ktrym wyrnimy napicia rdowe (siy elektromotoryczne SEM - e ) i napicia odbiornikowe (spadki napi), jak na rys.2.10b, napiciowe prawo Kirchhoffa ma posta : w obwodzie zamknitym suma algebraiczna napi rdowych i napi odbiornikowych jest rwna zeru: e1 e3 u1 + u2 + u3 u4 = 0 Istotnym problemem opisu ukadu elektrycznego jest okrelenie liczby rwna niezalenych, ktre mona zapisa z PPK i NPK. Dla ukadu o liczbie gazi g, liczbie wzw w i liczbie czci ukadu (utworzonych przez galwaniczne poczenia elementw) m, wynikaj dwa stwierdzenia: liczba rwna niezalenych wynikajcych z prdowego prawa Kirchhoffa jest rwna: kp = w-m liczba rwna niezalenych wynikajcych z napiciowego prawa Kirchhoffa jest rwna: kn = g w + m

Wzy lub obwody, dla ktrych wybrano rwnania niezalene nosz nazw odpowiednio wzw lub obwodw niezalenych. Wzy, dla ktrych pominito zapisy z PPK nosz nazw wzw odniesienia. Natomiast za zbir obwodw niezalenych dla ukadu paskiego (tj. takiego, dla ktrego schemat na paszczynie posiada punkty wsplne wycznie w wzach) najwygodniej jest przyj zbir wszystkich oczek ukadu. Liczba rwna niezalenych zapisach w oparciu o oba prawa jest rwna liczbie gazi: kp + kn = g Przykad 2.2. Rozwamy ukad przedstawiony na rys. 2.11.

Rys. 2.11.

Dla tego ukadu zapiszmy wszystkie rwnania wynikajce z PPK i rwnania dla oczek na podstawie NPK. Ukad skada si: z g = 6 gazi, w = 4 wzw i m = 1 czci niezalenych

Spord czterech rwna prdowych Kirchhoffa dla poszczeglnych wzw: A. i1 i2 i6 = 0 B. i2 i3 - i4 = 0 C. i4 i5 + i6 = 0 D. i1 + i3 + i5 = 0

tylko: w m = 3 s niezalene. Wystarczy doda do siebie pierwsze trzy rwnania , aby otrzyma rwnanie czwarte pomnoone przez -1. Jeli odrzucimy rwnanie czwarte, to uznajemy wze D za wze odniesienia, a wzy A, B i C za wzy niezalene. Liczba rwna niezalenych z PPK jest zatem, zgodna z (2.21) i wynosi : kp = 3.
Oczka zaznaczono na rys. 2.11 symbolami O1, O2 i O3 wraz z kierunkami obiegu. Napiciowe rwnania Kirchhoffa (2.20) przyjmuj dla nich posta: (O1) e1 u1 u2 u3 = 0 (O2) u3 u4 u5 = 0 (O3) u2 + u4 u6 = 0 i tworz niezaleny ukad rwna. Liczba wszystkich otrzymanych rwna wynosi sze ,tyle co liczba gazi. Jednak wystpuj w nich niewiadome prdy ik i niewiadome napicia uk ( k = 1,2, ..., 6) co stanowi liczb dwukrotnie wiksz od liczby gazi. Do penego rozwizania konieczne s zwizki pomidzy prdami ik oraz napiciami uk (tzw. rwnania gaziowe), o ktrych bdzie mowa poniej.

Elementy ukadw elektrycznych Ukady elektryczne zbudowane s z fizycznych czci skadowych, takich jak rzeczywiste rda energii, oporniki, kondensatory, cewki indukcyjne, elementy pprzewodnikowe (diody, tranzystory), wzmacniacze operacyjne i inne. Na podstawie cech dominujcych tych fizycznych elementw tworzymy elementy idealne, bdce modelami o staych skupionych, realizujcymi ich zasadnicze cechy. Modele maj czsto ograniczony zakres zastosowa. To, co wystarcza do opisu dla maych i rednich czstotliwoci moe nie w peni opisywa zachowanie elementw rzeczywistych dla wysokich czstotliwoci. Korzystajc z pocze elementw idealnych moemy uwzgldnia dodatkowo efekty pasoytnicze wystpujce w rzeczywistych elementach.

Rozwaania nasze ograniczymy do elementw, ktrych parametry speniaj warunek staoci w czasie. Tworz one grup elementw stacjonarnych.
Spord elementw o rnej liczbie zaciskw bdziemy si zajmowali: elementami dwuzaciskowymi dwjnikami (do opisu wystarcza jedno rwnanie dla wielkoci zaciskowych) i elementami czterozaciskowymi - ograniczajc si do czwrnikw (wymagajcymi do opisu dwch rwna dla wielkoci zaciskowych). Elementy te mog dostarcza energie do otoczeni lub j z otoczenia pobiera.

Element nazywamy pasywnym, jeli dla kadej pary chwil t0 i t t0, + oraz dla kadego dopuszczalnego stanu zaciskowego (przyjtego zgodnie z rys.2.1) energia wydzielona w nim jest nieujemna. Definicja ta ma prosta interpretacj fizyczn. Element pasywny moe pobiera energi z otoczenia, gromadzi j, moe take oddawa do otoczenia, ale zawsze cakowita energia dostarczana do elementu musi by nieujemna (nie moe odda do otoczenia wikszej energii ni zgromadzi wczeniej). Element jest aktywny, jeli istniej takie chwile t0 i t t0, + oraz taki dopuszczalny stan zaciskowy, e energia wydzielona w nim jest ujemna. Oznacza to, e element aktywny jest zdolny do tego, aby odda do otoczenia wiksz energi, ni poprzednio pobra z otoczenia. Do elementw dwuzaciskowych pasywnych zaliczamy: opr, indukcyjno oraz pojemno, natomiast do aktywnych: niezalene rdo napiciowe i niezalene rdo prdowe.

Opr Oporem skupionym stacjonarnym w skrcie oporem, nazywamy element dwuzaciskowy (rys.2.12a) o rwnaniu midzy wielkociami zaciskowymi: u = fR ( i ) lub i= R(u) przy czym spenione s nastpujce zaoenia: 1) fR oraz R s funkcjami cigymi w przedziale (- , + 2) w kadym punkcie zachodzi u i 0 3) u i = 0 u=0 i=0

Rys.2.12. Symbol graficzny oporu i charakterystyki

Opr jest elementem, ktry modeluje zjawisko zamiany energii elektrycznej na inny rodzaj energii,

Wykresy funkcji (2.24) na paszczynie (u, i ) nazywamy charakterystyk oporu (rys.2.12b) Z przyjtych zaoe wynika, e charakterystyka oporu jest funkcja cig, lec w pierwszej i trzeciej wiartce paszczyzny i przechodzc przez pocztek ukadu wsprzdnych.
Opory dzielimy na: 1) nieuzalenione istnieje zarwno funkcja fR jak i R oraz R = fR-1 (np. rys.2.12b) 2). uzalenione prdowo istnieje u = fR ( i ), nie istnieje druga funkcja opisujca R (rys.2.13a) 3). uzaleznione napiciowo istnieje i = R ( u ), nie istnieje druga funkcja opisujca fR (rys.2.13b).

Rys.2.13. Przykady charakterystyk oporw uzalenionych prdowo i uzalenionych napiciowo

Moc chwilowa wydzielana w oporze wynosi: pR = u i = u R ( u ) = i fR ( i ) = 0 i jest zawsze nieujemna. Opr jest zatem elementem pasywnym. t Energia chwilowa wR = wR ( t ) = p (t ) dt
t0

jest nieujemn i niemalejc funkcja t. Opr jest zatem elementem stratnym. Wystpowanie oporu w ukadzie jest rwnowane ze stratami energii elektrycznej. W oglnym przypadku charakterystyki oporu nachylenie krzywej nie jest stae i zaley od wartoci zmiennej (punktu pracy). Prowadzi to wprowadzenia dwch parametrw. Okrela si opr statyczny: u Rst tg i I0 interpretowany jako wspczynnik nachylenia siecznej do krzywej (tg ) w punkcie pracy. Parametr ten ma zastosowanie w analizie staoprdowej ukadw i przyjmuje zawsze wartoci dodatnie.

Drugim parametrem jest opr dynamiczny:

Rd

du di

tg
I0

rozumiany jako wspczynnik nachylenia stycznej do krzywej (tg ) w punkcie pracy. Ma on zastosowanie w maosygnaowej analizie ukadw prdu zmiennego. Moe przyjmowa wartoci zarwno dodatnie (funkcja rosnca) jak i ujemne (funkcja malejca). Interpretacje graficzne pokazano na rys. 2. 14.

Rys.2.14. Interpretacja oporu statycznego i dynamicznego

W przypadku liniowych funkcji opisujcych fR oraz R mamy doczynienia z oporem liniowym Oporem skupionym stacjonarnym liniowym, krtko oporem liniowym, nazywamy element dwuzaciskowy opisany rwnaniem pierwszego stopnia midzy wielkociami zaciskowymi (rys.2.15a): u = R i lub i = (1/R) u = G u, Opr liczbowo wyraa si jako stosunek napicia do prdu i nie zaley od punktu pracy: R= u/i tg 0 Jednostk oporu jest om ( ): 1 = 1V / 1A. Przewodno G, ktra jest odwrotnoci oporu wyraa si: G =1/R = i / u tg ( 90 - ) 0 Jednostk przewodnoci jest simens ( S ): 1 S = 1 -1 = 1A / 1V.

Rys. 2.15. Symbol oporu liniowego i jego charakterystyka

Charakterystyka oporu liniowego jest lini prost o nachyleniu odpowiadajcym tg , przechodzca przez pocztek ukadu wsprzdnych ( u, i ) i lec w pierwszej i trzeciej wiartce (rys.2.15.b).

Moc chwilowa wydzielona w oporze wyraa si prosta zalenoci: pR = u i = R i2 = G u2 0 jest nieujemna, zatem i energia chwilowa bdzie take nieujemn i niemalejc funkcj czasu. W przypadkach granicznych w oporze liniowym: dla R = 0, przy dowolnym wartoci prdu i , napicie u = 0 - jest to model idealnego zwarcia dla G = 0, przy dowolnym wartoci napicia u, prd i = 0 jest to model idealnego rozwarcia.

Indukcyjno Indukcyjnoci skupion stacjonarn w skrcie indukcyjnoci, nazywamy element dwuzaciskowy (rys. 2.16a) opisywany rwnaniem midzy strumieniem magnetycznym skojarzonym i prdem:: = fL ( i ) oraz d

dt

przy czym zachodz nastpujce warunki: 1) fL jest funkcj cig i rosnc w przedziale (- , + , majc w tym przedziale prawie wszdzie cig pochodn, 2) zachodzi rwno fL ( 0 ) = 0 . Indukcyjno opisuje zdolno ukadu do gromadzenia energii pola magnetycznego.

Rys.2.16. Schemat graficzny i charakterystyka indukcyjnoci

Indukcyjno moe zarwno pobiera energi z otoczenia (p > 0 ), jak i j oddawa do otoczenia (p < 0).

Indukcyjno moe oddawa do otoczenia tylko t energi, ktr wczeniej z otoczenia pobraa. Jest wic, elementem zdolnym do gromadzenia energii.
Energia ta moe by w caoci oddana do otoczenia. Oznacza to, e indukcyjno jest elementem bezstratnym. Warto energii wL jest miar pola ograniczonego charakterystyk, osi oraz odcinkiem A = const i zawsze wL 0 (rys. 2. 18).

Rys. 2.18. Interpretacja geometryczna energii gromadzonej w indukcyjnoci

Indukcyjnoci skupion stacjonarn liniow, krtko indukcyjnoci liniow, nazywamy element dwuzaciskowy opisany rwnaniem pierwszego stopnia miedzy strumieniem skojarzonym a prdem (rys.2.19a):
=Li oraz

d dt

di dt

Wspczynnik proporcjonalnoci L nosi nazw indukcyjnoci i wynosi:

Indukcyjno wyraamy w henrach ( H ): 1H = 1Wb / 1A ( weber/amper). Z zalenoci powyej wynika, e napicie na indukcyjnoci liniowej jest proporcjonalne do pochodnej prdu po czasie. Relacja odwrotna mwi, e prd jest proporcjonalny do caki z napicia:

1 udt L

Charakterystyka indukcyjnoci liniowej jest lini prost o nachyleniu odpowiadajcym tg , przechodzca przez pocztek ukadu wsprzdnych ( , i) i lec w pierwszej i trzeciej wiartce (rys.2.19.b).

Rys. 2.19. Symbol indukcyjnoci liniowej i jej charakterystyka Moc chwilowa pobrana przez indukcyjno liniow wyraa si prost zalenoci: di pL = u i = L i

1 2 Li 2 jest nieujemna i stanowi niemalejc funkcj czasu.

a energia chwilowa: w L

dt

id

L idi

Pojemno Pojemnoci skupion stacjonarn w skrcie pojemnoci, nazywamy element dwuzaciskowy (rys. 2.20a) opisywany rwnaniem midzy adunkiem elektrycznym a napiciem: q = fC ( u ) oraz

dq dt

przy czym zachodz nastpujce warunki: 1) fC jest funkcj cig i rosnc w przedziale (- , + , majc w tym przedziale prawie wszdzie cig pochodn 2) zachodzi rwno fC ( 0 ) = 0 . Pojemno opisuje zdolno ukadu do gromadzenia energii pola elektrycznego

Rys.2.20. Schemat graficzny i charakterystyka pojemnoci

Pojemno moe pobiera moc z otoczenia jak i oddawa j z powrotem do otoczenia, przy czym oddawa moe tylko t moc, ktr poprzednio pobraa. Energia zgromadzona w pojemnoci moe by w caoci oddana do otoczenia. Oznacza to, e pojemno jest elementem bezstratnym. Warto energii wC jest miar pola ograniczonego charakterystyk, osi q oraz odcinkiem qA = const i zawsze wc 0 (rys. 2. 22).

Rys. 2.22. Interpretacja geometryczna energii gromadzonej w pojemnoci

Pojemnoci skupion stacjonarn liniow, krtko pojemnoci liniow, nazywamy element dwuzaciskowy opisany rwnaniem pierwszego stopnia miedzy adunkiem elektrycznym a napiciem (rys.2.23a) q=Cu oraz

dq dt

du dt

Wspczynnik proporcjonalnoci C nosi nazw pojemnoci i wynosi:

Pojemno wyraamy w faradach ( F ): 1F = 1C / 1V ( kulomb/wolt). Z zalenoci powyszej wynika, e prd na pojemnoci liniowej jest proporcjonalny do pochodnej napicia po czasie. Relacja odwrotna mwi, e napicie jest proporcjonalne do caki z prdu:

q u

1 idt C

Charakterystyka pojemnoci liniowej jest lini prost o nachyleniu odpowiadajcym tg , przechodzca przez pocztek ukadu wsprzdnych (q, i ) i leca w pierwszej i trzeciej wiartce (rys.2.23b).

Rys. 2.23. Symbol indukcyjnoci liniowej i jej charakterystyka

Wrd elementw dwuzaciskowych aktywnych wyrnia si niezalene rda energii. Idealne rda niezalene Idealnym rdem napiciowym nazywamy element dwuzaciskowy skupiony (rys.2.24), ktrego napicie u na zaciskach jest niezalene od prdu i pyncego przez ten element, przy czym: dla kadej wartoci i u e gdzie: e = e ( t ) jest si elektromotoryczn - SEM rda, wyraan w woltach.

Charakterystyka rda napiciowego przedstawiona zostaa na rys. 2.24b.

Rys. 2.24. Symbol idealnego rda napiciowego i jego charakterystyka Idealnym rdem prdowym nazywamy element dwuzaciskowy skupiony (rys.2.25a), ktrego prd i pyncy przez element jest niezaleny od napicia u wystpujcego na zaciskach, przy czym : dla kadej wartoci u i j, gdzie: j = j ( t ) jest wydajnoci prdow rda, wyraan w amperach. Charakterystyka idealnego rda prdowego przedstawiona zostaa na rys. 2.25b.

Rys. 2.25. Symbol idealnego rda napiciowego i jego charakterystyka

W przypadku obu rde napicie u oraz prd i s strzakowane zgodnie, a wic odwrotnie ni na elementach pasywnych. Jest to wygodne, poniewa moce wydzielane na rdach napiciowym i prdowym odpowiednio s rwne: pe = e i > 0 oraz pj = u j > 0 i oznaczaj moce oddawane przez rdo do ukadu Rzeczywiste rda niezalene Modele idealnych rde niezalenych s do odlege od rzeczywistoci. Zarwno SEM e jest zalena od prdu i w obcieniu, jak rwnie wydajno prdowa j jest zalena od napicia u na obcieniu. Wystpujce w nich straty energii naley zamodelowa doczonymi oporami wewntrznymi. Rzeczywistym rdem napiciowym nazywamy element dwuzaciskowy, ktry jest poczeniem szeregowym napiciowego rda idealnego e z oporem wewntrznym Rw (rys.2.26a), ktrego charakterystyka prdowo-napiciowa (rys.2.26b) ma posta: u = e Rw i

Rys.2.26. Model rzeczywistego rda napiciowego i jego charakterystyka

Rzeczywistym rdem prdowym nazywamy element dwuzaciskowy, ktry jest poczeniem rwnolegym prdowego rda idealnego j z przewodnoci wewntrzn Gw (rys.2.27a), ktrego charakterystyka prdowo-napiciowa (rys.2.27b) ma posta: i = j Gw u

Rys.2.27. Model rzeczywistego rda napiciowego i jego charakterystyka Obie charakterystyki rde rzeczywistych wykrela si jako posta odcinkow prostej ( wyznacza si punkty przecicia z osiami).

Elementy czterozaciskowe
Obwodowe elementy dwuzaciskowe nie wystarczaj czsto do utworzenia modelu pewnych elementw rzeczywistych, takich jak transformator, tranzystor czy inne. Wrd elementw, ktre posiadaj wiksz ni dwa liczb zaciskw zasadnicza grup stanowi elementy o czterech zaciskach (rys.2.1b), zwane czwrnikami. Ich zasadnicz cech jest to, e relacj miedzy czterema wielkociami zaciskowymi stanowi dwa rwnania Z tego te powodu nosz nazw elementw dwuwymiarowych. Najczciej wystpujcymi elementami w fizycznych ukadach s: rda sterowane, cewki sprzone magnetycznie oraz transformatory. rda sterowane rdem sterowanym nazywamy element czterozaciskowy (dokadniej o dwch parach zaciskw), ktrego sia elektromotoryczna e lub wydajno prdowa j zaley od sygnau sterujcego tj. napicia lub prdu wystpujcego na innej parze zaciskw w ukadzie. Wielko wejciowa na zaciskach (1,1), umownie zwanych wejciowymi, jest wielkoci sterujc, a wielko wyjciowa na zaciskach (2,2), zwanych zaciskami wyjciowymi, jest wielkoci sterowan rda. Rozrniamy cztery typy rde sterowanych:

rdo prdowe sterowane prdem (rdo PSP rys.2.28a) - jest rdem prdowym, ktrego wydajno prdowa jest proporcjonalna do prdu na wejciowej parze zaciskw: j = i2 = i1 rdo napiciowe sterowane prdem (rdo NSP rys.2.28b) jest rdem napiciowym, ktrego sia elektromotoryczna jest proporcjonalna do prdu na wejciowej parze zaciskw: e = u2 = rm i1 rdo prdowe sterowane napiciem (rdo PSN rys.2.28c) jest rdem prdowym, ktrego wydajno prdowa jest proporcjonalna do napicia na wejciowej parze zaciskw: j = i2 = gm u1 rdo napiciowe sterowane napiciem (rdo NSN rys.2.28d) jest rdem napiciowym, ktrego sia elektromotoryczna jest proporcjonalna do napicia na wejciowej parze zaciskw: e = u2 = i1

Rys.2.28. rda sterowane

Poszczeglne stae rzeczywiste moemy interpretowa jako: wspczynnik wzmocnienia prdowego, wyraany w amperach na amper ( 1 A / A ) rm - opr wzajemny, wyraany w omach gm - przewodno wzajemna - wspczynnik wzmocnienia napiciowego, wyraany w wotach na wolt ( 1 V/V).

Dla odrnienia od rde niezalenych rda sterowane bdziemy oznacza na schematach symbolami graficznymi wprowadzonymi na rys.2.28. Znaczenie rde sterowanych wynika z faktu, ze wystpuj one w modelach obwodowych tranzystorw bipolarnych i unipolarnych oraz wzmacniaczy operacyjnych w postaci scalonej.

Indukcyjnoci sprzone Indukcyjnoci, z ktrych kada podlega wpywom pola magnetycznego wywoanego przez inn indukcyjno tworz ukad indukcyjnoci sprzonych. Efekt oddziaywania magnetycznego miedzy cewkami mona opisa przez indukcyjno wzajemn M mierzon w henrach, ktra moe przyjmowa zarwno wartoci dodatnie jak i ujemne (wpywa na zwikszenie lub zmniejszenie strumienia wasnego cewek).

Rys.2.29. Model dwch cewek sprzonych

Rys.2.30. Schemat zastpczy dla indukcyjnoci sprzonych

Transformator idealny Transformatorem idealnym nazywamy element czterozaciskowy (rys.2.31) speniajcy nastpujce rwnania: u1 = p u2 oraz i1 = - (1/p)i2 gdzie: p jest przekadni transformatora idealnego, przyjmujc wartoci rzeczywiste rne od zera.

Rys.2.31. Transformator idealny Przekadnia zwojowa indukcyjnoci sprzonych, okrelona stosunkiem liczby zwojw odpowiednio z1 i z2 jest rwna:

pz

z1 z2

L1 L2

czenie elementw Wyrniamy dwa podstawowe sposoby czenia dwuzaciskowych elementw skupionych: poczenie szeregowe i poczenie rwnolege. Warunki charakteryzujce poczenia podstawowe wynikaj wprost z praw Kirchhoffa. Poczeniem szeregowym elementw (rys.2.32a) nazywamy takie poczenie, przy ktrym prd ik pyncy przez wszystkie poczone elementy jest taki sam i = ik, a napicie u na caym poczeniu jest sum napi uk na poszczeglnych elementach: n

u
k 1

uk

Rys. 2.32. Poczenie elementw: a) szeregowe, b) rwnolege

Jeeli poczonymi elementami jest n oporw liniowych lub indukcyjnoci liniowych to element zastpczy ma warto rwn sumie wartoci elementw n n skadowych: lub L Lk

Rk

dla k = 1,2,...,n.

k 1

k 1

W poczeniu tym warto parametru dla elementu zastpczego jest zawsze wiksza od najwikszej z wartoci parametrw elementw skadowych. Podobnie jest dla poczenia n idealnych rde napiciowych:
n

e
k 1

ek

Poczeniem rwnolegym elementw (rys.2.32b) nazywamy takie poczenie, przy ktrym napicie uk na wszystkich poczonych elementach jest takie samo u = uk, a prd i jest sum prdw ik w poszczeglnych elementach:
n

i
k 1

ik

Jeeli poczonymi elementami jest n przewodnoci liniowych lub pojemnoci liniowych to element zastpczy ma warto rwn sumie wartoci elementw n n skadowych: lub C C G G
k k

dla k = 1,2,...,n. W poczeniu tym warto parametru dla elementu zastpczego jest zawsze wiksza od najwikszej z wartoci parametrw elementw skadowych. Podobnie jest dla poczenia n idealnych rde prdowych:
n

k 1

k 1

j
k 1

jk

Z wzoru

G
k 1

Gk

wynika, e dla poczenia rwnolegego oporw

liniowych odwrotno oporu zastpczego jest sum odwrotnoci oporw skadowych: n

1 R

k 1

1 Rk

Prowadzi to wniosku, e warto oporu zastpczego jest zawsze mniejsza od najmniejszej z wartoci oporw skadowych. W przypadku dwu opornikw R1 i R2 poczonych rwnolegle opr zastpczy jest rwny:

R1 R2 R1 R2

Przykad: Oblicz opr zastpczy RAB widziany z zaciskw A i B dwjnikw jak na rys.2.33 a i b

Odp.: a) RAB = 10 k

b) RAB = R

Wykad III. Analiza ukadw prdu staego Analiza ukadw s to metody obliczania prdw i napi wystpujcych w ukadzie oraz badanie jego waciwoci. Metody analizy stosowane w teorii obwodw nie maj charakteru uniwersalnego, a ich dobr w sposb istotny zaley od klasy ukadw i typu wystpujcego sygnau oraz rozwaanego zagadnienia. Jeli dotyczy ono badania pojedynczego prdu lub napicia w wyrnionym elemencie ukadu, to mwimy o ujciu zaciskowym i metodach zaciskowych. Jeli natomiast dotyczy rozpywu prdw lub rozkadu napi w ukadzie, to mwimy o ujciu sieciowym i metodach sieciowych. Typ sygnaw determinuje ponadto formalizm matematyczny analizy. Zajmowa si bdziemy ukadami o staych skupionych, liniowymi i stacjonarnymi (ukadami SLS) i w stosunku do nich rozwaymy obie metody. Ujcie zaciskowe wykorzystuje takie klasyczne narzdzia jak metod zamiany rde, metod superpozycji lub metody rde zastpczych. Ujcie sieciowe opiera si bezporednio na zapisie praw Kirchhoffa i rwnaniach elementowych

Analiza ukadw liniowych

Liniowymi ukadami prdu staego nazywamy ukady zbudowane z idealnych niezalenych rde napiciowych i prdowych, ktrych siy elektromotoryczne i wydajnoci prdowe s stae w czasie oraz liniowych elementw oporowych, do ktrych nale: opory liniowe i rda sterowane. Ukady te s opisane wycznie liniowymi rwnaniami algebraicznymi, w ktrych niewiadome s staymi funkcjami czasu (liczbami). Elementy takie jak indukcyjnoci (indukcyjnoci sprzone) i pojemnoci peni w ukadach prdu staego rol trywialn: zwarcia lub rozwarcia odpowiednio, co wynika z faktu, e napicia stae na indukcyjnociach i prdy stae w pojemnociach s rwne zeru. Rwnowano ukadw Mwimy, e elementy s rwnowane, jeli maj ten sam opis zaciskowy. Oznacza to, ze zwizki miedzy prdem i oraz napiciem u elementw rwnowanych s identyczne. W analizie staoprdowej pojcie to odnosi si do oporw, chocia w analogicznym sensie mona mwi o innych elementach rwnowanych jak np. rdach zastpczych, indukcyjnociach czy pojemnociach.

Oporem zastpczym rezystancyjnego dwjnika bezrdowego D jak na rys. 3.1a (bez rde niezalenych) nazywa si stosunek napicia do prdu na jego U zaciskach: R AB I Opr RAB nie zaley oczywicie od wielkoci zaciskowych, tylko jest rwny ich stosunkowi. Rwnanie dwjnika zapiszemy w postaci: U = RAB I Rezystancyjny dwjnik bezrdowy moemy zastpi rwnowanym jednoelementowym dwjnikiem o oporze RAB (rys.3.1b).
a) b)

Rys. 3.1. Bezrdowy dwjnik rezystancyjny i jego opr zastpczy

Przykad: Wyznaczy opr zastpczy dwjnika rezystancyjnego pokazanego na rys. 3.2, zawierajcego rdo sterowane.

R AB

U I

Rys.3.2. Dwjnik rezystancyjny ze rdem sterowanym W tym przypadku opr zastpczy wyznaczymy z wzoru, przyjmujc oznaczenia jak na rysunku. Mona zapisa nastpujce rwnania dwjnika: U = R2 I2, U = R1 I1 + r I2, I = I1 + I2 Po wyznaczenie prdw I2 oraz I1 odpowiednio z dwch pierwszych rwna otrzymamy: U R1 R2 R AB I R1 R2 r

Rwnowane rda rzeczywiste Dla dowolnego obcienia R jest obojtne (bdzie pyn w nim ten sam prd i pojawi si na nim to samo napicie), czy jest ono zasilane ze rda napiciowego, czy z rwnowanego mu rda prdowego. Korzystamy z tego czsto w praktyce zastpujc jeden rodzaj rda rwnowanym mu drugim rodzajem rda.

Rys.3.4. Rwnowane rda rzeczywiste.

Metody przeksztace Dzielniki oporowe Dzielnikiem napicia nazywamy ukad dwch oporw poczonych szeregowo (rys.3.5a) , ktry dzieli napicie wejciowe (zasilania) na napicia na poszczeglnych oporach.

Rys.3.5. Dzielniki oporowe: a) napicia, b) prdu Jeeli na ukad podamy napicie U, to przez jego zaciski popynie prd: U , I R1 R2 ktry na oporach R1 i R2 wywouje napicia: U1 = R1 I, oraz U2 = R2 I Po wstawieniu otrzymamy zwizki:

U1

R1 R1 R2

U2

R2 R1 R2

wyraajce napicia U1 oraz U2 na oporach dzielnika od napicia zasilajcego U i wartoci R1 i R2 . Napicie U jest wic w ukadzie podzielone na napicia U1 i U2 w stosunku okrelonym przez ilorazy oporw wystpujce we wzorach

Dzielnikiem prdu nazywamy ukad dwch oporw poczonych rwnolegle (rys.3.5b), ktry dzieli prd wejciowy (zasilania) na prdy w poszczeglnych oporach. Jeeli przez zaciski tego poczenia pynie prd I, to powstaje na nim napicie: R1 R2 U I R1 R2 Napicie U jest zarazem napiciem na R1 i na R2, a wiec: U U I1 I I I 2 R1 R
2

Po podstawieniu otrzymany zwizki:

I1

R2 R1 R2

I2

R1 R1 R2

wyraajce prdy I1 oraz I2 w elementach dzielnika od prdu dopywajcego i wartoci oporw.

Przykad: W ukadzie pokazanym na rys.3.6 obliczy napicie U na oporze R4 korzystajc z dzielnikw napicia.

Rys.3.6. Ukad do przyk. 3.3.

Obliczamy najpierw napicie U2 na oporze R2 R2 ( R3 R4 ) R2 R3 R4 U2 E R2 ( R3 R4 ) R1 ( R2 R1 R2 R3 R4

R2 ( R3 R4 ) R3 R4 ) R2 ( R3

R4 )

napicie U2 jest ponownie dzielone w dzielniku utworzonym z oporw R3 i R4:

R4 R3 R4

U2

R1 ( R2

R3

R2 R4 R4 ) R2 ( R3

R4 )

Metoda zamiany rde Metoda ta znajduje jedynie zastosowanie w ukadach o strukturach szeregowo-rwnolegych. Metoda ta polega na zamianie (w oglnym przypadku wielokrotnej) niezalenych rzeczywistych rde napiciowych na rwnowane rda prdowe (lub odwrotnie) oraz na ich odpowiednim czeniu. Kolejno zamiany rde i kolejno ich czenia wynikaj ze struktury ukadu. W poczeniu szeregowym elementw naley do pocze stosowa postacie rde napiciowych, a przy rwnolegym postacie rde prdowych. W rezultacie kolejnych cze otrzymujemy coraz to prostsze ukady rwnowane ze wzgldu na obliczany prd lub napicie. W kocu dochodzimy do obwodu, w ktrym szukan wielko moemy wyznaczy bezporednio. Praktyczne zastosowanie metody zamiany rde pokazane zostanie na przykadzie

Przykad: W ukadzie przedstawionym na rys. 3.7 obliczy prd I pyncy w oporze 6 k

Analiza metod superpozycji W stosunku do ukadw liniowych o dowolnej strukturze (nie tylko szeregoworwnolegej, ale i rwnie mostkowej), w ktrych wystpuj, co najmniej dwa rda niezalene mona zastosowa inn metod analizy. Jest ni metoda superpozycji.
Prd (lub napicie) w wyrnionej gazi ukadu liniowego, w ktrym wystpuje kilka rde niezalenych, mona obliczy jako sum prdw (lub napi) wywoanych w tej gazi przez kade z tych rde z osobna.

Dziaanie z osobna jednego ze rde niezalenych wie si z tym, ze wszystkie pozostae niezalene rda napiciowe zastpujemy zwarciami a prdowe rozwarciami. rda mona rwnie czy w grupy, z tym zastrzeeniem, e kade z nich wystpuje w ukadzie tylko jeden raz. Naley podkreli, e wszystkie wystpujce w ukadzie rda sterowane naley pozostawi bez zmian.
W praktyce metoda ta sprowadza si do analizy kilku podukadw rozpatrywanego ukadu, w kadym z nich dziaa jedno lub grupa rde niezalenych, a pozostae s usunite. Po usuniciu tych rde otrzymuje si z reguy ukad znacznie prostszy dla przykadu z ukadu o strukturze mostkowej moe powsta ukad o strukturze szeregowo-rwnolegej.

Przykad: W ukadzie pokazanym na rys.3.8a dziaaj dwa rda niezalene: napiciowe o SEM E = 24 V i prdowe o wydajnoci prdowej J = 1,2 A. Opr ma warto R = 1 W. Obliczy prd I.

Rys. 3.8. Ukad z dwoma rdami niezalenymi

Korzystajc z zasady superpozycji otrzymujemy dwa ukady (rys.3.8b), dla ktrych: I = I1 + I2 Poszczeglne prdy s rwne: w pierwszym ukadzie:

I1
w drugim ukadzie:

2R 2R 4R 2R
I2 J 2

E 4R 2R 2R 4R

1 3E 3 10 R

E 10 R

2,4 A

0,6 A

(Ze wzgldu na symetri ukadu)

Ostatecznie:

I=2,4+0,6=3 A

Metody rde zastpczych Koncepcj rwnowanoci dwjnikw mona rozszerzy na dowolne liniowe oporowe dwjniki rdowe i wykorzysta j do obliczania prdu lub napicia w wyrnionej gazi ukadu. Rwnowany dwjnik moe mie posta zastpczego rda napiciowego lub zastpczego rda prdowego. Twierdzenie o zastpczym rdle napiciowym twierdzenie Thevenina Dowolny liniowy dwjnik oporowy jest rwnowany rzeczywistemu rdu napiciowemu (rys.3.10) o parametrach: sile elektromotorycznej ET i oporze wewntrznym RT, przy czym: - sia elektromotoryczna ET jest rwna napiciu na rozwartych zaciskach dwjnika UAbr ET = UAbr

Rys. 3.10. Zastpcze rdo napiciowe inaczej rdo Thevenina

- opr wewntrzny RT jest rwny oporowi zastpczemu RAB widzianemu z zaciskw AB dwjnika bezrdowego otrzymanego w wyniku zastpienia w rozwaanym ukadzie wszystkich niezalenych rde napiciowych zwarciami i wszystkich niezalenych rde prdowych rozwarciami RT = RAB

Przykad 3.7. Dla ukadu z rys.3.3 wyznaczymy zastpcze rdo Thevenina. Przy rozwarciu zaciskw AB dwjnika z rys. 3.3a rwnania wynikajce z praw Kirchhoffa maj posta:
UABr = R I0 + E - R I0 a po przeksztaceniach: UABr = E + (1 ) R I0 I0 + J + I0 =0

I0

J 1

Podstawiajc warto prdu do rwnania napiciowego otrzymamy:

ET

U ABr

1 RJ 1

opr zastpczy dwjnika bezrdowego jest rwny:, to parametry zastpczego rda Thevenina s rwne:

RT

R AB

U I

2 RI 0 I0 I0

2R 1

Z przeprowadzonych rozwaa wynika, e prd (lub napicie) w wyrnionym obcieniu (oporze R0) (rys.3.11) nie ulegnie zmianie, jeeli cay ukad na lewo od zaciskw AB zastpimy zastpczym rdem Thevenina. Dla ukadu zastpczego zachodz nastpujce zwizki:
Rys.3.11. Rwnowano ukadw w oparciu o twierdzenie Thevenina

ET RT R0

U ABr R AB R0

lub

R0 RT R0

ET

R0 R AB R0

U ABr

Ze wzgldu na zasad rwnowanoci rzeczywistych rde napiciowego i prdowego istnieje drugie podejcie do wprowadzenia rda zastpczego, ktrym jest zastpcze rdo prdowe.

Twierdzenie o zastpczym rdle prdowym twierdzenie Nortona Dowolny liniowy dwjnik oporowy jest rwnowany rzeczywistemu rdu prdowemu (rys.3.13) o parametrach: wydajnoci prdowej JN i przewodnoci wewntrznej GN, przy czym: - wydajno prdowa JN jest rwna prdowi zwarcia zaciskach dwjnika IAbz JN = IAbz - przewodno wewntrzna GN jest rwna przewodnoci zastpczej GAB widzianej z zaciskw AB dwjnika bezrdowego otrzymanego w wyniku zastpienia w rozwaanym ukadzie wszystkich niezalenych rde napiciowych zwarciami i wszystkich niezalenych rde prdowych rozwarciami: GN = GAB

Rys. 3.13. Zastpcze rdo prdowe inaczej rdo Nortona

Dla ukadu z rys.3.3 wyznaczymy zastpcze rdo Nortona. Po zwarciu zaciskw AB dwjnika otrzymujemy ukad jak na rys.3.14, a rwnania prdowe maj posta: IABz + I0 + I1 = 0 J + I0 I1 = 0

Z drugiego rwnania wyznaczamy I1 i wstawiamy do rwnania pierwszego. Otrzymamy wtedy IABz =J (1 + ) I0 Do wyznaczenia prdu I0 posuymy si napiciowym prawem Kirchhoffa E JR R I0 + E + R ( J + I0 ) = 0 std I0 = 2R

I1

Po podstawieniu tej wartoci do wzoru na IAbz uzyskujemy:

I ABz

1 2

1 E 2R

Przewodno dwjnika GAB jest odwrotnoci oporu widzianego z te samej pary zaciskw. Ostatecznie parametry zastpczego rda Nortona wynosz:

JN

I ABz

1 2

1 E 2R

oraz

GN

G AB

1 RAB

1 2R

Metoda analizy ukadw, wykorzystujca rdo Nortona sprowadza si do stwierdzenia, e: napicie (lub prd) na wyrnionym obcieniu (rys.3.14) nie ulegnie zmianie, jeeli usuniemy obcienie, a za pozostay ukad o zaciskach AB wprowadzimy zastpcze rdo Nortona zgodnie z twierdz.

Rys. 3.14. Rwnowano ukadw w oparciu o twierdzenie Nortona Z ukadu rwnowanego wynika: U lub

JN GN
G0 GN G0

G0
JN

I ABz G AB G0
G0 G AB G0 I ABz

Zauwamy praktyczny zwizek, jaki zachodzi dla parametrw rde zastpczych:

JN

oraz wynikajc z nich zaleno na opr zastpczy dwjnika RAB, widziany z zaciskw AB:

ET RT

GN

1 RT

1 RAB

R AB

ET JN

U ABr I ABz

W praktycznych zastosowaniach metod rde zastpczych w analizie ukadw pojawia si problem wyboru midzy metod Thevenina i metod Nortona. Nie ma adnych regu przesdzajcych o wyszoci jednej z nich nad drug. Mona tylko stwierdzi, e zoono metody zaley od struktury

Metody sieciowe analizy Omwione dotychczas metody analizy s uyteczne, gdy interesuje nas prd (lub napicie) w wyrnionej gazi. Analiza ukadu polega jednak bardzo czsto na obliczeniu prdw lub napi we wszystkich gaziach ukadu. Mwimy wtedy o wyznaczeniu rozpywu prdw lub rozkadu napi w ukadzie. W takich przypadkach znacznie efektywniejsze s metody sieciowe analizy, do ktrych zaliczamy metod prdw obwodowych i metod napi wzowych. Podstawy metod sieciowych okrela si na gruncie waciwoci strukturalnych ukadw. Charakterystyczne pojcia wystpujce w opisie sieciowym to: ga, wze i obwd zamknity (obwd). Rwnania gaziowe Ga (rys.3.15a) jest tak czci struktury sieci (ukadu w opisie sieciowym), w ktrym wyrniono prd I oraz napicie U, zwane odpowiednio prdem gaziowym i napiciem gaziowym. Ga w ujciu sieciowym jest odpowiednikiem dwjnika.

Rys.3.15. Oglna posta gazi

. Rwnania wice napicia gaziowe Uk z prdami gaziowymi Ik, odpowiednio dla wszystkich gazi k = 1,2,..., g, nazywamy rwnaniami gaziowymi. Ga moe mie posta napiciow (rys.3.15b) i jej rwnanie ma posta: Uk = Rk Ik - Ek
Drug postaci gazi jest posta prdowa (3.15c) i wwczas rwnanie zapisuje si nastpujco:

Ik

GkU k

Jk

Uk Rk

Jk

W stosunku do gazi zakadamy, e Rk 0 oraz Gk 0. W pewnych przypadkach moe zachodzi: Ek = 0 lub Jk = 0, co oznacza, e w gazi wystpuje tylko opr.

Przykad: Rozwamy sie przedstawion na rys. 3.16., ktra zawiera g = 6 gazi (o numerach k = 1,2,...,6) w = 4 wzy (A,B,C,D) i jest sieci o m = 1 (jednoczciow). Poszczeglne gazie maj posta jak na rysunku. Rys.3.16. Ukad o 6 gaziach w opisie sieciowym

Rwnania gaziowe dla tej sieci maja posta: U1 = R1 I1 E1 U3 = R3 I3 U5 = R5 I5 E5 U2 = R2 I2 E2 U4 = R4 I4 U6 = R6 I6

Rwnania rwnowagi Dla kadego wza sieci musi by spenione prdowe prawa Kirchhoffa (PPK). Podzbir w-m rwna jest zbiorem rwna niezalenych. Podzbir ten ma waciwo, e kady z prdw Ik wystpuje co najmniej jeden raz w ktrym z rwna. Wynika std wniosek, e dla sieci moemy zapisa w-m rwna z g niewiadomymi prdami Ik. Rwnania te nosz nazw prdowych rwna rwnowagi sieci. Zbir wzw, dla ktrych zapisano rwnania nazywamy wzami niezalenymi, a pozostae wzami odniesienia.

Dla kadego obwodu sieci musza by te spenione napiciowe prawa Kirchhoffa (NPK). W zbiorze wszystkich rwna wynikajcych z NPK mona wyrni na rone sposoby liczb g - w + m rwna niezalenych z g niewiadomymi napiciami gaziowymi Uk o tej waciwoci, e kade napicie wystpuje co najmniej raz w ktrym z tych rwna. Rwnania te nazywamy napiciowymi rwnaniami rwnowagi. Zbir obwodw, dla ktrych zapisano rwnania rwnowagi nazywamy zbiorem obwodw niezalenych. Z praktycznego punktu widzenia zbiorem obwodw niezalenych sieci jest zbir jej oczek. Tworzenie rwna rwnowagi: Poniewa w m = 3, to przyjmujc wze D za wze odniesienia, prdowymi rwnaniami rwnowagi bd rwnania PPK dla wzw: A,B i C. Sie zawiera g w + m = 3 obwody niezalene, to mog by nimi trzy oczka O1,O2 i O3. Rwnania NPK dla tych oczek tworz napiciowe rwnania rwnowagi. Zbir rwna rwnowagi jest zatem nastpujcy: Wzy niezalene PPK Oczka NPK (A) I1 I2 - I6 = 0 (O1) U1 + U2 + U3 = 0 (B) I2 I3 I4 = 0 (O2) - U3 + U4 + U5 = 0 (C) I4 I5 + I6 = 0 (O3) - U2 - U4 + U6 = 0

Peny opis sieciowy Do zbioru rwna rwnowagi, ktrych jest razem g o liczbie niewiadomych 2g prdw gaziowych i napi gaziowych, naley doczy g rwna gaziowych opisujcych struktur gazi, a jednoczenie wicych prd gaziowy z napiciem gaziowym w poszczeglnych gaziach. Bilans rwna i niewiadomych wynosi wwczas 2g. Podstawiajc rwnania gaziowe do napiciowych rwna rwnowagi otrzymamy ukad g rwna na g prdw gaziowych, z ktrych mona wyznaczy rozpyw prdw w sieci. Podobnie uwzgldniajc rwnania gaziowe w prdowych rwnaniach rwnowagi, uzyskamy ukad g rwna na g niewiadomych napi gaziowych, z ktrych mona wyznaczy rozkad napi w sieci. Na podstawie rwna napiciowych otrzymamy ukad rwna dla wszystkich prdw: I1 I2 - I6 = 0, I2 I3 I4 = 0, I4 I5 + I6 = 0 R1 I1 + R2 I2 + R3 I3 = E1 + E2 - R3 I3 + R4 I4 + R5 I5 = E5 - R2 I2 R4 I4 + R6 I6 = - E2 Natomiast po wstawieniu rwna gaziowych do rwna prdowych uzyskamy ukad rwna dla wszystkich napi: U1 + U2 + U3 = 0, - U3 + U4 + U5 = 0, - U2 U4 + U6 = 0 G1 U1 G2 U2 G6 U6 = - G1 E1 + G2 E2 G2 U2 G3 U3 G4 U4 = - G2 E2 G4 U4 G5 U5 + G6 U6 = G5 E gdzie Gk = 1/Rk dla k = 1,...,6.

W rozpatrywanych przykadach sie zawiera g = 6 gazi . Wyznaczenie rozpywu prdw lubi rozkadu napi na podstawie penego opisu sieciowego sprowadza si do rozwizania ukadu szeciu rwna z szecioma niewiadomymi. W oglnym przypadku, metoda ta wymaga rozwizania g rwna z g niewiadomymi, co przy sieciach wielogaziowych zwizane jest z duym nakadem obliczeniowym. Istniej metody prowadzce do znacznego zmniejszenia liczby rwna niezbdnych do znalezienia rozwizania. Metoda prdw obwodowych Zakadamy, e kada ga sieci ma posta napiciow (rys.3.15b) i odpowiedni opis przedstawiony przez (Uk = Rk Ik - Ek). Do zmniejszenia liczby rwna sieciowych wprowadzamy jako niewiadome tzw. prdy obwodowe. Prdami obwodowymi (oczkowymi) nazywamy umowne prdy, ktre zamykaj si w obwodach (oczkach) ukadu, o zwrotach zgodnych z przyjtym i jednakowym we wszystkich obwodach (oczkach) ukadu kierunkiem ich obiegu. Za pomoc tych prdw mona bez trudu wyrazi prdy gaziowe. Prd Ik jest sum algebraiczn (z uwzgldnieniem zwrotw) prdw obwodowych tych obwodw (oczek), do ktrych ga ta jednoczenie naley.

Wyramy prdy gaziowe w gaziach ukadu z rys. 3.16 przez prdy oczkowe. W tym ukadzie mamy trzy oczka, zatem wystpuj odpowiednio trzy prdy oczkowe IO1, IO2, IO3. Prdy gaziowe wyraaj si nastpujco: I1 = - IO1 I4 = - IO2 + IO3 I2 = - IO1 + IO3 I5 = - IO2 I3 = - IO1 + IO2 I6 = - IO3 Jeeli skorzystamy ze zwizkw midzy prdami gaziowymi a prdami obwodowymi, to po wprowadzeniu ich do opisu sieciowego prdowe rwnania rwnowagi stan si tosamociami, a napiciowe rwnania rwnowagi przejd w rwnania obwodowe. Liczba rwna zmniejszy si z liczby g do liczby g w + m g . Zoono obliczeniowa w ten sposb ulega zmniejszeniu `

Dokonajmy podstawienia zwizkw miedzy prdami gaziowymi a prdami oczkowymi (przyk. 3.13) do rwna rwnowagi (przyk.3.12) ukadu z rys.3.16. Prdowe rwnania przyjmuj posta: -IO1 + IO1 - IO3 + IO3 = 0, - IO1 + IO3 + IO1 - IO2 + IO2 - IO3 = 0, - IO2 + IO3 + IO2 - IO3 = 0 i staj si tosamociami, a napiciowe rwnania rwnowagi tworz ukad trzech rwna oczkowych z trzema niewiadomymi: oczko (O1) (R1 + R2 + R3) IO1 - R3 IO2 - R2 IO3 = - E1 - E2 (O2) - R3 IO1 + (R3 +R4 + R5) IO2 - R4 IO3 = - E5 (O3) - R2 IO1 - R4 IO2 + (R2 +R4 + R6) IO3 = E2 Otrzymane rwnania obwodowe mona zapisa prociej w postaci macierzowej, ktra pozwoli pniej na uoglnienie i wprowadzenie formy uproszczonej metody prdw obwodowych. Rwnanie w postaci macierzowej ma posta:

O1
O1 O2 O3

O2

O3

R1

R2 R3 R2

R3 R3

R3 R4 R4
RO

R2 R5 R2 R3 R4 R6

I O1 I O2 I O3
IO

E1 E5 E2
EO

E2

lub w postaci oglnej:

RO IO = EO

Wystpujce w rwnaniu macierzowym wektory IO i EO s nazywane odpowiednio wektorem prdw obwodowych i wektorem si elektromotorycznych obwodowych. Macierz RO jest nazywana macierz oporw obwodowych. Dla ukadw o liczbie cyklomatycznej (obwodw niezalenych): k=gw+m wektory IO i EO maj wymiary (k,1), a macierz RO ma wymiar (k,k). Rwnanie macierzowe staje si podstawowym rwnaniem w metodzie prdw obwodowych. Od jego zapisu rozpoczyna si proces analizy.

Analiza prostych ukadw nieliniowych Nieliniowymi ukadami prdu staego nazywamy ukady zbudowane z idealnych rde napiciowych i prdowych, ktrych parametry s stae w czasie oraz z elementw oporowych, wrd ktrych co najmniej jeden jest elementem nieliniowym. Element oporowy jest nieliniowy, jeeli jego charakterystyka jest opisana rwnaniem nieliniowym o postaci: R (u,i) = 0 Ze wzgldu na nieliniowy charakter ukadu rwna, w analizie nie mog znale zastosowania pojcia i metody wykorzystywane w analizie ukadw liniowych. Nie mona si posugiwa pojciem oporu zastpczego dwjnika , bowiem zaley on od punktu pracy, ktry w tym momencie jest nieznany. Nie znajduj zastosowania wzory na dzielniki, metody zamiany rde, metody superpozycji oraz metody rde zastpczych. Mona je tylko wykorzystywa do uproszcze w czci liniowej ukadu. Metody analityczne maj w odniesieniu do tych ukadw ograniczony zasig. Konieczne staje si skorzystanie z metod graficznych, graficzno-analitycznych bd te numerycznych.

Metody analityczne analizy Metoda analityczna polega na analitycznym rozwizaniu rwna nieliniowych opisujcych ukad nieliniowy. Jest moliwa, gdy charakterystyki elementw nieliniowych s prostymi funkcjami doprowadzajcymi do rwna nieliniowych dajcych si w sposb analityczny rozwiza Najprostszymi ukadami nieliniowymi s takie ukady, ktre zawieraj jeden element nieliniowy. W takim przypadku korzystnie jest przyj ten element za obcienie czci liniowej, ktrej zastpienie znajdziemy metodami rde zastpczych np. przez rdo Thevenina. W stosunku do uproszczonej postaci ukadu (rys.3.18) sprowadzonej do postaci obwodu, mona przeprowadzi rozwizanie analityczne. Rys. 3.18. Schemat zastpczy ukadu z jednym oporem nieliniowym

Przykad Wyznaczmy prd I pyncy przez element nieliniowy w ukadzie jak na rys. 3.19a. Do oblicze przyjto nastpujce dane: E = 5 V, R = 10 W, b = 3 A/A; charakterystyka oporu nieliniowego RN : u = a i 3, a = 2 V/A3. Liniow cze ukadu zastpujemy rdem Thevenina o parametrach
Rys. 3.19. Ukad nieliniowy i jego schemat zastpczy

ET

U AB

1 2

4V

oraz

RT

RAB

R 2

2
i po

W otrzymanym ukadzie zastpczym (rys.3.19b) : ET = RT I + U podstawieniu U = a I3 mamy:

a I3 + RT I - ET = 0, a wstawieniu wartoci I3 + I - 2 = 0.

Rozwizaniem rzeczywistym tego rwnania jest : I = 1 A.

Metody graficzne analizy Spord metod analitycznych rozrniamy dwie: metod prostej oporu i metod charakterystyk cznych. Metoda prostej oporu W przypadku analizy ukadu nieliniowego metod prostej oporu naley ukad sprowadzi do prostej postaci zastpczej pokazanej na rys.3.18. Dla tego ukadu musi by okrelona charakterystyka elementu nieliniowego i znany jej wykres. W ukadzie zastpczym obowizuje rwnanie UN = ET - RT IN

ktre jest zalenoci pierwszego stopnia wzgldem zmiennych UN oraz IN . Wykrelajc na jednym ukadzie wsprzdnych krzyw, bdca charakterystyka oraz prost (UN = ET - RT IN)i wyznaczajc ich punkt przecicia otrzymujemy poszukiwane rozwizanie, a wic punkt pracy P (UNP, INP). Przy przyjtym strzakowaniu napicia i prdu prosta o rwnaniu (3.26) jest jednoczenie charakterystyka dwjnika rdowego ET, RT . Prost ta najprociej si wyznacza przez punkty odcicia z osiami: ET IN = 0 , to UN = ET oraz UN = 0 to I N

RT

Na jednym ukadzie wsprzdnych wyznaczymy charakterystyk oporu nieliniowego RN : u = a i 3 oraz odcinek prostej o wsprzdnych: (0, 2 A ) i ( 4 V, 0 ). Punkt przecicia tych krzywych jest P(2V, 1 A) jest poszukiwanym rozwizaniem. Metoda prostej oporu znajduje praktyczne zastosowanie przy wyznaczaniu punktu pracy na charakterystykach tranzystorw.

Metoda charakterystyki cznej Metoda charakterystyki cznej polega na konstrukcji charakterystyki wypadkowej elementw poczonych ze sob w sposb szeregoworwnolegy. Dla poczenia szeregowego dwch elementw konstrukcja charakterystyki cznej jest nastpujca: u = f1 ( i ) + f 2 ( i ) W przypadku poczenia rwnolegego dwch elementw konstrukcja charakterystyki cznej ma posta: i = 1(u) + 2 (u)
Przy poczeniu wikszej liczby elementw dziaania si powtarza z dalszym elementem. W przypadkach mieszanych pocze stosuje si jedn z dwch konstrukcji odpowiednio do rodzaju poczenia. Proces ten trwa tak dugo, a sprowadzi si ukad nieliniowy do obwodowej postaci zastpczej. Rozwizanie takie zastpczego ukadu jest ju proste.

Zadania do samodzielnego rozwizania Zadanie 1. W ukadzie dzielnikw napiciowych, przedstawionych na rys. 3. 21., dobra tak warto oporu R, aby prd I = 0 . Dane : E1 = 15 V, E2 = 4 V, R1 = 2 kW, R2 = 6 kW, R3 = 4 kW. Odp. : R = 2 k .

Zadanie 2 Znale zastpcze rdo prdowe dla dwjnika rdowego przedstawionego na rys. 3.22. Odp:

Jz

J2

E J 1 R1 R1 R2

Rz = R1 + R2

Zadanie 3.
Ukad przedstawiony na rys. 3.23. jest obciony na zaciskach AB oporem R0. Wyznaczy zastpcze rdo Thevenina dla tego ukadu. Obliczy moc wydzielona w oporze R0. Przy jakiej wartoci oporu R0 wydzieli si w nim maksymalna moc ? Obliczy t moc. Odp:

ET

1 k E 2 k
gdy

RT

R 2 k
R0 RT R 2 k

P0

P0 max

E 2 (1 k ) 2 4 R(2 k )

Zadanie 4.
Obliczy prd I pyncy przez opr nieliniowy RN w ukadzie jak na rys.3.25. Zadanie rozwiza metod analityczna i metoda prostej oporu. Dane : E = 6 V, J = 12 mA , R1 = 0,5 k , R2 = 2 k , R3 = 0,6 k , charakterystyka oporu nieliniowego RN: i = a u + b u3 , a = 1 mS , b = 1 mA/V3

Odp.: I = 10 mA

Rys.3.25. Ukad nieliniowy

Wykad IV. Analiza liniowych ukadw prdu sinusoidalnie zmiennego Streszczenie Bdziemy si zajmowa metodami analizy klasy ukadw SLS z wymuszeniami sinusoidalnie zmiennymi o tym samym okresie. Rozszerzenie klasy sygnaw spowodowao, ze wszystkie elementy R,L i C s teraz istotne w analizie, ktr ograniczymy wycznie do stanu ustalonego. Rwnania opisujce elementy wyraaj si nie tylko zalenociami algebraicznymi, ale przyjmuj rwnie posta rniczkow i cakow. Klasyczna ( w dziedzinie czasu) analiza sprowadza si zatem do rozwizywania rwna rniczkowych, a wic wymaga stosunkowo skomplikowanych narzdzi matematycznych. Przy tej klasie sygnaw, mona tego unikn przechodzc do opisu zespolonego i analizy na paszczynie zmiennej zespolonej. Rwnania rniczkowe opisujce ukady liniowe przy wymuszeniach sinusoidalnych przechodz wwczas w rwnania algebraiczne i rozwizanie staje si prostsze. 1.Sygna sinusoidalny i jego reprezentacja na paszczynie zmiennej zespolonej Sygna sinusoidalnie zmienny jest jednym z najczciej spotykanych w praktyce sygnaw elektrycznych. Wie si to z atwoci wytwarzania napi i prdw sinusoidalnych za pomoc takich urzdze jak prdnice lub generatory.

Sygna, ktrego zmienno jest okrelona funkcj x ( t ) = Xm cos ( t + ) (4.1) w przedziale t ( , + ) nazywamy sygnaem sinusoidalnie zmiennym, krtko sygnaem sinusoidalnym. Wykres sygnau sinusoidalnego przedstawiono na rys. 4.1. Sygna jest funkcja okresow o okresie T rwnym 2

Rys.4.1. Sygna sinusoidalnie zmienny

Przebieg charakteryzuj trzy parametry: Xm 0 - amplituda (warto maksymalna) wyraana w jednostkach przedstawianej wielkoci - faza pocztkowa, wyraana w stopniach [ 0] lub radianach [rd], okrela przesunicie cosinusoidy wzgldem pocztku ukadu wsprzdnych > 0 prdko ktowa lub pulsacja przebiegu, wyraana w radianach na 2 sekund [rd/s]., przy czym

2 f

gdzie: f jest czstotliwoci wyraan w hercach [Hz], za T okresem sygnau w sekundach [s].

Sygna bdcy przebiegiem sinusoidalnym moe by zapisany przy uyciu funkcji cosinus x1 ( t ) = Xm1 sin ( t + ) = Xm1 cos ( t + - 900 ), ktry si tylko rni przesuniciem fazowym ( jest opniony w fazie o 900 ). Warto rednia za okres sygnau sinusoidalnego jest rwna zeru, natomiast warto skuteczna

X sk

Xm 2

jest rwna jego amplitudzie podzielonej przez

Podstawowe wasnoci sygnaw sinusoidalnych o jednakowych pulsacjach (tym samym okresie). W stosunku do przebiegw zakadamy, e jeli jest ich wicej ni jeden, to posiadaj jednakow pulsacj. Przyjmuj zatem postacie: x1 ( t ) = Xm1 cos ( t + 1 ) x2 ( t ) = Xm2 cos ( t + 2 ) Wniosek4.1:. Mnoenie przez sta rzeczywist a 0 sygnau sinusoidalnego prowadzi do powstania nowego sygnau sinusoidalnego o tej samej pulsacji

a x ( t ) = a x1 ( t ) =

Xm1 cos (

t+
1

) )

a>0 a<0

a Xm1 cos ( t + Amplituda przebiegu wynosi Xm = a Xm1 a faza pocztkowa dla a < 0 jest= 1

Wniosek 4.2: Operacja rniczkowania sygnau sinusoidalnego prowadzi rwnie do sygnau sinusoidalnego o tej samej pulsacji

d x1 (t ) dt

X m1

d cos( t dt

X m1 sin( t

X m1 cos( t

W ten sposb pochodna

x(t )

d x1 (t ) dt

X m1 cos( t

posiada amplitud rwn amplitudzie przebiegu rniczkowanego pomnoonej przez pulsacj oraz faz pocztkow zwikszon o /2.

Wniosek 4.3. Operacja cakowania sygnau sinusoidalnego daje przebieg sinusoidalny o tej samej pulsacji

x1 (t )
zatem

X m1 cos( t

1 ) dt

X m1 sin( t

1)

X m1 cos( t

x(t )

x1 (t )dt

X m1 cos( t

przedstawia przebieg o amplitudzie podzielonej przez

oraz o fazie zmniejszonej o /2.

Wniosek 4.4. Suma dwch sygnaw sinusoidalnych jest sygnaem sinusoidalnym o tej samej pulsacji i nastpujcej postaci:

x(t )

x1 (t ) x2 (t )

X m1 cos( t

) X m 2 cos( t

X m cos( t

gdzie amplituda i faza pocztkowa wyraaj si:

Xm

X m1

X m2

2 X m1 X m 2 cos(
1 1

X m1 sin ar ctg X m1 cos

X m 2 sin X m 2 cos

2 2

Definicja: Reprezentacj sygnau sinusoidalnego o postaci:

x ( t ) = Xm cos ( t+ ) jest na paszczynie zmiennej zespolonej wirujcy wektor wodzcy punktu zwany wskazem (rys.4.2) o postaci: X m e j(
t+ )

= Xm e j e j

= Xej

Rys. 4.2. Reprezentacja zespolona sygnau sinusoidalnego

Wskazy wszystkich przebiegw majcych t sam pulsacj wiruj z t sam prdkoci ktow i ich wzajemne uoenie midzy sob nie ulega zmianie w czasie. Zatem dla ich reprezentacji mona rozpatrywa obraz zatrzymany w dowolnej chwili t. W ten sposb za reprezentacj sygnau mona przyj nieruchomy wektor X = Xm e j nazywany amplitud zespolon, ktra przedstawia warto funkcji zespolonej X m e j( t + ) dla t = 0 .

Amplitud zespolon tworzy si, z przebiegu cosinusoidalnego, w postaci liczby zespolonej o module rwnym amplitudzie przebiegu i argumencie rwnym fazie pocztkowej. Jest to jednoznaczne przyporzdkowanie liczby zespolonej sygnaowi sinusoidalnemu.
Dla okrelenia przyporzdkowania odwrotnego, amplitudzie zespolonej przebiegu sinusoidalnego naley powrci do obrazu wskazowego. Dokonujc rzutowania wskazu na osie rzeczywist i urojon otrzymujemy: X m e j(
t+ )

= Xm [ cos( t + ) + j sin ( t + ) ] = Xm cos( t + ) + j Xm sin ( t + )

Traktujc rzuty na odpowiednie osie jako funkcje czasu widzimy, e s one funkcjami sinusoidalnymi o ustalonej pulsacji . W ten sposb Re [ X e j t ] = Xm cos( t + ) = x ( t ) Reasumujc: wyraenie X = Xm e j jest transformacj sygnau sinusoidalnego do dziedziny zespolonej, a Re [ X e j t ] = Xm cos( t + ) = x ( t ) transformacj amplitudy zespolonej do dziedziny czasu.

Przykad 1: Wyznaczy amplitudy zespolone odpowiadajce sygnaom napicia i prdu: u ( t ) = 200 cos ( t + 800) V, i ( t ) = 5 sin (2 t + 200 ) A.. Amplitud zespolon napicia wyznaczymy bezporednio jako U = 200 e j80 V, dla natomiast i ( t ) = 5 sin (2 t + 200 ) = 5 cos (2 t - 700) A, zatem I = 5 e - j70 A, dla 2 . Przykad 2: Znale przebiegi czasowe dla amplitud zespolonych napicia i prdu: U = 100 e j 45 V, I = ( 3 + j 4) A dla = 106 rd/s .

Przebieg czasowy napicia, odpowiadajcy zadanej amplitudzie zespolonej U jest: u ( t ) = Re [U e j t] = 100 cos ( 106 t 450 )V. Amplitud zespolon prdu naley najpierw przedstawi w postaci wykadniczej:

I
i wtedy

(3

j 4)

4 e

jar ctg

4 3

5e

jar ctg

4 3

i (t )

5 cos(10 6 t

4 ar ctg ) 3

5 cos(10 6 t

53 010' ) A

Wasnoci dziaa wykonywanych na amplitudach zespolonych. Wniosek 4.5. Jeeli a < 0 jest sta rzeczywist nieujemn i sygna sinusoidalny ma reprezentacj zespolon x1 ( t ) X1, to x ( t ) = a x1 ( t ) = Re [ a X1 e j t ], co oznacza, e amplituda zespolona wyraa si: X = a X1 Wniosek 4.6. Jeeli sygna sinusoidalny ma reprezentacj zespolon x1 ( t ) X1 , to dla pochodnej tej funkcji zachodzi

x(t )

d x1 (t ) dt

Re[ j Xe j t ]

Wida z tego, e operacja rniczkowania przebiegu sinusoidalnego w dziedzinie zespolonej (dla amplitud zespolonych) zostaje zastpiona mnoeniem przez liczb zespolon : j = e j /2. X = j X1

Wniosek4.7. Jeeli sygna sinusoidalny ma reprezentacj zespolon x1 ( t ) to dla caki z tej funkcji zachodzi

X1 ,

x(t )

x1 (t )dt

Re[

1 X 1e j t ] j

A wic operacja cakowania po czasie przebiegu sinusoidalnego odpowiada w dziedzinie amplitud zespolonych mnoeniu odpowiedniej amplitudy zespolonej przez

1 j
co odpowiada

1
1

1 X1 j

X1

Wniosek 4.8. Jeeli sygnay sinusoidalne o identycznych pulsacjach maj odpowiednio reprezentacje w postaci amplitud zespolonych: x1( t ) X1 i x2( t ) to x(t ) x1 (t ) x2 (t ) Re[ X 1e j t X 2e j t ] Re[( X 1 X 2 )e j t ] otrzymujemy zatem

X2

X1

X2

X m1e j

X m2 e j

Omawiane przyporzdkowanie jest jednorodne i addytywne, a zatem jest przyporzdkowaniem liniowym

2. Opis dwjnikw przy pomocy immitancji Przed wprowadzeniem opisu immitancyjnego dwjnikw rozwaymy zwizki midzy napiciem i prdem na pojedynczych elementach R,L i C, w przypadku wymuszenia sinusoidalnie zmiennego.
Opr. Do zaciskw oporu R , jak na rys.4.3a, przyoono napicie uR = Um cos Warto prdu wynika z zalenoci uR U m iR cos t I m cos t R R dla ktrej amplituda prdu jest
Im Um R GU m

Rys. 4.3. Analiza przebiegw napicia i prdu na oporze R

W przypadku wymuszenia prdowego iR = Im cos t napicie wyraa si wzorem uR = R i = R Im cos t = Um cos t przy czym amplituda napicia jest Um = R Im Z porwnania przebiegw wynika te, e na oporze napicie i prd s proporcjonalne ze wspczynnikiem R i w fazie (przesunicie fazowe miedzy nimi = 0). Na rys. 4.3b pokazano wykresy czasowe napicia i prdu. W opisie zespolonym otrzymamy: amplitud zespolon UR = Um ej0 Amplitud zespolon prdu UR IR GU R R lub dla amplitudy napicia

UR

RI R

Wykres wektorowy amplitud zespolonych prdu i napicia pokazano na rys. 4.3c. Indukcyjno. Do zaciskw indukcyjnoci L, jak na rys.4.4a, przyoono napicie uL = Um cos Warto prdu wynika z zalenoci

iL

1 u L (t )dt L

Um cos tdt L

Um cos( t L

I m cos( t

dla ktrej amplituda prdu jest rwna

i przesunicie fazowe prdu
i

Im

Um L

(prd opnia si wzgldem napicia) Rys.4.4 Analiza napi i prdw na indukcyjnoci L

W przypadku wymuszenia prdowego iL = Im cos t napicie wyraa si wzorem

uL

di (t ) L dt

d LI m cos t dt

LI m cos( t

) U m cos( t
Um = L Im

W tym przypadku amplituda napicia a przesunicie fazowe napicia (napicie wyprzedza prd) u

Z porwnania przebiegw wynika te, e na indukcyjnoci napicie i prd s przesunite w fazie o kt /2.. Miedzy amplitudami napicia i prdu wspczynnik proporcjonalnoci jest L, a prdu i napicia 1/ L. Na rys. 4.4b pokazano wykresy czasowe napicia i prdu.

Przyjmujc w opisie zespolonym, dla przebiegu uL = Um cos zespolon UL = Um ej0 1 1 otrzymuje si I U j U

L

t , amplitud

j L

lub dla amplitudy napicia

UL

j LI L

Wykres wektorowy amplitud zespolonych prdu i napicia pokazano na rys. 4.4c. Pojemno Do zaciskw pojemnoci C, jak na rys.4.5a, przyoono napicie uC = Um cos

Rys.4.5 Analiza napi i prdw na pojemnoci C

Warto prdu wynika z zalenoci

iC C duC (t ) dt CU m d cos t dt CU m cos( t ) I m cos( t
i

co prowadzi do rwnoci dla amplitud Im = C Um oraz faz i (prd wyprzedza napicie)

W przypadku wymuszenia prdowego napicie wyraa si wzorem

uC 1 iC (t )dt C Im cos tdt C

iL = Im cos
Im cos( t C

t
)

) U m cos( t

Wwczas amplituda napicia jest a faza

u

Um

2 Z porwnania przebiegw wynika te, e na pojemnoci prd i napicie s przesunite w fazie o kt odpowiednio /2.. Midzy amplitudami prdu i napicia wspczynnik proporcjonalnoci jest C, a napicia i prdu 1/ C. Na rys. 4.5b pokazano wykresy czasowe napicia i prdu. Przyjmujc w opisie zespolonym, dla przebiegu uC = Um cos t, amplitud zespolon UC = Um ej0 otrzymuje si na podstawie IC = j C UC oraz 1 1 UC IC j IC j C C

1 Im C (napicie opnia si wzgldem prdu)

Wykres wektorowy amplitud zespolonych prdu i napicia pokazano na rys. 4.5c

Zespolone wspczynniki proporcjonalnoci amplitud zespolonych napi i prdw dla elementw R, L, i C przyjmuj odpowiednio wartoci:
UC 1 1 UL UR ZC j j L , R , ZL IC j C C IL IR i nosz nazw impedancji elementu, wyraanej w omach [ ] Zespolone wspczynniki proporcjonalnoci pomidzy amplitudami zespolonymi prdw i napi na tych elementach :

ZR

YR

IR UR

1 R

YL

IL UL

1 j L

1 L

YC

IC UC

j C

nosz nazw admitancji elementw i wyraaj si w simensach [S]. Spord tych wartoci impedancja i admitancja oporu ma wycznie cz rzeczywist (przyjmuje wartoci rzeczywiste), a impedancje i admitancje indukcyjnoci i pojemnoci maj tylko cze urojon (przyjmuj wartoci czysto urojone). Przedstawione wyej definicje mona traktowa jako rozszerzenie prawa Ohma dla elementw w opisie zespolonym. Pojcie impedancji i admitancji poszczeglnych elementw ukadu rozszerzymy na dowolne dwjniki (rys.4.6). Rys. 4.6. Dwjnik

Cze rzeczywist impedancji R( ) 0 nosi nazw rezystancji dwjnika, a cz urojona impedancji X ( ) reaktancji dwjnika, ktra moe przyjmowa zarwno wartoci dodatnie jak i ujemne. Jednostka impedancji oraz rezystancji i reaktancji jest om [ ]. Impedancj moemy zapisa w innej postaci Z Z e j
przy czym modu i argument wyraaj si wzorami
Z Um Im R2 X2

arg Z

ar ctg

X R

Wartoci argumentu impedancji ograniczone s do przedziau 2 2 a zatem impedancja przyjmuje wartoci z prawej ppaszczyzny zmiennej zespolonej (wraz z osi urojon). Skadowe impedancji tworz trjkt impedancji (rys.4.7) . W przypadku X( ) > 0 argument jest dodatni 0 i dwjnik ma charakter indukcyjny. Natomiast jeeli X( ) < 0 , to 0 i dwjnik ma charakter pojemnociowy. Dla X( ) = 0 dwjnik przyjmuje charakter rezystancyjny (rzeczywisty)

Rys. 4.7. Trjkt impedancji dwjnika

Dla przypadku R( ) = 0 dwjnik nosi nazw dwjnika reaktancyjnego i jest to dwjnik bezstratny.

Przykad. Na zaciskach dwjnika panuje napicieU 100e j 80 V i prd I Wyznaczy jego impedancj oraz rezystancj i reaktancj.

(3

j 4) A

5e j 53 10' R = 20 cos 26050 = 17,85

100e j 80
0

20e j 26 50'
,

20 cos 26 0 50' j 20 sin 26 0 50'

X = 20 sin 26050 = 9,03

Prawa czenia impedancji s takie same jak prawa czenia oporw. Admitancj dwjnika (rys.4.6) nazywamy stosunek amplitudy zespolonej prdu pyncego w dwjniku do amplitudy zespolonej napicia panujcego na jego zaciskach i oznaczamy I
Y U G ) jB( )

Admitancja dwjnikw SLS jest funkcj zespolon pulsacji i jest odwrotnoci 1 impedancji Y Z Cze rzeczywist admitancji G( ) 0 nosi nazw konduktancji dwjnika, a cz urojona admitancji B ( ) susceptancji dwjnika, ktra moe przyjmowa zarwno wartoci dodatnie jak i ujemne. Jednostka admitancji oraz konduktancji i susceptancji jest simens [S].

j Admitancj moemy zapisa w innej postaci Y Y e przy czym modu i argument wyraaj si wzorami

Im Um

G2

B2

, Y

Im Um

G2

B2

Wartoci argumentu admitancji ograniczone s do przedziau 2 2, a zatem admitancja przyjmuje wartoci z prawej ppaszczyzny zmiennej zespolonej (wraz z osi urojon). Skadowe admitancji tworz trjkt admitancji (rys.4.8) . W przypadku B( ) > 0 argument jest dodatni 0 i dwjnik ma charakter pojemnociowy. Natomiast jeeli B( ) < 0 , to 0 i dwjnik ma charakter indukcyjny. Dla B( ) = 0 dwjnik przyjmuje charakter konduktancyjny (rzeczywisty). Rys.4.8. Trjkt admitancji dwjnika Dla przypadku G( ) = 0 dwjnik nosi nazw dwjnika konduktancyjnego i jest to dwjnik bezstratny. Prawa czenia admitancji s takie same jak prawa czenia przewodnoci.

Przykad. Na zaciskach dwjnika panuje napicie U 100e j 80 V i prd Wyznaczy jego admitancj oraz konduktancj i susceptancj.

(3

j 4) A.

5e j 53 10' 100e j 80
0

0,05e

j 26050'

0,05(cos 26 0 50' j sin 26 0 50' )

B = - 0,05 sin 26050 = 0,023 S.

G = 0,05 cos 26050 = 0,045 S,

Admitancj dwjnika mona wyznaczy na podstawie znanej jego impedancji. Zachodzi bowiem
Y 1 Z 1 R jX R2 R X2
R2 X X2

R2

X X2

R R2 X2

Dla wsplnego okrelenia funkcji impedancji lub admitancji stosuje si termin immitancji dwjnika. Pojcia tego uywa si w celu zwrcenia uwagi na jedn z tych funkcji, nie wyszczeglniajc o ktr chodzi w rozwaanym problemie.

4.3. Prawa Kirchoffa w zapisie zespolonym Prawa Kirchoffa, ktre s podstawowymi prawami w teorii obwodw, maj swoje odpowiedniki w zapisie zespolonym. Prdowe prawo Kirchhoffa PPK. Algebraiczna suma amplitud zespolonych prdw pyncych w gaziach dochodzcych do kadego wza ukadu jest rwna zero),przy czym: k przebiega indeksy gazi czcych si w rozpatrywanym wle (4.9a). W zalenoci od kierunku prdu wprowadza si odpowiedni znak prdu, np. +1 dla prdw wpywajcych do wza, a 1 dla n wypywajcych z wza.

Ik

k 1

Rys 4.9. Wze i obwd zamknity Napiciowe prawo Kirchhoffa NPK. Algebraiczna suma amplitud zespolonych n napi w kadym obwodzie zamknitym jest rwna zero Uk 0
k 1

gdzie k przebiega indeksy gazi tworzcych rozpatrywany obwd (4.9b). Kierunki napi porwnuje si z z dowolnie wybranym kierunkiem obiegu w obwodzie. Jeli s zgodne, to uwzgldniamy je ze znakiem +, a jeli przeciwne ze znakiem -. Geometryczn interpretacj tych praw jest zamknity wielobok wektorw, jaki tworz amplitudy zespolone napi dla obwodu zamknitego i amplitudy zespolone prdw dla wza.

4.4. Zjawisko rezonansu napi i rezonansu prdw

Rezonans pojawia si w kadym obwodzie elektrycznym dla pulsacji, przy ktrej reaktancja wypadkowa obwodu X( ) lub susceptancja wypadkowa B( ) obwodu jest rwna zeru. Warunkiem koniecznym powstania rezonansu jest jednoczesne wystpowanie w obwodzie elementw reaktancyjnych: indukcyjnoci i pojemnoci . Rezonans powstajcy w obwodzie, w ktrym elementy L i C (oraz dodatkowo R) s poczone szeregowo (rys.4.10) nazywamy rezonansem szeregowym lub rezonansem napi. W tym przypadku wystpuje kompensacja reaktancji indukcyjnej XL z reaktancj pojemnociow XC i reaktancja cakowita jest rwna zero R I X = XL + XC = 0 Rys.4.10. Szeregowy obwd rezonansowy
UR UL L

UC

Rezonans powstajcy w obwodzie, w ktrym rwnolegle poczone s gazie L i C (dodatkowo R ) lub gazie RL i RC (rys.4.11) nazywamy rezonansem rwnolegym lub rezonansem prdw.
Rys.4.11. Rwnolege obwody rezonansowe

Przy rezonansie prdw wypadkowa susceptancja obwodu jest rwna zero B = BL + BC = 0 Czstotliwoci (lub pulsacje), przy ktrych zachodz powysze rwnoci nazywamy czstotliwociami (pulsacjami) rezonansowymi. Przy czstotliwoci rezonansowej napicie i prd na zaciskach obwodu rezonansowego s zgodne w fazie, zatem obwd przyjmuje charakter rzeczywisty. O jakoci obwodu rezonansowego mwi wspczynnik zwany dobroci Q. Dobroci obwodu rezonansowego Q nazywamy liczb proporcjonaln do stosunku energii gromadzonej w elementach reaktancyjnych (energii pola elektrycznego i energii pola magnetycznego) w rezonansie do energii zamienianej na ciepo w czasie okresu przebiegu T

we wm 2 WT

Dla dobrego obwodu wspczynnik ten powinien przyjmowa due wartoci np. kilkaset. Obwody rezonansowe stosuje si w praktyce do filtrowania przebiegw o okrelonych czstotliwociach w urzdzeniach radiotechnicznych oraz w ukadach wzmacniaczy selektywnych (wsko pasmowych) i generatorw. Rezonans napi Rozwamy rezonans napi, ktry wystpuje w szeregowym obwodzie rezonansowym jak na rys.4.10. Na wystpujcy w nim dodatkowo opr R skadaj si opory szeregowe strat cewki indukcyjnej RL i kondensatora RC oraz opr R1 o maej wartoci wczony do obwodu R = RL + RC + R1 Obwd analizujemy w stanie ustalonym przyjmujc, e zasilany jest on z idealnego rda SEM sinusoidalnie zmiennego E o regulowanej pulsacji . Impedancja obwodu szeregowego (rys.4.10) jest
Z R j L 1 j C R j( L 1 ) C R( ) jX ( )

przy czym reaktancja obwodu i modu impedancji s odpowiednio rwne

X( ) L 1 C

R2

X2

Wykresy powyszych zalenoci w funkcji

przedstawiono na rys. 4.12.

Rys.4.12. Zalenoci w funkcji skadowych i moduu impedancji szeregowego obwodu R,L i C Jak wida z rysunku istnieje pulsacja 0 , przy ktrej X( 0) = 0 . Jest ni pulsacja rezonansowa 1

LC Przy tej pulsacji obwd znajduje si w stanie rezonansu a impedancja ma charakter rzeczywisty o najmniejszym moliwym module

Zr

Z(

Z min

W rezonansie reaktancja indukcyjna obwodu rwna si co do moduu reaktancji pojemnociowej. Warto tej reaktancji oznaczamy wsplnym symbolem
0

1 0C

L C

i nazywamy oporem charakterystycznym. O jakoci obwodu rezonansowego decyduje dobro Q; dobro obwodu szeregowego wynosi 1 0L
Q

Od dobroci zaley rwnie szeroko pasma przenoszenia obwodu rezonansowego (okrelanego dla spadku 3-dB) 0

CR

Badajc przebiegi napi na elementach dla pulsacji rezonansowej

U Rr E,

otrzymamy

U Lr

QEe

U Cr

QEe

Z zalenoci tych wida, ze w rezonansie cae napicie zasilajce E odkada si na oporze R, a napicia na elementach reaktancyjnych dziaaj wzdu jednej prostej w przeciwnych kierunkach i maj amplitudy Q razy wiksze od Em.. Napicie na indukcyjnoci wyprzedza SEM E o kt /2, a na pojemnoci opnia si o kt /2. Poniewa amplitudy napi na indukcyjnoci i pojemnoci s wielokrotnie wiksze od Em,, to rezonans ten nosi nazw rezonansu napi. Rezonans prdw Rezonans prdw, ktry wystpuje w rwnolegych obwodach rezonansowych rozwaymy na przykadzie obwodu z rys.4.11a. Na wystpujcy w nim dodatkowo opr R skadaj si opory rwnolegle strat cewki indukcyjnej RL i kondensatora RC oraz opr R1 o duej wartoci wczony do obwodu R = RL + RC + R1 Obwd zasilany jest z idealnego rda prdowego, o sinusoidalnie zmiennej wydajnoci prdowej J i regulowanej pulsacji . Admitancja obwodu rwnolegego (rys.4.11a) wynosi 1 1 1 Y j C G j( C ) G ( ) jB( ) R j L L przy czym konduktancja obwodu i modu admitancji s odpowiednio rwne 1 B( ) C Y G2 B2 L

Przebiegi z rys.4.12. po zamianie oznacze s rwnie wykresami zalenoci |Y| w funkcji oraz B( ) i G( ). Pulsacja rezonansowa obwodu rwnolegego, wyznaczona z przyrwnania 1 1 susceptancji B ( ) C do zera, przyjmuje warto 0
L

LC

Przy tej pulsacji obwd znajduje si w stanie rezonansu, a admitancja ma charakter rzeczywisty o najmniejszym moliwym module Yr G 1 Y
R
min

W rezonansie susceptancja indukcyjna obwodu rwna si co do moduu susceptancji 1 pojemnociowej C , co oznacza, e opr charakterystyczny wyraa si takim 0L samym wzorem jak przy rezonansie napi. Natomiast dobro tego obwodu jest R rozumiana jako 0C
Q G
0

Przy tych warunkach szeroko pasma przenoszenia obwodu rwnolegego jest okrelona, tak samo jak dla obwodu szeregowego, zalenoci 2 * Q . Prdy pynce w poszczeglnych gaziach w stanie rezonansu s rwne j j , I I J , I jQJ QJe 2 jQJ QJe 2
Rr

Cr

Lr

W rezonansie caa wydajno prdowa J pynie przez opr R, a prdy w elementach susceptancyjnych dziaaj wzdu jednej prostej w przeciwnych kierunkach i maj amplitudy Q razy wiksze od Jm.. Prd pyncy w pojemnoci C wyprzedza wydajno prdow J o kt /2, a w indukcyjnoci L opnia si o kt /2. Majc na uwadze to, e amplitudy prdw na pojemnoci i indukcyjnoci s wielokrotnie wiksze od Jm,, rezonans ten nazywamy rezonansem prdw.

Przykad 6. Z jednakowych elementw L i C zbudowano dwa obwody rezonansowe szeregowy i rwnolegy o czstotliwoci rezonansowej f0 = 106/2 . Przyjmujc wartoci indukcyjnoci L = 1 mH i dobroci obu obwodw Q = 100, wyznaczy wartoci pojemnoci C i oporu R w obu obwodach.
C 1
2 0

1 9 10 F 1nF 4 2 f 2L
0

Opr charakterystyczny = szeregowego R = /Q = 10 ,

L = 2 f L = 103 , std opr R dla obwodu a dla rwnolegego R = Q = 105 .

Analiza ukadw na paszczynie zmiennej zespolonej Korzystajc z reprezentacji wektorowej w postaci amplitud zespolonych, moemy dowolne rwnanie rniczkowe czy cakowe o staych wspczynnikach, niejednorodne, z wyrazem wolnym bdcym funkcj sinusoidaln przeksztaci w rwnanie algebraiczne w dziedzinie zespolonej. Tego typu rwnania opisuj ukady SLS w stanie ustalonym. Dlatego, po przeksztaceniu podstawowych praw bilansu napi i prdw oraz rwna elementw, otrzymuje si ukad rwna algebraicznych zawierajcy niewiadome amplitudy zespolone prdw i napi. Rwnania te moemy rozwiza analitycznie znajdujc wartoci zespolone. Wyznaczenie przebiegw czasowych na podstawie odpowiadajcych im amplitudom zespolonym wykonuje si zgodnie z omwionymi wyej przeksztaceniami. Tok postpowania przy analizie ukadw metod bezporedni i metod amplitud zespolonych przedstawiono na rys.4.13.

Rys.4.13. Schemat postpowania w analizie ukadw SLS

Pierwsza czynnoci w tej metodzie analizie jest przedstawienie dla analizowanego ukadu jego schematu zastpczego przy opisie w dziedzinie zespolonej. Sygnay zastpujemy odpowiadajcymi im amplitudami zespolonymi a dwjniki opisujemy przez ich immitancje. Do tak stworzonego ukadu stosuje si wszystkie metody poznane w analizie staoprdowej. Analogie s tu do bliskie i przejawiaj si w swojej koncepcji, rwnoksztatnoci zwizkw i wzorw obliczeniowych, a take w technice posugiwania si nimi . Wystpuj rwnie pewne rnice. Zasadnicz z nich jest ta, e wielkoci maj charakter zespolony, a odpowiednie obliczenia wymagaj algebry liczb zespolonych. Znacznie poszerza si ponadto zbir zagadnie analizy, jaki mona formuowa w odniesieniu do tych ukadw. Oprcz podstawowych pyta o prdy i napicia mona stawia pytania o zwizki miedzy amplitudami lub fazami poszczeglnych sygnaw.

rda niezalene i ich opis zespolony. Parametry opisujce rdo napiciowe to amplituda zespolona SEM E i impedancja wewntrzna Zw, gdzie: E = Em e j , Zw = Rw + j Xw Model rzeczywistego rda napiciowego pokazano na rys. 4.14. Rwnanie zaciskowe na posta U = E Zw I Dla przypadku Zw = 0 mamy do czynienia ze rdem napiciowym idealnym.
Rys.4.14. Modele rde napiciowego i prdowego

Rzeczywiste rdo prdowe przedstawiono rwnie na rys. 4.14. Jego parametry amplituda zespolona wydajnoci prdowej J i admitancja wewntrzna rda Yw s: J = Jm e j Yw = Gw + j Bw Rwnanie zaciskowe w postaci zespolonej jest I = J Gw U Idealne rdo prdowe uzyskamy w przypadku Yw = 0. W oparciu o modele rzeczywistych rde pokazane na rys.4.14 mona wypowiedzie zasad zamiany rde: prd pyncy w obcieniu Z nie ulegnie zmianie, jeli rdo napiciowe zastpimy rdem prdowym o parametrach: J = Zw E, Yw = 1/Zw

Metoda zamiany rde. Moe by stosowana w analizie na paszczynie zmiennej zespolonej ze wzgldu na swoj prostot jednak pod warunkiem, e ukad ma struktur szeregowo-rwnoleg. Przykad 7. Znale zastpcze rdo napiciowe dla poczenia rde jak na rys. 4.15. Przy poczeniu rwnolegym naley dokona zamiany obu rde napiciowych na rwnowane prdowe: J1 = E1/Z1 i Y1 = 1/Z1 oraz J2 = E2/Z2 i Y2 = 1/Z2 Rys. 4.15. Poczenie rde

Wypadkowe rdo prdowe ma parametry: J = J1 + J2 = E1/Z1 + E2/Z2 i Y = Y1+ Y2 = 1/Z1 + 1/Z2 Zastpcze rdo napiciowe bdzie o SEM E i impedancji Z:
E J Y E1 Z1 1 Z1 E2 1 Z2 Z 2 E1 Z1 Z1 E 2 Z2

1 Y

Z2

Z1 Z 2 Z1 Z 2

Metoda superpozycji. Ukady SLS prdu sinusoidalnie zmiennego jako ukady liniowe oraz transformacja na paszczyzn zespolon jako transformacja liniowa pozwalaj na stosowanie do wyznaczenia prdw i napi zasady superpozycji (dostosowanej do opisu zespolonego). Wykorzystanie tej metody zostanie przedstawione na przykadzie.
Przykad 8. W ukadzie liniowym jak na rys.4.16a obliczy napicie u(t), korzystajc z zasady superpozycji. Dane: e =12 cos t V, j = 5 sin t mA, R = 10 k , C = 1,6 nF, = 105 rd/s Rys.4.16. Ukad dla zobrazowania zastosowania metody superpozycji Amplitudy zespolone rde: E = 12 e j0 V i J = 5 10-3 e j /2 mA. Ukad rozbija si na dwa podukady (4.16b), a napicie U = U + U. W pierwszym podukadzie z dzielnika napiciowego wynika warto napicia 3R j3 RC U' E E 2 2 j3 RC 3R j C

W drugim podukadzie prdy wynosz:

I1 1 j C J 2 3R j C R 1 j RC J 2 j3 RC
2R I2 3R 1 j C J 2 j C 1 j 2 RC J 2 j 3 RC

natomiast napicie: Ostatecznie

U ''

RI 2 2 RI 1

R J j 3 RC

RJ j 3 RCE 2 j 3 RC

20,7e

j 22037'

a przebieg czasowy u(t) = 20,7 cos (105 t + 22037) V. Metody rde zastpczych Zasady stosowania metod rde zastpczych w analizie ukadw SLS prdu staego mona uoglni, bez istotnych zmian (poza formalizmem zapisu zespolonego), na ukady prdu sinusoidalnie zmiennego. Zasada Thevenina. Z punktu widzenia zaciskw AB dowolny ukad SLS (rys.4.17) mona zastpi rwnowanym rdem napiciowym o parametrach: SEM ET rda zastpczego jest rwna napiciu na rozwartych zaciskach AB ukadu rdowego impedancja wewntrzna ZT jest rwna impedancji widzianej z zaciskw AB ukadu bezrdowego ET = UAbr ZT = ZAB

Rys.4.17. rdo zastpcze Thevenina

Analizujc ukad zastpczy moemy zapisa zalenoci na prd lub napicie w obcieniu:

ET ZT Z0

U ABr Z AB Z 0

Z0 ZT Z0

ET

Z0 Z AB Z0

U ABr

Przykad 9. Stosujc zasad Thevenina obliczy prd i pyncy w obcieniu (ga RC) ukadu SLS, pokazanego na rys. 4.18a. Dane liczbowe jak w przykadzie 8. Dla wyznaczenia ET = UABr skorzystamy z przyk.8. Po usuniciu obcienia (rozwarciu zaciskw AB)

U ABr

RJ j 3 RCE 2 j 3 RC

20,7e j 22 37'V

Ukad bezrdowy przyjmuje posta dwjnika z rys. 4.18b i jego impedancja jest rwna 2
Z AB j C 2 3R j C 3R 2 6R j 3 RC 12 R j18 R 2C 4 9 2 R 2C 2 (4,44 j10,65) k

Impedancja obcienia ma warto zatem std

I ET ZT

Z0
0

1 j C

(10

j 6,25) k

20,7e j 22 37' mA Z 0 14,44 j16,9

0,93e j 72 07' mA

i(t ) 0,93 cos(105t 72007' ) mA

Zasada Nortona. Z punktu widzenia zaciskw AB dowolny ukad SLS (rys.4.19) mona zastpi rwnowanym rdem prdowym o parametrach: wydajno prdowa JN rda zastpczego jest rwna prdowi zwarcia zaciskw AB ukadu rdowego admitancja wewntrzna YN jest rwna admitancji widzianej z zaciskw AB ukadu bezrdowego JN = IAbz YN = YAB

Rys.4.19. rdo zastpcze Nortona

Analizujc ukad zastpczy moemy zapisa zalenoci na napicie lub prd w obcieniu JN I ABz Y0 Y0 U I JN I AB lub Y Y Y Y Y Y Y Y
z

AB

AB

Przykad 10. Rozwiza problem z przyk. 9 stosujc zasad Nortona. Wydajno prdowa zastpczego rda prdowego jest rwna prdowi zwarcia zaciskw AB (rys.4.20) Rys.4.20. Posta ukadu z rys. 4.17 ze zwartymi zaciskami AB. Do obliczenia prdu zwarcia skorzystamy z zasady superpozycji IAbz = I + I

gdzie

C E 2

1 J 3

1 2J

1 J 6

Std

I ABz

C E 2

1 J 6

j1,79mA

JN

Natomiast admitancja wewntrzna jest odwrotnoci impedancji wyliczonej w poprzednim przykadzie 1 C Yw 1 j (33,3 j80) S Z w 3R 2 Admitancja obcienia wynosi
IN

Y0
Y0 YN Y0

1 Z0
JN

j C 1 j RC
0

(71,9

j 44,9) S

ostatecznie a wic

0,93e j 72 07' mA

i = 0,93 cos (105 t + 72007) mA

(identycznie jak poprzednio)

4.6. Wykresy wskazowe Sformuowane wczeniej prawa Kirchhoffa w dziedzinie zespolonej stanowi podstaw do okrelenia wanego pojcia metody amplitud zespolonych, jakim jest wykres wskazowy.
Definicja: Wykres wskazowy jest to geometryczny obraz zalenoci midzy poszczeglnymi amplitudami prdw i napi w ukadzie, wynikajcy z praw Kirchhoffa. Skada si on z dwch czci: wykresu prdw i wykresu napi sporzdzonych w odpowiednich skalach i uwzgldniajcy przesunicia fazowe miedzy tymi wielkociami. Wykres wskazowy prdw jest sum geometryczn odpowiednich amplitud prdw w poszczeglnych wzach, a wykres napi poszczeglnych napi w zamknitych obwodach ukadu. Amplitudy zespolone napicia i prdu s reprezentantami przebiegw sinusoidalnych o tej samej pulsacji. Wynika std, e wiruj one z t sam prdkoci ktow, a zatem kty midzy nimi nie zmieniaj si w czasie. Wykres wskazowy moemy wic wykrela dla dowolnej chwili czasu i jest on poprawny niezalenie od wyboru tej wartoci t.

Zazwyczaj przyjmuje si t = 0 lub te tak chwil, w ktrej jeden ze wskazw pokrywa si z dodatni posi rzeczywist (warto chwilowa kta przyjmuje warto zero). Pooenie tego wskazu stanowi baz, od ktrej rozpoczynamy konstruowanie wykresu. Przy rysowaniu wykresu wskazowego prdw i napi istotn spraw jest wykorzystanie przesuni fazowych miedzy prdami i napiciami na poszczeglnych elementach ukadu (lub ich prostych pocze). Dla poprawnego wykonania wykresu naley przyj odpowiednie skale dla prdw i napi. Przykad 11. Wykona wykres wskazowy dla ukadu z rys.4.21a, w ktrym obcieniem rda SEM E jest ga bdca szeregowym poczenie R i C . Wartoci elementw speniaj warunek R = 1/ C. Rys. 4.21. Ukad RC i jego wykres wskazowy

Po przyjciu , e amplituda zespolona prdu I ma kt fazowy rwny zero, amplitudy napi przyjm kty fazowe: UR zgodnie z I, a UC opniony o /2 (pionowo w d) Dugoci wektorw napi s rwne, bo R =1/ C. Suma wektorowa napi daje E o parametrach: Em = 2URm i e= - /4.

4.7. Zalenoci energetyczne Rozwaania rozpoczniemy od opisu czasowego dwjnika. Dla dowolnego dwjnika (rys.4.22), dla ktrego u = Um cos t oraz i = Im cos ( t - ) moc chwilowa bdzie rwna:
p = u i = Um Im cos t cos ( t ) = Rys. 4.22. Ukad RC i jego wykres wskazowy Tworz j dwie skadowe: skadowa staa P oraz skadowa zmienna pzm o pulsacji dwukrotnie wikszej (okres stanowi poow okresu zmian napicia i prdu). Skadowa staa jest proporcjonalna do iloczynu amplitud napicia i prdu oraz cosinusa kta przesunicia fazowego midzy nimi 1 P U m I m cos Pr 0 2 i odpowiada wartoci redniej za okres z mocy chwilowej i jest nieujemna. Skadowa zmienna oscyluje wok wartoci redniej z okresem T1 = T/2
1 U m I m cos 2 1 U m I m cos( 2 t 2 ) P p zm

p zm

1 U m I m cos( 2 t 2

Definicja: Moc czynn wydzielon w dowolnym dwjniku SLS zasilanym przebiegiem sinusoidalnym nazywany warto redni mocy chwilowej za okres T.
Moc czynna wyraamy w watach ( 1 W = 1 VA). Jest to taka moc, ktr moemy wykorzysta do zamiany na inny rodzaj energii. W opisie zespolonym dwjnika (rys.4.22): std U I* = Um Im e j U = Um ej0, I = Im e-j

Na tej podstawie mona zapisa, e moc czynna jest rwna 1 1 P Re(UI *) Re(U * I ) 2 2 Zaleno ta jest suszna dla dowolnego dwjnika SLS zarwno rdowego jak i bezrdowego. Jeeli rozpatrywanym dwjnikiem s rda idealne, to moce czynne oddawane przez nie do obwodu wyraaj si nastpujco:
PE 1 Re EI * 2
Z U I R

lub

PJ

1 Re U * J 2

Jeli rozpatrywanym dwjnikiem jest dwjnik bezrdowy o impedancji

jX Z ej

1 1 1 2 1 2 U I cos Re( UI *) I R Um G to m m m 2 2 2 2 gdzie: R jest rezystancj, G = 1/R konduktancj dwjnika, a - ktem impedancji dwjnika. P

Wsppraca rda z obcieniem. Dla ustalenia uwagi rozwamy rzeczywiste rdo napiciowe E i Zw = Rw + j Xw, obcione dwjnikiem o impedancji Z = R + j X , jak na rys 4.23. Rys.4.23 . Obwd skadajcy si z rzeczywistego rda z obcieniem Przy zastrzakowaniu jak na rys. 4.23

1 Re(UI *) 2

1 2 Im R 2

jest moc pobran przez obcienie o impedancji Z i jednoczenie moc oddawan przez rzeczywiste rdo do obcienia. Bilans mocy obejmuje jeszcze moc Pw tracon w impedancji wewntrznej Zw 1 2 Pw I m Rw 2 Definicja 4.14. Sprawnoci rzeczywistego rda napiciowego e nazywamy stosunek mocy wydzielonej w obcieniu do mocy oddawanej przez idealne rdo napiciowe R Rw P P R e PE P Pw R Rw 1 R Rw

Warunki dopasowania odbiornika do rda ze wzgldu na maksimum mocy czynnej.

Problem sprowadza si do odpowiedzi na pytanie: przy jakiej wartoci impedancji obcienia Z = R + j X w obcieniu wydzieli si maksymalna moc czynna Pmax ? Prd pyncy w obwodzie ma posta:

E Z Zw
Em 2 (R
2

Rw
Xw)

E j( X
2

Xw)

zatem moc w obcieniu:

P 1 2 Im R 2

R Rw ) 2 ( X

f ( R, X )

Mamy zatem doczynienia ze znalezieniem ekstremum funkcji dwch zmiennych. Pochodne czstkowe funkcji s rwne
P R Em ( R Rw) 2 ( X X w ) 2 2 R( R Rw ) 2 2 ( R Rw ) 2 ( X X w ) 2
2

P X

Em 2

2 R( X ( R Rw ) 2
P R 0

Xw) (X
P X

X w )2
0

Wobec zaoe R > 0 i Rw > 0 ukad rwna: ma jedyne rozwizanie: R = Rw

X = - Xw

ktre stanowi, e dla impedancji obcienia i impedancji wewntrznej rda: czci rzeczywiste s rwne, a czci urojone rni si znakiem. Dla impedancji jest to rwnowane zapisowi: Z = Zw * co oznacza, ze impedancja obcienia jest rwna sprzonej impedancji wewntrznej rda. Twierdzenie: Obcienie jest dopasowane do rda wtedy i tylko wtedy, gdy zachodz zalenoci R = Rw X = - Xw Ze wzoru na moc wynika, e przy dopasowaniu moc czynna w obcieniu 2 przyjmuje warto maksymaln Em Pmax 8Rw Nazywamy j moc dysponowan rda Pdysp. Jest to maksymalna moc czynna, ktr rzeczywiste rdo napiciowe moe odda do obcienia. Jednoczenie taka sama moc jest tracona w impedancji wewntrznej rda, a wic e = 50%. Inne rodzaje mocy. W ukadach prdu sinusoidalnie zmiennego, oprcz mocy czynnej, znajduj zastosowania rwnie inne wielkoci zwizane z moc. W oparciu o zaleno U I* = Um Im e j mona wprowadzi wielko zespolon, ktra bdzie uwzgldniaa
1 UI * Definicja 15. Moc zespolon nazywamy wielko 2 ktra jest poow iloczynu amplitudy zespolonej napicia i sprzonej amplitudy zespolonej prdu. S
P 1 Re(UI *) 2 1 Re(U * I ) 2

Moc zespolona nie ma interpretacji fizycznej. Wyraa si w woltamperach [S] = 1 VA. Spenia nastpujce zalenoci : 1 1 2
S 2 UI * 2 Im Z P jQ

Cz rzeczywista mocy zespolonej jest moc czynn P. Cz urojona mocy S nosi nazw mocy biernej. Definicja 16. Moc biern powsta w dwjniku nazywamy poow iloczynu amplitud napicia i prdu oraz sinusa kta przesunicia miedzy tymi wielkociami
Q 1 U m I m sin 2 1 Im(UI *) 2

Jednostk mocy biernej jest war [Q] =1 Var =1 VA. Dla dwjnika bezrdowego SLS 1 1 1 2 1 2 moc bierna jest rwna Q U I sin Im(UI ) I Im Z I X
2
m m

I przyjmuje wartoci dodatnie i ujemne. Znak mocy biernej Q jest taki sam jak znak reaktancji X dwjnika. 1 P2 Q2 Definicja 17. Moc pozorn nazywamy modu mocy zespolonej S 2 U m I m
Jednostk mocy pozornej jest VA. Dla mocy pozornej zachodzi
S 1 UmIm 2 Um Im 2 2 U sk I sk

Wida zatem, e moc pozorna jest iloczynem wartoci skutecznych napicia i prdu.

Przykadowe pytania i problemy do rozwizania 1. Wykaza, e dla przebiegu sinusoidalnego warto skuteczna za okres jest rwna ilorazowi amplitudy przez 2 . 2. Jaki znak ma kt przesunicia fazowego napicia wzgldem prdu w dwjniku szeregowym R,L i dwjniku szeregowym R,C? W jakich granicach zmieniaj si te kty? 3. Obliczy impedancj dwjnika z rys.4.24., przyjmujc dane : R = 3 k , r = 2 k , C = 0,75 nF, = 106 rd/s Rys. 4.24. Dwjnik RC Odp. Z = 2,4 k 4. W ukadzie prdu sinusoidalnego pokazanym na rys.4.25 wartoci elementw wynosz: R = 1 k , L = 1 mH, C = 2 nF. Obliczy pulsacj rda, przy ktrej prd i jest w fazie z SEM e Rys. 4.25 Ukad RLC Odp.: = 5 105 rd/s. 5. Poda warunek na dopasowanie odbiornika do rda ze wzgldu na maksimum mocy czynnej wydzielonej w odbiorniku. Podaj interpretacj fizyczna stanu dopasowania.