UNIWERSYTET ZIELONOGRSKI POLSKIE TOWARZYSTWO PROFESJOLOGICZNE

Problemy Profesjologii 2/2013

Andrzej Klimczuk


MOLIWO I UYTECZNO MORALNA
KODYFIKACJI NORM ETYCZNYCH.
PRZEGLD STANOWISK ETYCZNYCH


Streszczenie
Wspczenie obserwujemy popularyzacj tworzenia kodeksw zaadresowanych do rnych
grup spoecznych. Zasadne jest jednak poszukiwanie odpowiedzi na pytania dotyczce przesa-
nek ich konstruowania i moliwoci praktycznego ich wykorzystywania. Celem artykuu jest
przedstawienie krytycznego przegldu literatury przedmiotu w obszarze stanowisk szczeglnie
zwizanych z kwesti kodyfikacji etyk zawodowych. W pierwszej kolejnoci omwiono zna-
czenia przypisywane pojciu kodeksu etycznego i podstawowe stanowiska etyczne. W dalszej
kolejnoci przeprowadzono dyskusj nad argumentami zwolennikw i przeciwnikw kodyfika-
cji norm.

POSSIBILITY AND MORAL USEFULNESS OF ETHICAL STANDARDS CODIFICA-
TION. OVERVIEW OF ETHICAL POSITIONS
Summary
Today we observe popularization of elaboration of codes addressed to various social groups.
However, it is reasonable to search for answers to questions about conditions of their design and
possibilities of their practical use. This article aims to provide a critical review of the literature
in the field of opinions specifically related to the issue of codification professional ethics. Arti-
cle first describes meanings attributed to the concept of a code of ethics and basic ethical posi-
tions. Next review leads to a discussion on supporters and opponents arguments on codification
standards.

Wprowadzenie
Niniejsze opracowanie ma na celu krytyczny przegld literatury przedmiotu odnoszcej si do
wybranych stanowisk zwizanych z kwesti kodyfikacji norm etycznych. Zagadnienie to byo
wielokrotnie dyskutowane na gruncie nauki, niemniej dotychczas nie wypracowano stanowi-
ska, ktre pozwolioby na zakoczenie sporu. Jednoczenie wobec wspczesnego wzrostu
zoonoci rzeczywistoci spoecznej, gospodarczej i politycznej temat ten wymaga dalszych
analiz. W tym miejscu problem zostanie omwiony w szczeglnym odniesieniu do kwestii
ustanawiania, wdraania oraz nadzorowania zbiorw czy systemw norm i regu etyk zawo-
dowych. Po prezentacji podstawowych poj i stanowisk etycznych wskazane zostan argu-
ANDRZEJ KLIMCZUK 70
menty zwolennikw i przeciwnikw kodyfikacji norm dotyczce moliwoci przeprowadze-
nia takiego dziaania oraz jego uytecznoci moralnej. W podsumowaniu wskazane zostan
argumenty na rzecz bada nad skonstruowaniem stanowiska umiarkowanego, godzcego
w pewnym stopniu argumenty obu stron.

Pojcie kodeksu etycznego i etyki zawodowej
Za L. Zdybelem mona uzna, i kodeks etyczny to: niesprzeczny ukad (system) norm regu-
lujcy sfer moraln i wyznaczajcy stosunek jednostki do innych osb, do grupy, do samej
siebie oraz, w przypadku kodeksu religijno-etycznego (np. dekalog) przede wszystkim do
Boga
1
. Podobnie wedug E. Grendeckiej jest to system norm regulujcy sfer moralnego
ycia czowieka
2
. Kodeksy wystpuj w formie pisanej lub przekazu ustnego a ich moc
obowizujca jest podobna lub taka sama. Mog obejmowa due grupy np. wyznawcw
okrelonej religii oraz mae np. zawodowe. Wyrnia si kodeksy etyki spoecznej, honoro-
we, zawodowe
3
.
Dalsza analiza odnosi si gwnie do etyki zawodowej (deontologii) i jej kodeksw
4
.
W ujciu tym wane s dziaania odnoszce si nie do wartoci, a do obowizkw bd susz-
noci dziaa wobec nakazw i zakazw autorytetu zewntrznego (np. Bg, monarcha, wybit-
na jednostka, zbiorowo - klasa lub grupa spoeczna) lub wewntrznego (np. nieprzymuszo-
na wola podmiotu, zmys moralnym, rozum praktyczny)
5
. Etyka zawodowa w wskim ujciu
dotyczy zespou specjalnych norm i zobowiza wymaganych od osb penicych okrelone
funkcje zawodowe, treci kodeksw
6
. Wskazwki te nie s jednak moralnoci zawodow
rzeczywistym postpowaniem reprezentantw zawodu i ich przekona
7
. W szerszym ujciu
etyka ta dotyczy zalecanych zasad zachowania, przekona moralnych przedstawicieli danego
zawodu oraz ocen ich zachowa
8
. Jest to metaetyka zawodu (uzasadnienie szczeglnoci
i wymogw), etologia (rola spoeczna przedstawicieli) oraz etyka normatywna (kodeksy,
przysigi, lubowania i zobowizania)
9
. Etyka zawodowa dotyczy gwnie zawodw legal-

1
L. Zdybel, Kodeks etyczny, [w:] S. Jedynak (red.), May sownik etyczny, Branta, Bydgoszcz 1999, s. 131.
2
E. Grendecka, Kodeks etyczny, [w:] S. Bafia, A. Maryniarczyk (red.), Powszechna encyklopedia filozofii.
Tom 5, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2004, s. 680-681.
3
Ibidem, s. 681-685.
4
Zob. L. Zdybel, Etyka zawodowa, [w:] J. Dbowski, L. Gawor, S. Jedynak, K. Kosior, J. Zdybel, L. Zdy-
bel (red.), Maa encyklopedia filozofii. Pojcia, problemy, kierunki, szkoy, Branta, Bydgoszcz 1996, s. 145;
L. Zdybel, Etyka deontologiczna, [w:] J. Dbowski, L. Gawor, S. Jedynak, K. Kosior, J. Zdybel, L. Zdybel
(red.), Maa encyklopedia filozofii, op. cit., s. 139; E. Klimowicz, Deontologia, [w:] S. Jedynak (red.), May
sownik etyczny, op. cit., s. 51-52.
5
J. Dbowski, Deontologizm, [w:] S. Jedynak (red.), May sownik etyczny, op. cit., s. 52.
6
M. Suek, J. winiarski, Etyka jako filozofia dobrego dziaania zawodowego, Bellona, Warszawa 2001,
s. 63.
7
I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, LexisNexis Polska, Warszawa 2009,
s. 94.
8
Ibidem, s. 93.
9
M. Suek, J. winiarski, Etyka jako filozofia dobrego dziaania zawodowego, op. cit., s. 64.
Moliwo i uyteczno moralna kodyfikacji norm etycznych...

71
nych, spoecznie wartociowanych pozytywnie
10
. Zakada si te, e kodeksy s istotne gw-
nie w zawodach dotyczcych odpowiedzialnoci wobec drugiego czowieka i dobra wsplne-
go
11
. Zdaniem B. Pogonowskiej etyka zawodowa to cz etyki gospodarczej obejmujca
refleksj nad ukadem moralnoci praktykowanej przez przedstawicieli okrelonych zawodw
bd profesji zwizanych ze sfer gospodarowania bezporednio (np. bankowiec, agent
ubezpieczeniowy) lub porednio (np. pracownik public relations, dziennikarz), bd w ogle
niezwizanych z t sfer (np. nauczyciel, zawody prawnicze)
12
. E. Klimowicz podkrela za
znaczenie kodeksw dla zawodw zwizanych ze szczeglnie cenionymi wartociami jak
zdrowie i ycie czowieka, wolno i ksztatowanie osobowoci
13
. L. Zdybel rozszerza list
tych o wartoci o: wasno, prawd, wiedz, odwag i bezstronno
14
.

Argumenty za kodyfikacj norm etycznych
Zwolennicy kodyfikacji etyki, w tym w szczeglnoci etyki zawodowej, wskazuj na szereg
pozytywnych dla jednostek i grup spoecznych aspektw tego rozwizania z zakresu jej insty-
tucjonalizacji, czyli uproszczajc jej upowszechniania i utrwalania.
B. Pogonowska przyblia sze procesw zmian kulturowych uzasadniajcych kody-
fikacj norm etyki zawodowej
15
. S to: (1) pluralizacja norm i regu moralnych oraz uznanie,
e modernizacja podwaya przekonania i wartoci dawniej uwaane za oczywiste i niepod-
waalne; (2) pluralizm pozycji spoecznych i tosamoci, zagszczenie i skomplikowanie re-
lacji spoecznych poprzez rwnolege penienie przez jednostk kilku rl, ktre prowadzi do
rozmaitych konfliktw i napi; (3) poddanie pod wtpliwo czy we wspczesnych warun-
kach zoonoci wiata mona poprzestawa na intuicji, emocjach i sumieniu jednostki; (4)
wymg posiadania kompetencji do realizowania minimum etycznego w danej grupie zawo-
dowej; (5) komercjalizacja zawodw prowadzca do zdarze niejednoznacznych moralnie;
oraz (6) niespenione oczekiwania postmodernistycznej etyki bez kodeksu. Zdaniem
E. Grendeckiej kodyfikacj uzasadnia potrzeba ochrony godnoci czowieka speniajcego
funkcje zawodowe
16
. Kodeksy podkrelaj moralny charakter obowizkw wynikajcych
z tych funkcji i konieczno ich przestrzegania. Pozwalaj te na przeciwdziaanie rozrywaniu
zwizku midzy moralnoci czowieka a wiatem kultury (biznesu, dziennikarstwa, nauki,
techniki, medycyny, sztuki), ktry obejmuje szerokie upowszechnianie i stosowanie podej
utylitarnych, relatywistycznych i sytuacjonistycznych. Te za postawy zwikszaj ryzyko

10
L. Zdybel, Etyka zawodowa, op. cit., s. 145.
11
E. Grendecka, Kodeks etyczny, op. cit., s. 682.
12
B. Pogonowska, Dziedziny refleksji etycznej nad gospodarowaniem, [w:] B. Pogonowska (red.), Elemen-
ty etyki gospodarki rynkowej, PWE, Warszawa 2004, s. 41.
13
E. Klimowicz, Etyka zawodowa, [w:] S. Jedynak (red.), May sownik etyczny, op. cit., s. 82.
14
L. Zdybel, Etyka zawodowa, op. cit., s. 144-145.
15
B. Pogonowska, Instytucjonalizacja etyki zawodowej, [w:] J. Sikora (red.), Praca w perspektywie huma-
nistycznej, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Pozna 2009, s. 156-157.
16
E. Grendecka, Kodeks etyczny, op. cit., s. 685.
ANDRZEJ KLIMCZUK 72
i niepokj dziaa jednostek i grup. P. abieniec zakada natomiast, e kodeksy maj zasto-
sowanie o ile wykraczaj poza zachowania dozwolone wedug norm prawnych (ustawowych)
z ktrymi wchodz w sprzecznoci
17
. Korzyci z kodeksw ujawniaj si gdy okrelaj normy
wysze ni standardy prawne, a tym samym su samoograniczeniu danej zbiorowoci spo-
ecznej np. rodowiska zawodowego a co za tym idzie dziaaj na rzecz ochrony osb spoza
tej zbiorowoci. Kodeksy pozwalaj te na ujednolicenie zachowa czonkw grupy zawo-
dowej, usunicie ewentualnych wtpliwoci co do sposobu postpowania oraz zwikszenie
przestrzegania wyranie zasad etycznych
18
.
K. Filutowska wyrnia trzy gwne argumenty za kodyfikacj norm etycznych
19
. Za-
kada si, e: (1) etyka oglna jest zbyt odlega dla ludzi, gdy jednostka zawsze yje w okre-
lonych warunkach spoecznych i kulturowych, a kodeks zawodowy moe uatwia dostoso-
wanie si do nich. Tym samym etyka zawodowa nie neguje moralnoci oglnej, lecz j uzu-
penia i konkretyzuje; (2) kodeksy nie zwalniaj z indywidualnej odpowiedzialnoci i uatwia-
j wytyczenie jej zakresu; (3) kodeks zawodowy uatwia zrozumienie i poznanie roli oraz jej
odgrywanie, zapobiega staej niezdolnoci do podejmowania decyzji i dystansowania wobec
wszelkich rl i zada. Bardziej szczegowe ujcia dotyczce zasadnoci kodyfikacji norm
etycznych prezentowane przez innych autorw przedstawiono w aneksie.
Na odmienne podejcie do pozytywnych efektw wprowadzania kodeksw etycznych
wskazuje M. Rybak odnoszc to zagadnienie do zarzdzania organizacjami gospodarczymi
20
.
Opisane przez t autork korzyci mona podzieli na dotyczce kadry kierowniczej i szere-
gowych pracownikw. Z perspektywy kadry zarzdzajcej kodeks: (1) okrela zakres odpo-
wiedzialnoci wynikajcy z przyjtych przez organizacj zobowiza wobec spoeczestwa,
jak np. promocja zdrowia, prawa czowieka, korzyci i dobrobytu spoecznego; (2) interpretu-
je obowizki i wymagania wobec innych podmiotw, gwnie interesariuszy organizacji; (3)
okrela granice przyzwoitego zachowania w negocjacjach z podmiotami zewntrznymi; (4)
pomaga w podejmowaniu decyzji wobec pracownikw, suy za podstaw rozwizywania
konfliktw etycznych; (5) stwarza warunki do dziaania pewnego i zdecydowanego. Z per-
spektywy pracownikw organizacji kodeks etyczny natomiast: (1) ma na celu uatwienie
ustrzegania si bdw, ktre wystpuj czciej przy dziaaniu intuicyjnym; (2) daje podsta-
wy do jednakowego traktowania wszystkich pracownikw, okrela ramy dziaalnoci wskazu-
jc na czynnoci dopuszczane i zakazane; (3) suy za ochron tym, ktrzy dziaajc etycznie
naraaj si przeoonym i kolegom; (4) uatwia interpretacje obowizkw pracownikw,
zawiera informacje o karach za nieprzestrzeganie norm i motywuje do dziaa etycznych.

17
P. abieniec, O statusie etyki zawodowej i kodeksw etyki zawodowej, [w:] H. Izdebski, P. Skuczyski
(red.), Etyka prawnicza. Stanowiska i perspektywy, LexisNexis Polska, Warszawa 2008, s. 50.
18
P. abieniec, Etyka - Etyka zawodowa - Prawo (zarys problematyki), Prokurator (2) 2002, s. 22, 26.
19
K. Filutowska, Etyka zawodowa. (podrcznik), Wysza Szkoa Ca i Logistyki, Warszawa 2009,
s. 89-90.
20
M. Rybak, Etyka menedera - spoeczna odpowiedzialno przedsibiorstwa, PWN, Warszawa 2007,
s. 139-140.
Moliwo i uyteczno moralna kodyfikacji norm etycznych...

73
Korzyci dla obu tych grup traktowanych cznie to wzrost wiarygodnoci organizacji
w oczach partnerw oraz uatwienie w zdobywaniu przychylnoci otoczenia.
Zdaniem specjalistw z zakresu etyki biznesu dobrze zaprojektowany kodeks (pro-
gram) etyczny przyczynia si do zmniejszenia kosztw dziaalnoci organizacji i zwikszenia
jej zyskw
21
. Zachodzi ku temu sze przesanek: (1) zmniejsza przypadki kamstwa, korup-
cji, defraudacji i innych zych praktyk; (2) zmniejsza liczb sytuacji, w ktrych wystpuje
konflikt interesw; (3) zwiksza zaufanie klientw, kontrahentw i partnerw; (4) zwiksza
wiarygodno personelu; (5) zwiksza lojalno pracownikw; (6) znaczco wpywa na po-
praw reputacji firmy. Wyrnia si wewntrzn i zewntrzn funkcj kodeksw w organiza-
cji. Pierwsza dotyczy dostarczania wiedzy i wskazywania pracownikom etycznego wymiaru
dziaalnoci organizacji
22
. Indywidualne wartoci i zasady uczciwego postpowania nie s,
bowiem wystarczajce do penienia rl zawodowych i nie musz prowadzi do postpowania
zgodnie z misj organizacji oraz na rzecz dobra wsplnego. Funkcja zewntrzna dotyczy pod-
trzymywania pozytywnego wizerunku publicznego organizacji
23
. Dobra reputacja moe
wzmacnia skuteczno reklamy produktw czy usug.
Zwolennicy kodeksualizmu broni swojego stanowiska poprzez krytyk sabych stron
podejcia sytuacjonistycznego. Sytuacjonizm jest krytykowany za indywidualizm, subiekty-
wizm i relatywizm
24
. Innymi sowy za: (1) przecenianie roli jednostki poprzez uznanie jej
wyjtkowych wzgldem innych dyspozycji moralnych i intelektualnych, roli w procesie histo-
rycznym i w ksztatowaniu systemw wartoci
25
; (2) relatywizm czyli uznanie, i wartoci
maj charakter zmienny dla poszczeglnych jednostek i rnych sytuacji w ktrych si znaj-
duj
26
; oraz (3) subiektywizm czyli odrzucanie potrzeby istnienia oglnych regu moralnych,
uznanie e kady czowiek jest lub powinien by samodzielnym prawodawc moralnym
27
.
Przeciwnicy sytuacjonizmu zarzucaj mu ponadto: (1) odrzucenie uznanych tradycji i praw;
(2) trudno przewidywania konsekwencji czynw opartych na sytuacjonizmie; (3) zaoenie,
e pod zason mioci do innych mog kry si dziaania samolubne i egoistyczne; (4)
cz dziaa wcale nie musi prowadzi do dobra nawet jeli s speniane z mioci np. kra-
dziee, kamstwa i oszustwa; (5) e moe prowadzi do przekraczania granic a przez to
wzbudza wtpliwoci co do oceny czynu (np. uznanie eutanazji za dopuszczaln w pewnych
warunkach); (6) zrwnuje dobro moralne ze susznoci moraln - pozytywne motywy i in-

21
W. Gasparski, A. Lewicka-Strzaecka, B. Rok, G. Szulczewski, Rola i znaczenie programw i kodeksw
etycznych, [w:] W. Gasparski, A. Lewicka-Strzaecka, B. Rok, G. Szulczewski (red.), Etyka biznesu w zastoso-
waniach praktycznych. Inicjatywy, programy, kodeksy, Przedstawicielstwo Organizacji Narodw Zjednoczonych
w Polsce, Warszawa 2002, s. 28.
22
Ibidem, s. 31-32.
23
Ibidem, s. 32.
24
E. Klimowicz, Sytuacjonizm, [w:] S. Jedynak (red.), May sownik etyczny, op. cit., s. 257-258.
25
L. Gawor, Indywidualizm, [w:] S. Jedynak (red.), May sownik etyczny, op. cit., s. 115.
26
E. Klimowicz, Relatywizm aksjologiczny, [w:] S. Jedynak (red.), May sownik etyczny, op. cit., s. 227.
27
E. Klimowicz, Subiektywizm, [w:] S. Jedynak (red.), May sownik etyczny, op. cit., s. 254.
ANDRZEJ KLIMCZUK 74
tencje czynw maj przesdza o pozytywnych efektach dziaa, cho wcale nie musz do
nich doprowadzi
28
.

Argumenty przeciwko kodyfikacji norm etycznych
Punkt wyjcia do krytyki pogldw zwolennikw tworzenia i wykorzystywania kodeksw
etycznych stanowi uwagi L. Koakowskiego z opublikowanego po raz pierwszy w 1962 roku
artykuu Etyka bez kodeksu. Filozof diagnozujc sytuacj jednostki w wiecie, jako zwi-
zan z koniecznoci ponoszenia odpowiedzialnoci za jego stan, wskazuje na dwie formy
ucieczki od tej odpowiedzialnoci
29
. S to: postawa nihilistyczna i konserwatywna. W pierw-
szym przypadku jednostki uznaj, e niemoliwe jest podjcie dziaa prowadzcych do
zmiany rzeczywistoci i w konsekwencji zwalniaj si z odpowiedzialnoci za wiat w kt-
rym yj. Konserwatyzm wprost przeciwnie - polega na afirmacji rzeczywistoci. Przyjmu-
jc t postaw ludzie broni si przed koniecznoci dokonywania wyborw moralnych i po-
noszenia odpowiedzialnoci poprzez tworzenie i wykorzystywanie staych i hierarchicznie
uporzdkowanych systemw wartoci, czyli kodeksw etycznych. Jak twierdzi L. Koakow-
ski: Kodeks mwi nam, ktre nakazy s bezwarunkowe, a ktre ograniczone okolicznocia-
mi; mwi take, jakie wartoci naley przedkada nad jakie inne; aden kodeks nie jest na-
prawd ostatecznie wyczerpujcy, jednake idea kodeksu zawiera w sobie sta dno do
uzyskania ideau kompletnoci, a wic do takiego zbioru regu, ktre daj si zastosowa
w dowolnej sytuacji moralnej i zawsze j przesdzaj jednoznacznie. Idea kodeksu to idea
doskonale rozstrzygalnego systemu, z ktrego w poczeniu z opisem sytuacji da si wy-
dedukowa dowolny sd wartociujcy lub jego negacja. Kodeks ma przeobrazi wiat warto-
ci w krysztaowy pejza, gdzie dowolna warto daje si zawsze zlokalizowa i zidentyfiko-
wa bez wtpliwoci
30
. Kodeksy etyczne zakadaj zatem milczce przekonanie o powta-
rzalnym charakterze sytuacji moralnych i imitacyjnym charakterze rozstrzygni. W sytu-
acjach konfliktowych podjte decyzje prowadz jednak zarwno do pozytywnych, jak i nega-
tywnych skutkw. Kodeksy stwarzaj zudzenie, i moe istnie symetria powinnoci i rosz-
cze. Zdaniem autora: w rzeczywistoci najbardziej cenne wartoci moralne powstaj ()
w sytuacjach, w ktrych kto decyduje si uzna za swoj powinno co, czego mu nikt trze-
ci nie ma prawa jako powinnoci przypisa
31
. Kodeksy buduj te przekonanie o symetrii
powinnoci i wartoci ich zalecenia s wartociowane pozytywnie a przez to mog uspra-
wiedliwia dziaania przynoszce negatywne efekty i nie miesz si w nich sytuacje wyboru

28
P. Vardy, P. Grosch, Etyka. Pogldy i problemy, prze. J. oziski, Zysk, Pozna 1995, s. 131-132.
29
L. Koakowski, Kultura i fetysze. Eseje, PWN, Warszawa 2009, s. 143-149.
30
Ibidem, s. 153.
31
Ibidem, s. 158.
Moliwo i uyteczno moralna kodyfikacji norm etycznych...

75
mniejszego za
32
. Kodeksy umacniaj te postawy fanatyczne, daj pewno osigania
witoci
33
.
Krytyk kodyfikacji norm etycznych podzielaj postmodernici
34
. Neguj zasadno
etyki nowoytnej, bdcej zbiorem nakazw i zakazw regulujcych postpowanie czowieka.
W ich opinii etyka taka zwalnia czowieka z osobistej odpowiedzialnoci za podejmowane
wybory moralne, pozbawia indywidualnoci i zniewala. Postuluj w zamian etyk wraliwo-
ci moralnej lub gosu sumienia, ktrej rdem jest moralny zmys zwykego czowieka,
ktry sam dla siebie jest prawodawc etycznym. Dopuszczaj rnorodno i swobod dzia-
a moralnych oraz neguj obiektywizm. Stosowane normy powinny by dostosowane do
sytuacji lub umowy spoecznej, ktra moe by anulowana wraz ze zmian adu spoecznego.
W tym nurcie mieci si koncepcja etyki ponowoczesnej Z. Baumana
35
. Zdaniem socjologa
wspczesn kultur cechuje wielo praktykowanych systemw wartoci i pluralizm form
ycia, przez co ludzie respektuj jednoczenie wiele systemw moralnych i samodzielnie
ustalaj wasne hierarchie wartoci. W tych warunkach idea odgrnego kodyfikowania zasad
moralnoci przez autorytety czy ekspertw traci swoj spoeczn wiarygodno. Codzienne
dowiadczenie jednostki powoduje odejcie od etyki powszechnej gdy jest skonfrontowane
z poczuciem niespjnoci, niekonsekwencji postpowania, fragmentaryzacji i epizodycznoci.
Odrzucenie nowoczesnej etyki moe przyczyni si do odrodzenia moralnoci odsonicia
rzeczywistej kondycji czowieka, ktr ukryway kodeksy etyczne. Zdaniem Z. Baumana
wspczesny czowiek musi sam upora si z nieusuwaln wieloznacznoci wyborw i dy-
lematw moralnych. Moralno przestaje by posuszestwem wobec etycznego prawodaw-
stwa a staje si zadaniem i rodkiem komunikacji midzy ludmi.
Wedug E. Grendeckiej kodeksy etyczne mog by nieuyteczne gdy ujawni si takie
zjawiska jak: nadmierny legalizm, absolutyzacja postanowie zapisanych w kodeksach, wy-
paczenia w ich formuowaniu i stosowaniu (np. kodeks honorowy zodziei), bd zbytnie
uproszczanie wymaga moralnych
36
. Dziaania takie mog prowadzi do sytuacji w ktrych
jedni uwaaj, i speniaj wszystkie wymagania tylko jeli przestrzegaj zasad kodeksu,
podczas gdy inni uznaj, e powinnoci kocz si tam gdzie wkracza prawo stanowione.
B. Pogonowska zwraca dodatkowo uwag, e wedug przeciwnikw kodeksw etycznych
sformalizowana etyka zawodowa nie jest potrzebna, gdy wszystkich obowizuje jedna mo-
ralno niezalenie od penionych funkcji. Poszczeglni ludzie s bowiem wyposaeni we
wraliwo moraln dziki wychowaniu, nawykom, wierze, autorytetom, wasnym przemy-
leniom i dowiadczeniu
37
. Za etyk zawodow, w odrnieniu od etyki oglnej i prawa, na

32
Ibidem, s. 168.
33
Ibidem, s. 165.
34
D. aewska, Filozofia dla pracujcych. Podrcznik dla studentw, Wyd. Wyszej Szkoy Gospodarki
Euroregionalnej, Jzefw 2011, s. 155-156.
35
B. Pogonowska, Wybrane systemy etyczne, [w:] B. Pogonowska (red.), Elementy etyki gospodarki ryn-
kowej, op. cit., s. 76-78.
36
E. Grendecka, Kodeks etyczny, op. cit., s. 685.
37
B. Pogonowska, Instytucjonalizacja etyki zawodowej, op. cit., s. 154.
ANDRZEJ KLIMCZUK 76
og nie stoj adne sankcje, wyrzuty sumienia czy wizienia. Przekroczenie jej norm rzadko
wie si z kar, a nawet jeli to raczej ma charakter symboliczny. Tylko w niektrych zawo-
dach zamanie norm etycznych grozi utrat prawa wykonywania zawodu s to np. lekarze,
prawnicy, maklerzy giedowi.
Wedug P. abieca podstawowym zarzutem wobec kodeksw etyki zawodowej s
mao przejrzyste rda ich pochodzenia
38
. Niejasne s te ich cele co obrazuje niejednolita
terminologia ustaw dotyczcych obowizkw tworzenia samorzdw zawodowych - w sto-
sunku do czci zawodw nakazuje si uchwala zasady, w innych za np. ustala je,
kodyfikowa, ksztatowa, wyraa opinie, wypowiada si, krzewi, strzec
upowszechnia. Prowadzi to do trudnoci w ustaleniu czy zasady zawodowe s zastane (ja-
ko konsekwencja oglnoetycznych norm postpowania wymagajcych okrycia i spisania) czy
te s ustanawiane samodzielnie (przez wadze takich samorzdw zawodowych). Brak koor-
dynacji uregulowa dotyczcych deontologii zawodw wiadczy o braku spjnej koncepcji
istoty etyk zawodowych i ich relacji do prawa
39
. W oparciu o prac P. abieca wskaza
mona trzy argumenty przeciwko kodyfikacji norm etycznych: (1) zoono okolicznoci,
wobec ktrych staje czowiek jako podmiot moralny a ktrych nie mona obj kodeksem;
(2) jedynym kryterium oceny etycznej i zachowa jest ludzkie sumienie. Czowiek w swych
wyborach moralnych jest nieskrpowany zewntrznymi normami; (3) nie da si sformuowa
uzasadnienia dlaczego pogldy moralne niektrych czonkw korporacji zawodowej miaby
by wice dla wszystkich
40
.
I. Bogucka i T. Pietrzykowski wymieniaj kilka krytycznych uwag wobec kodeksw
etycznych: (1) prowadz do znieczulenia moralnego; (2) zwalniaj z odpowiedzialnoci; (3)
stanowi wyraz lku przed podejmowaniem decyzji; (4) w sposb autorytarny rozstrzygaj
dylematy na rzecz jednej perspektywy moralnej; (5) formalizacja etyki prowadzi do zniwe-
czenia moliwoci odrodzenia lub naprawienia faktycznej etyki zawodowej. Szczeglnie gdy
kodeksy s narzucane, wwczas jest to dziaanie pozorne, tworzce mit poprawnego dziaania
i speniania standardw
41
.
Odmienne argumenty wskazuje K. Filutowska
42
. Twierdzi, e: (1) kodeksy etyczne to
mnoenie bytw ponad miar tam gdzie wystarczyyby zwyke zasady postpowania obowi-
zujce wszystkich ludzi bez wyjtku; (2) etyki zawodowe mog przyznawa okrelonym gru-
pom szczeglne uprawnienia niedostpne innym, zwykym ludziom; (3) kodeks nie odnosi si
do czowieka jako takiego, lecz do czowieka jako funkcjonariusza co ma dehumanizujce
konsekwencje; (4) kodeks prowadzi do dziaa interesownych, instrumentalizacji dziaa
i relacji midzyludzkich; (5) etyka kodeksowa moe by zalena od kontekstu ideologiczne-

38
P. abieniec, O statusie etyki zawodowej i kodeksw etyki zawodowej, op. cit., s. 47.
39
P. abieniec, Etyka Etyka zawodowa Prawo (zarys problematyki), op. cit., s. 24-25.
40
Ibidem, s. 22-23, 26-27.
41
I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, op. cit., s. 119-120.
42
K. Filutowska, Etyka zawodowa. (podrcznik), op. cit., s. 88-89.
Moliwo i uyteczno moralna kodyfikacji norm etycznych...

77
go, koniunkturalnego, systemu politycznego lub religijnego, a przez to sprowadza si do
posuszestwa normom. Dalsze zestawienia argumentw za odrzuceniem stosowania kodyfi-
kacji norm etycznych zawiera aneks.
Krytyka kodeksw etycznych odnosi si rwnie do oczekiwanych pozytywnych efek-
tw ich stosowania z perspektywy zarzdzania organizacjami i etyki biznesu. M. Rybak wy-
mienia nastpujce wady kodeksw: (1) zachcaj do minimalizmu moralnego dziaania
zgodnego z zasad, e co nie jest przez kodeks zabronione to jest dozwolone
43
; (2) w zbyt
maym stopniu podkrelaj obowizki organizacji wzgldem innych podmiotw z ktrymi
wsppracuje przeceniajc rol pracownikw i innych interesariuszy wewntrznych; (3) s
konstruowanie na wzr dokumentw prawnych, bez prby uzasadnienia przyjtych norm,
wartoci i regu postpowania; (4) s nieskuteczne z uwagi na niedoskonao zawartych
w nich postulatw oglne sformuowania dotyczce wartoci, co do ktrych panuje po-
wszechna zgoda np. dobro wsplne, ochrona rodowiska; (5) poprzez oglne zapisy i odwo-
ania do powszechnych wartoci s banalne i nie maj adnej siy motywacyjnej. Oglniko-
wo norm nie ma te mocy rozstrzygajcej w konkretnych sytuacjach.
Wedug W. Kota od koca XX wieku obserwuje si przynajmniej trzy trendy prze-
mian na rynku pracy, ktre uzasadniaj zasadno analiz nie tyle etyki bez kodeksw, co
raczej etyki bez pracy czy etyki bezzawodowej
44
. S to: (1) wzrost dynamiki zanikania
tradycyjnych zawodw i specjalnoci, w tym o prawnie i obyczajowo uregulowanej pozycji,
przy jednoczesnym wzrocie wymaga pracodawcw wobec pracy opartej na zadaniach wy-
magajcych tylko ramowo okrelonych kwalifikacji, elastycznoci pracownikw oraz form
zatrudnienia i organizacji czasu pracy; (2) spadek liczby ofert pracy dotyczcych prac pro-
stych, zanikanie tradycyjnych grup pracowniczych, pojawianie si grup merytokratw dziaa-
jcych na przenikajcych si globalnie rynkach finansowych, informatycznych oraz w dzie-
dzinach zaawansowanych technologii
45
; (3) spadek przepyww kapitau ludzkiego z peryferii
do centrum, przenoszenie dziaalnoci gospodarczej do krajw i stref wydzielonych np.
z uwagi na tasz si robocz, brak ingerencji zwizkw zawodowych, stowarzysze
profesjonalnych, regulacji prawnych zatrudnienia. Autor wskazuje te na inne cechy rynku
pracy, ktre podwaaj zasadno stosowania kodeksw
46
. S to: (1) wysokie tempo zmian
statusu spoecznego zawodw i ich modyfikacji co utrudnia ich kodyfikacj; (2) zamykanie
dostpu do zawodw w warunkach wysokiego bezrobocia poprzez stowarzyszenia

43
M. Rybak, Etyka menedera spoeczna odpowiedzialno przedsibiorstwa, op. cit., s. 140.
44
W. Kot, Status kodeksw etycznych zawodw ekonomicznych, [w:] B. Pogonowska (red.), Elementy etyki
gospodarki rynkowej, op. cit., s. 235-236.
45
Na pocztku XXI wieku wyrnia si take inne, bardziej zaawansowane koncepcje wiadczce
o przemianach w stratyfikacji spoecznej ni merytokracja. Zob. A. Klimczuk, Experts and Cultural Narcissism.
Relations in the Early 21th Century, LAP LAMBERT Academic Publishing, Saarbrcken 2012.
46
W. Kot, Status kodeksw etycznych zawodw ekonomicznych, op. cit., s. 237.
ANDRZEJ KLIMCZUK 78
profesjonalne i ich kodeksy np. ustanawianie trudnych egzaminw kwalifikacyjnych; (3)
upowszechnianie praktyk drenau mzgw, kupowania specjalistw (ang. head hunting)
i rywalizacji o talenty midzy podmiotami gospodarczymi.

Podsumowanie
Podjta analiza miaa na celu przyblienie stanowisk zwolennikw i przeciwnikw kodyfika-
cji norm etycznych. Za gwny wymiar dyskusji przyjto zagadnienie kodeksw etyk zawo-
dowych. Zarysowano podstawowe pojcia teoretyczne i stanowiska etyczne wraz z ich gw-
nymi wadami i zaletami. Mona zaryzykowa twierdzenie, e za przyjciem kodyfikacji norm
etycznych przemawiaj gwnie aspekty praktyczne i edukacyjne zwizane z wykonywaniem
poszczeglnych zawodw, w szczeglnoci dotyczcych penienia funkcji publicznych
i zwizanych z cenionymi powszechnie wartociami dotyczcymi zaspokojenia podstawo-
wych potrzeb ludzkich. Za odrzuceniem kodyfikacji przemawiaj za argumenty dotyczce
upraszczajcego charakteru efektw tych dziaa w postaci ograniczonych zbiorw norm
i zasad, braku uwzgldnienia zdarze i sytuacji nowych bd wyjtkowych, jak te twierdze-
nie, i kodeksy mog prowadzi do osabienia moralnoci jednostek i grup oraz przedmioto-
wego, dehumanizujcego traktowania innych ludzi. Podjty przegld uzasadnia poszukiwanie
argumentw na rzecz umiarkowanej kodyfikacji norm etycznych. Podejcie to powinno
uwzgldnia zarwno aspekty skutecznoci wdraania kodeksw etycznych, jak te uwzgld-
nia pozostae instrumenty instytucjonalizacji etyki i podejmowania decyzji.

Bibliografia

Bogucka I., Pietrzykowski T., Etyka w administracji publicznej, LexisNexis Polska, Warszawa 2009.
Dbowski J., Deontologizm, [w:] S. Jedynak (red.), May sownik etyczny, Branta, Bydgoszcz 1999.
Filutowska K., Etyka zawodowa. (podrcznik), Wysza Szkoa Ca i Logistyki, Warszawa 2009.
Gasparski W., Lewicka-Strzaecka A., Rok B., Szulczewski G., Rola i znaczenie programw i kodeksw etycz-
nych, [w:] W. Gasparski, A. Lewicka-Strzaecka, B. Rok, G. Szulczewski (red.), Etyka biznesu w zastoso-
waniach praktycznych. Inicjatywy, programy, kodeksy, Przedstawicielstwo Organizacji Narodw Zjedno-
czonych w Polsce, Warszawa 2002.
Gawor L., Indywidualizm, [w:] S. Jedynak (red.), May sownik etyczny, Branta, Bydgoszcz 1999.
Grendecka E., Kodeks etyczny, [w:] S. Bafia, A. Maryniarczyk (red.), Powszechna encyklopedia filozofii. Tom 5,
Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2004.
Klimczuk A., Experts and Cultural Narcissism. Relations in the Early 21th Century, LAP LAMBERT Academic
Publishing, Saarbrcken 2012.
Klimowicz E., Deontologia, [w:] S. Jedynak (red.), May sownik etyczny, Branta, Bydgoszcz 1999.
Klimowicz E., Etyka zawodowa, [w:] S. Jedynak (red.), May sownik etyczny, Branta, Bydgoszcz 1999.
Klimowicz E., Relatywizm aksjologiczny, [w:] S. Jedynak (red.), May sownik etyczny, Branta, Bydgoszcz 1999.
Klimowicz E., Subiektywizm, [w:] S. Jedynak (red.), May sownik etyczny, Branta, Bydgoszcz 1999.
Klimowicz E., Sytuacjonizm, [w:] S. Jedynak (red.), May sownik etyczny, Branta, Bydgoszcz 1999.
Koakowski L., Kultura i fetysze. Eseje, PWN, Warszawa 2009.
Moliwo i uyteczno moralna kodyfikacji norm etycznych...

79
Konstaczak S., Odkry sens ycia w swej pracy. Wok problemw etyki zawodowej, IF WSP, Supsk 2000.
Kot W., Status kodeksw etycznych zawodw ekonomicznych, [w:] B. Pogonowska (red.), Elementy etyki gospo-
darki rynkowej, PWE, Warszawa 2004.
abieniec P., Etyka Etyka zawodowa Prawo (zarys problematyki), Prokurator (2) 2002.
abieniec P., O statusie etyki zawodowej i kodeksw etyki zawodowej, [w:] H. Izdebski, P. Skuczyski (red.),
Etyka prawnicza. Stanowiska i perspektywy, LexisNexis Polska, Warszawa 2008.
aewska D., Filozofia dla pracujcych. Podrcznik dla studentw, Wyd. Wyszej Szkoy Gospodarki Eurore-
gionalnej, Jzefw 2011.
Michalik M., Od etyki zawodowej do etyki biznesu, Fundacja Innowacja, Warszawa 2003.
Pogonowska B., Dziedziny refleksji etycznej nad gospodarowaniem, [w:] B. Pogonowska (red.), Elementy etyki
gospodarki rynkowej, PWE, Warszawa 2004.
Pogonowska B., Instytucjonalizacja etyki zawodowej, [w:] J. Sikora (red.), Praca w perspektywie humanistycz-
nej, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Pozna 2009.
Pogonowska B., Wybrane systemy etyczne, [w:] B. Pogonowska (red.), Elementy etyki gospodarki rynkowej,
PWE, Warszawa 2004.
Rotengruber P., Kodeks etyczny integracja i przemoc, [w:] W. Gasparski, A. Lewicka-Strzaecka, B. Rok,
G. Szulczewski (red.), Etyka biznesu w zastosowaniach praktycznych. Inicjatywy, programy, kodeksy,
Przedstawicielstwo Organizacji Narodw Zjednoczonych w Polsce, Warszawa 2002.
Rybak M., Etyka menedera - spoeczna odpowiedzialno przedsibiorstwa, PWN, Warszawa 2007.
Suek M., winiarski J., Etyka jako filozofia dobrego dziaania zawodowego, Bellona, Warszawa 2001.
roda M., Argumenty za i przeciw etyce zawodowej, [w:] Etyka. Tom 27, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej
Akademii Nauk, Warszawa 1994.
Vardy P., Grosch P., Etyka. Pogldy i problemy, prze. J. oziski, Zysk, Pozna 1995.
Winiewski R., Za i przeciw kodyfikacjom etycznym firm, Diametros (6) 2005.
Zdybel L., Etyka deontologiczna, [w:] J. Dbowski, L. Gawor, S. Jedynak, K. Kosior, J. Zdybel, L. Zdybel
(red.), Maa encyklopedia filozofii. Pojcia, problemy, kierunki, szkoy, Branta, Bydgoszcz 1996.
Zdybel L., Etyka zawodowa, [w:] J. Dbowski, L. Gawor, S. Jedynak, K. Kosior, J. Zdybel, L. Zdybel (red.),
Maa encyklopedia filozofii. Pojcia, problemy, kierunki, szkoy, Branta, Bydgoszcz 1996.
Zdybel L., Kodeks etyczny, [w:] S. Jedynak (red.), May sownik etyczny, Branta, Bydgoszcz 1999.

A
n
e
k
s
:

T
a
b
e
l
a

1
.

W
y
b
r
a
n
e

z
e
s
t
a
w
i
e
n
i
a

a
r
g
u
m
e
n
t

w

z
a

i

p
r
z
e
c
i
w
k
o

k
o
d
y
f
i
k
a
c
j
i

n
o
r
m

e
t
y
c
z
n
y
c
h

W
e
d

u
g

B
.

P
o
g
o
n
o
w
s
k
i
e
j

W
e
d

u
g

M
.

r
o
d
y

W
e
d

u
g

S
.

K
o
n
s
t
a

c
z
a
k
a

W
e
d

u
g

W
.

K
o
t
a

P
o
z
y
t
y
w
n
e

f
u
n
k
c
j
e

e
t
y
k
i

z
a
-
w
o
d
o
w
e
j
:

(
1
)

r
e
g
u
l
o
w
a
n
i
e

s
t
o
s
u
n
k

w

w
e
w
n

t
r
z

d
a
n
e
j

g
r
u
p
y

z
a
w
o
-
d
o
w
e
j
,

k
s
z
t
a

t
o
w
a
n
i
e

s
o
l
i
d
a
r
-
n
o

c
i

w
e
w
n

t
r
z

z
a
w
o
d
o
w
e
j
;

(
2
)

o
k
r
e

l
a
n
i
e

r
e
l
a
c
j
i

p
o
s
t
a
w

p
r
z
e
d
s
t
a
w
i
c
i
e
l
i

d
a
n
e
j

g
r
u
p
y

z
a
w
o
d
o
w
e
j

d
o

o
b
i
e
k
t
u

w
y
k
o
-
n
y
w
a
n
e
j

p
r
a
c
y
,

w

t
y
m

d
o

w
a
r
t
o

c
i

n
a
d
r
z

d
n
y
c
h
;

(
3
)

o
c
h
r
o
n
a

p
r
z
e
d
s
t
a
w
i
c
i
e
l
i

d
a
n
e
g
o

r
o
d
o
w
i
s
k
a

p
r
z
e
d

n
i
e
b
e
z
p
i
e
c
z
e

s
t
w
e
m

n
a
d
u

m
o
r
a
l
n
y
c
h
;

(
4
)

d
b
a

o

p
r
e
s
t
i

g
r
u
p
y

z
a
w
o
d
o
w
e
j

w

s
p
o

e
c
z
e

s
t
w
i
e
.

A
r
g
u
m
e
n
t
y

z
a

k
o
d
y
f
i
k
a
c
j

e
t
y
k

z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
:

(
1
)

u
s
z
c
z
e
g

a
w
i
a

o
g

l
n
e

t
r
e

c
i

n
o
r
m
;

(
2
)

p
o
m
a
g
a

w

r
o
z
w
i

z
y
w
a
n
i
u

k
o
n
f
l
i
k
t

w

t
y
p
o
w
y
c
h

d
l
a

d
a
n
e
g
o

z
a
w
o
d
u
;

(
3
)

u
z
a
s
a
d
n
i
a

k
o
n
i
e
c
z
n
e

o
d
-
s
t

p
s
t
w
a

o
d

e
t
y
k
i

o
g

l
n
e
j
;

(
4
)

r
e
g
u
l
u
j
e

s
t
o
s
u
n
e
k

d
o

o
b
o
-
w
i

z
k

w

n
a
d
z
w
y
c
z
a
j
n
y
c
h
;

(
1
)

M
o
r
a
l
n
o

n
i
e

j
e
s
t

c
z
y
m

p
o
-
w
s
z
e
c
h
n
y
m
,

j
e
j

z
a
d
a
n
i
e
m

j
e
s
t

r
e
g
u
l
o
w
a

s
t
o
s
u
n
k
i

w

r
a
m
a
c
h

o
k
r
e

l
o
n
y
c
h

g
r
u
p

s
p
o

e
c
z
n
y
c
h
;

(
2
)

e
t
y
k
a

z
a
w
o
d
o
w
a

m
a

s
w
o
j
e

u
z
a
s
a
d
n
i
e
n
i
e

w

t
r
a
d
y
c
j
i
,

j
e
s
t

j
e
d
n

z

n
a
j
s
t
a
r
s
z
y
c
h

e
t
y
k
;

(
3
)

e
t
y
k
a

z
a
w
o
d
o
w
a

n
i
e

z
a
s
t

p
u
j
e

m
o
r
a
l
n
o

c
i

p
o
w
s
z
e
c
h
n
e
j
,

l
e
c
z

j

d
o
p
e

n
i
a
;

(
4
)

e
t
y
k
a

z
a
w
o
d
o
w
a

n
i
e

z
a
s
t

p
u
j
e

b

r
e
l
a
t
y
w
i
z
u
j
e

n
o
r
m

m
o
r
a
l
n
o

c
i
p
o
w
s
z
e
c
h
n
e
j
,

p
e

n
i

o
b
o
k

n
i
e
j

i
n
n
e

f
u
n
k
c
j
e

d
o
r
a
d
c
z
e

i

w
z
o
r
c
o
t
w

r
c
z
e
;

(
5
)

p
o
s

u
s
z
e

s
t
w
o

k
o
d
e
k
s
o
w
i

n
i
e

z
w
a
l
n
i
a

z

i
n
d
y
w
i
d
u
a
l
n
e
j

o
d
p
o
w
i
e
-
d
z
i
a
l
n
o

c
i
,

a
l
e

j
e
s
t

p
o
m
o
c
n
e

w

a
r
t
y
k
u

o
w
a
n
i
u

j
e
j

k
r
y
t
e
r
i

w
;

(
6
)

k
o
d
e
k
s

e
t
y
k
i

z
a
w
o
d
o
w
e
j

z
a
-
w
i
e
r
a

a
n
t
y
p
r
a
g
m
a
t
y
c
z
n

z
a
s
a
d

h
o
n
o
r
u
,

w
o
b
e
c

c
z
e
g
o

t
r
u
d
n
o

m
u

z
a
r
z
u
c
a

i
n
t
e
r
e
s
o
w
n
o

,

c
h
o

w

z
n
a
c
z
n
y
m

c
e
l
u

p
e

n
i

f
u
n
k
c
j
e

p
r
a
k
-
s
e
o
l
o
g
i
c
z
n
e
.

P
r
z
e
c
i
w
k
o
:
(
1
)

E
t
y
k
a

z
a
w
o
d
o
w
a

j
e
s
t

p
e
w
n

w
e
r
s
j

r
e
l
a
t
y
w
i
z
m
u

e
t
y
c
z
n
e
g
o
,

g
d
y

j
e
j

n
o
r
m
y

o
g
r
a
n
i
c
z
a
j

s
i

d
o

(
1
)

L
u
d
z
i
e

p
r
z
y
w
i

z
u
j

w
i

k
s
z

w
a
g

d
o

s

o
w
a

p
i
s
a
n
e
g
o

n
i

p
r
z
e
k
a
z
u

s

o
w
-
n
e
g
o
,

z
a
p
i
s
a
n
i
e

n
o
r
m

u

a
t
w
i
a

i
c
h

z
a
-
p
a
m
i

t
y
w
a
n
i
e

i

w
y
k
o
r
z
y
s
t
y
w
a
n
i
e
;

(
2
)

k
o
d
e
k
s
y

u
m
o

l
i
w
i
a
j

w
p

y
w
a
n
i
e

n
a

a
k
t
y
w
n
o

z
a
w
o
d
o
w

i

p
o
z
a
z
a
w
o
-
d
o
w

d
a
n
e
j

g
r
u
p
y
,

n
a

s
k
u
t
e
c
z
n
o

j
e
j

f
u
n
k
c
j
o
n
o
w
a
n
i
a
,

z
w
i

k
s
z
e
n
i
e

p
r
e
s
t
i

u
;
(
3
)

k
o
d
e
k
s
y

p
o
d
n
o
s
z

p
o
c
z
u
c
i
e

s

u
s
z
-
n
o

c
i

w

a
s
n
y
c
h

w
y
b
o
r

w
,

z
a
d
o
w
o
l
e
-
n
i
e

z

d
o
b
r
z
e

w
y
p
e

n
i
o
n
e
g
o

o
b
o
w
i

z
-
k
u
,

z

z
a
c
h
o
w
y
w
a
n
i
a

s
i

t
a
k

j
a
k

i
n
n
i
;

(
4
)

a
r
b
i
t
r
a
l
n
o

k
o
d
e
k
s

w

m
o

e

d
a
-
w
a

p
o
c
z
u
c
i
e

p
e
w
n
o

c
i

c
o

d
o

w

c
i
-
w
e
g
o

s
p
o
s
o
b
u

p
o
s
t

p
o
w
a
n
i
a
;

(
5
)

k
o
d
e
k
s
y

s

w
z
g
l

d
n
i
e

a
t
w
o

d
o
-
s
t

p
n
e

d
l
a

i
n
n
y
c
h
,

p
o
t
e
n
c
j
a
l
n
y
c
h

k
l
i
e
n
t

w

i

k
o
n
t
r
a
h
e
n
t

w
,

d
a
j

p
o
d
s
t
a
-
w

d
o

o
k
a
z
y
w
a
n
i
a

z
a
u
f
a
n
i
a
;

(
6
)

k
o
d
e
k
s
y

p
o
b
u
d
z
a
j

w
i
a
d
o
m
o

z
a
w
o
d
o
w

i

w
i
e
d
z

o

z

o
n
o

c
i

o
c
z
e
-
k
i
w
a

w
o
b
e
c

d
a
n
e
g
o

z
a
w
o
d
u
;

(
7
)

k
o
d
e
k
s
y

z
a
b
e
z
p
i
e
c
z
a
j

i
n
t
e
r
e
s
y

d
a
n
e
j

p
r
a
c
y

p
o
p
r
z
e
z

o
g
r
a
n
i
c
z
e
n
i
e

c
z
y
n

w

i

p
o
s
t
a
w

n
i
e
r
e
g
u
l
o
w
a
n
y
c
h

p
r
a
w
n
i
e
;

(
8
)

k
o
d
e
k
s
y

z
w
i

k
s
z
a
j

p
o
c
z
u
c
i
e

s
o
l
i
-
d
a
r
n
o

c
i

i

s
a
m
o
o
c
e
n
y

w

d
a
n
e
j

g
r
u
p
i
e

z
a
w
o
d
o
w
e
j
;

(
1
)

N
o
r
m
y

i

r
e
g
u

y

e
t
y
k
i

s

z
b
y
t

o
g

l
n
e

-

w
s
k
a
z
u
j

i
d
e
a

y

i

s
p
o
s
o
b
y

i
c
h

o
s
i

g
a
n
i
a

d
o
s
t

p
n
e

t
y
l
k
o

w
y
j

t
k
o
w
o

i

z
a

c
e
n

h
e
r
o
-
i
z
m
u
,

n
a

k
t

r
y

s
t
a

n
i
e
w
i
e
l
u
.

M
u
s
z

,

z
a
t
e
m

b
y

u
s
z
c
z
e
g

a
w
i
a
-
n
e
,

p
o
w
i

z
a
n
e

z

c
o
d
z
i
e
n
n
y
m
i

s
y
t
u
a
c
j
a
m
i
;

(
2
)

e
t
y
k
a

p
r
o
f
e
s
j
o
n
a
l
n
a

m
o

e

p
o
m

c

p
r
z
y

r
o
z
w
i

z
y
w
a
n
i
u

k
o
n
-
f
l
i
k
t

w

s
p
e
c
y
f
i
c
z
n
y
c
h

d
l
a

d
a
n
e
g
o

r
o
d
o
w
i
s
k
a
;

(
3
)

e
t
y
k
i

z
a
w
o
d
o
w
e

m
a
j

s
p
r
a
w
i

e

b

o
n
e

o
d
p
o
w
i
e
d
n
i
e

d
o

s
f
e
r
y

n
a
s
t

p
s
t
w

d
z
i
a

p
r
o
f
e
s
j
o
n
a
l
n
y
c
h
,

l
e
p
i
e
j

u
z
a
s
a
d
n
i

l
i
c
z
n
e

o
d
s
t

p
s
t
w
a
,

j
a
k
i
c
h

w

t
e
j

d
z
i
a

a
l
n
o

c
i

d
o
k
o
n
u
j
e

s
i

w

s
t
o
s
u
n
k
u

d
o

e
t
y
k
i

o
g

l
n
e
j
;

(
4
)

e
t
y
k
i

z
a
w
o
d
o
w
e

p
r
e
c
y
z
u
j

r
e
g
u

y

z
a
c
h
o
w
a

w

s
y
t
u
a
c
j
a
c
h

n
a
d
z
w
y
c
z
a
j
n
y
c
h
,

w

c
i
w
y
c
h

d
a
n
e
j

p
r
o
f
e
s
j
i
,

g
d
y

o
c
z
e
k
i
w
a
n
e

j
e
s
t

d
z
i
a

a
n
i
e

p
o
w
o
d
u
j

c
e

r
y
z
y
k
o

p
o
n
i
e
s
i
e
n
i
a

s
t
r
a
t

w

a
s
n
y
c
h

w

t
o
k
u

r
e
a
l
i
z
a
c
j
i

p
o
t
r
z
e
b

c
u
d
z
y
c
h
;

(
5
)

w

k
a

d
e
j

d
z
i
a

a
l
n
o

c
i

p
r
o
f
e
s
j
o
n
a
l
n
e
j

j
e
d
n
o
s
t
k
o
w
e

p
r
z
y
k

a
d
y
d
o
b
r
z
e

w
y
k
o
n
y
w
a
n
y
c
h

c
z
y
n
n
o

c
i

z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
,

a
l
e

t
e

k
o
n
t
r
-
p
r
z
y
k

a
d
y
,

n
a
j
s
i
l
n
i
e
j

w
p

y
w
a
j

n
a

p
o
z
y
c
j

s
p
o

e
c
z
n

d
a
n
e
j

g
r
u
p
y
.

W
z
o
r
c
e

o
s
o
b
o
w
e

m
o
g

w
i

c
e
j

z
n
a
c
z
y

n
i

d
r
o
b
i
a
z
g
o
w
o

o
p
i
s
a
n
e

n
o
r
m
y

i

r
e
g
u

y

d
z
i
a

;
(
6
)

z
a
w

d

d
y
s
p
o
n
u
j

c
y

w

a
s
n
y
m

k
o
d
e
k
s
e
m

d
a
j
e

p
o
c
z
u
c
i
e

m
i
s
j
i

s
p
o

e
c
z
n
e
j

s
w
o
i
m

c
z

o
n
k
o
m
,

s
p
r
z
y
j
a

k
s
z
t
a

t
o
w
a
n
i
u

s
i

t
r
w
a

e
g
o
e
t
o
s
u

d
a
n
e
j

p
r
o
f
e
s
j
i

i

p
i
e
l

g
n
u
j
e

n
a
r
a
s
t
a
j

t
r
a
d
y
c
j

r
o
d
o
w
i
-
s
k
a
;
(
7
)

k
a

d
a

e
t
y
k
a

s
z
c
z
e
g

o
w
a

w

s
y
t
u
a
c
j
a
c
h

n
o
w
y
c
h
,

j
e
d
n
a
k

r
a
m
o
w
o

p
r
z
e
w
i
d
y
w
a
n
y
c
h

n
a

g
r
u
n
c
i
e

t
a
k
i
e
g
o

w

n
i
e

s
y
s
t
e
m
u

n
o
r
m
a
t
y
w
n
e
g
o
,

u
m
o

l
i
w
i
a

s
z
y
b
k
i
e

p
o
d
e
j
m
o
w
a
n
i
e

d
e
c
y
z
j
i
.

P
o
w
s
z
e
c
h
n
a
,

n
i
e
u
s
t
a
n
n
i
e

p
o
n
a
w
i
a
n
a

r
e
f
l
e
k
s
j
a

e
d
u
k
a
c
y
j
n
a

w

z
a
k
r
e
s
i
e

o
d
p
o
w
i
e
d
n
i
e
j

d
l
a

d
a
n
e
g
o

r
o
d
o
w
i
s
k
a

e
t
y
k
i

z
a
w
o
d
o
w
e
j

m
a

z
w
i

k
s
z
a

z
a
u
f
a
n
i
e

d
o

i
n
d
y
w
i
d
u
a
l
n
y
c
h

k
o
m
p
e
t
e
n
c
j
i

z
a
w
o
-
ANDRZEJ KLIMCZUK 80
81
(
5
)

d
a
j
e

p
e
w
i
e
n

r
o
d
z
a
j

z
a
b
e
z
-
p
i
e
c
z
e
n
i
a

m
o
r
a
l
n
e
g
o

z
w

a
s
z
-
c
z
a

w

s
y
t
u
a
c
j
a
c
h

n
o
w
y
c
h
;

(
6
)

f
o
r
m
u

u
j
e

w
z
o
r
z
e
c

o
s
o
b
o
-
w
y

p
o

d
a
n
y

d
l
a

d
a
n
e
g
o

z
a
-
w
o
d
u
;

(
7
)

j
e
j

i
s
t
n
i
e
n
i
e

z
w
i

k
s
z
a

s
z
a
-
c
u
n
e
k

d
l
a

d
a
n
e
g
o

z
a
w
o
d
u
,

w
s
p

t
w
o
r
z

c

j
e
g
o

t
r
a
d
y
c
j

i

e
t
o
s
;
(
8
)

d
o
s
t
a
r
c
z
a

w
i
e
d
z
y

c
z

o
n
-
k
o
m

s
p
o

e
c
z
e

s
t
w
a

o

p
o
w
i
n
-
n
o

c
i
a
c
h

d
a
n
e
g
o

z
a
w
o
d
u
,

s
t
a
n
o
w
i

p
u
n
k
t

o
d
n
i
e
s
i
e
n
i
a

d
o

f
o
r
m
u

o
w
a
n
y
c
h

o
c
e
n

n
a

t
e
m
a
t

s
p
o
s
o
b
u

f
u
n
k
c
j
o
n
o
w
a
n
i
a

j
e
g
o

r
e
p
r
e
z
e
n
t
a
n
t

w
;

(
9
)

w
i
a
d
c
z
y

o

w
y
s
o
k
i
e
j

s
a
-
m
o

w
i
a
d
o
m
o

c
i

i

r
e
f
l
e
k
s
y
j
n
o
-

c
i

g
r
u
p
y

z
a
w
o
d
o
w
e
j
.

P
r
z
e
c
i
w
k
o
:
(
1
)

W
y
s
t

p
u
j
e

m
o
d
a

n
a

t
w
o
-
r
z
e
n
i
e

e
t
y
k

-

j
e
s
t

t
o

d
z
i
a

a
n
i
e
,
k
t

r
e

u
k
r
y
w
a

s
t
a
n

d
e
m
o
r
a
l
i
z
a
-
c
j
i

r
o
d
o
w
i
s
k
a
;

(
2
)

w
i
a
d
c
z
y

o

k
r
y
z
y
s
i
e

m
o
-
r
a
l
n
o

c
i

j
e
d
n
o
s
t
k
o
w
e
j
;

(
3
)

z
w
a
l
n
i
a

z

p
o
c
z
u
c
i
a

o
d
p
o
-
w
i
e
d
z
i
a
l
n
o

c
i

j
e
d
n
o
s
t
k
o
w
e
j
;

(
4
)

m
a

c
h
a
r
a
k
t
e
r

r
e
l
a
t
y
w
n
y

(

r
o
d
o
w
i
s
k
o
w
y
)
,

n
i
e

z
a

u
n
i
-
w
e
r
s
a
l
n
y

-

a

z
a
t
e
m

n
i
e

j
e
s
t

e
t
y
k

;
z
a
c
h
o
w
a

i

c
e
l

w

o
k
r
e

l
o
n
e
g
o

z
a
w
o
d
u
,

a

n
i
e

d
o

p
o
w
s
z
e
c
h
n
y
c
h

i

o
g

l
n
y
c
h

z
a
s
a
d
;

(
2
)

p
o
s
t

p

w

m
o
r
a
l
n
o

c
i

m
i
e
r
z
y

s
i

m
.
i
n
.

u
n
i
w
e
r
s
a
l
i
z
a
c
j

j
e
j

z
a
s
a
d

-

e
t
y
k
a

z
a
w
o
d
o
w
a

m
a
j

c

c
h
a
r
a
k
t
e
r

p
a
r
t
y
k
u
l
a
r
n
y

z
a
p
r
z
e
c
z
a

p
o
s
t

p
o
w
i
;

(
3
)

p
o
d
m
i
o
t
e
m

m
o
r
a
l
n
o

c
i

j
e
s
t

c
z

o
w
i
e
k
.

W

e
t
y
c
e

z
a
w
o
d
o
w
e
j

z
a

d
o
c
h
o
d
z
i

d
o

r
e
d
u
k
c
j
i

p
o
p
r
z
e
z

u
k
i
e
r
u
n
k
o
w
a
n
i
e

n
a

j
e
g
o

z
a
d
a
n
i
a

w

y
c
i
u

s
p
o

e
c
z
n
y
m
;

(
4
)

o
c
e
n
y

i

z
a
c
h
o
w
a
n
i
a

m
o
r
a
l
n
e

s

b
e
z
i
n
t
e
r
e
s
o
w
n
e
,

e
t
y
k
a

z
a
w
o
d
o
w
a

z
a

z
a
w
i
e
r
a

e
l
e
m
e
n
t
y

p
r
a
k
s
e
o
l
o
-
g
i
c
z
n
e

i

s
o
c
j
o
t
e
c
h
n
i
c
z
n
e
;

(
5
)

m
o
r
a
l
n
o

m
a

c
h
a
r
a
k
t
e
r

r
e
f
l
e
k
-
s
y
j
n
y

i

k
o
n
f
l
i
k
t
o
w
y
.

K
o
d
y
f
i
k
a
c
j
a

z
a
s
a
d

o
p
i
e
r
a

s
i

z
a

n
a

z
a

e
n
i
u
,

w
i
a
t

o
b
o
w
i

z
k

w

i

w
a
r
t
o

c
i

d
a

s
i

u
p
o
r
z

d
k
o
w
a

w

i
n
s
t
r
u
k
c
j

p
o
s
t

p
o
w
a
n
i
a
;

(
6
)

m
o
r
a
l
n
o

o
b
o
w
i

z
u
j
e

n
i
e
z
a
-
l
e

n
i
e

o
d

k
o
n
w
e
n
c
j
i

i

u
m

w
;

k
o
-
d
e
k
s
y

e
t
y
k
i

s

j
e
d
n
a
k

z

n
i
m
i

z
w
i

-
z
a
n
e

c
o

p
r
o
w
a
d
z
i

d
o

w

t
p
l
i
w
o

c
i
c
o

d
o

w
y
b
o
r
u

i

r
e
p
r
e
z
e
n
t
a
c
j
i

u
s
t
a
-
l
a
j

c
y
c
h

j
e

p
o
d
m
i
o
t

w
;

(
7
)

k
o
d
e
k
s
y

m
o
g

m
i
e

c
h
a
r
a
k
t
e
r

k
o
n
i
u
n
k
t
u
r
a
l
n
y
,

z
a
l
e

n
y

o
d

i
d
e
o
l
o
-
g
i
i

p
o
l
i
t
y
c
z
n
y
c
h
;

(
8
)

p
r

b
a

t
w
o
r
z
e
n
i
a

k
o
d
e
k
s

w

z
d
r
a
d
z
a

k
r
y
z
y
s

p
o
s
z
c
z
e
g

l
n
y
c
h

z
a
w
o
d

w
,

u
j
a
w
n
i
a

i

i
c
h

r
e
p
r
e
z
e
n
-
(
9
)

k
o
d
e
k
s
y

o
d
n
o
s
z

c

s
i

d
o

s
y
t
u
a
c
j
i

t
y
p
o
w
y
c
h

u
w
z
g
l

d
n
i
a
j

t
o

c
o

l
u
d
z
i

c
z
y
,

o
g
r
a
n
i
c
z
a
j

k
o
n
f
l
i
k
t
y

i

u

a
t
w
i
a
j

i
c
h

r
o
z
w
i

z
y
w
a
n
i
e
;
(
1
0
)

r
e
z
y
g
n
a
c
j
a

z

k
o
d
e
k
s

w

o
b
a
r
c
z
o
-
n
a

j
e
s
t

r
y
z
y
k
i
e
m

c
h
a
o
s
u

w

k
u
l
t
u
r
z
e

l
u
d
z
k
i
e
j

-

n
i
e
u
s
t
a
n
n
a

o
c
e
n
a

m
o
r
a
l
n
a

c
z
y
n

w

j
e
s
t

z
b
y
t

w
y
m
a
g
a
j

c
a

d
l
a

z
n
a
c
z
n
e
j

l
i
c
z
b
y

l
u
d
z
i
.

K
o
d
e
k
s
y

u
m
o

-
l
i
w
i
a
j

t
r
w
a

h
i
s
t
o
r
y
c
z
n

i

g
r
o
m
a
-
d
z
e
n
i
e

d
o

w
i
a
d
c
z
e

p
o
k
o
l
e

.
P
r
z
e
c
i
w
k
o
:
(
1
)

O
s
o
b
a

w
y
c
h
o
w
a
n
a

n
a

k
o
d
e
k
s
a
c
h

s
t
a
j
e

s
i

i
c
h

n
i
e
w
o
l
n
i
k
i
e
m

p
o
z
b
a
w
i
o
-
n
y
m

n
a
t
u
r
a
l
n
e
j

o
r
i
e
n
t
a
c
j
i

m
o
r
a
l
n
e
j
,

m
o

e

n
i
e

p
o
t
r
a
f
i

w
y
b
r
a

c
e
l
u
,

k
t

r
e
-
g
o

o
s
i

g
n
i

c
i
e

p
r
z
y
n
i
e
s
i
e

m
u

n
a
j
w
i

-
c
e
j

k
o
r
z
y

c
i

i

s
a
t
y
s
f
a
k
c
j
i
;

(
2
)

k
o
d
e
k
s
y

n
i
e

s

o
c
h
r
o
n
i
e

e
t
y
k
i

z
a
w
o
d
o
w
e
j
,

l
e
c
z

k
o
n
t
r
o
l
i

i

s
t
o
s
o
w
a
n
i
a

d
o
d
a
t
k
o
w
y
c
h

s
a
n
k
c
j
i

p
r
z
e
z

i
n
s
t
y
t
u
c
j
e

n
a
d
r
z

d
n
e

i

k
o
n
t
r
o
l
n
e
;

(
3
)

t
e
m
p
o

t
w
o
r
z
e
n
i
a

k
o
d
e
k
s

w

e
t
y
c
z
-
n
y
c
h

n
i
e

j
e
s
t

w

s
t
a
n
i
e

n
a
d

z
a

p
r
z
e
m
i
a
n
a
m
i

s
p
o

e
c
z
n
y
m
i
,

g
o
s
p
o
d
a
r
-
c
z
y
m
i

i

p
o
l
i
t
y
c
z
n
y
m
i
;

k
o
d
e
k
s
y

n
i
g
d
y

z
a
t
e
m

n
i
e

o
d
p
o
w
i
a
d
a
j

n
a

a
k
t
u
a
l
n
e

w
y
m
o
g
i

r
z
e
c
z
y
w
i
s
t
o

c
i
;
(
4
)

k
o
d
e
k
s

m
o

e

s

t
y
l
k
o

i
n
t
e
r
e
-
s
o
m

r
e
p
r
e
z
e
n
t
a
n
t

w

d
a
n
e
g
o

z
a
w
o
d
u
,

a

n
i
e

i
n
t
e
r
e
s
o
m

s
p
o

e
c
z
n
y
m
,

j
e
g
o

z
a
p
i
s
y

m
o
g

b
y

z
b
y
t

a
b
s
t
r
a
k
c
y
j
n
e

i

p
r
o
w
a
-
d
z
i

d
o

n
a
d
u

i
n
t
e
r
p
r
e
t
a
c
y
j
n
y
c
h
;

d
o
w
y
c
h

i

z
d
o
l
n
o

c
i

d
o

t
r
a
f
n
e
g
o

w
y
b
o
r
u

r
o
z
w
i

z
a

w

s
y
t
u
a
c
j
a
c
h

k
o
n
f
l
i
k
t
o
w
y
c
h
.

P
r
z
e
c
i
w
k
o
:
(
1
)

S
z
c
z
e
g

o
w
e

a
p
l
i
k
o
w
a
n
i
e

w
a
r
t
o

c
i

n
a
d
r
z

d
n
y
c
h

e
t
y
k
i

d
o

w
y
b
r
a
n
y
c
h

z
a
w
o
d

w

j
e
s
t

p
o
w
o
d
o
w
a
n
e

c
z

s
t
o

m
o
d

,

c
h

c
i

d
o
w
a
r
t
o

c
i
o
w
a
n
i
a

p
r
o
f
e
s
j
i
,

g
d
y

i
n
s
t
y
t
u
c
j
e

n
a
d
z
o
r
u

s
p
o

e
c
z
n
e
g
o

s

c
h
w
i
e
j
n
e

i

n
i
e
s
k
u
t
e
c
z
n
e
;

(
2
)

z

u
d
n
e

j
e
s
t

z
a

e
n
i
e
,

e

r
o
z
b
u
d
o
w
a

r
e
g
u
l
a
c
j
i

m
o
r
a
l
n
y
c
h

z
o
b
l
i
g
u
j
e

j
e
d
n
o
s
t
k
i

d
o

w
i

k
s
z
e
j

o
d
p
o
w
i
e
d
z
i
a
l
n
o

c
i

w

s
f
e
r
z
e

i
c
h

d
z
i
a

z
a
r
o
b
k
o
w
y
c
h
.

K
r
y
z
y
s
u

m
o
r
a
l
n
o

c
i

o
g

l
n
e
j

i

i
n
d
y
w
i
d
u
-
a
l
n
e
j

n
i
e

d
a

s
i

o
g
r
a
n
i
c
z
y

p
r
z
y

p
o
s
t

p
u
j

c
e
j

a
t
o
m
i
z
a
c
j
i

s
o
c
j
a
l
-
n
e
j

p
r
z
e
z

f
o
r
s
o
w
a
n
i
e

e
t
y
k

z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
;

(
3
)

a
t
w
o

o

u
w
o
l
n
i
e
n
i
e

j
e
d
n
o
s
t
e
k

o
d

o
d
p
o
w
i
e
d
z
i
a
l
n
o

c
i

m
o
r
a
l
-
n
e
j
,

k
t

r
a

z
a
g
r
o

o
n
a

j
e
s
t

s
a
n
k
c
j

s
u
m
i
e
n
i
a

i

o
p
i
n
i
i

o
t
o
c
z
e
n
i
a

z

k
t

r
y
m

s

z
w
i

z
a
n
e
.

E
t
y
k
a

j
e
s
t

z
a
w
s
z
e

r
e
f
l
e
k
s
y
j
n
a

i

t
o
w
a
r
z
y
s
z
y

j
e
j

w
i
a
d
o
m
o

r
y
z
y
k
a
,

a

w

t
l
e

m
a

d
z
i
a

a
n
i
e

b
e
z
i
n
t
e
r
e
s
o
w
n
e

z
e

w
z
g
l

d
u

n
a

w
a
r
t
o

c
i

w
y

s
z
e

-

o
g

l
n
o
s
p
o

e
c
z
n
e

i

p
e
r
s
o
n
a
l
n
e
.

L
e
p
s
z
e

j
e
s
t

t
u

p
r
z
y
j

c
i
e

f
o
r
m
u

y

m
o
r
a
l
n
o

c
i

b
e
z

e
t
y
k
i

-

o
d
d
z
i
e
-
l
a
n
i
e

s
f
e
r
y

p
u
b
l
i
c
z
n
e
j

i

p
r
y
w
a
t
n
e
j

w

d
z
i
a

a
l
n
o

c
i

z
a
w
o
d
o
w
e
j
;

(
4
)

e
t
y
k
a

z
a
w
o
d
o
w
a

n
i
e

j
e
s
t

e
t
y
k

w

s
e
n
s
i
e

o
w
y
m

g
d
y

s
y
s
t
e
m

w
a
r
t
o

c
i

e
t
y
c
z
n
y
c
h

o
b
o
w
i

z
u
j
e

w
s
z
y
s
t
k
i
c
h

i

z
a
w
s
z
e
,

n
i
e
z
a
l
e

n
i
e

o
d

k
o
n
w
e
n
c
j
i

i

p
r
z
y
j
m
o
w
a
n
y
c
h

s
y
t
u
a
c
y
j
n
i
e

u
m

w
.

E
t
y
k
a

z
a
w
o
d
o
w
a

p
o
w
i
n
n
a

z
a
t
e
m

o
d
n
o
s
i

s
i

d
o

k
o
m
p
e
t
e
n
c
j
i

i

p
r
o
f
e
s
j
o
n
a
l
i
z
m
u

w

k
o
o
p
e
r
a
c
j
i

w

y
c
i
u

p
u
b
l
i
c
z
n
y
m
;

(
5
)

n
i
e

m
a

w
z
o
r

w

o
s
o
b
o
w
y
c
h

-

a
u
t
e
n
t
y
c
z
n
a

w
i
e
l
k
a

o
s
o
b
n
o

d
z
i
a

a

w

u
k
r
y
c
i
u
,

n
a
d
m
i
a
r

p
r
o
m
o
c
j
i

w
y
b
r
a
n
y
c
h

o
s

b

w
z
b
u
d
z
a

l
i
c
z
n
e

p
o
d
e
j
r
z
e
n
i
a
;

z
a
c
h
o
d
z
i

r
z
a
d
k
o

p
o
z
y
t
y
w
n
y
c
h

p
r
z
y
k

a
-
d

w

-

n
i
e

d
a
j

o
c
z
e
k
i
w
a
n
e
g
o

e
f
e
k
t
u

p
r
o
m
o
c
y
j
n
e
g
o

d
l
a

u
m
o
c
-
n
i
e
n
i
a

p
r
e
s
t
i

u

s
p
o

e
c
z
n
e
g
o

d
a
n
e
g
o

z
a
w
o
d
u
;

(
6
)

z
a
w
o
d
y

z
a
m
k
n
i

t
e
,

k
t

r
y
c
h

w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
e

w
y
m
a
g
a

u
p
o
-
w
a

n
i
e
n
i
a

n
p
.

d
y
p
l
o
m
u

i

p
o
d
l
e
g
a

o
c
h
r
o
n
i
e

p
r
a
w
n
e
j
,

n
i
e

s

s
k

o
n
n
e

o
d
s

a
n
i
a

s
t
a
n
u

r
e
s
p
e
k
t
o
w
a
n
i
a

g

o
s
z
o
n
e
j

n
a

z
e
w
n

t
r
z

m
o
r
a
l
n
o

c
i
.

N
i
e
k
i
e
d
y

s
o
l
i
d
a
r
n
o

z
a
w
o
d
o
w
a

p
r
o
w
a
d
z
i

d
o

Moliwo i uyteczno moralna kodykacji norm etycznych...
(
5
)

u
z
n
a
n
i
e
,

i
z

p
o
s
z
c
z
e
g

l
n
e

j
e
d
n
o
s
t
k
i

d
y
s
p
o
n
u
j
a

m
o
r
a
l
n
o
-
s
c
i
a

w
y
s
t
a
r
c
z
a
j
a
c
a

d
o

p
e
l
n
i
e
-
n
i
a

d
a
n
e
j

r
o
l
i

z
a
w
o
d
o
w
e
j
;

(
6
)

u
z
n
a
n
i
e

k
o
d
y
f
i
k
a
c
j
i

z
a

p
r
o
c
e
s

n
i
e
n
a
t
u
r
a
l
n
y
,

s
z
t
u
c
z
n
y

b
a
d
z
s
w
i
a
d
c
z
a
c
y

o

h
i
p
o
k
r
y
z
j
i
.
t
a
n
t
o
m

n
i
e

w
y
s
t
a
r
c
z
y

z
w
y
k
l
a
u
c
z
c
i
w
o
s
c

i

m
o
r
a
l
n
o
s
c

o
s
o
b
i
s
t
a
.

(
5
)

k
o
d
e
k
s
y

d
a
z
a

d
o

o
c
h
r
o
n
y

p
r
z
e
d

d
z
i
a
l
a
n
i
a
m
i

s
z
k
o
d
l
i
w
y
m
i

a

n
i
e

d
o

m
o
b
i
l
i
z
a
c
j
i

d
a
z
e
n
i
e

d
o

d
o
b
r
a

e
t
y
c
z
n
e
-
g
o

-

w

k
o
n
s
e
k
w
e
n
c
j
i

p
r
o
w
a
d
z
a

d
o

k
o
n
c
e
n
t
r
a
c
j
i

n
a

i
l
o
s
c
i
o
w
y
c
h

a

n
i
e

j
a
k
o
s
c
i
o
w
y
c
h

k
r
y
t
e
r
i
a
c
h

w
y
m
a
g
a
n
m
o
r
a
l
n
y
c
h
;

(
6
)

s
a
m
o

u
c
h
w
a
l
e
n
i
e

k
o
d
e
k
s
u

n
i
e

o
z
n
a
c
z
a

j
e
g
o

w
y
k
o
r
z
y
s
t
y
w
a
n
i
a
,

w
c
i
a
z
m
o
z
l
i
w
e

j
e
s
t

p
o
d
e
j
m
o
w
a
n
i
e

d
e
c
y
z
j
i

b
e
z

s
i

g
a
n
i
a

d
o

j
e
g
o

z
a
p
i
s

w
;

(
7
)

k
o
d
e
k
s
y

n
i
e

s
l
u
z
a

r
o
z
w
o
j
o
w
i

m
o
-
r
a
l
n
e
m
u
,

m
o
g
a

j
e
d
n
a
k

s
l
u
z
y
c

u
z
a
s
a
d
-
n
i
a
n
i
u

m
o
r
a
l
n
y
c
h

w
y
s
t

p
k

w

-

n
i
e

u
c
z
a

m
o
r
a
l
n
o
s
c
i
,

l
e
c
z

l
e
g
a
l
n
o
s
c
i

d
z
i
a
-
l
a
n
;
(
8
)

k
o
d
e
k
s
y

s
t
a
w
i
a
j
a

w
s
z
y
s
t
k
i
m

c
z
l
o
n
k
o
m

d
a
n
e
j

s
p
o
l
e
c
z
n
o
s
c
i

j
e
d
n
a
-
k
o
w
e

w
y
m
a
g
a
n
i
a

m
o
r
a
l
n
e

b
e
z

u
w
z
g
l

d
n
i
e
n
i
a

i
c
h

m
o
z
l
i
w
o
s
c
i
,

s
i
l

i

w
i
e
d
z
y
.
u
k
r
y
w
a
n
i
a

z
j
a
w
i
s
k
,

p
r
o
c
e
s

w

i

z
d
a
r
z
e
n
,

k
t

r
e

p
o
d
w
a
z
a
j
a

o
f
i
-
c
j
a
l
n
y

w
i
z
e
r
u
n
e
k

p
r
o
f
e
s
j
i
.

D
l
a

d
o
b
r
a

s
p
r
a
w
y

d
o
c
h
o
d
z
i

d
o

z
b
a
g
a
t
e
l
i
z
o
w
a
n
i
a

l
u
b

w
y
p
a
c
z
e
n
i
a

w
y
m
o
w
y

n
i
e
w
y
g
o
d
n
y
c
h

z
j
a
w
i
s
k

o
r
a
z

b
r
a
k
u

s
t
o
s
o
w
a
n
i
a

s
a
n
k
c
j
i
;

(
7
)

w

p
r
z
y
p
a
d
k
u

n
i
e
l
i
c
z
n
y
c
h

z
a
w
o
d

w
,

k
t

r
e

e
w
e
n
t
u
a
l
n
i
e

m
o
g
a
b
y
c

w
s
p
o
m
a
g
a
n
e

s
p
e
c
j
a
l
n
y
m
i

r
e
g
u
l
a
c
j
a
m
i

e
t
y
c
z
n
y
m
i
,

p
o
w
i
n
n
o

s
i

w

w
i

k
s
z
y
m

s
t
o
p
n
i
u

k
o
r
z
y
s
t
a
c

z

e
t
y
k
i

o
g

l
n
e
j
.

T
w
o
r
z
e
n
i
e

n
o
w
y
c
h

k
o
d
e
k
s

w

i

p
o
d
e
j
m
o
w
a
n
i
e

p
r

b

k
o
d
e
k
s
o
w
e
j

n
o
b
i
l
i
t
a
c
j
i

z
a
w
o
d

w

m
o
z
e

b
o
w
i
e
m

p
r
o
w
a
d
z
i
c

d
o

b
a
n
a
l
i
z
a
c
j
i

e
f
e
k
t

w

d
z
i
a
l
a
l
n
o
s
c
i

n
o
r
m
o
t
w

r
c
z
e
j
,

p
r
z
e
z

c
o

d
e
p
r
e
c
j
o
n
o
w
a
c

t
e

p
r
z
e
d
-
s
i

w
z
i

c
i
a
.
Z
r

d
l
o
:

o
p
r
a
c
o
w
a
n
i
e

w
l
a
s
n
e

n
a

p
o
d
s
t
a
w
i
e

B
.

P
o
g
o
n
o
w
s
k
a
,

I
n
s
t
y
t
u
c
j
o
n
a
l
i
z
a
c
j
a

e
t
y
k
i

z
a
w
o
d
o
w
e
j
,

[
w
:
]

J
.

S
i
k
o
r
a

(
r
e
d
.
)
,

P
r
a
c
a

w

p
e
r
s
p
e
k
t
y
w
i
e

h
u
m
a
n
i
s
t
y
c
z
n
e
j
,

W
y
d
.

U
n
i
w
e
r
s
y
-
t
e
t
u

E
k
o
n
o
m
i
c
z
n
e
g
o

w

P
o
z
n
a
n
i
u
,

P
o
z
n
a
n

2
0
0
9
,

s
.

1
5
3
-
1
5
6
;

M
.

S
r
o
d
a
,

A
r
g
u
m
e
n
t
y

z
a

i

p
r
z
e
c
i
w

e
t
y
c
e

z
a
w
o
d
o
w
e
j
,

[
w
:
]

E
t
y
k
a
.

T
o
m

2
7
,

I
n
s
t
y
t
u
t

F
i
l
o
z
o
f
i
i

i

S
o
c
j
o
l
o
g
i
i

P
o
l
s
k
i
e
j

A
k
a
d
e
m
i
i

N
a
u
k
,

W
a
r
s
z
a
w
a

1
9
9
4
,

s
.

1
6
7
-
1
6
9
;

S
.

K
o
n
s
t
a
n
c
z
a
k
,

O
d
k
r
y

s
e
n
s

y
c
i
a

w

s
w
e
j

p
r
a
c
y
.

W
o
k

p
r
o
b
l
e
m

w

e
t
y
k
i

z
a
w
o
d
o
w
e
j
,

I
F

W
S
P
,

S
l
u
p
s
k

2
0
0
0
,

s
.

7
2
-
8
0
;

W
.

K
o
t
,

S
t
a
t
u
s

k
o
d
e
k
s

w

e
t
y
c
z
n
y
c
h

z
a
w
o
d

w

e
k
o
n
o
m
i
c
z
n
y
c
h
,

[
w
:
]

B
.

P
o
g
o
n
o
w
s
k
a

(
r
e
d
.
)
,

E
l
e
m
e
n
t
y

e
t
y
k
i

g
o
s
p
o
d
a
r
k
i

r
y
n
k
o
w
e
j
,

P
W
E
,

W
a
r
s
z
a
w
a

2
0
0
4
,

s
.

2
3
8
-
2
4
1
.

ANDRZEJ KLIMCZUK 82