Bilans Gospodarki Surowcami Mineralnymi Polski I Swiata 2009

MINISTERSTWO RODOWISKA
BILANS GOSPODARKI
SUROWCAMI MINERALNYMI
POLSKI I WIATA
2009
INSTYTUT GOSPODARKI SUROWCAMI MINERALNYMI I ENERGI
POLSKIEJ AKADEMII NAUK
Pracownia Polityki Surowcowej
Krakw 2011

do spisu treci
Praca pod redakcj:
Tadeusza SMAKOWSKIEGO, Romana NEYAi Krzysztofa GALOSA
Autorzy:
Anna BURKOWICZ
Krzysztof GALOS
Katarzyna GUZIK
Jarosaw KAMYK
Ewa LEWICKA
Tadeusz SMAKOWSKI
Jarosaw SZLUGAJ
Wydawca:
Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi
Polskiej Akademii Nauk
PracowniaPolityki Surowcowej
ul. Wybickiego7, 31-261 Krakw
tel./fax+48126322068
e-mail: surowce@min-pan.krakow.pl
Copyright byWydawca
Skad komputerowy:
KINKrystyna KINSNER, ul. Modra 3/88, 02661 Warszawa, tel. (22) 8486301
Druk:
Drukania ROMA-POLStefan Paka, ul. Rydlwka 5, 30363 Krakw, tel. (12) 6237372
Wydanie I, Nakad 150
ISBN 9788360195444
WYKONANO NA ZAMWIENIE
MINISTRA RODOWISKA
ZA RODKI FINANSOWE WYPACONE PRZEZ
NARODOWY FUNDUSZ OCHRONY RODOWISKA
I GOSPODARKI WODNEJ
SOWO WSTPNE
Bilans Gospodarki Surowcami Mineralnymi Polski i wiata 2009 to osiemnasta ju
edycja corocznej publikacji, prezentujca gospodarowanie surowcami mineralnymi w kraju
i na wiecie w 2009 r. na tle zjawisk, ktre zachodziy na przestrzeni ostatnich piciu lat. Za-
wiera on obszerne zestawienie danych statystycznych dotyczcych ponad 100 surowcw mi-
neralnych lub ich grup, uytkowanych w Polsce. Dane prezentowane w roczniku pozwalaj
oceni obecny poziom zapotrzebowania krajowego na te surowce, poddajc take analizie
podstawowe trendy i kierunki rozwoju krajowego przemysu surowcowego. Szczegowe sta-
tystyki wielkoci importu i eksportu surowcw s uzupenione danymi na temat ich wartoci,
co pozwala oceni znaczenie poszczeglnych surowcw w bilansie handlu zagranicznego Pol-
ski. Materiaami rdowymi do prezentowanej analizy rde, produkcji, handlu i zuycia su-
rowcw w Polsce s dane pochodzce z Gwnego Urzdu Statystycznego, a take uzyskane
od producentw i uytkownikw krajowych. Dane statystyczne s przedstawione zgodnie
z nomenklaturami Polskiej Klasyfikacji Wyrobw i Usug PKWiU oraz Nomenklatur Scalo-
n CN, dostosowanymi do klasyfikacji obowizujcych w Unii Europejskiej.
Bilans Gospodarki Surowcami Mineralnymi Polski i wiata jest opracowywany co-
rocznie od 1993 r. przez zesp Pracowni Polityki Surowcowej w Instytucie Gospodarki Su-
rowcami Mineralnymi i Energi Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Jest on realizowany
na zamwienie Gwnego Geologa Kraju, dziaajcego w imieniu Ministra rodowiska,
a finansowany przez Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej. Od
pierwszego wydania Bilans jest publikacj porwnywaln do wydawnictw z tego zakresu,
znanych w wielu innych krajach Unii Europejskiej oraz OECD. Stanowi on niezwykle
przydatny materia pomocniczy w prowadzeniu polityki surowcowej kraju. Adresowany jest
zarwno do ministerstw, agend rzdowych i samorzdowych, jak rwnie innych instytucji
publicznych i naukowych. W ramach wsppracy midzynarodowej wersja anglojzyczna
Bilansu jest przekazywana ambasadom oraz izbom gospodarczo-handlowym, a take innym
instytucjom zagranicznym, prowadzcym badania w zakresie gospodarki surowcami mine-
ralnymi, gwnie w formie wymiany opracowa zblionych merytorycznie. Publikacja jest
take przygotowywana w wersji elektronicznej i udostpniana na specjalnie dedykowanej
witrynie internetowej.
Warszawa, marzec 2011 r.
Podsekretarz Stanu
w Ministerstwie rodowiska
Gwny Geolog Kraju
dr Henryk Jacek Jezierski

OD AUTORW
W osiemnastej ju edycji Bilansu gospodarki surowcami mineralnymi Polski i wiata,
zasadniczo utrzymano dotychczas wypracowany ukad i zakres merytoryczny rocznika.
W rozdziale wstpnym omwiono gospodarowanie surowcami mineralnymi w Polsce
w 2009 r. Kady z ponad 100 rozdziaw powiconych poszczeglnym surowcom mine-
ralnym dzieli si na cz krajow i wiatow, ilustrowane licznymi danymi statystycznymi
i wykresami. Cz krajowa zawiera pene bilansowanie gospodarki surowcami i wyrobami
pochodnymi w Polsce w latach 20052009 wraz z omwieniem zjawisk i czynnikw decy-
dujcych o poziomie produkcji i zuycia poszczeglnych surowcw. W pracy uwzgldnio-
no zmian Polskiej Klasyfikacji Wyrobw i Usug, wprowadzon w 2009 r., co miao istot-
ne znaczenie w zakresie statystyk produkcji surowcw mineralnych w Polsce. Statystyki
ilociowe i wartociowe obrotw midzynarodowych zostay uzupenione przez zestawienia
wartoci jednostkowych tych obrotw, co pozwolio na ocen efektywnoci handlu zagrani-
cznego w zakresie najwaniejszych surowcw w Polsce w kontekcie ksztatowania si ich
cen wiatowych. W przypadkach, gdy byo to moliwe, podano take wartoci jednostkowe
produkcji sprzedanej surowcw na rynku krajowym. Cz dotyczca gospodarki wiato-
wej, oprcz statystyk produkcji, obrotw midzynarodowych i zuycia surowcw, zawiera
przegld zjawisk, jakie charakteryzoway ich rynek do 2009 r. Analizie poddano take mo-
liwoci rozwoju wiatowej poday i popytu na omawiane surowce. Dla waniejszych su-
rowcw graficznie przedstawiono trendy rozwojowe produkcji wiatowej w ukadzie regio-
nalnym w okresie 19702009.
Autorzy pragn serdecznie podzikowa wszystkim, ktrych pomoc umoliwia opraco-
wanie i zaktualizowanie treci tej ksiki, dziki czemu zyskaa ona rang publikacji przy-
datnej zarwno w sferach rzdowych, samorzdowych i gospodarczych, jak i w rodowis-
kach naukowych i akademickich. Podzikowania pragniemy skierowa do takich instytucji,
jak m.in.: Departament Udostpniania Informacji GUS, Zakad Geologii Gospodarczej
PIG-PIB, KGHM Polska Mied, ZGH Bolesaw, ZG Trzebionka, HC Miasteczko lskie,
Orze Biay, Baterpol, Stowarzyszenie Producentw Cementu, Stowarzyszenie Przemysu
Wapienniczego, KSM Surmin-Kaolin, Strzeblowskie KSM, Ekoceramika, Bolesawieckie
ZMO, JARO, Jeleniogrskie KSM, KPK Grudze Las, TKSM Biaa Gra, IZCh Soda
Mtwy, ZM Grochw, szereg elektrowni wytwarzajcych gips syntetyczny i wiele innych.
Przy sporzdzaniu statystyk wiatowej gospodarki surowcami mineralnymi korzystano z in-
formacji pochodzcych m.in. z: US Geological Survey, British Geological Survey, World
Bureau of Metal Statistics, International Energy Agency, Industrial Minerals Information,
Metal Bulletin, Mining Journal, London Bullion Market Association, World Gold Council,
Silver Institute, London Platinum and Palladium Market, a take materiaw International
Consultative Group on Metal Statistics, licznych rocznikw surowcowych przygotowywa-
nych w innych krajach (m.in. Niemcy, Czechy, Sowacja, Hiszpania, Kanada, Meksyk, Bra-
zylia, RPA, Australia, Indie) oraz wielu innych rde.
Szczeglne podzikowania pragniemy skierowa na rce Gwnego Geologa Kraju oraz
Dyrektor Departamentu Geologii i Koncesji Geologicznych w Ministerstwie rodowiska,
ktrych zrozumienie i wsparcie umoliwio wydanie kolejnej edycji Bilansu.
Autorzy i Redaktorzy

Spis treci
GOSPODARKASUROWCAMI MINERALNYMI W POLSCE W 2009 R. 9
Uwagi oglne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Bilans gospodarki surowcami mineralnymi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Produkcja surowcw mineralnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Obroty surowcami mineralnymi i wyrobami pochodnymi . . . . . . . . . . . 11
Zapotrzebowanie krajowe na surowce mineralne . . . . . . . . . . . . . . . . 22
ALUMINIUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
ANDALUZYT CYANIT SILLIMANIT . . . . . . . . . . . . . 45
ANTYMON . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
ARSEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
ASFALT NATURALNY I SYNTETYCZNY . . . . . . . . . . . . . 65
AZBESTY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
AZOT I SUROWCE AZOTOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
BARYT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
BENTONITY I SUROWCE POKREWNE . . . . . . . . . . . . . . 93
BERYL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
BETON I WYROBY BETONOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
BIZMUT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
BOKSYTY ALUMINA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
BOR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
BROM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
CEMENT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
CEZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
CHROM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
CYNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
CYNK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
CYRKON . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
DIATOMITY I SUROWCE POKREWNE . . . . . . . . . . . . . . 237
DOLOMITY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
FLUORYT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
FOSFOR (fosforyty, apatyty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
GAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
GAZ ZIEMNY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
GAZY TECHNICZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291

GERMAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
GIPS I ANHYDRYT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
GRAFIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
GRANATY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
HAFN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
HEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
IY CERAMICZNE I OGNIOTRWAE . . . . . . . . . . . . . . 341
IND . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
ITR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
JOD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
KADM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
KAMIENIE BUDOWLANE I DROGOWE . . . . . . . . . . . . . 393
KAMIENIE JUBILERSKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415
KAOLIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433
KOBALT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
KOKS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
KORUND I SZMERGIEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469
KREDAPISZCAI SUROWCE POKREWNE . . . . . . . . . . . 477
KRUSZYWA MINERALNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483
KRZEM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511
KRZEMIENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499
KWARC, KWARCYTY I UPKI KWARCYTOWE . . . . . . . . . . 521
LIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531
UPKI MIKOWE I FYLLITOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . 537
MAGNEZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539
MAGNEZYT I MAGNEZJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549
MANGAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559
MIED . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571
MIKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609
MOLIBDEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617
NIKIEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 627
NIOB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645
OW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 651
PERLIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 677
PIASKI DO PRODUKCJI WYROBWWAPIENNO-PIASKOWYCH
I BETONW KOMRKOWYCH . . . . . . . . . . . . . . 685
PIASKI PODSADZKOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 689
PIASKI PRZEMYSOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693
PIASKI SZKLARSKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 701
PIERWIASTKI ZIEM RZADKICH. . . . . . . . . . . . . . . . . 711
PIGMENTY ELAZOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 719
PLATYNOWCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 727
PUMEKS I SUROWCE POKREWNE . . . . . . . . . . . . . . . 739
REN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 745
ROPA NAFTOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 751
RT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 765
6 Spis treci
RUBID . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 771
SADZA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 773
SELEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 777
SIARKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 785
SKALENIE I SUROWCE SKALENIOWE. . . . . . . . . . . . . . 803
SKAND . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 817
SOLE POTASOWE I POTASOWO-MAGNEZOWE . . . . . . . . . 821
SL (Chlorek sodu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 827
SREBRO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 839
STRONT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 833
SUROWCE CERAMIKI BUDOWLANEJ, CERAMIKABUDOWLANA 853
SUROWCE HUTNICTWA SKALNEGO . . . . . . . . . . . . . . 859
SUROWCE SODOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 863
TAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 873
TALK I PIROFYLLIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 875
TANTAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 885
TELLUR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 891
TOR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 895
TORF . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 899
TYTAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 905
URAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 919
WANAD. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 925
WAPIENIE, WAPNO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 931
WAP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 953
WERMIKULIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 957
WGIEL BRUNATNY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 965
WGIELKAMIENNY I ANTRACYT . . . . . . . . . . . . . . . 973
WOLFRAM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 995
WOLLASTONIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1003
WOSKI MINERALNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1009
ZEOLITY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1011
ZOTO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1017
ELAZO I STAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1029
ELAZOSTOPY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1053
MATERIAY RDOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1065
STOSOWANE ZNAKI I SKRTY . . . . . . . . . . . . . . . . . 1067
OBJANIENIA STOSOWANYCH JEDNOSTEK
I FORMU CENOWYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1069
Spis treci 7
GOSPODARKA SUROWCAMI MINERALNYMI
W POLSCE W 2009 ROKU
Uwagi oglne
Rok 2009 nie by dla polskiej gospodarki rwnie korzystny jak poprzednie trzy lata.
Produkt krajowy brutto wzrs o 1.8%, osigajc warto ok. 1344 mld PLN (ok. 312 mld
EUR). Wskanik inflacji nieznacznie spad w porwnaniu z 2008 r., do 3.5% (rys. 1). Wzro-
sa natomiast oficjalna stopa bezrobocia do 12.1% w grudniu 2009 r. Mocno osabia si
polska waluta rednio do 4.31 PLN/EUR i 3.10 PLN/USD.
Bilans gospodarki surowcami mineralnymi
Podstaw prezentacji i bilansowania gospodarki poszczeglnymi surowcami czy ich
grupami w niniejszym Bilansie Gospodarki Surowcami Mineralnymi Polski i wiata jest
koncepcja surowca mineralnego sensu largo. Pojcie to obejmuje wszystkie rodzaje i od-
miany surowcw, pozyskiwane z rnych rde i w rny sposb. Zostao ono zastosowane
jako narzdzie analizy gospodarki surowcem mineralnym przy okrelaniu asortymentu pro-
duktw uzyskiwanych na kadym etapie procesu produkcyjnego, opisie relacji rynku krajo-
wego do midzynarodowego w ujciu ilociowym i wartociowym, a take ustalaniu struk-
tury zapotrzebowania.
Bilanse gospodarki surowcami s podstawowym narzdziem prowadzenia polityki ra-
cjonalnego gospodarowania surowcami mineralnymi, zarwno ze wzgldu na ocen pozio-
mu zapotrzebowania i produkcji krajowej, jak i wymiany zagranicznej. Analiza sekwencji
kolejnych rocznych bilansw gospodarki okrelonym surowcem umoliwia uchwycenie
trendw jego produkcji, obrotw i konsumpcji, a take uwarunkowa i czynnikw wpywa-
jcych na ich fluktuacje.
Produkcja surowcw mineralnych
Produkcj surowcw mineralnych oraz najwaniejszych wyrobw pochodnych w Pols-
ce w latach 20052009 przedstawiono w Bilansie Gospodarki Surowcami Mineralnymi Pol-
ski i wiata zgodnie z wprowadzon w 1997 r. Polsk Klasyfikacj Towarw i Usug
(PKWiU), ktra bazuje na klasyfikacji europejskiej Nomenclatures des Activities de Com-
munaute Europeane (NACE). W 2009 r. wprowadzono do uytkowania now klasyfika-
cj PKWiU (tzw. PKWiU 2008). Dane statystyczne pochodz z Departamentu Udostp-
niania Informacji Gwnego Urzdu Statystycznego(GUS).

10 GOSPODARKA SUROWCAMI MINERALNYMI
R
y
s
.
1
.
K
s
z
t
a
t
o
w
a
n
i
e
s
i
w
s
k
a
n
i
k
a
w
z
r
o
s
t
u
p
r
o
d
u
k
t
u
k
r
a
j
o
w
e
g
o
b
r
u
t
t
o
i
w
s
k
a
n
i
k
a
i
n
f
l
a
c
j
i
w
P
o
l
s
c
e
o
r
a
z
k
u
r
s
w
E
U
R
/
P
L
N
i
U
S
D
/
P
L
N
w
l
a
t
a
c
h
2
0
0
5
2
0
0
9
Polska jest powanym producentem wgla kamiennego i brunatnego, miedzi, srebra,
cynku i oowiu, a take wielu surowcw niemetalicznych, takich jak sl, siarka, wapienie,
cement, wapno, gips, kruszywa mineralne. czna warto krajowej produkcji surowcw
mineralnych w 2009 r. szacowana bya na 52.4 mld PLN, przy czym 54% przypadao na
surowce energetyczne, 23% na surowce metaliczne, a pozostae 23% na surowce nieme-
taliczne (rys. 2). Warto produkcji surowcw energetycznych wyniosa ok. 28.1 mld PLN,
przy czym a 76% stanowia warto produkcji wgla kamiennego. czna warto produk-
cji surowcw metalicznych wyniosa okoo 12.2 mld PLN, w tym a 72% przypadao na
wartoci produkcji miedzi, natomiast warto produkcji surowcw niemetalicznych wynio-
sa okoo 12.1 mld PLN, przy czym 37% stanowia warto produkcji cementu, a 29%
kruszyw mineralnych (rys. 2). Znaczce udziay w cznej wartoci produkcji surowcw mi-
neralnych w Polsce miay take: wgiel brunatny, gaz ziemny, ropa naftowa, srebro, cynk,
ow, wapienie i wapno oraz siarka (tab. 1).
W 2009 r. obserwowano trend spadkowy produkcji wikszoci surowcw mineralnych
w Polsce. Tylko dla nielicznych surowcw zanotowano wzrost produkcji:
surowce energetyczne: gaz ziemny zaazotowany;
surowce metaliczne: koncentraty rud miedzi (take zawarto miedzi i srebra w tych
koncentratach);
surowce niemetaliczne: gips syntetyczny, hel, kamienie budowlane i drogowe, kruszy-
wa naturalne amane, sl kamienna (tab. 2).
Wrd surowcw, ktrych produkcja zmniejszya si znaczco (o ponad 10%) w 2009 r.,
naley wymieni szczeglnie:
surowce energetyczne: gaz koksowniczy, koks;
surowce metaliczne: aluminium metaliczne, koncentraty rud cynku, kadm metaliczny,
koncentraty rud oowiu, platynowce, selen, stal surowa, surwka elaza, elazostopy;
surowce niemetaliczne: amoniak, argon, azot, wzbogacony bentonit, biel tytanowa, ce-
ment i klinkier cementowy, dolomity przemysowe surowe i praone, kwas fosforowy
i nawozy fosforowe, gips naturalny, kwarc, kwarcyty przemysowe, kaolin, kreda, kru-
szywa sztuczne z odpadw oraz z surowcw ilastych, upki mikowe, magnezyt surowy,
piaski do wyrobw wapienno-piaskowych, piaski formierskie, piaski szklarskie, sadza,
siarka, kwas siarkowy, surowce skaleniowe, soda kalcynowana, wszystkie rodzaje su-
rowcw ilastych, wapno (tab. 2).
Obroty surowcami mineralnymi i wyrobami pochodnymi
Statystyki obrotw surowcami mineralnymi i ich wyrobami pochodnymi w Polsce w la-
tach 20052009 przedstawiono w Bilansie Gospodarki Surowcami Mineralnymi Polski
i wiata zgodnie z Nomenklatur Scalon CN, bazujc na klasyfikacji Unii Europejskiej
CN (Combined Nomenclature). Obowizuje ona w Polsce od 1 stycznia 1992 r. Dane na
temat wielkoci i wartoci krajowego handlu surowcami mineralnymi pochodz z Departa-
mentu Udostpniania Informacji Gwnego Urzdu Statystycznego(GUS).
Lista surowcw mineralnych i bezporednich wyrobw pochodnych, majcych znacze-
nie w eksporcie z Polski (na eksport trafia co najmniej 10% produkcji krajowej) zawiera tyl-
ko okoo 20 pozycji (tab. 3). Polska jest tradycyjnym i powanym eksporterem:
surowcw energetycznych: wgla kamiennego i koksu;
GOSPODARKA SUROWCAMI MINERALNYMI 11
Rys. 2. Struktura wartoci produkcji surowcw mineralnych w Polsce
w 2009 r.
czna szacunkowa warto produkcji surowcw niemetalicznych:
12 098 mln PLN
Wapno
4%
Siarka
6%
Kaoliny iiy
3%
Surowce pozostae
6%
Kamienie budowlane
2%
Dolomity
1% Sl
3%
Kruszywa mineralne
29%
Cement
37%
Wapienie
9%
D. Surowce niemetaliczne
czna szacunkowa warto produkcji surowcw metalicznych:
12 202 mln PLN
Srebro
14%
Cynk
7%
Mied
72%
Ow
6%
Aluminium
1%
C. Surowce metaliczne
czna szacunkowa warto produkcji surowcw mineralnych:
52 408 mln PLN
Surowce energetyczne
54%
Surowce metaliczne
23%
Surowce niemetaliczne
23%
A. Surowce mineralne cznie
czna szacunkowa warto produkcji surowcw energetycznych:
28 108 mln PLN
Wgiel brunatny
12%
Wgiel kamienny
76%
Gaz ziemny
9%
Ropa naftowa
3%
B. Surowce energetyczne
T
a
b
.
1
.
W
a
r
t
o
p
r
o
d
u
k
c
j
i
s
u
r
o
w
c
w
m
i
n
e
r
a
l
n
y
c
h
w
P
o
l
s
c
e
w
l
a
t
a
c
h
2
0
0
5
2
0
0
9
S
u
r
o
w
i
e
c
2
0
0
5
2
0
0
6
2
0
0
7
2
0
0
8
2
0
0
9
W
a
r
t
o
U
d
z
i
a
W
a
r
t
o
U
d
z
i
a
W
a
r
t
o
U
d
z
i
a
W
a
r
t
o
U
d
z
i
a
W
a
r
t
o
U
d
z
i
a
m
l
n
P
L
N
%
m
l
n
P
L
N
%
m
l
n
P
L
N
%
m
l
n
P
L
N
%
m
l
n
P
L
N
%
S
u
r
o
w
c
e
e
n
e
r
g
e
t
y
c
z
n
e
W
g
i
e
l
k
a
m
i
e
n
n
y
1
8
7
1
6
4
5
.
7
1
7
4
3
9
3
8
.
4
1
6
8
1
8
3
4
.
6
2
1
4
2
2
4
0
.
8
2
1
4
1
1
4
0
.
9
W
g
i
e
l
b
r
u
n
a
t
n
y
2
8
0
7
6
.
8
2
7
8
4
6
.
1
2
7
4
0
5
.
6
3
0
7
3
5
.
9
3
2
6
1
6
.
2
G
a
z
z
i
e
m
n
y
2
3
1
8
5
.
7
2
5
0
8
5
.
5
2
1
6
0
4
.
4
2
0
6
1
3
.
9
2
5
4
0
4
.
8
R
o
p
a
n
a
f
t
o
w
a
1
0
9
7
2
.
7
1
1
4
1
2
.
5
1
1
4
2
2
.
4
1
1
5
6
2
.
2
8
9
6
1
.
7
S
u
r
o
w
c
e
m
e
t
a
l
i
c
z
n
e
M
i
e
d
6
7
5
1
1
6
.
5
9
6
1
2
2
1
.
1
1
0
6
4
8
2
1
.
9
9
4
4
3
1
8
.
0
8
8
1
6
1
6
.
8
S
r
e
b
r
o
9
0
3
2
.
2
1
2
7
1
2
.
8
1
4
0
8
2
.
9
1
3
4
9
2
.
6
1
7
3
2
3
.
3
C
y
n
k
6
7
4
1
.
6
1
2
5
6
2
.
8
1
4
9
1
3
.
1
9
0
9
1
.
7
8
1
1
1
.
5
O
w
3
4
8
0
.
8
4
7
3
1
.
0
9
7
2
2
.
0
5
1
9
1
.
0
7
3
6
1
.
4
A
l
u
m
i
n
i
u
m
2
9
8
0
.
7
4
0
5
0
.
9
3
1
9
0
.
7
2
4
8
0
.
5
1
0
7
0
.
2
S
u
r
o
w
c
e
n
i
e
m
e
t
a
l
i
c
z
n
e
C
e
m
e
n
t
2
6
1
5
6
.
4
3
3
6
7
7
.
4
4
3
8
0
9
.
0
4
9
1
8
9
.
4
4
5
1
9
8
.
6
K
r
u
s
z
y
w
a
m
i
n
e
r
a
l
n
e
1
8
4
8
4
.
5
2
2
2
7
4
.
9
3
1
5
9
6
.
5
3
1
4
4
6
.
0
3
4
8
8
6
.
7
W
a
p
i
e
n
i
e
6
8
6
1
.
7
8
5
5
1
.
9
1
0
2
1
2
.
1
1
1
1
7
2
.
1
1
0
7
3
2
.
0
S
i
a
r
k
a
1
8
5
0
.
4
1
7
5
0
.
4
1
8
1
0
.
4
5
7
7
1
.
1
7
4
6
1
.
4
W
a
p
n
o
4
5
4
1
.
1
5
0
3
1
.
1
5
8
8
1
.
2
5
3
3
1
.
0
5
2
9
1
.
0
K
a
o
l
i
n
y
i
i
y
2
1
1
0
.
5
2
1
8
0
.
5
2
5
0
0
.
5
4
3
0
0
.
8
3
2
5
0
.
6
S
l
3
1
9
0
.
8
3
2
2
0
.
7
2
6
2
0
.
5
2
4
9
0
.
5
3
1
7
0
.
6
K
a
m
i
e
n
i
e
b
u
d
o
w
l
a
n
e
1
7
8
0
.
4
2
2
0
0
.
5
2
1
0
0
.
4
2
2
5
0
.
4
2
3
3
0
.
4
D
o
l
o
m
i
t
y
1
6
3
0
.
4
1
7
4
0
.
4
1
9
8
0
.
4
1
5
4
0
.
3
1
5
0
0
.
3
G
i
p
s
i
a
n
h
y
d
r
y
t
6
4
0
.
2
6
6
0
.
1
7
6
0
.
2
6
7
0
.
1
5
8
0
.
1
P
o
z
o
s
t
a
e
s
u
r
o
w
c
e
3
4
3
0
.
9
4
3
2
1
.
0
5
4
3
1
.
2
8
9
7
1
.
7
6
6
0
1
.
5
C
Z
N
I
E
4
0
9
7
8
1
0
0
.
0
4
5
4
4
8
1
0
0
.
0
4
8
5
6
6
1
0
0
.
0
5
2
4
9
1
1
0
0
.
0
5
2
4
0
8
1
0
0
.
0
o
:
G
U
S
,
O
W
T
a
b
.
2
.
P
r
o
d
u
k
c
j
a
w
a
n
i
e
j
s
z
y
c
h
s
u
r
o
w
c
w
m
i
n
e
r
a
l
n
y
c
h
w
P
o
l
s
c
e
S
u
r
o
w
i
e
c
m
i
n
e
r
a
l
n
y
J
e
d
n
o
s
t
k
a
2
0
0
5
2
0
0
6
2
0
0
7
2
0
0
8
2
0
0
9
Z
m
i
a
n
a
2
0
0
9
/
2
0
0
8
[
%
]
S
U
R
O
W
C
E
E
N
E
R
G
E
T
Y
C
Z
N
E
G
a
z
k
o
k
s
o
w
n
i
c
z
y
m
l
n
m
3
3
5
4
5
4
1
0
1
4
4
0
9
4
2
0
7
3
0
7
6
-
2
7
G
a
z
z
i
e
m
n
y
w
y
s
o
k
o
m
e
t
a
n
o
w
y
m
l
n
m
3
2
2
3
2
2
2
3
9
2
2
4
3
2
1
1
6
2
0
4
7
-
3
G
a
z
z
i
e
m
n
y
z
a
a
z
o
t
o
w
a
n
y
m
l
n
m
3
3
5
1
0
3
4
4
4
3
4
9
4
3
3
3
5
3
5
1
1
+
5
K
o
k
s
t
y
s
.
t
8
4
0
4
9
6
1
3
1
0
1
6
8
9
8
3
1
7
0
9
1
-
2
8
R
o
p
a
n
a
f
t
o
w
a
t
y
s
.
t
8
4
8
7
9
6
7
2
1
7
5
5
6
8
7
-
9
g
i
e
l
b
r
u
n
a
t
n
y
t
y
s
.
t
6
1
6
3
6
6
0
8
4
4
5
7
5
3
8
5
9
6
6
8
5
7
1
0
8
-
4
g
i
e
l
k
a
m
i
e
n
n
y
t
y
s
.
t
9
7
9
0
4
9
5
2
2
3
8
8
3
1
3
8
4
3
4
5
7
8
0
6
4
-
7
S
U
R
O
W
C
E
M
E
T
A
L
I
C
Z
N
E
A
l
u
m
i
n
i
u
m
m
e
t
a
l
i
c
z
n
e
(
n
i
e
s
t
o
p
o
w
e
)
t
y
s
.
t
6
5
7
2
7
5
6
8
1
7
-
7
5
C
y
n
k
u
k
o
n
c
e
n
t
r
a
t
y
r
u
d
t
y
s
.
t
Z
n
1
3
6
1
2
7
1
3
0
1
3
2
1
1
6
-
1
2
C
y
n
k
m
e
t
a
l
i
c
z
n
y
t
y
s
.
t
1
3
7
1
3
4
1
4
2
1
4
3
1
3
9
-
3
K
a
d
m
m
e
t
a
l
i
c
z
n
y
t
4
0
8
3
7
3
4
2
1
6
0
3
5
3
4
-
1
1
M
i
e
d
z
i
k
o
n
c
e
n
t
r
a
t
y
r
u
d
t
y
s
.
t
C
u
5
1
2
4
9
7
4
5
2
4
2
9
4
3
9
+
2
M
i
e
d
r
a
f
i
n
o
w
a
n
a
e
l
e
k
t
r
o
l
i
t
y
c
z
n
i
e
t
y
s
.
t
5
6
0
5
5
7
5
3
3
5
2
7
5
0
3
-
5
o
w
i
u
k
o
n
c
e
n
t
r
a
t
y
r
u
d
t
y
s
.
t
P
b
5
1
5
0
4
7
4
8
3
7
-
2
3
w
r
a
f
i
n
o
w
a
n
y
t
y
s
.
t
8
1
8
2
1
0
4
1
0
8
1
0
0
-
7
P
l
a
t
y
n
o
w
c
e
k
g
4
0
0
s
4
0
0
s
4
8
7
4
8
9
1
2
8
-
7
4
R
e
n
(
n
a
d
r
e
n
i
a
n
a
m
o
n
u
)
t
2
4
5
4
-
2
0
S
e
l
e
n
t
8
2
8
7
8
5
8
2
7
3
-
1
1
S
r
e
b
r
a
z
a
w
a
r
t
o
w
k
o
n
c
e
n
t
r
a
t
a
c
h
r
u
d
m
i
e
d
z
i
t
A
g
1
2
6
3
1
2
6
6
1
1
9
9
1
1
6
1
1
2
0
7
+
4
S
r
e
b
r
o
r
a
f
i
n
o
w
a
n
e
t
1
2
9
3
1
2
7
0
1
2
4
4
1
2
2
1
1
2
2
1
0
o
t
o
r
a
f
i
n
o
w
a
n
e
k
g
7
1
3
1
7
0
0
8
8
3
9
0
2
8
1
4
-
1
0
e
l
a
z
a
s
u
r
w
k
a
t
y
s
.
t
4
4
7
7
5
3
3
3
5
8
0
4
4
9
3
4
3
0
9
5
-
3
7
S
t
a
l
s
u
r
o
w
a
t
y
s
.
t
8
3
3
6
9
9
9
1
1
0
6
3
1
9
7
2
7
7
1
2
8
-
2
7
e
l
a
z
o
s
t
o
p
y
t
y
s
.
t
8
7
2
5
8
2
9
3
3
0
-
6
8
e
l
a
z
o
m
a
n
g
a
n
t
y
s
.
t
8
4
2
9
2
e
l
a
z
o
k
r
z
e
m
t
y
s
.
t
6
5
1
3
5
9
5
6
1
0
e
l
a
z
o
k
r
z
e
m
o
m
a
n
g
a
n
t
y
s
.
t
1
0
3
1
6
2
5
1
4
e
l
a
z
o
c
h
r
o
m
i
i
n
n
e
e
l
a
z
o
s
t
o
p
y
t
y
s
.
t
4
5
6
3
4
S
u
r
o
w
i
e
c
m
i
n
e
r
a
l
n
y
J
e
d
n
o
s
t
k
a
2
0
0
5
2
0
0
6
2
0
0
7
2
0
0
8
2
0
0
9
Z
m
i
a
n
a
2
0
0
9
/
2
0
0
8
[
%
]
S
U
R
O
W
C
E
N
I
E
M
E
T
A
L
I
C
Z
N
E
A
m
o
n
i
a
k
t
y
s
.
t
2
5
1
9
2
4
3
4
2
4
1
7
2
4
1
7
1
9
5
8
-
1
9
A
r
g
o
n
m
l
n
m
3
3
7
3
8
1
2
0
1
6
-
2
0
A
s
f
a
l
t
y
t
y
s
.
t
1
1
3
9
w
1
5
4
9
w
1
6
6
7
w
1
5
4
4
w
1
5
6
8
+
2
A
z
o
t
m
l
n
m
3
1
1
7
1
1
1
5
6
1
2
6
1
1
2
5
6
1
0
4
7
-
1
7
A
z
o
t
o
w
y
k
w
a
s
t
y
s
.
t
2
2
1
9
2
2
0
1
2
2
7
0
2
2
6
7
2
1
3
9
-
6
A
z
o
t
o
w
e
n
a
w
o
z
y
t
y
s
.
t
4
9
1
7
4
8
5
0
5
0
8
7
4
8
2
1
4
4
2
7
-
8
B
a
r
y
t
t
y
s
.
t
2
2
B
e
n
t
o
n
i
t
s
u
r
o
w
y
t
y
s
.
t
1
1
3
3
0
B
e
n
t
o
n
i
t
w
z
b
o
g
a
c
o
n
y
t
y
s
.
t
8
3
9
4
1
0
6
1
2
1
8
1
-
3
3
B
u
r
s
z
t
y
n
t
2
0
1
7
1
7
.
.
x
C
e
m
e
n
t
o
w
y
k
l
i
n
k
i
e
r
t
y
s
.
t
9
4
6
8
1
1
2
2
0
1
3
1
6
8
1
2
4
4
3
1
0
6
5
9
-
1
4
C
e
m
e
n
t
t
y
s
.
t
1
2
6
4
6
1
4
6
8
8
1
7
1
2
0
w
1
7
2
0
7
1
5
5
3
7
-
1
0
C
h
l
o
r
t
y
s
.
t
3
7
4
4
3
7
4
0
7
3
5
4
3
3
3
-
6
D
i
a
t
o
m
i
t
o
w
e
s
u
r
o
w
c
e
t
y
s
.
t
1
1
1
1
1
0
D
o
l
o
m
i
t
y
p
r
z
e
m
y
s
o
w
e
s
u
r
o
w
e
t
y
s
.
t
1
7
0
7
1
8
7
3
2
1
0
3
2
0
7
9
1
7
5
0
-
1
6
D
o
l
o
m
i
t
y
p
r
z
e
m
y
s
o
w
e
p
r
a
o
n
e
t
y
s
.
t
1
2
8
1
4
0
1
2
9
1
2
7
8
4
-
3
4
F
o
s
f
o
r
o
w
y
k
w
a
s
t
y
s
.
t
P
2
O
5
3
9
9
5
0
8
4
9
9
2
9
3
1
4
1
-
5
2
F
o
s
f
o
r
o
w
e
n
a
w
o
z
y
1
t
y
s
.
t
1
4
9
1
6
6
2
1
4
1
2
0
5
0
-
5
8
G
i
p
s
i
a
n
h
y
d
r
y
t
n
a
t
u
r
a
l
n
y
t
y
s
.
t
1
2
4
3
1
3
5
3
1
4
9
2
1
4
8
1
1
2
7
7
-
1
4
G
i
p
s
s
y
n
t
e
t
y
c
z
n
y
t
y
s
.
t
1
1
7
7
1
2
4
0
w
1
3
3
8
1
5
9
6
w
2
0
7
6
+
3
0
H
e
l
m
l
n
m
3
2
.
7
2
.
4
2
.
3
2
.
2
2
.
5
+
1
4
y
c
e
r
a
m
i
c
z
n
e
b
i
a
o
w
y
p
a
l
a
j
c
e
s
i
t
y
s
.
t
3
6
3
8
5
7
5
6
4
2
-
2
5
y
c
e
r
a
m
i
c
z
n
e
k
a
m
i
o
n
k
o
w
e
t
y
s
.
t
5
2
9
7
3
8
9
8
0
9
0
6
6
4
6
-
2
9
y
o
g
n
i
o
t
r
w
a
e
(
s
u
r
o
w
e
)
t
y
s
.
t
1
5
6
1
8
7
1
9
8
1
6
9
1
1
5
-
3
2
K
a
m
i
e
n
i
e
b
u
d
o
w
l
a
n
e
i
d
r
o
g
o
w
e
t
y
s
.
t
3
3
3
0
3
8
8
9
2
8
0
1
3
6
6
0
4
0
7
1
+
1
1
K
a
o
l
i
n
w
z
b
o
g
a
c
o
n
y
t
y
s
.
t
1
5
7
1
4
4
1
5
3
1
6
6
1
4
3
-
1
4
K
r
e
d
a
p
i
s
z
c
a
i
s
u
r
o
w
c
e
p
o
k
r
e
w
n
e
t
y
s
.
t
5
4
2
4
8
4
6
8
8
7
8
0
6
7
7
-
1
3
K
r
u
s
z
y
w
a
n
a
t
u
r
a
l
n
e
w
i
r
o
w
o
-
p
i
a
s
k
o
w
e
t
y
s
.
t
9
4
7
2
0
w
1
0
9
8
2
5
w
1
3
1
7
9
2
w
1
4
9
3
1
2
w
1
4
0
8
9
0
-
6
K
r
u
s
z
y
w
a
n
a
t
u
r
a
l
n
e
a
m
a
n
e
t
y
s
.
t
3
3
0
9
8
3
8
8
3
6
4
6
8
5
5
4
9
4
4
2
5
7
9
0
3
+
1
7
K
r
u
s
z
y
w
a
s
z
t
u
c
z
n
e
z
o
d
p
a
d
w
s
t
y
s
.
t
9
5
0
0
1
1
3
0
0
1
0
9
0
0
8
8
0
0
7
4
0
0
-
1
6
K
r
u
s
z
y
w
a
s
z
t
u
c
z
n
e
z
s
u
r
o
w
c
w
i
l
a
s
t
y
c
h
t
y
s
.
t
2
6
3
2
3
7
3
1
5
3
1
9
2
1
0
-
3
4
S
u
r
o
w
i
e
c
m
i
n
e
r
a
l
n
y
J
e
d
n
o
s
t
k
a
2
0
0
5
2
0
0
6
2
0
0
7
2
0
0
8
2
0
0
9
Z
m
i
a
n
a
2
0
0
9
/
2
0
0
8
[
%
]
K
w
a
r
c
t
y
s
.
t
1
6
1
4
7
7
5
-
2
9
K
w
a
r
c
y
t
p
r
z
e
m
y
s
o
w
y
t
y
s
.
t
8
6
1
7
4
6
7
3
2
0
-
7
3
u
p
k
i
f
y
l
l
i
t
o
w
e
t
y
s
.
t
2
1
3
1
4
1
4
2
4
+
7
1
u
p
k
i
k
w
a
r
c
y
t
o
w
e
t
y
s
.
t
2
w
2
w
1
w
1
w
1
0
u
p
k
i
m
i
k
o
w
e
t
y
s
.
t
9
6
8
1
9
3
-
8
4
M
a
g
n
e
z
y
t
s
u
r
o
w
y
t
y
s
.
t
5
5
6
3
6
5
6
0
4
7
-
2
2
P
i
a
s
k
i
d
o
w
y
r
o
b
w
w
a
p
i
e
n
n
o
-
p
i
a
s
k
o
w
y
c
h
(
p
r
o
d
u
k
c
j
a
g
r
n
i
c
z
a
)
t
y
s
.
m
3
5
7
2
6
8
5
9
0
5
8
3
4
5
6
0
-
3
3
P
i
a
s
k
i
d
o
p
r
o
d
u
k
c
j
i
b
e
t
o
n
w
k
o
m
r
k
o
w
y
c
h
(
p
r
o
d
u
k
c
j
a
g
r
n
i
c
z
a
)
t
y
s
.
m
3
3
6
0
3
3
6
3
5
2
3
4
0
3
2
2
-
5
P
i
a
s
k
i
f
o
r
m
i
e
r
s
k
i
e
t
y
s
.
t
7
6
6
7
6
2
7
8
2
8
0
6
7
2
0
-
1
1
P
i
a
s
k
i
p
o
d
s
a
d
z
k
o
w
e
t
y
s
.
t
8
6
7
6
s
8
8
8
7
s
9
2
1
7
s
8
9
6
0
s
8
3
0
0
-
7
P
i
a
s
k
i
s
z
k
l
a
r
s
k
i
e
t
y
s
.
t
1
5
9
3
1
5
2
5
2
2
6
7
2
3
9
8
2
1
1
0
-
1
2
P
i
g
m
e
n
t
y
e
l
a
z
o
w
e
t
y
s
.
t
6
6
6
5
4
-
2
0
S
a
d
z
a
t
y
s
.
t
3
1
3
4
4
1
3
6
2
8
-
2
2
S
i
a
r
k
a
e
l
e
m
e
n
t
a
r
n
a
t
y
s
.
t
9
8
8
1
0
0
3
1
0
4
6
9
8
5
4
7
8
-
5
2
S
i
a
r
k
o
w
y
k
w
a
s
t
y
s
.
t
2
1
0
4
2
2
1
0
2
3
1
6
2
1
0
2
w
1
5
1
5
-
2
8
S
k
a
l
e
n
i
o
w
e
s
u
r
o
w
c
e
t
y
s
.
t
5
0
5
w
4
7
8
w
5
9
2
w
6
4
4
w
4
7
8
-
2
6
S
o
d
a
k
a
l
c
y
n
o
w
a
n
a
t
y
s
.
t
1
1
1
6
1
1
0
0
1
1
1
2
1
1
2
0
8
9
3
-
2
0
S
o
d
a
k
a
u
s
t
y
c
z
n
a
t
y
s
.
t
7
0
0
1
0
2
4
1
1
1
0
9
2
2
8
8
8
-
4
S
o
l
e
p
o
t
a
s
o
w
e
t
y
s
.
t
2
2
6
6
2
-
6
7
l
k
a
m
i
e
n
n
a
t
y
s
.
t
1
1
2
3
1
1
3
0
5
9
1
6
1
8
9
9
9
+
6
2
l
w
s
o
l
a
n
c
e
t
y
s
.
t
N
a
C
l
2
8
9
0
2
8
9
9
2
9
3
1
2
7
8
3
2
5
3
3
-
9
S
u
r
o
w
c
e
i
l
a
s
t
e
c
e
r
a
m
i
k
i
b
u
d
o
w
l
a
n
e
j
(
p
r
o
d
u
k
c
j
a
g
r
n
i
c
z
a
)
t
y
s
.
m
3
2
5
2
7
2
4
0
3
3
3
5
5
3
2
6
7
2
6
4
0
-
1
9
T
l
e
n
t
y
s
.
t
2
2
6
4
2
1
9
7
2
3
1
7
2
0
9
0
1
9
3
9
-
7
T
o
r
f
t
y
s
.
t
6
3
9
5
7
7
6
4
1
6
3
2
6
2
0
-
2
T
y
t
a
n
o
w
a
b
i
e
l
t
y
s
.
t
4
1
4
2
3
9
4
0
3
6
-
1
0
W
a
p
i
e
n
i
e
d
o
p
r
o
d
u
k
c
j
i
w
a
p
n
a
(
p
r
o
d
u
k
c
j
a
g
r
n
i
c
z
a
)
t
y
s
.
t
1
1
2
3
3
1
3
6
4
5
1
5
5
8
1
1
6
1
1
0
1
4
8
8
1
-
8
W
a
p
i
e
n
i
e
d
o
p
r
o
d
u
k
c
j
i
c
e
m
e
n
t
u
(
p
r
o
d
u
k
c
j
a
g
r
n
i
c
z
a
)
t
y
s
.
t
1
7
3
7
9
2
0
4
2
8
2
3
3
2
4
2
2
3
0
1
2
0
2
7
8
-
9
W
a
p
i
e
n
i
e
p
r
z
e
m
y
s
o
w
e
(
k
a
m
i
e
i
m
c
z
k
i
)
t
y
s
.
t
2
4
6
0
7
2
9
2
9
9
3
4
0
4
4
3
2
9
5
8
2
9
8
2
1
-
1
0
W
a
p
i
e
n
i
e
(
k
r
e
d
y
)
j
e
z
i
o
r
n
e
t
y
s
.
t
7
1
7
9
5
6
5
1
4
5
-
1
2
W
a
p
n
o
t
y
s
.
t
1
7
4
9
1
9
3
6
2
1
4
3
1
9
5
2
1
7
1
6
-
1
2
1
p
r
o
d
u
k
c
j
a
s
p
r
z
e
d
a
n
a
o
:
G
U
S
,
O
W
surowcw metalicznych: miedzi rafinowanej, srebra rafinowanego, cynku metalicznego,
koncentratw rud cynku, oowiu rafinowanego, koncentratw rud oowiu, kadmu, sele-
nu, nadrenianu amonu oraz niektrych elazostopw;
surowcw niemetalicznych: cementu, kamieni budowlanych i drogowych, piaskw szklar-
skich, nawozw azotowych, fosforowych i wieloskadnikowych, sody kalcynowanej,
siarki elementarnej oraz kwasu siarkowego.
Udzia eksportu w cznej sprzeday surowcw produkowanych w kraju jest najistotniej-
szy dla koksu, kadmu, miedzi rafinowanej, elazostopw, koncentratw rud oowiu, oowiu
rafinowanego, nadrenianu amonu, selenu, srebra rafinowanego, cynku rafinowanego, sody
kalcynowanej i siarki elementarnej, w przypadku ktrych przekracza on 35% (tab. 3).
Lista surowcw, ktrych Polska jest importerem, niekiedy znaczcym, jest niestety
znacznie dusza. Na ponad 140 surowcw mineralnych i wyrobw pochodnych konsumo-
wanych w Polsce, okoo 70 (tj. niemal poowa) w caoci pochodzi z importu. Dla dalszych
kilkunastu surowcw import zaspokaja co najmniej 50% krajowego zapotrzebowania (tab. 4).
wiadczy to o wysokim stopniu uzalenienia krajowej gospodarki surowcami od dostaw
z zagranicy. Dotyczy to przede wszystkim surowcw wyej przetworzonych. Do najwa-
niejszych surowcw deficytowych zaliczy naley:
Tab. 3. Udzia eksportu w cznej sprzeday wybranych surowcw mineralnych
produkowanych w Polsce w 2009 r.
Surowiec mineralny/
/Wyrb pochodny
Eksport/
/produkcja
krajowa
[%]
Surowiec mineralny/
/Wyrb pochodny
Eksport/
/produkcja
krajowa
[%]
SUROWCE ENERGETYCZNE Cementowy klinkier 1
Koks 68 Cement 3
Wgiel kamienny 11 Chlor 4
SUROWCE METALICZNE Dolomity surowe 2
Cynku koncentraty rud 24 Fosforowy kwas 12
Cynk 61 Fosforowe nawozy 34
Kadm 37 Iy ogniotrwae 10
Mied rafinowana 62 Kamienie budowlane i drogowe 4
Oowiu koncentraty rud 100 Kaolin wzbogacony 8
Owrafinowany 38 Kruszywa naturalne amane 1
Ren (nadrenian amonu) 94 Piaski szklarskie 7
Selen 70 Siarka elementarna 38
Srebro 96 Siarkowy kwas 21
elazomangan 100 Skaleniowe surowce 2
elazokrzemomangan 100 Soda kalcynowana 39
elazokrzem 100 Soda kaustyczna 7
SUROWCE NIEMETALICZNE Sl kamienna 14
Amoniak 2 Torf 8
Asfalty naturalne i syntetyczne 16 Wapienie przemysowe 1
Azotowe nawozy 27 Wapno 2
rdo: GUS, OW
Tab. 4. Udzia importu w cznej krajowej poday wybranych surowcw
mineralnych w Polsce w 2009 r.
Surowiec mineralny/
/Wyrb pochodny
Import/
/zapotrze-
bowanie
krajowe
[%]
Surowiec mineralny/
/Wyrb pochodny
Import/
/zapotrze-
bowanie
krajowe
[%]
SUROWCE ENERGETYCZNE elazowanad
100
Gaz ziemny wysokometanowy 72 elazowolfram
100
Koks 2 SUROWCE NIEMETALICZNE
Ropa naftowa 98 Andaluzyt, cyanit, sillimanit
100
Wgiel kamienny 14 Amoniak
2
SUROWCE METALICZNE Asfalty naturalne i syntetyczne
19
Aluminiumrudy (boksyty) 100 Azotowy kwas
1
Aluminiumtlenek (alumina) 100 Azotowe nawozy
18
Aluminium(niestopowe) 82 Baryt
100
Antymon 100 Bentonity surowe
98
Antymonu tlenek 100 Borany naturalne
100
Arsen 100 Brom
100
Arsenu tlenek (arszenik) 100 Bursztyn
70
Beryl 100 Cementowy klinkier
1
Bizmut 100 Cement
3
Bor 100 Chlor
1
Chromity 100 Cyrkonu koncentraty
100
Chrom 100 Diamenty
100
Cyna 100 Diatomity i surowce pokrewne
94
Cynku koncentraty rud 47 Dolomity surowe
8
Cynk 28 Fluoryt
100
Gal 100 Fosforyty i apatyty
100
Germanu tlenki 100 Fosfor
100
Ind 100 Fosforowy kwas
5
Kobalt 100 Fosforowe nawozy
23
Kobaltu tlenki i wodorotlenki 100 Gips i anhydryt
5
Magnez 100 Grafit naturalny 100
Manganu rudy i koncentraty 100 Iy ceramiczne biao wypalajce si 86
Mangan 100 Iy ogniotrwae 23
Miedzi koncentraty rud 5 Jod 100
Mied rafinowana 7 Kamienie budowlane i drogowe 10
Molibdenu koncentraty rud 100 Kaolin wzbogacony 41
Molibden 100 Korund, szmergiel i granat 100
Nikiel 100 Kreda piszca i surowce pokrewne 6
Niob 100 Kruszywa naturalne amane 5
Owrafinowany 17 Kwarc 62
Platynowce 35 Kwarcyty przemysowe 41
Pierwiastki ziemrzadkich, itr i skand 100 Litu zwizki 100
Rt 100 Magnezyty i magnezje kalcynowane 100
surowce energetyczne: ropa naftowa, gaz ziemny wysokometanowy;
surowce metaliczne: wikszo lub cao krajowego zapotrzebowania na metale i/lub
ich koncentraty rud, za wyjtkiem surowcw cynku, miedzi, oowiu, selenu, srebra rafi-
nowanego, zota, surwki elaza i stali surowej;
surowce niemetaliczne: wikszo lub cao krajowego zapotrzebowania na surowce
grupy andaluzytu, baryt, bentonity, borany, brom, bursztyn, cyrkon, diamenty, diatomity,
fluoryt, fosforyty i apatyty, fosfor, grafit, iy ceramiczne biao wypalajce si, jod, ko-
rund i szmergiel, kwarcyty, zwizki litu, magnezyty i magnezje, mik, perlit, pigmenty
elazowe, pumeks, sadz, sole potasowe, wglan strontu, talk i steatyt, wermikulit, wol-
lastonit i woski mineralne.
Dane na temat wartoci i salda obrotw surowcami mineralnymi oraz wyrobami po-
chodnymi w Polsce w latach 20052009 zestawiono na podstawie danych GUS wedug no-
menklatury CN dla trzech grup surowcowych: surowcw energetycznych, surowcw meta-
licznych i surowcw niemetalicznych z odrbnie wydzielonymi nawozami (tab. 5). Deficyt
handlu zagranicznego, charakteryzujcy grup surowcw energetycznych, w ostatnich la-
tach systematycznie si pogbia, do rekordowego poziomu 56.6 mld PLN w 2008 r.
(tab. 5, rys. 3). W 2009 r. nastpia jego nieznaczna poprawa, do 40.9 mld PLN, w zwizku
z obnieniem cen ropy naftowej i gazu ziemnego na wiatowym rynku. W grupie surowcw
metalicznych dodatnie saldo obrotw wzroso skokowo do 4.1 mld PLN w 2006 r., gwnie
dziki bardzo wysokim notowaniom giedowym miedzi rafinowanej, jednego z najwaniej-
szych polskich surowcw eksportowych. W latach 20072008 ulego ono jednak pogorsze-
niu do okoo 2 mld PLN, za spraw pogbiajcego si, ujemnego salda obrotw rudami
i koncentratami elaza oraz aluminium metalicznym, a dodatkowo skokowego wzrostu
ujemnego salda koncentratw miedzi, kamienia miedziowego, miedzi nierafinowanej, su-
rwki elaza i elazostopw. Notowany w 2009 r. spadek wielkoci oraz wartoci importu
surowcw metalicznych (gwnie rud elaza oraz aluminium) spowodowa, i nadwyka
Selen 27 Magnezyty i magnezje praone i topione 100
Tantal 100 Mika 100
Tellur 100 Perlit 100
Tytanu rudy i koncentraty 100 Pigmenty elazowe 91
Tytan 100 Pumeks 100
Tytanowa biel 2 Sadza 100
Wap 100 Siarka elementarna 12
Wolfram 100 Skaleniowe surowce 37
Zoto 33 Soda kalcynowana 5
elaza rudy i koncentraty 100 Sole potasowe 100
elaza surwka 5 Sl kamienna 14
elazochrom 100 Strontu wglan 100
elazomangan 100 Talk i steatyt 100
elazoniob 100 Torf 22
elazokrzemomangan 100 Wapno 3
elazokrzem 100 Wermikulit 100
elazomolibden 100 Wollastonit 100
elazotytan 100 Woski mineralne 100
rdo: GUS, OW
w handlu zagranicznym wzrosa do 4.5 mld PLN. Deficyt w handlu surowcami niemeta-
licznymi (bez nawozw) w ostatnich latach pogbi si do niemal 2 mld PLN w 2008 r.,
przy poprawie do 1.27 mld PLN w 2009 r. Z kolei dotychczas pozytywne saldo obrotw
nawozami stao si w 2009 r. negatywne (tab. 5). czne dochody z eksportu surowcw mi-
neralnych (wraz z nawozami) w 2009 r. wyniosy 16568 mln PLN (spadek o 12.8% w sto-
sunku do 2008 r.), a warto importu 54609 mln PLN (o 27.0% mniej ni w 2008 r.), co
sprawia, e deficyt w handlu tymi surowcami spad do 38041 mln PLN, tj. o 31.8% w sto-
sunku do 2008 r. (tab. 5).
Najwaniejszymi surowcami sprowadzanymi do Polski w ostatnich latach, majcy-
mi najwikszy wpyw na ksztatowanie si salda obrotw, byy: ropa naftowa (saldo
25893 mln PLN w 2009 r.), gaz ziemny (14620 mln PLN), aluminium i stopy aluminium
(1067 mln PLN), rudy i koncentraty elaza (776 mln PLN), elazostopy (387 mln PLN),
kruszywa mineralne (350 mln PLN), wgiel kamienny (340 mln PLN), mied anodowa
i inna nierafinowana (316 mln PLN), koncentraty rud miedzi (288 mln PLN), nawozy
potasowe (282 mln PLN), kamienie budowlane (178 mln PLN), sadza (168 mln PLN),
alumina (167 mln PLN), fosforyty (163 mln PLN), surwka elaza (147 mln PLN),
magnezyty i magnezje (128 mln PLN), krzem (96 mln PLN), koncentraty rud cynku
Tab. 5. Warto obrotw surowcami mineralnymi w Polsce
w latach 20052009
mln PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Surowce energetyczne
Eksport 5211.8 4414.9 3597.3 3500.1 3012.5
Import 29221.1 38543.7 45962.0 60132.6 43948.8
Saldo -24009.3 -34128.8 -42364.7 -56632.5 -40936.3
Surowce metaliczne
Eksport 8900.5 12901.3 12452.5 11831.3 11486.7
Import 5481.0 8845.9 10514.5 9702.4 6947.4
Saldo +3419.5 +4055.4 +1938.0 +2128.9 +4539.3
Surowce niemetaliczne
1
Eksport 668.5 837.4 757.8 1032.1 862.3
Import 1615.3 1867.7 2159.2 3006.2 2135.3
Saldo -946.8 -1030.3 -1401.4 -1974.1 -1273.0
Nawozy
Eksport 1462.4 1286.1 1563.3 2647.0 1206.8
Import 1023.4 1067.3 1387.0 1945.1 1577.7
Saldo +439.0 +218.8 +176.3 +701.9 -370.9
CZNIE
EKSPORT 16243.2 19439.6 18370.9 19010.5 16586.3
IMPORT 37340.7 50324.6 60022.6 74786.3 54609.2
SALDO -21097.5 -30885.0 -41651.7 -55775.8 -38040.9
1
z wyjtkiemnawozw
rdo: GUS
R
y
s
.
3
.
S
a
l
d
o
o
b
r
o
t
w
s
u
r
o
w
c
a
m
i
m
i
n
e
r
a
l
n
y
m
i
w
P
o
l
s
c
e
w
l
a
t
a
c
h
2
0
0
5
2
0
0
9
(92 mln PLN), iy ceramiczne i ogniotrwae (82 mln PLN), nikiel (64 mln PLN), fosfor
(56 mln PLN), koncentraty rud tytanu (50 mln PLN), cyna (49 mln PLN), kaolin
(39 mln PLN), skalenie (35 mln PLN) oraz boksyty (32 mln PLN).
Najwysze dodatnie wartoci salda obrotw w 2009 r. dla gwnych krajowych surow-
cw eksportowych notowano dla: miedzi rafinowanej (+4944 mln PLN), srebra (+1553 mln
PLN), zomu elaza i stali (+646 mln PLN), zomu miedzi i jej stopw (+359 mln PLN),
zomu aluminium i jego stopw (+169 mln PLN), cynku (+289 mln PLN), koncentra-
tw rud oowiu (+111 mln PLN), oowiu rafinowanego (+90 mln PLN), soli kamiennej
(+62 mln PLN), cementu (+36 mln PLN) oraz siarki (+21 mln PLN).
Zapotrzebowanie krajowe na surowce mineralne
Okrelenie wielkoci i rde pokrycia krajowego zapotrzebowania na poszczeglne su-
rowce mineralne jest jednym z podstawowych zagadnie analizy gospodarowania tymi su-
rowcami. Dla niektrych surowcw, dla ktrych w Polsce prowadzona jest szczegowa
analiza gospodarowania, cznie z uwzgldnieniem ruchu zapasw i strat, moliwe jest
okrelenie wielkoci ich rzeczywistej konsumpcji w danym roku. Dotyczy to gwnie su-
rowcw energetycznych tj. wgla kamiennego, wgla brunatnego, koksu, gazu ziemnego
zaazotowanego i wysokometanowego, ropy naftowej, a spord innych surowcw np. ce-
mentu i siarki elementarnej, Jednak dla wikszoci surowcw, w zwizku z brakiem infor-
macji statystycznej z GUS na temat ruchu zapasw i poziomu strat, moliwe jest podanie jako
miary zapotrzebowania tylko tzw. zuycia pozornego. Jego wielko zazwyczaj niewiele od-
biega od poziomu rzeczywistej konsumpcji, cho dla niektrych metali rzadkich i szlachet-
nych, wielko zuycia pozornego moe by zaniona wskutek nieoficjalnego importu (prze-
mytu) lub wykorzystywania zapasw. Zuycie pozorne obliczane jest zgodnie z formu:
Zuycie pozorne (zapotrzebowanie) = Produkcja + Import Eksport
Wielkoci zapotrzebowania na poszczeglne surowce mineralne w roku 2009, wyraone
wielkoci zuycia rzeczywistego lub pozornego w porwnaniu do wielkoci z lat 20052008
(tab. 6), wskazuje na znaczcy spadek zapotrzebowania na wikszo surowcw mineralnych.
Do nielicznych surowcw, ktrych zuycie wzroso naleay przede wszystkim:
surowce energetyczne: gaz ziemny zaazotowany;
surowce metaliczne: kobalt, koncentraty rud miedzi, elazokrzemomangan,
surowce niemetaliczne: asfalty, naturalne borany, fluoryty, gipsy i anhydryty, kamienie
budowlane i drogowe, kruszywa mineralne, zwizku litu, magnezyty kalcynowane, mi-
ki, nawozy azotowe, perlit, sl kamienna (tab. 6).
Z kolei najwikszy spadek zapotrzebowania, przekraczajcy 20%, notowany by dla na-
stpujcych surowcw:
surowce energetyczne: gaz koksowniczy i koks;
surowce metaliczne: alumina, aluminium, arsen, boksyty, chrom, chromity, gal, tlenki
germanu, ind, tlenki i wodorotlenki kobaltu, magnez, mangan, rudy i koncentratu man-
ganu, molibden, rudy i koncentraty molibdenu, nikiel, platynowce, selen, srebro, tantal,
tytan, wolfram, rudy i koncentraty elaza, surwka elaza, stal surowa, elazostopy;
surowce niemetaliczne: andaluzyt i mineray pokrewne, baryt, bentonity, brom, cyrkon,
dolomity praone, fosfor, fosforyty, kwas fosforowy, nawozy fosforowe, grafit, iy cera-
T
a
b
.
6
.
Z
a
p
o
t
r
z
e
b
o
w
a
n
i
e
n
a
n
a
j
w
a
n
i
e
j
s
z
e
s
u
r
o
w
c
e
m
i
n
e
r
a
l
n
e
i
w
y
r
o
b
y
p
o
c
h
o
d
n
e
w
P
o
l
s
c
e
w
l
a
t
a
c
h
2
0
0
5
2
0
0
9
S
u
r
o
w
i
e
c
m
i
n
e
r
a
l
n
y
/
/
W
y
r
b
p
o
c
h
o
d
n
y
J
e
d
n
o
s
t
k
a
m
i
a
r
y
Z
a
p
o
t
r
z
e
b
o
w
a
n
i
e
Z
m
i
a
n
a
2
0
0
9
/
2
0
0
8
[
%
]
U
w
a
g
i
2
0
0
5
2
0
0
6
2
0
0
7
2
0
0
8
2
0
0
9
S
U
R
O
W
C
E
E
N
E
R
G
E
T
Y
C
Z
N
E
G
a
z
z
i
e
m
n
y
w
y
s
o
k
o
m
e
t
a
n
o
w
y
m
l
n
m
3
1
2
9
2
6
1
3
0
2
9
1
2
9
8
8
1
3
2
6
9
1
3
0
2
0
-
2
r
G
a
z
z
i
e
m
n
y
z
a
a
z
o
t
o
w
a
n
y
m
l
n
m
3
3
5
7
1
3
4
9
2
3
5
6
1
3
4
0
8
3
5
6
9
+
5
r
G
a
z
k
o
k
s
o
w
n
i
c
z
y
m
l
n
m
3
3
5
4
5
4
1
0
1
4
4
0
9
4
2
0
7
3
0
7
6
-
2
7
p
K
o
k
s
t
y
s
.
t
3
4
0
0
3
9
4
9
3
9
0
4
3
5
1
6
w
2
6
5
0
-
2
5
r
R
o
p
a
n
a
f
t
o
w
a
t
y
s
.
t
1
8
1
9
1
2
0
0
5
0
2
0
0
2
4
2
1
0
3
6
2
0
2
8
2
-
4
r
g
i
e
l
b
r
u
n
a
t
n
y
t
y
s
.
t
6
1
5
8
9
6
0
7
9
5
5
7
5
2
1
5
9
6
3
1
5
7
0
8
4
-
4
r
g
i
e
l
k
a
m
i
e
n
n
y
t
y
s
.
t
8
0
4
3
8
8
6
1
2
9
8
5
3
3
7
8
2
6
6
7
7
5
7
3
0
-
8
r
S
U
R
O
W
C
E
M
E
T
A
L
I
C
Z
N
E
A
l
u
m
i
n
i
u
m
r
u
d
y
(
b
o
k
s
y
t
y
)
t
y
s
.
t
6
2
6
4
7
1
6
9
4
8
-
3
0
p
A
l
u
m
i
n
i
u
m
t
l
e
n
e
k
(
a
l
u
m
i
n
a
)
t
y
s
.
t
1
4
5
1
5
6
1
6
4
1
5
2
5
1
-
6
6
p
A
l
u
m
i
n
i
u
m
t
y
s
.
t
1
2
8
1
5
5
1
8
1
1
3
8
8
8
-
3
6
p
A
n
t
y
m
o
n
t
3
4
1
2
6
1
2
0
3
0
2
5
-
1
7
p
A
n
t
y
m
o
n
u
t
l
e
n
e
k
t
1
1
9
3
1
2
7
9
1
2
3
2
1
0
2
2
9
4
8
-
7
p
A
r
s
e
n
t
3
8
1
7
2
0
3
8
1
9
-
5
0
p
A
r
s
e
n
u
t
l
e
n
e
k
(
a
r
s
z
e
n
i
k
)
t
A
s
2
O
3
2
8
2
4
2
1
2
2
1
1
-
5
0
p
B
i
z
m
u
t
t
1
4
1
1
1
4
2
1
1
7
-
1
9
p
B
o
r
t
2
6
4
0
0
x
p
C
h
r
o
m
i
t
y
t
y
s
.
t
9
1
6
3
8
3
8
1
1
-
7
1
p
C
h
r
o
m
t
1
0
1
0
5
3
1
0
8
0
-
1
0
0
p
C
y
n
a
t
1
1
7
1
1
2
9
4
2
9
4
1
5
5
5
1
3
4
0
-
1
4
p
C
y
n
k
u
k
o
n
c
e
n
t
r
a
t
y
r
u
d
t
y
s
.
t
Z
n
1
4
3
1
6
6
1
6
8
1
8
7
1
6
6
-
1
1
p
C
y
n
k
t
y
s
.
t
7
9
1
0
0
1
0
3
9
1
7
7
-
1
5
p
C
y
r
k
o
n
m
e
t
a
l
i
c
z
n
y
t
3
1
3
+
2
0
0
p
G
a
l
k
g
1
1
2
5
3
1
7
-
6
8
p
G
e
r
m
a
n
u
t
l
e
n
k
i
k
g
3
0
1
7
3
4
2
8
3
-
8
9
p
I
n
d
k
g
1
3
8
4
9
7
7
4
8
-
3
8
p
K
a
d
m
t
2
2
9
1
7
6
3
5
1
3
4
0
6
r
a
z
y
p
S
u
r
o
w
i
e
c
m
i
n
e
r
a
l
n
y
/
/
W
y
r
b
p
o
c
h
o
d
n
y
J
e
d
n
o
s
t
k
a
m
i
a
r
y
Z
a
p
o
t
r
z
e
b
o
w
a
n
i
e
Z
m
i
a
n
a
2
0
0
9
/
2
0
0
8
[
%
]
U
w
a
g
i
2
0
0
5
2
0
0
6
2
0
0
7
2
0
0
8
2
0
0
9
K
o
b
a
l
t
t
1
9
3
7
5
3
3
4
3
8
+
1
2
p
K
o
b
a
l
t
u
t
l
e
n
k
i
i
w
o
d
o
r
o
t
l
e
n
k
i
t
1
3
2
6
1
1
7
2
9
8
-
7
2
p
K
r
z
e
m
t
9
2
5
7
1
1
6
8
4
1
3
5
6
8
1
0
8
5
1
1
0
8
5
4
0
p
,
s
M
a
g
n
e
z
t
1
5
2
3
2
6
3
6
5
3
3
1
4
4
7
3
3
3
2
3
-
2
6
p
M
a
n
g
a
n
u
r
u
d
y
i
k
o
n
c
e
n
t
r
a
t
y
t
y
s
.
t
0
6
3
3
5
4
2
-
9
6
p
M
a
n
g
a
n
t
2
5
3
1
0
7
7
6
1
9
6
3
8
3
5
2
-
4
5
p
M
i
e
d
z
i
k
o
n
c
e
n
t
r
a
t
y
r
u
d
t
y
s
.
t
C
u
5
2
5
5
2
9
4
7
0
w
4
4
8
4
6
2
+
3
p
M
i
e
d
r
a
f
i
n
o
w
a
n
a
t
y
s
.
t
2
7
1
2
7
5
3
0
1
2
3
7
2
0
3
-
1
4
p
M
o
l
i
b
d
e
n
u
r
u
d
y
i
k
o
n
c
e
n
t
r
a
t
y
t
0
1
0
3
8
0
-
1
0
0
n
M
o
l
i
b
d
e
n
t
0
2
1
1
5
5
1
-
9
8
p
N
i
k
i
e
l
t
1
0
6
2
2
0
9
6
1
5
9
3
2
8
6
3
1
0
8
0
-
6
2
p
N
i
o
b
k
g
8
7
1
8
7
1
6
2
1
2
3
8
+
2
1
7
p
o
w
i
u
k
o
n
c
e
n
t
r
a
t
y
r
u
d
t
y
s
.
t
P
b
0
0
0
0
0
x
n
w
r
a
f
i
n
o
w
a
n
y
t
y
s
.
t
7
8
8
8
9
3
9
1
7
5
-
1
8
p
P
i
e
r
w
i
a
s
t
k
i
z
i
e
m
r
z
a
d
k
i
c
h
,
i
t
r
i
s
k
a
n
d
m
e
t
a
l
e
t
6
7
1
1
2
+
1
0
0
p
P
i
e
r
w
i
a
s
t
k
i
z
i
e
m
r
z
a
d
k
i
c
h
,
i
t
r
i
s
k
a
n
d
z
w
i
z
k
i
t
1
1
8
1
2
4
1
4
8
2
0
5
5
7
-
7
3
p
P
l
a
t
y
n
o
w
c
e
k
g
4
0
1
s
3
7
3
s
4
8
7
4
8
9
1
2
8
-
7
4
p
,
s
R
t
t
1
3
0
0
0
0
x
n
S
e
l
e
n
t
5
8
3
2
3
2
4
9
3
0
-
3
9
p
S
r
e
b
r
o
t
1
3
2
1
2
5
1
2
8
1
4
8
9
7
-
3
4
p
T
a
l
k
g
1
1
1
1
0
-
1
0
0
p
T
a
n
t
a
l
k
g
2
3
9
1
9
6
3
1
0
0
5
4
3
7
1
0
4
9
-
8
1
p
T
e
l
l
u
r
k
g
1
8
6
9
1
9
5
9
1
4
1
1
1
0
5
5
9
0
7
-
1
6
p
T
y
t
a
n
u
r
u
d
y
i
k
o
n
c
e
n
t
r
a
t
y
t
y
s
.
t
1
0
1
9
5
1
0
0
9
1
8
4
-
8
p
T
y
t
a
n
t
2
8
3
8
4
4
4
1
2
-
9
5
p
T
y
t
a
n
o
w
a
b
i
e
l
t
y
s
.
t
4
3
4
8
4
3
4
2
3
7
-
1
2
p
W
a
p
t
1
7
0
0
0
x
n
W
o
l
f
r
a
m
t
2
1
1
5
0
1
5
1
0
-
3
3
n
o
t
o
k
g
5
9
5
1
8
2
6
1
2
1
5
1
5
5
5
1
0
6
3
-
3
2
p
e
l
a
z
a
r
u
d
y
i
k
o
n
c
e
n
t
r
a
t
y
t
y
s
.
t
b
r
u
t
t
o
6
7
8
9
8
5
7
6
8
7
4
7
7
7
7
3
3
7
7
7
-
3
8
p
S
u
r
o
w
i
e
c
m
i
n
e
r
a
l
n
y
/
/
W
y
r
b
p
o
c
h
o
d
n
y
J
e
d
n
o
s
t
k
a
m
i
a
r
y
Z
a
p
o
t
r
z
e
b
o
w
a
n
i
e
Z
m
i
a
n
a
2
0
0
9
/
2
0
0
8
[
%
]
U
w
a
g
i
2
0
0
5
2
0
0
6
2
0
0
7
2
0
0
8
2
0
0
9
e
l
a
z
a
s
u
r
w
k
a
t
y
s
.
t
4
7
1
0
5
5
3
4
6
0
2
4
5
1
6
5
3
2
4
1
-
3
7
p
S
t
a
l
s
u
r
o
w
a
t
y
s
.
t
8
3
3
7
9
9
7
5
1
0
6
2
1
9
7
4
3
7
1
2
9
-
2
7
p
e
l
a
z
o
c
h
r
o
m
t
y
s
.
t
1
0
1
2
1
2
1
2
5
-
5
8
p
e
l
a
z
o
m
a
n
g
a
n
t
y
s
.
t
2
7
3
3
4
3
3
6
3
0
-
1
7
p
e
l
a
z
o
k
r
z
e
m
o
m
a
n
g
a
n
t
y
s
.
t
5
4
6
2
8
3
4
7
6
9
+
4
7
p
e
l
a
z
o
k
r
z
e
m
t
y
s
.
t
2
3
2
1
3
6
2
2
9
-
5
9
p
e
l
a
z
o
m
o
l
i
b
d
e
n
t
1
0
6
5
1
0
5
6
1
2
2
1
1
3
7
5
5
3
9
-
6
1
p
e
l
a
z
o
n
i
o
b
t
1
0
4
1
7
2
3
2
2
1
9
8
1
9
6
-
1
p
e
l
a
z
o
t
y
t
a
n
i
e
l
a
z
o
k
r
z
e
m
o
t
y
t
a
n
t
1
3
1
1
8
4
2
1
3
1
0
3
9
8
-
5
p
e
l
a
z
o
w
a
n
a
d
t
3
0
2
4
3
7
3
5
3
3
4
9
1
4
2
-
5
9
p
e
l
a
z
o
w
o
l
f
r
a
m
t
4
9
0
0
9
x
n
S
U
R
O
W
C
E
N
I
E
M
E
T
A
L
I
C
Z
N
E
A
n
d
a
l
u
z
y
t
,
c
y
a
n
i
t
,
s
i
l
l
i
m
a
n
i
t
t
y
s
.
t
1
0
2
1
2
4
1
8
8
-
5
6
p
A
m
o
n
i
a
k
t
y
s
.
t
2
2
4
1
2
2
8
3
2
3
5
7
2
2
2
3
2
0
0
3
-
1
0
p
A
s
f
a
l
t
y
n
a
t
u
r
a
l
n
e
i
s
y
n
t
e
t
y
c
z
n
e
t
y
s
.
t
1
1
6
0
w
1
4
6
0
w
1
4
0
0
w
1
3
3
0
w
1
6
2
0
+
2
2
p
A
z
o
t
o
w
y
k
w
a
s
t
y
s
.
t
2
2
2
6
2
2
1
1
2
2
8
5
2
2
7
8
2
1
4
9
-
6
p
A
z
o
t
o
w
e
n
a
w
o
z
y
t
y
s
.
t
3
4
5
7
4
0
4
8
4
0
9
3
3
5
7
9
3
9
7
0
+
1
1
p
B
a
r
y
t
t
y
s
.
t
8
1
1
1
2
1
4
8
-
4
3
p
B
e
n
t
o
n
i
t
s
u
r
o
w
y
t
y
s
.
t
1
1
6
1
5
4
1
6
6
1
7
8
1
2
6
-
2
9
p
,
s
B
e
n
t
o
n
i
t
w
z
b
o
g
a
c
o
n
y
t
y
s
.
t
7
1
8
0
8
4
1
0
1
5
8
-
4
3
p
,
s
B
o
r
a
n
y
n
a
t
u
r
a
l
n
e
t
6
5
6
1
1
1
7
1
3
4
8
1
4
3
5
+
7
p
B
r
o
m
t
3
1
1
5
6
1
-
8
3
p
B
u
r
s
z
t
y
n
t
9
0
5
7
5
7
.
.
x
n
C
e
m
e
n
t
o
w
y
k
l
i
n
k
i
e
r
t
y
s
.
t
9
2
4
3
1
0
4
1
3
1
3
0
5
5
1
2
5
4
2
1
0
5
6
8
-
1
6
p
C
e
m
e
n
t
t
y
s
.
t
1
2
6
0
7
1
4
6
1
1
1
7
1
5
0
w
1
7
5
0
4
1
5
6
3
0
-
1
1
r
C
h
l
o
r
t
y
s
.
t
3
5
9
4
2
1
3
9
6
3
4
3
3
2
4
-
6
p
C
y
r
k
o
n
u
k
o
n
c
e
n
t
r
a
t
y
t
8
6
8
8
1
1
5
4
0
8
4
1
3
6
3
-
5
7
p
D
i
a
m
e
n
t
y
n
a
t
u
r
a
l
n
e
i
s
y
n
t
e
t
y
c
z
n
e
k
g
1
9
0
4
w
1
3
2
4
w
1
6
7
7
w
1
8
4
4
5
2
5
9
4
2
8
r
a
z
y
p
D
i
a
t
o
m
i
t
y
i
s
u
r
o
w
c
e
p
o
k
r
e
w
n
e
t
y
s
.
t
7
6
8
1
0
1
0
0
p
D
o
l
o
m
i
t
y
p
r
z
e
m
y
s
o
w
e
s
u
r
o
w
e
t
y
s
.
t
1
8
1
8
1
9
9
1
2
2
3
6
2
2
2
0
1
8
5
8
-
1
6
p
S
u
r
o
w
i
e
c
m
i
n
e
r
a
l
n
y
/
/
W
y
r
b
p
o
c
h
o
d
n
y
J
e
d
n
o
s
t
k
a
m
i
a
r
y
Z
a
p
o
t
r
z
e
b
o
w
a
n
i
e
Z
m
i
a
n
a
2
0
0
9
/
2
0
0
8
[
%
]
U
w
a
g
i
2
0
0
5
2
0
0
6
2
0
0
7
2
0
0
8
2
0
0
9
D
o
l
o
m
i
t
y
p
r
z
e
m
y
s
o
w
e
p
r
a
o
n
e
t
y
s
.
t
1
3
6
1
4
1
1
3
0
1
2
8
8
5
-
3
4
p
F
l
u
o
r
y
t
t
y
s
.
t
6
8
1
0
9
1
0
+
1
1
p
F
o
s
f
o
r
y
t
y
i
a
p
a
t
y
t
y
t
y
s
.
t
1
5
5
8
1
6
5
9
1
6
8
9
1
4
4
9
4
5
9
-
6
8
p
F
o
s
f
o
r
t
y
s
.
t
1
6
1
3
1
3
9
7
-
2
2
p
F
o
s
f
o
r
o
w
y
k
w
a
s
t
y
s
.
t
4
1
2
5
0
8
4
8
9
2
9
5
1
3
1
-
5
6
p
F
o
s
f
o
r
o
w
e
n
a
w
o
z
y
t
y
s
.
t
1
2
7
1
6
0
1
6
1
8
0
4
3
-
4
6
p
G
i
p
s
i
a
n
h
y
d
r
y
t
t
y
s
.
t
2
5
7
1
2
7
4
5
3
1
2
6
3
1
0
2
3
5
1
1
+
8
p
G
r
a
f
i
t
n
a
t
u
r
a
l
n
y
t
3
0
3
4
3
6
3
8
5
6
1
9
4
1
2
2
2
8
0
9
-
3
2
p
y
c
e
r
a
m
i
c
z
n
e
b
i
a
o
w
y
p
a
l
a
j
c
e
s
i
t
y
s
.
t
4
3
2
3
8
8
4
4
0
4
5
4
2
9
3
-
3
5
p
,
s
y
c
e
r
a
m
i
c
z
n
e
k
a
m
i
o
n
k
o
w
e
t
y
s
.
t
5
2
9
7
3
8
9
8
0
9
0
6
6
4
6
-
2
9
p
y
o
g
n
i
o
t
r
w
a
e
t
y
s
.
t
1
8
4
2
0
8
2
0
6
1
8
3
1
3
3
-
2
7
p
,
s
J
o
d
t
9
1
5
1
6
1
4
5
-
6
4
p
K
a
m
i
e
n
i
e
b
u
d
o
w
l
a
n
e
i
d
r
o
g
o
w
e
t
y
s
.
t
3
3
7
4
3
9
8
1
3
1
3
3
4
0
8
5
4
3
6
4
+
7
p
K
a
o
l
i
n
w
z
b
o
g
a
c
o
n
y
t
y
s
.
t
2
3
4
2
2
6
2
5
7
w
2
8
2
2
2
0
-
2
2
p
K
o
r
u
n
d
i
s
z
m
e
r
g
i
e
l
n
a
t
u
r
a
l
n
y
t
4
3
0
3
7
7
4
0
3
1
9
2
0
-
1
0
0
p
K
o
r
u
n
d
s
y
n
t
e
t
y
c
z
n
y
(
e
l
e
k
t
r
o
k
o
r
u
n
d
)
t
y
s
.
t
3
0
3
1
3
2
3
7
1
7
-
5
4
p
K
r
e
d
a
p
i
s
z
c
a
i
s
u
r
o
w
c
e
p
o
k
r
e
w
n
e
t
y
s
.
t
6
0
0
5
6
3
7
4
6
8
4
5
7
2
0
-
1
5
p
K
r
u
s
z
y
w
a
n
a
t
u
r
a
l
n
e
w
i
r
o
w
o
-
p
i
a
s
k
o
w
e
t
y
s
.
t
8
6
2
4
4
w
9
6
9
1
8
w
1
1
6
5
5
8
w
1
2
5
1
2
3
w
1
1
9
6
3
8
-
4
p
K
r
u
s
z
y
w
a
n
a
t
u
r
a
l
n
e
a
m
a
n
e
t
y
s
.
t
3
3
4
4
4
3
9
3
3
9
4
7
2
7
1
5
2
0
2
2
6
0
1
8
4
+
1
6
p
K
r
u
s
z
y
w
a
s
z
t
u
c
z
n
e
z
o
d
p
a
d
w
s
t
y
s
.
t
9
5
0
0
1
1
3
0
0
1
0
9
0
0
8
8
0
0
7
4
0
0
-
1
6
p
K
r
u
s
z
y
w
a
s
z
t
u
c
z
n
e
z
s
u
r
o
w
c
w
i
l
a
s
t
y
c
h
t
y
s
.
t
4
0
0
3
0
0
3
0
0
3
0
0
2
1
0
-
3
0
p
K
w
a
r
c
t
y
s
.
t
2
2
2
2
1
5
1
6
1
3
-
1
9
p
K
w
a
r
c
y
t
y
p
r
z
e
m
y
s
o
w
e
t
y
s
.
t
1
4
2
4
1
1
3
4
1
6
3
3
5
-
7
9
p
L
i
t
u
z
w
i
z
k
i
t
2
3
8
2
1
5
3
9
1
1
9
4
2
0
8
+
7
p
u
p
k
i
f
y
l
l
i
t
o
w
e
t
y
s
.
t
2
1
3
1
4
1
4
2
4
+
7
1
p
u
p
k
i
k
w
a
r
c
y
t
o
w
e
t
y
s
.
t
1
1
1
1
1
0
7
1
-
8
6
p
u
p
k
i
m
i
k
o
w
e
t
y
s
.
t
9
6
8
1
9
3
-
8
4
p
M
a
g
n
e
z
y
t
s
u
r
o
w
y
t
y
s
.
t
5
5
6
3
6
5
6
5
5
1
-
2
2
p
M
a
g
n
e
z
y
t
y
i
m
a
g
n
e
z
j
e
k
a
l
c
y
n
o
w
a
n
e
t
y
s
.
t
5
5
4
3
6
+
1
0
0
p
M
a
g
n
e
z
y
t
y
i
m
a
g
n
e
z
j
e
p
r
a
o
n
e
i
t
o
p
i
o
n
e
t
y
s
.
t
6
6
9
8
1
0
4
1
2
2
7
5
-
3
9
p
S
u
r
o
w
i
e
c
m
i
n
e
r
a
l
n
y
/
/
W
y
r
b
p
o
c
h
o
d
n
y
J
e
d
n
o
s
t
k
a
m
i
a
r
y
Z
a
p
o
t
r
z
e
b
o
w
a
n
i
e
Z
m
i
a
n
a
2
0
0
9
/
2
0
0
8
[
%
]
U
w
a
g
i
2
0
0
5
2
0
0
6
2
0
0
7
2
0
0
8
2
0
0
9
M
i
k
a
t
5
2
4
8
8
5
1
1
1
0
8
9
2
1
1
7
7
+
3
2
p
P
e
r
l
i
t
t
9
9
3
9
1
5
8
7
3
1
7
3
6
5
1
9
9
0
1
2
1
5
1
2
+
8
p
P
i
a
s
k
i
d
o
p
r
o
d
u
k
c
j
i
w
y
r
o
b
w
w
a
p
i
e
n
n
o
-
p
i
a
s
k
o
w
y
c
h
t
y
s
.
m
3
5
7
2
6
8
5
9
0
5
8
3
4
5
6
0
-
3
3
p
P
i
a
s
k
i
d
o
p
r
o
d
u
k
c
j
i
b
e
t
o
n
w
k
o
m
r
k
o
w
y
c
h
t
y
s
.
m
3
3
6
0
3
3
6
3
5
2
3
4
0
3
2
2
-
5
p
P
i
a
s
k
i
f
o
r
m
i
e
r
s
k
i
e
t
y
s
.
t
7
6
6
7
6
2
7
8
2
8
0
6
7
2
0
-
1
1
p
P
i
a
s
k
i
p
o
d
s
a
d
z
k
o
w
e
t
y
s
.
m
3
6
0
4
7
6
1
9
7
6
5
9
5
6
4
0
1
5
9
2
8
-
7
p
P
i
a
s
k
i
s
z
k
l
a
r
s
k
i
e
t
y
s
.
t
1
5
1
9
1
4
2
9
2
0
5
5
2
1
4
2
1
9
6
2
-
8
p
P
u
m
e
k
s
t
5
7
8
0
4
7
8
5
1
2
0
6
6
5
5
0
5
4
2
7
5
-
2
2
p
S
a
d
z
a
t
y
s
.
t
1
0
1
1
0
8
1
1
4
1
1
0
1
0
2
-
7
p
S
i
a
r
k
a
e
l
e
m
e
n
t
a
r
n
a
t
y
s
.
t
4
9
3
w
5
1
8
w
5
6
5
w
5
4
3
w
2
9
5
-
4
6
r
S
i
a
r
k
o
w
y
k
w
a
s
t
y
s
.
t
1
9
8
4
2
0
0
6
2
0
4
1
1
6
9
3
w
1
2
0
8
-
2
9
p
S
k
a
l
e
n
i
o
w
e
s
u
r
o
w
c
e
t
y
s
.
t
7
7
6
7
4
0
8
2
5
9
0
2
7
4
6
-
2
2
p
S
o
d
a
k
a
l
c
y
n
o
w
a
n
a
t
y
s
.
t
6
1
8
5
9
9
6
2
2
6
1
1
5
7
4
-
6
p
S
o
d
a
k
a
u
s
t
y
c
z
n
a
t
y
s
.
t
6
4
1
9
6
1
1
0
3
6
8
6
0
8
2
8
-
4
p
S
o
l
e
p
o
t
a
s
o
w
e
t
y
s
.
t
8
7
5
7
9
3
1
0
2
6
8
4
1
2
0
8
-
7
5
p
l
k
a
m
i
e
n
n
a
(
z
s
o
l
a
n
k
)
t
y
s
.
t
3
8
9
6
4
1
2
2
3
4
8
8
3
3
9
0
3
5
0
5
+
3
p
S
t
r
o
n
t
u
w
g
l
a
n
t
2
2
9
3
1
9
9
4
1
2
1
2
4
8
6
8
0
-
8
4
p
S
u
r
o
w
c
e
i
l
a
s
t
e
c
e
r
a
m
i
k
i
b
u
d
o
w
l
a
n
e
j
t
y
s
.
m
3
2
5
2
7
2
4
0
3
3
3
5
5
3
2
6
7
2
6
4
0
-
1
9
p
T
a
l
k
i
s
t
e
a
t
y
t
t
y
s
.
t
2
0
2
3
2
4
2
8
1
8
-
3
6
p
T
l
e
n
t
y
s
.
t
2
2
6
8
2
2
0
8
2
3
4
8
2
1
4
0
1
9
5
6
-
9
p
T
o
r
f
t
y
s
.
t
6
7
8
6
3
5
7
2
1
7
5
9
7
3
3
-
3
p
W
a
p
i
e
n
i
e
p
r
z
e
m
y
s
o
w
e
(
k
a
m
i
e
i
m
c
z
k
i
)
t
y
s
.
t
2
4
0
2
4
2
8
9
7
7
3
3
6
3
5
3
2
6
1
2
2
9
6
4
9
-
9
p
W
a
p
i
e
n
i
e
(
k
r
e
d
a
)
j
e
z
i
o
r
n
e
t
y
s
.
t
7
1
7
9
5
6
5
1
4
5
-
1
2
p
W
a
p
n
o
t
y
s
.
t
1
8
0
7
1
9
8
9
2
2
2
2
2
0
4
6
1
7
3
4
-
1
5
p
W
e
r
m
i
k
u
l
i
t
t
3
4
8
4
0
8
4
7
1
2
0
5
1
3
9
-
3
2
p
W
o
l
l
a
s
t
o
n
i
t
t
5
5
5
5
5
0
p
,
s
W
o
s
k
i
m
i
n
e
r
a
l
n
e
t
7
8
5
3
1
1
3
3
3
-
9
1
p
Z
e
o
l
i
t
y
s
y
n
t
e
t
y
c
z
n
e
t
1
1
1
3
1
0
6
6
0
p
O
z
n
a
c
z
e
n
i
a
:
n
z
m
i
a
n
a
n
i
e
m
o
l
i
w
a
d
o
w
y
l
i
c
z
e
n
i
a
,
p
z
u
y
c
i
e
p
o
z
o
r
n
e
,
r
z
u
y
c
i
e
r
z
e
c
z
y
w
i
s
t
e
,
s
z
u
y
c
i
e
s
z
a
c
u
n
k
o
w
e
o
:
G
U
S
,
O
W
miczne i ogniotrwae, jod, kaolin, korund, kwarcyty przemysowe, upki kwarcytowe,
upki mikowe, magnezyty surowe i praone, piaski do wyrobw wapienno-piaskowych,
pumeks, siarka, kwas siarkowy, surowce skaleniowe, sole potasowe, wglan strontu, talk
i steatyt, wermikulit (tab. 6).
ALUMINIUM
Aluminium Al (polskie glin) jest drugim po elazie metalem pod wzgldem wielko-
ci zuycia na wiecie. wiadczy to o jego randze w gospodarce wiatowej, mimo e prak-
tyczne znaczenie znajduje dopiero w postaci wyrobw cignionych, walcowanych i wycis-
kanych lub w stopach z innymi metalami. Gwne dziedziny zastosowa to przemysy:
rodkw transportu (samochodowy, lotniczy, kolejowy), budownictwo, maszynowy, elek-
tryczny, opakowa i inne. Aluminium produkowane jest obecnie w okoo 80% elektroli-
tycznie z aluminy (por.: BOKSYTY ALUMINA) jako tzw. aluminium pierwotne,
a reszta ze zomw i odpadw jako aluminium wtrne.
Od poowy lat 90-tych XX w. trwa koniunktura w brany aluminiowej, przy rokrocznie
odnotowywanym wzrocie poday aluminium (pierwotne i wtrne). Zdarzay si okresy
niewielkich wahni in minus, np. w 2001 r. (kryzys energetyczny w USA), jednak spadki
produkcji w niektrych rejonach wiata byy rekompensowane przez wzrosty w innych.
Rwnie rok 2008 przynis wyrane spowolnienie tempa wzrostu, a w 2009 r. nastpi blisko
7% spadek wiatowej produkcji. Tym samym zosta przerwany trwajcy od 1995 r. jeden
z najduszych okresw koniunktury na wiatowym rynku aluminium. Jednak dobre rokowa-
nia dla rynku azjatyckiego, a przede wszystkim chiskiego, pozwalaj sdzi, e ten spadek
zostanie szybko zniwelowany. Nadal rozwj produkcji aluminium pierwotnego nastpuje
w krajach rozwijajcych si lub dysponujcych tasz energi, gwnie azjatyckich (Chiny, In-
die, ZEA, Bahrajn i inni), afrykaskich (Mozambik, RPA, Nigeria), oraz Brazylii, Argentynie
i Australii. Z kolei, rozwj produkcji aluminium wtrnego obserwowany jest zwykle w kra-
jach wysoko uprzemysowionych, gwnie zachodnioeuropejskich (Niemcy, Norwegia, Wo-
chy i inne), Kanadzie i Australii, ale rwnie w Chinach, Brazylii czy Meksyku. Pomimo de-
koniunktury realizowane s projekty rozwojowe bd skadane deklaracje o budowie nowych
hut na wiecie, co jest dobrym prognostykiem na przyszo. Od pocztku XXI wieku utrwala
si coraz bardziej dominujca rola Chin na wiatowym rynku aluminium.
Na rynku wiatowym przedmiotem obrotu handlowego jest aluminium w postaci wlewek
w kilku gatunkach: standard (min. 99.5% Al), high grade (99.7% Al, od kilku lat podstawa
notowa giedowych), special grade (99.799.85% Al) i super pure aluminium (99.99% Al).
Coraz wiksze znaczenie zyskuje w obrotach zom aluminium i stopw aluminium.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce nie wytwarza si aluminy stosowanej do produkcji aluminium elektrolitycz-
nego pierwotnego, ktra w caoci jest importowana (por.: BOKSYTY ALUMINA).
Aluminium wtrne produkowane jest ze zomw oraz odpadw Al.

Produkcja
W wyniku podjtej pod koniec 2008 r. decyzji o wycofaniu si z produkcji aluminium
pierwotnego z aluminy kalcynowanej i likwidacji wydziau elektrolizy, zakoczono trwa-
jc od 1966 r. produkcj aluminium w Hucie Aluminium Konin (nalecej w 100% do
Impexmetal S.A., GK Boryszew S.A.) w Koninie (por.: BILANS 2008). Do rozpoczcia
likwidacji wydziau elektrolizy, huta moga wytwarza rocznie do 55 tys. t aluminium elek-
trolitycznego niestopowego (tab. 1), z ktrego po dalszej obrbce otrzymywano gatunki:
Al 99.8, Al 99.7, Al 99.5. Huta pozostaje najwikszym producentem wyrobw walcowa-
nych z aluminium i stopw aluminium w Polsce, do produkcji ktrych do tej pory prze-
znaczaa wikszo wytworzonego elektrolitycznie aluminium, a take odpady aluminium
i stopw aluminium oraz importowane bloki i gski aluminiowe. Aktualnie huta jest zdolna
wyprodukowa do 80 tys. t/r wyrobw walcowanych.
Szacowana produkcja aluminium niestopowego wtrnego z odpadw i zomw jest na-
dal niewielka (tab. 1). W 2006 r. pierwszy raz pojawiy si wiarygodne dane na temat pro-
dukcji aluminium stopowego pierwotnego i wtrnego (tab. 2). Stopy pierwotne produko-
wane s z aluminium niestopowego, natomiast do produkcji stopw wtrnych wykorzystuje
si wikszo pozyskiwanych odpadw i zomw aluminium. czn produkcj aluminium
wtrnego (metal i jego stopy) mona szacowa na ok. 162 tys. t w 2009 r. (tab. 1, 2).
Obroty
W roku 2007 zakupy aluminium niestopowego do Polski osigny niemal 106 tys. t,
a w latach 20082009 zostay zredukowane do okoo 72 tys. t/r (tab. 3). W 2009 r. zdecydo-
wana wikszo dostaw pochodzia z krajw europejskich (ok. 94% importu), w tym najwi-
cej z Niemiec (ok. 23%), Rosji (ok. 21%), Sowacji (ok. 20%) i Belgii (ok. 16%). Poza Euro-
p znaczce iloci zakupiono tylko w Mozambiku. Eksport (reeksport) metalu jest sporadycz-
ny i ma niewielkie znaczenie w bilansie tego surowca, chocia w ostatnich dwch latach do
Niemiec sprzedano po ok. 1.4 tys. t/r (tab. 1). W zwizku ze zmniejszeniem wartoci jednost-
kowych importowanego aluminium (tab. 6), deficyt obrotw zmala do 394 mln PLN (tab. 5).
W 2009 r. zahamowany zosta trend wzrostowy eksportu odpadw i zomw Al (tab. 4). Wo-
lumen eksportu zmala o ok. 19%, co przy porwnywalnym spadku wartoci jednostkowych
obrotw (tab. 6), spowodowao spadek dodatniego salda obrotw o ok. 48% (tab. 5), ale ogra-
30 ALUMINIUM
Tab. 1. Gospodarka aluminium niestopowym w Polsce PKWiU 24421130,
CN 7601 10
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja
s
65.4 71.9 75.0 68.0 16.9
aluminiumpierwotne
1
53.6 53.0
s
53.5
s
50.0
aluminiumwtrne
s
11.8 18.9 21.5 18.0 16.9
Import 62.4 83.3 105.9 71.4 72.4
Eksport 0.1 0.2 0.0 1.4 1.4
Zuycie
p
127.7 155.0 180.9 138.0 87.9
1
aluminiumhutnicze produkowane w Hucie Aluminium w Koninie
rdo: GUS, dane producentw
ALUMINIUM 31
Tab. 2. Gospodarka stopami aluminium w Polsce PKWiU 24421153,55,
CN 7601 20
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 257.2
s
348.8 370.3 342.1 236.3
pierwotne . 112.4 113.9 109.3 91.6
wtrne . 236.4 256.4 232.8 144.7
Import 142.3 168.7 196.5 192.5 151.1
pierwotne 98.5 110.2 130.2 131.4 104.9
wtrne 43.8 58.5 66.3 61.1 46.2
Eksport 82.4 79.7 78.0 79.6 63.9
pierwotne 9.3 9.1 10.0 7.0 6.1
wtrne 73.1 70.6 68.0 72.6 57.8
Zuycie
p
317.1 437.8 488.8 455.0 329.6
pierwotne . 213.5 234.1 233.7 196.5
wtrne . 224.3 254.7 221.3 133.1
rdo: GUS
Tab. 3. Kierunki importu aluminium niestopowego do Polski CN 7601 10
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 62.4 83.3 105.9 71.4 72.4
Belgia 14.2 14.9 13.8 11.2 11.4
Brazylia 0.7 2.1 5.1 2.2
Czechy 0.5 0.1 0.0
Francja 0.3 3.6 0.8 0.0
Hiszpania 0.0 0.1 0.1
Holandia 0.9 3.1 2.4 2.6 0.6
Irlandia 0.3
Islandia 0.0 2.4 3.7 10.9 2.9
Kanada 5.3 17.8 3.5 0.2
Mozambik 1.2 10.3 4.7 3.9 3.9
Niemcy 0.2 1.1 0.0 0.8 16.3
Norwegia 0.0 1.0 2.3 4.1
Rosja 32.8 36.4 44.0 31.8 15.1
RPA 0.0 0.3 1.5
Rumunia 0.1 0.3 0.7
Sowacja 0.0 0.0 14.6
Tadykistan 1.2 1.3 1.2 0.6 0.1
Ukraina 10.9 4.5 5.2 0.4
Wenezuela 0.4 0.5 0.2
Wielka Brytania 0.0 0.1 0.3
Wochy 0.0 0.6 0.6 1.6
Inne 0.2 0.2
w
0.0 0.0 0.2
rdo: GUS
niczyo drena krajowego rynku z tego najtaszego rda aluminium. Ponowna korekta
in minus wartoci jednostkowych obrotw stopami Al pierwotnymi i wtrnymi (w impor-
cie o 7%, w eksporcie o 16%, tab. 6), a przede wszystkim zmniejszenie o 23% importu netto
(tab. 2), wpyno gwnie na spadek deficytu ich obrotw do 673 mln PLN (tab. 5).
Zuycie
Efektem trwajcego w 2009 r. wiatowego kryzysu finansowego i gospodarczego by
znaczny spadek zapotrzebowania na produkty aluminiowe, gwnie w brany motoryzacyj-
nej i budownictwie. Dotyczyo to take produkowanych i eksportowanych w znacznych
ilociach m.in. chodnic samochodowych, felg aluminiowych, blokw silnikw oraz profili
aluminiowych dla budownictwa. Dodatkowo nastpia blisko 50% podwyka krajowych
cen energii elektrycznej, co byo gwn przyczyn zamknicia energochonnego wydziau
elektrolizy i zakoczenia produkcji aluminium pierwotnego w Hucie Aluminium w Konin.
Konsekwencj by spadek krajowego zuycia aluminium niestopowego do 88 tys. t w 2009 r.
(tab. 1). W przeliczeniu na jednego mieszkaca (spadek do 2.3 kg) zuycie tego metalu
w Polsce naley do niszych w Europie. Gdy uwzgldni si szacowane na ok. 232 tys. t
w 2009 r. (spadek z ok. 346 tys. t w 2008 r.) zuycie aluminium stopowego, to czna wiel-
ko zuycia aluminium w 2009 r. wynosia ok. 320 tys. t.
32 ALUMINIUM
Tab. 4. Obroty odpadami i zomem aluminium w Polsce CN 7602
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 40.0 52.4 59.5 67.0 66.8
Eksport 81.5 107.2 113.0 122.7 99.5
rdo: GUS
Tab. 5. Warto obrotw surowcami i wyrobami aluminium w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Aluminiumniestopowe
CN7601 10
Eksport 831 1274 439 11447 11710
Import 390857 704460 841372 481224 405957
Saldo -390026 -703186 -840933 -469777 -394247
Stopy aluminium
CN7601 20
Eksport 488254 641842 598785 520581 349834
Import 971293 1432922 1651381 1402796 1022458
Saldo -483039 -791080 -1052596 -882215 -672624
Odpady i zomaluminium
CN7602
Eksport 332674 581629 618384 604352 394838
Import 170254 303127 312856 280490 225931
Saldo +162420 +278502 +305528 +323862 +168907
rdo: GUS
Nie jest znana dokadna struktura zapotrzebowania aluminium w Polsce. Mona tylko
szacowa, e okoo 90% cznego zuycia przypada na przemys metali nieelaznych, gdzie
w kilku duych zakadach przetwrczych produkuje si stopy Al oraz wyroby z Al i jego sto-
pw. S to: Huta Aluminium Konin (stopy odlewnicze, blachy i tamy z Al i stopw Al,
wsad na folie aluminiowe), Grupa Kty S.A. (stopy odlewnicze, profile, rury, prty, druty
z Al i stopw Al), Nowoczesne Produkty Aluminiowe Skawina Sp. z o.o. (walcwka,
druty, stopy odlewnicze, proszki), Przedsibiorstwo Przerobu Zomu Nicromet (zakady
w Bestwince, Owicimiu i Skawinie produkujce ze zomw stopy odlewnicze i aluminium
niestopowe), Grupa Alumetal S.A. (zakady w Ktach i Gorzycach produkujce ze zomw
stopy odlewnicze, stopy wstpne i aluminium niestopowe), Poland Smelting Technologies
POLST Sp. z o.o. (zakad w Wabrzychu produkujcy ze zomw stopy odlewnicze), Wal-
cownia Metali Dziedzice S.A. (prty i profile ze stopw Al) i Huta Bdzin S.A. w upadoci
likwidacyjnej (tamy, krki, ksztatki z Al). Od poowy lat 1990-tych trwa konsolidacja bran-
y aluminiowej. Aktualnie na rynku krajowym funkcjonuj dwie silne grupy kapitaowe:
GK Boryszew S.A. i GK Kty S.A. GK Boryszew posiada 100% udzia w produkcji blach,
tam i walcwki z Al i stopw Al w kraju. Z kolei GK Kty posiada ok. 35% udzia w pro-
dukcji wyrobw wyciskanych i cignionych w kraju, ok. 22% udzia w produkcji opakowa
gitkich z aluminium i ok. 40% systemw aluminiowych dla budownictwa.
ALUMINIUM 33
Tab. 6. Wartoci jednostkowe obrotw surowcami aluminium w Polsce
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Aluminiumniestopowe
CN7601 10
Wartoci jednostkowe eksportu
PLN/t 5961.5 7592.8 9186.1 8026.3 8224.8
USD/t 1886.2 2466.9 3255.1 3356.1 2638.0
Wartoci jednostkowe importu
PLN/t 6262.8 8453.4 7947.3 6740.0 5603.6
USD/t 1940.9 2696.4 2837.1 2917.7 1834.6
Stopy aluminium
CN7601 20
PLN/t 5924.8 8051.7 7677.7 6537.9 5478.6
USD/t 1834.1 2563.3 2742.0 2823.4 1773.6
PLN/t 6825.8 8493.0 8404.2 7285.5 6768.9
USD/t 2112.9 2704.0 3006.9 3120.9 2191.1
Odpady i zomaluminium
CN7602
PLN/t 4083.9 5425.2 5472.0 4926.2 3967.4
USD/t 1262.2 1727.9 1945.3 2115.0 1278.9
PLN/t 4253.7 5783.1 5256.4 4188.4 3382.6
USD/t 1316.5 1842.5 1881.3 1815.3 1112.5
rdo: GUS
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Gwnym rdem aluminium pierwotnego na wiecie jest alumina uwodniona typu
piaskowego, natomiast w krajach dawnego bloku socjalistycznego (m.in. w Polsce) alumina
kalcynowana (por.: BOKSYTY ALUMINA). Coraz wiksze znaczenie odgrywaj
rda wtrne, tj. odpady i zom Al, zwaszcza w krajach wysoko rozwinitych, m.in.
w USA, Japonii, Europie Zachodniej, ale rwnie w Chinach.
Produkcja
wiatowa produkcja aluminium pierwotnego w 2009 r. zmalaa o blisko 7%, co byo
efektem globalnej recesji, zapocztkowanej na rynku amerykaskim. Przerwany zosta trwa-
jcy nieprzerwanie od 1995 r. jeden z najduszych okresw koniunktury na rynku aluminium
(rys. 1). Blisko 18% spadek odnotowano w Ameryce Pn. (w USA o 35%), ok. 15% w Eu-
ropie (najwiksze ograniczenia w Rosji, Niemczech i Norwegii, a wzrost tylko w Islandii), 6%
w Ameryce Pd. (gwnie Brazylia), ponad 3% w Oceanii i 2% w Afryce. Tylko w Azji od-
notowano 1% wzrost, gwnie za spraw zwikszenia produkcji w Omanie (osignicie
penej mocy w nowej hucie Sohar), ZEA, Indiach, Iranie, Kazachstanie i Indonezji, co zre-
kompensowao z nadwyk ograniczenia w Chinach i u innych producentw. Zmienio to
nieznacznie ukad czoowych producentw. Chiny pozostaj zdecydowanym liderem (35%
34 ALUMINIUM
Europa
b. ZSSR
Azja
Afryka
Ameryka Pn i r.
Ameryka Pd.
Oceania
0
5000
10000
15000
20000
25000
30000
35000
40000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji aluminium pierwotnego
wiatowej poday aluminium), druga jest Rosja, trzecia Kanada, czwarte USA, kolejne
Australia, Brazylia, Indie, Norwegia i od niedawna Zjednoczone Emiraty Arabskie
(tab. 7). Wymienione dziewi pastw dostarcza blisko 77% wiatowej poday aluminium
pierwotnego. Pomimo dekoniunktury realizowane s projekty rozwojowe bd skadane no-
we deklaracje budowy kolejnych hut, przy czym w krtkim okresie czasu najwikszych wzro-
ALUMINIUM 35
Tab. 7. wiatowa produkcja aluminium pierwotnego
tys. t Al
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Azerbejdan 32 32 39 61 10
Bonia i Hercegowina 131 136 147 156 130
Czarnogra
1,s
120 122 124 112 64
Francja 440 442 430 389 345
Grecja 165 165 168 162 134
Hiszpania 394 367 405 406 334
Holandia 334 285 297 317 306
Islandia 272 325 446 761 814
Niemcy 648 516 551 606 292
Norwegia 1391 1383 1362 1368 1090
Polska 54 53 54 50
Rosja
s
3647 3718 3956 4187 3815
Rumunia 244 258 286 288 229
Sowacja 160 158 160 163 150
Sowenia 139 119 111 83 35
Szwajcaria 45 12
Szwecja 102 102 100 112 70
Ukraina 114 113 113 113 50
Wgry 31 0
Wielka Brytania 369 360 365 327 314
Wochy 193 194 180 186 166
EUROPA 9025 8860 9294
w
9847
w
8348
Egipt 244 252 258 259 245
Ghana 13 76 13 9
Kamerun 86 88 87 91 73
Mozambik 554 564 560 536 545
Nigeria 9 11
RPA 851 895 899 811 809
AFRYKA 1748 1875 1817 1715
w
1683
Argentyna 271 273 287 394 407
Brazylia 1498 1604 1655 1661 1536
Wenezuela 624 617 616 608 561
AMERYKA PD. 2393 2494 2558 2663 2504
Kanada 2894 3051 3083 3120 3030
USA 2481 2284 2554 2658 1727
AMERYKA PN. i R. 5375 5335 5637 5778 4757
stw naley spodziewa si w Chinach, mniejszych w ZEA(projekt EMAL), Katarze (projekt
Qatalum), Iranie, Indiach, Kazachstanie czy Argentynie, a w duszej perspektywie czasowej
duych inwestycji w Indiach, Rosji (przesunicie projektu Tajszet przez UC Rusal), Arabii Sa-
udyjskiej, RPAi Brazylii, mniejszych w Kanadzie, Malezji czy Indonezji.
Szacunki wielkoci produkcji aluminium wtrnego w skali wiata nie s w peni wiary-
godne. Dawne kraje socjalistyczne i wiele innych nie wykazuj jej oficjalnie. Rozwijana jest
przede wszystkim w krajach wysoko uprzemysowionych, ale rwnie w Chinach (pojawiy
si dane na ten temat), Meksyku, Brazylii, RPAi innych, zwykle duych uytkownikw meta-
lu. Do 2007 r. wykazywaa trend wzrostowy (ale mniejszy ni produkcja pierwotna), a w la-
tach 20082009 zmalaa o 1.4 mln t/r. Na pozycj lidera wysuny si Chiny (3.1 mln t), a na
drugie miejsce spady USA(2.7 mln t), kolejna bya Japonia (1 mln t) oraz Wochy i Niem-
cy (po ok. 0.6 mln t). W przedziale 160290 tys. t/r produkoway: Brazylia, Norwegia,
Hiszpania, Francja, Meksyk i Polska. Na te kraje przypadao 91% cznej poday alumi-
nium wtrnego (tab. 8).
Poda czna aluminium pochodzi co najmniej z 50 krajw. Lista czoowych producentw
jest podobna do listy producentw aluminiumpierwotnego. Pierwsze miejsce od 2003 r. zajmuj
zdecydowanie Chiny (Al pierwotne i wtrne), drugie USA, a trzecie Rosja, a kolejnymi s: Ka-
nada, Australia, Brazylia i Norwegia. Na sme miejsce awansoway Indie (aluminium pierwot-
ne), na dziewite ZEA (aluminium pierwotne), na dziesitym pozostaje Japonia (aluminium
wtrne), a z grona 10 najwikszych producentw wypady Niemcy. Dziesiciu najwikszych
producentw zapewniao cznie 76% rocznej poday aluminium na rynek wiatowy, ktra
zmalaa do 47 mln t w 2009 r. Udzia aluminium wtrnego w poszczeglnych pastwach, poza
m.in. Austri, Meksykiem i Japoni (wycznie Al wtrne), jest rny, np. we Woszech
ok. 78%, w innych krajach waha si w przedziale 3560%, m.in. w USA, Niemczech,
Wielkiej Brytanii, Hiszpanii czy Francji, a np. w Australii nie przekracza natomiast 7%.
Aktualnie 4750% produkcji aluminium pierwotnego pozostaje pod kontrol wielkich
korporacji: UC Rusal, RioTintoAlcan, Alcoa, Chalco, Norsk Hydro i BHP Billiton (por.:
36 ALUMINIUM
Bahrajn 751 872 866 872 848
Chiny 7806 9358 12559 13178 12846
Indie 942 1104 1223 1308 1400
Indonezja 252 250 242 243 258
Iran 232 206 216 248 280
Japonia 6 6 6 7 5
Kazachstan 104 128
Oman 49 351
Tadykistan 380 414 419 400 359
Turcja 59 60 63 61 30
Zjednoczone Emiraty Arabskie 725 789 890 892 1010
AZJA 11153 13059 16484
w
17362
w
17515
Australia 1903 1932 1957 1974 1943
Nowa Zelandia 351 338 353 316 271
OCEANIA 2254 2270 2310
w
2290 2214
W I A T 31948 33893 38100
w
39655 37021
1
do 2005 r. wcznie Serbia i Czarnogra
rdo: WMS, MY, MI, WM, ChNBS
BOKSYTY ALUMINA). Posiadaj huty w wielu krajach, a poprzez udzia w rnego
rodzaju spkach s wspwacicielami innych. Kada firma z wielkiej trjki, tj. UC Rusal
(potny monopolista na rynku rosyjskim), RioTintoAlcan i Alcoa, posiada zdolnoci wy-
ALUMINIUM 37
Tab. 8. wiatowa produkcja aluminium wtrnego
tys. t al
Rok 2005 2006 2007 2008
s
2009
s
Austria 152 150 152 150 140
Chorwacja 4 4 4 4 4
Dania
s
31 31 31 31 31
Finlandia 42 36 44 25 14
Francja 222 222 222 220 220
Hiszpania 243 243 243 243 220
Holandia
s
50 50 50 50 40
Niemcy 718 796 858 721 561
Norwegia 362 350 350 350 280
Polska
1,s
12 255 278 251 162
Portugalia
s
18 18 18 18 18
Rosja
s
150 150 150 150 150
Serbia 2 2 4 2 2
Szwecja
s
32 32 32 32 32
Wochy 654 660 666 666 600
EUROPA 2897
w
3197
w
3296
w
3118
w
2669
RPA
s
32 32 32 32 32
AFRYKA 32 32 32 32 32
Argentyna 16 18 16 16 17
Brazylia 251 253 255 292 290
Wenezuela
s
16 16 16 16 16
AMERYKA PD. 283 287 287 324
w
323
Kanada 48 47 50 50 50
Meksyk 216 216 220 220 220
USA 3030 3540 3790 3330 2710
AMERYKA PN. i R. 3294
w
3803
w
4060
w
3600
w
2980
Chiny
s
1940 2350 2750 2700 3100
Japonia 1039 1070 1100 1100 1000
Tajwan
s
79 79 79 79 79
AZJA 3058 3499 3929 3879 4179
Australia 127 127 130 130 130
Nowa Zelandia
s
22 22 22 22 22
OCEANIA 149 149 152 152 152
W I A T 9713
w
10967
w
11756
w
11105
w
10335
1
do 2005 r. tylko aluminiumwtrne niestopowe, od 2006 r. cznie wtrne niestopowe i stopowe
rdo: WMS, MY
twrcze aluminium pierwotnego przekraczajce 4.2 mln t/r, kolejny Chalco kontroluje
ju ok. 4 mln t/r zdolnoci produkcyjnych na rynku chiskim, Norsk Hydro ok. 2 mln t/r
gwnie w zakadach europejskich, a BHP Billiton ok. 1.5 mln t/r gwnie na kontynen-
cie afrykaskim. W 2009 r. najwiksze ograniczenia produkcji odnotowali: UC Rusal
o 480 tys. t, Alcoa o 440 tys. t, Norsk Hydro o 350 tys. t oraz Rio TintoAlcan
o 255 tys. t. Chalco zwikszy produkcj o 190 tys. t, a BHP Billiton utrzyma dotychczaso-
wy poziom produkcji. Najszybciej rozwijajcym koncernem by Chalco, ktry wykupuje
istniejce huty na rynku chiskim.
Obroty
Midzynarodowe obroty aluminium nale do jednych z waniejszych na wiecie,
a ksztatowanie si rynku stymulowane jest zapotrzebowaniem gwnych uytkownikw
oraz moliwociami poday coraz wikszej iloci producentw. wiatowe statystyki podaj
czsto import i eksport tzw. aluminium nieprzetworzonego cznie z jego stopami, ponie-
wa niektre kraje w oficjalnych rdach nie ujawniaj osobno ich wielkoci. Mona sza-
cowa, e udzia wiatowych obrotw w cznej poda aluminium (pierwotne + wtrne)
w ostatnich trzech latach wynosi ok. 40%, a ok. 70% wykazywanych wiatowych obrotw
przypadao na aluminium niestopowe.
Najwikszym dostawc aluminium i jego stopw od 1994 r. pozostaje Rosja, a wielki-
mi eksporterami s: Kanada, Australia i Norwegia. Na te kraje przypadao ponad 50% wia-
towego eksportu w ostatnich latach (tab. 9). Na Chiny (duy eksporter do 2009 r.), Brazy-
38 ALUMINIUM
Tab. 9. wiatowy eksport aluminium i jego stopw
tys. t
Rok 2005 2006 2007
s
2008
s
2009
s
Austria 133 127 120 114 .
Belgia 307 240 199 191 .
Francja 173 214 186 186 .
Grecja 76 83 95 91 .
Hiszpania 115 137 141 163 .
Holandia 482 609 795 643 .
Islandia 284 303 446 761 810
Niemcy 392 432 423 444 355
Norwegia 1513 1539 1610 1591 .
Polska 83 80 78 81 65
Portugalia 141 153 131 127 .
Rosja 4120 4200 3949 4818 .
Sowacja 174 160 179 175 .
Sowenia 124 124 124 88 .
Szwecja 98 114 90 96 .
Ukraina 150 150 140 75 .
Wielka Brytania 379 350 301 286 .
Wochy 66 94 123 115 .
Inne 210 220 235 240 .
EUROPA 9020 9329
w
9599
w
10422 .
li, Islandi, Holandi, RPA, Bahrajn i Mozambik cznie przypadao 2023% cznego
eksportu. Wrd importerw dominuj kraje najbardziej uprzemysowione, a do tego grona
w 2009 r. doczyy Chiny. Do 2008 r. ok. 50% wiatowych zakupw przypadao na: USA,
Japoni, Niemcy i Kore Pd., natomiast w 2009 r. uwzgldniajc zakupy chiskie udzia
najwikszych importerw przekroczy 50%. Oprcz tych pastw, cznie 2023% wiato-
wego importu przypadao na: Wochy, Holandi, Belgi, Francj, Tajwan, Turcj, Meksyk,
Norwegi i Tajlandi (tab. 10).
Zuycie
Aluminium w pierwotnej postaci (gsek, wlewek itp., z aluminium lub jego stopw)
wymaga przerobu walcowania, wyciskania lub cignienia. Te dziay produkcji wyrobw
z aluminium i jego stopw wyznaczaj poziom zapotrzebowania. W tradycyjnym ujciu
okrela si je jako zuycie aluminium pierwotnego. Jest to charakterystyczne dla wikszoci
krajw. Dla niektrych krajw wysoko rozwinitych podawane s rwnie wielkoci zuy-
cia aluminium wtrnego.
ALUMINIUM 39
Egipt 145 141 61 132 .
Kamerun 65 65 63 65 .
Mozambik 554 564 560 536 .
RPA 671 601 625 598 .
AFRYKA 1435 1371 1309
w
1331 .
Argentyna 169 131 153 243 .
Brazylia 753 842 823 748 .
Wenezuela 403 374 371 290 .
AMERYKA PD. 1325 1347 1347
w
1281 .
Kanada 2262 2360 2501 2532 2475
Meksyk 15 22 46 61 65
USA 379 420 399 379 312
AMERYKA PN. i R. 2656 2802 2946 2972 2852
Bahrajn 413 480 530 550 .
Chiny 1319 1212 546 842 310
Hong-Kong 118 80 43 40 .
Indie 108 120 164 193 .
Indonezja 166 186 168 154 .
Korea Pd. 49 51 78 121 40
Singapur 104 107 227 157 .
Tadykistan 375 409 411 393 .
Tajwan 111 118 139 142 .
Zjednoczone Emiraty Arabskie 301 287 190 111 .
Inne 85 85 90 80 .
AZJA 3149
w
3135
w
2586
w
2783 .
Australia 1585 1618 1652 1679 1675
Nowa Zelandia 320 309 328 304 .
OCEANIA 1905 1927 1980 1983 .
W I A T 19490
w
19911
w
19767
w
20772 .
rdo: WMS, MY, MI, ChNBS
40 ALUMINIUM
Tab. 10. wiatowy import aluminium i jego stopw
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Austria 297 350 391 375 .
Belgia 763 738 815 551 .
Czechy 167 180 203 193 .
Dania 71 80 86 85 .
Francja 517 593 605 516 .
Grecja 190 188 199 193 .
Hiszpania 334 399 435 367 .
Holandia 656 971 1043 731 .
Niemcy 1771 2073 2231 2116 1654
Norwegia 371 387 508 441 .
Polska 205 252 302 264 223
Portugalia 239 254 232 233 .
Sowenia 120 108 124 117 .
Szwajcaria 132 192 215 190 .
Szwecja 135 143 205 192 .
Wgry 164 182 282 229 .
Wielka Brytania 201 294 295 256 .
Wochy 890 986 1089 882 .
Inne 270 325 370 385 .
EUROPA 7493 8695 9636 8321 .
RPA 18 29 7 8 .
AFRYKA 18 29 7 8 .
Brazylia 19 12 22 19 .
Inne 70 70 70 90 .
AMERYKA PD. 89 82 92 109 .
Kanada 163 155 139 127 102
Meksyk 407 440 453 459 372
USA 3691 3461 2951 2932 3154
AMERYKA PN. i R. 4261 4056 3543 3518 3628
Chiny 637 512 282 260 1739
Hong-Kong 149 115 47 36 .
Indie 124 110 149 170 .
Japonia 2977 3036 2986 3064 .
Korea Pd. 1231 1204 1191 1085 1078
Singapur 234 293 218 289 .
Tajlandia 387 418 421 437 .
Tajwan 524 540 504 504 .
Turcja 383 414 572 598 .
Inne 230 240 240 260 .
AZJA 6876 6882 6610 6703 .
Pierwsza poowa 2008 r. przyniosa gwatowny wzrost cen aluminium, ale nie spowo-
dowao to wyranego zahamowania koniunktury w brany aluminiowej. W drugiej poowie
roku doszo do powanych zawirowa na rynku amerykaskim, gdzie rozszerzajcy si kry-
zys finansowy (zapocztkowany pod koniec 2007 r.) wywoa powane kopoty finansowe,
m.in. najwikszych koncernw samochodowych czy firm budowlanych. Efektem tego byo
gwatowne zaamanie cen wiatowych metalu, ktre trwao do koca pierwszego kwartau
2009 r., a i tak czci produkcji nie znajdowao zbytu (rosy zapasy giedowe metalu). Kry-
zys dotkn ju wszystkie kraje wysoko rozwinite i niektre rozwijajce si na caym wie-
cie. W konsekwencji spado zapotrzebowanie na produkty aluminiowe (w najwikszym
stopniu w motoryzacji i budownictwie), a wiatowy popyt na aluminium pierwotne zmala
o 1.6% w 2008 r. i o kolejne 5.3% w 2009 r. (tab. 11). W latach 20082009 znaczce spadki
zuycia odnotowano w Europie (gwnie kraje UE cznie o 2.3 mln t) i Ameryce Pn.
(gwnie w USA 1.7 mln t), a w ostatnim roku rwnie w Ameryce Pd. (duy spadek
w Brazylii). W Afryce za spraw zwikszenia zuycia w RPAodnotowano wzrost, a w Ocea-
nii stagnacj zuycia. Na kontynencie azjatyckim odnotowano wzrost zuycia, na co wpyw
mia ponownie gwatowny wzrost zuycia w Chinach (o 1.9 mln t) oraz mniejsze w Indiach,
Indonezji i ZEA, ktre zrekompensoway duy spadek w Japonii (o 0.7 mln t) i mniejsze
ALUMINIUM 41
Australia 6 5 3 3 .
Nowa Zelandia 18 17 16 16 .
OCEANIA 24 22 19 19 .
W I A T 18761 19766 19907 18678 .
rdo: WMS, MY, MI, ChNBS
Tab. 11. wiatowe zuycie aluminium pierwotnego
tys. t Al
Rok 2005 2006 2007
s
2008
s
2009
s
Austria 218 269 307 286 198
Belgia 442 467 510 442 273
Chorwacja 71 71 76 80 66
Czechy 134 130 143 133 105
Dania 63 69 75 69 48
Finlandia 37 39 42 39 29
Francja 719 713 737 689 538
Grecja 281 281 277 277 340
Hiszpania 624 620 642 603 481
Holandia 146 146 146 146 146
Niemcy 1759 1920 2008 1950 1291
Norwegia 246 261 243 217 180
Polska
1
128 155 181 138 88
Portugalia 88 94 92 98 71
Rosja 1020 1047 1020 1020 870
Rumunia 213 247 263 232 164
Sowacja 25 26 27 30 24
42 ALUMINIUM
Sowenia 115 112 126 115 160
Szwajcaria 162 193 185 180 144
Szwecja 113 106 114 185 47
Ukraina 37 40 51 51 49
Wgry 226 225 213 210 147
Wochy 977 1021 1087 951 661
Inne 160 190 190 207 195
EUROPA 8357 8804 9119
w
8687
w
6585
Egipt 98 110 107 120 129
RPA 240 264 279 409 467
Inne 75 80 85 119 119
AFRYKA 413 454 471 648 715
Argentyna 113 133 138 134 144
Brazylia 759 773 854 932 799
Wenezuela 179 160 226 306 358
Inne 130 160 160 162 156
AMERYKA PD. 1181 1226 1378 1534 1457
Kanada 801 846 734 726 657
Meksyk 158 164 124 134 131
USA 6114 6150 5545 4906 3854
AMERYKA PN. i R. 7073 7160 6403 5766
w
4642
Arabia Saudyjska
s
80 85 90 95 95
Bahrajn 355 328 323 323 323
Chiny
s
7119 8650 12347 12413 14276
Indie 958 1080 1207 1284 1478
Indonezja 268 288 266 311 350
Iran
s
154 158 175 175 175
Japonia 2276 2323 2197 2250 1523
Korea Pd. 1201 1153 1081 964 1038
Malezja 150 193 221 181 207
Singapur 60 60 60 60 60
Tajlandia 374 407 401 407 330
Tajwan 412 422 368 362 288
Turcja 390 433 555 576 544
Inne
s
350 370 400 380 380
AZJA 14232 16035 19781 19921 21205
Australia 380 312 327 312 312
Nowa Zelandia 71 62 68 73 79
OCEANIA 451 374 395 385 391
W I A T 31707 34053 37547
w
36941
w
34995
1
CN 7601 10
rdo: WMS, MI, OW
u pozostaych konsumentw (cznie o 0.3 mln t). W krajach wysoko rozwinitych (cho nie
tylko) konsumpcja uzupeniana jest aluminium wtrnym. Najwikszym wiatowym konsu-
mentem aluminium s Chiny, ktre zuyy ok. 17.3 mln t (aluminium pierwotne i wtrne)
w 2009 r., natomiast w USAodnotowano spadek do ok. 5.8 mln t. Wielkimi konsumentami s
rwnie cznie kraje UE oraz Japonia, Indie, Korea Pd., Rosja, Brazylia, Kanada i Turcja.
Struktura zuycia aluminium w postaci wyrobw oraz stopw i ich wyrobw w krajach
rozwinitych wykazuje, e gwnymi kierunkami ich zastosowa s: rodki transportu, bu-
downictwo i konstrukcje, maszyny i sprzt, kable i opakowania. Wrd nich na czoo wybi-
jaj si rodki transportu i opakowania (USA, Niemcy, Francja), budownictwo i konstrukcje
(Japonia, USA). Inne dziedziny to: sprzt sportowy i turystyczny, ogniwa i akumulatory,
nadprzewodniki, produkcja stali specjalnych, bro etc.
Ceny
Ceny aluminium metalicznego pozostaj w cisej zalenoci z cenami energii i aluminy
(podstawowych i niezbdnych skadnikw produkcji metalu). Wzrost cen tych skadnikw
obserwowany w latach 20032007, wywoa nie tylko wzrost kosztw produkcji i cen metalu
(tab. 12), ale take (podobnie jak to miao miejsce w 2000 r.), deklaracje wiatowych produ-
centw o czasowych wstrzymaniach i modernizacjach cigw technologicznych w starszych
hutach. W roku 2004 dotyczyo to rynkw Kanady i USA, w 2005 r. tylko rynku USA,
a w latach 20062007 rynku USA i europejskiego. W pierwszej poowie 2008 r. dochodzi
do gwatownego wzrostu cen energii i aluminy, a ceny aluminium w lipcu osigaj na
LME poziom 3300 USD/t. W drugiej poowie roku powane zaamanie gospodarki amery-
kaskiej (m.in. przemys motoryzacyjny, budownictwo), zaczo rozprzestrzenia si na kra-
je silnie powizane z t gospodark (gwnie europejskie). Rozpocz si gwatowny spadek
cen aluminium, ktry trwa do koca pierwszego kwartau 2009 r., kiedy ceny aluminium
na wiatowych giedach zmalay do 1330 USD/t. Znaczne ograniczenia zdolnoci produkcyj-
nych przez najwikszych wiatowych producentw na rynku amerykaskim i europejskim,
oraz zwikszone zakupy i dobre rokowania dla rynku chiskiego, powoduj, e ta sytuacja od
pocztku drugiego kwartau zacza si zmienia. Na koniec drugiego kwartau rednie mie-
siczne ceny na giedach wzrosy do 1570 USD/t, na koniec trzeciego do 1830 USD/t, a na
koniec roku osigny 2180 USD/t. W konsekwencji rednioroczne ceny w 2009 r. zmalay,
ale nie do tak niskiego puapu, jaki by notowany na pocztku roku: na LME o 35.3%, a na
rynku amerykaskim o 33.9% (tab. 12).
ALUMINIUM 43
Tab. 12. Ceny aluminium
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
High grade
1
1898.8 2569.8 2638.5 2572.8 1664.5
Wlewki high grade
2
2006.2 2676.4 2694.1 2646.6 1750.5
1
metal z min. 99.7% Al, notowanie LME, USD/t, cena rednioroczna WMS
2
spot rynek amerykaski, USD/t, cena rednioroczna MY
ANDALUZYT CYANIT SILLIMANIT
Andaluzyt, cyanit (inna nazwa dysten) i sillimanit to trzy mineray o identycznym
skadzie chemicznym Al
2
O
3
SiO
2
, rnice si strukturalnie (kationy Al
+3
wystpuj w r-
nych koordynacjach). Mineray tej grupy obecne s w skaach metamorficznych (upki kry-
staliczne, gnejsy, kwarcyty, skay korundowo-sillimanitowe) oraz jako skadnik frakcji ci-
kiej z okruchowych. Praone, poczynajc od temperatury 1315C (cyanit) do 1549C
(sillimanit) przechodz w mieszanin mullitu i szkliwa kwarcowego, a w 1810C w ko-
rund i szkliwo kwarcowe. Ta ich cecha stanowi o przydatnoci do produkcji wysokoglino-
wych materiaw ogniotrwaych. Poda wiatowa surowcw grupy andaluzytu od 2004 r.
wyranie wzrosa, osigajc w 2007 r. ponad 730 tys. t/r. przy silnym ograniczeniu o ok. 14%
w ostatnich dwch latach wynikajcym ze znacznego ograniczenia popytu ze strony hutnic-
twa elaza.
Produktami handlowymi w obrocie midzynarodowym s koncentraty sillimanitu, an-
daluzytu i cyanitu o skadzie zblionym do skadu chemicznego mullitu (72% Al
2
O
3
, 28%
SiO
2
). W praktyce wiatowej koncentraty andaluzytu zawieraj 5561% Al
2
O
3
, 3742%
SiO
2
i 0.61.1% Fe
2
O
3
przy uziarnieniu poniej 34 mm, koncentraty cyanitu 5461%
Al
2
O
3
, 3744% SiO
2
i 0.10.9% Fe
2
O
3
, a koncentraty sillimanitu 5961% Al
2
O
3
, okoo
37% SiO
2
i do 0.5% Fe
2
O
3
.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Polska nie posiada z kopalin andaluzytowych, cyanitowych czy sillimanitowych, ani
te wikszych perspektyw na ich odkrycie.
Produkcja
Nie pozyskuje si ani produkuje w Polsce surowcw andaluzytowych, cyanitowych
bd sillimanitowych.
Obroty
Zapotrzebowanie na surowce grupy andaluzytu pokrywane jest importem ich koncen-
tratw. Wielko importu zaley od kondycji krajowego hutnictwa elaza, bdcego gw-
nym odbiorc andaluzytowych materiaw ogniotrwaych, a take cen wiatowych tych su-
rowcw. Po wyranym ograniczeniu do zaledwie 10 tys. t w 2005 r., dziki dobrej koniun-
kturze w hutnictwie elaza wzrosa do rekordowych 24.4 tys. t w 2007 r., by w kolejnych

dwch latach zmniejszy si a o 70% do zaledwie 7.8 tys. t w 2009 r. (tab. 1). Sprowadza-
ne s gwnie koncentraty andaluzytowe z RPA (czciowo przez europejskich poredni-
kw) i Francji, a take niewielkie iloci koncentratw cyanitu z USA i Indii (tab. 2). Re-
eksport tych surowcw jest znikomy i sporadyczny (tab. 1).
Saldo obrotw surowcami grupy andaluzytu jest stale ujemne. Zwikszenie importu
oraz wzrost cen spowodoway pogbienie ujemnego salda do 23.5 mln PLN w 2007 r., by
ostatnio ulec poprawie do 10.4 mln PLN w 2009 r. (tab. 3). Warto jednostkowa importu
koncentratw andaluzytowych i pokrewnych wyraona w USD/t w ostatnich latach
wyranie wzrosa do ponad 450 USD/t w 2009 r. (tab. 4).
Zuycie
Koncentraty andaluzytu oraz marginalne iloci koncentratw cyanitu s w Polsce uyt-
kowane przede wszystkim do produkcji wysokoglinowych materiaw ogniotrwaychw kil-
ku zakadach, gwnie w Vesuvius Skawina Materiay Ogniotrwae Sp. z o.o., a take
w Arcellormittal Refractories Sp. z o.o. w Krakowie oraz w PCO arw S.A. Produk-
cja tych wyrobw stymuluje utrzymywanie importu andaluzytu i surowcw pokrewnych do
Polski. Zmienna koniunktura krajowego hutnictwa elaza, bdcego gwnym uytkowni-
kiem tych wyrobw, skutkuje niestabilnym poziomem zuycia andaluzytu i surowcw po-
krewnych w Polsce, wahajcym si w ostatnich latach w przedziale 724 tys. t/r.
46 ANDALUZYT CYANIT SILLIMANIT
Tab. 1. Gospodarka koncentratami andaluzytowymi i pokrewnymi w Polsce
CN 2508 50
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 10038 20604 24433 17683 7764
Eksport 2 8 83 35 1
Zuycie
p
10036 20596 24350 17648 7763
rdo: GUS
Tab. 2. Kierunki importu koncentratw andaluzytowych i pokrewnych
do Polski CN 2508 50
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 10038 20604 24433 17683 7764
Francja 1697 11231 12203 10132 2810
Indie 50 225
Niemcy 134 34 215 211 39
RPA 8041 9208 11863 7195 4444
USA 52 35 22 15 124
Pozostali 114 96 130 80 122
rdo: GUS
Stosowanie koncentratw andaluzytu i surowcw pokrewnych w odlewnictwie jako
skadnika mas formierskich ma znaczenie marginalne.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Wiksze koncentracje zoowe kopalin grupy Al
2
O
3
SiO
2
o znaczeniu ekonomicznym
wystpuj: w RPAi w mniejszym stopniu we Francji andaluzyt, w USA, Rosji i na Ukrai-
nie cyanit, a sillimanit w Indiach. Powane zasoby wszystkich tych kopalin obecne s
prawdopodobnie take w Chinach. Jednak baza zasobowa kopalin grupy Al
2
O
3
SiO
2
jest do
ograniczona.
Produkcja
czna wiatowa produkcja surowcw grupy andaluzytu zanotowaa wyrany rozwj,
osigajc w 2007 r. rekordow wielko ponad 730 tys. t/r, przy silnej redukcji o ok. 14%
w cigu ostatnich dwch lat (rys. 1). W decydujcym stopniu zaleaa od koniunktury
w hutnictwie elaza, gwnego konsumenta wysokoglinowych materiaw ogniotrwaych.
Znaczna cz zdolnoci produkcyjnych szczeglnie firm poudniowoafrykaskich
nadal jednak pozostaje niewykorzystana. W cznej produkcji surowcw grupy andaluzytu,
ocenianej na ok. 643 tys. t w 2009 r., okoo 45% przypadao na koncentraty cyanitu, okoo
46% na koncentraty andaluzytu, a pozostae 9% na sillimanit (tab. 5). Moliwoci jej dal-
szego rozwoju s nadal najwiksze w RPA, natomiast ograniczone w innych krajach.
Koncentraty andaluzytu pozyskiwane s przede wszystkim w RPA i Francji, w mniej-
szym stopniu w Chinach (tab. 5). Najwaniejszym producentem jest naleca do francu-
skiego koncernu Imerys firma Damrec (w ostatnim czasie w ramach koncernu Imerys
ANDALUZYT CYANIT SILLIMANIT 47
Tab. 3. Warto obrotw koncentratami andaluzytowymi i pokrewnymi
w Polsce CN 2508 50
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 28 11 137 86 2
Import 10660 19413 23655 17144 10358
Saldo -10632 -19402 -23518 -17058 -10356
rdo: GUS
Tab. 4. Wartoci jednostkowe importu koncentratw andaluzytowych
i pokrewnych do Polski CN 2508 50
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 1062.0 942.2 968.1 969.5 1334.0
USD/t 332.5 297.5 343.7 395.0 450.6
rdo: GUS
wczono do niej poudniowoafrykaskie firmy Samrec i Rhino Andalusite Mines) z jed-
n kopalni we Francji i trzema w RPA, o cznych zdolnociach produkcyjnych przekracza-
jcych 300 tys. t/r. Jedynym waniejszym producentem koncentratw andaluzytu spoza grupy
Imerys pozostaje poudniowoafrykaski Andalusite Resources (Pty.) Ltd., ktry posiada ko-
palni i zakad przerbczy w Maroeloesfontein o zdolnociach produkcyjnych ok. 50 tys. t/r.
Zdolnoci produkcyjne koncentratw andaluzytu w RPAmoe znacznie wzrosn do 2012 r.,
gwnie dziki rozbudowie istniejcych zakadw. Od 2009 r. lista producentw andaluzytu
ma powikszy si o now kopalni firmy Andalucita SA w pnocno-zachodnim Peru (bu-
dowany zakad o zdolnoci produkcyjnej 30 tys. t/r), a w dalszych latach o zakad Picobello
w Hiszpanii (ok. 50 tys. t/r) oraz zakad koo Danzhou w chiskiej prowincji Hainan (po-
cztkowo ok. 20 tys. t/r, docelowo do 200 tys. t/r). Grono producentw cyanitu jest nieco
szersze: przede wszystkim Rosja, USA, Ukraina, Chiny i Indie, przy niewielkich ilociach
dostarczanych przez Brazyli, Australi i kilka innych (tab. 5). Najwikszym jego produ-
centem jest amerykaski Kyanite Mining Corp. Sillimanit w wikszych ilociach pozyski-
wany jest tylko w Chinach przez Jixi Non-metallic Minerals Industry Co. i kilku mniej-
szych producentw, oraz w Indiach przez Indian Rare Earths Ltd.
Obroty
wiatowe obroty surowcami grupy Al
2
O
3
SiO
2
przekraczaj 300 tys. t/r. Gwnymi do-
stawcami andaluzytu s RPA (150250 tys. t/r) i Francja (ok. 50 tys. t/r), a cyanitu USA
(3540 tys. t/r). Midzynarodowe obroty sillimanitem maj marginalne znaczenie. Odbior-
cami surowcw z RPAi USAs kraje europejskie (m.in. Niemcy, Wielka Brytania, Wochy,
Holandia, Belgia, Polska i Hiszpania) oraz wschodnioazjatyckie (Japonia, Korea Pd., Taj-
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd. Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
100
200
300
400
500
600
700
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. wiatowa produkcja andaluzytu, cyanitu i sillimanitu
wan i in.), natomiast z Francji gwnie kraje europejskie. Cyanit pozyskiwany w Rosji
i na Ukrainie nie by do tej pory przedmiotem wikszych obrotw midzynarodowych.
Zuycie
Andaluzyt, cyanit i sillimanit s w ponad 90% przetwarzane na mullit w temperaturze
13151549C, stosowany do produkcji wysokoglinowych materiaw ogniotrwaych. Jego
substytutem jest mullit syntetyczny otrzymywany przez spiekanie boksytw lub aluminy
i kaolinu. Substytutami wyrobw wysokoglinowych produkowanych z mineraw grupy an-
daluzytu mog by inne ogniotrwae wyroby wysokoglinowe uzyskiwane poprzez wypalanie
kaolinu z dodatkiem boksytu lub aluminy, a gdy dopuszcza to technologia ogniotrwae
wyroby chromitowe, chromitowo-magnezytowe, magnezytowe i cyrkonowe.
Andaluzyt uytkowany jest gwnie w Europie, Japonii, RPA i szeregu krajw rozwija-
jcych si, a cyanit w USA, Rosji, Ukrainie i Chinach. Zmienna koniunktura w wiatowym
hutnictwie elaza w ostatnich latach jest gwn przyczyn zmiennego zapotrzebowania na
surowce grupy andaluzytu, cho ostatnie trzy lata przyniosy w tym zakresie zdecydowan
popraw. Przykadowa szacunkowa struktura ich zuycia w USA w 2008 r.: 90% materiay
ogniotrwae (w tym 6065% dla hutnictwa elaza, a pozostae 3540% dla hutnictwa metali
nieelaznych, hut szka i zakadw ceramicznych), 10% inne brane, gwnie odlewnictwo
i ceramika.
ANDALUZYT CYANIT SILLIMANIT 49
Tab. 5. wiatowa produkcja andaluzytu, cyanitu i sillimanitu
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Francja
s
a 65.0 65.0 65.0 65.0 65.0
Rosja
s
c 90.0 90.0 90.0 90.0 90.0
Ukraina
s
c 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
EUROPA 255.0 255.0 255.0 255.0 255.0
RPA a 228.4 221.2 264.6 216.7
w
210.0
AFRYKA 228.4 221.2 264.6 216.7
w
210.0
Brazylia
s
c 0.6 0.6 0.6 0.6 0.6
AMERYKA PD. 0.6 0.6 0.6 0.6 0.6
USA c 100.0
w
100.0
w
118.0 97.2
w
71.0
AMERYKA PN. i R. 100.0
w
100.0
w
118.0 97.2
w
71.0
Chiny
s
a 20.0 20.0 20.0 20.0 20.0
c 20.0 20.0 20.0 20.0 20.0
s 20.0 20.0 20.0 20.0 20.0
Indie c 8.2 8.9 8.1 4.8
w
5.0
s 30.7 33.1 26.7 42.6
w
40.0
AZJA 98.9 102.0 94.8 107.4
w
105.0
Australia
s
c 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
OCEANIA 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
W I A T 683.9
w
679.8
w
734.0 677.9
w
642.6
Oznaczenia: a andaluzyt, c cyanit, s sillimanit
rdo: MY, MMAR, IM, IMY
Ceny
Ceny andaluzytu z RPA, po wyranej redukcji w 2004 r., w latach 20052008 systema-
tycznie rosy, co wynikao przede wszystkim z koniunktury w hutnictwie elaza i stali,
wic si cile z poziomem zapotrzebowania tej brany na wyroby ogniotrwae z udzia-
em surowcw andaluzytowych. W 2009 r. ponownie wyranie zmalay (tab. 6). Podobne
tendencje za wyjtkiem 2009 r. obserwuje si dla amerykaskiego cyanitu, zwaszcza
cyanitu kalcynowanego (tab. 6). Jest on jednak w wikszoci zuywany na rynku amery-
kaskim. W ostatnich latach nie prowadzi si notowa cen sillimanitu.
Tab. 6. Ceny andaluzytu i cyanitu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Andaluzyt
1
212248 238277 234277 295334 225255
Cyanit surowy
2
165 149196 215279 184341 233332
Cyanit kalcynowany
3
248295 282343 331402 325466 387456
1
58% Al
2
O
3
, luzem, fob Transvaal, EURO/t, cena na koniec roku IM
2
5460% Al
2
O
3
, 35325 mesh, surowy, fob zakad USA, USD/t, cena rednioroczna IM
3
5460% Al
2
O
3
, 35325 mesh, kalcynowany, fob zakad USA, USD/t, cena rednioroczna IM
ANTYMON
Antymon (Sb) pozyskiwany jest z samodzielnych z rud Sb lub jako koprodukt ze
z rud Zn-Pb, Cu-Ag, w postaci koncentratw antymonitu. Wan rol odgrywaj rw-
nie rda wtrne, gwnie zom akumulatorw oowiowych.
wiatowy rynek antymonu, zdominowany przez Chiny jako producenta oraz USA
i Chiny jako konsumentw, dowiadczy w ostatnich latach gwatownych zmian, zarwno
w zakresie poday, popytu, jak i cen. wiatowa produkcja grnicza antymonu wzrosa nie-
mal dwukrotnie do rekordowych 203 tys. t Sb w 2008 r., jednak wiatowy kryzys finansowy
w roku 2009 doprowadzi do 10% spadku produkcji. Prognozy wskazuj na dalszy rozwj
popytu, przede wszystkim na zwizki antymonu, stosowane w przemyle tworzyw sztucz-
nych do produkcji rodkw zmniejszajcych palno.
Gwnymi surowcami antymonu w obrocie rynkowym s: koncentraty antymonitu
o zawartoci 60% Sb, antymon metaliczny (regulus) o czystoci 99.099.8% Sb, antymon
dla elektroniki 99.999% Sb oraz tlenek antymonawy 99.5% Sb
2
O
3
.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce nie rozpoznano z rud Sb bd innych rud antymononych. Brak te real-
nych perspektyw na ich odkrycie.
Produkcja
W Polsce nie produkuje si surowcw antymonu.
Obroty
Zapotrzebowanie krajowe na surowce antymonu jest pokrywane w caoci importem
zmiennych iloci tlenkw, antymonu nieobrobionego i proszkw. W ostatnim okresie ilocio-
wo przewaay zakupy z Chin, realizowane najczciej przez porednikw (Belgia, Niemcy,
Wochy), a w latach 20052007 take z Wietnamu. W roku 2005 oraz w okresie 20082009
import antymonu waha si w interwale 5270 t/r, natomiast w latach 20062007 utrzymy-
wa si na znacznie wyszym poziomie, przekraczajc 140 t/r (tab. 1). Tlenki antymonu
sprowadzane s przewanie z Chin, krajw Europy Zachodniej, Japonii i Rosji. W latach
20052007 notowano stay wzrost ich zakupw do rekordowych 1337 t, ze stabilizacj na
tym poziomie w 2007 r. i spadkiem do ok. 1000 t/r w ostatnich dwch latach. (tab. 1). Noto-
wany w ostatnich latach reeksport, zarwno antymonu metalicznego, jak i tlenkw (tab. 1),
kierowany by gwnie do krajw Europy rodkowo-Wschodniej.

Konieczno importu surowcw antymonu powoduje, e saldo ich obrotw od lat pozo-
staje ujemne. Wzrost cen surowcw antymonu na rynkach midzynarodowych skutkowa
wzrostem deficytu obrotw, ktry w okresie 20062007 by zbliony do 20 mln PLN,
a w latach 20082009 zmala i ustabilizowa si na poziomie okoo 13 mln PLN (tab. 2),
w wyniku zmniejszonego importu oraz spadku cen na rynku europejskim (tab. 2, 5).
Warto jednostkowa importu surowcw antymonu do Polski generalnie odzwierciedla
notowania tych surowcw na rynkach midzynarodowych. Wzrost cen skutkowa gwatow-
52 ANTYMON
Tab. 1. Gospodarka surowcami antymonu w Polsce
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Antymon nieobrobiony, proszek
CN8110 10
Import 52 163 142 55 70
Chiny 20 140 119 35 19
Hiszpania 5
Holandia 24 5 33
Japonia 0 0 0 0 0
Wietnam 7 16 1 3
Pozostae 1 1 0 4 3
Eksport 18 37 22 25 45
Zuycie 34 126 120 30 25
Tlenki antymonu
CN2825 80
Import 1229 1337 1311 1068 1030
Belgia 56 55 48 42 161
Chiny 1088 1209 1211 975 800
Czechy 2 0
Francja 5 1 12 18
Hiszpania 1 1 1 0 25
Holandia 10
Irlandia 5
Japonia 35 20 14
Luksemburg 5
Meksyk 3 16 1 0
Niemcy 41 3 16 35 15
Rosja 0 13
Sowacja 2 3 2 2
Szwajcaria 0 20 0 0
Szwecja 1
Wochy 1 0 0 0
Eksport 36 58 79 46 82
Zuycie 1193 1279 1232 1022 948
rdo: GUS
nym zwikszeniem wartoci jednostkowej importu tlenkw w 2006 r. (tab. 3). Wzrost tych
wartoci o 50% w okresie 20052006 odnotowano take dla importu antymonu nieobro-
bionego i proszku (tab. 3). W latach 20072008 warto jednostkowa importu surowcw
antymonu wyraona w PLN/t spada, pomimo wzrostu cen wyraonych w USD/t. Od-
wrotna tendencja wystpia w roku 2009, kiedy warto jednostkowa importu wszystkich su-
rowcw antymonu, wyraona w PLN/t wzrosa, pomimo spadku cen wyraonych w USD/t
(tab. 3).
Zuycie
Wikszo antymonu metalicznego zuywana jest do produkcji stopw drukarskich
i oyskowych cyny i oowiu (tzw. ow twardy), stopw miedzi, na bezpieczniki topikowe
i termometry oraz do spoiw elektronicznych. Ponad 30% antymonu stosowane jest w posta-
ci zwizkw (przede wszystkim tlenkw antymonu) w przemyle gumowym, farb i lakie-
rw, tekstylnym, szklarskim i in. Okresowo sprowadzane siarczki antymonu uytkowano
m.in. w przemyle zapaczanym. Due znaczenie w krajowej gospodarce antymonem moe
mie wykorzystywanie zomu jego stopw, np. drukarskich, oyskowych.
ANTYMON 53
Tab. 2. Warto obrotw surowcami antymonu w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
CN8110 10
Eksport 211 635 381 394 895
Import 678 2841 2272 882 1334
Saldo -467 -2206 -1891 -422 -439
Tlenki antymonu
CN2825 80
Eksport 429 937 1199 672 1341
Import 13307 19656 18745 13824 14865
Saldo -12878 -18719 -17546 -13152 -13524
rdo: GUS
Tab. 3. Warto jednostkowa importu surowcw antymonu do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
CN8110 10
PLN/t 13038.5 17429.4 16038.0 16019.6 19051.3
USD/t 3991.1 5578.1 5799.5 7008.9 6290.6
Tlenki antymonu
CN2825 80
PLN/t 10827.5 14701.6 14295.2 12943.8 14432.3
USD/t 3334.3 4703.3 5126.7 5551.2 4693.5
rdo: GUS
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Gwnym typem z rud Sb s yy kwarcowo-antymonitowe, nieraz z domieszk Au,
np. w okrgach Caracota, Chilcobija i in. (Boliwia), Murchison Range (RPA), Saryach
(Rosja), Amphoe Phra Saeng (Tajlandia), I Yang, Wushi (Chiny). Innymi wanymi s
zoa stratoidalne rud Sb, m.in. najwiksze na wiecie Hiskuangshan (Chiny), Kadam-
daj, Diikrut, Chaidarkan (Rosja), Wadley (Meksyk). Najmniejsze znaczenie posiadaj
zoa metasomatyczne rud Sb-Hg.
Znanych jest ponad 300 z w 30 pastwach o cznych zasobach ok. 4.3 mln t Sb.
Najwikszymi dysponuj Chiny (56%), Tajlandia (10%), Rosja (9%), Boliwia (7%), RPA
(5% oraz due zasoby rud ubogich) i Tadykistan (3%).
Produkcja
wiatowa produkcja grnicza antymonu wykazywaa w ostatnich latach znaczne waha-
nia, co wynikao ze zmiennej koniunktury na rynku midzynarodowym antymonu i jego
zwizkw, a szczeglnie z sytuacji w Chinach, na ktre przypada obecnie okoo 90% pro-
dukcji (rys. 1). Notowany w ostatnich latach silny rozwj gospodarczy Chin skutkowa wzra-
stajcym zuyciem surowcw antymonu na rynku wewntrznym. rda chiskie podaj, e
w latach 20072008 popyt wewntrzny w Chinach by rekordowo wysoki, skutkujc z kolei
ok. 60% ograniczeniem eksportu antymonu. W konsekwencji w tych latach produkcja w Chi-
54 ANTYMON
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
30000
60000
90000
120000
150000
180000
210000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
t Sb
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji grniczej antymonu
nach wzrosa do rekordowych 183 tys. t/r Sb, a czna poda wiatowa osigna take re-
kordowy poziom 202 tys. t Sb. W roku 2009 kryzys finansowy osabi oglnowiatow ko-
niunktur gospodarcz, a producenci grniczy antymonu w Chinach, Boliwii i RPAzmniej-
szyli wydobycie, co doprowadzio do 10% spadku produkcji wiatowej (tab. 4). Spadek
produkcji grniczej w Chinach spowodowany by rwnie wprowadzeniem nowych, bar-
dziej restrykcyjnych norm ochrony rodowiska w okrgu Lengshuijiang w prowincji Hu-
nan i w efekcie zamkniciem 7 kopal redniej wielkoci. Ponadto wzmoono kontrole
w celu ograniczenia zjawiska nielegalnej eksploatacji rud antymonu przez szereg drobnych
producentw. Wadze prowincji Hunan planuj w nastpnych latach zamkn kopalnie i hu-
ty produkujce mniej ni 5000 t antymonu metalicznego rocznie. Okrg Lengshuijiang do-
starcza ponad 50% produkcji antymonu w Chinach.
Powanymi producentami grniczymi antymonu s RPAi Boliwia, ktre wraz z China-
mi zapewniaj 95% poday wiatowej (tab. 4). W Boliwii jest wielu maych producentw,
spord ktrych najwikszym jest EMUSA(Empresa Minera Unificada). W RPAeksplo-
atacj rud antymonitowych prowadzi tylko Consolidated Murchison Ltd. ze zoa Grave-
lotte, w Rosji firma Sachakontrakt w Jakucji, a w Kirgistanie Kadamzhaj Antimony
Combine. W ostatnich latach rosa produkcja grnicza antymonu w Australii, gdzie gw-
nymi producentami s firma AGD Mining Ltd. eksploatujca zoe Costerfield, Cam-
ANTYMON 55
Tab. 4. wiatowa produkcja grnicza antymonu
t Sb
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Rosja
s
3000 3000 3000 3000 3000
EUROPA 3000 3000 3000 3000 3000
RPA 5979 4362 3354 3674
w
2090
AFRYKA 5979 4362 3354 3674
w
2090
Boliwia 5204 5460 3881 3905
w
2990
Peru 807 824
w
829
w
584
w
263
AMERYKA PD. 6011 6284
w
4710
w
4489
w
3253
Gwatemala 1007 0 365
w
0
Kanada 79 269 193 132
w
66
Meksyk
s
565 778 414 380 74
AMERYKA PN. i R. 1651 1047 972
w
512
w
140
Chiny 151457 156200 163000 183000 166200
Kirgistan 250
w
250
w
250
w
250
w
918
Pakistan 5 91 119
w
245
w
250
Tadykistan 4073 3480 3500 3400
w
3100
Tajlandia 415 544
w
271
w
422
w
555
Turcja 1200 1100 1200 1300 1300
AZJA 157400
w
161665
w
168340
w
188617
w
172323
Australia 192
w
230
w
767
w
1688
w
1794
OCEANIA 192
w
230
w
767
w
1688
w
1794
W I A T 174233
w
176578
w
181143
w
201980
w
182600
rdo: WMS, MY, MMAR
brian Mining Ltd. ze zoa Augusta oraz firma Straits Resources Ltd., ktra ponowne
uruchomia wydobycie ze zoa Hillgrove.
Rudy i koncentraty antymonu przetwarzane s na antymon metaliczny oraz tlenki Sb
w zaledwie kilku krajach na wiecie. W Chinach jeszcze do niedawna (w 2006 r.) istniao
ponad 60 hut, z ktrych tylko trzy posiaday zdolnoci produkcyjne przekraczajce 5 tys. t/r
Sb Hsikwangshan Twinkling Star, Hunan Chenzhou Mining Co. Ltd., oraz Liuzhou
China Tin. Mniejszymi producentami antymonu metalicznego byy Chenzhou Mining
Group Co. Ltd., Dushan County Dongfeng Group Co. Ltd., Hechi City South Nonfer-
rous Metals Co. Ltd. oraz Yiyang City Hongda Antimony Co. Ltd. Podobnie wrd pro-
ducentw tlenku antymonu tylko trzy zakady posiaday zdolnoci produkcyjne przekracza-
jce 5 tys. t/r Sb
2
O
3
Guangxi Huati Chemical Co. Ltd., Hsikwangshan Twinkling
Star oraz Yunnan Muli Antimony Co. Ltd.
W USAjedyn hut produkujc antymon metaliczny oraz tlenki Sb jest U.S. Antimo-
ny Corp. w miejscowoci Thompson Falls w stanie Montana, posiadajca take zakad
w Meksyku w miejscowoci Estacion Madero, w ktrym produkowane s przede wszyst-
kim tlenki oraz istnieje moliwo wytwarzania Sb metalicznego. Ponadto w Meksyku
przetwrstwem rud i koncentratw Sb z wasnych z jak i pochodzcych z kopalni Grave-
lotte w RPA zajmuje si huta Reynosa bdca wasnoci koncernu Chemtura. W Japonii
wanymi producentami Sb metalicznego i/lub tlenkw s firmy Nihon Seiko Co. Ltd. oraz
Suzuhiro Chemical Co. Ltd. W Kirgistanie huta antymonu Kadamzhaj przetwarza rudy
i koncentraty Sb pochodzce w gwnej mierze z Rosji. W Peru firma Doe Run Resources
Corp. produkuje w hucie La Oroya antymon metaliczny, w Belgii produkcj tlenkw pro-
wadzi firma Campine N.V., w Hiszpanii tlenki Sb produkowane s przez firm Coplosa
SA, we Francji tlenki antymonu wytwarzane s przez firmy Produits Chimiques de Lu-
cette oraz SICA. W Boliwii antymon metaliczny produkowany by m.in. w hucie Vinto b-
dcej wasnoci Empresa Metalrgica Vinto Antimonio, jednak od kilku lat zakad ten
jest nieczynny. Obecnie prowadzone s w nim prace remontowe a ponowne jego otwarcie
moliwe bdzie dopiero w 2011 r.
Obroty
Przedmiotem obrotw midzynarodowych s gwnie antymon metaliczny (5060 tys. t/r)
i tlenek antymonu (do 70 tys. t/r). Zmalay obroty rudami i koncentratami Sb (obecnie po-
niej 10 tys. t/r brutto), a najwikszymi ich dostawcami s Boliwia i Chiny. Tlenek antymo-
nu eksportuj gwnie Chiny, RPA i Belgia, a antymon metaliczny niemal wycznie
Chiny, w znacznie mniejszym stopniu Peru i Meksyk. Wanymi odbiorcami s USA(tlenek,
koncentraty i antymon metaliczny cznie 2233 tys. t/r) i Japonia (tlenek i antymon me-
taliczny cznie w ilociach 815 tys. t/r), a mniejszymi importerami Szwajcaria, Holandia,
Wielka Brytania i Korea Pd. (tlenek i antymon metaliczny). Rekordowe zapotrzebowanie
na surowce antymonu ze strony chiskich uytkownikw powoduje, e braki rynkowe byy
w ostatnich latach zaspokajane importem tych surowcw do Chin, ktry waha si midzy
22 tys. t w roku 2004 i 24.7 tys. t w roku 2009, pochodzc gwnie z Kazachstanu i Tady-
kistanu, a w latach 20082009 rwnie z Kanady i Australii.
Zuycie
Antymon stosowany jest w postaci metalu i stopw, tlenkw i zwizkw sucych jako
rodki zmniejszajce palno, gwnie w tworzywach sztucznych. Antymon metaliczny
56 ANTYMON
uywany jest do produkcji stopw z oowiem, tzw. oowiu antymonowego (do specjalnego
typu akumulatorw), amunicji i stopw lutowniczych i in. Natomiast zwizki antymonu
(gwnie tlenek) stosowane s w przemyle chemicznym, ceramicznym, szklarskim, two-
rzyw sztucznych i in. W strukturze zuycia w USA w 2009 r. dominoway rodki zmniej-
szajce palno (40%) oraz akumulatory z oowiem antymonowym (22%). Pozostaymi kie-
runkami byy: zwizki chemiczne 14%, wyroby ceramiczne i szklarskie 11%, inne 13%.
Ceny
Ceny rednioroczne antymonu metalicznego na rynku USA w latach 20052008, w wy-
niku ograniczenia eksportu przez Chiny, intensywnie wzrastay i osigny niemal 280 USc/lb
w kocu tego okresu. Jednak w roku 2009 kryzys finansowy doprowadzi do 15% spadku cen
(tab. 5). Podobne trendy odnotowano take na rynku europejskim w okresie 20052007, jed-
nak w roku 2008 zanotowano ok. 25% spadek cen, po czym w 2009 r. ceny ponownie wzro-
sy, zwaszcza pod koniec roku (tab. 5), jako efekt zmniejszonej poday z Chin.
ANTYMON 57
Tab. 5. Ceny surowcw antymonu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Antymon
metal 99.599.6%Sb
1
161 238 257 280 236
metal 99.65%Sb
2
38003900 53505450 53005650 40004250 59006150
1
New York dealer price cif porty USA, USc/lb, cena rednioroczna MY
2
European Free Market cif Rotterdam, USD/t, przedzia cen (na koniec roku) MBPD
ARSEN
Podstawowym surowcem arsenu (As) jest arszenik (tlenek arsenu As
2
O
3
), pozyskiwa-
ny przede wszystkim w toku wstpnego przerobu rud i koncentratw miedzi, oowiu, zota
i innych (praenie utleniajce) ze wzgldw ekologicznych. Ograniczono zastosowa su-
rowcw arsenu i ich negatywne oddziaywanie na rodowisko przyczyniy si do spadku
poday arszeniku na wiecie w ostatnich trzech latach z 61 do 53 tys. t/r As
2
O
3
. Arsen me-
taliczny uzyskuje si w niewielkim stopniu z arszeniku przez redukcj.
Podstawowymi produktami handlowymi s: arszenik niskiej czystoci 9599% As
2
O
3
,
arszenik wysokiej czystoci ponad 99% As
2
O
3
, arsen metaliczny 99% As, arsen meta-
liczny wysokiej czystoci99.9999% As do produkcji pprzewodnikw.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Pozostae zasoby bilansowe zotononych rud arsenu w eksploatowanym do 1960 r.
zou Zoty Stok okrela si na 19.6 tys. t As. Nadto ocenia si, e w opuszczonej kopalni
rud polimetalicznych w Czarnowie znajduje si okoo 2.1 tys. t As.
Produkcja
Od 1961 roku nie pozyskuje si rud arsenu ani nie produkuje arszeniku w Polsce.
Obroty
Zapotrzebowanie Polski na arszenik pokrywane jest w caoci importem, ktry w okresie
20052009 systematycznie spada osigajc 11 t w roku 2009 (tab. 1). Dostawy pochodziy
gwnie z Belgii i Niemiec (producenci) oraz Szwajcarii i Holandii (reeksporterzy). Incyden-
talny eksport arszeniku wystpi ostatnio tylko w roku 2006 (tab. 1), a odbiorc bya Holan-
dia. Arsen metaliczny sprowadzany jest od 2005 r. w zrnicowanych ilociach 2042 t/r. Jest
to wycznie arsen chiski lub belgijski, cho sprowadzany rwnie z innych krajw Euro-
py Zachodniej, penicych rol reeksporterw. Notowano take niewielki reeksport arsenu
z Polski (tab. 2).
Import surowcw arsenu skutkuje ujemnym saldem obrotw, rzdu kilkuset tysicy
PLN na rok (tab. 3). Wartoci jednostkowe importu surowcw arsenu do Polski (tab. 4) ma-
j podobne trendy rozwojowe, jak w przypadku rynku USA, cho w wielkociach bez-
wzgldnych s wysze od amerykaskich (tab. 4 i 6).

Zuycie
Arszenik zuywany jest gwnie w rolnictwie (rodki zwalczania szkodnikw), w prze-
myle ceramicznym, szklarskim, chemicznym, farmaceutycznym i in., natomiast arsen me-
taliczny stosowany jest jako skadnik stopowy cyny i oowiu (stopy oyskowe i in.).
60 ARSEN
Tab. 1. Gospodarka arszenikiem w Polsce CN 2811 29 10
t As
2
0
3
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 28 25 21 22 11
Belgia 22 18 14 22 10
Holandia 7 7
Niemcy 6 0 0 1
Szwajcaria 0 0 0 0 0
Eksport 1
Zuycie 28 24 21 22 11
rdo: GUS
Tab. 2. Kierunki importu arsenu metalicznego do Polski CN 2804 80
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 39 21 24 42 20
Belgia 6 2 24 37 8
Chiny 33 19 5 5
Francja 0 0 0
Holandia 5
Niemcy 0 0 0 0 2
Eksport 1 4 4 4 1
Zuycie 38 17 20 38 10
rdo: GUS
Tab. 3. Warto obrotw surowcami arsenu
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Arszenik
CN2811 29 10
Eksport 9
Import 240 206 167 245 139
Saldo -240 -197 -167 -245 -139
Arsen metaliczny
CN2804 80
Eksport 6 18 24 24 9
Import 234 172 226 300 240
Saldo -228 -154 -202 -276 -231
rdo: GUS
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Mimo znanych yowych z rud arsenu (np. arsenopirytowych), praktycznie cao
arszeniku jest od dawna pozyskiwana ubocznie na etapie praenia siarczkowych rud i kon-
centratw miedzi, oowiu, zota i innych metali, zasobnych w arsen. Decyduje o tym wzgld
ekologiczny stwierdzona wysoka toksyczno arsenu i jego zwizkw.
Produkcja
wiatowa poda arszeniku miaa generalnie w latach 20052009 tendencj malejca
i osigna 53.3 tys. t As
2
O
3
w 2009 r. (rys. 1, tab. 5). Wynikao to z ograniczonoci zastoso-
wa surowcw arsenu i ich negatywnego oddziaywania na rodowisko. Czynnikiem decy-
dujcym o spadku produkcji wiatowej w ostatnich latach, sumarycznie o kilkanacie pro-
cent, byo podjcie przez producentw rodkw konserwujcych drewno w USA w 2003 r.
decyzji o ograniczaniu stosowania zwizkw arsenu w swoich produktach. W reakcji na t
decyzj producenci chiscy skokowo ograniczyli produkcj As
2
O
3
o 10 tys. t/r, a w roku
2007, wobec spadajcego zapotrzebowania ze strony gwnego odbiorcy USA doko-
nano redukcji o kolejne 5 tys. t/r (tab. 5). Pomimo tego gwnym producentem wiatowym
pozostaj nadal Chiny Tienstin & Kiangsi Arsenic Plant, Hunan Realgar Mine,
Chenzhou Leiping Nonferrous Metals Mine, a wanymi Chile Codelco, Enami, Peru
Centromin Peru, i Meksyk Grupo Mexico SAde CV. Zanika znaczenie krajw eu-
ropejskich (rys. 1), gwnie Francji, gdzie w ostatnich latach nie notowano produkcji As
2
O
3
.
Arsen metaliczny, uzyskiwany przez redukcj arszeniku, stanowi kilka procent jego
wiatowej produkcji. Produkt o czystoci 99% jest wytwarzany wycznie w Chinach, ktre
przeznaczaj w tym celu okoo 1020% poday arszeniku. Arsen wysokiej czystoci powy-
ej 99.9999% As produkowany jest przez 10 firm, gwnie w Japonii (najwikszy produ-
cent Furukawa Electric Co. Ltd. 30 t/r), Niemczech (przede wszystkim Preussag AG
15 t/r), Wielkiej Brytanii i USA.
W ostatnich latach coraz wikszego znaczenia nabiera odzysk arsenu ze zuytych ele-
mentw sprztu elektronicznego, takich jak pytki ukadw drukowanych czy przeczniki,
w celu pniejszego jego wykorzystania do produkcji innych specjalistycznych wyrobw
(np. podoa do ukadw elektrycznych i elektronicznych, powoki). Technologi t w naj-
ARSEN 61
Tab. 4. Wartoci jednostkowe importu surowcw arsenu do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Arszenik
CN2811 29 10
PLN/t 8571.4 8240.0 7948.8 11136.4 12612.7
USD/t 2653.7 2656.0 2897.3 3913.3 4532.5
Arsen metaliczny
CN2804 80
PLN/t 6000.0 8190.0 9418.1 7142.8 11724.8
USD/t 1840.5 2603.9 3387.5 2992.2 3885.9
rdo: GUS
wikszym stopniu stosuje japoska firma Dowa Eco-System Co. Ltd., a proces pozyskiwa-
nia As wykorzystuje zaawansowane procesy metalurgiczne. Ponadto inna japoska firma
Furukawa Denshi Co. Ltd. opracowaa technologi odzysku arsenu i galu metalicznego
ze zuytych ukadw pprzewodnikowych opartych na GaAs. Uruchomienie zakadu od-
zysku tych metali pozwoli na zmniejszenie szkodliwoci skadowanych do tej pory zuytych
elementw urzdze elektronicznych.
Obroty
Obroty surowcami arsenu s zdominowane przez Chiny, ktre eksportuj rocznie 912 tys. t
arszeniku i 23 tys. t arsenu metalicznego. Powanymi dostawcami arszeniku na rynek
wiatowy byy w ostatnim czasie take Chile, Maroko, Peru i Meksyk. Najwikszym im-
porterem arszeniku (48 tys. t/r) pozostaj nadal USA, jednak ograniczenie jego stosowania
jako gwnego rodka w konserwowaniu drewna, spowodoway spadek importu w ostatnich
piciu latach a o 84%. Inne kraje nie sprowadzaj wicej ni 1 tys. t/r tego surowca. Ponad-
to USA s znaczcym eksporterem arsenu metalicznego, np. w 2009 r. sprzedano 354 t,
a gwnymi odbiorcami byy Honduras, Kolumbia, Gwatemala i Francja.
Zuycie
Arszenik w 90% zuywany jest do produkcji zwizkw As (gwnie arsenianw), stoso-
wanych jako rodki konserwacji drewna i zwalczania szkodnikw. Z niewielkich jego iloci
produkuje si kwas arsenowy dla przemysu szklarskiego. Arsen metaliczny jest wykorzysty-
wany jako dodatek w stopach oowiu (do akumulatorw oowiowo-kwasowych) i mosidzach
cynowych (zwikszenie odpornoci na korozj i wytrzymaoci na zginanie). Stosunkowo
62 ARSEN
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t As
2
O
3
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji arszeniku
niewielkie iloci arsenu wysokiej czystoci (np. w USA ok. 2240 t/r) s przeznaczane do
produkcji arsenku galu, materiau stosowanego do produkcji pprzewodnikw. Przykado-
wa struktura zuycia arszeniku w USAw 2009 r.: arseniany do rodkw konserwacji drew-
na okoo 55%, pozostae zastosowania arseniany do produkcji herbicydw, kwas arseno-
wy dla przemysu szklarskiego, arsen metaliczny do stopw metali nieelaznych i pprze-
wodnikw cznie 45%.
Ceny
Cena arszeniku (meksykaskiego) na rynku amerykaskim w 2005 r. wyniosa 67 USc/lb,
po czym w latach 20062009 zaniechano importu z tego kraju (tab. 6). Cena arszeniku im-
portowanego z Chin na rynek USA w roku 2005, w wyniku zmniejszonego zapotrzebowania
ze strony odbiorcw w USA, gwatownie zmalaa w stosunku do roku 2004, po czym w la-
tach 20072008, w wyniku przystosowania si dostawcw i odbiorcw do zmienionych warun-
kw rynkowych, zanotowano stabilizacj cen na poziomie 4142 USc/lb (tab. 6). Rok 2009
przynis niemal 32% wzrost cen, spowodowany ograniczaniem poday ze strony chiskich
producentw. Ceny arsenu metalicznego cechoway si w latach 20052009 znacznymi
fluktuacjami. W 2005 r. zanotowano wzrost zapotrzebowania ze strony odbiorcw, gwnie
wytwrcw pprzewodnikw opartych na GaAs, wobec czego ceny wzrosy do 95 USc/lb.
W roku 2006, w lad za ponownie rosncym zapotrzebowaniem rynku, ceny gwatownie
wzrosy do rekordowych 160 USc/lb, po czym w 2007 r., wobec zmniejszonych dostaw, za-
notowano spadek, a w latach 20082009 podlegay kilkuprocentowym wahaniom (tab. 6).
ARSEN 63
Tab. 5. wiatowa produkcja arszeniku
tys. t As
2
O
3
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Belgia
s
1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
Portugalia
s
0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
Rosja
s
1.5 1.5 1.5 1.5 1.5
EUROPA 2.5 2.5 2.5 2.5 2.5
Maroko 8.9 8.9 9.0 8.8 8.5
AFRYKA 8.9 8.9 9.0 8.8 8.5
Boliwia 0.1 0.1 0.1
w
0.1
Chile
s
11.7 11.7 11.4 10.0 11.0
Peru 3.1 4.4 4.3 4.8
w
4.8
AMERYKA PD. 15.0 16.2 15.7 14.9
w
14.9
Kanada 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Meksyk 1.7 1.6 1.6 0.5 0.5
AMERYKA PN. i R. 2.0 1.9 1.9 0.8 0.8
Chiny
s
30.0 30.0 25.0 25.0 25.0
Iran 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Japonia
s
0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
Kazachstan
s
1.5 1.5 1.5 1.5 1.5
AZJA 31.6 31.6 26.6 26.6 26.6
W I A T 60.0 61.1 55.7 53.6
w
53.3
rdo: MY
64 ARSEN
Tab. 6. Ceny surowcw arsenu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Arszenik
1
67 . . . .
Arszenik
2
18 22 42 41 54
Arsen metaliczny
3
95 160 81 98 92
1
meksykaski, min. 99.13% As
2
O
3
, USc/lb, rednioroczna cena importowa do USA MY
2
chiski, USc/lb, cena jw.
3
chiski, USc/lb, cena jw.
ASFALT NATURALNY I SYNTETYCZNY
Asfalty naturalne nale do grupy kaustobiolitw ciekych (bituminw), bdcych pro-
duktami wietrzenia ropy naftowej w pobliu jej naturalnych wyciekw na powierzchni ziemi.
Pokrewne asfaltom asfaltyty s produktami ich utlenienia i polimeryzacji niektrych skadni-
kw. S znane i wykorzystywane od czasw staroytnych. Ich znaczenie systematycznie male-
je tak jak wielu innych kopalin naturalnych na rzecz substytutw, ktrymi s asfalty
syntetyczne (ponaftowe) uzyskiwane jako jeden z produktw destylacji ropy naftowej.
Notowana wiatowa produkcja asfaltw naturalnych wykazywaa sta tendencj spad-
kow do 2002 r. W stosunku do lat 1980-tych zmalaa o rzd wielkoci, ksztatujc si na
pocztku XXI wieku w granicach 200250 tys. t/r. W latach 20032004 zaobserwowano
pierwsze sygnay zmiany tej sytuacji, co dotyczyo gwnie rozwoju wydobycia w Turcji.
W konsekwencji notowana wiatowa produkcja zwikszya si do ok. 900 tys. t/r w ostat-
nich latach. Jednak w przyszoci ich znaczenie bdzie nadal malao wobec wyczerpywania
si zasobw z oraz dominacji asfaltw syntetycznych.
Wrd gatunkw handlowych wyrnia si: asfalty drogowe, asfalty przemysowe
kruche dla przemysu papierniczego, gumowego, farb i lakierw i in., asfalty przemysowe
izolacyjne, asfalty do wyrobu lakierw, masy i roztwory asfaltowe itp. Z asfaltw izola-
cyjnych produkowane s m.in. lepiki i kity asfaltowe, papy asfaltowe i in.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Polska nie posiada z asfaltw naturalnych.
Produkcja
W Polsce wytwarzane s jedynie asfalty syntetyczne w rafineriach ropy naftowej w pro-
cesie destylacji stadialnej. Ich ilo jest pochodn iloci i skadu przerabianej ropy naftowej,
a tym samym porednio zapotrzebowania na inne produkty naftowe. Na pocztku lat
2000-nych ich produkcja oscylowaa w granicach 1 mln t/r, a od 2005 r. wzrastaa osigajc
1.6 mln t w 2009 r. (tab. 1). Na krajowym rynku producentami s naleca do GK Grupa
LOTOS S.A. spka Lotos Asfalt Sp. z o.o. posiadajca trzy centra produkcyjne w Gda-
sku, Jale i Czechowicach (ponad 50% produkcji krajowej) oraz naleca do GK PKN Or-
len S.A. spka Orlen Asfalt Sp. z o.o. majca dwa centra produkcyjne w Pocku i Trzebi-
ni. Pozosta ilo asfaltw dostarczaj mniejsze firmy, np. BP Bitumen Polska, produku-
jce gwnie asfalty drogowe modyfikowane na bazie komponentw importowanych.

Obroty
Podobiestwo asfaltw naturalnych i syntetycznych sprawia, e dochodzi do paradoksw
przy ich klasyfikacji celnej. Cz krajowego eksportu asfaltw syntetycznych wykazywana
jest nadal w pozycji dotyczcej asfaltw naturalnych, pomimo braku ich wydobycia w Polsce.
Wedug danych GUS w 2009 r. ok. 87% zakupw przypadao na asfalty syntetyczne (tab. 1).
Wraz ze wzrostem produkcji asfaltw nastpia intensyfikacja obrotw z krajami ociennymi,
gwnie z Czechami, Niemcami, Szwecj, Sowacj i Litw, a take z Rumuni, Austri
i Wgrami. Objawio si to dynamicznym rozwojem eksportu w tym okresie (tab. 2), a take
w mniejszym stopniu importu (tab. 3). W latach 20062008 wartoci jednostkowe eks-
66 ASFALT NATURALNY I SYNTETYCZNY
Tab. 1. Gospodarka asfaltem w Polsce CN 2713 20, 2714 90,
PKWiU 192042000201
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja
1
1139.4
w
1549.1
w
1666.5
w
1543.8
w
1567.5
Import 157.8 169.0 174.8 225.9 305.7
wtymasfalt naturalny
CN2714 90
1.8 2.2 9.2 21.6 39.7
Eksport 137.1 257.9 441.8 439.9 253.3
Zuycie
p
1160.1
w
1460.2
w
1399.5
w
1329.8
w
1619.9
1
uzysk w rafineriach
rdo: GUS
Tab. 2. Kierunki eksportu asfaltw z Polski CN 2713 20, 2714 90
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 137.1 257.9 441.8 439.9 253.3
Austria 1.9 25.6 33.7 38.8 20.8
Belgia 0.0 3.0
Chorwacja 0.1 0.8 0.0
Czechy 43.0 78.5 111.9 79.6 47.0
Holandia 19.8 6.1 8.8
Litwa 0.7 10.5 46.1 55.0 10.6
otwa 0.5 9.8 0.5
Niemcy 47.6 68.4 63.3 45.4 36.2
Rosja 1.6 3.7 4.3 3.5 1.6
Rumunia 11.8 95.0 138.1 85.1
Senegal 7.1
Sowacja 9.7 26.7 30.5 26.6 19.5
Szwajcaria 2.0 6.8
Szwecja 16.2 7.6 10.5 8.1 0.3
Ukraina 0.9 0.1 2.2 9.5 0.0
Wgry 15.2 24.0 23.2 13.2 6.7
Inne 0.3 1.0 0.7 0.4 2.3
rdo: GUS
portu wzrosy o 72% (przy znacznym spadku w USD/t w 2009 r.), a wartoci jednostkowe
importu w latach 20062009 wzrosy o ponad 80% (tab. 5). Tak wic, wzrost wolumenu
sprzeday i jego wartoci jest gwn przyczyn rwnie intensywnego wzrostu dodatniego
salda obrotw asfaltem do roku 2008, przy pojawieniu si ujemnego salda w roku 2009, co
miao zwizek gwnie ze zmian poziomu eksportu i importu tego surowca (tab. 4).
Zuycie
Wzrost krajowego zapotrzebowania spowodowany by wzrostem zuycia asfaltw drogo-
wych (ich produkcja stanowi ok. 94% produkcji asfaltw). Pozostae gatunki przystosowane s
ASFALT NATURALNY I SYNTETYCZNY 67
Tab. 3. Kierunki importu asfaltw do Polski CN 2713 20, 2714 90
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 157.8 169.0 174.8 225.9 305.7
Belgia 0.0 0.0 0.0
Czechy 38.3 7.2 15.0 17.6 23.6
Litwa 1.5 4.8
Niemcy 39.1 69.7 76.4 133.2 156.9
Szwecja 80.1 89.8 68.6 52.8 71.4
Ukraina 0.1 0.0 2.7
Wgry 0.3 1.0 14.5 19.8 38.6
Wochy 4.4
Inne 0.0 1.2 0.3 1.0 3.3
rdo: GUS
Tab. 4. Warto obrotw asfaltem w Polsce CN 2713 20, 2714 90
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 100510 241638 395832 555907 325454
Import 102132 136378 145309 206676 360594
Saldo -1622 +105260 +250523 +349231 -35140
rdo: GUS
Tab. 5. Wartoci jednostkowe obrotw asfaltem w Polsce CN 2713 20,
CN 2714 90
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 733.1 937.0 895.9 1263.8 1285.1
USD/t 223.9 299.4 237.2 562.7 418.4
PLN/t 647.2 807.2 831.5 914.9 1179.6
USD/t 198.1 258.2 219.4 397.8 388.8
rdo: GUS
do technologii uytkowania, a wic: asfalty przemysowe kruche, przemysowe izolacyjne, do
wyrobu lakierw i inne specjalne oraz lepiki, kity, masy, zalewy, roztwory, emulsje i pasty asfal-
towe. Konkurencyjne i majce podobne zastosowania do asfaltw i wyrobw asfaltowych s
otrzymywane w przemyle koksochemicznym smoy i wyroby smoowe (por.: KOKS).
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zoa asfaltu naturalnego wystpuj w niewielu krajach, gwnie w Ameryce Poudnio-
wej i rodkowej, USA, poudniowej Europie, na Bliskim Wschodzie oraz w Rosji i Azerbej-
danie. Najbardziej znanym jest Jezioro Asfaltowe na wyspie Trynidad (Trynidad i Tobago),
ktrego zasoby przy obecnym poziomie eksploatacji wystarcz na ponad 400 lat. Jeziora takie
znajduj si take w USA(Utah, Texas), Albanii, Woszech (Sycylia), Turcji i in.
Produkcja
Notowana produkcja asfaltw naturalnych na wiecie (poza USAi krajami WNP, ktre
nie podaj danych, bdc prawdopodobnie najwikszymi producentami), sigajca w latach
1980-tych 2 mln t/r, w dekadzie lat 1990-tych ulega ograniczeniu o rzd wielkoci i na po-
cztku XXI wieku ksztatowaa si w granicach 200250 tys. t/r. Jedn z gwnych przy-
czyn, obok wypierania asfaltw naturalnych przez syntetyczne, byo znaczne ograniczenie
lub cakowite zaniechanie wydobycia przez najwaniejszych producentw, tj. Albani, W-
gry i Turcj. W 2003 r. zaobserwowano pierwsze sygnay zmiany tej sytuacji, wyranie
wzrosa produkcja w Albanii i Turcji. W kolejnych latach nadal wzrastaa produkcja w Tur-
cji, chocia dane na ten temat s niepewne i ostatnio zostay zweryfikowane. Notowana
wiatowa produkcja asfaltw naturalnych, zmienia si w zalenoci od wydobycia w Turcji
i w ostatnich latach wahaa si w granicach 0.61 mln t/r (tab. 6).
Substytuty asfaltw naturalnych asfalty syntetyczne stanowi ponad 99% cznej
poday asfaltw na wiecie. Brak danych o ich globalnej produkcji, ale szacuje si j na po-
68 ASFALT NATURALNY I SYNTETYCZNY
Tab. 6. Gwni producenci asfaltu naturalnego
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008
s
2009
s
Albania
s
43 45 45 50 50
Francja 20 20 20 20 20
Wochy 25 25 25 25 25
EUROPA 88 90 90 95 95
Argentyna 1 2 7 6 6
Trynidad i Tobago 16 16 16 16 16
AMERYKA PD. 17 18 23 22
w
22
Turcja 906 475 782 750 750
AZJA 906
w
475
w
782
w
750
w
750
W I A T 1011
w
583
w
895
w
867
w
867
rdo: MY
nad 100 mln t/r. Najwikszymi producentami s gwni konsumenci ropy naftowej, a wic
USA, Chiny, Japonia, Rosja, kraje zachodnioeuropejskie i inni.
Obroty
Obroty asfaltem naturalnym maj marginalne znaczenie i ograniczaj si do wymiany
regionalnej. Rwnie obroty asfaltami syntetycznymi, cho na znacznie wyszym poziomie,
dotycz przede wszystkim wymiany midzy ssiednimi krajami, chocia zdarza si, e
transportowane s na znaczne odlegoci, np. z Wenezueli do Wielkiej Brytanii czy Chin.
Zuycie
Kierunki zastosowa asfaltw na wiecie s analogiczne jak w Polsce.
Ceny
Nie prowadzi si notowa cen zarwno asfaltw naturalnych, jak i syntetycznych.
Przybliony poziom ich wielkoci daj wartoci jednostkowe obrotw w Polsce (tab. 5).
ASFALT NATURALNY I SYNTETYCZNY 69
AZBESTY
Azbesty to wkniste, gitkie, podatne na filcowanie odmiany mineraw z grupy ser-
pentynw (azbesty chryzotylowe) i amfiboli (azbesty aktynolitowe, amiantowe, antofyllito-
we, krokidolitowe i in.). Pierwsze z nich pozyskuje si gwnie ze z zserpentynizowa-
nych perydotytw, w mniejszym stopniu z wapieni dolomitycznych, drugie natomiast (kro-
kidolit, amosyt) z formacji kwarcytw elazistych. Wszystkie znajduj szerokie zastosowania
w wielu dziedzinach przemysu z powodu wytrzymaoci na rozrywanie i elastycznoci, a tak-
e aroodpornoci (azbesty chryzotylowe) i odpornoci chemicznej (azbesty amfibolowe).
Od ponad 20 lat w wielu krajach odchodzi si od stosowania azbestu w licznych dzie-
dzinach ze wzgldu na dziaanie rakotwrcze drobnych, mikroskopijnych jego wkienek.
Mimo, e szkodliwo poszczeglnych gatunkw azbestu jest rna (najbardziej rakotwr-
cze s krokidolit i amosyt) wprowadzono w 52 krajach szereg zakazw produkcji i stosowa-
nia wszystkich gatunkw azbestu, rwnie bronionego przez azbestowe lobby biaego
azbestu chryzotylu. Pierwsze akty prawne weszy w ycie na pocztku lat 1990-tych
w USA, kolejne m.in. w krajach Unii Europejskiej, a ostatnio take w niektrych krajach
pozaeuropejskich, np. Argentynie, Chile, Urugwaju, Australii, Nowej Zelandii, Arabii Sau-
dyjskiej, Egipcie, Kuwejcie, Wietnamie i Japonii. Mimo wprowadzonych zakazw, rozwj
gospodarczy krajw azjatyckich by gwn przyczyn krtkotrwaego wzrostu produkcji
azbestw do 2.22.3 mln t/r w pierwszych latach XXI wieku. Obnienie globalnej poday
do poziomu nieco powyej 2 mln t/r w ostatnim roku wskazuje, i szala zwycistwa w azbe-
stowej wojnie przechyla si na korzy ich przeciwnikw, ktrych liczba powikszya si
o kolejne kraje wprowadzajce zakaz stosowania azbestw, jak Nowa Kaledonia, KRL-D,
a ostatnio RPA.
W obrocie handlowym wyrnia si szereg gatunkw dla kadego rodzaju azbestu uza-
lenionych od dugoci wkna (im dusze wkna tym niszy numer w klasyfikacji), np.
dla azbestu chryzotylowego powszechnie stosowana klasyfikacja Quebec Asbestos Mining
Association wydziela 7 gatunkw.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce nie ma z azbestw, ani te perspektyw na ich odkrycie.
Produkcja
W Polsce, ze wzgldu na brak z azbestw, nie pozyskiwano i nie pozyskuje si tych
surowcw.

Obroty
Od chwili wejcia w ycie ustawy o zakazie stosowania wyrobw zawierajcych azbest
(tj. od 28 wrzenia 1997 r.) niemal cakowicie zaniechano importu azbestw i wyrobw
z ich zawartoci. Wyjtek stanowiy minimalne iloci sprowadzone z Zimbabwe w 2006 r.
i z Kanady w 2009 r. (tab. 1), z przeznaczeniem do produkcji diafragm stosowanych w pro-
cesie produkcji chloru w istniejcych instalacjach elektrolitycznych. W 2009 r. jedyna czyn-
na instalacja tego typu znajdowaa si w Zakadach Chemicznych Zachem S.A. w Bydgosz-
czy i gwnie dla jej potrzeb dokonano zakupu azbestu w Kanadzie w tym samym roku.
W tym wypadku, podobnie jak w wikszoci krajw europejskich, stosowanie azbestu jest
uzasadnione, gdy brak jest dotychczas odpowiednich substytutw nie wpywajcych na
zwikszanie ryzyka eksplozji. Ustawa dopuszcza moliwo importu takich materiaw
o specjalnym przeznaczeniu. Oprcz bydgoskich zakadw w Europie dziaaj dwa zakady
chemiczne z czynnymi instalacjami produkujcymi chlor z uyciem azbestu, obie na terenie
Niemiec w Rheinsberg i Stade.
Saldo obrotw azbestem byo ujemne w latach, ktrych notowano ich import (tab. 2).
Zuycie
Obecnie azbest na skale przemysow stosowany jest jedynie w Zakadach Chemicz-
nych Zachem S.A. w Bydgoszczy (ktrej gwnym udziaowcem od grudnia 2006 r. jest
Grupa Chemiczna Ciech S.A.) w metodzie przeponowej produkcji chloru, w ktrej azbe-
stowe diafragmy rozdzielaj produkty elektrolizy i zapobiegaj eksplozji w wyniku poczenia
chloru i wodoru. Technologia wymaga wymiany diafragm po roku ich uytkowania, a wiel-
ko powstajcych w tym procesie odpadw azbestowych wynosi 0.1 kg/t Cl
2
, tj. okoo 5 ton
azbestu rocznie. Bydgoskie zakady posiaday wymagan zgod ministra gospodarki na spro-
wadzanie i stosowanie azbestw w tej technologii wan do dnia 31 grudnia 2008 r. Obecnie
zakady Zachem produkuj chlor metoda przeponow z zastosowaniem diafragm azbesto-
wych na podstawie Pozwolenia Zintegrowanego udzielonego przedsibiorstwu decyzj Wo-
jewody Kujawsko-Pomorskiego wan do 2016 r. W grudniu 2009 r. zakady podjy starania
o budow nowej bezazbestowej instalacji produkcji chloru. Zakoczenie konwersji technologii
metody przeponowej na membranow ma nastpi do koca 2014 r.
72 AZBESTY
Tab. 1. Gospodarka azbestem w Polsce CN 2524, PKWiU 14502340
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import = Zuycie
p
6 35
rdo: GUS
Tab. 2. Warto obrotw azbestem w Polsce CN 2524
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 61 554
Eksport
Saldo -61 -554
rdo: GUS
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Azbesty chryzotylowe, o najwikszym znaczeniu gospodarczym, a rwnoczenie najbar-
dziej rozpowszechnione w przyrodzie, pozyskuje si gwnie ze z zserpentynizowanych
perydotytw, w mniejszym stopniu z wapieni dolomitycznych w skarnach. Pierwsze z nich ce-
chuj ogromne zasoby sigajce 60 mln t, np. zoe Baenowskie na Uralu (Rosja); drugie
natomiast o niewielkich zasobach wystpuj rzadko, lecz s szczeglnie cenione ze wzgldu
na nisk zawarto elaza i moliwo stosowania do produkcji izolacji elektrycznych. Zna-
nych jest okoo 100 z w 35 krajach o zasobach szacowanych obecnie na ponad 200 mln t,
z czego ponad 40% przypada na Rosj, 30% na Kanad, 6% na Zimbabwe i 5% na RPA.
Mniejsze znaczenie maj zoa azbestw amfibolowych, wystpujce w formacjach
kwarcytw elazistych i innych utworach elazistych, np. zoa amosytu w okrgu Kuru-
man, Pomfret i Transvaal i krokidolitu w Cape Province w RPA. Ich czne wiatowe
zasoby szacuje si na 3.5 mln t. Zoa azbestw antofyllitowych, termolitowych i aktynoli-
towych maj znaczenie lokalne, a ich eksploatacja cakowicie zanika.
Produkcja
Po znacznej redukcji poday i popytu na azbest pod koniec lat 1990-tych, w pierwszych la-
tach XXI wieku mona byo obserwowa niewielki wzrost ich produkcji do ponad 2.3 mln t,
gwnie za spraw Rosji, Kazachstanu i Chin (rys. 1, tab. 3). Niemniej wzrost wiadomoci
co do rakotwrczoci azbestu oraz wprowadzenie szeregu zakazw ich stosowania w wielu
AZBESTY 73
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
0
1000
2000
3000
4000
5000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t brutto
Rys. 1. Struktura geograficzna produkcji grniczej azbestw
regionach wiata przyczyni si do stopniowego zmniejszenia globalnego popytu, a w lad
za tym ograniczenia poday, ktrej poziom od 2007 r. systematycznie maleje do niespena
2.1 mln t w 2009 r. Maleje rwnie liczba dostawcw, w gronie ktrych jedynie piciu: Ro-
sj, Chiny, Brazyli, Kazachstan i w coraz mniejszym stopniu Kanad, mona uzna za zna-
czcych na rynku (tab. 3).
Od 1 stycznia 2005 r. cakowitym zakazem produkcji i uycia azbestw s objte
wszystkie kraje czonkowskie Unii Europejskiej. Ograniczenie stosowania azbestw zostao
rwnie wprowadzone w Nowej Kaledonii, w KRL-D, a od marca 2008 r. take w RPA,
w ktrej produkcj azbestw notowano jeszcze w 2003 r. Obecnie cakowity lub czciowy
zakaz stosowania i sprowadzania azbestw wprowadziy 52 kraje na caym wiecie. Nie-
mniej w niektrych krajach azbest ma swoich zagorzaych zwolennikw. Przykadowo
w Rosji w okrgu Swierdowsk pracownicy firmy JSC Uralasbest przeprowadzili manifesta-
cj przeciwko zaostrzeniu polityki antyazbestowej w UE i w obronie swoich miejsc pracy.
Podobne protesty zorganizowane przez Narodowy Komitet Pracownikw Azbestowych
miay miejsce w Brazylii, ktra jest obecnie trzecim w wiecie dostawc chryzotylu. Lide-
rem azbestowego lobby od lat pozostaje jednak Kanada, gdzie rzd federalny i wadze pro-
wincji Quebec wyday 35 mln dolarw kanadyjskich na dziaalno wspierajcego przemys
azbestowy Instytutu Chryzotylowego (Chrisotile Institute).
W Rosji, bdcej najwikszym wiatowym producentem azbestw, wydobycie prowa-
dzone jest w trzech okrgach: Swierdowsk przez firm JSC Uralasbest, Orenburg (JSC
Orenburgasbest) i Republice Tuwa (JSC Tuvaasbest). Niemal 60% pochodzi z pierwsze-
go z nich, gdzie eksploatowane jest jedno z najwikszych z wiata Baenowskie.
Rozwj wydobycia azbestw w Rosji spowodowa, e obecnie ponad poowa produkcji
wiatowej przypada na ten kraj.
74 AZBESTY
Tab. 3. wiatowa produkcja grnicza azbestw
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Rosja
s
925.0 925.0 1025.0 1017.0 1000.0
Serbia 0.0 0.0
EUROPA 925.0 925.0 1025.0 1017.0 1000.0
Zimbabwe 122.0 100.0 80.0 50.0
AFRYKA 122.0 100.0 80.0 50.0 50.0
Argentyna 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Brazylia 236.1 227.3 254.2 287.7
w
288.0
AMERYKA PD. 236.4 227.6 254.5 288.0
w
288.3
Kanada
s
185.0 185.0 180.0 160.0
w
150.0
AMERYKA PN. i R. 185.0 185.0 180.0 160.0
w
150.0
Chiny
s
350.0 360.0 390.0 380.0
w
380.0
Indie
s
5.6 2.3 0.4 0.3 0.2
Iran 1.3 1.3
w
Kazachstan 305.5 314.7 292.6 230.1 230.0

AZJA 662.4 678.3 683.0
w
610.4
w
610.3
W I A T 2131.2 2115.9 2222.5
w
2125.4
w
2098.6
rda: MY, MJ, IMY
Drugim producentem s Chiny, gdzie azbesty chryzotylowe, o krtkich wknach, pozys-
kiwane s w prowincjach Qinghai i Xinjiang w ponad 100 niewielkich kopalniach, o zdolno-
ciach produkcyjnych najczciej nie przekraczajcych 10 tys. t/r. Mimo znacznej poday
krajowej, zapotrzebowanie, zwaszcza na azbesty o duszych wknach, jest systematycznie
uzupeniane importem, gwnie z Rosji i Kazachstanu. Kazachstan jest zreszt trzecim wia-
towym potentatem azbestowego rynku, gdzie firma SC Detygarynskijasbest eksploatuje
zoe Detygaryn o zasobach 27 mln t. Produkcja, utrzymujca si dotychczas na poziomie
okoo 300 tys. t/r, rwnie obniya si od 2008 r. do 230 tys. t/r (tab. 3).
W czowce producentw azbestu znajduje si take Brazylia, gdzie firma Sama Mine-
rao de Amianto (SAMA) dostarcza ponad 200 tys. t/r. Kraj ten, bdcy kolebk antyaz-
bestowego lobby pracownikw zakadw azbestowych Brazilian Association of People
Exposed to Asbestos (ABREA), utworzonego w 1995 r. w Osasco w stanie Sn Paulo,
najdotkliwiej przeywa konflikt interesw przemysu azbestowego i jego ofiar. Protesty
zwolennikw National Committee of Asbestos Workers przyczyniy si do oywienia
rynku i wzrostu produkcji do niemal 290 tys. t/r w 2009 (tab. 3), mimo wprowadzonej
wczeniej banicji azbestowej.
Pitym wiatowym producentem pozostaje Kanada, gdzie poda w ostatnich latach zacz-
a spada do zaledwie 150 tys. t w 2009 r. (tab. 3). Do koca 2006 r. wydobycie prowadzono
w trzech kopalniach Lac dAmiante w miejscowoci Black Lake i Bell Asbestos Mines
w miejscowoci Thetford nalecych do LAB Chrysotile Inc. oraz Jeffrey drugie-
go producenta kanadyjskiego JM Asbestos Inc. (wszystkie w prowincji Quebec). W lipcu
2007 r. ze wzgldu na zczerpanie zasobw dostpnych do eksploatacji metod odkrywkow
zamknito na czas nieokrelony kopalni Jeffrey, a pod koniec marca 2008 r., ze wzgldw
ekonomicznych zamknito ostatni podziemn kopalni Bell Asbestos Mine. Jedyn dziaa-
jc kanadyjsk kopalnia jest obecnie Lac dAmiante, z wydobyciem rzdu 120 tys. t/r.
Najwikszym afrykaskim producentem bya African Associated Mines z Zimbabwe,
posiadajca zakady Shabanie i Gaths. Uruchmienie dotacji rzdowych dla kopal, nie
uchronio ich przed dalszymi problemami finansowymi (wstrzymanie wypat wynagrodze
grnikw w sierpniu 2009 r. i niepacenie zalegoci w rachunkach ze energi elektryczn),
ktre w ostatecznoci doprowadziy do odcicia energii elektrycznej w kopalni Shabanie
Mashabe Mine i zalania jej, cznie ze znajdujcym si pod ziemi sprztem. Skutkowao
to cakowitym zaamanie produkcji w tym kraju (tab. 3).
W Azji natomiast spadek produkcji obserwuje si w Indiach, gdzie ponad 90% poday
stanowiy bardziej szkodliwe dla zdrowia azbesty amfibolowe. W ostatnim czasie na skutek
zamknicia 18 kopal, wydobycie prowadzi zaledwie trzy z 21 dotychczas istniejcych,
a produkcja azbestu spada tu do zaledwie 261 t w 2008 r.
Obroty
wiatowe obroty azbestami szacuje si na 1.01.2 mln t/r. Najwikszym dostawc bya
przez wiele lat Kanada, eksportujca ponad 90% produkcji. Ostatnio natomiast bardzo szybko
rozwija si eksport azbestu z Rosji (w 2008 r. przekroczy poziom 650 tys. t) i Kazachstanu
(216 tys. t w 2009 r.), kierowany gwnie na rynki azjatyckie. W wskim gronie eksporterw
znajduje si te Brazylia, przeznaczajca na rynki zagraniczne 6570% rocznej produkcji.
Najbardziej chonnym rynkiem azbestw pozostaje Azja, ktrej czne zakupy przekra-
czaj 80% wiatowych dostaw. Chiny, w celu uzupenienia rosncego popytu wewntrzne-
go, importuj ponad 200 tys. t/r azbestw (gwnie z Rosji i Kazachstanu). Indie w 2008 r.
AZBESTY 75
sprowadziy ponad 300 tys. t, gwnie do produkcji pyt cementowo-azbestowych, ktrych
poda w tym kraju przekroczya ju 2.3 mln t. Import rzdu 100150 tys. t/r notuje si
w Tajlandii, a ponad 60 tys. t/r. w Iranie. Zanik natomiast radykalnie import azbestu do Ja-
ponii. W krajach europejskich import azbestw systematycznie maleje i bdzie zanika wo-
bec wprowadzania ogranicze lub wrcz zakazw ich stosowania, np. we wszystkich kra-
jach czonkowskich Unii Europejskiej.
Zuycie
Sposb i rodzaj zastosowania azbestw w duej mierze zaley od dugoci wkien az-
bestowych, ktre rwnoczenie s gwnym kryterium podziau w przyjtej na caym wie-
cie klasyfikacji Quebec Asbestos Mining Association (QAMS). Azbesty o najduszych
wknach wykorzystuje si do produkcji materiaw ognioodpornych, np. kurtyn, skr prze-
mysowych, okadzin sprzgie, linek hamulcowych itp., za o najkrtszych jako wypeniacz
w podogowych pytkach winylowych i asfaltowych, do produkcji pokry dachowych i usz-
czelniania kompozytw. Najbardziej powszechnym zastosowaniem azbestw jest produkcja
wyrobw azbestowo-cementowych, gdzie stosuje si azbesty o redniej dugoci wkien,
zaliczane do 4 grupy QAMS.
Wielko zuycia i zapotrzebowanie na azbesty w duej mierze zaley od kondycji prze-
mysu budowlanego w poszczeglnych regionach, z wyjtkiem krajw, gdzie regulacje praw-
ne wymuszaj stosowanie innych substytutw, m.in. wprowadzono je w latach 1990-tych
w USA i wielu krajach Unii Europejskiej, a po roku 2000 take w Argentynie, Chile, Uru-
gwaju, Salwadorze, Arabii Saudyjskiej, Kuwejcie, RPA, na Litwie, w Australii i Nowej Ze-
landii (obecnie cznie w 52 krajach). W styczniu 2005 r. zakaz stosowania azbestw, w tym
rwnie chryzotylowych, wprowadzono we wszystkich krajach czonkowskich Unii Europej-
skiej. Jedynym dopuszczonym przez UE wyjtkiem stosowania chryzotylu jest jego uycie
w membranach do elektrolizy w nielicznych zakadach produkcji chloru, gdzie zastosowanie
substytutw niebezpiecznie zwiksza ryzyko eksplozji.
Najwyszy poziom konsumpcji notuje si wrd krajw azjatyckich, o sabo wyksztaco-
nej wiadomoci spoecznej, gdzie azbest mimo przesanek o rakotwrczoci jest chtnie
stosowany jako surowiec do produkcji relatywnie tanich materiaw budowlanych. Jest to
szczeglnie widoczne w Chinach, gdzie systematycznie uruchamia si nowe zakady pro-
dukcji wyrobw azbestowo-cementowych. Poziom zuycia azbestw w Chinach mona
ocenia na ponad 620 tys. t/r, w Indiach i Rosji na ponad 300 tys. t/r. Due zuycie azbestw
w produkcji wyrobw budowlanych mona obserwowa rwnie w Tajlandii, Indonezji,
Kazachstanie i Brazylii.
W USA, gdzie ograniczenia w stosowaniu azbestw wprowadzane s od pocztku lat
1990-tych, ich zuycie spado z 32 tys. t w 1993 r. do zaledwie 869 t w 2009 r. Struktura zu-
ycia w ostatnim roku bya nastpujca: pokrycia dachowe (wyroby azbestowo-cementowe)
42%, powoki i uszczelki 30%, diafragmy w przemyle chloroalkalicznym 18%, inne 10%.
Ceny
W obrocie azbestami przewaaj ceny kontraktowe, ustalane midzy producentami a od-
biorcami. Ceny azbestw kanadyjskich i poudniowoafrykaskich byy notowane przez In-
dustrial Minerals do wrzenia 2002 r. i wykazyway znaczne rnice poziomu dla rnych
gatunkw. Zakaz stosowania azbestw w wikszoci krajw europejskich skutkuje ograni-
czeniem handlu zagranicznego tymi surowcami i niedostpnoci notowa cenowych.
76 AZBESTY
AZOT I SUROWCE AZOTOWE
Azot (N) jest jednym z podstawowych pierwiastkw warunkujcych ycie na Ziemi
w postaci, jak znamy. Dla gospodarki zasadnicze znaczenie maj zwizki azotu stosowane
jako nawozy. Amoniak NH
3
produkowany z azotu atmosferycznego oraz wodoru pocho-
dzcego z gazu ziemnego jest podstawowym surowcem dla rnego rodzaju nawozw azo-
towych. Jest rwnie jednym z najwaniejszych produktw wyjciowych wspczesnej
chemii, m.in. kluczowego zwizku kwasu azotowego HNO
3
. Obydwa te zwizki s
z kolei wykorzystywane do produkcji wkien i tworzyw sztucznych, materiaw wybucho-
wych oraz ogromnej liczby zwizkw chemicznych. Rwnie azot pierwiastkowy, uzyski-
wany z powietrza atmosferycznego lub z odazotowania gazu ziemnego, znajduje szerokie
zastosowanie, gwnie jako gaz ochronny (inertny), a w postaci ciekej do zamraania yw-
noci, zabiegw krioterapeutycznych, bada w niskich temperaturach itp.
Od drugiej poowy lat 1990-tych postpuje rozwj produkcji amoniaku i wyrobw po-
chodnych w Azji, Ameryce Poudniowej, Afryce, przy ich wahaniach w Europie i spadku
w Ameryce Pnocnej. Tym niemniej czna wiatowa produkcja amoniaku osigna w 2009 r.
133.4 mln t. Stao si to moliwe dziki systematycznemu rozwojowi stosowania nawozw
azotowych w Azji Poudniowo-Wschodniej (Chiny, Indie i inni), a ostatnio rwnie w po-
zostaych regionach wiata.
Gwnymi produktami handlowymi s: azot gazowy techniczny 99.8, 98 i 97% N, azot
cieky techniczny 99.8, 99.0 i 95.0% N, azot cieky czysty 99.9995% N, bezwodny amo-
niak gazowy lub cieky 99.85% i 99.4% NH
3
, woda amoniakalna techniczna 25% NH
3
,
kwas azotowy 68% HNO
3
, stony kwas azotowy 98% HNO
3
oraz wiele zwizkw che-
micznych azotowych i amonowych. Wrd nawozw azotowych do najwaniejszych zali-
czy naley: saletr amonow NH
4
NO
3
(34% N), mocznik CO(NH
2
)
2
(46% N), siarczan
amonu (NH
4
)
2
SO
4
(21% N), saletrzaki bdce mieszanin saletry amonowej i zmielonego
wapienia lub dolomitu (28% N), roztwr saletrzano-mocznikowy (2832% N), saletr sodo-
w NaNO
3
(15% N), saletr wapniow Ca(NO
3
)
2
oraz nawozy wieloskadnikowe typu NP,
NPK i inne.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Powietrze atmosferyczne, jak rwnie zaazotowany gaz ziemny, s wycznymi rdami
azotu elementarnego. Atmosferyczny azot oraz wodr z gazu ziemnego s baz do produkcji
amoniaku, a ten z kolei jest surowcem wyjciowym dla kwasu azotowego. Obydwa te zwizki,
a wic amoniak i kwas azotowy, s surowcami wyjciowymi do produkcji nawozw azotowych.

Produkcja
Polska jest znaczcym producentem amoniaku, kwasu azotowego i nawozw azoto-
wych, jak rwnie azotu pierwiastkowego oraz licznych zwizkw i pochodnych amoniaku
oraz kwasu azotowego.
Produkcja azotu ksztatuje si na poziomie 1.01.3 mld m
3
/r (tab. 1), pokrywajc niemal
cakowicie zapotrzebowanie krajowe. Wielko uzupeniajcego importu systematycznie rosa
do ok. 45 tys. t w 2009 r. W ostatnich latach rozwija si take eksport azotu, ktry w 2009 r.
osign niemal 29 tys. t. Azot sprony i cieky s produkowane w zakadach gazw technicz-
nych (por.: GAZY TECHNICZNE), w zakadach azotowych w Puawach, Tarnowie
i Kdzierzynie oraz w zakadzie odazotowania gazu PGNiG S.A. w Odolanowie. Produko-
wane s take mieszaniny azotu z kwasem wglowym, wodorem, fosfowodorem i in.
Amoniak wytwarzany jest w zakadach azotowych w Puawach, Kdzierzynie, Wocaw-
ku, Tarnowie i Chorzowie oraz w Zakadach Chemicznych Police. Wielko jego produk-
cji w latach 20052008 bya stabilna, mieszczc si w przedziale 2.42.5 mln t/r NH
3
, przy
niemal 20% spadku w 2009 r. (tab. 2). Wymienione zakady, z wyjtkiem ZCh Police,
produkuj z amoniaku m.in. kwas azotowy. Jego poda bya stabilna: 2.32.3 mln t/r, przy
niewielkim ograniczeniu w 2009 r. (tab. 3).
Zdecydowana wikszo amoniaku i kwasu azotowego zuywana jest do wytwarzania
nawozw azotowych i wieloskadnikowych. Nawozy azotowe produkowane s w zakadach
w Puawach (ok. 42% produkcji krajowej w przeliczeniu na czysty skadnik), Wocawku
(18%), Kdzierzynie (17%), Tarnowie (10%), Policach (10%) i Chorzowie. Udzia po-
szczeglnych nawozw azotowych w poday krajowej (w przeliczeniu na czysty skadnik)
zmienia si rokrocznie, a w 2009 roku przedstawia si nastpujco: mocznik (46% N)
20%, siarczan amonowy (21% N) 13%, saletra amonowa (34% N) 30%, saletrzak
(ok. 28% N) 28%, roztwory mocznik-saletra amonowa (30% N) 9%. Udzia innych
78 AZOT I SUROWCE AZOTOWE
Tab. 1. Gospodarka azotem w Polsce CN 2804 30, PKWiU 20111160
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja [mln m
3
] 1171.4 1156.1 1260.9 1255.8 1047.2
Import 10.0 16.7 27.7 41.7 44.6
Eksport 1.8 0.1 4.4 6.3 28.7
rdo: GUS
Tab. 2. Gospodarka amoniakiem w Polsce CN 2814, PKWiU 20151075
tys. t NH
3
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 2519.0 2434.2 2416.5 2416.7 1958.2
zawarto czystego skadnika N 2079.9 2006.8 1995.4 1994.7 1697.4
Import 34.4 93.9 108.0 46.5 85.1
Eksport 312.7 245.3 167.8 239.9 40.8
Zuycie
p
2240.7 2282.8 2356.7 2223.3 2002.5
rdo: GUS
nawozw (woda amoniakalna, saletra wapniowa i in.) jest znikomy. Saletr amonow pro-
dukuj ZA Puawy, ZA Anwil-Wocawek, ZA Kdzierzyn i ZA Tarnw, mocznik i roz-
twory mocznik-saletra amonowa ZA Puawy, ZA Kdzierzyn i ZCh Police, saletrzak
ZA Tarnw, ZA Anwil-Wocawek i ZA Kdzierzyn, siarczan amonowy ZA Pu-
awy i ZA Tarnw.
czna produkcja krajowa nawozw azotowych w latach 20052007 osigna poziom
4.95.1 mln t/r, przy pewnej redukcji w 2008 r. Jednake w 2009 r. spada ona znaczco po-
niej 4.5 mln t/r w zwizku z niszym poziomem ich eksportu (tab. 4).
Nonikiem azotu s take nawozy wieloskadnikowe typu NP, NPK, NPKMg itp., wy-
twarzane gwnie przez ZCh Police S.A., a take przez GZNF Fosfory Gdask Sp.
z o.o., ZCh Siarkopol Tarnobrzeg Sp. z o.o., Fosfan S.A. ze Szczecina i szereg in-
nych. Ich czna produkcja brutto w latach 20042007 przekroczya 2.3 mln t/r, natomiast
w 2008 r. zostaa istotnie ograniczona, a w 2009 r. ulega zaamaniu, gwnie w ZCh Police
AZOT I SUROWCE AZOTOWE 79
Tab. 3. Gospodarka kwasem azotowym w Polsce CN 2808,
PKWiU 2015105001
tys. t HNO
3
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 2219.4 2200.8 2269.9 2267.4 2139.4
Import 16.9 25.2 31.3 27.8 24.1
Eksport 10.0 15.5 15.9 16.9 14.2
Zuycie
p
2226.3 2210.5 2285.3 2278.3 2149.3
rdo: GUS
Tab. 4. Gospodarka nawozami azotowymi w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Nawozy azotowe
CN3102, PKWiU20153
Produkcja czna 4917.4 4850.1 5087.1 4820.8 4472.4
mocznik 46%N 712.9 757.9 877.6 813.3 873.4
siarczan amonowy 651.5 666.1 651.7 618.1 582.5
azotan amonowy (saletra
amonowa)
1234.8 1258.9 1292.1 1260.3 1348.4
saletrzak 1088.7 1091.4 1141.1 1447.3 1260.9
saletra wapniowa 11.5 11.3 12.6 13.8 13.5
Import 535.7 422.6 484.9 500.7 699.7
Eksport 1996.6 1224.6 1478.6 1742.1 1202.2
Zuycie
p
3456.5 4048.1 4093.4 3579.4 3969.9
Nawozy wieloskadnikowe
CN3105, PKWiU20157
Produkcja czna 2143.6 2136.7 2362.2 2077.3 1138.5
rdo: GUS
S.A. (tab. 4). Udzia czystego skadnika N w nawozach wieloskadnikowych wynis w 2009 r.
tylko okoo 80 tys. t, co stanowio jedynie okoo 5% cznej poday czystego skadnika N we
wszystkich wytwarzanych nawozach (95% przypada na jednoskadnikowe nawozy azotowe).
Obroty
Eksport azotu elementarnego oraz kwasu azotowego ksztatuje si na poziomie do
30 tys. t/r, a ich import do 50 tys. t/r. Zdecydowanie wiksze s obroty amoniakiem i na-
wozami azotowymi. Eksport amoniaku w ostatnich latach z reguy przekracza 240 tys. t/r,
lecz w 2009 r. uleg zaamaniu do zaledwie 40 tys. t. Gwnymi odbiorcami byy Czechy,
Szwecja i Niemcy (tab. 5). Z drugiej strony import amoniaku by w 2009 r. dwa razy wy-
szy od jego eksportu (tab. 2), pochodzc z Rosji, Ukrainy i Biaorusi.
Najwaniejszy tradycyjnie pozostaje eksport nawozw azotowych, ktry zwykle mieci
si w przedziale 3040% wielkoci produkcji, z wyjtkiem 2006 i 2009 r. (tab. 4). Jest on
znacznie rozproszony, bdc kierowany do rnych krajw na wszystkich kontynentach,
przy czym w najwikszych ilociach na rynki: europejski, afrykaski i amerykaski. Od
2003 r., dziki wzrostowi cen wiatowych tych nawozw (tab. 10), polski eksport sta si
konkurencyjny na rynku midzynarodowym i w ostatnich latach waha si w przedziale
1.21.7 mln t/r, cho w 2009 r. osign poziom najniszy od 10 lat (tab. 6).
Gwnymi odbiorcami pozostaj Niemcy, Francja, Brazylia, Czechy, Dania i Sowacja
(tab. 6). W strukturze asortymentowej eksportu w 2008 r. dominoway roztwory mocznik-
-saletra amonowa, saletrzaki, siarczan amonowy i mocznik. Notowany jest rwnie do
powany import nawozw azotowych do Polski, ktry w 2009 r. wynis niemal 700 tys. t
(tab. 4), gwnie z Niemiec (291 tys. t), Rosji (104 tys. t), Litwy (91 tys. t) i Czech (42 tys. t).
W latach 20052008 saldo obrotw amoniakiem byo dodatnie, ale w 2009 r. w zwiz-
ku z zaamaniem jego eksportu stao si ujemne (tab. 7). Tradycyjnie dodatnie saldo obro-
tw nawozami azotowymi, w 2008 r., dziki wysokim ich cenom (tab. 8) oraz zwikszeniu
eksportu, osigno rekordowy poziom ponad 1.1 mld PLN, natomiast w 2009 r. zostao
ograniczone do niespena 300 mln PLN (tab. 7).
Zuycie
Azot elementarny stosowany jest gwnie jako inertny gaz ochronny w przemyle che-
micznym i elektronicznym oraz czynnik chodzcy (azot cieky). Amoniak zuywany jest
Tab. 5. Kierunki eksportu amoniaku z Polski CN 2814
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 312.7 245.3 167.8 239.9 40.8
Czechy 91.5 69.9 106.1 76.1 24.9
Dania 1.9 2.5 2.3 1.6 1.1
Niemcy 79.8 52.7 23.2 59.1 3.3
Norwegia 6.6
Sowacja 1.8 5.6 3.9 10.5 5.5
Szwecja 125.6 114.2 32.0 92.3 4.3
Pozostae 5.5 0.4 0.3 0.3 1.7
rdo: GUS
Tab. 6. Kierunki eksportu nawozw azotowych z Polski CN 3102
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 1996.6 1224.6 1478.6 1742.1 1202.2
Argentyna 24.5 7.0 14.5
Austria 11.8 5.9 5.5 13.4 18.7
Belgia 18.6 20.8 13.4 33.0 37.3
Brazylia 293.8 256.8 203.1 176.7 201.9
Czechy 137.5 97.1 123.1 199.2 131.4
Dania 184.5 77.2 123.9 139.7 96.3
Francja 336.0 340.3 268.0 246.3 107.6
Hiszpania 20.2 15.7 15.2 15.5 29.1
Holandia 39.0 25.5 21.7 7.0 4.7
Irlandia 7.1 35.5 20.8 3.2
Kamerun 12.6 9.8 14.4 8.0 9.9
Kanada 36.8 12.0 35.4
Litwa 10.5 7.0 13.8 30.5 40.1
otwa 1.5 0.2 1.2 20.6 6.9
Niemcy 443.4 123.0 316.3 475.3 258.1
Portugalia 4.1 14.2 4.1 7.9
Sowacja 26.4 25.0 50.5 61.0 49.3
Szwecja 57.4 19.2 17.1 40.0 8.4
Turcja 5.6 0.2 41.5
USA 154.7 69.7 62.8 0.0
Wgry 2.2 5.3 23.2
Wielka Brytania 133.6 106.0 54.9 104.3 11.0
Wochy 1.2 0.6 6.3 13.0 11.0
Wybrzee Koci Soniowej 21.0 49.9 21.3 2.1
Pozostae 19.9 18.5 35.9 50.9 102.6
rdo: GUS
Tab. 7. Warto obrotw amoniakiem i nawozami azotowymi w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Amoniak
CN2814
Eksport 245998 216449 156318 295341 47699
Import 31072 82019 92497 65309 82546
Saldo +214926 +134430 +63821 +230032 -34847
Nawozy azotowe
CN3102
Eksport 965234 824374 951428 1569411 828739
Import 313526 333762 419233 455882 529889
Saldo +651708 +490612 +532195 +1113529 +298850
rdo: GUS
przede wszystkim do produkcji nawozw azotowych i kwasu azotowego, a kwas azotowy do
nawozw azotowych, a take wielu zwizkw chemicznych, materiaw wybuchowych i in.
Nawozy azotowe s najpowszechniej uywanymi nawozami w polskim rolnictwie. Ich
zuycie waha si ostatnio w przedziale 3.54.1 mln t/r brutto, przy widocznym ograniczeniu
w 2008 r. i powrocie do ok. 4.0 mln t w 2009 r. (tab. 4).
GOSPODARKAWIATOWA
rda
rdami surowcw azotu s powietrze atmosferyczne i zaazotowany gaz ziemny, a amo-
niaku take wodr z gazu ziemnego. Zasoby azotu w powietrzu s niewyczerpalne.
Produkcja
wiatowa produkcja azotu przekracza prawdopodobnie 100 mln t/r (brak dokadnych
danych). Dominuj w niej Rosja (ok. 25%), USAi Japonia (po ok. 15%) oraz szereg krajw
europejskich i wschodnioazjatyckich, Kanada, Australia i Brazylia.
Amoniak wytwarzany jest w ponad 70 krajach, a jego czna produkcja w ostatnich la-
tach miaa tendencj wzrostow, osigajc rekordow wielko ok. 133.4 mln t w 2009 r.
(tab. 9, rys. 1), co byo zwizane przede wszystkim z jej rozwojem w Azji, gwnie w Chi-
nach (33% wiatowej produkcji), Indiach i krajach Zatoki Perskiej, a take w Kanadzie,
Trynidad i Tobago i Australii, przy wyranym ograniczeniu w USA(tab. 9).
czna wiatowa produkcja kwasu azotowego siga kilkudziesiciu milionw ton/rok
i jest pochodn produkcji amoniaku. Brak dokadnych danych na ten temat.
Tab. 8. Wartoci jednostkowe obrotw surowcami azotu w Polsce
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Amoniak
CN2814
PLN/t 786.7 882.4 931.4 1231.2 1168.2
USD/t 244.2 281.0 330.7 529.7 366.9
PLN/t 903.7 873.7 856.8 1403.5 970.5
USD/t 279.2 278.4 306.3 587.9 314.4
Nawozy azotowe
CN3102
PLN/t 483.4 673.2 643.5 900.9 689.3
USD/t 148.7 214.7 233.0 388.3 215.4
PLN/t 585.2 789.8 864.6 910.4 757.3
USD/t 185.4 252.3 304.8 377.9 233.9
rdo: GUS
Tab. 9. wiatowa produkcja amoniaku
tys. t N
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Albania
s
10 10 10 10 10
Austria
s
440 440 440 440 440
Belgia 860 850 850 850 850
Biaoru 774 815 830 805 800
Bugaria 320 309 310 310 310
Chorwacja 320 319 320 320 320
Czechy 250 250 225 200 200
Estonia 170 170 170 170 170
Finlandia 63 62 62 62 62
Francja 1206 616 800 800 800
Grecja 130 130 130 130 130
Gruzja 130 140 150 150 150
Hiszpania 460 400 400 400 400
Holandia 1700 1800 1800 1800 1800
Litwa 430 453 936 950 1000
Niemcy 2789 2718 2746 2819 2800
Norwegia 300 350 350 350 350
Polska 2080 2007 1995 1995 1697
Portugalia 244 244 244 244 244
Rosja 10000 10500 10500 10425 10400
Rumunia 1320 1338 1300 1300 1300
Serbia 111 80 85 85 85
Sowacja 236 241 525 500 500
Ukraina
s
4300 4200 4200 4000 4000
Wgry 275 275 300 300 300
Wielka Brytania 1080 750 1050 1100 1100
Wochy 525 480 460 460 460
EUROPA 30555 29979 31220 31007 30710
Algieria 550 470 524 500 500
Egipt 1640 1800 1750 1750 3000
Libia 507 512 517 520 520
RPA 460 480 480 480 480
Zimbabwe 30 10 35 30 30
AFRYKA 3187 3272 3306 3280 4530
Argentyna 655 727 726 726 726
Brazylia 950 950 950 950 950
Kolumbia 100 100 100 100 100
Peru
s
5 5 5 5 5
Wenezuela 900 1160 1160 1160 1160
AMERYKA PD. 7797 8053 8070 8071 8091
Produkcja wiatowa nawozw azotowych ksztatuje si w przedziale 90100 mln t/r N, przy
czym a ok. 60 mln t/r przypada na Azj, gwnie za spraw nieustannego wzrostu produkcji
w krajach Azji Pd.-Wsch. Najwiksz rang wrd tych nawozw ma mocznik, na ktry przy-
pada ponad 40% zuycia amoniaku. Jego produkcja osigna ostatnio okoo 65 mln t/r N,
przy czym 50% pochodzio z Chin i Indii. Duymi producentami byy USAi Kanada (cz-
nie 8%), kraje Bliskiego Wschodu ok. 9%, Rosja i Ukraina cznie ok. 8%.
Do pocztku XX w. gwnymi rdami azotu, wykorzystywanymi jako nawozy, poza
nawozami zwierzcymi, byy naturalne saletry: sodowa (chilijska) i potasowa (indyjska),
Kanada 4100 4100 4498 4781 4500
Kuba
s
28 42 47 47 47
Meksyk 423 487 487 625 600
USA 8340 8190 8540 7850 7700
AMERYKA PN. i R. 12891 12819 13572 13303 12847
Afganistan
s
20 20 20 20 20
Arabia Saudyjska 1780 2000 2600 2600 2600
Bahrajn 330 370 344 350 350
Bangladesz 1380 1250 1300 1300 1300
Birma 30 30 30 30 30
Chiny
s
37850 40660 42480 44000 44000
Indie
s
10800 10900 11000 11100 11100
Indonezja 4400 4300 4400 4500 4600
Iran 1020 1020 2000 2000 2000
Irak 30 10 10 10 10
Japonia 1083 1091 1114 1110 1000
Katar 1754 1784 1800 1800 1800
Korea Pd. 165 90 100 100 100
KRL-D
s
100 100 100 100 100
Kuwejt 467 470 450 450 450
Malezja 920 950 960 950 950
Oman 620 1000 1000 1000 1000
Pakistan 2114 2200 2250 2300 2300
Syria 120 120 120 120 120
Tadykistan
s
45 35 25 25 25
Tajwan 11 12 12 12 12
Turcja 305 92 50 50
Turkmenistan
s
220 250 270 270 270
Uzbekistan 880 940 1000 1000 1000
Wietnam 220 230 300 300 300
AZJA 67024 70304 74065 75877 75867
Australia
s
790 1200 1200 1200 1200
Nowa Zelandia
s
120 120 125 125 125
OCEANIA 910 1320 1325 1325 1325
W I A T 122364 125747 131558 132863 133370
rdo: MY
ktrych niemal monopolistycznym dostawc byo Chile. Wycznym ich producentem bya
do tej pory firma SQM S.A., pozyskujca w Maria Elena i Pedro de Valdivia na pustyni
Atacama saletr sodow i saletr potasow, w cznej iloci ok. 11001400 tys. t/r. SQM
planuje w cigu trzech lat zwikszy swoje zdolnoci produkcyjne o 25%, budujc now in-
stalacj produkcji saletr potasowych w Coya Sur. W najbliszym czasie mog by urucho-
mione dodatkowo zakady dostarczajce te surowce: Pozo Almonte firmy Cosayach
200 tys. t/r, oraz Aguas Blancas firmy Atacama Minerals Corp. 100 tys. t/r.
Obroty
Tylko okoo 12% produkcji amoniaku jest przedmiotem handlu (ok. 15 mln t/r). Ponad
65% wiatowego eksportu pochodzio z Kanady, Indonezji, Rosji, Trynidadu i Tobago oraz
Ukrainy, natomiast gwnymi importerami byy USA(42% wiatowego importu), kraje Azji
(22%) i Europy Zachodniej (20%). Brak natomiast danych na temat wiatowych obrotw
azotem pierwiastkowym i kwasem azotowym.
Od 2003 r. systematycznie wzrastaj obroty mocznikiem przekraczajc 16 mln t/r N, co
stanowio ok. 25% wiatowej produkcji. Najwikszymi eksporterami byy kraje Zatoki Per-
skiej cznie 28%, Rosja, Ukraina, Estonia i Litwa ok. 24%, kraje Azji Wsch. (gw-
nie Chiny) 20%, kraje obu Ameryk ok. 11%, i Afryka 8%. Z drugiej strony, najwik-
sze iloci kupoway Indie i inne kraje Azji Pd.-Wsch. (bez Chin) cznie 34%, Ameryka
Pn. 19% (gwnie USA), Ameryka Pd. 18% i Europa Zachodnia 12%. Due znaczenie
w handlu wiatowym maj rwnie: roztwr saletrzano-mocznikowy, saletra amonowa,
siarczan amonowy, fosforan dwuamonowy i jednoamonowy oraz chilijskie saletry natu-
ralne (eksport okoo 70% produkcji).
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd. Ameryka Pn. i r. Oceania
0
20000
40000
60000
80000
100000
120000
140000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji amoniaku
Zuycie
Azot pierwiastkowy stosowany jest jako surowiec chemiczny lub inertny gaz zapobiega-
jcy niepodanym reakcjom. Najwicej azotu (okoo 30%) zuywa si w przemyle che-
micznym (jako gaz ochronny) oraz w przemyle elektronicznym i metalurgicznym. W tech-
nice rakietowej, poza t funkcj, jest rodkiem do chodzenia cian pojazdw kosmicznych.
Cieky azot uywany jest w przemyle spoywczym do zamraania ywnoci, a w medycy-
nie do zabiegw krioterapeutycznych.
Wikszo amoniaku suy bezporednio do produkcji nawozw azotowych, take
mocznika, sody amoniakalnej, kwasu azotowego dla potrzeb przemysu chemicznego oraz
wkien sztucznych i materiaw wybuchowych. Przykadowo w USA ok. 89% amoniaku
zuywa si do produkcji nawozw azotowych, pozostae 11% do produkcji materiaw wy-
buchowych, tworzyw sztucznych, i innych.
Kwas azotowy stosowany jest gwnie do wytwarzania saletrzanych nawozw azoto-
wych. Jest rwnie surowcem wyjciowym do produkcji azotanw technicznych i innych
zwizkw azotowych wysokiej czystoci, materiaw wybuchowych, trawienia metali itp.
Nawozy azotowe s wspczenie najwaniejszymi ilociowo nawozami stosowanymi
w rolnictwie. czne ich zuycie w skali wiata oceniane jest na 90100 mln t/r N, przy czym
ponad 55% przypadao na Azj Pd.-Wsch, 1516% na Ameryk Pn., ok. 12% na Europ
Zachodni, 6% na Ameryk Pd., a 56% na Europ Wschodni. Struktura zuycia nawozw
azotowych w przeliczeniu na czysty skadnik w USA w 2008 r. (najnowsze dostpne dane)
przedstawiaa si nastpujco: roztwr saletrzano-mocznikowy 27%, amoniak bezwodny 26%,
mocznik 20%, nawozy wieloskadnikowe 19%, saletra amonowa 3%, siarczan amonowy
2%, inne 3%. Saletry naturalne wykorzystywane s do produkcji nawozw specjalnych oraz
w przemyle szklarskim, chemicznym i materiaw wybuchowych.
Ceny
Ceny azotu i kwasu azotowego nie s notowane. Ceny amoniaku pozostaj w cisej
korelacji z cenami gazu ziemnego (na 1 t amoniaku zuywa si ok. 39 GJ gazu ziemnego)
i tak jak one wykazuj cykliczne wahania (tab. 10). Przykadowo na rynku USA w latach
20032005 wzrastay do 304 USD/t. W 2006 r. nastpia niewielka redukcja, a w 2007 r. po-
nowny wzrost. W 2008 r. cena amoniaku pocztkowo wzrosa dwukrotnie, ale pod koniec ro-
ku spada a o ponad 80%, do zaledwie 120 USD/st. W 2009 r. ceny te stopniowo wzrastay
do 350 USD/st pod koniec roku, a w ujciu redniorocznym wyniosy ok. 250 USD/st. Podob-
ny trend wykazyway ceny nawozw (tab. 10).
Tab. 10. Ceny amoniaku i nawozw azotowych w USA
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Amoniak
1
304 302 309 590 250
Mocznik
2
260267 265280 435445 190210 .
Saletra amonowa
3
265270 250260 380385 300330 .
Siarczan amonowy
3
195200 160165 245250 200210 .
1
fob Zatoka Meksykaska, cena rednioroczna, USD/st MY
2
fob Zatoka Meksykaska, granulowany, cena na koniec roku, USD/st MY
3
fob stany rodkowo-pnocne USA, cena jw.
BARYT
Gwnym surowcem baru (Ba) jest baryt (BaSO
4
), a minimalne znaczenie ma witheryt
(BaCO
3
). Wikszo zastosowa znajduje bar w postaci barytu, a tylko niewielkie jego ilo-
ci przeznaczane s do produkcji innych zwizkw baru, w tym barytu syntetycznego sta-
nowicego istotny skadnik kontrastw barytowych do wykonywania zdj rentgenowskich
przewodu pokarmowego oraz witherytu syntetycznego.
W ostatnich latach baryt systematycznie traci znaczenie w wikszoci zastosowa prze-
mysowych na rzecz innych surowcw, bardziej wydajnych, trwaych i ekonomicznych, np.
biel tytanowa zastpia biele barowe w przemyle farb i lakierw. Jedyn gazi przemysu
podtrzymujc popyt na baryt, jest wiertnictwo (obcinik puczek), zuywajce 8590%
jego poday. Std istnieje zaleno midzy intensywnoci poszukiwa geologicznych
a produkcj i zuyciem barytu, wyranie obserwowana w ostatnich latach. Istotne zwiksze-
nie gbokich wierce w USAi Kanadzie w poowie lat 1990-tych spowodowao dynamicz-
ny rozwj wydobycia barytu m.in. w Chinach, gdzie ponad 80% produkcji przeznaczane
jest na eksport. Po duych fluktuacjach w tym zakresie w latach 19992003, znaczny wzrost
cen ropy i gazu notowany od 2004 r. wywoa wzrost poszukiwa za tymi surowcami, a tym
samym popytu na baryt, ktry oscylowa w granicach 8.39.6 mln t/r, tj. wielkociach ostat-
ni raz notowanych 25 lat temu. wiatowy kryzys gospodarczy w 2009 r. spowodowa, e
tendencja ta zostaa powstrzymana, a spadek popytu i poday wynis ponad 20%.
W obrocie handlowym wystpuj liczne gatunki barytu: mczki barytowe dla wiertnic-
twa (8090% BaSO
4
, gsto powyej 4.2 g/cm
3
, 97% ziarn poniej 75 m), oraz dla prze-
mysu szklarskiego i gumowego (8090% BaSO
4
, pH 610), baryt flotacyjny dla przemy-
su chemicznego (powyej 94% BaSO
4
, maks. 1% Fe
2
O
3
i 1% SrSO
4
, ziarna 420 mesh),
szklarskiego i ceramicznego (powyej 95% BaSO
4
, maks. 1.5% SiO
2
i 0.15% Fe
2
O
3
, 95%
ziarn poniej 150 m), farb i lakierw (powyej 95% BaSO
4
, maks. 0.05% Fe
2
O
3
, ziarna
poniej 37 m, jasno 80%), a take liczne zwizki chemiczne baru: wglan (witheryt
syntetyczny), chlorek, siarczan (baryt syntetyczny), siarczek i in.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Zasoby bilansowe 4 udokumentowanych z barytu w Polsce: Stanisawowa, Jeowa
Sudeckiego, Jedlinki i Strawczynka, wynosz 5.7 mln t wedug stanu na koniec 2009 r.
(BZKiWP, 2010). Wikszo skupiona jest w zou Stanisaww (5.2 mln t), gdzie wan
kopalin towarzyszc barytowi jest fluoryt, ktry moe by pozyskiwany na etapie wzbo-
gacania urobku (por.: FLUORYT).

Produkcja
Do 1997 r. produkcja grnicza barytu w Polsce pochodzia ze z Boguszw i Stanisa-
ww, eksploatowanych przez Kopalni Barytu Boguszw Sp. z o.o. W latach 19992006
i ponownie w 2008 r. PHU R&S Spka Jawna w Boguszowie-Gorcach produkowaa
w pozostaym po Kopalni Boguszw zakadzie przerbczym surowce barytowe, gwnie
mczk barytow flotacyjn. Firma bazowaa jednak nie na urobku z kopal, ktre zostay
zamknite, ale na zgromadzonych przez kilkadziesit lat odpadach poflotacyjnych. W latach
19992006 produkcja wahaa si w granicach 23 tys. t/r, a w 2008 r. okoo 300 t (tab. 1).
Obroty
Krajowe zapotrzebowanie na baryt byo tradycyjnie uzupeniane importem. Po wstrzy-
maniu i niewielkiej produkcji mczek w ostatnich latach, import sta si prawie wycznym
rdem barytu w Polsce. Od kilku lat gwnym dostawc jest Sowacja (Zelba a.s.), cho
ostatnio wiksze iloci kupowano rwnie w Chinach, Woszech, Niemczech i od poredni-
kw holenderskich (tab. 2). W wikszoci sprowadzane s mczki barytu dla wiertnictwa
naftowego, reszt stanowi wyszej jakoci mczki dla przemysu szklarskiego, farb i lakie-
rw, gumowego czy chemicznego.
88 BARYT
Tab. 1. Gospodarka barytem w Polsce CN 2511 10, PKWiU 14301313
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 2.4 2.1 0.3
Import 5.8 8.8 12.1 13.9 7.5
Eksport 0.0 0.0 0.0
Zuycie
p
8.2 10.9 12.1 14.2 7.5
rdo: GUS, W
Tab. 2. Kierunki importu barytu do Polski CN 2511 10
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 5.8 8.8 12.1 13.9 7.5
Chiny 0.4 0.4 0.5 1.3 1.5
Czechy 0.2 0.3 0.2 0.0 0.0
Hiszpania 0.5 0.0 0.4 0.1
Holandia 0.7 1.9 2.7 2.6 1.6
Niemcy 0.0 0.0 3.2 0.4 0.2
Sowacja 3.1 5.2 4.4 5.6 4.0
Turcja 0.6 0.6 0.9
Wielka Brytania 0.0 0.2 0.2 0.2
Wochy 0.1 0.1 0.0 3.3 0.1
Pozostae 0.2 0.1 0.0 0.1 0.0
rdo: GUS
Saldo obrotw barytem w Polsce jest ujemne. W 2009 r. zmalao do ok. 6.4 mln PLN
(tab. 3), co zwizane byo ze zmniejszenie zakupw, bowiem ceny sprowadzanych gatun-
kw wyraone w polskiej walucie wzrosy do poziomu z 2005 r. (tab. 4).
Zuycie
Obecnie okoo 75% barytu jest zuywane w formie mczek przez wiertnictwo do spo-
rzdzania puczek, co nieznacznie odbiega od trendw wiatowych w tym zakresie. Pozo-
staa ilo, w formie mczek wysokiej jakoci, jest wykorzystywana przez inne dziay prze-
mysu przemys szklarski, farb i lakierw, gumowy itp.
Zapotrzebowanie krajowe na rne gatunki barytu wzbogaconego jest cile zwizane
z aktywnoci prowadzonych wierce i bdzie wzrasta lub male proporcjonalnie do iloci
wykonanych wierce gbokich.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zoa barytu wystpuj na wszystkich kontynentach, jednak ich najwiksze nagroma-
dzenia znajduj si w Ameryce Pd., Europie i Azji. Generalnie wyrnia si trzy typy z:
yowe np. w Polsce (Boguszw i Stanisaww), Gruzji (okrg Czordi-Kudaro), Chinach,
USA (Mountain Pass) czy Niemczech (Harz); zoa pokadowe (stratoidalne) np. w Ka-
zachstanie (airem), USA (zoa w stanach Nevada i Arkansas), Niemczech (Meggen),
Rosji (Palnik), RPA; zoa pokrywowe (rezydualne) np. w USA(zoa w stanach Missouri
i Georgia), Rosji. Zasoby rozpoznane barytu na wiecie oceniane s na okoo 170 mln t,
w tym najwiksze w Chinach na 62 mln t, Indiach 34 mln t, USA 15 mln t, Maroku
10 mln t, Tajlandii i Algierii po 9 mln t.
Produkcja
Produkcja grnicza barytu na wiecie wykazywaa w ostatnich latach znaczne wahania,
wynikajce z duych fluktuacji zapotrzebowania, wywoanych zmieniajc si liczb wier-
BARYT 89
Tab. 3. Warto obrotw barytem w Polsce CN 2511 10
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 21 154 0 0 0
Import 4929 6546 8212 9129 6368
Saldo -4908 -6392 -8212 -9129 -6368
rdo: GUS
Tab. 4. Wartoci jednostkowe importu barytu do Polski CN 2511 10
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 844.3 747.4 676.0 655.8 846.8
USD/t 261.9 238.5 242.3 274.3 273.2
rdo: GUS
ce za rop i gazem. W latach 20042008 obserwowany by generalny wzrost intensywno-
ci wierce praktycznie we wszystkich regionach wiata, a tym samym wzrost popytu na ba-
ryt. Dziki temu wiatowa produkcja barytu wzrastaa, osigajc swj szczyt 9.6 mln t
w 2008 r. wiatowy kryzys gospodarczy wywoa odwrcenie tej sytuacji w 2009 r. Poda
barytu na wiecie zostaa ograniczona o ponad 20%, a najwikszy spadek zanotowano na
rynku azjatyckim w Chinach (tab. 5, rys. 1).
Gwnymi producentami barytu s Chiny (spadek do 40% wiatowej poday) i Indie
(wzrost do 29%), oraz Maroko, USA i Kazachstan. Poda Chin ukierunkowana jest na ry-
nek Ameryki Pnocnej i Azji Poudniowo-Wschodniej. Eksploatowane s liczne zoa,
przede wszystkim w prowincjach Guizhou, Hunan, Hubei i Guangxi-Zhuang. Wydoby-
cie jest bardzo rozdrobnione i prowadzone zwykle przez mae kopalnie utworzone przez
wadze lokalne. Konkurentem Chin na Dalekim Wschodzie pozostaj Indie, gdzie kilka pry-
watnych firm eksploatuje bogate zoa w okolicy Cuddapah (stan Andhra Pradesh). Pozo-
staymi duymi azjatyckimi producentami barytu s Kazachstan, Iran i Turcja. Udzia kra-
jw azjatyckich zwikszy si obecnie do 80% wiatowej poday. Utrzymuje si trend spad-
kowy produkcji barytu w Europie. Wstrzymano produkcj we Francji i Polsce. Nawet
w Rosji, gdzie w rejonie Workuty uruchomiono w 2001 r. now kopalni Choilinskij
o zdolnociach produkcyjnych 120 tys. t/r, nie przeoyo si to na wzrost produkcji. Utrzy-
muje si wysokie wydobycie w Maroku, gdzie praktycznie cao produkcji przeznaczana
jest na eksport. Z kolei wysokie ceny ropy i gazu ziemnego doprowadziy do powrotu ko-
niunktury w wiertnictwie USA i Kanady. Spowodowao to pocztkowo (w 2004 r.) zdecy-
90 BARYT
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
9000
10000
1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji barytu
dowany wzrost wielkoci produkcji barytu w USA i Meksyku. W kolejnych latach produk-
cja w Meksyku malaa, a w USAwykazywaa due wahania (tab. 5).
BARYT 91
Tab. 5. wiatowa produkcja grnicza barytu
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Bugaria
s
77 75 51 40 14
Francja 82 40
Hiszpania
s
38 45 35
Niemcy 89 86 88 79 46
Polska 2 2 0
Rosja 63 63 63 63 63
Sowacja 26 57 58 20 30
Wochy 5 5 5 5 4
EUROPA 446
w
421
w
353
w
250
w
193
Algieria 53 65 63 60 38
Maroko 598 628 665 725 587
Nigeria 30 30 18 16 14
AFRYKA 681
w
723
w
746
w
801
w
639
Argentyna 3 6 38 3 3
Boliwia 11 9 8 11 2
Brazylia 44 48 37 41 40
Kolumbia 1 1 1 1 1
Peru 17 24 27 43 28
AMERYKA PD. 76 88 111
w
99 74
Kanada 23 20 9 12 15
Meksyk 269 206 186 140 152
USA 489 589 455 648 383
AMERYKA PN. i R. 781 815
w
650 800 550
Afganistan 2 2 2 2 1
Birma 2 3 7 6 8
Chiny
s
4200 4400 4400 4600 3000
Indie 1156 1680 1076 1682 2138
Iran 231 226 249 227 200
Kazachstan 269 261 280 492 300
Laos 29 29 29 29 29
Pakistan 42 45 44 43 42
Tajlandia 101 97 9 9 9
Turcja 157 162 184 483 313
Wietnam 116 90 90 80 70
AZJA 6305
w
6995
w
6370
w
7653
w
6010
Australia
s
20 21 16 16 16
OCEANIA 20 21 16 16 16
W I A T 8309
w
9063
w
8246
w
9619
w
7482
rdo: MY, IM, MMAR
Obroty
Mona szacowa, e okoo 50% barytu podlega wymianie midzynarodowej. Najwik-
szym importerem i zarazem uytkownikiem s USA, ktre w okresie 20052008 kupoway
2.62.7 mln t/r, natomiast w 2009 r. zmniejszyy zakupy do 1.4 mln t. Gwnym dostawc
na ten rynek pozostaj Chiny (ok. 93%), ktre przeznaczaj na eksport 7580% swojej pro-
dukcji. Do grona waniejszych odbiorcw nale poza USA take Niemcy, Norwe-
gia, Holandia, Wochy i Wielka Brytania, sprowadzajce go zarwno z Chin, jak i z Maro-
ka, Meksyku, czy Indii. Duym importerem jest prawdopodobnie rwnie Rosja, kupujca
wikszo produkcji Kazachstanu (brak danych o obrotach). W Azji przedmiotem obrotw
jest gwnie baryt chiski i indyjski, a waniejszymi odbiorcami s Japonia, Korea Pd., In-
donezja i kraje arabskie.
Zuycie
Struktura zuycia barytu ulega w ostatnich trzydziestu latach zasadniczej przebudowie
wskutek ograniczenia jego zastosowania do wyrobu bieli barowej (blanc fixe), wypieranej
m.in. przez biel tytanow. Dawniej przemys farb i lakierw wykorzystywa do 60% barytu,
przemys chemiczny do produkcji zwizkw baru okoo 15%, a wiertnictwo i inne okoo 25%
(mczka barytowa). Ograniczenie produkcji bieli barowej przy jednoczesnym rozwoju wiert-
nictwa gbokiego (gdzie stosuje si puczki z mczk barytow jako obcinikiem) spowodo-
wao, e wiertnictwo zuywa obecnie 8590% barytu, a reszt inne dziedziny przemysu
(chemiczny, farb i lakierw, gumowy, szklarski, ceramiczny, budownictwo specjalne i in.).
Ceny
Zakres cen brytyjskich podawany przez Industrial Minerals pozostawa praktycznie
niezmieniony od lat, ale w ostatnim roku o 1317 GBP/t zdroaa mczka barytowa wiertni-
cza dostarczana do Szkocji. W rzeczywistoci ceny barytw wykazuj znaczne zrnicowa-
nie w zalenoci od stopnia przetworzenia i wielkoci dostaw. W ostatnim roku ponownie
wzrosy o 9% ceny barytu surowego oferowanego przez producentw amerykaskich, na-
tomiast o 12 USD/t zmalay ceny chiskich niemielonych barytw wiertniczych dostarcza-
nych na rynek amerykaski (tab. 6).
92 BARYT
Tab. 6. Ceny gatunkw barytu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Baryt surowy
amerykaski
1
35.9 40.0 45.3 47.6 51.9
Baryt niemielony wiertniczy
standard API chiski
2
5860 7174 105125 95110 94108
Mczka barytowa wiertnicza
standard OCMA
3
6065 6065 6065 7778 7778
Baryt mikronizowany
4
140150 140150 140150 140150 195220
1
rednia warto sprzeday, fob kopalnia USA, USD/t, cena rednioroczna MY
2
powyej91%BaSO
4
,ciarwaciwy4.2g/cm
3
,cif USAZatokaMeksykaska,USD/t,cenanakoniecrokuIM
3
powyej 91% BaSO
4
, due iloci, delivered Aberdeen (Szkocja), GBP/t, cena na koniec roku, cena jw.
4
do farb i lakierw, biay, 99% ziarn poniej 20 m, delivered Wielka Brytania, GBP/t, cena jw.
BENTONITY I SUROWCE POKREWNE
Bentonity nale do ska ilastych, zawierajcych nie mniej ni 75% mineraw grupy
smektytu, gwnie montmorillonitw. Kopaliny o zawartoci 5075% smektytu nazywane
s iami bentonitowymi. S zrnicowane pod wzgldem skadu chemicznego, genezy oraz
rodzaju kationw na pozycjach wymiennych, gwnie Na
+
i Ca
2+
(montmorillonity sodowe
i wapniowe). Surowce zasobne w smektyty s szczeglnie cenione z uwagi na ich unikalne
waciwoci fizyko-chemiczne, a zwaszcza podatno na modyfikacj wybranych parame-
trw. Wspln ich cech jest zdolno do pcznienia, podatno na tworzenie dyspersji
w wodzie, zdolno sorbowania kationw i substancji organicznych z roztworw. Dziki
tym wasnociom znajduj zastosowanie w odlewnictwie, wiertnictwie, ceramice itp.
Montmorillonity, zwaszcza montmorillonit sodowy, wyrniaj si wybitn zdolnoci
odbarwiania roztworw i usuwania drobnych zawiesin z olejw. Dziki temu skay zasobne
w ten minera s od dawna wykorzystywane jako ziemie odbarwiajce. Doskonaymi wa-
ciwociami w tym zakresie wyrnia si take paygorskit (znany rwnie jako pilolit czy
attapulgit) oraz sepiolit klasyfikowane jako odrbna grupa mineraw ilastych (grupa pay-
gorskitu). W USA s one nazywane ziemiami fulerskimi, natomiast w Wielkiej Brytanii
ten ostatni termin odnosi si do niektrych montmorillonitw wapniowych.
Szerokie spektrum stosowania surowcw bentonitowych i im pokrewnych, zwaszcza
w kierunkach zwizanych z ochron rodowiska i produkcji absorbentw, sprzyjay rozwo-
jowi poday, ktra w latach 20052008 osigna poziom 1516 mln t/r. W 2009 r. nastpi
znaczcy spadek zapotrzebowania (w skali globu o niemal 15%), gwnie w krajach Euro-
py, zwaszcza w borykajcej si ze skutkami kryzysu finansowego Grecji czoowego eu-
ropejskiego dostawcy (redukcja poday o niemal 40%), oraz w USA, gdzie spadek produk-
cji wynis ponad 27%. Spadkw tych nie zrwnoway rosncy popyt krajw azjatyckich,
na ktre przypada ju ponad 43% globalnej poday bentonitw. Podobn tendencj charak-
teryzowaa si poda ziem odbarwiajcych, ktra w skali globalnej zmniejszya si o po-
nad 10% do okoo 3.7 mln t w 2009 r.
W handlu najpowszechniej spotykane s bentonity sodowe (naturalne i aktywowane)
oraz bentonity wapniowe. Szczeglnie poszukiwan odmian jest naturalny bentonit o wysokiej
biaoci i czystoci chemicznej. Przedmiotem obrotu midzynarodowego s bentonity uszla-
chetnione: wiertnicze, odlewnicze; paygorskity i attapulgity, ziemie odbarwiajce i in.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce waciwych bentonitw, tj. zawierajcych min. 75% montmorillonitu, jest nie-
wiele, czstsze s natomiast iy bentonitowe i montmorillonitowe (5075% montmorilloni-

tu), wystpujce w poudniowej czci kraju, na obszarze Zapadliska Przedkarpackiego
i Karpat, a take na Kielecczynie. Zasoby siedmiu z udokumentowanych wynosiy
2.7 mln t na koniec 2009 r., w tym niespena 0.5 mln t w jedynym udostpnionym zou ba-
zaltu Krzeniw, w ktrym zwietrzelina bentonitowa (smektytowa) wystpuje jako kopalina
towarzyszca (BZKiWP, 2010). Iy bentonitowe o miszoci kilku metrw z cienkimi
wkadkami jasnych bentonitw znane s w pnocnej czci Zapadliska Przedkarpackiego
w okolicach Chmielnika (woj. witokrzyskie). Ich gwnym skadnikiem jest montmoril-
lonit wapniowy. Iy te byy eksploatowane do 1987 r. W 2010 r. zoe Chmielnik zostao
skrelone z Bilansu Zasobw Kopalin.
W Karpatach znane s dwa typy ioupkw bentonitowych: odmiany z montmorilloni-
tem sodowym wystpuj w Trepczy koo Sanoka (niewielkie, zaniechane zoe), za ioup-
ki z wkadkami bentonitw (rednio 7% Ca-smektytu) i cznej miszoci do 2 m
w zou Polany koo Gorlic.
Zblionymi do kopalin bentonitowych s zwietrzeliny smektytowe, rozwinite na niekt-
rych bazaltach dolnolskich, ktre zostay rozpoznane w okolicy Zotoryi (zoe Krze-
niw), Lenej (zoe Mioszw) i Jawora (zoe Jawor-Mcinka). Stwierdzono ich poten-
cjaln przydatno m.in. do produkcji ziem odbarwiajcych, mas formierskich dla odlewnic-
twa i katalizatorw.
Produkcja
czna poda bentonitw, ziem odbarwiajcych i bielcych w Polsce wykazywana przez
GUS (pozycja PKWiU 08122210) przekroczya w 2007 r. 100 tys. t (tab. 1). Dane uzyskane
od wikszoci producentw wskazuj jednak, e moga ona osign nawet 120 tys. t. Taki
poziom produkcji zosta wykazany w danych GUS w 2008 r. (tab. 1). Mimo znacznego ponad
30% spadku produkcji wykazywanego w statystykach GUS w 2009 r. (tab. 1), dane uzyskane
od wikszoci producentw nie wskazuj na tak gbokie zaamanie rynku krajowego.
Jedynym producentem grniczym surowcw bentonitowych w Polsce jest obecnie Przed-
sibiorstwo Grniczo-Produkcyjne Bazalt w Wilkowie. Pozyskuje ono zwietrzelin
smektytow ze zoa Krzeniw i sprzedaje j w postaci surowej. Wydobycie niewielkich
94 BENTONITY I SUROWCE POKREWNE
Tab. 1. Gospodarka bentonitami i ziemiami odbarwiajcymi w Polsce
CN 2508 10, PKWiU 08122210
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja grnicza
1
1.0 1.3 3.0 3.0
Produkcja bentonitwwzbogacanych
i ziemodbarwiajcych
86.3
2
93.9
2
105.9 121.0 81.3
wtym ziembielcych
wZCh Siarkopol Tarnobrzeg
3.6 4.0 2.9 2.3 2.4
Import
3
115.2 153.5 164.8 174.9 122.5
Eksport
3
12.0 13.7 18.8 20.0 23.4
1
bentonit surowy; produkcja grnicza ze zoa Krzeniw
2
nieuwzgldniaprodukcji wirkwbentonitowychwPTHCertech, ewidencjonowanychdo2006r. jakowiry
3
cznie bentonit surowy i rne gatunki bentonitw wzbogacanych
rdo: GUS, W
iloci rzdu 13 tys. t/r, jest obecnie w caoci sprzedawane Przedsibiorstwu Techniczno-
-Przemysowemu Certech(tab. 1).
Tradycyjnym dostawc rnych gatunkw bentonitu wzbogaconego na rynek krajowy
s Zakady Grniczo-Metalowe Zbiec S.A. koo Starachowic. Od kilkunastu lat ich
produkcja bazuje na importowanych bentonitach surowych, pochodzcych gwnie ze So-
wacji i Ukrainy. Oferowane s przede wszystkim gatunki dla odlewnictwa oraz wiertnictwa,
a take dla budownictwa, produkcji materiaw hydroizolacyjnych, przemysu spoywcze-
go, farmaceutycznego, do produkcji pasz zwierzcych oraz w postaci preparatu granulowa-
nego na podsypki higieniczne dla kotw. Poda bentonitw z tych zakadw w latach
20052007 utrzymywaa si w granicach 2830 tys. t/r. W kolejnych latach produkcja ule-
ga znacznemu ograniczeniu do okoo 16 tys. t w 2009 r., z powodu spadku zapotrzebowa-
nia ze strony brany odlewniczej. Oferowane surowce znajduj zbyt przede wszystkim na ryn-
ku krajowym, a w niewielkich ilociach s eksportowane (okoo 1.5 tys. t w 2009 r.), gwnie
na rynek wschodni. Od 2002 r. przedsibiorstwo jest wacicielem czci udziaw sowac-
kiego producenta bentonitw (spki KBS Kremnica, eksploatujcej jedno z najwikszych
z bentonitu w Europie Stara Kremnicka-Jelsovy Potok), co pozwoli zapewni
cigo dostaw surowcw do produkcji.
Kolejnym krajowym dostawc produktw bentonitowych jest Przedsibiorstwo Techniczno-
-PrzemysoweCertech z zakadem w Niedomicach k. Tarnowa. Jest to najwikszy krajo-
wy wytwrca podsypek bentonitowych dla zwierzt domowych, oferowanych jako tzw.
wirki bentonitowe Super Benek, z ponad 30% udziaem w rynku wirkw zoologicznych.
Od 2007 r. firma uruchomia, produkcj bentonitw do zastosowa przemysowych dla
przemysu ceramicznego i hydroizolacji. Na etapie bada i wdroe jest produkcja gatun-
kw odlewniczych i wiertniczych. Produkcja wszystkich gatunkw bentonitw, wykazujca
dotychczas tendencj rosnc i mieszczca si w przedziale 1821 tys. t/r, ulega ogranicze-
niu w 2009 r. do 17 tys. t. Bazuje zarwno na importowanym surowcu sowackim (ze z
Jelsovy Potok oraz Kopernica, ktrego Certech jest wspwacicielem), jak i na krajowym
ze zoa Krzeniw.
Dostawc wirkw bentonitowych zoologicznych jest te przedsibiorstwo Celpap Sp.
z o.o. z siedzib w Wieliczce. Wielko jego produkcji nie jest znana, aczkolwiek, utworze-
nie nowego zakadu produkcyjnego w Jale i uruchomienie nowoczesnego Centrum Miele-
nia Surowcw Mineralnych wspfinansowanego ze rodkw UE moe wiadczy o wzro-
cie popytu na produkty Celpapu.
Dostawc przetwarzajcym bentonity importowane gwnie ze Sowacji, Ukrainy i Indii
jest firma Hekobentonity Sp. z o.o. w Korzeniowie k. Dbicy, dostarczajca gwnie pro-
dukty bentonitowe i bentonitowo-polimerowe dla wiertnictwa, budownictwa hydrotech-
nicznego i konstrukcji inynierskich, w mniejszym stopniu gatunki dla odlewnictwa. Po-
ziom poday w ostatnich latach sigajcy 89 tys. t/r, w 2009 r. zosta ograniczony do nie-
spena 6 tys. t, przy czym niemal poowa produkcji trafia na eksport do Niemiec i innych
krajw europejskich. Take Hekobentonity stay si ostatnio wspwacicielem jednego ze
sowackich z Brezina-Kuzmice.
Wanym dostawc surowcw bentonitowych jest take CETCO Poland w Szczytnie
oddzia AMCOL Int. produkujcy bentonity do mat i innych materiaw hydroizolacyj-
nych oraz bentonity wiertnicze. Wytwarzane s one na bazie bentonitw sodowych importo-
wanych m.in. z USAi Indii. Trafiaj one na rynek (rwnie zagraniczny) w postaci mat ben-
tonitowych i innych produktw wyej przetworzonych. Poziom produkcji zakadu w 2009 r.
wynis niemal 55 tys. t.
BENTONITY I SUROWCE POKREWNE 95
Od 1999 r. dziaa w Gdasku spka Sd-Chemie Polska bdca czci niemieckiego
koncernu chemicznego Sd-Chemie AG. Zakad, po rozbudowie zdolnoci produkcyjnych
do okoo 60 tys. t/r, z roku na rok zwiksza produkcj i pomimo kryzysu w roku 2009 odno-
towa kolejny wzrost sprzeday do ok. 30 tys. t, produkujc mieszanki bentonitowe na bazie
sprowadzanego granulatu z wasnych kopal z Sardynii i Grecji. W ofercie handlowej przed-
sibiorstwa dominuj produkty odlewnicze, zawierajce bentonit aktywowany sodowy
(Geko S) oraz mieszanki aktywowane pyem wglowym (Ecosil) stosowane w produkcji
odleww dla przemysu samochodowego. Dostpne s rwnie produkty dla wiertnictwa
i budownictwa Bentonil typu CF, C2, THR, XR. Zwikszenie zdolnoci produkcyjnych
zwizane jest z planami wprowadzenia na rynek produktw bentonitowych do zastosowa zo-
ologicznych. Produkty odlewnicze niemieckiej Sd-Chemie s rwnie bezporednio spro-
wadzane na rynek krajowy za porednictwem dzkiej firmy Ferro-Term Sp. z o.o.
Na bazie sowackich bentonitw surowych produkowane s rwnie montmorillonito-
we ziemie odbarwiajce, uzyskiwane w wyniku oczyszczenia kopaliny z metali cikich. Je-
dynym ich krajowym producentem s obecnie Zakady Chemiczne Siarkopol Tarno-
brzeg Sp. z o.o. Spka ta oferuje ziemie odbarwiajce w dwch gatunkach Jeltar-100
i Jeltar-300 (rwnie z dodatkami wgla aktywnego i perlitu). Produkcja tych surowcw,
wykazujca w latach 20072008 nieznaczny trend spadkowy do ok. 2.3 tys. t/r, w 2009 r.
ulega niewielkiemu oywieniu osigajc ponad 2.4 tys. t (tab. 1), przy czym w asortymen-
cie dominuj ziemie bielce aktywowane wglem. W ostatnim roku niemal 30% ich sprze-
day trafiao na rynki zagraniczne, w kraju za dominujcym odbiorc s firmy tuszczowe
przemysu spoywczego (28%).
Obroty
Krajowe zapotrzebowanie na bentonity surowe niemal w caoci pokrywane jest impor-
tem. Od kilku lat obserwuje si systematyczny wzrost dostaw, ktre w 2008 r. osigny po-
ziom niemal 175 tys. t (tab. 1). Kolejny rok 2009 przynis jednak znaczne, niemal 30%
ograniczenie importu. Najwikszym dostawc tych surowcw jest od wielu lat Sowacja.
Pochodzio std niemal 50% importu, niemniej od 2007 r. za spraw wzrostu dostaw z Indii
(ponad 40 tys. t), udzia ten obniy si do 40% (tab. 2). W roku 2009 znaczco zmienia si
struktura geograficzna importu bentonitw. Import z Indii niemal cakowicie zanik, za to
w gronie dostawcw znaczco umocnia si rola Turcji, skd pochodzio ponad 27% impor-
tu oraz ponownie Sowacji (47% dostaw). Dokadna struktura importu bentonitw nie jest
znana, gdy w nomenklaturze handlu zagranicznego wszystkie gatunki ujmowane s w jed-
nej pozycji CN 250810. Naley przypuszcza, e w wikszoci stanowi je bentonity suro-
we, sprowadzane przez ZGM Zbiec, ZCh Siarkopol i PTH Certech ze Sowacji.
Potwierdza to analiza wartoci jednostkowych importu z tego kierunku w ostatnich kilku la-
tach (4458 USD/t). Wartoci te dla bentonitw sowackich s znacznie nisze ni sprowa-
dzanych z Woch (6291 USD/t dla Sd-Chemie Polska), Turcji (82114 USD/t, prawdo-
podobnie gatunki do hydroizolacji sprowadzane dla potrzeb Cetco z przejtej przez Amcol
w 2007 r. tureckiej firmy Bensan Activated Bentonite Co.), a take Indii (ostatnio 233 USD/t,
przypuszczalnie bentonity surowe o wysokiej zdolnoci pcznienia, gwnie sodowe na-
turalne bd aktywowane do produkcji podsypek dla kotw) oraz bentonitw wyej prze-
tworzonych, dostarczanych do Polski przede wszystkim z Niemiec (260332 USD/t, produ-
kty Sd-Chemie AG, gwnie gatunki odlewnicze) oraz USA (149200 USD/t do hyd-
roizolacji).
Przedmiotem importu s rwnie niewielkie iloci ziem odbarwiajcych gwnie pa-
ygorskitowych i attapulgitowych (tab. 2). Niestety od 2007 r. dane dotyczce ich obrotw
nie s dostpne. Na znacznie mniejsz skal prowadzony by rwnie eksport bentonitw
(tab. 1), ktre wysyano przewanie do krajw ociennych, tj. Niemiec (ostatnio ponad 37%
sprzeday zagranicznej), Biaorusi (1420% eksportu) i Rosji (ostatnio ponad 28%). Sprze-
da zagraniczna, wykazujca rosnc tendencj w ostatnich latach, agodzi ujemne saldo ob-
rotw tymi surowcami (tab. 3).
rednie wartoci jednostkowe importu bentonitw do Polski wykazujce niemal stay
trend rosncy w ostatnim roku wzrosy znaczco o ponad 25% (wartoci przedstawiane
w USD/t spady w stosunku do poprzedniego roku na skutek silnego kursu zotwki, tab. 4).
Przyczyn wzrostu rednich wartoci importu bya gwnie zmiana struktury importu
zmniejszenie udzia dostaw taniego surowca ze Sowacji na rzecz droszego surowca z Indii
(lata 20072008) oraz wzrostu importu surowcw z USA, Woch, a ostatnio Turcji. Warto-
ci jednostkowe importu ziem odbarwiajcych, znacznie wysze od wartoci importu bento-
nitw nie s moliwe do ustalenia od 2007 r. ze wzgldu na brak danych statystycznych
GUS (tab. 4).
Tab. 2. Kierunki importu bentonitw i ziem odbarwiajcych do Polski
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Bentonit
1
CN2508 10
Import 115.2 153.5 164.8 174.9 122.5
Czechy 1.7 3.7 3.8 3.0 5.6
Dania 0.3 0.2 0.3 0.2 0.2
Egipt 0.5 0.4 0.1
Francja 0.7 5.3 5.5 1.7 1.1
Indie 22.3 23.7 41.1 42.3 0.1
Niemcy 1.5 3.0 5.5 5.1 6.5
Sowacja 54.0 74.7 67.6 71.0 58.4
Turcja 0.1 4.0 5.0 33.3
Ukraina 11.0 9.1 2.8 3.3 0.5
USA 13.7 23.3 17.8 21.0 0.1
Wgry 1.4 2.0 1.4 3.4 1.2
Wielka Brytania 0.2 0.2 0.2 0.2 0.3
Wochy 7.4 7.7 14.3 18.1 14.7
Pozostae 0.1 0.1 0.3 0.6 0.5
Ziemie odbarwiajce
CN2508 20
Import 2.6 2.4 . . .
Hiszpania 0.9 0.9 . . .
Malezja 0.2 0.3 . . .
Niemcy 1.4 1.0 . . .
USA 0.1 . . .
1
surowy, odlewniczy i wiertniczy
rdo: GUS
Zuycie
Ze wzgldu na czne traktowanie w statystykach handlu zagranicznego importowanych
bentonitw surowych i wzbogaconych, krajowe zapotrzebowanie na surowce przetworzone
mona jedynie szacowa, oceniajc ich poda na podstawie wielkoci rodzimej produkcji
oraz importu surowcw o wysokich wartociach jednostkowych. Biorc te uwarunkowania
pod uwag, a take rosncy w ostatnich latach poziom eksportu, mona przyj, e w ostat-
nich latach krajowa konsumpcja rnych gatunkw bentonitw wzbogaconych (przetworzo-
nych) ksztatowaa si na poziomie 100130 tys. t/r.
Znaczne iloci bentonitw zuywa w Polsce odlewnictwo (gdzie s stosowane jako
czynnik spajajcy ziarna kwarcu w masach formierskich i rdzeniowych), niemniej w ostat-
nich latach odnotowano spadek zapotrzebowania tej brany i zmniejszenie produkcji gw-
nych dostawcw-firm: ZGM Zbiec i Hekobentonity Sp. z o.o. Dynamicznie ronie nato-
miast popyt na surowce w produkcji materiaw hydroizolacyjnych, m.in. w budownictwie
ziemnym, do uszczelniania podoa wysypisk odpadw i obwaowa ciekw wodnych.
Znaczne i rosnce zuycie bentonitu surowego wykazuj producenci podsypek (ciek,
wirkw) higienicznych dla zwierzt domowych (gwnie PTP Certech i Celpap Sp.
Tab. 3. Warto obrotw bentonitami i ziemiami odbarwiajcymi w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Bentonity
CN2508 10
Eksport 10337 12482 14812 18703 26696
Import 26827 34569 43651 44183 38751
Saldo -16490 -22087 -28839 -25480 -12055
Ziemie odbarwiajce
CN2508 20
Eksport 611 793 . . .
Import 3259 2661 . . .
Saldo -2648 -1868 . . .
rdo: GUS
Tab. 4. rednie wartoci jednostkowe importu surowcw bentonitowych
do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Bentonity
CN2508 10
PLN/t 232.9 225.2 264.8 252.6 316.4
USD/t 72.7 71.0 94.0 108.6 102.5
Ziemie odbarwiajce
CN2508 20
PLN/t 1275.4 1087.6 . . .
USD/t 395.0 347.7 . . .
rdo: GUS
z o.o.). Szybki rozwj popytu na bentonit przeznaczany na te cele jest jednym z najwaniej-
szych zjawisk na rynku surowcw bentonitowych w Polsce, brak jest jednak dostatecznych
danych umoliwiajcych oszacowanie poziomu zuycia tego typu produktw, zarwno po-
chodzenia krajowego, jak i importowanych. Udzia wiertnictwa, po okresie stagnacji prac
wiertniczych, zwaszcza gbokich, uleg w ostatnim czasie poprawie w wyniku oywienia
prac poszukiwawczych w grnictwie naftowym i gazownictwie.
Bentonity aktywowane stosowane s jako flokulanty w oczyszczaniu ciekw przemy-
sowych, powstajcych w przemyle spoywczym, papierniczym, samochodowym, elektro-
nicznym, tekstylnym, w zakadach produkujcych farby i lakiery, pokrycia metali oraz
w przemyle garbarskim. Dziki rozwojowi takich zastosowa ronie w Polsce znaczenie
bentonitu jako surowca ekologicznego.
Wybitne zdolnoci odbarwiania roztworw i usuwania drobnych zawiesin z olejw to
podstawowa cecha surowcw bentonitowych oferowanych w postaci ziem bielcych. Wa-
nym konsumentem tych produktw, dostarczanych m.in. przez ZCh Siarkopol Tarno-
brzeg jest przemys tuszczowy (3640% sprzeday), mniejsze iloci s zuywane w prze-
twrstwie parafin (4025%), spoywczym, kosmetycznym i in.
Niewielkie iloci bentonitu surowego, zwaszcza jego odmiany o wysokiej biaoci, s
stosowane w przemyle ceramicznym (porcelany, ceramiki budowlanej i pytek ceramicz-
nych), spoywczym w browarnictwie, winiarstwie i cukrownictwie (jako rodek filtrujcy
do klarowania), w przemyle papierniczym (jako absorbent), w przemyle kosmetycznym
czy farmaceutycznym (jako rodek elujcy), w emalierstwie oraz do grudkowania (pelle-
tyzacji) rud elaza. Najniszej jakoci gatunki surowcw bentonitowych s wykorzystywane
do produkcji tzw. sorbentonawozw, przeznaczanych w rolnictwie i lenictwie do celw re-
kultywacyjnych i poprawy struktury gleb.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
wiatowe zasoby kopalin bentonitowych s ogromne i wystpuj na wszystkich konty-
nentach. Nieco mniej powszechne s zoa bentonitw sodowych (m.in. USA, Chiny, Indie,
Gruzja, Turcja), a take wysoko cenionych biaych bentonitw wapniowych (USA, Argen-
tyna, Turcja, Wochy, Maroko, Grecja). Znaczenie gospodarcze maj dwa typy genetyczne:
zoa sedymentacyjne (osady jeziorne i morskie ska wulkanicznych) oraz wietrzeniowe
(zwykle produkty wietrzenia ska piroklastycznych). Znane s rwnie zoa hydrotermalne
bentonitw, ale skala ich wykorzystania jest ograniczona (USA, Chiny). Specyficzn kopali-
n, suc do produkcji ziem odbarwiajcych, s skay paygorskitowe i attapulgitowe, kt-
rych zoa wystpuj do rzadko i w niewielu krajach, m.in. USA, Hiszpanii, Senegalu
i Australii.
Produkcja
Wielko cznej wiatowej poday bentonitw moe by okrelana jedynie orientacyj-
nie, gdy dane wielu producentw nie s publikowane bd podawane w przyblieniu, nie-
kiedy cznie z iami bentonitowymi lub ziemiami odbarwiajcymi. W ostatnim czasie po
okresie wyranego oywienia produkcji do ponad 15 mln t/r w latach 20072008, rok 2009
przynis znaczne, niemal 15% jej ograniczenie, spowodowane skutkami kryzysu zwaszcza
na kontynencie europejskim i pnocnoamerykaskim, a rekompensowane w nieznaczny spo-
sb wzrostem poday w krajach rozwijajcych si Azji i Afryki (tab. 5). Produkcja surowcw
bentonitowych zdominowana jest przez wielkie korporacje o zasigu globalnym, takie jak gre-
cka S&B Industrial Minerals (zdolnoci produkcyjne ponad 1.3 mln t/r), niemiecka Sd-
-Chemie (potencja 1 mln t/r) czy amerykaski Amcol International Corp. (o zdolno-
Tab. 5. wiatowa produkcja bentonitw
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Armenia 0.7 0.7 1.1 0.5
w
0.2
Azerbejdan 53.7 40.6 50.5 40.7 10.6
Bonia i Hercegowina 24.9 24.6 32.9 30.5
w
16.0
Bugaria 181.2 134.5 99.0 178.7 108.4
Chorwacja 17.4 16.4 19.6 19.8 20.0
Czechy 223.0 267.0 270.0 174.0 181.0
Dania 18.5 19.2 20.1 22.5 24.0
Grecja 1124.8 1125.0 1389.8 1528.6
w
926.2
Gruzja
s
1.8 1.8
Hiszpania 163.3 154.7 147.3 154.5
w
140.0
Kosowo 20.8 35.6
Macedonia
s
15.0 20.4 22.5 13.7 9.0
Niemcy 352.4 364.0 384.7 414.3
w
326.5
Polska 82.7 93.9 105.9 121.0 81.4
Rosja
s
600.0 456.0 460.0 460.0 460.0
Rumunia 18.2 21.2 16.9 16.6 13.7
Sowacja 97.0 136.0 140.0 145.0 109.0
Ukraina
s
25.0 25.0 25.0 25.0 25.0
Wgry 4.9 6.6 5.4 7.5 2.8
Wochy 446.0 470.0 599.7 281.1 146.3
EUROPA 3450.4 3377.6 3790.4 3654.8
w
2635.8
Algieria
1
29.0 27.1 32.6 30.6 31.6
Egipt
s
26.0 28.0 29.8 28.3
w
35.4
Maroko
s
64.0 21.1 136.1 50.1 84.1
Mozambik 0.6 0.7 0.8 0.6 0.6
RPA 139.8 32.9 45.8 44.1 40.3
Zimbabwe 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5
AFRYKA 260.0 110.3 245.5 154.2
w
192.5
Argentyna 247.1 256.2 250.3 265.8 148.1
Boliwia 0.6 0.6 0.6 0.5 0.5
Brazylia 459.7 419.2 329.6 340.1
w
340.0
Chile 0.1 0.1 0.5
Kolumbia 8.0 8.0 8.5 8.5 8.5
Peru 18.5 18.5 21.5 31.6 119.5
AMERYKA PD. 733.9 702.6 611.0 646.5
w
616.6
ciach 2.95 mln t/r, z czego 2.5 mln t/r przypada na zakady w USA). Gwne orodki wydo-
bycia i produkcji tych surowcw zlokalizowane s w USA, Europie i Azji.
Najwikszym wiatowym producentem s Stany Zjednoczone (w ostatnim roku 27%
poday), gdzie bentonity wydobywane s przez 20 firm w 86 kopalniach w 11 stanach. Nie-
mal 95% produkcji stanowi bardziej cenione na rynkach wiatowych bentonity sodowe,
o doskonaych zdolnociach sorpcyjnych i wysokim wspczynniku pcznienia, w wikszo-
ci pozyskiwane ze z stanu Wyoming, m.in. przez Bentonite Performance Minerals
(BPM), American Colloid Co. (Amcol Int. Corp./Volclay Int.), Rheox Inc., Black Hills
Bentonite, Wyo-Ben Inc., Dresser Industries Co., Halliburton Co. i in. Produkowane na
niewielk skal (gwnie w stanach Alabama i Mississipi) bentonity wapniowe w celu polep-
szenia zdolnoci pcznienia s zwykle aktywowane sod kalcynowan, z otrzymaniem bento-
nitw sodowych. Ich dostawcami s m.in. Golden Cat Corp., Oil-Dri Corp. of America
i Milwhite Inc. Najwyszej czystoci i biaoci biae bentonity wapniowe, ktrych USA s
najwikszym wiatowym producentem, wytwarzane s przez RT Vanderbilt Co. Inc.
W czowce wiatowych producentw oprcz USA znajduj si Chiny, Grecja (gdzie
w ostatnim roku odnotowano ogromny niemal 40% spadek produkcji), a take prnie roz-
wijajca zdolnoci produkcyjne Turcja (nowe inwestycje Amcol Minerals Medenclik
w Enez Endirne i Laviosa Sanayi Ticaret Ltd. w Fatsa) oraz Indie (tab. 5). W Chinach
produkcja szacowana na 3.4 mln t/r, pochodzi z wielu drobnych zakadw rozsianych w ca-
ym kraju, o zdolnociach produkcyjnych nie przekraczajcych 50 tys. t/r. Ponad 90% poda-
Gwatemala 135.5 20.0 25.9 62.7 14.3
Meksyk 425.6 435.3 613.9 374.9 511.4
USA 4710.0 4940.0 4820.0
w
5030.0
w
3650.0
AMERYKA PN. i R. 5271.1 5395.3 5459.8
w
5467.7
w
4175.7
Birma 0.8 0.8 0.8 0.8 0.9
Chiny
s
3000.0 3100.0 3200.0 3300.0 3400.0
Cypr 172.4 150.0 155.0 155.1 152.7
Filipiny 2.0 1.0 1.1 1.4 1.4
Indie
s
590.0
w
610.0
w
630.0 710.0 560.0
Indonezja
s
5.0 5.0 5.5 5.5 6.0
Irak 0.6 1.6 4.0
Iran 261.9 186.3 254.1 375.9
w
376.0
Japonia 421.6 425.0 430.0 430.0 435.0
Korea Pd.
s
85.2 61.1 56.4 71.1 85.0
Pakistan 15.7 20.1 33.2 31.0 31.0
Turcja 582.0 600.0 748.2 683.3 753.2
Uzbekistan 35.0 40.0 40.0 40.0 40.0
AZJA 5171.6
w
5199.3
w
5554.8 5805.7
w
5845.1
Australia
s,1
227.4 125.6 116.3 80.4 50.0
Nowa Zelandia 7.6 3.0 6.2 0.8 0.9
OCEANIA 235.0 128.6 122.5 81.2 50.9
W I A T 15122.0
w
14913.8
w
15783.9
w
15809.9
w
13516.6
1
w tymiy bentonitowe
rdo: WM, MY, IM
y stanowi bentonity wapniowe (wielkie ich zoa odkryto ostatnio w autonomicznym re-
gionie Guangxi Zhuang). Najwiksze wydobycie prowadzone jest w kilku przedsibior-
stwach: Zhejiang Clay Chemicals Co. FCC Inc. (wydobycie rzdu 350 tys. t/r), Liao-
ning Sd-Chemie Redhill Bentonite Co. (oddzia niemieckiej Sd-Chemie AG z produk-
cj okoo 120 tys. t/r), Anhui Mingguang Clay Materials, China Anhui Metals & Mine-
rals Import & Export Corp., czy kontrolowany przez amerykaski Amcol Volclay
DongMing Industrial Minerals Co. Ltd. o zdolnociach produkcyjnych ok. 140 tys. t/r.
W Grecji, bdcej najwikszym europejskim dostawc bentonitw, wiodc rol odgrywa
S&B Industrial Minerals z szecioma kopalniami skupionymi na wyspie Milos i cznym
wydobyciem ponad 1.1 mln t/r. Urobek jest rozdrabniany, suszony i w znacznym stopniu akty-
wowany sod kalcynowan. S&B posiada rwnie swoje zakady w Bugarii (150200 tys. t/r),
w Bawarii w Niemczech (okoo 60 tys. t/r), w stanie Georgia w USA i na Wgrzech (po
10 tys. t/r). Niemal 99% produkcji S&B jest eksportowane poprzez port Rotterdam do licz-
nych krajw europejskich i Kanady (25% sprzeday). Dziaalno grnicz na wyspie Milos
prowadzi rwnie Greek Mining Ltd. (2025 tys. t/r) i niemiecka Sd-Chemie. Od 2004 r. fir-
ma Geohellas SA podja na niewielk skal eksploatacj trzech z attapulgitu w pnocnej
czci kraju. Surowiec ten po uszlachetnieniu w pobliskim zakadzie przerbczym o zdolno-
ciach produkcyjnych 100 tys. t/r, wykorzystywany jest jako rodek absorbujcy i odbarwiajcy.
W Turcji do najwikszych dostawcw nale Bensan Activated Bentonite Co. (przej-
ta w 2007 r. przez Amcol), Sayberg Mining Ltd., Madencilik Sanayi ve Ticaret AS
(z udziaem niemieckiej Sd-Chemie AG), Karakaya Bentonit, Kalemaden, Marmara
Concord i OKM Ltd. oraz najmodszy Ecosys Mining. Decyzj o ekspansji produkcji
w Turcji podja rwnie woska firma Laviosa Chimica Mineraria SpA, ktra jest w trak-
cie uruchamiania tu zakadu granulacji bentonitw o zdolnociach 50 tys. t/r. W Rosji pro-
dukcja bentonitw zlokalizowana jest w zakadach w Czapajewsku i Almetiewsku na Ura-
lu oraz w Czernogorsku na Syberii SIC Bentonit i OJSC Khakass Bentonite.
W gronie znaczcych dostawcw znajduj si rwnie Niemcy, gdzie dominujc pozy-
cj ma bawarska firma Sd-Chemie AG, posiadajca 50 kopal bentonitw na wiecie,
m.in. na Sardynii we Woszech, na Milos w Grecji, Hiszpanii, Niemczech, Meksyku i Tur-
cji; Wochy (zakady Laviosa Chimica Mineraria w Livorno i na Sardynii zarzdzane
przez S&B); Indie (Ashapura Group of Industries, Gimpex Ltd., Suryachem, Jambo
Mining Ltd., Abyss Bentrade International, Trimex Industries Ltd., Indian Barytes
& Chemicals Ltd., Star Laviosa Bentonite joint venture indyjskiej Star Bentonite
i najwikszego woskiego producenta bentonitw Laviosa Chimica Mineraria), oraz Japo-
nia, gdzie produkcja bentonitw bazuje gwnie na nisko przetworzonych surowcach impor-
towanych z USA, Chin i Indii (Volclay Japan Co. Ltd. 50/50% joint venture midzy
amerykaskim Amcol i japoskim Sojitz Corp. oraz Mitsubishi), a jedyna kopalnia w re-
jonie Yamagata naley do Kunimine Industries Co. (ok. 200 tys. t/r.).
W strukturze wiatowej produkcji bentonitw do 2007 r. za spraw USA dominowaa
Ameryka Pn. z 3536% udziaem w rynku (rys. 1). Niemniej w 2008 r. po raz pierwszy za-
znaczya si przewaga kontynentu azjatyckiego, ktrego udzia w globalnej poday sign
36%, a w 2009 r. ju ponad 43%, przede wszystkim dziki oywieniu gospodarczemu
w Chinach (wzrost zapotrzebowania na bentonity do pelletyzacji rud elaza, a take m.in. na
gatunki odlewnicze dla przemysu samochodowego) oraz w Turcji, Japonii, Korei Pd., In-
diach i Tajlandii. Z rynkiem tym zwizane s rwnie najbardziej obiecujce perspektywy
rozwoju produkcji i konsumpcji penego spektrum gatunkw bentonitw, zarwno dla tra-
dycyjnych (inynieria ldowa i wodna, budownictwo, wiertnictwo naftowe), jak i stosunko-
wo nowych kierunkw zastosowa, np.: podsypek dla zwierzt domowych, rozpuszczalni-
kw organicznych i bazujcych na nanoczsteczkach ilastych, systemw hydroizolacji eko-
logicznych w inynierii ldowej, czy produkcji detergentw.
Produkcja ziem odbarwiajcych wykazywana jest przez kilkanacie krajw. Rwnie tu
dominuj Stany Zjednoczone i podobnie jak w przypadku bentonitw, ich produkcja zna-
czco zostaa ograniczona na skutek kryzysu do poziomu ok. 2.0 mln t w 2009 r., w tym
okoo 0.30.8 mln t/r ziem odbarwiajcych z attapulgitw wydobywanych w 8 kopalniach
w stanach Floryda i Georgia (okrg Meigs-Attapulgus-Quincy), a reszta to kopaliny smek-
tytowe wydobywane ze z w 10 stanach, m.in. Mississippi, Missouri, Kalifornia, Illinois
i in., a take z iw sepiolitowych w Nevadzie i saprolitowych w Kansas. Fluktuacje wy-
dobycia w USA maj decydujcy wpyw na czny poziom wiatowej poday (tab. 6).
W ostatnim okresie coraz wyraniej zaznacza si na tym rynku obecno krajw azjatyc-
kich, zwaszcza Chin (m.in. Zhejiang Clay Chemicals Co. 100 tys. t/r, Choushan Blea-
ching Earth Co. 25 tys. t/r.) i Indii (Suryachem, Ashapura Group of Industries),
gdzie ziemie odbarwiajce s w coraz wikszych ilociach wykorzystywane w przemyle
tuszczowym w procesie rafinacji oleju palmowego i innych tuszczw jadalnych. Powodem
jest rwnie lokalizacja wielu zagranicznych inwestycji w tym rejonie (niemieckiej Sd-
-Chemie Gruppe w Chinach, Korei Pd., Indonezji). Naley si zatem spodziewa dalszego
rozwoju poday ziem odbarwiajcych w Azji. Natomiast ziemie odbarwiajce z sepiolitu
lub attapulgitu wytwarzane s gwnie w Hiszpanii, Senegalu i Indiach. wiatowa poda
ziem odbarwiajcych w ostatnich piciu latach zmniejszya si znaczco z okoo 4.5 do
okoo 3.7 mln t/r (tab. 6), gwnie z powodu niemal 30% spadku produkcji w USA.
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
14000
16000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji bentonitw
Obroty
Obroty bentonitami w wikszoci ograniczaj si do wymiany wewntrzregionalnej.
Wyjtkiem jest najwikszy wiatowy eksporter Stany Zjednoczone (7101430 tys. t/r
w ostatnich latach), ktre prcz Kanady i Meksyku zaopatruj w wysokiej jakoci bentonity
rwnie kraje Europy, Azji (Chiny, Japoni) i Ameryki Pd. W Europie najwiksze znacze-
nie jako eksporterzy maj Wochy (sprzeda rzdu 200250 tys. t/r; m.in. do Niemiec, rw-
nie na rynek azjatycki), Grecja (zaopatrujca m.in. zakady pelletyzacji rud elaza w Rosji
i na Ukrainie), Niemcy, Bugaria i Turcja, a na rynku azjatyckim Indie i Chiny. Te ostatnie,
dziki rodzimym i zagranicznym inwestycjom zdoay znacznie zdywersyfikowa struktur
swojej sprzeday, zwikszajc udzia rynku wewntrznego, a take przeznaczajc cz pro-
dukcji m.in. do innych krajw azjatyckich, zwaszcza Japonii, Malezji i Tajlandii, ktre na-
le do najwikszych odbiorcw surowcw bentonitowych. W ostatnim okresie oywieniu
Tab. 6. wiatowa produkcja ziem odbarwiajcych i surowcw pokrewnych
1
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Hiszpania
2
828.4 827.3 742.3 765.0 595.0
Polska
3
3.6 4.0 2.9 2.3 2.4
Wochy
3
3.0 3.0 3.0 3.0 3.0
Wielka Brytania
s,3
6.2
w
EUROPA 841.2
w
834.3
w
748.2
w
770.3
w
600.4
Algieria
s,3
0.8
Maroko
4
30.6 29.4 121.7 140.9 132.1
RPA
2
34.2 49.2 65.4 69.9 52.1
Senegal
2
127.0 140.0 150.0 166.9 180.9
AFRYKA 192.7 218.6 337.1 377.7 365.1
Argentyna
s,3
1.5 1.5 1.5 1.5 1.5
AMERYKA PD. 1.5 1.5 1.5 1.5 1.5
Meksyk
3
107.3 102.0 34.2 66.1 108.1
USA
5
2730.0 2540.0 2660.0
w
2350.0
w
2010.0
AMERYKA PN. i R. 2837.3 2642.0 2694.2
w
2416.1
w
2118.1
Chiny
s,3
400.0 400.0 400.0 400.0 400.0
Indie
s,2
93.0 50.0 80.0 29.0
w
20.0
Japonia 110.0 110.0 110.0 110.0 110.0
Korea Pd. 84.6 46.3 65.1 70.7 99.8
Pakistan
3
17.0 16.2 11.4 11.0 11.0
AZJA 704.6 622.5 666.5 620.7
w
640.8
Australia
s,2
9.8 10.0 10.0 10.0 10.0
OCEANIA 9.8 10.0 10.0 10.0 10.0
W I A T 4587.1
w
4327.4
w
4456.1
w
4194.8
w
3734.5
1
krajeEuropyr. i Wsch., krajeWNP, Francja, Iran, Indonezja, Japoniai Turcjaniepublikujdanychstatystycznych
2
sepiolit i attapulgit
3
ziemie fulerskie i odbarwiajce
4
surowiec montmorillonitowy
5
w tym300800 tys. t/r attapulgitw, reszta montmorillonity
rdo: WM, MY, MMAR
ulegy rwnie dostawy bentonitw do Rosji i na Ukrain. Midzynarodowe obroty ziemia-
mi odbarwiajcymi ksztatuj si na poziomie 100200 tys. t/r, o czym decyduje wielko
eksportu USA, przeznaczajcych ostatnio na rynki zagraniczne 55134 tys. t/r.
Zuycie
Najwaniejszymi, tradycyjnymi kierunkami uytkowania surowcw bentonitowych s:
odlewnictwo, hutnictwo elaza i wiertnictwo, cho ich udziay s odmienne w rnych rejo-
nach wiata. W odlewnictwie stosuje si je jako lepiszcze w masach formierskich, w hutnic-
twie elaza jako rodek do grudkowania rud elaza, w wiertnictwie tradycyjnym i kiero-
wanym (horyzontalnym HDD) oraz mikrotunelingu jako skadnik puczek wiertniczych,
ktrego zadaniem jest transport zwiercin z otworu wiertniczego, obnienie tarcia i stabiliza-
cja cianki otworu. W ostatnich latach dynamicznie rozwija si wykorzystanie tych surow-
cw w produkcji absorbentw, zwaszcza ciek dla zwierzt domowych i hodowlanych,
a take materiaw izolacyjnych (geomat, wykadzin, paneli, mieszanek do iniekcji, pcznie-
jcych gum, zawiesin itp.), stosowanych w szeroko rozumianym budownictwie (hydroizola-
cja budynkw, uszczelnienia zbiornikw wodnych, ekrany skadowisk odpadw, zabezpie-
czenia waw przeciwpowodziowych itp.). Waciwoci sorpcyjne tych surowcw s rw-
nie wysoko cenione w rolnictwie, gdzie stosowane s jako dodatki do pasz, poprawiajce
przyswajalno skadnikw odywczych oraz stan zdrowia trzody. W przyszoci moliwe
jest zwikszenie zuycia bentonitw do zastosowa rodowiskowych, zwaszcza jako za-
bezpiecze przy skadowaniu odpadw, w tym rwnie nuklearnych, czego prby zostay
ostatnio podjte w Szwecji.
czna sprzeda podsypek higienicznych przekracza 1.5 mln t/r, przy czym ok. 45% sta-
nowi podsypki bentonitowe, a pozostae ok. 55% podsypki lekkie, niezbrylajce si na bazie
sepiolitu i attapulgitu. Due perspektywy rozwoju zapotrzebowania s zwizane z krajami Eu-
ropy Wschodniej, a take byego ZSRR, Chin i Brazylii, gdzie ronie wykorzystanie bentoni-
tw w budownictwie ldowym i wytwarzaniu ciek dla zwierzt domowych. Rynek absor-
bentw i podsypek higienicznych dla zwierzt mimo znacznej konkurencji ze strony innych
materiaw (diatomity, algonity, zeolity, el krzemionkowy, trociny drzewne itp.) zuywa obe-
cnie okoo 40% globalnej poday bentonitw oraz ponad 70% wiatowej produkcji sepiolitu.
Od kilku lat jako jedyny charakteryzuje si on stale rosncym zapotrzebowaniem na te surow-
ce i jest jednym z nielicznych konsumentem bentonitw, jakie nie ucierpiay na skutek trwa-
jcego od koca 2007 r. wiatowego kryzysu finansowego. Pozostae brane, zwaszcza od-
lewnictwo i stalownictwo, znaczco odczuy skutki kryzysu. Rynek odlewniczy jedynie w Eu-
ropie ograniczy swoj produkcj o 3035% w 2009 r., redukujc zuycie wszystkich zuywa-
nych w nim surowcw, rwnie bentonitw. W hutnictwie elaza natomiast w 2009 r. odnoto-
wano ponad 12% spadek produkcji stali, ktrej poda jest indykatorem zapotrzebowania na
surowce bentonitowe w stalownictwie. Pewne nadzieje na wzrost zapotrzebowania na bento-
nity oraz inne materiay do produkcji puczki wiertniczej niesie z sob rozwj prac wiertni-
czych i poszukiwawczych z ropy i gazu, podjtych w licznych rejonach wiata (m.in. zo-
a: Tiber w zatoce Meksykaskiej, Mariscal Sucre w Wenezueli, Guara w Brazylii, Gro
w Norwegii, Basra w Iraku, Bohai Bay w Chinach), w celu zapewnienia cigoci poday
surowcw energetycznych przy sprzyjajcych wysokich cenach ropy i gazu.
Bentonity wapniowe i zblione do nich ziemie fulerskie zuywane s do produkcji ziem
odbarwiajcych, wykorzystywanych przede wszystkim w petrochemii i przemyle spoyw-
czym (rafinacja olejw spoywczych). Najbardziej chonnym rynkiem dla tych produktw,
a rwnoczenie stwarzajcym najwiksze perspektywy rozwoju zuycia, s kraje azjatyckie;
ich konsumpcja szacowana jest na 440 tys. t/r, podczas gdy w Europie siga okoo 100 tys. t/r,
w Ameryce Pd. 60 tys. t/r, a w Ameryce Pn. 50 tys. t/r. Wysokiej czystoci biae ben-
tonity wapniowe, cho na niewielk skal (cznie okoo 150 tys. t/r), ale w stale rosncej
iloci s stosowane m.in. do klarowania win, w ceramice, papiernictwie (w Europie, Amery-
ce Pn. i na coraz wiksz skal w Azji), przemyle farbiarskim oraz produkcji detergen-
tw, kosmetykw i farmaceutykw.
Przykadowa struktura zuycia bentonitw w USAw 2009 r. nie zmienia si w stosun-
ku do poprzedniego roku i przedstawiaa si nastpujco: absorbenty i podsypki higieniczne
dla zwierzt domowych 26%, masy formierskie 17%, puczki wiertnicze 23%, pelletyzacja
rud elaza 14%, geoinynieria 8%, inne 12%. W przypadku ziem odbarwiajcych spekta-
kularnie wysoki poziom zuycia w USA przypada na produkcj absorbentw 70% cz-
nej konsumpcji, gwnie na podsypki higieniczne dla zwierzt (cat litters albo pet waste ab-
sorbents) oraz produkcj absorbentw olejw i smarw. Zupenie odmienna bya natomiast
struktura zuycia bentonitw w Japonii, gdzie niemal 55% znalazo zastosowanie w odlew-
nictwie, gwnie w przemyle motoryzacyjnym (formowanie profili blokw cylindrw, sy-
stemw hamulcowych i innych elementw), 24% w geoinynierii do produkcji geomat,
hydroizolacji budynkw, uszczelnienia zbiornikw wodnych, tworzenia ekranw skado-
wisk odpadw wykadzin; a pozostae 21% do produkcji podsypek higienicznych. Podobnie
w Chinach w strukturze konsumpcji dominuje odlewnictwo (50%), a poza nim wiertnictwo
(25%), peletyzacja rud elaza (8%), produkcja podsypek higienicznych (3%) oraz zastoso-
wania geoinynierskie i ochrona rodowiska (pozostae 10%). Rwnie w Indiach a 43%
bentonitw wykorzystywane jest w odlewnictwie, 28% do pelletyzacji rud elaza, 15%
w wiertnictwie, a pozostae 14% do innych zastosowa.
Ceny
W notowaniach Industrial Minerals ceny bentonitw z USA zarwno dla gatunkw
odlewniczych, jak i wiertniczych nie ulegy zmianie od maja 2008 r. (tab. 7), kiedy odnoto-
wano znaczce ich wzrosty, wynikajce ze wzrostu kosztw produkcji (wydobycia, prze-
twrstwa i transportu zwaszcza kolejowego, energii, ubezpiecze i in.). Systematycznie
natomiast wzrastay rednie wartoci sprzeday bentonitw pczniejcych i niepcznie-
jcych na rynku amerykaskim, za wyjtkiem 2008 r. (tab. 7). Niemal dwukrotnie wysze
byy notowania rednich cen sprzeday dla ziem fulerskich montmorillonitowych, ktre
w 2009 r. przekroczyy 100 USD/t (tab. 7).
Tab. 7. Ceny bentonitw i surowcw pokrewnych
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Bentonit odlewniczy
1
5076 5580 5580 7090 7090
Bentonit wiertniczy
2
4353 5580 5580 70100 70100
Ziemia fulerska
3
100 96 97 98
w
102
Bentonit
3
46 48 52 49
w
57
1
pakowany, w wagonach, ex-works Wyoming USA, USD/st, cena na koniec roku IM
2
API, pakowany, cena jw.
3
rynek amerykaski, rednia warto sprzeday, USD/t MCS
BERYL
Beryl (Be) tworzy wiele wasnych mineraw i wystpuje jako domieszka w innych, np.
wglu. Pozyskiwany jest ze z rud berylu, wrd ktrych znaczenie gospodarcze maj
dwa typy: pegmatytowe i niepegmatytowe (np. skarnowe, hydrotermalne). Gwnym mine-
raem z pegmatytowych jest beryl, a niepegmatytowych baryllit, bertrandyt i in. Uro-
bek rud bertrandytowych lub koncentraty berylu przetwarzane s na beryl metaliczny
(metodami metalurgicznymi) lub na wodorotlenek, tlenek i inne zwizki metodami che-
micznymi.
Beryl stosowany jest gwnie w przemyle zbrojeniowym, a take elektronice i elektro-
technice oraz energetyce jdrowej, bdc rwnie wanym dodatkiem stopowym miedzi, ni-
klu i aluminium. W okresie 20042008 produkcja grnicza wzrosa do niemal 6.0 tys. t/r
brutto, gwnie za spraw zwikszonego zapotrzebowania w USA, jednak kryzys finansowy
w roku 2009 doprowadzi do 24% spadku produkcji wiatowej.
Gwnymi surowcami handlowymi s: koncentraty berylu (minerau z min. 11% BeO),
beryl metaliczny, proszek berylu, proszek tlenku berylu oraz stopy berylowo-miedziowe,
berylowo-niklowe i berylowo-aluminiowe.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce nie rozpoznano z kopalin berylu. Podwyszone zawartoci berylu stwier-
dzono w popioach wgli kamiennych GZW (zasoby szacunkowe okoo 97 tys. t Be), lecz
nie ma odpowiedniej technologii jego odzysku.
Produkcja
W Polsce nie pozyskuje si rud berylu, oraz nie produkuje si berylu metalicznego lub
jego zwizkw oraz stopw.
Obroty
Zapotrzebowanie krajowe pokrywane byo do roku 2003 importem znacznych, przekra-
czajcych 2200 kg, iloci berylu w postaci metalu i proszku, gwnie z Chin i krajw Unii
Europejskiej. W latach 20052007 dane o obrotach surowcami berylu zostay utajnione przez
GUS z powodu tajemnicy statystycznej, natomiast w latach 20082009 obroty nie byy wyka-
zywane w statystykach GUS. Importowane s zmienne iloci wyrobw z berylu (tab. 1),
a gwnymi dostawcami w ostatnich latach byy USA, Kazachstan i kraje Unii Europejskiej.

Zmienny ilociowo import surowcw i wyrobw z berylu powoduje, e saldo ich obro-
tw ma warto ujemn, rzdu kilkuset tysicy PLN na rok (tab. 2), a rwnie ma decydu-
jcy wpyw na ich warto jednostkow (tab. 3), poniewa wiksze ilociowo zakupy wpy-
waj na nisz cen.
Zuycie
Brak szczegowych danych na temat struktury zuycia surowcw berylu w Polsce.
W ostatnich latach najwiksze iloci zuywano w postaci metalu i proszku. Du rol od-
grywaj wyroby z berylu, importowane w do znacznych ilociach (tab. 1, 2). S to naj-
prawdopodobniej elementy elektroniczne wykorzystywane na coraz wiksz skal w dyna-
micznie rozwijajcym si przemyle elektronicznym, np. komputerowym, teleinformatycz-
nym itd.
108 BERYL
Tab. 1. Gospodarka surowcami i wyrobami berylu w Polsce
kg
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Surowce berylu
1
CN8112 12
Import . . .
Eksport . . .
Zuycie
p
. . .
Wyroby z berylu
CN8112 19
Import 60 181 1785 714 177
Eksport 60 2
Zuycie
p
0 181 1783 714 177
1
metal i proszek
rdo: GUS
Tab. 2. Warto obrotw surowcami i wyrobami berylu w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Surowce berylu
1
CN8112 12
Eksport . . .
Import . . .
Saldo . . .
Wyroby z berylu
CN8112 19
Eksport 20 0
Import 121 251 383 362 140
Saldo -111 -251 -383 -362 -140
1
metal i proszek
rdo: GUS
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Spord wielu wasnych mineraw berylu, najpowszechniejszy jest beryl, wystpujcy
w zoach pegmatytowych, czsto w kopalinie kompleksowej Be-Li, Be-Sn-Li. Pozyskiwa-
ny jest z nich w postaci koncentratu berylu (ok. 11% BeO) lub jako kamienie szlachetne,
np. szmaragd. Inne mineray berylu, jak baryllit, bertrandyt tworz koncentracje w zo-
ach typu hydrotermalnego i skarnowego. Spord nich, jak dotychczas, znaczenie gospo-
darcze ma tylko zoe rud bertrandytowych Spor Mt. w stanie Utah (USA).
Zoa rud berylu wystpuj w kilku krajach na wiecie, a najwikszymi dysponuj
USA, Rosja, Kazachstan i najprawdopodobniej Chiny. Nie s znane szczegowe dane do-
tyczce wielkoci zasobw w poszczeglnych krajach z wyjtkiem USA, gdzie zasoby ber-
trandytowych rud berylu wynosz 15.9 tys. t Be i znajduj si w gwnie w regionie
Topaz-Spor Mountain w stanie Utah.
Produkcja
wiatowa produkcja koncentratw berylu, sigajca 10.5 tys. t/r brutto w poowie lat
1980-tych, systematycznie malaa do ok. 3.5 tys. t brutto w 2002 r. (rys. 1). Byo to spowodo-
wane zmniejszeniem zapotrzebowania na beryl metaliczny w przemyle zbrojeniowym, jdro-
wym i lotniczym (zwaszcza w USA), mimo wzrostu popytu na stopy berylowo-miedziowe
i berylowo-glinowe. Czciowo przyczynio si do tego przeznaczenie do sprzeday znacz-
nych iloci surowcw berylu ze strategicznych zapasw USA, np. 18 t Be metalicznego
w 2002 r. W latach 20032008 trend spadkowy zosta powstrzymany, a produkcja wzrosa
o 61% do niemal 6.0 tys. t brutto w 2008 r. (tab. 4), pomimo duej sprzeday Be metalicznego
przez rzd USA ze strategicznych zapasw pastwa 27 t/r Be w okresie 20042006 oraz
30 t w roku 2008. W 2007 r. rzd USA nie prowadzi sprzeday Be metalicznego. W roku
2009 kryzys finansowy spowodowa ok. 40% spadek zapotrzebowania u gwnych odbiorcw
berylu metalicznego w USA (z wyjtkiem przemysu zbrojeniowego), co skutkowao o 32%
mniejszym wydobyciem w tym kraju. W konsekwencji wiatowa produkcja grnicza berylu
spada o 24% (tab. 4, rys. 1). Sprzeda berylu metalicznego przez rzd USAze strategicznych
zapasw pastwa spada do 15 t Be w roku 2009.
BERYL 109
Tab. 3. Warto jednostkowa importu surowcw i wyrobw berylu do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Surowce berylu
1
CN8112 12
PLN/kg . . .
USD/kg . . .
Wyroby z berylu
CN8112 19
PLN/kg 2008.3 1384.0 214.6 507.0 791.0
USD/kg 619.8 436.5 74.4 223.7 258.1
1
metal i proszek
rdo: GUS
110 BERYL
Europa
b. ZSRR
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Azja
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
t brutto
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji koncentratw berylu
Tab. 4. wiatowa produkcja grnicza berylu
t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Portugalia
s
5 5 5 5 5
Rosja
s
1000 1000 1000 1000 1000
EUROPA 1005 1005 1005 1005 1005
Madagaskar
s
1 1 1 1 1
Mozambik 146 16
w
31
w
30
w
30
AFRYKA 147 17
w
32
w
31
w
31
w
Brazylia
s
4
w
4
w
4
w
4
w
4
AMERYKA PD. 4
w
4
w
4
w
4
w
4
USA
1
2780 3830 3810 4410
w
3000
AMERYKA PN. i R. 2780 3830 3810 4410
w
3000
Chiny
s
500 500 500 500 500
AZJA 500 500 500 500 500
W I A T 4436
w
5356
w
5351
w
5950
w
4540
1
gwnie rudy bertrandytowe przeliczone na koncentrat z 11% BeO
rdo: MY, WM
Gwnym producentem surowcw berylu s USA (ok. 66% wiatowej produkcji w ro-
ku 2009), gdzie jedynym dostawc jest Brush Resources Inc., eksploatujcy zoe rud ber-
trandytowych Spor Mt. (Utah), z 0.60.7% BeO. W roku 2006 powikszono zoe Spor
Mt., a zasoby rud bertrandytowych w nowej partii zoa szacowane s na ok. 6 mln t, przy
redniej zawartoci 0.267% Be. Firma Brush Resources Inc. rozpocza wydobycie w tej
partii zoa w 2008 r. Poza USA wanymi producentami s: Rosja i Chiny, a mniejszymi
Mozambik i Brazylia (wszyscy pozyskuj koncentraty berylu).
Beryl metaliczny produkowany jest tylko w USA, Chinach i Kazachstanie. W USA
urobek rud bertrandytowych i importowane z Brazylii koncentraty berylu s przetwarzane
przez Brush Resources Inc. w zakadzie Delta (Utah) na wodorotlenek berylu, a ten z ko-
lei na beryl metaliczny, stopy berylowe i tlenek berylu w zakadzie firmy Brush Wellman
Inc. w Elmore (Ohio).
Urobek z kopal rosyjskich pochodzcy z biecego wydobycia jest w caoci przerabia-
ny przez Kompleks Metalurgiczny Ulba w Ust-Kamieniogorsku (Kazachstan). W Chinach
beryl metaliczny produkowany jest przez trzy zakady: Hut Metali Nieelaznych Ningxia,
Hut Shanghai Jiu Ling i Hut Xinjang Non-Ferrous Metals Corp. Brak danych o wy-
korzystywaniu koncentratw berylu przez inne kraje.
Obroty
W obrocie surowcami berylu dominuj od kilku lat stopy Be-Cu, zyskujc coraz wik-
sz przewag nad rudami i koncentratami berylu. Najwikszy udzia w wiatowych obro-
tach surowcami Be maj Stany Zjednoczone, rzdu 8090%. Ich eksport, poza stopami
Be-Cu, w roku 2004 wynis 217 t, a nastpnie spada stopniowo do zaledwie 30 t w 2009 r.
Gwnymi odbiorcami w ostatnich latach byy Japonia, kraje Europy Zachodniej i Kanada.
USA s rwnie powanym importerem, zwaszcza stopw Be-Cu oraz wytwarzanych na
ich bazie wyrobw walcowanych (pyt, blach i tam). W 2005 r. sprowadzono cznie 920 t,
w 2006 r. 1326 t, w 2007 r. 1079 t a w 2008 r. 1148 t tych produktw (brak da-
nych za 2009 r.). Gwnym dostawc stopw by Kazachstan, a wyrobw Japonia. Z uwagi
na brak danych o wielkoci obrotw surowcami berylu w innych krajach, np. Rosji i Chi-
nach, nie mona poda ich przyblionej wielkoci.
Zuycie
Okoo 60% zuycia surowcw berylu przypada na Stany Zjednoczone. Pozostaymi
uytkownikami s Rosja, Chiny, Japonia, kraje Europy i prawdopodobnie Indie. Zmienia si
zasadniczo struktura ich zuycia, np. w USA na elektronik (zwaszcza samochodow
i komputerow) na pocztku lat 1980-tych przypadao okoo 17%, obecnie 57%, na elektro-
technik odpowiednio okoo 35% i 20%, na technik wojskow i kosmiczn okoo 15%
i 13%, na reaktory jdrowe okoo 25% i tylko 1%, inne 8% i 9%. Przez dugie lata, ze
wzgldu na swe zastosowania w technice wojskowej, kosmicznej i jdrowej, beryl by jed-
nym z waniejszych metali strategicznych. Obecnie to jego znaczenie stopniowo maleje,
przy rozwoju zastosowa pozawojskowych.
Beryl znajduje zastosowanie w wielu najnowoczeniejszych gaziach przemysu, gw-
nie w postaci stopw berylowo-miedziowych (w USA75% zapotrzebowania w przeliczeniu
na beryl), berylu metalicznego (odpowiednio 10%) i tlenku berylu (15%). W perspektywie
najbliszych kilku lat zapotrzebowanie na beryl metaliczny i stopy berylu w przemyle elek-
tronicznym powinno wzrasta w tempie ok. 2%/r, gwnie za spraw dynamicznie rozwija-
BERYL 111
jcej si sieci internetowej, telefonii komrkowej i systemw cznoci szerokopasmowej
w telekomunikacji.
Ceny
Z pocztkiem XXI w. nastpio wstrzymanie notowa cen wikszoci surowcw berylu,
np.: rud i koncentratw, wlewek i proszku berylu oraz proszku tlenku berylu, co wiadczy
o zmniejszajcym si ich znaczeniu. Natomiast notowania cen stopw Be-Cu s podawane
w sposb cigy, co wiadczy o ich zwikszonym znaczeniu w obrocie midzynarodowym.
Ceny stopu Be-Cu podlegay w ostatnim okresie znacznym fluktuacjom, np. w latach
20062008 stale wzrastay i osigny rekordowe 159 USD/lb, jednak kryzys finansowy
w roku 2009 doprowadzi do 25% ich spadku (tab. 5).
112 BERYL
Tab. 5. Ceny surowcw berylu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Stop Be-Cu uszlachetniony
1
99 128 144 159 120
1
USD/lb, cena rednioroczna MY
BETON I WYROBY BETONOWE
Beton jest tworzywem budowlanym, powstaym po zmieszaniu cementu, kruszywa i wo-
dy oraz ewentualnych domieszek i dodatkw. Zgodnie z obowizujc norm EN 2061, wy-
rnia si betony zwyke o gstoci w stanie suchym w przedziale od 2000 kg/m
3
do
2600 kg/m
3
, betony lekkie o gstoci nie mniejszej ni 800 kg/m
3
i nie przekraczajcej
2000 kg/m
3
, oraz betony cikie o gstoci powyej 2600 kg/m
3
, stosowane gwnie w oso-
nach antyradiacyjnych, zabezpieczajcych przed szkodliwym oddziaywaniem promienio-
wania (gamma, rentgenowskiego czy neutronowego). Ten ostatni otrzymuje si przez wyko-
rzystanie kruszyw cikich (naturalnych i sztucznych), o gstoci ziarn powyej 3000 kg/m
3
,
np. barytu, magnetytu, elazofosforu, oowiu.
Betony lekkie s wytwarzane z kruszyw lekkich np. popiooporytu, keramzytu, wglo-
porytu i innych lub metodami majcymi na celu uzyskanie duej porowatoci. W grupie tej
dominuje autoklawizowany beton komrkowy (ABK), o gstoci objtociowej 300
1000 kg/m
3
. Jako gwny skadnik do jego produkcji stosuje si piasek kwarcowy lub po-
pioy, wapno palone, wod oraz ladowe iloci aluminium w formie proszku lub pasty, ktry
w zetkniciu z wodorotlenkiem wapnia powoduje wytwarzanie porowatej struktury betonu.
Twardo wytrzymao betonu komrkowego uzyskuj si w parze wodnej w urzdze-
niach zwanych autoklawami w temp. okoo 190C i cinieniu okoo 1.2 MPa. Betony komr-
kowe charakteryzuj si bardzo korzystnymi wasnociami termoizolacyjnymi i niepalnoci
lecz nisz wytrzymaoci od betonw zwykych. Beton komrkowy czsto wystpuje pod
wasnymi nazwami handlowymi, jak np. Solbet, szwedzki Siporeks, czy niemiecki Ytong.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Podstawowym surowcem w produkcji betonw jest cement penicy rol spoiwa wice-
go oraz rnego rodzaju kruszywa drobne i grube, stosowane jako wypeniacze. Ich ciar
waciwy decyduje o rodzaju wytwarzanych betonw. Do produkcji betonw zwykych mo-
g by wykorzystywane kruszywa naturalne (zarwno wirowo-piaskowe, jak i amane),
sztuczne lub z recyklingu. Do betonw lekkich stosuje si kruszywa budowlane lekkie,
a do betonw komrkowych piaski kwarcowe oraz surowce odpadowe, np. popioy lot-
ne. W produkcji betonw komrkowych oprcz cementu wykorzystuje si rwnie wapno
palone. W ostatnim czasie wzrasta rwnie znaczenie domieszek chemicznych (plastyfika-
tory i superplastyfikatory), wprowadzanych w iloci 24% wagi cementu, powodujcych
korzystne zmiany waciwoci mieszanki betonowej lub stwardniaego betonu.

Produkcja
Sektor produkcji betonu towarowego oraz wyrobw betonowych, bdcy gwnym
konsumentem cementu, sta si przedmiotem znaczcych inwestycji ze strony midzynaro-
dowych koncernw cementowych i betonowych, szczeglnie w zakresie produkcji betonu
towarowego, betonowej kostki brukowej oraz suchych mieszanek, czciowo take niekt-
rych dziaw produkcji wyrobw betonowych.
czna produkcja wyrobw betonowych z betonu zwykego i komrkowego, po okresie
systematycznego wzrostu od pocztku obecnej dekady do 2007 r., kiedy osigna ponad
15 mln m
3
(tab. 1), w wyniku kryzysu finansowego, ktrego skutki zaczy by odczuwalne
ju w 2008, ulega 15% ograniczeniu do niespena 13 mln m
3
w 2009 r. (tab. 1).
W grupie wyrobw betonowych wyrni mona kilka podgrup, z ktrych najbardziej
znaczcymi, pod wzgldem wielkoci produkcji, s: wyroby cienne z betonu, pyty chodni-
kowe i podobne wyroby z betonu dla budownictwa komunikacyjnego oraz prefabrykowane
elementy konstrukcji budowlanych.
Grup elementw ciennych do konstrukcji budynkw, ktrych produkcja wzrastaa sy-
stematycznie do ponad 7.7 mln m
3
w 2007 r., w kolejnych dwch latach dotkny w konse-
kwencji kryzysu najwiksze spadki poday odpowiednio 10 i 13%, tak i poziom ich pro-
dukcji wynis tylko nieco powyej 6 mln m
3
w 2009 r. (tab. 1). Ich udzia w cznej poda-
y wyrobw betonowych stanowi obecnie 47%. Znaczcy, ponad 70% udzia w tej grupie
maj wyroby cienne z autoklawizowanego betonu komrkowego wytwarzane obecnie
w 32 fabrykach. Liczba zakadw wzrosa pod koniec 2009 r., gdy w listopadzie urucho-
miono nowy zakad produkcji betonu komrkowego Termalica sp. z o.o. oddzia tarno-
114 BETON I WYROBY BETONOWE
Tab. 1. Gospodarka wyrobami betonowymi i betonem w Polsce
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja [tys. m
3
]
Wyroby betonowe
PKWiU2361
10064 12146 15282 14755 12955
Elementy cienne z betonu (bloki
cienne i cegy)
4958 5996 7781 7015 6121
wtymbeton lekki 3930 4627 5895 5211 4668
wtymABK 3780 4503 5512 4901 4403
Pyty chodnikowe i podobne wyroby
betonowe (z wyjtkiemciennych)
3248 3838 4398 4790 4666
Elementy konstrukcyjne betonowe
prefabrykowane
1748 2149 2604 2643 2168
Masa betonowa prefabrykowana
PKWiU236310
9217 13552 16073 17913 16398
wtymbeton towarowy zwyky
PKWiU2363100010
8107 12168 14655 16855 15833
Import
CN6810
[tys. t] 84 89 429 413 194
Eksport
CN6810
[tys. t] 369 583 603 471 449
rdo: GUS
wskiego Brukbetu. Nadal siedem zakadw produkuje beton komrkowy szary wykorzy-
stujc popioy lotne z pobliskich elektrowni lub elektrociepowni (agisza, Bielsko-Biaa,
Kozienice, Owicim, Skawina Warszawa i Stalowa Wola), a pozostae stosuj naturalny pia-
sek kwarcowy do produkcji wyrobw barwy biaej. Najwikszymi krajowymi producentami
wyrobw z betonu komrkowego s obecnie: Solbet (5 zakadw z 30% udziaem w rynku),
Grupa Prefabet (5 zakadw), Xella Polska (6 zakadw) oraz grupa H+H Polska (5 zaka-
dw). W wyniku przeprowadzonych ostatnio gruntownych modernizacji zdolnoci produkcyj-
ne wytwrni betonw komrkowych wzrosy znaczco do ponad 6 mln m
3
/r. W asortymencie
produkowanych w Polsce betonw komrkowych dominuje odmiana 600 (tj. o gstoci
600 kg/m
3
), ktrej udzia w poday szacuje si na 80%, odmiana 700 stanowi poniej 10%,
a reszt odmiany 500, 400 i 300. czna produkcja autoklawizowanego betonu komr-
kowego osigna w 2007 r. ponad 5.5 mln m
3
, niemniej w kolejnych dwch latach spada
o ponad 20% do 4.4 mln m
3
w 2009 r. Wikszo producentw wyrobw z betonu zwyke-
go (30 firm) i niemal wszyscy wytwrcy betonu komrkowego (14 firm) s zrzeszeni
w Stowarzyszeniu Producentw Betonw(SPB), ktre jest czonkiem Europejskiego Sto-
warzyszenia Producentw Autoklawizowanego Betonu Komrkowego (EAACA Eu-
ropean Autoclaved Aerated Concrete Association), a od 2007 r. rwnie czonkiem Euro-
pejskiej Federacji Prefabrykacji Betonowej (BIBM Bureau International du Beton Ma-
nufacture). Od 2008 r. czonkiem Stowarzyszenia nie jest firma Xella Polska i przedsibior-
stwo Cis Sp. z o.o. z okolic Rzeszowa. Wg szacunkw SPB wielko produkcji betonu ko-
mrkowego w Polsce w 2009 r. bya wysza od wartoci podawanej przez GUS i wynosia
4.9 mln m
3
, z czego 4.4 mln m
3
stanowia produkcja czonkw stowarzyszenia.
Drug wan grup wyrobw stanowi wyroby betonowe dla budownictwa komunika-
cyjnego, w szczeglnoci betonowe kostki brukowe z betonu wibroprasowanego, bdce
tasz alternatyw dla kostki granitowej i klinkieru drogowego. Szacuje si, e ich produk-
cja stanowi obecnie okoo 80% cznej produkcji wyrobw betonowych dla budownictwa
komunikacyjnego. Przedstawienie cznego poziomu produkcji tej grupy w okresie ostat-
nich piciu lat jest utrudnione, gdy Gwny Urzd Statystyczny udostpnia dane statystycz-
ne jedynie dla podmiotw zatrudniajcych powyej 9 pracownikw. Produkcja samych pyt
chodnikowych i podobnych wyrobw z betonu dla tego typu przedsibiorstw, wykazywana
przez GUS w pozycji PKWiU 236115020, wzrastaa w szybkim tempie i w cigu ostatnich
piciu lat podwoia si, sigajc niemal 4.8 mln m
3
w 2008 r. (tab. 1). Do 2008 r. brany tej
udao si nie tylko unikn spadkw, lecz wrcz zwikszy produkcj, z powodu realizacji
szeregu inwestycji infrastrukturalnych w drogownictwie finansowanych ze rodkw EU.
Dopiero w 2009 r. odnotowano niewielki 2.5% spadek w ich produkcji. wiadczy to o do-
brej sytuacji brany na tle innych grup wyrobw, gdzie spadki w ostatnim roku wynosiy
niemal 18% dla betonowowych elementw prefabrykowanych i 13% dla elementw cien-
nych. Udzia betonowej kostki brukowej w cznej poday wyrobw betonowych nadal
wzrasta i w 2009 r. wynis 36%. Od 1994 r. dziaa na rynku Stowarzyszenie Producentw
Brukowej Kostki Drogowej (SPBKD) skupiajce obecnie 33 firmy produkcyjne, 18 firm
wspierajcych bran technicznie (w tym 8 zagranicznych). Szybki rozwj produkcji beto-
nowej kostki brukowej, jak rwnie wyrobw z betonw komrkowych, stawia Polsk
w czowce europejskich producentw tych grup wyrobw.
Najwikszym fluktuacjom podlega produkcja prefabrykowanych betonowych elemen-
tw konstrukcyjnych, ktrych udzia w cznej poday wyrobw betonowych uleg ograni-
czeniu do okoo 1618%. Po okresie niewielkiego wzrostu wielkoci produkcji w latach
BETON I WYROBY BETONOWE 115
20072008, rok 2009 przynis znaczce niemal 18% ograniczenie poday do poziomu
2.1 mln m
3
(tab. 1).
Trudna do ustalenia jest sumaryczna wielko poday betonu, na ktry skada si za-
rwno beton towarowy, wytwarzany przez wyspecjalizowane wytwrnie, jak i nie bdcy
przedmiotem dystrybucji rynkowej, wytworzony bezporednio na placu budowy tzw. be-
ton gospodarczy. Gwny Urzd Statystyczny notuje jedynie produkcj masy betonowej
prefabrykowanej (PKWiU 236310), a w jej ramach betonu towarowego zwykego
(PKWiU 2363100010), i to tylko w firmach zatrudniajcych minimum 10 pracownikw.
Wielko jego produkcji wedug danych GUS wzrastaa w ostatnich latach do poziomu nie-
mal 17 mln m
3
w 2008 r., podczas gdy wielko produkcji masy betonowej w tym samym ro-
ku signa niemal 18 mln m
3
(tab. 1). Rok 2009, w ktrym skutki kryzysu zaczy by wy-
ranie odczuwalne w budownictwie, przynis ponad 6% spadek produkcji betonu towarowe-
go do 15.8 mln m
3
, podczas gdy produkcja masy betonowej osigna niespena 16.4 mln m
3
(tab. 1). Wg szacunkw SPBT produkcja betonu towarowego w Polsce w 2009 r. moga by
nieco wysza i wynosia 17.7 mln m
3
, niemniej w stosunku do roku ubiegego odnotowano
i tak dramatyczny prawie 17% spadek. Do jej wytworzenia zuyto 15.1 mln t cementu, przy
jego redniej zawartoci 282 kg/m
3
betonu. W asortymencie oferowanym na krajowym ryn-
ku dominuj odmiany C16/20C25/30 (34% udziau w sprzeday), niemniej beton towaro-
wy wyszej wytrzymaoci klas C25/30C35/45 stanowi 32% udziau w rynku. Betony tych
ostatnich klas stanowi ponad 53% produkcji urednionej dla krajw UE.
W Polsce dziaa obecnie ponad 950 wytwrni betonu, z ktrych 209 (nalecych do
17 firm) zrzeszonych jest w Stowarzyszeniu Producentw Betonu Towarowego (SPBT),
organizacji dziaajcej od 1999 r., bdcej czonkiem Europejskiej Organizacji Producentw
Betonu ERMCO (European Ready Mixed Concrete Organization). Udzia produkcji
wytworzonej przez czonkw SPBT w cznej produkcji betonu towarowego w Polsce jest
znaczcy i w ostatnich latach wynosi niemal 41%. Czonkami stowarzyszenia s zarwno
najwiksi producenci, nalecy do midzynarodowych koncernw wytwarzajcych rwnie
cement, wapno i inne materiay budowlane m.in. Bosta Beton, HeidelbergCement, Ce-
mex Polska, Dyckerhoff, Lafarge, Thomas Beton etc., jak rwnie mniejsi wytwrcy
przykadowo: Grupa JD Trade z Opola, Abet Sp. z o.o. z Wrocawia, B.K. Bet z Tych,
biaostocki Rebet czy PBO z Zielonej Gry.
Liderem wrd oglnopolskich producentw jest obecnie firma Bosta Beton naleca
do irlandzkiej grupy CRH, ktra po przejciu zakadw produkcyjnych grupy Behaton
i Schwenk posiada sie 40 wzw betoniarskich w 23 miastach. Kolejny znaczcy produ-
cent, to firma Grade Beton (cz grupy HeidelbergCement), posiadajca 50 wytwrni
gwnie w zachodnich wojewdztwach (w tym 17 wzw firmy BT Topbeton). W Ce-
mex Polska, beton towarowy wytwarzany jest w 39 wytwrniach zlokalizowanych na tere-
nie caego kraju, w tym 34 wytwrniach stacjonarnych i 5 wytwrniach mobilnych. Dycker-
hoff Beton Polska (naley do Grupy Buzzi Unicem) posiada 32 wytwrnie w szeciu od-
dziaach gwnie w poudniowej i rodkowej Polsce. Lafarge Beton, po przejciu w kwietniu
2008 r. 6 wzw rzeszowskiego Res-Betu i firmy BM Beton w Rabowicach, jest waci-
cielem 25 wytwrni w 20 miastach. Thomas Beton ma 13 wzw betoniarskich gwnie
w pnocnej Polsce. Mniejszym potencjaem dysponuj: Grupa JD Trade Sp. z o.o. z Opola,
posiadajca 7 wzw betoniarskich na Grnym i Dolnym lsku oraz w Warszawie, czy
TH Beton Sp. z o.o. z Wrocawia z 7 wytwrniami na terenie Dolnego lska, lska
i Maopolski. W ostatnim czasie wzrasta popularno mobilnych wzw betoniarskich,
stwarzajcych moliwo szybkiej realizacji dostawy betonu towarowego przy budowie
drg i autostrad. Dysponuj nimi najwiksi dostawcy masy betonowej, np. Cemex, Lafarge,
Grade Beton, Bosta Beton itp.
Obroty
Jako wyrobw betonowych wielu polskich firm jest porwnywalna z zagranicznymi
i odpowiada wymaganiom norm zagranicznych. Sprzyjao to oywionej wymianie handlo-
wej, zwaszcza z krajami ssiednimi. Eksport z Polski po wyranemu oywieniu w 2007 r.,
kiedy sign ponad 600 tys. t, obniy si znacznie do 471 tys. t w 2008 r. i 449 tys. t
w 2009 r. (tab. 1). W latach 20072008 gwn cz eksportu (4648%) stanowiy bloki
cienne i cegy z betonu, sprzedawane gwnie na Ukrain (2046%), Litw (1529%), o-
tw, Sowacj, do Czech i Rosji. W 2009 r. natomiast ponad 53% eksportu stanowiy ele-
menty prefabrykowane dla budownictwa, inynierii ldowej i wodnej, sprzedawane gwnie
do Danii (60%), Niemiec i Czech. Natomiast import, po okresie stabilizacji na poziomie
7090 tys. t/r, w latach 20072008 wzrs skokowo do ponad 400 tys. t (tab. 1). Na skutek
ograniczenia popytu rynku wewntrznego w 2009 r., import uleg drastycznemu skurczeniu
do 194 tys. t (tab. 1). O ile w 2007 r. ponad poow sprowadzonych wyrobw stanowiy ele-
menty cienne, pochodzce gwnie z Niemiec (83% importu), to w 2008 r. ich udzia
w imporcie zmniejszy do 26% na rzecz pyt dachowych i chodnikowych, ktre stanowiy
ponad 30% importu i byy sprowadzane w 90% rwnie z Niemiec. W 2009 r. w imporcie
przewaay elementy prefabrykowane dla budownictwa (44% importu), sprowadzane gw-
nie z Czech i Sowacji. Ze wzgldu na utrzymujc si przewag eksportu nad importem,
saldo obrotw wyrobami betonowymi w Polsce pozostaje dodatnie (tab. 2).
Zuycie
Udzia poszczeglnych odbiorcw w strukturze zuycia betonu i wyrobw betonowych
nie jest dokadnie znany, lecz w duym stopniu zbliony do struktury uytkowania cementu.
W ostatnich latach wzrasta zuycie w budownictwie niemieszkalnym (obiekty przemysowe,
handlowo-usugowe, administracyjno-biurowe itp.) oraz w budownictwie drogowym. Zja-
wiskiem typowym dla rynku betonu w ostatnim dziesicioleciu by spadek produkcji wyro-
bw z betonu na rzecz betonu towarowego, co wynikao ze zmian w technologii wznosze-
nia obiektw budowlanych. Warto zwrci uwag, e rednia wielko zuycia betonu to-
warowego per capita dla krajw Unii Europejskiej czonkw ERMCO obniya si do
0.64 m
3
na osob w 2009 r. W Polsce w tym samym roku, przy cznym poziomie konsum-
pcji 16.9 mln m
3
, na jednego mieszkaca przypadao 0.44 m
3
betonu towarowego.
Tab. 2. Warto obrotw wyrobami betonowymi w Polsce CN 6810
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 67157 74903 181785 177898 113431
Eksport 280181 583262 391558 338389 405902
Saldo +213024 +508359 +209773 +160491 +292471
rdo: GUS
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Beton jest surowcem wysoko przetworzonym, uzyskiwanym z cementu, rnego rodza-
ju kruszyw naturalnych i sztucznych oraz rnego rodzaju dodatkw chemicznych.
Produkcja
Statystyki wiatowe dotyczce wyrobw z betonw nie s publikowane. Wielko ich pro-
dukcji moe by jedynie szacowana na podstawie zuycia cementu (okoo 150400 kg/m
3
mieszanki betonowej), bd zapotrzebowania na wypeniacze (kruszywa naturalne wirowo-
-piaskowe i amane itp.) w poszczeglnych krajach. Informacje dotyczce poday betonu towa-
rowego i gotowych mieszanek betonowych publikowane s przez stowarzyszenie ERMCO
dla wikszoci krajw czonkowskich Unii Europejskich i kilku innych krajw nalecych
do stowarzyszenia: Izraela, Norwegii, Szwajcarii, Turcji. czna wielko produkcji 21 czon-
kw ERMCO po okresie szybkiego wzrostu z 414 mln m
3
w 2004 r. do 494 mln m
3
w 2007 r., nieznacznie obniya si do niespena 463 mln m
3
w 2008 r., na skutek kryzysu
finansowego jaki obj swoim oddziaywaniem wikszo krajw europejskich. W kolej-
nym 2009 roku skutki kryzysu jeszcze dotkliwiej uwidoczniy si w wielkoci produkcji
czonkw ERMCO, tak i ich czna poda wyniosa zaledwie 377 mln m
3
. Spadki produk-
cji odnotoway niemal wszystkie kraje, z wyjtkiem Szwajcarii i Izraela, ktrym udao si
utrzyma poziom poday z 2008 r. W czowce dostawcw nadal, mimo znacznego 28%
spadku produkcji, znajduje si Hiszpania (49 mln m
3
), Wochy (spadek produkcji o 26% do
54 mln m
3
) i Turcja, ktra mimo nieznacznego niespena 5% spadku wysuna si na pozy-
cje lidera wrd krajw czonkowskich, z produkcj rzdu 66 mln m
3
. Poza Europ zna-
czc produkcj notuje si rwnie w nie nalecych do ERMCO USA, gdzie produkcja
spada z 315 mln m
3
w 2007 r. do 243 mln m
3
w 2009 r. i Rosji, w ktrej po wzrocie pro-
dukcji do 52 mln m
3
w 2008 r., kolejny rok 2009 przynis redukcj do 45 mln m
3
. Produk-
cj mieszanek i betonw, zarwno kruszywowych jak i komrkowych, zajmuje si wiele
koncernw cementowych, takich jak meksykaski Cemex (lider produkcji mieszanek beto-
nowych w 2009 r. wytwarzanych w 2016 wzach betoniarskich gwnie w Europie
983 zakady, w USA 524 i Meksyku 326, w cznej iloci 64 mln m
3
), szwajcarski
Holcim (z produkcj 41.8 mln m
3
betonu towarowego w 2009 r. w 1457 zakadach), fran-
cuski Lafarge (z 1176 betoniarniami i produkcj 37.2 mln m
3
w 2009 r.), niemiecki Heidel-
bergCement (35 mln m
3
w 2009 r., gwnie w Europie 19.2 mln m
3
i Azji 10.1 mln m
3
)
czy niemiecki Dyckerhoff (6.1 mln m
3
betonu wytworzonego w 2009 r. w 238 wytwr-
niach). Wszystkie one odnotoway w 2009 r. znaczcy spadek produkcji rzdu: 14%
Holcim, 15% Lafarge, 21% HeidelbergCement, 25% Dyckerhoff.
Nie prowadzone s rwnie statystyki wiatowe produkcji betonw komrkowych. Na ryn-
ku europejskim dziaa Europejskie Stowarzyszenie Producentw Autoklawizowanego Beto-
nu Komrkowego (EAACA) rejestrujce wielko produkcji swoich czonkw 100 firm
z 18 krajw (w 2010 r. do stowarzyszenia przystpiy Wochy, z produkcj ok. 2 mln m
3
/r).
Podobnie jak w przypadku betonu towarowego, kryzys gospodarczy przyczyni si do
znacznego skurczenia rynku, a produkcja ABK czonkw EAACA wyniosa 16.6 mln m
3
w 2008 r. i niespena 15 mln m
3
w 2009 r. Wrd krajw czonkowskich, Polska z produkcj
4.4 mln m
3
nadal pozostaje liderem rynku. Wysok produkcj notuje si rwnie w Wielkiej
Brytanii (niespena 2.0 mln m
3
), Niemczech (2.5 mln m
3
), Turcji (2.0 mln m
3
) i Sowacji
(1.1 mln m
3
). Zakady znacznie rni si zdolnociami produkcyjnymi, stopniem automaty-
zacji procesu produkcyjnego i rodzajem stosowanych surowcw. Przewaa produkcja z udzia-
em piaskw jako kruszywa, cho wiele krajw utylizuje rwnie popioy lotne, bd stosuje
mieszanki popiou i piasku (na Sowacji 3 z 5, w Czechach 3 z 6, a w Wielkiej Brytanii 7
z 12 wytwrni). Producenci oferuj w sprzeday szerok gam wyrobw o gstoci objto-
ciowej w przedziale 300700 kg/ m
3
, z przewag wyrobw o gstoci 400 i 500 kg/m
3
.
Warto zaznaczy, e okoo 90% wiatowej poday betonw stanowi produkty uzyski-
wane z uyciem domieszek, takich jak plastyfikatory, superplastyfikatory, dodatki puzzola-
nowe (np. mikrokrzemionka). Maj one istotny wpyw na popraw parametrw betonw, tj.
wytrzymaoci i odpornoci na czynniki zewntrzne, co sprzyja utrzymaniu konkurencyjnej
ich pozycji w stosunku do takich substytutw, jak szko, aluminium, stal, wkno szklane,
drewno i kamie naturalny w budownictwie, czy asfalt w drogownictwie. Ronie
rwnie wykorzystanie tego surowca do produkcji kostki brukowej, ktrej produkcj w skali
wiata ocenia si na 400 mln m
2
/r, z czego w Niemczech na 120 mln m
2
/r.
Obroty
Dane dotyczce obrotw betonem i jego wyrobami nie s publikowane. Przedmiotem
wymiany midzynarodowej mog by jedynie prefabrykowane elementy konstrukcyjne, gdy
waciwoci wice betonu towarowego ograniczaj zakres transportu. Wyroby betonowe
ze wzgldu na wysokie koszty transportu sprzedawane s gwnie do krajw ssiednich.
Zuycie
Wielko wiatowego zapotrzebowania na beton zaley od koniunktury w budownic-
twie mieszkaniowym i przemysowym oraz w drogownictwie. Ze wzgldu na ograniczone
obroty midzynarodowe poziom jego konsumpcji w poszczeglnych krajach jest zbliony
do wielkoci produkcji, a struktura zuycia analogiczna do struktury zuycia cementu. Przy-
kadowo w USAdo produkcji masy betonowej (betonu towarowego) przeznaczano w ostat-
nich latach 7075% krajowej poday cementu, a do wyrobw betonowych (bloki, pyty, ru-
ry i in.) 1013%.
Ceny
Ceny wyrobw z betonu s podporzdkowane reguom wolnej konkurencji, podobnie
jak ich jako. Tak jak w innych gaziach gospodarki ostatnio obserwuje si stay ich
wzrost. Wyroby duych firm, posiadajce znak bezpieczestwa B, s zwykle znacznie dro-
sze ni wytwarzane przez drobnych producentw. Beton komrkowy sprzedawany jest
zwykle w postaci elementw drobnowymiarowych rzadziej redniowymiarowych, za zwy-
ky zarwno w postaci wyrobw, jak i ciekej (beton towarowy). Przykadowo rednia war-
to jednostkowa sprzeday prefabrykowanej masy betonowej (betonu towarowego) w Pol-
sce wedug danych GUS w 2009 r. wynosia okoo 229 PLN/m
3
, za elementw ciennych
z autoklawizowanego betonu komrkowego okoo 201 PLN/m
3
. W obu przypadkach odno-
towano niewielki 39% spadek wartoci jednostkowej sprzeday w stosunku do roku 2008.
BIZMUT
Bizmut (Bi) pozyskiwany jest przede wszystkim jako koprodukt podczas przetwarzania
hutniczego bizmutononych rud oowiu, miedzi oraz cyny. Jedynie Boliwia i Chiny dyspo-
nuj samodzielnymi zoami rud bizmutu, eksploatowanymi okresowo. Sprawia to, e po-
da bizmutu rafinowanego zaley gwnie od wielkoci produkcji innych metali. Rozsze-
rzenie zastosowania bizmutu na wyroby majce kontakt z wod pitn, w ktrych jako metal
nietoksyczny zastpuje ow, a take w przemyle ceramicznym, oraz wzrost zapotrzebowa-
nia w szeregu tradycyjnych dziedzinach, skutkoway rozwojem produkcji grniczej i
szczeglnie hutniczej w latach 20062009.
Gwnymi surowcami bizmutu w handlu s: bizmut rafinowany 99.99% i 99.999%
Bi, bizmut wysokiej czystoci99.9995% Bi, stopy bizmutu, np. metal Wooda, stop Cerro-
low 117, a take zwizki bizmutu, m.in. azotan, wglan i in.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Brak jest samodzielnych z rud Bi w Polsce, jak i perspektyw na ich odkrycie. Nike do-
mieszki bizmutu znane s w zoach rud Cu na Monoklinie Przedsudeckiej, z ktrych mgby
by pozyskiwany, pod warunkiemwdroenia nowej technologii odzysku oowiu z tych rud.
Produkcja
W Polsce nie pozyskuje si bizmutu z jedynego potencjalnego rda produktw
i odpadw hutnictwa miedzi.
Obroty
Zapotrzebowanie na bizmut pokrywane jest importem, gwnie w postaci metalu, prosz-
kw i zomw. Import w latach 20052009 waha si w przedziale 1124 t/r Bi, a gwnymi
dostawcami byy Belgia, Niemcy, Czechy, Wochy i Chiny (w 2009 r.), podczas gdy dostawy
z Peru i Holandii miay mniejsze znaczenie (tab. 1). Ponadto w tym okresie notowano eksport
0.33.2 t/r bizmutu, gwnie do Chin, Ukrainy, Sowacji, otwy i USA (tab. 1). Saldo obro-
tw bizmutem miao zawsze ujemn warto, a warto jednostkowa importu w USD/t nie
odzwierciedlaa tendencji zmian cen na rynkach midzynarodowych (tab. 2, 3).
Zuycie
Brak jest szczegowych danych o strukturze zuycia bizmutu w poszczeglnych ga-
ziach przemysu w Polsce. Prawdopodobnie znajduje zastosowanie w metalurgii (stopy nis-
kotopliwe) i elektronice, a jego zwizki w przemyle kosmetycznym, farmaceutycznym.

GOSPODARKAWIATOWA
rda
Rudy bizmutu bardzo rzadko tworz samodzielne zoa, gwnie typu yowego, ktre
znane s z okoo 20 pastw, m.in. Chin i Boliwii. Najwiksze iloci bizmutu pozyskiwane s
jako koprodukt ze z rud Pb, Cu, m.in. Tennant Creek w Australii, rud W zoa Xi-
122 BIZMUT
Tab. 1. Gospodarka bizmutem
1
w Polsce CN 8106
t Bi
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 16.1 11.4 14.7 24.3 17.6
Belgia 6.0 4.0 5.5 23.8 11.2
Chiny 2.1
Czechy 5.7 0.1
Francja 1.6 0.3 0.0 0.2
Hiszpania 0.2 1.0
Holandia 0.0
Niemcy 2.0 5.2 0.1 0.5 2.2
Peru 1.0 0.2
Wochy 1.2 0.3 8.7 0.2
W. Brytania 0.7
Eksport 2.1 0.3 0.7 3.2 0.6
Zuycie
p
14.0 11.1 14.0 21.1 17.0
1
metal, proszek i zom
rdo: GUS
Tab. 2. Warto obrotw bizmutem
1
w Polsce CN 8106
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 60 16 69 293 44
Import 520 537 872 1547 1010
Saldo -460 -521 -803 -1254 -966
1
rdo: GUS
Tab. 3. Wartoci jednostkowe importu bizmutu
1
do Polski CN 8106
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 32298.1 47061.4 59333.3 63662.5 57386.4
USD/t 10008.1 14835.1 21070.9 27683.6 18852.5
1
rdo: GUS
huashan, Laochan w Chinach, rud Sn zoe Tasna w Boliwii i inne o zawartoci
0.0010.1% Bi. Najwikszymi zasobami dysponuj Chiny, Peru, Boliwia i Meksyk, a zaso-
by wiatowe szacowane s na 330 tys. t Bi.
Produkcja
Produkcja grnicza bizmutu (koncentraty rud Bi lub koprodukty) o istotnym znaczeniu
ma miejsce tylko w kilku krajach. W Chinach najbogatsze zoa w prowincji Hunan eksplo-
atowane s przez Hunan Shizhuyuan Nonferrous Metals Co. W Peru CENTROMIN
eksploatuje zoa Cerro de Pasco, San Gregorio, w Meksyku Industrias Penoles SA
de CV zoe Pinos, w USA Asarco Inc. zoe Homestake, w Japonii Nippon Mining
& Metals Co. Ltd. zoe Toyoha, Mitsui Mining & Smelting Co. Ltd. zoe Kamioka, na-
tomiast w Kanadzie produkcj grnicz bizmutu wykazuj Cominco Ltd. i Noranda Inc.
(tab. 4). Produkcja wiatowa, po niewielkim 3% spadku w roku 2005, w okresie 20062009
wzrosa sumarycznie a o 52% i osigna rekordowe niemal 8.3 tys. t Bi w roku 2009 (rys. 1,
tab. 4). Wydobycie w Chinach w latach 20042006 po stabilizacji na poziomie 3 tys. t/r Bi,
w latach 20072009 wzroso do rekordowych 6 tys. t Bi, natomiast znacznie mniejsze fluktua-
cje wielkoci produkcji grniczej bizmutu zanotowano w Meksyku (tab. 4).
Produkcja wiatowa bizmutu rafinowanego w okresie 20062009 utrzymywaa si na
stabilnym poziomie 15.115.5 tys. t Bi, tylko w roku 2005 bya okresowo o 9% nisza
(tab. 5). Gwnym producentem s Chiny, ktre dostarczay w ostatnich dwch latach okoo
78% poday wiatowej bizmutu rafinowanego. Wanymi producentami byy te Meksyk,
Belgia, Peru i Japonia (tab. 5).
Czowk wiatowych producentw bizmutu rafinowanego tworz: w Chinach Hunan
Shizhuyuan Nonferrous Metals Co. Ltd. huta w Shizhuyuan, Zhuzhou Smelter (Zhu-
BIZMUT 123
Tab. 4. wiatowa produkcja grnicza bizmutu
t Bi
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Bugaria
s
40 45 45 45 45
Rosja 50 55 55 70 65
Rumunia
s
40 40 40 40 40
EUROPA 130 140 140 155 150
Boliwia 44 155 147 28
w
50
Peru
s
952 950 950 960 960
AMERYKA PD. 996 1105 1097 988
w
1010
Kanada 185 177
w
137 71 86
Meksyk 970 1186 1200 1170 854
w
1337 1241 940
Chiny
s
3000 3000 3500 5000 6000
Japonia
s
23 21 20 20 21
Kazachstan 140 140 145 150 150
AZJA 3163 3161 3665 5170 6171
W I A T 5444 5769
w
6239 7554
w
8271
rdo: MY, WM
124 BIZMUT
Europa
b. ZSRR
Azja
Oceania
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
9000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
t Bi
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji grniczej bizmutu
Tab. 5. wiatowa produkcja bizmutu rafinowanego
t Bi
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Belgia
s
800 800 800 800 800
Bugaria
s
35 30 30 30 30
Rosja
s
10 11 12 13 12
Rumunia
s
35 30 30 30 30
Wochy 5 5 5 5 5
EUROPA 885 876 877 878 877
Boliwia 1
w
92
w
100
Peru 600 600 600 600 600
AMERYKA PD. 600 601
w
600 692
w
700
Kanada 250 250 200
w
150
w
150
Meksyk 970 1186 1200
w
1170 854
AMERYKA PN. i R. 1220 1436 1400
w
1320
w
1004
Chiny
s
10600 11800 12100 12000 12000
Japonia 463 425 408 410
w
420
Kazachstan 120 115 120 125 125
AZJA 11183 12340 12628 12535
w
12545
W I A T 13888 15253
w
15505
w
15425
w
15126
rdo: MY, WM
ye Torch Metals Co. Ltd.) zakad w Zhuzhou, Guangzhou Smelter zakad w Guagn-
zhou, Yunnan Copper Group Co. Ltd. huta w Chifeng i in.; w Meksyku Industrias Peno-
les SAde CV huty Ramos Arizpe, Torreon i in.; w Japonii Mitsui Mining & Smelting Co.
Ltd. zakad w Gifu, Dowa Mining Co. huta Akita, Toho Zinc Co. Ltd. zakad
w Higashino-cho i in.; w Peru Doe Run Resources Corp. zakad w La Oroya. Bizmut rafi-
nowany produkowany jest take w Belgii na bazie surowcw importowanych m.in. z Chin,
przez firmy: SA Sidech zakad w Tilly, oraz NV Union Miniere SA. Okoo 20% poday
pochodzio ze rde wtrnych (gwnie zomstopw na bezpieczniki topikowe).
Obroty
W obrocie midzynarodowym wystpuj przewanie: zwizki bizmutu i bizmut meta-
liczny. W pewnych ilociach sprzedawane s te koncentraty bizmutowe oraz bizmutonone
koncentraty miedzi, a take odpady bizmutowe, brak jest jednak odnonych danych staty-
stycznych. Grono eksporterw surowcw bizmutu jest niewielkie. Pierwsze miejsce wrd
nich zajmuje od lat Meksyk, eksportujcy redniorocznie ok. 500650 t Bi metalicznego,
a tradycyjnym odbiorc s USA. Kolejnymi dostawcami s Belgia, Chiny Peru, Japonia
i Kazachstan. Natomiast niektre kraje europejskie: Belgia, Wielka Brytania, Holandia,
Niemcy i Wochy prowadz zarwno import, jak i reeksport tych surowcw. Liczba impor-
terw bizmutu jest znacznie szersza, jednak poza krajami Unii Europejskiej, USA i Japoni
s to zazwyczaj niewielcy odbiorcy (do 100 t Bi rocznie). Najwiksze iloci bizmutu meta-
licznego s od wielu lat sprowadzane do Stanw Zjednoczonych. W latach 20052009 im-
port ten waha si w przedziale 12503070 t/r.
Zuycie
Bizmut znajduje zastosowanie gwnie w postaci zwizkw w przemyle farmaceutycz-
nym, kosmetycznym i chemicznym, jako dodatek stopowy w produkcji stali (poprawia po-
datno na skrawanie) i skadnik stopw atwo topliwych na bezpieczniki topikowe i lutow-
niczych. Przykadowo w USAdo produkcji stopw niskotopliwych i lutowniczych zuywa-
no w 2009 roku 43% bizmutu, farmaceutykw i zwizkw chemicznych 31%, do dodatkw
stopowych 24%, a 2% w innych kierunkach zastosowa. Bizmut stosuje si take do pro-
dukcji pigmentw dla przemysu tworzyw sztucznych, katalizatorw oraz jako skadnik nad-
przewodnikw. W ubiegych latach malao zapotrzebowanie przemysu farmaceutycznego,
a roso jako nietoksycznego substytutu oowiu w produkcji tzw. czerwonych brzw (stopy
Cu, Sn, Zn, Pb) oraz dodatku stopowego do produkcji stali atwo skrawalnych i innych.
Ceny
Ceny bizmutu metalicznego na rynku amerykaskim, wobec wzrastajcego zapotrzebo-
wania na rynkach midzynarodowych, wzrosy w 2006 r. o ok. 29% i osigny 5.04 USD/lb
(tab. 6). Rok 2007 przynis jeszcze bardziej gwatowny wzrost cen, nie notowany do tej pory
w historii. W przypadku rynku USA cena rednioroczna wzrosa a o niemal 280% (tab. 6).
Tylko w kwietniu 2007 r. zanotowano wzrost z 10.0 USD/lb do 15.0 USD/lb, a maksymalny
poziom ceny osigny w poowie roku, kiedy zawierano transakcje po 18.5 USD/lb. Na po-
cztku roku 2008 ceny bizmutu wahay si w granicach 12.7513.75 USD/lb, w drugim
kwartale nastpi ich wzrost, po czym w dwch nastpnych kwartaach systematycznie spa-
day i osigny na koniec roku poziom 8.59.5 USD/lb, wobec czego cena rednioroczna
wyniosa 12.73 USD/lb i bya nisza o 10% (tab. 6). W roku 2009 zanotowano dalszy spa-
BIZMUT 125
dek cen, cznie a o 38%, cena rednioroczna wyniosa 7.84 USD/lb (tab. 6), przy czym
najnisze notowania bizmutu zanotowano w sierpniu 5.56.5 USD/lb, a pod koniec roku
cena wzrosa do ok. 8 USD/lb.
Podobne fluktuacje cen obserwowano rwnie na rynku europejskim, z t tylko rnic,
e wzrost w roku 2006 wynis ponad 46%, na koniec roku 2007 ceny byy wysze o kolej-
ne ok. 160%, a w latach 20082009 spady o 40% (tab. 6).
126 BIZMUT
Tab. 6. Ceny bizmutu metalicznego
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Bizmut
1
3.91 5.04 14.07 12.73 7.84
Bizmut
2
4.85.0 7.07.5 11.012.0 7.78.2 6.87.5
1
99.99% Bi, New York dealer price, partie 1 t, USD/lb, cena rednioroczna MY
2
99.99% Bi, European Free Market, USD/lb, cena na koniec roku MBPD
BOKSYTY ALUMINA
Glin
1
(aciskie aluminium Al) jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych skadni-
kw skorupy ziemskiej. Stanowi 8.05% jej masy. Wchodzi w skad bardzo licznych mi-
ne,ra,w, ale tylko kilka z nich, gwnie wodorotlenki (gibbsyt, diaspor lub boehmit) oraz
skay w nie zasobne boksyty gibbsytowe, diasporowe i boehmitowe tworz ogrom-
ne, samodzielne zoa typu laterytowego, gwnie w pasie okoorwnikowym, oraz due
w skaach wglanowych. Maj zasadnicze znaczenie jako rdo surowcw do wyrobu
aluminy (tlenku lub wodorotlenku glinowego). Jest ona podstawowym surowcem do pro-
dukcji aluminium pierwotnego (por.: ALUMINIUM), elektrokorundu (por.: KORUND
ISZMERGIEL), wysokoglinowych materiaw ogniotrwaych, zwizkw chemicznych
glinu i in. Lokalne znaczenie w produkcji aluminy maj inne pierwotne surowce alumi-
nium: skay nefelinowe i leucytowe oraz aunity.
Triada boksyty alumina aluminium pierwotne ma podstawowe znaczenie i do-
minuje ilociowo w skomplikowanej i rozbudowanej strukturze surowcw aluminium.
Okoo 95% boksytw przetwarzanych jest na alumin, a ta z kolei w ok. 90% przeznaczana
jest do produkcji aluminium pierwotnego. Tak wic sytuacja na rynku aluminium decyduje
o tym, co si dzieje na rynkach aluminy i boksytw. Od 1995 r. trwa nieprzerwanie koniun-
ktura w przemyle aluminiowym i rokrocznie odnotowywany jest wzrost poday boksytw
(niewielkie wahnicie in minus w 1998 r. i zahamowanie w 2001 r.) oraz aluminy. Jednak
pod koniec 2008 r. pojawiaj si pierwsze sygnay dekoniunktury na rynku aluminium
(wiatowy kryzys finansowy), ktre spotgoway si w 2009 r. Nastpuje spadek popytu na
aluminium na wiecie, a tym samym spadek poday i popytu zarwno na boksyty, jak i alu-
min. Wrd najwikszych producentw skutki najbardziej odczuli ci, ktrzy ju pod ko-
niec 2008 r. zaczli ogranicza produkcj aluminy lub moce produkcyjne rafinerii, a najbar-
dziej UC Rusal z Rosji. Nadal postpuje koncentracja produkcji aluminy u gwnych produ-
centw boksytw, skutkujca zmian struktury geograficznej rynkw aluminy i boksytw,
na ktrych oprcz Australii dominujc rol odgrywaj Chiny.
Odmienne znaczenie maj inne surowce pierwotne aluminium i zasobne w Al. Ze
wzgldu na posta mineralogiczn i wasnoci mog by wykorzystywane w stanie natural-
nym do produkcji materiaw ciernych (rodzimy tlenek glinowy korund Al
2
O
3
) oraz
palonek mullitowych i wysokoglinowychstosowanych do wyrobu wysokoglinowych ma-
teriaw ogniotrwaych. Niemniej ograniczono ich z sprawia, e s zastpowane alu-
min kalcynowan uzyskiwan z boksytw. Inne mineray zasobne w glin, gwnie krze-
miany i glinokrzemiany, s przewanie surowcami ceramicznymi.

1
WPolsce uywane s dwie nazwy: wchemii i naukach przyrodniczych glin, wmetalurgii natomiast
midzynarodowa nazwa aluminium.
Przedmiotem obrotu handlowego s rne gatunki boksytw i aluminy. Spord boksy-
tw najwiksze znaczenie maj odmiany metalurgiczne (min. 47% Al
2
O
3
i maks. 5% SiO
2
),
a w niewielkim stopniu chemiczne (min. 55% Al
2
O
3
, maks. 518% SiO
2
, 22.5% Fe
2
O
3
i 06% TiO
2
), ogniotrwae (jako analogiczna jak chemicznych, preferowane nisze zaw.
SiO
2
i Fe
2
O
3
), dla materiaw ciernych (jako jak poprzednich, ale z 48% SiO
2
), cemento-
we (5255% Al
2
O
3
i maks. 6% SiO
2
), kalcynowane ogniotrwae (min. 86.5% Al
2
O
3
, maks.
2.5% Fe
2
O
3
, 3.5% TiO
2
i 7.5% SiO
2
), kalcynowane dla materiaw ciernych (8088%
Al
2
O
3
, 48% SiO
2
, 25% Fe
2
O
3
i TiO
2
). Natomiast alumina w rnych gatunkach, gwnie:
sandy (granulowany wodorotlenek glinu, do 99.5% Al
2
O
3
i domieszk Na
2
O) i kalcynowa-
na (ponad 99% Al
2
O
3
, w gatunku sodowym maks. 0.5% Na
2
O i bezsodowym maks. 0.05%
Na
2
O); take: aktywowana, topiona, tabliczkowana i in.
GOSPODARKAKRAJOWA
Boksyty
rda
W Polsce nie rozpoznano dotychczas z boksytw i brak jest perspektyw na ich od-
krycie.
Produkcja
W kraju nie wydobywa si boksytw.
Obroty
Cae krajowe zapotrzebowanie pokrywane jest importem, gwnie boksytw surowych
i kalcynowanych. Po trzyletnim okresie odbudowy zakupw do wielkoci 71.5 tys. t w 2008 r.,
w 2009 r. nastpuje ich zmniejszenie o ok. 32% (tab. 1). Najbardziej ograniczono dostawy
boksytw kalcynowanych z Chin, w mniejszym stopniu boksytw surowych z Grecji,
a wic gwnych kierunkw ich zakupw (tab. 2). Niewielkie iloci s przedmiotem re-
eksportu (tab. 1).
Saldo obrotw boksytami jest ujemne (tab. 3). Na zmniejszenie deficytu w 2009 r.
wpyno ograniczenie wolumenu zakupw. Wiksze ograniczenie deficytu zostao zabloko-
wane wzrostem wartoci jednostkowych importu wyraonych w PLN/t (wzrost kursu wa-
lut), bowiem wartoci jednostkowe importu wyraone w USD/t zmalay (tab. 4).
128 BOKSYTY ALUMINA
Tab. 1. Gospodarka boksytami w Polsce CN 2606
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 61.6 65.1 71.6 71.5 48.9
Eksport 0.1 1.5 0.5 2.8 0.6
Zuycie
p
61.5 63.6 71.1 68.7 48.3
rdo: GUS
Zuycie
Brak jest danych na temat struktury zuycia boksytw w kraju. Wiadomo jednak, e ca-
o importowanych boksytw, przy braku krajowych producentw aluminy, wykorzysty-
wana bya w celach niemetalurgicznych. Boksyty surowe stosowane byy gwnie do pro-
dukcji cementw glinowych oraz w przemyle chemicznym i materiaw ogniotrwaych.
Boksyty kalcynowane wykorzystywane byy gwnie w przemyle materiaw ogniotrwa-
ych. Wanie spadek produkcji materiaw ogniotrwaych na bazie boksytw ograniczy tak
istotnie zuycie boksytw w 2009 r. (tab. 5). Od 1999 r. nie produkuje si w kraju elektro-
korundu, a wykazywana od 2002 r. jego produkcja faktycznie dotyczy elektrokorundu im-
BOKSYTY ALUMINA 129
Tab. 2. Kierunki importu boksytw do Polski CN 2606
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 61.6 65.1 71.6 71.5 48.9
Chiny 19.0 14.4 19.4 19.1 4.8
Czechy 0.7 2.4 0.3
Dania 2.0
Grecja 34.2 42.4 43.2 43.2 36.7
Gujana 1.1 0.1 0.5 0.9
Gwinea 0.3
Holandia 0.3 4.7 3.4 2.3 2.3
Niemcy 2.3 1.3 1.5 3.5 2.1
RPA 0.1 0.1
Turcja 2.3 1.3
Wgry 1.2 1.9 0.9 0.3
Pozostae 0.1 0.2 0.1 0.1
rdo: GUS
Tab. 3. Warto obrotw boksytami CN 2606
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 877 1373 479 2404 1175
Import 31458 30062 33029 43915 32968
Saldo -30581 -28689 -32550 -41511 -31793
rdo: GUS
Tab. 4. Wartoci jednostkowe importu boksytw do Polski CN 2606
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 510.9 461.6 461.6 614.5 673.8
USD/t 158.4 146.5 164.7 269.0 219.3
rdo: GUS
portowanego, ktry jest tylko domielany i konfekcjonowany, a nastpnie bdnie raportowa-
ny jako produkcja krajowa.
Alumina
rda
Jedynym rdem aluminy mogy by pyy dymnicowe z elektrowni Turw, zawierajce
rednio 33.8% Al
2
O
3
, ktre do 1993 r. wykorzystywane byy do produkcji aluminy kalcy-
nowanej w instalacji pilotowej w Cementowni Groszowice wedug technologii spiekowo-
-rozpadowej Grzymka.
Produkcja
W Polsce nie wytwarza si aktualnie aluminy.
Obroty
Krajowe zapotrzebowanie na alumin zaspokajane jest w caoci importem, ktrego
wielko w latach 20052008 wahaa si w granicach 145164 tys. t/r (tab. 6). Zakoczenie
produkcji aluminium elektrolitycznego w Koninie (por. ALUMINIUM) na pocztku 2009 r.,
odbio si spadkiem zakupw aluminy kalcynowanej (tlenku glinu) o wielko niezbdn
do produkcji aluminium. Do 2008 r. ok. 80% zakupw dotyczyo aluminy kalcynowanej,
a reszta aluminy uwodnionej (wodorotlenku glinu), natomiast w ostatnim, byo to odpo-
wiednio 55% i 45% (tab. 7). W 2009 r. najwiksze iloci tlenku glinu sprowadzano z: Nie-
miec, Hiszpanii, Wgier, Boni i Hercegowiny oraz Francji; natomiast wodorotlenku glinu
z Niemiec, Hiszpanii, Szwecji i Wgier. Minimalne iloci aluminy s reeksportowane (tab. 6).
Saldo obrotw alumin jest tradycyjnie ujemne (tab. 8). Pomimo spadku o ponad 65%
wolumenu zakupw, redukcja deficytu salda w 2009 r. wyniosa tylko 40%, na co gw-
nie mia wpyw gwatowny wzrost cen kupowanej aluminy kalcynowanej (tab. 9).
130 BOKSYTY ALUMINA
Tab. 5. Struktura zuycia boksytw w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Zuycie
p
61.5 63.6 71.1 68.7 48.3
cementy glinowe
s
36.0 38.0 40.0 40.0 38.0
materiay ogniotrwae i inne
s
25.5 25.6 31.1 28.7 10.3
rdo: OW
Tab. 6. Gospodarka alumin w Polsce CN 2818 20,30
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 144.9 155.7 164.0 152.2 50.8
Eksport 0.1 0.0 0.0 0.1 0.1
Zuycie
p
144.8 155.7 164.0 152.1 50.7
rdo: GUS
BOKSYTY ALUMINA 131
Tab. 7. Kierunki importu aluminy do Polski CN 2818 20,30
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 144.9 155.7 164.0 152.2 50.8
alumina kalcynowana 115.3 127.8 134.9 126.9 27.7
alumina uwodniona 29.6 27.9 29.1 25.3 23.1
Bonia i Hercegowina 24.8 47.7 2.5 4.5 3.7
Chiny 1.0 0.7 2.0 0.8 0.5
Francja 0.7 0.6 2.0 2.3 1.3
Grecja 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
Hiszpania 27.5 12.3 12.4 59.4 11.2
Irlandia 6.3 40.3 27.9 28.1 0.0
Niemcy 29.0 31.7 88.6 39.3 18.3
Rumunia 3.3
Sowenia 0.0 1.5 0.5
Szwecja 0.0 0.0 0.0 1.7 4.2
Ukraina 37.9 3.9 14.8 0.1
Wgry 12.0 11.5 12.7 13.2 9.9
Wochy 0.2 6.1 0.0 0.2 0.2
Pozostae 0.6 0.9 1.1 1.1 0.6
rdo: GUS
Tab. 8. Warto obrotw alumin CN 2818 20,30
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 1154 105 305 336 432
Import 171723 241934 189050 171202 102678
Saldo -170569 -241829 -188745 -170866 -102246
rdo: GUS
Tab. 9. Wartoci jednostkowe importu aluminy do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Alumina kalcynowana
CN2818 20
PLN/t 1215.3 1658.2 1179.7 1146.0 2719.3
USD/t 378.2 528.2 423.7 482.7 877.8
Alumina uwodniona
CN2818 30
PLN/t 1068.4 1076.0 1027.3 1021.2 1182.6
USD/t 330.6 341.3 369.9 432.5 387.7
rdo: GUS
Zuycie
Brak jest dokadnych danych na temat krajowego zuycia aluminy. Do 2008 r. najwik-
sze iloci zuywao hutnictwo aluminium (alumina kalcynowana), a na Hut Aluminium
w Koninie przypadao ok. 64% cznego zuycia aluminy (tab. 10). Zakoczenie produkcji
aluminium elektrolitycznego spowodowao, e cao zakupionej aluminy uwodnionej i kal-
cynowanej zuywaa brana niemetalurgiczna do produkcji wysokoglinowych materiaw
ogniotrwaych, cementw glinowych (cement Grkal 70), w przemyle chemicznym (m.in.
produkcja siarczanu glinu), szklarskim, ceramiki elektrotechnicznej i innych.
GOSPODARKAWIATOWA
Boksyty
rda
Zoa boksytw znane s w ponad 40 krajach na wszystkich kontynentach. Zasoby wy-
dobywalne okrelane s na 28 mld t brutto (wg USGS), w tym najwiksze w Gwinei
(7.4 mld t), Australii (5.4 mld t), Brazylii (3.4 mld t), Wietnamie (2.1 mld t), Jamajce
(2 mld t), Indiach (0.9 mld t), Chinach i Gujanie (po 0.8 mld t). Wyrnia si szereg typw
z, z ktrych najwiksze znaczenie gospodarcze maj: laterytowe, m.in.: obszary Gove
i Weipa w Australii, Trombetas River w Brazylii, Boke-Sangaredi w Gwinei, Linden
i Berbice w Gujanie, stanu Orissa w Indiach, Los Pijiguaos w Wenezueli, Awaso w Gha-
nie i inne; krasowe np. obszar Kirkvine na Jamajce, Parnas w Grecji, Kamienski
w Rosji; ilasto-wglanowe np. Ticzkwin i Salair w Rosji, Arkayk w Kazachstanie, zo-
a NE Chin.
Produkcja
Od poowy lat 90-tych XX wieku do 2008 r. wiatowe wydobycie boksytw, stymulo-
wane wzrastajcym zapotrzebowaniem ze strony producentw aluminy i aluminium, wy-
kazywao silny trend rosncy (nieznacznie przyhamowany w 1998 r. i 2001 r.) przekracza-
jc w 2008 r. 217 mln t brutto. W 2009 r. poda boksytw zostaje ograniczona o 8%,
a ostatni raz tak duy spadek notowany by 27 lat temu, na pocztku lat 80-tych XX wieku
(rys. 1). Wydobycie ograniczono na wszystkich kontynentach z wyjtkiem Oceanii, a tylko
nieliczni producenci je zwikszyli, m.in.: Chiny, Australia, Rosja i Wenezuela (tab. 11).
wiatowe wydobycie zdominowane jest przez siedem pastw (cznie ponad 87%): Au-
strali, Chiny, Brazyli, Indie, Gwine, Indonezj i Jamajk. Zdecydowanym liderem jest
Australia (ze z Huntly i Williowdale AWAC, Gove i Weipa-Andoom Rio Tinto
132 BOKSYTY ALUMINA
Tab. 10. Struktura zuycia aluminy w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Zuycie
p
144.8 155.7 164.0 152.1 50.8
hutnictwo Al 103.7
s
103.0
s
104.3
s
98.0
s
materiay ogniotrwae i inne

s
41.1 52.7 59.7 54.1 50.8
rdo: dane producentw, OW
Alcan, Worsley BHP Billiton,) dostarczajca 33% wiatowej poday. Dalsze 54% po-
chodzi z: Chin (ze z prowincji Shanxi, Henan i innych), Brazylii (wikszo z Oriximi-
na Minerao Rio do Norte SA i Paragominas Vale dawne CVRD), Indii (m.in.
z najwikszej kopalni Panchpatmali w stanie Orissa National Aluminium Co. Ltd.),
Gwinei (wikszo z kopalni Sangaredi Compagnie des Bauxites de Guinee), Indone-
zji (gwnie ze z prowincji Zachodnie Borneo PT Harita Prima Abadi Mineral,
PT Aneka Tambang) i Jamajki (m.in. z Schwallenburgh (Ewarton) i Russell Place
(Kirkvine) UC Rusal, Water Valley i Discovery Bay). W 2006 r. Titanium Resources
Group Ltd. wznowia eksploatacj zoa SMLw Sierra Leone (tab. 11).
Szacuje si, e okoo 95% wiatowego wydobycia boksytw przeznaczane jest do pro-
dukcji aluminy. Reszt stanowi gatunki wyszej jakoci wykorzystywane do produkcji ma-
teriaw ciernych i ogniotrwaych, cementw glinowych, dla przemysu chemicznego, hut-
nictwa elaza, i innych. Boksyty do tych celw produkowane s tylko w nielicznych pas-
twach, i tak np.: boksyty dla materiaw ciernych w Australii, Brazylii, Chinach, Gwi-
nei, Gujanie i Indiach, a boksyty ogniotrwae w Brazylii, Chinach, Gujanie, Indiach i USA.
Coraz wikszy wpyw na wiatow produkcj wywieraj globalne koncerny takie jak:
Alcoa i Alumina Ltd. (wsplne przedsiwzicie pod nazw Alcoa World Alumina and
Chemicals AWAC ok. 22% wydobycia wiatowego), Rio Tinto Alcan (pod koniec
2007 r. Rio Tinto wykupi Alcan Inc. ok. 16%), BHP Billiton (ok. 8%), Vale (brazylij-
ski koncern grniczy posiada 40% udzia w Minerao Rio do Norte SAi 100% w Para-
gominas ok. 6.2%) i United Company Rusal (jedna z najwikszych korporacji alumi-
niowych powstaa przez poczenie rosyjskich holdingw RUSAL i SUAL z wybranymi
aktywami aluminowymi (boksyty, alumina) szwajcarskiego koncernu Glencore Inc.
BOKSYTY ALUMINA 133
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka Ameryka Pn i r. Ameryka Pd.
Oceania
0
30000
60000
90000
120000
150000
180000
210000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji boksytw
8.7% aktyww UC Rusal) kontrolujce cznie ponad 55% wydobycia globalnego. Bardzo
szybko zwiksza wydobycie chiski koncern Chalco, ktry w 2009 r. wydoby 11 mln t
boksytw w Chinach, tyle samo co UC Rusal (zmniejszy wydobycie o 8 mln t, w tym
7 mln t na Jamajce, reszt w Gujanie i Gwinei).
W trakcie realizacji lub w planach na najblisze kilka lat s: dalsza rozbudowa kom-
pleksu grniczego Paragominas (z 9.9 mln t/r do 15 mln t/r w 2013 r.) oraz kopal Mirai
134 BOKSYTY ALUMINA
Tab. 11. wiatowa produkcja boksytw
1
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Bonia i Hercegowina
s
1032 854 867 1018 556
Czarnogra
2
672 659 667 672 46
Francja 175 160 160 160 160
Grecja 2495 2163 2126 2174 1935
Rosja
,s
6409 6399 6054 5675 5775
Wgry 535 539 546 511 267
EUROPA 11318 10774
w
10420
w
10210
w
8739
Ghana 607 842 1033 796 440
Gwinea 19237 18784 18519 17682 14775
Mozambik 10 12 9 5 4
Sierra Leone 1071 1169 945 757
Tanzania 2 5 5 21 123
AFRYKA 19856
w
20714
w
20735
w
19449
w
16099
Brazylia 22034 23236 25461 28098 26074
Gujana 1694 1480 2243 2092 1485
Surinam 4757 4945 5273 5333 3388
Wenezuela 5815 5928 5323 4192 4267
AMERYKA PD. 34300 35589
w
38300 39715
w
35214
Jamajka 14116 14865 14568 14636 7818
USA
s
121 361 142 99 30
AMERYKA PN. i R. 14237 15226 14710
w
14735
w
7848
Chiny
s
17408 18982 20450 25180 30000
Indie 12595 15733 23085 19737 16000
Indonezja
s
2700 8400 15450 17220 14000
Iran
s
500 500 520 520 323
Kazachstan 4815 4884 4963 5160 5131
Malezja 5 92 157 295 263
Pakistan 7 7 18 36 25
Turcja 357 771 863 900 407
AZJA 38387
w
49369
w
65506
w
69048
w
66149
Australia 59959 61780 62398 64038 65843
OCEANIA 59959 61780 62398 64038 65843
W I A T 178057
w
193452
w
212069
w
217195
w
199892
1
cznie suszone i kalcynowane
2
do 2005 r. wcznie jako Serbia i Czarnogra
rdo: M, WMS, MY
i Juruti w Brazylii, nowe kopalnie w Australii (Queensland, Zachodnia Australia) o zdolno-
ciach produkcyjnych przekraczajcych 5 mln t/r oraz rozwj kompleksu Weipa z 18 mln t/r
do 35 mln t/r, rozwj kompleksu Sangaredi w Gwinei o ok. 9 mln t/r, uruchomienie nowych
kopal w Chinach w prowincjach Chongqing i Guanxi (cznie ok. 6 mln t/r), rozbudowa ko-
pal Panchpatmali i Utkal w Indiach (cznie ok. 4.5 mln t/r), rozwj kopalni Tiuman
w Rosji o ok. 3.8 mln t/r. Produkcja boksytw ma zosta take uruchomiona w Wietnamie
(trzy planowane kopalnie o cznych zdolnociach okoo 10 mln t/r) oraz Arabii Saudyjskiej
(kopalnia w Az Zabirah, 3 mln t/r projekt Maaden).
Obroty
Brak jest dokadnych danych na temat eksportu i importu boksytw, mona jedynie sza-
cowa, e obrotom midzynarodowym podlega 2530% ich poday, a rynek ksztatuje si
w zalenoci od struktury geograficznej wydobycia oraz lokalizacji wytwrni aluminy. Naj-
wikszym wiatowym dostawc jest Gwinea, ktr szybko dogania Indonezja, a kolejnymi s:
Indie, Brazylia, Australia i Jamajka. Dwa pierwsze pastwa eksportuj po ponad 13 mln t/r,
a cztery nastpne w granicach 58 mln t/r, a cznie przypadao na nie ponad 80% wiato-
wego eksportu. Natomiast od 2007 r. najwikszym importerem s Chiny, ktre kupuj
2030 mln t/r boksytw. Wielkim importerem nadal pozostaje USA(spadek z 1112 mln t/r
do 7.5 mln t w 2009 r.), a duymi (24 mln t/r) Ukraina, Irlandia, Kanada, Hiszpania, Niem-
cy, Japonia i Francja. W 2009 r. wstrzymay zakupy Wochy, ktre do niedawna kupoway
ponad 2 mln t/r boksytw.
Zuycie
Wedug szacunkw, boksyty przeznaczane s w 85% w skali wiata do przerobu na alu-
min wykorzystywan przez hutnictwo aluminium. Pozostae to zastosowania niemetalurgicz-
ne, przy czym 10% to produkcja rnych gatunkw specjalnej aluminy, a tylko 5% jest wy-
korzystywanych bezporednio jako boksyty surowe chemiczne, cementowe, dla hutnictwa e-
laza oraz kalcynowane boksyty ogniotrwae i cierne. Proporcje te u niektrych producentw
i uytkownikw mog by inne, np. najbardziej zblione do szacunkowych s w USA, gdzie
ok. 89% przeznaczane byo do produkcji aluminy. W Gujanie ok. 30% boksytw jest kalcy-
nowane dla potrzeb niemetalurgicznych, gwnie przemysu materiaw ciernych i ognio-
trwaych, a np. w Polsce stosowane s wycznie w tych celach. W 2008 r. Chiny wyprzedziy
Australi i s najwikszym wiatowym uytkownikiem boksytw. cznie te dwa kraje zuy-
waj ok. 50% wiatowej poday tego surowca. Kolejnymi uytkownikami s: Brazylia (ponad
17 mln t/r), USA(spadek z 1012 mln t/r do 7 mln t w 2009 r.), Indie, Rosja, Jamajka (spadek
z 89 mln t/r do 4 mln t), Kazachstan, Ukraina, Surinam, Wenezuela, Irlandia, i inni.
Alumina
rda
Oprcz z boksytw, ktre s podstawowym pierwotnym rdem aluminy, niewiel-
kie znaczenie maj zoa aunitw i ska nefelinowych. Na wiecie gospodarczo wykorzy-
stywane s tylko: zoe aunitu Zaglik w Azerbejdanie oraz zoa syenitw nefelinowych
Masywu Chibiskiego (pw. Kola) w Rosji. Tylko w Polsce do 1993 r. wykorzystywano
rda wtrne, ktre stanowiy pyy dymnicowe zawierajce r. 33.8% Al
2
O
3
z elektrowni
Turw. Brak jest informacji na temat uruchomienia innych tego typu instalacji na wiecie.
BOKSYTY ALUMINA 135
Produkcja
Produkcja aluminy uzaleniona jest od zapotrzebowania producentw aluminium pier-
wotnego. Jej struktura asortymentowa w skali wiata nie jest dokadnie znana. Mona
stwierdzi, i dla celw metalurgicznych produkowana jest w krajach rozwinitych i rozwi-
jajcych si, przewanie w postaci wodorotlenku, tj. aluminy uwodnionej typu piaskowego
(sandy hydrated alumina), natomiast w krajach byego systemu socjalistycznego przewaa
alumina kalcynowana. Pozyskiwana jest ona w okoo 98% z boksytw, natomiast reszta
pochodzi z syenitw nefelinowych (Rosja, ok. 1.0 mln t/r) oraz aunitw (Azerbejdan).
wiatowa produkcja aluminy charakteryzuje si generalnie podobnym rozwojem jak
boksytw, z t tylko rnic, e w latach 19952008 obserwowany by jej stay dynamiczny
wzrost, nieznacznie tylko przyhamowany w 2001 r. (rys. 2). Podobnie spadek w 2009 r. by
mniejszy rzdu 6%, a najwiksze ograniczenia poday odnotowano w Ameryce Pn. i r.
i Europie, natomiast na pozostaych kontynentach niewielkie wzrosty lub spadki (tab. 12).
Analiza struktury geograficznej poday aluminy wskazuje na przemieszczanie si orodkw
jej produkcji do krajw dysponujcych zoami boksytw, co widoczne jest m.in. w Austra-
lii, Chinach, Brazylii, Indiach, Wenezueli, Surinamie czy Jamajce. Wynika to z tendencji lo-
kalizowania ich w pobliu kopal lub tworzenia kompleksw grniczo-przetwrczych ce-
lem uniknicia duych kosztw transportu znacznych iloci boksytw.
Najwikszym producentem aluminy w 2007 r. zostay Chiny, a kolejna jest Australia.
cznie te dwa kraje w 2009 r. dostarczyy 57% poday wiatowej. Kolejne 23% przypada-
o na Brazyli, Indie, USA i Rosj (tab. 12). Australia, Brazylia i Indie wytwarzaj j wy-
136 BOKSYTY ALUMINA
Europa
b. ZSSR
Azja
Afryka Ameryka Pn i r. Ameryka Pd.
Oceania
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
70000
80000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 2. Struktura geograficzna wiatowej produkcji aluminy
cznie z wasnych boksytw, USAwycznie z importowanych, Chiny i Rosja w wikszo-
ci z wasnych. Z grona duych producentw wypada Jamajka, gwnie za spraw zmniej-
szenia produkcji w kontrolowanych przez UC Rusal rafineriach.
Podobnie jak w przypadku boksytw, produkcja aluminy w ok. 70% pozostaje pod kon-
trol wielkich koncernw, przy czym ok. 51% kontroluj cztery: Alcoa-AWAC (18.5%),
BOKSYTY ALUMINA 137
Tab. 12. wiatowa produkcja aluminy
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Azerbejdan
s
315 363 185 165 20
Bonia i Hercegowina
s
447 394 304 295 192
Czarnogra
1s
235 237 240 220 59
Francja
s
600 636 500 500 300
Grecja 782 780 762 772 719
Hiszpania 1400 1400 1300 1300 1300
Irlandia 1800 1800 1800 1890 1240
Niemcy 1255 1393 1388 1393 1154
Rosja 3259 3265 3332 3112 2794
Rumunia 689 622 23 0 44
Ukraina 1632 1672 1656 1672 1524
Wgry 270 300 300 300 185
Wochy 1093 1159 1327 1045 92
EUROPA 13777
w
14021
w
13117
w
12664
w
9623
Gwinea 722 545 542 594 530
AFRYKA 722 545 542 594 530
Brazylia 5300 6793 7077 7822 8625
Surinam 1940 2151 2179 2154 1536
Wenezuela 1931 1920 1751 1591 1370
AMERYKA PD. 9171 10864 11007
w
11567
w
11531
Jamajka 4086 4099 3941 3995 1774
Kanada 1400 1477 1454 1492 1233
USA 5215 5010 4236 4298 3064
AMERYKA PN. i R. 10701 10586
w
9631 9785 6071
Chiny
s
8610 13696 19456 22788 23793
Indie 3066 3077 3208 3000 3300
Japonia
s
780 780 780 780 780
Kazachstan
s
1505 1515 1556 1607 1600
Turcja 113 150 160 150 150
AZJA 14074 19218 25160 28325
w
29623
Australia 17704 18312 18843 19446 19939
OCEANIA 17704 18312 18843 19446 19939
W I A T 66149
w
73546
w
78300
w
82381
w
77317
1
do 2005 r. wcznie jako Serbia i Czarnogra
rdo: M, MI, MY
Chalco i Rio Tinto Alcan (po 11.4%) oraz UC Rusal (spadek z 14 do 9.4%). W Australii
cao produkcji kontrolowana jest przez koncerny midzynarodowe, a liderem jest AWAC
rafinerie Kwinana, Pinjarra i Wagerup. Kolejnymi s Queensland Alumina Ltd.
(80% Rio Tinto Alcan i 20% UC Rusal) rafineria Queensland, Rio Tinto Alcan ra-
fineria Gove i Yarwun, BHP Billiton rafineria Worsley. W USA najwikszymi produ-
centami s AWAC rafineria Point Comfort, a kolejnymi Glencore Inc. rafineria
Corpus Christi, Noranda Alumina LLC rafineria Gramercy i Ormet Corp. rafi-
neria Burnside. Rwnie w krajach zachodnioeuropejskich cao produkcji kontrolowana
jest przez wielkie koncerny, np. w Hiszpanii AWAC posiada rafineri San Ciprian, w Gre-
cji Rio Tinto Alcan ma wikszociowe udziay w rafinerii Nikolaos, w Irlandii UC Rusal
kontroluje jedyn rafineri Aughinish, a we Woszech rafineri Eurallumina. Na Jamajce
najwiksza jest rafineria Nain (UC Rusal i Norsk Hydro), natomiast w rafineriach Halse
Hall (50% AWAC) oraz Kirkvine i Ewarton (93% UC Rusal) okoo 30% produkcji kon-
trolowane jest przez pastwo. W Brazylii najwiksza rafineria Alunorte kontrolowana jest
przez firm Vale (57%) i Norsk Hydro (33%), natomiast pozostae przez Rio Tinto Alcan,
Alcoa i inne. W Rosji cao produkcji kontrolowana jest przez UC Rusal, a s to rafinerie:
Achisk, Boksitogorsk, Bogosawsk, Ural, rwnie Zaporoe i Nikolajew (Ukraina) oraz
Friguia (Gwinea). W Chinach holding Aluminium Corporation of China Limited (Chal-
co, pod koniec 2007 r. Alcoa odsprzeda swoje udziay) kontroluje 37% produkcji chiskiej
w kombinatach: Guangxi, Guizhou, Henan, Shandong; i rafineriach Shanxi, Zhongzhou
i Guangxi Huayin. Duy udzia pastwa (ponad 55%) jest w Indiach, ale zarzdza ono po-
przez National Aluminium Co. Ltd. (Nalco) najwiksz rafineri Damanjodi.
W trakcie realizacji lub w planach na najblisze kilka lat s m.in.: rozbudowa rafinerii
Alumar (o 2.1 mln t/r) oraz budowa nowej CAP (1.9 mln t/r w 2012 r.) w Barcarena
w Brazylii; rozbudowa rafinerii Wagerup (o 2.3 mln t/r) i Yarwun (o 2 mln t/r) oraz budo-
wa nowej Aurukun (2.1 mln t/r) w Australii; rozwj rafinerii Damanjodi, Lanjigarh, Mu-
ri i Belgaum oraz budowa nowej rafinerii Utkal (1.5 mln t/r) w Indiach; a take budowa
nowych oraz rozwj istniejcych w Chinach, Gwinei (w rejonie Sangaredi i Kabata), Ro-
sji (Tiuman) czy Arabii Saudyjskiej (w Ras Az Zawr projekt Maaden). Rwnoczenie
zasygnalizowane pod koniec 2008 r. ograniczenia mocy wytwrczych rafinerii, w 2009 r.
spotgoway si. UC Rusal ograniczy swoje moce produkcyjne cznie o 4 mln t/r, w tym:
wstrzyma produkcj w rafinerii Eurallumina we Woszech, o 2 mln t/r (cznie) w rafine-
riach Nain, Kirkvine i Ewarton na Jamajce, o 0.65 mln t/r w rafinerii Aughinish w Irlan-
dii, a najmniej bo cznie o ok. 0.5 mln t/r w rafineriach rosyjskich, ukraiskich i w Gwinei.
W Chinach Chalco ograniczy swoje moce o ponad 2 mln t/r, a w USANoranda (rafineria
Gramercy) i Glencore (rafineria Corpus Christi) cznie o 1.4 mln t/r.
Obroty
Obrotom na rynku midzynarodowym podlega 4555% wiatowej produkcji aluminy.
Gwnymi importerami s przewanie kraje o zbyt maej produkcji wasnej w stosunku do
rozwinitego hutnictwa aluminium pierwotnego, nie posiadajce wasnych z boksytw,
bd ograniczajce produkcj aluminy ze wzgldw ekonomicznych lub ekologicznych.
W 2009 r. najwiksze iloci sprowadziy: w granicach 4.85.3 mln t Rosja, Chiny i Ka-
nada; 1.92.3 mln t Norwegia, Zjednoczone Emiraty Arabskie i USA; 1.71.9 mln t
Bahrajn, RPA i Islandia; a w granicach 0.51.2 mln t/r Mozambik, Argentyna, Tadyki-
stan, Oman, Wielka Brytania, Holandia, Niemcy i Francja.
138 BOKSYTY ALUMINA
Najwikszym wiatowym dostawc aluminy pozostaje Australia (16.6 mln t w 2009 r.).
Znacznie mniejsze iloci sprzedaj: Brazylia (4.55 mln t), Chiny (ok. 3.5 mln t), Jamajka
(1.8 mln t), Surinam (1.6 mln t), Kazachstan (1.5 mln t), Ukraina (1.4 mln t), Irlandia
(1.2 mln t/r), USA (0.9 mln t), Indie (0.8 mln t), a po 0.40.8 mln t/r: Hiszpania, Niemcy,
Gwinea, Wochy, Francja, Grecja i Wenezuela.
Zuycie
wiatowa struktura zuycia aluminy nie zmienia si od lat. W okoo 90% uytkowana
jest do produkcji aluminium pierwotnego, a pozostaa cz w rnej postaci stosowana jest
przez przemysy: ceramiczny, materiaw ogniotrwaych, materiaw ciernych, szklarski,
chemiczny i in. Podobnie, jak w przypadku boksytw, te generalne proporcje nie s ade-
kwatne dla poszczeglnych uytkownikw. Najbardziej zblione do szacunkowych s w USA
(ok. 91%), znacznie w gr odbiegaj np. w Rosji (ok. 99%) i Chinach (ok. 95%), a w d
np. w Indonezji (ok. 80%). Wiele krajw nie majcych rozwinitego hutnictwa aluminium
pierwotnego wykorzystuje wikszo lub cao produkowanej bd importowanej aluminy
do celw niemetalurgicznych. Ta sytuacja dotyczy zwaszcza Japonii, i np. od 2009 r. Pol-
ski, gdzie 99100% aluminy uytkowane jest w tych celach.
Najwikszymi uytkownikami aluminy s kraje dysponujce rozwinitym hutnictwem
aluminium pierwotnego (por.: ALUMINIUM). Dominuj Chiny, ktre w 2009 r. zuyy
ok. 26 mln t, a kolejna Rosja ponad trzykrotnie mniej. Do innych wanych uytkowni-
kw nale: Kanada, USA, Australia, Brazylia, Indie, Norwegia, ZEAi RPA.
Ceny
Boksyty i alumina nie podlegaj obrotom na giedach wiatowych, a ich ceny s zale-
ne od dostawcy, jakoci, kosztw transportu, sposobu zakupu oraz sytuacji na rynkach wia-
towych. Ceny boksytw metalurgicznych sprowadzanych na rynek amerykaski od 2003 r.
rosy, osigajc 42.91 USD/t w 2007 r., natomiast w latach 20082009 odnotowano ponad
13% korekt (tab. 13). Zdecydowanie odmienny trend w 2008 r. wykazyway ceny boksy-
tw kalcynowanych do zastosowa niemetalurgicznych z Gujany i Chin, ktre wzrosy po-
nad 2.5-krotnie, osigajc nie notowane dotychczas poziomy. W 2009 r. dochodzi do ich
BOKSYTY ALUMINA 139
Tab. 13. Ceny boksytw i aluminy
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Boksyty metalurgiczne
1
31.7 36.1 42.9 35.9 37.1
Boksyty kalcynowane ogniotrwae
gujaskie
2
205210 205210 210220 540570 450510
chiskie
3
150165 150160 210220 610620 480500
Alumina metalurgiczna
4
390420 200210 350370 210240 295315
Alumina kalcynowana niemetalurgiczna
5
485505 550575 800 850 700775
1
surowe i suszone, cif porty USA, USD/t, rednia warto w imporcie MY
2
20052006 cif Rotterdam, od 2007 r. fob Linden, Gujana, USD/t, cena na koniec roku IM
3
min. 88% Al
2
O
3
, gsto 3.30 g/cm
3
, z pieca obrotowego, Shanxi, fob Xingang, USD/t, cena jw.
4
sandy, spot, USD/t, cena na koniec roku MB
5
min. 98.599.5%, fob rafineria, USD/t, cena na koniec roku IM
korekty, ale nadal pozostaj na wysokim poziomie. Ceny aluminy metalurgicznej na wol-
nym rynku (spot) kontynuoway swj spadek do koca pierwszego kwartau 2009 r. osiga-
jc 170185 USD/t, w kwietniu nastpio przeamanie i od tego momentu wzrastay do
295315 USD/t w czwartym kwartale. Z kolei ceny aluminy kalcynowanej do zastosowa
niemetalurgicznych od 2004 r. silnie wzrastay, w 2008 r. wzrost lekko wyhamowa, a w ostat-
nim roku nastpi spadek (tab. 13).
140 BOKSYTY ALUMINA
BOR
Spord ponad 230 wystpujcych w przyrodzie mineraw boru (B) znaczenie gospo-
darcze ma zaledwie kilka. Nale do nich borany takich pierwiastkw, jak: Na boraks
(tincal), kernit, Ca colemanit, Ca-Na uleksyt, Ca-Mg hydroboracyt, Mg bora-
cyt, ascharyt i in. Na cztery pierwsze z wymienionych przypada okoo 90% zuycia wszyst-
kich zwizkw boru na wiecie.
Globalna poda surowcw boru w 2009 r. zwikszya si do okoo 6 mln t, tj. o okoo
7% w porwnaniu z poprzednim rokiem, gwnie za spraw rozwoju wydobycia z nowych
z w Turcji, ktra jest wiatowym potentatem w tej dziedzinie. Spord licznych uyt-
kownikw surowcw boru najwiksze znaczenie dla rozwoju ich konsumpcji maj: budow-
nictwo (materiay izolacyjne z wkna szklanego), rolnictwo (skadnik nawozw i rodkw
ochrony rolin) oraz przemysy wysokich technik (elektronika, przemys samochodowy, ko-
munikacja, lotnictwo). W 2009 r., w zwizku z kryzysem w budownictwie i innych w trady-
cyjnych dziedzinach uytkowania wyrobw z udziaem boru (przemys szklarski i cerami-
ka), nastpi spadek globalnego zapotrzebowania na jego surowce do 1.5 mln t z okoo
1.9 mln t w poprzednim roku. Jego oywienie w skali wiata spodziewane jest dopiero po
2011 r. W najbliszym okresie zagodzenie skutkw zakcenia rwnowagi na rynku ma
przynie rozwj wykorzystania zwizkw boru w przemysach wysokich technik, zwasz-
cza w elektronice i telekomunikacji (monitory komputerw, ekrany LCD, wywietlacze te-
lefonw komrkowych i iPodw). Sprawc odrodzenia globalnego popytu bd Chiny,
a zwaszcza tamtejszy przemys szklarski i ceramiczny, a w mniejszym stopniu take
niektre kraje europejskie (zaliczane do tzw. rynkw wschodzcych), gdzie w zwizku
z wprowadzeniem podwyszonych standardw w budownictwie spodziewane jest zwik-
szone zapotrzebowanie na materiay izolacyjne i rodki uniepalniajce.
W handlu podstawowymi surowcami boru s: uwodniony boran wapnia colemanit
z 51% B
2
O
3
, boran sodowo-wapniowy uleksyt z 43% B
2
O
3
, borany sodowe natural-
ny boraks (tincal) z 69.2% B
2
O
3
oraz kernit z 51% B
2
O
3
, a take kwas borowy granulo-
wany z 99.9% H
3
BO
3
i bezwodny 100% B
2
O
3
, bor metaliczny w gatunkach od 90 do
99% B, elazobory (0.224% B).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Mineray boru (boracyt, ascharyt i inne) wystpuj w niewybieranych solach potaso-
wych, towarzyszcych soli kamiennej w zou Kodawa (0.010.09% B). Ich zasoby sza-
cowane s na 6000 t B.

Produkcja
W Polsce nie wydobywa si kopalin boru, ani nie produkuje jego surowcw.
Obroty
Poda surowcw i zwizkw boru w Polsce pochodzi niemal w caoci z importu.
W ostatnich latach jego wielko wykazywaa znaczne wahania, zmieniajc si w szerokich
granicach od 61 do 1435 t/r (tab. 1). Gwatowny rozwj dostaw w ostatnich dwch latach,
ktre w ponad 90% stanowi naturalny kwas borowy pochodzenia tureckiego, by przypu-
szczalnie zwizany ze zwikszonymi zakupami krajowego przemysu szklarskiego i cera-
micznego. Naturalne borany sodowe i kwas borowy, regularnie importowane byy z Woch,
sporadycznie take m.in. z Czech, Niemiec i Islandii (tab. 2). W zwizku ze znaczn zwy-
k zakupw w ostatnich dwch latach deficyt w handlu zwizkami boru znacznie si pog-
bi, do odpowiednio 1.5 i 2.3 mln PLN/r (tab. 3). Nie zagodziy go wpywy z do
znacznej sprzeday (reeksportu) w 2008 r. naturalnego kwasu borowego, ktrego gwny-
mi odbiorcami byy Rumunia i Rosja. Import boru metalicznego, sprowadzanego w latach
20052007 gwnie z Niemiec, zosta w 2008 r. zredukowany do 10 kg (z poziomu 26 t/r
w poprzednich latach), w zwizku z zaprzestaniem importu z tego kierunku na rzecz m.in.
Japonii i Wielkiej Brytanii. W 2009 r. Niemcy powrciy na pozycj gwnego dostawcy
boru do Polski. Deficyt w handlu borem metalicznym, ktry w 2008 r. stopnia do 8 tys.
PLN z poprzedniego poziomu 200400 tys. PLN/r, w ostatnim roku ponownie si pogbi
do 650 tys. PLN (tab. 3).
Wartoci jednostkowe importu surowcw boru w ostatnich piciu latach wykazyway
wahania, wynikajce ze skali i kierunkw dostaw, a take poziomu cen na rynku midzyna-
rodowym (tab. 4, 6). Jednostkowe koszty zakupu naturalnych boranw i kwasu borowego,
mimo rozwoju dostaw tego ostatniego z Turcji, wzrosy tylko nieznacznie, do odpowiednio
470485 USD/t w ostatnich dwch latach (tab. 4). W przypadku boru metalicznego warto-
ci jednostkowe ulegy w 2008 r. skokowej zwyce, do ponad 7500 USD/kg, w zwizku
z ograniczeniem wielkoci importu i dywersyfikacj jego kierunkw (tab. 2). W ostatnim
roku wyranie si one zmniejszyy, do okoo 250 USD/kg, przewyszajc jednak o rzd
wielkoci wartoci z lat 20052007.
142 BOR
Tab. 1. Gospodarka surowcami boru w Polsce
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Surowce pierwotne boru
CN2528
[t]
Import 65 61
1
117 1348
1
1435
Eksport 0 0 35
1
Zapotrzebowanie
p
65 61 117 1313 1435
Bor metaliczny
CN2804 50 10
[kg]
Import = Zapotrzebowanie
p
2195 6082 4490 10 161
1
naturalny kwas borowy
rdo: GUS
Zuycie
Zwizki boru, stosowane w chemii gospodarczej (proszki do prania, myda), ze wzgl-
dw ekologicznych wypierane s przez substytuty (nadwglan sodowy). Wprowadzane s
te jako mikroelementy do nawozw sztucznych i herbicydw. Bor metaliczny to pprze-
wodnik, stosowany jako dodatek stopowy w metalurgii stali. Tlenek borowy, bd kwas bo-
rowy wykorzystywane s w przemyle szklarskim m.in. do produkcji szkie specjalnych (bo-
rokrzemianowych), a take w coraz wikszych ilociach do wytwarzania izolacji z weny
szklanej bd wkna szklanego, redukujc rozszerzalno ciepln tych wyrobw oraz popra-
BOR 143
Tab. 2. Kierunki importu surowcw boru do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
CN2528
[t] 65 61 117 1348 1435
Czechy 48
Islandia 17
Niemcy 12 24
Sowacja
Turcja 54 2 1306 1367
Wochy 11 47 69 25 44
Bor metaliczny
CN2804 50 10
[kg] 2195 6082 4490 10 161
Holandia 1016 2 30 1
Japonia 3
Niemcy 1172 6078 4456 158
USA 1
Wielka Brytania 5 2
Pozostae 7 2 4 1
rdo: GUS
Tab. 3. Warto obrotw surowcami boru
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
CN2528
Eksport 0 0 0 101 0
Import 95 129 136 1615 2254
Saldo -95 -129 -136 -1514 -2254
Bor metaliczny
CN2804 50 10
Eksport 0 0 0 0 0
Import 297 231 399 8 650
Saldo -297 -231 -399 -8 -650
rdo: GUS
wiajc ich trwao i odporno na szok termiczny. Wglik i azotki boru stosowane s w prze-
myle materiaw ogniotrwaych. Wiele zwizkw boru (gwnie kwas borowy, tlenek i bo-
raks) to wysoko cenione w przemyle ceramicznym dodatki do szkliw, emalii, fryt i mas cera-
micznych, zwaszcza do produkcji pytek ceramicznych, poprawiajce ich walory estetyczne
(gadko) i techniczne (wytrzymao, odporno na dziaanie czynnikw zewntrznych),
a przede wszystkim ekonomik procesu technologicznego (skrcenie czasu i obnienie tempe-
ratury wypalania, zmniejszenie zuycia surowcw). W latach 20082009 zuycie pozorne su-
rowcw pierwotnych boru w Polsce zwikszyo si do 13001400 t/r, z duo niszego pozio-
mu okoo 60120 t/r w poprzednich latach. Zapotrzebowanie na bor metaliczny gwatownie
si natomiast zmniejszyo, do odpowiednio 10 i 1221 kg/r (wczeniej 20006000 kg/r), przy-
puszczalnie w wyniku zaamania popytu krajowego stalownictwa (tab. 1).
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Kopaliny boru wystpuj w zoach skarnowych, wulkaniczno-osadowych i infiltracyjno-
-rezydualnych (czapy gipsowe wysadw solnych). Jednak najwiksze znaczenie gospodar-
cze maj zasoby sonych jezior i salin, koncentrujce si w czterech rejonach globu: na pusty-
ni Mojave w poudniowej Kalifornii w USA (m.in. Searles, Owens, Boron); w pasmach al-
pejskich rodkowej i poudniowej Azji w Turcji, Iranie (Dasht-e-Lusht, Dasht-e-Kebir)
i Chinach (Iskaidama, Yingkou); w pasmach Andw w Ameryce Pd. w Chile (Salar
de Surire) i Argentynie (Cauchchari i Diabillo); a take we wschodniej Rosji i Kazachsta-
nie (saliny nadmorskie, m.in. Siwasz i Kara-Bogaz). Zasoby globalne szacuje si na okoo
170 mln t, z czego najwikszymi dysponuj: Turcja (60 mln t), Rosja i USA (po 40 mln t),
oraz Chiny (25 mln t).
Produkcja
W ostatnich latach globalna poda pierwotnych surowcw boru zwikszya si z pozio-
mu okoo 4.9 mln t do 6.1 mln t/r, gwnie za spraw jej rozwoju w krajach, tworzcych
rwnoczenie wiatow czowk producentw grniczych, tj. w Turcji, Argentynie, Chile
i Peru. Okoo 75% wydobycia, prowadzonego w 10 krajach na wiecie, pochodzio z Turcji
i USA (tab. 5). W ukadzie geograficznym poda surowcw boru zostaa zdominowana
144 BOR
Tab. 4. Wartoci jednostkowe importu surowcw boru do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
CN2528
PLN/t 1471 2119 1165 1198 1571
USD/t 460 664 411 467 485
Bor metaliczny
CN2804 50 10
PLN/kg 135 38 89 16998 786
USD/kg 42 12 32 7555 247
rdo: GUS
przez kraje Azji (44% w 2009 r.), natomiast na Ameryk Pd. przypadao 29%, na Ameryk
Pn. 20%, a na Europ 7% (rys. 1).
Okoo 70% wiatowej poday koncentratw boru dostarczaj dwa oligopole: pastwo-
wy Eti Maden AS (dawny Eti Holding) z kopalniami w zachodniej Turcji, oraz Rio Tinto
Minerals z oddziaami wydobywczymi w Argentynie (Borax Argentina SA) i USA
(Rio Tinto Borax).
Wydobycie kopalin boru w Turcji (w 70% colemanitu) prowadzone jest w 4 z 13 funk-
cjonujcych na wiecie kopal, w okrgach: Bigadic (180 tys. t/r koncentratw colemanitu
oraz 150 tys. t/r koncentratw uleksytu i 8090 tys. t/r mielonego colemanitu), Emet
(660 tys. t/r koncentratu colemanitu i 100 tys. t/r kwasu borowego), Kestelek (100 tys. t/r
koncentratu colemanitu), Kirka (800 tys. t/r koncentratu tincalu oraz 50 tys. t/r boraksu
piciowodnego, 65 tys. t/r boraksu dziesiciowodnego, 10 tys. t/r boraksu bezwodnego i in.)
oraz Mustafa Kemalpasa (480 tys. t/r koncentratw colemanitu i uleksytu). Produkcja
tych surowcw znacznie w ostatnim czasie wzrosa, co byo wynikiem zakrojonych na du
skal inwestycji w modernizacj i rozbudow potencjau wyrobw o wysokim stopniu prze-
tworzenia, zwaszcza kwasu borowego i zwizkw boru, m.in. w zakadach firmy Emet
(o 100 tys. t/r kwasu borowego), Bandirma (dodatkowe 85 tys. t/r kwasu borowego i 30 tys. t/r
uwodnionego nadboranu sodowego) oraz Kirka (35 tys. t/r kwasu borowego). W rezulta-
cie zwikszya si take zagraniczna sprzeda tureckiego kwasu borowego, gwnie do hut
szka i zakadw ceramicznych krajw azjatyckich (zwaszcza Chin) i europejskich (m.in.
Polski).
Poda surowcw boru w USA, szacowana na 1.151.20 mln t/r, pochodzia ze z
w poudniowej Kalifornii, eksploatowanych przez 2 firmy, w tym jednego z najwikszych
wiatowych producentw i eksporterw Rio Tinto Minerals/Rio Tinto Borax (kernit
i tincal z kopalni odkrywkowej Boron ok. 2.7 mln t/r rudy, przetwarzanej gwnie na
BOR 145
Tab. 5. wiatowa produkcja surowcw boru
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Rosja
s
400 400 400 400 410
EUROPA 400 400 400 400 410
Argentyna 633 534 670 786 790
Boliwia 63 48 80 56
w
50
Chile 461 460 535 583
w
580
Peru 120 191 234 350 350
AMERYKA PD. 1277 1233 1519 1775
w
1770
USA 1148 1150
s
1150
s
1150 1200
AMERYKA PN. i R. 1148 1150 1150 1150 1200
Chiny
s
140 145 145 140 140
Iran 2 2 2 2 2
Kazachstan 30 30 30 30 30
Turcja 1953 1948 2128 2139 2500
AZJA 2128 2125 2305 2311 2672
W I A T 4953 4908 5374 5636
w
6052
rdo: MY, MCS
boran sodowy, a take kwas borowy, bezwodny boran sodu i tlenek boru, w cznej iloci
okoo 411 tys. t B
2
O
3
w 2009 r., oraz trona wydobywana w oddziale Owens Lake).
Drugim kalifornijskim producentem jest Searles Valley Minerals (kwas borowy i boraks
pozyskiwane z solanek pompowanych z gbokoci sigajcych do 100 m z jeziora Searles)
przejta w styczniu 2008 r. przez indyjsk firm Nirma Ltd., jednego z najwikszych
na wiecie producenta sody kalcynowanej. Trzeci amerykaski wytwrca surowcw boru,
American Borate Co., po zamkniciu ostatniej czynnej kopalni Billie w Dolinie mierci
w 2008 r., kontynuowa import tureckiego uleksytu i colemanitu, przetwarzanych w zaka-
dach Chesapeake i Blacksburg firmy Industrial Minerals Inc. Mimo zmniejszenia liczby
dostawcw USA pozostaje nadal czoowym wiatowym producentem naturalnych boranw
sodowych i kwasu borowego, ktre s w znacznych ilociach eksportowane, gwnie do
krajw Azji i zachodniej Europy.
W Rosji, mimo bogatej bazy zasobowej (m.in. w Jakucji zasoby ponad 100 mln t
z 34% B), cao produkcji pochodzi wycznie ze zoa boranu wapnia Bor (616%
B
2
O
3
) w Primorsku, eksploatowanego od 1959 r. przez firm JSC Bor. Jego kopalina jest
przetwarzana przede wszystkim na kwas borowy (120 tys. t/r, tj. okoo 92% cznej produkcji)
oraz boran wapnia, w wikszoci przeznaczanych na eksport (90% produkcji). W styczniu
2008 r. zakoczono rozbudow potencjau przedsibiorstwa o zakad wytwarzajcy wyso-
kiej czystoci trjchlorek boru.
W Argentynie, bdcej czoowym producentem i eksporterem surowcw boru Ameryki
Pd., wikszo z nich jest wytwarzana przez firm Borax Argentina SA, nalec do Rio
Tinto Minerals, z kopaliny z w Porvenir w prowincji Jujuy, oraz Sijes i Tincalayu
146 BOR
Europa
b. ZSRR
Azja
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t brutto
Rys. 1. Struktura geograficzna produkcji wiatowej surowcw boru
w prowincji Salta (ta ostatnia to najwiksza i najwyej pooona na wysokoci 4100 m
npm kopalnia odkrywkowa w Argentynie). czna produkcja surowcw boru tej firmy,
tj. koncentratw tincalu, hydroboracytu, colemanitu i uleksytu, a take kwasu borowego
(wytwarzanego z odpadw powstajcych w procesie produkcji koncentratu uleksytu) sigaa
ostatnio 110 tys. t/r. Pozostali producenci argentyscy to m.in.: Minera Santa Rita z kopal-
niami w prowincjach Catamarca, Jujuy i Salta oraz zakadem przetwrczym w Campo
Quijano (boraks, kwas borowy i produkty pochodne w cznej iloci 75 tys. t/r), Procesa-
dora de Boratos Argentina (koncentraty tincalu, uleksytu i inyoitu, pozyskiwane w iloci
okoo 50 tys. t/r z kopaliny zoa Loma Blanca), Cia Minera Gavenda i Triboro (w obu
przypadkach uleksyt z 1135% B
2
O
3
), Manufacturas Los Andes SA (uleksyt ze zoa Sa-
lar de Diabillo w Olacapato w prowincji Salta, przetwarzany na wysokiej czystoci kwas
borowy 99.5% i inne surowce boru w nowej instalacji o zdolnoci produkcyjnej 4800 t/r),
oraz Ulex SA(50 tys. t/r) i wielu innych maych producentw, pozyskujcych uleksyt z salin
pooonych na Altaplano w Andach.
W Chile gwnym producentem jest Quiborax, eksploatujcy najwiksze na wiecie
zoe uleksytu Salar de Surire (450 tys. t/r kopaliny z 2532% B
2
O
3
), ktrego urobek prze-
rabiany jest w zakadach El Aguila, m.in. na kwas borowy (80 tys. t/r) i uleksyt granulowa-
ny (40 tys. t/r), w wikszoci eksportowane. Eksploatacja zoa prowadzona na terenach
chronionych bez zgody Lasw Pastwowych zagraa istniejcym tam lgowiskom flamin-
gw. Niewielka produkcja uleksytu pochodzia rwnie z salin na pnocy kraju, z kopalni
Salar da Tara, dostarczajcej granulowany uleksyt dla rolnictwa z 32% B
2
O
3
, a take uleksyt
mielony 3040% B
2
O
3
i koncentrat uleksytu z 6070% B
2
O
3
. Firma Quiborax dysponuje
rwnie boliwijskimi zoami: Rio Grande (wydobycie 25 tys. t/r uleksytu z 3236% B
2
O
3
)
oraz Capina (zoe niezagospodarowane o zasobach 10 mln t uleksytu z 2532% B
2
O
3
). Po-
przez swj oddzia Non Metallic Minerals SAprowadzia rwnie eksploatacj zoa ulek-
sytu Salar de Uyuni. Wydobycie z tego zoa zostao wstrzymane, a linia kolejowa wyko-
rzystywana przez Quiborax do transportu urobku z Boliwii do Chile zablokowana,
w zwizku z cofniciem koncesji pod zarzutem naruszenia standardw rodowiskowych.
Wyrany wzrost produkcji surowcw boru nastpi w ostatnich latach w Peru, gdzie
wydobycie rud uleksytu i inyoitu (ostatnio 350 tys. t/r) ze zoa Laguna Saunas Salar (za-
soby okoo 10 mln t) prowadzi firma Inkabor, wasno woskiego producenta fryt, szkliw
i innych produktw dla przemysu ceramicznego i szklarskiego Gruppo Colorobbia.
Kopalina jest przetwarzana na kwas borowy w zakadzie w Rio Seco oraz cieky bor i inne
surowce w zakadzie Oquendo w Limie.
Produkcja grnicza relatywnie niskiej jakoci kopalin boru w Chinach, ktrej wielko
w ostatnich piciu latach utrzymywaa si na niemal staym poziomie 140145 tys. t/r B
2
O
3
,
pochodzia w wikszoci z prowincji Liaoning w NE czci kraju (57% cznej bazy zaso-
bowej) oraz Quinghai na zachodzie (okoo 30% cznych zasobw), gdzie udokumentowa-
no wikszo z ponad 100 z kopalin boru. Produkcja zwizkw boru, w duym stopniu
bazujca na surowcach importowanych, szacowana jest na co najmniej 380 tys. t/r boranw,
130 tys. t kwasu borowego i 34 tys. t/r peroksoboranu sodu. S one wykorzystywane gw-
nie w przemyle szklarskim. Krajowa poda w nikym stopniu zaspokaja rosnce zapotrze-
bowanie zarwno tej brany, jak i przemysu ceramicznego w Chinach, powodujc pog-
biajcy si deficyt tych surowcw. Wpyno to porednio na rozbudow zdolnoci produk-
cyjnych surowcw boru w krajach dostawcw, zwaszcza kwasu borowego (do 200 tys. t/r),
ktrego produkcja trafia w wikszoci na rynek chiski. W rezultacie potencja wytwrcw
BOR 147
europejskich (Turcja, Rosja) i amerykaskich przers zapotrzebowanie tamtejszych odbior-
cw, podczas gdy kontynent azjatycki sta si netto importerem i gwnym konsumentem
surowcw boru. Sprzyjaa to relokacji orodkw produkcji takich wyrobw jak wkno
szklane, szko borokrzemianowe i ceramika, z Europy i Ameryki Pn. do krajw o niszych
kosztach produkcji, jakimi s kraje Azji. To z kolei pocigno za sob pogbienie deficytu
poday surowcw boru w Azji i dalszego rozwoju ich importu.
Perspektywy rozwoju produkcji surowcw boru na wiecie w najbliszych latach s
zwizane z uruchomieniem kilku nowych inwestycji, m.in. projektw: Kazan k. Ankary
(zasoby 600 mln t kopaliny z r. 31% trony; planowane uruchomienie w 2011 r.) firmy Rio
Tinto Minerals oraz Beypazari joint venture Eti Soda i Ciner Group w Turcji (jedno
z najwikszych z trony na wiecie o zasobach 233 mln t z ponad 56% trony, rozpoczcie
produkcji w 2009 r.), fabryki kwasu borowego w prowincji Khamman w Indiach, kopalni
i zakadu przetwrczego przy zou Satimola w Kazachstanie z udziaem brytyjskiego in-
westora Borates PLC (planowana produkcja 75 tys. t/r kwasu borowego, 50 tys. t/r koncen-
tratu uleksytowo-hydroboracytowego i 25 tys. t/r bezwodnego kwasu borowego oraz bora-
nw sodu), a take inwestycjami w Serbii firmy Rio Tinto Minerals (planowane na 2015 r.
uruchomienie wydobycia boranu litu ze zoa Jadar zasoby 114 mln t z 13.1% B
2
O
3
i 1.8% LiO
2
) oraz joint venture kanadyjskiej firmy typu junior Erin Ventures z serbsk
spk wglow JP PEU, utworzonego w celu udostpnienia zoa Piskanja (7 mln t zaso-
bw z 39% B
2
O
3
, gwnie colemanitu i uleksytu).
Obroty
Najwikszym wiatowym dostawc surowcw boru s Stany Zjednoczone, eksportu-
jce gwnie boran sodu (480 tys. t w 2009 r.) oraz kwas borowy (270 tys. t B
2
O
3
), m.in. do
Kanady, Meksyku, krajw azjatyckich (Chiny, Japonia, Korea Pd., Tajwan) oraz Europy
(Francja, Hiszpania, Holandia). Mniejsze iloci tych surowcw (koncentraty colemanitu
i uleksytu, boraks, kwas borowy) byy do USA importowane (134 tys. t w 2009 r.). Wa-
nym uczestnikiem rynku midzynarodowego jest Turcja, dostarczajca boraks, kwas boro-
wy i zwizki boru oraz w mniejszych ilociach koncentraty colemanitu i uleksytu, gw-
nie do Azji, krajw Unii Europejskiej i USA. Due dostawy pochodziy rwnie z Argentyny,
zaopatrujcej gwnie przemys ceramiczny w Brazylii i USA, a w ostatnim okresie rwnie
Chiny. Eksport surowcw boru z Rosji, gwnie do krajw Azji (Chin, Japonii, Korei Pd.),
jest prowadzony przez dystrybutora firmy JSC Bor w Holandii CPH. Najwikszym od-
biorc surowcw boru stay si Chiny, ktrych import boraksu i kwasu borowego przewy-
szy w ostatnich latach poziom rodzimej produkcji, zwikszajc si w okresie 20002008
w tempie 40% rocznie. Najwiksze dostawy surowcw boru do tego kraju pochodziy
z Chile, Rosji, Turcji i USA.
Zuycie
Surowce boru znajduj wiele (ponad 300) rnorodnych zastosowa, ktrych wci
przybywa. Jednak a 90% ich globalnej konsumpcji przypadao ostatnio na zaledwie kilka
bran, tj. przemys szklarski wkna szklane i szka borokrzemianowe (61%), ceramik
szkliwa, emalie i masy ceramiczne (14%), chemi gospodarcz detergenty i rodki
czystoci (7%), i rolnictwo nawozy sztuczne (6%). Pozostae 12% stanowiy takie kierunki
uytkowania, jak produkcja rodkw uniepalniajcych oraz materiaw ciernych i ogniotrwa-
ych (wglik i azotki boru). Bor metaliczny (pprzewodnik) i elazobor su do produkcji
148 BOR
stali specjalnych, stopw wstpnych Al, Cr i Ni oraz w energetyce jdrowej i lotnictwie
wojskowym (wkna boro-wolframowe o ogromnej wytrzymaoci, wzmacniajce konstru-
kcj samolotw bojowych). Przykadowa struktura konsumpcji w USA w 2009 r. przedsta-
wiaa si nastpujco: przemys szklarski i ceramiczny 76% (izolacyjne wkna szklane
okoo 61%, szka borokrzemianowe 15%), myda, detergenty, wybielacze 5%, emalie,
rolnictwo 4%, fryty i szkliwa 3%, inne 12%.
W dajcej si przewidzie przyszoci popyt na surowce boru pozostanie funkcj zapo-
trzebowania budownictwa najwikszego kocowego uytkownika wyrobw z udziaem
boru, gdzie na coraz wiksz skal stosowane s materiay izolacyjne z wkna szklanego
oraz rodki uniepalniajce. Pewien wpyw na ograniczenie poziomu konsumpcji moe mie
konkurencja substytutw, ktra zaznaczya si zwaszcza na europejskim i amerykaskim
rynku rodkw piorcych (nadwglan sodu zamiast nadboranu sodu), powodujc zmian
udziaw procentowych poszczeglnych dziedzin w strukturze uytkowania omawianych
surowcw.
Wedug analiz Roskill Information Sevices, po okresie intensywnego wzrostu zuycia,
ktre w 2008 r. zwikszyo si do okoo 1.9 mln t B
2
O
3
, rynek surowcw boru osign stan
rwnowagi. W 2009 r., w wyniku oglnowiatowej recesji gospodarczej i zaamania na ryn-
ku budowlanym oraz koniecznoci zredukowania zapasw gwnych uytkownikw tych
surowcw, zapotrzebowanie zmniejszyo si do ca. 1.5 mln t B
2
O
3
, tj. o okoo 20%. Odbu-
dowanie jego poziomu jest spodziewane nie wczeniej ni w 2012 r., natomiast wyrana
zwyka, do okoo 2.5 mln t (o 4.5%) w horyzoncie roku 2014. Najbardziej ewidentny
wzrost zapowiada si w krajach Azji, a zwaszcza w Chinach, rozwijajcych produkcj
wkna szklanego, ktra w 2008 r. osigna poziom 1.8 mln t/r. czne zuycie surowcw
boru w tym kraju w latach 20002008 roso w tempie 15% rocznie. Jak si uwaa, przewi-
dywany w najbliszych latach przyrost globalnego zapotrzebowania na wkno szklane,
zwaszcza ze strony przemysw wysokich technik powinien zagodzi skutki spadku kon-
sumpcji w budownictwie. Perspektywy zwikszenia zuycia boru stwarza zwaszcza zasto-
sowanie szkie borokrzemianowych (z udziaem 530% B
2
O
3
) w produkcji paneli sonecz-
nych, a take w elektronice w produkcji monitorw komputerowych, ekranw LCD
(przewidywany wzrost o 15% w 2010 r.), wywietlaczy telefonw komrkowych oraz iPo-
dw. Rozwj wymienionych zastosowa, podobnie jak rosnce wykorzystanie materiaw
izolacyjnych z wkna szklanego, jest konsekwencj systematycznej poprawy standardu y-
cia, zwaszcza w krajach rozwijajcych si, takich jak: Chiny, Indie i Brazylia, a take nale-
cych do obszaru rodkowej i wschodniej Europy. W odniesieniu do tzw. dojrzaych go-
spodarek przewiduje si, e w Europie w perspektywie 2012 r. konsumpcja naturalnych bo-
ranw w przemysach wysokich technik zwikszy si o 13%, a w Ameryce Pn. o 10%.
Denie do podwyszenia jakoci ycia, oznaczajce rwnie potrzeb ochrony i zachowa-
nia walorw rodowiska naturalnego, moe rwnie skutkowa zwikszeniem wykorzysta-
nia zwizkw boru jako substytutu toksycznych chemikaliw, stosowanych m.in. w konser-
wacji drewna (w celu ochrony przed termitami, kornikami, mrwkami, grzybami i plenia-
mi), oraz jako skadnik tworzyw sztucznych. Wzrostu zuycia mona si take spodziewa
w rolnictwie, gdzie coraz powszechniej stosuje si nawozy sztuczne wzbogacone w bor,
zwaszcza na terenach wystpowania gleb ubogich w ten mikroelement, tj. w krajach wschod-
niej Europy, Chinach, Indiach i Brazylii, a take cho w mniejszym stopniu w medy-
cynie: w terapii zwalczania nowotworw, leczeniu chorb alergicznych, chirurgii, badaniach
struktury DNA itp. Wrd nowych kierunkw zastosowa, ktre pojawiy si w ostatnim
BOR 149
czasie naley wymieni: nanoinynieri (nanoprzewody borowe, konkurencyjne dla wglo-
wych ze wzgldu na zdolno do przewodzenia prdu elektrycznego), promowane przez tu-
recki Instytut Boru wykorzystanie boru jako dodatku wzmacniajcego do cementu (podwa-
jajcego jego wytrzymao i trwao) oraz kwasu borowego do mas pytek gresowych,
a take jako skadnika baterii paliwowych (boro-wodorkowych), nawozw do upraw orze-
chw laskowych, kiwi, burakw cukrowych, pomidorw, oraz tzw. biomasy.
Ceny
Ceny surowcw boru ustalane s na podstawie zawartoci tlenku boru oraz sodu i wap-
nia, ktrymi rni si poszczeglne kopaliny i zwizki boru. Do 2008 r. ich zakresy poda-
wane przez Industrial Minerals dla niemale wszystkich surowcw boru pozostaway bez
zmian (tab. 6). Ceny opublikowane w tym wydawnictwie na koniec 2009 roku ograniczaj
si do surowcw poudniowo-amerykaskich, co uniemoliwia porwnanie poziomu cen
surowcw innego pochodzenia dotychczas cytowanych. Wedug dostpnych informacji pra-
sowych, ceny surowcw boru (boranw) zmniejszyy si w 2009 r. o okoo 30% w stosun-
ku do poziomu z wrzenia roku 2008 (rekordowy puap), co byo reakcj producentw na
spadek zapotrzebowania. Pod koniec 2009 r. tendencja znikowa zostaa zahamowana, co
wedug analitykw rynku wskazuje na pojawienie si pozytywnych sygnaw i odrodzenie
rynku surowcw boru w najbliszych latach.
150 BOR
Tab. 6. Ceny surowcw boru
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Koncentrat colemanitu 270290
1
270290
1
270290
1
270290
1
370420
2
Boraks bezwodny
3
840900 840900 840900 840900 .
Boraks piciowodny
rafinowany
4
300350 300350 300350 300350 .
techniczny
5
587685 587685 599699 437509 430500
Kwas borowy 350400
6
350400
6
350400
6
350400
6
800
7
1
turecki grudkowy, 4042% B
2
O
3
, fob USA/Japonia, USD/t, cena na koniec roku IM
2
poudniowo-amerykaski, 40% B
2
O
3
, fob Buenos Aires, cena jw.
3
pakowany, partie 25 kg, delivered Wielka Brytania, GBP/t, cena jw.
4
granulowany, ex works Wielka Brytania, GBP/t, cena jw.
5
granulowany, 99.5%, ex works USA, USD/t, cena na koniec roku MCS
6
granulowany, ex works Wielka Brytania, GBP/t, cena na koniec roku IM
7
poudniowo-amerykaski, fob Chile, cena jw.
BROM
Brom (Br) jest pierwiastkiem powszechnie wystpujcym w przyrodzie, gwnie w wo-
dzie morskiej, sonych jeziorach i solankach podziemnych towarzyszcych zoom ropy naf-
towej. Jest pozyskiwany przede wszystkim z solanek chlorkowych z domieszk bromkw,
na mniejsz skal z chlorkowych soli K-Mg. Perspektywy rozwoju poday bromu i jego
zwizkw zwizane s z wytwarzaniem rodkw uniepalniajcych i dezynfekcyjnych, a take
ich wykorzystaniem w wiertnictwie ropy i gazu. Dziedziny te decyduj o wysokim poziomie
wiatowej poday surowcw bromu, ktra w ostatnich latach zmieniaa si w przedziale
600670 tys. t/r.
Obrotom handlowym podlega brom elementarny w gatunkach o czystoci 99.5%,
99.7%, 99.95%, oraz zwizki chemiczne bromu, np. bromek etylenu, bromoform, bro-
mowodr, bromek metylu (w zwizku z ustaleniami Protokou Montrealskiego z 1987 r.
zarwno handel, jak i stosowanie tych zwizkw w krajach wysoko rozwinitych jest kon-
trolowane, z perspektyw cakowitego ich wyeliminowania).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Solanki bromowe i jodobromowe o potencjalnym znaczeniu gospodarczym wystpuj
na znacznym obszarze kraju. W niektrych wodach cechsztynu i starszego paleozoiku za-
warto bromu siga 23 g/l. Dotychczas gospodarczo wykorzystywane byy jedynie solan-
ki trzeciorzdowe. Ich najwaniejsze wystpienia to apczyca koo Bochni (zasoby statycz-
ne 32 mln m
3
) i Dbowiec koo Skoczowa (zasoby dyspozycyjne 74 m
3
/h) . czne udoku-
mentowane zasoby okrela si na 7200 t Br i 32.2 mln m
3
solanek jodowo-bromowych
(BZKiWP, 2010), podczas gdy zasoby statyczne w obrbie tzw. zatoki gdowskiej, tj. na ob-
szarze okoo 49 km
2
, szacuje si na okoo 76 mln m
3
.
Produkcja
Jedynym produktem handlowym z udziaem bromu pozyskiwanym w Polsce jest jodowo-
-bromowa sl lecznicza. Jest produkowana z mioceskich solanek jodobromowych zoa
apczyca koo Bochni przez Zakad Przerbki Solanek Jodowo-Bromowych Sal-
co S.C. Produkcja ta systematycznie rosa, osigajc w 2009 r. poziom 874 t, podczas gdy
w 2005 r. bya o niemal poow nisza (446 t). Niewielkie iloci tych soli nieregularnie po-
zyskiwano rwnie w Dbowcu koo Skoczowa. Analizowane s sposoby i moliwoci od-
zysku bromu z solanek i wd zasolonych, m.in. zrzucanych do ciekw powierzchniowych
przez niektre sanatoria (np. w Rabce) oraz kopalnie wgla kamiennego GZW.

Obroty
Zapotrzebowanie na brom jest w caoci pokrywane importem. W ostatnich latach jego
poziom zmienia si w przedziale 616 t/r. Tradycyjnym i niemal wycznym jego dostawc
do Polski pozostaje Ukraina (tab. 1). Notowany rwnoczenie eksport bromu z Polski,
gwnie do Czech, a w 2009 roku rwnie na Wgry, nosi znamiona reeksportu. Saldo
obrotw bromem jest trwale ujemne. Wyjtkiem by rok 2007, gdy przychody z reeksportu
zrwnowayy warto zakupw (tab. 1, 2).
Wartoci jednostkowe importu bromu do Polski w latach 20082009 byy znacznie
wysze ni w poprzednich latach, co miao zwizek ze wzrostem jego cen na rynku midzy-
narodowym (tab. 3, 5).
Zuycie
Brom, gwnie w postaci zwizkw chemicznych, jest stosowany przede wszystkim do
produkcji rodkw uniepalniajcych, farmaceutykw i lekw, a take do sanityzacji i oczy-
152 BROM
Tab. 1. Gospodarka bromem w Polsce CN 2801 30 90
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 6 16 14 11 6
Ukraina 5 16 14 11 6
Pozostae 1 0
Eksport 3 5 9 5 5
Czechy 3 4 8 4 2
Wgry 3
Pozostae 1 1 1
Zuycie
p
3 11 5 6 1
rdo: GUS
Tab. 2. Warto obrotw bromem CN 2801 30 90
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 31 57 110 49 72
Import 50 122 110 109 74
Saldo -19 -65 0 -60 -2
rdo: GUS
Tab. 3. Wartoci jednostkowe importu bromu do Polski CN 2801 30 90
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 9010 7611 7679 10082 11966
USD/t 2771 2388 2728 4175 3995
rdo: GUS
szczania wody. Wielko krajowego zuycia w ostatnich piciu latach generalnie nie prze-
kraczaa kilku ton/rok, wykazujc od 2006 r. wyran tendencj znikow (tab. 1).
GOSPODARKAWIATOWA
rda
wiatowe zasoby bromu okrela si jako nieograniczone (woda morska zawiera 65 ppm
Br, tj. okoo 100 bilionw ton, podczas gdy wody samego Morza Martwego okoo 1 mi-
liarda ton bromu). Znaczenie gospodarcze maj obecnie solanki podziemne zwizane ze
zoami ropy, laguny i saliny. Zoa bromu s znane co najmniej w 14 pastwach, a naj-
wikszymi dysponuj kraje z dostpem do Morza Martwego, przede wszystkim Izrael, nato-
miast duymi (solanki bromonone) USA, Francja, Hiszpania i in.
Produkcja
wiatowa poda surowcw bromu ulegaa w ostatniej dekadzie wahaniom, ktre byy
wypadkow rozwoju zapotrzebowania przemysu elektronicznego i telekomunikacji przy
rwnoczesnym zmniejszaniu zuycia bromku metylu, jednego z najpopularniejszych pesty-
cydw (rys. 1). Ten ostatni zosta uznany za substancj niszczc warstw ozonow ziemi
(Montreal Protocol, 1987). W ostatnich latach wielko produkcji surowcw bromu zmie-
niaa si w przedziale 606670 tys. t/r Br, osigajc najniszy poziom w 2009 r. w wyniku
kryzysu na rynku nieruchomoci w USA i zahamowania tempa rozwoju gospodarki wiato-
BROM 153
Europa
b. ZSRR
Azja
Ameryka Pn. i r.
0
100
200
300
400
500
600
700
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t Br
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji bromu
wej. Wpyw na jej ograniczenie mia zwaszcza szybki wzrost cen nonikw energii, a take
zastrzeenia natury rodowiskowej co do toksycznoci substancji zawierajcych brom (tab. 4).
Zwikszone zapotrzebowanie na zwizki bromu, tzw. CBF (bromki wapnia, sodu i cynku)
wykazywao natomiast wiertnictwo naftowe i gazownictwo, gdzie znajduj one zastosowa-
nie jako zagszczajcy skadnik puczek. Wskutek tego zapowiadane jeszcze w 2004 r.
wprowadzenie zakazu produkcji surowcw bromu, zostao bezterminowo odroczone. Rw-
nie przewidywane na 1 stycznia 2005 r. cakowite wstrzymanie produkcji i konsumpcji
bromku metylu w 12 krajach wysoko rozwinitych, m.in. USA, byo kilkakrotnie przesuwa-
ne (dla krajw rozwijajcych si termin jego wycofania wyznaczono na rok 2015), bowiem
nie znaleziono dla niego rwnie skutecznego rodka alternatywnego. W Stanach Zjednoczo-
nych, bdcych najwikszym wiatowym producentem surowcw bromu, zwizek ten nadal
jest stosowany w tzw. dziedzinach krytycznych (w 2009 r. okoo 4 tys. t, tj. 16% rekordowe-
go zuycia w 1991 r.), jednak s to iloci limitowane, ktrych sprzeda wymaga autoryzacji
amerykaskiej Agencji Ochrony rodowiska (EPA). Rozwaano rwnie substytucj nie-
ktrych rodkw uniepalniajcych z udziaem bromu, jednak nad zastrzeeniami natury ro-
dowiskowej i zdrowotnej wziy gr uzasadnione korzyci ich uycia. W 2009 r. dwaj
gwni producenci surowcw bromu w USA (Albemarle i Chemtura) zawarli porozumie-
nie o zakoczeniu produkcji, importu i sprzeday zwizku uniepalniajcego decaBDE (sto-
sowanego m.in. w produkcji komputerw, telewizorw, telefonw komrkowych) do koca
2013 r. W krajach Unii Europejskiej natomiast z listy zakazanych substancji z udziaem bro-
mu wyczono popularne rodki uniepalniajce typu PDBE, stosowane szeroko m.in. w pro-
dukcji komputerw, telewizorw, telefonw komrkowych i innego drobnego sprztu elektro-
154 BROM
Tab. 4. wiatowa produkcja bromu
tys. t Br
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Azerbejdan
s
2.0 2.0 2.0 3.5 3.5
Hiszpania
s
0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Niemcy 0.3 0.4 1.6 1.7
w
1.4
Rosja
s
1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
Ukraina
s
1.9
w
3.1
w
0.7
w
0.7
w
0.7
EUROPA 5.3
w
6.6
w
5.4
w
7.0
w
6.7
USA 226.0 243.0 235.0
s
235.0
s
230.0
s
AMERYKA PN. i R. 226.0 243.0 235.0
s
235.0
s
230.0
s
Chiny
s
104.5
w
124.0 137.0
w
135.0 140.0
Indie 1.5 1.5 1.5 1.5 1.5
Izrael
s
207.0 179.5 159.4 164.0 128.0
Japonia
s
20.0 20.0 20.0 20.0 20.0
Jordania 89.8 94.5 85.1 85.0 80.0
Turkmenistan
s
0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
AZJA 423.0
w
419.7 403.2
w
405.7 369.7
W I A T 654.3
w
669.3
w
643.6
w
647.7
w
606.4
1
cznie z bromemz wody morskiej
rdo: MY, WM, MCS
nicznego (ok. 90% wszystkich tego typu urzdze zawiera rodki zapobiegajce zapaleniu).
Niemniej jednak produkcja bromu w Europie stopniaa w ostatnich latach do 57 tys. t/r. Do
jej spadku przyczynio si przede wszystkim zamknicie zakadw dwubromku etylu w An-
glesey w Walii, a take zaprzestanie produkcji we Francji i Woszech.
W 2009 r. najwikszym wiatowym producentem surowcw bromu pozostaway Stany
Zjednoczone, cho ich udzia w globalnej poday od 1973 r., kiedy wynosi 71%, zmniej-
szy si o niemal poow (do okoo 38%). Produkcja surowcw bromu w USA jest skon-
centrowana w stanie Arkansas, gdzie s one pozyskiwane z solanek formacji Smackover
(40005000 ppm Br) zalegajcych na gbokoci okoo 2400 m. Prowadz j dwie firmy:
Albemarle Corp. (zakady w okolicy miejscowoci Magnolia o cznych zdolnociach
produkcyjnych 148 tys. t/r bromu elementarnego) i Chemtura Corp. (potencja 130 tys. t/r
w 4 zakadach). Cz wstpnie oczyszczonych bromononych roztworw z wymienionych
zakadw jest przetwarzana na zwizki bromu oraz na brom elementarny przez jedn z naj-
wikszych w USA i na wiecie firm przetwrczych TETRA Technologies Inc., bazu-
jc rwnie na surowcach importowanych oraz odpadowych (zuyte puczki wiertnicze).
Izrael do 2008 r. drugi wiatowy producent z 2125% udziaem w rynku pozys-
kuje brom (a take magnez) z odpadowego ugu po produkcji potasu z wd Morza Mart-
wego. Produkcj prowadzi firma Dead Sea Bromine Group, ktra wraz z Dead Sea Pe-
riclase tworzy korporacj ICL Industrial Products (ICL-IP), bdc czonkiem Israel
Chemicals Ltd. Jest to obecnie najwikszy na wiecie producent bromu elementarnego oraz
wiodcy wytwrca zwizkw bromu z zakadami w Izraelu (260 tys. t/r bromu elementar-
nego w Sdom oraz 80 tys. t/r bromku wapnia w Ramat Hovav), a take w Holandii i Chi-
nach. ICL-IP jest rwnie duym eksporterem surowcw bromu, gwnie na rynki Europy
Zachodniej, Stanw Zjednoczonych, Chin, Japonii oraz Tajwanu. W 2009 r. firma ta przy-
stpia do wprowadzania na rynek najnowszej generacji bromowanych substancji uniepal-
niajcych na bazie polimerw, zapowiadajc 3-letni program wycofania decaBDE ze sprze-
day do USA. Jednym z najbardziej zaawansowanych produktw przez ni opracowanych
i wdroonych jest zwizek bromu stosowany w elektrowniach wglowych w celu wyelimi-
nowania emisji rtci.
W 2009 r. na drugie miejsce wrd najwikszych na wiecie dostawcw bromu awan-
soway Chiny, zwikszajc swj udzia w globalnej poday do 24%. Do kluczowych do-
stawcw w tym kraju nale: Laizhou Bromine Works firmy Ocean Chemicals Group
w prowincji Shandong 43 tys. t/r Br oraz Shouguang City Haoyuan Chemical Com-
pany Ltd. (w strukturze Gulf Resources Inc.), ktra w 2009 r. ogosia rozbudow zdolno-
ci produkcyjnych zwizkw bromu z 34 do 38.7 tys. t/r.
Do wanych wytwrcw surowcw bromu na wiecie nale ponadto: Jordania (Jor-
dan Bromine Company 50 tys. t/r), Japonia (Toyo Soda Manufacturing Co.
20 tys. t/r) oraz Ukraina (Perekop 3 tys. t/r). Na szczegln uwag zasuguje pierwszy
z wymienionych krajw, w ktrym produkcja bromu zostaa podjta zaledwie w 2002 r.
przez Jordan Bromine Co. Surowce bromu, tj. brom elementarny, bromek wapnia i sodu
oraz zwizki uniepalniajce TBBA, s wytwarzane z wd Morza Martwego w miejs-
cowoci Safi. Przyjcie Jordanii do wiatowej Organizacji Handlu umoliwio rozwj eks-
portu surowcw bromu z tego kraju, gwnie na rynki Europy, dalekowschodniej Azji
i USA. Duym potencjaem rozwoju produkcji zwizkw bromu, uwarunkowanym jednak
napywem kapitau, dysponuj ponadto: Rosja w okrgu Astrachaskim (do 150 t/r bro-
mu i 30 t/r jodu z unikalnych, najwikszych na poudniu kraju z ropy i gazu, zasobnych
BROM 155
w solanki bromowo-jodowe), Irkuckim (stenie bromu w solankach terenw ropononych
od 3.2 do 10.6 kg/m
3
) oraz w rejonie Wogogradu (zoe biszofitu, w ktrym koncentracje
bromu, sigajce 59 kg/m
3
, s piciokrotnie wysze ni w Morzu Martwym), Azerbejdan
(Basen Prikurinski z zasobami 100 tys. t solanki Br w zou ropy naftowej w rejonie Ba-
ku), Tadykistan (zoe solanki Tut-Buak z 194 t/m
3
bromku elaza) i Indie (produkcja
bromu, chlorku potasu i magnezji z odsalania wd brakicznych, alg morskich, rnych su-
rowcw odpadowych chemii organicznej i in. w zakadach: Hindustan Salts, Mettur Che-
micals i Tata Chemicals).
Obroty
Ocenia si, e obrotom midzynarodowym podlega tylko okoo 10% produkowanego
bromu, tj. okoo 60 tys. t/r, przy czym okoo 80% cznego wiatowego eksportu pochodzi
z Izraela, sprzedajcego okoo 90% swojej produkcji do ponad 100 krajw przez filie marke-
tingowe Dead Sea Bromine Group, np. Ameribrom Inc., czy Eurobrom B.V. w Holandii
(gdzie wytwarzane s rwnie zwizki bromu na bazie bromu elementarnego z Izraela). Inny-
mi wanymi dostawcami bromu elementarnego s Stany Zjednoczone (612 tys. t/r), bdce
rwnoczenie znaczcym importerem jego zwizkw (3060 tys. t/r). Najwikszymi odbior-
cami surowcw bromu s kraje zachodnioeuropejskie, a wrd nich Wielka Brytania (ostat-
nio 58 tys. t/r).
Zuycie
Brom stosowany jest przede wszystkim w postaci zwizkw, np. bromkw etylenu czy
metylenu, bromoformu i in. Na poziom jego zapotrzebowania najwikszy wpyw maj cykle
koniunkturalne w gospodarce wiatowej, a zwaszcza wahania dynamiki rozwoju gospodar-
czego w krajach wysoko rozwinitych. Wedug ostatnich prognoz, w perspektywie 2013 r.
gwn si napdzajc popyt na surowce bromu na wiecie bdzie rosnce wykorzystanie
tworzyw sztucznych z udziaem rodkw uniepalniajcych w krajach rozwijajcych si,
zwaszcza Azji i rejonu Pacyfiku (wzrost 7%/r). W skali globalnej tempo wzrostu popytu na
te substancje w horyzoncie 2011 r. ocenia si na 4.7%/r. Pomylne przewidywania rozwoju
zapotrzebowania na materiay uniepalniajce z udziaem bromu wynikaj przede wszystkim
z postpu technologicznego w ich recyklingu. Dziki temu zyskay one opini znacznie
mniej obciajcych dla rodowiska (wrcz przyjaznych) ni inne substancje, zwaszcza
w krajach o wysokim poziomie przetwrstwa surowcw wtrnych, takich jak kraje europej-
skie czy Japonia. Struktura uytkowania bromu w USA w ostatnich kilku latach zasadniczo
si nie zmienia, tj.: na produkcj rodkw zmniejszajcych palno (m.in. tworzyw sztucz-
nych stosowanych szeroko w elektronice, budownictwie, produkcji mebli i przemyle samo-
chodowym) przypadao okoo 4050% zuycia (w 2009 r. zapotrzebowanie na nie spado
w zwizku z kryzysem finansowym). Wrd pozostaych kierunkw uytkowania bromu
naley wymieni: puczki wiertnicze, chemikalia do oczyszczania wody, pestycydy (gwnie
bromek metylu), chemikalia dla potrzeb fotografiki, dodatki do gumy i inne. Tempo wzrostu
zuycia surowcw bromu w USA do 2013 r. ocenia si na 2.7%/r, w czym najwikszy
udzia bdzie miao budownictwo (izolowane druty i kable) a take zaostrzenie norm przeciw-
poarowych. Mniejszy ni dotychczas potencja wzrostu popytu w krajach wysoko uprzemy-
sowionych ma produkcja rodkw dezynfekujcych, stosowanych w systemach chodzenia
przemysowego, przemyle papierniczym, basenach pywackich, do sanityzacji ywnoci,
w ktrych brom peni rol biocydu o znacznie wyszej aktywnoci, ale agodniejszym od-
156 BROM
dziaywaniu na rodowisko w porwnaniu ze rodkami alternatywnymi (np. chlorem i sub-
stancjami bazujcymi na alkaliach). Najwikszy wzrost zuycia bromu w tej roli spodziewa-
ny jest w Chinach i Indiach, gdzie stale podnoszone s standardy czystoci wody. Wprowa-
dzanie w krajach rozwinitych przepisw ograniczajcych emisj rtci do rodowiska (uwal-
niajcej si gwnie podczas spalania wgla w elektrowniach wglowych) przyczynio si
do wprowadzenia na rynek przez firm ICL Industrial Products (ICL-IP) nieorganiczne-
go zwizku na bazie bromu, ktry peni rol sorbentu rtci w instalacjach oczyszczajcych.
Ta dziedzina uytkowania bromu jest oceniana jako najbardziej obiecujca sfera potencjal-
nego rozwoju jego konsumpcji, zwaszcza, e uycie zwizkw bromu do neutralizacji emi-
sji rtci jest znacznie bardziej efektywne kosztowo ni zastosowanie innych substancji, np.
z udziaem chloru, fluoru, czy jodu. W najbliszych latach nieuniknione s natomiast dalsze
ograniczenia w uytkowaniu bromu jako skadnika dodatkw przeciwstukowych do benzy-
ny oowiowej (wci uywanej w krajach trzeciego wiata oraz w ograniczonym zakresie
w innych regionach do zasilania maych samolotw i sprztu rolniczego), a take w fotogra-
fice, gdzie w cigu najbliszej dekady spodziewane jest cakowite wyparcie techniki kla-
sycznej przez technologi cyfrow, nie wymagajc mokrej obrbki kliszy fotograficznej.
Ceny
Ceny bromu elementarnego na rynku amerykaskim wykazyway znaczne wahania
(tab. 5). Generalnie wynikao to z waha poziomu zapotrzebowania w brany elektronicz-
nej, a ostatnio rwnie ze strony przemysu wiertniczego i budownictwa. Ceny na rynku eu-
ropejskim bromu oczyszczonego od 2002 r. nie s publikowane. Na rynku amerykaskim
w ostatnich latach nastpia wyrana ich zwyka, wynikajca z gwatownego wzrostu noto-
wa cen ropy naftowej i gazu ziemnego, kosztw transportu oraz podstawowych materia-
w, wykorzystywanych w przemyle chemicznym, a take zaostrzenia uregulowa rodo-
wiskowych odnoszcych si do wykorzystania zwizkw bromu. W 2009 r. rwnie i te ce-
ny przestay by dostpne.
BROM 157
Tab. 5. Ceny bromu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Bromelementarny techniczny
1
74.3 139.0 298.0
2
298.0
2,s
.
1
99.7% w cysternach ex works USA, USc/kg MY
2
wycznie bromelementarny (dostarczany w cysternach) przez Albemarle Corp., USc/kg MY
CEMENT
Cement jest najwaniejszym hydraulicznym materiaem wicym, a take podstawo-
wym materiaem budowlanym. Gwnym gatunkiem czasw wspczesnych jest cement
portlandzki. Klinkier cementowy, otrzymywany przez spiekanie mieszaniny drobno zmie-
lonych skadnikw wsadowych (ska wglanowych wapieni i margli, ska ilastych oraz
surowcw elazononych) w piecu obrotowym w temperaturze okoo 1400C, jest wanym
pproduktem do otrzymania tego typu cementw. Klinkier jest mielony z dodatkiem 34%
siarczanu wapnia (gips, anhydryt) celem otrzymania klasycznego cementu portlandzkiego
bez dodatkw. Ronie znaczenie cementw portlandzkich z dodatkami aktywnymi puz-
zolan (cement puzzolanowy), trasem (cement trasowy), popioami lotnymi i ulem wiel-
kopiecowym, ktry uyty w iloci 3060% daje w efekcie cement hutniczy. Wyrnia si
take wiele specjalistycznych gatunkw cementw, np. szybkotwardniejcy, wysokowytrzy-
maociowy, biay, siarczanoodporny, ekspansywny, wodoszczelny i inne. Powszechnie wy-
dziela si jego marki oznaczone liczbami: 32.5, 42.5, 52.5, odpowiadajce wytrzymaoci na
ciskanie w MPa normowej zaprawy cementowej po 28 dniach.
wiatowa produkcja cementu do 2007 r. systematycznie wzrastaa w tempie 710%/r.
Niemniej lata 20089, w konsekwencji globalnego kryzysu, przyniosy znaczne spowolnie-
nie tempa tego wzrostu, zwaszcza w krajach Europy i Ameryki Pn. Rozwj poday odno-
towano natomiast na kontynencie azjatyckim, skd pochodzi ju ponad 78% globalnej pro-
dukcji, gwnie za spraw Chin i Indii. Budowa wielu nowych oraz modernizacja istnie-
jcych cementowni w wikszoci krajw, szczeglnie w krajach rozwijajcych si, daje na-
dzieje na utrzymanie dodatniego tempa wzrostu poday cementu, mimo kryzysu finansowe-
go w USAi innych regionach.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
rda pierwotne
Podstawowymi surowcami do produkcji klinkieru i cementu s wapienie, margle i ko-
paliny ilaste. Polska posiada bogat baz zoow wapieni i margli przydatnych dla prze-
mysu cementowego. Zoa te wystpuj gwnie w poudniowej i rodkowej czci kraju,
gdzie zlokalizowana jest take wikszo cementowni. czne zasoby bilansowe 72 z
wapieni i margli rozpoznanych dla potrzeb tego przemysu wg stanu na 31.12.2009 r. wyno-
siy 12601 mln t, w tym 4109 mln t w 17 eksploatowanych zoach (BZKiWP, 2010).

W stosunku do poprzedniego roku wzrosa liczba z poprzez udokumentowanie nowego
zoa w woj. opolskim Tarnw Opolski-Wschd. Najwiksze zoa wystpuj w woje-
wdztwach: lubelskim (3.4 mld t, przewanie kredowe margle i kreda piszca) i witokrzy-
skim (2.1 mld t, gwnie dewoskie i jurajskie wapienie). Wielkie zasoby maj rwnie zo-
a w wojewdztwie dzkim (1.9 mld t), mazowieckim (1.5 mld t), a mniejsze w kujawsko-
-pomorskim, opolskim i lskim.
Kopaliny ilaste dla przemysu cementowego rozpoznano jako kopaliny uzupeniajce
w tych samych regionach, co zoa wapieni i margli dla tego przemysu. Udokumentowa-
nych jest 29 ich z, o cznych zasobach bilansowych ponad 220 mln t (wg stanu na
31.12.2010 r.). W 2009 r. wydobycie prowadzono jedynie ze zoa: Izbica V, za eksploato-
wane w 2008 r. zoe Izbica IV skrelono z bilansu zasobw. Dwa inne zoa, rwnie
w woj. lubelskim (Lechwka dz. 99 i Lechwka dz. 97/1, 101/1) maj statut eksploatowa-
nych okresowo. Niewielkie i prowadzone okresowo wydobycie ze z pierwotnych wiad-
czy o wykorzystania w znacznym stopniu odpadowych surowcw glinononych.
Wanymi surowcami uywanymi jako skadniki korygujce czas wizania w cementach
s surowce siarczanowe gips i anhydryt. czne zuycie surowcw siarczanowych do
tego celu w 2009 r. wynioso 711.2 tys. t/r, z czego ponad 57% stanowi gips syntetyczny
z odsiarczania spalin (por.: GIPS I ANHYDRYT). Jest to pierwszy rok, w ktrym ilo
gipsu odpadowego znacznie przewysza ilo gipsu naturalnego zuytego w przemyle ce-
mentowym. W roku 2008 r. gips odpadowy stanowi zaledwie 43% cznego zuycia gipsu.
rda wtrne i odpadowe
Coraz wiksze znaczenie w produkcji klinkieru i cementu zyskuj rnego rodzaju su-
rowce wtrne i odpadowe. Ich udzia z roku na rok wzrasta, tak i w 2008 r., wykorzystano
cznie 5578.3 tys. t surowcw odpadowych. W 2009 r. ilo zuytych odpadowych surow-
cw bya znacznie nisza 4321.3 tys. t ze wzgldu na niszy poziom produkcji klin-
kieru i cementu. Najwaniejszymi surowcami tego typu s:
odpady wapienne (grnicze i przerbcze) ze z eksploatowanych przez zakady wa-
piennicze (w 2009 r. 285 tys. t/r, cementownie Grade, Kujawy, Nowiny);
popioy lotne z elektrowni, w zdecydowanej wikszoci do produkcji cementu (1417 tys. t
w 2009 r., w tym rwnie 42.1 tys. t popioy z kotw fluidalnych) i produkcji klinkieru
(406 tys. t);
odpady elazonone (pyy, szlamy, syderyt i in., cznie 229 tys. t w 2009 r., gwnie
Warta, Kujawy, Oarw, Chem);
upek przywglowy (okoo 245 tys. t/r, zwaszcza Warta, Oarw i Chem);
uel wielkopiecowy (gwnie do produkcji cementw hutniczych w iloci 1268.6 tys. t
i produkcji klinkieru 59.4 tys. t w 2009 r., zuywany w wikszoci cementowni);
gips syntetyczny z odsiarczania (ponad 410 tys. t w 2009 r., gwnie Grade, Kujawy,
Warta i Odra).
Zgodnie ze wiatowymi tendencjami polski przemys wykorzystuje rwnie paliwa alter-
natywne pozyskiwane z odpadw, np. zuyte opony, odpady porafinacyjne, drzewne, komu-
nalne, tekstylne, papiernicze i wiele innych. Ilo zutylizowanych w czasie wypalania klinkie-
ru odpadw rwnie systematycznie ronie i gdy w 2004 r. wyniosa zaledwie 201 tys. t, to
w 2009 r. ju 751.9 tys. t. W 2009 r. ze spalania paliw zastpczych przemys uzyska 36%
energii cieplnej potrzebnej na wypalenie klinkieru (w 2008 r. byo to 25%).
160 CEMENT
Produkcja
Wystpowanie z wapieni i margli determinuje lokalizacj zakadw cementowych
gwnie w poudniowej i rodkowej Polsce (tab. 1, 2). Obecnie dziaa 11 cementowni
z penymi liniami technologicznymi oraz jeden zakad Grka producent cementu gli-
nowego wytwarzanego na bazie surowca wapiennego oraz importowanych boksytw i alu-
miny. Jedyna w kraju fabryka cementu biaego w Wejherowie z przyczyn ekonomicznych
zaprzestaa produkcji w 2006 r., a zakad trudni si jedynie sprzeda importowanego su-
rowca. Wikszo przemiaowni peni obecnie funkcj terminali ldowych lub morskich
sucych do przeadunku cementu z macierzystych zakadw, jak np. Warszawa i Wysoka
koncernu Dyckerhoff lub Zakad CBC w Gdyni nalecy do grupy Cemex (przystosowany
do roli przemiaowni i terminalu zaadunkowego rwnoczenie). Typowymi przemiaowniami
pozostaj nadal Ekocem w Dbrowie Grniczej oraz Cem-Con w Szczecinie (tab. 2).
Niemal wszystkie dziaajce obecnie w kraju zakady cementowe, w wyniku procesu
prywatyzacji, znalazy si w rkach duych wiatowych koncernw cementowych (tab. 2).
Najwiksze udziay w krajowym rynku cementu maj obecnie: Heidelberg Cement (25%),
Lafarge (22%), CRH (18%), Cemex (16%), Dyckerhoff w strukturze woskiej grupy Buz-
zi Unicem (8%) i Polen Zement (7%). Jedynie prywatyzacja Cementowni Nowa Huta
przez turecki koncern Rumeli, nalecy do rodziny Uzanw, zakoczya si niefortunnie
CEMENT 161
Tab. 1. Gospodarka klinkierem cementowym i cementem
w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Klinkier cementowy
CN2523 10, PKWiU235111
Produkcja 9468 11220 13168 12443 10659
Eksport 259 853 182 171 129
Import 34 46 69 270 38
Zuycie
p
9243 10413 13055 12542 10568
Cement
CN2523 2190, PKWiU235112
Produkcja 12646 14688 17120
w
17207 15537
cement portlandzki bez dodatkw 5729 7036 6488
w
5558 5168
cement portlandzki z dodatkami 5855 6582 9125
w
10255 9000
cement hutniczy 852 1070 1256 1147 1369
Eksport 510 468 375 417 439
cement portlandzki 460 401 309 339 404
cement hutniczy i inne 50 67 66 78 35
Import 447 289 553 739 494
cement portlandzki 441 283 528 712 473
cement hutniczy i inne 6 6 25 27 21
Zmiana zapasw -24 -102 148 25 -130
Zuycie 12607 14611 17150 17504 15462
rdo: GUS
162 CEMENT
T
a
b
.
2
.
S
t
r
u
k
t
u
r
a
p
r
z
e
m
y
s
u
c
e
m
e
n
t
o
w
e
g
o
w
P
o
l
s
c
e
w
2
0
0
8
r
.
1
m
l
n
t
G
w
n
y
w
c
i
c
i
e
l
F
i
r
m
a
C
e
m
e
n
t
o
w
n
i
e
S
u
r
o
w
c
e
p
i
e
r
w
o
t
n
e
P
r
o
d
u
k
c
j
a
Z
a
W
y
d
o
b
y
c
i
e
K
l
i
n
k
i
e
r
C
e
m
e
n
t
H
e
i
d
e
l
b
e
r
g
C
e
m
e
n
t
(
N
i
e
m
c
y
)
G
r
a
e
C
e
m
e
n
t
S
.
A
.
G
r
a
e
G
r
a
e
(
w
)
,
O
p
o
l
e
-
F
o
l
w
a
r
k
(
m
)
,
S
t
r
z
e
l
c
e
O
p
o
l
s
k
i
e
(
w
)
3
.
3
9
2
.
7
0
1
4
.
1
6
1
E
k
o
c
e
m
S
p
.
z
o
.
o
.
E
k
o
c
e
m
(
D
b
r
o
w
a
G
.
)
2
L
a
f
a
r
g
e
(
F
r
a
n
c
j
a
)
L
a
f
a
r
g
e
C
e
m
e
n
t
S
.
A
.
M
a
o
g
o
s
z
c
z
L
e
n
i
c
a
-
M
a
o
g
o
s
z
c
z
(
w
)
6
.
3
1
2
.
6
9
1
3
.
6
7
1
K
u
j
a
w
y
B
a
r
c
i
n
-
P
i
e
c
h
c
i
n
-
P
a
k
o
(
w
)
C
R
H
(
I
r
l
a
n
d
i
a
)
G
r
u
p
a
O
a
r
w
S
.
A
.
O
a
r
w
G
l
i
n
i
a
n
y
-
D
u
r
a
n
w
(
m
)
3
.
3
4
2
.
6
3
1
3
.
0
5
1
R
e
j
o
w
i
e
c
R
e
j
o
w
i
e
c
(
m
)
C
e
m
e
x
(
M
e
k
s
y
k
)
C
e
m
e
n
t
o
w
n
i
a
C
h
e
m
S
.
A
.
C
h
e
m
C
h
e
m
(
k
)
2
.
3
8
1
.
9
0
1
2
.
4
8
1
C
e
m
e
n
t
o
w
n
i
a
R
u
d
n
i
k
i
S
.
A
.
R
u
d
n
i
k
i
L
a
t
o
s
w
k
a
-
R
u
d
n
i
k
i
I
I
(
w
)
C
e
m
-
C
o
n
S
z
c
z
e
c
i
n
,
C
B
C
G
d
y
n
i
a
S
z
c
z
e
c
i
n
2
,
G
d
y
n
i
a
2
,
3
D
y
c
k
e
r
h
o
f
f
/
B
u
z
z
i
U
n
i
c
e
m
s
(
N
i
e
m
c
y
/
W
o
c
h
y
)
C
e
m
e
n
t
o
w
n
i
a
N
o
w
i
n
y
S
p
.
z
o
.
o
.
N
o
w
i
n
y
K
o
w
a
l
a
(
w
)
1
.
6
5
1
.
1
1
1
1
.
5
1
1
W
a
r
s
z
a
w
a
3
,
W
y
s
o
k
a
3
P
o
l
e
n
Z
e
m
e
n
t
(
N
i
e
m
c
y
)
C
e
m
e
n
t
o
w
n
i
a
W
a
r
t
a
S
.
A
.
W
a
r
t
a
D
z
i
a
o
s
z
y
n
-
T
r
b
a
c
z
e
w
(
w
)
,
N
i
w
i
s
k
a
G
r
n
e
-
G
r
d
y
(
w
)
2
.
4
4
1
.
1
8
1
.
4
3
M
i
e
b
a
c
h
P
r
o
j
e
k
t
(
N
i
e
m
c
y
)
C
e
m
e
n
t
o
w
n
i
a
O
d
r
a
S
.
A
.
O
d
r
a
O
d
r
a
I
I
(
w
)
0
.
5
9
0
.
2
9
1
0
.
7
0
1
C
e
m
e
n
t
o
w
n
i
a
K
r
a
k
w
N
o
w
a
-
H
u
t
a
(
K
E
M
)
4
C
e
m
e
n
t
o
w
n
i
a
N
o
w
a
H
u
t
a
N
o
w
a
H
u
t
a
z
a
k
u
p
s
u
r
o
w
c
a
z
z
e
w
n
t
r
z
M
a
p
e
i
(
W
o
c
h
y
)
C
e
m
e
n
t
o
w
n
i
a
G
r
k
a
S
p
.
z
o
.
o
.
G
r
k
a
z
a
k
u
p
s
u
r
o
w
c
w
w
a
p
i
e
n
-
n
y
c
h
o
r
a
z
i
m
p
o
r
t
b
o
k
s
y
t
0
.
0
6
0
.
0
6
O
z
n
a
c
z
e
n
i
a
:
(
k
)
k
r
e
d
a
,
(
m
)
m
a
r
g
i
e
l
,
(
w
)
w
a
p
i
e
1
d
a
n
e
z
2
0
0
8
r
.
n
a
j
w
i
e
s
z
e
d
a
n
e
d
o
s
t
p
n
e
w
S
P
C
w
c
h
w
i
l
i
p
r
z
y
g
o
t
o
w
y
w
a
n
i
a
p
u
b
l
i
k
a
c
j
i
2
p
r
z
e
m
i
a
o
w
n
i
e
c
e
m
e
n
t
u
3
t
e
r
m
i
n
a
l
l
d
o
w
y
l
u
b
m
o
r
s
k
i
4
u
p
a
d
o
g
o
s
z
o
n
a
w
2
0
0
8
r
.
,
w
2
0
0
9
r
.
p
o
d
j
c
i
e
p
r
o
d
u
k
c
j
i
n
a
p
o
d
s
t
a
w
i
e
d
z
i
e
r
a
w
y
m
a
j
t
k
u
p
r
z
e
z
f
i
r
m
K
E
M
z
D
b
r
o
w
y
G
r
n
i
c
z
e
j
o
:
S
P
C
,
B
Z
K
i
W
P
ostatecznie ogoszeniem upadoci zakadu w 2008 r. W marcu 2009 r. podjto w cementowni
produkcj na podstawie umowy dzierawy majtku przez firm KEM z Dbrowy Grniczej.
Niemniej ju we wrzeniu 2009 r. umowa dzierawy zostaa uniewaniona przez sd na wnio-
sek francuskiego Lafarge, rwnie ubiegajcego si o moliwo dzierawy zakadu.
Obecnie, wszystkie funkcjonujce w Polsce zakady cementowe zostay praktycznie
cakowicie zmodernizowane, z zastosowaniem najlepszych dostpnych rozwiza technicz-
nych. Zaowocowao to m.in. znaczcym wzrostem udziau energooszczdnej metody suchej
w cznej produkcji klinkieru cementowego z mniej ni 40% w 1990 r. do 9798% nie-
zmiennie od 2003 r. W 2009 r. klinkier metod mokr by produkowany jedynie w zaka-
dzie w Rejowcu, a do wrzenia 2009 r. rwnie w Cementowni Warta. Udzia tej metody
w cznej produkcji cementu w 2009 r. wynosi 3.4%, lecz w roku 2010 na skutek zamkni-
cia piecw mokrych w cementowni Warta i uruchomienia nowej linii technologicznej,
udzia metody mokrej bdzie zbliony do 1%. Zdolno produkcyjna piecw metody suchej
wynosi obecnie okoo 14.7 mln t klinkieru cementowego, za piecw mokrych 0.9 mln t/r.
Procesy modernizacyjne przyczyniy si rwnie do obnienia jednostkowego zuycia ciep-
a do wypau klinkieru do niespena 3.7 MJ/kg oraz wzrostu uzysku ciepa z paliw alternaty-
wnych do 36% w 2009 r.
Poczwszy od 2003 r. mona byo obserwowa oywienie zapotrzebowania krajowego
i w lad za tym wzrost produkcji zarwno cementu, jak i klinkieru cementowego (tab. 1).
Niewielki spadek produkcji klinkieru w 2005 r. zwizany by ze spadkiem dynamiki wzro-
stu gospodarczego w pierwszej poowie roku oraz ze wzrostem udziau surowcw wtrnych
do produkcji cementu, co korzystnie wpywa na zmniejszenie udziau klinkieru w produkcji
cementu. Dziki zwikszeniu wykorzystania funduszy unijnych w sektorze budowlanym
w latach 20062007 odnotowano najwysz dynamik wzrostu produkcji cementu, odpo-
wiednio 16% i 15%. Rok 2008 przynis znaczne wyhamowanie tego dynamicznego tempa
wzrostu, jednak mimo kryzysu finansowego, zamkn si on minimalnym wzrostem produk-
cji cementu o 0.5%, do ponad 17 mln t (tab. 1). Wyrany, spowodowany kryzysem, spadek
produkcji odnotowano dopiero w 2009 r., kiedy produkcja cementu obniya si o niemal
10% do 15.5 mln t, a jeszcze wyraniej spada produkcja klinkieru o ponad 14% do po-
ziomu 10.6 mln t (tab. 1).
W strukturze asortymentowej produkcji cementu dominuj cementy portlandzkie z dodat-
kami i wieloskadnikowe, stanowice ponad 57% produkcji w 2009 r. Cementy portlandzkie
bez dodatkw stanowiy ponad 33% produkcji w 2009 r., za hutnicze 8.8%. W zwizku z re-
alizacj inwestycji wielkokubaturowych, ronie zapotrzebowanie na cementy o wyszych
parametrach wytrzymaociowych. Realizacja tego typu obiektw ma rwnie wpyw na
wzrost sprzeday cementu luzem do okoo 74% w ostatnich dwch latach.
Obroty
Klinkier cementowy jest przedmiotem obrotw midzynarodowych, cho w znacznie
mniejszym stopniu ni cement. Poziom eksportu klinkieru w ostatnich piciu latach, za wyjt-
kiem 2006 r., mieci si w granicach 130260 tys. t/r, z wyran tendencja spadkow w ostat-
nich trzech latach (tab. 3). Gwnymi odbiorcami polskiego klinkieru s nasi wschodni i po-
udniowi ssiedzi: Czechy, Sowacja i Ukraina, cho niekiedy by on rwnie wysyany do
bardziej odlegych krajw Irlandii i Hiszpanii (tab. 3).
Poziomimportu ostatnich lat nieprzekraczajcy 70 tys. t/r klinkieru cementowego, w 2008 r.
wzrs gwatownie do 270 tys. t i pochodzi gwnie z Niemiec, w mniejszym stopniu z Czech
CEMENT 163
(tab. 4). Znaczny wzrost importu skutkowa ujemnym saldem obrotw tym surowcem, ktre
do 2007 r. wykazywao warto dodatni (tab. 7). W 2009 r. saldo obrotw klinkierem ce-
mentowym ponownie uzyskao warto dodatni na skutek ograniczenia importu klinkieru
do kilkudziesiciu tysicy ton rocznie (tab. 4, 7).
Polska zawsze bya znaczcym eksporterem cementu. Wielko eksportu w ostatnich
latach zmieniaa si w granicach 375510 tys. t/r (tab. 5). Podobnie jak w przypadku klin-
kieru, gwnymi odbiorcami ostatnich lat stay si kraje najbliszego ssiedztwa, zwaszcza
Czechy, Niemcy, Rosja, Sowacja, Litwa i otwa (tab. 5), cho w 2009 r. znaczne iloci ce-
mentu zostay rwnie sprzedane do Finlandii, Woch i na Wgry.
Lata 20072008 przyniosy znaczny wzrost importu cementu, do 739 tys. t w 2008 r.
Ten znaczcy skok importu spowodowa, i udzia dostawcw zagranicznych na krajowym
rynku sign ponad 4%, a wielko importu zacza przekracza ilociowo eksport, skutku-
jc ujemnym saldem obrotw tym surowcem (tab. 5, 6, 7). Niemniej w roku 2009 import
znacznie obniy si i powrci do poziomu zblionego wartociom z 2005 r. (tab. 6), skut-
kujc przywrceniem dodatniego salda obrotw cementem (tab. 7). W imporcie przewaay
164 CEMENT
Tab. 3. Kierunki eksportu klinkieru cementowego z Polski CN 2523 10
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 259 856 182 171 129
Austria 10 0
Czechy 100 77 104 118 96
Estonia 44 10 18
Finlandia 29 67 6
Hiszpania 364
Irlandia 49 196
otwa 41 37 41 33
Niemcy 9 3 1 1
Rosja 11
Sowacja 7 12 10 12
Ukraina 0 0 0 19
Wielka Brytania 14 46
rdo: GUS
Tab. 4. Kierunki importu klinkieru cementowego do Polski CN 2523 10
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 34 46 69 270 37
Belgia 0 1 0
Czechy 9 22 7 10
Egipt 12
Niemcy 34 23 47 263 27
Sowacja
rdo: GUS
cementy specjalne i cementy portlandzkie wyszych marek, sprowadzane gwnie z Nie-
miec (ponad 42% dostaw), Biaorusi i Sowacji (tab. 6).
Wartoci jednostkowe importowanego klinkieru cementowego wyranie wysze od
produkowanego w kraju, w 2009 r. wzrosy o ponad 140% i ponad dwukrotnie przekroczy-
CEMENT 165
Tab. 5. Kierunki eksportu cementu z Polski CN 2523 2190
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 510 468 375 417 439
Austria 17 9 6 3 5
Belgia 0 1 1 1 1
Biaoru 0 5 4 1 2
Czechy 41 79 91 92 106
Finlandia 77 7 0 49
Holandia 22 21 7 0 0
Litwa 17 45 52 16 0
otwa 0 6 1 21 0
Niemcy 90 126 77 69 69
Norwegia 94 3 4 4 4
Rosja 24 44 71 147 43
Sowacja 2 15 16 27 114
Ukraina 1 1 2 2 1
Wgry 1 3 6 7 19
Wochy 21 24 24 22 23
Inne 4 9 6 5 3
rdo: GUS
Tab. 6. Kierunki importu cementu do Polski CN 2523 2190
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 447 289 553 739 494
Belgia 1 0 2 2 2
Biaoru 212 74 16 3 120
Chorwacja 1 0 0 3 1
Czechy 4 4 88 56 23
Dania 30 37 59 61 51
Francja 3 3 0 4 3
Niemcy 99 111 339 556 208
Rosja 0 0 0 0
Sowacja 40 41 41 49 85
Ukraina 54 17 0 0
Inne 3 2 8 4 1
rdo: GUS
y wartoci jednostkowe produkcji krajowej (tab. 8). W przypadku cementw portlandzkich
wartoci jednostkowe importu byy rednio od 3050% nisze ni cementw krajowych,
niemniej od 2007 r. rnica ta zacza wyranie si zmniejsza, tak e w 2009 r. nie przekra-
czaa 1%, w zwizku z wyranym wzrostem cen surowcw importowanych. Warto jedno-
stkowa eksportu cementw portlandzkich tradycyjnie nisza od wartoci jednostkowych na
rynku krajowym, w 2009 r. wzrosa znaczco do ponad 400 PLN/t (tab. 8). Niewielka r-
nica w wartociach jednostkowych eksportu i produkcji obserwowana w latach 20072008
dla cementw hutniczych znaczco pogbia si w 2009 r. (tab. 8). Wartoci uzyskiwane
w imporcie, z reguy wyranie wysze, w latach 20052006 przekroczyy niemal dziesicio-
krotnie wartoci jednostkowe eksportu (tab. 8). Jednak poziom importu tych cementw we
wskazanym okresie wyranie obniy si, osigajc zaledwie 6 tys. t/r (tab. 1). Od 2007 r.
warto jednostkowa importu wrcia do rzdu wielkoci zblionego do eksportu, lecz ich
poziom niemal dwukrotnie, a w 2009 r. ponad trzykrotnie, przewyszy wartoci jednostko-
we eksportu i produkcji krajowej (tab. 8).
Zuycie
Oywienie w budownictwie mieszkaniowym i przemysowym, zwaszcza w latach 2006
2007, spowodowao znaczny wzrost zapotrzebowania na cement, ktrego zuycie wzrasta-
o w tempie odpowiednio niemal 16% i 18%, osigajc poziom 17.2 mln t w 2007 r.
(tab. 1). Kryzys finansowy, ktrego skutki zaczy by odczuwalne dla brany ju pod koniec
2008 r., spowodowa znaczne zahamowanie dotychczasowej dynamiki wzrostu i obnienie
poziomu zuycia cementu w 2009 r. o ponad 10% do 15.4 mln t (tab. 1). W przeliczeniu na
jednego mieszkaca daje to 402 kg wskanik nadal odbiegajcy od zuycia dla wielu kra-
jw Unii Europejskiej (w czowce: Luksemburg 1005 kg/osob, Hiszpania 625 kg/osob,
Szwajcaria 601 kg/osob, Austria 600 kg/osob i Wochy 599 kg/osob).
Pooenie wikszoci cementowni w poudniowej czci kraju wymaga transportu znacz-
nych iloci cementu w pnocne i zachodnie regiony. Poprzednio wikszo dostaw bya re-
alizowana kolej, specjalnymi pocigami do jego przewozu luzem do stacji przesypowych.
W ostatnich latach wskutek wzrostu stawek kolejowych, udzia tego rodka transportu zma-
166 CEMENT
Tab. 7. Warto obrotw cementem i klinkierem cementowym w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Klinkier cementowy
CN2523 10
Eksport 34575 118051 28879 32824 28241
Import 3864 9283 10443 38613 13100
Saldo +30711 +108768 +18436 -5789 +15141
Cement
CN2523 2090
Eksport 119478 135207 142410 158206 188889
Import 98440 71494 143859 206434 168385
Saldo +21038 +63713 -1449 -48228 +20504
rdo: GUS
la poniej 40%, podczas gdy udzia transportu samochodowego przekroczy 60%. Nie bez
znaczenia jest te fakt istnienia terminali ldowych (Warszawa, Wysoka firmy Dyckerhoff)
i morskich (w Gdyni Cemexu).
CEMENT 167
Tab. 8. Wartoci jednostkowe produkcji i obrotw klinkierem cementowym
i cementami w Polsce
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Klinkier cementowy
CN2523 10, PKWiU265111
Wartoci jednostkowe
produkcji
PLN/t 114.8 125.0 110.5 126.5 122.7
USD/t 35.5 40.3 39.9 52.5 39.4
PLN/t 133.3 137.9 158.9 191.5 218.6
USD/t 41.0 43.6 56.2 81.8 72.1
PLN/t 114.1 203.8 151.3 142.9 347.7
USD/t 35.0 65.8 55.3 61.5 111.2
Cement portlandzki
CN2523 29, PKWiU26511230
Wartoci jednostkowe
produkcji
PLN/t 204.9 215.6 252.2 283.8 286.0
USD/t 63.4 69.5 91.1 117.8 91.8
PLN/t 154.3 178.2 226.6 256.3 444.7
USD/t 47.6 57.0 80.8 111.8 143.8
PLN/t 154.0 158.5 209.0 232.6 283.7
USD/t 47.5 50.3 75.3 100.9 91.0
Cement hutniczy
CN2523 90, PKWiU26511290
Wartoci jednostkowe
produkcji
PLN/t 168.6 176.4 196.3 237.4 215.2
USD/t 52.2 56.9 70.9 98.5 69.1
PLN/t 296.7 231.2 218.6 238.7 261.7
USD/t 91.8 70.9 76.4 103.3 81.1
PLN/t 2820.5 2235.0 396.9 482.4 786.4
USD/t 870.4 567.7 143.3 201.7 249.8
rdo: GUS
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Podstawowymi surowcami do produkcji cementu s skay wglanowe (wapienie, marg-
le, kreda), stanowice okoo 85% wsadu surowcowego w procesie wypau klinkieru, oraz
skay ilaste (iy, gliny, muki). Ich zasoby s niemal nieograniczone, a zoa powszechnie
wystpuj prawie we wszystkich krajach wiata. Najwiksze znaczenie gospodarcze maj
najbardziej rozpowszechnione wapienie, dolomity i margle. Wapienie margliste i margle,
o znacznej zawartoci domieszek ilastych s szczeglnie cenionym surowcem w przemyle
cementowym, podczas gdy wysokiej czystoci wapienie s wykorzystywane w przemyle
wapienniczym. W zalenoci od rodzaju cementu jako dodatki stosuje si take niewielkie
iloci gipsu, uli wielkopiecowych, pyw i popiow lotnych, rud elaza, puzzolany itp.
Produkcja
wiatowa produkcja cementu wykazuje stay trend rosncy, osigajc poziom 3 mld t
w 2009 r. (rys. 1, tab. 9). Charakterystycznym zjawiskiem ostatniego dziesiciolecia jest
umacnianie si pozycji krajw azjatyckich, ktrych produkcja ostatnio ponad 2.3 mld t/r
stanowi ju ponad 78% globalnej poday (tab. 9), gwnie dziki Chinom, Indiom, Japo-
nii, Turcji, Korei Pd., Indonezji i Tajlandii. Kraje te znajduj si w cisej czowce wiato-
wych producentw, w ktrej znaczce miejsce zajmuj rwnie Stany Zjednoczone, Brazy-
168 CEMENT
b. ZSRR
Europa
Afryka Ameryka Pd. Ameryka Pn. i r.
Azja
Oceania
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
mln t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji cementu
CEMENT 169
Tab. 9. wiatowa produkcja cementu
mln t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Albania 0.6 0.6 0.9 0.7
w
0.7
Armenia 0.6 0.6 0.6 0.6 0.5
Austria 4.7 4.7 5.4 5.5 4.6
Azerbejdan 1.5 1.5 1.5 1.5 1.4
Belgia 6.6 7.0 7.5 7.6 7.0
Biaoru 3.1 3.4 3.8 3.9 3.5
Bonia i Hercegowina
s
1.0 1.0 1.0 1.0 0.9
Bugaria 3.9 3.7 4.4
w
4.9
w
2.7
Chorwacja 3.5 3.3 2.7 2.7 2.2
Czechy 3.9 4.2 4.9 4.7 3.6
Dania 2.6 2.8 2.7 2.8 1.6
Estonia 0.7 0.8 0.9 0.8 0.3
Finlandia 1.3 1.8 1.8 1.8 1.2
Francja 21.3 21.0 22.3 21.4
w
18.3
Grecja 15.0 15.2 15.3
w
14.8
w
12.0
Gruzja 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5
Hiszpania 50.3 54.0 54.7 43.0 30.6
Holandia 2.4 2.6 2.7 2.9 2.5
Irlandia 5.2 5.1 5.3 5.0 3.2
Islandia 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Kosowa 0.5 0.5 0.5 0.6 0.6
Litwa 1.1 1.0 1.2 1.1 0.6
otwa 0.3 0.4 0.4 0.4 0.2
Luksemburg 0.6 0.6 0.6 0.6 0.6
Macedonia 0.8 0.9 0.9 0.9 0.9
Modawia 0.5 0.5 0.5 0.5 0.3
Niemcy 32.4 34.7 34.4 33.6
w
30.4
Norwegia 1.9 1.7 2.0 2.0 1.6
Polska 12.6 14.7 17.1 17.2 15.5
Portugalia 8.0 9.7 10.6 10.0 8.5
Rosja 48.7 54.7 59.9 53.6 44.3
Rumunia 7.0 7.7 8.5 9.0 7.8
Serbia i Czarnogra 2.2 2.2 2.3 2.2 2.0
Sowacja 3.5 3.6 3.6 4.2 3.1
Sowenia 1.2 1.2 1.3 1.3 1.0
Szwajcaria 4.0 4.0 4.2 4.0 4.0
Szwecja 2.8 2.8 2.8 2.1 1.7
Ukraina 12.2 13.7 12.5 14.8
w
9.4
Wgry 3.5 3.5 3.7 3.8 3.2
Wielka Brytania 11.2 11.5 11.9 10.1 7.6
Wochy 46.4 47.9 47.5 43.0 36.3
EUROPA 330.2 351.3 365.5
w
341.1
w
276.9
170 CEMENT
Algieria
s
11.3 15.0 15.2 16.4 16.4
Angola
s
0.8 0.8 1.6 1.6 1.8
Benin
s
1.1 1.1 1.4 1.5 1.4
Egipt 37.0 38.1 40.1 43.0 46.9
Erytrea
s
0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Etiopia 1.6 1.7 1.8 2.0 3.8
Gabon 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Ghana 2.0 2.6 2.7 2.7 2.7
Gwinea 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4
Kamerun 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Kenia 2.1 1.8 2.0 2.2 2.0
Kongo/Kinshasa 0.4 0.4 0.4 0.4 0.7
Libia
s
3.6 4.2 4.4 5.2 6.1
Madagaskar 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Malawi 0.1 0.2 0.2 0.2 0.2
Maroko 11.0 11.2 12.0 12.5 13.7
Mauretania
s
0.7
w
0.7
w
0.6
w
0.8
w
0.6
Mozambik 0.6 0.7 0.8 0.8 0.9
Nigeria
s
2.4 3.0 8.2 8.4
w
8.5
Reunion
s
0.4 0.4 0.4 0.4 0.4
RPA 13.0 14.2 15.1 13.5
w
11.8
Rwanda 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Senegal 2.3 2.9 3.0 3.0 2.5
Sierra Leone
s
0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Sudan 0.3 0.3 0.4
w
0.9
w
0.9
Tanzania 1.4 1.6 1.7 1.7 1.7
Togo
s
0.8 0.8 0.8 0.8 0.8
Tunezja 6.7 6.8 6.9 7.1 6.6
Uganda 0.7 0.6 0.6 0.7 0.9
Wybrzee Koci Soniowej
s
0.7 0.7 0.7 0.7 0.9
Zambia
s
0.4 0.6 0.6 0.6 0.7
Zimbabwe
s
0.4 0.5 0.5 0.5 0.4
AFRYKA 103.1
w
112.2
w
123.5
w
129.0
w
134.8
Argentyna 7.4
w
8.8
w
9.5
w
9.6
w
9.2
Boliwia 1.4 1.6 1.8 1.9 2.0
Brazylia 38.7 41.9 47.2 52.2 51.5
Chile 4.0 4.1 4.3 4.6 3.9
Ekwador 3.1 4.3 5.1 6.1 6.5
Gujana Francuska 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Kolumbia
s
8.0 10.1 10.2 10.8 11.0
Paragwaj 0.7 0.7 0.7 0.7 0.6
Peru 4.6 5.7 6.2 7.1 7.2
Surinam 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Urugwaj 0.8 0.7 0.7 0.6
w
0.6
Wenezuela 10.0 7.3 8.1 8.6 8.5
AMERYKA PD. 78.9
w
85.4
w
93.9
w
102.4
w
101.2
CEMENT 171
Barbados 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Dominikana 2.6 2.7 2.8 2.8 2.6
Gwadelupa
s
0.2 0.2 0.2 0.3
w
0.3
Gwatemala
s
1.8 2.3 2.9 3.0 3.0
Haiti 0.3 0.3 0.3 0.3 0.1
Honduras 1.3
w
1.7
w
1.8
w
1.8
w
1.8
Jamajka 0.8 0.8 0.6
w
0.7
w
0.7
Kanada 13.9 14.6 14.5 13.6
w
10.9
Kostaryka 2.0 1.9 2.3
w
2.5
w
2.5
Kuba 1.4 2.4 2.6 3.3 3.0
Martynika
s
0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Meksyk 34.7 37.9 38.8
w
37.1
w
35.1
Nikaragua 0.6 0.6 0.6 0.6 0.5
Panama 0.8 0.8 1.1 1.8
w
1.7
Salwador 1.1
w
1.3
w
1.3
w
1.3
w
1.2
Trynidad i Tobago 0.8 0.8 0.8 0.8 0.8
USA 99.4 98.2 95.5 86.3
w
63.9
w
167.0
w
166.6
w
156.7
w
128.6
Afganistan
s
0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Arabia Saudyjska 26.0 27.1 32.5 29.7
w
32.0
Bahrajn 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Bangladesz 5.1 5.1 5.2 5.5 5.6
Bhutan
s
0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Birma 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5
Brunei 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Chiny 1068.0 1236.8
w
1361.2
w
1388.4 1629.0
Cypr 1.8 2.3 2.3 2.3 2.0
Filipiny 13.0 13.0 13.7 14.0 14.5
Hong-Kong 1.0 1.0 1.3 1.3 1.3
Indie 142.7 155.0 172.9 185.9 193.1
Indonezja 36.1 38.1 39.9 41.8 39.7
Irak
s
3.0 5.5 7.0 8.5 9.0
Iran 32.7 35.2 41.0 44.4 56.3
Izrael 5.1 5.1 5.2 5.5 5.5
Japonia 73.5 73.2 71.4 67.6 59.6
Jemen
s
1.6 1.6 1.7 1.8 1.8
Jordania 4.5 4.5 4.5 4.8 4.8
Kamboda 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Katar 1.4 1.6 2.5 2.4 3.0
Kazachstan 4.1 4.2 4.7 5.0 6.0
Kirgistan 0.9 0.9 0.9 0.8 0.7
Korea Pd. 51.4 53.9 54.4 55.1 52.2
KRL-D 5.7 5.7 6.2
w
6.4
w
6.4
Kuwejt 2.1 2.2 2.2 2.2 2.2
Laos 0.3 0.6 1.0 1.1 1.0
Liban 4.5 4.7 4.9 4.7 4.6
lia, Egipt i Meksyk, a z krajw europejskich Rosja, Wochy, Hiszpania i Niemcy, cho ich
produkcja w 2009 r. drastycznie spada na skutek kryzysu finansowego. W ostatnich latach
wzrasta natomiast rola krajw Bliskiego Wschodu, zwaszcza Arabii Saudyjskiej, Pakistanu
i Iranu, ktre systematycznie rozbudowuj zdolnoci produkcyjnych rodzimych zakadw
cementowych. Na europejskich dostawcw przypada obecnie niecae 10%, Ameryk Pn.
(gwnie USA i Meksyk) nieco ponad 4% poday, na Ameryk Pd. ponad 3%, za spraw
rozwoju produkcji w Brazylii, na Afryk niemal 4.5%, za udzia Australii jest marginalny.
Cementy wytwarzane s w co najmniej 130 krajach na wszystkich kontynentach. Naj-
wikszym producentem s Chiny (ponad 54% poday wiatowej), ktrych poda wzrosa po-
nad dwukrotnie w stosunku do poziomu z pocztku lat 2000-nych, do 1.39 mld t w 2008 r.
i ponad 1.63 mld t w 2009 r. (tab. 9). Produkcja cementu, przewanie niszych marek (czsto
niespeniajcych wymogw midzynarodowych norm) pochodzi tam z ponad 5000 cemen-
towni i przemiaowni, w 90% maych i rednich przedsibiorstw o potencjale jednostkowym
nie przekraczajcym 600 tys. t/r. W rku najwikszych 18 przedsibiorstw skupionych jest na-
tomiast ponad 37% krajowej produkcji. Najwikszym chiskim wytwrc cementu jest po-
wstay w 1997 r. koncern Anhui Conch Cement Company Ltd., pozostajcy od 10 lat lide-
rem produkcji w Chinach i najwikszym dostawc cementu w Azji. Anhui Conch posiada
ponad 50 oddziaw i z roku na rok zwiksza swj potencja produkcyjny. W samym 2008 r.
ukoczy budow 5 linii wypau klinkieru i zrealizowa budow 19 przemiaowni, zwikszajc
swoje zdolnoci produkcyjne o niemal 10 mln t/r klinkieru i o 15 mln t/r cementu. W 2009 r.
172 CEMENT
Malezja 17.9 19.1 19.2 20.5 21.2
Mongolia 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Nepal 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Oman 2.7 4.0 4.0 4.2 4.2
Pakistan 15.8 18.3 26.3 28.7 30.9
Singapur 0.0 0.2 0.2 0.2 0.2
Sri Lanka 1.5 1.6 1.7
w
1.8
w
1.9
Syria 4.7 4.8 4.9 5.1 5.3
Tadykistan 0.3 0.3 0.3 0.2 0.2
Tajlandia 32.5
w
33.4
w
30.0
w
29.6
w
28.2
Tajwan 19.9 19.3 19.5 21.0 22.5
Turcja 42.8 47.4 49.3
w
51.4
w
54.0
Turkmenistan
s
0.5 0.6 0.6 0.6 0.6
Uzbekistan 5.1 5.3 5.4 5.4 5.8
Wietnam 30.2 32.7 35.6 36.7 48.0
Zjednoczone Emiraty Arabskie 8.0 12.9 14.8 17.0 18.0
AZJA 1667.8
w
1878.7
w
2049.9
w
2103.3
w
2372.9
Australia
s
8.5 8.6 9.3 9.5 9.2
Fidi
s
0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Nowa Kaledonia
s
0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Nowa Zelandia 1.1 1.4 1.4 1.4 1.3
OCEANIA 9.8 10.2 10.9 11.1 10.7
W I A T 2352.2
w
2604.7
w
2810.2
w
2843.5
w
3025.3
rdo: MY, ICR, CemB
produkcja koncernu wynosia 96.8 mln t cementu i 95.0 mln t klinkieru, co zapewnio mu
trzecie miejsce wrd wiatowych gigantw po francuskim Lafarge i szwajcarskim Holcim.
Drugim pod wzgldem wielkoci chiskim dostawc cementu jest koncern China Shanshui
Cement Group Ltd. z potencjaem powyej 40 mln t/r cementu. Kolejne miejsca zajmuj:
Huiaxin Cement, z produkcj ponad 33 mln t w 2009 r., w ktrym niemal 40% udziaw po-
siada szwajcarski Holcim, Taiwan Cement Corp., czy Lafarge Shui On Cement, ktry
w 2008 r. posiada w Chinach 5 cementowni o cznym potencjale 23.5 mln t/r, a w perspek-
tywie 2012 r. zamierza zwikszy zdolnoci produkcyjne do 50 mln t/r. W wyniku wprowa-
dzenia w ycie rzdowego programu restrukturyzacji przemysu cementowego oraz napywu
zagranicznego kapitau inwestycyjnego od 2007 r. wyczono z produkcji ponad 1000 ma-
ych przestarzaych linii produkcyjnych, a ilo nowoczesnych instalacji o cznych zdolno-
ciach produkcyjnych 850 mln t/r wzrosa do ponad 800 jednostek. W perspektywie kolej-
nych lat program rzdowy przewiduje likwidacj kolejnych przestarzaych zakadw o cz-
nych zdolnociach 250 mln t/r. Z drugiej strony uruchamiane s tu nowe zakady jedynie
w 2009 r. podjto budow okoo 420 nowych linii produkcyjnych. Ich uruchomienie zwik-
szy zdolnoci produkcyjne Chin do okoo 2.7 mld t/r. Wprowadzenie w ycie innej rzdo-
wej strategii Wielkiego Rozwoju Zachodu ma przyczyni si do bardziej rwnomiernego
rozmieszczenia zakadw produkcyjnych i popierania inicjatyw budowy nowych cemen-
towni w mniej rozwinitych zachodnich i pnocnych prowincjach kraju. Pomimo ogromnej
produkcji oraz zdolnoci produkcyjnych znacznie przewyszajcych krajowe zapotrzebowa-
nie (nadpoda bliska 200 mln t/r), tylko niewielkie iloci cementu s przeznaczane na eks-
port w 2009 r. jedynie 15.6 mln t (tj. poniej 1% poday, w tym samego koncernu Anhui
Conch 12 mln t).
Po wybudowaniu kilkudziesiciu nowych cementowni Indie stay si od kilku lat dru-
gim wiatowym producentem, a produkcja signa tam ponad 193 mln t w 2009 r. W prze-
ciwiestwie do Chin, indyjski przemys cementowy pod wzgldem jakoci, technologii
i wydajnoci moe miao konkurowa z najlepszymi na wiecie (udzia energooszczdnej
metody suchej wynosi obecnie 96%). Na potencja przemysu cementowego skada si
140 duych cementowni o zdolnociach niemal 200 mln t/r., 206 minizakadw oraz trzy
cementownie wytwarzajce cement biay (cznie 890 tys. t/r). Inwestycje kapitaowe po-
czynione w ostatnim czasie przez szwajcarski koncern Holcim w stosunku do dwch naj-
wikszych indyjskich producentw Ambuja Cement India Ltd. (ACIL) oraz Associated
Cement Companies Ltd. (ACC) doprowadziy do konsolidacji 24% rynku w rku Holcim
(42.8 mln t cementu). Kolejne miejsce zajmuj Stany Zjednoczone, gdzie na skutek kryzysu
finansowego zredukowano ilo czynnych zakadw do 101, a produkcj cementu w 2009 ro-
ku ograniczono do niespena 72 mln t (spadek o dalsze 17% w stosunku do 2008 r. i zam-
knicie kolejnych 14 zakadw produkcyjnych, podczas gdy produkcja w wielu innych bya
czasowo wstrzymana ze wzgldu na pene silosy cementu, tab. 9). Okoo 80% przemysu
cementowego znajduje si tu w rkach zagranicznych koncernw, m.in. Holnam Inc. ze
znacznymi udziaami szwajcarskiego koncernu Holcim, meksykaskiego Cemex, francus-
kiego Lafarge i woskiego Italcementi. Spadek produkcji do niespena 60 mln t w 2009 r.
(tab. 9) odnotowano rwnie w Japonii, bdcej czwartym wiatowym producentem, ktra
na skutek stagnacji gospodarczej i ograniczenia eksportu cementu, zredukowaa zdolnoci
produkcyjne piecw do poziomu 63.4 mln t/r, a ilo dziaajcych zakadw do 32, skupio-
nych w 18 przedsibiorstwach. Dominujc rol na rynku odgrywaj Taiheyu Cement Co.
i Ube Mitsubishi Cement Co.
CEMENT 173
W rankingu wiatowych gigantw produkujcych cement pierwsze miejsce niezmien-
ne od zeszego roku zajmuje francuski Lafarge, ze zdolnociami produkcyjnymi 203 mln t/r
i czn produkcj 141.2 mln t, wyprzedzajc szwajcarski Holcim, ktry dostarczy niemal
132 mln t przy niemal identycznych jak Lafarge zdolnociach wynoszcych 202.9 mln t/r.
Posiadaj one udziay na wszystkich kontynentach, przy czym w ostatnich latach znacznie
zwikszyy swj potencja w krajach azjatyckich. Trzecie miejsce w 2009 r. zaj chiski
koncern Anhui Conch Cement Company Ltd. z produkcj 96.8 mln t, wyprzedzajc nie-
miecki HeidelbergCement (produkcja 79.3 mln t przy zdolnociach okoo 110 mln t/r)
i meksykaski Cemex (produkcja 65 mln t; potencja 97.3 mln t/r) Kolejne miejsca zajy
woskie Italcementi (55.7 mln t w 2009 r.; potencja okoo 80 mln t/r) i mniej znaczcy
w skali globu Buzzi Unicem, ktry po poczeniu z niemieckim Dyckerhoff zwikszy
zdolnoci produkcyjne do 43 mln t/r, lecz jego produkcja ulega znacznemu ograniczeniu
w 2009 r. do zaledwie 25.5 mln t, czy portugalski Cimpor z produkcj 27 mln t w 2009 r.
i potencjaem 35.5 mln t/r w 12 krajach. Wikszo z nich w ramach ekspansji kapitaowej
wzia udzia w prywatyzacji cementowni Europy rodkowej, m.in. w Polsce, Niemczech
wschodnich (Lafarge), a ostatnio take w Azji. Przykadowo w 2009 r. Holcim posiada na
tym kontynencie udzia w produkcji rzdu 67.3 mln t cementu w 57 zakadach, gwnie
w Chinach, Indiach, Tajlandii i Filipinach. Z kolei Lafarge posiada 34 cementownie w 9 kra-
jach azjatyckich, gwnie w Chinach (18), Filipinach (6) i Malezji (3), o cznym potencjale
63.6 mln t/r; za Heidelberg niemal 43% cznej produkcji wytworzy w 9 krajach azjatyc-
kich (ponad 34 mln t), przede wszystkim w Indonezji, Chinach i Indiach.
Obroty
Powszechno wystpowania z kopalin wglanowych do produkcji cementu, jego
stosunkowo niska cena oraz fakt, e wikszo produkcji w poszczeglnych krajach jest
przeznaczona na zaspokojenie potrzeb wewntrznych sprawiaj, e tylko 57% jego
rocznej poday podlega obrotom midzynarodowym. W ujciu ilociowym eksport siga
ostatnio 120160 mln t/r. Zwykle sprowadza si to do sprzeday nadwyek krajom ocien-
nym. W gronie najwikszy eksporterw w 2009 r. znaleli si gwnie azjatyccy producen-
ci: Chiny (15.6 mln t), Turcja (14 mln t), Japonia (10.7 mln t), Pakistan (10.5 mln t) i Taj-
wan (6.5 mln t), a take Korea Pd. (6.5 mln t), Indie (5.6 mln t) i Tajlandia (4.5 mln t). Poza
Azj wrd dziesiciu najwikszych eksporterw mona wymieni Niemcy (7 mln t), a do
2008 r. rwnie Egipt (5.9 mln t), ktry ze wzgldu na szybko rosncy popyt krajowy pozy-
cj dotychczasowego eksportera zmieni na importera zakupujc zagranic ponad 1.1 mln t
cementu w 2009 r.
Tradycyjnie najwikszym importerem cementu pozostaj Stany Zjednoczone, jednak
w 2009 r. poziom ich zakupw zmniejszy si do zaledwie 6.8 mln t (cznie z klinkierem),
podczas gdy w latach poprzednich siga 2232 mln t/r. W czowce importerw w 2009 r.
znalazy si rwnie Nigeria (7.3 mln t), Zjednoczone Emiraty Arabskie (7 mln t), Bangla-
desz (5 mln t), Singapur (4.5 mln t), Angola (4.3 mln t), Afganistan, Kuwejt (po 3.5 mln t)
i Holandia (3 mln t).
Zuycie
Wielko wiatowego zapotrzebowania na cement zaley od koniunktury w budownic-
twie mieszkaniowym i przemysowym oraz w drogownictwie. W ostatnich latach wzrastao
ono w tempie 710%/r i osigno ponad 2.7 mld t w 2007 r. (tab. 10). To dynamiczne tem-
174 CEMENT
po wzrostu zostao znacznie wyhamowane w 2008 r., mimo to jego poziom przekroczy
2.8 mln t, a w 2009 r. siga niemal 3 mld t (tab. 10). Ze wzgldu na stosunkowo ograniczo-
ny obrt midzynarodowy, struktura geograficzna konsumpcji jest zbliona do struktury
CEMENT 175
Tab. 10. wiatowe zuycie cementu
mln t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Albania 1.6 1.6 1.6 1.5 1.3
Armenia 0.6 0.6 0.6 0.6 0.5
Austria 5.3 5.6 5.7
w
5.9 4.9
Azerbejdan 1.6 1.5 1.5 1.4 1.3
Belgia 5.8 6.0 6.0 6.0 5.3
Biaoru 2.6 2.8 3.2 3.0 2.6
Bugaria 3.1 3.7 4.3 4.8 2.9
Chorwacja 2.6 2.8 3.1 3.0 3.2
Czechy 4.4 4.8 5.1 5.0 4.0
Dania 1.6 1.8 1.9 1.7 1.5
Estonia 0.5 0.6 0.7 0.5 0.3
Finlandia 1.7 1.9 2.1 1.9 1.3
Francja 22.5 24.1 24.8 24.1 20.4
Grecja 10.3 11.6 11.0 10.0 8.0
Gruzja 0.5 0.5 0.5 0.5 0.4
Hiszpania 51.5 55.9 56.0 42.7 28.9
Holandia 5.3 5.8 5.9
w
6.3 5.4
Irlandia 4.6 4.7 4.8 4.1 2.1
Islandia 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Litwa 0.8 1.0 1.1 1.0 0.5
otwa 0.6 0.8 0.9 0.6 0.3
Luksemburg 0.5 0.6 0.6 0.6 0.6
Macedonia 0.8 0.8 0.8 0.8 0.6
Modawia 0.5 0.5 0.5 0.5 0.4
Niemcy 27.0 28.9 27.4 27.4 24.9
Norwegia 1.8 1.5 2.0 2.0 1.6
Polska 12.6 14.6 17.2 17.5 15.4
Portugalia 8.7 7.8 7.8 7.3 6.3
Rosja 46.8 53.1 56.0
w
61.0 43.0
Rumunia 6.3 7.9 9.8 10.9 8.0
Serbia i Czarnogra 2.2 2.4 2.6 2.5 2.0
Sowacja 2.3 2.3 2.5
w
2.7 1.9
Sowenia 1.3 1.4 1.6
w
1.6 1.5
Szwajcaria 4.6 4.6 4.5 4.6 5.0
Szwecja 1.9 2.1 2.3 2.5 1.9
Ukraina 10.7 11.5 12.5 11.7 11.0
176 CEMENT
Wgry 4.1 4.3 4.0 4.0 3.2
Wielka Brytania 13.7 13.8 14.5 12.5 7.5
Wochy 46.1 46.9 46.4
w
41.8 35.7
EUROPA 320.4 344.2 354.7
w
337.7 266.4
Algieria 12.7 15.4 15.6 16.3 16.5
Angola 1.5
w
2.5
w
4.0
w
4.5 4.3
Benin 1.1 1.1 1.4 1.3 1.2
Egipt 28.3 30.7 34.5 38.4
w
47.9
Erytrea 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Etiopia 1.6 1.7 1.8 2.0 3.9
Gabon 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Ghana 2.0 2.6 2.7 3.1 3.1
Gwinea 0.4 0.4 0.4 0.4 0.3
Kamerun 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Kenia 2.1 1.8 2.0 2.2 2.0
Kongo/Kinshasa 0.4 0.4 0.4 0.4 0.7
Libia 3.4 4.2 4.4 5.0 6.1
Madagaskar 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5
Malawi 0.1 0.2 0.2 0.2 0.2
Maroko 10.3 11.2 12.0 12.1 13.3
Mauretania 0.7 0.6 0.7 0.7 0.7
Mozambik 0.7 0.7 0.8 0.9 0.9
Nigeria 7.9 11.2 13.2 14.0 15.8
Reunion 0.5 0.6 0.6 0.6 0.6
RPA 12.6 14.0 15.8
w
17.5 14.4
Rwanda 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Senegal 2.3 2.9 3.0 3.0 2.5
Sierra Leone 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Sudan 2.0 2.5 2.6
w
3.0 3.3
Tanzania 1.4 1.8 2.0
w
2.2 2.0
Togo 0.8 0.8 0.8 0.8 0.8
Tunezja 5.9 6.3 6.8
w
7.3 6.8
Uganda 0.7 0.6 0.6 0.7 0.9
Wybrzee Koci Soniowej 0.7 0.7 0.7 0.7 0.9
Zambia 0.4 0.6 0.6 0.6 0.7
Zimbabwe 0.4 0.5 0.5 0.5 0.4
AFRYKA 102.1 117.3 129.3
w
139.6 151.6
Argentyna 7.5
w
8.9
w
9.6
w
9.8
w
9.3
Boliwia 1.4 1.6 1.8 2.0
w
2.5
Brazylia 37.8 40.8 46.5 51.6
w
51.8
Chile 4.1 4.5
w
4.7
w
4.8
w
4.2
Ekwador 3.1 4.3 5.1
w
6.1 6.5
Gujana Francuska 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Kolumbia 6.3 8.4 8.4 8.9
w
9.0
Paragwaj 0.7 0.7 0.7 0.8
w
1.3
CEMENT 177
Peru 4.7 5.8 6.3 6.9
w
7.3
Surinam 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Urugwaj 0.8 0.7 0.7 0.7
w
0.6
Wenezuela 7.2 5.7
w
6.7
w
6.8
w
7.0
AMERYKA PD. 73.8 81.6
w
90.7
w
98.6
w
99.7
Barbados 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Dominikana 2.6 2.7 2.8 2.8 2.6
Gwadelupa 0.2 0.2 0.2 0.2 0.3
Gwatemala 1.8 2.3 2.9 3.0 3.0
Haiti 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Honduras 2.0 2.1 2.2 2.2 2.2
Jamajka 0.8 0.8 0.9 0.9 0.9
Kanada 9.4 10.1 10.0 9.4 7.8
Kostaryka 2.0 1.9 1.9 1.9 1.9
Kuba 0.4 1.4 2.5 2.2 2.5
Martynika 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Meksyk 32.7 35.9 36.8
w
37.1
w
36.4
Nikaragua 0.6 0.6 0.6 0.6 0.5
Panama 0.8 0.8 1.1 1.3 1.2
Salwador 1.4 1.7 1.8 2.0 1.9
USA 125.8 127.4 116.7 96.7 71.5
AMERYKA PN. i R. 182.3 189.5 182.0
w
161.8
w
134.3
Afganistan 2.0 2.4
w
2.8
w
3.4 3.5
Arabia Saudyjska 24.7 27.7 34.3 37.2 38.5
Bahrajn 1.4 0.6 0.6 0.6 0.6
Bangladesz 11.3 10.9 11.2 10.5 10.6
Bhutan 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Birma 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5
Brunei 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Chiny 1045.8 1217.4 1345.4 1362.0 1613.0
Cypr 1.6 1.6 1.8 2.0 1.5
Filipiny 11.5 11.5 12.2 12.7 13.3
Hong-Kong 4.0 4.0 4.3 4.3 4.5
Indie 135.9 149.4 168.3 183.4 190.0
Indonezja 30.0 32.0 35.9 37.4 37.7
Irak 3.0 8.0 10.0 10.2 10.8
Iran 31.2 35.6 41.2 43.7 54.0
Izrael 5.7 5.7 5.8 6.1 6.1
Japonia 59.0 58.6 56.8 51.4 44.3
Jemen 3.8 4.2 4.7 4.7 4.9
Jordania 3.7 3.7 3.7 3.7 3.7
Kamboda 1.1 1.1 1.1 1.1 1.1
Katar 2.4 1.6 2.5 2.4 2.7
Kazachstan 5.3 6.3 7.3 7.8 8.0
produkcji, tak wic najwikszy spadek zuycia odnotowano na kontynencie europejskim
(w Hiszpanii, Irlandii, Wielkiej Brytanii i Woszech), Stanach Zjednoczonych i Japonii
(tab. 10). Najwikszym uytkownikiem pozostaj Chiny, gdzie niemal poowa krajowej pro-
dukcji, gwnie niszych gatunkw cementu (klasy 32.5 i niszej) zuywana jest w sektorze
rolniczym. Bardzo duy wzrost konsumpcji odnotowano ostatnio w Indiach, cho zuycie
per capita jest tu nadal bardzo niskie i wynosi zaledwie 130 kg na osob, podczas gdy
w Chinach w 2009 r. przekroczya 1216 kg na osob. Duy wzrost chonnoci w ostatnim
roku odnotoway inne kraje azjatyckie, tj.: Wietnam, Iran i Arabia Saudyjska, a poza tym
kontynentem Brazylia i Egipt (tab. 10).
Podstawowym uytkowanym rodzajem cementu jest cement portlandzki normalny (95%
produkcji cementu w USAi ponad 75% w Niemczech) i wysokowytrzymaociowy. Innymi
wanymi gatunkami s cementy portlandzkie z dodatkami (hutnicze, ulowe). Niektre
specyficzne dziedziny wymagaj specjalnych gatunkw, np.: szybkotwardniejcych, bia-
ych, siarczanoodpornych, ekspansywnych, wodoszczelnych, wiertniczych, do betonw og-
178 CEMENT
Kirgistan 0.9 0.9 0.9 0.9 1.0
Korea Pd. 46.3 48.0 48.0 47.5 45.0
KRL-D 5.4 5.4 5.5 5.9 6.0
Kuwejt 4.6 4.7 4.7 5.0 5.2
Laos 0.3 0.6 1.0 1.0 1.0
Liban 4.0 4.2 4.4 3.8 3.7
Malezja 15.7 16.8 16.8 17.5 18.2
Mongolia 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Nepal 0.8 0.8 0.8 0.8 0.8
Oman 2.3 2.4 2.6 2.6 2.6
Pakistan 15.8 18.3 19.1
w
21.0 20.4
Singapur 4.0 3.5 3.6 3.8 3.9
Sri Lanka 1.5 1.6 1.6 1.6 1.7
Syria 5.2 6.7
w
7.2
w
7.6 7.9
Tadykistan 0.5 0.6 0.7 0.6 0.5
Tajlandia 26.6
w
26.6
w
24.9
w
25.8
w
23.3
Tajwan 15.0 15.0 15.0 15.0 16.0
Turcja 35.1 41.6 42.5
w
40.6 40.0
Turkmenistan 0.5 0.6 0.6 0.6 0.6
Uzbekistan 4.8 5.3 5.4 5.4 5.8
Wietnam 29.5 32.5 36.0
w
40.2
w
45.7
AZJA 1613.9 1835.6
w
2010.5
w
2057.8
w
2327.0
Australia 8.7 8.8 8.8 8.7 8.5
Fidi 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Nowa Kaledonia 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Nowa Zelandia 1.0 1.4 1.5 1.5 1.4
OCEANIA 9.9 10.5 10.5 10.4 10.1
W I A T 2302.4 2578.6
w
2777.6
w
2805.9
w
2989.0
rdo: MY, ICR, CemB
niotrwaych i aroodpornych, do wyrobw azbestowo-cementowych i in. Trudno jest ustali
dokadnie udzia poszczeglnych rodzajw cementw czy kierunkw zastosowa w cz-
nym zuyciu. Przykadowo w USAw 2009 r. 72% cementw stosowano do produkcji mie-
szanek betonowych, 13% do wyrobw betonowych, 7% bezporednio do budowy drg
i autostrad, 3% uytkowali odbiorcy indywidualni, a 5% stosowano do innych celw. Nato-
miast wedug danych Cembureau struktura zuycia cementu dla krajw EU w 2009 r.,
w zwizku z panujcym kryzysem, zmienia si na niekorzy nowych inwestycji, zwasz-
cza mieszkaniowych i przedstawiaa si nastpujco: 29% renowacje, modernizacje i utrzy-
manie dotychczasowych obiektw, 22% inynieria cywilna (budowa drg, mostw, tuneli,
elektrownii itp.), 31% inwestycje uytecznoci publicznej (biura, hotele, szpitale, szkoy
itp.), pozostae 18% nowe budownictwo mieszkaniowe (spadek w stosunku do roku
2008 z 22%).
Ceny
Powszechno produkcji cementu i wysoki jej koszt powoduj, e ceny ustalane s za-
zwyczaj midzy dostawc a odbiorc (ceny kontraktowe) na rynkach lokalnych lub regio-
nalnych. Zmieniaj si one w zalenoci od sytuacji na rynku budowlanym i stosunku po-
ziomu produkcji do aktualnego zapotrzebowania. W Stanach Zjednoczonych po krtko-
trwaej stagnacji na pocztku obecnego wieku, od 2003 r. rednia warto sprzeday cemen-
tu ponownie zacza wzrasta osigajc ponad 100 USD/t w 2006 r. Od 2008 r. ponownie
zaczto obserwowa spadek redniej wartoci sprzeday i w roku 2009 osigna ona
100 USD/t (tab. 11).
CEMENT 179
Tab. 11. Ceny cementu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Cement
1
91.00 101.5 104.0 103.0 100.0
1
wszystkie gatunki, loco zakad USA, USD/t, rednia warto sprzeday MY
CEZ
Gwnym rdem cezu (Cs) jest pollucyt, wystpujcy przewanie w zoach pegmaty-
towych. Koncentraty pollucytu, z okoo 20% Cs
2
O, pozyskiwane s jako koprodukty
w procesach przerbki rud berylu i litu. Przetwarza si je chemicznie na chlorek cezowy
lub wodorotlenek cezowy, z ktrych elektrolitycznie uzyskuje si cez metaliczny. Suy do
produkcji czystych zwizkw cezu obecnych w handlu, m.in. chlorku, fluorku, wodoro-
tlenku i in. W toku chemicznego przerobu koncentratw pollucytu uzyskuje si zwizki
chemiczne rubidu. rdem cezu i jego zwizkw s te rezydua odpadowe powstajce
przy produkcji zwizkw litu, tzw. allkarb.
Cez wykorzystywany jest zwykle w postaci zwizkw w elektronice, fotoelektryczno-
ci, przemyle szklarskim, chemii, produkcji syntetycznego kauczuku i zasadowych akumu-
latorw odpornych na niskie temperatury.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Polska nie posiada z zawierajcych kopaliny cezu.
Produkcja
W Polsce nie produkuje si surowcw cezu.
Obroty
Zapotrzebowanie krajowe pokrywane jest importem, ktrego wielko nie jest wykazy-
wana w statystykach GUS.
Zuycie
Wobec braku danych statystycznych, nie jest moliwe podanie szacunkowych wielkoci
ani struktury zuycia surowcw cezu.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Najwiksze znaczenie wrd licznych potencjalnych rde cezu posiadaj zoa peg-
matytowe o zoonym skadzie mineralnym, w ktrych obecne s pollucyt, worobiewit, be-
ryl, mineray litu, tantalu i niobu, np. Bernic Lake z zasobami okoo 70 tys. t Cs (Kanada),
Bikita z 23 tys. t Cs (Zimbabwe), Karibib z 9 tys. t Cs (Namibia). Innym rdem s solan-
ki geotermalne i szczawy zasobne w Cs, gwnie w modych grach systemu alpejskiego,

m.in. zoe Max (Niemcy), Kestanbolu (Turcja), ktre wobec duej poday koncentratw
pollucytu nie s wykorzystywane.
Produkcja
Koncentraty pollucytu bd inne cezonone pozyskuje si w krajach, gdzie s eksploa-
towane zoa pegmatytw cezononych: Kanadzie, Zimbabwe, Namibii, Rosji i Kazachsta-
nie. Cez metaliczny i jego zwizki produkowane s natomiast w Kanadzie, USA (z koncen-
tratw pollucytu importowanych gwnie z Kanady), Japonii, Niemczech, Holandii, Wiel-
kiej Brytanii, Szwecji, Norwegii. Poda wiatow ocenia si na 2030 t/r Cs, z czego a
okoo 80% przypada na USA i Kanad, gdzie gwnymi producentami s: Cabot Corp.
(cez metaliczny, zwizki Cs) i Carus Chemical Co. (zwizki Cs) o cznych zdolnociach
produkcyjnych okoo 710 t/r. Innymi firmami dostarczajcymi rudy i koncentraty cezu s:
w Zimbabwe Bikita Minerals Ltd., a w Namibii Namibia Lithium Mines.
Obroty
Rynek cezu jest ograniczony do koncentratw pollucytu, cezu metalicznego o czystoci
99.099.9% Cs oraz zwizkw Cs. Najwikszymi eksporterami koncentratw pollucytu s
Kanada, Zimbabwe i Namibia, a innych surowcw cezononych Niemcy i Wielka Brytania.
Do najwikszych importerw surowcw cezononych zalicza si USA, Japoni i kraje Unii
Europejskiej.
Zuycie
Cez metaliczny jest wykorzystywany w elektronice (ogniwa fotowoltaiczne, detektory
podczerwieni, noktowizory, elementy sterowania ruchem drogowym), a sole cezowe w che-
mii (katalizatory, odsiarczanie ropy naftowej), metalurgii (absorpcja gazw i zanieczysz-
cze), medycynie (lustra krtkofalowe, media w ultrawirwkach) i aparaturze pomiarowej
(liczniki scyntylacyjne, lampy podczerwieni). Ponadto cez stosowany jest do konstruowania
niezwykle dokadnych zegarw atomowych pracujcych w obserwatoriach astronomicz-
nych, w systemach sterowania np. ruchem lotniczym, satelitw (system GPS), transmitowa-
nia danych w sieciach komrkowych i internecie oraz w wojskowoci. Znaczne iloci cezu
zuywane s w pracach badawczych nad nowymi technologiami oraz w medycynie (leczenie
izotopami
137
Cs oraz
131
Cs). Cez metaliczny nie podlega recyklingowi. Barier dla rozwoju je-
go uytkowania s wysokie koszty pozyskiwania i znaczna reaktywno oraz substytucja, np.
rubidem (stosowane zamiennie), potasem (w generatorach magnetohydrodynamicznych).
Ceny
Oficjalne ceny rynkowe nie s notowane, natomiast znane s ceny poszczeglnych pro-
ducentw, np. Cabot Corp. Ich poziom zaley gwnie od jakoci i iloci sprzedawanego
towaru (tab. 1).
182 CEZ
Tab. 1. Ceny cezu metalicznego
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Cez metaliczny
1
54.30 55.90 55.90 58.40 62.80
Cez metaliczny
2
14.89 15.34 15.34 16.03 17.25
1
99.98% Cs, ampuki 1 g, USD/g, rednioroczna cena producenta MY
2
99.98% Cs, ampuki 100 g, USD/g, cena jw.
CHROM
Jedynym pierwotnym rdem chromu (Cr) s chromity, gwnie ze z magmowych,
rzadziej laterytowych. Chromity, poza metalurgi (skadnik stopowy stali, a take stopw
z innymi metalami), stosowane s w przemysach: chemicznym i materiaw ogniotrwaych,
a take odlewniczym.
W ostatnich piciu latach wystpi znaczny wzrost zapotrzebowania stalownictwa na
chromity, wskutek czego ich produkcja wiatowa wzrosa a do 24.0 mln t brutto w roku
2008, po czym w 2009 r. nastpi 19% spadek wskutek oddziaywania kryzysu finansowego
na kondycj ekonomiczn przemysu metalurgicznego. Zaznacza si ponadto rosncy udzia
rde wtrnych (odzyskiwanie z uli poprodukcyjnych elazochromu) oraz rozwj zdol-
noci produkcyjnych elazochromu u producentw grniczych chromitw.
Obrotowi handlowemu podlegaj koncentraty lub pellety chromitw: metalurgicz-
nych (ponad 46% Cr
2
O
3
, modu Cr/Fe ponad 3.0, SiO
2
poniej 10%), chemicznych (ponad
44% Cr
2
O
3
, modu Cr/Fe ponad 1.5, Al
2
O
3
+MgO+SiO
2
poniej 56%), dla przemysu ma-
teriaw ogniotrwaych (3040% Cr
2
O
3
, 2530% Al
2
O
3
, SiO
2
poniej 3%) i dla odlewnic-
twa (ponad 44% Cr
2
O
3
, modu Cr/Fe ponad 1.7, 4% SiO
2
i 0.5% CaO), wiele gatunkw e-
lazochromu i elazokrzemochromu, chrom metaliczny (gatunki min. 98.4% Cr, 99.0%
Cr i 99.996% Cr), proszek chromu, zom chromonony, zwizki chemiczne chromu
i chromitowe materiay ogniotrwae.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Polska nie posiada z chromitw ani perspektyw na ich odkrycie.
Produkcja
Wobec braku z, brak rwnie krajowej produkcji chromitw. Na bazie importowanych
chromitw metalurgicznych w Hucie aziska S.A. prowadzona bya do koca 1998 r. pro-
dukcja elazochromu, ktra z powodw ekonomicznych zostaa wstrzymana. Wg danych
GUS, w roku 2006 w Polsce wyprodukowano jednorazowo 360 t elazochromu (tab. 1), ale
produkcja ta pochodzia najprawdopodobniej z ktrego z orodkw badawczo-rozwojowych.
Obroty
Krajowe zapotrzebowanie rnych bran przemysu na chromity pokrywane jest w ca-
oci importem. W ostatnich piciu latach import ten waha si w przedziale 938 tys. t/r
(tab. 2). S sprowadzane ostatnio przede wszystkim z RPA, Pakistanu, w latach 20072008

184 CHROM
Tab. 1. Gospodarka surowcami chromu w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Chromity
CN2610
Import 8.9 15.5 38.3 37.8 11.5
Eksport 0.0 0.0 0.1 0.1 0.1
Zuycie
p
8.9 15.5 38.2 37.7 11.4
elazochrom
CN7202 4149, PKWiU24102040
Produkcja 0.4
Import 10.9 12.3 13.9 14.0 5.7
Eksport 0.6 0.5 1.5 1.8 0.4
Zuycie
p
10.3 12.2 12.4 12.2 5.3
Chrommetaliczny, take proszek
CN8112 21
[t]
Import 9.7 19.8 65.2 141.3 98.1
Eksport 0.0 10.3 12.2 33.1 98.3
Zuycie
p
9.7 9.5 53.0 108.2 -0.2
Dwuchromian sodowy
CN2841 30, PKWiU2013510
Produkcja 0.0 0.1
Import 2.9 3.3 3.3 1.4 1.9
Eksport 0.5 0.1 0.4 0.1 0.3
Zuycie
p
2.4 3.2 3.0 1.3 1.6
rdo: GUS
Tab. 2. Kierunki importu chromitw do Polski CN 2610
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 8.9 15.5 38.3 37.8 11.5
Chiny 0.3 0.1 0.0 1.2
Czechy 0.2 0.2 17.8 19.4 0.2
Holandia 0.1 0.3 0.4 0.4 1.1
Kazachstan 0.5 1.6 0.2 0.4
Kuba 0.2 0.2
Niemcy 1.2 4.3 3.7 3.9 1.6
Oman 0.1 0.1 0.4 0.2
Pakistan 0.4 0.6 0.3 0.1
RPA 6.4 9.0 13.3 11.8 7.6
Turcja 0.8 0.4 0.4
Wochy 0.0 0.1 0.2 0.0 0.0
Zjednoczone Emiraty Arabskie 0.1
rdo: GUS
take z Czech, a w niewielkich ilociach rwnie z innych krajw, gwnie z Turcji i Ka-
zachstanu czciowo przez porednikw z Niemiec i Holandii (tab. 2). Nadwyki zapa-
sw, gwnie chromitw z Kazachstanu, byy sprzedawane do Szwecji, Szwajcarii i Nie-
miec. Importuje si take okoo 614 tys. t/r elazochromu (tab. 1). Zakupy zmiennych ilo-
ci chromu metalicznego, pochodz przewanie z Rosji, krajw Europy Zachodniej, Chin,
USA, a w 2009 r. ze Sowacji (tab. 3).
Saldo obrotw chromitami w Polsce jest stale ujemne, gdy jest to surowiec cakowicie
deficytowy (tab. 4). Take saldo obrotw elazochromem jest negatywne, zwaszcza w wy-
niku rosncego do 2008 r. importu (tab. 4). Warto obrotw innymi surowcami chromu ma
mniejsze znaczenie. czna warto salda surowcw chromu w Polsce jest trwale ujemna
i wynosia ok. 131 mln PLN w 2008 r., a w 2009 r. spada do 53.4 mln PLN, a decydujcy
wpyw na ni miaa warto jednostkowa ich importu do Polski (tab. 5), zalena od rda
dostaw, iloci oraz jakoci materiau. Szczeglnie widoczne jest to dla chromu metaliczne-
go, ktrego jednostkowa warto importowa bya w ostatnich latach wyranie nisza od cen
notowanych na rynku USA(tab. 5 i 8).
Zuycie
Zapotrzebowanie na chromity w Polsce od 1999 r. ma wyran tendencj spadkow,
przede wszystkim wskutek zakoczenia produkcji elazochromu w Hucie aziska S.A.
Gwnym uytkownikiem chromitw, w ilociach ok. 812 tys. t/r w latach 20052009
byy Zakady Chemiczne Alwernia S.A. Obecnie wytwarza si z nich m.in. chromian
i dwuchromian sodu, trjtlenek chromu (zielony), bezwodnik kwasu chromowego oraz za-
CHROM 185
Tab. 3. Kierunki importu chromu metalicznego (take proszku) do Polski
CN 8112 21
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 9.7 19.8 65.2 141.3 98.1
Belgia 36.4 7.5
Brazylia 3.0
Chiny 0.0 2.0
Czechy 8.5
Holandia 1.3 17.2 10.3 34.0 2.0
Francja 3.0 1.0
Hiszpania 21.0
otwa 3.0
Niemcy 5.9 1.5 15.2 15.9 2.5
Rosja 2.4 1.0 2.5 6.0 3.0
Sowacja 69.2
Szwecja 5.0 8.0
USA 0.1 0.1 0.7 0.1 1.2
Wochy 0.0 33.4 7.3 2.6
rdo: GUS
186 CHROM
Tab. 4. Warto obrotw surowcami chromu w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Chromity
CN2610
Eksport 37 10 163 113 210
Import 8826 15017 22409 27567 16961
Saldo -8789 -15007 -22246 -27454 -16751
Dwuchromian sodu
CN2841 30, PKWiU2013510
Eksport 1511 452 1642 283 1240
Import 8184 11632 10642 5444 7928
Saldo -6673 -11180 -9000 -5161 -6688
elazochrom
CN7202 4149, PKWiU24102040
Eksport 2242 1633 7674 15923 2214
Import 43252 43585 66981 112463 31114
Saldo -41010 -41952 -59307 -96540 -28900
CN8112 21
Eksport 3 252 284 825 326
Import 262 439 1248 1967 967
Saldo -259 -187 -964 -1142 -641
Odpady i zomchromu
CN8112 22
Eksport . 2 2116 3074 947
Import . 2342 4022 1349
Saldo . +2 -226 -948 -402
rdo: GUS
Tab. 5. Warto jednostkowa importu surowcw chromu do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Chromity
CN2610
PLN/t 991.7 968.8 584.9 729.3 1474.3
USD/t 310.1 309.1 210.8 311.2 473.9
Dwuchromian sodu
CN2841 30, PKWiU2013510
PLN/t 2822.1 3524.8 3224.8 3888.6 4230.6
USD/t 870.9 1125.8 1147.0 1635.6 1336.5
elazochrom
CN7202 4149, PKWiU24102040
PLN/t 3968.1 3543.5 4818.8 8033.1 5430.1
USD/t 1230.5 1131.6 1752.3 3523.3 1743.9
sadowy siarczan chromowy. Poza dwuchromianem sodowym, brak dokadnej informacji
o poziomie ich produkcji (tab. 1). cznie szacowana jest na 12 tys. t/r CrO
3
. Jej cz jest
przedmiotem eksportu, m.in. 5002000 t/r trjtlenku chromu.
Gwnymi konsumentami chromitw w sektorze materiaw ogniotrwaych byy Zakady
Magnezytowe Ropczyce S.A. oraz PMO Komex S.A. w Krakowie (cznie kilka tysicy
ton na rok). Zakady te uywaj je do produkcji wyrobw chromitowo-magnezytowych
i magnezytowo-chromitowych. Produkcja ta ma trend malejcy, gwnie ze wzgldu na
ograniczanie stosowania tych wyrobw w piecach cementowych (podczas ich eksploatacji
w warunkach utleniajcych powstaje rakotwrczy Cr
6+
). Sektorem zuywajcym marginalne
iloci chromitw jest odlewnictwo.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
wiatowe zasoby udokumentowane chromitw przekraczaj 12 mld t, co wystarcza na
pokrycie globalnego zapotrzebowania na nie przez ponad 200 lat. Charakterystycznym jest,
e zoa chromitw wystpuj w bardzo ograniczonej liczbie krajw, a ponad 80% zasobw
jest skoncentrowane w RPA w masywie Bushveldu. Znaczce ich zoa znane s take
w Kazachstanie, Zimbabwe, Finlandii i Indiach.
Produkcja
Produkcja chromitw na wiecie, po krtkotrwaym (w latach 20002001) zmniejszeniu
o 20% popytu na rynkach midzynarodowych, skutkujcym ograniczeniem wydobycia m.in.
w RPAi Kazachstanie (rys. 1), od 2003 r. spektakularnie wzrastaa, osigajc rekordowy w hi-
storii poziom 24.0 mln t w 2008 r. (tab. 6, rys. 1). Kryzys finansowy zapocztkowany w trze-
cim kwartale 2008 r. doprowadzi do globalnego spowolnienia gospodarczego, a w konsek-
wencji do pogorszenia kondycji ekonomicznej w przemyle metalurgicznym i chemicznym
doprowadzajc do gwatownego spadku zapotrzebowania na chromity na wiecie. Wobec
tego w 2009 r. producenci ograniczyli wydobycie o 19% i produkcja wiatowa osigna
19.5 mln t, a najwikszy spadek zanotowano w RPA(tab. 6).
Gwnymi producentami chromitw s RPA, Kazachstan i Indie, a do znaczcych nale-
: Zimbabwe, Finlandia, Turcja, Brazylia i w ostatnim czasie Rosja, Oman, Iran oraz
Australia (tab. 6). W wikszoci z nich sektor wydobywczy jest skadow wertykalnie upo-
rzdkowanej struktury caej brany, obejmujcej producentw elazostopw i stali nie-
rdzewnej, kontrolowanej przez jeden lub kilka duych koncernw. W RPA koncentraty
chromitw wszystkich gatunkw produkowane s przez kilkanacie rnej wielkoci firm,
wchodzcych w skad m.in. Anglo American Plc z najwikszym producentem Saman-
cor Chrome Ltd. eksploatujcym zoa zgrupowane w Eastern i Western Chrome Mi-
nes, Xstrata plc zoa Boshoek, Helena, Horizon, Kroondal, Thorncliffe i Waterval,
CHROM 187
CN8112 21
PLN/t 27010.3 22171.1 19141.1 13920.7 9861.2
USD/t 8336.2 7013.6 6743.1 6245.0 3098.5
rdo: GUS
a take Assmang Ltd. zoe Dwarsriver. W Kazachstanie wydobycie chromitw prowa-
dzone jest przez firm Kazchrome, zalen od ENRC PLC (Eurasian Natural Resources
Corp. PLC), posiadajc kopalnie w kompleksie Doskim, np. zoe Chrom-Tau oraz przez
firm Mechel OAO eksploatujca zoe Voskhod pooone rwnie w kompleksie Doskim;
w Indiach 21 kopal w czterech kompleksach wydobywczych gwnie ze z Sikinda
i Kalrandi; w Finlandii Outukumpu ze zoa Kemi; w Turcji przez kilkanacie rnej
wielkoci firm zoa Mugla, Elazik, Malatya i in.; w Zimbabwe przez Zimbabwe
Mining & Smelting Co. ze z Peak i Railway Block oraz Zimbabwe Alloys Ltd. zo-
a Great Dyke, Mutoroshanga, Netherburn i in.; w Brazylii przez Cia de Ferro Ligas
de Bahia SA i Coitezerio Minerao SA eksploatujce zoa w rejonie Campo Formosa;
w Iranie przez Faryab Mining Co. ze zoa Shahin; w Australii przez Pilbara Chromite
Pty. Ltd. nalec z kolei do Consolidated Minerals Limited, m.in. ze zoa Coobina,
a w Omanie przez Gulf Mining and Materials Company ze zoa Wadi Mahram.
Wikszo pozyskiwanych chromitw to rudy o jakoci odpowiadajcej potrzebom me-
talurgii, tzw. chromity metalurgiczne. S one przewanie przetwarzane w ssiadujcych
z kopalniami zakadach (w piecach elektrycznych i indukcyjnych) na elazochrom i elazo-
krzemochrom rnych gatunkw. Praktyka ta pozwala na znaczn redukcj kosztw pozys-
kiwania, transportu i ochrony rodowiska, a w konsekwencji prowadzi do ograniczenia
udziau chromitw w obrotach rynkowych na rzecz elazochromu i elazokrzemochromu.
188 CHROM
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
1
Oceania
2
0
5000
10000
15000
20000
25000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t brutto
1
poza wykresem ze wzgldu na zbyt nisk produkcj (0.040.3 tys. t)
2
notowania od 1996 r., w caoci dotycz Australii
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji chromitw
wiatowa produkcja elazochromu podlegaa podobnym prawidowociom jak chromi-
tw, podajc za popytem ze strony producentw stali nierdzewnych, zwaszcza z Chin.
W latach 20052007 produkcja wzrosa cznie o 25%, do rekordowego poziomu 8.6 mln t,
po czym w latach 20082009 w wyniku oglnowiatowego kryzysu finansowego, wszyscy
producenci ograniczali poda (z wyjtkiem Chin i Indii), a produkcja wiatowa zmniejszya
si do 6.7 mln t (tab. 7). Czowk dostawcw stanowi najwiksi producenci grniczy
chromitw: RPA(11 zakadw wczeniej wymienionych firm), Kazachstan (kompleksy me-
talurgiczne Aktiubisk i Ermak), Chiny, Indie, Finlandia, a ostatnio Rosja i Brazylia.
CHROM 189
Tab. 6. wiatowa produkcja chromitw
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Albania 170.0
w
187.1
w
194.8
w
232.0
w
274.1
Finlandia 572.0 549.0 556.0 614.0 247.0
Kosowo
s
2.0
Rosja
s
772.0 966.1 776.7 913.0 416.2
EUROPA 1514.0
w
1702.2
w
1527.5
w
1759.0
w
939.3
Madagaskar 140.8 132.3 122.3 84.0 60.0
RPA 7502.8
w
7418.3 9647.0 9682.6 6865.0
Sudan 21.6 24.2 37.7 27.1
w
14.1
Zimbabwe 819.9
w
712.9
w
663.6 484.5 205.0
AFRYKA 8485.1
w
8287.7
w
10470.6 10278.2
w
7144.1
Brazylia 615.9 562.7 627.8 700.0 700.0
AMERYKA PD. 615.9 562.7 627.8 700.0 700.0
Kuba
s
34.0 34.0
AMERYKA PN. i R. 34.0 34.0
Afganistan 7.0 6.8 6.8 6.8 7.0
Birma 0.4 0.4
w
Chiny 200.0 220.0 220.0 220.0 280.0

Filipiny 38.1 46.7 31.6 15.3 14.3
Indie 3255.2 3600.4 3320.0
w
3900.0
w
3760.0
Iran 223.6 244.6 185.8 188.0
w
255.0
Kazachstan 3581.2
w
3366.1 3687.2 3630.1
w
3333.2
Oman 50.4
w
70.5 407.7 784.1
w
730.0
Pakistan 148.4 199.0 323.1 320.0 256.0
Turcja 858.7 1059.9 1678.9 1885.7 1770.0
Wietnam
s
78.9
w
73.0
w
103.8
w
55.9
w
50.0
Zjednoczone Emiraty Arabskie 19.0 34.3 23.8
AZJA 8441.9
w
8887.4
w
9983.9
w
11040.2
w
10479.3
Australia 241.9 258.1
w
253.4
w
224.8
w
205.0
OCEANIA 241.9 258.1
w
253.4
w
224.8
w
205.0
W I A T 19332.8
w
19732.1
w
22863.2
w
24002.2
w
19467.7
rdo: MY, WM
Kilkunastokrotnie mniejsza, rzdu 130200 tys. t/r, jest wiatowa produkcja elazokrze-
mochromu. Jej gwne orodki pokrywaj si z centrami produkcji elazochromu, m.in.
Chiny, Kazachstan, RPA, Brazylia, Indie i Rosja.
Obroty
Obroty chromitami ksztatoway si w ostatnich latach na poziomie okoo 56 mln t/r,
przy czym gwnymi eksporterami s RPA, Kazachstan, Indie, Turcja oraz Oman. Najwik-
szym odbiorc pozostaj od lat Chiny. Wspomniany rozwj przetwarzania chromitw w po-
bliu kopal na elazochrom skutkuje wzrostem jego obrotw, w miejsce stopniowo ograni-
czanych obrotw chromitami metalurgicznymi. Sytuacja ta dotyczy szczeglnie RPA, Ka-
zachstanu, Indii, Zimbabwe i Finlandii.
Zuycie
Chromity stosowane s przewanie w metalurgii (okoo 95.2% zuycia w 2008 r.),
w przemyle chemicznym (2.5%), jako piaski formierskie (1.5%) oraz w przemyle mate-
riaw ogniotrwaych (0.8%). W metalurgii elazochrom i elazokrzemochrom uywane s
190 CHROM
Tab. 7. wiatowa produkcja elazochromu
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Albania 35.8 17.0 1.0
w
8.4 5.3
Finlandia 234.9 243.3 241.8 233.5 123.3
Niemcy 22.7 26.7 22.0 27.0 13.7
Polska 0.4
Rosja 511.6 500.8 564.5 475.7 235.6
Rumunia 6.2
Sowacja 0.9 0.0
Szwecja 127.4 136.4 124.4 118.7 50.0
EUROPA 933.3 924.6 953.7
w
869.5 427.9
RPA 2812.0 2893.4 3626.9 3268.7 2341.7
Zimbabwe 223.0 201.7 204.0 154.1 75.2
AFRYKA 3035.0 3095.1 3830.9 3422.8 2416.9
Brazylia 185.5 158.6 177.7 209.3 108.9
AMERYKA PD. 185.5 158.6 177.7 209.3 108.9
USA . . . . .
AMERYKA PN. i R. . . . . .
Chiny
s
850.0 1042.5 1300.0 1505.8 1813.0
Indie 662.3 801.4 948.6 817.2 892.1
Iran 8.0 8.0 8.0 5.0 9.0
Japonia 12.4 13.1 12.0 13.9 7.7
Kazachstan 1156.2 1190.7 1307.5 1220.3 977.3
Turcja 26.0 68.0 69.7 75.8 41.0
AZJA 2714.9 3123.7 3645.8 3638.0 3740.1
W I A T 6868.7 7301.6 8608.1
w
8139.6 6693.8
rdo: MY, WM
gwnie do produkcji stali nierdzewnych (w USA 76%), stali stopowych (8%), stali wglo-
wych (4%) i innych (12%).
Ceny
Ceny niektrych gatunkw chromitw na rynku midzynarodowym w okresie 20052008
gwatownie wzrosy, niekiedy nawet o ponad 100% (tab. 8). Ceny chromitw ogniotrwa-
ych w roku 2006 dla produkowanych w RPA znacznie wzrosy, natomiast dla pocho-
dzcych z Filipin nawet nieznacznie spady. Z kolei ceny chromitw metalurgicznych
w okresie 20052008 wzrosy nawet czterokrotnie, a ceny elazochromu dwu i p krotnie
(tab. 8). Lata 20072008 przyniosy take dalsze, gwatowne (rzdu 100%/r) zwyki cen
chromitw ogniotrwaych z RPA, przy stagnacji cen gatunkw z Filipin (tab. 8). Byo to spo-
wodowane niezwykle wysokim zapotrzebowaniem ze strony odbiorcw chiskich, jednak nie
byo moliwoci zwikszenia dostaw. Ceny chromitw odlewniczych wzrosy o 245%, co
z kolei spowodowao trzykrotny wzrost cen chromitw chemicznych, poniewa obydwa te
rodzaje s czsto pozyskiwane wsplnie i w przypadku brakw rynkowych mog by stoso-
wane zamiennie. W latach 20072008 ceny elazochromu na rynku USA wzrosy cznie
o ok. 250%, z czego w samym 2008 r. a o 167%. Ceny chromu metalicznego w okresie
20052008 stale wzrastay, cznie o niemal 200%, a najwiksze wzrosty zanotowano w 2005
i 2008 r. (tab. 8). Kryzys finansowy od drugiej poowy 2008 r. doprowadzi do spowolnienia
gospodarczego, a w konsekwencji do pogorszenia kondycji ekonomicznej w przemyle me-
talurgicznym i chemicznym w 2009 r. oraz do gwatownych spadkw cen wszystkich su-
rowcw chromu (za wyjtkiem chromitu odlewniczego importowanego na rynek Wielkiej
Brytanii), a najwiksze spadki zanotowano dla chromitu chemicznego i odlewniczego pro-
dukowanego w RPA(tab. 8).
CHROM 191
Tab. 8. Ceny surowcw chromu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Chromit chemiczny
1
105125 175183 270350 560570 190210
Chromit ogniotrway
poudniowoafrykaski
2
100120 215235 455 880 370390
filipiski
3
125145 125140 125140 125140 .
Chromit odlewniczy
poudniowoafrykaski
4
170195 195220 300350 510 230260
importowany
5
. 170 170175 400 400
Chromit metalurgiczny
6
6595 100145 240290 320350 115135
elazochrom
7
0.684
w
0.695
w
1.048
w
1.748
w
0.950
Chrommetaliczny
8
8007 8181 8331 11078 9896
1
46% Cr
2
O
3
, fob Transvaal, RPA, USD/t, cena na koniec roku IM
2
46% Cr
2
O
3
, fob Transvaal, RPA, USD/t, cena jw.
3
koncentraty, fob Filipiny, USD/t, cena jw.
4
45% Cr
2
O
3
5
piaskowy, 98% ziarn 30 mesh, delivered Wielka Brytania, GBP/t, cena jw.
6
40% Cr
2
O
3
7
wysokowglowy 5055% Cr, cif USA, USD/lb Cr, cena rednioroczna MY
8
99.8%, na rynku USA, USD/t brutto, cena jw.
CYNA
Spord duej iloci mineraw z udziaem cyny (Sn), znaczenie praktyczne ma jedynie
kasyteryt SnO
2
, tworzcy samodzielne zoa pierwotne (zwykle yowe), bd wtrne kon-
centracje w zoach okruchowych typu plaowego i aluwialnego. Kasyteryt jest rwnie po-
zyskiwany ubocznie w toku przetwrstwa kompleksowych rud W-Sn, W-Sn-Be-Li i innych
metali, tworzcych wiele rnych typw z.
Cyna uywana jest do produkcji stopw z miedzi, oowiem i innymi metalami, zwiz-
kw chemicznych, oraz tradycyjnie do cynowania blach stalowych (puszki, pojemni-
ki i in. opakowania). Perspektywy rozwoju zapotrzebowania na cyn s zwizane zarwno
z substytucj oowiu, kadmu i chromu w wielu ich tradycyjnych zastosowaniach, jak rw-
nie wykorzystaniem spoiw lutowniczych w elektronice (komputery, wysokiej rozdzielczo-
ci monitory i ekrany LCD, telekomunikacja, telefony komrkowe), ktry to kierunek zdomi-
nowa struktur uytkowania cyny w krajach wysoko rozwinitych, przewyszajc zapotrze-
bowanie na ten metal do produkcji stali ocynowanej. Deficyt poday surowcw cyny (przede
wszystkim koncentratw) oraz szybki wzrost zapotrzebowania na sprzt elektroniczny, zwasz-
cza w krajach Azji (Chinach), przyczyni si do gwatownej zwyki notowa tego metalu,
ktre w maju 2008 r. na LME wspiy si do rekordowego poziomu ponad 25000 USD/t.
Druga poowa 2008 r. przyniosa jednak istotne ograniczenie zapotrzebowania na cyn
w skali wiata, co skutkowao spadkiem jej cen do niespena 10000 USD/t. W 2009 r., mi-
mo pojawienia si pogosek na temat oywienia sprzeday wyrobw elektronicznych w Eu-
ropie, Ameryce Pn. i Japonii, cyna kosztowaa o 27% mniej ni rok wczeniej. Byo to
zwizane z wysokim stanem zapasw giedowych oraz nadwyk jej poday na rynku. We-
dug ocen World Bureau of Metal Statistics sigaa ona 1213 tys. t. Przewiduje si, e
w 2010 r. wiatowe zuycie cyny moe si zwikszy o 89%.
W handlu midzynarodowym zasadnicze znaczenie maj koncentraty kasyterytu
w trzech gatunkach: z 4060%, 6070% i 7077% Sn (podstawowe surowce pierwotne cy-
ny), cyna standard z 99.75% Sn oraz cyna rafinowana grade Az min. 99.85% Sn noto-
wana na LME, a take gatunki niskooowiowe dla przemysu blach ocynowanych (z maks.
0.005% Pb). Przedmiotem obrotu jest te wiele gatunkw brzw cynowych (912% Sn),
cynowo-fosforowych, cynowo-cynkowych i cynowo-oowiowych, zom cynonony oraz
zwizki cyny.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce brak z rud Sn o znaczeniu gospodarczym, jak i perspektyw na ich odkry-
cie. Zasoby rud cyny udokumentowane w prekambryjskich upkach krystalicznych Gr

Izerskich z Gierczyn i Krobica (okoo 2.7 mln t z r. 0.48% Sn) zostay uznane za poza-
bilansowe ze wzgldu na brak efektywnej technologii ich przerbki.
Produkcja
Cyna pierwotna nie jest w Polsce pozyskiwana. W 2008 r. produkcj cyny wtrnej
99.85% podja spka Fenix Metals w Tarnobrzegu (joint venture firm Dan Engineering
A/S z Danii i belgijskiej Stoop N.V.) w zakadzie recyklingu o zdolnoci produkcyjnej
3.5 tys. t/r Sn, bazujcym na technologii destylacji prniowej. Planuje si rozbudow jego
zdolnoci przerobowych do 14 tys. t/r. Od 2004 r., kiedy spka rozpocza w Polsce dziaal-
no, oferowano gwnie bezoowiowe stopy lutownicze, a take stopy Sb-Pb i Bi-Pb, pozyski-
wane z rnego rodzaju materiaw odpadowych, gwnie importowanych zomw. W 2009 r.
produkcja cyny wtrnej oraz stopw lutowniczych z cyny i jej stopw w tym przedsibior-
stwie wyniosa odpowiednio 1130 t i 663 t.
Obroty
Gwnym rdem poday surowcw cyny w Polsce by do 2008 r. wycznie import,
ktrego przedmiotem bya przede wszystkim cyna metaliczna niestopowa (tab. 1, 2), a tak-
e zom i odpady cyny (w latach 20082009 odpowiednio 1034 t/r i 1659 t/r, gwnie z Ho-
landii, Belgii, Niemiec i Wielkiej Brytanii). W 2009 r., w zwizku z podjciem krajowej
produkcji cyny wtrnej, import cyny niestopowej zmniejszy si o ponad 10% w stosunku
do poziomu z poprzednich dwch lat (tab. 1). Najwiksze dostawy pochodziy z Niemiec,
Holandii, Brazylii i Wielkiej Brytanii (tab. 2). Zmienne iloci surowcw cyny byy rwnie
z Polski eksportowane, co przypuszczalnie byo zwizane ze sprzeda nadwyek zapasw.
W ostatnich dwch latach sprzeda cyny niestopowej utrzymywaa si na poziomie 250 t/r
i bya skierowana gwnie do wschodnich krajw ociennych. Przedmiotem eksportu byy
rwnie prty i drut z cyny (1455 t w 2009 r.).
W 2009 r. deficyt w handlu cyn zmniejszy si do 47 mln PLN/r, tj. o 25% w stosunku
do poprzedniego roku, kiedy na giedzie londyskiej paday rekordy notowa tego metalu,
a rwnoczenie znacznie zwikszy si import do Polski (tab. 3, 8). W 2007 r. ujemne saldo
obrotw cyn byo o rzd wielkoci nisze ni w pozostaych latach, co naley tumaczy
rozwojem jej sprzeday zagranicznej.
Wartoci jednostkowe importu cyny metalicznej do Polski wykazyway podobne fluktu-
acje i zbliony poziom do notowa tego metalu na LME w poszczeglnych latach (tab. 4,
8). Analogicznie, w 2008 r. osigny one rekordowy poziom ponad 18 tys. USD/t, ulegajc
znacznej 36-procentowej obnice w 2009 r. (tab. 4).
194 CYNA
Tab. 1. Gospodarka cyn w Polsce CN 8001 10, PKWiU 24431330
t Sn
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 1130
Import 1286 1483 1777 1814 1591
Eksport 115 189 1483 259 251
Zuycie
p
1171 1294 294 1555 2470
rdo: GUS
Zuycie
Z cyny produkuje si w Polsce m.in. druty, prty, spoiwa (m.in. w MBO Hutmen we
Wrocawiu) i luty cynowe (m.in. w PPHU Cynlut w Radomiu oraz Cynel Inipress Sp.
CYNA 195
Tab. 2. Kierunki importu cyny do Polski CN 8001 10
t Sn
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 1286 1483 1777 1814 1591
Belgia 15 5 136 18 5
Boliwia 20
Brazylia 265
Chiny 55 30 123 48 40
Czechy 27 0
Finlandia 27
Francja 6 3 3 10 11
Hiszpania 5
Holandia 155 79 106 237 481
Indonezja 215 83 309 271 33
Malezja 305 250 65
Niemcy 101 42 111 34 557
Peru 70
Rosja 73 5
Singapur 232
Sowacja 49 48 24
Tajlandia 135 340 115 77
Wietnam 30
rdo: GUS
Tab. 3. Warto obrotw cyn w Polsce CN 8001 10
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 3028 5750 56759 12055 11243
Import 32725 41362 64129 75415 58607
Saldo -29697 -35612 -7370 -63360 -47364
rdo: GUS
Tab. 4. Warto jednostkowa importu cyny do Polski CN 8001 10
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 25453 27897 36088 41571 36838
USD/t 7877 8898 12836 18084 11532
rdo: GUS
z o.o. w Warszawie) oraz stopy oyskowe, drukarskie, niskotopliwe cynowo-oowiowe,
brzy cynowe i wyroby z nich (m.in. WMN abdy w Gliwicach, IMN Gliwice w Gliwi-
cach), a take zwizki chemiczne.
Zapotrzebowanie na cyn niestopow, ktre zazwyczaj sigao 1.21.5 tys. t/r, w 2009 r.
osigno poziom niemal 2.5 tys. t. Wyroby z cyny i jej stopw, a take blachy i tamy ocy-
nowane, wykorzystywane s w przemyle maszynowym, samochodowym, lotniczym i spo-
ywczym (puszki i pojemniki na ywno), a stopy i spoiwa cynowe w produkcji sprz-
tu elektronicznego i elektrotechnicznego. Wanym uytkownikiem cyny jest rwnie prze-
mys szklarski, a zwaszcza sektor szka paskiego float (w tej technologii stopione szko jest
wylewane na warstw pynnej cyny). Wielko konsumpcji cyny w poszczeglnych bran-
ach nie jest znana.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zoa rud cyny (gwnie kasyterytu SnO
2
, sporadycznie siarczkw Sn w Boliwii),
ktrych czne wiatowe zasoby szacowane s na okoo 5.6 mln t, wystpuj przede wszyst-
kim w Chinach, poudniowo-wschodniej Azji (Malezja, Indonezja, Tajlandia), Ameryce Pd.
(Peru, Boliwia, Brazylia), Australii i Rosji. Najwiksze znaczenie gospodarcze maj atwo
dostpne zoa okruchowe typu plaowego i aluwialnego, np.: na wyspach Bangka, Beli-
tungon, Riau, Singkep (prowincja Babel w Indonezji), Kinta, Kuala Langat (Malezja),
Rondonia (Brazylia) oraz w SE Jakucji (Rosja). Rzadziej spotykane s samodzielne zoa
pierwotne kasyterytu typu yowego, m.in.: Potosi, Llallagna (Boliwia), Deputat, Szero-
wa Gora (Rosja), niektre zoa w Chinach i Peru. Koncentraty cyny pozyskiwane s rw-
nie ubocznie z kompleksowych rud W-Sn, W-Sn-Be-Li tworzcych rne typy z.
Rudy i koncentraty
Produkcja
wiatowa produkcja grnicza cyny w ostatnich dwch latach wyranie si zmniejszya
(tab. 5). Byo to spowodowane gwnie wyczerpywaniem si zasobw z eksploatowa-
nych oraz spadkiem jakoci wydobywanych rud, a take zastojem inwestycyjnym, ktrego
podoem by globalny kryzys finansowy, wstrzymujcy realizacj planw zagospodarowa-
nia nowych z. Do nielicznych wyjtkw nalea kontynuowany w Argentynie przez ka-
nadyjsk firm Silver Standard Resources projekt Pirquitas (rozpoczcie produkcji cyny
ze zoa rud Ag-Sn-Zn spodziewane na pocztku 2011 r., docelowo 10 mln uncji Ag
i 2.5 tys. t Sn rocznie). Zwyka notowa cyny, zwaszcza przed zaamaniem pod koniec
2008 r., przyczynia si rwnie do wznowienia wydobycia w australijskich kopalniach fir-
my Metals X: Renison (planowane jest rwnie podjcie przerbki odpadw grniczych tej
kopalni) i Mount Bischoff oraz Bluestone na Tasmanii (z udziaem chiskiej Yunnan Tin),
czego skutkiem by wyrany wzrost produkcji grniczej w tym kraju w 2009 r. Rwnie
w Boliwii kontynuowano rozbudow potencjau najwikszej w tym kraju kopalni rud cyny
Huanuni firmy Empresa Minera (do okoo 13 tys. t/r Sn). W najbliszym czasie zwik-
szenia poday mona si take spodziewa w Brazylii, w kopalni Pitinga, przejtej pod ko-
niec 2008 r. przez peruwiaski Minsur. Ocena perspektyw grnictwa cynowego na wiecie,
196 CYNA
przeprowadzona w 2009 r. przez CRU, wskazuje, e moliwy w dalszej perspektywie rozwj
produkcji bdzie zwizany z udostpnieniem z o duych zasobach rudy (ponad 10 tys. t
Sn), generalnie jednak sabo okruszcowanej (przewanie poniej 0.4% Sn), m.in. w Malezji,
Maroko (projekt Achmmach) oraz w Chinach (projekt Wuchangping 1.4 tys. t Sn w kon-
centratach), a take zagospodarowaniem odpadw dawnego grnictwa cynowego (m.in.
w Chinach, Boliwii i Indonezji). Pojawiy si rwnie doniesienia o wznowieniu wydobycia
w historycznej kopalni rud polimetalicznych (Cu-Li-Zn-Sn z udziaem metali szlachetnych)
South Crofty w Wielkiej Brytanii w 2011 r. oraz nieczynnej od 1986 r. kopalni Kamativi
w Zimbabwe.
Obecnie niemal 80% globalnej poday koncentratw cyny przypada na 3 spord okoo
20 krajw wykazujcych ich produkcj, tj.: Chiny (48% w 2009 r.), Indonezj (16%) i Peru
(14%). W krajach tych dziaaj najwiksze na wiecie kompanie cynowe: Yunnan Tin
Corp. (Chiny), PT Timah i PT Koba Tin (Indonezja) oraz Minsur SA(Peru).
CYNA 197
Tab. 5. wiatowa produkcja grnicza cyny
t Sn
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Portugalia 200 35
w
41 29
w
34
Rosja 2300 2600 2500 1500 1200
EUROPA 2500 2635
w
2541
w
1529
w
1234
Burundi 4 5 2 21
Kongo/Kinshasa
s
4400 3800 8900 11800 9400
Niger
s
14 13 11 11 0
Nigeria 1300 1423 180 200 200
Rwanda
s
3300
w
3000
w
2700
w
2100
w
3200
Uganda 2 2 2 2 0
AFRYKA 9020
w
8243
w
11795
w
14134
w
12800
Boliwia 18639 17669 15972 17300 19570
Brazylia 11739 9528 12596 13000
w
11996
Peru 42145 38470 39019 39000 37500
AMERYKA PD. 72523 65667 67587 69300
w
69066
Birma 700 900 500 500 600
Chiny
s
121600 126300 145900
w
121200
w
128000
Indonezja 78404 80933 66137 53228 43700
Laos
s
600 600 700 700 300
Malezja 2857 2398 2263 3400 2400
Mongolia 24 14 44 8
Tajlandia 158 190 122 120 100
Wietnam
s
5400 5400 5400 5400 5400
AZJA 209743 216721 221036
w
184592
w
180508
Australia 2819 1478 2085 1800 5600
OCEANIA 2819 1478 2085 1800 5600
W I A T 296605
w
294744
w
305044
w
271355
w
269208
rdo: MY, WMS, WM, WNMS
W Chinach produkcja skoncentrowana jest w prowincjach Yunnan, Jiangxi i Hunan
oraz regionie autonomicznym Guangxi. Do najwaniejszych tamtejszych producentw nale-
: Yunnan Tin Group Ltd., prowadzca wydobycie z licznych z cyny w rejonie Gejiu
w prowincji Yunnan, a take Huaxi Group Co. i Zunyi Titanium Co. Ltd., dziaajce
w regionie autonomicznym Guangxi oraz Nanshan Tin Co. Ltd. w prowincji Jiangxi.
czna produkcja grnicza cyny w Chinach, ktra osigna rekordow wielko 146 tys. t
Sn w 2007 r., w kolejnym roku wyranie si obniya (o 17%) wskutek zamknicia czci
tamtejszych, przewanie maych zakadw grniczych, a take w zwizku ze spadkiem cen
cyny pod koniec roku. Rok 2009 przynis niewielk zwyk produkcji grniczej, wynika-
jc ze wznowienia wydobycia w unieruchomionych wczeniej kopalniach.
W Indonezji w ostatnich latach nastpi spektakularny spadek produkcji grniczej, b-
dcy rezultatem zaostrzenia kontroli nielegalnego wydobycia i ograniczenia poday rud
i koncentratw, katastrofalnych deszczy monsunowych w 2009 r., a take spadku notowa
cen metalu w ostatnim czasie. W okresie 20062009 zmniejszya si ona o niemal poow
(tab. 5). Centrum produkcji grniczej w tym kraju jest wyspa Bangka oraz jej obrzea,
gdzie na terenach dzierawionych przez PT Timah i PT Koba (okoo 2025% powierzch-
ni) dziaa prawie 6000 maych kopal. Okoo poowa produkcji trafia do wymienionych po-
tentatw, a reszta do okoo 20 maych niezalenych hut, sprzedajcych wstpnie przetwo-
rzon cyn (wymagajc dalszej rafinacji) zarwno krajowym, jak i zagranicznym odbior-
com. Niekontrolowany rozwj produkcji grniczej i hutniczej w Indonezji, nierzadko pro-
wadzonej bez koncesji, opat i wymaganych zezwole oraz z naruszeniem norm ochrony
rodowiska, spowodowa bezterminowe zamknicie w 2006 r. 23 prywatnych hut cyny, ba-
zujcych na kopalinie wydobywanej (zwykle nielegalnie) z wasnych z, a w pniejszym
okresie rwnie innych rozsianych na tym terenie maych nielegalnych kopanek. Ponadto, od
2007 r. obowizuj nowe zasady obrotu rudami i koncentratami cyny midzy poszczeglnymi
wyspami Indonezji (zwaszcza w odniesieniu do wysp Bangka, Belitung i Riau), w celu po-
wstrzymania prowadzonego (mimo zakazu) wywozu zarwno koncentratw, jak i wstpnie
przetworzonego metalu. Procedury utrudniajce nielegalny handel, m.in. wymg certyfikacji
pochodzenia nisko przetworzonych surowcw cyny, wprowadzono rwnie w 2009 r. w han-
dlu midzynarodowym z inicjatywy International Tin Research Institute. Pierwszym tego
efektem byo cakowite zawieszenie importu rud cyny z Kongo/Kinshasa do Tajlandii, ktre
stanowio sprzeciw przeciwko rabunkowej eksploatacji z rudy kasyterytowej prowadzo-
nej w tym kraju przez tysice indywidualnych grnikw zwykle przy uyciu opat i kilofw.
W Peru wiodcym producentem grniczym cyny jest firma Minsur SA, eksploatujca
zoe San Rafael. W zwizku z tym, e wystarczalno jego zasobw (15 mln t rudy
z 5.26.5% Sn, koncentrat z okoo 50% Sn) ocenia si na kilkanacie lat, w ostatnim czasie
podjto intensywne poszukiwania geologiczne w celu powikszenia bazy zasobowej oraz
zapewnienia dostaw surowca w odleglejszej perspektywie.
Cyna metaliczna
Produkcja
Poczwszy od poowy lat 1990-tych poziom wiatowej produkcji cyny, zarwno z su-
rowcw pierwotnych, jak i wtrnych, charakteryzowa trend rosncy (rys. 1). Przyspieszenie
jego tempa w latach dwutysicznych miao zwizek m.in. z rozwojem zapotrzebowania na
cynowe stopy lutownicze do produkcji wyrobw elektronicznych (m.in. ekranw LCD, te-
198 CYNA
lewizorw plazmowych i telefonw komrkowych). Sprzyjay temu wprowadzane na ob-
szarze Unii Europejskiej uregulowania, dotyczce wyeliminowania metali niebezpiecznych
(w tym oowiu) z elektroniki (RoHS Restriction of Hazardous Substances, dyrektywa
obowizujca od lipca 2006 r. i odnoszca si do zbirki, unieszkodliwiania i zagospodarowa-
nia odpadw pochodzcych ze zuytych urzdze elektronicznych i elektrycznych). Czynniki
te stymuloway rozwj poday cyny u niemal wszystkich waniejszych producentw, szcze-
glnie w Chinach i Indonezji (tab. 6). W skali globalnej w 2007 r. przekroczya ona poziom
360 tys. t. W ostatnich dwch latach jej rozwj zosta zahamowany, co byo rezultatem za-
kce poday rud i koncentratw cyny oraz cynononych surowcw wtrnych (zwaszcza
zomu), a take redukcji cen metalu i osabienia popytu na urzdzenia elektroniczne w Euro-
pie, USAi Japonii. W 2009 r. spadek produkcji odnotowano niemal we wszystkich wykazu-
jcych ja krajach, za wyjtkiem Boliwii, Malezji i Australii.
Produkcja cyny rafinowanej zdominowana jest podobnie jak wydobycie przez
kraje Azji, gwnie Poudniowo-Wschodniej. Siln pozycj ma w niej rwnie Ameryka
Poudniowa (rys. 1), natomiast od wielu lat zmniejsza si udzia Europy (gwnie w konsek-
wencji spadku produkcji cyny w Rosji w kombinacie Nowosybirskim, spowodowanej
deficytem koncentratw z rodzimych z) i pozostaych kontynentw. Do najwikszych
na wiecie kompanii cynowych nale: w Chinach Yunnan Tin Group (z produkcj
56 tys. t/r w 2009 r.), Yunnan Chengfeng (15 tys. t), Liuzhou China Tin Group (10.5 tys. t);
w Indonezji PT Timah (45.0 tys. t) i PT Koba (7.5 tys. t), w Peru Minsur SA
(33.5 tys. t), w Malezji Malaysia Smelting Corp. (36.4 tys. t), w Tajlandii Thailand
Smelting and Refinery Co./Thaisarco (19.3 tys. t), w Belgii Metallo Chimique NV
(8.6 tys. t), w Boliwii Empresa Metalurgica Vinto EMV (12 tys. t). W 2006 r. na licie
CYNA 199
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pn. i r. Ameryka Pd.
Oceania
0
50
100
150
200
250
300
350
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t Sn
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji cyny rafinowanej
wiatowych wytwrcw cyny zadebiutowa Singapur, gdzie swj oddzia Singapore Tin
Industries o zdolnoci produkcyjnej 36 tys. t/r uruchomi chiski koncern Yunnan Tin
(od 2008 r. jego produkcja zostaa zawieszona). W 2007 r. na indonezyjskiej wyspie Ban-
gka powstaa kolejna huta cyny tej firmy (12 tys. t/r). Spord wymienionych, w peni zin-
tegrowana jest jedynie produkcja Minsur SA; pozostae bazuj na zakupie koncentratw od
obcych dostawcw.
200 CYNA
Tab. 6. wiatowa produkcja cyny rafinowanej
1
t Sn
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Belgia
2
7700 8000 8400 9200 8700
Bugaria
s,2
10 10 10 10 10
Czechy
s,2
100 100 100 100 100
Dania
s,2
100 100 100 100 100
Norwegia
s,2
50 50 50 50 50
Rosja
s,1
3700
w
3700
w
3300
w
1700 1300
EUROPA 11660
w
11960
w
11960
w
11160 10260
Nigeria
s,3
25
Rwanda
s,3
200 50
AFRYKA 225 50
Boliwia
3
13841 14100 12300 12100 14700
Brazylia
1
9236 9030 10100
w
11000
w
10800
Peru
3
36733 40495 36004 38900 33900
AMERYKA PD. 59810 63625 58404
w
62000
w
59400
Meksyk
3
17 25 19 15 10
USA
2
11700 11600 11200 11500
w
11500
AMERYKA PN. i R. 11717 11625 11219 11515
w
11510
Birma
s,3
30 30 30 30 30
Chiny
s,3
121800 132100 148800 139900
w
134500
Indie
s,2
100 100 100 100 100
Indonezja
3
78000
w
77400
w
77600
w
69500 65000
Japonia
3
754 854 874 1000
w
800
Malezja
3
36924 22850 25263 31600 35450
Singapur
2
8740 2300
Tajlandia
3
31600 27540 23104 21900 19400
Wietnam
s,3
1766 1830 2900 6000
w
3600
AZJA 270974
w
271444
w
280971
w
270030
w
258880
Australia
1
894 972 518 600
w
800
OCEANIA 894 972 518 600
w
800
W I A T 355280
w
359676
w
363072
w
355305
w
340850
wtym: cyna wtrna 20810 21010 21110 22210 21710
% 5.9 5.8 5.8 6.3 6.4
1
cznie z surowcw pierwotnych i wtrnych
2
z surowcw wtrnych
3
z surowcw pierwotnych
rdo: MY, WMS, WM, WNMS
O dominacji krajw azjatyckich wrd producentw cyny na wiecie decyduj Chiny
i kraje Azji poudniowo-wschodniej Indonezja, Malezja i Tajlandia. czny potencja hut-
nictwa cyny w Chinach siga 150 tys. t/r. Najwiksze i najbardziej nowoczesne w tym kraju
huty to: Gejiu firmy Yunnan Tin Industry Co. o zdolnociach produkcyjnych 70 tys. t/r
w prowincji Yunnan, skd pochodzi ponad 50% cznej produkcji cyny, Laibin firmy Hua-
xi Group w regionie Guangxi (25 tys. t/r), Chenzen/Yunnan Tin Industry (20 tys. t/r, po
rozbudowie w 2009 r.) oraz Nankang/Nanshan Tin Co. w prowincji Jiangxi (uruchomiona
w kwietniu 2009 r., 10 tys. t/r). Pod koniec 2009 r. budow kolejnej duej huty, wyposao-
nej w technologi Ausmelt (20 tys. t/r) zapowiedzia jeden z czoowych chiskich produ-
centw Liuzhou China Tin Group. czny potencja hutnictwa cyny w Indonezji ocenia
si na okoo 100 tys. t/r. Do najwikszych zakadw metalurgicznych nale huty firmy
PT Timah: Mentok (48 tys. t/r) i Kundur (6 tys. t/r), oraz huta firmy Koba Tin/Malaysia
Smelting Corp. (22 tys. t/r). Gros produkcji cyny rafinowanej pochodzi z wysp Bangka
i Riau, gdzie zarejestrowanych jest cznie ponad 30 zakadw metalurgicznych, w wik-
szoci przestarzaych. W ostatnim czasie, w wyniku zaostrzenia kontroli nielegalnego wydo-
bycia i powstaego w konsekwencji niedoboru koncentratw, wiele z nich wykorzystywao
maksymalnie 3040% zdolnoci produkcyjnych bd okresowo wstrzymao produkcj. By-
y to gwne przyczyny spadku poday cyny metalicznej w tym kraju w ostatnich dwch la-
tach. W Malezji najwiksze iloci cyny dostarcza huta Butterworth firmy Malaysia Smel-
ting Corp. (zdolno projektowa 50 tys. t/r), natomiast w Tajlandii huta firmy Thailand
Smelting and Refinery Co. (36 tys. t/r). Jednym z najwikszych wiatowych dostawcw
cyny stao si w ostatnich kilku latach Peru, dziki uruchomieniu pierwszej w kraju huty
Funsur firmy Minsur o zdolnoci 45 tys. t/r cyny, bazujcej na przetwrstwie wasnych
koncentratw. Pozycj duego dostawcy cyny utrzymuje Boliwia, gdzie gros poday pocho-
dzi z huty firmy Empresa Metalurgica Vinto. W perspektywie 2012 r. planowana jest roz-
budowa (z 11 do 18 tys. t/r Sn) i modernizacja tej huty, w ktrej po zainstalowaniu no-
wego pieca Ausmelt moliwe bdzie przetwarzanie 38 tys. t/r koncentratw, o ile zagwa-
rantowany zostanie odpowiedni poziom ich dostaw (m.in. z kopalni Huanuni).
W wielu krajach znaczna cz lub nawet cao poday cyny metalicznej pochodzi ze
rde wtrnych, co powoduje, e wiatowa produkcja hutnicza regularnie przewysza gr-
nicz (tab. 5, 6). Udzia cyny wtrnej w cznej produkcji tego metalu szacuje si nawet na
okoo 1012%, cho dostpne dane wskazuj na udzia okoo 6-procentowy (tab. 6). Ponad-
to, okoo 90 tys. t cyny jest przetwarzane na stopy Sn-Pb i Cu-Sn. Najwikszym wiatowym
producentem cyny wtrnej (11.5 tys. t/r) s Stany Zjednoczone, gdzie w 2009 r. dziaay
2 zakady odcynowania i 84 instalacje przerobu zomu metali nieelaznych. Ich dziaalno,
a take sprawno systemw zbirki zomu puszek ze stali ocynowanej, jest koordynowana
przez Steel Recycling Institute (oddzia Iron and Steel Institute). Czynnikami stymulu-
jcymi wzrost tej produkcji byy rosnce opaty rodowiskowe oraz kurczca si pojemno
skadowisk. Najwikszymi orodkami pozyskiwania cyny ze rde wtrnych s kraje za-
chodnie, pozbawione wasnych z, wykazujce najwysze wskaniki wykorzystania zo-
mu cyny (do 88%, rednio w Unii Europejskiej 55%), tj.: Niemcy (80%), Belgia (88%) Ho-
landia i Austria (po 77%), Szwecja (71%), Szwajcaria (70%) i inne. Analiz i koordynacj
rynku zomu stali ocynowanej w Europie zajmuje si belgijska organizacja APEAL, utwo-
rzona przez najwikszych europejskich producentw opakowa. Jej dziaalno przyczynia
si do rozwoju technologii i udoskonalenia systemw zbirki tych surowcw (np. giedy
i banki recyklingu). Wedug ocen tej organizacji w Europie w 2008 r. recyklingowi poddano
CYNA 201
okoo 70% opakowa stalowych (gwnie ze stali ocynowanej), co odpowiada 2.5 mln t pu-
szek po napojach i ywnoci, podczas gdy w przypadku opakowa szklanych wskanik ten
siga 62%, kartonw po napojach 33%, a opakowa plastikowych 29%. Najwiksze
iloci pojemnikw stalowych zostay przetworzone w Belgii (93%), a nastpnie w Niem-
czech,, Luksemburgu i Holandii (po 87%), natomiast najmniejsze m.in. w Polsce i So-
wenii (po 21%). Poza Europ najlepsze wskaniki recyklingu zomu stali ocynowanej wy-
kazywaa Japonia (85%), RPA (64%), Korea Pd. (53%), Australia (42%) i Brazylia (40%).
W 2009 r. pojawio si wiele zapowiedzi budowy nowych instalacji odzysku cyny, a take
m.in. miedzi i metali szlachetnych, ze zomu wyrobw elektronicznych i innych. W samej
Japonii plany budowy zakadw recyklingu ogosiy: Kosaka Smelting and Refining, Mit-
sui Mining and Smelting oraz Nippon Mining & Metals. Ta ostatnia we wrzeniu 2009 r.
zakoczya pierwszy etap inwestycji zwanej Hitachi Metal Recycling Complex (docelowo
500 t/r Sn, 500 t/r Ni 200 t/r Bi, 150 t/r Sb).
Obroty
Wanymi dostawcami cyny rafinowanej, gwnie najbardziej poszukiwanych na rynku
gatunkw niskooowiowych, s Chiny, cho wielko tego eksportu ograniczono w zwizku
ze zniesieniem eksportowych ulg celnych, a take z wprowadzeniem przez rzd limitw
sprzeday na metal i jego wyroby. Obecnie najwikszym dostawc jest Indonezja (okoo
50 tys. t/r), Malezja (okoo 30 tys. t/r), Tajlandia (1520 tys. t/r), Peru (3035 tys. t/r) i Boliwia
(10 tys. t/r). Wanymi uczestnikami wiatowego rynku cyny s dostawcy blach ocynowanych,
wrd ktrych do najwikszych nale Japonia (m.in. Kawasaki Steel Corp.), Korea Pd.
(POSCO), Brazylia (Compania Siderurgica Nacional), Chile (Compania Siderurgica Hu-
achipato), USA i inne kraje, w ktrych swoje walcownie ma potentat Arcelor Mittal
Steel, a w Europie m.in. Niemcy (Rasselstein Hoesche/ThyssenKrupp AS) i Francja
(Carnaud Metalbox, Pechiney).
Najwikszymi importerami cyny rafinowanej na wiecie s Stany Zjednoczone (45
52 tys. t/r, gwnie z Peru, Boliwii, Indonezji i Chin) oraz Japonia (3035 tys. t/r), Niemcy
(2021 tys. t/r), Korea Pd. (1619 tys. t/r), Francja (710 tys. t/r), Singapur (porednik han-
dlowy), a take Chiny (24.3 tys. t w 2009 r., gwnie z Indonezji).
Rosnce znaczenie w handlu surowcami cyny maj surowce wtrne, gwnie zom opa-
kowa ze stali ocynowanej, eksportowany z krajw najbardziej uprzemysowionych.
Zuycie
Cyna jest rzadko wykorzystywana w postaci czystego metalu. W znacznie wikszym za-
kresie stosowane s jej stopy lub zwizki. Tradycyjn i najwaniejsz dziedzin uytkowa-
nia cyny jest cynowanie wyrobw z elaza, stali, miedzi i innych metali i stopw w celu
ochrony ich powierzchni przed korozj i niszczcym wpywem czynnikw zewntrznych,
z czego okoo 90% stanowi opakowania spoywcze, tj. puszki na ywno, a niekiedy
rwnie na napoje, cho w tym segmencie dominuj wyroby z cienkich blach aluminio-
wych. Wanym kierunkiem uytkowania cyny jest produkcja stopw z miedzi (brzy cy-
nowe), bizmutem, tytanem i cynkiem, oraz spoiw cynowych dla elektroniki i przemysu
elektrycznego. Wykorzystanie cyny w stopach (spoiwach) lutowniczych dla elektroniki zdo-
minowao globaln struktur zuycia tego metalu, osigajc ostatnio okoo 55%, tj. niemal
dwukrotnie wicej, ni tradycyjny kierunek uytkowania wytwarzanie blach ocynowa-
nych. Przyczynio si do tego upowszechnienie najnowszej generacji sprztu elektroniczne-
202 CYNA
go (pprzewodniki, monitory LCD, telewizory plazmowe, telefony komrkowe). Intensyw-
ne prace nad rozwojem nowych zastosowa cyny (prowadzone m.in. w Tin Technology
Ltd. z siedzib w Wielkiej Brytanii), zwaszcza jako nietoksycznego substytutu m.in. oo-
wiu, kadmu, czy antymonu, rwnie doprowadziy do znacznego zwikszenia jej konsump-
cji. Przykadowo, tradycyjne stopy lutownicze Pb-Sn, zawierajce okoo 63% cyny, coraz
czciej s zastpowane stopami bezoowiowymi Sn-Ag (niekiedy rwnie z niewielk do-
mieszk Cu) zawierajcymi ponad 95% Sn. Pena substytucja oowiu cyn w spoiwach
w Japonii i krajach Unii Europejskiej ma miejsce od 2007 r., od kiedy obowizuje cakowity
zakaz stosowania tego metalu w wyrobach elektronicznych (RoHS). Podobne rozwizania,
zmierzajce do wyeliminowania niebezpiecznych substancji z konstrukcji wyrobw elektro-
nicznych, zapowiedziano rwnie w Chinach, jednak termin ich wejcia w ycie nie zosta
okrelony. W przeciwiestwie do rynku azjatyckiego, gdzie w strukturze konsumpcji domi-
nuje wykorzystanie cyny w postaci stopw lutowniczych (ostatnio 80% globalnego zuycia,
a w samych Chinach 55%), w Europie gwnym kierunkiem jej uytkowania pozostaje
produkcja blach ocynowanych, podczas gdy na niektrych rynkach, np. w USA czy Niem-
czech, wany udzia w strukturze zuycia maj zwizki chemiczne cyny.
W okresie 20052009 wiatowe zuycie cyny rafinowanej miecio si w przedziale
320360 tys. t/r., wykazujc w ostatnim czasie tendencj malejc. Podoem spadku popytu
by kryzys finansowy i gospodarczy, ktry rozprzestrzeni si zwaszcza w krajach zachod-
nich. W rezultacie w 2009 r. na rynku cyny pojawia si nadwyka poday, sigajca we-
dug ocen World Bureau of Metal Statistics 1213 tys. t. Czowk konsumentw, decy-
dujc o ksztatowaniu si zapotrzebowania na cyn w skali globalnej, tworzy sze krajw:
Chiny (122 tys. t, tj. 38% globalnej konsumpcji w 2009 r., a w okresie 20052009 wzrost
23-procentowy), ktre w najwikszym stopniu przyczyniy si do wzrostu globalnego popy-
tu w ostatnich latach, USA (15%), Japonia (7%), Korea Pd. (5%), Niemcy (4%) i Tajwan
(3%). Bazujc na obserwowanych w drugiej poowie 2009 r. przejawach oywienia sprze-
day wyrobw elektronicznych w Europie, Ameryce Pn. i Japonii, przewiduje si, e
w 2010 r. wiatowe zuycie cyny moe si zwikszy o 89%. Jego zwyki naley si spo-
dziewa rwnie w Chinach, w zwizku z wdroeniem w tym kraju programw stymulu-
jcych wymian elektronicznego sprztu gospodarstwa domowego.
Perspektywy rozwoju konsumpcji cyny stwarza przemys samochodowy (akumulatory,
systemy grzewcze, obciniki k, czy pytki cierne hamulcw), a take produkcja nowej
generacji farb o wysokich parametrach cieplnych, rur wodocigowych odpornych na prze-
marzanie i korozj i in. Wysoki i rosncy poziom zuycia wykazuje rwnie przemys che-
miczny, gdzie jest ona wykorzystywana jako dodatek stabilizujcy w procesie termicznej
obrbki tworzyw sztucznych, skadnik pigmentw, katalizator itp. Due szanse na rozwj
zuycia zwizkw chemicznych cyny stwarza wykorzystanie opracowanego przez niemiec-
k firm Degussa nanoproszku z udziaem tlenku indowo-cynowego (AdNano ITO), ktry
znajduje zastosowanie jako skadnik powok obojtnych elektrostatycznie, np. w obudo-
wach komputerw i sprztu elektronicznego, oraz absorbujcych promieniowanie podczer-
wone, np. w szybach okiennych i samochodowych. Wanym uytkownikiem cyny jest i po-
zostanie przemys szklarski, zwaszcza producenci szka paskiego w technologii float, w kt-
rej stopiona masa szklana jest wylewana na warstw pynnej cyny. Wszelkie nowe inwesty-
cje w tym sektorze oznaczaj wzrost zapotrzebowania na cyn. Moliwoci wzrostu popytu
upatruje si rwnie w zastosowaniu tego metalu jako zamiennika szeciowartociowego
chromu w produkcji cementu.
CYNA 203
Ceny
Ceny cyny rafinowanej s notowane na giedach LME w Londynie, COMEX w No-
wym Jorku i KLTM w Kuala Lumpur w Malezji. Zarwno notowania giedowe, jak i ceny
producentw amerykaskich wykazuj cis korelacj (tab. 7). W okresie 20052008 ob-
serwowano wzrost rednich rocznych notowa cyny na wszystkich rynkach. Na LME re-
kordowy poziom ponad 25000 USD/t osigny one w maju 2008 r. Byo to skutkiem po-
gbiajcej si nierwnowagi rynkowej, wynikajcej z rosncego popytu, i wzmacnianej do-
datkowo ograniczeniem poday z Indonezji i Chin, ktrych sumarycznym efektem by nie-
dobr metalu na rynku. Druga poowa 2008 r. przyniosa jednak istotne ograniczenie zapo-
trzebowania na cyn w skali wiata, co skutkowao spadkiem jej cen do poziomu poniej
10000 USD/t. W 2009 r., mimo pojawienia si pogosek na temat oywienia gospodarczego
i okresowych zwyek notowa, cyna kosztowaa o 27% mniej ni rok wczeniej. Byo to
zwizane z wysokim stanem zapasw giedowych oraz nadwyk poday na rynku.
204 CYNA
Tab. 7. Ceny cyny rafinowanej
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Cyna 99.85%
1
7370 8763 14536 18499 13562
Cyna 99.8%
2
360.9 419.0 680.0 864.5 641.6
Cyna rafinowana
3
333.6 398.0 692.0 837.7 609.3
1
USD/t, cena rednioroczna, LME WMS
2
notowania producentw USA, cUS/lb, cena rednioroczna MY
3
notowania na giedzie w Kuala Lumpur, cUS/lb, cena jw.
CYNK
Cynk (Zn) pozyskiwany jest przede wszystkim z rud z polimetalicznych, w ktrych
jednym z gwnych skadnikw mineralnych jest sfaleryt (ZnS). Mniejsze znaczenie gospo-
darcze maj rudy wglanowe i krzemianowe, tworzce samodzielne zoa rud Zn lub
Zn-Pb. Pozyskiwane z rud koncentraty sfalerytu przetwarzane s na cynk rafinowany naj-
powszechniejszy w handlu surowiec cynku. Mimo specyfiki uytkowania tego metalu (gwnie
galwanizacja), stopniowo zwiksza si poda surowcw cynku ze rde wtrnych.
Rynek cynku, podobnie jak rynki innych metali nieelaznych, pozostawa w 2009 r.
pod presj niskich notowa, ktrych podoem by kryzys finansowy oraz osabienie ko-
niunktury gospodarczej w USA i innych krajach wysoko uprzemysowionych. Dramatycz-
nego spadku konsumpcji w tych czciach wiata nie zrwnoway rozwj zapotrzebowania
w Chinach i Indiach, rozbudowujcych zdolnoci produkcyjne linii galwanizacji i wyrobw
z udziaem cynku. W wielu krajach na du skal podjto dziaania zmierzajce do ogranicze-
nia poziomu produkcji i zniwelowania utrzymujcej si nadpoday, ktre polegay na okreso-
wym bd permanentnym wstrzymaniu dziaalnoci kopal i hut, a take odroczeniu realizacji
projektw rozbudowy potencjau. Wedug przewidywa International Lead and Zinc Study
Group w 2010 r. produkcja grnicza cynku moe si zwikszy do 11.97 mln t, a hutnicza
do 12.3 mln t, w czym bd miay udzia zarwno nowe zakady jak i te, w ktrych dzia-
alno zostanie przywrcona po przestoju w 2009 r. Mimo spodziewanego rozwoju zuycia
(do okoo 12 mln t), nadpoda metalu na rynku nadal si utrzyma, cho na nieco niszym
poziomie (227 tys. t) ni w 2009 r. (248 tys. t).
Cynk metaliczny sprzedawany jest w formie wlewkw, blokw, pyt i in. Najpo-
wszechniejsze w handlu marki to: HG (high grade) min. 99.9% Zn, max: 0.03% Pb,
0.02% Fe, 0.02% Cd oraz SHG (special high grade) min. 99.99% Zn, max: 0.003% Pb,
0.003% Fe, 0.003% Cd, 0.001% Sn. Przedmiotem obrotu midzynarodowego s zwizki
chemiczne cynku i pigmenty, m.in. tlenek cynku, biel cynkowa oraz litopony.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce pierwotnym rdem cynku s stratoidalne zoa rud siarczkowych Zn-Pb
w dolomitach triasowych Zagbia lsko-Krakowskiego. Ich zasoby bilansowe na koniec
2009 r. wynosiy 90.42 mln t rudy (z 3.93 mln t Zn), tj. mniej o 4 mln t ni rok wczeniej
(BZKiWP, 2010). Ubytek zasobw wynika nie tylko z prowadzonego wydobycia, ale tak-
e skrelenia z bilansu zasobw zoa Balin-Trzebionka, ktrego zasoby ulegy wyczerpa-

niu. W zoach eksploatowanych w rejonie Olkusza, tj.: Olkusz-Pomorzany i Klucze I (od
2009 r.) znajdowao si 23% cznych zasobw rudy. Ich kopalina, prcz cynku i oowiu,
zawiera liczne metale towarzyszce, m.in.: srebro (gwnie w galenie) i kadm (gwnie
w sfalerycie). Ich zasoby szacunkowe w zoach zagospodarowanych na koniec 2009 r. wy-
nosiy: Ag 1030 t, Cd 15780 t.
Potencjalnym pierwotnym rdem cynku w Polsce s rwnie zoa rud Cu na Mono-
klinie Przedsudeckiej, ktrych kopalina zawiera sfaleryt. Ze wzgldu na nisk zawarto
cynku w rudzie (maks. 0.3%) i brak odpowiedniej technologii, nie jest on odzyskiwany. Je-
go zasoby, oszacowane jedynie w zou Gogw Gboki-Przemysowy, na koniec 2009 r.
wynosiy 251.46 tys. t Zn.
Wtrne rda cynku, tj. zom cynku, jego stopw i wyrobw ocynkowanych, a take r-
ne pozostaoci i odpady przemysu cynkowego i oowiowego, wykorzystywane s w niewiel-
kim zakresie. Przetwarzane s gwnie zom cynkowy lub pyy bezporednio na cynk meta-
liczny, zom stopw na nowe stopy, natomiast pozostaoci lub odpady na tlenek cynku.
Rudy i koncentraty
Produkcja
Krajowe wydobycie rud Zn-Pb zmniejszyo si w 2009 r. do okoo 3 mln t i byo nisze
o niemal 30% ni w 2005 r. Rwnoczenie, do 116 tys. t spada zawarto Zn w urobku
(tab. 1). Wynikao to zarwno z uboenia wydobywanych rud, jak i stopniowego wyczerpy-
wania si zasobw zoa Trzebionka, ktrego eksploatacj zakoczono w czerwcu 2009 r.
rednia zawarto Zn w urobku ze z eksploatowanych przez ZGH Bolesaw (Pomorzany-
-Olkusz) wynosia 3.83.9%, natomiast ruda wydobyta w ostatnich szeciu miesicach
funkcjonowania ZG Trzebionka zawieraa 4.2% Zn (poprzednio 2.73.1%). Do niedawna
perspektywa 2013 r. oznaczaa zakoczenie wydobycia rud Zn-Pb z krajowych z (najdu-
ej miaaby funkcjonowa kopalnia Pomorzany). W zwizku z tym w ZGH Bolesaw
podjto dziaania zmierzajce do zagospodarowania nowych obszarw zoowych w rejonie
Olkusza. Pozytywne rezultaty prowadzonych prac pozwoliyby na przeduenie funkcjono-
wania grnictwa cynkowego w Polsce o kolejne 20 lat.
Urobek rud Zn-Pb z kopal przerabiany jest w zespolonych z nimi zakadach przerb-
czych:
206 CYNK
Tab. 1. Wydobycie rud cynku w Polsce PKWiU 0729150002
tys. t rudy
tys. t Zn
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie czne 4380.6 4034.1 3951.0 3842.1 3092.3
156.2 144.8 136.1 136.3 116.0
ZGTrzebionka 1789.2 1466.8 1405.0 1289.8 624.1
52.4 43.0 37.7 40.1 26.1
kop. Olkusz-Pomorzany 2591.4 2567.3 2546.0 2552.3 2468.2
103.8 101.8 98.4 96.2 89.9
rdo: ZGH Bolesaw, ZG Trzebionka
ZP Trzebionka do poowy 2009 r. produkujcy gwnie selektywne koncentraty
sfalerytu (blenda flotacyjna) o bardzo wysokiej zawartoci Zn ok. 62%, a do koca
2008 r. rwnie niewielkie iloci koncentratw kolektywnych sfalerytowo-galenowych,
ostatnio z 3538% Zn i ponad 15% Pb;
ZP Olkusz-Pomorzany w ZGH Bolesaw selektywne koncentraty sfalerytu z 5557%
Zn oraz koncentraty kolektywne sfalerytowo-galenowe (4551% Zn, 914% Pb).
Ponadto, z rnego rodzaju odpadw cynkononych, gwnie szlamw z elektrolizy
cynku, pozyskiwany jest tlenkowy koncentrat cynkowy (rwnie w postaci granulatu)
z 4159% Zn i 619% Pb (tab. 2), wykorzystywany do produkcji cynku metalicznego
w procesie ISP w HC Miasteczko lskie. Jest on wytwarzany przez nalec do Grupy
Kapitaowej ZGH Bolesaw spk Bolesaw Recycling, specjalizujc si w przerobie
i neutralizacji odpadw Zn-nonych przetwrstwa metali nieelaznych, tj. oprcz szlamw
z elektrolizy cynku oraz pyw stalowniczych, powstajcych podczas przetapiania zomu
ocynkowanego w piecach elektrycznych ocynkowni i galwanizerni (zdolno przerobowa
ponad 130 tys. t/r odpadw, w tym 65 tys. t pyw stalowniczych; planowana rozbudowa do
1609 tys. t). Produkcja tlenku cynku w ostatnich dwch latach zwikszya si do odpowied-
nio 47 i 38 tys. t/r, z 1719 tys. t/r brutto w poprzednim okresie. Ograniczeniu do okoo
90 tys. t Zn w 2009 r., tj. o 26% w stosunku do poziomu z roku 2005, ulega natomiast ro-
dzima poda siarczkowych koncentratw cynku (tab. 2). Byo to konsekwencj likwidacji
ZG Trzebionka.
Obroty
W 2009 r. import koncentratw Zn i Zn-Pb do Polski zmniejszy si o 15% w stosunku
do rekordowego roku 2008 (tab. 3 i 4). Najwiksze i najbardziej regularne dostawy pocho-
dziy z Kanady i Australii, skd byy przede wszystkim sprowadzane przez HC Miasteczko
lskie (tab. 4). Rwnoczenie prowadzony by eksport koncentratw sfalerytowych, gw-
nie z ZG Trzebionka S.A. Wielko tej sprzeday, zwykle utrzymujca si na poziomie
okoo 60 tys. t/r, w 2009 r. gwatownie si zmniejszya (o ponad 30% w porwnaniu
z 2005 r.) w zwizku z zakoczeniem dziaalnoci tego producenta. Do najwikszych od-
biorcw koncentratw z Polski naleay Bugaria i Niemcy (tab. 5). Saldo obrotw tymi su-
rowcami byo zwykle ujemne, bowiem warto importu znacznie przekraczaa dochody
z eksportu. Jedyny wyjtek stanowi rok 2005 r., kiedy w wyniku zwikszenia sprzeday
CYNK 207
Tab. 2. Struktura produkcji koncentratw cynku w Polsce
PKWiU 0729150002
tys. t Zn
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja koncentratw 135.6 126.6 129.6 132.4 115.5
tlenkowy
1
9.2 10.5 18.9 22.2 18.8
siarczkowy 126.4 116.1 110.7 110.2 93.3
ZGTrzebionka
2
41.4 34.1 30.4 32.7 21.4
ZGHBolesaw
2
85.0 82.0 80.3 77.5 75.3
1
wycznie z surowcw odpadowych
2
w wikszoci koncentrat selektywny sfalerytu, reszta koncentrat kolektywny sfalerytowo-galenowy
rdo: ZGH Bolesaw, ZG Trzebionka, GUS
i ograniczenia importu tych surowcw z Polski przy zwyce cen cynku na rynku midzyna-
rodowym bilans handlu nimi zyska warto dodatni (tab. 6).
Koszty jednostkowe zarwno importu, jak i eksportu koncentratw cynku zmieniay si
analogicznie do zmian notowa cynku metalicznego na LME. Do 2007 r. datowaa si ich
systematyczna zwyka, ktrej sprzyja niski kurs dolara amerykaskiego w Polsce. Wartoci
uzyskiwane w sprzeday regularnie przewyszay wartoci jednostkowe importu, gwnie
z uwagi na wysok jako koncentratw eksportowanych z ZG Trzebionka S.A. W ostat-
nich dwch latach nastpio odwrcenie tych relacji, co mona tumaczy rozwojem impor-
tu przy rwnoczesnym ograniczeniu sprzeday koncentratw oraz spadkiem cen surowcw
cynku w obrotach midzynarodowych (tab. 7).
208 CYNK
Tab. 3. Gospodarka koncentratami cynku w Polsce CN 2608,
PKWiU 0729150002
tys. t Zn
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 135.6 126.6 129.6 132.4 115.5
Import
s
47.2 77.6 76.5 90.5 77.4
Eksport
s
39.4 37.9 37.8 35.8 27.3
Zuycie
s
143.4 165.7 168.3 187.1 165.6
rdo: GUS, OW
Tab. 4. Kierunki importu koncentratw Zn i Zn-Pb do Polski CN 2608
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 78.7 129.4 127.6 150.9 129.0
Australia 35.2 42.7 81.1 61.9 37.6
Belgia 2.1 0.6 0.4
Finlandia 3.9
Francja 2.9 2.2
Hiszpania 3.2 5.1
Irlandia 2.6 4.8
Kanada 27.8 65.0 34.4 46.0 24.8
Macedonia 3.2 0.1
Meksyk 4.9
Niemcy 0.0 3.2 0.1 1.0 14.0
Peru 9.9 10.9
Rumunia 4.8 5.7 2.8 0.3 10.2
Sowacja 0.2 0.4 0.1 0.3 0.1
Szwecja 4.6
Turcja 1.9 7.2 1.7 3.4
USA 1.4
Inne 0.2 0.4 0.9
rdo: GUS
Zuycie
Do 2008 r. zuycie koncentratw cynku w krajowych hutach stopniowo si zwikszao,
osigajc poziom niemal 190 tys. t/r (tab. 3). W ostatnim roku konsumpcja tych surowcw
w Polsce zmniejszya si o 11.5%, co byo zwizane z zahamowaniem tempa rozwoju go-
spodarczego i kryzysem zapotrzebowania. Koncentraty sfalerytu, a take niewielkie iloci
tlenku cynku, zuywane byy w ZGH Bolesaw do produkcji cynku elektrolitycznego, na-
tomiast HC Miasteczko lskie wykorzystywaa zarwno krajowe, jak i importowane kon-
centraty cynku i cynkowo-oowiowe, a take tlenek cynku z Bolesaw Recycling.
CYNK 209
Tab. 5. Kierunki eksportu koncentratw Zn i Zn-Pb z Polski CN 2608
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 64.0 61.6 61.4 58.1 44.3
Belgia 0.8 3.1 1.8
Bugaria 30.2 38.8 37.9 32.4 25.2
Chiny 2.3 3.1 11.0
Indie 2.0
Niemcy 7.5 8.8 11.6 11.1 5.1
Norwegia 5.0
Rosja 12.7 3.0 2.0 1.0
Rumunia 2.5 5.9 8.8 7.7
Serbia i Czarnogra 6.1 2.0
rdo: GUS
Tab. 6. Saldo obrotw koncentratami cynku w Polsce CN 2608
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 97620 210721 233979 85124 62988
Import 90858 273853 405117 294298 155171
Saldo +6762 -63132 -171138 -209174 -92183
rdo: GUS
Tab. 7. Wartoci jednostkowe obrotw koncentratami cynku w Polsce
CN 2608
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Warto jednostkowa importu
PLN/t 1154 2116 3175 1950 1203
USD/t 354 681 1137 844 376
Warto jednostkowa eksportu
PLN/t 1526 3421 3808 1465 1422
USD/t 472 1095 1344 618 425
rdo: GUS
Cynk metaliczny
Produkcja
Cynk metaliczny w rnych gatunkach wytwarzany by w hutach:
HC Miasteczko lskie S.A. (pirometalurgia wg technologii Imperial Smelting Pro-
cess rwnoczesny wytop cynku i oowiu w piecu szybowym, nominalna zdolno
produkcyjna 85 tys. t/r); produktem finalnym jest cynk rektyfikowany w gatunkach
GOB (Z5) 98.5% Zn i SHG (Z1) 99.995% Zn (czciowo przetwarzany na stopy
specjalne i ocynkownicze); huta zuywa krajowe i importowane koncentraty, przede
wszystkim kolektywne rud Zn-Pb oraz tlenek cynku (planowana rozbudowa zdolnoci
rektyfikacji oraz zwikszanie udziau surowcw tlenkowych, w tym odpadowych, we
wsadzie docelowo do 100%); wykorzystuje si rwnie niewielkie iloci zomw
cynkowych (8% wsadu w 2009 r.), gwnie ocynkowanych zomw stalowych (m.in.
blach motoryzacyjnych) i zomu stopw odlewniczych ZnAl;
ZGH Bolesaw (elektroliza) zdolno produkcyjna ponad 75 tys. t/r (w latach 2010
2015 planowana modernizacja i rozbudowa do 110 tys. t/r przy rozwoju zuycia tlenku
cynku z recyklingu pyw stalowniczych na bazie technologii i czci wyposaenia zli-
kwidowanej w grudniu 2009 r. huty Ruhr-Zinc w Niemczech); wytwarza cynk elektroli-
tyczny o czystoci 99.995% Zn z wasnych koncentratw produkt zarejestrowany na
LME pod mark ZGHZ1; huta dostarcza rwnie stopy ocynkownicze (min. 99.3% Zn)
z rnymi dodatkami stopowymi, m.in.: Al, Cu, Sn i Ni (tzw. stop Wegal z 0.10.13%
Ni), stopy cinieniowe ZAMAK oraz stopy odlewnicze ZnAl i ZnAlCu, a od 2009 r.
rwnie ZnAlSb;
ZM Silesia niewielkie iloci anod cynku rektyfikowanego z 99.995% Zn.
czna produkcja cynku metalicznego w Polsce oscylowala w ostatnich latach wok
140 tys. t/r (tab. 8). Jej okresowe wahania wynikay z przejciowych problemw ekono-
micznych w HC Miasteczko lskie, ktra we wrzeniu 2005 r. zostaa postawiona w stan
upadoci. Sytuacja tej huty, dziki wdroeniu planu restrukturyzacji, ulega poprawie, skutku-
jc wzrostem cznej krajowej poday cynku metalicznego, zwaszcza w latach 20072008.
W 2009 r. ZGH Bolesaw zainicjoway starania o konsolidacj z HC Miasteczko lskie
w ramach Grupy Kapitaowej ZGH Bolesaw.
Obroty
Zapotrzebowanie na surowce cynku, zwaszcza cynk metaliczny, a take wikszo jego
wyrobw, jest w gwnej mierze zaspokajane przez krajowych producentw (tab. 8). W naj-
wikszych ilociach sprowadzane byy stopy cynku i tlenek cynkowy, a take zom i odpady
cynku (tab. 12). Import cynku rafinowanego, ktry w 2007 r. osign poziom 33 tys. t,
w kolejnych dwch latach zosta ograniczony o 34% (tab. 9). Najwiksze iloci tego metalu
pochodziy z Kazachstanu, Niemiec i Hiszpanii. Wielko prowadzonego rwnoczenie eks-
portu cynku z Polski zmieniaa si w granicach 6384 tys. t/r, wykazujc w ostatnim okresie
tendencj rosnc (tab. 10). Dodatnie saldo obrotw tym metalem, ktre w 2008 r. zmniej-
szyo si o 28% w wyniku spadku cen na rynku midzynarodowym, w ostatnim roku ulego
poprawie (wzrost o 27%), niemal do poziomu z roku 2007, gwnie dziki wzrostowi przy-
chodw z eksportu (tab. 13). Do najwikszych spord licznych odbiorcw cynku z Polski
naleay: Wochy, Niemcy, Sowacja i Czechy. W kontekcie bliskiego wyczerpania bazy
210 CYNK
zasobowej perspektywy zaspokojenia krajowego zapotrzebowania z rodzimych rde w p-
niejszych latach 2000-nych rysuj si pesymistycznie, cznie z wariantem rozwoju produk-
cji cynku metalicznego na bazie importowanych koncentratw.
rednie wartoci jednostkowe eksportu cynku metalicznego z Polski (w USD/t) wyka-
zyway podobne fluktuacje, jak notowania cen metalu na LME (tab. 11 i 19). Do 2007 r. ro-
sy one systematycznie, natomiast w latach 20082009 nastpia ich wyrana obnika. Po-
ziom kosztw jednostkowych importu podawany w rodzimej walucie, bdcy wynikiem
przeliczenia po kursie wymiany, w 2009 r. nieco si zwikszy. Byo to zwizane z umoc-
nieniem si zotego w stosunku do dolara amerykaskiego.
CYNK 211
Tab. 8. Gospodarka cynkiem metalicznym w Polsce CN 7901 1112,
PKWiU 2443123001
tys. t Zn
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 137.3 133.9 141.8 142.6 139.1
cynk elektrolityczny 75.5 75.7 74.6 76.1 76.6
cynk rektyfikowany 61.8 58.2 67.2 66.5 62.5
Import 13.3 28.7 32.9 26.1 21.7
Eksport 71.4 62.6 71.8 78.0 84.3
Zuycie
p
79.2 100.0 102.9 90.7 76.5
Tab. 9. Kierunki importu cynku metalicznego do Polski CN 7901 1112
tys. t Zn
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 13.3 28.7 32.9 26.1 21.7
Belgia 1.6 2.3 1.5 0.6 1.2
Brazylia 0.9 0.1
Bugaria 0.9 0.1 0.1
Chiny 0.2 1.4
Czechy 0.2 0.4 0.1 0.9
Finlandia 5.3 1.2 1.7 0.6 0.8
Hiszpania 0.2 14.2 6.9 2.5 2.8
Holandia 0.2 0.7 0.8 1.4 0.8
Kazachstan 2.3 1.2 7.4 12.7 4.0
Luksemburg 0.5
Meksyk 1.0 0.5
Niemcy 0.4 0.9 0.6 1.8 3.9
Rosja 0.5 0.1 0.5
Rumunia 2.4 3.9 6.9 4.1
Sowacja 0.4 0.3 0.3 0.7 4.9
Wochy 0.4
Inne 0.5 1.1 1.2 0.8 0.1
rdo: GUS
Oprcz cynku metalicznego wan pozycj wrd surowcw cynku eksportowanych
z Polski zajmuj: stopy cynku, tlenek cynkowy, okresowo rwnie py cynkowy, proszki
i patki cynku, (tab. 12). Eksport tlenku cynku od 2005 r. wyranie si obniy, osigajc
zaledwie 8 tys. t w 2009 r. Znacznie zwikszya si natomiast sprzeda stopw cynku. Dzi-
ki temu, a take wskutek zmniejszenia importu, gboki deficyt w handlu tymi surowcami
uleg zagodzeniu. Sprzeda zomu i odpadw z udziaem Zn, ktra do 2008 r. zmieniaa si
w przedziale 220770 t/r, w 2009 r. zwikszya si skokowo o prawie 300%. W konsek-
wencji, mimo wysokiego poziomu ich importu, deficyt w handlu tymi surowcami uleg wy-
ranej redukcji (tab. 12, 13).
Zuycie
Gwnymi kierunkami uytkowania cynku metalicznego w Polsce s: galwanizacja
blach i wyrobw stalowych, oraz produkcja mosidzu, wyrobw cynkowych i chemikaliw.
212 CYNK
Tab. 10. Kierunki eksportu cynku metalicznego z Polski CN 7901 1112
tys. t Zn
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 71.4 62.6 71.8 78.0 84.3
Austria 2.4 0.9 1.8 8.2 5.9
Belgia 0.9 4.2 3.1 1.7
Bugaria 1.0
Czechy 13.7 12.6 9.0 11.4 13.5
Dania 0.6 0.2
Francja 3.4 4.6 2.9 7.2 3.3
Holandia 0.8 0.2 1.6 1.5 0.9
Izrael 0.8
Niemcy 24.1 17.7 24.1 19.2 13.7
Rumunia 0.3 0.2 1.6
Sowacja 15.6 16.6 11.2 9.1 13.5
Sowenia 0.2 0.0 0.2 0.2 0.6
Szwecja 0.8 0.3 0.4
Ukraina 0.8 0.1 0.1 0.1 0.1
Wgry 6.8 6.1 3.2 1.2 1.7
Wochy 1.7 2.6 11.2 7.9 22.3
Inne 0.2 0.3 1.5 0.3
rdo: GUS
Tab. 11. Warto jednostkowa eksportu cynku metalicznego z Polski
CN 7901 1112
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 4731 9847 9287 4872 5025
USD/t 1477 3141 3309 2068 1627
rdo: GUS
Galwanizowane blachy i inne produkty stalowe wytwarzane s w Hucie im. T. Sendzimira
(zdolno produkcyjna okoo 400 tys. t/r blach karoseryjnych dwustronnie galwanizowanych)
oraz Hucie Florian bdcych oddziaami koncernu stalowego ArcelorMittal Poland
w Krakowie i witochowicach. Poda blach ocynkowanych zmniejszya si z 510 tys. t
w 2006 r. do 396 tys. t w 2009 r. W ostatnich latach w odpowiedzi na wzrost zapotrzebowania
na wysokiej jakoci wyroby ocynkowane, powstao bd rozwino w Polsce dziaalno wie-
le ocynkowni (w 2009 r. byo ich 50), m.in. Ocynkownia lsk w Chrzanowie z nowym za-
kadem w Kluczborku (naleca do niemieckiego holdingu Seppeler Gruppe), Ocynkownia
Stalprodukt Bolesaw w Bukownie (udziaowcami s ZGH Bolesaw i Stalprodukt
Bochnia), Ocynkownia Pokj (gwni udziaowcy to niemiecki Voight & Schweitzer oraz
Huta Pokj S.A.), Polimex Mostostal (Ocynkownie Siedlce, Dbica i Czstochowa), Mo-
stostal-Met (Ocynkownia Opole) i in., a take ZinkPower Wielkopolska (w strukturach
niemieckiego holdingu ocynkowniczego KOPF Holding). Stopy odlewnicze i wyroby cynko-
we wytwarzane byy w ZM Silesia (gwnie blachy, tamy i rynny tytanowo-cynkowe oraz
drut cynkowy i ZnAl i in.). Produkcj chemikaliw z udziaem cynku, w tym bieli cynkowej
stosowanej w przemyle farb i lakierw, gumowym i ceramicznym oraz tlenku cynku
(w dwch gatunkach: paszowym i farmaceutycznym), prowadzi Huta Oawa (obecnie od-
dzia ZM Silesia w Grupie Impexmetal). czna krajowa produkcja bieli cynkowej utrzy-
mywaa si do 2008 r. na poziomie od 12 do 15 tys. t/r, wykazujc tendencj malejc, nato-
miast w 2009 r. nastpi jej spadek do 8.6 tys. t. Py cynkowy z 98.599.4% Zn wytwarzany
przez nalec do ZGH Bolesaw (99% akcji) spk Boloil w Bukownie jest wykorzystywa-
ny gwnie w produkcji cynku elektrolitycznego, a take w przemyle farb i lakierw. W tam-
tejszym Zakadzie Produkcji Pyu Cynkowego wytwarzane s rwnie na bazie cynku
CYNK 213
Tab. 12. Obroty wybranymi surowcami cynku w Polsce
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Tlenek cynkowy
CN2817
Import 5697 7394 5822 5703 6523
Eksport 13910 12151 11709 10140 7983
Stopy cynku
CN7901 20
Import 13522 12723 13091 10815 8319
Eksport 856 2493 1868 3387 4577
Odpady i zomcynku
CN7902
Import 3894 2611 4414 6317 3779
Eksport 770 220 425 403 1593
Py cynkowy, proszki
i patki cynku
CN7903
Import 390 603 502 660 250
Eksport 31 2067 190 1169 432
rdo: GUS
elektrolitycznego (99.994% Zn) z ZGH Bolesaw anody cynkowe dla przemysu galwani-
zerskiego.
Poziom krajowego zuycia cynku wykazuje cis zaleno od oglnej kondycji go-
spodarki narodowej, a zwaszcza zapotrzebowania przemysu samochodowego, budownic-
twa oraz producentw sprztu gospodarstwa domowego. W 2009 r. wielko konsumpcji
cynku w Polsce spada poniej 80 tys. t, co miao zwizek ze zwikszon sprzeda oraz
ograniczeniem zakupw tego metalu na rynkach zagranicznych (tab. 8).
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Na wiecie znanych jest okoo 1000 z rud cynku rnych typw, przewanie o cha-
rakterze polimetalicznym. Ich czne zasoby operatywne szacowane s na okoo 200 mln t
Zn zawartego w rudzie, z czego okoo 17% przypada na Chiny, 11% na Australi, 10% na
214 CYNK
Tab. 13. Warto obrotw niektrymi surowcami cynku w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Tlenek cynkowy
CN2817
Eksport 45152 96045 106957 51059 37035
Import 24001 59053 51950 35150 26694
Saldo +21151 +36992 +55007 +15909 +10341
Cynk metaliczny
CN7901 11,12
Eksport 338030 616575 666352 379832 423529
Import 61111 299231 327102 136989 114991
Saldo +276919 +317344 +339250 +242843 +308538
Stopy cynku
CN7901 20
Eksport 3852 24561 18223 18368 25591
Import 68726 128594 149806 68013 45190
Saldo -64874 -104033 -131583 -49645 -19599
Odpady i zomcynku
CN7902
Eksport 1979 1492 3228 2206 5674
Import 7189 19032 30666 22768 13250
Saldo -5210 -17540 -27438 -20562 -7576
Py cynkowy, proszki
i patki cynku
CN7903
Eksport 263 6427 1650 2004 858
Import 3087 6565 5986 4059 2475
Saldo -2824 -138 -4336 -2055 -1617
rdo: GUS
Peru, po 7% na USAi Kazachstan, oraz niespena 5% na Meksyk i 3% na Kanad. Podsta-
wowym rdem pozyskiwania cynku s nastpujce typy z: wulkaniczne masywnych
siarczkw (Japonia, Kanada), wulkaniczno-osadowe polimetalicznych rud pirytowych (Au-
stralia, Kanada) i stratoidalne rud Zn-Pb czy Zn-Pb-Cu w skaach osadowych (USA, Ka-
nada, Polska, Szwecja). Mniej powszechne s hydrotermalne zoa yowe (Peru, USA,
Meksyk), oraz zoa metasomatyczne (USA, Peru, Namibia). Niewielki udzia w skali wia-
ta ma rwnie wydobycie rud Zn ze z skarnowych oraz metamorficznych. Urobek rud
cynku jest w ograniczonym zakresie bezporednio wykorzystywany do produkcji cynku me-
talicznego, z pominiciem etapw przerbki mechanicznej i praenia koncentratw. Doty-
czy to jedynie bogatych rud tlenowych (min. 10% Zn), takich jak np. rudy hemimorfitowe
zawierajce do 20% Zn, ktre s poddawane ugowaniu i elektrolizie (hydrometalurgia).
Rudy siarczkowe wymagaj wzbogacania (zwykle flotacji), w wyniku ktrego uzyskiwane
s koncentraty selektywne sfalerytu i kolektywne rud Zn-Pb, rud Zn-Pb-Cu.
Wzgldy rodowiskowe, a take nacisk na popraw efektywnoci gospodarowania su-
rowcami mineralnymi powoduj, e w coraz wikszym stopniu do produkcji cynku s sto-
sowane surowce wtrne: przede wszystkim zom stopw cynkowych i wyrobw ocynkowa-
nych (zawierajcy 628% Zn), a take odpady przetwrstwa cynku i innych metali: np. pyy
z piecw elektrycznych, powstajce w toku wytopu stali z galwanizowanych zomw (za-
wierajcych od 5% do ponad 30% Zn), ule Zn-none hutnictwa Cu, Pb, Fe (z okoo 10%
Zn) i inne. Mimo postpu technologii przetwrstwa nadal odsetek poday cynku wtrnego
w skali globalnej jest niewielki (okoo 8%). Rozwj wykorzystania cynkononych rde
wtrnych i odpadowych jest limitowany wzgldami technicznymi i ekonomicznymi, a zwa-
szcza ograniczon poda odpowiedniej jakoci zomu i dugim okresem uytkowania wy-
robw, nadajcych si do recyklingu.
Rudy i koncentraty
Produkcja
Do 2008 r. wiatowa produkcja koncentratw cynku wykazywaa generalnie tendencj
rosnc (rys. 1). Sprzyja jej wysoki poziom cen cynku metalicznego, uzasadniony niedoborem
koncentratw na rynku i rosncym zapotrzebowaniem. Najwikszy w tym udzia miay kraje
Azji, na ktre przypadao ostatnio okoo 40% globalnej poday, oraz Ameryki Pd. (19%).
Zdystansoway one dominujc do koca lat dziewidziesitych Ameryk Pn. W 2009 r.,
w wyniku dramatycznego spadku cen metalu, na wszystkich kontynentach nastpio wyrane
ograniczenie produkcji grniczej, ktra w skali globalnej obniya si do 11.3 mln t, tj. o 5.4%
w stosunku do rekordowego poziomu 11.9 mln t rok wczeniej (tab. 14).
Pogorszenie warunkw ekonomicznych funkcjonowania grnictwa cynkowego na wie-
cie byo przyczyn likwidacji licznych kopal, wstrzymania wielu inwestycji oraz redukcji
zdolnoci wydobywczych na bezprecedensow skal. Pierwsze takie dziaania miay miej-
sce ju w czwartym kwartale 2008 r., kiedy zawieszono dziaalno kopal: Langlois firmy
Breakwater Resources i Caribou/Blue Note Mining w Kanadzie, El Monte/Grupo Trafi-
gura w Meksyku oraz Pallca/Mitsui i Rosaura/Glencore International w Peru. W Portuga-
lii wstrzymano podjt w 2006 r. przez firm Lundin Mining produkcj koncentratw cynku
z kopaliny zoa Neves Corvo, oraz zamknito uruchomion przez t firm pod koniec
2007 r. kopalni rud Zn-Pb-Ag Aljustrel (zakadane wwczas zdolnoci produkcyjne wynosi-
y 80 tys. t/r Zn i 17 tys. t/r Pb w koncentratach), ktra zostaa sprzedana portugalskiemu kon-
CYNK 215
sorcjum MTO-SGPS. W 2009 r. do najbardziej spektakularnych dziaa likwidacyjnych
naleao zaprzestanie wydobycia w kopalni Iscaycruz (145 tys. t/r) firmy Glencore w Peru,
a take w Chisel North/HudBay Minerals w Kanadzie, Scuddles/Oz Minerals w Austra-
216 CYNK
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t Zn
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji grniczej cynku
Tab. 14. wiatowa produkcja grnicza cynku
tys. t Zn
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Armenia 3.3 2.3 2.6 3.9 3.6
Bugaria 20.9
w
16.9
w
14.5
w
12.8
w
9.3
Finlandia 40.5 35.7 38.9 27.8 30.9
Grecja 4.0 16.0 21.3 22.8
w
16.8
Hiszpania 6.0
Irlandia 445.4 425.8 400.9 398.2 385.7
Macedonia 11.3 32.2 40.3 40.2
Polska 135.6 126.6 129.6 132.4 115.5
Portugalia 7.5 24.4 37.9
w
0.5
Rosja 186.0 178.0 177.0 205.0 225.0
Rumunia 13.8 8.1 0.8 0.0 0.0
Serbia 1.4
w
3.2
w
3.5
w
5.0
w
5.9
Szwecja 215.7 210.0 214.6 188.0 192.5
EUROPA 1069.1
w
1042.3
w
1064.8
w
1079.3
w
1035.5
lii, Galmoy/Lundin Mining w Irlandii, a take m.in. Pend Oreille/Teck Resources, Yo-
ung, Immel i Coy firmy Glencore w USA. Rwnoczenie przerwano realizacj niektrych
inwestycji grnicznych, w tym projektw: Rasp, Potosi i Handlebar Hill w Australii. Re-
dukcje nie ominy rwnie najwikszych zakadw grniczych na wiecie, m.in. McArthur
River i Endeavour w Australii, Tara w Irlandii oraz Paragsha w Peru, ktre w znacznym
CYNK 217
Algieria 2.4 0.3 0.0 0.0 0.0
Kongo/Kinshasa 7.6
w
16.8
w
0.0
w

Maroko 128.0 95.0 51.0
w
61.0
w
46.0
Namibia 232.0 208.0 196.0 204.0
w
208.0
RPA 32.1 34.4 31.1 29.0
w
28.2
Tunezja 19.0
AFRYKA 421.1
w
354.5
w
278.1
w
294.0
w
282.2
Argentyna 30.2 29.8 27.0 30.3
w
31.9
Boliwia 159.5 172.7 214.1 383.6 430.9
Brazylia 170.7 185.2 193.9 173.0
w
173.9
Chile 28.8 36.2 36.5 40.5 27.8
Peru 1201.7 1201.8 1444.4 1602.6 1509.1
AMERYKA PD. 1590.9 1625.7 1915.9 2230.0
w
2173.6
Gwatemala 0.0 6.0 20.0
w
14.0
w
Honduras 42.7 37.6 29.2 28.5 36.4

Kanada 666.7 638.0 630.5 750.5
w
701.8
Meksyk 476.3 479.4 452.0 453.6
w
458.0
USA 747.9 727.1 803.3 778.1
w
735.7
AMERYKA PN. i R. 1933.6 1888.1 1935.0
w
2024.7
w
1931.9
Birma 12.0 8.0 10.0 7.0 6.0
Chiny 2547.8 2884.2 3047.7 3343.0
w
3091.6
Filipiny 2.0 3.0 7.4 2.0
w
8.0
Indie 472.2 503.4 539.0 616.0 695.0
Iran 156.0 166.0 75.0 86.0 115.0
Japonia 41.5 7.2
Kazachstan 364.3 410.0
w
446.0
w
448.0
w
398.4
Korea Pd. 0.1 2.0
w
1.8
w
2.2
KRL-D
s
65.0 75.0
w
78.0
w
48.0
w
32.0
Laos 2.0 4.0 3.0 2.2
w
3.0
Mongolia 11.4 54.9 77.4 71.8 70.8
Tajlandia 43.0 42.0 42.0 35.0 30.0
Turcja 56.0 59.0 71.0 74.0
w
79.0
Wietnam
s
48.0 45.0 45.0 42.0
w
38.0
AZJA 3822.3 4262.7
w
4444.2
w
4780.5
w
4572.7
Australia 1367.0 1362.0 1514.0 1519.0 1290.0
OCEANIA 1367.0 1362.0 1514.0 1519.0 1290.0
W I A T 10204.0
w
10535.3
w
11152.0
w
11927.5
w
11285.9
rda: MY, WMS, WNMS, ILZSG
stopniu wpyny na ograniczenie poziomu produkcji grniczej cynku w tych krajach. Do
nielicznych przykadw wzrostu wydobycia w 2009 r. naleay: Boliwia (rozwj produkcji
w kopalni San Cristobal, uruchomionej pod koniec 2007 r. przez Sumitomo Corp.), Indie
(rozbudowa kopalni Rampura Agucha/Hindustan Zinc), Rosja (m.in. w kopalni Uchay
firmy Uchalinsk), Hiszpania (uruchomienie kopalni Aguas Tenidas firmy Iberian Mine-
rals) i Turcja (nowa kopalnia Caveli).
Wedug przewidywa International Lead and Zinc Study Group w 2010 r. wiatowa
produkcja grnicza moe si zwikszy do 11.97 mln t, tj. o 6% w stosunku do ostatniego
roku, w czym bd miay udzia zarwno nowe kopalnie jak i te, w ktrych wydobycie zo-
stanie wznowione. Do nielicznych inwestycji, ktrych uruchomienie nie zostao w ostatnim
czasie odroczone lub doszo do skutku mimo niekorzystnych warunkw rynkowych, nalea-
y: Pachapaqui w Peru, Talvivaara w Finlandii, Perseverance w Kanadzie (135.7 tys. t Zn
w koncentracie w pierwszym penym roku funkcjonowania), Jabali w Jemenie, oraz naj-
wiksza kopalnia odkrywkowa rud Zn-Pb-Ag-Au w Meksyku Penasquito firmy Gold-
corp Inc. (190 tys. t/r, przewidywana ywotno 22 lata). Ta ostatnia, po planowanym
otwarciu pod koniec 2009 r., stanie si smym wiatowym producentem koncentratw cynku,
po kopalniach: Rampura Agucha w Indiach (591.7 tys. t Zn w 2009 r., awans z trzeciego
miejsca w 2008 r. z produkcj 489 tys. t), Red Dog w USA (582.5 tys. t), Antamina w Peru
(456.3 tys. t, wzrost z 247 tys. t w 2008 r.), Century w Australii (360.6 tys. t), Mount Isa
w Australii (273.3 tys. t), San Cristobal w Boliwii (zakadany poziom produkcji 225 tys. t/r
Zn przez 5 lat poczwszy od 2007 r.) oraz Brunswick w Kanadzie (252.4 tys. t w 2009 r.
zapowiadane zamknicie w 2011 r. w zwizku ze spadkiem okruszcowania rudy).
W 2009 r. okoo 65% wiatowej poday koncentratw przypadao na 5 krajw: Chiny,
bdce od 1997 r. najwikszym producentem grniczym cynku, oraz Peru, Australi, USA
i Kanad. Okoo 30% globalnej produkcji pochodzio z kopal nalecych do 5 koncernw
wydobywczych o zasigu midzynarodowym: Xstrata, Teck Resources, Hindustan Zinc,
MMG Minmetals i Glencore International.
Obroty
Poziom wiatowych obrotw koncentratami cynku jest statystycznie trudno uchwytny.
Wiadomo jednak, e czoowymi dostawcami koncentratw s ich najwiksi producenci: Au-
stralia (zaopatrujca gwnie Japoni i inne kraje azjatyckie oraz Europ Zachodni), Peru
(sprzeda do Japonii, Korei Pd. i Europy Zachodniej), USA(m.in. do Kanady, Korei Pd., Ja-
ponii, Hiszpanii i Belgii) i Kanada (ostatnio m.in. do Belgii, Norwegii, Finlandii, Chin, Japonii
i Korei Pd.), a ponadto: Irlandia, Szwecja, Boliwia, Meksyk i Kazachstan. Eksport koncentra-
tw z tych krajw wynika zazwyczaj z niewystarczajcych zdolnoci przetwrstwa koncentra-
tw cynku. Chiny, w zwizku z rosncymi w szybkim tempie potrzebami tamtejszego hutnic-
twa, w ostatnich latach znacznie ograniczyy wasn sprzeda, zwikszajc rwnoczenie za-
kupy. W Stanach Zjednoczonych ponad 1/3 produkcji najwikszej w tym kraju kopalni rud
Zn Red Dog firmy Cominco Ltd. na Alasce (okoo 80% produkcji USA w 2009 r.)
jest wysyana do huty Trail (Teck Resources) w Kanadzie, co wynika z jej korzystnej lokali-
zacji oraz nadwyki poday koncentratw w stosunku do zdolnoci hutnictwa USA. Okoo
2/3 eksportu USA trafia na rynek azjatycki i do Europy. Niewielkie w stosunku do poziomu
eksportu (850 tys. t Zn w 2009 r.) iloci koncentratw byy ostatnio do USA importowane
(75 tys. t Zn w 2009 r., gwnie z Peru 68% oraz z Irlandii, Meksyku i Kanady), cho
w latach 20062007 dostawy te sigay 270380 tys. t/r Zn.
218 CYNK
Wrd importerw najliczniejsz grup stanowi kraje europejskie o silnie rozwinitym
hutnictwie, m.in. Hiszpania, Belgia, Niemcy, Holandia, Francja, Finlandia, Wochy, nato-
miast najwikszy poziom importu w skali globalnej przypisuje si krajom Azji (Chiny, Ja-
ponia, Tajlandia, Korea Pd.), zaopatrujcym si przede wszystkim w Australii, a take In-
diach, Iranie i in.
Zuycie
Statystyki zuycia koncentratw cynku w poszczeglnych krajach nie s prowadzone.
Cynk metaliczny
Produkcja
Analogicznie, jak w przypadku produkcji grniczej, do 2008 r. wiatowa produkcja cyn-
ku metalicznego wykazywaa wyran tendencj rosnc, osigajc poziom 11.8 mln t
(rys. 2). W 2009 r., w odpowiedzi na zaamanie si popytu w krajach Europy i Ameryki Pn.
i dramatyczny spadek cen, produkcja hutnicza cynku zmniejszya si do 11.3 mln t, tj. o 4%
w stosunku do poprzedniego roku (tab. 15). Najpowaniejszych redukcji dokonano w Niem-
czech, gdzie w grudniu 2008 r. z powodu problemw finansowych zostaa zamknita rafineria
cynku Ruhr/Gea Group (160 tys. t/r gwnie cynku wtrnego). W lutym 2009 r. zapada
rwnie decyzja o zawieszeniu dziaalnoci jednego z nielicznych w Europie kompleksw
hutniczych ISP Copsa Mica w Rumunii (potencja 60 tys. t/r), nalecego do Mytilineos
Holdings, czego powodem byy zarwno niekorzystne warunki rynkowe, jak i deficyt poday
surowcw o odpowiedniej jakoci. Warto zaznaczy, e z siedmiu dziaajcych w Europie je-
CYNK 219
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pn. i r. Ameryka Pd. Oceania
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t Zn
Rys. 2. Struktura geograficzna wiatowej produkcji cynku rafinowanego
szcze w 2000 r. instalacji pirometalurgicznych Imperial Smelting, na pocztku 2010 r. pozo-
staa tylko jedna HC Miasteczko lskie w Polsce. W marcu 2009 r. okresowe zawiesze-
nie produkcji cynku w rafinerii Bachasz (60 tys. t/r) ogosia firma Kazachmys w Kazachsta-
nie, co byo umotywowane wiksz opacalnoci sprzeday koncentratw z wasnych z
tego wytwrcy anieli ich metalurgicznego przetwarzania. Drastyczny spadek popytu na cynk
na rynku midzynarodowym doprowadzi do wyczenia rafinerii Balen firmy Nyrstar NV
(170 tys. t/r) w Belgii, a take znacznych redukcji w zakadach: Tres Marias i Juiz de Fora
firmy Votorantim w Brazylii, Huludao i Zhuzhou w Chinach, Trail/Teck i Kidd Creek/
/Xstrata w Kanadzie, Akita/Dowa w Japonii, Korea Zinc w Korei Pd., Budel/Nyrstar
w Holandii, Czelabisk w Rosji, Kokkola i Odda firmy Boliden odpowiednio w Finlandii
i Norwegii.
220 CYNK
Tab. 15. wiatowa produkcja hutnicza cynku metalicznego
1
tys. t Zn
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Belgia 222.0 238.0 240.0 239.0 14.0
Bugaria 92.5 85.9 98.1 101.7 92.7
Czechy
2
0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Finlandia
3
281.9 282.2 305.5 297.7 295.0
Francja 209.0 120.0 125.0
w
118.0 161.0
Holandia
3
224.5 238.3
w
234.0 241.0
w
227.0
Hiszpania 501.4 507.3 509.0 466.0 515.0
Norwegia
3
151.3 160.7 157.0 145.5 139.0
Niemcy 334.9 342.6 334.9 292.3 151.4
Polska 137.3 133.9 141.8 142.6 139.1
Rosja 211.0 248.0 263.0 263.0 202.0
Rumunia 56.8 43.7 58.3 62.0 4.0
Serbia 18.0 15.0
Ukraina
2
2.1 1.7 2.6 3.8 3.0
Wochy 121.2 109.2 102.1 107.1 103.4
EUROPA 2564.2 2526.8
w
2571.6
w
2480.0
w
2046.9
Algieria 36.7 32.9 27.2 30.8 29.0
Namibia 132.8 134.0 150.1 145.4 150.4
RPA
3
103.6 90.0 101.0 82.0
w
86.0
Zambia 0.0 1.0 2.0
AFRYKA 273.1 256.9 279.3 260.2
w
265.4
Argentyna 40.5 46.0 46.3 31.0 42.6
Brazylia 266.5 272.3 265.1 248.9
w
242.0
Peru
3
163.6 175.3 162.4 190.3 149.5
AMERYKA PD. 470.6 493.6 473.8 470.2
w
434.1
Kanada
3
724.0 824.5 802.1 764.3 685.5
Meksyk
3
336.0 285.0 321.9 305.4 335.4
USA 351.2 268.9 279.0 286.0 203.5
AMERYKA PN. i R. 1411.2 1378.4 1403.0 1355.7 1224.4
Liderem na wiatowym rynku cynku metalicznego s Chiny, stale zwikszajce swj
udzia w globalnej poday. W 2009 r. siga on niemal 39% (w 2005 r. niespena 27%),
przewyszajc ponad 6-krotnie nastpn w rankingu Kanad i Indie (po okoo 6%). To je-
den z niewielu krajw, w ktrym produkcja cynku zwikszaa si w kadym roku, rwnie
w 2009 (od 2005 r. o 57%). Do najwikszych i zarazem najnowoczeniejszych dziaa-
jcych tam rafinerii nale: Zhuzhou, Huludao, Yunnan Chihong Zinc oraz Germanium
Co., a take zmodernizowane i rozbudowane w ostatnich latach zakady metalurgiczne:
Yunnan Chihong Zinc (160 tys. t/r Zn), Shaanxi Baoji Dongling (100 tys. t/r wlewkw
cynkowych), Huludao (390 tys. t/r) oraz Bayanur Zijin Nonferrous Co. (100 tys. t/r).
Wzrost produkcji w ostatnim roku odnotowano rwnie w Indiach (rozbudowa huty Chan-
deriya, bazujcej na urobku z kopalni Rampura Agucha, do 411 tys. t/r), Namibii (rozwi-
jajcej produkcj cynku metalicznego z instalacji SX/EW Skorpion) oraz w Hiszpanii,
Francji, Meksyku, Australii i Iranie.
W globalnej strukturze produkcji cynku dominuj kraje azjatyckie. W 2009 r. na ten
kontynent przypadao okoo 60% poday (w 2005 r. niespena 50%), podczas gdy na tra-
cc znaczenie Europ (od 2005 r. spadek produkcji o 20%) 18%, a na kraje Ameryki
Pn. 11% (rys. 2).
Dodatkowym rdem poday cynku metalicznego s surowce wtrne. Rozwj ich wy-
korzystania jest uwaany za zadanie kluczowe dla przyszoci brany cynkowej, co jest rw-
nie zwizane z uboeniem obecnie wydobywanych rud. W niektrych krajach surowce te
stanowi podstaw produkcji cynku metalicznego, jak w Czechach i na Ukrainie (tab. 15),
bd znaczne uzupenienie poday, jak w USA, gdzie w 2009 r. okoo 57% produkcji
(117 tys. t) stanowi cynk wtrny, otrzymywany gwnie z cynkononych pyw z pieca
elektrycznego oraz odpadw pogalwanizacyjnych. Jedynym w USA producentem cynku ze
rde pierwotnych pozostaa huta Clarksville firmy Zinifex, bazujca na koncentratach im-
portowanych z Australii, Ameryki r., Irlandii i RPA. Wedug ocen International Lead
CYNK 221
Chiny 2776.1 3162.7 3742.6 4042.0
w
4356.7
Indie 302.4 415.0 459.0 606.0 658.0
Iran 140.0 139.0 125.0 110.0 115.2
Japonia 638.4 614.3 597.7 615.5 540.6
Kazachstan 357.1 364.8 358.2 365.6 327.9
Korea Pd.
3
646.8 667.0 691.0 739.0 623.0
KRL-D
s,3
57.0 51.0 36.0 41.0
w
25.0
Laos 87.4
Tajlandia
3
101.2 96.5 99.3 104.1 110.0
Uzbekistan
3
42.0 46.0 71.8 61.0
w
19.0
Wietnam 7.0 10.0 10.0 16.0
w
20.0
AZJA 5155.4 5566.3 6190.6 6700.2
w
6795.4
Australia 457.3 464.0 502.0 499.0
w
519.0
OCEANIA 457.3 464.0 502.0 499.0
w
519.0
W I A T 10331.8 10686.0
w
11420.3
w
11765.3
w
11285.2
1
cznie z surowcw pierwotnych i wtrnych
2
z surowcw pierwotnych
3
z surowcw wtrnych
rda: MY, WNMS, ILZSG
and Zinc Study Group udzia cynku wtrnego w cznej globalnej poday siga 810%/r.
Skala przetwarzania surowcw wtrnych cynku stopniowo si zwiksza, m.in. dziki wdro-
eniu procesu odcynkowania blach galwanizowanych oraz technologii pozyskiwania cynku
w postaci cynku SHG lub wysokiej czystoci tlenku cynku z pyu z piecw elektrycznych
hut stali. Cynkonone surowce wtrne i odpadowe s wykorzystywane nie tylko do produk-
cji cynku rafinowanego, ale take (bezporednio) wielu wyrobw (np. brzw, tlenku,
zwizkw chemicznych). Poziom i zakres uytkowania tych surowcw jest jednak uwarun-
kowany nie tylko technologicznie i ekonomicznie, ale take limitowany poda odpowied-
niej jakoci surowcw (zwykle o wysokiej zawartoci Zn) oraz cyklem uytkowania wyro-
bw z cynku (ponad 30 lat).
Wedug przewidywa International Lead and Zinc Study Group rok 2010 przyniesie
okoo 9-procentowy wzrost produkcji cynku metalicznego (do 12.3 mln t), co uzasadniaj
oznaki oywienia popytu, obserwowane w drugiej poowie 2009 r. Rozwj poday bdzie
zwizany ze wznowieniem dziaalnoci zakadw zamknitych w 2009 r., m.in. rafinerii Ba-
len (w czwartym kwartale 2010 r.), a take ekspansj zdolnoci produkcyjnych hutnictwa
cynku w Chinach (o ponad 500 tys. t/r), Indiach (nowa rafineria Hindustan Zinc w Rajpu-
ra Dariba o potencjale 210 tys. t/r) i Peru (ukoczenie rozbudowy rafinerii Cajamarquilla/
/Votorantimdo 320 tys. t/r).
Obroty
Wielko eksportu cynku metalicznego od 2005 r. zmieniaa si w przedziale od 3.4 do
3.8 mln t/r. Najwikszym wiatowym dostawc bya Kanada, sprzedajca okoo 600 tys. t/r
cynku, gwnie do USA, a w mniejszych ilociach do krajw Azji. Wysoki poziom do-
staw wykazyway rwnie: Australia, Korea Pd., Kazachstan, Finlandia, Meksyk i Hiszpa-
nia (tab. 16). Eksport z Chin, znaczny w w latach 20062007, w ostatnim okresie wyranie
zmala, co uczynio z tego kraju netto importera. W 2009 r. znaczna rozbieno midzy
kondycj gospodarki chiskiej a pozostaych czci wiata, a tym samym rnica w cenie
metalu na giedzie londyskiej i w Szanghaju, spowodowaa wybitny wzrost zakupw su-
rowcw cynku do Chin. Byo to rwnie zwizane z dziaaniami zmierzajcymi do oywie-
nia rynku wewntrznego oraz utworzenia zapasu buforowego poprzez kontrolowany zakup
metalu przez agencj rzdow SRB (State Reserve Bureau).
Najwiksze iloci cynku sprowadzane s przez kraje wysoko uprzemysowione, dyspo-
nujce dobrze rozwinit baz przetwrcz, tj. Stany Zjednoczone zaopatrywane gwnie
przez Kanad i Meksyk (gwnie ze wzgldu na korzystn lokalizacj) na warunkach umw
bezcowych, a take kraje Europy Zachodniej (m.in. Niemcy, Wochy, Belgia, Holandia,
Francja) i Azji, takie jak: wspomniane wyej Chiny oraz Turcja, Indonezja i Indie (tab. 17).
W Stanach Zjednoczonych, mimo i udzia sprowadzanego cynku w cznym zuyciu prze-
kracza ostatnio 70%, w rzeczywistoci znaczna jego cz produkowana bya na bazie ro-
dzimych koncentratw, wysyanych z kopalni Red Dog do przerobu w hucie Trail/Teck
Cominco w Kanadzie.
Zuycie
Tendencje zuycia cynku w skali globalnej s cile skorelowane z kondycj przemysu
transportowego (elementy karoserii i konstrukcji pojazdw) oraz budownictwa (pokrycia
dachowe, systemy grzewcze i wentylacyjne), na ktre przypada okoo 70% wiatowej kon-
sumpcji. Cynk jest przez te brane uytkowany w postaci powok ochronnych na wyrobach
222 CYNK
CYNK 223
Tab. 16. wiatowy eksport cynku metalicznego
tys. t Zn
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Austria 13.3 18.7 13.7 12.2 5.5
Belgia 10.1 13.3 22.3 8.4 13.6
Bugaria 81.1 54.8 88.0 94.1 90.0
Czechy 8.1 6.4 18.8
w
17.3
w
15.0
Dania 0.0 0.1 0.2 0.2
w
0.1
Finlandia 235.3 233.0 260.3 257.4 268.8
Francja 80.5 32.0 29.3 31.8 64.8
Grecja 0.1 1.7 28.4 0.1 0.0
Hiszpania
1
334.0 270.2 220.0 191.9 216.6
Holandia 270.6 306.3 235.5 246.2 184.4
Irlandia 0.1 0.0 0.0 0.0
Macedonia 0.1 0.1 0.0 0.0
Niemcy 90.1 67.6 78.9
w
72.7
w
63.2
Norwegia 134.7 138.5 130.6 130.4 128.4
Polska 71.4 62.6 71.8 78.0 84.3
Rosja 47.7 75.3 88.7 141.1 104.3
Rumunia 40.4 32.0 46.9 58.8 8.0
Serbia 10.2 5.2 0.4 0.2 0.1
Szwecja 0.1 0.6 0.0 0.0 0.0
Wgry 0.4 1.2
Wochy 9.2 37.7 21.0 8.0 5.3
EUROPA 1439.7 1362.7 1360.5
w
1352.7
w
1256.0
Algieria 10.0 10.0 0.0 0.0 0.0
RPA 11.5 7.6 8.2 4.8 10.0
AFRYKA 21.5 17.6 8.2 4.8 10.0
Argentyna 10.7 18.9 18.0 19.6 13.5
Brazylia 70.8 73.6 49.5 38.5 75.6
Peru 78.5 85.4 96.8 123.8 109.0
AMERYKA PD. 160.0 177.9 164.3 181.9 198.1
Kanada 527.4 627.0 611.0 599.5 592.0
Meksyk 193.6 147.7 196.8 202.8 225.4
USA 0.8 2.5 8.1 3.8 3.6
AMERYKA PN. i R. 721.8 777.2 815.9 806.1 821.0
Chiny 123.4 325.4 275.6 71.3 29.3
Hong-Kong 16.4 15.4 11.9 10.1 9.2
Indie 14.1 109.0 80.8 171.9 159.2
Japonia 53.7 73.4 74.2 84.5 156.0
Kazachstan 263.3 280.5 307.2 334.1 295.0
Korea Pd. 261.4 214.6 257.3 310.7 329.7
KRL-D 20.0 20.0 20.0 20.0 20.0
224 CYNK
Malezja 1.4 3.5 9.6 26.8 69.7
Singapur 55.1 49.0 69.4 17.3 61.5
Tajwan
1
3.1 4.3 4.0 0.0 0.0
Tajlandia 0.2 2.5 6.3 11.8 23.9
Turcja 0.2 0.1 0.1 0.2
w
0.2
Uzbekistan 16.8 11.9 23.3 20.0 20.0
AZJA 829.1 1109.6 1139.7 1078.7
w
1173.7
Australia 267.7 188.5 283.9 317.4 356.0
OCEANIA 267.7 188.5 283.9 317.4 356.0
W I A T 3439.8 3633.5 3772.5
w
3741.6
w
3814.8
1
cznie ze zomami
rda: MY, WMS, ILZSG
Tab. 17. wiatowy import cynku metalicznego
tys. t Zn
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Austria 59.7 59.4 63.7 62.0 37.9
Belgia i Luksemburg
1
46.5 73.9 202.3 207.5 237.7
Chorwacja 2.7 3.6 4.2 4.2 3.0
Czechy 36.4 40.6 47.8 47.8
w
24.7
Dania 9.9 11.5 9.9 12.6 6.1
Finlandia 0.1 0.1 3.1 3.3 3.1
Francja 143.5 170.3 168.2
w
163.9 128.6
Grecja 16.9 16.0 55.7 24.8 22.4
Hiszpania 8.2 7.6 21.6 26.8 16.1
Holandia 139.5 201.5 181.1 172.5 151.2
Irlandia 3.0 6.7 6.7 5.3 1.8
Niemcy 260.8 329.7 327.6
w
318.8
w
286.0
Norwegia 0.1 2.5 2.0 3.2 1.5
Polska 13.3 28.7 32.9 26.1 21.7
Portugalia 11.9 19.0 16.3 19.6 12.8
Rosja 8.1 26.6 32.5 23.6 19.0
Rumunia 9.9 7.7 9.1 5.8 8.7
Serbia 5.0 4.7 6.0 8.2 4.8
Sowacja 32.2 42.4 42.5 37.9 26.7
Sowenia 15.0 17.5 16.7 14.9 16.7
Szwajcaria 13.0 12.2 14.5 13.7 9.4
Szwecja 29.8 25.8 21.5 29.2 29.7
Ukraina 21.0 20.7 28.8 26.0 17.3
Wgry 10.2 13.0 9.8 10.2 6.7
Wielka Brytania 136.9 119.1 122.8 119.6 84.3
Wochy 261.2 229.0 314.7 179.7 118.4
EUROPA 1294.8 1489.8 1762.0
w
1567.2
w
1296.3
ze stali (wyroby galwanizowane). Rwnie produkcja mosidzw (z 540% Zn w skadzie),
najstarsza i rwnoczenie jedna z najwaniejszych dziedzin uytkowania cynku, ze wzgldu
na ich szerokie i zrnicowane wykorzystanie, nadal zapewnia wysoki popyt na cynk meta-
liczny. Odlewy cinieniowe z udziaem cynku, stosowane jak elementy wyposaenia samo-
chodw, zamki, okucia okienne, narzdzia i in., s natomiast wypierane przez tasz konku-
rencj, tj. inne metale oraz tworzywa sztuczne. W USAstruktura zuycia cynku jest zdomi-
nowana przez producentw wyrobw galwanizowanych, na ktre w 2009 r. przypadao
CYNK 225
Argentyna 18.9 17.7 15.7 18.8 6.6
Brazylia 22.3 25.1 34.4 37.6 27.6
Chile 10.0 11.1 10.1 10.2 8.6
Kolumbia 14.3 27.5 23.0 20.9 20.0
Wenezuela 15.8 1.6 14.3
w
18.5
w
15.2
AMERYKA PD. 81.3 83.0 97.5
w
106.0
w
78.0
Kanada 1.7 2.0 1.1 1.4 1.0
Meksyk 0.9 9.0 0.2 8.5 1.6
USA 700.0 895.0 758.0 744.0 686.1
AMERYKA PN. i R. 702.6 906.0 759.3 753.9 688.7
Egipt 16.2 11.4 29.6 9.2 10.0
Maroko 13.1 20.3 14.6 21.7 10.6
RPA 3.0 7.2 6.3 9.1 1.1
AFRYKA 32.3 38.9 50.5 40.0 21.7
Chiny 387.4 318.2 149.4 182.5 670.2
Bangladesz 45.0 45.0 45.0 45.0 45.0
Filipiny 12.5 9.0 11.7 9.8 8.1
Hong-Kong 23.1 20.6 10.8 8.0 16.1
Indie 140.3 132.2 58.3 65.1 87.7
Indonezja 84.3 74.2 83.6 98.3 86.4
Japonia 45.9 40.7 53.1 45.3 27.5
Korea Pd. 59.5 59.6 53.8 59.7 61.5
Malezja 132.8 35.1 62.6 39.0 79.9
Pakistan 10.0 8.0 5.0 5.0 5.0
Singapur 12.3 63.3 53.8 95.1 50.3
Tajwan 309.4 286.0 229.1 221.6 191.6
Tajlandia 23.4 23.1 12.3 20.6 12.3
Turcja 139.2 72.9 136.9 147.2 136.5
Wietnam 28.0 25.0 20.0 20.0 20.0
AZJA 1466.0 1237.7 1008.6 1088.7 1523.1
Australia 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0
Nowa Zelandia 13.6 12.6 12.2 11.1 9.7
OCEANIA 13.7 12.6 12.2 11.1 9.7
W I A T 3590.7 3768.0 3690.1
w
3566.9
w
3617.5
1
cznie z przetopionymcynkiem
rda: WMS, M, MY, ILZSG
62% (w tym 45% stanowiy blachy i tamy). Udziay pozostaych uytkownikw byy na-
stpujce: mosidze i brzy 17%, stopy cynku 15%, inne, w tym pwyroby (gwnie
blachy cynkowe), tlenek cynku i chemikalia 6%.
Po wieloletnim okresie wzrostu wiatowa konsumpcja cynku ulega w 2009 r. ograni-
czeniu do okoo 11 mln t, tj. o 4.3% w stosunku do rekordowego roku 2008, kiedy osign-
a poziom 11.5 mln ton (tab. 18). Najwikszy i stale rosncy w niej udzia, w 2009 r. prze-
kraczajcy 64% (57% rok wczeniej), miay kraje Azji, a wrd nich: Chiny (43% w skali
226 CYNK
Tab. 18. wiatowe zuycie cynku metalicznego
tys. t Zn
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Austria 46.5 40.8
w
50.0 49.8 31.3
Belgia i Luksemburg 345.0 360.0 387.0 382.0 288.0
Bugaria
s
12.0 13.0 8.0 6.0 5.0
Chorwacja 9.8 8.0 7.0 6.0 6.0
Czechy 21.0 24.0 17.6
w
20.0 5.0
Dania 9.8 11.4 9.8 12.4 6.0
Estonia 6.0 7.0 4.0 8.0 1.0
Finlandia 46.7 49.3 48.3 43.6 29.4
Francja 271.0 249.2 267.9
w
250.7
w
224.9
Grecja 16.8 14.3 27.2 24.7 21.9
Gruzja
s
7.7 7.0 8.0 10.0 5.0
Hiszpania 260.0 240.0 271.1 276.0 210.0
Holandia 93.5 122.4 125.0 120.0 90.0
Irlandia 2.7 6.6 6.7 5.3 1.8
Islandia 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Macedonia 7.4 5.4 6.7 4.9 4.1
Malta 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Norwegia 12.0 24.6 28.4 17.0 15.0
Niemcy 511.0 564.0 543.0 526.7 375.7
Polska 79.2 100.0 102.9 90.7 76.5
Portugalia 11.8 18.3 16.1 18.3
w
12.0
Rosja 166.4 199.2 207.8 221.5 141.3
Rumunia 22.8 19.0
w
20.2 8.6
w
6.4
Serbia 2.5 5.3 6.6 8.0 4.7
Sowacja 32.2 37.0 26.1 23.3 14.9
Sowenia 14.9 16.7 16.0 13.2 15.3
Szwajcaria 12.6 11.0 13.8 12.9 9.1
Szwecja 29.8 25.1 21.5 28.8 29.5
Ukraina 22.9 22.4 31.4 29.7 26.1
Wgry 9.8 11.9 9.8 10.2 6.7
Wielka Brytania 161.7 160.0 172.0 151.5 99.0
Wochy 395.0 312.6 395.8 278.8 216.6
EUROPA 2646.8 2689.8
w
2860.0
w
2662.9
w
1981.5
CYNK 227
Algieria 7.5 7.5 8.0 11.7 11.0
Egipt 16.0 17.0 17.0 18.0 16.0
Kenia 17.5 17.5 17.5 13.5 14.6
Maroko 13.1 12.1
w
14.6 14.2 10.6
Nigeria 6.7 9.3 12.0 11.8
w
17.8
RPAi Namibia 87.5 85.6 99.1 91.2 84.1
Tunezja 4.7 2.8 6.3 3.1 1.7
Zambia
s
3.5 3.5 3.0 1.0 1.0
Inne 10.4 12.3
w
9.3 17.9
w
18.0
AFRYKA 166.9 167.6
w
186.8
w
182.4
w
174.8
Argentyna 48.7 44.8 43.9 41.8
w
35.6
Boliwia # # # # #
Brazylia 220.4 226.3 248.8
w
247.2
w
201.0
Chile 9.1 11.1 9.2 10.2 8.6
Kolumbia 16.5 11.1 23.0
w
20.8
w
18.0
Kostaryka 3.3 4.8 6.3 8.4 7.2
Peru 87.5 108.1 101.4 102.0 100.0
Wenezuela 16.9 10.4 14.3
w
18.4
w
15.2
Inne
1
7.6 7.6 7.6 15.7
w
15.0
AMERYKA PD. 410.0 424.2 454.5
w
464.5
w
400.6
w
8.6
w
8.4
Honduras # # # # #
Kanada 174.9 181.2 172.8 164.0 142.6
Kuba 1.2 1.2 1.2 1.2 1.2
Meksyk 244.0 245.0 245.0 247.0 200.0
Nikaragua # # # # #
USA 1078.0
w
1190.0
w
1040.0
w
998.0
w
920.0
w
1623.3
w
1466.7
w
1418.8
w
1272.2
Bangladesz 23.8 50.0 48.0 45.0 42.0
Chiny 3046.0
w
3161.0
w
3568.0
w
4020.0
w
4734.0
Filipiny 12.3 12.3 12.8 9.7 7.6
Indie 388.8 430.0 455.0 485.0 515.0
Indonezja 83.3 72.0 81.3 96.8 85.4
Iran 113.5 111.8
w
88.2
w
91.0
w
69.0
Izrael 11.0 12.0 9.4
w
9.0
w
9.0
Japonia 601.7 597.8 588.4 563.9 433.1
Kazachstan 30.0 30.0 30.0 33.9
w
30.0
Korea Pd. 448.1 515.0 486.2 488.0 391.8
KRL-D
s
5.0 5.0 4.0 4.0 4.0
Malezja 131.5 120.0 120.0 120.0 120.0
Pakistan 22.8 22.8 22.8 22.8 18.0
Singapur 16.0 17.0 17.0 16.0 14.0
Tajwan 306.3 281.7 231.0 223.0 190.3
Tajlandia 124.4 117.1 105.0 112.8 98.4
Turcja 138.9 140.0 136.8 147.0 136.4
globalnej, wzrost z 35% w 2008 r.) i Indie, ktre jako jedyne na tym kontynencie zwikszy-
y zuycie cynku w ostatnim roku. Wzrost ten zrwnoway z nadwyk ograniczenia po-
pytu w pozostaych krajach azjatyckich, m.in. Japonii, Korei Pd., Indiach, Tajwanie i Tur-
cji. W Chinach najwikszym orodku konsumpcji cynku na wiecie, od 2005 r. zapotrze-
bowanie na ten metal wzroso o 55%, gwnie w wyniku rozbudowy zdolnoci sektora wy-
robw galwanizowanych oraz stopw cynku. Byo to zwizane z lawinowym wzrostem
liczby inwestycji infrastrukturalnych (zwaszcza transportowych) i budowlanych, wspartych
ogromn rzdow subwencj w wysokoci 4000 miliardw juanw, a take wprowadzeniem
50-procentowej obniki podatku na zakup samochodw osobowych. Sdzi si, e w 2009 r.
cz przyrostu zuycia pozornego cynku w Chinach powikszya nieoficjalne zapasy tego
metalu u producentw i konsumentw. Wedug ocen analitykw rynku, zapotrzebowanie na
cynk w Chinach bdzie nadal roso i w 2010 r. przekroczy 5 mln t.
Dramatyczny spadek popytu (o 25% w 2009 r.) odnotowano natomiast we wszystkich
krajach Europy (18% globalnego zuycia), zwaszcza ze strony uytkownikw stalowych wy-
robw galwanizowanych, tj. budownictwa, przemysu samochodowego i AGD w Niemczech,
Belgii, Hiszpanii, Woszech, Francji, Wielkiej Brytanii i Rosji. W Stanach Zjednoczonych,
bdcych drugim po Chinach konsumentem cynku na wiecie, w 2009 r. popyt zmniejszy
o okoo 8% w porwnaniu z poprzednim rokiem, i a o 23% w stosunku do roku 2006. Podo-
bnie jak w przypadku rynku europejskiego byo to zwizane ze osabieniem sprzeday wyro-
bw galwanizowanych dla przemysu samochodowego oraz kryzysem w budownictwie. Wy-
jtkowo duy, bo 23-procentowy spadek zuycia cynku odnotowano w 2009 r. w Japonii,
gdzie jego poziom by najniszy od 1967 r. Zmniejszajc si od wielu lat konsumpcj cynku
w tym kraju mona tumaczy transferem japoskich wytwrcw do krajw o niszych kosz-
tach produkcji.
Wedug prognoz International Lead and Zinc Study Group w 2010 r. zuycie cynku
w skali globalnej powinno si zwikszy o okoo 9% (do 12 mln), gwnie w wyniku roz-
woju zapotrzebowania w Chinach i Indiach, a take dziki jego oywieniu w Europie
(o 24%), Japonii (o 16%) i USA(o 3%). Mimo to nadpoda, ktra pojawia si na rynku te-
go metalu w 2007 r., nadal si utrzyma, cho na nieco niszym poziomie (227 tys. t) ni
w 2009 r. (248 tys. t).
Ceny
Notowania giedowe cen cynku metalicznego SHG po wzrocie do ponad 3200 USD/t
w latach 20062007, w kolejnych dwch ulegy znacznej redukcji (tab. 19). Ich wysoki po-
228 CYNK
Uzbekistan 7.0 7.0 7.0 8.0 7.0
Wietnam 47.0 44.0 56.0 50.0
w
52.0
Inne 13.5 13.0 13.0 14.4
w
14.1
AZJA 5609.0
w
5820.2
w
6141.8
w
6618.7
w
7033.6
Australia 239.1 255.0 202.0 182.0
w
165.0
Nowa Zelandia 13.6 12.4 12.2 11.1 9.7
OCEANIA 252.7 267.4 214.2 193.1
w
174.7
W I A T 10592.1
w
10992.5
w
11324.0
w
11540.4
w
11037.4
1
rubryka obejmuje zuycie w innych krajach obu Ameryk
rda: WMS, WNMS, ILZSG
ziom przypad na okres niedoboru poday surowcw cynku na rynku wiatowym. Zwyce
cen sprzyja take dynamiczny wzrost zapotrzebowania krajw azjatyckich, zwaszcza Chin
czoowego producenta i konsumenta surowcw cynku. Maksymalne wartoci ceny osigny
pod koniec 2006 r., sigajc 4300 USD/t. Cho w 2007 r. ceny nadal utrzymyway si na
wysokim poziomie, to w ostatnich miesicach daa si zauway ich stopniowa obnika.
W pierwszym kwartale 2008 r. za cynk SHG pacono od 2340 do 2511.5 USD/t. Pozostaa
cz roku przyniosa natomiast systematyczn redukcj notowa, z 2264 USD/t w kwietniu
do 1101 USD/t w grudniu. W ujciu redniorocznym obniyy si o ponad 42%. W 2009 r.
cynk kosztowa rednio o 11.5% mniej ni rok wczeniej, mimo i od lutego do grudnia dato-
waa si systematyczna poprawa notowa, ktre wzrosy z okoo 1112 USD/t do 1884 USD/t
we wrzeniu i 2375.5 USD/t na koniec roku. Zwyk cen stymuloway spekulacyjne dziaa-
nia funduszy inwestycyjnych oraz rosncy popyt Chin i Indii. Depresyjny wpyw na ich po-
ziom miaa natomiast utrzymujca si nadpoda metalu na rynku, a take wysoki poziom
zapasw (925 tys. t na koniec 2009 r.; wzrost z 253 tys. t rok wczeniej).
Podobne fluktuacje wykazyway ceny gatunku SHG u producentw amerykaskich.
Wynika to z faktu, e s one ustalane s na podstawie dziennych notowa LME (w przeli-
czeniu na cUS/lb) i korygowane o wysoko tzw. stawek przerobowych, okresowo negocjo-
wanych midzy kopalniami i hutami.
CYNK 229
Tab. 19. Ceny cynku metalicznego
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Cynk SHG
1
1381.55 3272.62 3250.30 1870.1 1655.1
Cynk SHG
2
67.14 158.89 154.40 88.90
w
77.91
1
min. 99.9% Zn; cena rednioroczna, LME, USD/t WMS
2
rednioroczne ceny producentw amerykaskich w rozliczeniach gotwkowych, cUS/lb MY
CYRKON
Podstawowe znaczenie jako rdo cyrkonu maj zoa okruchowe mineraw ci-
kich, w tym piaskw cyrkonononych, natomiast na niewielk skal wykorzystywane s zu-
yte masy formierskie i zom cyrkonowych materiaw ogniotrwaych.
Cyrkon (Zr) jako metal ma ograniczone ilociowo zastosowania, m.in. w rdzeniach re-
aktorw jdrowych, a take jako skadnik stopw magnezu, tytanu i innych metali. Zdecy-
dowanie wicej aplikacji znajduj jego mineray, przede wszystkim cyrkon ZrSiO
4
(odlew-
nictwo, materiay ogniotrwae, ceramika, materiay cierne), w mniejszym stopniu baddele-
yit ZrO
2
oraz otrzymywany z cyrkonu jego syntetyczny odpowiednik cyrkonia ZrO
2
.
Z cyrkonu jest produkowany cyrkon metaliczny, a take hafn (por. HAFN).
Produkcja koncentratw cyrkonu w poowie obecnej dekady wzrosa o 30% do
1.51 mln t w 2007 r., co szo w parze ze znacznym oywieniem popytu na te surowce,
gwnie ze strony brany ceramicznej. W latach 20082009 produkcja zmalaa o ok. 7%,
gwnie za spraw obnienia dostaw z zakadw australijskich i indonezyjskich.
Gwnymi surowcami cyrkonowymi w obrocie midzynarodowym s: koncentraty
cyrkonu, w tym australijskie w gatunkach: standard (min. 65% ZrO
2
), intermediate (65.5
66% ZrO
2
, 0.060.1% Fe
2
O
3
) i premium (min. 66% ZrO
2
, maks. 0.05% Fe
2
O
3
), mczki
cyrkonowe (zwyke 4575 m dla odlewnictwa i ceramiki oraz mikronizowane <20 m do
szkliw ceramicznych), koncentraty baddeleyitu (9698% ZrO
2
, poniej 100 mesh i min.
99% ZrO
2
, poniej 325 mesh), tlenek cyrkonu (cyrkonia) proszek, dla elektroniki, izo-
lacyjny i gsty, oraz cyrkon metaliczny proszek i gbka.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Niewielkie iloci cyrkonu mona pozyskiwa w kraju przy wzbogacaniu piaskw
szklarskich z Osiecznicy. Cyrkon obecny jest te w piaskach pla batyckich i stanowi
59% ich frakcji cikiej. Znaczenie gospodarcze mog mie koncentracje mineraw
cikich z cyrkonem w awicy Odrzaskiej i awicy Supskiej (zasoby okoo 2 tys. t
ZrSiO
4
).
Produkcja
Obecnie nie prowadzi si moliwego odzysku cyrkonu przy wzbogacaniu piaskw
szklarskich z Osiecznicy. Nie produkuje si rwnie cyrkonu metalicznego.

Obroty
Cao zapotrzebowania na surowce cyrkonu pokrywana jest importem, gwnie kon-
centratw i mczek cyrkonowych. Dostawy te w ostatnich latach wahay si w przedziale
360870 t/r. Notowany do niedawna wzrost importu, wynikajcy z szybko rozwijajcego
si popytu na mczki cyrkonowe dla krajowego przemysu pytek ceramicznych, zosta
ostatnio ograniczony wskutek utrzymujcych si wysokich cen tego surowca (tab. 1, 3).
Obecnie sprowadza si do Polski ok. 100 t/r koncentratw cyrkonowych, gwnie z Ukrainy
lub RPA. Pozosta cz stanowi mczki cyrkonowe, importowane przewanie z Niemiec,
Hiszpanii, Holandii, RPA, Australii i Wielkiej Brytanii (tab. 1). Od 2006 r. notowano nie-
wielki reeksport koncentratw i mczek cyrkonowych, gwnie do Czech i Litwy (tab. 1).
Niewielki import cyrkonu metalicznego i jego proszkw pojawi si ponownie od 2007 r.
(tab. 1). W 2009 r. pochodzi gwnie z Hiszpanii.
Saldo obrotw surowcami cyrkonu jest stale ujemne, wykazujc podobne fluktuacje jak
wielko importu (tab. 2).
Warto jednostkowa importu koncentratw i mczek cyrkonowych do Polski wyra-
ona w USD/t w ostatnich latach systematycznie rosa. W 2009 r. wzrosa ona skokowo
do niemal 2400 USD/t (tab. 3). Jest to tylko czciowo zgodne z trendami ksztatowania si
cen wiatowych tych surowcw (tab. 5). W pozycji tej znajduj si koncentraty cyrkonu
o wartoci jednostkowej 10001300 USD/t, jak pochodzce z ich przerobu mczki cyr-
konowe o warto jednostkowej zwykle przekraczajcej 2000 USD/t.
232 CYRKON
Tab. 1. Gospodarka surowcami cyrkonu w Polsce
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Koncentraty i mczki cyrkonu
CN2615 10
Import 868 839 542 844 364
Australia 32 19 19 35 31
Francja 12 8 8 5 48
Hiszpania 144 72 60 97 94
Holandia 2 50 22 85 17
Niemcy 400 419 84 56 18
RPA 90 65 192 185 58
Ukraina 86 206 148 315 21
USA 2 40
Wielka Brytania 96 3 12 62
Wochy 1 14 3
Pozostae 6 3 0 12
Eksport 28 2 3 1
Zuycie
p
868 811 540 841 363
Cyrkon metaliczny i proszki
cyrkonu
CN8109 20
Import = Zuycie
p
3 1 3
rdo: GUS
Zuycie
Surowce cyrkonu tradycyjnie sprowadzane byy przede wszystkim dla potrzeb odlew-
nictwa i przemysu materiaw ogniotrwaych (koncentraty cyrkonowe), incydentalnie me-
talurgii (cyrkon metaliczny). Od poowy lat 1990-tych rozwino si zgodnie z trendami
wiatowymi uytkowanie mczek cyrkonowych do produkcji szkliw do pytek ceramicz-
nych. Brana ta staa si obecnie gwnym uytkownikiem surowcw cyrkonowych w Pols-
ce (8090% cznego zuycia), cho w zwizku z wysokimi cenami poziom uytkowania
uleg ostatnio wyranemu ograniczeniu.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Cyrkon ZrSiO
4
wystpuje przede wszystkim w kompleksowych zoach okruchowych,
gdzie najczciej towarzyszy ilmenitowi i rutylowi. Ich zoa znane s gwnie w krajach
tropikalnych i subtropikalnych na wspczesnych plaach i w ich pobliu. Najwiksze roz-
poznano na wschodnim i zachodnim wybrzeu Australii, w RPA, na Florydzie (USA),
Ukrainie, Indiach, Brazylii i wielu innych. czne zasoby wiatowe ocenia si na okoo
51 mln t ZrSiO
4
. Prowadzone na wiecie poszukiwania, m.in. w Australii, Kenii, Mozambi-
ku, RPAi USA, pozwalaj spodziewa si powikszenia wiatowej bazy zasobowej.
Produkcja
wiatowa poda koncentratw cyrkonowych wykazywaa generaln tendencj wzrosto-
w do 2007 r., osigajc rekordowy poziom 1.51 mln t (tab. 4, rys. 1). Zostaa ona ograni-
CYRKON 233
Tab. 2. Warto obrotw surowcami cyrkonu w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Koncentraty i mczki cyrkonu
CN2615 10
Eksport 115 8 11 5
Import 2701 3021 1791 2665 2575
Saldo -2701 -2906 -1783 -2654 -2570
Cyrkon metaliczny i proszki cyrkonu
CN8109 20
Import = Saldo -158 -58 -43
rdo: GUS
Tab. 3. Wartoci jednostkowe importu koncentratw i mczek cyrkonowych
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 3112.9 3601.1 3301.0 3157.5 7081.3
USD/t 968.3 1158.3 1184.5 1331.2 2395.4
rdo: GUS
czona w latach 20082009 wobec redukcji ich produkcji w zakadach australijskich oraz
zmiennych dostaw z kopal w Indonezji. Wystpujce czsto wahania poday w poszcze-
glnych latach mog by z jednej strony konsekwencj zmiennej koniunktury na rynku su-
rowcw tytanowych (piasek cyrkonowy jest koproduktem otrzymywanym ubocznie przy
produkcji koncentratw ilmenitu i rutylu) i zwizanej z tym fluktuacji cen koncentratw
cyrkonu, a z drugiej strony zmiennego poziomu zapotrzebowania na ten surowiec ze
strony brany ceramicznej Europy Poudniowej (Wochy, Hiszpania), a przede wszystkim
Chin i innych krajw Azji Pd.-Wsch. (tab. 4).
Najwikszym producentem koncentratw cyrkonowych pozostaje Australia, cho jej
udzia zmala z ok. 50% pod koniec lat 1990-tych do niespena 40% obecnie, gwnie na
wskutek wyczerpywania si zasobw z i spadku jakoci urobku. W okresie 20062008
produkcja odrodzia si, ju jednak w 2009 r. po raz kolejny spada o ok. 8% (tab. 4). Spo-
dziewane jest jednak uruchomienie do 2010 r., przez najwikszego wiatowego producenta
kompani Iluka Resources Ltd., dwch nowych duych zakadw Hamilton i Jacinth
Ambrosia, ktre cznie mog dostarcza a ok. 450 tys. t/r koncentratw cyrkonowych.
Pozostali wani australijscy producenci tych koncentratw to Tiwest Joint Venture, Consoli-
dated Rutile Ltd. i Bemax Resources NL. Drugim wiatowym dostawc koncentratw cyr-
konu jest obecnie RPA (2830% produkcji wiatowej), gdzie najwikszym producentem jest
234 CYRKON
Tab. 4. wiatowa produkcja surowcw cyrkonu
1
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Rosja b 6.7 7.5 7.1 7.0 5.0
Ukraina
s
c 35.0 35.0 35.0 35.0 35.0
EUROPA 41.7 42.5 42.1 42.0 40.0
Mozambik c 26.3 33.0 35.0
RPA
s
c 376.0 398.0 405.0 400.0 392.0
AFRYKA 376.0 398.0 431.3 433.0 427.0
Brazylia c 25.7 25.1 26.7 17.7
w
18.1
AMERYKA PD. 25.7 25.1 26.7 17.7
w
18.1
USA
s
c 167.0 143.0 150.0 150.0 140.0
AMERYKA PN. i R. 167.0 143.0 150.0 150.0 140.0
Chiny
s
c 120.0 135.0 140.0 140.0 130.0
Indie c 25.4 27.1 20.5 36.0
w
36.0
Indonezja c 2.6 65.0 111.0 65.0 63.0
Malezja c 5.0 1.7 7.4 7.0 7.0
Wietnam
s
c 32.5 26.1 22.0 22.0 7.0
AZJA 185.5 254.9 300.9 270.0
w
243.0
Australia c 432.0
w
442.0
w
557.0
w
580.0
w
534.0
OCEANIA 432.0
w
442.0
w
557.0
w
580.0
w
534.0
W I A T 1227.9
w
1305.5
w
1508.0
w
1492.7
w
1402.1
Oznaczenia: b baddeleyit, c cyrkon
1
produkcja czna koncentratw cyrkonu, baddeleyitu lub ich mieszaniny
rdo: MY, IM, MMAR, ABA, IMY, WM
Richards Bay Minerals, a pozostaymi Namakwa Sands Ltd. (ok. 130 tys. t/r) oraz Ti-
cor South Africa Ltd. (ok. 50 tys. t/r). Wanym producentem koncentratw cyrkonu s tak-
e Stany Zjednoczone (140170 tys. t/r), gdzie gwnymi dostawcami s Iluka Resources
Ltd. i E.I. DuPont de Nemours & Co. Do zblionego poziomu wzrosa take produkcja
Chin. Wanym faktem ostatnich lat jest pojawienie si na rynku nieregularnych iloci kon-
centratw cyrkonu z Indonezji, gdzie liczne niewielkie zakady pozyskuj je jako produkt
uboczny przy eksploatacji zota ze z okruchowych (poda z tego rda jest zmienna i za-
niknie ok. 2011 r.). Mniejszymi producentami koncentratw cyrkonu s: Ukraina, Brazylia,
pastwa Azji Poudniowo-Wschodniej oraz od 2007 r. Mozambik, gdzie firma Ken-
mare Resources plc uruchomia zakad Moma (tab. 4). Uruchomienie nowych kopal (gw-
nie ilmenitu i rutylu oraz towarzyszcego cyrkonu) w najbliszych latach jest planowane, poza
Australi, m.in. w Indonezji (Banjarmasin, ok. 25 tys. t/r), Senegalu (Grande Cote, 85 tys. t/r)
i na Madagaskarze (Fort-Dauphin, 40 tys. t/r). Przewidywana jest take rozbudowa o 50% za-
kadu Moma w Mozambiku.
Koncentraty baddeleyitu pozyskiwane s obecnie tylko w Rosji (firma Kovdor w iloci
68 tys. t/r, moliwy wzrost do 910 tys. t/r).
Obroty
Najwikszymi dostawcami surowcw cyrkonu na rynki wiatowe s producenci austra-
lijscy i poudniowoafrykascy. Ponad 95% produkcji koncentratw cyrkonu w tych krajach
jest przedmiotem eksportu. Wany w ostatnich latach by take eksport koncentratw cyrko-
nu z USA, ktry osign ok. 100 tys. t w 2005 r., ale zmala do ok. 40 tys. t/r od 2008 r. Da-
je si zauway przewag koncentratw z RPA i USA na rynku europejskim i wschodnio-
azjatyckim, natomiast koncentratw australijskich na rynku japoskim i amerykaskim. Naj-
CYRKON 235
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji surowcw cyrkonu
wikszym importerem s Chiny (ponad 400 tys. t/r), a w Europie Hiszpania (140160 tys. t/r)
i Wochy (130150 tys. t/r), a take Niemcy (7585 tys. t/r) i Francja (4060 tys. t/r).
Zuycie
Okoo 95% cyrkonu w przeliczeniu na ZrO
2
zuywa si w formie koncentratw cyrko-
nu, czy baddeleyitu lub syntetycznego tlenku cyrkonu, bd te wytwarzanych z nich
mczek. Tylko okoo 5% tych surowcw zuywa si w postaci cyrkonu metalicznego i jego
stopw. Cyrkon stosowany jest przede wszystkim w ceramice, jako skadnik zarwno szkliw
(zmtniacz, fryta), jak i czerepu wyrobw ceramicznych, takich jak pytki, ceramika stoowa
i sanitarna (ponad 50%), w przemyle materiaw ogniotrwaych (15%), odlewnictwie (15%),
do produkcji wkien szklanych dla technik wiatowodowych i szka na kineskopy TV
(5%), do produkcji cyrkonii syntetycznej (5%), w przemyle materiaw ciernych (2%), do
produkcji chemikaliw (2%), i in. Udzia przemysu ceramicznego wzrs znacznie w ostat-
nich latach, mimo wysokich cen surowcw cyrkonu. Spodziewany jest rwnie rozwj wy-
korzystania cyrkonu jako skadnika szka na kineskopy TV. Udzia przemysu materiaw
ogniotrwaych i odlewnictwa bdzie natomiast mala wskutek konkurencji substytutw.
Koncentraty baddeleyitowe i syntetyczny ZrO
2
(cyrkonia syntetyczna) wykorzystywane
s w ponad 50% w przemyle materiaw ogniotrwaych, w ok. 30% do produkcji barwni-
kw ceramicznych, w 10% w przemyle materiaw ciernych.
Cyrkon metaliczny stosowany jest gwnie w rdzeniach reaktorw jdrowych, do sto-
pw z magnezem i tytanem oraz w przemysowych procesach chemicznych ze wzgldu na
jego odporno na korozj chemiczn. Zwizki chemiczne cyrkonu uywane s w wielu
rnorodnych branach przemysu.
Ceny
Na rynku midzynarodowym notuje si ceny kilku surowcw cyrkonu, gwnie austra-
lijskich i amerykaskich (tab. 5). Od pocztku obecnej dekady, wobec wyranego oywienia
zapotrzebowania ze strony przemysu pytek oraz potrzeb produkcji cyrkonii syntetycznej,
ceny koncentratw cyrkonu systematycznie rosn. Notowania cyrkonu metalicznego w po-
staci gbki na rynku amerykaskim, po redukcji w latach 20052008, w 2009 r. skokowo
wzrosy de rekordowej wartoci 58 USD/kg (tab. 5).
236 CYRKON
Tab. 5. Ceny surowcw cyrkonu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Koncentrat cyrkonu
standard
1
620700 725825 725825 725820 880900
premium
2
620700 725825 725825 830860 900950
Koncentrat baddeleyitu
3
28003200 28003200 28003200 30003300 30003300
Gbka cyrkonowa
4
22 23 24 26 58
1
koncentrat odlewniczy, min.65% ZrO
2
, luzem, fob Australia, USD/t, cena na koniec roku IM
2
koncentrat ceramiczny min. 66% ZrO
2
, maks. 0.05% Fe
2
O
3
, luzem, fob Australia, USD/t, cena jw.
3
koncentrat dla ceramiki 98% ZrO
2
, poniej 100 mesh, cif Europa Zachodnia, USD/t, cena jw.
4
cyrkon metaliczny, USD/kg, cena na koniec roku MY
DIATOMITY I SUROWCE POKREWNE
Diatomity i ziemia okrzemkowa s grup ska osadowych, ktrych podstawowym
skadnikiem jest opal (bezpostaciowa SiO
2
). Zbudowane s gwnie z opalowych szkiele-
tw okrzemek, podrzdnie z innych mikroorganizmw, np. radiolarii. Ziemia okrzemkowa
jest ska lun, mikk i bardzo porowat, ktrej rne odmiany okrelane s nazwami
handlowymi: kieselguhr, trypla, trypoli i in. Diatomity s natomiast skaami zwizymi,
std te ich porowato jest mniejsza. Istotne znaczenie ma te odmiana diatomitu zawiera-
jca do 25% iu moler.
Wasnoci diatomitw i ziemi okrzemkowej, przede wszystkim dua porowato, wielka
chonno, niska przewodno ciepa, odporno termiczna oraz obojtno chemiczna, decy-
duj o kierunkach ich zastosowa, gwnie jako materiaw filtracyjnych, sorbentw, noni-
kw, wypeniaczy, materiaw termoizolacyjnych i polerskich. wiatowy rynek tych surow-
cw by do stabilny w ostatnich latach, ksztatujc si na poziomie okoo 2.02.2 mln t/r.
Ze wzgldu na wasnoci i zastosowania wyrnia si szereg gatunkw diatomitw
i ziemi okrzemkowej, m.in. filtracyjne, wypeniaczowe, termoizolacyjne itp. Surowce te
zazwyczaj charakteryzuj si gstoci objtociow 0.30.9 g/cm
3
, porowatoci powyej
60%, zawartoci SiO
2
ponad 75% (najczciej nawet powyej 85%).
Pokrewnym surowcem jest ziemia krzemionkowa (zwana take opok lekk), bdca
produktem rezydualnym wietrzenia chemicznego opoki, tj. skay wapienno-krzemionkowej.
Traktowana jest ona w niektrych zastosowaniach jako substytut niszych gatunkw ziemi
okrzemkowej i diatomitu.
Inna krzemionkow ska osadow s upki szlifierskie (odmiana muowcw). Skadni-
kami tych ska s gwnie ostrokrawdziste ziarna kwarcu o wielkoci poniej 0.005 mm oraz
domieszki mik, hydromik, skaleni i in. Dziki znacznej zawartoci alkaliw (K
2
O+Na
2
O
ok. 6%) i atwej topliwoci upki szlifierskie mog by wykorzystywane jako surowiec
szklarski lub ceramiczny. Cechuj si ponadto wybitnymi wasnociami szlifierskimi i dlate-
go s wykorzystywane do wyrobu oseek i innych ksztatek uywanych do szlifowania wal-
cw miedzianych, drukowania tkanin, wygadzania terrazza i innych kamieni sztucznych,
wykonywanych na osnowie cementu portlandzkiego, a take kamieni litograficznych.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce nie wystpuj zoa ziemi okrzemkowej. W Karpatach udokumentowano na-
tomiast zoa kopaliny diatomitowej w rejonie Leszczawki koo Birczy. Nie jest to typowy

diatomit, poniewa rzadko zawiera powyej 75% SiO
2
(rednio 72%), cechujc si do wy-
sok gstoci objtociow (rednio 1.42 g/cm
3
) i nie najwysz porowatoci (maksymal-
nie 50%, rednio 28.5%). czne zasoby czterech z w rejonie Leszczawki na koniec
2009 r. wynosiy 10021 tys. t (BZKiWP, 2010). Zasoby perspektywiczne skay diatomito-
wej w rejonie Leszczawki, w pobliu odlegej okoo 20 km na zachd miejscowoci Borek
Nowy i w kilku innych rejonach ocenia si na 100 mln t.
W Polsce znane s take dwa obszary wystpowania z ziemi krzemionkowej: pnocno-
-wschodnie obrzeenie Gr witokrzyskich (3 zoa) oraz Wyyna Lubelska (2 zoa).
czne zasoby piciu z na koniec 2009 r. wynosiy 2223 tys. t (BZKiWP, 2010). Zoe
Piotrowice zawiera kopalin najlepszej jakoci (rednio 87% SiO
2
, 6.7% Al
2
O
3
+Fe
2
O
3
i ciar nasypowy 0.29 g/cm
3
), kwalifikujc si do wykorzystania w przemyle chemicz-
nym, a pozostae kopalin gorszej jakoci do produkcji materiaw izolacyjnych.
upki szlifierskie wystpoway w Polsce jako kopalina towarzyszca wglowi kamien-
nemu w KWK Gliwice, ich zasoby zostay oszacowane w kategorii C
2
na 123 tys. t. Jednak
prby wykorzystania tej kopaliny nie powiody si, a kopalnia zostaa zlikwidowana.
Produkcja
Specjalistyczne Przedsibiorstwo Grnicze Grtech Krakw, prowadzce od 1992 r.
eksploatacj zoa Jawornik w kopalni Jawornik Ruski, jest obecnie jedynym krajowym
producentem surowcw diatomitowych. Urobek jest przerabiany w maym zakadzie prze-
rbczym dostarczajcym: granulaty 0.22 i 25 mm suce jako sorbent, oraz pyy 00.5
i 01.0 mm do produkcji materiaw termoizolacyjnych. Ze wzgldu na nisk jako mate-
riau wyjciowego produkcja tych wyrobw bya niewielka, w iloci 5001000 t/r w ostat-
nich latach (tab. 1). Eksploatacji drugiego zoa Leszczawka pole Kumina firma
Alabaster Kaczuga zaniechaa w roku 1998.
W ostatnich latach ziemia krzemionkowa oraz upki szlifierskie nie byy w Polsce wydo-
bywane. Eksploatacja zoa ziemi krzemionkowej Piotrowice zostaa zaniechana w 1993 r. ze
wzgldu na nisk jako surowca i otrzymywanej z niego mczki izolacyjnej. W 2002 r. za-
przestano rwnie wydobycia ziemi krzemionkowej z malekiego zoa Lechwka II na
Wyynie Lubelskiej.
Obroty
Niedostatek diatomitu wysokiej jakoci, jak i ziemi okrzemkowej, powoduje koniecz-
no ich importu, ktry ostatnio wzrs z okoo 6 do niemal 10 tys. t/r (tab. 1). Surowce te
238 DIATOMITY I SUROWCE POKREWNE
Tab. 1. Gospodarka diatomitami i surowcami pokrewnymi w Polsce
CN 2512, PKWiU 08992900
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja
1
0.5 0.6 0.6 1.0 0.7
Import 6.5 6.1 8.2 9.5 9.8
Eksport 0.5 0.6 0.7 0.3 0.1
Zuycie
p
6.5 6.1 8.1 10.2 10.4
1
produkcja skay diatomitowej
rdo: GUS, BZKiWP, W
sprowadza si tradycyjnie ze Stanw Zjednoczonych i Danii, w miar rozwoju dostaw
zwiksza si te znaczenie Niemiec oraz Meksyku (tab. 2). Eksport surowcw diatomito-
wych ksztatowa si na poziomie 100700 t/r (tab. 1). Saldo obrotw surowcami diatomito-
wymi jest stale ujemne, rzdu 913 mln PLN/r w ostatnich latach (tab. 3).
Warto jednostkowa surowcw diatomitowych importowanych do Polski wyraona
w USD/t uzaleniona od udziau w imporcie drogich surowcw pochodzenia ameryka-
skiego (6002100 USD/t), taszego duskiego moleru (3001000 USD/t) oraz niemieckie-
go kieselguhru (2001900 USD/t), zmieniaa si w przedziale 440570 USD/t (tab. 4).
upki szlifierskie stanowi przedmiot statystycznie nieuchwytnego, incydentalnego im-
portu z Czech, Niemiec i innych krajw Zachodniej Europy. Poziom tego importu nie prze-
kracza kilku ton na rok.
DIATOMITY I SUROWCE POKREWNE 239
Tab. 2. Kierunki importu diatomitw i surowcw pokrewnych CN 2512
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import
1
6.5 6.1 8.2 9.5 9.8
Belgia 0.0 0.3 0.6 0.5 0.4
Czechy 0.3 0.1 0.1 0.1 0.0
Dania 1.0 1.1 1.3 1.9 1.0
Francja 0.1 0.5 0.9 0.5 0.8
Hiszpania 0.1 0.3 0.8 0.5 0.4
Niemcy 0.6 0.5 0.8 2.8 4.4
Meksyk 0.0 1.1 2.3 2.2 2.1
USA 4.3 1.9 1.1 0.7 0.7
Inne 0.2 0.3 0.3 0.3 0.0
1
ziemia diatomitowa, diatomity, tryple, moler etc.
rdo: GUS
Tab. 3. Warto obrotw diatomitami i surowcami pokrewnymi CN 2512
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 733 913 1063 273 237
Import 9875 9824 13161 10494 13508
Saldo -9142 -8911 -12098 -10221 -13271
rdo: GUS
Tab. 4. Wartoci jednostkowe importu surowcw diatomitowych do Polski
CN 2512
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 1530.2 1619.2 1600.6 1106.4 1372.4
USD/t 471.7 516.0 572.1 474.7 439.2
rdo: GUS
Zuycie
Dokadna struktura zuycia diatomitw i ziemi okrzemkowej w Polsce nie jest znana.
Prawdopodobnie wysze gatunki sprowadzane z zagranicy s uywane gwnie do filtracji
i oczyszczania w przemyle chemicznym i spoywczym (filtracja piwa, wina itp.). Duski
moler jest z kolei uywany do produkcji wyrobw izolacyjnych.
Otrzymywane przez SPG Grtech produkty diatomitowe znajduj nastpujce zastoso-
wania: granulat do usuwania (absorpcji) substancji ropopochodnych, jako nonik pestycydw
i innych rodkw ochrony rolin oraz konfekcjonowany, jako cika dla zwierzt domowych;
pyy do produkcji cegy termalitowej i innych materiaw izolacyjnych i dwikochon-
nych, rwnie do polerowania szka i jako rodek czyszczcy. Obecny, wci niski poziom
zapotrzebowania na surowce diatomitowe wynika w duej mierze z maej znajomoci kie-
runkw zastosowa. Potencjalne moliwoci wykorzystania surowca krajowego dotycz
gwnie uywania go jako absorbentu substancji ropopochodnych w przypadku awaryjnych
wyciekw z cystern i zbiornikw paliwa oraz zanieczyszczenia ciekw wodnych tymi sub-
stancjami itp.
Pozyskiwana uprzednio ziemia krzemionkowa bya uytkowana gwnie do produkcji
wyrobw izolacyjnych.
upki szlifierskie uywane s gwnie do wyrobu oseek i innych narzdzi szlifierskich.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Znanych jest ponad 200 z diatomitw w 35 krajach na wszystkich kontynentach
o cznych zasobach ponad 800 mln t. Wyrnia si zoa jeziorne, m.in. Clark (Nevada,
USA), Kawakami (Japonia), Mayvatn (Islandia), Kisatib, Dradzor (Zakaukazie, Rosja),
Erobenye (Wgry), Borowany, Moiar (Sowacja); torfowo-botne, np. Maselskie, Tyr-
waa (pw. Kola, Rosja), liczne zoa Skandynawii i Kanady, La Herrera (Kolumbia) oraz
morskie, m.in. Inzensk, Irbit (Rosja), na wyspach Fohr i Mors (Dania) i Lompoe (USA),
czy strefa Kurylsko-Kamczacka (Syberia). Ogromne zasoby diatomitw (udokumentowa-
ne ok. 400 mln t, perspektywiczne rzdu 2000 mln t) wystpuj w Chinach, w prowin-
cjach Jilin, Junnan, Zhejiang oraz Sichuan. Nieco mniejszym potencjaem, ok. 250 mln t, dys-
ponuje USA.
upki szlifierskie s odmian muowcw o wybitnych waciwociach szlifierskich. In-
formacje o ich zoach s skpe.
Produkcja
Wielko wiatowej produkcji diatomitu i ziemi okrzemkowej dla ogu krajw, ktre
podaj o niej informacje, ksztatowaa si w latach 20052009 na poziomie 2.02.2 mln t/r
(tab. 5). Najwikszy producent USA dostarcza cznie 3040% poday wiatowej
(tab. 5). Najwaniejszymi dostawcami s Celite Corp. nalece do World Minerals Inc.
(w 2005 r. kupiony przez koncern Imerys) oraz Eagle-Picher Minerals LLC (podlegy
EaglePitcher Corp.). Najwiksze iloci diatomitu, cznie ok. 90% poday tego surowca
w USA, pochodziy z dwch stanw: Kalifornia oraz Nevada. Drugim wanym producen-
tem s Chiny, gdzie produkcja (rzdu 400 tys. t/r), skoncentrowana jest gwnie w prowincji
Tab. 5. wiatowa produkcja diatomitw
1
tys. t
Rok 2005
s
2006 2007 2008 2009
s
Czechy 38 53 19 31
w
Dania
2
234 235 230 230 240
Francja
s
75 75 75 75 75
Gruzja
s
20 20 20 20 20
Hiszpania
3
44
w
52
w
50
w
50
w
50
Islandia 29 28 28 28 28
Macedonia
s
5 5 5 5 5
Niemcy 54 54 54 54 54
Polska 1 1 1 1 1
Rosja
s
50 50 50 50 50
Rumunia 1 2 2
w
Wgry
s
2 1 1 1 1
Wochy
s
25 25 25 25 25
EUROPA 578
w
601
w
560
w
570
w
549
Algieria 2 2 2 2 2
Etiopia 0
w
w
4
Mozambik 1
w
1 1
w
0
w
0
AFRYKA 3
w
3 3
w
2
w
6
Argentyna 34 39 50 37
w
62
Brazylia 8 11
w
10
w
10
w
10
Chile 16 19 25 25 23
Kolumbia
s
4 4 4 4 4
Peru
s
35 35 22
w
12
w
10
AMERYKA PD. 97 108
w
111
w
88
w
109
Kanada
s
10 10 10 10 10
Kostaryka
s
1
w
3
w
2
w
1
w
1
Meksyk 62 63 83
w
129
w
81
USA 653 799 687 764 575
w
875
w
782
w
904
w
667
Arabia Saudyjska
s
1 1 1 1 1
Chiny
s
410 420 420 440 450
Iran
s
1 2 0
w
2 2
Japonia 130 130 120 115 120
Korea Pd.
4
2 3 2 3
w
2
Tajlandia 1 1 1 4
w
4
Turcja
s
44 45 33 63
w
28
AZJA 589 602 577
w
628
w
607
Australia
s
20 20 20 20 20
OCEANIA 20 20 20 20 20
W I A T 2013
w
2209
w
2053
w
2212
w
1958
1
diatomity produkowane s take w kilku innych krajach
2
moler
3
cznie diatomit i trypla
4
ziemia okrzemkowa
rdo: MY, MMAR, MCSCz
Jilin. Spord ponad 100 producentw diatomitw w Chinach gwne znaczenie ma kilka
firm z tej prowincji, w tym kilka zalenych od amerykaskiej firmy Celite Corp. Najwik-
szym, chiskim dostawc diatomitw filtracyjnych (suszonych i kalcynowanych) w iloci
ok. 65 tys. t/r, bya firma Matches Strength Very Diatom China Co. Ltd. Trzeci znaczcy,
wiatowy producent to Dania, gdzie pozyskiwany jest wycznie moler przeznaczany gw-
nie do produkcji wyrobw izolacyjnych. Jego produkcja, zwykle rzdu 230240 tys. t/r, pro-
wadzona jest przez dwie firmy: Damolin A/S (zoa i zakady przerbcze na wyspach Mors
i Fur w pnocnej Jutlandii, firma zakupiona przez grup Erthversinvest) i Skamol A/S.
Innym wanym producentem jest Japonia, gdzie produkcja wynoszca 115130 tys. t/r dia-
tomitw pochodzi z kilkunastu zakadw, spord ktrych najwiksze znaczenie maj Isori-
to Mining Co., Sakatomo Mining Co., Hakusan Mining Co. i Showa Chemical Co. In-
nymi znaczcymi producentami s te: Francja Ceca SA (Arkema Group), Celite
Corp., Hiszpania Celite Corp., Cia Espanola de Kieselguhr SA (Cekesa), Minas Vol-
can SA, Rosja m.in. zakady Inzenski, Achacyche, Meksyk Celite Mexico (World
Minerals Inc.), Niemcy, Islandia, Peru, Chile i in. Jednym z wikszych dostawcw diatomitu
byy rwnie Czechy, gdzie firma LB Minerals eksploatowaa do 2008 r. zoe Borovany-
-Ledenice pooone w poudniowo-zachodniej czci kraju. Obecnie trwaj prace nad uru-
chomieniem wydobycia diatomitu ze zoa zlokalizowanego w rejonie Thessaly w Grecji.
Surowiec przydatny bdzie do zastosowa filtracyjnych, izolacyjnych oraz do produkcji
kruszyw lekkich. Z drugiej strony indyjska firma 20 Microns Ltd. rozpocznie w najbli-
szym czasie eksploatacj zoa ziemi krzemionkowej w prowincji Gujarat.
upki szlifierskie s surowcami o znaczeniu wycznie krajowym. Z tego powodu nie
prowadzi si statystyk wiatowych ich produkcji i zuycia. Wiadomo jednak, e s wydoby-
wane w niektrych krajach europejskich, jak np. w Niemczech, Czechach, a take na innych
kontynentach. Jednym z czoowych producentw surowcw tego typu jest USA, dostarcza-
jce 190230 t/r w latach 20052007. W roku 2008 liczba firm dziaajcych gwnie w sta-
nie Arkansas spada z szeciu do trzech, a poziom ich cznej produkcji zosta utajniony.
Obroty
Obrotom midzynarodowym podlega okoo 450500 tys. t/r diatomitw i surowcw po-
krewnych. Najwaniejszymi eksporterami s: USA (140150 tys. t/r w latach 20052008,
spadek ok. 100 tys. t w 2009 r.) przewanie na rynek europejski, azjatycki i do Kanady,
Chiny (ponad 50 tys. t/r) na rynek wschodnioazjatycki, Dania, Francja i Islandia
gwnie do innych krajw europejskich.
upki szlifierskie s przedmiotem niewielkiej wymiany rynkowej o charakterze mi-
dzynarodowym. Brak bliszych danych na ten temat. Wiksze znaczenie maj obroty pro-
duktami i narzdziami szlifierskimi wytwarzanymi na bazie tych surowcw, m.in. ich eks-
port z USAsiga kilkuset ton na rok.
Zuycie
Wrd zastosowa diatomitw i ziemi okrzemkowej najwiksze znaczenie ma uytko-
wanie ich jako materiau filtracyjnego w przemyle spoywczym (filtracja piwa, wina i in.)
i chemicznym okoo 65% cznej wiatowej poday. Innymi typowymi kierunkami uyt-
kowania s: produkcja materiaw termoizolacyjnych, polerskich oraz stosowanie ich jako
absorbentw substancji ropopochodnych itp., nonikw pestycydw, wypeniaczy w prze-
myle farb i lakierw, tworzyw sztucznych, gumowym i in. W niektrych krajach (np. Ro-
sja) wanym kierunkiem jest wykorzystywanie tych surowcw jako dodatku aktywnego przy
produkcji cementu portlandzkiego oraz skadnika mas na wyroby azbestowo-cementowe.
Struktura zuycia tych surowcw w poszczeglnych krajach jest rna, np. w USA 48%
przeznacza si na rodki filtracyjne, 33% na dodatek do cementw, 9% na absorbenty i no-
niki pestycydw, 8% na wypeniacze, 2% na materiay izolacyjne, a poniej 1% na inne za-
stosowania (m.in. produkcj materiaw ciernych, rodkw owadobjczych, uynianie
gleby). W efekcie zwikszajcego si zapotrzebowania na diatomity jako medium filtracyj-
ne konsumpcja diatomitu w USAwzrastaa w ostatnich latach. Mimo to rynek diatomitu nie
opar si skutkom wiatowego kryzysu gospodarczego i w 2009 r. jego zuycie w USA
spado o ok. 20%. Dominujcym kierunkiem zastosowania diatomitu w Chinach s po-
dobnie jak w USA cele filtracyjne.
Gwny kierunek zastosowa upkw szlifierskich to produkcja narzdzi szlifierskich,
ktre s uywane w gospodarstwach domowych, przemyle czy jubilerstwie.
Ceny
Ceny diatomitw kalcynowanych notowane przez Industrial Minerals do 2008 r. utrzy-
myway si na poziomie okoo 400 GBP/t, jednak w 2009 r. wzrosy o ok. 170 GBP/t. Zdecy-
dowanie nisze s ceny nie poddawanej procesowi kalcynacji ziemi krzemionkowej, stosowa-
nej jako dodatek do cementu. rednie wartoci sprzeday diatomitw surowych na rynku
amerykaskim wahaj si w przedziale 220274 USD/t (tab. 6). Ceny poszczeglnych gatun-
kw s zrnicowane, np. na rynku amerykaskim ceny diatomitw filtracyjnych wzrosy do
350380 USD/t, absorbentowych spady z 160170 USD/t do zaledwie ok. 40 USD/t, wy-
peniaczowych wynosz 410440 USD/t, a termoizolacyjnych ok. 50 USD/t.
Ceny upkw szlifierskich oraz wytwarzanych z nich wyrobw szlifierskich i poler-
skich, notowane s tylko w USA. rednioroczna cena surowych upkw szlifierskich na
tym rynku wzrosa w ostatnich latach kilkukrotnie, z 990 USD/t, a do ok. 5500 USD/t.
Tab. 6. Ceny diatomitu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Diatomit kalcynowany
1
370410 370410 370410 370410 540580
Diatomit surowy
2
274 220 237 224 228
1
filtracyjny, amerykaski, cif Wielka Brytania, GBP/t, cena na koniec roku IM
2
diatomit amerykaski fob producent USA, USD/t rednioroczna cena waona wszystkich gatunkw MY
DOLOMITY
Dolomity, poprawniej skay dolomitowe, zawieraj jako gwny skadnik minera do-
lomit CaMg[CO
3
]
2
. Dolomity s skaami osadowymi (dolomity pierwotne, sedymenta-
cyjne) lub metasomatowymi (dolomity wtrne). Pod wpywem wysokiego cinienia, prze-
krystalizowuj w marmury dolomitowe. Rozpowszechnione s te skay przejciowe mi-
dzy dolomitami a wapieniami dolomity wapienne, wapienie dolomityczne, oraz przej-
ciowe do ska ilastych iy dolomityczne oraz margle dolomityczne.
Skay dolomitowe s na og bardziej zwize od wapiennych i odporniejsze na dziaa-
nie czynnikw klimatycznych i mechanicznych. To decyduje o ich przydatnoci jako ka-
mieni budowlanych i drogowych (gwnie kruszyw). S wykorzystywane rwnie w wie-
lu innych gaziach przemysu, rolnictwa i gospodarki komunalnej, std w odrnieniu od
poprzednich wydzielane s dolomity przemysowe: hutnicze (topniki wielkopiecowe), dla
przemysu ceramicznego i szklarskiego (najczystsze odmiany), dla przemysu materiaw
ogniotrwaych (po praeniu), do produkcji magnezu metalicznego, dla przemysu chemicz-
nego, dla budownictwa (do produkcji skaodrzewu), dla potrzeb rolnictwa (nawozy dolomi-
towe itp.), do uzdatniania wody, jako poywka.
Powszechno wystpowania z, jak i mnogo zastosowa dolomitw powoduj, e
maj one charakter surowca krajowego lub co najwyej regionalnego. Skutkiem tego brak
jest penych i precyzyjnych danych o rozwoju produkcji dolomitw na wiecie, tym bar-
dziej e wiele krajw ich nie publikuje. Statystycznie uchwytna produkcja wiatowa oscylu-
je wok 220240 mln t/r.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Polska jest szczodrze wyposaona w zoa ska dolomitowych, ktre s zaliczane gene-
ralnie do dwch grup:
Dolomitw przemysowych dla hutnictwa, przemysu materiaw ogniotrwaych i prze-
mysu ceramicznego. Udokumentowane zasoby 12 z wg stanu na 31.12.2009 r. wy-
nosiy 350.7 mln t (BZKiWP, 2010). Wystpuj gwnie w regionie lsko-krakowskim
(11 z, w tym 3 eksploatowane), tylko jedno na Dolnym lsku (eksploatowane zoe
marmuru dolomitycznego Rdziny). Z wyjtkiem zoa Rdziny dla przemysu cera-
micznego, pozostae przydatne s dla przemysu hutniczego i materiaw ogniotrwaych;
Dolomitw i marmurw dolomitowych dla drogownictwa i budownictwa (ujte w grupie
z kamieni drogowych i budowlanych). Zasoby 48 z dolomitw (z wyczeniem

marmurw dolomitowych) wynosiy wg stanu na 31.12.2009 r. 996.3 mln t (BZKiWP,
2009). Wystpuj gwnie w regionie lsko-krakowskim (20 z) i witokrzyskim
(24 zoa). Na Dolnym lsku, w rejonie Kodzka rozpoznano 12 z marmurw dolo-
mitycznych zaliczanych do z kamieni budowlanych i drogowych, cho znaczna cz
kopaliny nadaje si do produkcji wysokiej jakoci gatunkw szklarskich i ceramicznych.
Ich czne zasoby wynosz 382.9 mln t (BZKiWP, 2010).
Odrbnym rdem s triasowe dolomity kruszconone ze z rud Zn-Pb regionu lsko-
-krakowskiego, pozyskiwane ubocznie w procesie wzbogacania rud.
Produkcja
Zakady eksploatujce zoa dolomitw, ktre s wykorzystywane w wielu rnych kie-
runkach, maj bardzo zrnicowane wzgldem siebie profile produkcji. Prowadz w wik-
szoci gospodark bezodpadow, uytkujc odpady do produkcji nawozw Ca-Mg. czne
wydobycie ska dolomitowych w ostatnich latach osigno poziom ok. 12 mln t/r (tab. 1).
Natomiast oficjalna produkcja surowcw dolomitowych (a wic zasadniczo dolomitw do
zastosowa przemysowych) osigna w latach 20072008 ok. 2.1 mln t/r, a w 2009 r.
zmalaa do ok. 1.75 mln t (tab. 2). W strukturze produkcji dolomitw przemysowych wi-
doczny jest dominujcy udzia kamienia dolomitowego surowego, przy mniejszym znacze-
niu grysw dolomitowychoraz mczek dolomitowych.
Produkcja surowcw dolomitowych dla hutnictwa i przemysu materiaw ogniotrwa-
ych tradycyjnie koncentruje si w dwch zakadach na Grnym lsku. Pierwszym z nich
s Grnicze Zakady Dolomitowe S.A. (GZD) w Siewierzu, eksploatujce zoe dolomitu
Brudzowice w Siewierzu. Na bazie dolomitw ze zoa Brudzowice GZD S.A. produkuj
obecnie dolomit surowy (kamie dolomitowy) w kilku gatunkach, przydatny jako topnik
w procesie wielkopiecowym lub konwertorowym oraz do wytwarzania dolomitu praonego
dla potrzeb materiaw ogniotrwaych (5070% produkcji), a take dolomitowe kruszywo
amane (2040%). Z odpadw kopalnianych i przerbczych pozyskiwane s wglanowe
nawozy magnezowo-wapniowe. czna produkcja asortymentw dolomitowych w GZD
ksztatowaa si w przedziale 1.31.6 mln t/r (tab. 1), przy czym w jej strukturze wzrs
udzia kruszyw, a znacznie zmala udzia kamienia dolomitowego dla hutnictwa i przemysu
materiaw ogniotrwaych. Drugim tradycyjnym producentem dolomitu hutniczego jest Ko-
palnia i Praalnia Dolomitu elatowa S.A. w Chrzanowie. Na bazie dolomitu ze zoa
elatowa dostarczaa ona w ostatnich latach 600800 tys. t/r produktw dolomitowych,
przy czym tylko 1525% stanowi dolomit surowy dla hutnictwa i przemysu materiaw
ogniotrwaych, 5070% dolomitowe kruszywa drogowe, a 1020% wglanowe nawozy
wapniowo-magnezowe. Z czci dolomitu surowego uzyskiwano dolomit praony, lecz jego
produkcji zaniechano w 2003 r. W ostatnim czasie produkcj dolomitu surowego dla hut-
nictwa prowadziy take: PPU Dolomit Sp. z o.o. Libi (kopalnia Libi), PPUH Do-
lomit S.A. Dbrowa Grnicza (kopalnia Zbkowice Bdziskie) i PW Promag Sp.
z o.o. elisawice (kopalnia Podlena), a ten ostatni take dolomitu surowego dla przemysu
materiaw ogniotrwaych.
Producentami dolomitu praonego dla przemysu materiaw ogniotrwaych oraz dolomi-
tu kalcynowanego (gwnie dla hutnictwa elaza), przede wszystkim na bazie dolomitu suro-
wego dostarczanego z kopalni Siewierz-Brudzowice, s obecnie w szczeglnoci: Arcellor-
Mittal Refractories Sp. z o.o. w Krakowie (wycznie dolomit praony), Lhoist Opol-
wap S.A. Wydzia Produkcyjny Sabinw w Czstochowie oraz PPRS Chemokor
246 DOLOMITY
Dbrowa Grnicza. W 2009 r. wyprodukowano cznie 39.5 tys. t dolomitu praonego
oraz 44.9 tys. t dolomitu kalcynowanego. czna krajowa poda dolomitu praonego i kal-
cynowanego w ostatnim czasie oscylowaa w przedziale 125150 tys. t/r, przy silnym spad-
ku do niespena 85 tys. t w 2009 r. (tab. 3).
Produkcja mczki dolomitowej dla przemysu ceramicznego i szklarskiego, a take wy-
peniaczowych mczek do farb, tworzyw sztucznych, przemysu gumowego i chemii bu-
dowlanej, prowadzona jest z najczystszych odmian marmurw dolomitowych, gwnie
DOLOMITY 247
Tab. 1. Produkcja grnicza ska dolomitowych w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
cznie skay dolomitowe 8551 9954 12612 11804 12721
Marmury dolomityczne 486 531 732 766 732
Nowy Waliszwsocz. C s,k,w 4 37
Odrzychowice-Romanowo s,k,w 285 281 369 497 522
Rdziny s,n,w 190 213 247 224 200
Romanowo-WaliszwPd. s,w 7 10 8 8 10
elazno I k,n 27 108
Dolomity 8065 9423 11880 11038 11989
Maopolskie 1770 2037 2399 2206 2216
Dubie k 737 878 821 584 774
Libi k,n,b,h 231 338 494 485 364
Stare Gliny k,n 225 202 256 379 349
elatowa h,o,k,n 577 619 828 758 729
lskie 3182 3540 4365 4063 5068
Brudzowice h,o,k,n 1359 1340 1625 1420 1339
Imielin k 126 101 131 112 104
Imielin-Pnoc k,n 205 309 464 278 315
Imielin-Rek k 207 150 158 171 357
Nowa Wioska k 320 341 349 712 1755
Podlena k,n,h,o 310 434 507 424 474
Zbkowice Bdziskie I-II k,n,h 655 865 1131 946 724
witokrzyskie 3113 3846 5116 4769 4705
Jurkowice k,n 240 339 555 522 575
Laskowa Gra k,n 505 516 654 687 563
Piskrzyn k,n 734 838 885 1029 974
Radkowice-Podwole k,n 1049 1414 1546 1340 1248
Winna k,n 259 311 437 665 598
WszachwI k,n 248 326 428 526 614
urawniki k,n 133
Gatunki: b bloki dla budownictwa, h kamie hutniczy, k kruszywa amane, n nawozy wapniowo-
-magnezowe, o dolomit dla przemysu materiaw ogniotrwaych, s mczka szklarska i cera-
miczna, w mczka wypeniaczowa do farb, tworzyw sztucznych, przemysu gumowego i chemii
budowlanej
rdo: BZKiWP, W
przez zakady w Odrzychowicach i Rdzinach. Zoe marmuru dolomitowego Rdziny
koo Kamiennej Gry, eksploatowane jest przez Jeleniogrskie Kopalnie Surowcw Mi-
neralnych S.A., ostatnio na poziomie 190250 tys. t/r (tab. 1). Pobliski zakad przerbczy
w Pisarzowicach oraz drugi zakad przerbczy firmy w Jarnotwku koo Guchoaz, pro-
dukuj cznie 100150 tys. t/r mczki dolomitowej w gatunkach 1S, 1 i 2, a take znaczne
iloci wglanowych nawozw wapniowo-magnezowych. Wydobycie ze zoa Odrzychowice-
-Romanowo koo Bystrzycy Kodzkiej, prowadzone przez Omya Sp. z o.o. Warszawa
(poprzednio przez Kambud Sp. z o.o. w Odrzychowicach) w ostatnich dwch latach
wybitnie wzroso do ponad 500 tys. t w 2009 r. (tab. 1). W zakadzie w Odrzychowicach
wytwarzane s gwnie grysy dolomitowe oraz niewielkie iloci niszych gatunkw mczek
dolomitowych (2 i 2S). Natomiast w nalecej do tej firmy przemiaowni w Jasicach koo
Oarowa (wojewdztwo witokrzyskie) wytwarzane s mczki dolomitowe gatunkw 1
i 1S. Cz wytwarzanych przez t firm grysw dolomitowych jest sprzedawana zarwno
jako surowiec do produkcji lastrico, jak te (grysy wyszej czystoci) do produkcji mczek
dolomitowych w innych, obcych przemiaowniach. Podobny kierunek zastosowa ma mar-
mur dolomitowy z pobliskiego zoa Nowy Waliszw soczewka C, eksploatowanego do
2009 r. przez Omya Sp. z o.o. Warszawa. czna ilo wytwarzanych w Polsce mczek
dolomitowych rnych rodzajw wynosi 400500 tys. t/r (brak oficjalnych danych), przy
czym znaczna ich cz to mczki gruboziarniste dla przemysu szklarskiego, a znacznie
mniejsz cz stanowi drobnoziarniste mczki wypeniaczowe.
Wydobycie dolomitw uytkowanych wycznie jako kruszywa amane i nawozy Ca-Mg
prowadzone jest tylko w zoach lsko-krakowskich i witokrzyskich. Wykazywao ono
w ostatnich latach systematyczny trend wzrostowy, rosnc do niemal 12 mln t w 2009 r.
248 DOLOMITY
Tab. 2. Gospodarka dolomitami surowymi w Polsce CN 2518 10,
PKWiU 08113030
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 1706.6 1872.7 2103.2 2079.0 1749.6
wtymkamie dolomitowy 1174.2 944.5 1120.7 1139.9 1263.5
Import 129.3 147.0 166.5 177.1 140.0
Eksport 18.1 29.0 33.8 36.4 31.8
Zuycie
p
1817.8 1990.7 2235.9 2219.7 1857.8
rdo: GUS
Tab. 3. Gospodarka dolomitem praonym i kalcynowanym w Polsce
CN 2518 20, PKWiU 23523030
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 127.7 140.4 128.9 127.4 84.4
Import 8.7 0.9 0.6 0.6 0.9
Eksport 0.1 0.0 0.0 0.0 0.2
Zuycie
p
136.3 141.3 129.5 128.0 85.1
rdo: GUS
(tab. 1). Udzia nawozw w produkcji poszczeglnych kopal waha si w przedziale 1030%,
a kruszyw 7090%.
W regionie lsko-krakowskim producentami kruszyw dolomitowych (w niektrych przy-
padkach take wglanowych nawozw wapniowo-magnezowych) s: Tribag Sp. z o.o.
w Siewierzu, Przedsibiorstwo Produkcyjno-Usugowo-Handlowe Dolomit S.A. w Db-
rowie Grniczej, Kopalnie Odkrywkowe Surowcw Drogowych S.A. w Rudawie koo
Krakowa (Grupa Lafarge), Przedsibiorstwo Wielobranowe Promag Sp. z o.o. w e-
lisawicach, Przedsibiorstwo Produkcyjno-Handlowe Dolomit Sp. z o.o. w Libiu,
PRIn Surowce Sp. z o.o. w Katowicach, Kopalnia Imielin Sp. z o.o. w Imielinie,
Przedsibiorstwo Produkcji Kruszyw Mineralnych i Lekkich w Katowicach, a take
wyej wspomniani producenci dolomitw przemysowych Grnicze Zakady Dolomito-
we w Siewierzu i Kopalnia i Praalnia Dolomitu elatowa (cznie ponad 5 mln t/r
kruszyw dolomitowych). Poza tym w regionie tym kruszywa dolomitowe produkowane
z tzw. dolomitu pukanego otrzymywanego na etapie wzbogacania grawitacyjnego rud cyn-
ku i oowiu: przez Boloil S.A. w Bukownie na bazie dolomitu z ZGH Bolesaw oraz
do 2009 r. przez ZG Trzebionka S.A., czciowo take przez innych producentw
(cznie 1.31.5 mln t/r, ze spadkiem do ok. 1.0 mln t w 2009 r.).
W regionie witokrzyskim kruszywa dolomitowe oraz wglanowe nawozy wapniowo-
-magnezowe produkowane s przez Kopalnie Dolomitu S.A. w Sandomierzu, Lafarge
Kruszywa Sp. z o.o. w Warszawie, Kieleckie Kopalnie Surowcw Mineralnych S.A.
w Kielcach, Kopalnie witokrzyskie Sp. z o.o. w Kielcach i PRD Drokam w San-
domierzu (cznie ok. 4 mln t/r kruszyw dolomitowych).
Obroty
Wielko i asortyment produkcji surowcw dolomitowych praktycznie zapewnia pokry-
cie potrzeb krajowych we wszystkich branach z wyjtkiem mczek najwyszych klas dla
przemysu szklarskiego, ceramicznego i jako wypeniacza w przemysach tworzyw sztucz-
nych, farb i lakierw i in. Ostatnio importowane s gwnie tanie gatunki mczek i grysw
ze Sowacji i Estonii oraz drosze gatunki mczek z Czech, Szwecji, Norwegii, Wgier i in-
nych. Niedobory krajowych mczek dolomitowych w stosunku do szybko rosncego zapo-
trzebowania spowodoway widoczny wzrost ich importu do niemal 180 tys. t w 2008 r. przy
widocznym ograniczeniu do 140 tys. t w 2009 r. (tab. 4). Z drugiej strony od kilku lat notowa-
ny jest ich eksport, gwnie na Ukrain i Biaoru, ktry przekroczy ju 30 tys. t/r (tab. 2).
Obroty innymi surowcami dolomitowymi kamieniem dolomitowym i dolomitem
praonym s sporadyczne. Tylko w 2005 r. zanotowano powaniejszy import ponad
8 tys. t tego surowca z Estonii (tab. 3).
Saldo obrotw surowcami dolomitowymi w Polsce jest stale ujemne, przy czym w ostat-
nich latach miecio si w przedziale 1315 mln PLN/r, przy zmniejszeniu do ok. 11 mln
PLN w 2009 r. w zwizku z mniejszym importem mczki dolomitowej (tab. 5). Wartoci
jednostkowe importu mczki dolomitowej wzrosy w 2008 r. do niemal 60 USD/t, przy
zmniejszeniu w 2009 r. (tab. 6).
Zuycie
Jednym z podstawowych i tradycyjnych zastosowa przemysowych dolomitu jest uyt-
kowanie go w hutnictwie elaza jako topnika w procesie wielkopiecowym i konwertorowym.
Obecnie stosowany jest w tym celu gwnie dolomit z kopal w Siewierzu i elatowej, a za-
potrzebowanie tego sektora w latach 20042006 oscylowao w przedziale 700800 tys. t/r.,
DOLOMITY 249
250 DOLOMITY
Tab. 4. Kierunki importu mczki dolomitowej do Polski CN 2518 10
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 129.3 147.0 166.5 177.1 140.0
Czechy 12.6 17.7 18.4 24.3 13.1
Estonia 6.1 14.9 21.9 33.9 16.7
Niemcy 0.4 0.7 2.4 0.4 2.9
Norwegia 6.6 8.7 8.0 7.9 5.4
Sowacja 94.8 93.6 107.5 100.9 97.8
Szwecja 6.2 6.8 7.4 8.9 3.7
Wgry 1.7 0.8 0.3 0.3 0.1
Inne 0.9 4.6 0.6 0.5 0.3
rdo: GUS
Tab. 5. Warto obrotw surowcami dolomitowymi w Polsce CN 2518
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 6574 10188 10523 11444 12429
Import 20268 23919 23507 24909 23440
Saldo -13694 -13731 -12984 -13465 -11011
rdo: GUS
Tab. 6. Wartoci jednostkowe produkcji i importu surowcw dolomitowych
w Polsce
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Kamie dolomitowy
CN2518 10, PKWIU0811303001
Wartoci jednostkowe
produkcji
PLN/t 32.8 33.6 37.3 42.6 57.1
USD/t 10.1 10.8 13.4 18.4 18.4
Mczka dolomitowa
CN2518 10, PKWIU081130300x
PLN/t 148.3 155.9 136.0 136.5 161.3
USD/t 45.7 49.5 48.8 59.0 51.8
Dolomit praony
CN2518 20, PKWIU23523030
Wartoci jednostkowe
produkcji
PLN/t 266.4 245.7 280.3 289.8 271.6
USD/t 82.4 78.7 100.5 125.8 87.3
rdo: GUS
przy wzrocie do ok. 1000 tys. t/r w latach 20072008 i ponownym spadku do ok. 700 tys. t
w 2009 r. Drugim tradycyjnym konsumentem jest przemys materiaw ogniotrwaych, lecz
zuycie odpowiednich gatunkw dolomitu surowego (DK, DM1 i DM2) przez t bran sy-
stematycznie spada i obecnie nie przekracza 100 tys. t/r. Dolomit praony uywany jest do
wytwarzania dolomitowych mas ogniotrwaych oraz ogniotrwaych wyrobw formowa-
nych: dolomitowych, magnezjowo-dolomitowych, dolomitowo-smoowych itp.
Przemysy szklarski i ceramiczny zuywaj ponad 400 tys. t/r mczek dolomitowych wy-
sokiej czystoci, odznaczajcych si ma zawartoci tlenkw barwicych, zwaszcza Fe
2
O
3
i TiO
2
(w zalenoci od gatunku maks. 0.050.40% Fe
2
O
3
). W przemyle szklarskim mcz-
ki dolomitowe wykorzystywane s gwnie do produkcji szka paskiego metod float w ilo-
ci 1020% ciaru zestawu surowcowego, natomiast w przemyle ceramicznym do pro-
dukcji m.in. szkliw, mas porcelanowych i fajansowych. Stosowane s tu mczki dolomitowe
gatunkw 1, 1S, 2, 2S, gwnie z Odrzychowic i Rdzin. Znaczce iloci mczek najwy-
szej jakoci (poniej 0.05% Fe
2
O
3
) pochodz z importu. Mczki dolomitowe uytkowane s
take jako wypeniacze do farb, tworzyw sztucznych, przemysu gumowego i chemii bu-
dowlanej.
Wanym zastosowaniem dolomitu jest produkcja nawozw magnezowo-wapniowych,
poprawiajcych odczyn gleby. W zwizku ze zniesieniem dotacji pastwowych do tych na-
wozw od 2004 r., ich zuycie zostao silnie ograniczone. W rolnictwie istotne jest rwnie
zapotrzebowanie na dolomit paszowy, gwnie dla byda. Marginalne pod wzgldem ilocio-
wym znaczenie ma stosowanie przez ludzi preparatw dolomitowych jako nonika magne-
zu (zwanego pierwiastkiem ycia).
Znaczna cz dolomitu wykorzystywana jest do produkcji szerokiej gamy kruszyw
drogowych i budowlanych, znajdujcych zastosowanie do budowy i utwardzania drg, to-
rw kolejowych i tramwajowych przede wszystkim w bezporednim ssiedztwie miejsca ich
pozyskiwania, a wic na Grnym lsku, w regionie krakowskim i witokrzyskim. Grysy
uywane s take w budownictwie, m.in. do posadzek i pyt typu lastrico.
Struktura zuycia surowcw dolomitowych w Polsce w 2009 r. szacowana jest nastpu-
jco: kruszywa i nawozy 89%, topnik dla hutnictwa elaza 6%, mczki dla przemy-
su szklarskiego, ceramicznego i in. 4%, przemys materiaw ogniotrwaych 1%.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Dolomity s kopalinami wystpujcymi powszechnie w skorupie ziemskiej. Dolomity
o jakoci odpowiadajcej kruszywom i nawozom s pospolite i maj zwykle znaczenie re-
gionalne. Natomiast dolomity dla hutnictwa i przemysu materiaw ogniotrwaych s mniej
powszechne, bdc zazwyczaj surowcami o znaczeniu krajowym. Jedynie zoa najwyszej
jakoci dolomitw i marmurw dolomitowych, przydatnych dla przemysu ceramicznego
i szklarskiego, s stosunkowo rzadkie.
Produkcja
Dane o produkcji dolomitw na wiecie s skpe i niepene. czna produkcja wiatowa
szacowana jest na okoo 240 mln t/r, jednake wiele krajw, w tym wani producenci, jak
np. Rosja, nie publikuje danych ilociowych (tab. 7). Zdecydowanie najwikszym produ-
DOLOMITY 251
252 DOLOMITY
Tab. 7. Wydobycie dolomitw na wiecie
mln t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Albania
s
1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
Austria 6.3 3.4
w
4.3
w
4.4
w
4.5
Belgia
s
3.5 3.5 3.5 3.5 3.5
Bonia i Hercegowina 0.1 0.1 0.2 0.1
w
0.1
Czechy 0.4 0.4 0.4 0.4 0.3
Finlandia
1
3.1 3.2 3.2 3.4
w
3.4
Francja
s
1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
Grecja
s
0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Hiszpania
s
15.0 15.0 15.0 15.0 15.0
Irlandia
s
0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Niemcy
s
4.5 4.5 4.5 4.5 4.5
Norwegia
s
0.5 0.5 0.8
w
0.7
w
0.7
Polska 8.6 10.0 12.6 11.8 12.7
Portugalia
s
1.0 1.0 1.1 1.1 1.1
Serbia
s
0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Sowacja 1.0
w
1.0
w
1.1
w
1.2
w
0.9
Sowenia
s
8.0 8.0 8.0 8.0 8.0
Szwecja 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5
Ukraina
s
0.7 0.7 0.7 0.7 0.7
Wgry 7.2 8.1 6.3 6.2
w
6.0
Wielka Brytania
s
11.5 12.1 7.6 5.5
w
5.0
Wochy
s
2.1 2.2 1.7 1.7 1.7
EUROPA
2
76.5
w
76.7
w
74.0
w
71.2
w
71.1
Egipt
s
1.4 1.4 4.0
w
3.7
w
4.0
RPA
1
24.8 27.4 23.9 23.5
w
23.5
AFRYKA 26.2 28.8 27.9
w
27.2
w
27.5
Argentyna 0.3 0.4 0.7 1.0
w
1.0
Brazylia
s
3.5 3.5 3.5 3.5 3.5
AMERYKA PD. 3.8 3.9 4.2 4.5
w
4.5
Kanada
s
10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
Meksyk 1.3 1.3 1.1 1.2
w
1.2
USA 94.5 78.0 72.1
w
59.8
w
60.0
AMERYKA PN. i R. 105.8 89.3 83.2
w
71.0
w
71.2
Arabia Saudyjska
s
0.5 0.6 0.5
w
0.5
w
0.5
Bhutan 0.4 0.4
w
0.6 1.2 1.3
Chiny
s
7.8 8.0 8.0 8.0 8.1
Filipiny 0.9 1.1 1.1 1.2
w
1.2
Indie 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0
Indonezja
s
3.1 3.2 3.2 3.3
w
3.3
Iran
s
0.6 0.6 0.6
w
0.6
w
0.6
Japonia 3.5 3.7 3.7 3.4
w
3.5
Korea Pd.
s
0.8 0.8 0.8 0.8 0.8
Pakistan 0.2 0.3 0.3 0.3 0.4
centem s Stany Zjednoczone. Kilkakrotnie niszy poziom ma szereg krajw europejskich:
Hiszpania, Polska, Wielka Brytania, Sowenia, Wgry, Austria, Niemcy i Belgia, a poza Eu-
rop Turcja, RPA, Kanada, Brazylia, Australia, Chiny, Japonia, Indie i Indonezja.
Obroty
Obrotom midzynarodowym podlegaj niemal wycznie najwyszej jakoci mczki
dolomitowe dla przemysu szklarskiego i ceramicznego, jednak brak danych o ich wielkoci.
Zuycie
Trendy w uytkowaniu dolomitw s podobne jak w Polsce. Zdecydowanie przewaa
produkcja kruszyw drogowych i budowlanych. Dua cz dolomitw w krajach wysoko roz-
winitych (Europa, Ameryka Pn., Japonia) i niektrych rozwijajcych si (Indie, Brazylia,
Azja Poudniowo-Wschodnia) przeznaczana jest dla hutnictwa i przemysu materiaw ognio-
trwaych. Niewielkie pod wzgldem tonau zapotrzebowanie na bardziej szlachetne gatunki
dolomitw, gwnie mczki, jest czsto zapewniane dostawami w skali regionalnej. Coraz bar-
dziej ronie popyt na nawozy magnezowo-wapniowe, gwnie w krajach rozwinitych.
Ceny
Ceny na poszczeglne gatunki dolomitw s zwykle ustalane przez producentw, bd
negocjowane midzy producentem a odbiorc. Przykadowo rednia warto sprzeday kru-
szywa dolomitowego w Stanach Zjednoczonych wzrosa ostatnio z 6 USD/t do ok. 9 USD/t
(tab. 8). W Polsce rednia cena sprzeday kamienia dolomitowego loco producent w 2009 r.
wynosia 57 PLN/t, mczki dolomitowej prawdopodobnie ponad 160 PLN/t, a dolomitu
praonego ponad 270 PLN/t (tab. 6). Cena importowanych mczek dolomitowych franco
granica wahaa si od 27 PLN/t (9 USD/t) z Estonii przez 192 PLN/t (61 USD/t) z Wgier
(tab. 8), a do 531 PLN/t (172 USD/t) dla najwyszej czystoci mczki z Norwegii.
DOLOMITY 253
Tajlandia 0.8 0.9 1.1 1.4
w
1.4
Tajwan 0.2 0.1 0.1 0.1 0.1
Turcja 10.6 14.6 15.7 15.0
w
15.0
AZJA 33.4 38.3
w
39.7
w
39.8
w
40.2
Australia
s
10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
OCEANIA 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
W I A T
2
255.7
w
247.0
w
239.0 223.7
w
224.5
1
cznie wapienie, dolomity i margle
rdo: MY, MMAR, IM
Tab. 8. Ceny surowcw dolomitowych
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Kruszywa amane dolomitowe
1
6.81 7.55 7.75 9.09 9.00
Mczka dolomitowa wgierska
2
66.39 72.52 92.05 105.64 61.15
1
rednia cena producentw USA, fob zakad, USD/t, cena rednioroczna MY
2
rednia cena w imporcie do Polski, franco granica polska, USD/t, cena rednioroczna GUS
FLUORYT
Jedynym praktycznie rdem pierwotnym fluoru (F) jest fluoryt (CaF
2
), wystpujcy
w szeregu rnych typach z samodzielnych lub jako kopalina towarzyszca w zoach
barytu, rud Zn-Pb, Pb i Ag. rda wtrne fluoru maj ograniczone znaczenie. S to zwiz-
ki fluoru, np. kwas fluorokrzemowy, fluorokrzemian sodu, odzyskiwane w trakcie prze-
rbki metod mokr fosforytw i apatytw, jak rwnie kryolit syntetyczny Na
3
AlF
6
otrzy-
mywany gwnie z gazw zasobnych we fluor w hutach elaza i aluminium. Najwaniej-
szymi zwizkami fluoru w gospodarce wiatowej s fluoryt i kwas fluorowodorowy, jak
te szereg ich pochodnych (fluorki, fluorokrzemiany).
Surowce fluoru, ze wzgldu na sw szkodliwo dla rodowiska naturalnego, nale do
nielicznej grupy, ktrych uytkowanie jest ograniczane. Dotyczy to przede wszystkim zwiz-
kw fluoru (szczeglnie freonw) stosowanych w przemyle chemicznym, sprzcie AGD,
itp. Oywienie gospodarki wiatowej w ostatnich latach powodowao stopniowy wzrost pro-
dukcji fluorytu (gwnie w Chinach i Meksyku, a ostatnio w Mongolii i krajach afrykas-
kich) do ponad 6 mln t w 2008 r., tj. poziomu dotychczas nie notowanego. Z kolei, oglno-
wiatowy kryzys gospodarczy w 2009 r. doprowadzi do spadku popytu na fluoryt i jego
zwizki (m.in. ze strony przemysu stalowego, aluminiowego, itp.), a poda fluorytu zostaa
ograniczona o 520 tys. t, w tym w samych Chinach o 350 tys. t. Uwzgldniajc podpisane
zalecenia i protokoy po konferencjach klimatycznych, naley spodziewa si ograniczania
zastosowa fluorytu i coraz wikszego odzysku zwizkw fluoru z innych rde ni zoa.
Dotyczy to bdzie w wikszym stopniu pastw wysoko uprzemysowionych, a w duo
mniejszym pozostaych.
Przedmiotem obrotu midzynarodowego s trzy podstawowe gatunki fluorytu: che-
miczny (acidspar) z minimum 97% CaF
2
i <1.5% SiO
2
; ceramiczny gatunku I z 9596%
CaF
2
i gatunku II z 8590% CaF
2
oraz zawartociach domieszek: do 2.53.0% SiO
2
,
1.01.5% CaCO
3
, 0.100.12% tlenkw elaza i ladowych ilociach Pb i Zn; jak rwnie
metalurgiczny (metspar) zwykle o zawartoci 6085% CaF
2
i do 15% SiO
2
, a take kryolit
syntetyczny i zwizki fluoru.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce nie rozpoznano z fluorytu o znaczeniu ekonomicznym. Jego wystpowanie
udokumentowano natomiast w gbszych partiach zoa barytu Stanisaww. Zasoby, wg
stanu na 31.12.2009 r. (BZKiWP, 2010), okrelono na 542 tys. t fluorytu.

Produkcja
Fluoryt nigdy nie by w Polsce produkowany. Niewielkie iloci kryolitu syntetycznego,
okoo 12 tys. t/r, s uzyskiwane w trakcie produkcji kwasu fosforowego z fosforytw przez
Zakady Chemiczne Siarkopol Tarnobrzeg Sp. z o.o. Inne zwizki fluoru produkowa-
ne s przez krajowy przemys chemiczny.
Obroty
Zapotrzebowanie na fluoryt Polska pokrywa importem, ktry ostatnio wzrasta, osiga-
jc 9.19.7 tys. t/r w latach 20072009 (tab. 1). Na rynku krajowym dominuj fluoryty me-
talurgiczne i ceramiczne (ok. 61% importu w 2009 r.) gwnie pochodzenia meksyka-
skiego, reszt stanowiy fluoryty chemiczne z Niemiec i Czech oraz w minimalnych ilo-
ciach z innych pastw. Sprowadzane s take zwizki fluoru, m.in. fluorki glinu, kryolit
syntetyczny, czy fluorowodr. W zwizku z likwidacj produkcji aluminium pierwotnego
w Hucie Aluminium w Koninie (por.: ALUMINIUM) import fluorku glinu zmniejszy
si o ponad 2 tys. t w 2009 r. (tab. 2).
256 FLUORYT
Tab. 1. Kierunki importu fluorytu do Polski CN 2529 21,22
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import = Zuycie
p
6.3 7.6 9.7 9.1 9.5
Chiny 0.0 0.0 0.0
Czechy 0.4 0.4 0.4 0.3 0.3
Meksyk 4.3 4.6 5.7 4.6 4.1
Niemcy 1.6 2.3 3.4 4.2 4.2
Sowacja 0.0 0.1 0.2
Inne 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
rdo: GUS
Tab. 2. Obroty wybranymi zwizkami fluoru w Polsce
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Fluorowodr
CN2811 11
Import 636 704 539 364 555
Eksport 170 1 1 0 26
Fluorki glinu
CN2826 12
Import 2223 2323 2708 2473 182
Eksport 88 105 92 20 10
Kryolit syntetyczny
CN2826 30
Import 709 1008 1094 900 758
Eksport 104 95 303 242 175
rdo: GUS
Saldo obrotw fluorytem i zwizkami fluoru jest ujemne (tab. 3), a ich wielko dobrze
koreluje z wolumenem zakupw i wartociami jednostkowymi obrotw (tab. 2 i 4).
FLUORYT 257
Tab. 3. Warto obrotw wybranymi surowcami fluoru w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Fluoryt
CN2529 21,22
Import = Saldo -4548 -5144 -6815 -6525 -8723
Fluorowodr
CN2811 11
Eksport 311 10 14 3 40
Import 1348 1914 1458 1042 2358
Saldo -1037 -1904 -1444 -1039 -2318
Fluorki glinu
CN2826 12
Eksport 235 319 360 94 52
Import 5276 6211 7715 9061 669
Saldo -5041 -5892 -7355 -8967 -617
Kryolit syntetyczny
CN2826 30
Eksport 335 338 814 674 589
Import 2183 2870 3162 2671 2411
Saldo -1848 -2532 -2348 -1997 -1822
rdo: GUS
Tab. 4. Wartoci jednostkowe obrotw wybranymi surowcami fluoru
w Polsce
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Fluoryt
CN2529 21,22
PLN/t 722.1 681.2 700.1 724.3 919.1
USD/t 223.3 216.8 251.6 313.3 296.2
Fluorowodr
CN2811 11
PLN/t 2119.3 2717.8 2706.4 2864.9 4246.5
USD/t 659.5 860.0 959.6 1201.0 1371.8
Fluorki glinu
CN2826 12
PLN/t 2373.7 2673.5 2849.2 3663.6 3680.5
USD/t 733.8 853.8 1026.1 1554.4 1185.3
Zuycie
Uytkownikami fluorytu i jego zwizkw byy m.in.: Huta Aluminium Konin (do
2009 r.), hutnictwo elaza oraz przemys chemiczny, szklarski, emalierski i inne. Nadal wy-
daje si moliwe ograniczenie jego importu pod warunkiem wikszego wykorzystania kra-
jowych rde. Po zamkniciu wydziau elektrolizy w hucie Al w Koninie pozostaje zwik-
szenie odzysku zwizkw fluoru z importowanych fosforytw i apatytw, przerabianych na
kwas fosforowy. Dokadna struktura zuycia fluorytu w Polsce nie jest znana.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Jedynym obecnie rdem pierwotnym fluoru jest fluoryt, wystpujcy w rnych typach
z samodzielnych lub te jako kopalina towarzyszca w zoach barytu, rud Zn-Pb, Pb
i Ag. Koncentracje fluorytu w poszczeglnych zoach s bardzo zmienne w granicach
1095% CaF
2
, przy czym w zoach samodzielnych s zwykle wysze, np. yowe zawiera-
j 5095% CaF
2
(Longstone-Sallat Hole w Anglii, Rosiclare-Goodhope w USA, Oscor
w Hiszpanii, Criciuma w Brazylii, Huahe w Chinach), a metasomatyczne 3080% CaF
2
(La Consentida, La Esperanza w Meksyku, Lost River na Alasce w USA). W zoach,
gdzie fluoryt jest kopalin towarzyszc, jego zawartoci wahaj si w granicach 1020%.
W 2009 r. wiatowe zasoby wydobywalne fluorytu szacowane byy na okoo 230 mln t,
w tym najwiksze w RPA (41 mln t), Meksyku (32 mln t), Chinach (21 mln t), Mongolii
(12 mln t) oraz Francji (10 mln t). Potencjalnymi rdami fluoru s zoa fosforytw i apa-
tytw (por.: FOSFOR) oraz zawierajce fluor gazy odlotowe hutnictwa elaza i aluminium.
Maj one jak na razie ograniczone znaczenie, chocia szacunkowe zasoby fluoru w zoach
fosforytw oceniane s na okoo 630 mln t (ok. 1.29 mld t CaF
2
), w tym w USA na
ok. 35 mln t.
Produkcja
wiatowa produkcja fluorytu w latach 20032008 silnie wzrastaa przekraczajc rekor-
dow wielko z 1989 r. W 2009 r. ograniczenie zapotrzebowania na fluoryt i jego zwizki
ze strony gwnych uytkownikw (m.in. przemysu stalowego i aluminiowego) doprowa-
dzio do redukcji poday o ponad 500 tys. t. Produkcj ograniczono na wszystkich konty-
nentach, a wrd najwikszych producentw zwikszya j tylko Mongolia (rys. 1, tab. 5).
Pomimo duego spadku wydobycia (o 350 tys. t) dominuj Chiny, gdzie fluoryt pozyskiwa-
ny jest w okoo tysicu zwykle bardzo maych, lokalnych kopal. Tylko okoo trzydziestu
z nich posiada zdolno produkcyjn ponad 10 tys. t/r. Wikszo pochodzi z prowincji
258 FLUORYT
Kryolit syntetyczny
CN2826 30
PLN/t 3204.1 3562.2 2685.0 2780.1 3370.8
USD/t 1009.8 1130.4 949.5 1161.0 1091.7
PLN/t 3077.1 2847.1 2889.3 2967.2 3181.2
USD/t 956.0 907.2 1033.4 1272.7 1039.7
rdo: GUS
Zhejiang, Hunan i Mongolia Wewntrzna, a w mniejszych ilociach z Jiangxi, Hubei,
Henan, Hunan i innych. Gwnymi producentami s: China Centralfluor Industries
Group Co Ltd. (CFIC), Zhejiang Dongfeng Fluorspar Group, Chifeng Tianma Fluori-
te Industry Development Co. Ltd., Fujian Kings Fluoride Industry Co. Ltd., China
Yingpeng Chemical Co. Ltd., Zhejiang Juhua Group, Xingguo Fluorspar Mines, Zhe-
jiang Sanmei Chemical Industry Co. Ltd., Hubei Hongan Fluorspar Mine, Fujian
Shaowu Mineral Co. Ltd., Inner Mongolia Xiangzhen Mining Group Co. Ltd., Jinhua
Jingxuan Minerals Industry Co. Ltd. i Zhejiang Kaisn Fluorochemical Co. Ltd. Okoo
poow produkcji stanowi odmiany metalurgiczne wykorzystywane w kraju, natomiast reszt
odmiany wyszych gatunkw, ktrych produkcja czciowo skorelowana jest z moliwo-
ciami eksportu. Od kilku lat rzd chiski ogranicza eksport wielu surowcw, w tym fluorytu
ustalajc tzw. kwoty eksportowe.
Kolejnymi producentami fluorytu s Meksyk, Mongolia, Rosja i RPA, ktre cznie
z Chinami dostarczaj niemal 90% wiatowej poday. W latach 20052009 rozwj produkcji
odnotowano w Meksyku, Mongolii, Chinach, Kazachstanie i Argentynie (tab. 5). W Meksyku
podstawowe znaczenie ma zakad Las Cuevas nalecy do Cia Minera Las Cuevas (Mexi-
chem), znajdujcy si w stanie San Luis Potosi. Jest to najwikszy zakad produkcji fluory-
tw na wiecie, o zdolnoci produkcyjnej 350 tys. t/r fluorytu metalurgicznego i 280 tys. t/r
fluorytu chemicznego. Drugim wanym producentem meksykaskim jest Fluorita de Me-
xico S.A. de CV z kilkoma mniejszymi kopalniami w dystrykcie La Encantada (stan Coa-
huilla). Na kontynencie amerykaskim niewielkie znaczenie maj kopalnie fluorytu w Bra-
zylii: Cerro Azul firmy Minerao Nossa Senhora do Carmo w stanie Parana oraz kilka
maych kopal firmy Minerao Santa Catarina Ltda w stanach Santa Catarina i Rio
FLUORYT 259
Europa b. ZSRR
Azja
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji fluorytu
de Janeiro. W Europie najwikszym producentem fluorytu jest Hiszpania, gdzie produkcj
t prowadzi Minerales y Productos Derivados SA (Minersa) z trzema kopalniami Emilio,
Jaimina i Moscona w prowincji Asturia. Produkcj zakoczono we Francji i Woszech
(tab. 5), w Niemczech pozostaa tylko jedna czynna kopalnia Clara firmy Sachtleben Berg-
bau GmbH, a w Wielkiej Brytanii take jeden producent Glebe Mines z kilkoma maymi
kopalniami i zakadem przerbczym w hrabstwie Derbyshire. W Rosji produkcj rnych od-
mian fluorytw prowadz m.in. Jarosawskij GOK (kopalnie Pogranicznoje i Wozniesiens-
koje), Kalangujskij GOK (kop. Kalanguj), Zabajkalskij GOK (kop. Abagajtuj, Usugli,
Chiachtinskij), ale wszystkie te zakady s zlokalizowane w azjatyckiej czci Rosji. W Azji
260 FLUORYT
Tab. 5. wiatowa produkcja fluorytu
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008
s
2009
s
Francja
s
ch,ce,m 90 40
Hiszpania ch,m 144 153 149 149 140
Niemcy ch 35 53 54 49 45
Rosja ch,m,ce 246 210 180 269 240
Rumunia
s
m 15 15 15 15 15
Wielka Brytania ch 56 50 45 37 19
Wochy
s
ch,m 15 8
EUROPA 601
w
529
w
443
w
519
w
459
Egipt ch 1 1 1 1 1
Kenia ch 97 83 82 98 16
Maroko ch 115 94 79 61 75
Namibia ch 106 122 109 109 74
RPA
s
ch,m,ce 265 256 285 299 204
AFRYKA 584 556 556 568
w
370
Argentyna 8 8 10 15 15
Brazylia ch,m 67 64 66 64 60
AMERYKA PD. 75 72 76 79
w
75
Meksyk ch,m,ce 876 936 933 1058 1046
AMERYKA PN. i R. 876 936 933 1058 1046
Chiny
s
m,ch,ce 2800 3100 3200 3250 2900
Indie m,ch 11 6 6 7 7
Iran 65 65 68 65 65
Kirgistan 4 4 4 4 4
KRL-D
s
m 13 13 13 10 10
Mongolia m,ch 327 348 355 335 460
Pakistan
s
m 1 3 2 1 1
Tadykistan
s
9 9 9 9 9
Tajlandia m 0 3 2 30 3
AZJA 3235
w
3581
w
3723
w
3777
w
3522
W I A T 5371
w
5674
w
5731
w
6001 5476
Gatunki: ch chemiczny, ce ceramiczny, m metalurgiczny (kolejno wg wielkoci produkcji)
rdo: MY, MMAR, IM, UKMY
poza Chinami due znaczenie ma produkcja fluorytu prowadzona w Mongolii przez
Mongolrostsvetmet (Monros) oraz Mongolia International Mining Corporation (MIMC),
w Kazachstanie (kopalnie Akszata i Kara-Oba koo Karagandy) oraz w Iranie (prowincje
Yazd, Mazandaran, Markazi i Khorassan). W Afryce najwaniejszym producentem jest RPA,
gdzie produkcja wszystkich odmian fluorytu prowadzona jest przez Vergenoeg Mining Com-
pany Ltd. (Minersa) z kopalni Vergenoeg, oraz South African Land and Exploration
Co. Ltd. (Sallies) z kopalniami Witkop i Buffalo w prowincji Bushveld. Mniejsze znaczenie
ma kopalnia Okorusu firmy Okorusu Fluorspar (Solvay Fluor) w Namibii oraz kopalnia
El Hammam firmy SAMINE w Maroku.
Realizowane s projekty w Wietnamie (firma Dragon Capital Resource Investment
Ltd. zoe Nui Phao), Tajlandii (S.C. Mining Ltd. zoe Doi Ngom), Kanadzie (firma
Canada Fluorspar Inc. planuje ponowne otwarcie zoa St. Lawrence w Nowej Funlandii),
Szwecji (firma Tertiary Minerals plc zoe Storuman), RPA (firma S.A. Fluorite Ltd.
projekt Doornhoek, Sephaku Holding Ltd. projekt Dinokeng), Tunezji (firma Magh-
reb Minerals plc projekt Gite des lEst Bou Jabeur), a take Mongolii (firma Lotus
Resources Ltd. wraz z Mongolia International Mining Corporation) i Australii (firma Ni-
Plats Australia Pty. Ltd. projekt Speewah, Minemakers Ltd. projekt Moina).
Fluor w maej iloci pozyskiwany jest w postaci zwizkw z innych ni fluoryt rde, m.in.
sole kwasu fluorokrzemowego przy produkcji kwasu fosforowego z fosforytw i apatytw, kry-
olit syntetyczny z gazw odlotowych w hutach Al. Prawdopodobnie najwiksze iloci odzyski-
wane s z tych rde w USA, bowiem tylko w zakadach przemysu fosforowego rok rocznie
odzyskuje si 90115 tys. t soli kwasu fluorokrzemowego (w przeliczeniu na 92% CaF
2
), jed-
nak dokadna wiatowa struktura produkcji zwizkw fluoru z tych rde nie jest znana.
Obroty
Najwikszym wiatowym dostawc fluorytu od 2008 r. jest Meksyk, ktry w ostatnim
roku zmniejszy sprzeda o 19%, ale i tak wyeksportowa 605 tys. t. Na kolejne miejsce
z eksportem 400450 tys. t/r awansowaa Mongolia (wikszo do Rosji), a nastpnymi by-
y Chiny (sprzeday 270 tys. t) i RPA (150200 tys. t). Praktycznie cao swojej produkcji
eksportuj Maroko, Namibia, Kazachstan i Kenia. Zdecydowanie najwikszymi odbiorcami
s Japonia i USA (po 450600 tys. t/r w ostatnich latach) oraz Niemcy (200300 tys. t/r),
Wochy, Kanada i Rosja (po ok. 200 tys. t/r). Duo mniejsze iloci zakupuj: Korea Pd., In-
die, Tunezja, Tajwan, Belgia, Wielka Brytania i Norwegia. Mona szacowa, e ponad 50%
wiatowej produkcji fluorytu podlega wymianie midzynarodowej, z czego ok. 70% obro-
tw przypada na fluoryty chemiczne, brak jest jednak dokadnych danych na temat struktu-
ry i wielkoci tych obrotw.
Zuycie
Fluor w rnej formie znajduje zastosowanie w wielu gaziach przemysu. Z fluorytu
chemicznego produkowany jest kwas fluorowodorowy HF uytkowany bezporednio do
trawienia stali nierdzewnych, w przemyle petrochemicznym, szklarskim, elektronice, wiert-
nictwie lub jako pprodukt do wytwarzania innych zwizkw fluoru oraz fluorek glinu
AlF
3
uytkowany gwnie w hutnictwie aluminium oraz przemyle ceramicznym, szklar-
skim, do produkcji specjalnych materiaw ogniotrwaych. Najwaniejszymi zwizkami
uzyskiwanymi z HF s freony uywane w chodnictwie i do aerozoli oraz teflony do pro-
dukcji wyrobw naraonych na dziaanie chemiczne i wysokich temperatur. Otrzymywany
FLUORYT 261
z HF czterofluorek uranu stosowany jest w procesach wzbogacania uranu, a inne zwizki
uytkowane s w metalurgii, do produkcji dielektrykw, rodkw konserwujcych drewno,
herbicydw, past do zbw, tworzyw sztucznych i fluorowania wody. Bardzo wanym za-
stosowaniem HF jest produkcja kryolitu syntetycznego dla potrzeb hutnictwa Al. Fluoryt
gorszej jakoci (metspar) uywany jest jako topnik w metalurgii elaza i stali, natomiast po-
redniej jakoci stosuje si jako topnik w ceramice i jako zmtniacz do produkcji szka bia-
ego i opalowego oraz szkliw i emalii. Wykorzystywany jest rwnie w odlewnictwie, prze-
myle cementowym i do produkcji wkien szklanych.
Najwikszym uytkownikiem fluorytu s Chiny zuywajce ok. 90% swojej produkcji,
kolejnymi, ale o zuyciu ponad czterokrotnie mniejszym, s Japonia i USA. Znaczne iloci
zuywaj rwnie Rosja, Niemcy, Wochy, Meksyk i Kanada. Przykadowa struktura zuy-
cia fluorytu w USA w 2009 r. bya nastpujca: produkcja kwasu fluorowodorowego i flu-
orku glinowego 83%, hutnictwo elaza i stali 7%, inne 10%. W ostatnich latach
zaznacza si spadek zuycia niektrych zwizkw fluoru, w szczeglnoci freonw wskutek
stwierdzonego gronego oddziaywania na warstw ozonow atmosfery. Ponadto, podpisane
protokoy klimatyczne i zobowizania pastw wysoko uprzemysowionych do ograniczania
emisji gazw zawierajcych fluor do atmosfery wskazuj, e brak jest perspektyw na zna-
czcy wzrost zapotrzebowania na fluoryt i zwizki fluoru w tych branach.
Ceny
Przez dugi okres czasu ceny fluorytu utrzymyway si na wysokim, ale stabilnym po-
ziomie. Wzrastajce od 2003 r. zapotrzebowanie na fluoryt i jego zwizki zmienio t sytua-
cj. Pocztkowo wyranie wzrosy ceny fluorytu chemicznego (chiskiego) oferowanego
na rynku amerykaskim, a w kolejnych latach rosy rwnie ceny u pozostaych producen-
tw (z niewielkimi korektami). W 2008 r. wraz z osigniciem dotychczasowego najwy-
szego poziomu poday i popytu, skokowo wzrosy wszystkie ceny, przy czym najbardziej
fluorytu chiskiego. W 2009 r. sytuacja ponownie si zmienia gwatowny spadek zapo-
trzebowania doprowadzia do rwnie gwatownego (rednio o 175 USD/t) spadku cen fluo-
rytu chiskiego, natomiast spadek cen fluorytu meksykaskiego by niewielki, a ceny fluo-
rytu poudniowoafrykaskiego nawet wzrosy. Ceny fluorytu metalurgicznego (rynek ame-
rykaski) s wyranie nisze. Do 2008 r. stopniowo wzrastay podobnie jak gatunki che-
miczne, natomiast w latach 20082009 doszo do ich minimalnej korekty (tab. 6).
262 FLUORYT
Tab. 6. Ceny fluorytw
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Fluoryt metalurgiczny
meksykaski
1
93 101 111 108 109
Fluoryt chemiczny
chiski
2
230240 230240 305310 530550 350380
meksykaski
3
130150 180200 180200 250325 260290
poudniowoafrykaski
4
157167 160204 175204 250 250300
1
cif Zatoka Meksykaska USA, USD/t, cena rednioroczna MY
2
cif Zatoka Meksykaska USA, USD/t, cena na koniec roku IM
3
fob Tampico, USD/t, cena jw.
4
fob Durban RPA, USD/t, cena jw.
FOSFOR (fosforyty, apatyty)
rdem fosforu (P) s fosforyty (majce najwiksze znaczenie) oraz apatyty, guano,
mczka kostna i in. Do rzadkie zoa apatytw (najzasobniejsze w fosfor) zawieraj
apatyt fluorowy, trudno rozpuszczalny w wodzie i nie przyswajalny przez roliny. Zoa fo-
sforytw s powszechne, a obecne w nich odmiany wglanowe i hydroksylowe apatytw s
rozpuszczalne w wodzie i przyswajalne przez roliny. Tym niemniej zarwno skay apatyto-
we, jak i fosforytowe niemal w 100% przetwarzane s na inne, atwiej przyswajalne zwizki
chemiczne fosforu, gwnie fosforany amonowe, wapniowe i sodowe, superfosfaty itp.,
znajdujce w 90% zastosowanie w rolnictwie jako nawozy. Pozostae 10% uytkowania su-
rowcw fosforu przypada na jego zwizki chemiczne oraz produkcj fosforu pierwiastko-
wego i elazofosforu.
Surowce fosforu nale do bardzo wanych surowcw mineralnych, gdy warunkuj
rozwj produkcji rolniczej, stymulowanej potrzebami ywnociowymi zwikszajcej si
ludnoci wiata. Ich poda i popyt od 2002 r. do poowy 2008 r. notoway wyrane oywie-
nie (z niewielk korekt w 2006 r.). W poowie 2008 r. pojawiy si pierwsze sygnay
o ograniczeniach zuycia nawozw fosforowych, na koniec roku spada ich wiatowa kon-
sumpcja, a nieznaczne wzrosty odnotowano tylko na kontynencie azjatyckim i afrykaskim.
Doprowadzio to do spadku poday fosforytw na rynku europejskim (Rosja) i afrykaskim
(Maroko, Tunezja), jednak wzrosty na rynku azjatyckim (Chiny, Jordania, Kazachstan,
Wietnam) i obu Ameryk (Brazylia, Meksyk, Kanada, USA) zrekompensoway te spadki
z nadwyk i w rezultacie w 2008 r. poda osigna ponad 165 mln t (ok. 51 mln t P
2
O
5
),
wielko ostatni raz notowan w 1989 r. W 2009 r., pomimo spadku cen fosforytw, duy
wzrost produkcji i zuycia odnotowano tylko na kontynencie azjatyckim, a na pozostaych
tendencja spadkowa bya kontynuowana. W konsekwencji nastpio 4% ograniczenie wia-
towej poday fosforytw. Pomimo dekoniunktury na rynku nawozowym, zakada si, e b-
dzie ona krtkotrwaa i w niedugim czasie nastpi ponowny wzrost popytu na nawozy fo-
sforowe do produkcji ywnoci w Azji i Ameryce Pd., jak rwnie, do produkcji biopaliw
dodatkowo w innych rejonach wiata. Kontynuowane bdzie ograniczanie obrotw fosfory-
tami na skutek koncentracji produkcji nawozw lub kwasu fosforowego w pobliu miejsc
ich wydobycia.
Przedmiotem obrotu rynkowego s gwnie rne odmiany fosforytw o zawartoci
2736% P
2
O
5
(6080 BPL
1
), take apatyty i guano, a wrd pochodnych zwizkw che-
micznych m.in. fosfor czerwony, kwas fosforowy techniczny 75% i 85%, fosforan amo-

1
Zawarto fosforu wsurowcach i nawozach powszechnie wyraa si wprocentach P
2
O
5
. Do szeroko
rozpowszechnionejest takejegookrelaniewjednostkachBPLlubTPL(odangielskiegobonephosphateof li-
me lub triphosphate of lime). 1 BPL= 1 TPL= 0.4576% P
2
O
5
.
nowy nawozowy (13% N, 52% P
2
O
5
), fosforan wapniowy pastewny 18.5% P
2
O
5
, fosfo-
rany sodowe, superfosfat i superfosfat potrjny, tlenek fosforu techniczny, siarczek fo-
sforu techniczny, chlorek fosforu techniczny.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce zoa konkrecji fosforytowych niskiej jakoci (rednio 14% P
2
O
5
) udokumen-
towano w NE obrzeeniu Gr witokrzyskich. Zasoby rozpoznanych 10 z wynosiy
42.4 mln t fosforytw (7.35 mln t P
2
O
5
), a dwa z nich Annopol (19241970) i Chaupki
(19361956), byy eksploatowane. Na pocztku lat 1980-tych zmieniono zasady dokumen-
towania, co sprawio, e zoa i ich zasoby nie speniy wymogw stawianych zoom roz-
poznanym i zostay wykrelone z krajowego bilansu zasobw.
Produkcja
Aktualnie w Polsce nie wydobywa si fosforytw.
Obroty
Zapotrzebowanie na surowce fosforu pokrywane jest w caoci importem (tab. 1). Spro-
wadzane s koncentraty fosforytw (zwykle z 3233% P
2
O
5
), gwnie z Maroka, Tunezji,
Syrii i Jordanii oraz okazjonalnie z innych pastw (tab. 2). Do 2006 r. dla potrzeb byych
ZCh Wizw S.A. importowano apatyty z ok. 39% P
2
O
5
z pw. Kola w Rosji. Dekoniunktura
na wiatowym rynku nawozw, ktrej pierwsze symptomy pojawiy si w poowie 2008 r.,
nie pozostaa bez znaczenia dla rynku krajowego. Import surowcw fosforu niezbdnych do
produkcji nawozw fosforowych i wieloskadnikowych NPK zawierajcych azot, fosfor i po-
tas, po redukcji w 2008 r., cakowicie si zaama w 2009 r. cznie w latach 20082009 za-
kupy zmalay o 73% do 460 tys. t brutto (tab. 1), tj. poniej wielkoci zanotowanej w 1991 r.
(ok. 600 tys. t) a zarazem do najniszego poziomu od 40 lat. Drastyczna redukcja dotyczya
zakupw fosforytw z Maroka (spadek o 97%, tab. 2) tradycyjnego najwikszego ich do-
stawcy do Polski. Okresowo wystpuje marginalny ich reeksport, gwnie do Czech, Niemiec
i Austrii. Przedmiotem importu jest take fosfor pierwiastkowy (ty), sprowadzany w iloci
916 tys. t/r (spadek o 40%, tab. 5), niemal wycznie z Kazachstanu i Chin.
Saldo obrotw naturalnymi fosforanami wapnia w Polsce jest trwale ujemne. W 2008 r.
ponad trzykrotny wzrost wartoci jednostkowych importowanych fosforytw (tab. 4), pomimo
264 FOSFOR (fosforyty, apatyty)
Tab. 1. Gospodarka naturalnymi fosforanami wapniowymi w Polsce
CN 2510
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 1558 1659 1689 1449 459
Eksport 0 0 0 0 0
Zuycie
p
1558 1659 1689 1449 459
zawarto P
2
O
5
s
504 540 549 471 149
rdo: GUS, OW
spadku wolumenu zakupw, spowodowa rwnie gwatowne pogbienie deficytu (tab. 3).
Z kolei, w 2009 r. na ograniczenie deficytu o 705 mln PLN miay wpyw zarwno gwatowne
ograniczenie wolumenu zakupw, jak i wyrany spadek wartoci jednostkowych importu.
Zuycie
Krajowa wielko zuycia fosforytw i apatytw okrelona jest potrzebami rolnictwa
i limitowana zdolnociami produkcyjnymi duych zakadw przemysu nawozowego, do
ktrych nale: ZCh Police S.A., GZNF Fosfory Sp. z o.o. (Grupa CIECH), Luvena S.A.
(dawne ZCh Lubo Sp. z o.o., ktra kupia w 2008 r. FNF Ubocz), ZCh Siarkopol Tarno-
FOSFOR (fosforyty, apatyty) 265
Tab. 2. Kierunki importu fosforanw wapnia do Polski CN 2510
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 1558 1659 1689 1449 459
Algieria 45
Egipt 0 46
Holandia 13 15 2
Izrael 27 85 31
Jordania 222 167 71
Maroko 777 894 963 642 29
Rosja 71 23 1
Syria 134 228 191 147 162
Togo 15
Tunezja 354 347 493 427 189
Pozostae 0 0 2 0 1
rdo: GUS
Tab. 3. Warto obrotw naturalnymi fosforanami wapnia w Polsce
CN 2510
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 7 4 2 103 6
Import 284251 304294 322583 867969 163181
Saldo -284244 -304290 -322581 -867866 -163175
rdo: GUS
Tab. 4. Wartoci jednostkowe importu naturalnych fosforanw wapnia
do Polski CN 2510
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 182.4 183.5 191.0 599.1 355.6
USD/t 56.8 58.3 68.8 257.5 113.6
rdo: GUS
brzeg Sp. z o.o., Fosfan S.A. (dawne szczeciskie Superfosfaty S.A.). Z tej listy tylko dwa
zakady, tj. Police i Fosfory, przerabiaj fosforyty na kwas fosforowy wykorzystywany prak-
tycznie w caoci do produkcji nawozw. Pozostae stosuj fosforyty bezporednio do pro-
dukcji nawozw. Do 2006 r. w byym ZCh Wizw S.A. przetwarzano apatyty na kwas fo-
sforowy i szereg zwizkw fosforu. Wyjtkowym zakadem s ZCh Alwernia (Grupa
CIECH), przetwarzajce importowany fosfor pierwiastkowy na kwas fosforowy i zwizki
fosforu (gwnie trjpolifosforan sodu).
Gospodarka surowcami fosforu charakteryzuje si du zmiennoci w krtkich okre-
sach czasowych. W latach 20002004 obserwowany by trend wzrostowy produkcji i zuy-
cia nawozw fosforowych i wieloskadnikowych NPK. W 2005 r. nastpia korekta produk-
cji i zuycia nawozw fosforowych (tab. 5), przy trwajcym nadal trendzie wzrostowym
produkcji nawozw wieloskadnikowych (w przeliczeniu na P
2
O
5
). W latach 20062007
odbudowano produkcj nawozw fosforowych z nadwyk, przy czym coraz wiksza cz
kierowana bya na eksport. Gwatowny wzrost cen wszystkich surowcw niezbdnych do
produkcji nawozw fosforowych i wieloskadnikowych, obserwowany w 2008 r., doprowa-
dzi w konsekwencji do spadku zainteresowania krajowego rolnictwa drogimi nawozami.
Ten trend kontynuowany by w 2009 r. i nie zmieni tego fakt, e ceny fosforytw na ryn-
kach wiatowych ulegy wyranej korekcie. Produkcja sprzedana nawozw fosforowych
(ponad 99% to superfosfaty) w latach 20082009 zmalaa o blisko 80% (w przeliczeniu na
Tab. 5. Gospodarka surowcami fosforowymi w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Fosfor
CN2804 70
Import 16 14 15 15 9
Eksport 0 1 2 6 2
Zuycie
p
16 13 13 9 7
Kwas fosforowy
CN2809 20, PKWIU20132455
Produkcja [tys. t P
2
O
5
] 399 508 499 293 141
Import 33 24 21 26 7
Eksport 20 24 31 24 17
Zuycie
p
412 508 489 295 131
Nawozy fosforowe
CN3103, PKWIU20154
Produkcja sprzedana 149 166 214 120 50
zawarto czystego P
2
O
5
45 53 68 37 14
Import 7 6 8 3 10
Eksport 29 12 61 43 17
Zuycie
p
127 160 161 80 43
Nawozy wieloskadnikowe
CN3105, PKWiU20157
Produkcja sprzedana 1913 1997 2106 1691 1189
zawarto czystego P
2
O
5
396 418 423 304 135
rdo: GUS
P
2
O
5
), a w w przypadku nawozw wieloskadnikowych spadek by nieznacznie mniejszy
o 68% (w P
2
O
5
). Te niekorzystne zmiany przeoyy si na ponad 70% ograniczenie popytu
i poday kwasu fosforowego (tab. 5).
Z przetwrstwem surowcw fosforu wie si szereg problemw natury ekologicznej.
Dotyczy to zwaszcza skadowania tzw. fosfogipsw, powstajcych jako odpad w duych
ilociach przy produkcji metod mokr kwasu fosforowego (ZCh Police, GZNF Fosfory
i ZCh Wizw). Waciwie uzdatnione, wykorzystywane s jako gips, np. w Japonii wyeli-
minoway z praktycznego uytkowania gips naturalny (por.: GIPS I ANHYDRYT). Impor-
towane do Polski fosforyty i apatyty zawieray jako skadniki towarzyszce fluor, uran
i pierwiastki ziem rzadkich, ktre powinny by odzyskiwane lub neutralizowane, bowiem
istotnie skaaj rodowisko. Dla przykadu, koncentracje pierwiastkw ziem rzadkich w zwaach
fosfogipsw po przerobie koncentratw apatytowych w ZCh Wizw s wiksze ni w natural-
nych kopalinach tych pierwiastkw (por.: PIERWIASTKI ZIEM RZADKICH). W ostat-
nich latach podejmowane byy prace badawcze nad odzyskiem z fosfogipsw pierwiastkw
ziem rzadkich (gwnie przez KGHM Polska Mied) i zneutralizowaniem pozostaego odpa-
du. Gazy odlotowe powstajce podczas produkcji kwasu fosforowego i nawozw fosforo-
wych zawieraj fluor, skadnik szkodliwy dla atmosfery. Do chwili obecnej, tylko w trzech
zakadach uruchomiono instalacje do produkcji na jego bazie produktw uytecznych.
W ZCh Siarkopol Tarnobrzeg produkuje si kriolit (por.: FLUORYT), w ZCh Lubo
kwas fluorowodorowy, a w ZCh Police fluorokrzemian sodu.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zoa fosforytw i apatytw znane s w ponad 40 krajach na wszystkich kontynentach.
Wedug USGS udokumentowane zasoby wiatowe szacowane s na ok. 47 mld t kopalin
fosforu rnej jakoci (536% P
2
O
5
), z ktrych mona uzyska ok. 16 mld t surowca o za-
wartoci 2839% P
2
O
5
. Ich rozmieszczenie na wiecie jest nierwnomierne: okoo 44%
znajduje si w Azji wikszo w Chinach, krajach Bliskiego Wschodu i azjatyckiej cz-
ci Rosji; ok. 42% w Afryce w tym wikszo w Maroku i RPA; i ok. 8% w Ameryce
Pn. i Pd. wikszo w USAi Brazylii. Wyrnia si szereg typw z, jednak najwik-
sze znaczenie gospodarcze maj zoa osadowe fosforytw, do ktrych zalicza si m.in. zo-
a Pnocnej Afryki (np. Oulad bin Sbaa, Enfifa, Ben Guerir i inne w Maroku, Djebel
Onk, Djebel Kouif w Algierii, obszar Gafsa w Tunezji), Gr Skalistych (formacja Phos-
phoria stany Montana, Idaho, Wyoming, Utah i Nevada) i stanu Tennessee w USA, zo-
a azjatyckie (np. 80% z w Chinach, niektre w Indiach, Jordanii i Syrii), wschodniosy-
beryjskie, australijskie i inne. Due znaczenie maj zoa wietrzeniowe fosforytowych oto-
czakw Florydy w USA oraz zoa apatytw, wrd ktrych najwaniejsze to apatytowo-
-nefelinowe (np. zoa Masywu Chibiskiego na pw. Kola w Rosji) i karbonatytowe (np.
Panda Hill w Tanzanii, Palabora i Glenover w RPA, Jacupiranga i Araxa w Brazylii).
Zanika znaczenie guana (np. zoa Nauru), naturalnego nawozu fosforowego z odchodw
ptasich oraz ula Thomasa (tomasyny) otrzymywanego w stalowniczym procesie besse-
merowskim. Natomiast perspektywiczne s obszary szelfw morskich, gdzie wystpuj kon-
krecje fosforytowe, np. wzdu wybrzey Kalifornii i Pn. Karoliny w USA, poudniowych
wybrzey RPA, poudniowo-zachodniej Australii i Nowej Zelandii.
Produkcja
Produkcja surowcw fosforu skoncentrowana jest w Chinach (dynamiczny wzrost), USA,
Maroku i Rosji (cznie ok. 70% poday) oraz u kilku producentw redniej wielkoci (tab. 6).
Tylko w Rosji, Finlandii, RPA, Tanzanii, Brazylii i Chinach wydobywane s apatyty. wiato-
wa produkcja surowcw fosforu, po duych wahaniach w poprzedniej dekadzie (rys. 1), od
2002 r. wykazywaa tendencj wzrostow (z niewielk korekt w 2006 r.), osigajc w 2008 r.
rekordowy poziom z 1989 r. Rwnoczenie w poowie 2008 r. pojawiy si pierwsze sygnay
o spadku zuycia nawozw fosforowych. Tendencja ta utrzymywaa si w 2009 r. (z wyjt-
kiem rynku azjatyckiego), co w konsekwencji doprowadzio do ok. 4% ograniczenia wiato-
wej poday fosforytw. Ponownie doszo do duego spadku na rynku afrykaskim (gwnie
w Maroku) i mniejszego na rynku europejskim, do ktrych doczyy rynki amerykaskie
(duy spadek w USAi mniejsze w Brazylii i Kanadzie) i Oceanii. Produkcja wzrosa tylko na
rynku azjatyckim, gdzie ponownie dynamicznie (o 10 mln t) zwikszyy j Chiny (ponad 36%
produkcji wiatowej), przy spadku produkcji w innych krajach azjatyckich (tab. 6).
Tab. 6. wiatowa produkcja surowcw fosforu
1
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Finlandia 825 858 831 780 660
Rosja
s
11317 10813 10937 9810 9538
EUROPA 12142 11671 11768 10590 10198
Algieria 902 1510 1800 1805 1017
Burkina Faso 2 2 2 2 2
Egipt 2621 2178 2504 3179 3708
Maroko 28788 27097 27834 24861 18307
RPA 2577 2629 2556 2287 2237
Senegal 1455 584 691 645 945
Tanzania 7 3 8 29 18
Togo 1050 1157 750 843 726
Tunezja 8220 7838 8005 7692 7409
Zimbabwe
2
72 66 46 21 32
AFRYKA 45694
w
43064 44196
w
41364
w
34401
Brazylia
2
5630 5930 6185 6730 5950
Chile 20 14 25 42 13
Kolumbia
s
43 43 43 24 40
Peru 38 38 38 38 30
Wenezuela 392 400 400 400 400
AMERYKA PD. 6123 6425 6691 7234 6433
Kanada 890 530 680 983 902
Meksyk
2
48 969 1422
USA 36100 30100 29700 30200 26610
AMERYKA PN. i R. 36990 30630
w
30428 32152 28934
Chiny 30445 38960 45417 50741 60209
Filipiny
s
2 2 2 3 3
Indie 2050 1590 1860 1760 1450
W wielu pastwach wydobyciem i wzbogacaniem, a w mniejszym stopniu przetwr-
stwem, zajmuj si koncerny pastwowe, np. Group Office Cherifien des Phosphates
OCP w Maroku, Cie des Phosphates de Gafsa w Tunezji, Jordan Phosphates Mines Co.
Irak 1 1 1 10 10
Iran 280 350 250 250 250
Izrael 3236 2949 3069 3088 2697
Jordania 6375 5805 5552 6266 5280
Kazachstan
s
1534 1059 1045 2471 1205
KRL-D
s
100 100 100 100 100
Pakistan 3 3 3 3 3
Sri Lanka 42 42 40 42 36
Syria 3500 3664 3678 3221 2466
Tajlandia 3 1 4 4 4
Uzbekistan
s
468 573 600 700 800
Wietnam
s
1024 1232 1523 2101 1896
Wyspy Boego Narodzenia 757 724 704 700 485
AZJA 49820 57055 63848 71460
w
76894
Australia 1936 2083 2131 2157 1963
Nauru
s
8 84 200 497 147
OCEANIA 1944 2167
w
2331
w
2654
w
2110
W I A T 152713
w
151012
w
159262
w
165454
w
158970
1
cznie dla fosforytw, apatytw i guano
2
koncentraty
rdo: MY, MMAR
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
30000
60000
90000
120000
150000
180000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t brutto
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji surowcw fosforu
Ltd. JMPC w Jordanii, Office Togolaise des Phosphates OTP w Togo. Marokaski
OCP jest najwikszym wiatowym producentem fosforytw i kwasu fosforowego. Wydobycie
fosforytw w Maroku prowadzone jest ze z zlokalizowanych w czterech rejonach: Kho-
uribga (najwikszy rejon wydobycia, ok. 20 mln t/r), Benguerir, Youssoufia i Boucraa-
-Laayoune. Gwnym amerykaskim producentem fosforytw i jednym z najwikszych
wiatowych producentw kwasu fosforowego i nawozw fosforytowych jest Mosaic Co.
Aktualnie firma wydobywa fosforyty w czterech kopalniach na Florydzie, najwikszym re-
jonie ich wydobycia w USA. Kolejnym jest naleca do Potash Corp. of Saskatche-
wan z Kanady PCS Phosphate Co., ktra eksploatuje jedno zoe na Florydzie i jedno
w Pn. Karolinie. Poza nimi, fosforyty s eksploatowane przez cztery mniejsze firmy w jed-
nej kopalni na Florydzie, w trzech w stanie Idaho i w jednej w stanie Utah. W ostatnich la-
tach dynamiczny wzrost wydobycia nastpi w Chinach, ktre stay si najwikszym produ-
centem fosforytw i nawozw fosforytowych na wiecie. Wydobycie pochodzi w wikszo-
ci z maych kopal (do 100 tys. t/r) zlokalizowanych w prowincjach Guizhou, Yunnan,
Hubei i Sichuan. Do wikszych producentw (wydobycie do 5 mln t/r) dziaajcych na
rynku chiskim nale: Guizhou Kailin Group Co., Wengfu Group Co., Anning Xianjie
Phosphorus Chemical Group Co. czy Hubei Jingxiang Phosphorus Chemical Corp.
W najbliszych latach w tym kraju naley spodziewa si dalszego wzrostu wydobycia.
Natomiast nadal jedn z waniejszych inwestycji pozostaje budowa w Arabii Saudyjskiej
kompleksu nawozowego (projekt Maaden), obejmujcego m.in. kopalni fosforytw Al-
-Jalamid o pocztkowej zdolnoci produkcyjnej 45 mln t/r (w 2010 r.) z moliwoci rozbu-
dowy do 12 mln t/r. Ponadto trwaj prace nad zagospodarowaniem zoa w Peru (4 mln t/r
w 2010/2011 r.), oraz prawdopodobnie nowe projekty uruchomiono w Australii i Namibii.
Wedug USGS w 2015 r. wiatowe zdolnoci produkcyjne mog osign 228 mln t/r,
a najwikszych ekspansji wydobycia naley spodziewa si w Algierii, Brazylii, Chinach,
Izraelu, Jordanii, Syrii i Tunezji, a w nowych projektw w Australii, Kazachstanie, Namibi
i Rosji.
Obroty
Brak jest dokadnych i wiarygodnych danych o wielkoci wiatowych obrotw surow-
cami fosforu. Do 2009 r. szacowano, e wymianie midzynarodowej podlega 1518% ich
cznej poday, natomiast w 2009 r. nastpi spadek do 12%. Gwnymi eksporterami s
kraje o nadwyce produkcji nad posiadanymi zdolnociami przetwrczymi zakadw nawo-
zw fosforowych. Wedug szacunkw 80% wiatowego eksportu przypada na Maroko
(ok. 50% swojej produkcji), Jordani, Syri, Rosj i Algieri. Z kolei, najwiksze iloci impor-
tuj kraje pozbawione wasnych z, a dysponujce znacznymi zdolnociami przetwrczymi:
wikszo krajw europejskich (w tym Polska), oraz Japonia, Korea Pd., Tajwan lub kraje,
w ktrych produkcja fosforytw nie w peni zaspokaja potrzeby krajowe, np. Indie, USA,
Meksyk i Brazylia, do niedawna take Chiny. Zgodnie z przewidywaniami generalnie nast-
puje powolny spadek obrotw fosforytami z powodu koncentracji ich przetwrstwa w po-
bliu miejsc wydobycia, jak rwnie uruchamiania nowych kompleksw wydobywczo-
-przetwrczych.
Zuycie
Okoo 90% pozyskiwanych surowcw fosforu przetwarzane jest na nawozy fosforowe
i wieloskadnikowe. Po spadku zapotrzebowania w okresie 19982001, w latach 20022007
nastpio odwrcenie tej tendencji i odnotowano wzrosty praktycznie na caym wiecie,
z wyjtkiem Ameryki Pn. Rok 2008 przynosi zahamowanie i wrcz spadek wiatowego za-
potrzebowania na nie, do czego przyczynia si gwatowny rozwj cen fosforytw i innych
surowcw niezbdnych do ich produkcji, a tym samym wzrost cen nawozw. Spadki odno-
towano na wszystkich kontynentach, z wyjtkiem nieznacznych wzrostw w Azji i Afryce.
W 2009 r., pomimo spadku cen fosforytw, duy wzrost zuycia odnotowano tylko na kon-
tynencie azjatyckim (gwnie w Chinach), a na pozostaych, do ktrych doczya Afryka,
tendencja spadkowa bya kontynuowana. Ponad 60% wiatowego zuycia nawozw fosfo-
rowych przypada na Chiny, USA, Indie i Brazyli. Nadal jednak zakada si, e w krtkiej
perspektywie czasowej nastpi wzrost popytu na nawozy fosforowe do produkcji ywnoci
w Azji i Ameryce Pd., jak rwnie do produkcji biopaliw dodatkowo w innych rejonach
wiata.
Pozostae 10% surowcw fosforu po przetworzeniu na kwas fosforowy lub fosfor uy-
wane jest do produkcji zwizkw chemicznych, m.in. fosforowodoru, fosforkw, tlenkw
fosforu, fosforanw, stosowanych w wielu dziedzinach przemysu, np. w ceramice, szklar-
stwie, farmaceutyce, przemyle spoywczym, wkiennictwie, farbiarstwie, garbarstwie, prze-
myle celulozowo-papierniczym, galwanotechnice, chemii gospodarczej (m.in. rodki pio-
rce). W metalurgii produkowany i uytkowany jest elazofosfor. Zastosowanie znajduj
rwnie odmiany alotropowe fosforu pierwiastkowego (stopy Zn, Sn i Cu, przemys za-
paczany i in.).
Ceny
Ceny fosforytw na rynku midzynarodowym cechuje zmienno w okresach kilkulet-
nich, a ich wysoko zaleaa zwykle od jakoci koncentratw (tab. 7). Tak byo do 2006 r.,
bo w latach 20072008 doszo do gwatownego wzrostu cen fosforytw. Wedug USGS ce-
na fosforytw marokaskich na koniec 2008 r. oscylowaa w granicach 320380 USD/t, do
czego przyczyni si wzrost wiatowej konsumpcji, napite warunki dostaw, wzrost cen fra-
chtu i energii oraz saby dolar. Wydaje si jednak, e te oceny nie s w peni miarodajne,
bowiem generalnie w 2008 r. nastpi spadek konsumpcji fosforytw do produkcji nawo-
zw, a prawdopodobnie najwikszy wpyw na gwatowny (by moe spekulacyjny) rozwj
ich cen mia rwnie silny wzrost cen innych surowcw wykorzystywanych w przemyle
chemicznym, m.in. siarki, potasu, gazu ziemnego, ropy naftowej, itp. W pierwszej poowie
Tab. 7. Ceny fosforytw
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Fosforyty amerykaskie
uredniony
1
29.61 30.49 51.10 76.76 127.19
Fosforyty marokaskie
7072%BPL
2
46 46 170210 320380 90100
Fosforyty tunezyjskie
6568%BPL
3
3033 3033 3033 100 .
1
fob kopalnia, USD/t, uredniona cena rednioroczna wszystkich gatunkw, krajowa i na eksport MY
2
fas Casablanca, Maroko, USD/t, cena na koniec roku IM, MY
3
fas Sfax, Tunezja, USD/t, cena na koniec roku IM
2009 r. ceny fosforytw si urealniy i gwatownie zmalay, a od czerwca ceny fosforytw
marokaskich w Casablance utrzymyway si na poziomie 90100 USD/t. Do 2008 r. za ce-
nami wiatowymi fosforytw poday ceny na rynku amerykaskim, ale w 2009 r. wbrew
tendencji wiatowej odnotowano na tym rynku 65% ich wzrost (tab. 7).
GAL
Gal (Ga) sporadycznie tworzy wasne fazy mineralne, brak te samodzielnych ich z.
Znaczenie praktyczne maj jego domieszki jako skadnika rozproszonego w zoach innych
kopalin. Ponad 90% pierwotnego galu pozyskuje si w zoonych procesach elektrolitycz-
nych, z tzw. czerwonych szlamw powstajcych w trakcie przerobu boksytw metod Bayera
na alumin, za reszt chemicznie, z pyw hutnictwa cynku.
Gal zaczto powszechnie stosowa od koca lat 1950-tych (w postaci arsenku GaAs)
w diodach emisyjnych zegarkw cyfrowych i kalkulatorw. Stosunkowo wysokie ceny galu
i jego zwizkw oraz skomplikowane technologie produkcji stanowi barier dla rozwoju
jego zastosowa. Jednak w drugiej poowie lat 1990-tych nastpi gwatowny rozwj i upo-
wszechnienie optoelektroniki i telefonii komrkowej, co doprowadzio do wzrostu zapotrze-
bowania na gal, a w konsekwencji take do wzrostu cen. Na pocztku XXI wieku poda
wiatowa wzrosa, sytuacja na rynku ulega uspokojeniu, a ceny, po znacznym spadku w la-
tach 20022003, wzrosy gwatownie w roku 2004. Wystpujcy w kolejnych dwch latach
spadek cen zosta zahamowany w 2007 r., a koniunktura na rynku ponownie ulega popra-
wieniu, jednak nasilajcy si w roku 2009 wiatowy kryzys gospodarczy doprowadzi do
ponownego spadku zapotrzebowania na gal, a w konsekwencji zanotowano spadek jego
produkcji oraz cen. W krtkiej perspektywie tendencja wzrostowa popytu moe si utrzy-
mywa, m.in. wskutek nowych zastosowa arsenku, siarczku i azotku galu.
Na rynku dostpne s: gal czysty(99.99%), gal pprzewodnikowy (99.999999.999999%
Ga) oraz tlenek galu (99.99% Ga
2
O
3
).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Potencjalne zasoby galu w nie zagospodarowanych dotychczas lsko-krakowskich zo-
ach rud Zn-Pb okrelono na okoo 120 t Ga (BZKiWP, 2009), jednak w roku 2009 zasoby
te nie byy wykazywane w Bilansie Zasobw Kopalin i Wd Podziemnych (BZKiWP, 2010).
Produkcja
Pomimo pozyskiwania i przetwarzania galononych rud Zn-Pb nie podjto produkcji
galu w Polsce.
Obroty
Zapotrzebowanie na gal pokrywane jest importem, gwnie wyrobw elektronicznych
i innych z jego udziaem. Import galu w formie nie obrobionej (CN 8112 92 89) do 2007 r.
by sporadyczny, w 2008 r. wzrs do 57 kg, a w 2009 r. spad o ponad poow (tab. 1). Do-

stawcami byy Sowacja, USA, Niemcy, Francja i Szwecja. Eksport (reeksport) w wikszym
wymiarze by odnotowany w latach 20082009, a jedynym odbiorc bya Biaoru.
Ponadto w 2006 r. wystpi import 83 kg wyrobw z galu i indu (CN 8112 99 80),
a gwnymi dostawcami byy Chiny i Niemcy. W 2007 r. wyroby z galu i indu otrzymay
nowy numer CN 8112 99 70, ich import wynis 10 kg, a dostawcami byy Japonia,
Niemcy, USA i Wielka Brytania. W latach 20082009 import ten wzrs do 115 kg, a gw-
nymi dostawcami byy Japonia i USA. Incydentalny eksport wyrobw z galu i indu w 2006 r.
wynis 72 kg i skierowany by do Sowacji i Tajwanu, natomiast w 2009 r. eksport wzrs
do 526 kg, a gwnym odbiorc bya Japonia.
Zuycie
Brak jest wiarygodnych danych dotyczcych wielkoci i struktury zuycia galu w Polsce.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Gal tworzy rzadko mineray (np. gallit), pojawiajc si gwnie jako pierwiastek ladowy
w boksytach (0.0020.01%), rudach cynku, miedzi z Zn i Ge oraz rudach ZRz-Y-Zr-Nb
w syenitach nefelinowych, np. 0.01% Ga w zou Brockman (Australia). wiatowe zasoby
ocenia si na okoo 1 mln t Ga w zoach boksytw, z czego ponad 70% przypada na Au-
strali i Gwine.
Produkcja
Szacuje si, e wiatowa produkcja galu moe siga 184 t/r, w tym okoo 6070% ze
rde wtrnych, przy zainstalowanych mocach 245 t/r. wiatowa produkcja galu pierwotne-
go w 2008 r. wzrosa o ok. 40% w stosunku do roku poprzedniego i wyniosa okoo 111 t Ga,
natomiast w 2009 r. spada o 30% do 78 t. W wikszoci pochodzia z Chin, Niemiec, Ka-
zachstanu i Ukrainy, a take z Wgier, Japonii, Rosji i Sowacji. Gal rafinowany wytwarzano
przede wszystkim we Francji (z galu surowego importowanego z Niemiec), Japonii i USA.
czna jego produkcja wyniosa okoo 135 t w 2008 r., a w 2009 r. spada o 30% do 118 t. Naj-
wikszym wiatowym producentem galu wysokiej czystoci jest japoska firma Dowa Mi-
ning Co. Ltd. posiadajca zakad przerobu zomw w Akita. Innymi powanymi producenta-
mi galu s: Ingal International Gallium, Metaleurop i Elkem A/S. W zwizku z utrzymu-
jcym si w ostatnich latach duym popytem, gwnie ze strony gwatownie rozwijajcej si
telefonii komrkowej oraz optoelektroniki, szereg firm na wiecie rozbudowywao swoje za-
kady elementw pprzewodnikowych, wykorzystujcych gal. Duy przyrost mocy produk-
cyjnych zanotowano w USA firmy EMCORE Corp., TriQuint Semiconductor Inc.,
274 GAL
Tab. 1. Gospodarka galem w Polsce CN 8112 92 89
kg
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 1 12 57 25
Eksport 0 4 8
Zuycie
p
1 12 53 17
rdo: GUS
Raytheon Microelectronics, RF Micro Devices Inc., ANADIGICS Inc.; w Japonii
Dowa Mining Co. Ltd., Mitsubishi Electric Co., Hitachi Cable Ltd., Sumitomo Electric
Industries Ltd., Toyoda Gosei Co. Ltd., w Wielkiej Brytanii Wafer Technology Ltd.,
Bookham Technology plc, na Tajwanie Visual Photonics Epitaxy Co. Ltd., United Epi-
taxy Co., Ukrainie Rusal Ltd., oraz w Niemczech Siemens AG, Osram Opto Semi-
conductors.
Obroty
W obrocie midzynarodowym wystpuj dwie postacie tego surowca: gal metaliczny
(o rnych stopniach czystoci) i zwizki galu. Grono eksporterw surowcw galu jest nie-
wielkie Francja, Niemcy, Wielka Brytania, Holandia i inne kraje Europy Zachodniej,
Chiny, Rosja, Kazachstan, Wgry, Sowacja, Kanada, USA, Australia i Japonia. Niektre
kraje prowadz zarwno import, jak i reeksport tych surowcw. Liczba importerw jest
znacznie szersza, jednak poza krajami Unii Europejskiej, USA i Japoni s to zazwyczaj
niewielcy importerzy (do 500 kg Ga rocznie). Najwiksze iloci galu metalicznego s od
wielu lat sprowadzane do Japonii (np. 72 t Ga w 2008 r.) oraz Stanw Zjednoczonych
1641 t/r Ga. W ostatnich piciu latach najwikszymi dostawcami na rynek Japonii byy
Kazachstan, Francja, Chiny i USA, natomiast na rynek USA: Niemcy, Kanada, Chiny,
Ukraina, a mniejsze iloci sprowadzano z Japonii, Wgier, Rosji i Francji.
Zuycie
Do najstarszych kierunkw uytkowania galu metalicznego nale stopy wykorzystywane
w budowie termometrw wysokotemperaturowych (1200C) i inne (z Bi, Zn, Sn, In, Ag)
o niskiej temperaturze topnienia oraz spoiwa elektroniczne. Najnowsze dziedziny to: wyrb
ferrytw o strukturze granatu lub magnetoplumbitu oraz granatu gadolinowo-galowego
GGG z udziaem tlenku galowego i pokrewnych dla potrzeb techniki laserowej. Arsenek,
fosforek i arsenofosforek galu s ciaami pprzewodnikowymi.
Najpowszechniejszym z nich jest arsenek (GaAs), konkurencyjny dla krzemu, w tranzy-
storach i ukadach scalonych dla telekomunikacji bezprzewodowej i cznoci satelitarnej. Co-
raz czciej uywany jest rwnie w technikach noktowizyjnych i wideo-fotograficznych. Od-
krycie izolacyjnych wasnoci krysztaw siarczku Ga (w ukadzie regularnym) stwarza wik-
sze moliwoci produkcji urzdze bazujcych na GaAs, w stosunku do tranzystorw krzemo-
wych, oraz kaskadowego lasera kwantowego emitujcego wiato o czstotliwociach z do-
tychczas nieosigalnego zakresu od redniej po dalek podczerwie. Rozwijano rwnie bada-
nia nad zastosowaniem azotku galu (emitor wiata niebieskiego) w produkcji diod emisyj-
nych dla technik komputerowych oraz diod laserowych dla technik pprzewodnikowych,
dyskw optycznych duej pojemnoci, wysokiej klasy kserokopiarek, drukarek laserowych
i potrzeb medycyny.
Przykadowa struktura zuycia galu i jego zwizkw (ponad 95% w postaci GaAs, GaP
lub GaN) w USAw 2009 r. bya nastpujca: ukady scalone 67%, optoelektronika (dio-
dy emisyjne, diody laserowe, fotodetektory, baterie soneczne) okoo 31%, prace badaw-
cze, produkcja stopw specjalnych i inne zastosowania 6%.
Ceny
rednia warto jednostkowa importu galu metalicznego na rynek USAw latach 2005
2009 wahaa si w przedziale 440580 USD/kg. W 2008 r. pozostajce na wysokim pozio-
GAL 275
mie zapotrzebowanie spowodowao istotny wzrost tej wartoci jednostkowej do rekordo-
wych 579 USD/kg, jednak w 2009 r. wiatowy kryzys gospodarczy doprowadzi do znacz-
nego spadku zapotrzebowania na gal zwaszcza w postaci GaAs stosowanego w produk-
cji diod LED, a w konsekwencji do 17% spadku cen (tab. 2).
276 GAL
Tab. 2. Ceny galu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Gal metaliczny
1
538 443 530 579 480
1
redniawartojednostkowaimportugalumetalicznegodoUSAwUSD/kg99.999999.99999%GaMY
GAZ ZIEMNY
Gaz ziemny jest w gospodarce wiatowej najwaniejszym paliwem gazowym. Gw-
nym jego skadnikiem jest metan CH
4
, a towarzysz mu wysze wglowodory gazowe
(etan, propan, butan) i cieke oraz inne skadniki gazowe: tlenek i dwutlenek wgla, siar-
kowodr, azot, wodr, hel i argon. Gaz ziemny suchy pozyskiwany jest ze z samodziel-
nych, natomiast ze z ropy naftowej i gazu ziemnego oraz ze z kondensatowych odzys-
kiwany jest gaz ziemny mokry zasobny w wysze, cieke wglowodory. Rwnorzdnie
z gazem ziemnym traktowane s gazy metanowe towarzyszce zoom wgla kamiennego.
Substytutami gazu ziemnego stosowanymi w wielu krajach dla potrzeb odbiorcw przemy-
sowych, jak i komunalnych, s gaz koksowniczy uzyskiwany w koksowniach i gaz ga-
zowniczy produkowany w gazowniach (jego znaczenie zanika).
Gaz ziemny ze wzgldu na du warto opaow, stay skad chemiczny (moliwo
rwnomiernego spalania), atwo regulacji dopywu, spalanie bez dymu, sadzy i popiou
jest najcenniejszym paliwem. Stosowany jest w wielu gaziach przemysu i w gospodar-
stwach domowych. Suy te do produkcji energii elektrycznej, jako paliwo do silnikw,
a take jest wanym surowcem dla przemysu chemicznego. Proekologiczne waciwoci
gazu, jak i szerokie spektrum jego zastosowa sprawiaj, e zarwno poda, jak i popyt,
cigle wzrastaj. Zdarzaj si, zwykle krtkotrwae, okresy wyranego przyhamowania tych
tendencji zwizane z sytuacj polityczn lub gospodarcz u gwnych producentw bd
konsumentw. Do takich perturbacji doszo w latach 90-tych XX wieku dwukrotnie na
przeomie lat 19901991 (rozpad bloku wschodniego) i 19961998 (kryzys rosyjski i azjaty-
cki) co spowodowao, e tempo wzrostu byo podobne jak w latach 70-tych, a wyranie
sabsze ni w latach 80-tych XX wieku. W XXI wieku tempo wzrostu wyranie wzroso
i do 2009 r. byo zblione do tego z lat 80-tych XX wieku. wiatowy kryzys finansowy
i zwizany z nim gwatowny wzrost cen gazu ziemnego w 2008 r., w kolejnym roku wywo-
a po raz pierwszy w XXI wieku przyhamowanie tych tendencji.
Ilociowo najwikszy rozwj poday i popytu nastpi w krajach azjatyckich, zdecydo-
wanie mniejszy w pozostaych rejonach wiata. Prognozy na kolejne lata s nadal optymi-
styczne, przewidujc dalszy intensywny rozwj produkcji i zapotrzebowania na gaz, a ich
zabezpieczeniem jest zwikszajca si baza zasobowa na wiecie, ktrej wystarczalno oce-
nia si obecnie na 6065 lat.
Obrt rynkowy prowadzony jest gazem ziemnym o rnej zawartoci metanu i domie-
szek innych gazw i odbywa si systemami gazocigw. Przedmiotem obrotu jest te skro-
plony gaz ziemny transportowany drog morsk specjalnymi zbiornikowcami do odpo-
wiednich terminali portowych lub drog ldow cysternami, a nastpnie regazyfikowany.

GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Zoa ldowe gazu ziemnego w Polsce wystpuj na Niu Polskim (71.7% zasobw
ldowych), Przedgrzu Karpackim (27.4%) i w Karpatach (0.9%). Gazy ze z na Niu
s niskiej jakoci (2085% metanu), przy czym dominuj gazy wysokoazotowe (od kilkuna-
stu do 80% azotu), czsto zasiarczone, wymagajce oczyszczenia przed uytkowaniem. Po-
zytywna jest w niektrych zoach domieszka helu (por.: HEL). W zoach Karpat i Przed-
grza Karpackiego gaz jest lepszej jakoci (7099% metanu), niskoazotowy. Gaz wystpuje
w zoach samodzielnie lub towarzyszy ropie naftowej ewentualnie kondensatom i gazoli-
nom. Na ldzie udokumentowano 275 z gazu ziemnego, ktrych zasoby wydobywalne
wg stanu na 31.12.2009 r. wynosiy 141.0 mld m
3
, w tym przemysowe 60.2 mld m
3
(BZKiWP, 2010). Przy obecnym poziomie wydobycia zasoby udokumentowane wystarcz
na ok. 24 lata, a przemysowe na ok. 10 lat. Pod koniec 2009 r. pojawiy si informacje o za-
interesowaniu koncernw zagranicznych (gwnie amerykaskich) moliwoci wystpowa-
nia w Polsce zasobw gazu ziemnego w rdach niekonwencjonalnych (innych ni metan
ze z wgla), a wic gazu wystpujcego w upkach (tzw. shale gas) oraz gazu cinitego
lub zwizanego (tzw. tight gas) wystpujcego zwykle w piaskowcach, ale nie w puapkach
gazowych jak gaz ziemny konwencjonalny. Do koca 2009 r. Ministerstwo rodowiska wy-
dao kilkanacie koncesji poszukiwawczych za gazem upkowym. Ostatnio rwnie podano
zweryfikowane zasoby prognostyczne zasobw gazu ziemnego (konwencjonalnego), ktre
zostay okrelone na 1780 mld m
3
wg stanu na 01.01.2004 r. (BZKiWP, 2010).
Na Szelfie Batyckim do tej pory udokumentowano 2 zoa ropy naftowej i towarzy-
szcego im gazu ziemnego B3 i B8 (por.: ROPANAFTOWA), oraz 2 zoa gazowe: B4
i B6. Gazy ze z szelfowych s dobrej jakoci (7095% metanu), niskoazotowe. Na dzie
31.12.2009 r. ich zasoby wydobywalne wynosiy 5.8 mld m
3
, w tym przemysowe 4.7 mld m
3
(BZKiWP, 2010).
Uzupenieniem zasobw gazu ziemnego s zasoby metanu zwizane ze zoami w-
gla kamiennego Grnolskiego Zagbia Wglowego. Wedug stanu na 31.12.2009 r.
(BZKiWP, 2010) udokumentowane byy 52 zoa, w ktrych zasoby wydobywalne wyno-
siy 90.0 mld m
3
, w tym zasoby przemysowe 5.3 mld m
3
. Istniej perspektywy udokumen-
towania nowych z gazu metanowego, gwnie w GZW, gdzie szacunkowe zasoby okre-
lane s na 254 mld m
3
wg stanu na koniec 2005 r. (BZKiWP, 2010).
W 1998 r. na Niu Polskim wydzielono osobno zoa azotowego gazu ziemnego
(91.097.6% azotu i 5.21.6% metanu), a mianowicie Cychry (eksploatowane) i Sulcin. We-
dug stanu na 31.12.2009 r. (BZKiWP, 2010) ich zasoby wydobywalne wynosiy 14.9 mld m
3
,
w tym 1.0 mld m
3
przemysowych.
Produkcja
W latach 20052009 produkcja grnicza gazu ziemnego ksztatowaa si w granicach
5.455.74 mld m
3
/r, z czego 1.691.88 mld m
3
/r stanowi gaz wysokometanowy, 3.33
3.51 mld m
3
/r gaz zaazotowany, a 0.350.43 mln m
3
/r metan ze z wgla kamiennego
(tab. 1). Tradycyjnie ponad 99.5% produkcji pochodzi z wydobycia ldowego. W 2009 r. na
szelfie pozyskano 19.5 mln m
3
gazu towarzyszcego eksploatowanej ropie naftowej (wg
BZKiWP, 2010). Pod koniec 2008 r. najwikszy krajowy producent gazu Polskie Grnic-
278 GAZ ZIEMNY
two Naftowe i Gazownictwo S.A. (PGNiG S.A.) przedstawi now Strategi GK PGNiG
w perspektywie roku 2015, w ktrej zakada stopniowe zwikszenie krajowego wydobycia
gazu ziemnego do ok. 4.5 mld m
3
(w przeliczeniu na gaz wysokometanowy). W 2009 r. kra-
jowe wydobycie przeliczone na gaz wysokometanowy wynosio ok. 4.3 mld m
3
, z czego
4.1 mld m
3
wydobyo PGNiG S.A. Ponadto, istniej moliwoci zagospodarowania i zwik-
szenia wydobycia ze z zlokalizowanych na Szelfie Batyckim.
Gazy zaazotowane wydobywane byy gwnie na Niu Polskim, a najwiksze iloci
w 2009 r. pochodziy ze z: Brosko, Kocian S, uchlw, Bogdaj-Uciechw, BMB
i Radlin. Wydobycie na Niu prowadzone jest przez PGNiG S.A. Oddzia w Zielo-
nej Grze. Okoo 43% (1.5 mld m
3
) wydobycia skierowane byo do PGNiG S.A. Od-
dzia w Odolanowie (dawniej Zakad Odazotowania Gazu KRIO), gdzie m.in. uzyska-
no 1018 mln m
3
gazu wysokometanowego.
Gaz wysokometanowy wydobywany by przede wszystkim ze z Przedgrza Karpac-
kiego (gwnie ze zoa Przemyl), marginalnie ze z karpackich, Szelfu Batyckiego
i Niu. W 2009 r. okoo 4% wydobycia skierowano do rozprania i mieszania, gdzie m.in.
uzyskano 67 mln m
3
gazu zaazotowanego. W rejonie Przedgrza i Karpat eksploatacj pro-
wadzi PGNiG S.A. Oddzia w Sanoku, a na Szelfie Batyckim Przedsibiorstwo Po-
szukiwa i Eksploatacji Z Ropy i Gazu Petrobaltic S.A. (Grupa Lotos).
GAZ ZIEMNY 279
Tab. 1. Gospodarka gazem ziemnym i innymi paliwami gazowymi w Polsce
mln m
3
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Gaz ziemny wysokometanowy
CN 2711 21, PKWiU 0620100001
Produkcja 2232 2239 2243 2116 2047
ze z gazu i ropy naftowej 1881 1865 1813 1729 1669
s
metan z pokadwwgla 351 374 430 387 378
s
Import 9919 10354 9598 10619 9436
Eksport 42 44 42 37 39
Zmiana zapasw 214 476 -272 315 -558
Zuycie 11895 12073 12071 12383 12002
uzysk wodazotowniach gazu
zaazotowanego
1031 956 917 886 1018
Zuycie czne 12926 13029 12988 13269 13020
Gaz ziemny zaazotowany
PKWiU 0620100002
Produkcja
1
= Zuycie 3510 3444 3494 3335 3511
Zmiana zapasw 9
Zuycie 3510 3444 3494 3335 3502
uzysk wmieszalniach gazu
wysokometanowego
61 48 67 73 67
Zuycie czne 3571 3492 3561 3408 3569
Gaz koksowniczy
PKWiU 35211001
Produkcja = Zuycie
p
3545 4101 4409 4207 3076
1
ze z gazu i ropy naftowej
rdo: GUS
Odzysk metanu ze z wgla kamiennego (z odmetanowania pokadw wgla i wenty-
lacji kopal) prowadzony by w 21 kopalniach w GZW. W najbliszych latach nie naley
spodziewa si znacznego wzrostu pozyskania metanu z tego rda, bowiem praktycznie
przerwane zostay prace prowadzone przez firmy zagraniczne nad zwikszeniem jego od-
zysku z powodu wysokich kosztw i niewielkich efektw.
Obroty
W 2009 r. import gazu ziemnego do Polski zmala o 11.1% (tab. 2). Tradycyjnie
ok. 90% jego dostaw pochodzio z kierunku wschodniego (rwnie wikszo wykazywana
w pozycji Inne tab. 2), w tym najwiksze z Rosji. W 2009 r. doszo do powanych
zaburze w dostawach gazu do Polski. W wyniku rosyjsko-ukraiskiego konfliktu gazowe-
go zablokowane zostay dostawy gazu przez terytorium Ukrainy, realizowane przez firm
RosUkrEnergo AG w ramach kontraktw rednioterminowych z krajw azjatyckich. Wy-
musio to konieczno podpisania nowych krtkich kontraktw, m.in. z Rosj. Podjto rw-
nie rozmowy o renegocjacji dugoterminowego tzw. kontraktu Jamalskiego z Rosj podpi-
sanego 1996 r. (zwikszenie dostaw, tranzytu gazu gazocigiem Jama-Europa Zachodnia
i innych warunkw kontraktu), ktrych nie zakoczono w 2009 r. Sprowadzany gaz pokry-
wa ok. 72% krajowego zapotrzebowania na gaz wysokometanowy.
Porwnujc najnowsz prognoz popytu na gaz w kraju (prognoza dla Polityki energe-
tycznej Polski do 2030 r. z 2009 r.) z wielkoci krajowego wydobycia i strategi PGNiG S.A,
mona przyj, e import gazu w 2010 r. osignie wielko rzdu 9.8 mld m
3
, a w 2015 r.
10.6 mld m
3
. Zabezpieczeniem przewidywanych wielkoci ma by m.in. dugoterminowy
kontrakt Jamalski z Rosj podpisany na zasadzie bierz lub pa (take-or-pay) obowizujcy
do 2022 r. W 2003 r. kontrakt by ju renegocjowany, zmniejszono wtedy czn iloci zakon-
traktowanego na lata 20032022 gazu z 230.1 mld m
3
(podstawa negocjacji) na 152.4 mld m
3
.
W latach 20042009 w ramach kontraktu jamalskiego sprowadzono ok. 40 mld m
3
gazu.
W ramach mniejszych kontraktw, pozostae iloci pochodzce z krajw europejskich do-
starczane bd gazocigami od strony Niemiec i Czech (budowa nowego poczenia w rejo-
nie Cieszyna), a pochodzce z innych kierunkw od strony pnocnej drog morsk. Pod
280 GAZ ZIEMNY
Tab. 2. Kierunki importu gazu ziemnego do Polski CN 2711 21
mln m
3
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 9919 10354 9598 10619 9436
Czechy
1
0 0 0 0 0
Niemcy
1
331 478 784 825 993
Norwegia
1
485 360 0 0
Rosja
1,2
6340 6820 6219 7057 8137
Ukraina
1
1 4 4 5 5
Kraje Azji rodkowej
1,3
2533 2347 2279 2377
Inne
4
229 326 312 355 301
1
wg PGNiG S.A. (Raporty Roczne)
2
w tymkontrakt jamalski
3
Uzbekistan, Turkmenistan
4
poza kontraktami PGNiG S.A.
rdo: GUS, PGNiG
koniec 2007 r. PGNiG S.A. zdecydowao o lokalizacji i budowie terminalu regazyfikacyjne-
go skroplonego gazu ziemnego (LNG) w winoujciu, ktrego pocztkowa zdolno prze-
adunkowa wyniesie 2.5 mld m
3
/r LNG. W poowie 2009 r. firma podpisaa kontrakt na
sprzeda i dostawy LNG z Kataru do Polski w iloci 1 mln t LNG (1.4 mld m
3
) przez okres
20 lat poczwszy od 2014 r.
Saldo obrotw gazem ziemnym w Polsce jest trwale ujemne i podajc za rosncymi
cenami gazu w Polsce i na wiecie stale wzrasta. Blisze informacje na ten temat niestety od
2006 r. zostay utajnione przez GUS z powodu tajemnicy statystycznej.
Zuycie
W 2009 r. nastpi spadek o 1.9% zuycia gazu wysokometanowego do 13.02 mld m
3
,
a w przypadku gazu zaazotowanego wzrost o 4.7% do 3.57 mld m
3
(tab. 3). czne zuycie
gazu ziemnego w kraju w latach 20052009 wzroso o 0.6%. W strukturze zuycia czne-
go dominuje przemys, na ktry w 2009 r. przypadao 60.6% zuycia (stabilizacja), kolej-
nym s gospodarstwa domowe 23.6% (wzrost), pozostali odbiorcy (handel, usugi, mae
firmy nie objte badaniami statystycznymi) 12.6% (wzrost) oraz rolnictwo, transport
i budownictwo 3.2% (spadek). W latach 20082009 udzia cznego zuycia gazu ziem-
nego w krajowym zuyciu energii pierwotnej wynosi ok. 14.0%, co jest bardzo dalekie od
tendencji wiatowych, gdzie udzia ten stanowi ok. 23%.
Gwnym uytkownikiem gazu ziemnego jest przemys. Gaz wykorzystywany jest bez-
porednio jako paliwo w procesach produkcyjnych oraz jako wsad do przemian energetycz-
nych na inne pochodne noniki energii. W 2009 r. na zuycie bezporednie przypadao
64.3% zuycia przemysu, natomiast na przemiany energetyczne 35.7%. Liderami w kon-
sumpcji bezporedniej gazu s zakady chemiczne w tym gwnie zakady nawozw
azotowych, huty elaza i stali, huty szka, zakady ceramiki budowlanej, zakady produkcji
GAZ ZIEMNY 281
Tab. 3. Struktura zuycia gazu ziemnego w Polsce
mln m
3
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Gaz wysokometanowy
Zuycie 12926 13029 12988 13269 13020
bezporednie wgospodarstwach
domowych
3414 3510 3341 3347 3510
bezporednie u innych
uytkownikw
7415 7513 7502 7747 7857
przemiany energii 1865 1818 1885 1942 1446
straty i rnice bilansowe 232 188 261 233 207
Gaz zaazotowany
Zuycie 3571 3492 3561 3408 3569
bezporednie wgospodarstwach
domowych
450 469 462 432 354
bezporednie u innych
uytkownikw
839 919 1041 1004 1101
przemiany energii 2238 2053 2032 1950 2121
straty i rnice bilansowe 56 51 26 22 -7
rdo: GUS
artykuw spoywczych i napojw. Najwiksze iloci gazu ziemnego kierowanego na prze-
miany energetyczne zuywane byy do wytwarzania energii elektrycznej i ciepa, w procesie
odazotowania, oraz wytwarzania i przetwarzania produktw rafinacji ropy naftowej.
W 2009 r. wzroso zuycie w gospodarstwach domowych, przy czym wzrost dotyczy
zuycia gazu wysokometanowego, natomiast kolejny rok z rzdu zmalao, ale ju istotnie
gazu zaazotowanego (tab. 3). Gaz uytkowany jest jako paliwo do celw kuchennych, wy-
twarzania gorcej wody oraz ogrzewania mieszka i pomieszcze. Szacunkowo, okoo 20%
gospodarstw domowych wykorzystywao gaz do ogrzewania.
czne zuycie bezporednie stanowio 77.3% krajowego zuycia gazu ziemnego w 2009 r.
Reszta gazu jest przetwarzana na inne noniki energii oraz pokrywa straty i rnice bilanso-
we (tab. 3).
W listopadzie 2009 r. Rada Ministrw przyja Polityk energetyczn Polski do 2030 ro-
ku. Wedug prognoz opracowanych dla jej potrzeb, czne krajowe zapotrzebowanie na gaz
ziemny ma wynosi (w przeliczeniu na gaz wysokometanowy): w 2010 r. 14.1 mld m
3
,
w 2015 r. 15.4 mld m
3
, w 2020 r. 17.1 mld m
3
, w 2025 r. 19.0 mld m
3
, w 2030 r.
20.2 mld m
3
. Uwzgldniajc krajowe wydobycie gazu ziemnego (ok. 4.3 mld m
3
w 2009 r.
w przeliczeniu na gaz wysokometanowy) oraz zaoenia przyjte w strategii PGNiG S.A.,
mona przyj, e w latach 20102015 krajowe zapotrzebowanie zabezpieczone bdzie was-
nym wydobyciem w iloci 4.34.8 mld m
3
/r, pozostaa ilo pochodzia bdzie z importu.
Oprcz gazu ziemnego przez odbiorcw przemysowych uytkowany by take gaz
koksowniczy o wartoci opaowej okoo 4500 kcal/m
3
, stanowicy produkt uboczny kokso-
wania wgla kamiennego (tab. 1). Odgrywa on powan rol w zaopatrzeniu odbiorcw
Grnego i Dolnego lska, mimo e jest surowcem niszej jakoci. Od 1996 r. jest on jed-
nak wykorzystywany prawie wycznie w koksowniach lub przez odbiorcw przemyso-
wych pooonych w ich pobliu.
Wystpujce sezonowe nierwnomiernoci zapotrzebowania na gaz oraz poprawa bez-
pieczestwa dostaw wymusiy potrzeb jego magazynowania. PGNiG S.A. kontroluje sze
magazynw w wyeksploatowanych zoach gazu (podziemne magazyny gazu PMG):
Wierzchowice, Husw, Strachocina, Swarzw, Brzenica, Daszewo (oddany w 2009 r.
magazyn gazu zaazotowanego); oraz kawernowy magazyn w zou solnym Mogilno II
(KPMG Mogilno). Ich czna pojemno na koniec 2009 r. wynosia ok. 1.64 mld m
3
, ale
trwaj prace zmierzajce do jej zwikszenia. W 2007 r. DPV SERVICE Sp. z o.o. (spka
crka EMFESZ NG Polska Sp. z o.o.) rozpocza budow magazynu komercyjnego w wy-
eksploatowanym zou gazu Antonin o docelowej pojemnoci do 0.2 mld m
3
. Ponadto
PGNiG S.A. prowadzi prace przy nowych inwestycjach dotyczcych PMG Bonikowo
i KPMG Kosakowo. Wedug nowej strategii PGNiG S.A., pojemno czna jej magazy-
nw gazu ziemnego ma wynosi 3.8 mld m
3
w 2015 r. Istniej korzystne warunki do budo-
wy dalszych magazynw w wyeksploatowanych zoach gazu na Niu i Podkarpaciu, jak
rwnie w zoach soli.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zoa gazu ziemnego znane s w ponad 90 krajach na wszystkich kontynentach i przy-
legych szelfach morskich. Ich potencjalne zasoby szacowane s na okoo 260 bln m
3
. Wy-
282 GAZ ZIEMNY
rnia si trzy typy z: samodzielne, zwizane ze zoami ropy naftowej oraz kondensato-
we. Ze z samodzielnych pozyskiwany jest gaz ziemny suchy, natomiast z pozostaych
mokry. wiatowe zasoby wydobywalne gazu ziemnego na koniec 2009 r. oceniane byy na
185190 bln m
3
. Ich rozprzestrzenienie na wiecie jest nierwnomierne. Najwiksze nagro-
madzenia znajduj si w Azji, m.in. w azjatyckiej czci Rosji oraz Turkmenistanie, Ka-
zachstanie, Uzbekistanie i na Bliskim Wschodzie w Iranie, Katarze i innych. Ocenia si, e
na Azj przypada 7580% zasobw wydobywalnych wiata. Pozostae kontynenty maj
niewielkie znaczenie. I tak udzia Afryki stanowi 78%, Ameryki Pn. 45%, Europy (bez
Rosji) 46%, Ameryki Pd. i r. ok. 4%, Oceanii 12%. Najbogatsze prowincje gazonone
to: Zatoka Perska (Iran, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Katar, Kuwejt) i Syberia Za-
chodnia (Rosja), w ktrych cznie znajduje si ponad 50% zasobw wiatowych. Na wie-
cie wystpuje te kilka unikatowych z o olbrzymich zasobach (powyej 1 bln m
3
), a naj-
wiksze z nich to: Jamburg, Urengoj, Bowanenkowo, Zapolarne, Niedwiedzie (Za-
chodnia Syberia, Rosja), Sztokman (Morze Barentsa, Rosja), Orenburg (Rosja); Ghawar,
Pars, Pazanum (Zatoka Perska); Panhandle-Hugoton (USA); Hassi RMel (Algieria);
Slochteren (Holandia). wiatowy kryzys finansowy i zwizany z nim wzrost cen gazu
ziemnego zmobilizowa producentw do dopracowania technologii eksploatacji gazu ziem-
nego ze rde tzw. niekonwencjonalnych do ktrych, oprcz gazu metanowego towarzy-
szcego zoom wgla kamiennego, zalicza si gazy wystpujce w upkach (tzw. shale gas)
oraz gazy cinite lub zwizane (tzw. tight gas) wystpujce zwykle w piaskowcach, ale nie
w puapkach gazowych, jak gaz ziemny konwencjonalny. Przoduj w tym zakresie firmy
amerykaskie, a US Energy Information Administration (EIA) uwzgldnia w statysty-
kach USA zasoby i produkcj gazu ze rde niekonwencjonalnych. W 2009 r. z szacowa-
nych na ok. 8 bln m
3
zasobw wydobywalnych USAok. 28% stanowi gaz metanowy i tzw.
upkowy, a ich produkcja wynosia ok. 22% wydobycia USA. wiatowe zasoby gazu
w zoach niekonwencjonalnych nie s znane. Mona tylko przypuszcza, e najwiksze
nagromadzenia gazu metanowego bd si znajdoway w gwnych zagbiach wglowych,
a tzw. gazu upkowego w formacjach upkowych rozprzestrzenionych w rnych rejonach
wiata, w tym w Polsce.
Produkcja
Charakter wystpowania z gazu ziemnego sprawia, e jego wydobycie prowadz
z reguy kompanie naftowe. Zwraca uwag wysoki udzia sektora pastwowego kompa-
nie pastwowe bd kontrolowane przez pastwo zajmuj dominujc pozycj w wydoby-
ciu, rozwoju technologii, handlu i magazynowaniu, np. Gazprom w Rosji, National Ira-
nian Oil Co. w Iranie, Statoil w Norwegii, SONATRACH w Algierii, PetroChina Corp.
w Chinach, Egyptian General Petroleum Corp. w Egipcie, Gas de France we Francji,
PGNiG w Polsce i u innych.
wiatowa produkcja gazu ziemnego charakteryzuje si trendem wzrostowym, trwa-
jcym od 1970 r. W latach 90-tych XX wieku tempo zdecydowanie osabo, co zwizane
byo z gwatownym ograniczeniem poday i popytu na przeomie lat 19901991 (rozpad
bloku wschodniego) i 19961997 (gwnie kryzys azjatycki). W XXI wieku, do 2008 r.
tempo wzrostu wyranie wzrastao i zbliyo si do tego z lat 80-tych XX wieku. W 2009 r.
wiatowy kryzys finansowy doprowadza do zahamowania trendu i wrcz spadku poday
gazu na wiecie (rys. 1). W konsekwencji w latach 20052009 wiatowa produkcja wzrosa
tylko o 7.1%, przy czym najwyszy wzrost odnotowano w Azji o 20%, nieco mniej-
GAZ ZIEMNY 283
szy w Afryce 17%, Oceanii 13.2% oraz Ameryce Pn. i r. 9.6%, najmniejszy
w Ameryce Pd. 1.3%, a spadek w Europie a o 7.1%. Ilociowo w omawianym okre-
sie najwiksze przyrosty wydobycia zanotowano w USA(o 82 mld m
3
), Katarze (44 mld m
3
),
Chinach (36 mld m
3
), Iranie (30 mld m
3
), Egipcie (20 mld m
3
) i Norwegii (19 mld m
3
), z ko-
lei najwiksze spadki w Rosji (o 53 mld m
3
), Wielkiej Brytanii (29 mld m
3
), Kanadzie
(26 mld m
3
) i Turkmenistanie (21 mld m
3
), mniejsze w Algierii (o 7 mld m
3
), Niemczech
(5 mld m
3
), Woszech i Argentynie (po ok. 4 mld m
3
). W 2009 r. 37.6% wydobycia przypa-
dao na Rosj i USA, 9.7% na Kanad i Iran, a 26.1% na: Norwegi, Katar, Chiny, Algieri,
Holandi, Arabi Saudyjsk, Indonezj, Uzbekistan, Malezj i Egipt (tab. 4).
W Rosji eksploatacj prowadzi najwiksza na wiecie kompania gazowa Gazprom
(ponad 85% produkcji Rosji), a najwiksze iloci wydobywa si w okrgu Tiume (m.in.
ze z: Urengoj, Jamburg, Zapolarne, Niedwiedzie), rodkowym Uralu, okolicach
Astrachania, Komi i in. W USA dziaaj najwiksze ponadnarodowe kompanie naftowe
wiata, takie jak: ExxonMobil, BP, ConocoPhillips, Chevron i inne, a ponad 75% poday
pochodzi ze stanw Texas, Louisiana, Oklahoma i New Mexico. Praktycznie te same
kompanie dziaaj w Kanadzie (BP, Chevron, ExxonMobil, ale rwnie Shell), gdzie wik-
szo wydobycia pochodzi z prowincji Alberta, Yukon, Saskatchewan, Northwest Terri-
tories, New Foundland, oraz w Wielkiej Brytanii (eksploatacja na Morzu Pnocnym m.in.
przez BP, Shell, a take ExxonMobil). W Holandii wydobyciem zajmuje si firma Neder-
landse Aardolie Maatschappij, a 80% pochodzi ze zoa Slochteren. W Algierii firma
Sonatrach eksploatuje m.in. zoa: Hassi RMel, Hassi Messaoud i In Amenas, w Indo-
nezji Pertamina i ExxonMobil w okolicy Arun i Aceh na Sumatrze oraz firma Roy
M. Huffington w rejonie Badak na Kalimantanie.
284 GAZ ZIEMNY
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
20000
40000
60000
80000
100000
120000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
PJ
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji gazu ziemnego
GAZ ZIEMNY 285
Tab. 4. wiatowa produkcja gazu ziemnego
mld m
3
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Austria 1.6 1.8 1.8 1.5 1.7
Azerbejdan 5.2 6.1 9.8 14.7 14.8
Biaoru 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Chorwacja 1.5 1.6 2.0 2.0 2.0
Czechy 0.4 0.2 0.2 0.2 0.2
Dania 10.4 10.4 9.2 10.1 8.4
Francja 1.2 1.2 1.1 0.9 0.9
Hiszpania 0.2 0.1 0.1 0.0 0.0
Holandia 78.8 77.3 76.1 83.8 78.9
Irlandia 0.5 0.5 0.5 0.4 0.4
Niemcy 19.8 19.6 18.6 16.1 14.5
Norwegia 85.0 87.6 89.7 99.2 103.5
Polska 5.7 5.7 5.7 5.5 5.6
Rosja 580.1 593.8 592.0 601.7 527.5
Rumunia 12.4 11.9 11.5 11.4 10.9
Sowacja 0.2 0.2 0.1 0.1 0.1
Ukraina 18.8 18.7 18.7 19.0 19.3
Wgry 3.0 3.1 2.5 2.5 2.6
Wielka Brytania 88.2 80.0 72.1 69.6 59.6
Wochy 11.1 10.1 8.9 8.5 7.4
EUROPA 929.3
w
930.1
w
920.8
w
947.4
w
858.5
Algieria 88.2 84.5 84.8 85.8 81.4
Angola 0.7 0.8 0.7 0.7 0.7
Egipt 42.5 54.7 55.7 59.0 62.7
Gabon 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Gwinea 1.3 1.3 2.9 6.0 6.3
Libia 11.3 13.2 15.3 15.9 15.3
Mozambik 0.2 1.7 3.0 3.3 3.6
Nigeria 22.4 28.4 32.5 32.8 24.9
Tunezja 2.5 2.5 2.2 3.0 3.6
RPA 2.2 2.9 3.0 1.8 1.9
AFRYKA 171.4
w
190.1
w
200.2
w
208.4
w
200.5
Argentyna 45.6 46.1 44.8 44.1 41.4
Boliwia 12.4 13.2 14.1 14.7 12.6
Brazylia 11.0 11.3 11.3 13.9 11.9
Chile 2.0 1.9 1.8 1.9 1.4
Ekwador 0.1 0.2 0.3 0.3 0.3
Kolumbia 6.7 7.2 7.6 9.0 10.5
Peru 1.6 1.9 2.7 3.7 3.5
Wenezuela 28.7 31.5 32.1 29.2 27.9
AMERYKA PD. 108.1 113.3
w
114.7
w
116.8
w
109.5
Obroty
Przedmiotem obrotw midzynarodowych jest 2730% wiatowej poday gazu ziem-
nego. Jeszcze do niedawna, ze wzgldu na wysoki koszt transportu, orodki produkcji gazu
pokryway si na og z orodkami zuycia. W ostatnich latach notowany by jednak znacz-
ny wzrost eksportu gazocigami (ok. 7072% cakowitego eksportu) i metanowcami (w po-
286 GAZ ZIEMNY
Kanada 185.8 185.4 181.7 171.2 159.5
Kuba 0.7 0.6 0.6 1.2 1.2
Meksyk 43.1 49.3 47.5 48.0 50.2
USA 511.1 524.0 545.6 574.5 593.4
AMERYKA PN. i R. 771.0 795.7 814.4
w
834.2
w
844.9
Bangladesz 14.5 15.3 16.3 17.9 19.8
Bahrajn 10.7 11.3 11.8 12.4 12.6
Birma 12.2 12.6 13.5 12.4 11.5
Brunei 12.0 12.6 12.3 12.2 11.4
Chiny 49.3 58.6 69.2 80.3 85.2
Indie 29.6 29.3 30.1 30.6 39.3
Indonezja 71.2 70.3 67.6 69.7 71.9
Irak 2.5 1.8 1.8 1.9 1.1
Iran 100.9 108.6 111.9 116.3 131.2
Japonia 5.4 5.1 4.9 4.8 5.1
Jordania 0.2 0.3 0.3 0.2 0.3
Katar 45.8 50.7 63.2 77.0 89.3
Kazachstan 22.6 23.9 26.8 29.8 32.2
Kuwejt 12.3 12.6 12.1 12.8 12.5
Malezja 61.1 63.3 64.6 64.9 62.7
Oman 19.8 23.7 24.1 24.1 24.8
Pakistan 30.8 36.1 36.8 38.0 38.4
Syria 5.5 5.7 5.6 5.5 5.8
Tajlandia 23.7 24.3 26.0 28.8 30.9
Tajwan 0.8 0.4 0.4 0.3 0.3
Turcja 0.9 0.9 0.9 1.0 0.7
Turkmenistan 57.0 60.4 65.4 66.1 36.4
Uzbekistan 54.0 54.4 59.1 62.2 64.4
Wietnam 6.9 6.8 7.1 7.9 8.0
AZJA 768.7
w
811.5
w
856.6
w
907.7 922.1
Australia 37.1 38.9 40.0 38.3 42.3
Nowa Zelandia 3.8 3.6 4.0 3.8 4.0
OCEANIA 40.9 42.5 44.0 42.1 46.3
W I A T 2784.4
w
2883.2
w
2950.7
w
3056.6
w
2981.8
rdo: BP, EIA, MY, WM
staci skroplonej, rozwija si szybciej ni gazocigami). Gwnymi dostawcami s: Rosja,
Norwegia i Holandia na rynek europejski (gazocigami); Algieria na rynek europejski (ga-
zocigami do Woch, Hiszpanii, Portugalii i Sowenii, oraz metanowcami do pozostaych),
Nigeria na rynek europejski i Azji Poudniowo-Wschodniej (metanowcami); Indonezja, Ma-
lezja, Australia, Birma i Brunei do Japonii, Korei Pd., Tajwanu i Singapuru (gwnie meta-
nowcami); Katar, Oman i Zjednoczone Emiraty Arabskie do Japonii, Korei Pd., Indii
i Hiszpanii (metanowcami); Rosja, Turkmenistan i Uzbekistan do krajw WNP (gazociga-
mi); Kanada (gazocigami) i Trynidad i Tobago (metanowcami) do Stanw Zjednoczonych.
Najwikszym eksporterem jest Rosja 180220 mld m
3
/r, natomiast kolejne miejsca zajmuj
Norwegia ok. 99 mld m
3
/r i Kanada ok. 92 mld m
3
/r. W przedziale 3070 mld m
3
/r
eksport prowadz: Katar (przoduje w eksporcie metanowcami), Algieria, Holandia, Indone-
zja, Malezja i USA. Z kolei najwikszymi odbiorcami gazu s: USA(106 mld m
3
w ostatnim
roku), Niemcy (89 mld m
3
), Japonia (86 mld m
3
gazu skroplonego), Wochy (69 mld m
3
),
Francja (49 mld m
3
), Hiszpania (36 mld m
3
), Korea Pd. (34 mld m
3
), Turcja (32 mld m
3
)
i Rosja (32 mld m
3
).
Zuycie
Wedug szacunkw EIAudzia gazu ziemnego w globalnym zuyciu energii pierwotnej
na wiecie ksztatuje si w przedziale 2324% i bdzie si zwiksza w przyszoci. Jest on
zrnicowany w poszczeglnych krajach i kontynentach, i tak: w krajach Ameryki Pnoc-
nej zblia si do 25%, w krajach Europy Zachodniej osiga 24%, w krajach Europy
Wschodniej wynosi ok. 54% (decyduje o tym bardzo duy jego udzia w Rosji), w krajach
Azji Pd.-Wsch. (bez Japonii i Korei) ok. 9.5%, na Bliskim Wschodzie ok. 45%, a w Afryce
i Ameryce Poudniowe ok. 2021%. W wielkociach bezwzgldnych, zdecydowanie naj-
wikszymi uytkownikami s Stany Zjednoczone oraz Rosja, na ktre cznie przypada
34.9% cakowitego wiatowego zuycia. Kolejne 31.1% przypada na grup pozostaych
wielkich konsumentw, a wic: Iran, Japoni, Kanad, Niemcy, Chiny, Wielk Brytani,
Arabi Saudyjsk, Wochy, Meksyk, ZEA i Indie (tab. 5). Polska, przy poziomie zuycia
GAZ ZIEMNY 287
Tab. 5. wiatowe zuycie gazu ziemnego
mld m
3
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Armenia
s
1.7 1.7 2.1 1.9 1.9
Austria 10.0 9.4 8.9 9.5 9.3
Azerbejdan 8.6 9.1 9.3 12.0 10.6
Belgia 16.6 17.0 16.9 17.0 17.3
Biaoru 18.4 19.0 18.8 19.2 16.1
Bonia i Hercegowina
s
0.4 0.4 0.3 0.3 0.2
Bugaria 3.1 3.2 3.3 3.3 2.5
Chorwacja 2.7 2.7 2.8 3.0 2.9
Czechy 9.6 9.3 8.7 8.7 8.2
Dania 5.0 5.1 4.6 4.6 4.1
Estonia
s
1.5 1.6 1.5 1.5 1.0
Finlandia 4.0 4.2 3.9 4.0 3.6
Francja 44.0 42.1 42.5 43.8 42.6
288 GAZ ZIEMNY
Grecja 2.8 3.2 4.0 4.2 3.4
Gruzja
s
1.5 1.4 1.7 1.7 1.7
Hiszpania 32.4 33.7 35.1 38.6 34.6
Holandia 49.3 47.9 46.5 48.5 48.8
Irlandia 3.9 4.5 4.8 5.0 4.8
Litwa 3.3 3.2 3.6 3.2 2.7
Luksemburg 1.3 1.4 1.4 1.3 1.3
otwa
s
1.9 1.9 2.0 1.3 1.6
Modawia
s
2.5 2.7 2.4 2.5 2.3
Niemcy 98.1 99.8 96.7 98.0 92.7
Norwegia 4.5 4.4 4.3 4.3 4.1
Polska 16.2 16.3 16.3 16.4 16.4
Portugalia 4.2 4.1 4.3 4.7 4.3
Rosja 400.3 408.5 422.1 416.0 389.7
Rumunia 17.6 18.1 16.1 16.0 13.6
Sowacja 6.6 6.0 5.7 5.7 5.6
Sowenia 1.1 1.1 1.1 1.0 0.9
Szwajcaria 3.1 3.0 2.9 3.1 3.0
Szwecja 0.8 1.0 1.0 0.9 1.2
Ukraina 69.0 67.0 63.2 60.0 47.0
Wgry 13.4 12.7 11.9 11.8 10.1
Wielka Brytania 94.7 99.9 91.0 93.9 86.5
Wochy 86.3 84.5 84.9 84.9 78.1
EUROPA 1040.4
w
1051.1
w
1046.6
w
1051.8
w
974.7
Algieria 23.2 23.7 24.3 25.4 26.7
Angola
s
0.8 0.7 0.8 0.7 0.7
Egipt 31.6 36.5 38.4 40.8 42.5
Libia 5.8 4.7 5.3 5.5 6.0
Nigeria 10.4 10.9 10.6 12.3 7.2
Tunezja
s
4.3 3.8 3.5 4.4 4.9
RPA
s
2.2 4.2 5.9 5.0 5.4
AFRYKA 78.3 84.5 88.8 94.1
w
93.4
Argentyna 40.4 41.8 43.9 44.4 43.1
Boliwia 2.1 2.4 2.5 2.9 2.8
Brazylia 18.6 19.3 19.9 22.7 18.7
Chile 8.5 7.5 4.1 2.6 2.8
Kolumbia 6.7 7.2 7.4 7.5 8.7
Peru 1.5 1.8 2.7 3.7 3.5
Wenezuela 27.4 31.5 32.2 30.7 29.7
AMERYKA PD. 105.2
w
111.5
w
112.7
w
114.5
w
109.3
Kanada 96.4 93.6 97.0 96.5 94.7
Meksyk 48.0 62.3 57.3 60.3 60.9
USA 623.4 614.1 654.1 657.8 646.1
w
790.2 828.7
w
836.5
w
822.6
(bez strat) ok. 16.4 mld m
3
gazu ziemnego w 2009 r., moe by zaliczona do grona uyt-
kownikw maych na wiecie i rednich w Europie. Ponad 33% wiatowego zuycia gazu
ziemnego przypada na produkcj energii elektrycznej i cieplnej.
Dla zapewnienia rwnomiernoci oraz bezpieczestwa dostaw niektre kraje wysoko roz-
winite (cho nie tylko) posiadaj potne magazyny gazu ziemnego. Najwikszymi pojem-
nociami magazynowymi dysponuj USA(ponad 200 mld m
3
) i Rosja (sam Gazprom ma po-
nad 70 mld m
3
), natomiast zdecydowanie mniejszymi kraje UE, np. Niemcy (ok. 19 mld m
3
),
Wochy (ok. 15 mld m
3
) i Francja (11 mld m
3
).
GAZ ZIEMNY 289
Bangladesz 14.5 15.3 16.3 17.9 19.7
Bahrajn 10.7 11.3 11.8 12.4 12.6
Birma 4.1 3.6 4.1 3.9 3.3
Brunei 2.4 4.0 4.1 4.2 2.7
Chiny 46.8 56.1 69.5 81.3 88.7
Hong-Kong 2.7 2.9 2.2 2.6 2.5
Indie 35.7 37.3 40.1 41.3 51.9
Indonezja 33.2 33.2 31.3 33.3 36.6
Irak 1.5 1.8 1.5 1.9 1.1
Iran 105.0 108.7 113.0 119.3 131.7
Japonia 88.1 97.3 106.1 103.5 100.2
Katar 18.7 19.6 19.7 20.2 21.1
Kazachstan 18.8 20.3 19.5 20.1 19.6
Kirgistan 0.7 0.8 0.8 0.8 0.7
Korea Pd. 30.4 32.2 34.8 35.8 34.0
Kuwejt 12.2 12.5 12.1 12.8 13.4
Malezja 29.9 33.0 33.0 33.6 31.5
Oman 9.2 10.8 10.9 13.5 14.7
Pakistan 35.5 36.1 36.8 37.5 37.9
Singapur 6.6 8.6 8.6 9.2 9.7
Syria 6.1 6.3 6.0 6.0 7.1
Tadykistan
s
1.4 1.3 0.8 0.4 0.2
Tajlandia 32.5 33.3 35.4 37.4 39.2
Tajwan 10.3 11.1 11.8 11.6 11.3
Turcja 26.9 30.5 35.1 36.0 32.1
Turkmenistan 16.1 18.4 21.3 19.0 19.8
Uzbekistan 42.7 41.9 45.9 48.7 48.7
Wietnam 4.0 5.7 5.9 7.0 7.1
AZJA 760.0
w
810.8
w
862.1
w
911.1
w
936.7
Australia 28.6 29.2 30.1 31.8 31.0
Nowa Zelandia 3.6 3.7 4.1 3.8 4.0
OCEANIA 32.2 32.9 34.2
w
35.6
w
35.0
W I A T 2800.2
w
2881.0
w
2973.1
w
3043.6
w
2971.7
rdo: BP, IEA, ARE, OW
Ceny
Brak jest jednolitego rynku wiatowego. Poziom cen na gwnych rynkach lokalnych
i w ramach rnych kontraktw jest zrnicowany. Wynika to z uzalenienia dostaw od sie-
ci rurocigw i terminali morskich (koszty transportu i dystrybucji mog stanowi nawet
80% cznych kosztw). Wywoany wiatowym kryzysem finansowym skokowy wzrost
cen gazu w 2008 r., wyhamowuje tendencj wzrostow poday i popytu gazu na wiecie
w kolejnym roku, co z kolei, przeoyo si na wyrany spadek jego cen. W 2009 r. ceny
gazu ziemnego (przeliczone na jednostki energii) dostarczanego gazocigami do krajw
Unii Europejskiej zmalay o 26%, a ceny skroplonego gazu ziemnego (LNG) dostarczane-
go metanowcami do Japonii o ok. 28% (tab. 6). W konsekwencji w okresie 20052009 sil-
ny trend wzrostowy cen z okresu 20042008 zosta mocno zredukowany i ceny gazu ziem-
nego wzrosy tylko o 45%, natomiast ceny LNG o 50% (w latach 20042008 odpowied-
nio o 176% i o 142%). Charakterystyczne jest rwnie, e ceny kocowe gazu dla odbior-
cw indywidualnych s wysze ni dla odbiorcw przemysowych, co wynika m.in. ze
wspomnianych kosztw przesyu lub polityki podatkowej danego kraju. Generalnie ceny gazu
na rynkach wewntrznych poday za cenami gazu importowanego, i to zarwno dla odbior-
cw przemysowych, jak i indywidualnych, chocia byy od tego wyjtki (tab. 6). Ceny gazu
w Polsce doganiaj lub przewyszaj ceny w krajach zachodnioeuropejskich. Jednak pozy-
tywny jest fakt, e nadal pozostaj one nisze ni u niektrych europejskich rekordzistw
w zakresie cen dla odbiorcw indywidualnych, np. Szwecji (1499 USD/10 Gcal) czy Danii
(1331 USD/10 Gcal).
290 GAZ ZIEMNY
Tab. 6. Ceny gazu ziemnego
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
UE
1
5.88
w
7.85
w
8.03
w
11.56
w
8.52
LNG
2
6.05 7.14 7.73 12.55 9.06
USA
3
dla przemysu 325.2 302.0 293.8
w
371.3
w
202.8
dla gospodarstwdomowych 492.1 528.2 500.7
w
533.5
w
460.0
Wielka Brytania
3
dla przemysu 298.8 383.5 333.0
w
446.0 323.7
dla gospodarstwdomowych 481.8 643.3
w
753.7
w
825.8
w
799.7
Polska
3
dla przemysu 224.7 294.2 375.0 531.7 432.7
dla gospodarstwdomowych 443.2 554.4 688.5 933.3 801.8
1
rednioroczna cena importu gazocigami do Unii Europejskiej, USD/MBtu BP
2
rednioroczna cena importu do Japonii, cena jw.
3
rednioroczna cena krajowa, USD/10 Gcal GCV IEA
GAZY TECHNICZNE
Gazy techniczne to gazy naturalne (powietrze i jego skadniki), a take syntetyczne,
wykorzystywane do celw technicznych. Ich wytwarzaniem zajmuje si przemys gazw
technicznych, produkujcy rwnie: gazy medyczne, gazy wzorcowe itp. Szereg najwa-
niejszych gazw technicznych pozyskiwanych jest z powietrza atmosferycznego, ktre jest
ich mieszanin. S to przede wszystkim: azot
1
, tlen, argon, neon, krypton, ksenon. Inne,
m.in. dwutlenek wgla, hel
1
, wodr, cho wystpuj w powietrzu, pozyskiwane s z innych
rde. Wanym gazem technicznym jest rwnie chlor, bdcy jednym z gwnych surow-
cw przemysu chemicznego.
Gazy techniczne mog by przedmiotem transportu i sprzeday w postaci spronej,
skroplonej, rozpuszczonej lub zaadsorbowanej pod cinieniem. Dla kadego z nich wyr-
nia si szereg gatunkw w zalenoci od czystoci i przeznaczenia.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Wikszo gazw technicznych pozyskiwana jest z powietrza atmosferycznego. Wyjt-
kami s: chlor (Cl) produkowany elektrolitycznie z roztworu wodnego chlorku sodu (solan-
ki); dwutlenek wgla (CO
2
) otrzymywany w skali technicznej w trakcie oczyszczania gazw
do syntezy amoniaku w zakadach azotowych; wodr (H) uzyskiwany najczciej w pierw-
szym etapie syntezy amoniaku w wyniku reakcji metanu z par wodn pod wysokim cinie-
niem; oraz hel (He) odzyskiwany gwnie ze z helononego gazu ziemnego (por.: HEL).
Produkcja
Gazy techniczne naturalne i syntetyczne s produkowane w Polsce dla potrzeb wielu
bran przemysu, a take lecznictwa i lotnictwa, przez ponad dwadziecia zakadw, ktre
w ostatnich latach zostay sprywatyzowane i sprzedane inwestorom zagranicznym. Obecnie
praktycznie wszystkie zakady nale do polskich filii midzynarodowych koncernw tej
brany: Air Products, Linde Gaz Polska i Messer Polska. Produkcja wymienionych za-
kadw pokrywa okoo 30% krajowych potrzeb, przy czym najwiksz jej cz stanowi
tlen, argon i inne gazy szlachetne, dwutlenek wgla, acetylen oraz azot. Wielkimi produ-
centami gazw technicznych s te huty elaza (tlen techniczny dla procesw stalowni-

1
Omwione w odrbnych rozdziaach: AZOT I SUROWCE AZOTOWE oraz HEL.
czych) oraz due zakady chemiczne (Puawy, Tarnw dwutlenek wgla, Wocawek,
Brzeg chlor). Pewne iloci dwutlenku wgla dostarczaj uzdrowiska.
Dane na temat gospodarki gazami technicznymi w Polsce s niepene. Najwiksza tona-
owo jest produkcja tlenu w postaci spronej i ciekej, ktra w ostatnich latach wahaa si
w przedziale 1.92.3 mln t/r, zalec gwnie od koniunktury w krajowym hutnictwie elaza
(tab. 1). Gros stanowi tlen techniczny niszych gatunkw (powyej 95% O), uzyskiwany
i uytkowany w hutach elaza. Zakady gazw technicznych produkuj wysze gatunki tle-
nu technicznego oraz tlen medyczny i lotniczy (skadnik paliwa).
Wrd gazw szlachetnych pozyskiwanych z powietrza najwiksze znaczenie ma ar-
gon. W krajowych zakadach gazw technicznych produkowane s: argon cieky czysty
292 GAZY TECHNICZNE
Tab. 1. Gospodarka gazami technicznymi w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Gazy pozyskiwane z powietrza
Tlen
CN2804 40, PKWiU20111170
Produkcja 2263.9 2197.4 2317.0 2089.6 1939.0
Import 18.4 18.6 38.5 54.5 30.7
Eksport 13.9 8.1 7.3 3.7 13.7
Zuycie
p
2268.4 2207.9 2348.2 2140.4 1956.0
Argon
CN2804 21, PKWiU20111120
Produkcja [mln m
3
] 37.1 37.9 0.8 20.2 15.8
Import 14.6 15.0 20.6 28.6 21.8
Eksport 5.0 3.3 2.0 3.5 1.0
Gazy pozyskiwane z innych rde
Chlor
CN2801 10, PKWiU20132111
Produkcja 374.4 437.1 406.9 354.0 333.2
Import 13.6 7.3 3.8 3.0 2.4
Eksport 29.2 23.2 14.9 14.3 12.0
Zuycie
p
358.8 421.2 395.8 342.7 323.6
Dwutlenek wgla
CN2811 21, PKWiU20111230
Produkcja 367.7 407.9 460.7 449.8 458.6
Import 14.2 10.7 10.0 7.4 8.3
Eksport 12.5 15.7 31.2 37.4 33.8
Zuycie
p
369.4 402.9 439.5 419.8 433.1
Wodr
CN2804 10, PKWiU20111150
Produkcja [mln m
3
] 1197.4 1151.0 1298.5 1168.5 1111.1
Import 0.4 0.0 0.1 0.3 0.1
Eksport 0.0 0.5 0.0
rdo: GUS
99.9998% Ar, argon cieky techniczny 99.995% Ar, argon gazowy czysty99.995% Ar, argon
spawalniczy sprony 99.98% oraz jego mieszaniny m.in. z azotem, tlenem i kwasem wglo-
wym, dwutlenkiem wgla, tlenem, krzemowodorem, metanem i neonem. Wielko produkcji
argonu, ktra ksztatowaa si na poziomie 3738 mln m
3
/r, po ograniczeniu do niespena
1 mln m
3
w 2007 r., odbudowano do 1520 mln m
3
w latach 20082009 (tab. 1). Poza argo-
nem w znacznie mniejszych ilociach pozyskiwane s krypton, ksenon i ich mieszanina (sto-
sowane np. do wypeniania arwek elektrycznych) oraz neon, hel i ich mieszanina.
Chlor jest produkowany gwnie w zakadach chemicznych we Wocawku i Brzegu.
Wielko produkcji w ostatnich latach oscylowaa w przedziale 333437 tys. t/r., przy czym
okoo 50% stanowi chlor w formie gazowej (tab. 1).
Produkcja dwutlenku wgla ostatnio znacznie wzrosa do ponad 450 tys. t/r. (tab. 1). Naj-
wikszymi jego producentami s zakady azotowe w Puawach i Tarnowie, wytwarzajce go
w formie ciekej oraz staej (tzw. suchy ld). Pewne iloci ciekego CO
2
produkuj krajowe
uzdrowiska (np. Zesp Uzdrowisk Kodzkich w Dusznikach kilkaset ton rocznie).
Dane o wielkoci produkcji wodoru w Polsce s znane od 2004 r. Mieci si ona
w przedziale 1.11.3 mld m
3
/r (tab. 1). Najwikszymi jego producentami s zakady azoto-
we. Wytwarzany jest take w zakadach chemicznych sody kaustycznej i zakadach gazw
technicznych w postaci spronej.
Obroty
Najwaniejszym gazem technicznym w obrotach midzynarodowych byy przez lata
wysze gatunki tlenu. Ich eksport zwykle nie przekracza 15 tys. t/r, a import mieci si
w przedziale 1855 tys. t/r (tab. 1).
Eksport argonu nie przekracza kilku tysicy ton na rok, a import wynosi ponad
20 tys. t/r (tab. 1). Obroty innymi gazami szlachetnymi (poza argonem i helem) s marginal-
ne nie przekraczaj kilkudziesiciu ton/rok.
Chlor jest przedmiotem bardzo zmiennych obrotw, zazwyczaj na poziomie kilku tysi-
cy ton na rok w imporcie oraz 1230 tys. t/r w eksporcie w ostatnich latach (tab. 1).
Dwutlenek wgla wystpuje w obrocie handlowym w postaci spronej i ciekej, jak
rwnie w formie tzw. suchego lodu. W ostatnich latach wielko importu nie przekraczaa
10 tys. t/r, a eksportu gwnie z Zakadw Azotowych Puawy wzrosa do ponad
30 tys. t/r (tab. 1). Obroty wodorem s marginalne, na poziomie setek ton/rok.
Jedynym gazem technicznym, wykazujcym stae dodatnie saldo obrotw w ostatnich
latach (610 mln PLN/r), jest chlor. Salda obrotw argonem i tlenem s zazwyczaj wyra-
nie negatywne. Saldo obrotw dwutlenkiem wgla od roku 2005 stao si wyranie dodat-
nie (tab. 2).
Wartoci jednostkowe obrotw poszczeglnymi gazami technicznymi s zrnicowane
wzgldem siebie, przy czym najwysze wartoci notowane s dla gazw szlachetnych,
w tym argonu (tab. 3), a najnisze dla tlenu.
Zuycie
Okrelenie poziomu i struktury zuycia gazw technicznych w Polsce jest trudne ze
wzgldu na fragmentaryczno danych. Tlen stosowany jest gwnie w hutnictwie elaza do
wieenia stali i intensyfikacji procesu wielkopiecowego. Jest take wanym surowcem
w tzw. wielkiej syntezie organicznej. W mniejszych ilociach uywany jest jako paliwo ra-
kietowe oraz surowiec w procesach zgazowywania paliw.
GAZY TECHNICZNE 293
294 GAZY TECHNICZNE
Tab. 2. Warto obrotw gazami technicznymi w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Tlen
CN2804 40
Eksport 3680 2368 2357 1146 4880
Import 4777 6733 10514 17998 11099
Saldo -1097 -4365 -8157 -16852 -6219
Argon
CN2804 21
Eksport 4680 2802 1971 3514 1175
Import 10225 18142 23282 26281 21815
Saldo -5545 -15340 -21311 -22767 -20640
Chlor
CN2801 10
Eksport 16159 12391 8802 8217 8692
Import 6583 4082 2987 1954 1331
Saldo +9576 +8309 +5815 +6263 +7361
Dwutlenek wgla
CN2811 21
Eksport 6300 7867 10589 12577 12064
Import 4573 4307 5701 5052 6540
Saldo +1727 +3560 +4888 +7525 +5524
rdo: GUS
Tab. 3. Warto jednostkowe obrotw gazami technicznymi w Polsce
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Tlen
CN2804 40
PLN/t 265.3 294.0 323.6 312.6 355.0
USD/t 84.4 93.4 115.7 134.3 120.0
PLN/t 260.1 361.7 272.9 330.4 361.6
USD/t 79.8 115.5 98.2 141.7 116.4
Argon
CN2804 21
PLN/t 934.8 861.4 967.0 1015.1 1207.0
USD/t 290.8 271.8 348.2 418.3 373.6
PLN/t 699.1 1212.9 1130.2 918.5 1000.7
USD/t 215.4 386.0 404.6 389.5 320.0
Argon uytkowany jest przewanie jako gaz osonowy w spawalnictwie i niektrych in-
nych procesach. Bywa rwnie wykorzystywany do napeniania lamp jarzeniowych i aro-
wych, jako gaz nony w chromatografii gazowej itp. Neon czysty i techniczny s uywane
do napeniania lamp jarzeniowych, tlcych i starterw.
Chlor wykorzystywany jest do produkcji chlorowodoru, kwasu solnego, tworzyw sztucz-
nych (np. polichlorek winylu) i innych zwizkw chemicznych, a take w przemyle celulozowo-
-papierniczym, do chlorowania wody pitnej itp.
Sprony i cieky dwutlenek wgla znajduje zastosowanie gwnie w przemyle spoy-
wczym do produkcji napojw gazowanych oraz w lecznictwie, a suchy ld uywany jest ja-
ko rodek chodniczy.
Wodr stosuje si w przemyle tuszczowym do utwardzania tuszczw, w metalurgii
metali wysokotopliwych np. platyna, kobalt, wolfram, german (temperatura spalania wo-
doru z tlenem 2700C), w syntezie benzyn, alkoholi i in.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
rdem gazw technicznych jest przede wszystkim powietrze atmosferyczne za wyjt-
kiem chloru, acetylenu, dwutlenku wgla, wodoru i helu, ktre pozyskiwane s analogicz-
nie jak w Polsce.
Produkcja
Informacje o wiatowej gospodarce gazami technicznymi s ograniczone (tlen, azot, ar-
gon, chlor) lub brak ich w ogle. Produkcja tlenu ksztatuje si prawdopodobnie na pozio-
mie okoo 200 mln t/r. Czoowymi producentami s Rosja i Ukraina (okoo 20%), USA(do
20%), Japonia (okoo 15%) oraz szereg krajw europejskich, Azji Poudniowo-Wschodniej,
GAZY TECHNICZNE 295
Chlor
CN2801 10
PLN/t 554.3 534.9 592.0 573.5 725.1
USD/t 171.3 168.6 213.1 245.3 235.7
PLN/t 485.3 559.8 777.6 661.5 546.0
USD/t 149.7 180.1 271.8 295.1 179.9
Dwutlenek wgla
CN2811 21
PLN/t 505.5 500.1 339.5 336.5 356.8
USD/t 156.3 160.7 122.1 139.3 114.8
PLN/t 322.0 403.0 571.3 687.4 790.9
USD/t 100.0 128.2 203.5 288.8 254.3
rdo: GUS
Kanada, Brazylia i Australia. wiatowa produkcja argonu wynosi kilka milionw ton rocz-
nie, a najwikszych iloci dostarczaj Stany Zjednoczone (okoo 15%), Japonia i inne kraje
wschodnioazjatyckie (cznie okoo 35%) oraz kraje europejskie (cznie okoo 40%). Chlor
produkowany jest z solanki metod przeponow lub rtciow w iloci kilkudziesiciu milio-
nw ton na rok. Gwnymi producentami s: USA (ponad 30%), Rosja, Ukraina, Biaoru
(okoo 10%) oraz Japonia i szereg krajw europejskich (Niemcy, Francja, Wielka Brytania,
Wochy).
Obroty
Gazy techniczne s przedmiotem pewnych obrotw midzynarodowych, ktre ogranicza-
j si jednak przewanie do wymiany wewntrzregionalnej. Brak danych o ich wielkoci.
Zuycie
Najwiksze zuycie tlenu niecakowicie uwolnionego od azotu (tlen wielkotonaowy,
technologiczny) przypada na metalurgi elaza gwnie do wieenia stali (okoo 70%
zapotrzebowania). Due jego iloci wykorzystuje przemys chemiczny (wielka synteza orga-
niczna), mniejsze hutnictwo metali nieelaznych, medycyna i in. Argon stosowany jest
gwnie jako gaz osonowy w spawalnictwie i procesach rafinacji stali nierdzewnych (po oko-
o 40%), a w mniejszych ilociach w przemyle chemicznym, metali nieelaznych oraz przy
produkcji elementw elektronicznych. Natomiast chlor zuywany jest gwnie do produkcji
tworzyw sztucznych (ponad 20%) i innych zwizkw chemicznych chloru (ponad 30%) oraz
w przemyle celulozowo-papierniczym (kilkanacie %), do chlorowania wody pitnej itp.
Ceny
Ceny gazw technicznych nie s notowane. Orientacyjny poziom cenowy dla tlenu to
70150 USD/t, dla chloru 100300 USD/t, a dla argonu 200400 USD/t.
296 GAZY TECHNICZNE
GERMAN
German (Ge) pozyskiwany jest ubocznie w trakcie praenia koncentratw siarczko-
wych cynku lub rafinacji ogniowej cynku, gwnie w postaci czterochlorku germanu
(GeCl
4
). Ten z kolei w procesach chemicznych przetwarzany jest na dwutlenek germanu
(GeO
2
), rafinowany lub redukowany do germanu metalicznego. Na mniejsz skal odzys-
kiwany jest podczas przetwarzania rud oowiu i miedzi. Warunkiem wystarczajcym opa-
calnoci odzysku jest zwykle zawarto min. 150 g/t Ge, czsto jednak powyej 1% Ge.
German uczestniczy w rynku metali od 1948 r., gdy rozpoczto produkcj tranzystorw
germanowych. Obecnie, wobec konkurencji taszego krzemu, jest w elektronice stosowany
gwnie w systemach noktowizyjnych na podczerwie i telekomunikacji wiatowodowej. Ry-
nek germanu w okresie 20052008 charakteryzowa si wzrostem zapotrzebowania wytwr-
cw pprzewodnikw, wiatowodw i ogniw sonecznych, ktre nie byo zaspokajane odpo-
wiedni poda rzdu 140 t Ge, wskutek czego ceny wzrosy ponad dwukrotnie. W roku
2009 nastpia jednak korekta na rynkach midzynarodowych, doprowadzajc do spadku pro-
dukcji oraz cen.
Najpowszechniej wystpujcymi w handlu surowcami germanu s: czterochlorek germa-
nu, wysokiej czystoci tlenek germanu oraz german metaliczny: polikrystaliczny (99% Ge)
i pprzewodnikowy (99.999% Ge) we wlewkach rafinowanych strefowo, prtach mono-
krystalicznych i odlewach oraz wyroby (pprzewodniki domieszkowane, szka optyczne)
z jego udziaem.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
German wystpuje w ilociach ladowych w rudach Zn-Pb z lsko-krakowskich.
Jego potencjalne zasoby w zoach udokumentowanych okrelono na ok. 40 t Ge (BZKiWP,
2009), jednak w roku 2009 zasoby te nie byy wykazywane (BZKiWP, 2010).
Produkcja
Pomimo pozyskiwania i przetwarzania germanononych rud Zn-Pb nie podjto produk-
cji germanu w Polsce.
Obroty
Krajowe zapotrzebowanie pokrywane jest nieregularnym importem niewielkich iloci ger-
manu (nie obrobionego, odpadw i zomu, proszkw) rzdu kilku-kilkunastu kilogramw
na rok, oraz cigym importem tlenkw germanu w iloci 1734 t/r (tab. 1), gwnie z Fran-

cji, Wielkiej Brytanii, Holandii i Niemiec oraz z Chin, Kanady, Japonii i USA. W latach
20052009 notowano rwnie import zmiennych iloci wyrobw z germanu.
Saldo obrotw surowcami germanu miao w ostatnich latach zmienn, ujemn warto
(tab. 2). Wartoci jednostkowe importu tlenkw germanu do Polski generalnie odzwierciedlaj
tendencj notowa cen producentw, ale w porwnaniu z nimi s zaskakujco niskie (tab. 3).
298 GERMAN
Tab. 1. Gospodarka surowcami germanu w Polsce
kg
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
German nie obrobiony, proszki,
odpady i zom
CN8112 92 95
1
Import = Zuycie 2 15
Wyroby z germanu
CN8112 99 20
2
Import = Zuycie 0 16 3 41 130
Tlenki germanu
CN2825 60
[t]
Import 30.1 17.6 34.2 27.5 23.0
Eksport 0.2 0.2 0.0 20.0
Zuycie 29.9 17.4 34.2 27.5 3.0
1
wlatach 20052006 obowizywa kod CN8112 30 20
2
wlatach20052006obowizywakodCN81123090
rdo: GUS
Tab. 2. Warto obrotw surowcami germanu w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
German nie obrobiony, proszki,
odpady i zom
CN8112 92 95
1
Eksport
Import 1 28
Saldo -1 -28
Wyroby z germanu
CN8112 99 20
2
Eksport
Import 6 139 29 103 118
Saldo -6 -139 -29 -103 -118
Tlenki germanu
CN2825 60
Eksport 7 4 77 270
Import 1027 936 942 863 1037
Saldo -1020 -932 -865 -863 -767
1
wlatach 20052006 obowizywa kod CN8112 30 20
2
wlatach20052006obowizywakodCN81123090
rdo: GUS
Zuycie
Struktura zuycia germanu i jego wyrobw w Polsce nie jest znana. Tlenek germanu
jest stosowany do produkcji detektorw podczerwieni, wiatowodw i elektroniki.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Samodzielne zoa rud Ge nie s znane, mimo e wystpuj w przyrodzie wasne mine-
ray germanu, np. germanit, morozewiczyt, polkowicyt. S to jednak mineray akcesoryczne
w zoach rud miedzi, cynku, oowiu, srebra i innych metali, a take w strefie ich utlenienia.
Ponadto german pojawia si jako domieszka izomorficzna w wielu mineraach.
Gwnym rdem germanu s odpady hutnicze powstajce przy przetwarzaniu kon-
centratw rud Zn-Pb lub Cu, a potencjalnym rdem s produkty spalania lub koksowania
niektrych wgli. Globalne zasoby w rudach ocenia si na 1800 t Ge, a zasoby potencjalne
w wglach na 15 mln t Ge. Najwiksze zasoby znajduj si w USA(ok. 450 t Ge) i Kana-
dzie. Znaczny udzia w poday maj rda wtrne (zom elektroniczny i urzdze optycz-
nych) oraz wyprzeda zapasw strategicznych USA.
Produkcja
Ustalenie dokadnych danych o produkcji zarwno germanu rafinowanego, jak i germa-
nu wtrnego z tzw. nowych zomw jest niemoliwe wobec przypisania jej klauzuli tajno-
ci. Jej poziom wiatowy koreluje si w gwnej mierze z rozwojem produkcji hutniczej cyn-
ku. Szacunkowa produkcja pierwotnego germanu rafinowanego w latach 20052006 wyno-
sia 6065 t/r, w 2007 r. wzrosa do rekordowych ok. 100 t, w 2008 r. pozostaa na niezmie-
nionym poziomie, a w 2009 r. spada do ok. 85 t, odzwierciedlajc tendencje zmian w pro-
dukcji wiatowej cynku oraz spadek zapotrzebowania ze strony gwnych konsumentw.
czna poda germanu pierwotnego i wtrnego w okresie 20052006 wynosia 90100 t/r,
w latach 20072008 osigna rekordow wielko ok. 140 t/r, natomiast w roku 2009 wy-
niosa okoo 120 t. wiatowe zdolnoci produkcyjne, szacowane na 200 t/r Ge, skoncentro-
wane s w Chinach (ok. 50%), Europie (Ukraina, Rosja, Belgia, Niemcy) i Ameryce Pn.
(USA, Kanada). Mniejszym potencjaem dysponuje Japonia. Najwikszymi producentami
ostatnio byy Chiny (szacunkowo 56 producentw), Rosja oraz USA, gdzie w latach
20052009 wytwarzano okoo 4.6 t/r Ge. Wanym elementem poday bya w ostatnim latach
wyprzeda zapasw strategicznych USA, ktra wyniosa 4.5 t w 2005 r., 4.6 t w 2006 r., 6.9 t
w 2007 r., tylko 0.7 t w 2008 r. i zaledwie 170 kg w 2009 r.
Obroty
Dane statystyczne o obrotach surowcami germanu s z reguy niedostpne, jednak we-
dug informacji publikowanych przez USGS, mona zidentyfikowa niektrych eksporte-
GERMAN 299
Tab. 3. Warto jednostkowa importu tlenkwgermanu do Polski CN2825 60
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 34106.3 53176.1 27555.6 31381.8 45087.0
USD/t 10589.4 16846.5 9788.0 13098.9 14426.5
rdo: GUS
rw do USA (import czny 29.4 t germanu metalicznego w 2009 r.), m.in. Belgia, Chiny,
Rosja i Niemcy (cznie ok. 95% dostaw do USA). Innymi eksporterami byy Kanada, Ja-
ponia, Hong-Kong, Francja i Wielka Brytania. Natomiast import tlenku Ge do USA wy-
nis w 2009 r. 30.8 t, a gwnymi dostawcami byy Kanada, Belgia i Niemcy. Ponadto
USA s eksporterem surowcw germanu: w 2009 r. sprzedano 21.2 t Ge metalicznego
(cznie z odpadami i zomem), gwnie do Belgii i Kanady (90% caego eksportu).
Zuycie
German metaliczny jest wykorzystywany w elektronice pprzewodnikowej jako skad-
nik spoiw elektronicznych na osnowie miedzi, spoiw niereaktywnych na zcza metal-
-ceramika, take na bezpieczniki topikowe. Wraz z tlenkiem germanowym jest stosowany do ka-
talizatorw w procesach wytwarzania polimerw, np. PET. German polikrystaliczny i pprze-
wodnikowy su do otrzymywania germanu monokrystalicznego dla potrzeb elektroniki oraz
na stopy elektroniczne o wysokiej czystoci. Tlenek germanowy GeO
2
jest uywany do wyrobu
szkie specjalnych, np. soczewek do aparatw fotograficznych, kamer wideo, mikroskopw itp.,
jak rwnie w systemach termowizyjnych i noktowizyjnych. Zasobne w GeO
2
wkno szklane
uytkuje si w telekomunikacji jako wkna wiatowodowe. Granaty gadolinowo-germanowe
GGG stanowi elementy pamici komputerw. Krysztay regularnego germanianu bizmutowe-
go s stosowane do budowy przetwornikw piezoelektrycznych, natomiast germanek niobu
Nb
3
Ge i germanek wanadu V
3
Ge wykazuj wasnoci nadprzewodnikowe.
W latach 20052006 wiatowe zuycie germanu szacowano na ok. 88105 t/r, w okresie
20072008 wzroso ono do ok. 135 t/r, jednak w 2009 r. zmalao do okoo 100 t. Wedug
USGS struktura zuycia germanu na wiecie w 2009 r. przedstawiaa si nastpujco: wiato-
wody 30%, systemy optyczne na podczerwie 25%, katalizatory polimeryzacyjne do
produkcji tworzyw sztucznych (PET) 25%, elektronika ogniwa soneczne, pprzewod-
niki 15%, inne zastosowania 5%. Natomiast w USA struktura zuycia bya odmienna:
systemy optyczne na podczerwie 50%, wiatowody 30%, elektronika ogniwa so-
neczne, pprzewodniki 15%, inne zastosowania (luminofory, metalurgia, chemioterapia)
5%. W USAgerman nie jest stosowany do produkcji katalizatorw polimeryzacyjnych.
Ceny
Ceny producentw amerykaskich germanu metalicznego, jak i dwutlenku germanu
w latach 20052008 wzrosy ponad dwukrotnie (tab. 4), wskutek zwikszonego zapotrzebo-
wania ze strony konsumentw. Zapocztkowany w drugiej poowie 2008 r. wiatowy kryzys
gospodarczy spowodowa spadek zapotrzebowania na surowce germanu, co skutkowao
spadkiem cen do poziomu z 2006 r. (tab. 4).
300 GERMAN
Tab. 4. Ceny surowcw germanu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Metal
1
660 950 1240 1490 940
Dwutlenek germanu
2
405 660 800 960 580
1
producenci, rafinowany strefowo 99.9999% Ge, USD/kg MY
2
po pierwszej redukcji, cena producentw, USD/kg MY
GIPS I ANHYDRYT
Gips (CaSO
4
2H
2
O) jest jednym z podstawowych budowlanych materiaw wicych.
Gips naturalny jest jedn z najpowszechniej wystpujcych kopalin w skorupie ziemskiej,
tworzc ogromne zoa w seriach ska osadowych. Gips pozyskiwany jest te w niektrych
technologiach chemicznych, np. przy odsiarczaniu spalin i gazw elektrowni, jako produkt
uboczny gips syntetyczny, a podczas przerobu surowcw fosforu na jego nawozy, jako
tzw. fosfogips. Gips w stanie surowym jest stosowany jako dodatek regulujcy czas wiza-
nia cementu portlandzkiego. Innym wanym kierunkiem jego zastosowa jest produkcja
gipsu palonego. Ten ostatni stanowi podstawowy skadnik gipsowych zapraw budowla-
nych oraz gipsowych prefabrykatw budowlanych, spord ktrych najwiksze znaczenie
maj pyty gipsowo-kartonowe.
Anhydryt (CaSO
4
) jest rwnie powszechn kopalin, jednak jego znaczenie gospodar-
cze jest ograniczone, gwnie do produkcji cementu portlandzkiego oraz posadzek samopo-
ziomujcych. W przeszoci by te surowcem do produkcji kwasu siarkowego. Pozyskiwa-
ny jest w ograniczonych ilociach w kilkunastu krajach, gwnie europejskich.
czna wiatowa produkcja gipsu i anhydrytu wedug dostpnych rde osign-
a poziom ok. 170 mln t/r, cho rzeczywista wielko zuycia (wraz z czsto nie uwzgld-
nianym gipsem syntetycznym) moe siga ju 190 mln t/r. Uytkowanie surowcw gipso-
wych rozwija si w rnych kierunkach w rnych regionach wiata: w krajach uprzemyso-
wionych gwnie do produkcji pyt gipsowo-kartonowych, a w krajach rozwijajcych si
do produkcji cementu.
Gwnymi produktami handlowymi s: gips surowy (kamie gipsowy) w rnych sor-
tymentach, np. do produkcji cementu portlandzkiego we frakcji 14 mm, gips surowy
sproszkowany (poniej 100 mesh) dla rolnictwa i jako wypeniacz, gips palony (kalcyno-
wany) w rnych gatunkach, m.in. budowlany, szpachlowy, ceramiczny, dentystyczny, chi-
rurgiczny, modelowy, grniczy, kleje gipsowe, rne typy mieszanek i zapraw tynkarskich,
pyt gipsowo-kartonowych, sztukaterii gipsowej (pyty dekoracyjne, plafony, listwy, naro-
niki) i innych gipsowych wyrobw wykoczeniowych. Natomiast podstawowymi surowca-
mi rynkowymi anhydrytu s: anhydryt surowy (90% ziarn poniej 100 mm) oraz rne ro-
dzaje mczek anhydrytowych (9899% ziarn poniej 0.1 mm).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Polska dysponuje wielkimi zasobami gipsu, zwizanymi gwnie z utworami morskimi
miocenu pnocnego obrzeenia Zapadliska Przedkarpackiego. Zasoby z pytko wyst-

pujcych w tym regionie s oceniane na miliardy ton, w tym omiu rozpoznanych w dolinie
Nidy wynosz 172.8 mln t. Zagospodarowane s zoa Leszcze oraz Borkw-Chwaowice.
Gips udokumentowany jest take w stropowych czciach z anhydrytu na Dolnym ls-
ku. Alabaster (ozdobna odmiana gipsu) jest sporadycznie eksploatowany z niewielkiego
zoa opuszka Wielka koo Przeworska. Ogem bilansowe zasoby z gipsu, wg stanu
na 31.12.2009 r., wynosiy 177.0 mln t, w tym w zoach zagospodarowanych 55.0 mln t
(BZKiWP, 2010). Zasoby prognostyczne s wielokrotnie wiksze.
Zoa ska anhydrytowych wspwystpuj z upkami miedziononymi na Dolnym lsku,
tworzc wychodnie wzdu brzegu Depresji Pnocnosudeckiej. Na wychodniach i w cz-
ci przypowierzchniowej na og s przeobraone w skay anhydrytowo-gipsowe i gipsy.
Obecnie s tu udokumentowane cztery zoa: trzy w Niwnicach koo Lwwka lskiego
(Nowy Ld, Nowy Ld-Pole Radwka i Nawojw lski), a jedno w Iwinach koo Bole-
sawca (Lubichw). Ich czne zasoby wg stanu na 31.12.2009 r. wynosz 74.2 mln t,
w tym 72.0 mln t w zoach zagospodarowanych: Nowy Ld, Nowy Ld-Pole Radwka
i Lubichw (BZKiWP, 2010). Wielkie zoa ska anhydrytowych udostpnione wyrobiska-
mi kopal LGOM nie s udokumentowane i eksploatowane.
Ogromnym wtrnym rdem gipsu s fosfogipsy, pochodzce z przetwrstwa fosfory-
tw i apatytw, a skadowane na hadach, m.in. w ZCh Police, GZNF Fosfory Gdask,
ZCh Wizw. Zakady te wytwarzaj rocznie 2.22.6 mln t fosfogipsw. Gips syntetyczny
(desulfogips) jest take powszechnie pozyskiwany przy odsiarczaniu spalin w elektrowniach
wglowych. Cakowita emisja SO
2
z tych elektrowni w poowie lat 1990-tych wyniosa po-
nad 1.6 mln t/r, co pozwolioby wyprodukowa ponad 4 mln t/r desulfogipsu. Jednak tylko
w czci elektrowni zbudowano bd zostan zbudowane instalacje odsiarczania metod
wapienn mokr, pozwalajce uzyskiwa desulfogips jako produkt kocowy procesu odsiar-
czania spalin, a w innych wykorzystane s lub bd metody, w ktrych otrzymywane s
produkty odsiarczania innego typu. Instalacje, w ktrych otrzymywany jest desulfogips,
uruchomiono do koca 2009 r. w Elektrowniach Bechatw, Opole, Jaworzno III, Ko-
nin, Poaniec, aziska, Dolna Odra, Kozienice, Ostroka i Rybnik.
Produkcja
Kopalnie naturalnego kamienia gipsowego s tradycyjnymi, a do roku 2000 pozostawa-
y take najwaniejszymi rdami surowcw gipsowych w Polsce. Gwnym producentem
kamienia gipsowego w Polsce s Zakady Przemysu Gipsowego Dolina Nidy w Gac-
kach, dostarczajce 470720 tys. t/r ze zoa Leszcze (tab. 2). Okoo 70% produkcji zuy-
wane jest na wewntrzne potrzeby zakadu (produkcja spoiw, bloczkw i innych wyrobw
gipsowych oraz pyt gipsowo-kartonowych w Nida-Gips), a pozostae 30% stanowi frak-
cja 030 mm sprzedawana do cementowni. ZPG Dolina Nidy S.A. s wasnoci konsor-
cjum utworzonemu przez polsk firm Atlas d i francusk firm Lafarge. Atlas
zarzdza obecnie produkcj spoiw, zapraw i bloczkw gipsowych poprzez spk Nowa
Dolina Nidy Sp. z o.o., natomiast Lafarge poprzez swoj spk Lafarge Gips Polska
zajmuje si produkcj pyt gipsowo-kartonowych.
Drugim krajowym producentem kamienia gipsowego jest Rigips Polska Stawiany
Sp. z o.o. w Szarbkowie, nalecy do najwikszego wiatowego producenta gipsu Bri-
tish Plaster Board Ltd. i eksploatujcy zoa Borkw-Chwaowice. Wydobycie w tej ko-
palni wahao si w ostatnich latach w przedziale 510570 tys. t/r (tab. 2). Do 1999 r. caa
produkcja kamienia gipsowego bya sprzedawana odbiorcom zewntrznym, gwnie cemen-
302 GIPS I ANHYDRYT
towniom. Po uruchomieniu w kwietniu 1999 r. nowego zakadu produkcji pyt gipsowo-
-kartonowych (por.: Zuycie), sprzeda na zewntrz zostaa ograniczona o okoo 60%.
Niewielkie iloci (poniej 25 tys. t/r) biaego gipsu najlepszej jakoci pochodz z Ko-
palni Gipsu i Anhydrytu Nowy Ld sp. z o.o. w Niwnicach, eksploatujcej zoe No-
wy Ld. Gips ten jest w caoci przerabiany na miejscu na rne gatunki gipsw specjali-
stycznych. Wobec wyczerpywania si zasobw biaego gipsu w zou Nowy Ld, firma
udostpnia w 2005 r. satelitarne zoe Nowy Ld-Radwka. Jest to biay gips najlepszej
jakoci, w caoci przerabiany na miejscu na rne gatunki biaych spoiw gipsowych oraz
gipsw specjalnych (np. dentystycznych, chirurgicznych itp.).
czna produkcja kamienia gipsowego w Polsce w latach 20052007 systematycznie rosa
do 1.3 mln t/r, w roku 2008 pozostaa na niemal niezmienionym poziomie, a w 2009 r., z po-
wodu spadku produkcji budowlano-montaowej, zostaa ograniczona do 1.1 mln t (tab. 1).
Produkcja krajowa anhydrytu w latach 20052009 utrzymywaa si na poziomie 190
200 tys. t/r, z wyjtkiem roku 2006, kiedy spada do 181 tys. t oraz roku 2009, kiedy wy-
niosa 158 tys. t (tab. 1). Obydwa czynne zakady Nowy Ld w Niwnicach i Lubi-
chw w Iwinach (tab. 2) nale obecnie do firmy Kopalnia Gipsu i Anhydrytu No-
wy Ld sp. z o.o. w Niwnicach. Ta z kolei zostaa w 1998 r. kupiona przez czoowego
producenta suchych zapraw klejowych i spoiw Atlas d. Do tej pory zakad
w Niwnicach produkowa 4060 tys. t/r anhydrytu kawakowego poniej 100 mm, a reszt
wydobycia kierowa do produkcji mczki anhydrytowej poniej 0.1 mm, podczas gdy za-
kad w Iwinach produkowa wycznie mczk. Po modernizacji przeprowadzonej przez no-
wego waciciela w ostatnich latach, w ramach ktrej wybudowano now mieszalni spoiw
gipsowych, przemiaowni anhydrytu w Niwnicach oraz nowoczesny zakad kalcynacji gip-
su, nastpi dalsze ograniczanie produkcji anhydrytu kawakowego dla cementowni (obecnie
stanowi to ju tylko niespena 10% cznej produkcji). Spowodowane jest to zmian strate-
gii produkcji. KGiANowy Ld rozwija bowiem produkcj pod nazw handlow Gipsar
szerokiej gamy spoiw anhydrytowych, spoiw gipsowych i gipsowo-anhydrytowych, biaych
gadzi szpachlowych, a take mczek anhydrytowych oraz wylewek samopoziomujcych.
Coraz wiksz konkurencj dla gipsu naturalnego oraz produktw i wyrobw z jego
udziaem jest gips syntetyczny (desulfogips) o takim samym przeznaczeniu, pochodzcy
z odsiarczania spalin w elektrowniach. Jego produkcja w Polsce rozpocza si w 1994 r.,
GIPS I ANHYDRYT 303
Tab. 1. Gospodarka gipsem i anhydrytem w Polsce CN 2520 10,
PKWiU 08112030
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 2420.3 2593.2
w
2830.3 3076.8
w
3353.3
kamie gipsowy naturalny 1048.0 1172.0 1298.0 1283.0 1119.0
anhydryt 195.0 181.0 194.0 198.0 158.0
gips syntetyczny (desulfogips) 1177.3 1240.2
w
1338.3 1595.8
w
2076.3
Eksport 0.1 0.2 0.2 0.4 0.2
Import 150.8 175.6 296.3 170.6 158.0
Zuycie
p
2571.0 2768.6
w
3126.4 3247.0
w
3511.1
rdo: GUS, W
gdy oddano do uytku pierwsz instalacj odsiarczania mokr metod wapienn w Elek-
trowni Bechatw. Na koniec 2009 r. instalacje takie byy czynne w dwunastu elektrow-
niach: Bechatw (od 1994 r., zdolnoci produkcyjne 1 mln t/r), Jaworzno III (od
1996 r., okoo 240 tys. t/r) Opole (od 1997 r., 190 tys. t/r), Konin (od 1997 r., do
60 tys. t/r), Poaniec (od 1999 r., do 140 tys. t/r), aziska (od 2000 r., okoo 140 tys. t/r),
Dolna Odra (od 2000 r., do 100 tys. t/r), Kozienice (od 2001 r., do 160 tys. t/r), Ostro-
ka (od 2008 r., do 80 tys. t/r), Rybnik (od 2008 r., do 100 tys. t/r) oraz Ptnw I
i Ptnw II (od 2008 r., do 430 tys. t/r). Konsekwencj tych inwestycji by systematyczny
wzrost produkcji desulfogipsu do 1140 tys. t w 2000 r., przy zahamowaniu tego wzrostu
w kolejnych latach, co wizao si z ograniczeniem wykorzystania mocy elektrowni. W la-
tach 20062009 produkcja ta ponownie wzrosa i osigna rekordowe niemal 2.1 mln t
w 2009 r. (tab. 1). W perspektywie roku 2012 dodatkowe instalacje wybudowane zostan
w Elektrowniach Bechatw, Kozienice oraz Opole, a roczna poda gipsu synte-
tycznego za kilka lat powinna si ustabilizowa na poziomie ponad 2.6 mln t/r.
Cakowita produkcja surowcw gipsowych gipsu naturalnego, anhydrytu i desulfo-
gipsu w latach 20052009 systematycznie rosa do ponad 3.3 mln t w 2009 r. (tab. 1).
Udzia naturalnego gipsu i anhydrytu spad ze 100% w 1993 r. do 38% w 2009 r. (tab. 1).
Obroty
Eksport gipsu z Polski w ostatnich piciu latach niemal zanik (tab. 1). Eksportowany
by gwnie naturalny kamie gipsowy, cho mogy si tu znale i ladowe iloci gipsu
syntetycznego. Odbiorcami s Czechy, Wgry, Niemcy i Rumunia (tab. 3).
Przez wiele lat notowano niewielki import gipsu do Polski, rzdu 48 tys. t/r. By to
przewanie wysokiej jakoci biay gips z Niemiec. Wobec pojawienia si okresowych bra-
304 GIPS I ANHYDRYT
Tab. 2. Struktura produkcji gipsu i anhydrytu w Polsce CN 2520 10,
PKWiU 08112030
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Kamie gipsowy 1048 1172 1298 1283 1119
ZPGDolina Nidy 519 596 704 718 562
Rigips Polska Stawiany 512 554 569 541 532
Kopalnia Gipsu i Anhydrytu
Nowy Ld
17 22 25 24 25
Anhydryt 195 181 194 198 158
Kopalnia Gipsu i Anhydrytu
Nowy Ld
Kopalnia Nowy Ld 101 88 94 102 88
Kopalnia Lubichw 94 93 100 96 70
Gips syntetyczny (desulfogips) 1177 1240
w
1338 1596 2076
Elektrownia Bechatw 585 566 664 687 769
Elektrownia Jaworzno III 100 113 128 140 200
Elektrownia Poaniec 57 71 57 95
w
119
Elektrownia aziska 125 132 115 100
w
97
Pozostae 310 358
w
374 569
w
891
rdo: GUS, W
kw gipsu u krajowych producentw pyt gipsowo-kartonowych oraz producentw cemen-
tu, import od kilku lat przekracza 150 tys. t/r, a w w 2007 r. wzrs do rekordowych
296.3 tys. t (tab. 4). Najwiksze dostawy pochodziy z Niemiec (gwnie desulfogips), do-
datkowo w 2005 r. gips z Modawii, a w okresie 20062008 desulfogips z Czech (tab. 4).
W ostatnich latach prawdopodobnie nie wystpoway obroty anhydrytem.
Saldo obrotw gipsem byo bardzo zmienne, co wynikao ze zmiennych wielkoci eks-
portu i importu, jak rwnie z wysokiej wartoci jednostkowej importowanych gatunkw gip-
su (tab. 5). Tym niemniej, w latach 20052009 miao ono ujemne, cho zmienne wartoci.
Wartoci jednostkowe produkcji sprzedanej kamienia gipsowego w Polsce wyraone
w PLN/t osigny w 2005 r. warto 38.5 PLN/t, a w przeliczeniu na USD 11.8 USD/t
(tab. 6). Wyrany wzrost nastpi w 2006 r., gdy rednia cena przekroczya 48 PLN/t (ponad
15 USD/t). W latach 20072009 warto wyraona w PLN/t i USD/t systematycznie spadaa
i osigna 32.4 PLN/t oraz 10.4 USD/t. rednie wartoci jednostkowe eksportu gipsu (gw-
GIPS I ANHYDRYT 305
Tab. 3. Kierunki eksportu gipsu z Polski CN 2520 10
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 0.1 0.2 0.2 0.4 0.2
Czechy 0.0 0.0 0.0
Niemcy 0.0 0.2
Rumunia 0.1 0.1 0.1 0.1
Wgry 0.0 0.1 0.1 0.1 0.1
Inne 0.1 0.0
rdo: GUS
Tab. 4. Kierunki importu gipsu do Polski CN 2520 10
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 150.8 175.6 296.3 170.6 158.0
Czechy 5.2 87.6 24.4 0.7
Modawia 14.6
Niemcy 131.3 170.3 203.6 146.1 157.2
Ukraina 4.8 5.0
Inne 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
rdo: GUS
Tab. 5. Warto obrotw gipsem w Polsce CN 2520 10
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 37 72 104 143 71
Import 5545 6532 14142 11252 9026
Saldo -5508 -6460 -14038 -11109 -8955
rdo: GUS
nie kamienia gipsowego) z Polski miay w latach 20052007 siln tendencj rosnc, do re-
kordowych 453 PLN/t, co mogo si wiza ze zwikszonym udziaem w eksporcie gipsu bia-
ego wysokiej jakoci (wyjtkiem by rok 2005, tab. 6). Natomiast w latach 20082009 war-
to jednostkowa eksportu utrzymywaa si na do stabilnym poziomie 326344 PLN/t.
Wartoci jednostkowe importu miay w latach 20052008 take tendencj rosnc, cho
w 2009 r. zanotowano ich spadek i byy o rzd wielkoci nisze ni w eksporcie, a byo to
cile skorelowane z przewaajcym udziaem w imporcie taniego desulfogipsu (tab. 6).
Zuycie
Surowce gipsowe s podstawowym materiaem do produkcji szerokiej gamy materiaw
budowlanych. W wikszoci zastosowa uywany jest gips kalcynowany, a tylko w pro-
dukcji cementu stosuje si gips lub anhydryt surowy. W ujciu ilociowym najwikszy
udzia w cznym zuyciu surowcw gipsowych ma produkcja cementu (surowy gips lub an-
hydryt jako kilkuprocentowy dodatek), spoiw i suchych mieszanek gipsowych, pyt gipsowo-
-kartonowych.
Przez wiele lat przemys cementowy by gwnym krajowym konsumentem gipsu i anhy-
drytu. W ujciu ilociowym ich wykorzystanie w tej brany wykazywao w latach 20052009
fluktuacje w przedziale 600800 tys. t/r, co miao zwizek ze zmiennym poziomem produk-
cji cementw w Polsce. Fakt ten, a take wzrost zapotrzebowania na surowce siarczanowe
w innych zastosowaniach spowodoway, e udzia procentowy sektora cementowego w ich
cakowitym zuyciu spad z ponad 60% na pocztku lat 1990-tych do ok. 2125% w ostat-
nich latach. Cementownie uytkuj kamie gipsowy, anhydryt kawakowy, a take od
kilku lat desulfogips z odsiarczania spalin w elektrowniach wglowych (Bechatw, Ko-
nin, Poaniec, aziska), ktrego udzia wzrs niemal do 57% w ostatnim czasie. Surowce te
s uywane jako skadniki korygujce czas wizania w cementach portlandzkich (stanowi
46% wsadu do produkcji), jak rwnie w mniejszym stopniu do produkcji cemen-
tw specjalistycznych, np. cementw anhydrytowych i innych. Moliwe jest nawet zna-
czce dalsze ograniczenie ich zuycia w produkcji cementu, jeli do powszechnego uytku
wejd popioy z kotw fluidalnych, speniajce jednoczenie funkcj regulatora czasu wiza-
nia (czciowo lub cakowicie w miejsce surowca gipsowego) oraz dodatku modyfikujcego
wasnoci puzzolanowe.
306 GIPS I ANHYDRYT
Tab. 6. Wartoci jednostkowe produkcji i obrotw gipsem w Polsce
CN 2520 10
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wartoci jednostkowe produkcji
PLN/t 38.5 48.5 48.1 35.1 32.4
USD/t 11.8 15.4 17.2 15.3 10.4
PLN/t 283.2 360.0 453.0 326.5 344.0
USD/t 87.1 115.0 162.2 139.7 107.0
PLN/t 36.8 37.2 47.7 65.9 57.1
USD/t 11.3 11.9 17.2 28.0 18.5
rdo: GUS
Krajowa produkcja spoiw gipsowych, bdcych najbardziej tradycyjnym kierunkiem za-
stosowania gipsu, wzrastaa w ostatnich latach i w 2008 r. osigna rekordowe 1579 tys. t,
po czym w roku 2009 spada do 1317 tys. t. ZPG Nowa Dolina Nidy pozostaje nadal
wiodcym ich producentem, ale s one take wytwarzane przez ponad 20 innych firm, za-
rwno krajowych, jak i midzynarodowych, np. Knauf, Henkel, Lafarge, BPB,
Kreisel, Arel-Gips, Megaron. Poza tradycyjnym uytkowaniem w tym celu gipsu
naturalnego, rozpoczto take stosowanie do ich produkcji desulfogipsu. Przykadami s za-
kady Knauf-Jaworzno III, a take Arel-Gips i Reablock w Bechatowie oraz
Megaron w Szczecinie. Cz wytwarzanych spoiw gipsowych jest zuywana do pro-
dukcji pyt gipsowych i innych wyrobw gipsowych (np. sztukaterii), prowadzonej przez
ponad 20 zakadw. W przypadku gipsu szpachlowego ekstra biaego dominujc rol jako
gwny producent krajowy odgrywa Kopalnia Gipsu i Anhydrytu Nowy Ld sp. z o.o.
w Niwnicach, oferujca biay gips szpachlowy pod nazw firmow Gipsar, skutecznie kon-
kurujcy z analogicznymi wyrobami importowanymi. Mimo rozwoju produkcji spoiw gip-
sowych w Polsce, ich deficyt na rynku krajowym wci si utrzymuje, szczeglnie spoiw
biaych. Skutkuje to wysokim ich importem (tab. 7). Wobec rozwoju ich produkcji w ZPG
Dolina Nidy, dalszego wzrostu produkcji tych wyrobw na bazie desulfogipsu w za-
kadach Knauf-Jaworzno III, oraz rozwoju produkcji gipsu szpachlowego ekstra biaego
przez KGiA Nowy Ld, spodziewany jest dalszy wzrost krajowej produkcji spoiw gip-
sowych.
Uytkowanie gipsu do produkcji pyt gipsowo-kartonowych w Polsce do roku 1997 by-
o ograniczone do jedynego zakadu Nida-Gips Sp. z o.o.
1
w Gackach (spka zalena
ZPG Dolina Nidy), ktry dostarcza do 10 mln m
2
pyt rocznie. W latach 19972002 po-
wstay cztery nowe wytwrnie pyt gipsowo-kartonowych, dwie bazujce na desulfogipsie
i dwie wykorzystujce gips naturalny. W latach 19971998 niemiecka firma Knauf uru-
chomia zakad Knauf Bechatw w bezporednim ssiedztwie Elektrowni Becha-
tw, posiadajcy obecnie zdolnoci produkcyjne okoo 24 mln m
2
pyt rocznie. W 1998 r.
norweska firma Norgips zbudowaa w pobliu Elektrowni Opole wytwrni o zdol-
nociach okoo 4050 mln m
2
pyt rocznie, w zaoeniu bazujc na desulfogipsie z teje
elektrowni. Nastpny taki zakad o zdolnociach produkcyjnych okoo 26 mln m
2
pyt
rocznie zosta oddany do uytku w 1999 r. przez firm Rigips Polska Stawiany koo
kopalni gipsu Borkw-Chwaowice w Szarbkowie, a ostatni w 2002 r. przez nowego
GIPS I ANHYDRYT 307
Tab. 7. Gospodarka spoiwami gipsowymi w Polsce CN 2520 20,
PKWiU 235220
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 771.0 1190.1 1422.2 1578.8 1317.4
Eksport 33.1 36.0 50.6 57.8 40.3
Import 94.1 147.3 238.9 215.5 82.6
Zuycie
p
832.0 1301.4 1610.5 1736.5 1359.7
rdo: GUS
1
Firm NidaGipsSp. zo.o. zarzdza obecnie Lafarge Gips PolskaSp. zo.o., a jej produktys zna-
ne pod nazw handlow Lafarge Nida Gips.
wspwaciciela ZPG Dolina Nidy Lafarge Gips Polska Sp. z o.o. (zdolnoci pro-
dukcyjne okoo 25 mln m
2
pyt rocznie, z moliwoci dalszej rozbudowy do 3545 mln m
2
rocznie). Od 2003 r. Polska staa si znaczcym dostawc pyt gipsowo-kartonowych na rynki
krajw Europy rodkowej i Wschodniej, a ich rosnca produkcja spowodowaa, e udzia
tego kierunku uytkowania w cakowitym zuyciu surowcw gipsowych wzrs z zaledwie
4% na pocztku lat 1990-tych do okoo 40% w 2008 r., jednak w 2009 r. spad do 33%
(tab. 8). Rozwj produkcji a nie tylko zdolnoci produkcyjnych zalee bdzie jednak
cile od koniunktury w budownictwie, a take od moliwoci eksportu pyt. W latach
20062008 zanotowano znaczn popraw koniunktury gospodarczej w Polsce skutkujc
niemal 90% wzrostem krajowego zuycia pyt, dziki czemu ich produkcja wyniosa rekor-
dowe 138.5 mln m
2
, jednak wystpujce w 2009 r. pogorszenie koniunktury w budownic-
twie spowodowao spadek produkcji do 117.5 mln m
2
(tab. 8).
Od 1999 r. Polska jest netto eksporterem pyt gipsowo-kartonowych (tab. 9). Ujemne
saldo obrotw spoiwami gipsowymi ulego poprawie w ostatnich trzech latach. Warto zwr-
ci uwag, e warto obrotw tymi wyrobami jest wielokrotnie wysza ni warto obro-
tw surowcami gipsowymi do ich produkcji (tab. 5, 9).
308 GIPS I ANHYDRYT
Tab. 8. Gospodarka pytami gipsowo-kartonowymi w Polsce CN 6809,
PKWiU 23621090
mln m
2
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja
s
114.4 132.2 133.9 138.5 117.5
Eksport 73.4
s
69.2
s
67.4
s
58.2
s
47.0
s
[tys. t] 683.2 644.0 626.7 541.5 437.7
Import 6.4
s
6.5
s
11.8
s
8.7
s
3.2
s
[tys. t] 59.8 60.7 110.1 81.4 30.1
Zuycie
p,s
47.4 69.5 78.3 89.0 73.7
rdo: GUS
Tab. 9. Warto obrotw spoiwami gipsowymi i pytami
gipsowo-kartonowymi w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Spoiwa gipsowe
CN2520 20
Eksport 25107 25336 36305 40236 29038
Import 35369 43677 45368 44480 36854
Saldo -10262 -18341 -9063 -4244 -7816
Pyty gipsowo-kartonowe
CN6809
Eksport 269042 289061 337180 240785 240934
Import 33465 4435 77903 53961 26518
Saldo +235577 +244726 +259277 +186824 +214416
rdo: GUS
Inne kierunki uytkowania gipsu maj mniejsze znaczenie. Kopalnia Gipsu i Anhy-
drytu Nowy Ld sp. z o.o. w Niwnicach jest niemal wycznym producentem gipsw
specjalistycznych w Polsce: gipsw ceramicznych, gipsw modelowych i dentystycznych
oraz chirurgicznych. Z kolei Zakady Przemysu Gipsowego Dolina Nidy S.A. s
gwnym producentem gipsowych elementw ciennych i sztukaterii gipsowych, cho zna-
nych jest jeszcze ponad 20 mniejszych wytwrcw tych produktw (np. Orth Gipse Ja-
worzno, Baumit Bechatw).
Trzy gwne kierunki zastosowa anhydrytu z Kopalni Gipsu i Anhydrytu Nowy
Ld sp. z o.o. w Niwnicach, to wspomniane wczeniej uytkowanie jako dodatku kory-
gujcego do produkcji cementw portlandzkich oraz produkcja spoiw anhydrytowych i wy-
lewek samopoziomujcych, wytwarzanych na bazie mczek anhydrytowych. Inne kierunki
uytkowania tego surowca, takie jak: produkcja klejw meblarskich, pytek PCV, budowa
tam przeciwpoarowych w kopalniach wgla kamiennego, maj obecnie marginalne znacze-
nie. Rozwj budownictwa w Polsce stwarza perspektywy rozwoju zuycia mczki anhydry-
towej, zwaszcza do rosncej produkcji anhydrytowych wylewek samopoziomujcych i spo-
iw anhydrytowych. Rozwj produkcji spoiw Gipsar przez firm Atlas jest dobrym tego
przykadem.
Struktura zuycia gipsu i anhydrytu w Polsce zmienia si znaczco w ostatnich latach.
Ocenia si, e w 2009 r. tylko okoo 21% tych surowcw zuy przemys cementowy jako do-
datki korygujce do cementu (w 1995 r. 48%), okoo 39% przeznaczono do produkcji spoiw
gipsowych (w 1995 r. 38%), okoo 33% do produkcji pyt gipsowo-kartonowych i elementw
ciennych gipsowych (w 1995 r. 9%), a 7% do innych zastosowa (w 1995 r. 6%).
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Gips jest ska powszechnie wystpujc w skorupie ziemskiej, a jego zasoby oceniane
s na co najmniej setki miliardw ton. Charakterystyczne jest jednak ich nierwnomierne
rozmieszczenie, przy braku z w niektrych regionach (np. Skandynawii), co wie si
budow geologiczn tych obszarw. Zoa anhydrytu na wiecie s rwnie powszechne jak
zoa gipsu.
Rosnce znaczenie ma pozyskiwanie gipsu syntetycznego ze rde wtrnych, wrd
ktrych najwaniejsze s spaliny i gazy w elektrowniach oraz odpady powstajce podczas
przerobu surowcw fosforu.
Produkcja
Wielko wiatowej produkcji gipsu jest trudna do okrelenia z kilku powodw. Jednym
z nich jest fakt, e dla niektrych krajw dostpne s dane o cznej produkcji gipsu natu-
ralnego (i ewentualnie anhydrytu) oraz gipsu syntetycznego, gwnie desulfogipsu. W wie-
lu innych krajach s natomiast dostpne dane tylko o produkcji grniczej gipsu naturalnego.
Innym czynnikiem jest fakt, e cz produkcji grniczej gipsu pochodzi z kopal zwiza-
nych z przylegymi fabrykami pyt gipsowo-kartonowych lub cementowniami, std brak da-
nych o wydobyciu w tych kopalniach. Na podstawie dostpnych informacji rdowych
mona stwierdzi, e wiatowa produkcja gipsu w ostatnich latach osigna poziom okoo
174 mln t/r (rys. 1). Uwzgldniajc jednak wymienione czynniki, mona szacowa, e rzeczy-
GIPS I ANHYDRYT 309
wisty poziom uytkowania tej grupy surowcw na wiecie wynosi obecnie okoo 190 mln t/r.
Oprcz gipsu surowego ze z, coraz wikszego znaczenia nabiera poda gipsu syntetycz-
nego, otrzymywanego ubocznie przy odsiarczaniu spalin i gazw elektrowni, z odpadowych
fosfogipsw powstajcych przy produkcji kwasu fosforowego, w praalniach siarczkw me-
tali i in. Grono producentw gipsu obejmuje ponad 90 krajw. Najwikszym s Chiny i Sta-
ny Zjednoczone, a duymi: Hiszpania, Iran, Kanada, Niemcy, Meksyk, Tajlandia, Japonia
(jedynie gips syntetyczny), Francja, Wochy i Australia (tab. 10). Produkcja, szczeglnie
w Europie i Ameryce Pnocnej, zdominowana jest przez kilka duych koncernw. W Eu-
ropie s to posiadajce po kilkanacie zakadw w rnych krajach angielski British Plaster
Board (BPB) o cznych zdolnociach produkcyjnych okoo 15 mln t/r, niemiecki Knauf
(okoo 4 mln t/r) i francuski Lafarge (okoo 3 mln t/r). W Ameryce Pnocnej najwiksze
znaczenie maj firmy amerykaskie: USG Corp. z zakadami w wielu stanach USA i w Ka-
nadzie (Canadian Gypsum), National Gypsum Co. z zakadami w USA i Kanadzie, oraz
Georgia Pacific Corp. z zakadami w USA, Kanadzie i Meksyku. Ronie tu te znaczenie
firm europejskich, takich jak BPB i Lafarge.
Produkcja anhydrytu w wikszoci krajw nie jest podawana lub te jest wliczana do
produkcji gipsu (tab. 10). Mona j oszacowa na kilka milionw ton na rok.
Obroty
Powszechno wystpowania i produkcji gipsu sprawia, e obroty tym surowcem, mimo
e znaczne (rzdu 20 mln t/r), ograniczaj si do wymiany wewntrzregionalnej (np. z Taj-
landii i Australii do Japonii, Tajwanu, Malezji i Indonezji, z Kanady i Meksyku do USA).
Do rzadkoci nale obroty midzy kontynentami, np. z Hiszpanii lub Chin do USA. Naj-
310 GIPS I ANHYDRYT
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
30000
60000
90000
120000
150000
180000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji gipsu
GIPS I ANHYDRYT 311
Tab. 10. wiatowa produkcja gipsu
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Austria
s,1
1017 1071 1064 1087 911
Azerbejdan
s
28 35 22 2 3
Bonia i Hercegowina
s
157 135 154 150 74
Bugaria
1
188 216 234 21 128
Chorwacja 250 300 335 350 318
Czechy 25 16 66 35 13
Cypr 215 270 330 412 317
Francja
s,1
4902 4800 4800 4700 3351
Grecja
1
865 880 870 830 730
Hiszpania
1
14453 14596 14535
w
11956
w
9000
Irlandia
s
450 450 450 400 400
otwa 220 230 230 230 200
Macedonia
s
20 20 20 20 18
Modawia
s
131 186 312 320 200
Niemcy
s,1,2
8580 9261
w
8998 9012 8998
Polska
1,2
2420 2593
w
2830 3077
w
3353
Portugalia
s,1
389 367
w
418
w
373
w
400
Rosja
s
2200 2200 2300 2400 2300
Rumunia
s
502 600 1000 832 800
Serbia
3
50 50 50 50 50
Sowacja
1
125 126 150 152 131
Szwajcaria
s
250 250 250 250 250
Ukraina
s
656 700 742 1158 711
Wgry
s,1
55 19 19 16 20
Wielka Brytania
s,1,2
1700 1700 1700 1700 1700
Wochy
s
2905 2860 5459 5500 5500
EUROPA 42753 43931
w
47338
w
45033
w
39876
Algieria 1460 1033 1198 1672 1757
Egipt
s,1
2000 2000 2000 2000 2000
Etiopia
1
35 39 30 33 30
Kenia
1
9 9 9 10 10
Libia
s
175 175 175 175 175
Maroko
s
600 600 600 600 600
Mauretania
s
39 45 49 44 37
Niger
s
18 13 4 9 9
Nigeria
s
150 160 160 160 160
RPA 548 554 644 571 598
Sudan
1
14 14 14 14 30
Tanzania
1
63
w
33 3 56 8
Tunezja
s
113 151 157 160
w
160
AFRYKA 5224
w
4826 5043 5504
w
5574
312 GIPS I ANHYDRYT
Argentyna 1050 1202 1227 1257
w
1356
Brazylia
1
1582 1712 1923 3100
w
3000
Chile 661 845 773 774 724
Ekwador 1 1
w
Kolumbia
s
700 700 700 700 700
Paragwaj
s
5 5 5 5 5
Peru 150 150 150 150 150
Urugwaj 1130 1130 1150 1150 1150
Wenezuela 6 7 7 7 7
AMERYKA PD. 5285 5752 5935
w
7143
w
7092
Dominikana 370 370 356 356 200
Gwatemala 350 227 495 127 19
Honduras
s
6 6 6 6 6
Jamajka 302 364 228 238 157
Kanada
1
9400 9036 7638 5797 3540
Kuba
s
130 73 80 110 78
Meksyk
1
6252 6076 6919 6933 7543
Nikaragua 30 42 43 50 37
Salwador
s
6 6 6 6 6
USA
2
18800 18500 17900 14400 9400
AMERYKA PN. i R. 35646 34700 33671 28023 20986
Afganistan
s
2 2 2 2 2
Birma 68 67 75 92
w
86
Bhutan 151 204 189 248 300
Chiny
s
32000 35000 37000 46000
w
45000
Indie 2900 2888 2638 3715
w
3516
Indonezja 6 6 6 6 6
Irak
s
1285 1279 5026
Iran 11200 10761 11930 12000 13000
Izrael 107 110 83 10 9
Japonia
2
5913 5900 5900 5800 5750
Jemen 38 40 45 45 55
Jordania 345 334 288 232 304
Kazachstan 517 650 654 697 700
Laos 132 150 230 337
w
761
Liban
s
2 2 2 2 2
Mongolia
s
81 60 60 60 60
Oman 60 60 60 60 60
Pakistan 552 601 624 660 660
Syria 467 444 448 573 403
Tadykistan 9 9 9 9 8
Tajlandia 7113 8355 8643 8989 9169
Turcja 3500
w
4370
w
3241
w
3000
w
3000
Turkmenistan
s
100 100 100 100 100
wikszymi eksporterami s w ostatnich latach Kanada, Tajlandia, Hiszpania, Meksyk i Austra-
lia, a importerami USA(411 mln t/r), Japonia, Korea Pd., Indonezja, Tajwan, Belgia i liczne
inne kraje europejskie. Anhydryt praktycznie nie podlega wymianie midzynarodowej.
Zuycie
Wielko zapotrzebowania na gips cile zaley od koniunktury w budownictwie. W kra-
jach rozwinitych okoo 80% gipsu, gwnie palonego, jest uywane do produkcji rnych
prefabrykatw gipsowych i wyrobw. Stosuje si go rwnie tradycyjnie do produkcji spoiw
(gipsy budowlane), a odpowiednie jego gatunki w ceramice (gips modelowy do wyrobu
form), przemyle farb i lakierw oraz papierniczym (wypeniacze). Gips surowy uywany jest
przede wszystkim do produkcji cementu portlandzkiego (reguluje czas wizania) i w rolnic-
twie (zmielony) do nawoenia gleb i rekultywacji. Struktura uytkowania gipsu w rnych
regionach wiata jest zrnicowana. Przykadowo, w Ameryce Pnocnej i Japonii gw-
nym kierunkiem uytkowania jest produkcja pyt gipsowo-kartonowych, a w pozostaej Azji,
Afryce i Ameryce Poudniowej produkcja cementu. W Europie udzia trzech gwnych
kierunkw uytkowania produkcji pyt gipsowo-kartonowych, spoiw gipsowych i ce-
mentu jest na podobnym poziomie, przy pewnym zrnicowaniu regionalnym (wikszy
udzia pyt gipsowo-kartonowych w Europie Pnocnej i rodkowej). Czciowo wie si
to z tradycj uytkowania rnych rodzajw materiaw budowlanych w poszczeglnych
regionach i krajach, cho i to ulega stopniowej przemianie.
Anhydryt wykorzystywany jest gwnie do produkcji cementu portlandzkiego, a mczki
anhydrytowe do wyrobu kamieni sztucznych, wylewek samopoziomujcych, spoiw anhy-
drytowych (z odpowiednimi dodatkami) oraz jako wypeniacz w przemyle papierniczym,
farb i lakierw.
Ceny
Gips jest stosunkowo tanim surowcem mineralnym. Jego cena jest najczciej cen zby-
tu producenta w zalenoci od stopnia jego przetworzenia i popytu. Bardziej szczegowe
dane na temat poziomu cenowego gipsw surowych i kalcynowanych s dostpne dla rynku
amerykaskiego, gdzie zanotowano wyrany wzrost cen gipsu surowego w roku 2006, ktre
w 2007 r. spady, po czym w latach 20082009 utrzymyway si na do stabilnym pozio-
mie 8.58.7 USD/t (tab. 11). Podobne fluktuacje cen gipsu palonego zanotowano na tym
rynku, przy czym w roku 2009 zanotowano wyrany 18% spadek (tab. 11), spowodowany
kryzysem finansowym skutkujcym spadkiem zamwie w budownictwie. Brak dokadnych
danych na temat cen na rynku europejskim, co w duej mierze wynika z faktu zdominowania
go przez trzy due koncerny. Tym niemniej niewtpliwie ronie presja cenowa ze strony wy-
twarzanych w coraz wikszych ilociach desulfogipsw. Wpywa to na stopniowe obnianie
GIPS I ANHYDRYT 313
Uzbekistan
s
80 80 80 80 80
Zjednoczone Emiraty Arabskie
s
120 130 130 130 130
AZJA 66015
w
70924
w
74472
w
84876
w
88937
Australia
s
3882 4265 3896 3604
w
3428
OCEANIA 3882 4265 3896 3604 3428
W I A T 158805
w
164398
w
170355
w
174183
w
165893
1
cznie z anhydrytem
2
cznie z gipsemsyntetycznym
3
w roku 2005 Serbia i Czarnogra
rdo: MY, WM, IM
cen gipsu surowego, cho i tak s one nieco wysze ni w USA, zwykle przekraczajc
10 USD/t. Ceny gipsw specjalistycznych (ceramicznych, modelowych, dentystycznych, chi-
rurgicznych) bywaj nawet kilkunastokrotnie wysze ni zwykego gipsu palonego.
314 GIPS I ANHYDRYT
Tab. 11. Ceny gipsu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Gips surowy
1
7.48 8.83 7.50 8.70 8.50
Gips palony
2
37.18 41.79 38.30 42.64 35.00
1
loco kopalnia USA, USD/t, uredniona cena rednioroczna MY
2
loco zakad USA, USD/t, cena jw.
GRAFIT
Grafit jest jedn z dwu odmian polimorficznych pierwiastka wgla (drug jest dia-
ment). Zasadniczymi jego odmianami s grafit grubokrystaliczny, krystaliczny patkowy
(useczkowy) i tzw. bezpostaciowy (amorficzny). Jest dobrym przewodnikiem ciepa i elek-
trycznoci, odporny chemicznie i termicznie, std stosowany gwnie w przemyle materia-
w ogniotrwaych, odlewnictwie, do produkcji okadzin hamulcowych i smarw.
Grafit naturalny w wielu dziedzinach, m.in. w produkcji elektrod grafitowych, odlew-
nictwie i produkcji tygli, zastpowany jest przez grafit syntetyczny otrzymywany poprzez
grafityzacj koksu naftowego i innych pochodnych ropy naftowej oraz wgla. Produkcja
wiatowa grafitu naturalnego w latach 20052009 miecia si w przedziale 1.01.2 mln t/r.
Uzaleniona jest ona gwnie od Chin, ktre zapewniaj ok. 70% globalnych dostaw.
Przedmiotem obrotu handlowego jest naturalny grafit krystaliczny w postaci rnej
wielkoci usek, grudek grubokrystalicznych, wirkw lub pyu oraz grafit amorficzny
w postaci proszku i grudek do wielkoci orzecha woskiego wcznie.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Polska nie posiada z grafitu i brak jest perspektyw na ich odkrycie.
Produkcja
Wobec braku z, brak rwnie krajowej produkcji grafitu naturalnego. Szeroko nato-
miast stosowane s substytuty grafitu wyroby z wgli uszlachetnionych, produktw gra-
fityzowanych i grafitu syntetycznego, produkowane w Polsce gwnie przez SGL Carbon
Polska S.A., posiadajc dwa zakady produkcyjne. Bardziej zaawansowany technologicz-
nie zakad w Raciborzu, wytwarza szersze spektrum wyrobw z grafitu i wgla, m.in. wyo-
enia grafitowe do wielkich piecw, piecw elektrycznych i elektrolizerw Al oraz katod
grafitowych, natomiast zakad w Nowym Sczu specjalizuje si gwnie w produkcji elek-
trod grafitowych. W ostatnich trzech latach zakady zostay zmodernizowane, co przeoyo
si na wysz jako wytwarzanych przez nich produktw, w wikszoci kierowanych na
rynki zagraniczne. Elektrody wglowe oraz bloki katodowe trafiaj do hut m.in. w Cze-
chach, Sowacji, Niemczech, Norwegii i Turcji, podczas gdy grafity specjalne uytkowane
s np. do produkcji baterii zasilajcych m.in. laptopy, a grafitowe lizgi stosowane s w na-
pdach lokomotyw i tramwajw (dziki twardoci i dobremu przewodnictwu grafitu).
Produkcja wyrobw grafitowych, produktw grafityzowanych i grafitu syntetycznego
jest ewidencjonowana w dwch pozycjach klasyfikacji PKWiU: 239914 Grafit sztucz-

ny, koloidalny i preparaty na ich bazie, oraz 279013 Elektrody wglowe i inne wyroby
z grafitu do zastosowa elektrycznych. Produkcja grafitu syntetycznego, zaliczana do pierw-
szej z podanych kategorii, wzrosa znaczco z niespena 50 tys. t w 2005 r. do okoo 66 tys. t
w 2008 r., a nastpnie spada do ok. 53 tys. t w 2009 r. (tab. 1). Natomiast informacje doty-
czce krajowej produkcji elektrod wglowych i pozostaych wyrobw z grafitu do zastosowa
elektrotechnicznych, w latach 20052006 zostay utajnione. Niemoliwe jest wic przedsta-
wienie cigu danych statystycznych z okresu ostatnich piciu lat dla wszystkich grup wyro-
bw. Od 2007 r. GUS ponownie udostpni informacje o wielkoci produkcji elektrod wglo-
wych i pozostaych wyrobw grafitowych. Zostaa ona ograniczona z 7080 tys. t/r w latach
20072008 do ok. 50 tys. t/r. w 2009 r. (spadek zapotrzebowania ze strony hut stali).
Obroty
Cao krajowego zapotrzebowania na grafit naturalny pokrywana jest importem, ktry
waha si w ostatnich latach w przedziale 36 tys. t/r, z silnym trendem wzrostowym w la-
tach 20062007 (tab. 2). Gwnym dostawc grafitu amorficznego oraz grafitu usecz-
kowego do Polski s Chiny. Drugim wanym dostawc tych surowcw s Niemcy, jednak
ich znaczenie zmniejszyo si w ostatnich dwch latach. Znaczne iloci grafitu amorficz-
nego sprowadzane byy z Czech i Austrii, a grafitu useczkowego z Ukrainy (tab. 3).
Grafity syntetyczne (wraz z grafitem koloidalnym, pastami wglowymi, blokami grafi-
towymi) s przedmiotem tradycyjnego eksportu w ilociach 2540 tys. t/r (tab. 1). Od pew-
nego czasu notowany jest take znaczny import ich gatunkw i odmian, ktre nie s w Pols-
ce wytwarzane, zwykle wyrobw wyszej jakoci. Wielko importu znacznie przewysza
eksport i w latach 20052008 wynosia 5080 tys. t/r, ze spadkiem do ok. 30 tys. t w 2009 r
(tab. 1). Informacje dotyczce wielkoci obrotw elektrodami grafitowymi i wglowymi
oraz innymi wyrobami z grafitu do zastosowa elektrycznych (CN 8545) nie s dostpne od
316 GRAFIT
Tab. 1. Gospodarka grafitem syntetycznym
1
w Polsce CN 3801,
PKWiU 239914
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 49.5 50.4 59.8 66.3 52.6
Import 50.8 71.1 76.1 81.4 29.3
Eksport 29.1 34.5 40.6 38.8 25.6
Zuycie
p
71.2 87.0 95.3 108.9 56.3
1
cznie z grafitemkoloidalnym, pastami wglowymi, blokami grafitowymi itp.
rdo: GUS
Tab. 2. Gospodarka grafitem naturalnym w Polsce CN 2504
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 3038 3640 5691 4204 2875
Eksport 4 2 72 82 66
Zuycie
p
3034 3638 5619 4122 2809
rdo: GUS
2005 r., jednak wedug Rocznika Statystycznego Handlu Zagranicznego warto eksportu
elektrod grafitowych i wglowych wzrosa z 248 mln PLN w 2005 r. do 539 mln PLN
w 2009 r., a importu z 113 mln PLN w 2005 r. do 155 mln PLN w 2009 r.
Saldo obrotw grafitem naturalnym jest stale ujemne, ksztatujc si w ostatnich latach
w przedziale 510 mln PLN (tab. 4). Saldo obrotw grafitem syntetycznym jest bardzo
zmienne. W 2005 r. osigno warto dodatni, po czym obroty zamkny si ujemnym
saldem, ktre pogbio si do niemal 64 mln PLN w 2008 r. W 2009 r., wskutek niemal
trzykrotnego spadku wielkoci importu, saldo ponownie osigno warto dodatni (tab. 4).
Notowana jest systematycznie znaczna nadwyka w handlu elektrodami grafitowymi, wglo-
wymi i innymi wyrobami z grafitu do zastosowa elektrycznych (wzrost z 134 mln PLN
w 2005 r. do 384 mln PLN w 2009 r).
rednie wartoci jednostkowe importu grafitu naturalnego do Polski wyraone
w USD/t zmieniay si od ok. 510 do 980 USD/t (tab. 5). Wartoci jednostkowe importu
od poszczeglnych producentw wahay si od 320420 USD/t dla grafitu amorficznego
z Chin, poprzez 6001200 USD/t (grafit amorficzny z Czech), do 3602600 USD/t dla gra-
fitu od innych dostawcw.
GRAFIT 317
Tab. 3. Kierunki importu grafitu naturalnego do Polski CN 2504
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 3038 3640 5691 4204 2875
Austria 45 6 40 114 12
Chiny 1825 2164 4135 2522 2376
Czechy 116 191 174 191 72
Niemcy 595 1247 1209 943 260
Ukraina 231 40 20
Pozostae 206 8 77 317 76
rdo: GUS
Tab. 4. Warto obrotw grafitem naturalnym i syntetycznym w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Grafit naturalny
CN2504
Eksport 13 23 386 405 449
Import 5235 5841 8830 9945 8062
Saldo -5222 -5818 -8444 -9540 -7613
Grafit syntetyczny
1
CN3801
Eksport 121875 132930 161914 153513 140848
Import 92873 155952 184596 217029 115369
Saldo +29002 -23022 -22682 -63516 +25479
1
cznie z grafitemkoloidalnym, pastami wglowymi, blokami grafitowymi itp.
rdo: GUS
Zuycie
Dokadna struktura zuycia grafitu naturalnego w Polsce nie jest znana. Szacuje si, e
zuycie grafitu patkowego w przemyle materiaw ogniotrwaych (produkcja wyrobw
magnezjowo-grafitowych i korundowo-grafitowych) wzrastao do 2007 r. do ponad 3000 t/r.
Kryzys hutnictwa elaza w latach 20082009 spowodowa zmniejszone zapotrzebowanie na
wyroby ogniotrwae z udziaem grafitu, a tym samym ograniczenie jego uytkowania w tej
brany co najmniej o 3040%. Obecnie zuywany jest w tym kierunku gwnie grafit po-
chodzcy z Chin. Mniejsze iloci grafitu znajduj zastosowanie w produkcji okadzin ha-
mulcowych i smarw (odmiana amorficzna), materiaw uszczelniajcych, a ostatnio rw-
nie w obrbce elektroerozyjnej (np. czci maszyn ze stali hartowanych).
Wytwarzane w kraju, jak i importowane wyroby z wgli uszlachetnionych, wyrobw
grafityzowanych i grafitu syntetycznego stosowane s do produkcji elektrod i anod grafito-
wych, jako wyoenia grafitowe do wielkich piecw, piecw elektrycznych i elektrolizerw
Al, tygli grafitowych, w odlewnictwie itp. Amorficzny grafit naturalny, ale przede wszyst-
kim grafit syntetyczny wykorzystywane s w postaci materiaw wsadowych dla odlewnic-
twa (tzw. nawglaczy). Jako nawglacze uywane s rwnie granulaty grafitowe, produ-
kowane przez firm Pegas z Olkusza na bazie grafitu syntetycznego.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Trzy gwne odmiany grafitu naturalnego obecne s w rnych typach z. Najrzad-
szy grafit grubokrystaliczny wystpuje w yach przecinajcych masywy magmowe czy
metamorficzne (np. Sri Lanka). Zoa grafitu krystalicznego patkowego(np. Kanada, Mada-
gaskar) najczciej spotykane s w skaach metamorfizmu regionalnego, z zawartoci grafitu
rzdu 310%. Z kolei zoa grafitu amorficznego (liczne kraje europejskie, USA, Meksyk)
s zwizane z metamorfizmem termicznym wgla lub upkw wglistych, przy zawartoci
grafitu w kopalinie rzdu 5095%. czne udokumentowane zasoby grafitu naturalnego na
wiecie s oceniane na okoo 1.4 mld t, w tym najwiksze w Chinach na ok. 500 mln t
(ok. 400 mln t grafitu useczkowego i 100 mln t grafitu amorficznego). Znacznymi zasoba-
mi grafitu useczkowego dysponuj: Madagaskar (100 mln t), Ukraina (100 mln t) oraz Sri
Lanka (80 mln t) oraz Brazylia (15 mln t), podczas gdy grafitu amorficznego: Indie
(180 mln t), Meksyk (100 mln t), Sri Lanka (100 mln t) oraz Austria (100 mln t).
Produkcja
Wielko produkcji grafitu naturalnego wzrosa w latach 20052007 z 1.02 do 1.16 mln t/r,
a nastpnie zostaa nieznacznie ograniczona, do 1.09 mln t/r w 2009 r. (tab. 6, rys. 1). Na spa-
318 GRAFIT
Tab. 5. Wartoci jednostkowe importu grafitu naturalnego do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 1723.0 1604.4 1551.5 2365.4 2804.2
USD/t 534.0 510.7 558.4 978.6 915.0
rdo: GUS
dek wpyno kilka czynnikw, m.in.: ograniczenie zapotrzebowania ze strony jego gwnych
uytkownikw (przemysu stalowego oraz materiaw ogniotrwaych) wywoane wiatowym
kryzysem gospodarczym, w efekcie ktrego wiele firm zmuszonych byo na pocztku 2009 r.
do ograniczenia lub okresowego wstrzymania produkcji. Do niesprzyjajcych uwarunkowa
naleay ponadto ze warunki pogodowe oraz niekorzystne regulacje prawne wprowadzone
w Chinach. Sytuacja na rynku grafitu zacza stabilizowa si dopiero w drugiej poowie
2009 r. Najwikszy udzia w wiatowej poday maj kraje azjatyckie, zapewniajce 8486%
dostaw. Konkurencja taszego surowca z Chin przyczynia si zamknicia w ostatnim dziesi-
cioleciu wielu kopal w krajach europejskich, w tym: Austrii (zamknicie kopalni Kaiser-
berg), Czechach (zamknicie nierentownych kopal podziemnych), Szwecji (zamknicie ko-
palni i zakadu Woxna Graphite AB), Norwegii, a ostatnio rwnie w Niemczech i Rumunii.
Tym samym Chiny umocniy si na pozycji wiatowego lidera, a ich udzia w rynku stanowi
obecnie okoo 70%. Tymczasem rzd tego kraju naoy na pocztku 2008 r. opat celn na
eksport grafitu w wysokoci 20%, przyczyniajc si do wzrostu jego cen. Stymulatorem wzro-
stu cen grafitu byy rwnie decyzje chiskich wadz o konsolidacji przemysu wydobywcze-
go i przetwrczego grafitu, ktre doprowadziy do zamknicia czci maych kopal, a tym
GRAFIT 319
Tab. 6. wiatowa produkcja grafitu naturalnego
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Czechy 3.0 5.0 3.0 3.0 3.0
Niemcy 2.6
Norwegia
s
9.0 9.0 1.4
w
1.5
w
1.5
Rosja
s
14.0 14.0 14.0 14.0 14.0
Rumunia 0.5
Ukraina
s
10.4 5.8 6.0 6.0 8.0
EUROPA 39.5 33.8 24.4
w
24.5 26.5
Madagaskar 6.4 15.0 15.0 15.0 5.0
Zimbabwe 4.3 6.6 5.0 2.0
w
2.0
AFRYKA 10.7 21.6
w
20.0 17.0
w
7.0
Brazylia 75.5 76.2 76.2 80.5 77.0
AMERYKA PD. 75.5 76.2 76.2 80.5 77.0
Kanada
s
28.0 28.0 28.0 28.0 27.0
Meksyk 12.4 11.8 10.0 7.2 10.0
AMERYKA PN. i R. 40.4 39.8 38.0 35.2 37.0
Chiny
s
720.0 720.0 800.0 800.0 780.0
Indie 100.4 125.7
w
162.3
w
116.0
w
120.0
Korea Pd. 0.0 0.1 0.1 0.1 0.1
KRL-D
s
32.0 30.0 30.0 30.0 30.0
Sri Lanka 3.0 5.8 9.6 10.0 7.0
Turcja
s
0.1
w
0.3
w
0.4
w
0.4
w
0.4
Uzbekistan
s
0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
AZJA 855.6
w
882.0
w
1002.5
w
956.6
w
937.6
W I A T 1021.7
w
1053.4
w
1161.1
w
1113.8
w
1085.1
rdo: MY, IM, WM
samym do niemal cakowitego zaprzestania wydobycia grafitu patkowego w prowincji Mongo-
lia Wewntrzna. Mimo zmniejszonych zdolnoci produkcyjnych, obecnie poda na rynku grafitu
w peni pokrywa popyt, jednak biorc po uwag przewidywany wzrost zapotrzebowania na gra-
fit do produkcji baterii litowo-jonowych, wkrtce moe okaza si ona niewystarczajca. Dlate-
go chiskie firmy zaczynaj szuka nowych z grafitu w Australii, Kanadzie oraz Afryce.
Krajem, ktry w ostatnich latach znaczco zwikszy produkcj i planuje dalsz ekspansj na
rynku, s Indie. S one drugim najwikszym wiatowym dostawc tego surowca, z udziaem
w rynku rzdu 1014%. czna produkcja pozostaych, gwnie Brazylii, Korei Poudniowej
i Kanady, z marginalnymudziaemkrajw europejskich, stanowi ok. 20% poday wiatowej.
Przewidywany dalszy wzrost cen grafitu, zwaszcza patkowego, z ktrego moe by pro-
dukowany grafit ekspandowany (stosowany m.in. w produkcji rodkw uniepalniajcych, ba-
terii, okadzin hamulcowych, smarw oraz materiaw ogniotrwaych), moe w najbliszych
latach spowodowa wznowienie eksploatacji w wielu krajach. Wzmianki o ponownym uru-
chamianiu kopal pochodz m.in. z RPA(w drugiej poowie 2010 r. Jonkel Group planuje
uruchomienie wydobycia grafitu ze z w prowincji Limpopo) oraz Australii (kopalnia
Uley, firma Eagle Bay Resources NLwraz z partnerem Mikkira Graphite Pty. Ltd.). Z pla-
nw wznowienia wydobycia grafitu w kopalni Ancuabe w Mozambiku zrezygnowaa nato-
miast firma Timtal Graphite & Carbon Inc. Obecnie rzd prowadzi rozmowy z innym
potencjalnym nabywc kopalni, tj. niemieckim koncernem Graphit Kropfmhl AG.
W Chinach, produkcja zarwno grafitu amorficznego, jak i patkowego, prowadzona
jest przede wszystkim w prowincjach Heilongjian oraz Shandong, z ktrych pochodzi okoo
500 tys. t/r grafitu. Rynek wci zdominowany jest przez mae firmy, a tylko siedmiu producen-
tw posiada zdolnoci wytwrcze przekraczajce 30 tys. t/r. Do najwikszych dostawcw nale-
320 GRAFIT
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
0
200
400
600
800
1000
1200
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji grafitu
: Jixi Liumao Graphite Resource Co. (zdolnoci produkcyjne 8090 tys. t/r), Heilongjian
Aoyu Graphite Group Co. i Chenzhou Luteng Crystalline Graphite (zdolnoci produk-
cyjne po 80 tys. t/r). Z kolei w Indiach duymi producentami grafitu amorficznego i patko-
wego s m.in. Tamil Nadu Minerals (TAMIN), Agrawal Graphite Industries oraz TP Mi-
nerals. Firma Agrawal Graphite Industries, bdca drugim najwikszym indyjskim dostaw-
c grafitu, planuje podwojenie wielkoci produkcji przed rokiem 2013, a ponadto zakup dwch
lub trzech z w pobliu istniejcej kopalni w prowincji Orissa, we wschodnich Indiach.
Wzrost poday grafitu patkowego notowany jest w ostatnich latach rwnie w Brazylii, gdzie
najwikszy dostawca (ok. 52 tys. t/r) Nacional de Grafite Ltda, eksploatuje zoa w stanie
Minas Gerais. Firma przygotowuje si obecnie do wprowadzenia na rynek nowego gatunku
grafitu, odpowiedniego do produkcji baterii jonowo-litowych. Z krajw amerykaskich, due
wydobycie wykazuje rwnie Kanada, gdzie pozyskiwany jest grafit patkowy. Najwikszym
dostawc grafitu w tym kraju jest firma Timcal Canada Inc. (cz Imerys SA), ktra
w pierwszej poowie 2009 r., w zwizku z kryzysem gospodarczym, wstrzymaa na okres
szeciu miesicy wydobycie w kopalni Lac-des-Iles. Drugim kanadyjskim producentem okoo
1.2 tys. t/r (docelowo 8 tys. t/r) grafitu patkowego na bazie kopaliny ze zoa Black Crystal
jest od 2008 r. Eagle Graphite Corp. Natomiast Northern Graphite Corp., wchodzca
w skad Industrial Minerals Inc., po przejciowych kopotach finansowych zapowiada zinten-
syfikowanie prac majcych na celu uruchomienie przed rokiem 2012 zakadu produkcyjnego
o zdolnociach 20 tys. t/r, przy kopalni Bissett Greek w Ontario. Zoe, o zasobach udoku-
mentowanych na 640 tys. t, zawiera niemal wycznie due patki (1280 mesh) wysokiej czy-
stoci grafitu. Kolejne zoa do eksploatacji przygotowuj rwnie firmy: Worldwide Gra-
phite Producers Ltd., Ontario Graphite Ltd., Quinto Mining Corp. oraz Fortune Gra-
phite Inc. Przedmiotem eksploatacji trzech pierwszych firm bd zoa grafitu patkowego
(odpowiednio Slocan & Kootenay w prowincji Kolumbia Brytyjska, Kearney w Ontario
oraz Lac Gueret w Quebec), podczas gdy Fortune Graphite Inc. zoe grafitu amorficzne-
go w Kootenay Mountain.
Innymi wiodcymi dostawcami grafitu amorficznego s KRL-D, Meksyk (Grafi-
mex, Grafito Superior) i Czechy (Grafitove Doly Stare Mesto), a grafitu patkowego:
Ukraina (Zawaliewskij Grafitowyj Komplieks) oraz Madagaskar (Etablissements Gallois
ograniczenie wielkoci produkcji spowodowane wzrostem cen energii, a take pogorsze-
niem jakoci kopaliny) i Zimbabwe (Zimbabwe German Graphite Mines Ltd. z poow
udziaw niemieckiego koncernu Graphit Kropfmhl AG; tab. 6). Niemiecki koncern
Graphit Kropfmhl AG, oprcz rodzimych zakadw (Kropfmhl, Wedel, Bonn i Pocking),
posiada 86% udziaw w firmie Bogala Graphite Lanka Ltd. na Sri Lance, jak rwnie
w Czechach (Maziva Tyn). Ponadto jest wacicielem kopal i zakadw produkcyjnych
w Chinach i Zimbabwe. W ostatnich latach notowany jest systematyczny wzrost poday
najcenniejszego gatunku grafitu, tj. grafitu grubokrystalicznego wydobywanego wycznie
na Sri Lance. Pozyskiwany jest on ze z typu yowego przez wspomnian Bogala Gra-
phite Lanka Ltd., a take Kahatagaha Graphite Lanka Ltd., natomiast gwnym jego
uytkownikiem jest przemys stalowy.
Obroty
Koncentracja produkcji grafitu naturalnego w kilku krajach sprawia, e obroty midzy-
narodowe tym surowcem s znaczce, stanowic 5070% jego wiatowej poday. Najwik-
szym eksporterem grafitu s Chiny 500600 tys. t/r (w tym ok. 100200 tys. t/r grafitu
GRAFIT 321
patkowego i 300400 tys. t/r grafitu amorficznego), jednak naley przypuszcza, i wzrost
konsumpcji na rodzimym rynku (przemys stalowy oraz szybko rozwijajca si produkcja
baterii) spowoduje w cigu nastpnej dekady ograniczenie sprzeday na rynek midzynaro-
dowy. Powszechny jest eksport z krajw sabo rozwinitych na rynki krajw wysoko rozwi-
nitych, m.in. z Madagaskaru, Zimbabwe, Sri Lanki, KRL-D oraz Meksyku. Eksporterami
grafitu patkowego s take Kanada (ok. 20 tys. t/r), Brazylia (1020 tys. t/r) oraz Norwegia.
Odbiorcami s USA, Japonia, Korea Pd. i Tajwan, a przede wszystkim kraje europejskie,
ktre po znacznym ograniczeniu wasnej produkcji grafitu uzaleniy si od dostaw zagrani-
cznych. Ze wzgldu na deficytowy charakter, grafit znalaz si na licie czternastu surow-
cw kloczowych dla gospodarki Unii Europejskiej.
Zuycie
Grafit naturalny zuywany jest w przemyle materiaw ogniotrwaych (amorficzny
i krystaliczny), do produkcji okadzin hamulcowych (amorficzny i krystaliczny, wypiera az-
besty), w odlewnictwie (gwnie amorficzny), do produkcji smarw, owkw, tygli, retort,
baterii i in. Przykadowa struktura zuycia grafitu naturalnego w USA w 2009 roku: mate-
riay ogniotrwae 24%, produkcja stali i odlewnictwo 8%, okadziny hamulcowe 7%, smary
3%, inne 58%. W ostatnich latach widoczny jest w USA wzrost zapotrzebowania na grafit
naturalny do produkcji wyrobw ogniotrwaych. W Chinach najwiksza ilo grafitu zuy-
wana jest w przemyle stalowym i odlewniczym, brane te s rwnoczenie gwnymi kie-
runkami zastosowa grafitu na wiecie 41%. Znaczny udzia w globalnym zuyciu ma rw-
nie produkcja szczotek wglowych, baterii i grafitu ekspandowanego 20%, smarw 14%,
okadzin hamulcowych 14%, oraz owkw 7%.
Przewidywane jest wzrost zuycia grafitu w produkcji baterii jonowo-litowych (dotych-
czas stosowanych gwnie w telefonach komrkowych, laptopach, aparatach fotograficz-
nych, kamerach, itp. urzdzeniach), w zwizku z wyposaaniem w nie samochodw hybry-
dowych. Do produkcji jednej sztuki tego typu baterii zuywa si od 3 do 7 kg grafitu, co
moe spowodowa ju w najbliszych latach niedobr na rynku odpowiedniej jakoci su-
rowca. Rozwizaniem tego problemu moe okaza zastpowanie grafitu naturalnego przez
grafit syntetyczny. W duszej perspektywie moe jednak nastpi ograniczenie zuycia gra-
fitu w tym kierunku ze wzgldu na odkrycie moliwoci zastpienia anody grafitowej krze-
mowymi nanorurkami (znacznie wyduy to czas pracy baterii). Z drugiej strony w ostatnim
czasie pojawio si wiele nowatorskich zastosowa grafitu. Szczeglne zainteresowanie
wzbudza produkcja papieru grafitowego (na bazie ekspandowanego grafitu), stosowanego
w przemyle chemicznym, elektrycznym, elektronicznym a take w produkcji kineskopw
oraz kolektorw sonecznych. Folie grafitowe wykorzystywane s w ogrzewaniu podogo-
wym, do wyrobu uszczelnie oraz kamizelek kuloodpornych. Ciekawym odkryciem jest
grafen (jednoatomowa warstwa grafitu), wykorzystywany do budowy nanorurek. Innowa-
cyjnym zastosowaniem grafitu jest produkcja talerzy dwubiegunowych uywanych w nis-
kotemperaturowych ogniwach paliwowych, sucych do ekologicznego wytwarzania ener-
gii elektrycznej (zasilanie elektryczne gospodarstw domowych, samochodw, laptopw, te-
lefonw komrkowych). Upowszechnienie si zasilania pojazdw ogniwami paliwowymi
moe spowodowa znaczny wzrost zuycia grafitu, jest to jednak uzalenione od obnienia
cen tych urzdze. Rozwj nowych zastosowa grafitu bdzie generowa wzrost popytu na
najlepszej jakoci surowiec (zwaszcza grafit o duych patkach), wystpujcy m.in. w Aus-
trii, Brazylii, Kanadzie Mozambiku i na Madagaskarze.
322 GRAFIT
Ceny
Ceny sprzeday grafitu s zazwyczaj negocjowane i ustalane w zalenoci od jakoci.
W ostatnich latach utrzymuj si wysokie ceny na wyjtkowej jakoci grafit grubokrysta-
liczny importowany ze Sri Lanki. W ostatnich piciu latach na rynku amerykaskim noto-
wany jest wzrost cen dla wszystkich gatunkw grafitu, zarwno amorficznego, jak i krysta-
licznego (tab. 7). Ceny notowane przez Industrial Minerals dla grafitw patkowych na rynku
europejskim rwnie wzrosy (o 2050%) a ich poziom by znacznie zrnicowany w za-
lenoci od wielkoci patkw i czystoci chemicznej surowca (tab. 7).
GRAFIT 323
Tab. 7. Ceny niektrych gatunkw grafitu naturalnego
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Grafit grubokrystaliczny
1
2550 2320 2219 2550 2580
Grafit krystaliczny patkowy
due patki 90%C
2
570655 570655 570655 700800 650800
due patki 9497%C
2
660795 800950 880990 9001000 9001300
mae patki 90%C
2
410475 410475 410475 550650 550700
importowany
1
512 528 499 753 866
Grafit amorficzny
importowany
1
170 188 150
w
203 256
1
rednia celna warto importowa do USA grafitu grubokrystalicznego ze Sri Lanki, USD/t, warto
rednioroczna MY
2
cif Wielka Brytania, cena na koniec roku IM
GRANATY
Granaty wystpuj w skaach magmowych i metamorficznych, a ich wtrne koncentra-
cje znane s ze z piaskw plaowych i aluwialnych, piaskw szklarskich, formierskich
oraz kruszyw naturalnych. Charakteryzuj si wysok twardoci i gstoci, odpornoci
chemiczn i fizyczn, znajdujc zastosowanie do produkcji narzdzi i wyrobw ciernych.
Wzrastajce zapotrzebowanie ze strony zarwno nowych (m.in. obrbki stumieniowo-
-ciernej), jak te dotychczasowych kierunkw zastosowania granatw przemysowych
(coraz powszechniejsze ich stosowanie jako materiau do piaskowania zamiast piaskw
kwarcowych w zwizku ze szkodliwym wpywem pyu krzemionkowego na zdrowie ludzi)
powoduje, i ich poda osigna w ostatnich latach ponad 1.5 mln t/r. W 2009 r. silny trend
wzrostowy zosta zahamowany i produkcja zostaa ograniczona do 1.3 mln t.
W obrocie handlowym wystpuj koncentraty granatw przemysowych(gwnie al-
mandynowych i andradytowych) produkowane w rnych klasach ziarnowych.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce nie rozpoznano z kopalin granatononych. Ich wystpienia znane s
w wielu regionach, a waniejszym s upki mikowe z granatami w pobliu Gierczyna na
Pogrzu Izerskim, zawierajce 2040% idiomorficznych ziarn granatw (almandynw i an-
dradytw) o wielkoci 35 mm, rzadziej do 10 mm. Wiksze koncentracje granatw zawie-
raj kruszywa z awicy Supskiej, jak rwnie frakcja cika niektrych batyckich pias-
kw plaowych (okolice Helu, Wadysawowa, eby, Darowa).
Produkcja
W Polsce nie produkuje si granatw wobec braku ich z, jak te nie prowadzi si od-
zyskiwania ich z frakcji cikiej podczas wzbogacania piaskw szklarskich i formierskich.
Obroty
Zapotrzebowanie krajowe pokrywane jest importem granatw, a take narzdzi i wyro-
bw ciernych z granatami. Import granatw wzrs z ok. 1 tys. w 2005 r., do 45 tys. t/r
w latach 20072008 r., a jego wielko podawana jest cznie z korundem i szmerglem
(por.: KORUND I SZMERGIEL). Dostawy pochodz z Indii. Prawdopodobn przyczyn
wzrostu importu granatw by wprowadzony w maju 2004 r. zakaz stosowania suchego pia-
sku kwarcowego jako cierniwa w obrbce strumieniowo-ciernej (tj. piaskowaniu), zgodny

z regulacjami Unii Europejskiej. Piasek kwarcowy zosta w tym procesie zastpiony gw-
nie przez granaty.
Zuycie
Polska, obok Rosji i Czech jest jednym z najszybciej rozwijajcych si rynkw w Europie
pod wzgldem konsumpcji granatw przemysowych. Importowane przez firm JetSystem
z Elblga almandyny uytkowane s gwnie jako cierniwo. W tym zakresie znajduj zasto-
sowanie w piaskowaniu elementw stalowych, w produkcji papierw ciernych oraz tarcz do
cicia i szlifowania. Nowym, prnie rozwijajcym si kierunkiem wykorzystania granatw
jest technologia cicia rnych materiaw strumieniem wody ze cierniwem pod wysokim
cinieniem, tzw. waterjet. Jest ona przydatna m.in. w budownictwie (wycinanie w kamieniu,
glazurze, stali, plastiku i in.), przemyle motoryzacyjnym, stoczniowym, cikim, maszyno-
wym, drzewnym, meblowym, papierniczym, szklarskim oraz spoywczym, a jej zalet jest nie
wprowadzanie ciepa do citego materiau. Niewielka ilo importowanych almandynw sto-
sowana jest jako materia filtracyjny. Do poszczeglnych zastosowa przydatne s granaty
o zrnicowanym uziarnieniu: do obrbki strumieniowo-ciernej powierzchni uywane s gra-
naty o najwikszych rozmiarach ziaren, natomiast do cicia wod pod wysokim cinieniem
oraz do zastosowa filtracyjnych wykorzystuje si gatunki drobnoziarniste.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Pomimo powszechnoci wystpowania granatw na caym wiecie, ich zoa o znacze-
niu przemysowym s stosunkowo nieliczne i ograniczaj si do kilku krajw, gwnie:
USA, Australii, Chin, Indii, Kanady, Meksyku oraz poudniowej Afryki. czne stwierdzo-
ne zasoby granatw przemysowychna wiecie szacuje si na kilkadziesit milionw ton.
Produkcja
Granaty jako kamienie jubilerskie to najczciej rnobarwne odmiany almandynu, gros-
sularu i piropu, rzadziej andradytu, uwarowitu i in. (por. KAMIENIE JUBILERSKIE). Ich
czn produkcj wiatow ocenia si na kilkadziesit ton na rok, a najwicej dostarczaj
Australia, USACzechy i Chiny.
Produkcja wiatowa granatw przemysowych wykazywaa wysok dynamik rozwoju,
osigajc w ostatnich latach ponad 1 mln t/r (rys. 1). Wynika to z szybkiego wzrostu produk-
cji w Indiach, ktre zapewniaj 7080% wiatowej poday tego surowca. Do najwikszych
dostawcw granatu w tym kraju nale firmy: Vetri Vel Minerals Ltd. (250 tys. t/r), Beach
Minerals Sands Company, Transworld Garnet India Pvt. Ltd. (podlega amerykaskiej
firmie WGI Heavy Minerals Inc. z kopalniami i zakadami produkcyjnymi w Indiach,
Niemczech oraz USA, zapewniajcej ok. 9% globalnej produkcji), oraz Indian Ocean
Garnet Sands Co. Pvt. Ltd. Do niedawna blisko 99% produkcji Indii pochodzio ze stanu
Tamil Nadu, pozostaa cz przypadaa natomiast na stany Orissa oraz Andhra Pradesh,
ktrych znaczenie wzroso w 2009 r. W pierwszym z nich eksploatacj okruchowego zoa
ilmenitu, w ktrym granaty stanowi kopalin towarzyszc (Orissa Sands Complex), pro-
wadzi firma Indian Rare Earths Ltd., pozyskujca ponadto ok. 10 tys. t/r granatw w ko-
palni ilmenitu Manavalakurichi w stanie Tamil Nadu.
326 GRANATY
Potentatem w pozyskiwaniu granatw przemysowych jest rwnie Australia (tab. 1).
Szybki wzrost produkcji w tym kraju wynika z systematycznego rozwoju wydobycia przez
GMAGarnet Pty. Ltd. w kopalni Port Gregory. Wkrtce firma Olympia Resources Ltd.
GRANATY 327
Europa
Azja
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji granatw przemysowych
Tab. 1. wiatowa produkcja naturalnych granatw przemysowych
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Czechy
s
0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Rosja
s
1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
Ukraina
s
0.4 0.4 0.4 0.4 0.4
EUROPA 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7
USA 40.1 34.1 61.4 62.9
w
56.5
AMERYKA PN. i R. 40.1 34.1 64.1 62.9
w
56.5
Chiny
s
29.0 30.0 30.0 30.0 30.0
Indie 642.3 671.5 865.6
w
1275.9
w
1053.5
AZJA 671.3 701.5 895.6
w
1305.9
w
1083.5
Australia 155.0 160.0 160.0 160.0 160.0
OCEANIA 155.0 160.0 160.0 160.0 160.0
W I A T 868.1 897.3 1121.4
w
1530.5
w
1301.7
rdo: MY, IM, IMY
rozpocznie eksploatacj zoa Harts Range, o zasobach 2.7 mln t i przewidywanej wielko-
ci wydobycia granatw przemysowych ok. 100 tys. t/r.
W czowce wiatowych dostawcw granatw przemysowych znajduj si ponadto
USA, gdzie granaty pozyskiwane s zarwno ze z okruchowych (jak w Indiach i Austra-
lii), jak te ze z ska zwizych. W zwizku ze wzrastajcymi kosztami produkcji na ryn-
ku utrzymay si tylko firmy najbardziej konkurencyjne (zwaszcza takie, ktre z tego same-
go zoa oprcz granatw pozyskiway te inne kopaliny). Nale do nich: Barton Mines
Co., Emerald Creek Garnet Co. (w strukturze WGI Heavy Minerals Inc.) oraz NYCO
Minerals Inc. Od 2007 r., dziki ponownemu uruchomieniu kopalni Ruby Valley Garnet
w Montanie, produkcja w USA wzrosa niemal dwukrotnie. Jej niewielki spadek w 2009 r.
wynik m.in. wskutek zamknicia na okres trzech miesicy kopalni Emerald Creek w zwiz-
ku z niekorzystnymi warunkami pogodowymi oraz z jakoci kopaliny w aktualnie eksploa-
towanej czci zoa. Do grona dostawcw granatw doczy prawdopodobnie w 2011 r. fir-
ma Oregon Rosources Corp., z kopalni w Coos County w stanie Oregon o zdolnociach
produkcyjnych 18 tys. t/r granatu (spessartynu) oraz 54 tys. t/r chromitu.
Stabilny poziom produkcji granatw przemysowych obserwuje si w ostatnich latach
w Chinach, gdzie gwnym dostawc jest firma WuXi Ding-Long Co. Ltd. (Sinogarnet).
Kilku mniejszych producentw, np. Hiszpania, Turcja, Kanada, Chile, RPA, czy Pakistan,
nie podaje danych o wielkoci produkcji. Pozyskiwane tam koncentraty granatw uytko-
wane s na potrzeby krajowe. Sygnay o planowanym uruchomieniu produkcji granatw
pochodz z Norwegii, gdzie przygotowywane jest do eksploatacji zoe rutylu Engebo,
w ktrym granaty stanowi kopalin towarzyszc. Firma Nordic Mining ASA, z przewi-
dywan produkcj 100 tys. t/r. piropu, moe sta si w najbliszych latach najwikszym eu-
ropejskim dostawc tego surowca.
W ostatnich dziesitkach lat rozwinito technologi produkcji granatw syntetycznych
wykorzystywanych w przemyle elektronicznym oraz jako pigmenty ceramiczne. Najbar-
dziej znane to granaty itrowo-glinowe YAG, itrowo-elazowe YIG, elazowo-itrowe YFG,
gadolinowo-galowe, gadolinowo-germanowe i in. Moliwa jest produkcja granatw synte-
tycznych dla potrzeb przemysu ciernego. Ze wzgldu na koszt wytwarzania nie s jak do-
tychczas konkurencyjne dla granatw naturalnych.
Obroty
Informacje na temat obrotw granatami s skpe. Wiadomo, e producenci ameryka-
scy eksportuj 1213 tys. t/r granatw przemysowych na rynki europejskie i azjatyckie.
Ronie systematycznie eksport tych surowcw z Indii (250260 tys. t/r), Australii (ponad
50 tys. t/r) i Chin. Pastwa te s obecnie najwikszymi dostawcami granatw. Niska cena
surowcw indyjskich sprawia, i australijscy i amerykascy producenci granatw sprowa-
dzaj tani materia do piaskowania, a sami produkuj surowiec wyszej jakoci, wykorzy-
stywany w technologii cicia wod.
Zuycie
Naturalne granaty przemysowewykorzystywane s gwnie jako materia cierny oraz jako
skadnik mieszanek filtracyjnych. Najwaniejszym konsumentem s USA(ok. 100 tys. t/r, tj.
ok. 8% wiatowego zuycia w latach 20072008, spadek do ok. 70 tys. t w 2009 r.), wyko-
rzystujce granaty amerykaskie, indyjskie i australijskie. Powanymi ich uytkownikami s
take kraje azjatyckie (np.: Arabia Saudyjska, Chiny, ZEA, czy Japonia) oraz zachodnioeu-
328 GRANATY
ropejskie (np.: Niemcy, Wielka Brytania). Szybki wzrost zapotrzebowania na te surowce
wywoany zosta coraz powszechniejszym uytkowaniem granatw jako surowca do pias-
kowania (przemys stoczniowy, naftowy, lotniczy) oraz do wycinarek wodnych. Podczas
gdy w pierwszym z wymienionych zastosowa cierniwo granatowe ma wiele, czsto ta-
szych substytutw (np. piaski kwarcowe, oliwin, ule miedziowe), w drugim jest niemal
wycznie uywanym surowcem. Kraje Bliskiego Wschodu i azjatyckie s najwikszymi
konsumentami granatw do piaskowania, z kolei USA i kraje europejskie to rynki, gdzie
dominuje ich stosowanie w technologii cicia wod pod wysokim cinieniem. Niemniej jed-
nak szacuje si, i obecnie w Europie zuywa si do piaskowania 4050 tys. t/r granatw.
Mniejsze iloci granatw przemysowych wykorzystywane s do produkcji mieszanek filtra-
cyjnych oraz proszkw do polerowania m.in. kineskopw (szczeglnie w Chinach). Drugie
z wymienionych zastosowa zostao znacznie ograniczone ze wzgldu na rozwj produkcji
monitorw plazmowych oraz LCD.
Przykadowa struktura zuycia granatw w USA w 2009 r. przedstawiaa si nastpu-
jco: technologia cicia wod pod wysokim cinieniem 35%, piaskowanie 30%, materia fil-
tracyjny 15%, proszek granatu 10%, inne cele 10%. Jednym z gwnych konsumentw gra-
natu w USAjest przemys naftowy, gdzie uywa si go do czyszczenia rur wiertniczych.
Notowany w ostatnich latach wzrost zapotrzebowania na granaty przyczyni si zwik-
szenia moliwoci produkcyjnych, zwaszcza w Indiach, ale rwnie w USA oraz Chinach.
Stagnacja na rynku materiaw do piaskowania w Ameryce Pnocnej oraz spadek popytu
na materiay do cicia wod na wiatowym rynku przyczyniy si do znacznej nadpoday
granatw w 2009 r. Wyjtek stanowiy odmiany gruboziarniste, uytkowanie gwnie do
piaskowania.
Ceny
Generalnie ceny granatw wykazyway tendencj wzrostow, a do 2008 r. Natomiast
znaczne zwikszenie produkcji w Indiach, poczone ze spadkiem zapotrzebowania ze stro-
ny kluczowych odbiorcw tego surowca w 2009 r., przyczynio si do spadku jego cen.
rednie ceny granatw przemysowychna rynku USAwykazyway ostatnio tendencj spad-
kow. Natomiast notowania podawane przez Industrial Minerals obrazuj tylko przedzia
cenowy poszczeglnych gatunkw (tab. 2).
GRANATY 329
Tab. 2. Ceny granatw przemysowych
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Almandyn
1
180240 180240 180240 180240 .
Granaty przemysowe
2
268 318 282 215 .
1
602400 m, fob kopalnia stan Idaho, USA, USD/t IM
2
producenci USA, rednia cena sprzeday wszystkich gatunkw, USD/t, cena rednioroczna MY
HAFN
Hafn (Hf) tworzy nieliczne mineray. Powszechniej wystpuje jako domieszka izomor-
ficzna w cyrkonie ZrSiO
4
, stanowicym jedyne rdo jego pozyskiwania. Koncentraty cyr-
konu zawieraj zwykle 6566% ZrO
2
+HfO
2
, w tym 17% HfO
2
.
Gwnym kierunkiem uytkowania hafnu jest produkcja superstopw, gdzie stanowi
dodatek stopowy. Stosowany jest rwnie w energetyce jdrowej jako absorbent neutronw
(prty sterujce) std jego status surowca strategicznego. Specyfika pozyskiwania hafnu
(w toku produkcji cyrkonu metalicznego, szczeglnie dla celw nuklearnych, gdzie wyma-
gane jest cakowite usunicie Hf) sprawia, e rynek charakteryzowaa nadpoda, powodujc
przyrost jego zapasw, gromadzonych gwnie w postaci tlenku.
Podstawowymi produktami handlowymi s gbka hafnowa i uzyskiwany z niej meta-
liczny hafn o zawartoci 9799% Hf oraz jego zwizki, przede wszystkim tlenek hafnu
(tzw. hafnia).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Nie stwierdzono wystpie mineraw hafnu i nie ma realnych perspektyw odkrycia
ich koncentracji.
Produkcja
W Polsce hafn ani jego zwizki nie s produkowane.
Obroty
Krajowe zapotrzebowanie zaspokajane byo sporadycznym importem niewielkich iloci
hafnu nieobrobionego, odpadw, zomu i proszkw, ktry zamar po 1992 r. W latach
20052006 obroty surowcami hafnu nie byy oficjalnie notowane. W latach 2007 i 2008
sprowadzano z USA 1 kg/r hafnu nieobrobionego, natomiast w roku 2009 import wzrs
do 16 kg, a dostawcami byy Wielka Brytania, USAi Szwajcaria.
Zuycie
Ocena krajowego zapotrzebowania na hafn, zarwno pod ktem jego struktury, jak
i wielkoci, jest niemoliwa ze wzgldu na brak wiarygodnych danych.

GOSPODARKAWIATOWA
rda
wiatowe zasoby hafnu, zwizane gwnie ze zoami cyrkonu i baddeleyitu, przekra-
czaj 1 mln t.
Produkcja
Hafn jest pozyskiwany ubocznie w procesie produkcji czystego cyrkonu metalicznego
z koncentratw cyrkonowych, w ktrych typowa proporcja Zr : Hf wynosi 50:1 (por.:
CYRKON). Najwikszymi jego producentami s: USA, Francja, Ukraina, Niemcy, Wielka
Brytania oraz Chiny i Rosja. Gwnymi dostawcami hafnu metalicznego na wiecie s kor-
poracje amerykaskie: Wah Chang (udzia 40%) i Western Zirconium (20%) oraz Com-
pagnie Europeene du Zirconium Cezus (40%) z Francji. Ze wzgldu na status hafnu
jako surowca strategicznego, informacje o jego produkcji nie s publikowane.
wiatowa poda hafnu, po dugim okresie stabilizacji, ulega w ostatnich dziesiciu la-
tach znacznemu wzrostowi w lad za rozwojem produkcji koncentratw cyrkonowych.
W zwizku z tym rynek ten charakteryzuje nadpoda, wynikajca z wysokiego popytu na
stopy z udziaem czystego cyrkonu metalicznego, z ktrego domieszki hafnu s usuwane
z uwagi na siln absorpcj neutronw termicznych w prtach paliwowych. Zjawisko to po-
gbiaa zmniejszona aktywno przemysu zbrojeniowego, a take napyw surowca z Rosji.
Wzrost produkcji koncentratw cyrkonu nie sprzyja stabilizacji rynku surowcw hafnu. Po-
nadto obserwowana jest coraz powszechniejsza substytucja hafnu stopami Ag-Cd-In (prty
sterujce w elektrowniach jdrowych) lub cyrkonem w niektrych superstopach.
Obroty
Obroty surowcami hafnu, ze wzgldu na jego strategiczne znaczenie, nie s publikowa-
ne. Najwikszym wiatowym dostawc hafnu metalicznego s Stany Zjednoczone, a take
Francja, Rosja i Chiny. Natomiast wrd dostawcw hafnu, jego odpadw i zomu do USA
w ostatnich latach znalazy si Francja, Niemcy, Kanada, Wielka Brytania, Chiny, Japo-
nia i Australia, a wielko dostaw wahaa si w przedziale 45 t/r w latach 20052007
i w roku 2009, a w roku 2008 wyniosa rekordowe 12 t.
Zuycie
Hafn metaliczny stosowany jest w energetyce jdrowej ze wzgldu na wysoki wspczyn-
nik wychwytywania neutronw w reaktorach termicznych (prty sterujce w reaktorach cho-
dzonych wod, szczeglnie okrtw podwodnych o napdzie atomowym). Jednak w najwik-
szych ilociach jest wykorzystywany jako dodatek stopowy w superstopach elaza, niklu,
niobu, tantalu i tytanu, podwyszajc ich aroodporno. Uywany jest te na katody lamp
elektronowych, jako pochaniacz gazw (getter) i skadnik wkien arwkowych. Podana
zawarto hafnu w handlowych gatunkach cyrkonu (w przeciwiestwie do wymogw sta-
wianych gatunkom dla energetyki jdrowej) powoduje, e zyskuj one doskona odporno
na korozj, wykorzystywan w przemyle chemicznym.
Znacznie szersze jest spektrum zastosowa zwizkw hafnu. Tlenek hafnowy HfO
2
jest
stosowany jako dodatek do specjalnych gatunkw szka i wyrobw porcelanopodobnych,
materia izolacyjny termopar, katalizator, a take do wyrobu materiaw najwyej ognio-
332 HAFN
trwaych (temperatura topnienia 2790C). Wglik hafnu jest wykorzystywany przy wyrobie
narzdzi do obrbki skrawaniem metali o wysokiej twardoci. Jego stop z wglikiem tytanu
jest materiaem najwyej ogniotrwaym (temp. topnienia okoo 3940C). Azotek hafnu
(HfN) i jego borek ze wzgldu na bardzo wysokie temperatury topnienia (odpowiednio
3310C i 3060C) stanowi surowce do produkcji materiaw najwyej ogniotrwaych.
Ceny
Ceny hafnu metalicznego nieobrobionego importowanego z Francji na rynek USAwy-
niosy 235 USD/kg w 2005 r., a nastpnie spady do 209 USD/kg w 2006 r. W latach
20072008 zanotowano wahania cen hafnu w przedziale 225246 USD/kg, pomimo syste-
matycznego wzrostu cen surowcw cyrkonu. Dopiero w 2009 roku cena hafnu podya za
wzrastajcymi cenami cyrkonu i osigna rekordowe 421 USD/kg.
HAFN 333
HEL
Hel (He) naley do grupy gazw szlachetnych, chemicznie biernych, nie tworzcych
zwizkw z innymi pierwiastkami. Podobnie jak pozostae gazy szlachetne wystpuje w po-
wietrzu i jest z niego pozyskiwany, ale w skpych ilociach. Gwnym jego rdem s nie-
ktre zoa gazu ziemnego (zasobne w azot), w ktrych obecny jest jako pierwiastek towarzy-
szcy. Potentatem pod wzgldem zasobw, produkcji i uytkowania s Stany Zjednoczone.
Hel ze wzgldu na swe wasnoci kriogeniczne (ma najnisz temperatur skraplania, tj.
269C i jako jedyny przy cinieniu atmosferycznym nie zamarza nawet w pobliu zera ab-
solutnego) nie znajduje substytutu w technologiach niskich temperatur. Przez wiele lat trak-
towany by jako surowiec strategiczny (produkcja paliwa jdrowego i nadprzewodnikw)
i std dostp do informacji na temat jego wiatowej produkcji, obrotw oraz zuycia jest
bardzo utrudniony. Zmiany zachodzce w kierunkach jego wykorzystania oraz coraz po-
wszechniejsze stosowanie, powoduj systematyczny wzrost zapotrzebowania na ten suro-
wiec w ostatnich dwudziestu latach.
Przedmiotem obrotu handlowego s: hel surowy zawierajcy powyej 50% He oraz in-
ne gazy naturalne (gwnie azot), hel gazowy gatunku A z min. 99.995% He oraz hel cie-
ky o podobnych parametrach.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Obecno helu stwierdzono praktycznie we wszystkich zoach gazu ziemnego na Niu
Polskim. Z bilansow domieszk helu (powyej 0.08% He) udokumentowano 15 z mi-
dzy Now Sol a Ostrowem Wielkopolskim. czne ich zasoby wydobywalne wynosz
30.10 mln m
3
, w tym 14.34 mln m
3
w najwikszym Bogdaj-Uciechw (BZKiWP, 2010).
Produkcja
Odzysk helu z gazu ziemnego zaazotowanego prowadzony jest w oddziale PGNiG
S.A. Zakad Odazotowania Gazu KRIO w Odolanowie (por.: GAZ ZIEMNY).
W zakadzie uzyskuje si produkty handlowe w postaci ciekej (jedyny producent w Euro-
pie) i gazowej. Ponad 90% produkcji stanowi hel cieky, pozostae niespena 10% hel
gazowy. Oficjalnie podawane (BZKiWP) wydobycie helu ze z udokumentowanych wy-
ranie odbiega od wielkoci produkcji cakowitej podawanej przez PGNiG S.A. (tab. 1), co
wynika z faktu, e pozostaa ilo helu odzyskiwana jest z gazu zawierajcego pozabilanso-
we domieszki helu. Cakowita wielko produkcji helu jest cile uzaleniona od iloci gazu
zaazotowanego kierowanego do odazotowania w zakadzie w Odolanowie.

Minimalne iloci helu s odzyskiwane z powietrza przez niektre krajowe zakady ga-
zw technicznych, np. w odzi. Stanowi ona jednak tylko uamek procenta produkcji z ga-
zu ziemnego. Dane na temat cakowitej krajowej produkcji helu s tylko szacunkowe.
Obroty
Wielko obrotw helem podawana jest w jednostkach masy, co przy nie znanej wiel-
koci produkcji w tych jednostkach, uniemoliwia zbilansowanie jego gospodarki w Polsce.
Hel z zakadu w Odolanowie w wikszoci kierowany jest na eksport. W 2009 r. eksport
wzrs o 95%, a gwnym jego odbiorc byy kraje Unii Europejskiej oraz Turcja i Ukraina
(tab. 2). Do 2008 r. niewielkie iloci helu rzdu 315 t/r byy importowane gwnie z Nie-
miec, USA i Rosji. W 2008 r. nastpi skokowy wzrost importu do 96.4 t, a w 2009 r. spa-
336 HEL
Tab. 1. Wydobycie i produkcja helu w Polsce
mln m
3
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie ze z 1.22 1.15 1.12 1.03 1.05
Bogdaj-Uciechw 0.47 0.48 0.47 0.41 0.42
Czeszw 0.03 0.01 0.01 0.01 0.01
Gra 0.08 0.07 0.07 0.07 0.07
Grochowice 0.17 0.16 0.16 0.15 0.15
Naratw 0.05 0.05 0.05 0.05 0.06
Niechlw 0.06 0.06 0.05 0.04 0.04
Tarchay (cznie) 0.04 0.05 0.06 0.05 0.05
Wilkw 0.25 0.23 0.21 0.21 0.21
Pozostae 0.10 0.04 0.04 0.04 0.04
Produkcja sprzedana
1
2.70 2.40 2.30 2.20 2.50
rdo: BZKiWP,
(1)
wg PGNiG S.A.
Tab. 2. Kierunki eksportu helu z Polski CN 2804 29 10
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 408.0 406.6 385.6 333.1 647.8
Austria 13.4 71.9 0.0 0.2
Belgia 0.0 120.9
Bugaria 1.1 1.1
Czechy 0.0 22.5 2.5 2.8 6.0
Dania 33.1 19.6 0.4 3.1 2.4
Finlandia 3.5 4.6
Francja 10.9 20.9
Grecja 13.2 4.4 4.5 4.7 23.8
Hiszpania 9.0
Irlandia 4.5 12.2
Litwa 0.6 0.3 0.3 0.7 0.7
otwa 0.6 182.0 0.2 0.1
Niemcy 124.2 38.2 20.5 45.7 227.5
dek do 53.2 t, przy czym najwiksze iloci kupiono w Austrii (ok. 22 t), Rosji (ok. 18 t)
i Niemczech (ok. 5 t).
Saldo obrotw helem jest dodatnie, a notowany spadek do 2009 r. zwizany by ze spad-
kiem wolumenu i wartoci jednostkowych eksportu helu oraz ze wzrostem wolumenu i war-
toci importu. W 2009 r. wartoci jednostkowe importu helu wzrosy z ok. 50 tys. PLN/t do
153 tys. PLN/t, a wartoci jednostkowe eksportu ponownie zmalay. Tak wic, pomimo 95%
zwikszenia wolumenu eksportu i 45% zmniejszenia importu, dodatnie saldo obrotw wzro-
so, ale tylko o niecae 50% (tab. 3, 4).
Zuycie
Dane na temat struktury zuycia helu w Polsce s niedostpne.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Prowincje zoowe helononych gazw ziemnych rozpoznano gwnie w rodkowej
czci Stanw Zjednoczonych (stany Kansas, Texas, Oklahoma, Colorado, Utah, Wyo-
HEL 337
Sowacja 0.8 0.3
Szwecja 49.8 16.6 0.3 4.5
Turcja 49.7 62.8 46.5 50.7 57.1
Ukraina 21.3 6.3 7.3 8.3 5.8
Wgry 4.4 25.0 6.0 0.9
Wielka Brytania 61.6 68.3 60.7 134.3 111.1
Wochy 8.3 36.7 55.9 70.2 84.7
Zjednoczone Emiraty Arabskie 4.6
Pozostae 0.5 0.3 0.1 0.0 0.6
rdo: GUS
Tab. 3. Warto obrotw helem w Polsce CN 2804 29 10
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 24372 21249 21785
s
15124 23371
Import 899 989 2027 4781 8147
Saldo +23473 +20260 +19758
s
+10343 +15224
rdo: GUS
Tab. 4. Wartoci jednostkowe eksportu helu z Polski CN 2804 29 10
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 59735 52255 56500
s
45401 36078
USD/t 18512 16638 19579
s
19331 11478
rdo: GUS
ming). Poza USA znaczne zasoby helu wystpuj przede wszystkim w Katarze (szelf mor-
ski North Field), Algierii, Rosji (Wschodnia Syberia), Kanadzie, Chinach, Polsce i Holan-
dii. wiatowe zasoby szacowane s na ok. 49 mld m
3
helu, z ktrych ok. 41% znajduje si
w USA, ok. 21% w Katarze, ok. 17% w Algierii, ok. 14% w Rosji, ok. 4% w Kanadzie
i ok. 2% w Chinach.
Produkcja
Hel wydobywa si wraz z gazem ziemnym. Jeli gaz jest wykorzystywany bezporednio
jako paliwo, zawarty w nim hel jest tracony. Dla ograniczenia tych strat, a przede wszystkim
w celu kontrolowania jego pozyskiwania i sprzeday, w 1960 r. w USA uchwalono Ustaw
Helow, na podstawie ktrej kontrol powierzono US Bureau of Land Management
(USBLM). Zmiany zachodzce w kierunkach wykorzystania, jak rwnie coraz powszech-
niejsze odzyskiwanie i stosowanie helu, spowodoway, e w 1996 r. Kongres USA uchwali
Ustaw o Prywatyzacji Helu. W konsekwencji USBLM od 1999 r. cakowicie zaprzesta
produkcji helu i zarzdza zapasami pastwowymi w podziemnych zbiornikach, systemem
opat eksploatacyjnych, podatkw ze sprzeday itp. W 2009 r. z magazynw sprzedano
ok. 39.6 mln m
3
, a na koniec roku byo w nich nadal zmagazynowane okoo 519 mln m
3
He. Odzyskiem oraz sprzeda helu zajmuj si aktualnie firmy prywatne.
Stany Zjednoczone s liderem w pozyskiwaniu helu ze z gazu ziemnego (ok. 66%
notowanej produkcji). Poza USA produkcja wykazywana jest w Algierii (rejon Bethious),
Rosji (rejon Orenburga), Polsce i Katarze (tab. 5). Wiadomo, e odzysk prowadz rwnie
Chiny, Indie, Holandia, Kanada i prawdopodobnie inne kraje. Dua instalacja odzysku helu
(zdolno produkcyjna 16 mln m
3
/r) czynna od 1994 r. w Bethious w Algierii, w 2005 r. zo-
staa rozbudowana do 23 mln m
3
/r. Rozbudowano rwnie instalacj w Katarze, a nowe inwe-
stycje planowane s w USA, Algierii, Chinach, Australii, Indonezji, Rosji, Katarze i Indiach.
Obroty
Przedmiotem obrotu s przede wszystkim hel amerykaski, algierski i katarski. Sza-
cunkowa wielko eksportu w 2009 r. wyniosa ok. 100 mln m
3
, w tym USA sprzedao
338 HEL
Tab. 5. wiatowa produkcja helu
mln m
3
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Polska
s,1
2.7 2.4 2.3 2.2 2.5
Rosja
s
7.0 6.3 7.1 6.9 6.5
EUROPA 9.7 8.7 9.4 9.1 9.0
Algieria
s
17.0 15.0 20.0 22.3 20.0
AFRYKA 17.0 15.0 20.0 22.3 20.0
USA 75.9 79.4 77.0 79.6 78.0
AMERYKA PN. i R. 75.9 79.4 77.0 79.6 78.0
Katar
s
0.2 4.4 7.1 12.5 11.5
AZJA 0.2 4.4 7.1 12.5
w
11.5
W I A T 102.8 107.5 111.3 123.7 118.5
1
produkcja sprzedana
rdo: MY, PGNiG
71 mln m
3
. Najwiksze iloci helu amerykaskiego eksportowane s na rynek azjatycki
(ok. 54%), gwnie do Japonii, europejski (ok. 19% obrotw), przewanie do Belgii, Fran-
cji, Niemiec i Wielkiej Brytanii oraz do Kanady i Meksyku (cznie ok. 14%). Ostatnio
wanym dostawc na rynek europejski staa si Algieria, osabiajc pozycj USA, ktre do-
minuj nadal na rynku azjatyckim. Duym eksporterem jest Polska sprzedajca na rynku
europejskim (tab. 2).
Zuycie
Najwikszymi uytkownikami helu s: USA (ok. 47 mln m
3
w 2009 r.), Japonia, kraje
Europy Zachodniej, a take Rosja. Stosowany jest gwnie w technikach kriogenicznych
(niskotemperaturowych) i nadprzewodnikowych. W tej dziedzinie ze wzgldu na swe was-
noci nie ma substytutu (dotychczas nie odkryto materiau posiadajcego wasnoci nad-
przewodzce powyej temperatury ciekego helu, tj. 269C). Brak jest informacji na temat
wiatowej struktury zuycia. Tylko USA podaj przyblione dane na ten temat. Gwnymi
kierunkami wykorzystania w 2009 r. byy tam: techniki kriogeniczne 26%, atmosfery
kontrolowane przy wytwarzaniu paliwa jdrowego oraz pprzewodnikw 22%, ukady
wysokiego cinienia 17%, spawanie w atmosferze nieaktywnej 17%, i inne 18%
(kontrolowanie szczelnoci, wypenianie balonw nonych, badania kosmiczne i inne).
Ceny
Brak jest notowa wiatowych cen helu. Ceny helu gazowego na rynku amerykaskim,
podawane przez USGS, w latach 19941998 byy stae: 1.98 USD/m
3
, by po redukcji
w 1999 r. w kolejnych latach nieco wzrosn do 2.25 USD/m
3
w 2009 r.
HEL 339
IY CERAMICZNE I OGNIOTRWAE
Iy (gliny) ceramiczne i ogniotrwae stanowi szerok grup surowcw ilastych, kt-
rych gwnym skadnikiem ilastym jest kaolinit, cho do czsty i niekiedy znaczcy
jest take udzia illitu, w mniejszym stopniu smektytw. Iy ceramiczne pozyskiwane
z rnych z charakteryzuj si znacznym zrnicowaniem cech jakociowych. W zale-
noci od swoich parametrw jakociowych i charakterystyki mineralogicznej mog one
znajdowa rnorodne zastosowania w przemyle ceramicznym, m.in. do produkcji pytek
ceramicznych, wyrobw sanitarnych, porcelitowych i kamionkowych, glinokrzemianowych
materiaw ogniotrwaych. Tradycyjnie w Polsce wrd iw ceramicznych wyrnia si
trzy podstawowe grupy, wydzielane tak ze wzgldu na ich stwierdzon przydatno techno-
logiczn i zwizany z tym kierunek udokumentowania kopaliny, a mianowicie: iy biao
wypalajce si (porcelitowe, fajansowe), iy kamionkowe oraz iy ogniotrwae, przy czym
podziau tego nie naley uywa w sposb sztywny wobec stosowania iw z poszczegl-
nych grup take w innych kierunkach zastosowa.
Iy biao wypalajce si, niekiedy okrelane take jako iy kaolinowe, s najszlachet-
niejszymi odmianami iw ceramicznych. Tradycyjnie znajduj one zastosowanie do pro-
dukcji wyrobw o biaym czerepie, m.in. do produkcji pytek ceramicznych fajansowych
i gresowych, wyrobw porcelitowych czy wyrobw sanitarnych, a take niektrych rodza-
jw wyrobw porcelanowych. Gwnymi parametrami wyznaczajcymi przydatno iw
jako surowcw biao wypalajcych si jest zawarto tlenkw barwicych (Fe
2
O
3
+TiO
2
) nie
wiksza ni 2.02.5%, bdca jej pochodn biao po wypaleniu (w temperaturze 1200
o
C
powyej 60%), a take wytrzymao na zginanie (min. 1.5 MPa). Ich gwnym skadni-
kiem ilastym jest kaolinit, a pobocznymi dickit, illit, drobnoziarnisty kwarc, niekiedy take
niezwietrzay muskowit.
Iy kamionkowe s surowcami ilastymi bardzo dobrze spiekajcymi si w zakresie tem-
peratur 10001300
o
C, odznaczajcymi si ma nasikliwoci po wypaleniu (w 1300
o
C co
najwyej 4%), a przy tym du odpornoci na dziaania mechaniczne i oddziaywanie czyn-
nikw chemicznych. Pod wzgldem skadu mineralnego s to iy kaolinitowe, kaolinitowo-
-illitowe lub kaolinitowo-illitowo-smektytowe. Iy kamionkowe wykazuj wytrzymao na
zginanie po wysuszeniu na poziomie z reguy przekraczajcym 2 MPa (odmiany plastycz-
ne), a nawet powyej 3 MPa (odmiany bardzo plastyczne). Ich tradycyjnie stosowanie do
produkcji kamionki kanalizacyjnej, sanitarnej, kwasoodpornej czy gospodarczej systema-
tycznie traci na znaczeniu, ronie natomiast ich stosowanie do produkcji pytek ceramicz-
nych o czerepie barwnym.
Iy ogniotrwae to iy dokumentowane pod ktem przydatnoci do produkcji glinokrze-
mianowych materiaw ogniotrwaych. S one jednak w coraz wikszym stopniu stosowane

do produkcji niektrych rodzajw pytek ceramicznych czy wyrobw sanitarnych. W zale-
noci od udziau kaolinitu i zwizanej z tym zawartoci Al
2
O
3
wyrnia si w Polsce cztery
gatunki iw ogniotrwaych G
1
G
4
, ktre cechuj si zrnicowan ogniotrwaoci w za-
kresie 16501750
o
C. Zawarto elaza jest w tych iach zwykle na umiarkowanym pozio-
mie 23% Fe
2
O
3
. Zawarto kaolinitu w iach ogniotrwaych najwyszej jakoci (gatunek
G
1
) z reguy przekracza 70%, a skadnikami pobocznymi s gwnie illit i bardzo drobne
ziarna kwarcu. Zblionym surowcem s upki ogniotrwae bdce nieplastycznymi skaami
kaolinitowymi, cechujce si rwnie wysok ogniotrwaoci. Ich przydatno gospodarcza
ograniczona jest jednak do brany glinokrzemianowych materiaw ogniotrwaych.
Brak jednolitej nomenklatury i dostpu do penych statystyk, a take czsto lokalny cha-
rakter uytkowania tych surowcw, uniemoliwia ocen cznej poday iw ceramicznych
i ogniotrwaych na wiecie. Utrzymujcy si wysoki popyt na wyroby ceramiczne, zwaszcza
pytki i wyroby sanitarne w krajach Azji i Europy Wschodniej, powoduje, e od wielu lat
produkcja tych iw systematycznie si rozwija, mimo stagnacji cen w handlu nimi, zwasz-
cza gatunkw redniej i niskiej jakoci. Ich wiatowa poda jest szacowana obecnie na
3840 mln t/r, lecz dostpne dane statystyczne potwierdzaj produkcj rzdu 3132 mln t/r.
Przedmiotem wymiany midzynarodowej s wrd iw surowych gwnie najszlachet-
niejsze odmiany iw plastycznych biao wypalajcych si, w mniejszym stopniu iw og-
niotrwaych. Istotne znaczenie ma take obrt midzynarodowy iami i upkami ognio-
trwaymi palonymi (kalcynowanymi).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Iy (gliny) biao wypalajce si tworz soczewki i niecige pokady w piaszczysto-
-ilastych utworach kredowych w rejonie Bolesawca na Dolnym lsku. czne zasoby udo-
kumentowanych tam 6 z wynosz 59.6 mln t (BZKiWP, 2010), w tym jedno Janina I
jest od 2004 r. eksploatowane. Iy tego typu wspwystpuj take z iami kamionkowymi
i ogniotrwaymi w eksploatowanych zoach wgla brunatnego (Turw, Bechatw), ale
w chwili obecnej brak udokumentowanych ich zasobw. Od 2006 r. rdem do produkcji
surowca ilastego biao wypalajcego si stay si utwory piaszczysto-ilaste zoa Czerwona
Woda udokumentowane do tej pory jako kopalina formierska (tzw. piasek formierski o le-
piszczu naturalnym).
Polska dysponuje bogat baz zasobow iw (glin) kamionkowych, wykorzystywanych
w przemyle ceramicznym. Ich zasoby skoncentrowane s w pnocnym obrzeu Gr wi-
tokrzyskich (tzw. glinki baranowskie wieku triasowego w rejonie Suchedniowa i glinki
opoczyskie wieku jurajskiego z okolic Opoczna-Przysuchej) oraz na Dolnym lsku (tzw.
glinki bolesawieckie wieku kredowego i trzeciorzdowego w rejonie Bolesawca oraz nie-
ktre odmiany kamionkowych iw poznaskich, np. w rejonie Gozdnicy w lubuskiem czy
Kraca koo Wrocawia). Iy barwnie wypalajce si s take kopalin towarzyszc w eks-
ploatowanych zoach wgla brunatnego Turw i Bechatw. Niektre z nich stanowi
rdo surowcw ilastych jasno wypalajcych si, jak zoa jurajskich iw kamionkowych
kaolinitowo-illitowych w rejonie Opoczna, tj. Paszkowice (arnw II) i Kryzmanwka
(Zapniw), a take mioplioceskie iy poznaskie ze zoa Zebrzydowa Zachd koo No-
wogrodca. czne zasoby iw kamionkowych (udokumentowanych w tej grupie z) na
342 IY CERAMICZNE I OGNIOTRWAE
koniec 2009 r. wynosiy 82.7 mln t, z czego okoo 14% przypadao na 4 zoa zagospodaro-
wane (BZKiWP, 2010). Jako surowiec do produkcji wyrobw kamionkowych stosowane s
rwnie kopaliny o bardzo zblionych waciwociach, ale pochodzce ze z zakwalifiko-
wanych do grupy z surowcw ilastych ceramiki budowlanej, np. Chesty koo Opoczna,
Kozw, Pagi i Szkucin koo Koskich, Patoka koo Lublica, Odrzychw i Sowiany
koo Bolesawca, czy Gozdnica i Jasie koo ar.
W Polsce zoa iw (glin) ogniotrwaych s znane i eksploatowane na Dolnym lsku
(okolice Strzegomia, Bolesawca, ar i Turoszowa) oraz w pnocno-wschodnim obrzee-
niu Gr witokrzyskich. czne zasoby bilansowe na koniec 2009 r. wynosiy 54.9 mln t
(BZKiWP, 2010). Najwiksze znaczenie maj 4 zoa obszaru strzegomskiego, tzw. iw
(glin) jaroszowskich, charakteryzujce si obecnoci wysokoplastycznych i dobrze spieka-
jcych si iw w gatunkach G
1
-G
4
. Przypada na nie 80% zasobw iw ogniotrwaych
w Polsce, ale tylko jedno z nich jest eksploatowane Rusko-Jaroszw. Zoa iw ognio-
trwaych w innych regionach koo ar na Dolnym lsku oraz w rejonie Opoczna
i Przysuchej w pnocnym obrzeeniu Gr witokrzyskich maj mniejsze znaczenie.
Wystpuj tam tylko iy w gatunkach G
3
-G
4
. Zasoby bilansowe upka ogniotrwaego w ilo-
ci 11.2 mln t byy udokumentowane jedynie w zou wgla kamiennego Nowa Ruda
w Dolnolskim Zagbiu Wglowym. Obecnie zasoby te s skrelone z ewidencji zasobw.
upek ogniotrway wystpuje take w innych zoach wgla kamiennego w Grnolskim
Zagbiu Wglowym, np. KWK Ziemowit (zasoby pozabilansowe 1.4 mln t), czy zlikwi-
dowanej KWK Siersza.
Produkcja
Od 2003 r. gwnym producentem iw biao wypalajcych si w Polsce jest Ekocera-
mika Sp. z o.o. w Suszkach koo Bolesawca, ktra eksploatuje zoe Janina I, przerabia-
jc kopalin ilasto-piaszczyst w przylegym zakadzie przerbczym w Suszkach i dostar-
czajc wzbogacane (szlamowane) iy biao wypalajce si JB1W (tab. 1). Ich produkcja
w ostatnich latach wynosia 3540 tys. t/r. Od 2006 r. produkcj szlamowanych iw biao
wypalajcych si CWW prowadz Bolesawieckie Zakady Materiaw Ogniotrwaych
w nowym zakadzie przerbczym w Czerwonej Wodzie koo Wglica. Wielko ich pro-
dukcji w ostatnich latach wynosia 1012 tys. t/r. Biao wypalajce si iy turoszowskie eks-
ploatowane byy okresowo do 2002 r. jako kopalina towarzyszca z pokadu midzywglo-
wego B KWB Turw. Zgromadzone na skadowisku, s one wci w niewielkiej iloci
przerabiane w KSM Surmin-Kaolin S.A. w Nowogrodcu wraz z pproduktami kaolino-
wymi procesu przerbki kopaliny kaolinowej ze zoa Maria III, czego rezultatem jest gra-
nulat biao wypalajcy si TC1/WB. Jego produkcja w ostatnich latach oscylowaa wok
2.5 tys. t/r. czna wielko produkcji iw biao wypalajcych si w Polsce w latach
20072008 wzrosa do ok. 56 tys. t/r, przy znaczcym ograniczeniu w ostatnim roku (tab. 2).
Wydobycie iw ze z udokumentowanych jako zoa iw (glin) kamionkowych
przez lata przekraczao 200 tys. t/r, jednak w okresie 20052007 znacznie zmalao, gwnie
wobec spadku wydobycia ze zoa Baranw oraz jego zaniechania ze z Gozdnica
i KWB Turw. Sytuacja wyranie zmienia si dziki rozwojowi wydobycia iw kamion-
kowych w nowej kopalni Zebrzydowa Zachd, jednak w 2009 r. wydobycie ponownie
zredukowano wskutek niszego zapotrzebowania, a take zaniechania eksploatacji zoa
Kraniec. Do produkcji szerokiej gamy wyrobw kamionkowych i klinkierowych w coraz
wikszym stopniu su take iy ze z formalnie udokumentowanych jako zoa iw ce-
IY CERAMICZNE I OGNIOTRWAE 343
ramiki budowlanej. Iy te maj jednak czsto waciwoci bardzo zblione lub wrcz analo-
giczne do waciwoci iw ze z iw kamionkowych, std w duej czci stosowane s
wanie w tych kierunkach. Zaliczy tu naley przede wszystkim: czerwone iy triasowe ze
z Patoka, Lipie lskie i Woniki lskie koo Lublica, Chesty koo Opoczna, Ko-
zw, Pagi i Szkucin koo Koskich, oraz mioplioceskie iy poznaskie ze z Odrzy-
chw i Sowiany koo Bolesawca oraz Gozdnica i Jasie koo ar. czna wielko wy-
dobycia iw z wymienionych z generalnie rosa w ostatnim okresie, osigajc niemal
290 tys. m
3
/r (ponad 570 tys. t/r) w 2008 r., przy bardzo powanej redukcji do 212 tys. m
3
Tab. 1. Wydobycie iw (glin) ceramicznych i ogniotrwaych w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Iy biao wypalajce si
Wydobycie czne 33 98 127 122 142
Janina I 33 98 127 122 142
Iy ogniotrwae
Wydobycie czne 152 180 170 149 98
Rusko-Jaroszw 129 164 150 126 98
Kryzmanwka (Zapniw) 23 16 20 23
Iy kamionkowe
Wydobycie czne 199 148 141 225 162
Baranw 26 4 9 14 11
Gozdnica 27
Kraniec 14 15 17 24
Paszkowice (arnwII) 42 32 32 28 26
Zebrzydowa 90 97 13
Zebrzydowa Zachd 90 159 125
Iy ceramiki budowlanej o ce-
chach iw kamionkowych
1
Wydobycie czne [tys. m
3
] 202 286 202 288 212
Chesty 16 20 28 32 29
Gozdnica 31 29 45 49 49
Jasie II 11 13 14 8 12
Kozw 63 29 25 25 19
Lipie lskie 2 1
Mirostowice Dolne S 45 25
Odrzychw 1 1 1 1 0
Pagi 20 31 36 73 2
Patoka 71 65 64 70 61
Sowiany 4 5 9 9
Szkucin 9 8 16 19 14
Woniki lskie 1 1 1 1
1
suce w duej czci do produkcji wyrobw kamionkowych (gwnie pytek ceramicznych)
rdo: BZKiWP
w 2009 r. (tab. 1). Jako iy ceramiczne o charakterze kamionkowym s te w coraz wik-
szym stopniu uytkowane surowce ilaste pozyskiwane ze z udokumentowanych jako zo-
a iw ogniotrwaych. Dotyczy to szczeglnie zoa Kryzmanwka w Zapniowie (okoo
90% produkcji, kopalnia zamknita w 2009 r.), w mniejszym stopniu take zoa Rusko-
-Jaroszw (okoo 50% produkcji).
Brak oficjalnych danych o wielkoci krajowej produkcji iw kamionkowych. Gwny
Urzd Statystyczny rejestruje wielko produkcji dla bardziej oglnej pozycji PKWiU
08122250 upki i gliny pospolite do celw budowlanych, a wic obejmujcej take iy
ceramiki budowlanej. Te ostatnie s jednak zuywane niemal w caoci w zakadach cera-
micznych firm wydobywajcych te iy, same nie bdc z reguy przedmiotem sprzeday.
Tab. 2. Gospodarka iami ceramicznymi i ogniotrwaymi w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja
Iy biao wypalajce si
PKWiU08122160
36.0 38.2 56.7 55.7 41.7
Iy kamionkowe
1
PKWiU08122250
528.6 738.3 980.1 906.4 646.2
Iy ogniotrwae surowe
PKWiU0812223001
155.8 186.6 198.0 169.2 114.7
Import
Iy biao wypalajce si (kaolinowe)
CN2507 00 80
9.4 10.7 14.0 13.1 9.4
Iy ogniotrwae
2
CN2508 30
339.7 280.7 317.1 313.9 212.6
Iy kamionkowe i inne
CN2508 40
89.9 85.5 82.2 103.5 71.5
Eksport
CN2507 00 80
0.1 0.1 0.1 0.1 0.0
Iy ogniotrwae
CN2508 30
11.6 19.0 22.4 16.2 11.7
CN2508 40
3.2 0.4 0.1 2.0 12.0
Iy (gliny) ogniotrwae palone
CN 2508 70 10, PKWiU 0812223001
Produkcja
3
41.7 53.2 54.3 49.4 35.0
Import 5.6 5.3 5.2 6.6 4.0
Eksport 0.3 0.4 0.1 0.1 0.2
Zuycie
p
47.0 58.1 59.4 55.9 38.8
1
produkcja sprzedana podawana przez GUSwpozycji PKWiU08122250 upki i gliny pospolite do celw
budowlanych
2
przypuszczalnie wikszo stanowi iy biao wypalajce si, omykowo zaklasyfikowane w tej pozycji
3
wycznie produkcja JARO
Inaczej jest w przypadku iw kamionkowych, ktre s w znacznej czci przedmiotem ob-
rotu midzy ich producentem a uytkownikiem. Std dane na temat wielkoci produkcji
sprzedanej iw z pozycji PKWiU 08122250 przynajmniej w przyblieniu obrazuj wiel-
ko krajowej produkcji iw kamionkowych. Wielko ta znacznie wzrosa do 980 tys. t
w 2007 r., przy redukcji o 30% w ostatnim czasie (tab. 2).
Wydobycie i produkcja iw (glin) ogniotrwaych do 2008 r. systematycznie odbudowy-
way si, m.in. dziki ponownemu rozwojowi zapotrzebowania ze strony przemysu mate-
riaw ogniotrwaych (produkcja wyrobw szamotowych), a take wzrostowi ich uytkowa-
nia poza przemysem materiaw ogniotrwaych (tab. 1, 2). 8590% (od 2009 r.: 100%) kra-
jowej produkcji iw ogniotrwaych pochodzi ze zoa Rusko-Jaroszw eksploatowanego
przez JARO S.A. w Jaroszowie. Jest to jedyny w kraju producent iw w gatunkach G
1
i G
2
, ktre stanowi ponad 60% cznej produkcji iw surowych w tym zakadzie. I ze zo-
a Kryzmanwka (Zapniw), eksploatowany przez F. Jopek Ceramika, by w ograniczo-
nym stopniu wykorzystywany do produkcji szamotowych wyrobw ogniotrwaych, a w wik-
szoci do produkcji pytek gresowych i wyrobw sanitarnych. Produkcja kopalni Zapniw
wahaa si w ostatnim czasie w przedziale 1628 tys. t/r, ale w 2009 r. kopalnia zostaa zam-
knita. upek ogniotrway (surowy i palony) nie jest pozyskiwany i wykorzystywany w Pols-
ce od roku 1980. Wci jest on wydobywany wraz z wglem kamiennym (np. w KWK Zie-
mowit okoo 100 tys. t/r), ale po wzbogacaniu wgla jest traktowany jako odpad i ska-
dowany. Iy (gliny) ogniotrwae palone s wanym pproduktem uytkowanym wraz z ia-
mi surowymi do wytwarzania wyrobw szamotowych. W formie produktu handlowego s
one w Polsce wytwarzane wycznie przez JARO S.A. Produkcja iw palonych w ostat-
nich latach wyranie si odbudowaa do ponad 54 tys. t w 2007 r., przy silnym ograniczeniu
o 35% w ostatnich dwch latach w zwizku z kryzysem w hutnictwie elaza, ktry jest
gwnym konsumentem wyrobw szamotowych (tab. 2).
Obroty
Przedmiotem obrotw midzynarodowych s przede wszystkim iy biao wypalajce si
oraz wyszej jakoci gatunki iw ogniotrwaych. Handel iami kamionkowymi ma znacze-
nie marginalne ze wzgldu na obfito ich z w kraju. Obroty iami ogniotrwaymi s re-
jestrowane w pozycji CN 2508 30 (gliny ogniotrwae), natomiast obroty iami biao wypa-
lajcymi si powinny by rejestrowane w pozycji CN 2507 00 80 (gliny kaolinowe). Tak
jednak nie jest: w pozycji CN 2507 00 80 rejestrowana jest tylko niewielka cz obrotw
iami biao wypalajcymi si. Import tego typu iw z Ukrainy jest rejestrowany w pozycji
CN 2508 30 (gliny ogniotrwae) wraz z iami ogniotrwaymi, a import iw biao wypala-
jcych si z Niemiec i czciowo z Czech w pozycji CN 2508 40 (pozostae gliny).
Poczwszy od poowy lat 1990-tych nastpuje systematyczny wzrost importu iw cera-
micznych do Polski, ktry wynika przede wszystkim z rozwoju zapotrzebowania producen-
tw pytek ceramicznych i wyrobw sanitarnych na iy biao i jasno wypalajce si. Cz-
ciowo byo to rwnie udziaem sektora wyrobw ogniotrwaych, sprowadzajcego konku-
rencyjne cenowo zagraniczne iy ogniotrwae. W 2005 r. czny import iw ceramicznych
do Polski osign rekordowy poziom niemal 440 tys. t, by po wyranym ograniczeniu w ko-
lejnych dwch latach powrci do podobnego poziomu w 2008 r. Jednake w 2009 r. czna
wielko importu ulega redukcji a o 32% w zwizku z kryzysem w krajowym budownictwie
(tab. 3). Szacuje si, e ponad 90% stanowiy iy sprowadzane przez zakady pytek ceramicz-
nych i ceramicznych wyrobw sanitarnych, a tylko okoo 10% (3040 tys. t/r) przez prze-
mys materiaw ogniotrwaych sprowadzajcy iy ogniotrwae najwyszych gatunkw z Ukrai-
ny. W ostatnich kilku latach iy ceramiczne importowane byy do Polski przede wszystkim
z Ukrainy i Niemiec (9395% cznych dostaw), przy mniejszych ilociach sprowadzanych
Tab. 3. Kierunki importu iw ceramicznych do Polski
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Iy ceramiczne cznie 439.0 376.9 413.3 430.5 293.5
Chiny 0.0 0.5 0.0 0.8
Czechy 4.3 6.4 5.3 5.8 7.4
Hiszpania 0.1 0.2 1.0 1.5 1.7
Niemcy 85.4 78.9 76.7 103.0 64.0
Portugalia 3.6
Ukraina 337.9 281.7 317.1 306.9 209.2
USA 0.1 0.1 3.2 3.7 1.8
Wochy 3.5 0.1 0.1 0.2 0.1
Pozostae 0.2 0.5 1.6 1.5 0.5
1
CN2507 00 80
9.4 10.7 14.0 13.1 9.4
Czechy 1.1 1.1 0.9 0.6 0.2
Niemcy 0.4 0.3 0.5 0.5 2.2
Ukraina 0.2 0.4 0.1 0.1 0.3
USA 3.1 3.6 1.6
Pozostae 0.3 0.4 1.1 1.0 2.0
Iy ogniotrwae
CN2508 30
339.7 280.7 317.1 313.9 212.6
Chiny 0.0 0.1 0.0 0.8
Czechy 1.3 1.5 1.4 2.8 1.0
Niemcy 1.5 1.8 2.3 6.9 4.5
Ukraina
2
336.8 277.3 313.4 303.4 206.8
CN2508 40
89.9 85.5 82.2 103.5 71.5
Czechy 1.9 3.8 3.0 2.4 6.2
Hiszpania 0.1 0.2 1.0 1.4 1.4
Niemcy 83.5 76.7 73.9 95.6 57.3
Portugalia 3.6
Ukraina 0.9 4.0 3.6 3.4 2.1
Wochy 3.5 0.0 0.0 0.1 0.0
Pozostae 0.0 0.8 0.7 0.6 0.9
1
poza kaolinempodawanymw pozycji CN 2507 00 20 (por.: KAOLIN)
2
przypuszczalnie wikszo stanowi iy biao wypalajce si, niewaciwie zaklasyfikowane w tej pozycji
rdo: GUS
m.in. z Wielkiej Brytanii, Czech i Stanw Zjednoczonych, okazjonalnie take z Woch,
Hiszpanii, Portugalii i innych krajw (tab. 3). Iy ukraiskie pochodziy gwnie z obwodu
donieckiego, szczeglnie z zakadw dwch firm: Vesco i Donbas Clays, a niemieckie
niemal wycznie z regionu miniesko-uyckiego z zakadw firm: Stephan Schmidt
Meien i Kaolin und Tonwerke Seilitz-Lthain. Gwnymi dostawcami iw z Wielkiej
Brytanii s firmy WBB Minerals i Imerys, a z Czech firma LB Minerals naleca
do grupy Lasselsberger. Import iw palonych, pochodzcych do niedawna niemal wycz-
nie z Ukrainy, a obecnie gwnie z Niemiec, w ostatnich latach mieci si w przedziale
48 tys. t/r (tab. 2).
Tradycyjnie niewielkie iloci iw (glin) ceramicznych s przedmiotem eksportu (tab. 4).
Dotyczy to gwnie iw ogniotrwaych surowych ze zoa Rusko-Jaroszw, ktrych eks-
port nie przekracza kilkunastu tysicy ton na rok, a kierowany jest gwnie do Czech, Nie-
miec, Wgier, Macedonii i Szwajcarii (tab. 4). Eksportowane s take minimalne iloci iw
ogniotrwaych palonych (tab. 2).
Tab. 4. Kierunki eksportu iw ceramicznych z Polski
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Iy ceramiczne cznie 14.9 19.5 22.6 18.3 23.7
Czechy 8.8 14.0 14.0 9.5 5.1
Macedonia 0.7 0.3 0.5 0.5 0.3
Niemcy 4.4 3.0 5.4 5.5 12.4
Rosja 3.2
Wgry 0.2 0.5 0.8 0.3 0.2
Szwajcaria 0.5 1.1 1.4 1.6 0.8
Pozostae 0.3 0.6 0.5 0.9 0.9
1
CN2507 00 80
0.1 0.1 0.1 0.1 0.0
Niemcy 0.0 0.0 0.0
Pozostae 0.1 0.1 0.1 0.1 0.0
Iy ogniotrwae
CN2508 30
11.6 19.0 22.4 16.2 11.7
Czechy 8.8 13.9 14.0 9.4 5.1
Macedonia 0.7 0.3 0.5 0.5 0.3
Niemcy 1.3 2.7 5.4 4.1 5.1
Wgry 0.2 0.5 0.8 0.3 0.2
Szwajcaria 0.5 1.1 1.4 1.6 0.8
Pozostae 0.1 0.5 0.3 0.3 0.2
CN2508 40
3.2 0.4 0.1 2.0 12.0
Niemcy 3.1 0.3 0.0 1.4 7.3
Rosja 3.2
Pozostae 0.1 0.1 0.1 0.6 1.5
1
poza kaolinempodawanymw pozycji CN 2507 00 20 (por.: KAOLIN)
rdo: GUS
Saldo obrotw wszystkimi grupami iw ceramicznych jest trwale ujemne. W ostatnich
latach, w zwizku z rozwojem importu, deficyt w handlu nimi znacznie si pogbi, osigajc
cznie ponad 80 mln PLN w 2008 r., przy poprawie do ok. 63 mln PLN w 2009 r. (tab. 5).
Wartoci jednostkowe eksportu surowych iw ogniotrwaych z Polski utrzymyway si
przez lata na stabilnym poziomie 4050 USD/t, przy skokowym wzrocie do ok. 140 USD/t
w 2008 r. (tab. 4). W imporcie surowych iw ogniotrwaych i biao wypalajcych si reje-
strowanych w pozycji CN 2508 30 rednie wartoci jednostkowe w ostatnich latach syste-
matycznie rosy z 27 USD/t w 2004 r. do 74 USD/t w 2008 r., w duej mierze w wyniku
znacznego wzrostu cen do niedawna tanich gatunkw z Ukrainy. Jednak w 2009 r., wobec
sabszego popytu, zmalay do ok. 65 USD/t. Wartoci jednostkowe importu iw rejestrowa-
nych jako iy kamionkowe w pozycji CN 2508 40, a sprowadzanych niemal wycznie
z Saksonii, byy w ostatnim czasie stabilne (8085 USD/t), natomiast wartoci jednostkowe
importu iw kaolinowych rejestrowanego w pozycji CN 2507 00 80, sprowadzanych gw-
nie z Wielkiej Brytanii, kilkukrotnie wysze (tab. 6). rednie wartoci jednostkowe importu
iw ogniotrwaych palonych w ostatnich latach wyranie wzrosy do okoo 380 USD/t
od 2008 r. (tab. 6).
Zuycie
Iy ceramiczne wykorzystywane s do produkcji wielu rodzajw wyrobw ceramicznych.
Wymieni tu naley przede wszystkim: pytki ceramiczne fajansowe, gresowe, kamionkowe
Tab. 5. Warto obrotw iami ceramicznymi w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
CN2507 00 80
Eksport 33 71 36 38 20
Import 4451 4892 7960 6905 5657
Saldo -4418 -4821 -7924 -6867 -5637
Iy (gliny) ogniotrwae surowe
CN2508 30
Eksport 1979 5376 7137 5371 5092
Import 39714 39581 42432 54442 41808
Saldo -37735 -34205 -35295 -49071 -36716
Iy (gliny) kamionkowe itp.
CN2508 40
Eksport 319 83 50 624 2809
Import 24528 22279 18543 19811 18897
Saldo -24209 -22196 -18493 -19187 -16088
Iy (gliny) i upki ogniotrwae palone
CN2508 70 10
Eksport 95 114 30 66 107
Import 3769 4142 3868 6015 4711
Saldo -3674 -4028 -3838 -5949 -4604
rdo: GUS
i klinkierowe, ceramiczne wyroby sanitarne (gwnie porcelanowe i z ceramiki porowatej),
wyroby porcelitowe (gwnie naczynia i galanteria porcelitowa), wyroby kamionkowe (poza
pytkami kamionka kwasoodporna, elektrotechniczna, gospodarcza i kanalizacyjna), oraz
ogniotrwae wyroby formowane szamotowe i ogniotrwae zaprawy i masy.
Gwnym asortymentem wyrobw ceramicznych, do ktrych produkcji wykorzystywa-
ne s obecnie iy ceramiczne, zarwno biao jak i barwnie wypalajce si, s pytki cera-
miczne. Zaznacza si przy tym wyrany trend malejcy produkcji pytek fajansowych (ina-
czej pytek z ceramiki porowatej), do produkcji ktrych stosowane s iy biao wypalajce
si sabo spiekajce si. Szybko rozwija si natomiast produkcja pytek kamionkowych, do
ktrych stosowane s barwnie wypalajce si iy kamionkowe, oraz pytek gresowych, do
ktrych uywane s iy biao lub jasno wypalajce si dobrze spiekajce si.
Produkowane s pytki ceramiczne kamionkowe i gresowe zarwno nieszkliwione, jak
i szkliwione, a czna ich produkcja w okresie 20012008 wzrosa o ok. 185% do ponad
1.9 mln t, przy 9% redukcji w 2009 r. (tab. 7). Znaczne inwestycje przyniosy wzrost poten-
cjau polskiego sektora pytek ceramicznych do przeszo 140 mln m
2
/r (ponad 2.2 mln t/r),
z czego na pytki gresowe przypadao ponad 60 mln m
2
/r. Najwikszymi krajowymi produ-
centami pytek ceramicznych byy w 2009 r.: grupa Cersanit S.A. kontrolujca dwch czo-
owych producentw pytek ceramicznych: Opoczno I Sp. z o.o. dysponujce potencjaem
Tab. 6. Wartoci jednostkowe obrotw iami ceramicznymi w Polsce
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
CN2507 00 80
PLN/t 474.5 455.4 567.9 527.7 603.5
USD/t 147.2 144.7 202.9 223.2 190.8
Iy (gliny) kamionkowe itp.
CN2508 40
PLN/t 272.8 260.7 225.5 191.3 264.3
USD/t 84.4 82.8 80.8 81.4 85.3
Iy (gliny) ogniotrwae surowe
CN2508 30
PLN/t 170.5 283.0 318.7 332.2 437.0
USD/t 52.7 90.3 113.6 139.5 139.4
PLN/t 116.9 141.0 133.8 173.4 196.6
USD/t 35.8 45.1 48.4 73.7 65.2
Iy (gliny) ogniotrwae palone
CN2508 70 10
PLN/t 670.2 781.9 742.0 886.6 1163.6
USD/t 206.9 247.1 267.9 379.7 379.7
rdo: GUS
okoo 28 mln m
2
/r w 4 zakadach w Opocznie (przejta w 2006 r.) i Cersanit III S.A.
w Wabrzychu (zakad w Wabrzychu o zdolnociach produkcyjnych ok. 20 mln m
2
/r), oraz
Grupa Parady (pi zakadw o cznych zdolnociach ok. 32 mln m
2
/r, zlokalizowanych
w rejonie Tomaszowa Mazowieckiego i Opoczna). Mniejszymi wanymi producentami py-
tek s: Ceramika Tubdzin (dwa zakady w Tubdzinie i Ozorkowie), Cerkolor Sp. z o.o.
(trzy zakady w Parczwku, Czeladzi i elazowicach), Grupa Kapitaowa Polcolorit (za-
kady Polcolorit S.A. i Ceramika Marconi w Piechowicach koo Jeleniej Gry), Zakad
Produkcyjny Franciszek Jopek w Zabrzu, Ceramika Nowa Gala S.A. w Koskich (wraz
z przejt w 2007 r. Ceramik Gres S.A. koo Koskich), Grupa Koskie (zakady Cera-
mika Koskie, Cer-Rol, CerArt Studio i Star-Gres), oraz Ceramika Pilch w Jasienicy. Do
grupy pytek ceramicznych zaliczane s obecnie take pytki klinkierowe, wytwarzane
na bazie iw kamionkowych jako gwnego surowca w okoo 10 zakadach, m.in.: Cer-
rad w Radomiu, Ceramika Tarona w Tarczynie koo Warszawy, Ceramika Przyborsk
koo Bolesawca i ZPS Przysucha.
Efektem rozbudowy krajowego sektora pytek ceramicznych byo wydatne ograniczenie
importu oraz rozwj eksportu, ktrego wielko od 2004 r. przekracza wielko importu
Tab. 7. Gospodarka pytkami ceramicznymi w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja pytek czna 1511.1 1534.4 1886.1 1932.2 1758.6
kamionkowe, gresowe itp. nieszkliwione
PKWiU23311053
329.5 313.0 392.8 386.0 284.5
fajansowe nieszkliwione
PKWiU23311057
256.6 278.6 290.3 228.7 175.5
kamionkowe, gresowe, fajansowe, szkliwione
PKWiU2331107379
925.0 942.8 1203.0 1257.5 1198.6
Import pytek czny 214.0 154.6 177.9 256.8 191.8
CN6907 90 91
30.6 19.2 32.1 48.0 34.0
CN6907 90 93,99
44.6 45.7 50.7 59.7 50.8
kamionkowe, gresowe itp. szkliwione
CN6908 90 91
88.0 51.9 54.0 73.6 54.4
fajansowe szkliwione
CN6908 90 93,99
50.8 37.8 41.1 55.5 52.6
Eksport pytek czny 311.7 332.8 452.1 466.3 329.5
CN6907 90 91
76.6 75.8 130.3 123.7 91.5
CN6907 90 93,99
84.3 93.3 83.2 85.0 60.4
kamionkowe, gresowe itp. szkliwione
CN6908 90 91
18.7 22.7 31.7 35.0 36.2
fajansowe szkliwione
CN6908 90 93,99
132.1 141.0 206.9 222.6 141.4
Zuycie pytek czne 1413.4 1356.2 1611.9 1722.7 1620.9
rdo: GUS
(tab. 7). W 2009 r. w zwizku z kryzysem ekonomicznym w krajach ssiadujcych eksport
ten zmala o niemal 30% (tab. 7). Gwnymi odbiorcami polskich pytek ceramicznych s
obecnie Ukraina (30% eksportu cznego), Rosja, Czechy, Sowacja, Litwa, Wgry, Rumu-
nia, Biaoru, a ponadto Niemcy, Estonia, otwa, Uzbekistan, Kazachstan. Dostawcami py-
tek na rynek polski s tradycyjnie Wochy i Hiszpania, w mniejszej iloci take Niemcy,
Czechy, Francja. Od 2007 r. najwikszym dostawc tych pytek na rynek polski stay si
jednak Chiny (34% cznego importu). Tym niemniej udzia importowanych pytek cera-
micznych na polskim rynku zmala z ponad 40% w 1999 r. do 1112% w ostatnich latach
20067, tylko w 2008 r. wobec rozwoju importu z Chin wzrs chwilowo do ok. 15%.
W efekcie tych zjawisk saldo obrotw pytkami ceramicznymi w Polsce ulego zasadniczej
zmianie: z 945 mln PLN w 2000 r. do +134 mln PLN w 2007 r., przy ograniczeniu do za-
ledwie +18 mln PLN w 2009 r. (tab. 8).
Wanym uytkownikiem iw biao wypalajcych si jest sektor ceramicznych wyro-
bw sanitarnych, zuywajcy rwnie nisze gatunki kaolinw oraz iy barwnie wypalajce
si (kamionkowe), gdy w przypadku wielu wyrobw nie jest wymagana wysoka biao po
wypaleniu (s szkliwione). Na krajowym rynku dziaa obecnie siedmiu producentw, wrd
ktrych dominuj: Cersanit I Sp. z o.o. (cz Grupy Kapitaowej Cersanit, zakad
w Krasnymstawie o zdolnoci produkcyjnej 3.2 mln szt/r) i Sanitec Koo Sp. z o.o. nalecy
do Sanitec-Metra (3 zakady w Kole, Wocawku i Ozorkowie o cznym potencjale ponad
3 mln szt/r). Obydwie firmy maj po okoo 40% udziau w cznej krajowej produkcji tych
wyrobw. Pozostali producenci to: Roca (zakad w Gliwicach obecnie ok. 1.3 mln szt/r),
oraz Ceramika Pilch w Jasienicy koo Bielska Biaej, Zakad Produkcyjny Franciszek
Jopek w Zabrzu, Hybner S.A. w rodzie Wielkopolskiej, Deger Ceramika Sp. z o.o.
w Jezuickiej Strudze k. Inowrocawia. W latach 20002008 krajowa produkcja wyrobw
sanitarnych zwikszya si o niemal 140% (tab. 9), co wizao si z intensywnym rozwojem
Tab. 8. Warto obrotw waniejszymi produktami ceramicznymi w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Pytki ceramiczne
CN6907 90 9199,6908 90 9199
Eksport 394528 424107 492765 590637 414714
Import 365056 321443 358216 511840 396307
Saldo +29472 +102664 +134549 +78797 +18407
Ceramiczne wyroby sanitarne
CN6910
Eksport 301768 391066 437872 414253 361343
Import 120027 124184 143390 152827 144961
Saldo +181741 +266882 +294482 +261426 +216382
Porcelit
CN6912 00 10,90
Eksport 17098 14403 14376 14273 24015
Import 73371 75949 89272 66771 61586
Saldo -56273 -61546 -74896 -52498 -37571
rdo: GUS
eksportu tych wyrobw, ktrego przedmiotem stao si ju 7580% ich produkcji. Jednake
w 2009 r., w zwizku z 30% redukcj eksportu take wielko produkcji zmalaa o 20%
(tab. 9). Do gwnych odbiorcw naleay: Ukraina, Niemcy, Wielka Brytania, Rosja, Esto-
nia, Francja, Wochy, Czechy, Sowacja i in. Dodatnie saldo w handlu wyrobami sanitarny-
mi stale si zwikszao, osigajc +294 mln PLN w 2007 r., przy ograniczeniu do +216 mln
PLN w 2009 r. (tab. 8).
Wyroby wytwarzane z porcelitu to przede wszystkim naczynia stoowe i wyroby deko-
racyjne (tzw. galanteria). W ostatnim czasie rodzima produkcja wyrobw porcelitowych,
prowadzona gwnie w Tuowicach (nowa firma Ceramika Tuowice s.c.), nieco si odbu-
dowaa do 23 tys. t/r (tab. 10). Rynek krajowy wci jednak by zdominowany przez pro-
dukty porcelitowe z Chin, ktre stay si nawet przedmiotem reeksportu.
Rynek wyrobw kamionkowych za wyjtkiem pytek ceramicznych kamionkowych
cechowa si do niedawna trendem spadkowym produkcji zwizanym ze zmniejszonym
zapotrzebowaniem lub konkurencj innych materiaw budowlanych, ktry jednak ostatnio
zosta zatrzymany. Redukcja dotyczya przede wszystkim kamionki kanalizacyjnej (tab. 11),
ktra jest zastpowana przez wyroby z tworzyw sztucznych. Stabilny poziom produkcji wy-
kazyway jedynie zakady kamionki gospodarczej, cho i tu w latach 20072009 zanotowa-
no znaczcy spadek. Do najwikszych krajowych producentw wyrobw kamionkowych
nale: Zakady Ceramiczne Bolesawiec i wiele mniejszych wytwrcw w rejonie Bo-
lesawca produkujcych cenione rwnie za granic wyroby kamionkowe gospodarcze (ka-
mionka stoowa, ogrodowa, garnki i beczki) znane pod nazw ceramiki bolesawieckiej,
Zakady Wyrobw Kamionkowych Marywil w Suchedniowie oraz Zakady Maszyn Ce-
Tab. 9. Gospodarka wyrobami sanitarnymi w Polsce CN 6910, PKWiU 2342
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 85.2 93.9 103.7 111.4 89.1
Import 22.1 22.0 24.6 24.1 18.6
Eksport 56.0 72.5 84.1 85.2 59.3
Zuycie
p
51.3 43.4 44.2 50.3 48.4
rdo: GUS
Tab. 10. Gospodarka porcelitem
1
w Polsce CN 6912 00 10,90,
PKWiU 23411210,23411290
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 0.5 0.6 0.7 2.9 1.9
Import 21.5 18.2 23.0 15.4 9.8
Eksport 2.4 1.6 1.4 1.1 1.3
Zuycie
p
19.6 17.2 22.3 17.2 10.4
1
porcelit stoowy i galanteria porcelitowa
rdo: GUS
ramicznych i Kamionki w Zibicach dostarczajce gwnie wyroby kamionkowe kanaliza-
cyjne i kwasoodporne. Poziom obrotw midzynarodowych tymi wyrobami jest znikomy, za
wyjtkiem wyrobw kamionkowych uytkowych i dekoracyjnych (CN 6912 00 30), ktrych
import wynis 7.0 tys. t w 2009 r., przy eksporcie na poziomie 2.9 tys. t (saldo obrotw t
grup wyrobw jest jednak znaczco dodatnie: 1.6 mln PLN w 2009 r.).
Poziom krajowego zuycia iw ogniotrwaych w brany materiaw ogniotrwaych
w ostatnich latach (do 2008 r.) oceniany by na 110130 tys. t/r, przy czym 7090 tys. t/r po-
chodzio od dostawcw krajowych, a okoo 40 tys. t/r z importu. W poowie zuywane byy
one do produkcji iw ogniotrwaych palonych (JARO S.A.), a w poowie bezporednio
w przemyle materiaw ogniotrwaych. Iy ogniotrwae surowe i palone s uytkowane do
produkcji glinokrzemianowych wyrobw ogniotrwaych, gwnie wyrobw szamotowych
formowanych cegie, blokw i ksztatek (tab. 12), a take zapraw i mas ogniotrwaych.
W 2009 r., wobec gbokiego kryzysu w krajowym hutnictwie elaza, zapotrzebowanie na iy
ogniotrwae surowe spado prawdopodobnie o 3540% do 7080 tys. t/r, podczas gdy popyt
na iy ogniotrwae palone o ok. 30% do niespena 40 tys. t/r. Take w najbliszej przyszo-
ci zapotrzebowanie na iy ogniotrwae surowe i palone ze strony przemysu materiaw ognio-
trwaych zalee bdzie od koniunktury w branach bdcych gwnymi uytkownikami gli-
nokrzemianowych wyrobw ogniotrwaych, zwaszcza w hutnictwie elaza i stali.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Iy ceramiczne biao wypalajce si (ball clay) s skaami zasobnymi w kaolinit, a ich
najwiksze zoa znane s w USA (stany Tennessee, Texas, Kentucky, Mississippi i In-
Tab. 11. Produkcja pozostaych wyrobw kamionkowych w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Kamionka kwasoodporna i elektrotechniczna
PKWiU23441210
0.5 0.7 0.8 1.2 0.6
Kamionka gospodarcza
PKWiU23411230
2.4 2.6 2.1 1.7 0.6
Kamionka kanalizacyjna
PKWiU2332130002
2.6 2.6 2.7 1.2 1.1
rdo: GUS
Tab. 12. Produkcja gwnych ogniotrwaych wyrobw szamotowych w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Cegy i bloki ogniotrwae szamotowe
PKWiU23201235
53.9 60.5 59.6 57.5 35.5
Ksztatki
1
ogniotrwae szamotowe
PKWiU23201455
11.3 11.8 12.1 8.8 7.7
1
tygle, mufle, dysze, rury itp.
rdo: GUS
diana), w poudniowej Anglii (Kornwalia i Devon z najwaniejszymi zoami Europy), na
Ukrainie (rejon Doniecka), w Niemczech (rejon Westerwaldu Saksonia i Bawaria), Cze-
chach (w pobliu Karlovych Varw i Chebu), Hiszpanii, Francji, a take w Japonii, Chinach,
Tajlandii, Indonezji i Indiach. Iy (gliny) ogniotrwae s kopalinami wystpujcymi bardziej
powszechnie ni iy biao wypalajce si. Ich zoa s znane i eksploatowane co najmniej
w kilkudziesiciu krajach na wszystkich kontynentach. Jeszcze powszechniej wystpujce
niemal we wszystkich krajach wiata s zoa iw kamionkowych barwnie wypalajcych
si, zaliczanych najczciej w statystykach wiatowych do grupy glin pospolitych (common
clay and shale). Ich zasoby w skali wiata s szacowane na dziesitki miliardw ton.
Produkcja
Wydobycie iw ceramicznych (biao wypalajcych si) i ogniotrwaych prowadzone jest
w wielu krajach i nierzadko ma znaczenie lokalne, co utrudnia ocen poday w skali wiata
(tab. 13). Ze wzgldu na sabnce zapotrzebowanie, wyranie maleje znaczenie, a tym samym
produkcja iw ogniotrwaych, szczeglnie w Europie, ronie natomiast produkcja plastycz-
nych iw biao wypalajcych si. czna wielko produkcji iw biao wypalajcych si
i ogniotrwaych szacowana jest na co najmniej 38 mln t/r, jednake wiele krajw (w tym wa-
ni producenci Chiny, Rosja) nie publikuje danych ilociowych (tab. 13), a dla wielu in-
nych krajw znane s tylko dane szacunkowe. Wiadomo, e w Chinach znanych jest ponad
800 z takich iw, a wielko wydobycia nieoficjalnie szacuje si na 610 mln t/r.
Na rynku tych surowcw wiodc rol odgrywaj obecnie wielkie midzynarodowe kom-
panie z oddziaami w rnych zaktkach globu. Do najwikszych naley firma WBB Mine-
Tab. 13. Produkcja iw ceramicznych i ogniotrwaych na wiecie
1
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Albania
s
o 310 300 300 300 300
Austria
s
o 56 52 57 50
w
50
Belgia
s
o 460 460 460 460 460
Bugaria o 30 15 15 15 15
Chorwacja
s
b, o 198 301 300 300 300
Czechy o, b 661 561 679 680 680
Dania
s
o 25 25 25 25 25
Francja
s
b, o 308 315 322 315
w
315
Hiszpania
s
o 138 140 140 140 140
Niemcy b, o 7300 7600 8000 7700 7700
Polska o, b 192 225 255 225 156
Portugalia
s
o, b 396 308 320
w
300 300
Serbia i Czarnogra
s
o, b 55 70 70 70 70
Sowacja b, o 41 58 47
w
54
w
60
Sowenia b 2 2 2 2 2
Ukraina
s
b, o 4500 5500 5500 5500 5500
Wochy
s
o, b 1849 2514 2500 2500 2500
Wielka Brytania b, o 1406
w
1243
w
1360
w
1200
w
907
EUROPA 17617
w
19389
w
20052
w
19536
w
19180
rals, obecnie w strukturach koncernu SCR Sibelco, dysponujca potencjaem rzdu 7 mln t/r
w zakadach w Wielkiej Brytanii, Niemczech (WBB Fuchs), Hiszpanii (WBB Espaa,
gwnie iy barwnie wypalajce si), na Ukrainie (Donbas Clays), w Portugalii (WBB Por-
tugal), jak rwnie w Chinach, Tajlandii i Indonezji (w ramach firmy Advanced Minerals
Asia AMA). Drugi wiatowy potentat w sektorze m.in. iw ceramicznych i ogniotrwaych
Imerys SA jest wacicielem zakadw dostarczajcych te surowce m.in. w pd.-zach.
Anglii (dawne ECC), Francji (Ceratera, Cesar), USA (m.in. K-T Clay Inc.) i Tajlandii
(MRD Co. Ltd.).
Kamerun
s
b 10 10 10 10 10
Egipt
s
o 300 300 300 300 300
Etiopia b 66 66 100
w
360
w
360
Lesotho o 30 30 30 30 30
Nigeria
s
b 150 160 200 300
w
300
RPA o 208 191 215
w
185
w
200
Zimbabwe b 1 1 1 1 1
AFRYKA 765 758 856
w
1186
w
1201
Brazylia
s
b, o 1700 1700 1700 1700 1700
Kolumbia
s
b 8 8 8 8 8
Peru
s
o 6 6 6 6 6
AMERYKA PD. 1714 1714 1714 1714 1714
Kuba
s
o 4 2 2 2 2
Meksyk
s
b, o 400 400 400 400 400
USA b, o 1563 2042 1636 1414
w
1151
AMERYKA PN. i R. 1967 2444 2038 1816 1553
Filipiny b 12 7 7 8
w
8
Indie b, o 790
w
795
w
810
w
820
w
835
Indonezja
s
b, o 2000 2000 2100 2100 2200
Iran
s
o, b 550 550 550 530
w
530
Japonia
s
o 460 460 450 450 450
Korea Pd.
s
o 200 200 200 200 200
Malezja b 29 25 28 30 30
Pakistan o, b 291 776
w
1094
w
1080
w
1095
Sri Lanka b 36 62 43 43 43
Tajlandia b 394 1003 563 1499
w
1500
Turcja
s
b, o 700 700 700 700 700
AZJA 5462
w
6578
w
6545
w
7460
w
7591
Australia
s
b, o 255 275 252 250 250
Nowa Zelandia b 57 61 70 47
w
46
OCEANIA 312 336 322 297
w
296
W I A T
1
27837
w
31219
w
31527
w
32009
w
31535
Oznaczenia: b iy biao wypalajce si (ball clays), o iy ogniotrwae (fire clays)
1
wycznie produkcja iw biao wypalajcych si i ogniotrwaych, bez iw kamionkowych, m.in. bez
produkcji Chin, Rosji i Kanady, czn wiatow produkcj szacuje si na co najmniej 38 mln t/r
rdo: MY, IM, MMAR
Najwaniejszymi obecnie centrami wydobycia iw ceramicznych i ogniotrwaych s
Ukraina i Niemcy (tab. 13). W Niemczech ich produkcja skoncentrowana jest w rejonie We-
sterwald w Nadrenii, gdzie dziaa ponad 20 w wikszoci drobnych firm, kontrolowanych
przez trzech potentatw: WBB Fuchs (ponad 2 mln t/r z kilkunastu odkrywek), Stephan
Schmidt Gruppe (okoo 1.6 mln t/r z niemal 20 kopal w Hesji i Nadrenii-Palatynacie)
i Goerg & Schneider. Innym wanym rejonem produkcji iw plastycznych jest take rejon
miniesko-uycki w Saksonii (gwnie WBB Fuchs i Stephan Schmidt Meissen, cznie 5 ko-
pal), mniejszym Bawaria. Na Ukrainie iy te s wydobywane w rejonie Doniecka, gdzie
gwnymi dostawcami s Vesco (okoo 1.5 mln t/r) i Donbas Clays (okoo 1 mln t/r), mniejszy-
mi Keramet JSC (z oddziaem Drukowskoje Rudouprawlienije), Donkerampromsyrio
i Czasowjarskij Ognieupornyj Kombinat kade dostarczajce 0.50.8 mln t/r. Najlepszej
jakoci iy biao wypalajce si s pozyskiwane w rejonie Devon i Dorset w pd.-zach.
Anglii przez dwa wspomniane wczenie koncerny WBB i Imerys (ECC) na cznym
poziomie do 2.72.9 mln t/r. W Hiszpanii do najbardziej znanych producentw, prcz
WBB Espaa, nale: Euroarce i Minera Sabater. W Czechach najwaniejszym ich do-
stawc jest firma LB Minerals (w grupie Lasselsberger) dziaajca w rejonie Karlovych
Varw i Chebu, mniejszym firma Keramost.
Duym producentem iw biao wypalajcych si i ogniotrwaych s Stany Zjednoczo-
ne, gdzie ostatnio ich wydobycie utrzymywao si w granicach 1.52.0 mln t/r (tab. 12).
W wikszoci pochodzio ono ze stanu Tennessee (ponad 60%), przy mniejszym udziale
stanw Texas, Kentucky i Mississippi. Najwikszymi wytwrcami s tam firmy: K-T Clay
Inc. i C-E Minerals Inc. (czonkowie grupy Imerys), HC Spinks Clay Co. Inc., United
Clays Inc., Old Hickory Clay Co., zaopatrujce zarwno rodzimy rynek, jak i odbiorcw
zagranicznych: Meksyk, Wochy, Japonia, kraje Bliskiego Wschodu i in. Na kontynencie
azjatyckim najwaniejszymi producentami iw biao wypalajcych si i ogniotrwaych s
Chiny (Gilfair Ceramic Mineral w ramach koncernu Sibelco, zakad koncernu Imerys
obydwa w prowincji Guangdong), Indie (kilkudziesiciu producentw, gwnie iy ognio-
trwae), Indonezja (gwnie iy biao wypalajce si z zakadu firmy AMA zwizanej z Si-
belco Asia), Tajlandia (iy biao wypalajce si firma MRD zwizana z koncernem Ime-
rys oraz Sibelco Asia), oraz Turcja (najwaniejsze firmy: Toprak Mining Co., Matel Raw
Material Industry & Trade Co., Esan Eczacibasi). Najwiksze perspektywy rozwoju po-
pytu i poday iw biao wypalajcych si i ogniotrwaych wystpuj w Azji, gdzie dyna-
micznie rozwija si produkcja wyrobw ceramicznych, zwaszcza sanitarnych i pytek,
szczeglnie w Chinach, Indiach, Tajlandii i Indonezji.
Obroty
Dane dotyczce obrotw iami ceramicznymi i ogniotrwaymi s jeszcze trudniej do-
stpne ni informacje o ich produkcji i zwykle ograniczaj si do pojedynczych doniesie
o wielkoci eksportu poszczeglnych firm. Wymiana midzynarodowa dotyczy gwnie
iw biao wypalajcych si, co wynika z migracji tradycyjnych producentw, tworzcych
nowe orodki produkcji w krajach o niszych kosztach robocizny i energii. Najwikszymi
eksporterami s zatem ponadnarodowe koncerny WBB Minerals i Imerys, zaopatrujce
kilkadziesit krajw, w wikszoci europejskich i azjatyckich. Do czowki dostawcw iw
ceramicznych na rynku midzynarodowym nale: Ukraina (ponad 4 mln t/r na rynki euro-
pejskie, gwnie do Woch i Hiszpanii, ale take do Afryki pnocnej i krajw Bliskiego
Wschodu), Niemcy (24 mln t/r glin rnych gatunkw), Wielka Brytania (do 300 tys. t/r),
Czechy i Francja. Przedmiotem eksportu jest rwnie niewielki procent produkcji Stanw
Zjednoczonych (400500 tys. t/r, w tym ponad 300 tys. t/r iw ogniotrwaych), gwnie do
Meksyku, Kanady, Woch, krajw azjatyckich (Japonia, Malezja, Chiny). Iy ogniotrwae
palone s eksportowane gwnie z Chin (200300 tys. t/r) nie tylko na rynki wschodniej
Azji, lecz take m.in. europejski, oraz ze Stanw Zjednoczonych (okoo 100 tys. t/r).
Do czowki importerw nale kraje dysponujce duym potencjaem przemysu cera-
micznego przy rosncym popycie i ograniczonych zasobach surowcw. Zalicza si do nich
m.in.: Meksyk, kraje azjatyckie, wykazujce w ostatnich latach wysok dynamik zapotrzebo-
wania na surowce do produkcji wyrobw ceramiki sanitarnej, stoowej i pytek (Chiny, Tajlan-
dia, Malezja, Indonezja), Hiszpani i Wochy potentatw na europejskim rynku pytek ce-
ramicznych, oraz m.in. kraje rodkowego Wschodu (Oman, Arabia Saudyjska, Kuwejt).
Zuycie
Iy ceramiczne to surowce wykorzystywane w produkcji szerokiej gamy wyrobw,
wrd ktrych dominujc rol odgrywaj wyroby stricte ceramiczne, takie jak: pytki
cienne i podogowe, porcelitowe i porcelanowe wyroby sanitarne, porcelana stoowa, take
wyroby garncarskie, porcelana elektrotechniczna, szkliwa i angoby. Mniejszy udzia w struk-
turze ich konsumpcji maj: wypeniacze, spoiwa, pasze zwierzce, wkno szklane, wyroby
ogniotrwae, wena mineralna, puczki wiertnicze, i in. W skali globalnej poziom konsumpcji
iw w sektorze ceramicznym ocenia si na 80100 mln t/r, z czego okoo 75% stanowi su-
rowce o znaczeniu lokalnym (przewanie s to iy barwnie wypalajce si i nisze gatunki ka-
olinu), a reszta to iy biao i jasno wypalajce si oraz specjalne gatunki kaolinu. Szacuje si,
e zapotrzebowanie samego sektora wyrobw sanitarnych, z produkcj rzdu 250 mln szt/r,
sigao w ostatnim czasie 1 mln t/r. Poziom i struktura zuycia iw ceramicznych znacznie
rni si w poszczeglnych krajach, w zalenoci od dostpnoci surowcw i tradycji ich
uytkowania. Generalnie mona jednak stwierdzi dominacj sektorw pytek ceramicznych
i wyrobw sanitarnych nad pozostaymi. Przykadowo w USAw strukturze zuycia iw biao
wypalajcych si (ball clays) dominoway pytki cienne i podogowe 36% i wyroby sani-
tarne 22%. Na pozostae kierunki uytkowania tych iw przypadao: inne wyroby cera-
miczne 36%; wypeniacze do gumy, pasze zwierzce, asfalt, pestycydy 6%; inne
2%. Podobne tendencje charakteryzuj struktur branow konsumpcji glin ceramicznych
w innych krajach, np. w Chinach (rozwj produkcji pytek i ceramiki sanitarnej: odpowiednio
3000 mln m
2
i 70 mln szt/r), Hiszpanii (ponad 600 mln m
2
/r), Brazylii (niemal 600 mln m
2
/r)
i Woszech (poniej 600 mln m
2
/r), oraz Indiach, Turcji, Meksyku, Wietnamie, Indonezji, Taj-
landii, Iranie i Egipcie. Na rynku europejskim w ostatnim okresie nastpio zahamowanie tem-
pa rozwoju sektora pytek ceramicznych, wynikajce z gwatownego wzrostu liczby produ-
centw i nadmiaru zdolnoci produkcyjnych tego sektora oraz nadpoday pytek.
Iy ogniotrwae wykorzystywane s na wiecie, podobnie jak w Polsce, gwnie do pro-
dukcji wyrobw szamotowych, zapraw i mas ogniotrwaych stosowanych w energetyce,
hutnictwie, przemyle ceramicznym, cementowym, wapienniczym i innych, do piecw i in-
nych urzdze pracujcych w wysokich temperaturach. Przykadowo w USAok. 60% pozy-
skiwanych iw ogniotrwaych zuywa si do wyrobw ogniotrwaych, a reszt do produk-
cji kruszyw budowlanych lekkich i innych zastosowa ceramicznych.
Ceny
Obroty midzynarodowe iami ceramicznymi realizowane s w ograniczonym zakresie, ze
wzgldu na lokalny charakter ich wystpowania i uytkowania. Na rynku amerykaskim rednia
cena sprzeday iw biao wypalajcych si wahaa si ostatnio w przedziale 4446 USD/t
(tab. 14).
Ceny surowych iw ogniotrwaych s stosunkowo niskie i cile uzalenione od odleg-
oci do rynkw zbytu, lokalizacji konkurencyjnych dostawcw itp. Poniewa jest to suro-
wiec, ktrego obroty midzynarodowe s minimalne, mona mwi praktycznie tylko o ich
poziomie cenowym w poszczeglnych krajach. Przykadowo na rynku amerykaskim prze-
citne ceny loco producent wykazyway due wahania w przedziale 2242 USD/t (tab. 14).
W Europie w zalenoci od gatunku i odlegoci od odbiorcw ceny loco producent oscylu-
j w przedziale 30100 USD/t. Ceny palonych iw ogniotrwaych s znacznie wysze ni
iw surowych, np. zawierajcych 4447% Al
2
O
3
na rynku Europy Zachodniej mieszcz si
zwykle w przedziale 100150 USD/t, ale niekiedy mog przekracza nawet 300 USD/t.
Tab. 14. Ceny iw ceramicznych i ogniotrwaych
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
I biao wypalajcy si
1
44 44 46 46 45
I ogniotrway surowy
1
30 22 42 40 30
I ogniotrway palony
2
130150 130150 130150 130150 110114
1
rednia cena producentwUSA, fob zakad, USD/t, cena rednioroczna MY
2
47%Al
2
O
3
, od 2009 r. 44%Al
2
O
3
, fob zakad Europa Zachodnia, USD/t, cena na koniec roku IM
IND
Mimo do wysokich zawartoci indu (In) w skorupie ziemskiej (porwnywalnych ze
srebrem) jego mineray s sporadyczne. Std rdem indu s rudy cynku, a take cyny, oo-
wiu, wolframu, elaza i piryty. Najczciej pozyskiwany jest sposobami hydrometalurgicz-
nymi z wypakw po praeniu siarczkowych rud cynku w postaci silnie zanieczyszczonego
indu czarnego. Wymaga oczyszczenia elektrochemicznego, destylacji prniowej oraz rafi-
nacji strefowej do indu metalicznego o czystoci min. 99.97%. Coraz wiksze znaczenie ja-
ko rdo indu zyskiwa bd surowce wtrne, gwnie zomy zuytych monitorw z ITO,
jednak bdzie to uzalenione przede wszystkim od poziomu cen.
Dynamiczny rozwj popytu na surowce indu w latach 20052008 stymulowany by
przez wzrost zuycia tlenku In-Sn (ITO) do ekranw LCD oraz do elektrod transparent-
nych. Prognozy dugoterminowe dla rynku indu s optymistyczne, pomimo spowolnienia
gospodarczego w roku 2009 spowodowanego oglnowiatowym kryzysem finansowym,
zwaszcza w odniesieniu do produkcji paskich monitorw ciekokrystalicznych najnowszej
generacji (komputery przenone, telewizory LCD, plazmowe i in.). W tradycyjnych dziedzi-
nach uytkowania, takich jak produkcja materiaw pprzewodnikowych, baterii, lutw
niskotemperaturowych itp., tempo rozwoju konsumpcji bdzie umiarkowane.
Handlowy ind metaliczny w gatunku standard zawiera 99.9799.99% In, wysze ga-
tunki osigaj czysto od 99.999% do 99.999999% In. Jest dostarczany w formie blokw
o masie 100 uncji (ok. 3.1 kg) lub prtw po 7090 uncji (2.22.8 kg).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Zoa rud Zn-Pb w obszarze lsko-krakowskim nie s indonone, brak te z in-
nych rud, w ktrych domieszki indu byyby znaczniejsze.
Produkcja
Ind w Polsce nie jest produkowany, podobnie jak surowce indonone.
Obroty
Krajowe zapotrzebowanie na ind jest pokrywane nieregularnym importem, ktry w la-
tach 20052009 waha si w granicach od 9 do 84 kg. Gwnym i regularnym dostawc by-
y USA, natomiast zakupy z Chin, Belgii, Niemiec, Szwajcarii, Japonii i Wielkiej Brytanii
miay mniejsze znaczenie (tab. 1). Statystycznie nieuchwytne s obroty indem w masowo
sprowadzanych wyrobach, np. przemysu elektronicznego.

Saldo obrotw indem miao zmienn, ujemn warto (tab. 2). Zaley ono od wielkoci
importu oraz cen na rynkach midzynarodowych, co z kolei wpywa na warto jednostko-
w importu (tab. 3).
Zuycie
Dane o wielkoci i strukturze zuycia indu w Polsce nie s dostpne.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Globalne zasoby indu ocenia si na okoo 11000 t. Najbogatsze w ind s m.in. zoa y-
owe rud Sn i masywnych pirytw w rodkowych Andach (Peru, Boliwia), w Kanadzie
(Sullivan i Mount Pleasant najzasobniejsze na wiecie) i Rosji. Najwikszymi zasoba-
mi indu na wiecie dysponuj Chiny, gdzie w siarczkowych zoach rud Zn-Pb ind do po-
wszechnie zastpuje diadochowo Zn w sfalerycie, tworzc lokalnie wysokie koncentracje
dochodzce do 100 ppm. Mimo wysokich koncentracji, odzysk indu z rud cyny nie jest pro-
wadzony ze wzgldu na brak opacalnej technologii.
362 IND
Tab. 1. Gospodarka surowcami indu w Polsce CN 8112 92 81
kg
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import = Zuycie
p
13 84 9 77 48
Belgia 50
Chiny 11 26
Japonia 12
Niemcy 1 5
Szwajcaria 1
USA 1 8 8 76 31
Wielka Brytania 1
rdo: GUS
Tab. 2. Warto obrotw indem w Polsce CN 8112 92 81
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import = Saldo -46 -213 -19 -116 -75
rdo: GUS
Tab. 3. Warto jednostkowa importu indu do Polski CN 8112 92 81
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/kg 3531 2530 2111 1507 1562
USD/kg 1076 824 749 610 510
rdo: GUS
Produkcja
wiatowa produkcja indu rafinowanego w latach 20052008 utrzymywaa si na sto-
sunkowo stabilnym poziomie 600640 t/r In, po czym w roku 2009 spada o 8% (tab. 4)
w wyniku oglnowiatowego kryzysu gospodarczego skutkujcego zmniejszonym zapotrze-
bowaniem na ind, np. w Japonii zmalao a o 30%.
W ostatnich latach o obliczu rynku surowcw indu na wiecie decyduj producenci
chiscy, wrd ktrych najwikszym potencjaem dysponuj huty cynku Zhuzhou, Hua-
li, Huaxi, Lia Bin, Liuzhou oraz szereg mniejszych producentw. W latach 20042006
producenci chiscy modernizowali i rozbudowywali swoje zakady, a najwiksze przyrosty
mocy produkcyjnych zanotoway m.in.: firma Hechi Jinhe Mining and Smelting Co.
gdzie z pocztkiem roku 2006 wybudowano w istniejcym zakadzie now instalacj o zdol-
nociach produkcyjnych 10 t/r In, firma Yunnan Mengzi Minerals, ktra w poowie 2006 r.
zakoczya budow zupenie nowego zakadu o szacunkowych mocach produkcyjnych
50 t/r In, oraz Huludao Zinc Industry, ktra zwikszya moce produkcyjne do okoo 50 t/r
In. Oferowane do tej pory przez chiskich producentw surowce nie s najwyszej jakoci,
jednak stanowi dobry surowiec wyjciowy do produkcji wyszych gatunkw indu rafino-
wanego w Japonii, USAi innych krajach. Pomimo tego wytwrcy chiscy staraj si posze-
rza asortyment oferowanych produktw, czego przykadem jest wybudowanie przez firm
IND 363
Tab. 4. wiatowa produkcja indu rafinowanego
t In
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Belgia 30 30 30 30 30
Holandia 5 5 5 5 5
Niemcy 10 10 10 10 10
Rosja 10
w
10
w
10
w
10
w
4
Ukraina . . . . .
Wochy 5 5 5 5 5
EUROPA 65
w
65
w
65
w
65
w
59
Brazylia
w
5
Peru 7
w
6 5
w
6 25
AMERYKA PD. 7
w
6 5
w
6
w
30
Kanada 45
w
50 50 45 40
USA . . . . .
AMERYKA PN. i R. 45
w
50 50 45 40
Chiny 370
w
400
w
370
w
340
w
280
Japonia 70 55 60 65 70
Kazachstan 0
w
0
w
0
w
0
w
0
Korea Pd. 50 60 70 75 70
AZJA 490
w
515
w
500
w
480
w
420
W I A T
1
607
w
636
w
620
w
596
w
549
1
bez Ukrainy i USA
rdo: MY, MCS
Zhuzhou Smelter Group w 2006 r. nowego zakadu produkcyjnego tlenku In-Sn (ITO),
w ktrym planuje si przetwarza do 24 t In rocznie. Wytwarzany ITO sprzedawany jest na
rynku wewntrznym, a odbiorcami bd producenci telewizorw LCD i tranzystorw cien-
kowarstwowych.
Istotny wpyw na poziom wiatowej produkcji maj firmy kanadyjskie: Teck Cominco
Ltd. (huta Trail) o zdolnociach produkcyjnych 75 t/r In i Xstrata plc (huta Kidd Creek),
belgijska Union Miniere (huta w Hoboken) o zdolnociach produkcyjnych 30 t/r In oraz
japoskie: Nikko Materials Inc., Toho Zinc Co. Ltd. i Dowa Metals & Mining Co. Ltd.
Z kocem 2004 r. koreaska firma Korea Zinc Co. Ltd. rozpocza produkcj indu rafino-
wanego w nowym zakadzie w Onsan o zdolnociach produkcyjnych szacowanych na
200 t/r In, w tym 100 t/r indu pierwotnego, a pozostae 100 t/r In z przerobu importowa-
nych z Japonii zomw zuytych monitorw z ITO. Produkcj w Peru prowadz obecnie
dwie huty La Oroya, bdca wasnoci firmy Doe Run Peru SRL oraz Cajamarquil-
la o zdolnociach produkcyjnych 38 t/r In, ktrej wacicielem jest firma Votonrantim Me-
tais. Ta ostatnia rozpocza ponadto produkcj indu rafinowanego w Brazylii w hucie Juiz
de Fora. Handlowe gatunki indu, wycznie z surowcw importowanych niszej jakoci
oraz zomu, produkowane s rwnie przez firmy amerykaskie: Indium Corp. of Ameri-
ca i Resources Alloys and Metals oraz brytyjsk firm Mining & Chemical Products.
Roso take zaangaowanie inwestorw zachodnich w rozwj technologii i maksymalne
wykorzystanie istniejcego potencjau w Rosji (kombinat Czelabisk oraz Ural Mining
and Metals Co.).
Obroty
Ocena wielkoci wiatowych obrotw surowcami indu jest bardzo trudna ze wzgldu
na fragmentaryczno danych. Dominuje w nich ind metaliczny o rnym stopniu czystoci.
Najwikszym wiatowym jego eksporterem s Chiny, ktre w 2009 r. sprzeday 49 t. Z ko-
lei najwikszym importerem jest Japonia, dokd w 2009 r. sprowadzono 215 t surowcw in-
du (metalu, proszkw i zomw indononych), podczas gdy w okresie 20052008 byo to
342434 t/r. W latach 20072009 ulega zmianie struktura importu do Japonii: gwnym
dostawc staa si Korea Pd. (ponad 60% zrealizowanych dostaw), a znacznie ograniczono
zakupy w Chinach (o ponad 70%) z uwagi na wprowadzone w tym kraju ograniczenia eks-
portowe, ktre z kolei spowodoway wzrost cen. Innym powanym importerem s USA,
dokd w 2009 r. sprowadzono 105 t In w postaci nie obrobionej, proszkw, odpadw i zo-
mu (w 2007 r. 147 t In, a w 2008 r. 144 t In). Gwnymi dostawcami byy Chiny, Kanada,
Japonia i Belgia.
Zuycie
Ind metaliczny jest powszechnie uywany w elektronice w postaci stopw, zcz i lutw
niskotopliwych. Ultracienkie, transparentne powoki tlenku indu oraz tlenku In-Sn (ITO)
uywane s w produkcji ekranw ciekokrystalicznych (LCD), plazmowych, paskich kinesko-
pw, lamp luminescencyjnych i elektrod transparentnych oraz decyduj o wasnociach anty-
mrozowych i przeciwmgielnych reflektorw oraz przednich szyb samolotw i lokomotyw,
a take pozwalaj na kontrol strat energii przez okna budynkw. W technice pprzewodni-
kowej surowce indu znajduj zastosowanie w produkcji czujnikw podczerwieni, szybkich
tranzystorw i wysoko wydajnych ogniw fotowoltaicznych. Rozwj popytu na ind w techni-
kach komputerowych i wizualnych w ostatnich latach bywa porwnywany z pprzewodni-
364 IND
kow eksplozj z lat 60-tych XX wieku. W 2009 r. okoo 84% wiatowego zuycia indu
przypadao na produkcj ITO, 8% lutw i stopw (z Bi, Cd, Pb, Sn), 5% zwizkw
In, 2% pprzewodnikw dla elektroniki oraz podzespow elektrycznych, 1% inne.
Ceny
Gwatownie wzrastajce w latach 20052006 zapotrzebowanie na surowce indu ze strony
odbiorcw japoskich, koreaskich, amerykaskich i tajwaskich nie byo zaspokajane wy-
starczajcym wzrostem produkcji. Spowodowao to, i ceny rednioroczne indu w gatunku
standard na rynku USAwzrosy do rekordowych 918 USD/kg (tab. 5). W roku 2007 sytuacja
rynkowa ulega wyranej stabilizacji, a utrzymujca si na wysokim poziomie poda dopro-
wadzia do 13% spadku cen, ktrych rednioroczne notowania wyniosy 795 USD/kg (tab. 5).
W pierwszej poowie roku 2007 notowania cen indu standard wynosiy 835 USD/kg, lecz
z kocem wrzenia znaczco spady do 685 USD/kg, po czym pozostaway niezmienne
przez cay rok 2008 (tab. 5). W obliczu malejcego od wrzenia 2008 r. zapotrzebowania na
ind, z pocztkiem 2009 r. producenci w USA obniyli ponownie ceny do 500 USD/kg i do
koca roku nie zanotowano ich zmian na rynku amerykaskim (tab. 5).
IND 365
Tab. 5. Ceny indu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Metal standard
1
827 918 795 685 500
1
99.97% In, USD/kg, cena rednioroczna MY
ITR
Itr (Y), zaliczany do grupy pierwiastkw ziem rzadkich ze wzgldu na zblione do nich
wasnoci chemiczne oraz wspwystpowanie z nimi w przyrodzie, wchodzi w skad licz-
nych mineraw: np. gagarinitu, bastnaesytu, parisytu, fergussonitu, formanitu, pirochlo-
rytu, ksenotymu, gadolinitu etc. Sporadycznie tworz one samodzielne zoa komplekso-
wych rud z udziaem Y: Strange Lake (55 mln t rudy z 0.38% Y
2
O
3
) i Thor Lake (Kana-
da), Bokan Mts. (USA). Jednak itr jest pozyskiwany gwnie z mineraw, w ktrych wy-
stpuje jako domieszka, np. apatytu, monacytu, bastnaesytu.
Do tradycyjnych zastosowa itru metalicznego naley produkcja stopw trudnotopli-
wych, nadstopw i metali jubilerskich. Natomiast najbardziej dynamicznie rozwijajcymi
si kierunkami jego uytkowania s techniki laserowe, elektronika i optyka, wymagajce
metalu bardzo wysokiej czystoci. W ostatnich latach wzrost produkcji, gwnie wysokiej
czystoci tlenkw i azotanw itru, doprowadzi do zrwnowaenia rynku po wieloletnich
niedoborach. Stabilizacja poday, a nawet jej rozwj (gwnie w Chinach), spowodoway
stabilizacj cen surowcw itru. O przyszym rozwoju zapotrzebowania na surowce itru de-
cydowa bd dziedziny wymagajce metali o wysokiej czystoci (maks. 99.99999% Y
Nippon Mining Co., Japonia), takie jak elektronika i techniki laserowe, w ktrych itr nie
znajduje porwnywalnych substytutw.
Przedmiotem handlu s: surowy tlenek itru (60% Y
2
O
3
), wlewki itru metalicznego
(99.099.9% Y) oraz tlenek itrowy (99.999.99% Y
2
O
3
).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce zoa kopalin itru oraz innych kopalin Y-nonych nie s znane. Potencjalne
jego rdo stanowi odpady fosfogipsw z 0.0070.013% Y
2
O
3
, tj. 0.81% REO (por.:
FOSFOR), m.in. w ZCh Police i ZCh Wizw koo Bolesawca.
Produkcja
Surowce itru nie s produkowane w Polsce.
Obroty
Poziom importu surowcw itru trudno oszacowa, gdy w statystykach ujmowany jest
cznie z innymi metalami ziem rzadkich oraz skandem. W latach 20052006 notowano
wzrost importu itru metalicznego, metali ziem rzadkich i skandu do rekordowych 6.8 t

w 2006 r., po czym w okresie 20072008 systematycznie spada i w 2008 r. wynis zale-
dwie 0.6 t. W roku 2009 zwikszone zapotrzebowanie krajowych odbiorcw wpyno na
wzrost importu do 2.4 t. Natomiast import zwizkw itru wykazywa du zmienno
w przedziale 1663 t/r, przy stabilizacji na poziomie 3039 t/r w okresie 20052006, z kolei
w latach 20072008 osign najwyszy poziom 5863 t/r, jednak w 2009 r. spad do zale-
dwie 16 t (por.: PIERWIASTKI ZIEM RZADKICH).
W ostatnich latach gwnymi dostawcami surowcw itru i pierwiastkw ziem rzadkich
do Polski byy Holandia, Austria i Chiny, mniejszymi Niemcy i inne kraje Europy Zachod-
niej oraz USA. Deficyt w handlu tymi surowcami wzrs w latach 20052006 do niemal
3.8 mln PLN w 2006 r., w 2007 r. zmala do 1.5 mln PLN, w 2008 r. wynis 1.9 mln PLN,
a w roku 2009 zmala do 1.0 mln PLN. Warto jednostkowa importu bya uzaleniona od
wielkoci zakupw, jakoci sprowadzanych surowcw, jak i cen dyktowanych przez produ-
centw.
Zuycie
Zapotrzebowanie na surowce itru zaspokajane jest w caoci importem. Informacje na
temat struktury i wielkoci ich zuycia w Polsce nie s znane. Przypuszczalnie s one zbli-
one do trendw konsumpcji wiatowej.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
wiatowe zasoby itru, szacowane na okoo 540 tys. t Y
2
O
3
, skoncentrowane s w okoo
75% w zoach rud uranu i piaskw plaowych z monacytem i ksenotymem, a reszta
m.in. w zoach iw zwietrzelinowych, karbonatytw apatytowo-magnetytowych, fosfory-
tw oraz mineraw Nb-Ta. Najwiksze zasoby itru wystpuj w Chinach (220 tys. t Y
2
O
3
),
USA (120 tys. t), Australii (100 tys. t), Indiach (72 tys. t), Malezji (13 tys. t), Rosji (8 tys. t),
RPA (4 tys. t), Kanadzie (3 tys. t) oraz Brazylii (2 tys. t). Do niedawna podstawowym jego
rdem byy koncentraty monacytu z rednio 2% Y
2
O
3
. W ostatnich latach znacznie ogra-
niczono ich wykorzystanie (wysoka radioaktywno), na rzecz znacznie uboszych w itr
koncentratw bastnaesytu (okoo 70% cznej produkcji), przetwarzanych najczciej na
wysokiej czystoci tlenki bd azotany. Na znaczeniu zyskuj rwnie koncentraty ksenoty-
mu (okoo 25% Y
2
O
3
), z ktrych na niewielk skal pozyskuje si surowy tlenek itru z oko-
o 60% Y
2
O
3
.
Produkcja
Grupa producentw surowcw itru jest ograniczona do kilkunastu krajw. Cz z nich
w ostatnich latach znacznie zredukowaa bd wstrzymaa przetwrstwo wasnych surow-
cw (m.in. USA, Australia, Malezja, RPA, Tajlandia, Sri Lanka) ze wzgldu na nieopacal-
no lub niewystarczajc poda z lokalnych z (tab. 1). Wiodc rol na rynku odgrywaj
kompanie ponadnarodowe, zajmujce si pozyskiwaniem i/lub importem oraz produkcj
wszystkich pierwiastkw ziem rzadkich, sprzedawanych w formie koncentratw, produktw
porednich bd metali, jak: Rhodia Inc. (Francja, USA, Kanada), Iluka Resources Ltd.
(Australia, USA), Molycorp Inc. i in. Wyjtek stanowi Chiny obecnie najwikszy, syste-
matycznie zwikszajcy poda dostawca wiatowy (np. okoo 95% importu USAw ostatnich
368 ITR
latach pochodzi z Chin). Dziaa tam kilkanacie orodkw przetwrstwa, z ktrych najwik-
szymi s Baotou w Mongolii Wewntrznej (potencja przetwrczy 9.5 mln t/r rudy) i Bayin
w prowincji Gansu. Ponadto, wskutek zagospodarowania nowych z, wystpi znaczny
wzrost poday surowcw itru z Chin do ok. 8800 t/r w latach 20062009, tj. a ponad
trzykrotnie wicej w stosunku do ustabilizowanej na poziomie 2300 t/r poday z okresu
20032004 (tab. 1).
Obroty
Gwnymi dostawcami surowcw itru na rynki wiatowe s ich najwiksi producenci,
tj. Chiny i Indie, a take przetwrcy, tacy jak Japonia, Belgia, Francja i Niemcy. Natomiast
grup odbiorcw tworz kraje o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. Np. w przy-
padku USAw latach 2005200993% importu pochodzio z Chin, 6% z Japonii i niespena
1% z Francji.
Zuycie
Rnorodno i ciga ewolucja zastosowa itru oraz lokalna specyfika popytu kompli-
kuje waciw ocen globalnej struktury jego uytkowania, zwaszcza e statystyki w wik-
szoci pastw nie s publikowane. W USA w ostatnich latach ksztatowaa si ona nastpu-
jco: luminofory lampowe i katodowe 81%, ceramika 12%, metalurgia (stopy spe-
cjalne) 5%, elektronika 2%, Najpowszechniejszymi na wiatowym rynku wyrobami
z udziaem itru s: luminofory (w monitorach kolorowych odbiornikw TV i komputerw,
gdzie zwizek Eu-Y odpowiada za barw czerwon), trjbarwne lampy fluorescencyjne,
czujniki temperatury, ekrany wzmacniajce promieniowanie X, elektronika (granaty itrowo-
-elazowe YIG w czujnikach radarw mikrofalowych), szka i krysztay laserowe (w narz-
dziach tncych i do spawania, narzdziach chirurgicznych, czytnikach temperatury i in.), su-
perstopy, nadprzewodniki wysokotemperaturowe. Istotny rozwj zapotrzebowania na su-
rowce itru by bezporednio zwizany z lawinowym wzrostem produkcji kolorowych tele-
wizorw, a take faktem, e surowce te w podstawowych dziedzinach uytkowania (lumi-
nofory, lasery) nie znajduj praktycznie substytutw (moliwa substytucja magnezj w nie-
ktrych zastosowaniach ceramicznych powoduje znaczne pogorszenie wasnoci wyrobw).
Wzrost zapotrzebowania na itr w ostatnim okresie dotyczy wikszoci zastosowa, co byo
ITR 369
Tab. 1. Produkcja itru na wiecie
t Y
2
O
3
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Rosja 26 26 26 26 26
EUROPA 26 26 26 26 26
Brazylia 8 15 15 15 15
AMERYKA PD. 8 15 15 15 15
Chiny
s
6000 8800 8800 8800 8800
Indie 55 55 55 55 55
Malezja 15 4 4 4 4
AZJA 6070 8859 8859 8859 8859
W I A T 6104 8900 8900 8900 8900
rdo: MCS
zwizane przede wszystkim z oywieniem popytu na wyroby z udziaem itru na rynkach
krajw byego bloku wschodniego. Dotyczy to szczeglnie Chin, ktre stay si w ostatnich
latach najwikszym wytwrc telewizorw. Konsumpcja surowcw itru w USA osigna
rekordowe 742 t Y
2
O
3
w 2006 r., po czym w latach 20072009 spadaa, do 450 t Y
2
O
3
w 2009 r.
Ceny
Ceny metalu i tlenkw podawane s jako katalogowe ceny producentw i sprzedawcw,
tj. Molycorp Inc., Rhodia Inc. czy Baotou. Wykazuj one due zrnicowanie w odniesie-
niu do tego samego surowca, ze wzgldu na zmienn ilo i jako, a take siln konkuren-
cj na rynku (stosowanie upustw). Ceny itru metalicznego, o czystoci 99.099.9% Y,
w roku 2005 wynosiy 96 USD/kg, natomiast w okresie 20062009 wahay si w przedziale
68155 USD/kg. Ceny tlenku itru, o czystoci 99.099.99% Y, w latach 20052009 wahay
si (w zalenoci od czystoci) w przedziale 1085 USD/kg.
370 ITR
JOD
Jod (J) pozyskiwany jest przede wszystkim z solanek jodowych i jodowo-bromowych,
a tylko w Chile ze z azotanw potasu i sodu (saletry chilijskiej) na Pustyni Atacama.
Wykorzystywany jest gwnie w postaci zwizkw. Moliwoci jego stosowania w kompu-
terowych technikach tworzenia obrazw cyfrowych, produkcji organicznych pprzewodni-
kw oraz oczyszczania wody i wielu innych dziedzinach, przyczyniy si do rozbudowy
zdolnoci produkcyjnych i szybkiego wzrostu poday jego surowcw. Notowany w ostat-
nich latach gwatowny wzrost zapotrzebowania, zwaszcza ze strony producentw cieko-
krystalicznych ekranw komputerowych i telewizyjnych (LCD), a take utrzymujcy si
wysoki popyt w pozostaych tradycyjnych dziedzinach uytkowania przyczyniy si do
systematycznej zwyki cen w ostatnich latach. W 2009 r. jod by jednym z niewielu surow-
cw, ktrego ceny wzrosy, opierajc si skutkom wiatowego kryzysu gospodarczego. Eks-
pansja cyfrowych technik wizualnych i komputerowych, a take popularyzacja jodowania
produktw spoywczych i oczyszczania wody przy uyciu jodu, zwaszcza w krajach Azji,
powoduj, e prognozy dla rynku jodu w najbliszych latach s optymistyczne.
W obrocie midzynarodowym wystpuje jod sublimowany surowy (zwykle min.
99.599.8% J) i jod resublimowany wyszej czystoci (zwykle 99.9% J), a przede wszyst-
kim jego zwizki: jodek potasu, jodek sodu i inne.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Na obszarze Polski wystpuj solanki bromo-jodowe i jodo-bromowe, wykorzystywane
do celw balneologicznych, np. w Rabce i apczycy k. Bochni (por.: BROM). Zawarto
jodu w tych solankach wynosi od ok. 5 do ponad 100 mg/l (w Dbowcu koo Skoczowa).
Ich czne udokumentowane zasoby okrela si na 32.18 mln m
3
(BZKiWP, 2010). Ograni-
czone iloci jodu zawiera rwnie cz wd, zrzucanych do ciekw otwartych przez zaka-
dy balneologiczne i kopalnie wgla kamiennego GZW.
Produkcja
Jod nie jest w Polsce obecnie produkowany, mimo i w latach 1970-tych opracowano
technologi kompleksowego, bezodpadowego zagospodarowania solanek wystpujcych w oko-
licach Bochni, z ktrych prowadzono jego odzysk na skal ptechniczn. W latach 1980-tych
rozpoczto produkcj soli leczniczej jodowo-bromowej w warzelni Kopalni Soli Bochnia,
a po jej likwidacji w 1999 r. dziaalno t przej Zakad Przerbki Solanek Jodowo-

-Bromowych Salco S.C. w apczycy k. Bochni. Sl lecznicza jest otrzymywana metod
panwiow przez odparowanie wody z solanki jodowo-bromowej wydobywanej ze zoa
apczyca. W analizowanym okresie jej produkcja zwikszya si z 450 t w 2005 r. do 874 t
w 2009 r.
Obroty
Poda surowcw jodu, poza solami leczniczymi jodowo-bromowymi, pochodzi w Pols-
ce z importu (tab. 1). Najbardziej regularnym dostawc jodu elementarnego byo Chile.
Znaczcy dotychczas import z Niemiec, w 2009 r. niemal zamar, zwikszyy si natomiast
dostawy z Belgii. Saldo obrotw jodem wykazywao stale ujemn warto, ktrej zmiany
wynikay z fluktuacji wielkoci dostaw i poziomu cen na rynku midzynarodowym (tab. 3).
Jod by rwnie przedmiotem pocztkowo niewielkiego (rzdu kilkuset kilogramw na rok)
reeksportu do krajw ociennych (w 2009 r. gwnie do Rosji). W ostatnich dwch latach
sprzeda ta, rzdu 5 t/r, stanowia ju odpowiednio 26 i 50% wielkoci zakupw. Spord
pozostaych surowcw jodu regularne sprowadzano jodki i tlenojodki. W 2009 r. ich import
zwikszy si czterokrotnie w stosunku do stabilnego poziomu okoo 30 t/r w poprzednich
trzech latach (tab. 2). W bilansie handlu tymi surowcami utrzymywa si deficyt, w pew-
nym stopniu agodzony wpywami z eksportu (tab. 3).
Wartoci jednostkowe importu jodu elementarnego do Polski wykazyway podobne
tendencje i poziom, jak ceny na rynkach midzynarodowych (zwaszcza w ostatnich latach,
kiedy nastpia wyrana ich zwyka), odzwierciedlajc fluktuacje wiatowej poday. O ich
wysokoci decydoway przede wszystkim warunki zawarte w kontraktach oraz koszty trans-
portu (tab. 4, 6).
372 JOD
Tab. 1. Kierunki importu jodu do Polski CN 2801 20
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 9 15 17 19 10
Belgia 1 3 8 6
Chile 2 2 3 2 4
Niemcy 7 12 11 5 0
Pozostae 0 0 4
Eksport 0 0 1 5 5
Zuycie
p
9 15 16 14 5
rdo: GUS
Tab. 2. Gospodarka jodkami i tlenojodkami w Polsce CN 2827 60
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 56 29 30 31 127
Eksport 3 2 3 4 24
Zuycie
p
53 27 27 27 103
rdo: GUS
Zuycie
Wielko zuycia jodu i zwizkw jodu w poszczeglnych branach nie jest znana. S
one wykorzystywane gwnie w produkcji katalizatorw i lekw, w fotografice oraz jako
dodatek do soli kuchennej.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zoa jodu na wiecie rozpoznano w niewielu krajach. Ich globalne zasoby ocenia si
na 15 mln t J (nie uwzgldniajc wody morskiej, zawierajcej okoo 0.05 ppm J, tj. okoo
31 mln t J). Wanym rdem jodu s solanki jodowe i jodobromowe, w ktrych zawarto
jodu moe waha si w granicach 30150 ppm. Wystpuj one w otoczeniu z gazu ziem-
nego i ropy naftowej lub samodzielnie, m.in. w Japonii 4.9 mln t J (zoa w prefekturach
Chiba, Niigata, Sadowara, Okinawa, Oshamambe), USA 250 tys. t (Oklahoma: zo-
a Vici, Dover, Woodward), Azerbejdanie 170 tys. t (Baku, Neftchaa), Turkmenista-
nie 170 tys. t (Cheleken, Nebit Dag nad Morzem Kaspijskim). Duymi zasobami jodu
w solankach dysponuj ponadto Rosja 120 tys. t (Pw. Krymski, Krasnodar nad Mo-
rzem Czarnym) i Indonezja 100 tys. t (wschodnia Jawa). Jednak najwiksze na wiecie
zasoby jodu, rzdu 9 mln t (60% zasobw wiatowych) ze r. 400 ppm J, znajduj si na
pustyni Atacama w pnocnym Chile w zoach azotanw potasu i sodu (saletry chilij-
skiej). Na niewielk skal jako jego rdo wykorzystywane s rwnie bogate w jod wodo-
JOD 373
Tab. 3. Warto obrotw surowcami jodu
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Jod elementarny
CN2801 20
Eksport 10 31 115 317 471
Import 517 980 1140 1101 936
Saldo -507 -949 -1025 -784 -468
Jodki i tlenojodki
CN2827 60
Eksport 169 189 153 276 2017
Import 2096 2127 2085 1911 3508
Saldo -1927 -1938 -1932 -1635 -1491
rdo: GUS
Tab. 4. Warto jednostkowa importu jodu do Polski CN 2801 20
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 57390 64576 67603 58239 89144
USD/t 17367 20501 24038 24849 30479
rdo: GUS
rosty morskie z rodziny Laminaria (do 0.45% w jednostce suchej masy), wystpujce
u wybrzey Chin. Do 1959 r. stanowiy one gwne rdo pozyskiwania jodu na wiecie.
Produkcja
Czoowymi producentami jodu s kraje, dysponujce najwikszymi jego zasobami, tj.
Chile i Japonia. W ostatnich latach z Chile pochodzio okoo 5860% wiatowej poday,
a z Japonii 3234% (tab. 5). Dziki oywieniu zapotrzebowania na jod w zwizku z pojawie-
niu si nowych obiecujcych jego zastosowa, wiatowa produkcja tego surowca w ostatnich
piciu latach zwikszya si z 26.5 do 30 tys. t/r (tab. 5).
W Chile jod pozyskiwany jest ubocznie w procesie produkcji nawozw azotowych lub
jako produkt podstawowy z kopaliny z azotanw potasu i sodu (z 0.040.06% J), jak
rwnie bogatych w zwizki jodu odpadw po ich eksploatacji. Do najwikszych i najwa-
niejszych rde jodu naley zoe Aquas Blancas zlokalizowane w pnocnej czci kraju,
w ktrym stwierdzone zasoby saletry chilijskiej wynosz 37.7 mln t. Jest ono od 2001 r.
eksploatowane metod ugowania (do niedawna prowadzonego na skadowisku) przez firm
Atacama Minerals. Pod koniec 2009 r., dziki zmianie stosowanej technologii hydrometa-
lurgicznej i optymalizacji procesu pozyskiwania jodu (budowa instalacji bazujcej na meto-
dzie agitated leaching, w ktrej moliwe jest 25-procentowe zwikszenie odzysku jodu
i skrcenie czasu trwania procesu z jednego miesica do 24 godzin) produkcja jodu z tego
zoa osigna rekordow wielko 1100 t, przyczyniajc si do wzrostu cznej poday te-
go surowca w Chile do 17.4 tys. t. Ponadto, zapowiedziano dalsz modyfikacj nowej insta-
lacji, polegajca na jej przystosowaniu do przetwarzania rnych typw rudy, co powinno
przynie zwikszenie produkcji jodu do 1500 t/r pod koniec 2010 r. Inwestycje zwizane
z rozbudow potencjau rozpocz rwnie wiatowy potentat na rynku surowcw jodu
374 JOD
Tab. 5. wiatowa produkcja jodu
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Azerbejdan
s
300 300 300 300 300
Rosja
s
300 300 300 300 300
EUROPA 600 600 600 600 600
Chile 15364 16494 15473 15503 17400
AMERYKA PD. 15364 16494 15473 15503 17400
USA 1570 1600 1610
s
1620
s
1600
AMERYKA PN. i R. 1570 1600 1610
s
1620
s
1600
Chiny
s
550 560 570 570 580
Indonezja 75 75 75 75 75
Japonia 8095 8724 9282 9500 9600
Turkmenistan
s
270 270 270 270 270
Uzbekistan 2 2 2 2 2
AZJA 8992 9631 10199 10417 10527
W I A T 26526 28325 27882 28140 30127
rdo: MY, MCS
Sociedad Quimica y Minera de Chile (SQM). Dotycz one zakadw: Nueva Victoria
(najwaniejszy oddzia produkcyjny firmy) oraz Pampa Blanca, ktrych zdolnoci produk-
cyjne w perspektywie roku 2012 zostan zwikszone o 25%. SQM, wraz z jej oddziaami
SQM Yoda, PCS Yumbes i DSM Minera, jest uytkownikiem najwikszych w skali glo-
bu z saletry chilijskiej: Pedro de Valdivia, Pampa Blanca i Maria Elena oraz hady
odpadw Sierra Gordo. Obecnie we wszystkich zakadach tego przedsibiorstwa przetwarza
si ponad 20 mln t rudy rocznie, a czne ich zdolnoci produkcyjne sigaj 12 tys. t/r J.
Od 2006 r. SQM jest rwnie wacicielem zakadu przetwrstwa surowcw jodu Royal
DSM Minera B.V. w Holandii, co zapewnio jej dostp do sieci dystrybucyjnej tej firmy
w Europie. Innymi wanymi producentami w Chile s: Compania de Salitre Y Yodo de
Chile (Cosayach) dysponujca zasobami 300 tys. t J (planowane zwikszenie zdolnoci
produkcyjnych do 6 tys. t/r J projekt Algorta), oraz ACF Minera (wasno chilijskiej ro-
dziny Urruticoechea z udziaem DSM Minera) o zdolnociach produkcyjnych 1 tys. t/r.
W Japonii, ktra jest drugim producentem jodu na wiecie, jego produkcja w ostatnich
piciu latach zwikszya si z 8.1 do 9.6 tys. t/r. Jod jest pozyskiwany z solanek towarzy-
szcych zoom gazu ziemnego (ze redni zawartoci jodu rzdu 150 ppm) przez 8 produ-
centw w 11 instalacjach, zlokalizowanych gwnie w prefekturze Chiba (90% poday),
wrd ktrych najwikszym jest Ise Chemical Industry Co. (3600 t/r w 3 zakadach),
a take m.in. Godo Shigen Sangyo 2400 t/r, Kanto Natural Gas Development Co.
1200 t/r, Nihon Tennen Gas 1200 t/r i in.
Do duych wiatowych dostawcw jodu nale rwnie Stany Zjednoczone. Cao
produkcji, szacowanej na 1.6 tys. t/r, pochodzi z solanek podziemnych lub odpadowych (za-
wierajcych rednio 300 ppm J), ktre towarzysz zoom ropy naftowej w stanie Oklaho-
ma i s przetwarzane przez trzy firmy: Iochem Corp. wasno Toyota Tsuho America
Inc. (9 odwiertw o zdolnoci produkcyjnej 1200 t/r i zakad produkcyjny w pobliu miejs-
cowoci Vici, wikszo importowana przez Schering AG z Niemiec), Woodward Iodine
Corp. (22 odwierty produkcyjne, wasno japoskiej firmy Ise Chemical Corp.) oraz North
American Brine Resources (niewielki zakad produkcyjny w okolicy Dover). W lipcu
2009 r. na amerykaskim rynku jodu pojawi si nowy uczestnik firma poszukiwawcza
i produkcyjna Iofina Inc., pozyskujca jod i gaz ziemny z 12 odwiertw na obszarach zo-
owych Atlantis i Triton w stanie Montana. Przedsibiorstwo, po przejciu H&S Chemi-
cals (przemianowanej na Iofina Chemicals), zapowiedziao produkcj szerokiej gamy su-
rowcw pochodnych jodu.
W Chinach, nalecych do grupy producentw redniej wielkoci, dziaa okoo 300 drob-
nych wytwrcw, pozyskujcych jod z upraw wodorostw morskich w prowincji Shan-
dong. Podobnego rzdu poda jodu wykazuj kraje byej WNP, dysponujce zarazem znacz-
nym potencjaem jej rozwoju: Azerbejdan (Baku czne zdolnoci 120 t/r; Nieftchaa,
ktrej waciciel Azer-Yod MMC, zapowiedzia gruntown modernizacj i rozbudow
zdolnoci produkcyjnych do 500 t/r), Rosja (Gaogen, Troick 250 t/r, spodziewany roz-
wj produkcji w zwizku z zaangaowaniem zagranicznego inwestora) i Turkmenistan (za-
kady Bakanchimprom dawny Nebitdagski, Hazar byy Czeleken i Boyadag,
o cznym potencjale 600 t/r J; planowane zwikszenie zdolnoci produkcyjnych do 1800 t/r
w 2010 r.). W 2009 r. w gronie producentw jodu spodziewano si rwnie debiutu Iranu,
gdzie w 2008 r. zakoczono budow nowej instalacji firmy Zawya Ltd. o zdolnociach
65 t/r J (docelowo 130 t/r J). Dane na temat wielkoci produkcji w tym kraju nie zostay
jednak udostpnione.
JOD 375
Obroty
Najwikszymi dostawcami surowcw jodu na rynki wiatowe s: Chile (12 tys. t/r,
gwnie do USA, Belgii, oraz Japonii, a take m.in. do Brazylii i Chin) oraz Japonia
(5.66.3 tys. t/r, m.in. do USA). Wanym uczestnikiem tego rynku s rwnie Stany Zjedno-
czone (ostatnio 1.01.2 tys. t/r, gwnie do Niemiec, Kanady i Meksyku), ktre s zarazem du-
ym importerem, sprowadzajcym 5.66.3 tys. t/r, gwnie z Chile (80% dostaw w 2009 r.).
Oywion sprzeda prowadziy rwnie: Indonezja, Niemcy i Turkmenistan (rozwj eks-
portu do Zjednoczonych Emiratw Arabskich). Do grupy odbiorcw jodu naley wikszo
krajw na wiecie ze wzgldu na rzadko jego z. Najwikszymi w ostatnich latach byy:
USA, Holandia (1.82.4 tys. t/r), Francja (1.62.1 tys. t/r), Belgia (1.52.0 tys. t/r), Niemcy
(1.21.7 tys. t/r), Wielka Brytania (1.01.7 tys. t/r), Hiszpania (1.01.3 tys. t/r). Czsto
znaczna cz tych zakupw jest przedmiotem reeksportu, jak w przypadku Belgii, Nie-
miec, czy Wielkiej Brytanii.
Zuycie
Wielko zuycia jodu w skali globalnej ocenia si na ponad 30 tys. t/r. Najwyszy jego
poziom przypisuje si krajom Europy Zachodniej (1012 tys. t/r) i USA (ok. 4.5 tys. t/r),
a najszybsze tempo wzrostu Chinom, Indiom i innym krajom rozwijajcym si. Perspek-
tywy rozwoju zapotrzebowania na jego surowce rysuj si optymistycznie, mimo zakce
w 2009 r. spowodowanych spowolnieniem tempa rozwoju gospodarczego oraz wycofywa-
niem jodu z niektrych dotychczasowych zastosowa.
Jod ma szereg tradycyjnych i wiele nowych kierunkw uytkowania, rokujcych na-
dzieje na rozwj popytu w najbliszych latach. Jego tradycyjnymi konsumentami s m.in.:
przemys farmaceutyczny, medycyna, przemys chemiczny, fotograficzny, spoywczy, rol-
nictwo i in. Roztwr alkoholowy z dodatkiem jodku potasu (jodyna) znany jest od dawna
jako silny rodek antyseptyczny i odkaajcy. agodniej dziaaj zwizki organiczne z jego
udziaem (dermatol, jodoform, ksyroform), natomiast nieorganiczne, np. jodek potasu, jo-
dek sodu i in. s rodkami leczniczymi. Wprowadzenie maych iloci jodku potasu do soli
spoywczej (sl jodowana) skutecznie zapobiega chorobom nowotworowym tarczycy i re-
guluje metabolizm. Podobne znaczenie ma w hodowli byda. Jego zwizki i nuklidy (np.
131
J) stosowane s szeroko w medycynie: w radioterapii, diagnostyce (diagnozowanie scho-
rze ukadu krenia, centralnego systemu nerwowego i mzgu, i in. przy uyciu rodkw
kontrastowych z udziaem 60% J), wytwarzaniu rodkw o dziaaniu bakteriobjczym i de-
zynfekujcym, implantach (baterie litowo-jodowe w stymulatorach serca). Jod peni rwnie
rol katalizatora w produkcji wielu rnych zwizkw chemicznych.
rednie tempo wzrostu zapotrzebowania na jod w najbliszych dziesiciu latach ocenia
si na 2%/r, cho w przypadku najwaniejszych dziedzin jego uytkowania: bada rentge-
nowskich z kontrastem jodowym, biocydw do farb i impregnacji drewna, soli jodowanej
oraz monitorw ciekokrystalicznych LCD, sdzi si, e bdzie ono wysze 3.54%/r,
a dla katalizatorw jodowych stosowanych w cyklu produkcyjnym tworzyw sztucznych
3%/r. Przewidywania wzrostu zapotrzebowania na jod w krajach wysoko rozwinitych (Ja-
ponia, Stany Zjednoczone, Europa Zachodnia) wi si m.in. ze znacznym przyrostem
liczby osb w wieku powyej 65 lat, czego konsekwencj bdzie zwikszony popyt na
usugi medyczne, w tym rentgenowskie badania diagnostyczne z uyciem kontrastu jodowe-
go. Najwiksze jednak perspektywy stwarza rozwj cyfrowych technik wizualnych i kom-
puterowych poczony z lawinowym wzrostem popytu na paskie monitory ciekokrystalicz-
376 JOD
ne (LCD) duych rozmiarw w sektorze komputerowym i telewizyjnym (okoo 60% jodku
potasu do ich wytwarzania dostarcza niemiecka firma Merck K GaA). Wedug prognoz,
globalna sprzeda monitorw LCD w 2012 r. zwikszy si dwukrotnie w porwnaniu z ro-
kiem 2009. Sdzi si jednak, e w najbliszym czasie hamujcy wpyw na jej rozwj moe
mie postp w wykorzystaniu jodu z recyklingu oraz spowolnienie gospodarcze zwizane
z kryzysem finansowym w krajach zachodnich. Spore moliwoci wzrostu konsumpcji
stwarza popularyzacja jodowania produktw spoywczych w krajach rozwijajcych si
(wdroenie programw suplementacji poywienia w Chinach i Indiach) oraz systemw
oczyszczania wody (w Chinach, Pakistanie i Indiach, mimo zastrzee dotyczcych szkodli-
woci dugotrwaej ekspozycji na dziaanie zwizkw jodu), a take technik modyfikacji po-
gody (rozsiewanie w chmurach drobin jodku srebra, w celu wywoania opadw deszczu
lub niegu) i zwikszenie udziau tworzyw sztucznych stabilizowanych jodem w konstrukcji
samochodw osobowych. W ostatnim czasie w Chinach zapowiedziano zmniejszenie dodat-
ku jodu do soli kuchennej (od poowy 2010 r.) w prowincjach, w ktrych stwierdzono pod-
wyszone ryzyko zachorowania na tarczyc. Wpynie to na mniejsze ni zakadano zuycie
jodu w tym kraju.
Przyczynkiem do zwikszenia konsumpcji moe sta si natomiast dopuszczenie w 2008 r.
przez Agencj Ochrony rodowiska (EPA) w USA moliwoci stosowania jodku metylu
(zamiast niszczcego warstw ozonow bromku metylu) w produkcji rodkw ochrony ro-
lin. Po trwajcych jeden rok testach stwierdzono, e jodek metylu moe by stosowany
w uprawie rolin ozdobnych, papryki, truskawek, pomidorw, drzew, murawy oraz winoro-
li. Jednak jeszcze we wrzeniu 2009 r. ostateczna decyzja w tej sprawie nie zapada. No-
wym obszarem wykorzystania zwizkw jodu jest moliwo substytucji chlorofluorowg-
likw (przy uyciu relatywnie niegronych chlorojodowglikw), bdcych skadnikami
mediw chodzcych, aerozoli, rodkw czyszczcych do urzdze elektronicznych i metalu
oraz ganic pianowych. Bran, w ktrej w ostatnich latach nastpio wyrane osabienie za-
potrzebowania jest tradycyjna fotografika wymagajca mokrej obrbki klisz fotograficznych
(z udziaem jodku i bromku srebra), skutecznie wypierana przez technik fotografii cyfro-
wej. Zatem w najbliszych latach, wraz z nieuchronnym dalszym postpem w dziedzinie
obrbki obrazu cyfrowego i aparatury rejestrujcej, naley si spodziewa znacznego ogra-
niczenia konsumpcji jodu w tym kierunku. W niektrych rejonach wiata schykowe ten-
dencje ma rwnie stosowanie jodu do odkaania wody pitnej. Potwierdza to wprowadzony
w padzierniku 2009 r. w 27 krajach czonkowskich Unii Europejskiej zakaz uywania jodu
w tym celu. W USAnadal jest to dopuszczalne (z zastrzeeniem o szkodliwoci dugotrwa-
ej ekspozycji organizmu na dziaanie jodu, zwaszcza osb uczulonych i chorych na tarczy-
c). W niektrych zastosowaniach jod pozostanie jednak niezastpiony, np. w roli dodatku
do karmy dla zwierzt hodowlanych oraz do ywnoci dla ludzi (zwaszcza dzieci na tere-
nach, gdzie wystpuje deficyt jodu, powodujcy zaburzenia psychiczne), katalizatora, czy
rodka farmakologicznego.
Precyzyjne okrelenie struktury kocowego zuycia jodu nastrcza trudnoci ze wzgl-
du na fakt, e wiele jego zwizkw, bdcych produktami porednimi, podlega obrotom
rynkowym. Wedug ocen USGS globalna struktura uytkowania jodu przedstawia si nast-
pujco: 20% badania rentgenowskie z kontrastem jodowym, 13% farmaceutyki, 10%
ekrany LCD, po 9% dodatki do pasz i jodofory, po 5% biocydy i produkcja nylo-
nu, 3% suplementy ywieniowe i 26% inne zastosowania (w tym prawdopodobnie
okoo 16% przypada na katalizatory). W samych Stanach Zjednoczonych udziay gwnych
JOD 377
konsumentw w strukturze zuycia byy w ostatnim czasie nastpujce: rodki antyseptycz-
ne 45%, dodatki do pasz 27%, farmaceutyki 10%, katalizatory 8%, stabilizato-
ry ciepa 5%, inne 5% (tusze, barwniki, odczynniki fotograficzne i laboratoryjne,
smary, baterie, paliwa). Perspektywy rozwoju zapotrzebowania na jod w USA stwarzaj
najnowsze programy badawcze prowadzone w tym kraju, m.in. nad wpywem rozpylania
jodku srebra w chmurach otaczajcych jdro huraganw na osabienie ich siy i zmian kie-
runku przemieszczania si, a take zastosowaniem lasera tleno-jodowego dla potrzeb woj-
skowoci oraz opracowaniem efektywnych metod pozyskiwania wodoru, m.in. w procesie
przemiany termochemicznej z udziaem wody, jodu i dwutlenku siarki oraz energii jdro-
wej. W ostatnim czasie pojawia si hipoteza na temat korzystnego wpywu rosncej iloci
zwizkw jodu, powstajcych w procesie fotosyntezy w wodach Atlantyku i Oceanu Indyj-
skiego w wyniku globalnego ocieplenia, na spowolnienie tego procesu, tj. stopniowe scha-
dzanie atmosfery.
Ceny
Ceny jodu surowego s negocjowane w kontraktach dugo- i krtkoterminowych mi-
dzy kupujcymi i sprzedawcami. W ostatnich piciu latach nastpia zwyka cen jodu,
w wyniku ktrej rednia warto importu jodu do USA z wszystkich kierunkw wzrosa
z niespena 17 USD/kg w 2005 r. do ponad 25 USD/kg w 2009 r. (tab. 6). Podoem a
19% wzrostu cen, ktry nastpi w 2009 r., byo utrzymywanie si wysokiego popytu na su-
rowce jodu na wiecie zarwno w tradycyjnych (diagnostyka rentgenograficzna, rodki
ochrony rolin dla rolnictwa, suplementacja diety ludzi i zwierzt), jak i najnowszych kie-
runkach uytkowania (produkcja ekranw ciekokrystalicznych LCD), ktre uzasadniao jak
najwyszy stopie wykorzystania zdolnoci produkcyjnych wytwrcw tych surowcw. Mi-
mo tego oraz depresyjnego oddziaywania skutkw wiatowego kryzysu gospodarczego, re-
latywnie niewielki wzrost poziomu produkcji w stosunku do zapotrzebowania spowodowa
powstanie na rynku nierwnowagi, ktra pocigna za sob zwyk cen w handlu surow-
cami jodu. Wyranie zwikszyy si rwnie ceny jodu krystalicznego 99.5%podawane na
koniec roku przez Industrial Minerals.
378 JOD
Tab. 6. Ceny jodu surowego
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Jod sublimowany
1
16.75 19.34 21.01 21.52 25.55
Jod krystaliczny
2
22.025.0 25.026.5 25.026.5 28.530.0 30.831.8
1
rednia warto importu do USA, cif, USD/kg MY
2
wbbnach 50 kg, min. 99.5%J, cif Wielka Brytania, USD/kg, na koniec roku IM
KADM
Kadm (Cd) wystpuje gwnie jako domieszka izomorficzna w mineraach cynku,
przede wszystkim sfalerycie ZnS i jest pozyskiwany jako koprodukt przetwarzania metalur-
gicznego koncentratw cynku. Podstawow dziedzin wykorzystania kadmu s baterie i aku-
mulatory NiCd. Tradycyjnie stosowany by rwnie jako skadnik powok antykorozyjnych
oraz barwnikw tworzyw sztucznych i szka. Zastosowania te stopniowo trac na znaczeniu
ze wzgldu na jego toksyczno.
Perspektywy rozwoju rynku kadmu w wietle wprowadzanych w ostatnim czasie ogra-
nicze jego stosowania rysuj si niepewnie. Ze wzgldu na zdolno kumulowania si
w organizmach ywych, jest on wycofywany z wielu dotychczasowych dziedzin uytkowa-
nia. Nadal jednak na du skal jest stosowany w produkcji baterii i akumulatorw NiCd
zasilajcych urzdzenia bezprzewodowe. Najbardziej chonnym rynkiem dla ogniw tego ty-
pu s i pozostan w najbliszym czasie kraje Azji. Lawinowy wzrost popytu na telefony ko-
mrkowe i przenone komputery na wiecie nie oznacza jednak rozwoju wykorzystania bate-
rii NiCd, bowiem coraz powszechniej s one zastpowane m.in. bateriami litowo-jonowymi,
ktre ju obecnie ze wzgldu na mae rozmiary i wag stanowi wyposaenie tych urzdze.
Moliwoci wzrostu popytu na kadm stwarza natomiast rozwj produkcji ogniw sonecz-
nych (CdTe) i ukadw fotowoltaicznych magazynujcych energi oraz akumulatorw prze-
mysowych.
Rynek kadmu charakteryzowa w ostatnich latach nadmiar poday. Mimo to, w 2007 r.
nastpi bezprecensowy wzrost cen tego metalu, do ponad 3 USD/lb, spowodowany zapo-
wiedzi ograniczenia jego sprzeday na warunkach spot na rzecz kontraktw dugotermino-
wych przez czoowego producenta koreaskiego Korea Zinc. Wysokie ceny sprzyjay
zwikszaniu produkcji, zwaszcza w krajach azjatyckich. Boom surowcowy zakoczy si
jednak w ostatnim kwartale 2008 r., kiedy wraz z kryzysem finansowym w USA pojawiy
si oznaki zaamania popytu i rozpocz gwatowny spadek cen. W 2009 r. kryzys na rynku
kadmu przypiecztowao wstrzymanie zamwie nabywcw azjatyckich, bdcych kluczo-
wymi konsumentami tego metalu. Wedug przewidywa analitykw rynku, spadek zuycia
kadmu przy rwnoczesnym rozwoju recyklingu i ograniczaniu wykorzystania materiaw
kadmononych powstajcych w toku hutniczego przetwrstwa koncentratw cynku, moe
w nadchodzcych latach doprowadzi do ich akumulacji na skadowiskach bez moliwoci
ich przyszego zagospodarowania.
Przedmiotem obrotu handlowego s: kadm 99.95% Cd, kadm katodowy 99.98% Cd,
kadm rafinowany 99.9599.97% Cd, kadm rektyfikowany 99.9999.992% Cd, kadm
strefowo przetapiany 99.99599.9999% Cd i in.

GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Kadm wystpuje jako domieszka w rudach Zn-Pb z lsko-krakowskich (0.01
0.05% Cd). Jego zasoby na koniec 2009 r. szacowano na 40 tys. t, w tym okoo 16 tys. t
w zoach eksploatowanych (BZKiWP, 2010).
Produkcja
Jedynym producentem kadmu metalicznego w Polsce jest HC Miasteczko lskie.
Kadm rafinowany 99.95% jest pozyskiwany z odpadowego stopu Zn-Cd powstajcego
w procesie rektyfikacji cynku w uruchomionej w 2000 r. instalacji o zdolnociach produkcyj-
nych 500 t/r Cd. Do 2007 r. produkcja tego metalu oscylowaa wok 400 t/r, a w nastpnych
dwch latach wyranie si zwikszya, osigajc rekordowy poziom 600 t w 2008 r. (tab. 1).
Wanym surowcem kadmu produkowanym w Polsce jest tlenek kadmu (min. 98%
CdO), pozyskiwany do 2007 r. w Zakadzie Kadmu Kadm Oawa Sp. z o.o. spce
wydzielonej z Huty Oawa. Na przeomie lat 2007/2008 Huta Oawa wraz z Zakadem
Kamu zostay przejte przez ZM Silesia, nalec do Grupy Impexmetal, i od marca
380 KADM
Tab. 1. Gospodarka surowcami kadmu w Polsce
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Kadmnieobrobiony, proszki, zom
CN8107 2030, PKWiU2445393001
Produkcja 408 373 421 603 534
Import 1 3 3 0 1
Eksport 180 359 361 552 195
Zuycie
p
229 17 63 51 340
Tlenek kadmu
CN2825 90 60, PKWiU20121990
Produkcja 63 49 48 25 33
Import 1 6 1 0 0
Eksport 1 1 4 14 33
Siarczek kadmu
CN2830 30 00
1
Import 0 0 . . .
Eksport 2 1 . . .
Siarczan kadmu
CN2833 29 10
Import 0 0 1003
2
. .
Eksport 0 0 4803
2
. .
1
od 2007 r. siarczek kadmu nie jest ujmowany w osobnej pozycji CN
2
od 2007 r. obrotysiarczanemkadmu, chromu i cynku ujmowane s cznie wpozycji CN2833 29 20, dane za
lata 20082009 s niedostpne
rdo: GUS
2008 r. funkcjonuj jako Oddzia Huta Oawa. Podstawowym surowcem wykorzystywa-
nym w produkcji s pyty elektrod elazo-kadmowych zomowanych wielkogabarytowych
akumulatorw niklowo-kadmowych, poddawanych recyklingowi w zakadzie firmy MarCo
Ltd. w Rudnikach k. Czstochowy, a take w mniejszym stopniu czysty metal z HC Mia-
steczko lskie oraz zuyte baterie maogabarytowe NiCd. Produkcja tlenku kadmu w ostat-
nich piciu latach zmniejszya si z 60 t do okoo 30 t/r (tab. 1). Wynikao to z malejcego
zapotrzebowania gwnego dotychczasowego odbiorcy tlenku kadmu Zakadw Che-
micznych Permedia oraz faktu, e Wydzia Kadmu funkcjonowa jako spka w likwida-
cji i od poowy 2007 r. wykonywa tylko zalege zamwienia, nie przyjmujc nowych zle-
ce. W 2008 r. wydzia zyska staego zagranicznego odbiorc tlenku kadmu czeskiego
wytwrc m.in. past akumulatorowych Bochemie a.s. z Bohumina, co umoliwio kontynuo-
wanie produkcji w nowych uwarunkowaniach, zwizanych z wdroeniem z dniem 1 czerwca
2007 r. dyrektywy unijnej Registration, Evaluation, and Authorization of Chemicals
REACH. Dyrektywa ta narzucia obowizek rejestracji m.in. zwizkw chemicznych kad-
mu znajdujcych si w obrocie handlowym na terenie UE w iloci przekraczajcej 1 t. Co-
raz sprawniej dziaa w Polsce system zbirki i recyklingu zuytych baterii i akumulatorw
mao- i wielkogabarytowych, w tym m.in. baterii NiCd. Znaczne ich iloci s take ekspor-
towane, zwaszcza do Francji (m.in. do zakadw producenta kadmu S.N.A.M.) i Szwe-
cji. Obecnie na terenie kraju dziaa szereg organizacji odzysku, np. Reba, Czyste rodo-
wisko, Eurobac, Ekola, Polska Grupa Recyklingu Proeko, ktre w wikszoci zostay
powoane przez producentw bd importerw baterii rnych typw w zwizku z realiza-
cj przepisw Ustawy o obowizkach przedsibiorcw w zakresie gospodarowania odpada-
mi oraz o opacie produktowej i depozytowej obowizujcej od 1 stycznia 2002 r., a take
uregulowaniami unijnymi, zwaszcza dyrektyw 2006/66/WE. Zgodnie z nimi do 2012 r.
wskanik selektywnej zbirki baterii maogabarytowych powinien wynie 25%, a do 2016 r.
45%, podczas gdy wskanik recyklingu redniej wagi akumulatorw NiCd w perspekty-
wie 2011 r. okrelono na 75%.
Obroty
W zwizku ze wzrostem krajowej produkcji kadmu rafinowanego jego import do Pol-
ski by niewielki (gwnie z Francji), przy systematycznym rozwoju eksportu tego metalu
z HC Miasteczko lskie. Jego sprzeda w okresie 20052009 zmieniaa si w szerokich
granicach, od 180 do 550 t/r (tab. 1). Jego najwikszym i niekiedy wycznym odbiorc by-
a Belgia. Rosnce iloci tego metalu eksportowano ostatnio rwnie do Chin, oraz spo-
radycznie do Holandii. W ostatnich latach saldo obrotw kadmem byo dodatnie, a jego
warto zmieniaa si w przedziale od 330 tys. do 6 milionw PLN/r (tab. 2). Innym wa-
nym surowcem kadmu jest jego tlenek (tab. 1). Sprzeda zagraniczna tego zwizku, po
znacznym ograniczeniu w latach 20052006, w ostatnim okresie ulega oywieniu. W la-
tach 20082009 sprzedano odpowiednio 14 i 33 t/r, dziki czemu saldo obrotw tym surow-
cem zyskao warto dodatni (tab. 2). Przedmiotem handlu byway rwnie inne zwizki
kadmu, tj. siarczek i siarczan, ale od 2007 r. poziom i warto obrotw nimi stay si nieu-
chwytne w zwizku ze zmian sposobu ich ujmowania w statystykach GUS (tab. 1).
Wartoci jednostkowe eksportu kadmu metalicznego z Polski wykazyway znaczn
zmienno, na co wpyw miaa wielko sprzeday oraz poziom cen na rynku midzynaro-
dowym (tab. 3). Po zwyce w latach 20062008, zwizanej z popraw notowa metalu,
w 2009 r. nastpi ich wyrany, niemal 34-procentowy spadek (w przeliczeniu na USD/t).
KADM 381
Zuycie
Udzia poszczeglnych bran w strukturze zuycia kadmu w Polsce nie jest znany. Tra-
dycyjne kierunki uytkowania to produkcja stopw oyskowych, niskotopliwych i spoiw,
a take pigmentw i barwnikw oraz specjalnych gatunkw szka. Zapotrzebowanie na jego
surowce byo w ostatnich piciu latach zaspokajane gwnie ze rde krajowych. Zuycie
pozorne kadmu zmieniao si w szerokich granicach od kilkunastu do kilkudziesiciu ton
rocznie, wyjtkowo osigajc 230 t w 2005 r. i 340 t w 2009 r. (tab. 1). Produkowany
382 KADM
Tab. 2. Warto obrotw surowcami kadmu w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Kadmnie obrobiony, proszki, zom
CN8107 2030
Eksport 350 2308 2730 6048
1
1834
Import 15 61 117 24 29
Saldo +335 +2247 +2613 +6024 +1805
Tlenek kadmu
CN2825 90 60
Eksport 7 7 104 175 242
Import 16 88 11 1 3
Saldo -9 -81 +93 +174 +239
Siarczek kadmu
CN2830 30 00
2
Eksport 107 79 . . .
Import 1 0 . . .
Saldo +106 +79 . . .
Siarczan kadmu
CN2833 29 10
Eksport 22 34 12967
3
. .
Import 16 13 2430
3
. .
Saldo +6 +21 +10537 . .
1
w 2008 r. podano czn warto eksportu dla pozycji CN 8107
2
od 2007 r. siarczek kadmu nie jest ujmowany w osobnej pozycji CN
3
od2007r. wartoobrotwsiarczanemkadmu, chromui cynkuujmowanajest czniewpozycji CN28332920,
dane za lata 20082009 s niedostpne
rdo: GUS
Tab. 3. Warto jednostkowa eksportu kadmu z Polski CN 8107 20
Rok 2005 2006 2007 2008
1
2009
PLN/t 1937 6428 7564 10966 9652
USD/t 614 2053 2718 4754 3129
1
w 2008 r. podano warto jednostkow eksportu dla pozycji CN 8107
rdo: GUS
w Polsce tlenek kadmu by przez wiele lat wykorzystywany gwnie do produkcji pigmen-
tw kadmowych w ZCH Permedia S.A. z Lublina. W ostatnim czasie jego najwikszym
odbiorc stay si zakady Bochemie Group w Czechach, gdzie jest stosowany jako kom-
ponent past akumulatorowych.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
wiatowe zasoby kadmu w zoach rud Zn (zwykle z okoo 0.20.3% Cd), bdcych
gwnym rdem jego pozyskiwania, szacowane s na okoo 6 mln t Cd, z czego 600 tys. t
ma znaczenie gospodarcze. Proporcja Zn:Cd w typowej rudzie cynku waha si od 200:1 do
400:1. Kadm tworzy najczciej podstawienia diadochowe w strukturze najwaniejszego
minerau cynku sfalerytu. Samodzielnie, cho w niewielkich ilociach, wystpuje jego
minera wasny greenokit (CdS), obserwowany zwykle w asocjacjach ze sfalerytem
i wurcytem w strefach wietrzenia tych mineraw. Na coraz wiksz skal kadm jest pozys-
kiwany ze rde wtrnych, zwaszcza zomu baterii NiCd (zawierajcych 1215% wag.
Cd) i niektrych stopw oraz pyw z piecw elektrycznych z 0.0030.07% Cd (zwykle
z 0.05% Cd), a take innych materiaw kadmononych, takich jak: odpady galwanizacyjne,
szlamy, placki filtracyjne i inne.
Produkcja
Ocenia si, e okoo 80% wiatowej poday kadmu pochodzi z przetwrstwa metalur-
gicznego koncentratw cynku, a reszta (okoo 20%) ze rde wtrnych, tj. odpadw hut-
nictwa miedzi i oowiu oraz zomu wyrobw z udziaem kadmu. W wyniku wdraania ure-
gulowa rodowiskowych narzucajcych ograniczenia w stosowaniu kadmu w USA i kra-
jach UE, proporcje te zmieniaj si systematycznie na rzecz kadmu wtrnego, pozyskiwane-
go gwnie z recyklingu baterii NiCd. Zgodnie z t tendencj, w latach 20052007 jego
produkcja stopniowo si zmniejszaa, osigajc 18.3 tys. t Cd. Jej wzrost w 2008 r. do ponad
21.6 tys. t wiza si w gwnej mierze z rozwojem poday w krajach Azji, zwaszcza
w Chinach, Japonii i Korei Pd. (tab. 4). W najbliszych latach niewykluczone jest jednak
osabienie dynamiki jej wzrostu w tym rejonie, czego oznaki zaobserwowano ju w 2009 r.
Nawet w Chinach, gdzie w zwizku z niskimi kosztami pracy i dynamicznym rozwojem
gospodarki przenieli swoje fabryki producenci baterii NiCd z Japonii i Korei Pd. (m.in.
Matsushita, Sanyo), wprowadzane s uregulowania prawne, zmierzajce do ograniczenia
zanieczyszczenia rodowiska, m.in. substancjami toksycznymi z udziaem Cd, Cr(VI), Pb,
Hg, pochodzcymi m.in. z elementw sprztu elektronicznego. W zwizku ze spadkiem cen
cynku pod koniec 2008 r., najwiksi jego producenci na kontynencie azjatyckim dokonali
radykalnych ci potencjau (nawet o 50%), co skutkowao zmniejszeniem produkcji pozys-
kiwanego ubocznie kadmu, m.in. w Japonii i Korei Pd. W Europie, mimo ogranicze wy-
nikajcych z wdraania unijnych dyrektyw limitujcych zakres uytkowania kadmu, jeszcze
w latach 20072008 odnotowano wzrost poday, do ktrego przyczyniy si przede wszyst-
kim Rosja, Holandia, Bugaria i Polska. Ostatni rok, podobnie jak na pozostaych kontynen-
tach, rwnie w Europie przynis ograniczenie produkcji kadmu. Byo ono zwizane ze
spadkiem zapotrzebowania na ten metal w wyniku coraz czstszego zastpowania baterii
Ni-Cd przez inne typy baterii doadowywanych, zwaszcza litowo-jonowe, zasilajce lekki
KADM 383
sprzt elektroniczny (laptopy, telefony komrkowe), a take kryzysem europejskiej brany
cynkowej.
Produkcj kadmu rafinowanego ze rde pierwotnych i wtrnych wykazuje okoo
30 krajw, bdcych rwnoczenie duymi orodkami produkcji cynku metalicznego (tab. 4).
Dominuj wrd nich kraje Azji, systematycznie zwikszajce swj udzia w wiatowej po-
day (ostatnio okoo 65% rys. 1, tab. 4), tj.: Chiny (Huludao, Shaoguan, Zhuzhou,
Xintin Zhenghe, Jinchuan Jinhong), Japonia czoowy wytwrca baterii NiCd (Dowa,
Mitsubishi, Nippon, Toho Zinc i Sumitomo Metal Mining Co. oraz Akita Smelting Co.
producent kadmu pierwotnego), Korea Pd. (Korea Zinc z rafineri Zn-Pb Onsan
384 KADM
Tab. 4. wiatowa produkcja kadmu rafinowanego
t Cd
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Bugaria 319 363 318
w
376
w
413
Francja 100 90 50 50
Holandia 494 524 495 530 490
Niemcy 490 490 475 420 250
Norwegia 153 125 269 178 249
Polska 408 373 421 603 534
Rosja 621 690 810 800 700
Ukraina 25 25 25 25 25
Wochy
s
10 10 10 10 10
EUROPA 2620 2690 2873
w
2992
w
2671
Algieria 6 1 0 0 0
AFRYKA 6 1 0 0 0
Argentyna 3 6 35
w
38
w
36
Brazylia
s
200 141 200 200 200
Peru 481 416 347 371 289
AMERYKA PD. 684 563 582
w
609
w
525
Kanada 1727 2090 1388 1409 1299
Meksyk 1653 1401 1605
w
1550
w
1510
USA 1468 723 735 777 633
AMERYKA PN. i R. 4848 4214 3728
w
3736
w
3442
Chiny
s
4077 3791 4215 6964
w
7000
Indie 409 457 583 589
w
627
Japonia 2297 2286 1939 2126 1824
Kazachstan 1624 1140
w
996
w
996
w
996
KRL-D
s
200 200 200 200 200
Korea Pd. 2582 3249 2846 3090 2500
AZJA 11189 11123
w
10779
w
13965
w
13147
Australia 358 329 351 330 370
OCEANIA 358 329 351 330 370
W I A T 19705 18920
w
18313
w
21632
w
20155
rda: MY, WNMS, WMS
o zdolnociach produkcyjnych 3 tys. t/r Cd gwny dostawca kadmu do Chin, oraz firma
Young Poong z rafineri Sukpo o potencjale 805 t/r Cd), Kazachstan i Indie (Hindustan
Zinc Ltd. z kompleksem hutniczym Zn-Pb Chanderiya oraz hutami cynku Debari i Vi-
zag). Du produkcj, cho z tendencj malejc, wykazuj rwnie kraje Ameryki Pn.
(17% wiatowej poday w latach 20082009). W Kanadzie, bdcej do 2006 r. najwik-
szym wytwrc kadmu na tym kontynencie, by on produkowany przez firmy: Teck Reso-
urces Ltd. z rafineri Trail o potencjale 1400 t/r kadmu rafinowanego (gwnie do produk-
cji baterii NiCd oraz zwizkw chemicznych kadmu i blach, przetwarzajc koncentraty
cynku z kopalni Red Dog w USA), Xstrata Copper Canada z kompleksem metalurgicz-
nym Kidd Creek koo Timmins (820 t/r Cd) oraz HudBay Minerals z hut Cu-Zn Flin
Flon. Najwikszym w Ameryce Pn. producentem kadmu rafinowanego jest obecnie Mek-
syk, gdzie metal ten jest pozyskiwany z wasnych (60%) i obcych koncentratw cynku
przez firm Industrial Penoles w kompleksie metalurgicznym Met-Mex w Torreon oraz
Gruppo Mexico w rafinerii cynku San Luis Potosi, przetwarzajcej koncentraty cynku wy-
cznie z wasnych kopal, gwnie Charcas. Spord krajw europejskich, na ktre przypa-
dao ostatnio 1314%/r wiatowej produkcji kadmu, najwiksze jego iloci wytwarzane s
w Rosji (w rafinerii cynku Czelabisk oraz hucie Zn-Pb Elektrocynk nalecej do Uralskie-
go Kompleksu Metalurgicznego we Wadykaukazie), a take w Polsce (HC Miasteczko
lskie), Holandii (Budel Zinc BV), Bugarii, Niemczech (Metaleurop Weser Zink) i Nor-
wegii. W USA w wyniku emigracji wielu wytwrcw baterii do Chin i Meksyku, a take
zamknicia licznych kopal kadmononych rud cynku w stanach Tennessee, Illinois i Missou-
ri, nastpi znaczny spadek produkcji kadmu rafinowanego (w okresie 20052009 o 57%).
KADM 385
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pn. i r.
Ameryka Pd.
Oceania
0
5000
10000
15000
20000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
t Cd
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji kadmu rafinowanego
W 2009 r. jego poda pochodzia z rafinerii Clarksville belgijskiej firmy Nyrstar, pozysku-
jcej kadm pierwotny gwnie jako koprodukt przetwarzania koncentratw siarczkowych
cynku z pobliskich kopal w Tennessee Valley, a take z dwch zakadw recyklingu zuy-
tych wielko- i maogabarytowych baterii NiCd oraz zomu innych wyrobw Cd-nonych.
Precyzyjna ocena poziomu wiatowej produkcji kadmu wtrnego jest utrudniona, gdy
Cd-none odpady i surowce wtrne wprowadzane s przewanie do cyklu rafinacji cynku
i opuszczaj go jako tzw. kadm pierwotny. Pionierem w zakresie rozwoju technologii recy-
klingu s Stany Zjednoczone, gdzie w 1995 r. w zakadzie przetwrstwa zomu stali nie-
rdzewnych w Elwood City w stanie Pennsylvania uruchomiono pierwsz na wiecie insta-
lacj przerobu zuytych baterii NiCd w procesie termicznym o zdolnoci przerobowej po-
nad 2.5 tys. t/r (obecna produkcja 290 t/r kadmu metalicznego w postaci wlewkw z min.
99.95% Cd). Technologia recyklingu zostaa opracowana przez firm International Metals
Reclamation Company Inc. INMETCO (oddzia kanadyjskiej Vale Inco), ktra wdroya
programy etykietowania, zbirki, sortowania i przetwarzania surowcw wtrnych z udziaem
kadmu (przede wszystkim baterii NiCd, zarwno przemysowych, jak i maogabarytowych).
Wikszo kadmu z recyklingu trafia ponownie do wytwrcw baterii. Obecnie, oprcz og-
niw NiCd, w zakadzie INMETCO przetwarzane s niemal wszystkie typy baterii, z kt-
rych odzyskiwane s m.in. chrom i nikiel. Programy recyklingu obsugiwane m.in. przez fir-
m Rechargeable Battery Recycling Corp. RBRC, wdroono na terenie USA i Ka-
nady pod nazwami: Call2Recycle Program oraz Big Green Box. Programy takie funk-
cjonuj rwnie w Japonii pod nazw Battery Association of Japan i w Europie
CollectNiCad. Czysto uzyskiwanego z recyklingu kadmu metalicznego przekracza
99.95% Cd, sigajc 99.999% Cd. Oprcz USA, produkcja kadmu wtrnego rozwija si
rwnie w Japonii (Mitsui Mining & Smelting, Toho Zinc, Kansai Catalyst) oraz niekt-
rych krajach Europy Zachodniej: Szwecji (AB Saft producent baterii przemysowych
NiCd, dysponujcy wiatow sieci zbirki zuytych ogniw i zakadem ich recyklingu),
Francji (w dwch zakadach firmy Societe Nouvelle DAffinage des Metaux S.N.A.M.)
i Niemczech (Accurec). Obecnie na wiecie dziaa dziewi duych zakadw recyklingu,
ktrych czne zdolnoci przerobowe ocenia si na 20 tys. t/r zuytych baterii NiCd.
W krajach Unii Europejskiej, zgodnie ze znowelizowan dyrektyw nr 2006/66/WE
z wrzenia 2006 r., ktra nakada na producentw i dystrybutorw baterii NiCd obowizek
ich zagospodarowania, poziom zbirki tych maogabarytowych nonikw kadmu do 2012 r.
powinien wynie 25%, a do 2016 r. 45%. W przypadku redniej wagi baterii i akumula-
torw NiCd wyznaczono wskanik wydajnoci recyklingu 75%, ktry powinien zosta
osignity w 2011 r. Zapisy dyrektywy dotycz m.in. zakazu stosowania baterii i akumula-
torw NiCd zawierajcych powyej 0.002% Cd, poza ogniwami zasilajcymi niektre narz-
dzia bezprzewodowe, systemy awaryjne i sprzt medyczny, a ju od koca 2005 r. baterii
stosowanych w napdzie elektrycznym i hybrydowym wyprodukowanych po tym terminie
samochodw (od 2009 r. moliwa jest jedynie wymiana akumulatorw NiCd na nowe tego
samego typu w autach sprzed 2006 r.). Ocenia si, e co roku na rynku unijnym pojawia si
okoo 800 tys. t baterii samochodowych, 190 tys. t przemysowych i okoo 160 tys. t
maogabarytowych. Realizacja zaoe dyrektywy oznacza odzysk okoo 1.5 tys. t/r kadmu
wtrnego w najbliszych latach. Wrd pozostaych uregulowa prawnych, ktrych realiza-
cja w istotny sposb wpyna na obraz rynku kadmu nie tylko w krajach UE naley wy-
mieni dwie: Restriction of the Use of Hazardous Substances RoHS (2002/95/EC,
obowizujca od 1.06.2006 r.) zakazujca wykorzystania metali cikich, w tym Cd, Cr(VI),
386 KADM
Pb i Hg, w produkcji wikszoci wyrobw elektronicznych i urzdze bezprzewodowych
(w tym komputerw, DVD, telewizorw, sprztu gospodarstwa domowego, zabawek, tele-
fonw i in., za wyjtkiem platerowanych kadmem elementw elektronicznych), sprzedawa-
nych na rynku unijnym po 2006 r.; oraz Registration, Evaluation, and Authorization of
Chemicals REACH, wprowadzajca z dniem 1 czerwca 2007 r. obowizek rejestracji
wszystkich chemikaliw na rynku europejskim, importowanych lub dostarczanych przez
kraje czonkowskie w iloci przekraczajcej 1 t, ktre maj by dopuszczane do obrotu
przez powoan w tym celu European Chemicals Agency. Kontrol REACH zostanie ob-
jty handel takimi zwizkami kadmu, jak tlenek i wodorotlenek stosowane do wytwarzania
baterii NiCd, siarczki do pigmentw, karboksylany do PCV i tellurki do produkcji
ogniw fotoelektrycznych i fotowoltaicznych.
Kadm, jako jeden z jedenastu metali kumulujcych si w organizmach ywych, ze
wzgldu na toksyczno i waciwoci rakotwrcze znalaz si na licie substancji najbar-
dziej szkodliwych i niebezpiecznych dla zdrowia. Zgodnie z protokoem dotyczcym metali
cikich podpisanym w grudniu 2003 r. przez 18 pastw, w tym USA i kraje Unii Europej-
skiej, uytkowanie kadmu (obok oowiu i rtci) objto restrykcjami, nakazujcymi ograni-
czenie emisji do poziomu poniej wielkoci notowanych w 1990 r. Radykalne dziaania
podj Umicore SA wycofujc si z produkcji kadmu w Belgii, a take Metaleurop SA za-
mykajc wydzia kadmu w hucie Noyelles-Godault we Francji.
Obroty
Wikszo transakcji surowcami kadmu na rynku midzynarodowym realizowana jest
na bazie kontraktw dugoterminowych. Duym ich importerem s Chiny, rozwijajce pro-
dukcj baterii NiCd. Gwnym dostawc surowcw kadmu do tego kraju bya Korea Pd.
(niemal 100% produkcji firmy Korea Zinc), a mniejsze iloci pochodziy z Kazachstanu,
USA i Meksyku. Eksport surowcw kadmu z Chin zosta w ostatnich latach objty restryk-
cjami. W 2007 r. rabaty eksportowe zmniejszono do 5%, a w 2008 r. zniesiono, co skut-
kowao ograniczeniem sprzeday. Do grupy znaczcych importerw surowcw kadmu,
zwaszcza tlenku, naleay kraje wysoko rozwinite, m.in.: Japonia oraz niektre kraje za-
chodnioeuropejskie, np. Belgia i Francja. Tradycyjnymi dostawcami s: Kanada, Meksyk,
Niemcy, Belgia, Rosja, Kazachstan, Australia (gbka kadmowa z 7580% Cd z rafinerii
cynku Sun Metals Corporation oddziau Korea Zinc, do rafinerii Zn-Pb Onsan tej fir-
my w Korei) oraz Tajlandia i Korea Pd. Do grona znaczcych eksporterw kadmu meta-
licznego doczya rwnie w ostatnich latach Polska.
Zuycie
Ocen rzeczywistego poziomu zuycia kadmu na wiecie komplikuje specyfika techno-
logii jego pozyskiwania i przetwarzania na produkty porednie i finalne oraz wyroby z jego
udziaem, zwaszcza, e kady z tych etapw ma zazwyczaj miejsce w innym kraju. Dlatego
jako podstaw szacowania zuycia pozornego kadmu metalicznego uznaje si przewanie
etap jego przetwarzania na proste zwizki, takie jak tlenek i wodorotlenek (wykorzystywane
w bateriach NiCd), czy siarczek (do produkcji pigmentw), a take bezporedniego zuycia
w stopach i powokach galwanicznych.
wiatowe zuycie kadmu metalicznego wedug ocen World Bureau of Metal Statistics
(nie uwzgldniajcych kadmu wtrnego) zmieniao si w ostatnich piciu latach w przedziale
1517 tys. t/r Cd (tab. 5). Wedug International Cadmium Association w strukturze zapo-
KADM 387
trzebowania na kadm w skali globalnej rosncy udzia wykazywa sektor baterii NiCd, na
ktry przypadao ostatnio ponad 83%, podczas gdy malejce zuycie, limitowane wzglda-
mi natury rodowiskowej i zdrowotnej, charakteryzowao pozostae kierunki uytkowania,
tj. pigmenty (8%), powoki antykorozyjne (7%), stabilizatory mas syntetycznych (1%) i sto-
py metali nieelaznych, stopy fotowoltaiczne i inne (1%).
Pozycj najwikszego konsumenta kadmu zajmuj Chiny (34% w skali globalnej), b-
dce rwnoczenie jednym z najwikszych na wiecie producentw baterii NiCd. Na ten
kierunek uytkowania kadmu przypadao w tym kraju okoo 75% konsumpcji. Ze wzgldu
388 KADM
Tab. 5. wiatowe zuycie kadmu rafinowanego
t Cd
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Belgia i Luksemburg 4196 3682 4799 5117 5100
Francja 268 268 268 268 268
Niemcy 655 647 666 691 379
Polska
p
229 17 63 51 340
Rosja
s
300 300 300 300 300
Serbia 30 30 30 30 30
Szwecja 282 338 439 831 588
Wielka Brytania 27
w
20
w
87
w
96
w
96
Wochy 105 105 105 105 105
Inne 40
w
40
w
40
w
40
w
40
EUROPA 6132
w
5447
w
6797
w
7529
w
7246
Algieria 6 1 0 0 0
RPA 20 20 20 20 20
AFRYKA 26 21 20 20 20
Brazylia 176 176 180 180 180
Peru 20 20 20 20 20
AMERYKA PD. 196 196 200 200 200
Kanada
p
88 94 133 155 134
Meksyk 140 140 140 140 140
USA
p
699 568 585 550 228
AMERYKA PN. i R. 927 802 858 845 502
Chiny
s
5407
w
5500 5500 5500 5500
Indie 535 480 560 494 544
Japonia 1934
w
2026
w
2210 2004 2002
Korea Pd. 100 100 100 100 100
Tajwan 20 20 20 20 20
Inne 119 120 120 120 120
AZJA 8115
w
8246
w
8510 8238 8286
Australia 24 24 24 24 24
OCEANIA 24 24 24 24 24
W I A T 15420
w
14736
w
16409
w
16856
w
16278
rda: WNMS, WMS
na niskie koszty robocizny i szybki rozwj zapotrzebowania w Chinach zlokalizoway swo-
je fabryki firmy japoskie i koreaskie, a take niektre firmy amerykaskie. Ocenia si, e
okoo 85% wiatowej sprzeday baterii NiCd przypada na kontynent azjatycki, z czego na
sam Japoni 35% (z wiodcymi producentami baterii: Matsushita Panasonic i Sa-
nyo). Udzia tej ostatniej w globalnym zuyciu metalu wynosi 12%, podczas gdy na
wszystkie kraje Azji przypadao w ostatnich latach 4952%. Wysoki popyt na kadm wyka-
zyway rwnie kraje Europy (45% cznego zuycia w 2009 r.), a zwaszcza: Belgia,
z okoo 30-procentowym udziaem w wiatowej konsumpcji (przetwrstwo kadmu meta-
licznego na tlenek, wysyany w wikszoci do chiskich i japoskich producentw baterii
NiCd), Szwecja, Francja (baterie przemysowe NiCd Saft i pigmenty), Niemcy i Rosja,
a take USA, gdzie w ostatnich kilku latach nastpi drastyczny spadek zuycia pozornego
(tab. 5), w 2009 r. wynikajcy rwnie ze wzmoonego eksportu surowcw kadmu (676 tys. t,
wzrost z okoo 420 tys. t/r w latach 20072008).
Najwysz dynamik rozwoju konsumpcji kadmu, rzdu 20%/r, obserwuje si od kilku-
nastu lat w sferze produkcji akumulatorw i baterii doadowywanych NiCd. Okoo 80% te-
go rynku stanowi baterie maogabarytowe, zasilajce urzdzenia bezprzewodowe (ostatnio
45% sprzeday), telefony (16%), przenony sprzt elektroniczny domowego uytku (32%)
i audiowizualny (7%), a pozostae 20% due baterie przemysowe, wykorzystywane
w kolejnictwie, przemyle lotniczym i samochodowym, systemach zasilania awaryjnego
i telekomunikacji. Do ich zalet naley dua liczba cykli adowania (do 2000) i moliwo sto-
sowania w szerokim zakresie temperatur. Baterie NiCd nadal s najtaszym typem ogniw
obecnie dostpnych na rynku i z tego wzgldu przypuszcza si, e pozostan najbardziej po-
pularnym sposobem zasilania sprztu elektronicznego niszej klasy. Od poowy lat 1990-tych
obserwuje si stopniowe zmniejszanie si ich udziau w rynku baterii doadowywanych
wszystkich typw (z 56% w 1996 r. do 15% w ostatnim czasie). Rosnc konkurencj,
zwaszcza dla maogabarytowych ogniw NiCd, stanowi baterie litowo-jonowe, ktre wy-
pary je ju cakowicie z takich zastosowa jak zasilanie laptopw i telefonw komrko-
wych, gwnie ze wzgldu na mniejsze rozmiary i mas oraz wysok gsto energii (stosu-
nek mocy do wagi). Przykadowo, w okresie 20002007 produkcja baterii litowo-jonowych
w Japonii zwikszya si o ponad 120% (tj. z niespena 480 do prawie 1055 mln sztuk),
podczas gdy poda baterii NiCd spada o 57% (z 610 do 260 mln sztuk), a NiMH o 70%
(z 1030 do 305 mln sztuk).
Najwiksze nadzieje na rozwj zapotrzebowania na kadm w skali globalnej s zwizane
z rozpowszechnieniem urzdze bezprzewodowych w krajach Azji, zwaszcza wykazu-
jcych najwysze tempo rozwoju gospodarczego Chinach i Indiach, a take innych rejonach
wiata, np. Rosji i Brazylii. Spore moliwoci wzrostu popytu, oceniane na co najmniej
5 tys. t/r Cd, s zwizane z rozwojem produkcji baterii sonecznych (CdTe) i fotowoltai-
czych ukadw magazynowania energii oraz akumulatorw przemysowych obsugujcych
systemy zasilania w energi rejonw pozbawionych infrastruktury, zlokalizowanych w eks-
tremalnych warunkach klimatycznych (np. na terenach nadmorskich lub naraonych na
znaczne dobowe wahania temperatury). W system zasilania awaryjnego, bazujcy rwnie
na bateriach przemysowych NiCd o pojemnoci 37 kWh (gwarantujcych do 30 minut pra-
cy), wyposaona jest norweska wyspa Utsira, zaopatrywana w energi przez tamtejsze elek-
trownie wiatrowe i wodne. W Stanach Zjednoczonych, jak si ocenia, okoo 2% wytwarza-
nej obecnie energii pochodzi z wymienionych rde alternatywnych. Zakadane zwiksze-
nie tego udziau do ponad 10% moe oznacza wzrost zapotrzebowania na akumulatory
KADM 389
NiCd, charakteryzujce si wysok stabilnoci pracy w trudnych warunkach, dugim cy-
klem ycia i niskimi kosztami utrzymania. Rozwj wykorzystania kadmu w produkcji og-
niw sonecznych zapocztkowao uzyskanie w 2005 r. przez badaczy z uniwersytetu w Ber-
keley ultracienkiej powoki fotowoltaicznej, skadajcej si z nanokrysztaw CdSe i CdTe
jako alternatywy dla dotychczas stosowanego krystalicznego krzemu. Produkcja kolekto-
rw sonecznych z udziaem CdTe rozwina si na skal przemysow gwnie w USA(fir-
my Ascentool, AVA Solar, Canrom Photovoltaics, First Solar i in.), gdzie ten kierunek
wykorzystania kadmu jest akceptowany jako bezpieczny i przyjazny dla rodowiska. Ponad-
to, na bazie stopu CdTe opracowano urzdzenia pprzewodnikowe umoliwiajce bezpo-
redni konwersj promieni X i gamma na impulsy elektryczne, co otwiera nowe moliwo-
ci w technikach radiologicznych, genetyce (badanie sekwencji genw i ich mutacji w acu-
chu DNA) i innych dziedzinach, takich jak techniki laserowe, biomedycyna, nanotechnolo-
gie. Perspektyw wzrostu zapotrzebowania na surowce kadmu upatruje si rwnie w prze-
myle samochodowym. Obecnie okoo 80% pojazdw z napdem elektrycznym, a take
pewna liczba aut hybrydowych, zasilanych jest akumulatorami NiCd.
W innych sferach uytkowania kadmu obserwuje si w ostatnim czasie stagnacj bd
spadek zapotrzebowania, determinowany zarwno wzgldami ochrony rodowiska, jak i kon-
kurencyjnoci mniej toksycznych surowcw, zwaszcza w produkcji tworzyw sztucznych,
gdzie stabilizatory Ba-Zn, Ca-Zn, organiczno-cynowe i inne skutecznie zastpuj zwizki
kadmu dotychczas szeroko wykorzystywane w roli rodka chronicego wyroby z PCV
przed promieniowaniem ultrafioletowym i wietrzeniem (stabilizatory kadmowe nadal stoso-
wane s jednak w produkcji wysokiej klasy plastikowych ram okiennych), a siarczek ceru
wprowadzany jest jako pigment. Naley jednak zaznaczy, e w niektrych zastosowaniach
kadm nadal nie znajduje substytutw, umoliwiajcych uzyskanie zblionych parametrw
wyrobw (np. wysokiej odpornoci na korozj i wysokiej przewodnoci elektrycznej przy
rwnoczenie niskiej cieralnoci), przykadowo w produkcji pigmentw do szka, szkliw
i ceramiki, powok antykorozyjnych chronicych powierzchni wyrobw z elaza i stali,
aluminium i tytanu (w nielicznych zastosowaniach substytut stanowi powoki cynkowe lub
z napylanego aluminium), oraz niektrych stopw, np. Ag-CdO (stosowanych w przeczni-
kach elektrycznych), czy Cd-Cu. Zasadniczym warunkiem rozwoju nowych i utrzymania
znaczenia dotychczasowych zastosowa kadmu bdzie jednak podatno na recykling wy-
robw z jego udziaem, co pozwoli uzna je za bezpieczne dla rodowiska.
Wedug przewidywa analitykw rynku, spadek zuycia kadmu przy rwnoczesnym
rozwoju recyklingu i ograniczaniu wykorzystania materiaw kadmononych powstajcych
w toku hutniczego przetwrstwa koncentratw cynku, moe doprowadzi do ich akumulacji
na skadowiskach odpadw niebezpiecznych bez perspektyw na wykorzystanie. Spowoduje
to problem rodowiskowy analogiczny do tego jaki powsta w ostatnim czasie w USA
w zwizku z wycofywaniem z uytkowania rtci (por.: RT).
Ceny
Cena kadmu metalicznego 99.95% na rynku europejskim w latach 20052007 utrzy-
mywaa si na wyjtkowo wysokim poziomie 2.03.30 USD/lb, nienotowanym od ponad
50 lat (tab. 6). Byo to konsekwencj wysokiego popytu azjatyckich wytwrcw baterii
oraz ograniczania poday kadmu pierwotnego. W czerwcu 2007 r. cena kadmu wzrosa sko-
kowo do 5.64 USD/lb, co byo spowodowane ogoszeniem przez czoowego producenta ko-
reaskiego Korea Zinc, zmniejszenia w 2007 r. sprzeday kadmu na warunkach spot na
390 KADM
rzecz kontraktw dugoterminowych. W drugiej poowie tego roku doszo jednak do spadku
ceny metalu, ktry w grudniu kosztowa rednio 2.80 USD/lb. Do wrzenia 2008 r. cena kad-
mu utrzymywaa si na stosunkowo stabilnym poziomie, po czym doszo do jej gwatownej
redukcji spowodowanej zaamaniem si popytu. Tylko w grudniu spada z 0.751.00 USD/lb
na pocztku miesica do 0.550.75 USD/lb pod jego koniec. Rok 2009 przynis doniesie-
nia o poprawie cen kadmu, co nie znajdowao jednak potwierdzenia w realiach rynku, bdc
wynikiem spekulacyjnych dziaa dostawcw. W rzeczywistoci sprzeda metalu bya celo-
wo wstrzymywana przez producentw w nadziei na zwyk cen, przy rwnoczesnym ogra-
niczeniu zamwie przez kluczowych odbiorcw chiskich i hinduskich. Stao si oczywi-
ste, e do chwili powrotu na rynek nabywcw azjatyckich, cena poniej 1.50 USD/lb bdzie
musiaa by akceptowana przez sprzedawcw kadmu. Nie mona rwnie wykluczy dal-
szej jej obniki.
Podobne fluktuacje obserwowano na rynku amerykaskim, gdzie w 2005 r. ceny wzrosy
niemal trzykrotnie w porwnaniu do redniej ich wartoci z poprzedniego roku, w 2006 r. nie-
co si zmniejszyy w zwizku z rozwojem poday kadmu wtrnego, a rok 2007 przynis
ich kolejn zwyk o ponad 150%. W kolejnych dwch latach, w wyniku gwatownego
spadku zapotrzebowania, za kadm 99.95% pacono odpowiednio 2.69 i 1.22 USD/lb, tj.
o 22% i 65% mniej ni w 2007 r.
KADM 391
Tab. 6. Ceny kadmu metalicznego
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Prty i wlewki
1
2.202.30 2.002.20 3.003.30 0.550.75 1.501.60
Metal
2
1.50 1.35 3.45 2.69 1.22
1
99.95% Cd, European Free Market, USD/lb, cena na koniec roku MB
2
min. 99.95% Cd, New York dealer, USD/lb za partie o wadze 5 st, cena rednioroczna MY
KAMIENIE BUDOWLANE I DROGOWE
Kamieniami budowlanymi i drogowymi s skay magmowe, metamorficzne i osado-
we, wykazujce odpowiedni odporno na dziaanie czynnikw klimatycznych (wilgo,
mrz, agresywne skadniki powietrza) oraz wytrzymao na ciskanie i cieranie. Znajduj
one zastosowanie do produkcji elementw kamiennych (bloki, pyty, elementy cienne,
kamie murowy, kostka i krawniki itp.) oraz kruszyw amanych, uywanych powszech-
nie w budownictwie, drogownictwie i kolejnictwie (por.: KRUSZYWA MINERALNE).
Stwierdzenie, e skaa moe by wykorzystywana jako kamie budowlany czy drogowy,
wymaga poznania jej skadu mineralnego, m.in. pod ktem obecnoci mineraw ulega-
jcych rozkadowi pod wpywem czynnikw klimatycznych, oraz ustalenia znormalizowa-
nymi metodami bada jej parametrw fizyczno-mechanicznych, takich jak gsto, nasikli-
wo, wytrzymao na ciskanie, cieralno, mrozoodporno, zwizo, itp.
Zoa kamieni blocznych (ciosowych) powinny by urabiane rcznie (klinowanie),
przy uyciu materiaw pczniejcych, bd te specjalnymi maszynami do wycinania blo-
kw (palnik wrbowy, lina diamentowa) i specjalnymi materiaami wybuchowymi (proch
skalny). Najwaniejszymi kamieniami blocznymi w Polsce s granity (najpowszechniej
uywany kamie budowlany), wystpujce wycznie na Dolnym lsku, marmury (tylko
kilka z na Dolnym lsku) oraz piaskowce rnych odmian (Dolny lsk, Gry wito-
krzyskie, Karpaty). Z kolei do produkcji kostki drogowej i innych elementw kamien-
nych dla drogownictwa stosuje si w Polsce niemal wycznie granity.
W gospodarce wiatowej najpowszechniej uywanymi kamieniami budowlanymi blocz-
nymi, wykorzystywanymi do produkcji pyt i innych elementw kamiennych, s marmury
i granity, cho istnieje ogromne bogactwo rozmaitych odmian niemal wszystkich rodzajw
ska magmowych, osadowych i metamorficznych, charakteryzujcych si dobrymi wasno-
ciami blocznymi i walorami dekoracyjnymi, znanych pod okrelonymi nazwami lokalnymi.
wiatowa produkcja kamieni blocznych systematycznie ronie, obecnie osigajc ponad
110 mln t/r. Zaznacza si przy tymwyrana dominacja producentw azjatyckich i europejskich.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Zoa ska przydatnych do produkcji kruszyw amanych oraz kamiennych elementw
budowlanych i drogowych dokumentowane s jako zoa kamieni budowlanych i drogo-
wych (inaczej kamieni amanych i blocznych). Kopalina z wikszoci tych z jest przydat-
na wycznie do produkcji kruszyw amanych, std baza zasobowa tej grupy kopalin zostaa
bardziej szczegowo omwiona w rozdziale KRUSZYWAMINERALNE.

Wikszo z ska przydatnych do produkcji kamiennych elementw budowlanych
i drogowych wystpuje na Dolnym lsku (granity, syenity, marmury, piaskowce ciosowe).
Mniejsze znaczenie maj wapienie dekoracyjne (marmury) i kilka odmian piaskowcw
w regionie witokrzyskim i karpackim, a take pojedyncze zoa dolomitw (np. Libi
koo Chrzanowa) i trawertynw (np. Raciszyn i Zalesiaki koo Pajczna).
Granity bloczne wystpuj w trzech masywach: Strzegomia-Sobtki, Strzelina-ulowej
oraz Karkonoszy, a czne zasoby rozpoznanych w nich z (wikszo przydatnych przy-
najmniej w czci do produkcji elementw kamiennych) wynosz ok. 1550 mln t
1
. W Ma-
sywie Strzegomskim jest to gwnie granit biotytowy, rednioziarnisty, szeregu odmian.
Masyw Strzeliski buduje granit drobnoziarnisty, a w Masywie Karkonoskim najwa-
niejsz odmian jest granit porfirowaty o charakterystycznym rowym zabarwieniu. Inne
wystpienia granitw w Polsce (Masyw Kudowy, Tatry) nie s wane przemysowo ze
wzgldu na ochron rodowiska.
Spord innych ska magmowych niewielkie znaczenie jako kamienie bloczne maj syenity.
Wystpuj w strefie Niemczy koo Zbkowic lskich, a czne ich zasoby wynosz 58 mln t.
Wyrnia si dwa ich typy: Przedborowej (drobnoziarnisty) i Komina (porfirowaty).
Wrd ska metamorficznych jako kamienie bloczne udokumentowane s marmury,
wystpujce wycznie na Dolnym lsku. Zoa marmurw znane s z Gr Kaczawskich
(wapienie wojcieszowskie), pasma Krowiarek koo Kodzka (np. Biaa i Zielona Marianna)
oraz z Sudetw Wschodnich (Sawniowice). Zasoby 11 z marmurw blocznych wyno-
sz okoo 53 mln t.
Piaskowce bloczne znane s przede wszystkim z Dolnego lska. Wystpuj tu gwnie
zoa tzw. piaskowcw ciosowych barwy biaej i tej w rejonie Gr Stoowych
(8 z, czne zasoby okoo 37 mln t) i w Depresji Pnocnosudeckiej w rejonie Lwwka
lskiego (25 z, zasoby okoo 53 mln t). Mae znaczenie maj czerwone piaskowce
permskie z rejonu Nowej Rudy (3 zoa, zasoby okoo 11 mln t). W obszarze witokrzys-
kim podstawowe znaczenie maj biae piaskowce szydowieckie (36 z, zasoby okoo
85 mln t), a niewielkie czerwone suchedniowskie (np. Kopulak), tumliskie (np. Tumlin-
-Grd) i wchockie. W ostatnich latach zwikszya si znaczco liczba udokumentowanych
z, wykazujcych znaczne zrnicowanie barwne, jurajskich piaskowcw w rejonie ar-
nowa (23 zoa, zasoby okoo 6 mln t) oraz kredowych piaskowcw w okolicach Przedbo-
rza (7 z, zasoby okoo 3 mln t).Wystpowanie z blocznych piaskowcw w Karpatach
jest zwizane z ogniwami kredy (warstwy godulskie, istebniaskie) oraz trzeciorzdu (wars-
twy cikowickie, cergowskie, magurskie, kronieskie). Najwaniejsze pod wzgldem su-
rowcowym s szarozielonkawe piaskowce godulskie z rejonu Brennej koo Bielska-Biaej
(11 z, zasoby okoo 63 mln t), szarote piaskowce istebniaskie (9 z, zasoby okoo
3 mln t), szare piaskowce kronieskie (7 z, zasoby okoo 134 mln t) oraz magurskie
(11 z, zasoby okoo 134 mln t).
Produkcja
Wydobycie ska zdatnych do produkcji wyrobw kamiennych stosowanych w budow-
nictwie i drogownictwie systematycznie wzrastao do 1.3 mln t w 2008 r., z nieznacznym
spadkiem w 2009 r. (tab. 1). Mona szacowa, e faktycznie jest ono wiksze o maks. 10%,
394 KAMIENIE BUDOWLANE I DROGOWE
1
Wielkozasobwkamieni amanychi blocznych, podawanprzezBZKiWP, pomniejszonoozasobyoraz
wydobycie ze z granitw, z ktrych kopalina jest stosowana do produkcji surowcw skaleniowo-kwarcowych.
jeeli uwzgldni si uboczne pozyskiwanie blokw i formakw ze z eksploatowanych dla
potrzeb kruszyw amanych, gwnie wapieni i granitw. Wydobycie zdominowane byo
przez granity, pochodzce gwnie z regionu strzegomskiego. Ich wydobycie wzroso
w latach 20052008 z 0.8 do 1.0 mln t/r, a nastpnie zostao nieznacznie ograniczone
w 2009 r. (tab. 1).
Drugimi co do wielkoci wydobycia skaami blocznymi s piaskowce, zwaszcza kredo-
we piaskowce ciosowe z Dolnego lska (tab. 1). Istotne znaczenie maj rwnie wito-
krzyskie piaskowce szydowieckie i arnowskie, jednak najwikszy wzrost wydobycia doty-
czy ostatnio piaskowcw karpackich, zwaszcza w wojewdztwie podkarpackim i mao-
polskim. Znaczco zwikszyy si iloci pozyskiwanej tzw. upanki oraz kamienia murowe-
go. W rejonie witokrzyskim uruchomiono eksploatacj licznych z, m.in. w Mroczko-
wie Gocinnym, Trecie Wesoej oraz Pilichowicach. Z kolei w Karpatach tego typu asor-
tyment posiadaj w swojej ofercie m.in. zakady grnicze w Barcicach i Wierchomli.
Udzia piaskowcw w cznym wydobyciu w ostatnim okresie stanowi okoo 2025%,
podczas gdy znaczenie ska wglanowych zostao zdeprecjonowane, a ich czny udzia
w wydobyciu spad w 2009 r. do ok. 1% (tab. 1). W 2008 r. wstrzymano eksploatacj zoa
trawertynu Raciszyn II oraz z wapieni kieleckich Bolechowice, Piczw oraz Wola
Morawicka. W najbliszych latach mona oczekiwa wzrostu wydobycia ska wglano-
wych do produkcji rnych elementw budowlanych w rejonie Raciszyna, gdzie aktualnie
udostpniane jest zoe trawertynu. Z pozostaych ska przydatnych do produkcji kamieni bu-
dowlanych i drogowych wiksze znaczenie maj jedynie syenity, jednak ich udzia w cznym
wydobyciu nie przekracza 1%.
Wykazywana produkcja kamieni budowlanych i drogowych (tab. 2) jest znacznie wik-
sza od wydobycia (tab. 1). Jest to tylko po czci wynikiem ubocznej produkcji tych surow-
cw przez szereg kamienioomw nastawionych na produkcj kruszyw amanych, m.in.
granitu, bazaltw, wapieni (czna ich produkcja szacowana jest na maks. 100 tys. t/r wyro-
bw kamiennych), a take pojedynczych zakadw eksploatacji piaskw i wirw, zwasz-
cza w Polsce pnocnej, gdzie z duych gazw produkowane s kostki drogowe, upanki
i inne elementy kamienne. Ponadto do produkcji tej wliczane s elementy pozyskiwane
przez krajowych producentw z importowanych blokw i formakw surowych.
Dane statystyczne na temat cznej wielkoci produkcji kamiennych elementw budow-
lanych i drogowych w Polsce, jak rwnie struktury tej produkcji, pochodz z duych
KAMIENIE BUDOWLANE I DROGOWE 395
Tab. 1. Wydobycie ska zdatnych do produkcji kamieni budowlanych
i drogowych
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Dolomity 2
w
3
w
5
w
5
w
3
Granity 771
w
893
w
981
w
1000
w
973
Marmury 5 8 3 2
w
2
Piaskowce 272
w
263
w
269
w
278
w
256
Syenity 3
w
4
w
7 8
w
8
Wapienie 6
w
9
w
11
w
9
w
14
Razem 1059
w
1180
w
1276
w
1302
w
1256
rdo: BZKiWP, informacja wasne
i rednich firm (powyej 10 pracownikw). Wedug danych GUS produkcja kamiennych ele-
mentw budowlanych surowych lub wstpnie obrobionych po zaamaniu w 2007 r., ponow-
nie wzrosa do poziomu 3.9 mln t w 2009 r. (tab. 2). Natomiast produkcja szacowana na pod-
stawie wielkoci wydobycia, importu surowych i wstpnie obrobionych blokw i pyt kamien-
nych oraz wspomnianej produkcji ubocznej innych zakadw wzrosa w latach 20052008
z 1.4 do 1.7 mln t/r, ze spadkiem do ok. 1.6 mln t w 2009 r. czna produkcja kamiennych
elementw budowlanych i drogowych, bazujca na blokach, formakach i innych pozyskiwa-
nych z krajowych z rnych ska, wynosia w ostatnich latach maksymalnie 1.01.2 mln t/r.
Dostpne dane na temat struktury asortymentowej produkcji wskazuj na dominacj blo-
kw, pyt i innych elementw granitowych (okoo 7080%) oraz due znaczenie elementw
piaskowcowych (2025%), przy marginalnym udziale innych kamieni. Produkcja kostki
drogowej i innych kamieni drogowych bya systematycznie ograniczana do ok. 140 tys. t
w 2007 r., a nastpnie wzrosa do 260300 tys. t/r w latach 20082009 (tab. 2). W przypadku
kostki i innych kamieni drogowych dominacja wyrobw granitowych jest wiksza (prawdo-
podobnie ponad 90%, brak precyzyjnych danych), przy niewielkim znaczeniu wyrobw sy-
enitowych i bazaltowych.
Granity s w Polsce nadal najwaniejszymi skaami do produkcji blokw i innych ele-
mentw kamiennych, przydatnych do uzyskiwania pyt, kostki, krawnikw itp. Ich eks-
ploatacja skoncentrowana jest gwnie w rejonie Strzegomia, Sobtki i Strzelina. czne
wydobycie granitowych blokw i bry przydatnych do produkcji kostki, krawnikw itp.
wynioso w 2009 r. nieco ponad 970 tys. t. Wydobycie blokw i innych elementw granito-
wych prowadzone byo w 27 zoach, przy czym w 21 omach pozyskiwano niemal wycz-
nie bloki i mniejsze elementy, a w 6 zakadach prowadzona bya zarwno produkcja takich
sortymentw, jak i kruszyw amanych (tab. 3). W rejonie Strzegomia najwaniejszymi pro-
ducentami granitowych blokw i drobnych elementw kamiennych s obecnie: Granit
Strzegom S.A., Borowskie Kopalnie Granitu Sp. z o.o., Morstone Sp. z o.o. Strze-
gom, Skalimex-Borw Kostrza, PPHiU Piramida Strzegom, Kwarc Kostrza,
GT&F Corporation Polska Kostrza, Kopalnia Granitu Zimnik Sp. z o.o., Grani-
mex Strzegom, Skalimex-Grantin Sobtka, PPHU Ted-Rob oraz Wekom II
Tab. 2. Gospodarka kamieniami budowlanymi i drogowymi w Polsce
CN 2515,2516,6801,6802
1
, PKWiU 0811, 23701210
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja
2
3330.4 3888.8 2801.3 3425.9
s,w
3836.4
kamienie budowlane (bloki i pyty)
surowe lub wstpnie obrobione
3164.4 3728.5 2660.6 3125.9 3576.4
wtym: granitowe 372.2 603.3 799.3 573.3 1059.7
marmurowe 3.5 4.6 2.8 7.5 1.4
kostka drogowa i inne kamienie
drogowe
166.0 160.3 140.7 300.0
s,w
260.0
Import 350.2 402.4 556.0 596.3 455.5
Eksport 306.6 310.3 223.9 170.9 162.6
Zuycie
p
3374.0 3980.9 3133.4 3851.3
w
3929.3
1
zwyczeniempozycji CN680210
2
sprzedana, obejmuje producentw zatrudniajcych 10 pracownikw
rdo: GUS
Tab. 3. Gwni producenci kamieni budowlanych i drogowych w Polsce
w 2009 r.
Uytkownik-producent
Kopa-
lina
Zoe
Wydo-
bycie
Udzia
blokw
[tys. t] [%]
s,1
Granit Strzegom S.A. Strzegom GSgm Strzegom, kiewka I,
kiewka III
184 70
Borowskie Kopalnie Granitu Sp. z o.o., Borw GSgm Borw 130 90
Morstone Sp. z o.o., Strzegom GSgm MorwII 97 95
Skalimex-Borw S.A., Kostrza GSgm Borw17 123 65
PPHiUPiramida Sp. z o.o., Strzegom GSgm BorwI kam. 49A 71 95
PWPiSKBKwarc Sp. z o.o., Kostrza GSgm BorwI kam. 49 47 95
GT&F Corporation Polska Sp. z o.o.,
Kostrza
GSgm Kostrza-Piekieko,
Kostrza-Lubicz
41 95
Kopalnia Granitu Zimnik Sp. z o.o.,
Mciwojw
GSgm Zimnik I 44 80
Granimex Sp. z o.o., Strzegom GSgm Graniczna II 106 30
2
Skalimex-Grantin Sp. z o.o., Sobtka GSgm StrzeblwII 64 50
PPHUTed-Rob S.C.T. Kaliciski, R. Lema GSgm Barcz I 29 95
WekomII Sp. z o.o., Kostrza GSgm Kostrza 35 80
Grabinex Sp. z o.o., Strzegom GSgm Grabina lska 85 30
Euro-Granit Sp. z o.o., Strzegom GSgm kiewka-Wiatrak 25 95
PPUCzernica-Granit Sp. z o.o., Czernica GSgm Czernica 47 40
Braun-Granit Sp. z o.o., Nowa Sl GSgm Czernica-Wie 30 30
Granit Wiatrak Sp. z o.o. Kopalnia
Graniczna III
GSgm Graniczna III 12 80
Kopalnia Granitu Pokutnik, Paszowice GSgm Pokutnik 8 95
Fer-Granit Sp. z o.o., Rogonica GSgm Rogonica-Las 6 95
Kruszywa Strzelin Sp. z o.o., Strzelin GStn Strzelin 509 10
KGMikoszw Wie Bronisaw Badecki,
Mikoszw
GStn Mikoszw-Wie 3 95
Izer Granit Sp. z o.o., Szklarska Porba GKa Szklarska Porba-Huta 3 95
Sjenit S.A., Piawa Grna Sy Komin 741 1
Slag Recycling Sp. z o.o., Krakw Sy Przedborowa 39 2
PWiOMMarmur-Sawniowice,
Sawniowice
M Sawniowice 2 95
Biaa Marianna Rakowiecki-Ptaszek s.j.,
Stronie lskie
M Biaa i Zielona
Marianna
1 95
Dolomit, Libi Sp. z o.o. D Libi 364 1
Kopalnia Wapienia Morawica S.A. WD Morawica III 1454 1
Kopalnie Piaskowca S.A., Bolesawiec PC Rakowiczki, erkowice 19 70
Hofmann Polska Sp. z o.o. Krakw PC erkowice-Skaa,
Wartowice
18 70
ATS-Stein Sp. z o.o., Bolesawiec PC ZbylutwI 16 70
Gruszecki s.c., Bielany Wrocawskie PC Bedlno, Skaa 14 70
Kostrza (tab. 3). Ponadto w regionie tym wydobyciem granitw blocznych zajmuje si je-
szcze kilka mniejszych, prywatnych firm. Wikszo z nich wytwarza rwnie pyty, forma-
ki, kostk, krawniki i inne gotowe wyroby kamieniarskie. Od 2009 r. bloki i elementy fo-
remne nie s pozyskiwane ze zoa Gniewkw, ktre po przejciu przez Olsztyskie Ko-
palnie Surowcw Mineralnych, stao si rdem kopaliny wykorzystywanej do produkcji
kruszyw amanych. Rwnie Granimex Sp. z o.o., tradycyjnie znaczcy dostawca grani-
towych blokw ze zoa Graniczna II, uruchomi produkcj kruszyw granitowych, na
ktrej potrzeby wykorzystuje przewaajc cz pozyskiwanej kopaliny. Z kolei nowym
dostawc granitowych blokw jest firma pani Grayny Hyyskiej z Bolkowa, eksplo-
atujca od sierpnia 2009 r. zoe Borw-Poudnie. Wydobycie granitw blocznych i pro-
dukcja granitowych elementw budowlanych i drogowych prowadzona jest take w rejonie
KP Jan Zbylutw IV, Zbylutw PC ZbylutwIVJan 12 70
Piasmar Z.R. Wicawek, Bystrzyca
Kodzka
PC Dugopole 10 70
Kopalnie Piaskowca Radkw, Sp. z o.o.,
Radkw
PC Radkw,
Szczytna-Zamek
4 70
Kamieniarz Sp. z o.o., Kielce PC Nowa Wie,
Grodziska III
2 70
Kopalnia Piaskowca BOBER, Wartowice PC Wartowice II 1 30
KamienioomPiaskowiec Czerwony, Nowa
Ruda
PP Bieganw 1 70
Spdzielnia Pracy Surowce Mineralne,
Kielce
PT Tumlin-Grd 2 70
PUHSosnowica s.c., Sosnowica PT Sosnowica 4 50
PSz Szydowiec 9 70
Kamieniarz Sp. z o.o., Kielce PSz miw1 8 70
Andrzej Kosek, Miedzna P Sielec I, Sielec IV 5 80
Zakad Obrbki Kamienia Budowlanego,
Roman Kaczmarczyk, Opoczno
P arnw1 4 70
Obrbka i Sprzeda Kamienia J. Krl, Tresta
Wesoa
PB Dbie II 4 90
Polski Kamie Naturalny Sp. z o.o.,
Zembrzyce
PK Grka-Mucharz 10 70
ZWKBTadeusz Brach, Wola Komborska PK Wola Komborska
-Dziay, -I
17 30
ZKBSkalnik Sp. z o.o., Barcice PK Barcice I 7 50
Usugi Kamieniarskie, B. i W. Mleczek, Stra PK Tenczyn-Lubie I 2 50
KamienioomBarwad Sp. z o.o. PK Barwad 135 5
Kopalnia upka Szarogazowego, Jenkw Jenkw 31
Kopalina: D dolomit, GKa granit karkonoski, GSgm granit strzegomski, GStn granit strzeliski,
upek, Mmarmur, PBpiaskowiecborucicki, PCpiaskowiecciosowy, PKpiaskowiec
karpacki, PP piaskowiec permski, PSz piaskowiec szydowiecki, PTpiaskowiec triasowy,
P piaskowiec arnowski, Sy syenit, WD wapie dekoracyjny
1
bloki i mniejsze elementy foremne (formaki)
2
gwnie bryy wykorzystywane do produkcji kostki oraz kamienia murowego
rdo: W
Strzelina, cho na znacznie mniejsz skal i tylko przez dwa zakady (tab. 3). Najwiksze
iloci (kilkadziesit tysicy ton na rok blokw i elementw foremnych) pozyskiwane s ze
zoa Strzelin. Do 2007 r. byo ono eksploatowane przez firm JP Kopalnia Granitu Sp.
z o.o., ktra jest obecnie gwnym udziaowcem nowego uytkownika zoa firmy Kru-
szywa Strzelin Sp. z o.o., wytwarzajcej w przewadze kruszywa amane.
Inn ska magmow suc do produkcji elementw budowlanych s od kilkudziesi-
ciu lat syenity ze z Komin i Przedborowa. czne wydobycie syenitowych blokw,
prowadzone przez Sjenit S.A. w kopalni Komin, oraz od 2006 r. blokw i mniejszych ele-
mentw foremnych przeznaczonych do wyrobu kostki brukowej przez Slag Recycling
Sp. z o.o. w kopalni Przedborowa, zwykle nie przekraczao 10 tys. t/r (tab. 3).
Marmury s tradycyjnymi surowcami do produkcji elementw kamiennych oraz gry-
sw do lastrico. S eksploatowane w rejonie Stronia lskiego koo Kodzka, oraz w Sude-
tach Wschodnich w rejonie Sawniowic. W pierwszym z tych rejonw od dziesicioleci
wydobywane s bloki i formaki marmurowe ze zoa Biaa i Zielona Marianna (tab. 3),
wykorzystywane do wyrobu pyt i pytek. Podobnie wykorzystywany jest marmur ze zoa
Sawniowice na Opolszczynie
1
(tab. 3). czne wydobycie marmurw zostao w ostatnich
latach ograniczone do kilku tysicy ton na rok, przy czym uzysk penowymiarowych blokw
marmurowych nie przekracza 12 tys. t/r, a reszt stanowi formaki do produkcji pytek
oraz kamie amany do produkcji gryswdo lastrico.
Wrd ska osadowych, do najwaniejszych kamieni budowlanych zaliczy naley pias-
kowce w kilku odmianach: dolnolskie piaskowce ciosowe z rejonu Lwwka lskiego,
Radkowa i Bystrzycy Kodzkiej; piaskowce z pnocnego i zachodniego obrzeenia Gr
witokrzyskich, w tym: jurajskie piaskowce szydowieckie i piaskowce arnowskie oraz
triasowe piaskowce tumliskie; a take rne odmiany piaskowcw karpackich. Najwik-
sze znaczenie maj obecnie piaskowce ciosowe z rejonu Lwwka lskiego, gdzie czyn-
nych jest 10 kopal nalecych do siedmiu firm (tab. 3), a czny poziom wydobycia mie-
ci si ostatnio w przedziale 80110 tys. t/r. Z kolei wydobycie piaskowcw ciosowych
w rejonie Radkowa i Bystrzycy Kodzkiej (ze z Radkw i Dugopole oraz w 2009 r. ze
zoa Szczytna-Zamek) wzroso do kilkunastu tysicy ton na rok. Eksploatacja piaskowcw
szydowieckich prowadzona bya na cznym poziomie 2040 tys. t/r przez kilkanacie drob-
nych zakadw kamieniarskich, wydobywajcych zwykle 5009000 t/r z pojedynczego o-
mu dla wasnych potrzeb. Podobne piaskowce arnowskie s eksploatowane w kilku o-
mach koo arnowa, przy czym stosunkowo wysoki poziom wydobycia tych piaskowcw
osigny w ostatnich latach firmy Andrzeja Koska oraz Romana Kaczmarczyka. W tym
rejonie kamienne bloki wydobywane s ponadto w wikszych ilociach (ok. 4 tys. t/r) ze
zoa piaskowcw borucickich Dbie II. Z kolei kredowe piaskowce z obrzeenia Gr
witokrzyskich pozyskiwane s w iloci kilku tysicy ton na rok, najczciej w postaci nie-
regularnych bry i elementw upanych, w okolicach Przedborza. Powoli odbudowuje si
wydobycie piaskowcw triasowych (gwnie piaskowcw tumliskich ze z Tumlin
Grd i Sosnowica oraz od 2007 r. piaskowcw suchedniowskich ze zoa Kopulak 1),
ktre obecnie ksztatuje si na poziomie ok. 10 tys. t/r (tab. 3). W Karpatach, mimo duych
zasobw piaskowcw, produkcj elementw kamiennych zajmuj si tylko nieliczne zaka-
1
W2010 r. Skarb Pastwa sprzeda 85% udziawPWiOM Marmur Sawniowice prywatnemu in-
westorowi, natomiast pozostae 15% jest wasnoci pracownikw.
dy. Bloki, wykorzystywane do produkcji pyt i drobnych elementw budowlanych pozyski-
wane s gwnie z warstw istebniaskich. Prym w tym zakresie wiedzie Zakad Wydoby-
cia Kamienia Budowlanego Tadeusza Bracha, eksploatujcy dwa zoa w rejonie Woli
Komborskiej. Na mniejsz skal wykorzystywane s piaskowce z kamienioomu Sobo-
lw koo Bochni. W 2009 r. wzroso znaczco wydobycie blokw piaskowcw kronie-
skich w zwizku z ponownym uruchomieniem przez spk Polski Kamie Naturalny
eksploatacji zoa Grka Mucharz. Dotychczas byy one pozyskiwane wycznie w kamie-
nioomie Barwad. Pozostae odmiany piaskowcw karpackich maj obecnie mniejsze zna-
czenie, a niewielkie iloci blokw wydobywane s w kilku kamienioomach w rejonie
Brennej koo Bielska-Biaej (piaskowce godulskie). Od kilku do kilkunastu tysicy ton u-
panki piaskowcowej, pochodzcej z piaskowcw magurskich dostarczaj rocznie Zakad
Kamienia Budowlanego Skalnik w Barcicach oraz drobni producenci w okolicach
Mylenic.
Wanymi kamieniami budowlanymi byy przez dziesiciolecia wapienie dekoracyjne
okolic Kielc, czyli tzw. marmury kieleckie. Obecnie ich znaczenie jest marginalne, a ko-
palina z wikszoci eksploatowanych z tych ska uytkowana jest do produkcji kruszyw
mineralnych. Tradycyjnym dostawc kilku tys. t/r wapiennych blokw oraz elementw fo-
remnych byy Piczowskie Zakady Kamienia Budowlanego S.A. Firma sprzedaa jednak
w 2007 r. kopalni w Bolechowicach, a dwa lata pniej kopalni w Woli Morawickiej,
w 2009 r. nie prowadzc rwnie wydobycia wapieni ze zoa Piczw. Wydobycie w ka-
mienioomie w Bolechowicach zostao wznowione przez Przedsibiorstwo Kamienia Bu-
dowlanego Bolechowice w 2009 r. Pozyskano jednak zaledwie kilkaset ton bry, a przewa-
ajca cz kopaliny wykorzystywana bya do produkcji kruszyw. Podobne zastosowanie
znalazy wapienie ze zoa Wola Morawicka, zakupionego przez Pol-Bot Kruszywa S.A.
w padzierniku 2009 r. Z kolei uruchomione w 2008 r. przez firm Marmur-Pytki Pode
wydobycie wapieni piczowskich ze zoa Wochy nadal nie przekracza 1 tys. t/r (tab. 3).
rdem kamieni blocznych s rwnie wapienie ze z Morawica III (ok. 2 tys. t/r) i Ja-
wica, wykorzystywane gwnie jako surowiec do produkcji kruszyw amanych. Kilkaset ton
rocznie elementw foremnych pozyskiwane jest rwnie ubocznie, przy wydobyciu kopali-
ny dla przemysu wapienniczego, ze zoa wapieni Brusno-Wgierka koo Lubaczowa. Ka-
mie murowy produkowany jest ponadto na Lubelszczynie, na bazie kopaliny ze z Ba-
bia Dolina i Jzefw. Inn odmian wapienia dekoracyjnego wykorzystywanego do pro-
dukcji elementw budowlanych s trawertyny z rejonu Raciszyn-Zalesiaki koo Pajczna.
Produkcja trawertynowych elementw budowlanych, prowadzona przez WKG Trading
oceniana na zaledwie 23 tys. t/r, zostaa wstrzymana w 2007 r. Firma staa si wycznym
uytkownikiem zoa Raciszyn II i we wrzeniu 2009 r. wznowia wydobycie. Wikszoci
wydobytej kopaliny wykorzystana zostaa jednak do produkcji kruszywa, natomiast wydo-
bycie blokw, podobnie jak w nowo otwartej kopalni Zalesiaki, nie przekroczyo kilkudzie-
siciu ton
1
. Inn ska wglanow wykorzystywan jako kamie budowlany jest diploporo-
wy dolomit triasowy z kamienioomu w Libiu (tab. 3), gdzie wytwarzane s gwnie do-
lomitowe kruszywa amane, ale ubocznie pozyskuje si z tego zoa kilka tysicy ton na rok
blokw i formakw.
1
Obecnie trwa udostpnianie zoa Raciszyn, ktre wnajbliszych latach bdzie rdemtrawertynu do
produkcji materiawkamiennych. Zkolei kopalina pozyskiwana ze zoa Raciszyn II wykorzystywana bdzie
do produkcji kruszyw mineralnych.
Obroty
W ostatnich latach wielko i struktura obrotw kamieniami budowlanymi i drogowy-
mi w Polsce ulega zasadniczym zmianom. Import kamiennych elementw budowlanych
surowych i obrobionych dynamicznie wzrasta do 547 tys. t/r w 2008 r., z ogranicze-
niem do 427 tys. t w 2009 r. (tab. 4, 5). W wikszoci sprowadzane byy bloki i pyty suro-
we, jednak ich przewaga nad dostawami elementw kamiennych obrobionych systematycz-
nie si zmniejszaa (tab. 4, 5). Najwiksze znaczenie ma import surowych blokw i pyt
Tab. 4. Kierunki importu surowych lub wstpnie obrobionych blokw
i pyt kamiennych do Polski
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import czny 261.6 271.6 319.3 308.1 239.8
Marmury i inne skay wapienne
CN2515
4.7 5.5 8.4 9.4 6.7
Grecja 0.1 0.1 0.0 0.0 0.0
Hiszpania 0.5 0.4 0.7 0.6 0.8
Niemcy 0.4 0.5 1.6 3.3 1.8
Portugalia 0.3 0.5 0.6 0.5 0.5
Turcja 0.2 0.5 0.4 0.3 0.2
Wgry 0.1 0.1 0.0 0.1 0.0
Wochy 2.2 2.5 3.5 3.9 2.7
Inne 0.8 0.9 1.6 0.7 0.7
Granity
CN2516 11,12
255.2 263.2 305.8 293.3 228.9
Angola 2.3 5.2 4.0 4.6 4.4
Belgia 0.5 0.2 1.6 0.4 0.2
Brazylia 10.8 11.8 11.2 10.3 9.0
Chiny 0.3 0.7 1.9 0.9 0.1
Czechy 0.8 0.2 0.1 0.4
Finlandia 24.9 18.1 27.3 21.9 22.3
Francja 1.0 2.7 3.0 2.0 0.9
Hiszpania 11.4 12.4 15.3 13.8 9.8
Indie 27.8 31.5 33.7 43.7 45.3
Niemcy 2.5 4.7 15.6 9.1 5.8
Norwegia 2.1 2.8 8.9 3.5 2.6
Portugalia 0.7 0.4 1.1 2.3 0.1
Rosja 0.0 0.4 1.2 0.6
RPA 106.4 111.7 119.7 108.9 87.0
Szwecja 34.7 35.9 33.1 42.6 19.2
Ukraina 21.8 17.3 20.0 17.8 16.1
Wochy 2.8 2.1 4.8 6.1 1.8
Zimbabwe 2.6 3.4 2.7 2.7 1.5
Inne 1.8 2.1 1.4 1.1 2.2
z granitu i ska pokrewnych, ktry wykazywa w latach 20052009 nieznaczne fluktuacje,
midzy 229 i 306 tys. t/r (tab. 4). Granity sprowadzane byy z ponad 20 krajw, przy czym
ok. 40% dostaw pochodzio z RPA. Znaczcymi dostawcami na rynek polski s rwnie In-
die, Finlandia, Szwecja, Ukraina, Hiszpania, Brazylia i Niemcy (tab. 4). Import surowych
blokw i pyt z marmurw i innych ska wapiennych utrzymuje si na poziomie poniej
10 tys. t/r, a dostawy pochodz gwnie z Woch i Niemiec. Import surowych blokw i pyt
z piaskowcw i innych ska wci nie ma wikszego znaczenia.
Import obrobionych elementw kamiennych wzrs w latach 20052008 ponad trzy-
krotnie do ok. 240 tys. t/r, a nastpnie zosta ograniczony do ok. 190 tys. t w 2009 r. (tab. 5).
Tradycyjnie importowane s elementy marmurowe i wapienne gwnie z Woch, ale take
z Czech, Turcji i Hiszpanii. W ostatnim okresie gwne znaczenie ma jednak import wyro-
bw granitowych i ska pokrewnych, ktry wzrs spektakularnie w zwizku z rozwojem
dostaw z Chin i Indii.
Import kamieni drogowych (kostka, krawniki) wzrs z 3 tys. t w 2005 r. do 49 tys. t
w 2008 r., w zwizku z rozwojem dostaw z Niemiec (tab. 6). W 2009 r. jego wielko spada
niemal dwukrotnie, a wikszo importowanej kostki i krawnikw pochodzio ze Sowacji.
Eksport budowlanych elementw kamiennych osign najwyszy poziom ok. 160 tys. t
w 2006 r., a nastpnie zosta ograniczony do ok. 90 tys. t/r w latach 20082009 (tab. 7, 8).
Eksportowane byy gwnie bloki i pyty surowe, w iloci 67124 tys. t/r (tab. 7), podczas
gdy udzia obrobionych elementw kamiennych by znacznie mniejszy i ksztatowa si na
poziomie 1940 tys. t/r (tab. 8). W strukturze asortymentowej eksportu zdecydowan wik-
szo stanowiy surowe i obrobione elementy granitowe (tab. 7, 8). Kierowane byy one
przez wiele lat gwnie do Niemiec, ktre ostatnio kilkakrotnie zmniejszyy wielko zakupw
i w 2009 r. dominujcym odbiorc staa si Szwajcaria. W wikszych ilociach (617 tys. t/r)
sprzedawane s, w przewadze do Niemiec, elementy kamienne obrobione z innych ska
(w tym z piaskowcw). Wielko eksportu blokw i pyt surowych z piaskowcw oraz in-
nych ska, nie przekracza kilku tysicy ton na rok (tab. 7).
Kamienie drogowe (kostka, krawniki) byy do 2008 r. gwnym w ujciu ilociowym
produktem eksportowym omawianej grupy. Wielko ich sprzeday bya jednak systema-
tycznie ograniczana i w cigu ostatnich piciu lat zmniejszya si o ponad poow do 68 tys. t
w 2008 r. Najwikszy spadek (o 34%) zaznaczy si w 2007 r. w zwizku ze znacznymi pod-
Piaskowce
CN2516 20
1
0.8 2.0 3.7 2.3 1.1
Indie 0.1 0.6 1.7 0.5 0.3
Niemcy 0.5 1.1 1.3 0.6 0.0
Inne 0.2 0.3 0.7 0.6 0.3
Inne skay
CN2516 90
0.9 0.9 1.4 3.1 3.1
Chiny 0.6 0.1
Szwecja 0.2 0.1 0.3 0.4
Ukraina 0.7 0.6 1.0 1.7 2.1
Inne 0.2 0.1 0.3 0.5 0.5
1
do 2007 r. CN 2516 21,22
rdo: GUS
wykami cen kostki u krajowych producentw (tab. 11). Dostawy kierowane byy w 8098%
do Niemiec, a od 2007 r. zanotowano rwnie zwikszajc si sprzeda na Sowacj (tab. 9).
Saldo obrotw surowymi oraz wstpnie obrobionymi blokami i pytami kamiennymi
jest trwale negatywne. Najwiksz warto deficytu, 193 mln PLN, zanotowano w 2007 r.,
Tab. 5. Kierunki importu budowlanych elementw kamiennych obrobionych
do Polski
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import czny 85.5 120.6 210.0 238.8 187.4
CN6802 21,22
1
,91,92
29.3 36.1 43.9 43.2 31.8
Chiny 0.4 4.2 1.6 2.1 2.0
Czechy 7.4 6.7 10.4 7.0 6.1
Egipt 1.0 1.1 1.9 1.4 0.9
Grecja 0.1 0.4 0.1 0.0 0.2
Hiszpania 2.7 3.2 3.4 5.4 3.7
Indie 1.3 1.3 1.5 1.7 1.3
Niemcy 1.0 1.1 2.5 1.5 1.3
Portugalia 0.8 0.8 0.4 0.4 0.2
Turcja 2.9 4.1 5.8 4.9 4.6
Wochy 9.3 10.6 13.0 14.5 8.3
Inne 2.5 2.6 4.1 4.3 3.2
Granity
CN6802 23,93
54.3 82.4 151.1 185.3 149.8
Belgia 3.5 4.1 4.7 6.2 2.1
Brazylia 2.2 1.3 2.1 3.2 2.8
Chiny 30.9 51.0 94.9 116.2 98.7
Hiszpania 2.1 5.5 8.6 10.6 3.3
Indie 5.7 9.2 20.0 31.6 25.1
Niemcy 1.1 1.8 3.7 3.2 2.4
Szwecja 1.0 1.5 5.1 3.2 4.7
Wochy 5.8 6.4 7.5 7.8 6.0
Inne 2.0 1.6 3.9 3.3 4.7
Inne skay
CN6802 29,99
1.9 2.1 15.0 10.3 5.8
Chiny 0.6 0.7 1.1 1.2 1.5
Czechy 11.6 0.1 0.1
Indie 0.1 0.3 1.0 1.6 0.8
Niemcy 0.3 0.2 0.2 0.2 0.2
Sowacja 3.4
Wochy 0.6 0.6 0.7 2.5 2.5
Inne 1.0 1.3 0.4 1.3 0.7
1
w latach 20072009 z wyczeniempozycji CN 6802 22
rdo: GUS
natomiast w kolejnych dwch latach wskutek znacznego ograniczenia zakupw (gwnie
elementw granitowych) zmniejszy si on do ok. 164 mln PLN/r (tab. 10). Saldo obrotw
obrobionymi budowlanymi elementami kamiennymi jest take trwale ujemne, a to za spra-
w rozwoju importu obrobionych elementw marmurowych z Woch oraz granitowych
Tab. 6. Kierunki importu kostki i krawnikw kamiennych do Polski
CN 6801
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 3.1 10.2 26.7 49.4 28.3
Chiny 0.3 0.4 3.3 0.7 0.5
Niemcy 1.0 7.1 20.1 44.9 5.1
Sowacja 0.0 1.2 17.5
Ukraina 1.5 2.1 2.1 1.5 4.5
Inne 0.6 0.6 1.2 1.1 0.7
rdo: GUS
Tab. 7. Kierunki eksportu surowych lub wstpnie obrobionych blokw
i pyt kamiennych z Polski
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport czny 104.2 123.9 92.6 67.1 75.4
CN2515
0.1 0.4 0.8 1.2 0.8
Sowacja 0.0 0.2 0.5 1.1 0.7
Inne 0.1 0.2 0.3 0.1 0.1
Granity
CN2516 11,12
96.8 119.5 89.0 62.0 69.8
Austria 0.8 0.4 0.0 0.0 0.1
Czechy 0.7 0.2 0.0 0.1 0.0
Francja 0.2 0.1 0.1 1.2
Niemcy 73.3 88.4 62.3 31.9 29.3
Szwajcaria 21.4 29.2 26.3 29.5 39.0
Inne 0.4 1.3 0.3 0.4 0.2
Piaskowce
CN2516 20
1
7.2 4.4 2.3 3.9 4.8
Niemcy 6.8 3.8 2.0 3.9 4.8
Inne 0.4 0.6 0.3 0.0 0.0
Inne skay
CN2516 90
0.1 0.0 0.5 0.0 0.0
Niemcy 0.0 0.0 0.5 0.0
Inne 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0
1
do 2007 r. CN 2516 21,22
rdo: GUS
z Chin i Indii. Dla tej grupy wyrobw deficyt pogbi si do 331 mln PLN w 2008 r.,
a w 2009 r. w konsekwencji spadku importu zmniejszy si do 199 mln PLN (tab. 10).
Trwale dodatnie jest saldo obrotw kostk i krawnikami kamiennymi, lecz ulego w ostat-
nich latach wyranemu ograniczeniu, do okoo 13 mln PLN w 2009 r., na skutek drastycznego
Tab. 8. Kierunki eksportu budowlanych elementw kamiennych
obrobionych z Polski
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport czny 40.0 35.3 31.3 23.1 18.9
CN6802 21,22
1
,91,92
0.8 1.7 2.0 1.5 1.2
Niemcy 0.3 0.1 0.5 0.1 0.0
Rosja 0.1 0.4 0.6 0.5 0.6
Ukraina 0.1 0.5 0.5 0.7 0.4
Inne 0.3 0.7 0.4 0.2 0.2
Granity
CN6802 23,93
24.9 18.9 12.1 11.5 11.5
Austria 0.6 0.7 0.5 0.4 0.4
Niemcy 20.4 14.0 6.5 5.8 7.0
Rosja 0.7 0.3 0.7 0.8 0.9
Sowacja 1.5 1.5 1.0 1.3 0.4
Szwajcaria 0.2 0.5 1.4 1.6 1.6
Ukraina 0.1 0.1 0.3 0.1 0.0
Inne 1.4 1.8 1.7 1.5 1.2
Inne skay
CN6802 29,99
14.3 14.7 17.2 10.1 6.2
Niemcy 13.8 14.1 15.9 9.4 5.1
Inne 0.5 0.6 1.3 0.7 1.1
1
w latach 20072008 z wyczeniempozycji CN 6802 22
rdo: GUS
Tab. 9. Kierunki eksportu kostki i krawnikw kamiennych z Polski
CN 6801
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 162.4 151.1 100.0 80.7 68.3
Austria 1.8 0.8 0.5 0.4 0.2
Czechy 0.4 0.9 0.1 0.9
otwa 0.3 0.7 0.9 0.0
Niemcy 158.4 146.0 89.6 68.7 54.7
Sowacja 7.5 8.2 11.7
Szwecja 0.3 0.1 0.1 0.0 0.2
Inne 1.5 2.9 1.5 2.5 0.6
rdo: GUS
spadku eksportu kostki przy jednoczesnym wzrocie jej importu (tab. 10). czne saldo w za-
kresie obrotw kamieniami budowlanymi i drogowymi jest ujemne od 1997 r. W latach
20052008 deficyt wzrs z 203 mln PLN do rekordowej wartoci 495 mln PLN. W 2009 r.
w zwizku ze znacznym spadkiem wielkoci importu wszystkich grup wyrobw gwatowny
wzrost deficytu zosta zahamowany, a ujemne saldo zmniejszyo si do 351 mln PLN.
Wartoci jednostkowe obrotw surowymi oraz wstpnie obrobionymi marmurami i in-
nymi skaami wapiennymi podlegaj znacznym wahaniom (zarwno w eksporcie, jak i im-
porcie), co wynika z niewielkiego poziomu obrotw tymi surowcami. Mieszcz si one
w przedziale 2001025 USD/t (tab. 11). Wartoci jednostkowe eksportu surowych i wstp-
nie obrobionych granitw ksztatoway si w ostatnich latach na poziomie 58106 USD/t,
a w imporcie byy kilkukrotnie wysze: 194265 USD/t, co wynika z wikszej atrakcyjno-
ci surowcw importowanych i powanych kosztw ich transportu (tab. 11). Wartoci jedno-
stkowe obrotw surowymi i wstpnie obrobionymi piaskowcami s bardzo zmienne, ponie-
wa znikome ich iloci s przedmiotem handlu (tab. 11). Wartoci jednostkowe obrotw in-
nymi skaami surowymi i wstpnie obrobionymi rwnie ulegaj znacznym wahaniom,
zmienia si bowiem struktura asortymentowa obrotw. Wartoci jednostkowe eksportu kost-
ki i innych kamieni drogowych wyranie wzrosy z 71 USD/t w 2005 r. do 130 USD/t
w 2008 r., z ograniczeniem do 93 USD/t w 2009 r. Wartoci jednostkowe importu tych asor-
tymentw zmniejszyy si w tym czasie ze 137 do 76 USD/t (tab. 11).
Zuycie
Pozyskiwane w Polsce kopaliny kamienne przeznaczane s w zdecydowanej wikszoci
do produkcji kruszyw amanych, znajdujcych zastosowanie w drogownictwie, kolejnictwie
Tab. 10. Warto obrotw kamieniami budowlanymi i drogowymi w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Bloki i pyty kamienne, surowe,
lub wstpnie obrobione
CN2515,2516
Eksport 26466 30214 25156 20656 75338
Import 168388 180575 217983 201124 239712
Saldo -141922 -150361 -192827 -180468 -164374
Budowlane elementy
kamienne, obrobione
CN6802
Eksport 45233 54821 39740 26617 21711
Import 142537 192625 237420 357799 221191
Saldo -97304 -137804 -197680 -331182 -199480
Kostka i krawniki kamienne
CN6801
Eksport 37648 38027 30335 24406 19587
Import 1393 2863 6239 7789 6758
Saldo +36255 +35164 +24096 +16617 +12829
rdo: GUS
Tab. 11. Wartoci jednostkowe obrotw kamieniami budowlanymi
i drogowymi w Polsce
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Marmur i inne skay wapienne
1
CN2515 11
PLN/t 1479.7 1348.2 567.4 2082.4 3141.2
USD/t 463.0 434.0 202.4 873.0 1025.2
PLN/t 1081.6 858.5 1171.6 1121.7 1766.5
USD/t 332.6 271.7 415.6 484.8 575.5
Granity
1
CN2516 11
PLN/t 202.3 181.9 235.6 246.0 301.9
USD/t 62.0 58.1 83.6 106.1 96.6
PLN/t 629.8 645.3 641.2 613.7 809.0
USD/t 193.7 206.1 228.7 265.0 258.5
Piaskowce
1
CN2516 20
2
PLN/t 334.0 302.1 1147.7 640.5 627.3
USD/t 103.1 95.9 408.5 270.5 201.4
PLN/t 593.8 693.9 766.3 1130.9 1212.3
USD/t 183.5 221.5 274.9 480.9 394.9
Pozostae skay
1
CN2516 90
PLN/t 1153.8 1033.4 288.9 2102.4 9578.9
USD/t 347.4 325.6 99.2 772.1 3073.2
PLN/t 521.4 446.6 773.9 640.9 488.2
USD/t 161.9 142.5 283.9 274.9 154.2
Kostka i inne kamienie drogowe
CN6801
PLN/t 231.8 251.6 303.6 302.6 286.6
USD/t 71.0 80.3 108.6 130.1 92.7
PLN/t 444.4 279.9 234.0 157.7 239.1
USD/t 137.1 88.8 84.6 66.6 75.8
1
surowe lub wstpnie obrobione
2
do 2007 r. CN 2516 21
rdo: GUS
i budownictwie. Tylko kilka procent produkcji cznej stanowi wielko- i maogabarytowe
elementy dla budownictwa oraz mae elementy kamienne dla drogownictwa.
czne krajowe zuycie kamiennych elementw budowlanych i drogowych, po osigni-
ciu w poowie lat 1990-tych zaledwie 100200 tys. t/r, systematycznie roso w ostatnich latach
wg danych GUS do 34 mln t/r, ale nie s to jednak dane wiarygodne (tab. 2). Wedug sza-
cunkw wasnych poziom zuycia by zdecydowanie niszy i pomimo staej tendencji wzro-
stowej w latach 20052008 ksztatowa si na poziomie 1.11.7 mln t/r. W 2009 r., w efekcie
globalnego kryzysu gospodarczego, konsumpcja zostaa nieznacznie ograniczona do okoo
1.5 mln t. Jeszcze na pocztku lat 1990-tych polski rynek kamieni budowlanych by zdecy-
dowanie zdominowany przez dostawcw krajowych: granitu z rejonu Strzegomia, Sobtki
i Strzelina, syenitu z rejonu Piawy Grnej, marmurw z rejonw Stronia lskiego i Saw-
niowic, wapieni dekoracyjnych z regionu witokrzyskiego, a take piaskowcw z Dolnego
lska, rejonu szydowieckiego i Karpat. Otwarcie rynku krajowego na surowce i wyroby
importowane spowodowao stopniowy wzrost udziau dostawcw zagranicznych dla seg-
mentu surowych i wstpnie obrobionych kamieni budowlanych do ok. 30% w ujciu ilo-
ciowym i ponad 40% w ujciu wartociowym. O ile dla wyrobw piaskowcowych nadal
zdecydowanie dominuj rda krajowe (ponad 99%), to ju dla wyrobw granitowych
udzia ten wynosi ok. 7080%, a marmurowych ok. 10%.
Due elementy kamienne (pyty okadzinowe, posadzkowe, nagrobkowe itp.) produko-
wane z krajowych granitw, syenitw i marmurw, take z piaskowcw, wapieni dekoracyj-
nych (marmurw) i trawertynw, znajduj zastosowanie w budownictwie monumental-
nym, wykaczaniu obiektw i gmachw publicznych, w mniejszym stopniu prywatnych.
W tym te kierunku zuywane s i mniejsze elementy budowlane (stopnie, parapety, pytki
okadzinowe itp.) pozyskiwane z tych samych surowcw. Kamienie importowane wykorzy-
stywane s gwnie do produkcji duych elementw kamiennych, stanowicych powan
konkurencj dla analogicznych wyrobw ze ska krajowych. Obrbka kamieni krajowych
jest nadal w znacznym stopniu zdominowana przez firmy zajmujce si jednoczenie wydo-
byciem blokw i mniejszych formakw kamiennych, gwnie na Dolnym lsku. Obrbk
blokw i pyt importowanych zajmuj si liczne prywatne zakady kamieniarskie rozprze-
strzenione po caym kraju, cho zlokalizowane przewanie w pobliu wikszych aglomera-
cji. Obrbka surowcw importowanych rozwijana jest te w regionach majcych dugolet-
nie tradycje kamieniarskie, czego najlepszym przykadem jest rejon Strzegomia. Materia
importowany jest te w coraz wikszym stopniu obrabiany przez producentw posiadajcych
wasne rda kamieni blocznych, a ma to na celu poszerzenie ich oferty handlowej. Udzia
kamieni importowanych w rynku obrobionych kamieni budowlanych wynosi ok. 40%
w ujciu ilociowym oraz niespena 50% w ujciu wartociowym.
Stosowanie maych kamiennych elementw drogowych (kostka, krawniki, supki
itp.) nie wykazywao przez wiele lat w Polsce wikszych tendencji rozwojowych. Niewt-
pliwie nie byy one tak popularne jak np. w Niemczech. Jednak krajowy rynek tych wyro-
bw oceniany ostatnio na zaledwie 1020 tys. t/r, zwikszy si w 2007 r. do niemal
70 tys. t. Najbardziej spektakularny jego wzrost do 270 tys. t mia miejsce w latach 2008 r.,
z ograniczeniem do 220 tys. t w 2009 r. Due zapotrzebowanie na kostk, krawniki oraz
pyty chodnikowe wynikao z wzrostu popularnoci tych materiaw w budownictwie dro-
gowym. Rynek jest zdominowany przez wytwrcw granitowych kamieni drogowych z re-
jonu Strzegomia i Strzelina, ktrzy w ostatnim czasie znacznie zwikszyli produkcj tych
asortymentw. Minimalne znaczenie maj pojedynczy krajowi producenci kostki syenitowej
czy bazaltowej. Udzia dostawcw zagranicznych by zmienny i wynosi 240%. Wielu kra-
jowych producentw kostki granitowej byo w znacznym stopniu skupionych na sprzeday
eksportowej, ktra tradycyjnie stanowia zwykle a ponad 90% cznej sprzeday tego asor-
tymentu (tab. 2, 9). W 2007 r. jej udzia spad do ok. 70%, a w latach 20082009 wikszo
wyrobw znalaza odbiorcw na rynku krajowym (8095%).
Warto rynku surowych i wstpnie obrobionych kamieni budowlanych oraz kamieni
drogowych przekroczya w 2009 r. 500 mln PLN. Jeli wemiemy pod uwag take rynek
obrobionych kamieni budowlanych, to czna warto rynku osigna prawdopodobnie
ok. 1 mld PLN, przy czym udzia kamieni importowanych siga okoo 40%.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zoa kamieni budowlanych wystpuj powszechnie w niemal wszystkich krajach wiata,
cho w sposb nierwnomierny, bdc take w rnym stopniu zagospodarowane. Najwa-
niejsze w tym wzgldzie s zoa granitw
1
, marmurw i piaskowcw. Wiksze obszary
zoowe kamieni przydatnych do produkcji blokw, pyt i innych elementw kamiennych,
znane s w Europie m.in. z Woch, Grecji i Hiszpanii (marmury), Skandynawii, Ukrainy,
Polski i Czech (granity). Ogromne zasoby granitw i marmurw wystpuj w krajach azja-
tyckich, szczeglnie w Chinach i Indiach, gdzie ich wielko szacowana jest cznie na
ok. 200 mld t. Hojnie obdarzone s rwnie Tajlandia, Turcja, Iran i Korea Pd. Pozostae
kontynenty nie maj ju tak rozwinitej bazy zasobowej, cho znaczc dysponuj Brazylia,
RPA, USA, Meksyk, Egipt i Pakistan.
Produkcja
Kamienie budowlane wydobywane i wykorzystywane s od zarania dziejw ludzkoci.
Powszechne byy ju w staroytnym Egipcie, Mezopotamii, Grecji, Rzymie, Ameryce (bu-
dowle Aztekw, Majw, Inkw). Przez wiele wiekw pozyskiwano kamienie ciosowe i mu-
rowe oraz mniejsze elementy, np. kostki drogowe. Radykalne zmiany przynis XIX w. Po-
jawienie si kolei, rozwj produkcji i uytkowania betonw i elbetonw, wreszcie rozwj
motoryzacji, a tym samym drg, spowodoway gwatowny wzrost produkcji kamieni bu-
dowlanych i drogowych, przy czym gwnym asortymentem stao si kruszywo amane dla
drogownictwa, kolejnictwa i przemysu betonw. Obecn wielko wydobycia ska przydat-
nych do produkcji kamieni budowlanych i drogowych na wiecie szacuje si na ponad
110 mln t/r (tab. 12). Dokadne dane dotyczce wielkoci produkcji kamieni blocznych nie
s znane, poniewa kraje bdce najwikszymi producentami nie podaj ich do publicznej
wiadomoci. Z dostpnych informacji wynika jednak, i w ostatnich latach nastpiy w tym
sektorze znaczne zmiany. Wynikay one z rozwoju technologii wydobywczych i obrb-
czych. Europa, w ktrej dotychczas skoncentrowane byo wydobycie, stracia pozycj lidera
na rzecz Azji i coraz bardziej pogbia si dystans midzy tymi kontynentami. Obecnie wiel-
ko produkcji w Azji jest ponad dwukrotnie wiksza ni w Europie (tab. 13). Najwikszym
wiatowym producentem materiaw kamiennych (powyej 20 mln t/r) s Chiny, dostarcza-
1
Nazwa handlowa uywana nie tylko dla granitw, lecz rwnie dla innych ska magmowych (m.in. dio-
rytw, norytw, labradorytw, syenitw).
Tab. 12. Szacunkowa wielko produkcji kamieni budowlanych na wiecie
1
w 2009 r.
tys. t
Pastwo Skay
2
Produkcja
Belgia
s
G, P, M 340
Bugaria
s
M 150
Chorwacja
s
G, M 170
Czechy
s
G, P, M 710
Finlandia
s
G 780
Francja
s
G, M, P 1100
Grecja M 1500
Hiszpania
s
M, G 7200
Niemcy P, G 215
Norwegia
s
G 350
Polska G, P, M 1200
Portugalia
s
G, M 3100
Rosja
s
750
Szwajcaria
s
M 200
Szwecja
s
G, M 350
Ukraina
s
G 750
Wochy M, G, P 9100
Wielka Brytania
s
P, W, G 790
Pozostae kraje 195
EUROPA 28950
Angola
s
G, M 140
Egipt
s
M, G 3600
Etiopia
s
G, M 50
Namibia G, M 100
RPA
s
G 550
Pozostae kraje 330
AFRYKA 4770
Argentyna
s
M, G 250
Brazylia
s
M, G, K 7500
Kolumbia M 200
Pozostae kraje 200
AMERYKA PD. 8150
Kanada
s
W, G, P 790
Meksyk
s
M 3600
USA W, G, P, M 1830
Pozostae kraje 100
Arabia Saudyjska G, M, W 1000
Chiny
s
G, M 23000
Filipiny M 15
jce gwnie pyty i bloki granitowe i marmurowe. Wydobycie i obrbka granitw skon-
centrowane s w prowincjach: Fujian (ok. 5000 kamienioomw, ponad 80 odmian granitu)
i Guagdong (ponad 700 kamienioomw, ok. 30 odmian granitw) w poudniowych Chi-
nach, natomiast duym orodkiem obrbki kamieni importowanych jest prowincja Szan-
tung w pnocnych Chinach. cznie z trzech wymienionych prowincji pochodzi ok. 85%
krajowych dostaw. Z kolei marmury pozyskiwane s gwnie w prowincjach Szantung
(37 kamienioomw, ponad 30 odmian marmurw), Guangong (ponad 60 kamienioomw,
ok. 40 odmian marmurw) oraz Shanxi. Drugim wanym dostawc blocznych granitw
i marmurw, stay si w ostatnich latach Indie, ktre zwikszyy wielko ich cznej pro-
dukcji do ok. 12 mln t w 2009 r. Wikszo wydobywanych granitw pochodzi ze stanw
Tamil Nadu, Karnataka, Andhra Pradesh oraz Radhjastan, a marmurw ze stanw
Radhjastan (ponad 90%), Madhya Pradesh oraz Gujarat. Indyjskie granitowe bloki
i pyty kierowane s gwnie na eksport, podczas gdy przewaajca cz wyrobw marmu-
rowych zaspokaja zapotrzebowanie rodzimego rynku. Do grona gwnych producentw ka-
mieni blocznych doczyy ostatnio rwnie Iran i Turcja. W pierwszym z wymienionych
Indie
s
G, M 12000
Indonezja
s
G, M 400
Iran
s
M, G 11000
Izrael M 75
Japonia
s
M, W, G 150
Jordania
s
M 70
Korea Pd.
s
G, M 1500
Kazachstan
s
250
Malezja
s
W, M 150
Oman
s
M 240
Pakistan
s
W, M 2300
Syria
s
M 850
Tajwan
s
W, M 340
Tajlandia M 1900
Turcja
s
M, T, G 6500
Uzbekistan
s
250
Wietnam
s
M 230
Pozostae kraje 500
AZJA 62720
Australia
s
M 230
Nowa Zelandia 20
Pozostae kraje 20
OCEANIA 270
W I A T 111180
Oznaczenia: Ggranityi inneskaymagmowe, Kkwarcyty, Mmarmury, Ppiaskowce, Wwapienie,
T trawertyny
1
szacunkowa wielko produkcji blokw surowych
2
podano tu najwaniejsze eksploatowane odmiany ska w kolejnoci znaczenia
rdo: CSSR (Carraras Stone Sector Report), IMY, MCSCz, MY, WSI
krajw obok marmuru, ktry stanowi ponad 60% wielkoci produkcji, pozyskiwane s
rwnie wiksze iloci blokw trawertynowych oraz granitowych. Duym producentem
marmuru jest rwnie Turcja (ok. 800 kamienioomw, 151 odmian marmuru), gdzie wy-
dobycie prowadzone jest gwnie z prowincjach: Balikesir (ok. 30%), Afyon (ok. 20%)
oraz Bilecik (ok. 10%). Wrd krajw europejskich tylko Wochy, bdce gwnym wiato-
wym producentem materiaw kamiennych w latach 1990-tych, dostarczaj obecnie okoo
10 mln t/r kamieni blocznych. W rejonie Carrary (Toskania) czynnych jest ok. 270 kamie-
nioomw marmurw, ktre nale do najbardziej znanych i najwikszych w Europie. Jed-
nak wielko produkcji kamieni blocznych we Woszech jest systematycznie zmniejszana
(w ostatnich piciu latach spadek o 1 mln t/r). Przyczynia si do tego dua konkurencja ze
strony Chin, Indii, czy Brazylii, ktre w ostatnich latach zakupiy narzdzia do cicia i ob-
rbki kamienia i sprzedaj obrobione materiay kamienne po niszej cenie. Znaczce ograni-
czenia produkcji kamieni blocznych miay miejsce w ostatnich piciu latach rwnie m.in.
w Hiszpanii (spadek z ponad 8 do ok. 7 mln t/r) i Grecji (spadek z ponad 2 do 1.5 mln t/r),
a udzia naszego kontynentu w cznej produkcji kamieni blocznych zmniejszy si z 32%
do 26%. Wzrasta natomiast niewielkie dotychczas znaczenie krajw amerykaskich (13%
wiatowej produkcji), zwaszcza Brazylii, Meksyku oraz USA.
Struktura asortymentowa produkcji kamieni budowlanych w poszczeglnych regionach
wiata i krajach jest bardzo zrnicowana, zalec przede wszystkim od charakterystyki eks-
ploatowanych tam ska, a take od poziomu technicznego przemysu kamieniarskiego w da-
nym regionie. Przykadowo Wochy, Grecja, Hiszpania czy Turcja s cenionymi producen-
tami marmurw, podczas gdy kraje skandynawskie, Polska, Ukraina Brazylia, czy RPA
rnych odmian granitw. W Chinach i Indiach natomiast pozyskiwane s zarwno jedne,
jak i drugie. Od ponad 20 lat daje si zauway wyrany trend rosncy udziau granitw
i ska pokrewnych (obecnie ok. 300 odmian na wiatowym rynku) w cznej produkcji ka-
mieni budowlanych, z drugiej strony maleje udzia marmurw i ska pokrewnych.
wiatowa produkcja obrobionych elementw kamiennych jest o ponad 40% nisza od
produkcji blokw surowych, co wynika ze strat na etapie przecierania blokw i innych prze-
rbczych i obrbczych. Szacowana jest ona obecnie na okoo 70 mln t/r.
Obroty
Obroty kamieniami budowlanymi blocznymi stanowi niespena poow ich cznej pro-
dukcji. czna wielko obrotw surowymi i wstpnie obrobionymi blokami kamiennymi
jest szacowana na okoo 4050 mln t/r, przy czym elementy granitowe i pokrewne stanowi
ok. 70%, podczas gdy bloki marmurowe i pokrewne zaledwie ok. 30%. Najwikszym ekspor-
terem granitowych blokw s Chiny. Zapewniajc dostawy rzdu 1618 mln t/r, kraj ten zde-
cydowanie wyprzedza nastpne w kolejnoci Indie (56 mln t/r), Brazyli (23 mln t/r) oraz
Wochy (ok. 2 mln t/r). Do wikszych dostawcw granitowych blokw nale ponadto
Hiszpania (spadek wielkoci eksportu z ok. 1 mln t/r do ok. 600 tys. t/r w 2009 r.), RPA
(400600 tys. t/r), Belgia (400500 tys. t/r), Turcja (ograniczenie wielkoci eksportu o nie-
spena poow, z 500 do poniej 300 tys. t/r), Portugalia (spadek wielkoci eksportu z ponad
600 tys. t/r do ponad 200 tys. t/r), Norwegia (ok. 300 tys. t/r) oraz Finlandia (300400 tys. t/r).
Z kolei najwikszymi odbiorcami s Korea Poudniowa (wzrost z 4 do 5 mln t/r), USA(ogra-
niczenie zakupw o niemal poow, z ponad 5 do niespena 3 mln t/r), Chiny (ok. 3 mln t/r),
Niemcy (ok. 1.5 mln t/r), Wochy (spadek importu z ok. 2 mln t/r do ok. 1 mln t/r) oraz Taj-
wan (ok. 1 mln t/r).
Gwnymi dostawcami blokw marmurowych s Turcja (6 mln t/r), Chiny i Wochy
(23 mln t/r), Hiszpania (11.5 mln t/r), Portugalia (600700 tys. t/r) oraz Grecja (400
500 tys. t/r). Najwikszym importerem s Chiny (45 mln t/r). Tradycyjnie due iloci
marmurowych blokw trafiaj na rynek USA, ktre w ostatnich latach zmniejszyy wiel-
ko zakupw z ok. 3 mln t/r do ok. 1.5 mln t/ r). Import marmurowych blokw do Korei
Poudniowej i Woch jest rzdu 500900 tys. t/r, a do Indii, Grecji oraz Tajwanu nie prze-
kracza 4000 tys. t/r. wiatowy rynek marmuru jest bardziej stabilny od zdecydowanie wik-
szego rynku granitu. W latach 20072009 odnotowano spadek wielkoci eksportu granito-
wych blokw o ok. 15%, podczas gdy w przypadku marmurw eksport wzrasta do 2008 r.,
a niewielki spadek (o 5%) nastpi dopiero w 2009 r.
Najwikszymi odbiorcami produkowanych w Chinach granitowych i marmurowych
blokw i pyt s Korea Poudniowa, Japonia i USA. Kraje te zmniejszyy w ostatnich latach
wielkoci zakupw elementw granitowych. Natomiast Chiny, ktre w mniejszym stopniu
ni inne kraje odczuy skutki kryzysu gospodarczego, zwikszaj import, zwaszcza marmu-
rowych blokw z Turcji, Egiptu i Woch oraz granitowych blokw z Arabii Saudyjskiej
oraz Brazylii. Gwnymi dostawcami granitowych blokw na rynek chiski pozostaj jed-
nak tradycyjnie Indie, jak rwnie kraje skandynawskie. Z kolei rynek granitw w USAjest
zdominowany przez wyroby pochodzce z Brazylii, Chin, Indii i Woch, natomiast marmu-
rw przez wyroby z Woch, Chin, Hiszpanii i Turcji. W latach 20082009 USA znacz-
nie ograniczyy import zarwno blokw, jak te pyt kamiennych, co w istotnym stopniu
dotkno partnerw handlowych tego kraju (zwaszcza Indie i Brazyli).
wiatowe obroty obrobionymi elementami kamiennymi sigaj 30 mln t/r, przy czym
okoo 30% przypada na elementy z marmurw i ska pokrewnych, a pozostae 70% na ele-
menty granitowe, piaskowcowe i inne. Mimo, i poziom technologiczny oraz jako wyro-
bw chiskich jest nadal daleka od tych, ktre prezentuj inne kraje posiadajce rozwinity
przemys kamieniarski, Chiny s obecnie najwikszym eksporterem obrobionych elementw
kamiennych (1819 mln t/r). Zdecydowanie wyprzedzaj one Wochy (ponad 34 mln t/r),
Turcj (okoo 3 mln t/r), Indie (okoo 2 mln t), Brazyli (12 mln t/r) oraz Hiszpani
(0.91.5 mln t). Gwnym konsumentem tych wyrobw s Korea Poudniowa (ok. 5 mln t/r),
USA(spadek z 8 do 4 mln t/r), Japonia (2 mln t/r) i Niemcy (12 mln t/r).
Obroty kamieniami drogowymi (kostka itp.) s najczciej ograniczone do wymiany
midzy krajami ssiednimi. Brak bliszych danych na ten temat.
Zuycie
Poziom stosowania wyrobw kamieniarskich w danym kraju czy regionie zaley od do-
stpnoci ich rde, tradycji uytkowania tyche wyrobw oraz oglnego poziomu zamo-
noci. Std s uytkowane gwnie w Europie, Ameryce Pnocnej oraz w Azji Pd.-Wsch.
i na Bliskim Wschodzie. W wielkociach bezwzgldnych najwysze zuycie szacunko-
wo 10 mln t/r notowane jest w Chinach, gdzie znaczce zapotrzebowanie na wyroby ka-
mienne generowane jest licznymi inwestycjami budowlanymi (powstaje wiele budynkw
biurowych, centrw handlowych i wystawowych, hoteli itp.). Kolejnymi duymi konsumen-
tami, ok. 57 mln t/r wyrobw kamiennych s USA oraz Wochy. W pierwszym z wymie-
nionych krajw sektor budowlany zosta mocno dotknity przez kryzys gospodarczy, co wy-
waro negatywny wpyw na wielko konsumpcji kamieni blocznych. Zuycie powyej
2 mln t/r notowano w Niemczech, Hiszpanii i Turcji, 12 mln t/r w Brazylii, Grecji, Francji,
Japonii, Polsce, Portugalii, Tajwanie i Korei Poudniowej, a 0.51.0 mln t/r w Arabii Sau-
dyjskiej, Belgii i Szwajcarii.
Kamienie bloczne s natomiast stosowane gwnie do wyrobu pyt podogowych i oka-
dzinowych itp., maych elementw budowlanych i drogowych, kamieni murowych, take
jako kamie pomnikowy i rzebiarski. W skali wiata okoo 40% kamieni budowlanych
uytkowanych jest do produkcji pyt podogowych, 20% do pyt okadzinowych (w tym
10% do pyt zewntrznych), 4% do elementw schodowych, 15% do elementw na-
grobkowych, 21% do innych celw. Struktura uytkowania jest jednak odmienna dla wy-
robw marmurowych i pokrewnych, ktre w wikszym stopniu uytkowane s do wntrz,
podczas gdy wyroby granitowe i piaskowcowe s przewanie wykorzystywane do pyt pod-
ogowych i okadzinowych, stosowanych na zewntrz.
Rozwj technologii wydobycia i obrbki kamienia przeoy si na znaczcy wzrost
produkcji materiaw kamiennych, a tym samym ich wiksz dostpno (nierzadko rw-
nie spadek cen). Kraje eksportujce kamienie bloczne konkuruj ze sob oferujc materia
o znacznym zrnicowaniu barwnym, strukturalnym i teksturalnym. Czynniki te spowodo-
way, e w bogatych krajach materiay kamienne stay si czsto stosowane na elewacjach
i we wntrzach budynkw publicznych (biur, lotnisk, centrw handlowych, hoteli). Ponadto
w coraz szerszym zakresie s one wykorzystywane w budownictwie mieszkaniowym, zwa-
szcza jednorodzinnym (blaty, posadzki, schody, kominki, ogrodzenia).
Ceny
Ceny kamieni blocznych ustalane s indywidualnie przez kadego producenta. S one
znacznie zrnicowane nie tylko dla poszczeglnych odmian ska, lecz nawet w ich obrbie
(w zalenoci od walorw dekoracyjnych i jakoci skay). Dla przykadu przedstawiono
rednie ceny kamieni blocznych w USA (tab. 13). W ostatnich piciu latach ksztatoway
si na poziomie ok. 160210 USD/t. Najnisze byy ceny piaskowcw (100145 USD/t)
i wapieni (140180 USD/t), nieco wysze granitw (200270 USD/t), a do najdroszych
ska naleay marmury (2501000 USD/t).
Tab. 13. Ceny kamieni budowlanych i drogowych
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Kamienie bloczne
1
164.5
w
180.5
w
180.2
w
180.0
w
206.0
s
1
rednia warto sprzeday fob kopalnia USA, USD/t, cena rednioroczna MY
KAMIENIE JUBILERSKIE
Kamienie jubilerskie to mineray, rzadziej skay w postaci naturalnej lub obrobione,
nadajce si do bezporedniego uycia w wyrobach jubilerskich. Ujednolicenie ich klasyfi-
kacji i podziau na rynku nastpio wraz z wprowadzeniem w latach 1960-tych niemieckiej
normy RAL 560 A5, ktra wydziela kamienie szlachetne, jubilersko-ozdobne, ozdobne,
rekonstruowane, syntetyczne, dublety i tryplety, pery naturalne, korale, bursztyn oraz imi-
tacje i naladownictwa.
Kamienie szlachetne wyrniaj si du twardoci, pikn barw, ywym poyskiem,
doskona przejrzystoci, wysokim wspczynnikiem zaamania wiata, odpornoci na
czynniki chemiczne. Przykadami s diament, rubin i szafir (odmiany korundu) oraz szma-
ragd (odmiana berylu). Najcenniejszym jest diament, jedna z odmian alotropowych wgla.
Jest najtwardszym z mineraw, bezbarwnym lub lekko zabarwionym (najcenniejsze s te
o odcieniu niebieskawym). Charakteryzuje si silnym poyskiem i wysokim wspczynni-
kiem zaamania wiata. Wyrnia si dwie klasy diamentw naturalnych: jubilerskie
i przemysowe. Diamenty jubilerskie s idealnie przezroczyste, bez spka, z ma iloci
wrostkw i uszkodze, wskutek czego mog by precyzyjnie szlifowane, dajc wyroby
zwane brylantami. Diamenty przemysowe uywane s w przemyle ciernym (proszki
651000 m i mikroproszki), narzdziowym na tzw. narzdzia ziarniste, w medycynie, op-
tyce oraz elektronice.
Substytutami diamentw mog by syntetyczne materiay cierne o podobnej twardoci,
tj. azotek boru BN (o tej samej strukturze, ale w odrnieniu od diamentu odporny na
utlenianie) oraz wytwarzany w Polsce podtlenek boru B
2
O, tzw. badzianit. W niedalekiej
przyszoci atrakcyjnym substytutem moe si okaza azotek wgla C
3
N
4
, teoretycznie
twardszy od diamentu, otrzymany w cienkiej warstwie technik sputteringu.
Kamieniami jubilersko-ozdobnymi s te mineray, ktre ze wzgldu na pikn barw
lub gr barw znajduj zastosowanie w jubilerstwie, np. opal, topaz, turkus. Za kamienie
ozdobne uwaa si rnego rodzaju skay (rzadziej mineray i stae substancje organiczne)
cechujce si trwaymi wasnociami zdobniczymi. Czsto wystpuj w przyrodzie w znacz-
nych ilociach, np. kwarce, chalcedony, nefryty, gagaty. Szacuje si, e z okoo 2700 mine-
raw do tej grupy zakwalifikowanych moe by okoo 100. Szczeglnym przypadkiem s
bursztyny substancje pochodzenia organicznego, wystpujce w postaci skamieniaych
ywic dawnych drzew iglastych.
Kamienie syntetyczne definiuje si jako krysztay lub ciaa bezpostaciowe otrzymywa-
ne w drodze syntezy. Ich waciwoci chemiczne i fizyczne s analogiczne do waciwych
kamieni naturalnych, np. rubin, szmaragd, kwarc. Diamenty syntetyczne na skal przemy-
sow wytwarzane s od 1955 r. Obecnie wielko ich poday przewysza ponad trzykrot-

nie wydobycie diamentw naturalnych. Diamenty produkowane s dwiema metodami: rozpo-
wszechnion metod krystalizacji z fazy staej w warunkach wysokiego cinienia i temperatury
HPHT oraz stosunkowo od niedawna stosowan na skal przemysow metod krystalizacji
chemicznej z fazy gazowej CVD w warunkach obnionego cinienia (diamenty wyproduko-
wane t metod pojawiy si na rynku na przeomie 2003 i 2004 r.). Rynek kamieni jubiler-
skich, poza diamentami, jest bardzo trudny do scharakteryzowania ze wzgldu na frag-
mentaryczno danych statystycznych, jak i ich niejednorodno ujcia ilociowe lub
wartociowe. Poda diamentw przemysowych i jubilerskich spada w latach 20052009
ze 178 mln kr/r do 119 mln kr/r. Natomiast produkcja kamieni, zwaszcza szlachetnych
i jubilersko-ozdobnych utrzymywaa si na stabilnym poziomie gwnie dziki zapotrzebo-
waniu ze strony USAi krajw Europy Zachodniej.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Najbardziej znanym i rozpowszechnionym kamieniem jubilerskim w Polsce jest bur-
sztyn, pozyskiwany od wiekw nad Batykiem. Jego udokumentowane zasoby wynosz
29.7 t (BZKiWP, 2010). Zoe o najwikszych zasobach (17 t) pod nazw Przerbka-SL
zostao udokumentowane na terenie miasta Gdaska w 2009 r. Kolejnym pod wzgldem
wielkoci zasobw (10 t) jest zoe Modanowo, w ktrym na gbokoci okoo 11 m
stwierdzono wystpowanie bursztynu o urozmaiconej kolorystyce, w tym okoo 60% prze-
zroczystego. Trzecim zoem jest Wilinka I o zasobach 2.7 t, wystpujcych na gbokoci
6 m. Zasoby pozabilansowe szacuje si na ponad 670 t. Skupione s gwnie w najwik-
szym zou w rejonie Chapowa koo Wadysawowa (okoo 640 t), zalegajcym jednak na
zbyt duej gbokoci (95130 m). Ostatnio rozpoznano interesujce zoa bursztynu Lesz-
kowice i Grka Lubartowska na Lubelszczynie. Niewielkie jego iloci wystpuj te
w plejstoceskich osadach Kurpiowszczyzny, w okolicach Tucholi, w Koninie, Bechatowie
oraz w utworach trzeciorzdowych Dolnego lska.
Nie rozpoznano w Polsce nagromadze kamieni szlachetnych, w tym diamentw, nato-
miast poznano wystpienia 41 gatunkw kamieni jubilersko-ozdobnych i ozdobnych, ktre
mona wykorzysta w jubilerstwie jako ozdoby kamienne i ozdoby w zocie. W wikszoci
charakteryzuj si nie najwysz jakoci, cho wiele z nich nadaje si do oprawy w srebro.
Spord kamieni ozdobnych znaczenie maj yowe nagromadzenia kwarcu mleczne-
go, czciowo biaego w Taczalinie o zasobach szacunkowych 500 tys. t. Rwnie kryszta
grski o wyjtkowej czystoci z Jegowej, uchodzi od dawna za doskonay materia do ob-
rbki artystycznej. Wystpuje tam take kwarc biay lub tawy. Niewielkie znaczenie maj:
morion (nie przewiecajcy) i kwarc dymny (przewiecajcy) nazywane w jubilerstwie to-
pazami dymnymi, ze starego omu granitu w Czernicy, a take ametyst z okolic Szklarskiej
Porby oraz Nowego witowa (posiada walory dekoracyjne).
Z grupy chalcedonu najwiksze znaczenie ma chryzopraz (zielony lub niebieskawy) ze
Szklar. Agaty o barwnej budowie pasmowej wystpuj w Niecce Pnocnosudeckiej (Pczki
Grne i Nowy Koci), Niecce rdsudeckiej oraz na obszarze lsko-krakowskim. Jaspis
o barwie czerwono-szarej, rzadziej zielonej, tworzy koncentracje w wierkach koo Nowej
Rudy oraz w Niedwiedziej Grze koo Krzeszowic.
416 KAMIENIE JUBILERSKIE
Wrd kamieni jubilersko-ozdobnych na uwag zasuguje jedynie wystpujca w omie
serpentynitu w Nasawicach odmiana opalu hialit. Rnobarwne opale, niekiedy o war-
tociach jubilerskich, obecne s te w serpentynicie w Szklarach. Z turmalinw interesujce
s nagromadzenia skorylu na Pogrzu Izerskim, natomiast za kamie kolekcjonerski uzna-
wany jest turmalin z Gr Sowich, gdzie znajdowano krysztay o wielkoci 3040 cm.
Nefryt, znany te jako polski kamie ozdobny (cenny materia rzebiarski i dekoracyj-
ny), wystpuje w okolicach Jordanowa koo Sobtki, gdzie jego zoe uznawane jest za
drugie pod wzgldem jakoci w Europie.
Interesujce s wystpienia wielobarwnie smugowanych krzemieni na Jurze Krakowsko-
-Czstochowskiej, pnocno-wschodnim obrzeu Gr witokrzyskich, Wyynie Lubelskiej
i innych. Dla celw jubilerskich atrakcyjne s m.in. krzemienie z okolic Kwaczay koo
Chrzanowa. Innymi, o znaczeniu praktycznym s skamieniae pnie drzew wystpujce
w okolicach Krzeszowic koo Krakowa, na Kielecczynie i w okolicach Wabrzycha. Jed-
nak najwiksze ich nagromadzenia znajduj si w Siedliskach koo Beca.
Gagat, bitumiczna odmiana wgla brunatnego, ma barw smolistoczarn, a po wypole-
rowaniu silny poysk. Jedynym miejscem wikszej jego koncentracji s utwory zagajskie
w okolicy Odrowa.
Produkcja
Z krajowych rde (gwnie zbieractwo na plaach w regionie gdaskim) w latach
20052007 pozyskiwano bursztyn w iloci 1720 t/r (tab. 1). Od 2008 r. informacje na te-
mat produkcji bursztynu w Polsce, podobnie jak dane na temat obrotw nim, stay si nie-
dostpne. Dotychczas w strukturze asortymentowej dominoway bryki drobne 110 g
i grubsze 1040 g (udzia po ok. 45%). Istniej szanse na podjcie legalnej eksploatacji
bursztynu, bowiem w 2007 r. prezydent Gdaska udostpni na terenie tego miasta kilka
niewielkich dziaek dla pozyskiwania bursztynu.
Spord kamieni syntetycznych do pocztku lat 2000-nych produkowane byy w Pols-
ce, dla celw technicznych i jubilerskich, sztuczne rubiny, cyrkony i korundy w zakadach
Cemkor Sp. z o.o. w Skawinie. Diamenty syntetyczne, a w zasadzie syntetyczny proszek
diamentowy, by wytwarzany w malejcych ilociach do 1998 r. w zakadzie Diamsil Sp.
z o.o. w Osieczanach koo Mylenic. Zakad posiada moce produkcyjne 1.2 mln kr/r.
Obroty
Import bursztynu do Polski systematycznie spada do ok. 40 t/r w latach 20062007
(tab. 1). Dostawcami bya Rosja i Ukraina, przy czym wydobycie u najwikszego produ-
KAMIENIE JUBILERSKIE 417
Tab. 1. Gospodarka bursztynem w Polsce
t
Rok 2005 2006 2007
s
2008 2009
Produkcja
1,s
20 17 17 . .
Import
s
70 40 40 . .
Eksport . . . . .
Zuycie
s
90 57 57 . .
1
wojewdztwo pomorskie
rdo: PJ
centa tj. Rosji, (gdzie w Obwodzie Kaliningradzkim dziaa najwiksza na wiecie kopal-
nia bursztynu Primorska) zostao ograniczone do ok. 290 t/r w latach 20052008, a nastp-
nie wzroso do 341 t w 2009 r.
Obroty kamieniami szlachetnymi i pszlachetnymi (z wyjtkiem diamentw) nie obro-
bionymi lub tylko rozpiowanymi, albo zgrubnie ksztatowanymi (CN 7103), wykazyway
w okresie 20052009 zmienne wielkoci, przy czym import systematycznie wzrasta i zde-
cydowanie przewysza eksport (tab. 2). Dostawy pochodziy w przewadze z Brazylii, Chin
oraz RPA, natomiast gwnymi odbiorcami reeksportowanych z Polski kamieni szlachet-
nych i pszlachetnych byy Ukraina, USA i Szwajcaria. Pomimo znacznej dominacji ilo-
ciowej importu jego warto bya znacznie mniejsza ni warto eksportu, a dodatnie saldo
w obrocie tymi kamieniami wzroso z ok. 11 mln PLN w 2005 r. do ok. 38 mln PLN
w 2009 r (tab. 3). Przyczyn tak duych dysproporcji moe by fakt, i przedmiotem re-
eksportu s w znacznej czci kamienie szlachetne i pszlachetne obrobione (prawdopodo-
bnie szlifowane bd oprawione).
Import kamieni syntetycznych wzrs w latach 20052009 ponad piciokrotnie, do
53.4 t/r. Natomiast ich eksport cechowa si znacznie mniejszymi wahaniami, od 0.1 do
2.5 t/r (tab. 2). Ujemne saldo obrotw kamieniami syntetycznymi zwikszyo si do okoo
Tab. 2. Obroty kamieniami jubilerskimi w Polsce
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Kamienie szlachetne i pszlachetne
CN7103
Import 22.8 44.4 45.3 52.5 56.5
Eksport 4.6 5.6 9.6 7.5 8.8
Kamienie syntetyczne
CN7104
Import 10.3 16.9 42.4 51.3 53.4
Eksport 2.5 0.1 1.3 1.1 2.0
rdo: GUS
Tab. 3. Warto obrotw kamieniami jubilerskimi w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
CN7103
Eksport 19852 21438 30828 35882 47834
Import 9116 12043 9928 8475 9971
Saldo +10736 +9440 +20900 +27407 +37863
CN7104
Eksport 790 369 779 872 1364
Import 8270 6564 8126 10872 13135
Saldo -7480 -6195 -7347 -10000 -11771
rdo: GUS
12.0 mln PLN w 2009 r. (tab. 3). Warto jednostkowa importu kamieni syntetycznych
zmniejszya si w latach 20052009 z 250 do 76 USD/t. Mimo utrzymujcej si tendencji
spadkowej, bya ona (z wyjtkiem roku 2007) znacznie wysza od wartoci importowej ka-
mieni szlachetnych i pszlachetnych (tab. 4).
Krajowy popyt na diamenty jest zaspokajany wycznie importem. Diamenty naturalne
nieprzemysowe sprowadzane s gwnie z Belgii, Niemiec i Woch (tab. 5). Z kolei dia-
menty naturalne przemysowe importowane s gwnie z Austrii, Wielkiej Brytanii, RPA,
Australii, Niemiec i USA, z wyjtkiem 2008 r., gdy zdecydowana ich wikszo (ponad
90%) pochodzia ze Szwecji (tab. 6). Import wikszych iloci diamentw syntetycznych po-
chodzi z Chin, Irlandii, USA, Wielkiej Brytanii, Belgii, Rosji i Ukrainy (tab. 7). Eksport
diamentw by incydentalny, co w efekcie powodowao, e saldo obrotw wszelkimi rodza-
jami diamentw pozostawao ujemne (tab. 8). Warto jednostkowa importu diamentw do
Polski (tab. 9) bya uzaleniona w gwnej mierze od wielkoci realizowanych zakupw.
Zuycie
Bursztyny wykorzystywane s w rzemiole artystycznym. Liczba zakadw w rejonie
gdaskim, trudnicych si przetwrstwem bursztynu, waha si w przedziale 13001550. Sza-
Tab. 4. Warto jednostkowa importu kamieni jubilerskich do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
CN7103
PLN/kg 399 271 219 163 176
USD/kg 123 86 78 67 56
CN7104
PLN/kg 806 389 191 212 246
USD/kg 250 124 69 89 76
rdo: GUS
Tab. 5. Kierunki importu diamentw naturalnych nieprzemysowych
kg
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 5 18 111 72 5
Belgia 1 4 6 47 1
Indie 0 1 1 0 0
Niemcy 0 12 0 2 0
RPA 4 0 0 0
Tajlandia 0 1 1 4 0
Wochy 0 101 16
Pozostae 0 0 2 3 4
rdo: GUS
cunkowa warto ich produkcji ksztatuje si w przedziale 340360 mln USD, a warto eks-
portu osiga 320 mln USD/r. Szacunkowe zuycie roczne bursztynu w Polsce spado w la-
tach 20052007 z ok. 90 t/r do niespena 60 t/r (tab. 1). Od 2008 r. dane na temat wielkoci
jego konsumpcji nie s dostpne. W zwizku z niedoborem bursztynu na rynku wikszo
wytwrni, korzystajc z obfitoci srebra w Polsce, przestawia si na produkcj biuterii,
w ktrej udzia wagowy bursztynu waha si w granicach od 8 do 15%, cho wizualnie bur-
Tab. 6. Kierunki importu diamentw naturalnych przemysowych do Polski
CN 7102 2129
kg
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 1179 927 205 1088 161
Australia 134 886 145
Austria 13 32 128
Belgia 15 0 0 0 0
Chiny 0 7 14 4
Holandia 3 1 0 0
Niemcy 278 13 0 5 2
RPA 494 25 27 17 2
Szwecja 1000
USA 251 0 0 0 0
Pozostae 1 0 6 6 0
rdo: GUS
Tab. 7. Obroty diamentami syntetycznymi w Polsce CN 7105 10
kg
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 720 380 1362 686 52428
Belgia 5 2 590 46 18
Chiny 137 173 212 202 52263
Francja 0 1 0 0 2
Irlandia 10 0 29 146 38
Japonia 2 11 0 18 10
Korea Pd. 3 3 2 0
Niemcy 8 0 10 21 11
Rosja 351 31 44 25 16
RPA 21 0
Ukraina 52 60 46 14 12
USA 15 8 108 204 30
Pozostae 74 91 5 0 1
Eksport 0 1 1 2 102
rdo: GUS
sztyn w niej nadal dominuje z racji dziesiciokrotnie mniejszej gstoci ni srebro. Zuywa-
ne s rwnie w duych ilociach kamienie ozdobne, np. krzemienie.
Wytwarzane niegdy w Polsce syntetyczne leukoszafiry znajdoway zastosowanie w pro-
dukcji ostrzy skalpeli mikrochirurgicznych, dysz, szkieek i okienek, elementw do wag ana-
litycznych oraz innych wyrobw produkowanych na indywidualne zamwienie.
Wielko zuycia diamentw syntetycznych i naturalnych przemysowych bya niemal
rwna ich importowi. Dla pierwszych z wymienionych ksztatowaa si z reguy na pozio-
mie 0.41.4 t/r. Z kolei zuycie diamentw naturalnych przemysowych wykazuje znaczne
Tab. 8. Warto obrotw diamentami w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Diamenty naturalne nieprzemysowe
CN7102 3139
Eksport 155 32 124 361 695
Import 9210 11132 20409 20135 12396
Saldo -9055 -11100 -20285 -19774 -11701
Diamenty naturalne przemysowe
CN7102 2129
Eksport 48 8 8 4 43
Import 5953 4324 5220 3683 1400
Saldo -5905 -4316 -5212 -3679 -1357
Diamenty syntetyczne
CN7105 10
Eksport 14 3 7 5 65
Import 2489 1426 1246 1464 933
Saldo -2475 -1423 -1239 -1459 -868
rdo: GUS
Tab. 9. Warto jednostkowa importu diamentw do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Diamenty naturalne nieprzemysowe
CN7102 3139
PLN/kg 1842082 618446 183864 279659 2479298
USD/kg 570407 198259 66522 120131 785791
Diamenty naturalne przemysowe
CN7102 2129
PLN/kg 5049 4664 25465 3385 8695
USD/kg 1567 1485 9130 1418 2887
Diamenty syntetyczne
CN7105 10
PLN/kg 3457 3753 914 2134 18
USD/kg 1070 1197 327 901 6
rdo: GUS
zrnicowanie, od setek kilogramw do powyej 1 tony rocznie. Ze wzgldu na wysokie war-
toci jednostkowe konsumpcja diamentw naturalnych nieprzemysowych, poza 2007 r., nie
przekraczaa 100 kg/r (tab. 9). W 2009 r. cao importowanych diamentw naturalnych
nieprzemysowych zostaa reeksportowana do Belgii. Diamenty syntetyczne, jak rwnie
naturalne przemysowe, wykorzystywane s do produkcji past i zawiesin diamentowych,
uywanych w polerowaniu powierzchni. Stosowane s ponadto w produkcji cigade do
drutu. Diamenty syntetyczne znajduj take zastosowanie w produkcji narzdzi chirurgicz-
nych, szlifierskich (np. tarcz) oraz innych (w tym pi i wierte), kalibracji urzdze oraz
w przemyle spoywczym (dysze) i laboratoryjnym.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Naturalne kamienie jubilerskie wystpuj w skaach magmowych, osadowych i meta-
morficznych, a ich rodzaj jest cile zwizany z typem skay. wiatowe zasoby (poza dia-
mentami) nie zostay oszacowane. Rozmieszczenie ich z i nagromadze jest nierwno-
mierne, uzalenione od warunkw geologicznych, rzeby terenu, klimatu. Niektre rejony,
jak np. Afryka Wschodnia i Poudniowa, Azja Poudniowo-Wschodnia, Brazylia, Ural i Za-
bajkale w Rosji, Australia, zachodnie stany USA, s w nie szczeglnie bogate.
Diamenty wystpuj w pierwotnych zoach magmowych (kimberlitowych) oraz wtr-
nych okruchowych (aluwialne, koluwialne, deluwialne i plaowe). Ich zoa s znane
w Chinach, Indiach, Rosji i Australii (zasoby diamentw jubilerskich: 92 mln kr, zasoby
diamentw przemysowych: 96 mln kr), a przede wszystkim w licznych krajach afryka-
skich z najwikszymi w Botswanie, Kongu/Kinshasa, RPA. Nowe zoa diamentw odkryto
w Kanadzie (Ekati, Diavik).
Do najcenniejszych, poza diamentami, kamieni szlachetnych zalicza si odmiany prze-
zroczyste korundu: leukoszafiry bezbarwne i tawe; rubiny czerwone; szafiry
niebieskie. Od XV w. pozyskiwane s one ze z w okrgach Mogok i Mandalay (Birma).
Rubiny, najczciej o odcieniu brunatnym, wystpuj rwnie w Tajlandii w okrgach
Chanthaburii i Battambang, w Birmie, w Pakistanie (Kaszmir), Afganistanie (okolice
Jagdalak), Sri Lance (Ratnapura i Rakwana), Australii (Nowa Poudniowa Walia), USA
(Karolina Pnocna). Szafiry wybierane s ze z w Kambody (Pailin), Indiach (Kasz-
mir), USA(Montana), Tanzanii (Morogoro), Zimbabwe (czarne szafiry gwiadziste), Ma-
lawi (wzgrza Chimwaldzu), a nieco gorszej jakoci w Brazylii (Mato Grosso), Kazach-
stanie, Rosji (Ural) i Australii (Queensland i Tasmania) oraz w pnocnej Finlandii (La-
ponia), gdzie natrafiono na szafiry gwiadziste. Od 1904 r. produkowane s metod Verneu-
illa syntetyczne szafiry i rubiny, od 1885 r. kamienie rekonstruowane.
Przezroczyste odmiany berylu s wysoko cenione jako kamienie szlachetne. Najlepiej
poznanym, uywanym w jubilerstwie od czasw staroytnych jest szmaragd. Najbardziej
znaczce jego zoa znane s z Kolumbii, m.in. Chivor, Muzo, Gachala i Borur oraz od-
kryte w 1992 r. najwiksze na wiecie zoe Coscuez. Szmaragdy o tawo-zielonym od-
cieniu wystpuj w zoach stanw Bahia, Goias i Minas Gerais (Brazylia), natomiast do-
brej jakoci, cho drobne, m.in. w zou Sandwana w Zimbabwe. Piknych krysztaw
szmaragdw dostarczaj zoa na Uralu (od lat 1930-tych) i na pwyspie Kola (Rosja),
z ktrych okazy o masie kilku setek karatw byy dostpne na rynku midzynarodowym,
a take zoa Miku i Mufulira w Zambii. Nieco mniejszymi zasobami dysponuj Pakistan,
Indie, Australia, USA oraz Austria. Drug odmian przezroczystego berylu o doskonaej
barwie wody morskiej (ac. aqua marina) jest akwamaryn. Jego zoa w Brazylii, m.in.
w stanach Bahia, Esperito Santo i Minas Gerais, zwizane s z pegmatytami granitowy-
mi, a najwikszy kryszta o wadze 1105 kg znaleziono w kopalni Marambaia. Znaczce ich
koncentracje znane s te na Madagaskarze (Tananariva, Antsirane, Maharita i inne),
w Tanzanii, Zambii, Kenii, Mozambiku, jak rwnie w Rosji (Ural i Zabajkale), USA
(Kalifornia, Colorado i inne), Australii (Nowa Poudniowa Walia) oraz nowo odkryte
w Indiach, Kolumbii, Brazylii i Zimbabwe. Doskonae naladownictwo w produkcji
szmaragdw syntetycznych w USApo II Wojnie wiatowej spowodowao, e trudno je od-
rni od naturalnych. Spotyka si rwnie dublety zoone w caoci z kamieni naturalnych
poczonych zielon substancj klejc.
Topaz jest popularnym kamieniem jubilerskim, a jego najpikniejsze, rowe odmiany
pozyskiwane s w Pakistanie (Mardan) i Brazylii (Ouro Preto, Minas Gerais). Granaty
nale do popularnych i lubianych kamieni ozdobnych, a najwiksz popularnoci ciesz
si ich odmiany czerwone, zwaszcza pirop, pozyskiwany w Czechach, USA(Arizona, Co-
lorado) i Australii. Drugim jest almandyn, wystpujcy gwnie w Indiach, Brazylii (Mi-
nas Gerais), na Madagaskarze i w USA. Na rynku jubilerskim pojawiaj si te wszelkie
odmiany granatw syntetycznych.
Szerokie zastosowanie w jubilerstwie maj bezbarwne krysztay grskie (kwarc) pozys-
kiwane w Alpach Szwajcarskich, Brazylii i na Madagaskarze. Szkocja znana jest z piknych
kwarcw dymnych. Jednak wiksz popularnoci cieszy si fioletowy ametyst wydobywa-
ny w Brazylii, na Madagaskarze, w RPA, Zambii, Namibii, Boliwii i Urugwaju. Kwarce na-
turalne s czsto zastpowane kwarcami syntetycznymi o odpowiedniej barwie. Popularny-
mi w jubilerstwie s te agat i chryzopraz z grupy chalcedonu. Due zoa agatw wyst-
puj w Urugwaju, Brazylii i Namibii, a mniejsze w Mongolii, Indiach, Chinach i na Mada-
gaskarze. Szlachetne odmiany chryzoprazw w przyrodzie pojawiaj si stosunkowo rzad-
ko, a ich zoa wystpuj w Rosji (Ural), USA (Kalifornia i Oregon Gry Niklowe),
Australii (Queensland) i w Polsce.
Wrd opali do najcenniejszych zaliczane s opale australijskie, w ktrych obserwuje
si kilka tonacji barw wzajemnie si przenikajcych. Pochodz ze z Andamooka, Co-
ober Pedy i Mintabie (Australia Poudniowa). Bogate zoa biaych opali szlachetnych po-
siada Brazylia (Piaui), te Meksyk, a czarne USA (Idaho) i Indonezja. Opale syn-
tetyczne otrzymano dopiero w 1968 r. Produkcj opali o barwie mlecznej i czarnej rozpo-
czto w 1974 r., natomiast ognistych i miodowych w 1982 r. w Szwajcarii.
Turmaliny, w zalenoci od skadu chemicznego i domieszek, tworz odmiany rnice
si barw. Najbardziej cenione w jubilerstwie ze wzgldu na atrakcyjn barw s krysztay
elbaitowe oraz ciemnozielone werdelity (Brazylia Minas Gerais) i niebieskie indygolity.
Wystpuj w Namibii, Mozambiku, na Madagaskarze, w Rosji (Ural) oraz w Afganistanie.
Malachit obecny jest w strefie utlenienia z kruszcw miedzi, gwnie w USA (Ari-
zona, Nowy Meksyk, Utah, Tennessee), Zambii, Zairze, Namibii (Tsumeb), Australii (Bro-
ken Hill) i Rosji (Ural). Pikne odmiany o zielonej barwie dochodz nawet do 50 t, a w ju-
bilerstwie szczeglnie cenione s dwa gatunki: malachit oczkowy i malachit pawie oczko.
W 1994 r. pojawia si odmiana syntetycznego malachitu pochodzca z rosyjskich laborato-
riw, o waciwociach zblionych do naturalnego.
Produkcja
Poda kamieni jubilerskich jest bardzo trudna do okrelenia ze wzgldu na fragmenta-
ryczno i niejednorodno danych statystycznych. Wyjtkiem s diamenty, ktrych czna
wiatowa produkcja spada w okresie 20052009 ze 178 mln kr/r do 119 mln kr/r (tab. 10).
W strukturze ich produkcji systematycznie wzrasta udzia diamentw jubilerskich (obec-
nie 5455%), a ich warto ocenia si na 80% cznej wartoci sprzeday diamentw natu-
ralnych. wiatowy kryzys gospodarczy by dotkliwie odczuwalny przez producentw dia-
Tab. 10. wiatowa produkcja diamentw naturalnych
tys. kr
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Rosja 38000 38360 38290 36930 35000
EUROPA 38000 38360
w
38290
w
36930 35000
Angola 7080 9180 9700 8910 7000
Botswana 31890 34290 33640 32600 17700
Gabon
s
1 1 1 1 1
Ghana 1010
w
970
w
900
w
640
w
380
Gwinea 550 470 1020 3100 700
Kongo/Brazzaville 22 110 70
Kongo/Kinshasa 35210
w
28950
w
28270
w
20950
w
20000
Liberia 11 11 22 61
w
37
Namibia 1900 2360 2270 2440 1190
Republika rodkowo-Afrykaska 380 420 470 380 310
RPA 15780 15150 15250 12900 12000
Sierra Leone 670 600
w
600 370 400
Tanzania
s
220 270 280 180
w
180
Togo 41 28 17 9 0
Zimbabwe 250
w
1050 700 800 960
AFRYKA 94993
w
93750
w
93162
w
83451
w
60928
Brazylia 210 180 180 180
w
180
Gujana
s
360 340 270 170 170
Wenezuela 120 120 120 120 120
AMERYKA PD. 690 640 570 470
w
470
Kanada 12310 13280
w
17144
w
14800 11000
AMERYKA PN. i R. 12310 13280
w
17144
w
14800 11000
Chiny
s
1060 1070 1070 1070 1070
Indie 40 2 1 1 1
Indonezja 20 50 20 30 30
AZJA 1120 1122 1091 1101 1101
Australia 30680 29310 19230 15670 11000
OCEANIA 30680 29310 19230 15670 11000
W I A T 177793
w
176462
w
169487
w
152422
w
119499
rdo: CMY, IMY, MY, UKMY
mentw, zwaszcza w ostatnim kwartale 2008 r. oraz w 2009 r. Ostry spadek zapotrzebowa-
nia na diamenty zmusi firmy do zmniejszenia kosztw operacyjnych, a tym samym do re-
dukcji zatrudnienia i ograniczenia produkcji. Ponad poowa wydobywanych diamentw po-
chodzi z krajw afrykaskich, 2030% z Rosji, 1020% z Australii ktrej udzia w cz-
nej wiatowej produkcji diamentw systematycznie spada, a ponadto ok. 10% z Kanady,
ktra ostatnio doczya do grona ich gwnych dostawcw (rys. 1). Opublikowane w grud-
niu 2004 r. oficjalne dane o produkcji diamentw w Rosji (pierwszy raz w historii tego kra-
ju) potwierdziy, e jest ona najwikszym wiatowym dostawc diamentw. Wikszo ko-
pal pooona jest w Jakucji i zarzdzana przez Amazy Rosiji Sacha ALROSA(Jaku-
cja). Firma posiada cztery oddziay. Pierwszy oddzia Mirny obejmuje podziemn kopalni
International, o zdolnociach wydobywczych 500 tys. t/r rudy, podziemn kopalni Mir,
o planowanych zdolnociach wydobywczych 500 tys. t rudy (kopalnia wybudowana zostaa
po zakoczeniu, sigajcej 525 m w gb, eksploatacji odkrywkowej komina kimberlitowe-
go Mir i zostanie uruchomiona w 2011 r.), kopalnie Vodorazdelnye Galechniki i Irelyakh
(eksploatujce aluwialne zoa diamentw, w przypadku zoa Irelyakh eksploatacja pro-
wadzona jest z dna rzeki) oraz zakad o moliwociach przerbczych 1.4 mln t/r rudy. Drugi
oddzia obejmuje kopalni Udachny oraz zakad o zdolnociach przerbczych 11 mln t/r ru-
dy (do niedawna w jego skad wchodzia rwnie kopalnia Zarnitsa, ktra ze wzgldw
ekonomicznych zostaa zamknita). Kopalnia Udachny jest jedn z najwikszych odkryw-
kowych kopal na wiecie (jej gboko siga 600 m), od 25 lat dostarczajc najwik-
szych iloci diamentw w Rosji. W 2011 r. odkrywkowa eksploatacja komina kimberlitowego
b. ZSRR
Europa
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Azja
Oceania
0
20000
40000
60000
80000
100000
120000
140000
160000
180000
200000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. kr
Rys. 1. Struktura geograficzna wydobycia diamentw
Udachny zostanie zakoczona, rozpocznie si natomiast jego eksploatacja podziemna. Pene
zdolnoci wydobywcze, 4 mln t/r rudy, zostan osignite jednak dopiero w 2016 r. Trzeci od-
zia Aikhal obejmuje kopalnie odkrywkowe Komsomolskaya i Jubilee, kopalni pod-
ziemn Aikhal (pierwsza kimberlitowa ruda, w iloci 200 tys. t, zostaa wydobyta w 2009 r.,
a maksymalne zdolnoci wydobywcze 500 tys. t/r zostan osignite w 2012 r.) oraz za-
kad o moliwociach przerbczych 11 mln t/r rudy. Najwikszy wzrost produkcji spord
wszystkich oddziaw notuje najmodszy, czwarty oddzia Nyurba, z kopalni Nyurbinskaya
i zakadem o moliwociach przerbczych 1.5 mln t/r rudy. Poza dziaalnoci na rosyjskim
rynku ALROSAprowadzi rwnie poszukiwania z diamentw w Angoli (w 2007 r. firma
podpisaa umow z angolsk pastwow firm Empresa de Diamantes de Angola).
Duym wiatowym producentem diamentw i jednoczenie jedynym w Ameryce Pn.
i r. staa si w ostatnich latach Kanada. Najwiksz, z czterech czynnych w tym kraju ko-
pal diamentu, jest uruchomiona w 2003 r. kopalnia Diavik w Lac de Gras. Dostarczya
ona w latach 20052008 od 8.3 do 11.9 mln kr/r. W 2009 r., w zwizku z trudn sytuacj na
wiatowym rynku diamentw, wydobycie w kopalni w Diavik zostao wstrzymane na okres
szeciu tygodni, co spowodowao spadek wielkoci produkcji o ok. 40% do 5.6 mln kr/r.
Wacicielem kopalni i zoa Diavik (o szacunkowych zasobach ok. 20 mln t rudy zawiera-
jcej ok. 36 mln kr) s Rio Tinto Plc 60% udziaw oraz Harry Winston Diamond
Corp. 40% udziaw. Odkrywkowa eksploatacja zoa zakoczy si w 2012 r., natomiast
w 2010 r. rozpocznie si eksploatacja podziemna (pene zdolnoci produkcyjne zostan
osignite w 2013 r.). Druga, pod wzgldem wielkoci wydobycia, kopalnia Ekati w regio-
nie Yellowknife, jest wasnoci BHP Billiton Ltd. (80% udziaw) oraz dwch odkryw-
cw zoa tj. Chucka Fipke oraz Stu Blussona (po 10% udziaw kady). Eksploatacja
prowadzona jest zarwno metod odkrywkow, jak i podziemn w piciu kominach kim-
berlitowych zawierajcych rednio 1.09 kr/t (Panda, Koala, Fox, Leslie i Misery), z kt-
rych w latach 20062009 wydobywano ok. 3 mln kr/r diamentw. W 2006 r. uruchomiono
wydobycie z trzeciej kopalni diamentw Jericho, bdcej wasnoci firmy Tahera Dia-
mond Corp., dostarczajcej 300400 tys. kr/r. Jednak w 2008 r. w zwizku z problemami
finansowymi kopalnia zostaa zamknita i wystawiona na sprzeda. Zasoby zoa s szaco-
wane na ok. 3.1 mln kr diamentw. W ostatnich latach umacnia si na kanadyjskim rynku
pozycja spki De Beers Canada, wchodzcej w skad grupy De Beers. W 2007 r. pozys-
kaa ona pierwsze diamenty (ok. 81 tys. kr) ze zoa Snap Lake (o szacunkowych zasobach
22.8 mln t rudy zawierajcej 1.46 kr/t), a w 2008 r. rozpocza rwnie eksploatacj zoa
Victor. Wielko produkcji diamentw w De Beers Canada wzrosa w latach 20082009
do 1.11.6 mln kr/r. Planowany czas eksploatacji z Snap Lake oraz Victor to odpowied-
nio 20 i 12 lat, podczas gdy oczekiwana wielko produkcji diamentw to odpowiednio
ok. 1.5 mln kr/r i ok. 600 tys. kr/r. Obecnie firma prowadzi prace majce na celu zagospoda-
rowanie kolejnego zoa, tj. Gahcho Ku, a zatem mona oczekiwa, i cakowity udzia
Kanady w produkcji wiatowej moe osign w najbliszych latach nawet 20%.
Do niedawna drugim najwaniejszym producentem diamentw bya Australia, dostar-
czajca okoo 20% poday wiatowej, jednak w ostatnich latach produkcja jest tam systema-
tycznie ograniczana (rys. 1). Wikszo wydobytych diamentw pochodzi bowiem z naj-
wikszego na wiecie zoa diamentw Argyle (Australia Zachodnia), ktrego zasoby do-
stpne do eksploatacji odkrywkowej s na wyczerpaniu. W zou Argyle wystpuj unikal-
ne diamenty o kolorze rowym (tzw. pigeon blood). Produkcja, prowadzona przez firm
Rio Tinto, spada w latach 20052009 z 30.5 do 10.6 mln kr/r (postj przez okres trzech
miesicy w 2009 r.). Przewiduje si, e odkrywkowa eksploatacja zoa bdzie prowadzona
do 2012 r., a nastpnie uruchomiona zostanie kopalnia podziemna, ktrej budowa jest ju
niemal zakoczona. Pozwoli ona na przeduenie okresu eksploatacji zoa do co najmniej
2018 r. (zasoby ok. 85 mln t rudy zawierajcej ok. 178 mln kr). Zdolnoci produkcyjne
dwch innych firm dziaajcych w stanie Australia Zachodnia, tj. Gem Diamond Ltd. po-
siadajcej kopalni Ellendale oraz Blina Diamond NL z kopalni Ellendale 9 North, s
znaczco nisze (odpowiednio 700 i 500 tys. t kr/r). Firma North Australian Diamonds za-
koczya zagospodarowywanie w pnocnej Australii nowego zoa Merlin, z ktrego
w 2006 r. wydobyto 240 tys. t rudy zawierajcej 14 tys. kr diamentw.
Kolejne miejsca zajmuj kraje afrykaskie, na ktre cznie przypada 5060% poday
wiatowej. Jednym z gwnych producentw jest Botswana (w 2009 r. trzeci producent dia-
mentw na wiecie, drugi producent diamentw nieprzemysowych), gdzie ok. 75% poday
stanowi diamenty jubilerskie. Wydobycie pochodzi gwnie z czterech duych kopal:
Orapa, Jwaneng, Lethlakane i Damtshaa nalecych do Debswana Diamond Company
(po 50% udziaw maj De Beers Group i rzd Botswany). W najbliszych latach mona
oczekiwa wzrostu produkcji diamentw w Bostwanie w zwizku z zagospodarowywaniem
przez De Beers (70% udziaw) oraz jego wsplnikw tj. African Diamonds Plc i Wati
Ventures zoa AK06, co umoliwi wzrost zdolnoci produkcyjnych o 600 tys. kr/r. Du-
ym afrykaskim producentem diamentw jest rwnie Kongo/Kinshasa, jednak szacuje si,
i zaledwie 20% cakowitej produkcji tego kraju stanowi diamenty jubilerskie. Produkcja
w Kongu/Kinshasa prowadzona jest gwnie przez ogromn ilo drobnych zbieraczy (mi-
dzy 500 tys. a 1 mln osb i maych firm) oraz firm MIBA(80% udziaw ma rzd, 20% bel-
gijska firma Sibeka) eksploatujc zoe Mbuyi-Maji w prowincji Kasai. Potencjalnym no-
wym dostawc diamentw (pocztkowo 150200 kr/r, a do 2012 r. 600 tys. kr/r) jest brytyjska
firma Global Diamond Recources plc, ktra planuje uruchomi w 2010 r. wydobycie
z aluwialnego zoa pooonego w centralnej czci kraju. Tradycyjnym dostawc diamen-
tw jest RPA, gdzie okoo 90% pochodzi z kopal nalecych do De Beers Consolidated
Mines Limited (74% udziaw De Beers Group, 26% udziaw Ponahalo Holdings).
Najwiksze iloci diamentw pozyskiwane s w kopalni Venetia, dostarczajcej 7.59.1 mln
kr/r (za wyjtkiem 2009 r., w ktrym wielko pozyskanych diamentw spada do 2.2 mln
kr) oraz podziemnej kopalni Finsch, o najbardziej zaawansowanej technologii wydobycia
na wiecie i wielkoci produkcji 2.22.3 mln kr/r w latach 20052008 (w 2009 r. spadek do
1.4 mln kr). Pozostae kopalnie, tj.: Voorspoed (uruchomiona w 2008 r.), Kimberley (odzys-
kiwanie diamentw z istniejcych had pogrniczych), Namaqualand, Cullinan (sprzedana
w 2008 r.), Oaks (wydobycie zakoczone w 2008 r.) i Koffiefontein (sprzedana w 2007 r.),
a take od 2007 r. South African Sea Areas (SASA) jednostka pywajca pozyskujca
diamenty z dna oceanicznego, dostarczaj cznie od 1.2 do 4.4 mln kr/r. Drugim zna-
czcym dostawc diamentw w RPA (ok. 1 mln kr w 2009 r.) staa si w ostatnio brytyjska
firma Petra Diamond Ltd., ktra w cigu piciu lat nabya kopalnie Helam, Sedibeng
i Star (2005 r.), Koffiefontein (2007 r.) oraz Cullinan (2008 r.), a jej zdolnoci produkcyjne
osigny poziom ok. 2 mln kr/r. Dalsze plany ekspansji firmy zwizane s z przejciem od
De Beers Group podziemnych kopal Kimberley oraz Finsch. Poza terytorium RPA Pe-
tra Diamond Ltd. posiada kopalni Williamson w Tanzanii (zakupiona w 2008 r. od
De Beers Group) oraz prowadzi poszukiwania z diamentw w Bostwanie. Kolejnym kra-
jem, gdzie znanych jest okoo 650 kominw kimberlitowych, jest Angola, a wydobycie pro-
wadzone jest gwnie przez pastwow firm Endiama, pozyskujc 79 mln kr/r. Od
2004 r. diamenty wydobywane s, w ilociach nie przekraczajcych 300 tys. kr/r, w kopalni
Murowa Diamonds w Zimbabwe przez Rio Tinto Plc (77.8% udziaw) oraz RioZim
Ltd. W latach 1990-tych wiele firm rozpoczo wydobycie diamentw z dna morskiego.
De Beers Marine utworzyo wraz z rzdem Namibii spk Namdeb Diamond Corp.,
ktra wydobya w latach 200520081.82.2 mln kr/r, z ograniczeniem do 929 tys. kr
w 2009 r., w tym 1.01.2 tys. kr/r (w 2009 r. spadek do 600 tys. kr) pozyskano z prac prowa-
dzonych na dnie oceanu przy wybrzeu Namibii. Przewiduje si, e w przyszoci bdzie to
jedno z waniejszych rde diamentw.
Zabezpieczeniem przed przedostawaniem si diamentw niewiadomego pochodzenia na
rynki wiatowe, m.in. z Angoli i Sierra Leone, byo podpisanie w 2002 roku pod auspicjami
ONZ porozumienia nazywanego KPCS (Kimberley Process Certification Scheme), kt-
rego stronami s kraje czonkowskie ONZ, firmy zaangaowane w produkcj i obrt dia-
mentami oraz organizacje pozarzdowe. Porozumienie cile reguluje kwestie wydawania
certyfikatw, transportu diamentw w specjalnych odpornych na wamanie i manipulacje
pojemnikach, kontroli obrotu na rynkach wewntrznych poszczeglnych krajw, prowadze-
nia cisej ewidencji eksportu i importu oraz wymiany danych midzy firmami prowadzcy-
mi obrt diamentami tak na rynkach midzynarodowych jak i wewntrznych. Wszystkie te
dziaania umoliwi zbudowanie wiarygodnego systemu monitorujcego rynek diamentw
na wiecie. Pierwszym krajem, ktry obj przewodnictwo w latach 20022004 bya Kana-
da. W 2003 r. do porozumienia przystpiy Stany Zjednoczone, najwikszy na wiecie kon-
sument diamentw, co ma kluczowe znaczenie dla powodzenia caego przedsiwzicia.
W 2009 roku sygnatariuszami porozumienia byo 50 krajw reprezentujcych 98% wiato-
wego rynku diamentw (produkcji i handlu).
Firmami bdcymi najwikszymi wiatowymi producentami diamentw byy w ostat-
nich latach: De Beers (z kopalniami w Bostwanie, Namibii, Tanzanii, RPAi Kanadzie, pro-
ducent ok. 50 mln kr/r, przy spadku do 25 mln kr w 2009 r.) oraz Alrosa (kopalnie w Rosji,
producent ok. 35 mln kr w 2009 r.). W 2002 r. zawary one porozumienie, na mocy ktrego
De Beers zobowizaa si do zakupu wikszej czci wydobytych przez Alros diamentw,
stajc si tym samym niemal monopolist na rynku. Pod naciskiem Unii Europejskiej
De Beers zgodzia si ograniczy zakupy o ponad 60% do 2010 r. Do wanych dostawcw
diamentw naleeli rwnie: Rio Tinto Plc, ktrego czna produkcja bazujca na kopal-
niach w Australii, Kanadzie i Zimbabwe spada w latach 20052009 z 36 do 14 mln t/r,
BHP Billiton Ltd. (kopalnia w Kanadzie) oraz Harry Winston Diamond Corp. (kopalnia
w Kanadzie). Rio Tinto Plc jest ponadto wacicielem odkrytego w indyjskim stanie Mad-
hya Pradesh zoa Bunder o zasobach 26 mln kr.
czn poda diamentw naturalnych przemysowych szacuje si na 7090 mln kr/r.
Ponad poowa produkcji pochodzi z krajw afrykaskich, w tym m.in. od najwikszego
wiatowego dostawcy diamentw przemysowych (2128 mln kr/r), ktrym jest Kongo/
/Kinshasa. Z duych producentw mona wymieni rwnie Australi (1526 mln kr/r)
i Rosj (15 tys. kr/r).
Diamenty syntetyczne s wytwarzane obecnie w 12 krajach (tab. 11). czna wielko
ich wiatowej poday przekracza 4 mld kr/r, a wic jest nieporwnywalnie wiksza ni pro-
dukcja diamentw naturalnych. Najwikszymi ich producentami s Chiny (okoo tysica
maych zakadw produkuje diamenty metod HPHT) oraz Stany Zjednoczone (Adia Dia-
monds, Gemesis Corp., Lucent Diamond, Takara Diamonds, Chatham Created Gems,
Morion Comp. oraz Life Gem Created Diamonds produkujce diamenty metod HPHT
oraz Apollo Diamond stosujcy metod CVD). Kolejne miejsca zajmuj Rosja (New Age
Diamond, Tairus Created Gems, Briliant Dushi Ltd. metoda HPHT), Irlandia i RPA,
a znaczcymi s take Japonia, Biaoru (Adamas BGU) i Szwecja. Rwnie De Beers
stworzy fili Debid (De Beers Industrial Diamond Division) zajmujc si m.in. produk-
cj syntetycznych diamentw. Diamenty m.in. ze Sowacji, Rumunii, Czech (koszt produk-
cji szacowany na okoo 17 USc/kr) wyparte zostay od 2000 r. z rynku europejskiego przez
diamenty rosyjskie i ukraiskie, znacznie tasze okoo 10 USc/kr. Ich jako jest jednak
gorsza ze wzgldu na inn technologi syntezy.
Szacuje si, e wiatowa produkcja innych kamieni jubilerskich (bez diamentw) wy-
nosia w ostatnich piciu latach w ujciu wartociowym ponad 2 mld USD/r. Wikszo do-
staw pochodzi od maych, niskokosztowych producentw, gwnie z krajw rozwijajcych
si. Od kilku lat wiksz aktywno zaczy wykazywa Chiny, gdzie zwikszono nakady
na poszukiwania, wydobycie, jak rwnie obrbk wielu kamieni jubilerskich.
Wpyw na wzrost wiatowej produkcji rubinw i szafirw miaa przede wszystkim Ke-
nia, gdzie w ostatnich latach wydobycie szafirw wynosio 20004000 kg/r, a rubinw
40006000 kg/r (kopalnia w Kasigau). Rubiny pozyskiwane s ponadto w iloci 10800 kg/r
w kopalniach w Andilamena oraz Vatomandry na Madagaskarze. Kraj ten jest rwnie
jednym z najwikszych wiatowych producentw szafirw (9406000 kg/r). S one wydo-
bywane w kopalniach w Ilakaka, Manombe i Sakara, w poudniowo-rodkowej czci
kraju, w Ambondromifehy w czci pnocnej, a ponadto z niedawno odkrytego zoa
Marosely w czci poudniowo-wschodniej. Konkurencja ze strony Madagaskaru ograni-
czya moliwoci sprzeday szafirw wydobywanych w Tanzanii, gdzie wielko produkcji
spada ostatnio do 1 tys. kg/r. Zmniejszya si rwnie ilo pozyskiwanych tam rubinw
Tab. 11. wiatowa produkcja diamentw syntetycznych
tys. kr
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Biaoru
s
25000 25000 25000 25000 25000
Czechy 5 5 5 5 5
Francja 3000 3000 3000 3000 3000
Irlandia
s
60000 60000 60000 60000 60000
Rosja
s
80000 80000 80000 80000 80000
Szwecja 20000 20000 20000 20000 20000
Ukraina
s
8000 8000 8000 8000 8000
EUROPA 196005 196005 196005 196005 196005
RPA
s
60000 60000 60000 60000 60000
Zimbabwe
w
AFRYKA 60000 60000 60000 60000 60000

USA 256000 258000 260000 261000
w
261000
AMERYKA PN. i R. 256000 258000 260000 261000 261000
Chiny
s
3800000
w
3900000
w
4000000
w
4000000
w
4000000
Japonia
s
34000 34000 34000 34000 34000
AZJA 3834000
w
3934000
w
4034000
w
4034000
w
4034000
W I A T 4346005
w
4448005
w
4550005
w
4551005
w
4551005
rdo: MY
(z 3 do 2 tys. kr). Pozostali producenci rubinw i szafirw to m.in.: Birma (300600 kg rubi-
nw, 100500 kg szafirw), Australia , Sri Lanka (2050 tys. kr/r rubinw, 240800 tys. kr/r
szafirw) oraz Brazylia i Afganistan.
Wrd producentw szmaragdw tradycyjnie dominowaa Kolumbia, jednak wydoby-
cie spado w tym kraju w z ok. 7 mln kr/r do 23 mln kr/r (przyczyn byo wstrzymanie
rzdowych dostaw dynamitu i urabianie kopaliny rcznie za pomoc kilofw), przy zna-
czcej iloci kamieni dobrej jakoci; niektre z nich wayy ponad 50 kr. Wanymi ich pro-
ducentami s rwnie Brazylia, Rosja, Pakistan, Afganistan, Tadykistan, Madagaskar (ko-
palnie w Mananjary dostarczajce 22672 kg/r), Nigeria, Zimbabwe i Zambia. Brazylia
jest te najwikszym wiatowym producentem akwamarynu. Dostarcza ona na rynek mi-
dzynarodowy okoo 20 tys. kg/r tego kamienia. Niewielkie iloci (30100 kg/r), lecz wyjt-
kowo pikne okazy pochodziy rwnie z Madagaskaru i Somalii. Kraje dostarczajce
szmaragdy i akwamaryny d do utworzenia kartelu producentw i midzynarodowej
giedy z siedzib w Bogocie.
Kamienie syntetyczne s produkowane przez liczne zakady w Europie, np. Jablonec
(Czechy), Neuburg (Niemcy), jak rwnie przez 5 duych firm w USA (m.in. Creative
Crystals, J.O. Crystal, Kyocera, Seiko, Chatham Created Gems). Ich warto produkcji
szacowano na ok. 51 mln USD w 2008 r. i ok. 27 mln USD w 2009 r.
Obroty
wiatowy rynek diamentw jest kontrolowany przez Diamond Trading Co. (DTC),
firm utworzon przez midzynarodowy koncern De Beers. Zmniejszenie zapotrzebowania
na rynku wiatowym i restrykcyjna polityka DTC majca na celu niedopuszczanie do spad-
ku cen diamentw spowodowaa, i warto zapasw bdca w posiadaniu DTC wzrosa do
ponad 4 mld USD. W latach 20072008 warto sprzeday diamentw oferowanych przez
DTC wyniosa ok. 6 mld USD, podczas gdy w 2009 r. spada do ok. 3 mld USD. W latach
20052009 DTC utrzymao wczeniejsze umowy na zakup diamentw, m.in. z ALROSA,
oraz podpisao nowe, m.in. z BHP na zakup 35% wydobycia z kopalni Ekati (Kanada).
W efekcie DTC kontroluje 70% wiatowej sprzeday diamentw, a De Beers 50% wiato-
wego wydobycia (w 2009 r. spadek do ok. 20%).
W statystykach midzynarodowych brak jest szczegowych danych o obrotach innymi
kamieniami jubilerskim. Pojawiaj si sporadyczne dane, np. e okoo 60% poday szma-
ragdw kolumbijskich przeznacza si na eksport, gwnie na rynek japoski. Jedynie USA
regularnie publikuj dane o iloci importowanych kamieni jubilerskich. W 2008 r. zakupio-
no tam 5280 tys. kr rubinw za 100 mln USD, 6090 tys. kr szafirw za 191 mln USD oraz
4300 tys. kr szmaragdw za 297 mln USD. czna warto importu kamieni naturalnych
(bez diamentw) do USA wynosia 950 mln USD, a kamieni syntetycznych 138 mln USD.
W Europie znaczcym odbiorc kamieni jubilerskich jest Belgia.
Zuycie
Diamenty przemysowe zuywane s w przemyle hutniczym i maszynowym (gwnie
Belgia i Wielka Brytania) oraz w przemyle ciernym i do produkcji diamentowych koro-
nek wiertniczych. Due iloci diamentw wykorzystuje przemys jubilerski, a najwaniej-
szymi uytkownikami s USA (3040%), Japonia (ok. 15%), oraz kraje Unii Europejskiej
(ok. 10%). Wzrost zuycia diamentw jubilerskich zanotowano ostatnio w Indiach i Chi-
nach. Szacuje si, i wiatowa konsumpcja diamentw jubilerskich wzrosa w roku 2007
o 24%, jednak w drugiej poowie 2008 r. oraz na pocztku 2009 r. mia miejsce najwikszy
od wielu lat spadek zapotrzebowania na diamenty, wywoany wiatowym kryzysem gospo-
darczym.
Brak jest szczegowych danych o wielkoci zuycia kamieni jubilerskich na wiecie.
Szacuje si jedynie, i na USAprzypada 1/3 wiatowej konsumpcji kamieni jubilerskich.
Ceny
Rynek diamentw przez wiele lat by odporny na wahania koniunktury, a ceny diamentw
wykazyway tendencj wzrostow. W latach 20082009 mia jednak miejsce ich wyrany
spadek. Ceny diamentw przemysowych w latach 20052009 wahay si od 1 USD/kr do
10 USD/kr za proszki, a przy duych okazach nawet do 200 USD/kr. Ceny diamentw
syntetycznych byy jeszcze bardziej zrnicowane, przy czym najtasze mona byo kupi
ju po 0.40 USD/kr. W imporcie do USA ceny proszkw ksztatoway si na poziomie
0.150.27 USD/kr. Natomiast ceny diamentw jubilerskich klasy G VS1 na rynku USA
wynosiy pod koniec 2008 r.: 0.25 kr 1495 USD, 0.50 kr 3200 USD, 1.00 kr
6500 USD, 2.00 kr 12300 USD.
Ceny kamieni szlachetnych i ozdobnych zale od ich masy, czystoci, atrakcyjnoci
zabarwienia itp. Wskutek tego kady okaz jest wyceniany oddzielnie. W ostatnich latach
na rynku amerykaskim ceny poszczeglnych kamieni szlachetnych wynosiy: rubiny
18252000 USD/kr, szafiry 7701650 USD/kr, szmaragdy 24004000 USD/kr. Ceny in-
nych kamieni ksztatoway si nastpujco: ametysty 1022 USD/kr, turmaliny (rowe)
60125 USD/kr, granaty 2035 USD/kr.
W Polsce ceny bursztynu surowego do 2006 r. systematycznie rosy, z uwagi na niepe-
wn sytuacj rynkow zwizan z powanymi kopotami technicznymi kopal w okrgu
Kaliningradzkim (tab. 12). Natomiast w roku 2007, gdy wielko wydobycia w Kalinin-
gradzkim Kombinacie Bursztynowym wzrosa ponad dwukrotnie (z 131.9 t w 2006 r. do
287.5 t w 2007 r.) ich notowania spady, z wyjtkiem cen bryek o masie 510 g (tab. 12).
W 2008 r. wydobycie bursztynu w Rosji ksztatowao si na poziomie ok. 250 t, a w 2009 r.
wzroso do 341 t, jednak dane na temat cen bursztynu w Polsce stay si niedostpne.
Tab. 12. Ceny bursztynu
PLN/kg
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Bursztyn surowy
1
1 g 80 80 65 . .
15 g 940 940 850 . .
510 g 1100 1100 1180 . .
1040 g 1340 1340 1230 . .
1
cenydotyczsurowcapierwszej klasyjakociowej; zanieczyszczenia, warstwyi spkaniaobniajcendo50%
rdo: PJ
KAOLIN
Kaoliny s skaami bogatymi w kaolinit (zwykle 2030% wag.), powstaymi wskutek
wietrzenia ska zasobnych w glinokrzemiany (skalenie i miki), np. granitw, gnejsw lub ar-
koz. Wyrniane s kaoliny pierwotne (rezydualne) i wtrne (osadowe), stanowice og-
niwa przejciowe ku iom (glinom) kaolinitowym. Najbardziej cenione s odmiany o nis-
kiej zawartoci tlenkw barwicych. Do grupy kopalin kaolinowych zalicza si rwnie gli-
ny i upki ogniotrwae, uywane gwnie do produkcji szamoty i innych materiaw ognio-
trwaych (por.: IYCERAMICZNE I OGNIOTRWAE).
W ostatnich latach wiatowy rynek kaolinu pozostawa pod presj bessy cenowej, wy-
nikajcej ze zwyki cen nonikw energii oraz zmian w strukturze konsumpcji w zwizku
z upowszechnieniem surowcw wglanowych w papiernictwie jednej z podstawowych
dziedzin uytkowania kaolinu. W 2009 r. we wszystkich waniejszych orodkach produkcji
kaolinu jego poda spada kolejny rok z rzdu. Najwikszy w tym udzia miay Stany Zjed-
noczone i kraje europejskie, zwaszcza Wielka Brytania. Byo to zwizane z osabieniem
tempa rozwoju gospodarczego i kryzysem na rynku nieruchomoci w krajach zachodnich,
ktre odbio si szczeglnie wyranie w przemyle papierniczym i ceramicznym. Oywienie
tych sektorw spodziewane jest nie wczeniej ni w 2010 r. W Chinach, a take innych kra-
jach azjatyckich, mimo ograniczenia poday kaolinu, oczekuje si wzrostu produkcji prze-
mysowej, w tym zwaszcza wyrobw papierniczych, czego wyrane oznaki obserwowano
ju w 2009 r.
Handlowe gatunki kaolinu subtelnie rni si budow i wielkoci ziaren kaolinitu,
zawartoci domieszek, zwaszcza tlenkw barwicych (Fe
2
O
3
, TiO
2
). Obrotom podlegaj
gwnie surowce wzbogacane, znacznie rnice si cen w zalenoci od przeznaczenia.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Niezagospodarowane zoa kaolinu pierwotnego, o zasobach udokumentowanych na
poziomie 109.0 mln t, wystpuj na Dolnym lsku w stropowych partiach masyww grani-
toidowych Strzegom-Sobtka i Strzelin-Otmuchw. Nie s one eksploatowane. Znaczenie
gospodarcze jako rdo kaolinu maj wycznie zoa piaskowcw kaolinitowych w Niecce
Bolesawieckiej, a przede wszystkim zoe Maria III (o zasobach 80.5 mln t), ktrego ko-
palina piaszczysto-ilasta zawiera do 22% kaolinitu. rdem kaolinu jako surowca odzyski-
wanego ubocznie s take zoa piaskw i piaskowcw kwarcowych szklarskich w Niecce
Bolesawieckiej (Osiecznica II) oraz w Niecce Tomaszowskiej (m.in. Biaa Gra i Gru-

dze Las). Wedug stanu na 31.12.2009 r. czne zasoby kopalin kaolinowych w Polsce
wynosiy 213.7 mln t (BZKiWP, 2010), z wyczeniem kaolinu towarzyszcego piaskom
i piaskowcom kwarcowym w zoach Osiecznica, Biaa Gra i Grudze-Las.
Produkcja
Produkcja kaolinu wzbogaconego w Polsce w 2009 r. zmniejszya si o 14% w stosun-
ku do poprzedniego roku, gwnie w wyniku spadku zapotrzebowania na ten surowiec ze
strony przemysu ceramicznego, zwaszcza pytek ceramicznych i wyrobw sanitarnych
(tab. 1). Struktura produkcji surowcw kaolinowych w Polsce jest zdominowana przez ga-
tunki ceramiczne (84% w 2009 r., tab. 2), przy niewielkim i malejcym znaczeniu bran po-
zaceramicznych, w tym przemysu papierniczego (4%) i innych (5%).
434 KAOLIN
Tab. 1. Gospodarka kaolinem w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Piaski kaolinitowe
PKWiU08121190
Wydobycie
1
326.0 297.0 319.0 318.0 261.0
Kaolin surowy i wzbogacany
CN2507 00 20, PKWiU08122140
Produkcja czna
2
156.7 144.4 153.2 165.6 142.7
KSMSurmin-Kaolin S.A.
3
79.0 75.1 84.1 85.7 73.8
KPKGrudze Las Sp. z o.o. 33.9 35.6 46.1 50.7 46.9
TKSMBiaa Gra Sp. z o.o. 43.7 33.7 22.9 29.1 22.0
ZPSMMinera Sp. z o.o. 0.1 0.1 0.1 0.1 0.0
Import 83.0 88.3 113.6 123.9 89.3
Eksport 5.6 6.3 10.0 8.0 11.6
Zuycie
p
234.1 226.4 256.8 281.5 220.4
1
ze zoa Maria III; od 2005 r. rwnie ze zoa Dunino 0.10.3 tys. t/r (za wyjtkiemroku 2009, kiedy
wydobyto zaledwie 45 t)
2
dane producentw
3
wtymgatunki pozyskiwanezsurowcaodpadowegopopukaniupiaskwszklarskichzkopalni Osiecznica
rdo: BZiWP, GUS, dane producentw
Tab. 2. Struktura produkcji kaolinu w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Kaolin cznie 156.7 144.4 153.2 165.6 142.7
ceramiczny i szklarski
1
135.2 121.2 130.0 145.8 130.7
do pytek ceramicznych 115.0 101.5 110.0
s
120.0
s
112.0
s
papierniczy
2
11.1 11.8 13.1 9.7 5.4
dla przemysu polimerwi in.
3
10.4 11.4 10.1 10.1 6.6
1
produkcja Surmin-Kaolin S.A., Biaa Gra Sp. z o.o. i Grudze Las Sp. z o.o.
2
produkcja Surmin-Kaolin S.A.
3
produkcja Surmin-Kaolin S.A. i Minera Sp. z o.o.
rdo: W
W 2009 r. rodzima produkcja surowcw kaolinowych pochodzia z nastpujcych za-
kadw:
Kopalnie Surowcw Mineralnych Surmin-Kaolin S.A. w Nowogrodcu rne
gatunki kaolinu wytwarzane na bazie kopaliny z wasnego zoa Maria III, a take
z surowca odpadowego po pukaniu piaskw kwarcowych z kopalni Osiecznica, chara-
kteryzujcego si ma zawartoci tlenkw barwicych i wysok biaoci;
Kopalnia Piasku Kwarcowego Grudze Las Sp. z o.o. w Sawnie k. Opoczna
kaolin odzyskiwany w wyniku pukania piaskw kwarcowych z wasnych z: Gru-
dze Las (77% produkcji w 2009 r.) i Piaskownica Zajczkw Wschd (23%);
Tomaszowskie Kopalnie Surowcw Mineralnych Biaa Gra Sp. z o.o. w Smar-
dzewicach kaolin odzyskiwany z surowca odpadowego po pukaniu piaskw kwar-
cowych z wasnych z Biaa Gra I i II Wschd oraz Unewel Zachd;
Kopalnia Haloizytu Dunino Sp. z o.o., od 2003 r. eksploatujca jedyne w Polsce
zoe kopaliny haloizytowej; pozyskiwany w niewielkich ilociach materia by wyko-
rzystywany przez firm PTH Intermark z Gliwic do produkcji m.in. sorbentw i ge-
omat. Moliwe inne zastosowania to produkcja koagulantw, dodatkw paszowych, na-
wozw i pigmentw mineralnych.
Najwikszym, najstarszym i najbardziej wyspecjalizowanym krajowym dostawc wysoko
przetworzonych produktw kaolinowych s Kopalnie Surowcw Mineralnych Surmin-
-Kaolin S.A. w Nowogrodcu na Dolnym lsku. Obecnie 100% udziaw firmy naley
do spki KiZPPS Osiecznica, za oba przedsibiorstwa znajduj si w strukturze Grupy
Kapitaowej Quarzwerke. Gros oferty producenta stanowi gatunki ceramiczne, ktre
w 2009 r. stanowiy 84% poday. Pozostae przeznaczone s dla bran pozaceramicznych,
tj. przemysu polimerw (gumowego, farb i lakierw, tworzyw sztucznych), papierniczego
i in. Produkcja zakadu stanowia w ostatnim czasie 5255% produkcji krajowej.
Surowce kaolinowe, pozyskiwane przez dwch pozostaych duych producentw, tj.
TKSM Biaa Gra Sp. z o.o. Sp. z o.o. oraz KPK Grudze Las Sp. z o.o., s wyko-
rzystywane przede wszystkim w przemyle pytek ceramicznych, a take na niewielk skal
do produkcji porcelitu i wyrobw sanitarnych (tab. 1). Oferowany surowiec, mimo sto-
sunkowo duej zawartoci tlenkw barwicych (odpowiednio 2.6% i okoo 2% wag.), znaj-
duje zastosowanie m.in. do produkcji wyrobw szkliwionych w zakadach Grupy Parady,
Ceramiki Tubdzin i Opoczno I (w grupie Cersanit). Rozwj ubocznej produkcji kaolinu
w KPK Grudze Las (3033% cznej produkcji krajowej) naley przypisywa wzrosto-
wi zapotrzebowania na piaski w przemyle materiaw budowlanych (gwnym udziaowcem
firmy jest Atlas wiodcy producent klejw i zapraw budowlanych). Rwnoczenie
udzia TKSM Biaa Gra w rodzimej poday surowcw kaolinowych relatywnie si
zmniejszy si (do 1517% rocznie). Niewielk produkcj, rzdu 100 t/r (21 t w 2009 r.), glin-
ki ogniotrwaej, klasyfikowanej do 2008 r. przez GUS jako tzw. glinka kaolinowa, wykazy-
wa Zakad Przerobu Surowcw Mineralnych Minera sp. z o.o. z siedzib Krpsku
(wydzia przerbczy w miejscowoci Gwda Maa w woj. zachodniopomorskim). Od 2009 r.
produkcja tego surowca zostaa wyczona ze statystyk surowcw kaolinowych.
Obroty
Problem otrzymywania wysokiej czystoci gatunkw kaolinu z krajowych rde, zwa-
szcza odpowiadajcych wymaganiom ceramiki szlachetnej, skutkuje systematycznie ros-
ncym importem (tab. 3). Jego udzia w cznej konsumpcji utrzymywa si w ostatnich la-
KAOLIN 435
tach w przedziale 4044%, mimo i w 2009 r. poziom dostaw zmniejszy si o 28%. Su-
rowce te byy sprowadzane przede wszystkim przez wytwrcw wyrobw porcelanowych
(zwaszcza porcelany stoowej i elektrotechnicznej, oraz wyrobw sanitarnych z porcelany),
a take papieru. Przemys pytek ceramicznych bazowa natomiast na kaolinach rodzimego
pochodzenia.
Wikszo dostaw wyszych gatunkw kaolinu wzbogaconego pochodzia z Niemiec
(gwnie z Amberger Kaolinwerke) 62% w 2009 r., oraz z Czech 28% (LB Minerals/
/Lasselsberger, a take Sedlecky Kaolin, Kaolin Hlubany/WBB), a w latach 20072008 take
z Ukrainy odpowiednio 17% i 18% (tab. 3). Mniejsze iloci sprowadzano z Wielkiej Bry-
tanii (Imerys). Importowano rwnie kaolin wypalany, w tym przypuszczalnie kaolin kal-
cynowany (cznie 913 tys. t rocznie).
Regularny, cho raczej niewielki eksport kaolinu z Polski (512 tys. t/r, tab. 1), to gw-
nie sprzeda zagraniczna KSM Surmin-Kaolin (poprzez sie dystrybucji Quarzwerke)
oraz przypuszczalnie reeksport surowcw z Ukrainy. Najwikszym odbiorc tego surowca
byy Niemcy (do 75% cznej sprzeday). Znaczna przewaga importu nad eksportem powo-
dowaa, e w handlu surowcami kaolinowymi stale utrzymywao si ujemne saldo obrotw.
W 2009 r. deficyt ten zmniejszy si do 33 mln PLN, z okoo 39 mln PLN/r w poprzednich
dwch latach (tab. 4).
436 KAOLIN
Tab. 3. Kierunki importu kaolinu surowego i wzbogaconego do Polski
CN 2507 00 20
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 83.0 88.3 113.6 123.9 89.3
Austria 0.8 1.2 0.4 0.1 0.0
Czechy 24.4 26.1 28.1 28.5 24.9
Francja 0.4 0.4 0.6 0.9 1.2
Hiszpania 2.4 2.7 2.4 2.1 0.1
Niemcy 39.5 43.6 50.5 61.0 55.2
Ukraina 6.5 6.7 20.8 21.4 2.2
USA 1.1 0.7 2.4 3.0 1.7
Wochy 0.1 0.1 0.1 0.1 0.2
Pozostae 0.1 0.1 0.1 0.1 0.3
rdo: GUS
Tab. 4. Warto obrotw kaolinem w Polsce CN 2507 00 20
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 1825 1795 2887 1895 3183
Import 36882 35998 41919 40914 36322
Saldo -35057 -34203 -39032 -39019 -33139
rdo: GUS
rednie wartoci jednostkowe importu kaolinu wzbogaconego do Polski zmieniay si
w niewielkim przedziale 130140 USD/t (tab. 5). W 2009 r. jednostkowe koszty importu
kaolinw ukraiskich wynosiy 176 USD/t (wzrost z 95 USD/t w 2008 r.), a czeskich i nie-
mieckich odpowiednio 131 USD/t i 87 USD/t, podczas gdy ceny wysokojakociowych
gatunkw sprowadzanych z Wielkiej Brytanii okoo 550 USD/t.
Zuycie
W 2009 r. krajowe zapotrzebowanie na kaolin zmniejszyo si do 220 tys. t/r, tj. o 21%
w stosunku do poprzedniego roku (tab. 1). Byo to skutkiem osabienia dynamiki rozwoju
produkcji wyrobw ceramicznych, a zwaszcza pytek i wyrobw sanitarnych, wynikajce-
go ze spadku popytu budownictwa. Brana pytek ceramicznych od kilkunastu lat pozostaje
si napdow krajowego rynku kaolinu. Rodzima ich poda, nie przekraczajca na poczt-
ku lat 1990-tych 10 mln m
2
/r (120 tys. t/r), w 2008 r. osigna poziom okoo 90 mln m
2
/r
(1.9 mln t/r), przy okoo 9-procentowym spadku w ostatnim roku (do okoo 1.8 mln t/r).
Wanymi konsumentami kaolinu w brany ceramicznej s producenci ceramiki szla-
chetnej, zwaszcza porcelany stoowej (4060% masy porcelanowej stanowi kaolin, reszta
to skale i kwarc). Bya ona wytwarzana w 8 zakadach o cznych zdolnociach produkcyj-
nych okoo 40 tys. t/r, wrd ktrych do czowki naleay: Lubiana S.A. k. Kocierzyny
(najwikszy krajowy wytwrca o zdolnociach 13 tys. t/r), ktra tworzy wraz z Porcela-
n Chodzie S.A. i Zakadami Porcelany mielw grup o cznym potencjale 21 tys. t/r
wyrobw, ktrej wacicielem jest prywatny przedsibiorca Marian Kwiecie. Pozostae za-
kady, dysponujce zdolnociami produkcyjnymi rzdu 26 tys. t/r, to: Karolina Sp. z o.o.,
Wabrzych S.A., Krzysztof S.A. (znak firmowy Wawel), Wocawek Sp. z o.o. i Porcela-
na lska Sp. z o.o.
W ostatnich latach obserwowano dramatyczny spadek krajowej produkcji porcelany
stoowej (tab. 6). Miao to zwizek z postawieniem w stan upadoci (w 2004 r.), a nastpnie
likwidacj zakadw Ksi Sp. z o.o. w Wabrzychu (78 tys. t/r), a take zawieszeniem
produkcji i ogoszeniem upadoci (w 2008 r.) kolejnej fabryki Porcelany lskiej.
Gwn tego przyczyn by niekorzystny kurs walutowy (spadek opacalnoci produkcji
wytwrcw nastawionych na sprzeda zagraniczn), oraz zniesienie ogranicze na import
wyrobw ceramicznych z Azji (zwaszcza z Chin), do krajw Unii Europejskiej. Ucierpieli
na tym wszyscy polscy producenci, zmuszeni do ograniczenia produkcji. Udzia eksportu
w sprzeday krajowych wyrobw porcelanowych zmniejszy si z okoo 80% do 65%
w 2009 r. Gwnymi ich zagranicznymi odbiorcami byy Niemcy, Wochy, Francja, Hiszpa-
nia i Holandia. Produkcja i obroty porcelan elektrotechniczn byy znikome.
Rwnie w sektorze ceramicznych wyrobw sanitarnych w 2009 r. odnotowano spadek
produkcji (o 20% w stosunku do poprzedniego roku, tab. 6). Na krajowym rynku dziaao
siedmiu producentw ceramicznych wyrobw sanitarnych, wrd ktrych dominoway:
KAOLIN 437
Tab. 5. Warto jednostkowa importu kaolinu do Polski CN 2507 00 20
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 444 408 369 330 407
USD/t 138 130 133 140 131
rdo: GUS
Cersanit I Sp. z o.o. w Krasnymstawie (w strukturach grupy kapitaowej Cersanit S.A.)
o zdolnociach produkcyjnych 3.2 mln sztuk rocznie oraz Sanitec Koo (w Grupie Sani-
tec) z zakadami w Kole, Wocawku i Ozorkowie o cznym potencjale produkcyjnym
3.0 mln sztuk na rok. Mniejsze iloci ceramicznych wyrobw sanitarnych produkoway za-
kady: Roca Polska w Gliwicach (1.3 mln sztuk na rok), Franciszek Jopek w Zabrzu, Ce-
ramika Pilch w Jasienicy koo Bielska Biaej, Hybner w rodzie lskiej, Deger Cerami-
ka Sp. z o.o. w Jezuickiej Strudze k. Inowrocawia. W 2009 r. okoo 66% produkcji wyro-
bw sanitarnych w Polsce stanowio przedmiot eksportu (w poprzednich latach a 7681%).
Znaczny w tym udzia miay zwykle wyroby porcelanowe; wyjtek stanowi rok 2009,
w ktrym ich sprzeda zmniejszya si o ponad poow. Do gwnych odbiorcw zagrani-
cznych naleay: Ukraina, Niemcy, Rosja, Francja, Czechy, Litwa i in.
Niewielki wpyw na poziom i ksztatowanie si zapotrzebowania na kaolin mieli pozo-
stali jego konsumenci w sektorze ceramicznym, tj. producenci porcelitu, cementu biaego
i wyrobw kamionkowych oraz papieru. Udziay poszczeglnych bran w strukturze zuy-
cia kaolinw w kraju szacuje si nastpujco: przemys ceramiczny i szklarski 8590%,
przemys papierniczy 57%, przemys polimerw i inne 78%. Ocenia si, e w samym
438 KAOLIN
Tab. 6. Gospodarka wyrobami porcelanowymi w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Porcelana stoowa i galanteria
CN6911 1090, 6913 10,
PKWiU23411130, 23411150
Produkcja 38.9 32.2 33.0 27.1
w
24.0
Import 13.4 10.8 13.1 13.4 9.2
Eksport 29.3 25.4 26.3 19.7 15.8
Zuycie
p
23.0 17.6 19.8 20.8
w
17.4
Ceramiczne wyroby sanitarne
CN6910, PKWiU2342
Produkcja 85.2 93.9 103.7 111.4 89.1
Import 22.1 22.0 24.6 24.1 18.6
Eksport 56.0 72.5 84.1 85.2 59.3
Zuycie
p
51.3 43.4 44.2 50.3 48.4
wtym: Porcelanowe wyroby sanitarne
CN6910 10, PKWiU23421030
Produkcja 45.2 49.2 52.2 52.5 38.8
Import 5.3 4.7 6.1 7.8 5.7
Eksport 25.3 36.3 37.2 36.6 15.6
Zuycie
p
25.2 17.6 21.1 23.7 28.9
Porcelana elektrotechniczna
CN6909 11, 8546 20 10,
PKWiU2343103339, 23431055
Produkcja 5.8 5.6 6.3 5.4 5.4
Import 0.9 0.6 1.1 0.7 0.3
Eksport 1.2 1.3 3.6 1.5 0.9
Zuycie
p
5.5 4.9 3.8 4.6 4.8
rdo: GUS
sektorze ceramicznym 7075% konsumpcji kaolinu przypada na wytwrcw pytek cera-
micznych, 1015% porcelany stoowej, 1015% wyrobw sanitarnych, oraz po okoo
2% porcelany elektrotechnicznej i porcelitu.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zoa kaolinw i kopalin kaolinowych s na wiecie bardzo rozpowszechnione, a ich
zasoby uznaje si za nieograniczone. Najwiksze wystpuj w USA(cznie okoo 1.4 mld t
kaolinw wtrnych, gwnie w obszarze zoowym zwanym Georgia Kaolin Belt, cig-
ncym si od Pd. Karoliny przez Georgi do Alabamy, a take w stanach: Arkansas, Kali-
fornia, Texas, Nevada, Floryda, Pn. Karolina i Tennessee), Brazylii (w stanach Amap
i Par, zwaszcza w basenach rzek Capim i Jari w Amazonii, co najmniej 500 mln t), Chi-
nach (okoo 300 mln t w 200 zoach, m.in. w prowincjach Guangdong, Fujian, Jiangsu,
Guangxi, Janhgxi, Hunan, Sanxi i Neimeng, a take okoo 170 mln t w zoach wgla
w pnocnej czci kraju), Uzbekistanie (cznie 390 mln t, oraz w zou wgla brunatnego
Angren we wschodniej czci kraju 1.4 mld t), Rosji (270 mln t) i Kazachstanie
(260 mln t). W Europie najbogatsze zoa kaolinu znajduj si: w Czechach (70 z udoku-
mentowanych, gwnie w zachodniej czci, w rejonie Karlovych Var, Chebu i Pilzna),
Niemczech (na terenie uyc i Saksonii), Wielkiej Brytanii (zoa kaolinu pierwotnego
w Kornwalii i Devon) oraz Hiszpanii i na Ukrainie. Rosnce zapotrzebowanie na papierni-
cze gatunki kaolinu spowodowao w ostatnim czasie wzrost zainteresowania nowymi rd-
ami odpowiedniej jakoci kopalin kaolinowych, ktrych zoa rozpoznane zostay w wielu
czciach wiata, m.in. w Surinamie, Chinach (w prowincji Mongolia Wewntrzna), Francji,
Mongolii, Meksyku, Ukrainie i Australii.
Produkcja
Statystyki wiatowej produkcji kaolinu podawane przez rne rda, tj. U.S. Geologi-
cal Survey i Industrial Minerals, znacznie si rni. Rozbieno w ocenie poziomu po-
day wynika z faktu ujmowania w statystykach produkcji (lub sprzeday) kaolinw wzbo-
gaconych cznie z surowymi, ktre nie s poddawane jakiejkolwiek przerbce (jak m.in.
w Kolumbii, Uzbekistanie, Korei Pd., Jordanii), a niekiedy rwnie z glinami pospolitymi
(w Australii), w jednostkach wagi suchej bd mokrej. Wedug ocen USGS globalna pro-
dukcja surowcw kaolinowych w 2009 r. zmniejszya si o 2025% (do 30 mln t) w porw-
naniu z poprzednim rokiem, kiedy bya szacowana na 36.1 mln t, natomiast poda surow-
cw wyej przetworzonych (wzbogaconych) ulega ograniczeniu z 2224 do 1921 mln t/r.
Wrd okoo 50 krajw, ktre wykazuj produkcj surowcw kaolinowych, do czowki, na
ktr przypada 4050% wiatowej poday, nale: Stany Zjednoczone, Brazylia, Wielka
Brytania, Chiny, Czechy i Niemcy (tab. 7).
W 2009 r. w strukturze geograficznej globalnej produkcji kaolinu porwnywalne udzia-
y miay rywalizujce od lat 1990-tych kraje Europy (31%) oraz Azji (30%); mniejsze zna-
czenie miay Ameryka Pd. 24% i Ameryka Pn. 12%, a zupenie marginalne: Afryka
1.5% i Oceania zaledwie 0.5% (rys. 1). wiatowa poda kaolinu w ostatnim okresie
wykazywaa tendencj znikow, wynikajc ze zwikszajcych si kosztw produkcji (zwa-
szcza cen energii elektrycznej i gazu) i transportu, oraz utrzymywania si nadpoday i nis-
KAOLIN 439
440 KAOLIN
Tab. 7. wiatowa produkcja surowcw kaolinowych
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Albania
s
310.0 300.0 300.0 300.0 300.0
Austria 55.5
w
51.9
w
56.7
w
55.0
w
50.0
Belgia 300.0
w
300.0
w
300.0
w
300.0
w
300.0
Bonia i Hercegowina 45.0
w
42.4
w
20.8
w
21.0
w
20.0
Bugaria 1381.0 1658.0 1631.0 1530.0 1500.0
Czechy
1
3882.0 3768.0 3604.0 3833.0
w
3400.0
Dania 2.5 2.5 2.5 2.5 2.5
Francja
s
319.5 300.0 307.3 300.0 300.0
Grecja
1
49.9 40.0 30.0 60.0
w
50.0
Hiszpania 463.4 464.0
w
465.0
w
450.0
w
420.0
Niemcy 3767.7 3815.2 3842.5 3622.2 3250.0
Polska 156.7 144.4 153.7 165.6 142.7
Portugalia
1
164.1 167.8 165.0
w
165.0
w
165.0
Rosja 150.0 170.0 180.0 180.0 150.0
Rumunia 20.3
w
11.1 7.6 4.0
w
4.0
Serbia
1
111.0
w
128.0
w
120.0
w
120.0
w
120.0
Sowacja 31.0 58.0 46.0 45.0
w
40.0
Szwecja 0.5 0.5 0.5 0.5 0.0
Ukraina 1566.0 1777.0 2386.0 2400.0
w
2000.0
Wgry 7.0
w
7.0
w
3.0
w
3.0
w
3.0
Wielka Brytania 1910.9 1762.3 1671.4 1355.4 1060.0
Wochy
1
506.6 469.7 584.1 580.0
w
500.0
EUROPA 15200.6
w
15437.8
w
15877.1
w
15492.2
w
13777.2
Algieria 34.4 32.5 106.6 50.8 50.0
Egipt 415.4 416.0
w
416.0
w
416.0
w
410.0
Erytrea 0.1
w
0.1 0.1
w
0.0 0.0
Etiopia 3.7 1.6 4.0 4.0
w
4.0
Kenia 0.8 0.8 0.9
w
0.9
w
0.9
Nigeria 93.0 96.6 100.0
w
100.0
w
100.0
RPA 59.4 51.6 50.8
w
39.5 35.0
Uganda 31.0
w
30.0
w
30.0
w
30.0
w
30.0
Sudan 11.6 27.8 28.0 25.0
Zambia
s
0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
AFRYKA 638.0
w
641.0
w
736.4
w
669.4
w
655.1
Argentyna 54.9 49.6 69.4 60.0
w
60.0
Brazylia 2410.0 2455.0 2527.0
w
2500.0
w
2130.0
Chile 15.2 44.6 87.9 63.5 60.0
Ekwador 25.1 11.5 18.6 13.0 12.0
Kolumbia
1
8400.0 8400.0 8400.0 8400.0 8400.0
Paragwaj
s
66.6 66.0 66.0 66.0 66.0
Peru 2.7
w
5.8
w
7.5
w
13.2 15.0
Wenezuela
s
10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
AMERYKA PD. 10984.5
w
11042.5
w
11186.4
w
11125.7
w
10753.0
kich cen (tab. 7). Na zjawiska te naoy si spadek zapotrzebowania, zwizany z rosnc
konkurencj mielonego (GCC) i strcanego (PCC) wglanu wapnia, zastpujcych kaolin
w przemyle papierniczym, a take spowolnienie gospodarcze i kryzys finansowy w gw-
nych orodkach produkcji, zwaszcza USA i Wielkiej Brytanii. Pogarszajca si sytuacja
wymusia redukcje potencjau, pogbiajc presj na obnianie kosztw produkcji. Ich rezul-
tatem staa si seria przeksztace kapitaowych, fuzji i konsolidacji, w wyniku ktrych ilo
wiodcych producentw kaolinu wzbogaconego (z cznym udziaem w rynku 53%), skur-
czya si z 14 (w latach 1980-tych) do 7. Grup t utworzyy: Imerys, KaMin, Thiele,
AKW, BASF, Vale (CADAM) i Sibelco.
Wywodzcy si z Francji Imerys kontrolowa m.in. KT Clay i Dry Branch Kaolin
w USA, Rio Capim Caulim w Brazylii oraz brytyjsk English China Clays (obecnie Ime-
rys Minerals Ltd.), a take szereg innych na caym wiecie, m.in. w Portugalii, Francji, Taj-
landii, Ukrainie, Nowej Zelandii i Australii. Do tej firmy nale zoa najwyszej czystoci ka-
KAOLIN 441
w
5.5
w
5.5
Kuba 3.5 1.7 2.0
Meksyk 877.1 961.8 86.8
w
85.1
w
75.0
USA 7800.0 7470.0 7110.0 6750.0 5200.0
AMERYKA PN. i R. 8684.7 8437.9 7204.7
w
6840.6
w
5280.5
Bangladesz
s
8.4
w
8.5
w
8.6
w
8.6
w
8.0
Chiny 7720.0 7520.0 7380.0 3850.0 4000.0
Filipiny 6.9 2.2 2.2 2.4 2.0
Indie 933.6 1096.6 1140.0 1150.0 1150.0
Indonezja
s
15.0 15.0 15.0 15.0 15.0
Iran 311.5
w
310.0
w
350.0
w
320.0
w
320.0
Japonia 10.5 10.5
w
11.0
w
11.0
w
11.0
Jordania
1
168.3 112.8 101.0
w
181.0 180.0
Kazachstan 10.0 5.0 5.0 5.0 5.0
Kirgistan
s
400.0 400.0 400.0 400.0 400.0
Korea Pd. 1074.9 958.8 1053.6 1182.3 954.6
Malezja 494.5 341.2 587.5 506.6 500.0
Pakistan 37.7 53.1 39.0
w
40.0
w
40.0
Sri Lanka 9.9 10.9 11.2 9.7
w
9.5
Tajlandia 156.9 157.9 159.2 162.2 150.0
Tajwan 9.4 4.1 5.1 33.7 30.0
Turcja 615.3 650.0
w
580.0
w
620.0
w
400.0
Uzbekistan
s,1
5500.0 5500.0 5500.0 5500.0 4600.0
Wietnam 650.0
w
650.0
w
650.0
w
650.0
w
650.0
AZJA 18134.3
w
17810.6
w
18002.8
w
14651.9
w
13429.5
Australia
2
231.6 182.3 213.6 230.0
w
220.0
Nowa Zelandia 15.8 14.9 14.1 12.8 12.0
OCEANIA 247.4 197.2 227.7 242.8
w
232.0
W I A T 53889.5
w
53567.0
w
53235.1
w
49022.6
w
44127.3
1
kaolin surowy
2
cznie z iami biao wypalajcymi si
rdo: MY, IM
olinu papierniczego w 3 najwikszych orodkach jego produkcji: Amazonii (Brazylia), Geor-
gii (USA) oraz Kornwalii i Devon (Wielka Brytania). czne zasoby kaolinu, jakimi dysponu-
je Imerys, s oceniane na 89 mln t (w tym 37 mln t w Europie i w Afryce, 31 mln t w Ame-
ryce Pn., 17 mln t w Ameryce Pd. i 4 mln t w Azji), a potencja produkcyjny firmy na
okoo 5 mln t/r surowcw kaolinowych. Wielko produkcji kaolinu we wszystkich oddzia-
ach tej firmy, szacowana na ponad 4.0 mln t/r w latach 20052008, ulega w 2009 r. ograni-
czeniu o okoo 22%. Oddzia Imerys Pigments for Paper jest gwnym wiatowym
dostawc surowcw dla brany papierniczej, zajmujc pierwsze miejsce w sprzeday kaolinu,
a drugie i trzecie pod wzgldem dostaw surowcw wglanowych (odpowiednio GCC
i PCC). W zwizku ze znaczn zwyk cen energii w Wielkiej Brytanii i w USA Imerys
przeprowadzi reorganizacj oddziaw kaolinowych, specjalizujcych si w produkcji gatun-
kw papierniczych, tj. Dry Branch Kaolin w Georgii (ograniczenie produkcji o ponad
750 tys. t/r) oraz w zakadach w Kornwalii (cakowita rezygnacja z energochonnej linii wy-
twarzania 300 tys. t/r gatunkw kryjcych i zmiana profilu produkcji na rzecz taszych gatun-
kw wypeniaczowych) i Devon (likwidacja linii kaolinw szlamowanych). W kwietniu i ma-
ju 2009 r., w obliczu spadku zapotrzebowania przemysu papierniczego, brytyjskie oddziay
Imerys okresowo zawieszay produkcj. Rwnoczenie rozbudowano potencja brazylijskiej
Rio Capim Caulim RCC (w caoci zarzdzanej przez Imerys) do okoo 1.6 mln t/r
gatunkw papierniczych (w tym 85% kaolinw kryjcych i 15% wypeniaczowych). Decyzja
o przeniesieniu zdolnoci produkcyjnych z USAi Europy do Brazylii wynikaa przede wszyst-
kim z niszych kosztw produkcji i transportu. Mimo tych dziaa, w wyniku pogorszenia sy-
tuacji rynkowej w kryzysowym roku 2009, producenci brazylijscy zostali zmuszeni do zmiany
wytwarzanego asortymentu na rzecz taszych gatunkw niej przetworzonych.
442 KAOLIN
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji surowcw kaolinowych
Mimo 33-procentowego spadku produkcji w okresie 20052009 (przy 23-procentowym
ograniczeniu w 2009 r. w stosunku do poprzedniego roku), pozycj najwikszego producenta
kaolinu na wiecie utrzymay Stany Zjednoczone. Ograniczenia poday w tym kraju miay
zwizek ze zmniejszonym zapotrzebowaniem przemysu papierniczego i recesj w budownic-
twie amerykaskim. Podstaw oferty tamtejszych producentw stanowiy kaoliny papiernicze,
zwaszcza najwyszej jakoci gatunki kryjce do papieru. Okoo 92% produkcji pochodzio
ze stanu Georgia (4.81 mln t, spadek z 6.9 mln t w 2008 r.), z czego okoo 47% stanowi kao-
lin szlamowany, 21% kaolin kalcynowany (ceniony jako taszy od tlenku tytanu pigment
do papieru), 14% flotowany powietrznie, oraz 17% delaminowany. Oprcz Imerys,
gwnymi producentami w USAbyy firmy: BASF (po przejciu Engelhard Corp. w 2006 r.),
KaMin (do 2008 r. Huber Engineered Materials) i Thiele Kaolin. Wymienieni producenci
amerykascy tworz stowarzyszenie China Clay Producers Association (CCPA) o cznych
zdolnociach produkcyjnych okoo 4 mln t/r (po okoo 1 mln t/r kady).
Drugim po USA potentatem na rynku kaolinu jest Brazylia, gdzie oprcz takiego giganta
jak Imerys, dziaa brazylijski producent i eksporter rudy elaza VALE (dawny CVRD), za-
rzdzajcy zakadami kaolinowymi Caulim da Amazonia CADAM (z kopalni Manguba
w dorzeczu rzeki Jari dostarczajc kaolin drobnoziarnisty, o potencjale okoo 900 tys. t/r)
i Para Pigmentos PPSA(z kopalni Ipixuna w dorzeczu rzeki Capim, znan z dostaw kaolinu
pytkowego o wysokiej biaoci; 600 tys. t/r). Cao produkcji Brazylii (cznie 2.12.5 mln t/r),
pochodzia ze z Amazonii, zwanych drug Georgi. Gros sprzeday stanowiy gatunki
kryjce dla papiernictwa, cenione za wysok jako i parametry, takie jak naturalna delami-
nacja, pokrj ziaren i ich rozkad granulometryczny, wysoka biao, poysk i sia krycia.
Warto nadmieni, e w 2009 r. pojawiy si doniesienia o moliwym przejciu Para Pig-
mentos przez Imerys, w wyniku czego potencja tego ostatniego w Brazylii zwikszy si do
2.2 mln t/r. Wrd producentw poudniowoamerykaskich zwraca uwag dua produkcja
Kolumbii, jednak w okoo 99% stanowi j gliny pospolite i kaolinitowe oferowane w sta-
nie surowym (tab. 7).
Dugie tradycje produkcji kaolinu maj kraje europejskie, m.in. Wielka Brytania, Niemcy,
Czechy i Ukraina. Z Wielkiej Brytanii wywodzia si najwiksza w latach 1990-tych na wie-
cie kompania kaolinowa, English China Clays, przejta w 1999 r. przez Imerys, na ktr
w ostatnich dwch latach przypadao ponad 77% produkcji tego kraju. Mniejsze iloci, gw-
nie kaolinw ceramicznych, dostarczali dwaj pozostali producenci, tj. Sibelco UK (od 2008 r.
waciciel WBB Devon Clays z zakadem Lee Moor o potencjale 150 tys. t/r) oraz Goonve-
an Ltd. (zdolnoci produkcyjne 250 tys. t/r kaolinw papierniczych i ceramicznych, zwaszcza
do porcelany i wyrobw sanitarnych) prywatna firma kaolinowa, prowadzca wydobycie
z piciu z w rejonie St Austell w Kornwalii. Wywodzcy si z Belgii koncern Sibelco,
o cznych zdolnociach produkcji kaolinu ocenianych na 1.2 mln t/r na czterech kontynen-
tach, zarzdza rwnie przedsibiorstwami w Czechach i Niemczech (WBB Fuchs), Hiszpa-
nii, Francji, Ukrainie, Brazylii, Australii i Chinach. Duym europejskim producentem jest ba-
warska firma Amberger Kaolinwerke Edward Kick GmbH (AKW, cz koncernu Quarz-
werke) o potencjale rzdu 900 tys. t/r kaolinw, gwnie papierniczych (wraz z oddziaami
Caminauer Kaolinwerk i Kemmlitzer Kaolinwerk w Saksonii). Wane miejsce na rynku
europejskim zajmuj take czescy dostawcy kaolinw ceramicznych (650680 tys. t/r kaolinu
szlamowanego), tj.: LB Minerals/Lasselberger (500 tys. t/r) najwikszy producent kaoli-
nw do wkna szklanego (okoo 40% sprzeday), Sedlecky Kaolin (100 tys. t/r), Kaolin
Hlubany 50 tys. t/r (w strukturach WBB Minerals/Sibelco) oraz Keramost i KSB.
KAOLIN 443
W kaolinach ceramicznych specjalizuj si rwnie producenci z Hiszpanii: Explotaciones Ce-
ramics Espanoles SA ECESA(150 tys. t/r), Caolines de Vimianzo SA CAVISA(obec-
nie zarzdzana przez woskiego producenta papieru Veneta Mineraria Spa 60 tys. t/r), Cao-
bar SA (75 tys. t/r), WBB Espania/Sibelco (75 tys. t/r), Caolines Lapiedra SL (25 tys. t/r)
i in. We Francji natomiast wytwarzane s zarwno kaoliny ceramiczne w zakadach w rod-
kowej czci kraju, jak i papiernicze, gwnie w Bretanii w oddziaach firmy Denain Anzin
Mineraux DAM (od 2007 r. w strukturze Imerys) 270 tys. t/r oraz Socite Kaolinire
Amoricaine SOKA/AGS. Bogat baz zasobow i moliwociami rozwoju produkcji kaolinu
dysponuj: Ukraina, Rosja i Uzbekistan. Na Ukrainie dziaa kilkunastu wytwrcw, wrd kt-
rych wymieni naley: Prosco/Prosjanaja (500 tys. t/r), Gluchowiecki Eurasia Trading/
/AKW (ponad 300 tys. t/r kaolinu surowego i 100 tys. t/r gatunkw wyej przetworzonych),
Dnipro Kaolin, Minera, Kirovgrad Rudouprawlenije, Donbasskeramika i Watutinski
Kombinat Vognetryviv (wikszociowym udziaowcem dwch ostatnich sta si ostatnio Ime-
rys). W Rosji, gdzie produkcja kaolinu, prowadzona m.in. przez Nowokaolinow GOK, Ksanta
i Plast-Rifei nie wykazywaa dotychczas tendencji rozwojowych, w najbliszych latach moli-
wy jest znaczny jej wzrost w zwizku z planowanym zagospodarowaniem zoa Kampanow-
ski w Kraju Krasnojarskim. W Uzbekistanie cao produkcji, ktrej poziom wedug rnych
rde jest oceniany na 1.55.5 mln t/r, pochodzia z zakadu JV Kaolin (spka niemiecko-
-uzbecka utworzona przez Kulkoni Handel GmbH i JSC Ugol). Perspektywy rozwoju pro-
dukcji stwarza w tym kraju zagospodarowanie zoa Alliance w rejonie Samarkandy.
Produkcja kaolinu w Chinach, przekraczajca w okresie 20052007 poziom 7 mln t/r,
w kolejnych dwch latach zmniejszya si o niemal poow. Mimo, i czne zdolnoci pro-
dukcyjne kaolinu w Chinach szacuje si na ponad 7 mln t/r, tylko niewielki uamek produk-
cji przypada na surowce wyej przetworzone: kaolin szlamowany (55% to gatunki cera-
miczne, a 22% papiernicze kryjce) i kaolin kalcynowany. Znamienne dla tego kraju za-
cofanie technologiczne oraz niska efektywno stosowanych procesw pozyskiwania kaolinu,
przyczyniy si do rozpoczcia wielu inwestycji zwizanych z modernizacj i przebudow
wikszoci zakadw, co spowodowao spadek cznej poday surowcw kaolinowych. Do
najwikszych producentw kaolinu wzbogaconego naleay: China Kaolin Co. (80 tys. t/r
kaolinw dla przemysu petrochemicznego oraz papierniczych i ceramicznych) i Fujian
Longyan Kaolin Co. (52 tys. t/r wysokiej czystoci kaolinw ceramicznych) oraz Maoming
Kaolin MMK, wiodcy chiski producent gatunkw kryjcych do papieru (250 tys. t/r)
i Yangdong International Kaolin (rwnie dysponujcy instalacj do produkcji dobrej ja-
koci gatunkw kryjcych do papieru), Gaozhou Dunsuo Kaolin Co., Suzhou China
Clay Co., Zhanjiang Yuexin Kaolin oraz Shuozhou Anpeak Kaolin Co. Poda kaolinu
w Chinach jest zdominowana przez gatunki ceramiczne (8085%), z czego wikszo sta-
nowi kaoliny surowe, cho oferowane s rwnie najwyszej jakoci gatunki dla porcela-
ny. Zapotrzebowanie na odpowiedniej jakoci kaoliny papiernicze (zwaszcza gatunki do
powlekania papieru) musiao by natomiast uzupeniane importem z Brazylii i USA. W szyb-
ko rozwijajcym si przemyle papierniczym Chin, rwnie na coraz wiksz skal stoso-
wane byy alternatywne dla kaolinu surowce wglanowe, zwaszcza GCC, produkowany
z wysokiej czystoci marmurw.
Obroty
W zwizku z ograniczonym zasigiem geograficznym gwnych orodkw produkcji su-
rowcw kaolinu, znaczne ich iloci znajduj si w obrocie midzynarodowym. Do najwik-
444 KAOLIN
szych dostawcw kaolinw wzbogacanych, gwnie papierniczych, nale: USA(w wikszo-
ci gatunki kryjce z Georgii, spadek sprzeday z 3.33.5 mln t/r do 2.29 mln t w 2009 r.),
Brazylia (eksportujca ponad 90% produkcji) i Wielka Brytania (1.2 mln t w 2008 r., spadek
z 1.51.7 mln t/r w poprzednich latach, ostatnio gwnie kaoliny ceramiczne).
Kraje te stanowi czowk wiatowych dostawcw: USA gwnie do Japonii i Ka-
nady (cznie 31% eksportu w 2009 r.) oraz m.in. Finlandii, Meksyku, Chin oraz Tajwanu;
Brazylia gwnie do Europy i Azji (m.in. Chin) oraz USA; Wielka Brytania na rynek
azjatycki, m.in. do Turcji, Syrii, Japonii, a take Egiptu, Grecji, krajw Europy rodkowej
i Wschodniej. Mniejsze iloci pochodziy z Niemiec, Czech, Francji i Ukrainy, zaopatru-
jcych przede wszystkim rynek europejski. W eksporcie gatunkw ceramicznych specjali-
zuj si Chiny, a take m.in. Wielka Brytania i Turcja (m.in. do Hiszpanii, Zjednoczonych
Emiratw Arabskich, Arabii Saudyjskiej, Tunezji i Grecji). Stopniowa modernizacja i doka-
pitalizowanie przemysu kaolinowego m.in. na Ukrainie i w Uzbekistanie, pozwala w odleg-
lejszej perspektywie spodziewa si wzmoonego napywu surowcw z tych kierunkw na
rynki europejskie i bliskowschodnie. Rozwj eksportu, gwnie na rynek azjatycki, zapo-
wiadany jest rwnie w Australii (planowany wzrost poday z nowych z kaolinu w za-
chodniej i poudniowej czci kraju). Najbardziej chonnym rynkiem zbytu dla kaolinu s
kraje azjatyckie, a wrd nich Chiny, Indie i Japonia.
Zuycie
Dominujcym kierunkiem uytkowania kaolinu jest przemys papierniczy, gdzie stoso-
wany jest jako wypeniacz (obok surowcw wglanowych i talku) oraz do powlekania pa-
pieru. Wedug ocen Industrial Minerals na sektor ten przypadao w ostatnim czasie 43%
wiatowej poday. Udziay pozostaych uytkownikw surowcw kaolinowych byy nast-
pujce: ceramika 28%, przemys farbiarski i gumowy 9%, wkien szklanych 5%,
cementowy 3%, przemys materiaw ogniotrwaych 4%, tworzyw sztucznych
2%, farmaceutyczny, kosmetyczny i inne 5%. Kaolin w zastosowaniach zwizanych
z powlekaniem papieru zosta niemal wyparty przez GCC (np. w Chinach uywane s mie-
szanki GCC i kaolinu w proporcji 70:30, w Europie odpowiednio 80:20, a w Ameryce Pn.
60:40), co miao zwizek z wysz biaoci tego ostatniego (95 ISO, podczas gdy dla
kaolinu parametr ten mieci si w przedziale 8690 ISO). Na rynku pojawiy si rwnie
mieszanki kryjce zawierajce po 40% GCC i PCC oraz 20% kaolinu.
W USAw 2009 r. na przemys papierniczy przypadao 61% cznej sprzeday kaolinu (kra-
jowej i zagranicznej), ktrej wielko ocenia si na 5.2 mln t (spadek z 6.74 mln t w 2008 r.).
Udziay pozostaych uytkownikw byy znacznie nisze: przemysu materiaw ogniotrwaych
11%, przemysu katalizatorw (stosowanych w przemyle petrochemicznym) 5%, w-
kien szklanych 4%, farbiarskiego 4%, gumowego 3% i innych (w tym ceramicznego)
12%. Wedug ostatnich dostpnych danych w Wielkiej Brytanii w przemyle papierniczym
zuywano a 80% kaolinu, w ceramice 10%, a pozostae 10% w przemyle gumowym, farb
i lakierw, tworzyw sztucznych i farmaceutycznym. W niektrych krajach natomiast wikszo
kaolinu trafiaa do ceramiki, jak w Chinach (7580%), bdcych najwikszym na wiecie pro-
ducentem wyrobw sanitarnych (28% wiatowej produkcji w 2008 r.), porcelany stoowej
(49% produkcji globalnej w 2008 r.) i pytek ceramicznych (40% wiatowej produkcji, tj.
3600 mln m
2
w 2009 r.). Na pozostae dziedziny uytkowania kaolinu, tj. papiernictwo, przemys
gumowy, produkcj farb i in. przypadao w tym kraju cznie 2025%. W Indiach zastosowania
ceramiczne kaolinu stanowiy 54% konsumpcji (przemys farbiarski 16%, papierniczy
13%, gumowy 5%), w Hiszpanii 57%, a w Polsce 90%.
KAOLIN 445
Wedug prognoz amerykaskiej grupy konsultingowej Freedonia, w najbliszych kilku
latach globalne zapotrzebowanie na kaolin bdzie si zwiksza w tempie 1.7%/r, osigajc
w 2013 r. poziom 24.8 mln t. Podstaw tych przewidywa jest zaoenie rozwoju zuycia
kaolinu w brany papierniczej, przy osabieniu konkurencji surowcw alternatywnych, ta-
kich jak GCC i PCC. Udzia tych ostatnich w rynku surowcw stosowanych do powleka-
nia papieru w 2013 r. szacuje si na 65%, podczas gdy na kaolin ma przypada 32% zuy-
cia. Najwiksze perspektywy wzrostu konsumpcji przypisuje si przeywajcej rozkwit
brany papierniczej Chin (spodziewany rozwj zapotrzebowania na wysokiej czystoci ga-
tunki kryjce kaolinu), gdzie produkcja papieru w 2009 r. osigna poziom 90 mln t (w la-
tach 20072008 odpowiednio 73.5 i 79.8 mln t/r) oraz innych krajw Azji (zwaszcza Indii),
gdzie w ostatnim czasie deficyt poday odpowiedniej jakoci gatunkw kaolinu znacznie si
pogbi. W perspektywie 2013 r. to wanie Chiny maj sta si najwikszym rynkiem zbytu
kaolinu (wyprzedzajc USA), natomiast Brazylia powinna wedug tych ocen awansowa na
pozycj najwikszego eksportera (rozwj dostaw gwnie do krajw azjatyckich i zachodnio-
europejskich). Pozytywne sygnay pynce z rynku wyrobw papierniczych krajw Azji nie
oznaczaj proporcjonalnej zwyki zapotrzebowania na kaolin. Jak si przypuszcza, moliwe
jest ograniczenie liczby oferowanych na rynku gatunkw kaolinu papierniczego, przy ukierun-
kowaniu uytkownikw na stosowanie surowcw charakteryzujcych si coraz wysz biao-
ci, drobniejszym uziarnieniem i pytkowym pokrojem ziaren, takich jak np. kaolin kalcyno-
wany (m.in. gatunek Optiwhite, otrzymywany wg najnowszej technologii w strumieniu go-
rcego gazu) konkurencyjnych dla kosztownego i stale droejcego TiO
2
.
Ceny
Od 2009 r. Industrial Minerals zaprzesta publikowa ceny kaolinw brytyjskich, ogra-
niczajc si cen gatunkw kryjcych do papieru produkowanych w Georgii/USA (tab. 8).
Ceny rnych gatunkw kaolinu oferowanych na rynku amerykaskim byy co roku kory-
gowane o wspczynnik wzrostu kosztw energii, transportu i materiaw (od 3 do 15%).
W 2009 r. rednia warto jednostkowa produkcji surowcw kaolinowych w USA zwik-
szya si do 143 USD/t w porwnaniu z poprzednim rokiem (133 USD/t), podczas gdy
rednia warto eksportu zmniejszya si odpowiednio z 205 do 200 USD/t, a importu
wzrosa z 233 do 240 USD/t.
446 KAOLIN
Tab. 8. Ceny kaolinw wzbogaconych
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Rynek europejski
ceramiczny
1
65168 65168 65168 65168 .
ceramiczny
2
60100 60100 60100 60100 .
Rynek amerykaski
3
papierniczy kryjcy 85185 85185 85185 95185 95185
papierniczy wypeniaczowy 80100 80100 80100 80100 .
do wyrobwsanitarnych 6575 6575 6575 6575 .
do porcelany stoowej 125 125 125 125 .
1
ex-works Francja, GBP/t, od 2005 r. EUR/t, cena na koniec roku IM
2
fob Rotterdam, GBP/t, cena jw.
3
ex-works Georgia/USA, USD/st, cena jw.
KOBALT
Kobalt (Co) wspwystpuje z niklem, miedzi i innymi metalami w zoach ich rud.
Pozyskiwany jest przewanie w procesach pirometalurgicznego przerobu Co-nonych kon-
centratw rud Ni, Cu, pirytw i laterytowych rud Ni. Innym jego rdem s zasobne
w kobalt ule, kamie kobaltowy lub stopy, przetwarzane hydrometalurgicznie na wodoro-
tlenek, a nastpnie na kobalt metaliczny rnej czystoci, oraz tlenki i inne zwizki kobal-
tu. Dziki odpornoci termicznej, wytrzymaoci i wasnociom magnetycznym kobalt znaj-
duje szereg zastosowa, z ktrych do najwaniejszych naley produkcja superstopw. Jego
zwizki s powszechnie wykorzystywane do produkcji baterii doadowywanych, ktre s
obecnie gwnym kierunkiem uytkowania surowcw kobaltu.
Rynek kobaltu, mimo rozwoju wykorzystania tego metalu w produkcji coraz powszech-
niej stosowanych w elektronice, telekomunikacji i przemyle samochodowym baterii litowo-
-jonowych (z udziaem 73% Li-CoO
2
), nie unikn kryzysu, ktry w ostatnim okresie do-
tkn wikszo metali. Jej podoem byo zaamanie na rynkach finansowych i osabienie
globalnego tempa wzrostu gospodarczego, na ktre naoya si wzmoona poda surow-
cw kobaltu z inwestycji, zrealizowanych w okresie hossy. Spadek cen metali, z ktrymi
kobalt jest pozyskiwany jako koprodukt, tj. niklu i miedzi, wymusi wstrzymanie wielu pro-
jektw bdcych w toku, a take zamknicie licznych kopal i hut (m.in. najwikszego pro-
ducenta zambijskiego Chambishi Metals). W 2009 r. sytuacj pogorszy spadek zapo-
trzebowania (o 2%), gwnie w krajach Europy, obu Ameryk (zwaszcza USA) i Oceanii,
ktrego nie zrwnoway dynamicznie rosncy popyt krajw azjatyckich (wzrost o 11%
w 2009 r., przypisywany niemal w caoci Chinom). Przywrcenie rwnowagi na rynku ko-
baltu bdzie uzalenione od tempa rozwoju popytu i kondycji jego uytkownikw, zwasz-
cza wytwrcw baterii doadowywanych i superstopw, a take m.in. przemysu ceramicz-
nego. Przesanki oywienia, w postaci zwyki cen metalu, obserwowano ju w drugiej poo-
wie 2009 r. Towarzyszyy im zapowiedzi uruchomienia na LME handlu kontraktami termi-
nowymi na kobalt LG (99.3% Co). Debiut tego metalu na regulowanym rynku publicznym
zaplanowano na luty 2010 r.
Przedmiotem obrotw s gwnie: kobalt katodowy (elektrolityczny LG) z 99.3%
Co, kobalt wysokiej czystoci (99.8% Co HG), proszek kobaltu (99% Co, uziarnienie
poniej 200 mesh), tlenek kobaltowy 70% Co i 75% Co, stopy kobaltu i kobaltonone
oraz zom stopw i zwizkw kobaltowych.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce nie wystpuj samodzielne zoa rud kobaltu. Jego obecno stwierdzono
w zoach rud Cu na Monoklinie Przedsudeckiej (zasoby szacunkowe 120.6 tys. t Co,

w tym w zoach eksploatowanych 96.1 tys. t, wg BZKiWP 2010) i wgla kamiennego
w GZW (zasoby szacunkowe 400 tys. t). redni zawarto Co w zou rud miedzi szacuje
si na okoo 60 ppm. Najwysze koncentracje tego pierwiastka wystpuj w rudzie upko-
wej (r. 460 ppm, maksymalnie do 3300 ppm Co) oraz stropowej partii rudy piaskowcowej
zoa Lubin-Maomice (r. 350 ppm). Potencjalnym rdem odzysku kobaltu w postaci
proszku s odpady po przerbce zomu Co-nonych stopw, stali szlachetnych oraz narzdzi
do skrawania wykonanych z wglikw spiekanych.
Produkcja
W 2009 r. wraz z urobkiem rud Cu w kopalniach KGHM Polska Mied S.A. wy-
dobyto 1750 t Co. Najwiksze iloci tego metalu zawieraa ruda eksploatowana w kopalni
Lubin-Maomice (82250 g Co na kad ton urobku). W procesie wzbogacania od 130 do
930 ppm Co przechodzi do koncentratw miedzi. W toku ich przerobu metalurgicznego
okoo 80% Co jest tracone w ulach konwertorowych, ktre zawieraj 12% Co. Rozwa-
ane podjcie odzysku kobaltu z uli piecw szybowych hut Gogw I i HM Legnica nie
doczekao si realizacji. Koncepcja pozyskiwania kobaltu odya wraz z powstaniem spki
KGHM Ecoren, ktra rozwija dziaalno zwizan z zagospodarowaniem odpadw po-
wstajcych w procesie produkcji miedzi i pozyskiwaniem z nich cennych pierwiastkw:
w pierwszej kolejnoci nadrenianu amonu i renu metalicznego (por.: REN), a w dalszej
perspektywie rwnie kobaltu i niklu w instalacji hydrometalurgicznej, gdzie w procesie
ekstrakcji rozpuszczalnikowej oczyszczany bdzie produkowany obecnie w KGHM surowy
siarczan niklu. Produkty tego procesu stanowi bd: czysty siarczan niklu, siarczan kobal-
tu oraz wodorotlenelk niklu alternatywny skadnik mas akumulatorowych.
Obroty
Krajowe zapotrzebowanie na surowce kobaltu jest w caoci zaspokajane importem
(tab. 1). Najwiksze i najbardziej regularne dostawy kobaltu w postaci metalicznej i proszku
448 KOBALT
Tab. 1. Obroty surowcami kobaltu
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Tlenki i wodorotlenki kobaltu
CN2822
Eksport 2 1 1 8 6
Import 134 62 18 37 14
Kamienie kobaltowe i inne,
kobalt nieobrobiony, proszki
CN8105 20
Eksport 6 3 4 5 1
Import 25 40 57 39 39
Odpady i zom
CN8105 30
Eksport 10 0 0 0 0
Import 0 0 0 0
rdo: GUS
do Polski pochodziy z USA, Niemiec i Holandii (tab. 2). cznie sprowadzano 2557 t/r.
Notowano rwnie eksport niewielkich iloci tych surowcw, co mogo mie zwizek ze
sprzeda ich nadwyek. Podobne tendencje obserwowano w handlu tlenkami i wodoro-
tlenkami kobaltu, systematycznie cho w zmiennych ilociach sprowadzanymi z Fin-
landii i Belgii, a take mniej regularnie z Wielkiej Brytanii, Chin i Czech (tab. 3). Na
niewielk skal prowadzony by reeksport tych zwizkw. W 2005 r. notowano rwnie
sprzeda znacznych iloci odpadw i zomu kobaltu, gwnie do USA, Francji i Wielkiej
Brytanii. W kolejnych latach obroty nimi zamary (tab. 1).
Saldo obrotw surowcami kobaltu w Polsce byo zawsze ujemne (tab. 4). Jedyny wyjtek
w ostatnich piciu latach stanowi dodatni wynik finansowy obrotw odpadami i zomem ko-
baltu. Deficyt w handlu kobaltem metalicznym zmienia si w granicach 3.25.3 mln PLN
KOBALT 449
Tab. 2. Kierunki importu surowcw metalicznych kobaltu do Polski
CN 8105 20
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 25 40 57 39 39
Belgia 2 2 3 3 1
Chiny 1 1 1 1
Finlandia 3 4 2 1 1
Francja 2 2
Holandia 2 16 7 11
Kanada 3 1 1
Niemcy 2 3 5 7 12
USA 11 22 26 18 9
Wielka Brytania 1 2 2
Pozostae 2 3 2 1 1
rdo: GUS
Tab. 3. Kierunki importu tlenkw i wodorotlenkw kobaltu do Polski
CN 2822
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 134 62 18 37 14
Belgia 8 15 3 3 1
Chiny 20 10
Czechy 2 20
Finlandia 11 15 15 26 10
Niemcy 4 1 5
USA 15 0
Wielka Brytania 71 1 1
Pozostae 3 2 2
rdo: GUS
rocznie, wykazujc w ostatnich dwch latach popraw. Jego wahania wynikay z fluktuacji
poziomu i zmian kierunkw dostaw oraz ruchw cen kobaltu na rynku midzynarodowym,
za ktrymi poday wartoci jednostkowe importu tego metalu do Polski (tab. 1, 4).
W znacznie szerszym interwale, bo od 900 tys. PLN do prawie 5 mln PLN, zmieniay si
wartoci salda obrotw tlenkami i wodorotlenkami kobaltu (tab. 5).
Zuycie
W Polsce kobalt metaliczny wykorzystywany jest gwnie w produkcji stali szlachet-
nych, ostrzy narzdzi do skrawania wykonanych z wglikw spiekanych itp. Sprowadzane
w znacznych ilociach tlenki i wodorotlenki kobaltu stosowane s jako pigmenty ceramicz-
450 KOBALT
Tab. 4. Warto obrotw surowcami kobaltu
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
CN2822
Eksport 256 60 109 1142 547
Import 5130 3368 2377 5367 1473
Saldo -4874 -3308 -2268 -4225 -926
CN8105 20
Eksport 188 160 466 592 183
Import 3411 4405 5797 5477 4194
Saldo -3223 -4245 -5331 -4885 -4011
Odpady i zom
CN8105 30
Eksport 417 0 0 0 3
Import 0 0 0 0 0
Saldo +417 0 0 0 -3
rdo: GUS
Tab. 5. Wartoci jednostkowe importu surowcw kobaltu do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
CN2822
PLN/t 38251 54414 130608 145063 107530
USD/t 11884 17490 46900 63228 34269
CN8105 20
PLN/t 135884 110957 100985 187764 105184
USD/t 44240 35354 36262 59572 34379
rdo: GUS
ne do barwienia szkliw i wytwarzania ceramicznych farb naszkliwnych i podszkliwnych,
a take jako rodki osuszajce do farb, lakierw i farb drukarskich. Poziom zuycia surow-
cw kobaltu w poszczeglnych dziedzinach nie jest znany.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
wiatowe zasoby kobaltu, dziki zweryfikowaniu stanu rozpoznania z w Australii,
Kanadzie, Rosji, Kongo i Zambii, s szacowane na okoo 7 mln t. Znaczna ich cz, tj.
4045%, znajduje si w likwacyjnych zoach magmowych rud siarczkowych Ni-Cu-Co
(Kanada, Botswana, Rosja, Finlandia, Chiny, Zimbabwe, Australia) i stratoidalnych zoach
rud Cu-Co (Copperbelt na granicy Zambii i Kongo) 3545%. Reszta (1415%) przypa-
da na zoa laterytowe tlenkowych rud Ni-Co (Kuba, Nowa Kaledonia, Indonezja, Au-
stralia, Rosja), ktre s eksploatowane przy uyciu technologii ugowania cinieniowego.
Mniejsze znaczenie maj segregacyjno-magmowe zoa platynowcw z domieszk Ni i Co
(RPA), ekshalacyjno-osadowe zoa pirytw miedziononych oraz hydrotermalne zoa rud
As-Ni-Co i Ag-Co-Ni-Bi-U (Niemcy, Kanada, Maroko, Chiny) cznie 3%. Due zasoby
potencjalne, rzdu 4 mln t Co, znajduj si w konkrecjach manganowych na dnie oceanw,
szczeglnie Pacyfiku na poudnie od Wysp Hawajskich. Wan rol w pozyskiwaniu kobal-
tu, zwaszcza w okresach zwyki cen, odgrywaj rda wtrne: odpady i ule hutnicze
oraz zom superstopw, katalizatorw, wglikw spiekanych i innych wyrobw z udziaem
kobaltu. Jak si ocenia na kobalt z recyklingu moe przypada nawet 10% wiatowej
konsumpcji tego metalu.
Koncentraty kobaltu
Produkcja
W ostatnich latach okoo 50% produkcji grniczej kobaltu pochodzio ze z rud niklu
(w tym ubogich rud laterytowych, ktrych wykorzystanie uznawano dotychczas za nieopacal-
ne), a 40% ze z rud miedzi. Reszt stanowia produkcja kobaltu z innych rde, tj. rud
polimetalicznych, z ktrych metal ten by pozyskiwany jako produkt podstawowy (np. w Ma-
roku w jedynej na wiecie kopalni rud Co-As Bou Azzer), bd ubogich rud Co-nonych czy
odpadw grniczych przy zastosowaniu wci doskonalonej technologii ugowania cinie-
niowego. W RPA koncentraty rud kobaltu stanowi wyjtkowo koprodukt wzbogacania
rud platyny, a tylko w niewielkich ilociach siarczkowych rud niklu.
Produkcj grnicz kobaltu wykazuje kilkanacie krajw. W ostatnich piciu latach jej
wielko zmieniaa si w przedziale 5965 tys. t/r Co, obniajc si w ostatnim roku do
61 tys. t, gwnie w wyniku znacznego jej spadku w Zambii, ktrego podoem bya drama-
tyczna obnika cen kobaltu na rynku midzynarodowym. Wzrost produkcji grniczej mia
natomiast miejsce w utrzymujcej od wielu lat siln pozycj lidera Demokratycznej Repub-
lice Konga (Kongo/Kinshasa), skd w 2009 r. pochodzio ju 58% wiatowej poday (rok
wczeniej 47%). Wysoki poziom produkcji, mimo jej ograniczenia w 2009 r., utrzymay rw-
nie: Australia, Kanada i Rosja (tab. 6). W Kanadzie, po wzrocie wydobycia w latach
20072008 wynikajcym z finalizacji jednego z najwikszych projektw grniczych na wie-
cie Voiseys Bay firmy Vale Inco Ltd., w 2009 r. nastpi jego ponad 50-procentowy spa-
KOBALT 451
dek. By on zwizany z zawieszeniem dziaalnoci wielu kopal, ktre byo skutkiem po-
gorszenia warunkw ekonomicznych ich funkcjonowania.
Najwicej kobaltu w koncentratach rud Cu-Co lub koncentratach rud Cu z Co pocho-
dzi ze z rud Cu-Co w Copperbelt w Kongo/Kinshasa i Zambii, ktrych produkcja, mimo
znacznych waha, decyduje o dominacji Afryki w wiatowej poday (rys. 1). Najwikszym
afrykaskim i zarazem wiatowym producentem grniczym kobaltu jest Kongo/Kinshasa,
gdzie dziki napywowi zagranicznego kapitau oraz restrukturyzacji koncernu Gecamines
wydobycie w 2009 r. zwikszyo si o 10%, przekraczajc poziom 35 tys. t (m.in. w kopal-
niach Katanga Mining, zaopatrujcych odbiorcw chiskich). Przyczyni si do tego wpro-
wadzony w sierpniu 2006 r. i utrzymany do 2009 r. zakaz eksportu nisko- lub nieprzetwo-
rzonych surowcw kobaltu z prowincji Katanga, w tym eksploatowanej prymitywnymi
metodami bogatej w kobalt rudy heterogenitowej. Weryfikacji poddano rwnie szereg
koncesji i kontraktw grniczych zawartych z inwestorami zagranicznymi. Decyzje te skut-
koway okresowym spadkiem produkcji w 2007 r. (o okoo 7%), przynoszc niedobr kon-
centratw kobaltu na rynku midzynarodowym, zahamowanie wzrostu wiatowej produkcji
hutniczej oraz zwyk cen, ktra przycigna do tego kraju licznych inwestorw grni-
czych. Na przeomie lat 2008 i 2009, w zwizku z gwatown redukcj poziomu cen, zawie-
452 KOBALT
Tab. 6. wiatowa produkcja grnicza kobaltu
t Co
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Finlandia 27
Rosja
s
4748 4759 4700
w
4500
w
4600
EUROPA 4748 4759 4700
w
4500
w
4627
Botswana 326 303 242 337 342
Kongo/Kinshasa 24500 27100 25400
w
32300
w
35500
Maroko 1613 1405 1591 1711 1500
RPA 268 267 307
w
244 236
Zambia 5422 4665 4335 3841 1535
Zimbabwe 304 26 29 28 39
AFRYKA 32433 33766 31904
w
38461
w
39152
Brazylia
s
1400
w
1100
w
1311
w
1250
w
1200
AMERYKA PD. 1400
w
1100
w
1311
w
1250
w
1200
Kanada 5767 7115 8692 8593
w
4072
Kuba 4798
w
5602
w
4540
w
3175
w
3500
w
12717
w
13232
w
11768
w
7572
Chiny 2104 1840 2000 2000 2000
Indonezja 650 650 650 650 650
AZJA 2754 2490 2650 2650 2650
Australia
s
5198
w
5736
w
5325
w
5770
w
5331
Nowa Kaledonia
s
1769 1629
w
1620
w
869
w
719
OCEANIA 6967
w
7365
w
6945
w
6639
w
6050
W I A T 58867
w
62197
w
60742
w
65268
w
61251
rda: MY, WNMS
szono realizacj czci inwestycji (m.in. dwch najwikszych: Kolwezi/First Quantum
5.8 tys. t/r Co i 33.2 tys. t/r Cu z hady odpadw od 2010 r.; oraz Tenke Fungurume/Freeport
McMoRan docelowo 8 tys. t/r Co i 60 tys. t/r Cu). W Zambii od kilku lat obserwuje si
spadek produkcji grniczej i hutniczej (mimo istniejcego potencjau ponad 8 tys. t/r kobaltu
metalicznego). Byo to zwizane z wyczerpaniem zasobw rud kobaltu w zou Nchanga
(Konkola Copper Mines), a take z zakceniami w dostawach energii elektrycznej do za-
kadw wydobywczych i hut, problemami technicznymi oraz strajkami pracownikw. Nie
najlepsza sytuacja w grnictwie zambijskim zostaa przypiecztowana gwatown redukcj
notowa kobaltu, ktra skutkowaa czasowym zawieszeniem w grudniu 2008 r. dziaalnoci
huty Chambishi Metals (produkcj wznowiono w sierpniu 2009 r.).
W Chinach poda rud i koncentratw kobaltu jest relatywnie niska w porwnaniu z po-
tencjaem tamtejszego hutnictwa. Powoduje to konieczno importu tych surowcw, gw-
nie z Kongo/Kinshasa, a take poszukiwania nowych rde zaopatrzenia zagranic, m.in.
w Australii, Papui Nowej Gwinei (projekt Ramu), Hiszpanii (zoe rud Ni-Co Rio Nacea),
Tasmanii (Avebury), Zambii i na Filipinach (projekt Nonoc). Fluktuacje poday koncentra-
tw na rynku midzynarodowym przyczyniy si do utworzenia w tym kraju bufora strate-
gicznego surowcw, gwarantujcego utrzymanie wysokiego poziomu produkcji kobaltu.
Zaamanie na rynkach finansowych i recesja w krajach zachodnich w ostatnim kwartale
2008 r. dotkny zwaszcza rynki metali nieelaznych, w tym miedzi i niklu oraz pozyskiwa-
nego ubocznie kobaltu, powodujc spadek zapotrzebowania i obnik cen, a take koniecz-
no weryfikacji planw inwestycyjnych. Niektre z projektw bdcych na ukoczeniu,
bd uruchomionych w 2008 r., zostao wstrzymanych, jak np. kopalnie Ni-Co Ravens-
thorpe firmy BHP Billiton w Australii (inwestycja ukoczona w 2007 r.) i Avebury/OZ
KOBALT 453
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pn. i r.
Ameryka Pd.
Oceania
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
70000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
t Co
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji grniczej kobalt
Minerals/China Minmetals na Tasmanii, a take projekt Ramu w Papui Nowej Gwinei
(China Metallurgical Construction Corp., 31.5 tys. t/r Ni i 3.3 tys. t/r Co), ktrego zako-
czenie przewidywano na koniec 2009 r. Wrd inwestycji, ktrych kontynuacja bya zagro-
ona znalazy si m.in. kopalnie: rud laterytowych Ni-Co Ambatovy na Madagaskarze
(Sherritt/Sumitomo, moliwa produkcja 5.6 tys. t/r Co i 60 tys. t/r Ni od 2014 r.), rud
Co-Ni-Mn Nkmouna w Kamerunie (Geovic, 3.3 tys. t/r Co i 2.7 tys. t/r Ni od 2010 r.),
a take Goro w Nowej Kaledonii (Vale Inco, zakad wydobywczy zintegrowany z instala-
cj SX-EW o zdolnoci produkcyjnej 60 tys. t/r Ni i 4.55 tys. t/r Co w postaci wglanu).
Jeden z niewielu wyjtkw stanowia uruchomiona pod koniec 2008 r. kopalnia rud siarcz-
kowych Ni-Zn-Co Talvivaara w Finlandii (instalacja biougowania, planowana produkcja
33 tys. t/r Ni, 60 tys. t/r Zn, 10 tys. t Cu i 1.2 tys. t/r Co od 2010 r.) debiutanta na licie
producentw grniczych kobaltu.
Rozwj poday koncentratw kobaltu w najbliszym czasie bdzie uzaleniony od rea-
lizacji nowych projektw zagospodarowania z rud niklu i miedzi w krajach afrykaskich
(Kongo/Kinshasa, Zambia, Madagaskar), Oceanii (Zachodnia Australia, Nowa Kaledonia,
Papua Nowa Gwinea), Azji (Indonezja) oraz obu Amerykach (Brazylia, USA, Meksyk), jak
rwnie wykorzystania rde wtrnych, szczeglnie had odpadw pogrniczych i pohutni-
czych w Zambii, Kongo/Kinshasa i Ugandzie stanowicych cenny surowiec przetwarzany
hydrometalurgicznie bezporednio na kobalt metaliczny.
Obroty
Handel midzynarodowy pierwotnymi surowcami kobaltononymi obejmuje oprcz rud
i koncentratw Ni-Co, rwnie kamienie Ni-Co i Ni-Cu-Co, zom i inne wtrne surowce
Co-none oraz strcane siarczki Ni-Co (wytwarzane wycznie na Kubie), ktre s prze-
twarzane metalurgicznie na nikiel i kobalt metaliczny oraz/lub ich zwizki, gwnie tlenki
i chlorki. Poziom tych obrotw nie jest znany. Eksport kamienia (matte) prowadzony by
przez Kanad (z huty Sudbury firmy Xstrata/Falconbridge) i Botswan (BCL Ltd.) do
rafinerii Nikkelverk w Norwegii; z Nowej Kaledonii (z huty Doniambo firmy Le Nickel-
-SLN) do rafinerii Sandouville/Eramet we Francji; z Australii i Indonezji do Japonii
(rafineria Niihama firmy Sumitomo Metal Mining); oraz z huty Big Hill w Lubumbashi
w Kongo/Kinshasa do rafinerii OMG Kokkola w Finlandii. Rudy i koncentraty byy eks-
portowane z Australii do zakadw Jinchuan Group w Chinach oraz do huty Budel w Ho-
landii; z Indonezji, Filipin i Nowej Kaledonii do rafinerii Yabulu firmy QNI w Australii;
z Kongo/Kinshasa, Australii, Rosji i Zambii do rafinerii Harjavalta i Kokkola/OMG
w Finlandii oraz Inco w Kanadzie, a take z Kazachstanu do Rosji, z Zimbabwe do RPA,
i z Filipin (Rio Tuba) do Japonii. Siarczki strcane i inne surowce Co-none sprzedawano
natomiast m.in. z Kuby (Moa Bay) do Kanady (rafineria Fort Saskatchewan firmy Sher-
ritt International/General Nickel), z Kongo/Kinshasa do Belgii i Finlandii, z Australii
(z rafinerii Kwinana firmy WMC) do Norwegii i Finlandii oraz z Turcji (wodorotlenki
Ni/Co z instalacji European Nickel) do Australii. Wielkim importerem surowcw kobaltu
s Chiny, dokonujce zakupw gwnie w Kongo/Kinshasa (do 85% importu) i Australii.
Jak si ocenia, w ostatnim czasie do tego kraju sprowadzano 11.517.0 tys. t/r kobaltu w po-
staci rud i koncentratw oraz pproduktw, takich jak np. wglan kobaltu. W 2008 r. im-
port koncentratw do Chin uleg podwojeniu w stosunku do poprzedniego roku, z czego
znaczna cz powikszya przypuszczalnie zapas buforowy surowcw kobaltu dla tam-
tejszych hut.
454 KOBALT
Zuycie
wiatowe zuycie surowcw kobaltononych, a w szczeglnoci koncentratw Co, nie
jest przedmiotem statystyk. Gwnymi ich konsumentami s najwiksi producenci kobaltu
metalicznego i jego wyej przetworzonych surowcw, tj. Finlandia, Norwegia, Rosja, Zam-
bia, Kanada, Kongo/Kinshasa, a w ostatnich latach rwnie Australia i Chiny.
Kobalt metaliczny
Produkcja
Struktura geograficzna produkcji kobaltu rafinowanego w cigu ostatnich kilkudziesi-
ciu lat ulega zasadniczej zmianie. Dominujcy w okresie 19701990 kontynent afrykaski
utraci sw pozycj na rzecz krajw europejskich, a w latach 2000-nych najwikszym
orodkiem produkcji tego metalu na wiecie staa si Azja (rys. 2). Globalna produkcja ko-
baltu metalicznego, po ograniczeniu do 5455 tys. t/r w latach 20062007, w kolejnych
dwch latach ulega oywieniu, wspinajc si w 2009 r. do nienotowanego w historii pozio-
mu niemal 59 tys. t/r (tab. 7). Najwikszy udzia w rozwoju poday miay Kongo i Chiny,
ktre z nadwyk zrekompensoway ograniczenia m.in. w Rosji, Zambii, Kanadzie i innych
krajach. Spadek produkcji w Rosji by skutkiem zawartej przez Norilsk Nickel pod koniec
2006 r. umowy na przekazanie caoci produkcji kobaltu rafinerii w Norylsku fiskiej
OMG (w zamian za przejcie udziaw australijskiego Cawse i MPI Nickel z kopalniami
Black Swan i Silver Swan). W Zambii byo to skutkiem wstrzymania pracy rafinerii firmy
KOBALT 455
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pn. i r.
Ameryka Pd.
Oceania
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
t Co
Rys. 2. Struktura geograficzna wiatowej produkcji hutniczej kobaltu
Chambishi Metals (od grudnia 2008 r. do sierpnia 2009 r.), ktra bya reakcj na gwatow-
n obnik notowa kobaltu i w rezultacie przyniosa spadek produkcji z okoo 2.6 tys. t
w 2008 r. do zaledwie 235 t, a take ogranicze produkcji innych producentw, m.in. Mo-
pani Copper i Nchanga. W Kanadzie ograniczenia produkcji miay zwizek z zakcenia-
mi w hucie firmy ValeSudbury, wywoanymi przez przeduajce si negocjacje pacowe
oraz przestojami, ktrych powodem byy strajki zaogi oraz niskie notowania nie tylko ko-
baltu, ale i produkowanego tam niklu. Systematyczny wzrost produkcji obserwowano nato-
miast w Chinach (mimo okresowych zakce dostaw surowcw z Kongo/Kinshasa), na
ktre w 2009 r. przypadao 39% wiatowej poday kobaltu metalicznego (wzrost produkcji
w latach 20082009 o odpowiednio o 38% i 27%). Mimo niedostatecznej wasnej bazy za-
sobowej (tylko 6% zuycia surowcw do produkcji kobaltu rafinowanego stanowi wasne
koncentraty), zajmuj one pozycj lidera w wiatowym rankingu producentw hutniczych
kobaltu. Do najwikszych jego wytwrcw nale: Jinchuan Group (10 tys. t/r), Zhejiang
456 KOBALT
Tab. 7. wiatowa produkcja hutnicza kobaltu
t Co
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Belgia
1,s
3298 2840 2825 3020 2150
Finlandia
2
8171 8582 9100 8950 8850
Francja
3
280 256 305 311 368
Norwegia 5021 4927 3939 3719 3510
Rosja 7073 6626 4698 2502 2352
EUROPA 23843 23231 20867 18502 17230
Kongo/Kinshasa 600 550 606 1049
w
2950
Maroko 1613 1405 1591 1711 1600
RPA
4,s
268 267 307
w
244 236
Uganda 638 674 698 663 673
Zambia 5422 4665 4335 3841 1535
AFRYKA 8541 7561 7537
w
7508
w
6994
Brazylia
s
1136 902 1148 994 1012
AMERYKA PD. 1136 902 1148 994 1012
Kanada
1
5090 5198 5620 5605 4072
AMERYKA PN. i R. 5090 5198 5620 5605 4072
Chiny
s
12700 12700 13245 18239 23138
Indie
2,s
1220 1184 980 858 1001
Japonia 471 920 1084 1071 1332
AZJA 14391 14804 15309 20168 25471
Australia
5
3150 3696 3684 3617 4050
OCEANIA 3150 3696 3684 3617 4050
W I A T 56151 55392 54165
w
56394
w
58829
1
cznie z tlenkiemi proszkiemkobaltu
2
cznie z solami i proszkiemkobaltu
3
wycznie chlorki
4
siarczan Co i proszek
5
metal, tlenki i wodorotlenki kobaltu
rda: MY, WNMS
Galico Cobalt & Nickel Material oraz Ganzhou Yi Hao Umicore. Najwikszy, bo niemal
2-krotny wzrost produkcji w 2009 r. nastpi w Kongo/Kinshasa, co byo wynikiem zaha-
mowania wywozu nisko przetworzonych surowcw kobaltu, a take rozbudowy potencjau
rafinacji m.in. w zakadzie Katanga/Nikanor (do 30 tys. t/r w horyzoncie 2012 r.). Na
mniejsz skal zwikszya si ona rwnie w Australii, m.in. w zakadach Minara oraz
w rafinerii Yabulu firmy BHP Billiton, ktra w lipcu 2009 r. zostaa sprzedana Grupie
Palmer (QNLP), we Francji (Eramet), Japonii (Sumitomo), Brazylii (Votorantim), In-
diach i Ugandzie (Kasese Cobalt). W Ugandzie, gdzie kobalt pozyskiwany jest w procesie
ugowania bakteryjnego i SX/EW z odpadw pirytowych, planowano rozbudow zdolnoci
produkcyjnych instalacji z 720 do 1000 t/r Co, aczkolwiek przyszy rozwj produkcji bdzie
uwarunkowany zapewnieniem alternatywnego rda surowcw (prawdopodobnie bd to
odpady grnicze nieczynnej kopalni Kilembe), bowiem obecne ich zapasy wyczerpi si
prawdopodobnie w 2013 r. Ostatnio w zwizku z obnik cen pojawia si zapowied
wstrzymania sprzeday kobaltu przez Kasese w 2010 r., przy utrzymaniu produkcji tego
metalu na poziomie rzdu 700 t/r.
W Finlandii kobalt rafinowany produkowany jest w rafinerii Kokkola firmy OMG ze
stopu Fe-Cu-Co, otrzymywanego z odpadowych uli hutniczych w kongijskiej hucie Big
Hill. Dugie tradycje produkcji tego metalu w Europie ma rwnie norweska rafineria Nik-
kelverk (Xstrata/Falconbridge) oraz midzynarodowy koncern Umicore z rafineri Olen
w Belgii i zakadami przetwrstwa kobaltu w wielu innych krajach, m.in. w Chinach. Wa-
nymi uczestnikami rynku kobaltu, mimo wyranego spadku poday w ostatnim czasie, po-
zostay rwnie: Rosja (Norilsk Nickel z rafineriami Norylsk i Monczegorsk; Ufalejnikiel
z zakadem Wierchni Ufalej; oraz Czelabiskie Zakady Metalurgiczne z rafineri
Orsk), Zambia (ZCCM oraz przedsibiorstwa utworzone w wyniku jego prywatyzacji,
m.in.: Mopani Copper Mines/Glencore Int. rafineria Nkana oraz Chambishi Metals
rafineria Chambishi i zakad przetwrstwa ula Cu-Co COSAC), Kanada (Xstrata,
Vale Inco operator zoa Voiseys Bay na Pw. Labrador, Sherritt International Corp./
/General Nickel Co., Canmine Resources Corp.), Australia (BHP Billiton, QNI Ltd.,
Minara Resources Ltd. i in.), a take Maroko (w rafinerii Guemassa firmy Cie. De Tifno-
ut Tiranimine, w planach podjcie produkcji tlenku i zwizkw kobaltu) i Brazylia (rafine-
ria Ni-Co So Miguel Paulista SMP firmy Votorantim Metals Miquel). W ostatnich
latach systematycznie ronie znaczenie rde wtrnych w produkcji surowcw kobaltu,
gwnie zomu superstopw, wglikw spiekanych i zuytych katalizatorw, a take baterii
doadowywanych z udziaem kobaltu, ktrych recykling prowadzony jest na coraz wiksz
skal (m.in. przez firm Xstrata/Falconbridge w hutach Sudbury w Kanadzie i Nikkel-
verk w Norwegii). O rozwoju ich wykorzystania decyduj przede wszystkim korzyci ro-
dowiskowe (brak emisji zanieczyszcze siarkowych, ochrona zasobw naturalnych), a take
wiksza pewno dostaw, istotna szczeglnie w przypadku przemysu chemicznego, elektro-
techniki i stalownictwa. Do najwikszych na wiecie firm, specjalizujcych si w przetwr-
stwie odpadw i innych materiaw Co-nonych, jak i kobaltu metalicznego, naley Union
Miniere z Belgii.
Obroty
Handel kobaltem metalicznym jest prowadzony na znacznie mniejsz skal ni obroty
surowcami niej przetworzonymi z udziaem kobaltu, takimi jak rudy, koncentraty, czy ka-
mie (matte). Gwnymi dostawcami kobaltu na rynek wiatowy s: Kanada, Rosja i Zam-
KOBALT 457
bia, a mniejszymi: Kongo/Kinshasa, Belgia, Finlandia, Holandia i Norwegia. Od 2005 r.
sprzeda zagraniczn kobaltu metalicznego rozwijaj Chiny, ktre stay si w ostatnich la-
tach najwikszym dostawc USA. Wzmoony eksport obserwowano rwnie w przypadku
Rosji, co miao zwizek z realizacj picioletniego kontraktu zawartego w 2006 r. przez ro-
syjski Norilsk Nickel na dostawy surowcw kobaltu do fiskiej OMG (2.5 tys. t/r kobaltu
metalicznego, do 2.5 tys. t/r Co w postaci wodorotlenku i do 1.5 tys. t/r Co w postaci siar-
czanu). Najwikszymi importerami s Stany Zjednoczone (7.3 tys. t w 2009 r., wczeniej
1011 tys. t/r), Japonia i kraje europejskie, w tym: Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Wo-
chy, Szwecja.
Obroty tlenkami kobaltu notowane s przede wszystkim w krajach wysoko uprzemy-
sowionych. Najwikszymi dostawcami s: Belgia, Finlandia, Wielka Brytania, Kanada
i Rosja. Wrd licznych odbiorcw czowk tworz: Japonia, USA, Hiszpania, Wochy
i Norwegia.
Zuycie
Kobalt, ze wzgldu na swoje liczne i zrnicowane zastosowania w przemyle wysokich
technik i wojskowoci, jest uznawany za jeden z najwaniejszych metali strategicznych.
Obecnie jest on najpowszechniej wykorzystywany w postaci zwizkw chemicznych (56%
wiatowej konsumpcji w 2008 r.). Tradycyjn i do niedawna dominujc w skali globalnej
dziedzin jego uytkowania bya produkcja superstopw dla przemysu lotniczego i astrona-
utyki (elementy turbin w silnikach odrzutowych) oraz energetyki (czci generatorw ener-
gii elektrycznej, instalacje odsiarczania gazw przemysowych). Udzia tej brany w struktu-
rze uytkowania kobaltu w 2008 r. oceniano na 19%. Pozostae tradycyjne kierunki wyko-
rzystania kobaltu metalicznego stanowiy: produkcja stopw magnetycznych (7%), stopw
wysokowytrzymaych odpornych na korozj i cieranie (6%), oraz stali szybkotncych
i wglikw spiekanych (okoo 12%). Zwizki kobaltu s wykorzystywane jako dodatki su-
szce do farb (6%), pigmenty i barwniki w ceramice (10%), a take jako katalizatory w pe-
trochemii (9%). W ostatnim czasie najwikszy udzia w globalnej strukturze konsumpcji ko-
baltu zyska dynamicznie rozwijajcy si sektor baterii doadowywanych (2527%), ktry
zdystansowa producentw superstopw. Najwiksz dynamik wzrostu popytu (40%/r) ob-
serwowano dla baterii litowo-jonowych (z udziaem 73% Li-CoO
2
). W ostatnich latach ich
wiatowa sprzeda osigna poziom 2.5 mln sztuk. Przesank dla rozwoju wykorzystania
kobaltu w sektorze baterii s przewidywania dynamicznego wzrostu popytu na telefony ko-
mrkowe, komputery przenone oraz urzdzenia bezprzewodowe na rynku azjatyckim, zwa-
szcza w Chinach. Prognozy optymistyczne sugeruj natomiast dalszy (45%/r) wzrost popy-
tu, przy przewidywanym na poziomie 12%/rok tempie rozwoju rynku baterii.
Jednym z kluczowych odbiorcw baterii doadowywanych jest brana samochodowa,
z jej najbardziej zaawansowanym technologicznie produktem pojazdem o napdzie hy-
brydowym. Zgodnie z przewidywaniami, liczba pojazdw z napdem elektrycznym zwik-
szy si z okoo 740 tys. w 2009 r. do 12.9 mln sztuk w 2020 r., gwnie z powodu wzrostu
cen paliw oraz zaostrzania norm rodowiskowych. W perspektywie roku 2015 wikszo
tych pojazdw bdzie wyposaona w akumulatory litowo-jonowe (a nie jak dotychczas
NiMH, zasilajce 95% samochodw z napdem hybrydowym).
Obiecujce perspektywy rozwoju zuycia kobaltu stwarza technologia produkcji ciekego
paliwa wglowodorowego z gazu naturalnego (Gas to Liquid Technology GTL), w ktrej
stosowane s katalizatory kobaltowe. Zainteresowanie t technologi jest zwizane z koniecz-
458 KOBALT
noci dywersyfikacji rde energii, zwaszcza w krajach uzalenionych od importu ropy naf-
towej i gazu ziemnego. Mimo niewielkiej skali tej produkcji (na wiecie dziaaj tylko trzy in-
stalacje o zdolnociach produkcyjnych okoo 40 tys. baryek dziennie), perspektywy jej wzro-
stu oceniane s na 1020% w najbliszych latach. W 2011 r. zakoczona zostanie budowa
pierwszej komercyjnej instalacji Oryx w Katarze, a kolejne zgodnie z zapowiedziami
poudniowoafrykaskiej firmy SASOL maj powsta w Iranie, Australii, Wenezueli, Rosji
i Indonezji. W dalszej perspektywie oywienia zapotrzebowania na kobalt mona si rwnie
spodziewa ze strony przemysu lotniczego i kosmonautyki (o 2030 tys. t/r do 2027 r.), a tak-
e metalurgii, zwaszcza technik obrbki powierzchni (powlekania) metali, w zwizku z opra-
cowaniem nowego stopu Co-W (z 5575% Co), konkurencyjnego dla Cr.
Wedug ocen Cobalt Development Institute wiatowe zuycie kobaltu w 2009 r. obni-
yo si do 59 tys. t, tj. o 2% w stosunku do poprzedniego roku, gwnie za spraw spadku
zapotrzebowania w krajach Europy, obu Ameryk i Oceanii, ktrego nie zdoa zrwnowa-
y 11-procentowy wzrost konsumpcji w Azji, ktry przypisuje si niemal w caoci Chi-
nom. Zuycie kobaltu tych ostatnich ocenia si na 1618 tys. t/r. Wedug CRU moliwe
oywienie popytu nastpi nie wczeniej ni w 2013 r.
Do pesymistyczne tendencje zarysoway si na rynku kobaltu krajw Unii Europej-
skiej, ktre w padzierniku 2003 r. przyjy nowe zasady kontroli produkcji i obrotw han-
dlowych substancjami chemicznymi (REACH). Postanowienia Komisji Europejskiej w tej
sprawie weszy w ycie z dniem 1 czerwca 2007 r. Odnosz si one do okoo 30 tys. chemi-
kaliw stanowicych skadniki wielu wyrobw codziennego uytku, takich jak urzdzenia
elektroniczne oraz tkaniny, farby, meble, zabawki i rodki czystoci (iloci powyej 1 t/r ma-
j by rejestrowane i bd wymaga akceptacji odpowiednich organw administracji, nato-
miast import zwizkw powyej 100 t/r bdzie przed realizacj wymaga gwarancji bez-
piecznego zastosowania autoryzowanej przez instytucje branowe). Zakoczenie rejestracji
wszystkich substancji (poczwszy od najbardziej toksycznych lub wprowadzanych na rynek
w duych ilociach) przez specjalnie do tego powoan Agencj ds. Chemikaliw w Helsin-
kach przewiduje si przed 2018 r.
Specyficzna struktura uytkowania kobaltu charakteryzuje rynek Stanw Zjednoczonych,
bdcych obok Chin jednym z najwikszych wiatowych jego konsumentw (7.34 tys. t
w 2009 r., spadek o 8% w stosunku do poprzedniego roku). W ostatnim roku udzia po-
szczeglnych uytkownikw kobaltu w cznym zuyciu tego kraju by nastpujcy: produ-
cenci superstopw dla przemysu lotniczego 45%, katalizatorw i zwizkw chemicz-
nych dla ceramiki i przemysu chemicznego 31%, stopw lutowniczych, wysokowytrzy-
maych, magnetycznych oraz stali 15%, a wglikw spiekanych 9%.
Ceny
rednioroczne ceny kobaltu i jego zwizkw na rynku europejskim wykazyway w ostat-
nich piciu latach znaczne wahania, zwizane ze zmianami stanu zapasw oraz poday kon-
centratw. Niemal do koca 2006 r. notowano ich obnik spowodowan nadmiarem meta-
lu na rynku oraz ograniczeniem zakupw przez Chiny, ktre znacznie zwikszyy wasn
produkcj kobaltu rafinowanego. Pod koniec listopada 2006 r., pod wpywem wiadomoci
o fuzji firm Xstrata i Falconbridge oraz umowy zawartej przez Norilsk Nickel na do-
stawy niemal caoci wasnej produkcji do fiskiej OM Group, kobalt zdroa skokowo
do 31 USD/lb, osigajc najwysze notowanie od 1996 r. Przez cay rok 2007 ceny kobaltu
HG (99.8%) piy si w gr, wzrastajc do 41.25 USD/lb na koniec roku. Tak znaczna
KOBALT 459
zwyka bya reakcj na ogromny wzrost popytu ze strony Chin, przygotowujcych si
do Olimpiady w 2008 r. Rwnoczenie pojawiy si doniesienia o wyczerpaniu zapasw
producentw i konsumentw, a take bezterminowymwstrzymaniu sprzeday metalu z zapasw
strategicznych USA. Do powstania deficytu na rynku i eskalacji cen przyczynio si rwnie
wprowadzenie restrykcji na eksport surowcw niskoprzetworzonych kobaltu z Kongo/Kinshasa.
Nieprzerwana zwyka cen trwaa do marca 2008 r., kiedy za gatunek high-grade pacono po-
nad 50 USD/lb. W kolejnych miesicach roku nastpio odwrcenie tej tendencji i stopniowa
redukcja notowa. Wedug Metal Bulletin rednioroczna cena kobaltu 99.8% bya w 2008 r.
o 35% wysza ni rok wczeniej (odpowiednio 39 i 29 USD/lb), co nie odzwierciedlao dra-
matycznej redukcji, jaka miaa miejsce w ostatnich trzech miesicach tego roku (tab. 8). Ceny
spady wwczas z 35 USD/lb w padzierniku do 13 USD/lb w grudniu, czciowo pod
wpywem doniesie o globalnym kryzysie gospodarczym i finansowym, a take wskutek
pojawienia si nadmiaru surowcw kobaltu na rynku. W styczniu 2009 r. kobalt 99.8%
kosztowa ju 17.5 USD/lb, ale w czerwcu ponownie poniej 14 USD/lb, co wynikao
z osabienia popytu nabywcw, zwaszcza chiskich, oraz dziaa spekulacyjnych. Kolejne
miesice przyniosy jednak stopniow popraw cen, do 21 USD/lb w grudniu. Wedug Me-
tal Bulletin rednioroczna cena kobaltu high-grade w 2009 r. wynosia 17.50 USD/lb. Po-
dobne tendencje wykazyway ceny spot katod kobaltowych na rynku amerykaskim. Istotne
novum na rynku kobaltu stanowiy zapowiedzi uruchomienia na LME handlu kontraktami
terminowymi na kobalt 99.3% Co, co stao si podoem spekulacji i przypuszczalnie sty-
mulowao zwyk cen. Debiut tego metalu na regulowanym rynku publicznym zaplanowa-
no na luty 2010 r.
Handel kobaltem 99.8%, przed wprowadzeniem na gied, bdzie si zapewne nadal
odbywa w powszechnie dotychczas stosowanym otwartym systemie sprzeday za poredni-
ctwem sieci internetowej (COSS Cobalt Open Sales System), w ktrym rednie ceny
sprzeday cytowane w sieci przyjmowane byy jako poziom odniesienia w obrotach ryn-
kowych. System ten by stosowany m.in. przez BHP Billiton w Australii, fisk OMG (ko-
balt z min. 99.8% Co w postaci brykietw), a take Defence Logistic Agency Stanw
Zjednoczonych (sprzeda zapasw strategicznych) i innych dealerw. W 2006 r. kobalt
99.8% kosztowa 12.530.0 USD/lb, a w 2007 r. jego cena przekroczya barier 40 USD/lb,
nieustannie pnc si w gr (do 4345 USD/lb pod koniec roku). Rok 2008, a zwaszcza je-
go ostatnie miesice, przynis gwatowny spadek cen, bowiem w grudniu kobalt 99.8%
oferowany np. przez BHP Billiton kosztowa od 15 do 18.50 USD/lb. Informacje na temat
poziomu i zmian cen w ostatnim roku nie s dostpne.
460 KOBALT
Tab. 8. Ceny kobaltu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Metal
1
15.96 17.22 30.55 39.01 18.00
Metal
2
15.20 21.80 43.00 13.00 21.00
1
katody, min. 99.8% Co, USD/lb, cena rednioroczna spot MY
2
min. 99.8% Co, loco magazyny Europy Zachodniej, notowania z koca roku, USD/lb MB
KOKS
Koks jest to substancja staa o wysokiej zawartoci pierwiastka C (9698%) oraz nie-
wielkich ilociach O
2
, H, N
2
i S. Jest bardzo porowaty (porowato 4555%) o duej wy-
trzymaoci mechanicznej na zgniatanie i ciskanie, podatny na spalanie w dmuchu powie-
trza. Otrzymywany jest w procesie termicznego rozkadu wgla kamiennego, w mniejszym
stopniu wgla brunatnego, marginalnie torfu oraz cikich pproduktw otrzymywanych
z ropy naftowej. Najwaniejsze znaczenie w gospodarce wiatowej ma koks otrzymywany
w koksowniach z wgla koksowego, tzw. koks hutniczy (wielkopiecowy) i odlewniczy.
Gorsze jego gatunki, jak np. koks przemysowo-opaowy, uywane s jako opa w gospo-
darstwach domowych, ogrodnictwie i in. Substytutem klasycznego koksu jest koks formo-
wany, produkowany z miaw wgla energetycznego przy zastosowaniu odpowiedniej tech-
nologii. W niektrych krajach, np. w Niemczech wytwarza si koks z wgla brunatnego,
uywany w podobnym zakresie jak koks z wgla koksowego.
Inne rodzaje koksu, tj. koks pakowy uzyskiwany z paku wglowego lub torfowego,
koks naftowy z cikich produktw destylacji ropy naftowej, koks torfowy w wytlewniach
torfu, koks wytlewny z wgli brunatnych i kamiennych itp., znajduj gwnie zastosowanie
w przemyle chemicznym do produkcji elektrod wglowych, mas anodowych, elektrografi-
tu, wglika krzemu i wielu innych produktw.
Produkcja koksu jest nierozerwalnie zwizana z hutnictwem elaza i stali, a zwaszcza
z procesem wielkopiecowym oraz metalurgi metali nieelaznych. Szacuje si, e w tych ce-
lach zuywane jest 8590% jego produkcji. wiatowe statystyki podaj tylko bilanse koksu
z koksowni (wgli kamiennych i brunatnych) bez rozrnienia na rda, z ktrych jest uzys-
kiwany. W tym ujciu wiatowa poda koksu wykazywaa ponownie tendencj wzrostow
od 2004 r., zwaszcza w Chinach, przy zdecydowanie mniejszych wzrostach lub niewielkich
spadkach u pozostaych producentw wiatowych. Dodatkowo w latach 20052007 dochodzi
do zaburzenia wczeniejszej tendencji w krajach wysokorozwinitych i wzrostu zuycia
koksu przez niektre z nich, m.in. Japoni, Niemcy, Australi, czy Kanad. Lata 20082009
przynosz korekt poday wiatowej, a najwiksze spadki odnotowali wszyscy producenci
w Europie, Ameryce Pn. i Oceanii. Tylko na kontynencie azjatyckim wzrost produkcji
w Chinach zrekompensowa z nadwyk spadki u wikszoci pozostaych producentw.
W obrocie midzynarodowym podstawowe znaczenie ma koks hutniczy o wartoci
opaowej powyej 7000 kcal/kg (29.3 MJ/kg). Znaczenie koksu odlewniczego i opaowego
jest niewielkie.
GOSPODARKAKRAJOWA
Produkcja
Podstawowym surowcem do produkcji koksu w Polsce jest wgiel kamienny koksowy.
Polska pozostaje trzecim producentem koksu w Europie i dziewitym na wiecie. Wielko

krajowej produkcji jest mocno uzaleniona od wielkoci eksportu, ktry w ostatnich latach
stanowi ponad 60% produkcji. Wanie wzrost zapotrzebowania ze strony kontrahentw
zagranicznych przyczynia si gwnie do wzrostu poday w latach 20062008, chocia
niemae znaczenie mia rwnie popyt wewntrzny. Globalny kryzys roku 2009 nie omin
brany hutniczej. Dochodzi do znacznego ograniczenia zapotrzebowania na koks zarwno
na rynku krajowym, jak i zagranicznym. W konsekwencji jego krajowa produkcja maleje
o blisko 30% (tab. 1).
Na koniec 2009 r. w Polsce dziaao 9 koksowni i byo czynnych 25 baterii koksowni-
czych (jedna wyczona) o zdolnoci produkcyjnej ok. 9.7 mln t/r koksu. Zlokalizowane s
z reguy przy kopalniach wgli koksowych lub w pobliu hut. Najwiksze z nich to:
ZK Zdzieszowice Sp. z o.o. (ArcelorMittal Poland S.A.) w Zdzieszowicach i Koksownia
Przyja Sp. z o.o. w Dbrowie Grniczej (wikszociowy udziaowiec Jastrzbska Spka
Wglowa S.A.), ktre cznie dostarczaj ok. 68% krajowej poday. Z pozostaych najwiksze
to: koksownia przy dawnej Hucie im. T. Sendzimira w Krakowie obecnie ArcelorMittal Po-
land S.A. Oddzia Krakw; Kombinat Koksochemiczny Zabrze S.A., w ktrego skad
wchodz koksownie: Jadwiga, Radlin i Dbiesko. Na te dwie firmy przypada do 22% poday.
Do mniejszych mona zaliczy: Wabrzyskie Zakady Koksownicze Victoria S.A., Kokso-
wni Czstochowa Nowa Sp. z o.o. (przy Hucie Czstochowa wacicielem jest Zwizek
Przemysowy Donbasu) oraz CARBO-KOKS Sp. z o.o. (dawna koksownia przy Hucie Bo-
brek) w Bytomiu. Stan techniczny koksowni jest zrnicowany. Do tej pory czciowe prace
modernizacyjne przeprowadzono prawie we wszystkich koksowniach. Oddano rwnie dwie
nowoczesne baterie koksownicze w ZK Zdzieszowice (2006 r.) i Koksowni Przyja (2007 r.).
Dalej realizowane s dalsze prace remontowe, modernizacyjne i odtworzeniowe.
Obroty
W 2009 r., pomimo spadku wolumenu eksportu, Polska zostaa najwikszym wiato-
wym eksporterem koksu. Wikszo tradycyjnie kierowana bya na rynek Unii Europejskiej
(27 pastw), a najwiksze iloci do Niemiec, Austrii, Rumunii i Czech. Poza rynkiem UE
sprzedawany jest w wikszych ilociach na Ukrain, do Norwegii i Serbii, ale rwnie Al-
gierii, USA i Kanady. W 2009 r. ograniczenie eksportu przez Chiny, pozwolio na eksport
duych iloci koksu w rejon dotychczas zdominowany przez eksporterw chiskich, a wic
462 KOKS
Tab. 1. Gospodarka koksem w Polsce CN 2704, PKWiU 1910100001
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 8404 9613 10168 10075
w
7091
wielkopiecowy 5610 7540 7906 7616
s
5305
przemysowo-opaowy 2516 1914 1834 1643
s
1314
inny 278 159 428 816
s
472
Import 117 96 119 85 55
Eksport 4624 6310 6338 6120 4813
Zuycie
p
3897 3399 3949 4040
w
2333
zmiana zapasw 497 -550 45 524 -317
Zuycie 3400 3949 3904 3516
w
2650
rdo: GUS
do Indii, Iranu, czy zwikszenie do Pakistanu (tab. 2). Generalnie eksportowany by koks
hutniczy, tzw. stabilizowany. Import koksu nie ma duego znaczenia dla gospodarki krajo-
wej (tab. 1), a w ostatnich latach pochodzi gwnie z Czech, Rosji i Chin. Saldo obrotw
koksem jest tradycyjnie dodatnie. W latach 20052006 doszo do mocnej korekty cen koksu,
a wzrost eksportu netto zapobieg wikszemu ograniczeniu salda obrotw. W 2007 r. ceny si
KOKS 463
Tab. 2. Eksport koksu z Polski CN 2704
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 4624 6310 6338 6120 4813
Algieria 42 42 131 113 85
Austria 802 925 971 972 568
Belgia 74 19 38 53 47
Biaoru 38 36 39 36 18
Czechy 383 708 587 385 451
Dania 0 0 9
Egipt 11 16 25 21 14
Finlandia 298 238 256 216 141
Francja 197 240 288 255 356
Hiszpania 11 28 35 56 13
Holandia 1 21 25 19
Indie 419
Iran 84
Islandia 13 17 21 20
Kanada 68 165
Litwa 2 1 3 3 2
Macedonia 1 3 6 3
Meksyk 14
Niemcy 1431 1556 1813 1708 1379
Norwegia 210 206 259 283 138
Pakistan 41 99
Portugalia 6 1
Rosja 1 2 40 11 0
RPA 0 23
Rumunia 457 471 750 680 521
Serbia 30 331 105 105 53
Sowacja 180 358 245 238 198
Szwecja 7 15 20 45 17
Ukraina 26 724 614 548 107
USA 240 320 60
Wgry 87 38 15 16 0
Wochy 0 1 2 1 10
Inne 14 1 9 4 5
rdo: GUS
odbiy, a w 2008 r. zdecydowanie wzrosy, co przy utrzymujcym si wysokim eksporcie
spowodowao wzrost dodatniego salda do 5.9 mld PLN. Rok 2009 przynosi ponad 20%
ograniczenie eksportu i 30% redukcj wartoci jednostkowych eksportu wyraonych w PLN
(w USD spadek wynosi 46%). W konsekwencji nadwyka salda obrotw maleje o okoo
45%, ale i tak jest to nadal ponad 3.2 mld PLN (tab. 3, 4).
Zuycie
Po dugoletniej tendencji spadkowej, trwajcej praktycznie nieprzerwanie od 1989 r.,
w latach 20012004 nastpia stabilizacja zuycia koksu na poziomie ok. 5 mln t/r. W 2005 r.
nastpio gwatowne ograniczenie zapotrzebowania na koks w przemyle (gwnie w hut-
nictwie elaza i stali), co w efekcie skutkowao zmniejszeniem o ponad 30% zuycia krajo-
wego (bez strat i rnic bilansowych). Z kolei w latach 20062007 sytuacja bya odwrotna,
ale 15% wzrost popytu nie mg zniwelowa spadku z 2005 r. W 2008 r., a zwaszcza
w 2009 r. dochodzi ponownie do znacznych redukcji zapotrzebowania, gwnie ze strony
hutnictwa (czny spadek o 32%), a zuycie koksu byo najnisze w ostatnim picioleciu
(tab. 5). W latach 20072009 na przemys przypadao 9496% krajowego zuycia, a na po-
zostaych odbiorcw (gospodarstwa domowe, handel, usugi, mae firmy, rolnictwo, trans-
port i budownictwo) reszta.
464 KOKS
Tab. 3. Warto obrotw koksem CN 2704
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 3578739 3517694 3829791 5981230 3293094
Import 84258 57909 84480 82344 35019
Saldo +3494481 +3459785 +3745311 +5898886 +3258075
rdo: GUS
Tab. 4. Wartoci jednostkowe eksportu koksu z Polski CN 2704
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 774.0 557.5 604.3 977.7 684.2
USD/t 241.5 177.5 217.9 418.5 224.5
rdo: GUS
Tab. 5. Struktura zuycia koksu w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Zuycie 3400 3949 3904 3516
w
2650
Przemiany energetyczne 2143 2639 3155 2631 1632
Zuycie bezporednie 1324 1251 868 795 692
Straty i rnice bilansowe -67 59 -119 90
w
326
rdo: GUS, OW
Koks w przemyle wykorzystywany jest bezporednio jako paliwo w procesach produk-
cyjnych oraz jako wsad do przemian energetycznych na inne pochodne noniki energii.
W 2009 r. na zuycie bezporednie przemysu przypadao 79% zuycia bezporedniego kra-
ju, natomiast na przemiany energetyczne 100%. W przemyle dominuje produkcja ela-
za i stali oraz odlewnictwo i produkcja metali nieelaznych, na ktre przypadao 96% zuy-
cia na przemiany energetyczne (cao w wielkich piecach) i 55% zuycia bezporedniego
kraju. Reszta koksu wykorzystywana jest gwnie jako paliwo do produkcji: wyrobw che-
micznych, cementu, szka i ceramiki, wapna, i innych. Poza przemysem koks w caoci zu-
ywany jest bezporednio jako paliwo, gwnie do ogrzewania.
Koprodukty
Wanym produktem otrzymywanym w procesie koksowania jest surowy gaz koksowni-
czy, z ktrego poprzez stopniowe oczyszczanie i chodzenie uzyskuje si smo surow, ben-
zol surowy itp. oraz oczyszczony gaz koksowniczy. W 2009 r. wyprodukowano w koksow-
niach ok. 3.1 mld m
3
gazu koksowniczego, 314 tys. t smoy surowej, 84 tys. t surowego ben-
zolu i 24 tys. t siarczanu amonu. Gaz zuywany jest czciowo na miejscu, a jego nadwyki
kierowane do sprzeday (gwnie do hut). Pozostae produkty s dalej przerabiane poza kok-
sowniami. Z benzolu surowego pozyskuje si: benzen, toluen, ksyleny, olej kumaronowo-
-indenowy i solwentnaft oraz olej neutralny. Ze smoy surowej, po oddzieleniu amoniaku
i jego zwizkw oraz siarki, otrzymuje si: smo odwodnion oraz ksylol, olej karbolowy,
olej naftalenowy, olej antracenowy i pozostaoci smoowe olejowe. Kocowymi produkta-
mi przerbki smoy surowej jest szeroki asortyment olejw, a take smoy dachowe, drogo-
we, papowe, lepiki i lakiery pakowe. Wymienione produkty w wikszoci poddawane
s dalszej przerbce chemicznej w zakadach przemysu chemicznego, farmaceutycznego,
barwnikw i in.
GOSPODARKAWIATOWA
Produkcja
Gwnymi producentami koksu s zwykle kraje posiadajce rozwinite hutnictwo ela-
za i stali (procesy wielkopiecowe) lub wydobywajce wgle koksowe niezbdny suro-
wiec do jego produkcji. Nale do nich: Chiny (ju 65% wiatowej produkcji koksu), Japo-
nia, Rosja, Ukraina, Indie, USA, Korea Pd., Brazylia, Polska i Niemcy, wytwarzajce cz-
nie 90% wiatowej poday (tab. 6). Brak wiarygodnych danych z niektrych pastw za
ostatnie lata powoduje, e wielko produkcji wiatowej moe by obarczona bdem. Wy-
daje si jednak, e oglna tendencja spadkowa zuycia koksu zapocztkowana w latach
70-tych w krajach wysoko rozwinitych (zamykanie starych baterii lub ich modernizacje,
nowe technologie ograniczajce zuycie koksu), bdzie trwaa nadal i bdzie miaa wpyw
na wielko wiatowej poday w przyszoci, chocia ten trend zosta zaburzony w ostatnich
latach, a przykadem s Niemcy, Wochy czy Japonia, gdzie produkcja wzrastaa, przynaj-
mniej do 2007 r. Z tego oglnego schematu wyamuj si kraje rozwijajce si, a wic Chi-
ny (gwatowny wzrost produkcji elaza i stali, spowodowa wzrost produkcji koksu), Ukrai-
na, Indie, Rosja. Po generalnym spadku produkcji wiatowej trwajcym do 2000 r., w latach
20012007 nastpi ponad 55% wzrost, do czego przyczyni si jej ponowny rozwj na
kontynencie azjatyckim, przy zdecydowanie mniejszych wzrostach lub niewielkich spad-
KOKS 465
466 KOKS
Tab. 6. wiatowa produkcja koksu
1
tys. t
Rok 2005
s
2006
s
2007
s
2008
s
2009
s
Austria 1388 1398 1424 1410 1281
Belgia 2860 2895 2607 2309 1235
Bugaria 750 670 550 400 400
Czechy 3410 3430 3260 3399 2295
Finlandia 890 870 865 860 738
Francja 4450 4690 4465 4490 2700
Hiszpania 2660 2840 2740 2646 1963
Holandia 2240 2160 2163 2086 1382
Niemcy 8400 8370 8440 8242 6176
Polska 8404 9613 10168 10075 7091
Rosja
s
30000 30700 32300 32100 27400
Rumunia 1900 1800 1700 1200 1100
Sowacja 1850 1860 1750 1582 1573
Szwecja 1400 1190 1190 1176 987
Ukraina
s
18900 19300 20600 19600 17400
Wgry 610 920 1020 1000 746
Wielka Brytania 4360 4630 4480 4360 3693
Wochy 4570 4690 4730 4490 2770
EUROPA 99042
w
102026
w
104452
w
101425
w
80930
Algieria
s
600 650 650 630 630
Egipt
s
1600 1500 1500 1500 1500
RPA 1900 2100 2000 1850 1850
Zimbabwe 480 460 430 400 400
AFRYKA 4580 4710 4580
w
4380
w
4380
Argentyna
s
1200 1630 1590 2000 2000
Brazylia
s
7700 7500 8320 8290 7260
Chile
s
500 500 600 500 500
Kolumbia 460 470 500 500 500
Wenezuela 1850 1780 1870 1980
AMERYKA PD. 9860
w
11950
w
12790
w
13160
w
12240
Kanada 3310 3200 3098 3039 2189
Meksyk 2000 2050 2060 2070 1770
USA 15170 14880 14700 14190 10110
AMERYKA PN. i R. 20480 20130 19858 19299 14069
Chiny
s
232820 280542 328943 323593 345017
Indie
s
13500 12600 12600 12600 12500
Iran
s
1000 1200 1000 800 800
Japonia 42640 43730 44437 41034 38086
Kazachstan
s
2500 2600 2900 2700 2700
Korea Pd. 8940 9890 9930 10860 9632
Pakistan 400 220 330 800 800
kach na pozostaych kontynentach. Lata 20082009 przyniosy korekt poday wiatowej,
a najwiksze spadki odnotowali wszyscy producenci w Europie, Ameryce Pn. i Oceanii. Na
kontynencie azjatyckim wzrost produkcji w Chinach zrekompensowa spadki u wikszoci
pozostaych producentw (tab. 6).
Obroty
wiatowe obroty koksem (gwnie hutniczym, w niewielkim stopniu odlewniczym i opa-
owym) do 2009 r. oceniane byy na poziomie 67% jego produkcji. Rok 2009 przynosi
gwatowne ograniczenie obrotw do poziomu 34% produkcji wiatowej. Chiny, dotych-
czas najwikszy wiatowy eksporter wstrzymay praktycznie cakowicie dostawy (eksport
zmala z 12.0 do 0.5 mln t), co prawdopodobnie zwizane byo ze wzrostem wasnego,
a z drugiej strony spadkiem wiatowego zapotrzebowania. Same kraje OECD zmniejszyy za-
kupy o blisko 10 mln t do 9 mln t. Tak wic, w 2009 r. najwikszym wiatowym eksporterem
koksu zostaa Polska (4.8 mln t), kolejnymi: Rosja (23 mln t), Ukraina (12 mln t), USA
(1.2 mln t), Japonia (0.9 mln t) i Czechy (0.5 mln t). cznie te kraje zabezpieczyy ponad
60% wiatowych dostaw. Z kolei najwikszymi odbiorcami s Indie (34 mln t) i Brazylia
(1.52 mln t) oraz cznie kraje OECD (9 mln t), a wrd nich Niemcy (3.2 mln t), Austria
(0.8 mln t), Francja (0.7 mln t), Belgia i Czechy (po 0.5 mln t). USA ograniczyy zakupy
o 3 mln t (import tylko 0.3 mln t) a Japonia o 1 mln t (0.4 mln t). Dane dotyczce eksportu
i importu koksu s niekompletne, brak jest praktycznie wiarygodnych danych statystycz-
nych dotyczcych krajw spoza OECD.
Zuycie
Najwikszymi uytkownikami koksu na wiecie s Chiny, deklasujc pozostaych, tj.:
Japoni, Rosj, Indie, Ukrain, Kore Pd., USA, Niemcy i Brazyli. Do grona rednich za-
licza si pozostae kraje Unii Europejskiej, w tym rwnie Polsk oraz Tajwan, Turcj i Au-
strali. Brak jest jednak dokadnych danych liczbowych o zuyciu koksu na wiecie. Gene-
ralnie wszystkie wymienione kraje maj rozwinite hutnictwo elaza i stali i/lub metali nie-
elaznych, ale rwnie przemys cementowy, chemiczny i inne brane, w ktrych zuywa
si najwiksze iloci koksu. W zastosowaniach pozaprzemysowych, gwnie do celw
socjalno-bytowych najwiksze iloci koksu zuywane s prawdopodobnie w Chinach, Rosji
i na Ukrainie.
Ceny
Ceny koksu hutniczego na wiecie pozostaj zwykle w korelacji z cenami wgla kokso-
wego oraz z zapotrzebowaniem hutnictwa elaza i stali. Powrt koniunktury w brany stalow-
KOKS 467
Tajwan 4400 4300 4300 4200 3800
Turcja 2990 3210 3340 3976 3422
AZJA 309190
w
358292
w
407780
w
400563
w
416757
Australia 3810 3634 3634 3636 2727
Nowa Zelandia 420 420 425 406 416
OCEANIA 4230
w
4054
w
4059
w
4042
w
3143
W I A T 447382
w
501162
w
553519
w
542869
w
531519
1
koks z koksowni
rdo: IEA, EIA, MY, MMAR, OW
niczej i gwatowny wzrost zapotrzebowania na wyroby ze stali na rynku Azji Poudniowo-
-Wschodniej wywoywa w ostatnim czasie wzrost cen, zarwno wgla koksowego, jak i
prawdopodobnie uzyskiwanego z niego koksu. Ta tendencja w ostatnim roku zostaa
przerwana, zmalay ceny wgla koksowego a wic rwnie koksu. Ze wzgldu na niewielk
i rozproszon ilo eksporterw nie istnieje jednolita cena koksu w obrocie midzynarodo-
wym. Przybliony obraz ksztatowania si cen na rynku europejskim daj wartoci jednost-
kowe uzyskiwane w eksporcie koksu z Polski (tab. 4).
468 KOKS
KORUND I SZMERGIEL
Minera korund Al
2
O
3
rodzimy, dobrze skrystalizowany tlenek glinowy i metamor-
ficzna skaa zasobna w ten skadnik szmergiel s od wiekw wykorzystywane do pro-
dukcji sypkich cierniw i bardzo twardych ksztatowanych narzdzi ciernych (szlifierskich).
Ich zoa s jednak bardzo rzadkie. Syntetyczny elektrokorund jest gwnym substytutem
korundu naturalnego i dominuje w zastosowaniach dla przemysu ciernego i materiaw
ogniotrwaych, przy systematycznie malejcej poday korundu naturalnego i szmergla.
Czyste krysztay korundu s kamieniami jubilerskimi, np. bezbarwny leukoszafir, czer-
wony rubin, niebieski szafir i in. (por.: KAMIENIE JUBILERSKIE). Due znaczenie dla
potrzeb produkcji kamieni oyskowych dla mechaniki precyzyjnej (wodomierze, wagi ana-
lityczne i in.) i kamieni jubilerskich maj syntetyczne odmiany Al
2
O
3
: leukoszafiry, rubiny,
szafiry i inne.
W obrocie handlowym wystpuj: proszek korundu naturalnego z ponad 86.5%
Al
2
O
3
, do 8% SiO
2
, poniej 3% TiO
2
, i 0.5% Fe
2
O
3
, oraz uziarnieniu 0.00450.042 mm,
szmergiel surowy z 5064% Al
2
O
3
, 2027% Fe
2
O
3
, 38% SiO
2
, 23% TiO
2
i uziarnieniu
1050, 50150 i 50240 mm, mczki szmerglowe o uziarnieniu 0.052.4 mm, elektroko-
rund szlachetny (biay) z min. 99.5% Al
2
O
3
, 0.010.08% Fe
2
O
3
, 0.0040.020% TiO
2
,
0.010.06% SiO
2
, 0.180.30% Na
2
O, 0.010.05% CaO i gstoci 3.85 g/cm
3
, elektroko-
rund zwyky (brunatny) z min. 9598% Al
2
O
3
, 0.10.7% Fe
2
O
3
, 14% TiO
2
, 0.41.8%
SiO
2
, 0.10.4% CaO i gstoci 3.85 g/cm
3
.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce znane s wystpienia korundw na Dolnym lsku, ale nie maj znaczenia
gospodarczego.
Produkcja
W Polsce nie pozyskuje si korundu naturalnego i szmergla. Do 2000 r. wytwarzane
byy natomiast surowce syntetyczne, tj. elektrokorundy zwyke (alumina topiona brzowa
z boksytw kalcynowanych) i szlachetne (alumina topiona biaa z aluminy kalcyno-
wanej) w Saint Gobain Abrasives S.A. w Kole (dawna Fabryka Materiaw i Wyrobw
ciernych KORUND S.A.). Po 2000 r. zaprzestano ich produkcji, koncentrujc si na wy-
robie narzdzi i materiaw ciernych na bazie surowcw importowanych. Obecnie w Polsce
nie prowadzi si produkcji elektrokorundu, mimo, i wg danych GUS ksztatowaa si ona

na poziomie 67 tys. t/r w okresie 20052006, z ograniczeniem do 34 tys. t/r w latach
20072009 r. (tab. 1). Wykazywana produkcja dotyczy prawdopodobnie importowanych
przez firm Polmineral Sp. z o.o. z Aleksandrowa dzkiego, a nastpnie przetwarza-
nych (kruszenie i przesiewanie) pproduktw.
Syntetyczne korundowe kamienie techniczne i jubilerskie produkowane byy w prze-
szoci w Skawinie i innych zakadach, lecz w bardzo maych ilociach.
Obroty
Zapotrzebowanie krajowe na korund naturalny i szmergiel zaspokajane jest w caoci
importem, ktry w ostatnich latach ksztatowa si w granicach 100700 t/r (tab. 1). Struktu-
ra dostawcw jest zmienna, przy czym najwiksze iloci sprowadzano ostatnio z Chin, Tur-
cji i Finlandii. W latach 2006, 2008 i 2009 odnotowano duy reeksport do Rosji, jednak je-
go przedmiotem byy prawdopodobnie w znacznej czci granaty, ktre ujmowane s przez
GUS w tej samej pozycji CN (tab. 1). Import elektrokorundu wzrasta systematycznie w la-
tach 20052008, po czym zosta ograniczony ponad dwukrotnie w 2009 r. Poczwszy od
1999 r. gwnym dostawc stay si Chiny (tab. 2), a pozosta cz sprowadzano gwnie
z krajw ssiednich. Eksport elektrokorundu notowany w ostatnich latach ksztatowa si
na poziomie 35 tys. t/r, a kierowany by gwnie do Czech i Niemiec (tab. 3).
Saldo obrotw korundem i szmerglem byo ujemne za wyjtkiem 2009 r. Przypuszcza
si, i jego zdecydowana poprawa w ostatnich dwch latach wynikaa ze znacznego wzro-
stu wartoci eksportu granatw, ujmowanych wraz z korundem i szmerglem w tej samej
pozycji CN. Natomiast saldo obrotw elektrokorundem byo nieprzerwanie negatywne. De-
ficyt pogbi si do 106 mln PLN w 2008 r., a nastpnie, wskutek znacznego ograniczenia
importu, zmniejszy si do ok. 65 mln PLN (tab. 4). Wartoci jednostkowe importu korundu
naturalnego i szmergla wzrosy w latach 20052007 z ok. 700 USD/t do ponad 1000 USD/t,
470 KORUND I SZMERGIEL
Tab. 1. Gospodarka korundem naturalnym i szmerglem oraz
elektrokorundem w Polsce
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Korund i szmergiel
CN2513 20
1
[t]
Import
2
430 501 435 657 156
Eksport 0 124 32 465
3
939
3
Zuycie
p
430 377 403 192 -783
Elektrokorund
CN2818 10, PKWiU239915
[tys. t]
Produkcja 6.9 6.2 3.6 4.1 3.3
Import 28.4 28.8 31.3 36.5 16.3
Eksport 5.4 3.7 2.7 3.3 3.1
Zuycie
p
29.9 31.3 32.2 37.3 16.5
1
korund, szmergiel i granat, surowe i wstpnie obrobione
2
wielko podana przez GUS zostaa pomniejszona o wielko prawdopodobnego importu granatw z Indii
3
wielko podawana wraz z prawdopodobnymeksportemgranatw
rdo: GUS
a w kolejnych dwch latach wrciy do poprzedniego poziomu (w 2009 r. dla gwnych
sortymentw z Chin wynosiy ok. 846 USD/t, a z Turcji ok. 1125 USD/t, tab. 5). Notowany
KORUND I SZMERGIEL 471
Tab. 2. Kierunki importu elektrokorundu do Polski CN 2818 10
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 28.4 28.8 31.3 36.5 16.3
Austria 1.9 1.9 2.5 2.4 1.7
Chiny 16.0 13.1 14.6 19.6 5.6
Czechy 1.0 1.8 0.8 0.9 0.3
Niemcy 1.4 2.9 3.8 2.7 2.3
Rosja 2.3 2.0 1.8 2.4 1.4
Sowenia 1.4 1.9 1.3 1.9 1.1
Ukraina 0.9 1.3 1.3 1.2 0.5
Wgry 1.8 2.0 2.3 2.4 1.6
Pozostae 1.7 1.9 2.9 3.0 1.8
rdo: GUS
Tab. 3. Kierunki eksportu elektrokorundu z Polski CN 2818 10
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 5.4 3.7 2.7 3.3 3.1
Czechy 1.1 1.7 1.6 1.9 1.4
Niemcy 4.0 1.9 1.0 1.2 1.4
Inne 0.3 0.1 0.1 0.2 0.3
rdo: GUS
Tab. 4. Warto obrotw korundem naturalnym i szmerglem
oraz elektrokorundem w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Korund naturalny i szmergiel
CN2513 20
Eksport 9 108 33 452
1
1003
1
Import
2
966 1093 1258 1269 337
Saldo -957 -985 -1225 -817 666
Elektrokorund
CN2818 10
Eksport 8172 4350 2200 3132 5084
Import 74555 85844 95760 109270 70064
Saldo -66383 -81494 -93560 -106138 -64980
1
warto podawana wraz z prawdopodobnymeksportemgranatw
2
wartoimportupodanaprzezGUSzostaapomniejszonaowartoprawdopodobnegoimportugranatwzIndii
rdo: GUS
jest rwnie wzrost wartoci jednostkowych importu elektrokorundu spowodowany spro-
wadzaniem drogich gatunkw z rynku europejskiego, a take wzrostem cen gatunkw chi-
skich (efekt postpowania antydumpingowego Unii Europejskiej). rednie wartoci jednost-
kowe eksportu elektrokorundu zmniejszyy si w latach 20052007 niemal dwukrotnie, po
czym w okresie 20082009 wzrosy do ponad 500 USD/t (tab. 5).
Zuycie
Z korundu, szmergla i elektrokorundu otrzymywane s cierniwa, wykorzystywane do
obrbki strumieniowo-ciernej powierzchni ze stali kwasoodpornej, metali kolorowych, alu-
minium, matowienia szka oraz wytwarzania narzdzi ciernych (szlifierskich), m.in. w Saint-
-Gobain Abrasives S.A. w Kole, Andre Abrasives Articles w Kole oraz Fabryce Tarcz
ciernych w Grodzisku Mazowieckim. Zuycie wymienionych surowcw w tych kierun-
kach oceniane jest na okoo 1030 tys. t/r. Elektrokorund jest te uywany w iloci kilku ty-
sicy ton na rok do produkcji korundowych materiaw wysokoogniotrwaychw zakadach
Vesuvius Skawina i PCO arw. W odlewnictwie stosowane s niewielkie iloci elektro-
korundowego (korundowego) piasku formierskiego.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Korund naturalny zwyky jest do powszechnym skadnikiem niektrych ska magmo-
wych i metamorficznych, niekiedy tworzc koncentracje zoowe, m.in. w Rosji (Ural, Sy-
beria), RPA, Zimbabwe, Indii, Brazylii i in. Tylko nieliczne z tych z s wykorzystywane
gospodarczo wobec konkurencji elektrokorundu. Z kolei szmergiel jest ska metamorficz-
Tab. 5. Wartoci jednostkowe obrotw korundem naturalnym i szmerglem
oraz elektrokorundem w Polsce
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Korund naturalny i szmergiel
CN251320
PLN/t 2246.6 2179.5 2894.6 1930.9 2159.7
USD/t 697.2 690.0 1045.6 806.2 695.1
Elektrokorund
CN2818 10
PLN/t 2627.0 2984.4 3057.6 2997.8 4304.1
USD/t 815.0 949.3 1099.0 1274.1 1403.5
PLN/t 1515.8 1169.0 813.2 961.1 1618.1
USD/t 468.6 369.0 285.0 414.1 528.0
rdo: GUS
n powsta w wyniku przeobraenia boksytw, zasobn w korund, spinele, andaluzyt i in.
Najwaniejsze ich zoa znane s z wyspy Naxos (Grecja) oraz Turcji. Surowcem do pro-
dukcji elektrokorundu zwykego (brunatnego) s odpowiedniej jakoci boksyty kalcynowa-
ne, a elektrokorundu szlachetnego (biaego) alumina kalcynowana.
Produkcja
wiatowa produkcja korundu naturalnego ksztatuje si w ostatnich latach poniej
10 tys. t/r wskutek konkurencji elektrokorundu. W okoo 90% pochodzi z Rosji (Ural, Sy-
beria), duymi producentami s take Chiny i Zimbabwe, nie podajce informacji o ilo-
ciach, podobnie jak m.in. Norwegia i Brazylia. Znaczenie Indii jest marginalne (w 2007 r.
152 t, w 2008 r. 85 t), a w Urugwaju zaniechano wydobycia.
wiatowa produkcja szmergla maleje wobec konkurencji syntetycznych surowcw dla
przemysu materiaw ciernych oraz wyczerpywania si dostpnych z wysokiej jakoci.
Mimo to, w ostatnich piciu latach wzrosa z ok. 20 tys. t/r do 4070 tys. t/r, za spraw
zwikszenia dostaw przez Turcj (tab. 6). Najwikszymi producentami szmergla s tam:
Etibank Genel Mudurlugu, Ranar Mineral Industries Inc. i Lutfullah E. Kitapci Mi-
nerals Co. Drugim duym dostawc bya Grecja, gdzie eksploatowane s zoa na wyspie
Naxos, na Morzu Egejskim. Mniejszymi producentami pozostaj Meksyk, Pakistan, USA
(Oregon Emery) i inne. Najwikszym producentem surowcw szmerglowych w Europie
jest Van Mannekus & Co. z Holandii, z zakadem przerbczym w Oudenbach (zdolnoci
produkcyjne 10 tys. t/r), wykorzystujcy grecki surowiec.
Produkcja elektrokorundu w wielu krajach, m.in. w Polsce, wypara z uycia korund
naturalny lecz dane o jej wielkoci nie s publikowane. Z dostpnych informacji wynika, i
dominowaa produkcja elektrokorundu zwykego (ok. 70%). W ostatnich latach wiatowe
zdolnoci produkcyjne wzrosy wg rnych rde do 1.22.0 mln t/r. Potencjaem okoo
765 tys. t/r dysponoway kraje azjatyckie, z czego na Chiny przypadao ju ok. 700 tys. t/r
(zakady produkcyjne w Xiuwen, Zhanjiang, Qingzhen, Mianchi, Nanchuan, Guiyang,
Zunyi), a reszta na Japoni (Japan Abrasives Co.) i Indie. Zdolnoci produkcyjne krajw
europejskich nie zmieniy si i wynosiy okoo 260 tys. t/r, w tym ok. 30% dysponoway
Wgry, Rosja, Ukraina i Sowenia, a reszt gwnie Niemcy, Austria i Francja. Zdolnoci
zakadw w Ameryce Pn. (USA Washington Mills Electro Minerals Corp. w Niaga-
ra Falls oraz Saint-Gobain Grains & Powders w Huntsville, Kanada Saint-Gobain
Ceramic Materials Canada Inc. w Chippewa i Washington Mills Electro Minerals
Corp. w Niagara Falls) zmalay do ok. 60 tys. t/r, a w Ameryce Pd. (Brazylia So Joo
Tab. 6. wiatowa produkcja szmergla
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Grecja 8000 8000 8000 8000 8000
Pakistan
s
150 150 150 150 150
Turcja 9378
w
13899 19108 57722
w
28198
USA
s
100 100 100 100 100
Meksyk
s
900 900 900 900 900
rdo: MY, IM
da Boa Vista i Salto) i w Oceanii (Australia) wynosiy po 50 tys. t/r. Potentatami w produk-
cji elektrokorundu s Treibacher Schleifmittel AG (cz Imerys SA) oraz Elfusa Ltd.
(cz Curimbaba Group). Treibacher Schleifmittel AG jest wacicielem dwunastu za-
kadw produkcyjnych w: Austrii (Villach najwikszy zakad i jednoczenie siedziba fir-
my), Woszech, Sowenii, Niemczech, Czechach, USA, Chinach, Wenezueli i Brazylii, o cz-
nych zdolnociach produkcyjnych 300 tys. t/r. Dostawcami aluminy dla Treibacher Schleif-
mittel s gwnie firmy europejskie, m.in. Alcan oraz Norsk Hydro. Drugi globalny producent
elektrokorundu Elfusa Ltd. w Brazylii moe dostarcza rocznie ok. 120 tys. t surowca.
Kilka duych firm produkujcych materiay cierne (w tym Saint-Gobain S.A., Tyrolit
Schleifmittelwerke Swarovski KG) posiada wasne zakady produkcji elektrokorundu.
Obroty
Korund naturalny praktycznie nie jest przedmiotem wymiany midzynarodowej. Gw-
nym dostawc szmergla na rynki wiatowe jest Turcja, czciowo take Grecja. Wikszo
szmergla tureckiego kierowana jest zarwno na rynek europejski oraz pnocnoameryka-
ski. Brak bliszych danych o wiatowych obrotach elektrokorundem, ktre oceniane s na
kilkaset tysicy ton na rok. Do gwnych eksporterw nale Chiny, Ukraina, Rosja oraz
szereg innych krajw europejskich. Odbiorcami elektrokorundu produkowanego przez firm
Treibacher Schleifmittel s kraje europejskie, amerykaskie oraz poudniowo-wschodniej
Azji, podczas gdy Elfusa zaopatruje gwnie Brazyli, USAi Europ.
Zuycie
Wikszo poday zarwno korundu naturalnego, szmergla, jak i elektrokorundu
przeznaczana jest do produkcji materiaw ciernych. Tylko ok. 20% elektrokorundu uyt-
kowane jest w innych branach gwnie do produkcji materiaw ogniotrwaych. Nie-
wielkie iloci wykorzystywane s jako dodatek do produkcji pytek podogowych, zwiksza-
jcy ich odporno na cieranie. Najwikszym wiatowym producentem materiaw cier-
nych jest firma Saint-Gobain S.A. Duymi konsumentami elektrokorundu s rwnie austria-
cka Tyrolit Schleifmittelwerke Swarovski KG, niemieckie Rappolg Winterthur Schleif-
technik GmbH i Klingspor Schleiftechnik GmbH, woska Molemab SpA, soweska
Comet dd, amerykaskie 3M i United Abrasives oraz japoska Noritake Co. W Europie
do produkcji materiaw ciernych zuywa si 90110 tys. t/r elektrokorundu zwykego
i 4060 tys. t/r elektrokorundu szlachetnego. Poowa konsumpcji przypada na produkcj
narzdzi ciernych, ok. 20% na produkcj materiaw nasypowych (np. papiery i ptna
cierne), a pozostaa cz stosowana jest w formie lunego cierniwa. Wzrasta zapotrzebo-
wanie na elektrokorund bardzo drobnoziarnisty stosowany do polerowania powierzchni
(np. kamieni, drewna). Czynnikiem ograniczajcym jego konkurencyjno w stosunku do
innych materiaw ciernych jest jednak relatywnie wysoka cena (ponad dwukrotnie wysza
ni np. granatw).
Ceny
Ceny szmergla na rynku midzynarodowym od 2006 r. nie s notowane (tab. 7). Ceny
elektrokorundu zwykego chiskiego, po wprowadzeniu ce antydumpingowych na rynku
europejskim w 1998 r., utrzymyway si na do wysokim poziomie, ale pomimo tego byy
nisze od oferowanych przez producentw europejskich. W latach 20072008 r. nastpi
jednak znaczny ich wzrost, wynikajcy ze wzrostu cen pozyskiwanych tam boksytw, ros-
ncych cen energii elektrycznej oraz kosztw transportu (tab. 7). Elektrokorund jest surow-
cem, ktry posiada liczne substytuty, zatem cena i dostpno s gwnymi czynnikami,
ktre determinuj intensywno jego stosowania.
Tab. 7. Ceny szmergla i elektrokorundu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Szmergiel
1
210275 . . . .
Elektrokorund zwyky
2
chiski 400500 300350 595615 860880 650700
3
europejski 700900 700900 700900 700900 .
1
drobne ziarno, turecki, cif Wielka Brytania, GBP/t, cena na koniec roku IM
2
94% Al
2
O
3
, gatunek cierny, frakcja 8220 mm, cif Wielka Brytania, USD/t, cena jw.
3
min. 95% Al
2
O
3
, gatunek cierny, frakcja 8220 mm, fob Chiny, USD/t, cena jw.
KREDA PISZCA I SUROWCE POKREWNE
Kreda piszca to skaa osadowa, ktrej gwnym skadnikiem s silnie porowate szkie-
lety drobnych organizmw o wielkoci okoo 0.001 mm. Uywana jest w stanie naturalnym
lub po szlamowaniu. Kreda piszca szlamowana, okrelana rwnie terminem kreda tech-
niczna, znajduje liczne zastosowania. Najsubtelniejsze gatunki kredy zuywane s przez prze-
mys farmaceutyczny, kosmetyczny, papierniczy, gumowy, chemiczny, ceramiki pszlachet-
nej i szlachetnej, farb i lakierw, do wytwarzania kitw i szpachlwek. Gorsze jej odmiany
stosowane s do produkcji kredy tablicowej, cementu oraz w rolnictwie. Substytutami kre-
dy technicznej otrzymywanej z naturalnej kredy piszcej jest tzw. kreda techniczna uzys-
kiwana poprzez mielenie odpowiedniej czystoci wapieni, marmurw lub kalcytu (ang.
ground calcium carbonate GCC) oraz kreda strcana (strcany wglan wapnia, ang.
precipitated calcium carbonate PCC), produkowana z mleka wapiennego, poddawane-
go dziaaniu gazowego CO
2
.
wiatowa produkcja kredy piszcej (poza gatunkami dla przemysu cementowego) jest
szacowana na okoo 56 mln t/r i skoncentrowana w Europie. czna produkcja jej substy-
tutw mielonego wglanu wapnia (GCC) i strcanego wglanu wapnia (PCC) jest
co najmniej dziesiciokrotnie wysza. Blisze dane na temat produkcji i zuycia tych su-
rowcw w skali wiata s jednak trudno dostpne.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Kreda piszca w Polsce wystpuje w utworach kredowych wschodniej czci Wyyny
Lubelskiej (rejon Chema). Zakwalifikowana jest jednak do z surowcw wapiennych
przemysu cementowego i eksploatowana dla potrzeb cementowni Chem i Rejowiec (por.:
CEMENT), podrzdnie wykorzystywana rwnie w budownictwie, rolnictwie oraz prze-
myle chemicznym.
Kreda piszca wystpuje take w formie izolowanych kier kredowych zawieszonych
pord czwartorzdowych glin zwaowych na Podlasiu, szczeglnie w rejonie Kornicy
i Mielnika. Zoa s tu zwykle niewielkie, lecz kopalina jest wykorzystywana zgodnie z jej
specyficznymi wasnociami. W 2009 r. spord cznej liczby 20 udokumentowanych z
kredy piszcej w tym rejonie, eksploatowanych byo pi. Okoo 91% cznych zasobw bi-
lansowych 36.7 mln t przypada na obszar Kornicy, a tylko 9% na majcy obecnie
najwiksze znaczenie rejon Mielnika (BZKiWP, 2010).

Produkcja
Mimo wystpowania duych, atwo dostpnych z kredy piszcej niezej jakoci, pro-
dukcja wyrobw kredowych wysokiej jakoci na bazie kredy piszcej jest stosunkowo ogra-
niczona. Obecnie jest ona prowadzona praktycznie wycznie przez firm OMP Sp. z o.o.
w Mielniku, bdc wasnoci szwajcarskiego koncernu Omya (najwikszego na wiecie
producenta drobnoziarnistych wglanowych surowcw wapniowych). Wspomniana firma
eksploatuje zoe Mielnik, kopalin kredow poddajc wzbogacaniu w przylegym zaka-
dzie przerbczym, zmodernizowanym pod koniec lat 1990-tych. Wielko wydobycia i za-
razem cznej produkcji wyrobw kredowych w tym zakadzie wzrosa od 2000 r. omio-
krotnie, osigajc w 2007 r. 96 tys. t, przy wyranym ograniczeniu o niemal 35% w ostat-
nich dwch latach (tab. 1). W zakadzie Mielnik produkowane jest po kilka tysicy ton/rok
kredy technicznej i kredy malarskiej. Zdecydowan wikszo stanowi jednak niszej ja-
koci gatunki kredy pastewnej oraz najniszej jakoci kreda nawozowa.
Niewielkie zoa w rejonie Kornicy, eksploatowane okresowo przez prywatnych przed-
sibiorcw, s wykorzystywane niemal wycznie do produkcji niskiej jakoci kredy malar-
skiej. Wydobycie kredy z czterech eksploatowanych z w tym regionie wzroso w 2009 r.
do 16.5 tys. t, a czne wydobycie krajowe kredy piszcej w 2009 r. wynioso niemal
80 tys. t (tab. 1).
Niedostatek krajowej poday produktw kredowych na bazie kredy piszcej sprawi, e
w Polsce rozwina si produkcja tzw. kredy otrzymywanej poprzez mielenie odpowied-
niej czystoci wapieni (ang. ground calcium carbonate GCC). czna produkcja kre-
dy z wapieni w ostatnich latach wzrosa znaczco do ponad 700 tys. t w 2008 r. z wy-
ran redukcj o ponad 10% w 2009 r. (tab. 1). Dostarczana jest przez niektre zakady wa-
piennicze (patrz te: WAPIENIE, WAPNO): kreda techniczna (stosowana gwnie jako
wypeniacz, np. w przemyle chemicznym i ceramicznym) przez ZPW Trzuskawica
S.A., Lhoist Bukowa, Lhoist Opolwap; kreda malarska przez Lhoist Bukowa,
i w najwikszej iloci kreda pastewna przez ZPW Trzuskawica S.A., Lhoist
Bukowa i ZW Wojcieszw. Rne gatunki drobnomielonych wapieni (gwnie kredy pa-
stewnej) s wytwarzane take przez inne firmy, jak: Labtar w Tarnowie Opolskim, ZPSM
Minera w Waczu, APG Sokow koo Kielc, Techmot w Opolu, JARO S.A.
w Jaroszowie i inne.
478 KREDA PISZCA I SUROWCE POKREWNE
Tab. 1. Gospodarka kred
1
w Polsce CN 2509, PKWiU 08113010
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie
2
93.2 75.8 98.5 73.9 79.5
wtymze zoa Mielnik 93.2 70.3 96.0 69.5 63.0
Produkcja 542.4 484.4 688.2 780.2 676.8
Import 57.8 80.0 62.6 69.8 45.8
Eksport 0.7 1.1 5.0 5.2 2.7
Zuycie
p
599.5 563.3 745.8 844.8 719.9
1
rozumian jako kreda piszca, mielone wapienie lub mielony kalcyt
2
wydobycie kredy piszcej ze zoa Mielnik i maych z z rejonu Kornicy
rdo: GUS, BZKiWP
Odrbnym i nowym zagadnieniem jest produkcja w Polsce strcanego wglanu wapnia
(PCC). Od duszego ju czasu niewielkie iloci tego produktu (kilkaset ton/rok) wytwarza-
j Inowrocawskie Zakady Sodowe Soda-Mtwy (obecnie: Soda Polska Ciech)
z przeznaczeniem gwnie dla przemysu kosmetycznego i gumowego. Od poowy lat
1990-tych firma Specialty Minerals Poland Sp. z o.o., naleca do Minerals Technologies
Inc. (MTI) wiatowego lidera w produkcji strcanego wglanu wapnia dla przemysu
papierniczego wytwarza PCC w tzw. zakadzie satelitarnym przy najwikszej w Polsce
fabryce papieru w Kwidzyniu, nalecej do koncernu International Paper. Brak dokad-
niejszych danych o tym zakadzie, poza tym, e jego zdolnoci produkcyjne wynosz okoo
50 tys. t/r, oraz e zaopatruje on prawdopodobnie nie tylko fabryk w Kwidzyniu, ale i kilka
mniejszych zakadw.
Obroty
Niedobr na krajowym rynku najwyszej jakoci gatunkw kredy piszcej, mielonego
wglanu wapnia (GCC) oraz strcanego wglanu wapnia (PCC), wymusza konieczno im-
portu tego typu surowcw do Polski. Gwnym przedmiotem dostaw jest kreda szlamowana
kawakowa lub sproszkowana ze z w Rugii (pnocno-wschodnie Niemcy), w 2009 r. sta-
nowic okoo 76% cznego importu kredy i surowcw pokrewnych (pozycja CN 2509) do
Polski. Znaczcy w poprzednich latach import niszej jakoci kredy z Danii, od 2007 r. zmala
(tab. 2). Sprowadzany jest take mielony wglan wapnia (GCC) i by moe marginalne iloci
strcanego wglanu wapnia (PCC), gwnie ze Sowenii, Hiszpanii, Francji, Wielkiej Bryta-
nii i innych krajw europejskich. czna wielko zakupw tych surowcw wzrosa do
13.4 tys. t w 2008 r., przy ograniczeniu do 10.8 tys. t w 2009 r. (tab. 2).
Eksport kredy (wraz z mielonym wglanem wapnia) z Polski mia do niedawna znacze-
nie marginalne, do 2006 r. nie przekraczajc tysica ton na rok. Od 2007 r. wzrs on do
2.75.2 tys. t/r (tab. 1), bdc kierowany do kilku krajw ssiednich. By to zapewne gw-
nie eksport mielonych wapieni z zakadw w Trzuskawicy czy Bukowej (tab. 1).
Saldo obrotw kred i surowcami pokrewnymi ma stale warto ujemn. W 2008 r. po-
gbio si do ponad 15 mln PLN, przy pewnej poprawie w 2009 r. (tab. 3). rednie warto-
ci jednostkowe importu kredy i surowcw pokrewnych do Polski s zmienne (cho ostatnio
KREDA PISZCA I SUROWCE POKREWNE 479
Tab. 2. Kierunki importu kredy do Polski CN 2509
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 57.8 80.0 62.6 69.8 45.8
Dania 45.2 39.6 19.7 15.4 0.0
Francja 0.6 0.7 1.4 1.6 2.1
Hiszpania 1.5 2.5 2.7 2.7 1.7
Niemcy 8.8 34.2 34.7 41.0 35.0
Sowenia 0.7 1.1 1.3 5.1 5.3
Pozostae 0.6 0.3 0.6 1.4 1.1
rdo: GUS
rosnce), co wynika ze zmiennego udziau w imporcie kredy duskiej i niemieckiej o sto-
sunkowo niskiej wartoci jednostkowej (ok. 50 USD/t). Mielony wglan wapnia (GCC) im-
portowany z innych krajw ma najczciej warto jednostkow 240280 USD/t. S to war-
toci kilkukrotnie wysze od cen krajowych, ktre take wykazuj due zrnicowanie.
rednia jednostkowa warto produkcji krajowej, w ostatnich latach ksztatowaa si w prze-
dziale 3035 USD/t (tab. 4). Te stosunkowo niskie ceny krajowe czciowo wynikaj z fak-
tu, e do jej obliczenia uwzgldniono wielko i warto sprzeday kredy pastewnej (gw-
nie drobnomielonych wapieni z zakadw w rejonie Opola i Kielc), ktrej ceny oscyluj
w przedziale 70100 PLN/t. Tylko ceny kredy technicznej wyranie przekraczaj poziom
250 PLN/t (90 USD/t).
Zuycie
Krajowy popyt na wszystkie gatunki kredy otrzymywane z kredy piszcej lub mielo-
nych wapieni w ostatnim czasie osign poziom ponad 800 tys. t/r, przy 15% redukcji
w 2009 r. (tab. 1). Wikszo stanowi jednak kreda pastewna dla zwierzt hodowlanych
i kreda nawozowa, a przypuszczalnie tylko okoo 100 tys. t/r gatunki malarskie oraz tech-
niczne, stosowane gwnie jako wypeniacze w przemyle papierniczym, farb i lakierw,
tworzyw sztucznych, gumowym, ceramicznym i chemicznym. Dobre perspektywy rozwoju
tych bran sprawiaj, e wielko zuycia tych gatunkw kredy i mielonych wapieni moe
w najbliszych latach jeszcze umiarkowanie wzrosn. Jest spraw otwart, na ile to zapo-
trzebowanie bdzie pokrywane krajow produkcj, a na ile importem wysokogatunkowych
surowcw, gwnie z Europy Zachodniej.
Zakad produkcji strcanego wglanu wapnia w Kwidzyniu praktycznie w caoci po-
krywa potrzeby krajowych zakadw papierniczych na ten surowiec.
Tab. 3. Warto obrotw kred CN 2509
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 223 614 1935 2026 1418
Import 7767 7999 13497 17068 15080
Saldo -7544 -7385 -11562 -15042 -13662
rdo: GUS
Tab. 4. Wartoci jednostkowe produkcji i importu kredy do Polski
CN 2509, PKWiU 08113010
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 86.8 84.2 88.7 80.7 96.2
USD/t 26.8 26.8 31.6 35.2 30.6
PLN/t 134.4 144.6 215.5 244.5 329.4
USD/t 41.5 46.1 76.8 106.8 104.9
rdo: GUS
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zoa kredy piszcej zwizane s gwnie ze skaami wieku kredowego, a jedne z naj-
wikszych znane s w Niemczech na wyspie Rugia, a take w Danii, Peru i Indiach. Ich za-
soby na wiecie nie s znane.
Produkcja
Kreda piszca jest surowcem o znaczeniu krajowym lub co najwyej regionalnym. Dla-
tego statystyki wiatowe jej poday i zuycia nie s prowadzone, a dane na temat wielkoci
produkcji wyrywkowe. Najwikszymi jej wiatowymi producentami s niektre kraje euro-
pejskie, zwaszcza Niemcy (Kreidewerke Ruegen i Vereinigte Kreidewerke Damman
nalece do koncernu Omya), Dania (Faxe Kridt AS i Dankalk AS take nalece do
koncernu Omya), a poza Europ m.in. Indie i Peru (tab. 5). czna produkcja wiatowa, nie
liczc wydobycia kredy piszcej dla przemysu cementowego (np. w Wielkiej Brytanii, Pol-
sce i in.), zbliona jest do 56 mln t/r.
Znacznie wiksza jest wielko produkcji mielonego wglanu wapnia (GCC), ktrego
wiatowa produkcja w 2009 r. bya szacowana na ok. 75 mln t, w tym w Europie, Azji
i Ameryce Pn. po ok. 2022 mln t/r. Najwaniejszym wiatowym producentem tego surow-
ca jest szwajcarska firma Omya AG z kilkudziesicioma zakadami o cznej zdolnoci
produkcyjnej okoo 24 mln t/r, a drugim koncern Imerys (ponad 40 zakadw na caym
wiecie, czne zdolnoci produkcyjne ok. 10 mln t/r). Ostatnie dziesiciolecie przynioso
take szybki rozwj produkcji strcanego wglanu wapnia (PCC), ktra w Europie prze-
KREDA PISZCA I SUROWCE POKREWNE 481
Tab. 5. Produkcja kredy piszcej w wybranych krajach
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Dania 1950 1900 1950 1900
w
1900
Francja
s
673 554 583 580
w
580
Hiszpania
s
1000 1000 1000 1000 1000
Niemcy 1068 1309 1358 1495
w
1500
Polska 93 76 99 74 80
Szwecja
s
80 80 80 80 80
Wielka Brytania
1
7105 7376 7566 5874
w
6000
EUROPA . . . . .
Brazylia
s
35 35 35 35 35
Chile
s
41 16 15
w
34
w
30
Peru
s
101 201 335 495
w
500
AMERYKA PD. . . . . .
Indie 120 120 125 125 125
Pakistan 8 6 3
w
3
w
3
w
AZJA . . . . .
1
2/3 dla przemysu cementowego
rdo: MY
kroczya 1.5 mln t/r, w USA zbliya si do 2.0 mln t/r, a w Japonii przekracza 0.5 mln t/r.
Jego czna wiatowa poda jest oceniana na 45 mln t/r. Najwaniejszym wiatowym pro-
ducentem jest amerykaska firma Minerals Technologies Inc. (MTI) z ponad 50 zakada-
mi PCC w 14 krajach, gwnie w Ameryce Pnocnej i Europie, ale take w Ameryce Po-
udniowej, Azji Poudniowo-Wschodniej i na Bliskim Wschodzie.
Obroty
Handel kred piszc prowadzony jest na skal lokaln bd regionaln. Jej gwnymi
dostawcami na rynku europejskim s m.in. Niemcy i Dania, a na amerykaskim przypu-
szczalnie Peru i Brazylia. Obroty mielonym wglanem wapnia (GCC) wystpuj take na
poziomie regionalnym. W Europie gwnym dostawc jest firma Omya AG z zakadw
w Norwegii, Finlandii, Austrii, Woszech i Francji. Obroty strcanym wglanem wapnia
(PCC) maj bardzo ograniczony charakter (zakady PCC zlokalizowane gwnie przy du-
ych zakadach papierniczych).
Zuycie
Brak bliszych danych o wielkoci zuycia kredy piszcej lub jej substytutw na wie-
cie, bd w poszczeglnych krajach. Stosowane s powszechnie w przemysach: papierni-
czym, farb i lakierw, tworzyw sztucznych, farmaceutycznym, kosmetycznym, chemicz-
nym, ceramicznym. Frakcja mielonego wglanu wapnia 1022 m jest uywana gwnie
do produkcji uszczelniaczy, kitw i w przemyle gumowym, a frakcja 310 m oraz kreda
piszca znajduj zastosowanie w przemyle papierniczym, farb i lakierw, tworzyw sztucz-
nych i gumowym, a gatunki mikronizowane (3 m) take w przemyle papierniczym, farb
i lakierw oraz tworzyw sztucznych. W Europie okoo 60% mielonego wglanu wapnia zu-
ywane jest w przemyle papierniczym, okoo 15% jako napeniacz tworzyw sztucznych,
8% do farb i lakierw, a 17% do innych zastosowa. czne jego zuycie w Europie siga
20 mln t/r. Strcany wglan wapnia stosowany jest przede wszystkim w papiernictwie
(95%), a niewielkie iloci take w brany kosmetycznej czy gumowej. Jego zuycie w Eu-
ropie oceniane jest na ponad 2 mln t/r, a na wiecie na ponad 5 mln t/r.
Ceny
Ceny poszczeglnych gatunkw kredy nie podlegaj notowaniom, lecz s negocjowane
i ustalane w kontraktach midzy sprzedawc a nabywc. Zwykle ksztatuj si na poziomie
kilkudziesiciu USD/t. Ceny mielonego wglanu wapnia (niemikronizowanego) na rynku
europejskim wynosiy 6075 GBP/t, podczas gdy na rynku amerykaskim 2126 USD/t.
Ceny gatunkw mikronizowanych, notowane na rynku amerykaskim, s wysze i miesz-
cz si w przedziale 200290 USD/t. Natomiast ceny strcanego wglanu wapnia s nieco
nisze w USA zwykle w granicach 275375 USD/t, ni w Europie 340550 GBP/t.
Najwyszej klasy gatunki strcanego wglanu wapnia, o uziarnieniu poniej 0.4 m i mo-
dyfikowane powierzchniowo, mog osiga ceny nawet do 750 USD/t.
KRUSZYWA MINERALNE
Kruszywa mineralne rnych typw stosowane s komplementarnie w budownictwie,
w tym drogowym i kolejowym. Powoduje to, i gospodark nimi naley rozpatrywa cz-
nie z wydzieleniem ich zasadniczych rodzajw. Poszczeglne rodzaje kruszyw rnice si
jakoci i uziarnieniem, czsto konkuruj midzy sob, bd s stosowane jako substytuty.
Std w komplementarnym ujciu do kruszyw mineralnych zaliczamy:
kruszywa naturalne pozyskiwane ze z kopalin, ktre nie zostaj poddane adnej ob-
rbce poza przerbk mechaniczn (kruszenie, klasyfikacja, pukanie); dziel si one na:
kruszywa naturalne wirowo-piaskowe, pozyskiwane ze z lunych ska osado-
wych;
kruszywa naturalne amane, wytwarzane drog urabiania i mechanicznej przerb-
ki zwizych kamieni budowlanych i drogowych oraz pokrewnych kopalin;
kruszywa sztuczne uzyskiwane z odpadw pogrniczych i pohutniczych oraz przetwa-
rzania (np. termicznego) innych surowcw pierwotnych i wtrnych;
kruszywa z recyklingu uzyskiwane w wyniku przerbki nieorganicznego materiau za-
stosowanego uprzednio w budownictwie.
Pojcie kruszyw mineralnych nie obejmuje piaskw do produkcji wyrobw z betonu ko-
mrkowego i cegy wapienno-piaskowej (por.: PIASKI DO PRODUKCJI WYROBW
WAPIENNO-PIASKOWYCH I BETONW KOMRKOWYCH), piaskw podsadz-
kowych (por.: PIASKI PODSADZKOWE) oraz wyej cenionych piaskw formierskich
i piaskw do badania jakoci betonu, zaliczanych cznie do grupy piaskw przemysowych
(por.: PIASKI PRZEMYSOWE), jak rwnie piaskw szklarskich (por.: PIASKI
SZKLARSKIE).
Za kruszywa naturalne wirowo-piaskowe uznaje si lun mieszanin materiau
okruchowego, w ktrego skad wchodz otoczaki, wir i piasek. W grupie tej wyrni
mona, w zalenoci od skadu ziarnowego oraz sposobu i stopnia przerbki:
kruszywa wirowo-piaskowe niekruszone: piasek zwyky surowy 02 mm i klasyfi-
kowany 0.0632 mm, wiry (frakcje 24, 48, 816, 1631.5, 31.563 mm oraz frakcje
mieszane np. 28, 216, 231.5 mm), mieszanki klasyfikowane (np. frakcje 04, 08,
016, 031.5, 063 mm), mieszanki nieklasyfikowane (np. frakcje 016, 031.5, 063 mm)
i otoczaki (63 mm);
kruszywa naturalne wirowo-piaskowe kruszone: piasek amany 02 mm lub 0.063
2 mm, grysy z otoczakw(frakcje jak u wirw) oraz mieszanki z otoczakw (frakcje
identyczne jak mieszanek naturalnych).
Dla lepszego poznania struktury rynku naturalnych kruszyw piaskowo-wirowych, za-
rwno po stronie poday jak i popytu wprowadzono ich podzia jakociowy ze wzgldu na

wielko punktu piaskowego kopaliny na 5 rodzajw; piaski o pp 90%, piaski z domieszk wi-
rw o pp 7590%, kruszywa piaskowo-wirowe o pp. 5075%, kruszywa wirowo-piaskowe
o pp 2550% oraz kruszywa wirowe o pp 25%. Dwa pierwsze rodzaje kruszyw rzadko
podlegaj wzbogacaniu i stosowane s przewanie w stanie surowym w przeciwiestwie do
pozostaych 3 ich rodzajw, ktre stosowane w stanie surowym nosz nazw posplki lub
mieszanki nieklasyfikowanej. Natomiast pozyskiwane z nich po wzbogacaniu produkty
odpowiadaj wirom, mieszankom klasyfikowanym i piaskom klasyfikowanym, zawiera-
jcych w wielu przypadkach dodatki kruszyw kruszonych z tzw. nadziarna lub otoczakw.
Skaami zwizymi, przydatnymi do produkcji kruszyw naturalnych amanych, s skay
magmowe, metamorficzne i osadowe, wykazujce odpowiedni odporno na dziaanie czyn-
nikw klimatycznych (wilgo, mrz, agresywne skadniki powietrza) oraz wytrzymao na
ciskanie i cieranie, zwizo, wskanik emulgacji itp. S one pozyskiwane ze z przy uy-
ciu silnych materiaw wybuchowych. Urobek jest sortowany i kruszony, a ksztat kruszywa
moe by modyfikowany drog granulowania. W grupie tej wyrnia si zatem:
kruszywa naturalne amane zwyke: kamie amany (63250 mm), tucze (31.5
63 mm), kliniec (431.5 mm) i mia (04 mm),
kruszywa amane granulowane: grysy w kilku frakcjach (263 mm), piasek amany
(02 mm) i mieszanki kruszywa naturalnego amanego (rne frakcje w przedziale
063 mm).
Kruszywa sztuczne produkowane s z kopalin ilastych lub odpadw przemysowych.
Mona tu wyrni:
kruszywa sztuczne z surowcw ilastych poddanych obrbce termicznej, np. keram-
zyt (gliniec lub amerykaski haydit) i glinoporyt;
kruszywa sztuczne z odpadw przemysowych po obrbce termicznej, m.in. gralit,
upkoporyt, popiooporyt, pumeks hutniczy, uel granulowany i inne.
kruszywa sztuczne z odpadw przemysowych nie poddanych obrbce termicznej,
np. elporyt (rozdrobniony uel odprowadzany z elektrownianych palenisk pyowych),
upkoporyt ze zwaw (rozdrobnione i rozsortowane upki przywgowe samoczynnie
przepalone na starych zwaach kopal wgla), popi lotny, uel wielkopiecowy, uel
stalowniczy i inne.
kruszywa organiczne, produkowane z tworzyw sztucznych.
Kruszywa naturalne s jednymi z najpowszechniej wykorzystywanych przez gospodar-
k surowcw mineralnych. Pospolito wystpowania ich z sprawia, e w wielu krajach
brak danych na temat wielkoci ich produkcji, ktra zaley cile od koniunktury gospodarczej
w danym pastwie. czn wiatow produkcj kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych
ocenia si na co najmniej 7 mld t/r, a kruszyw naturalnych amanych na co najmniej
6 mld t/r. Znaczenie gospodarcze kruszyw sztucznych oraz kruszyw z recyklingu ronie,
w szczeglnoci w krajach wysoko rozwinitych gospodarczo, przekraczajc 400 mln t/r.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Kruszywa naturalne wirowo-piaskowe s kopalin powszechnie wystpujc w Polsce
i tworz zoa o ogromnych zasobach. Przewanie zwizane s ze zlodowaceniami, gwnie
484 KRUSZYWA MINERALNE
ze zlodowaceniem pnocnopolskim. W dolinach rzecznych w Karpatach i Sudetach
znajduje si okoo 40% zasobw tych kruszyw, przy czym obecne w dolinach rzek sudec-
kich charakteryzuj si najwysz w kraju jakoci. Znane s take zoa morskie w poudnio-
wej czci Batyku (awica Poudniowa, Supska, Koszaliska). W Polsce wg stanu na
31.12.2009 r. udokumentowanych byo 7323 z kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych
z cznymi zasobami okoo 16245 mln t. Najzasobniejsze zoa tych kruszyw znane s w re-
gionie dolnolsko-opolskim i karpackim, a take w Polsce pnocno-wschodniej. W 2009 r.
eksploatowanych byo 1937 z, a zaniechanych 1686 (BZKiWP, 2010).
Skay przydatne do produkcji kruszyw naturalnych amanych (dokumentowanych w gru-
pie z kamieni budowlanych i drogowych) wystpuj przede wszystkim na Dolnym ls-
ku (54% krajowych zasobw), w Grach witokrzyskich (22%), w Karpatach (12%)
i w regionie lsko-krakowskim (9%). Okoo 3% zasobw przypada na inne regiony kraju.
Ogem wg stanu na 31.12.2009 r. udokumentowanych byo w Polsce 685 z kamieni bu-
dowlanych i drogowych. Ich czne zasoby bilansowe wynosiy ok. 9784 mln t (BZKiWP,
2010). Nie s w tym uwzgldnione zasoby z: wapieni dla przemysu wapienniczegoi ce-
mentowego, dolomitw hutniczych i ceramicznych, upkw fyllitowych i yszczykowych
oraz upkw kwarcytowych. Na Dolnym lsku wystpuj zoa wysokiej jakoci ska li-
tych, przede wszystkim granitw, bazaltw i melafirw, a take gabra/diabazu, syenitw,
porfirw, gnejsw, amfibolitw, serpentynitw, migmatytw, hornfelsw, piaskowcw i sza-
rogazw. W regionie witokrzyskim obecne s gwnie zoa wapieni, dolomitw, pias-
kowcw (w tym kwarcytowych) oraz chalcedonitw. Wyyna Czstochowsko-Krakowska
znana jest ze z ska wylewnych (porfiry, diabazy, melafiry) oraz dolomitw i wapieni,
natomiast Karpaty niemal wycznie z piaskowcw. Wedug typw ska, najwiksze zasoby
udokumentowano dla wapieni (1743 mln t), granitw (1586 mln t), piaskowcw (1562 mln t),
dolomitw (996 mln t), porfirw (726 mln t), bazaltw (603 mln t), gabra i diabazu
(522 mln t) oraz melafirw (495 mln t).
Jednym z surowcw do produkcji kruszyw sztucznych s powszechnie wystpujce ko-
paliny ilaste, charakteryzujce si odpowiednim wspczynnikiem pcznienia lub ciarem
nasypowym. Udokumentowano pod tym ktem 42 zoa, zlokalizowane w rnych rejo-
nach kraju, wrd ktrych najwiksze wystpuj w Pomorskiem i Lubelskiem. czne ich
zasoby na koniec 2009 r. wynosiy 169.7 mln m
3
co odpowiada wagowo 339.4 mln t
(BZKiWP, 2010).
Wanym rdem surowcw do produkcji kruszyw sztucznych s odpady przemysowe,
w tym: ule paleniskowe i popioy lotne z elektrowni wglowych, ule wielkopiecowe,
stalownicze, szybowe z metalurgii elaza i metalurgii metali nieelaznych, a take odpady
powgowe.
Materia (gwnie betonowy) pochodzcy z prac rozbirkowych obiektw budowlanych
jest wanym, cho do tej pory w warunkach polskich w duym stopniu dopiero potencjal-
nym rdem do produkcji kruszyw z recyklingu. Wanym aspektem moliwoci wykorzy-
stania takiego materiau jest moliwo selektywnego pozyskiwania elementw betonowych
w trakcie prowadzenia prac rozbirkowych.
Produkcja
Kruszywa mineralne pozyskiwane s z rnych rde, w przewaajcej mierze ze z
kopalin. W ostatnich latach wzrosa ich produkcja ze rde wtrnych, gwnie z odpadw
grnictwa innych kopalin oraz przemysu metalurgicznego i energetycznego. Ta proekolo-
KRUSZYWA MINERALNE 485
giczna dziaalno jest jednak ograniczona ilociowo, regionalnie i czasowo, co powoduje,
e kruszywa naturalne, pozyskiwane ze z, s i pozostan w przyszoci podstawowym
rdem pokrycia zapotrzebowania gwnych odbiorcw.
Krajowe wydobycie kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych po ograniczeniu o 25%
na pocztku dekady, wobec bardzo szybko odradzajcego si zapotrzebowania, w latach
20032008 notowao dynamiczny wzrost, cznie a o ok. 120% do rekordowych niemal
150 mln t w 2008 r. Jednake w 2009 r., wskutek kryzysu w budownictwie, zmalao o 5.5%
do niemal 141 mln t (tab. 1).
Najwiksze wydobycie kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych pochodzi z woje-
wdztw o znaczcej ich bazie zasobowej, jak rwnie z wojewdztw, gdzie zapotrzebowanie
na te surowce majce z reguy charakter surowcw lokalnych jest wysokie. Do pierw-
szych zaliczy naley m.in. wojewdztwa dolnolskie, maopolskie, podlaskie, warmisko-
-mazurskie, czy zachodniopomorskie, do drugich wojewdztwa mazowieckie, pomor-
skie, kujawsko-pomorskie, wielkopolskie, dzkie oraz lskie. Wydobycie w 6 wojewdz-
twach przekroczyo 10 mln t/r, a prym pord nich wiod dolnolskie i mazowieckie
(tab. 1). Znaczenie poszczeglnych regionw jest zmienne, co pozostaje w zwizku ze stop-
niem intensywnoci robt drogowych i budowlanych prowadzonych w danym wojewdz-
twie. Dobrym przykadem bya tu w poprzednich latach intensyfikacja wydobycia kruszyw
w wojewdztwach dzkim, wielkopolskim, lubuskim i zachodniopomorskim, zwizana
m.in. z budowan w tych rejonach autostrad A-2, z kolei w latach 20072009 w woje-
wdztwie pomorskim i kujawsko-pomorskim (budowa autostrady A-1) oraz mazowieckim
Tab. 1. Wydobycie kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie czne 99648 116561 139388 149312 140890
Dolnolskie 9362 11999 13054 14064 14374
Kujawsko-Pomorskie 2867 4306 7007 4471 9362
Lubelskie 2554 2949 3891 3959 3439
Lubuskie 2564 4039 4680 4188 4094
dzkie 10791 7447 7920 8350 7994
Maopolskie 7796 9343 10777 11713 12025
Mazowieckie 9899 15064 17764 18153 14306
Opolskie 3086 4279 5125 6493 6848
Podkarpackie 3973 4334 4683 5907 5928
Podlaskie 7139 9117 13018 10972 9010
Pomorskie 5206 7203 10586 11072 12094
lskie 4333 5789 6023 7963 6679
witokrzyskie 1070 1531 1608 2035 2276
Warmisko-Mazurskie 6767 9283 12401 12487 11099
Wielkopolskie 14179 8219 8730 9658 8754
Zachodniopomorskie 8062 11660 12121 17734 12608
Batycki Obszar Morski 93
rdo: BZKiWP, W
(przebudowa i budowa drg ekspresowych S7 i S8). Tradycyjnie najmniejsze iloci kruszy-
wa naturalnego wirowo-piaskowego, i to gwnie piasku, pozyskiwane s w witokrzys-
kiem i Lubelskiem. Eksploatacj z obszaru morskiego ponownie okresowo prowadzono
w 2008 r. (tab. 1).
Wrd ogromnej iloci czynnych zakadw produkcji kruszyw naturalnych wirowo-
-piaskowych (ponad 1900), wytwarzajcych podstawowe ich sortymenty, tylko w czternastu
wielko wydobycia w 2009 r. przekroczya 1 mln t/r, w 43 miecio si w przedziale
5001000 tys. t/r, a w 253 w przedziale 100500 tys. t/r. A 76% cznej liczby kopal to za-
kady mae, gdzie wydobycie nie przekracza 50 tys. t/r, a najczciej nawet 10 tys. t/r (tab. 2).
Dane o produkcji sektora grniczego gromadzone s tylko od firm zatrudniajcych mini-
mum 10 pracownikw, wskutek czego znaczna liczba maych producentw nie jest uwzgldnio-
na w wielkoci produkcji kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych w Polsce, sprawozdawa-
nej przez GUS. Jest to zwaszcza widoczne, porwnujc wielko wydobycia tych kruszyw
w Polsce (140.9 mln t w 2009 r.) z oficjalnymi danymi na temat ich produkcji (78.5 mln t,
tab. 3). Wobec tego oszacowano wielko produkcji poszczeglnych asortymentw naturalnych
kruszyw wirowo-piaskowych na podstawie wydobycia, punktu piaskowego oraz wyposaenia
technicznego poszczeglnych zakadw. Oszacowana w ten sposb rzeczywista produkcja tego
Tab. 2. Struktura kopal kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych
w Polsce w 2009 r.
Wojewdztwa
Kopalnie wg wydobycia rocznego [tys. t/r]
5
0
5
0
1
0
0
1
0
0
2
0
0
2
0
0
5
0
0
5
0
0
1
0
0
0
1
0
0
0
R
a
z
e
m
Liczba kopal 1498 156 133 120 43 14 1964
Dolnolskie 52 11 11 12 8 2 96
Kujawsko-Pomorskie 118 9 5 7 2 2 143
Lubelskie 136 6 4 2 148
Lubuskie 43 7 4 6 1 61
dzkie 156 11 5 6 1 179
Maopolskie 40 17 20 14 5 96
Mazowieckie 259 18 13 9 2 2 303
Opolskie 24 1 2 6 4 1 38
Podkarpackie 90 9 10 6 1 116
Podlaskie 111 4 12 4 4 1 136
Pomorskie 73 7 11 12 2 2 107
lskie 24 9 7 12 1 53
witokrzyskie 28 9 6 1 44
Warmisko-Mazurskie 77 15 4 11 3 2 112
Wielkopolskie 234 13 14 4 1 266
Zachodniopomorskie 33 10 5 8 8 2 66
rdo: BZKWiP
sektora wykazywaa dynamiczny wzrost od 2003 r. i w 2008 r. przekroczya 141 mln t, przy
ograniczeniu do 134.5 mln t w 2009 r. zwizanym z kryzysem w budownictwie (tab. 3). Na
rnic midzy wielkoci wydobycia a wielkoci produkcji skadaj si przede wszystkim
straty przerbcze, ktre w ostatnim roku oszacowano na 6.4 mln t. Podobnie jak w przypadku
wydobycia wielko produkcji ponad 10 mln t/r wykazuje te same 6 wojewdztw, przy czym
w dolnolskim, maopolskim i warmisko-mazurskim, a take podlaskim dominuj wiry
i inne surowce klasyfikowane, natomiast w mazowieckim, zachodniopomorskim i pomorskim
piaski surowe i piaski surowe z domieszk wirw (tab. 4).
Najwikszy udzia w produkcji kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych maja piaski
wzbogacone (tab. 4), na ktre w caoci brak jest jednak zbytu, zwaszcza w Polsce pnoc-
nej i zachodniej, gdzie s hadowane lub zatapiane w wyrobisku. Wskutek tego jego fak-
tyczne zuycie jest znacznie mniejsze ni produkcja i szacowane jest na ponad 28 mln t/r
w okresie ostatnich 3 lat (tab. 4) z rekordow iloci ponad 30 mln t w 2008 r. Take
w ostatnich latach zwraca uwag dynamiczny wzrost produkcji piasku surowego, piasku
surowego z domieszk wirw oraz pospki, wykorzystywanych w okoo 90% dla potrzeb
budownictwa komunikacyjnego (podbudowa modernizowanych lub nowych autostrad oraz
drg szybkiego ruchu). Dobitnie o tym wiadcz przykady wojewdztw wielkopolskiego,
Tab. 3. Gospodarka kruszywami naturalnymi wirowo-piaskowymi w Polsce
CN 2505 90, 2517 10 10, PKWiU 08121190, 08121210
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie
1
99648 116561 139388 149312 140890
Produkcja
2
56319 63234 71016 77529 78487
Piaski budowlane 25900
s
33745
s
36890
s
41040
s
39590
s
wiry, grysy z otoczakw
i mieszanki klasyfikowane
30419 29489 34126 36489 38897
Produkcja
3
94720
w
109825
w
131792
w
141383
w
134515
Piaski niewzbogacone 22613
w
22542
w
29954
w
31550
w
29097
Piaski niewzbogacone
z domieszk wirw
11757
w
9799
w
9812
w
14062
w
18214
Pospki 4465
w
4989
w
7441
w
4629
w
5232
wiry 22643
w
29001
w
34084
w
36197
w
32745
Mieszanki klasyfikowane 4365
w
6186
w
5998
w
6755
w
5581
Piasek klasyfikowany 28877
w
37308
w
44503
w
48190
w
43646
sprzedany 20580
w
24636
w
28494
w
30506
w
28873
Import
2
116 197 944 1424 1188
Piaski 7 3 4 204 174
wiry i mieszanki 109 194 940 1220 1014
Eksport
2
282 415 135 88 128
Piaski 82 258 76 55 101
wiry i mieszanki 200 157 59 33 27
Zuycie
2
56153 63016 71825 78865 79547
Zuycie
3
86257
w
96935
w
116592
w
125035
w
120802
rdo:
(1)
OW+BZKiWP,
(2)
GUS,
(3)
OW
Tab. 4. Struktura asortymentowa produkcji kruszyw naturalnych
wirowo-piaskowych w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Dolnolskie 8962 11403
w
12396 13239 13802
Piasek surowy 2317 2816 2637 2754 4203
Piasek surowy z domieszk wirw 1026 947 636 989 2637
Pospki 99 168 202 137 168
wiry 2714 3568
w
4433 4572 3272
Mieszanki klasyfikowane 504 865 626 616 428
Piasek klasyfikowany 2302 3039 3862 4171 3094
Kujawsko-pomorskie 2768 4193
w
6861
w
4314
w
9139
Piasek surowy 435 1578 3726 1119 3591
Piasek surowy z domieszk wirw 478
w
536
w
561
w
714
w
2755
Pospki 96
w
121
w
278
w
148
w
148
wiry 601 684
w
787
w
800
w
877
Mieszanki klasyfikowane 179 183
w
225
w
211
w
225
Piasek klasyfikowany 979 1091
w
1284
w
1322 1543
Lubelskie 2504 2887 3826 3890 3364
Piasek surowy 2129 2443 3166 3314 2788
Piasek surowy z domieszka wirw 166 127 330 249 317
Pospki 18 63 73 27 8
wiry 48 59 60 70 65
Lubuskie 2455 3854 4391 3979 3941
Piasek surowy 375 498 1571 795 1217
Pospki 7 2 53 79 40
wiry 691 987 787 823 683
dzkie 10806 7279 7727 8144 7700
Piasek surowy 6766 3315 3280 3255 2756
Pospki 265 99 152 234 49
wiry 636 627 719 726 799
Maopolskie 7099
w
8621
w
10030
w
10914
w
11210
Piasek surowy 136 174 223 273 190
Pospki 643
w
578
w
885
w
650
w
486
wiry 3037
w
3630
w
4029
w
4611
w
4843
w
646
w
705
w
754
w
802
w
3373
w
3944
w
4361
w
4485
Mazowieckie 9584 14608 17340
w
17649
w
13895
Piasek surowy 1537
w
3067
w
5898
w
4894
w
2941
Piasek surowy z domieszka wirw 2181
w
3217
w
2742
w
3486
w
3393
Pospki 562
w
751
w
605
w
540
w
530
wiry 2060 2934 3062 3205 2578
Opolskie 2930 4058 4849 6136 6458
Piasek surowy 137 128 86 93 117
Pospki 45 68 148 63 79
wiry 1240 1708 1967 2781 2972
Podkarpackie 3739 4089 4408 5517
w
5562
Piasek surowy 358 490 473 640 599
Pospki 199 217 204 474 655
wiry 1189 1277 1425 1655 1509
Piasek klasyfikowany 1659 1682 1823 2244
w
2167
Podlaskie 6850 8704
w
12031
w
10343
w
9215
Piasek surowy 72 123 61 76 83
Pospki 1858 1701
w
1927
w
733
w
1013
wiry 1935 2812
w
4382
w
4035
w
3630
Mieszanki klasyfikowane 304 330
w
509
w
417
w
314
Piasek klasyfikowany 2282 3296
w
5168
w
4643
w
3630
Pomorskie 5003
w
6934 10339 10715 11704
Piasek surowy 672 1484 3130 3066 1859
Piasek surowy z domieszk wirw 279 801 943 619
w
1782
Pospki 187 406 1862 414
w
942
wiry 1514 1405 1771 2753 2953
w
804 221 248 238
lskie 4105 5439 5677 7635 6338
Piasek surowy 802 874 990 2694 1154
Pospki 33 13 37 13 89
wiry 1548 2089 2066 2155 2085
dzkiego, mazowieckiego, a w ostatnim okresie pomorskiego, kujawsko-pomorskiego i za-
chodniopomorskiego (tab. 4).
Drugim co do wielkoci produkowanym asortymentem kruszyw s wiry, dla ktrych od-
notowano bardzo wysoki wzrost produkcji do ponad 36 mln t w 2008 r. (tab. 4), zwaszcza
wskutek rozwoju wydobycia i produkcji w wojewdztwach: dolnolskim i maopolskim (po
ponad 4 mln t/r), a take mazowieckim, podlaskim, warmisko-mazurskim i zachodniopomor-
skim (ponad 3 mln t/r). W ostatnim roku ich produkcja zmalaa o ok. 3.5 mln t, gwnie
w wojewdztwie dolnolskim, mazowieckim, podlaskim i zachodniopomorskim. Cech
witokrzyskie 1025 1457 1524 1922 2142
Piasek surowy 601 679 732 910 1153
Pospki 7 12 33 1 35
wiry
Mieszanki klasyfikowane
Warmisko-mazurskie 6388 8758 11736 11818 10529
Piasek surowy 65 75 116 116 667
Pospki 315 567 760 763 742
wiry 2499 3243 4312 4043 3105
Wielkopolskie 14011 8041 8494 9415
w
8466
Piasek surowy 6015 4029 3463 4141
w
4590
w
1423
Pospki 109 195 143 329 203
wiry 629 656 757 721
w
569
Mieszanki klasyfikowane 367 386 525 975
w
404
Piasek klasyfikowany 1414 1547 1932 1730
w
1277
Zachodniopomorskie 6491 9498 9883 15753
w
11050
Piasek surowy 196 769 402 3410 1189
w
2195
Pospki 22 28 79 24 45
wiry 2302 3322 3527 3247 2805
czna produkcja krajowa 94720
w
109825
w
131792
w
141383
w
134515
Piasek surowy 22613
w
22542
w
29954
w
31550
w
29097
Piasek surowy z domieszk wirw 11757
w
9799
w
9812
w
14062
w
18214
Pospki 4465
w
4989
w
7441
w
4629
w
5232
wiry 22643
w
29001
w
34084
w
36197
w
32745
w
6186
w
5998
w
6755
w
5581
w
37308
w
44503
w
48190
w
43646
rdo: OW
charakterystyczn jest brak produkcji wirw w wojewdztwie witokrzyskim i niewielka
ich ilo pozyskiwana w lubelskim (tab. 4). Przyczyn s warunki geologiczne wystpowa-
nia tame z kruszywa i zwizany z tym bardzo wysoki ich punkt piaskowy.
Struktura asortymentowa produkcji kruszyw wirowo-piaskowych jest odmienna w r-
nych regionach kraju, zalec od moliwoci produkcji wirw ze z, a take od zapotrze-
bowania na poszczeglne rodzaje kruszyw w danym regionie. Przykadowo, wikszy udzia
wirw notowany jest w wojewdztwach zachodnich (dolnolskie, opolskie, lskie, lubus-
kie i zachodniopomorskie), poudniowo-wschodnich (maopolskie, podkarpackie) a take
w NE Polsce (podlaskie i warmisko-mazurskie), skd znaczne iloci wirw s kierowane
na odlege, a zarazem bardziej chonne rynki regionalne (np. warszawski, dzki czy po-
znaski). Regiony wok duych metropolii (Warszawa, Krakw, Wrocaw, Gdask) maj
bardziej zrwnowaon struktur produkcji (tab. 4), przy czym zaley to te od moliwoci
pozyskania frakcji wirowych.
O rozwoju wydobycia i produkcji kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych decyduj
ogromni producenci, o produkcji rocznej 5 mln t/r oraz wielcy producenci o produkcji rocz-
nej 1 mln t/r (tab. 5), na ktrych cznie przypadao w 2009 r. niemal 42% cznej krajowej
poday. Byo to w 2009 r. 17 firm lub grup producenckich, z ktrych znaczn cz stanowi
Tab. 5. Najwiksi producenci kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych
w Polsce w 2009 r.
Producent Wojewdztwo
Udzia
w rynku
[%]
Udzia czny
Grade Kruszywa Opolskie, Dolnolskie, Lubuskie, Podlaskie 4,82
Cemex Polska Sp. z o.o. Opolskie, Mazowieckie, Maopolskie,
Warmisko-Mazurskie, dzkie
3.85
Lafarge Kruszywa Sp. z o.o. Zachodniopomorskie, Pomorskie,
Mazowieckie, Maopolskie, Lubuskie
3.83
Kruszgeo S.A. Rzeszw Podkarpackie, Maopolskie 3.66
Tarmac Polska dzkie, Dolnolskie, Lubuskie 3.06
Olsztyskie KSMSp. z o.o. Warmisko-Mazurskie, Mazowieckie,
Pomorskie
3.06
ZPKRupiscy S. J. Podlaskie, Mazowieckie, Dolnolskie 2.16
Szczeciskie KSMS.A. Zachodniopomorskie, Lubuskie 2.06
Grupa Szczepaski-Dura-Danilewicz Zachodniopomorskie 2.05
Kruszgeo Wielkopolskie Kopalnie Sp. z o.o. Wielkopolskie 2.01
Budokrusz Sp. z o.o. Mazowieckie, Warmisko-Mazurskie 1.59
Krakowskie ZEKS.A. Maopolskie, lskie 1.22
PPDMSuwaki S.A. Podlaskie, Warmisko-Mazurskie 0.90
PPKMiLKatowice S.A. lskie 0.83
Lubelskie KSMSp. z o.o. Lubelskie 0.81
JDTrade Sp. z o.o. Opolskie 0.63
Suwalskie KSMSp. z o.o. Podlaskie, Warmisko-Mazurskie 0.52
rdo: W
dawne pastwowe Kopalnie Surowcw Mineralnych. Aktualnie niemal wszystkie z nich s
sprywatyzowane, z reguy wielozakadowe, dysponujce kilkoma lub kilkunastoma zoami
o produkcji rocznej powyej 1 mln t/r kruszyw klasyfikowanych, a w przypadku najwik-
szych firm nawet powyej 5 mln t/r (tab. 5). Zdecydowany prym wrd nich wiod: grupa
producencka Grade Kruszywa (grupuje dotychczasowe trzy firmy: Zielonogrskie KSM,
Opolskie KSM i Biaostockie KSM), grupa producencka Tarmac (grupuje firmy: Wrocaw-
skie KSM i KSM Kosmin) przejta w 2010 r. przez Eurovia, Lafarge Kruszywa i Kru-
szgeo S.A. Rzeszw, Olsztyskie Kopalnie Surowcw Mineralnych Sp. z o.o., nalece
do CRH plc (Irlandia) oraz od 2009 r. Cemex Polska. Do wielkich nale m.in. spki pra-
cownicze: Szczeciskie Kopalnie Surowcw Mineralnych S.A., Kruszgeo Wielkopolskie
Kopalnie Sp. z o.o., oraz Suwalskie Kopalnie Surowcw Mineralnych Sp. z o.o. (tab. 5).
Wrd duych producentw znajduje si kilka firm stricte prywatnych, powstaych w latach
1990-tych i bazujcych na jednym lub 23 zoach. Przykadem jest w szczeglnoci nieformal-
na grupa 7 zakadw w zachodniopomorskim, kady o produkcji 1001000 tys. t/r, nalecych
do pp. Szczepaski-Dura-Danilewicz. Znaczenie niektrych dostawcw, zwaszcza piasku
i pospki, bywa okresowe, co wie si z realizacj w danym regionie duych inwestycji iny-
nieryjnych. Znaczcych producentw kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych brak w woje-
wdztwie witokrzyskim, a to ze wzgldu na brak tame odpowiednich jakociowo z kru-
szyw. Due (5001000 tys. t/r) i rednie firmy (100500 tys. t/r) dostarczaj ponad 30% produk-
cji, przewanie kruszyw klasyfikowanych. Z reguy s to firmy prywatne oraz cz mniejszych,
dawnych pastwowych Kopal Surowcw Mineralnych. Natomiast firmy mae, gwnie nale-
ce do osb fizycznych, spki gminno-komunalne lub prywatne dostarczaj obecnie niemal
30% poday, w 90% piasek nieklasyfikowany, piasek nieklasyfikowany z domieszk wirw
lub pospk. Ilociowo zdecydowanie dominuj kopalnie bardzo mae o wydobyciu lub pro-
dukcji do 50 tys. t/r. Najwicej takich zakadw bo ponad 200 dziaa na Mazowszu,
w Wielkopolsce, nieco mniej w dzkiem i na Lubelszczynie. Z kolei najmniej takich firm
funkcjonuje w wojewdztwach; lskim, opolskim, maopolskim, lubuskimi dolnolskim.
Wydobycie kamieni budowlanych i drogowych (amanych i blocznych), ktre uytko-
wane s przede wszystkim do produkcji kruszyw naturalnych amanych, po maym ograni-
czeniu w latach 20012002, od 2003 r. dynamicznie roso, osigajc rekordowy poziom
53.1 mln t w 2009 r. (tab. 6). Warunki geologiczne, jak i lokalizacja z sprawiaj, e ich
wydobycie skoncentrowane jest na poudniu Polski z wyran dominacj wojewdztwa dol-
nolskiego, na ktre przypada 4753% cznego wydobycia. Okoo 2427% udzia ma
wojewdztwo witokrzyskie (udzia rosncy), 1013% maopolskie, 68% lskie i 34%
opolskie.
Gwnymi skaami uytkowanymi do produkcji kruszyw naturalnych amanych s: ba-
zalty, granity, melafiry i gabra-diabazy wrd ska magmowych, amfibolity i migmatyty
wrd ska metamorficznych, oraz wapienie, dolomity i piaskowce wrd ska osadowych.
Struktura rodzajowa wydobycia kamieni budowlanych i drogowych wskazuje na wyran
dominacj ska magmowych, cho ich udzia po wzrocie do 5051% w latach 20062008,
w 2009 r. zmala do 44% (tab. 6). Najbardziej intensywnie w tej grupie ska s eksploatowa-
ne bazalty (w 2009 r. spadek wydobycia do 8.4 mln t w 23 kopalniach), granity (wzrost wy-
dobycia granitw do produkcji kruszyw do 6.4 mln t w 2009 r. w ponad 30 kopalniach), ga-
bro i diabaz (trzy kopalnie, wydobycie czne 3.2 mln t w 2009 r.) oraz melafiry (trzy czyn-
ne kopalnie, 3.2 mln t w 2009 r.). Pojedyncze kopalnie porfiru i syenitu maj mniejsze zna-
czenie. Niemal wszystkie omy ska magmowych s zlokalizowane na Dolnym lsku
i lsku Opolskim, z wyjtkiem 2 kopalni porfiru i diabazu w rejonie Krakowa. Asorty-
ment produkcji tych zakadw jest zmienny: w zmodernizowanych lub nowych dominuje
produkcja grysw, podczas gdy w innych klica, tucznia, kamienia amanego czy na-
wet wielkogabarytowego kamienia wodno-inynieryjnego.
Niewielkie jak dotychczas, cho widoczne jest rosnce wydobycie ska metamorficz-
nych (tab. 6). Czynne s tylko pojedyncze kopalnie amfibolitu, serpentynitu, gnejsu, mig-
matytu. Dziki rozwojowi wydobycia w nowej kopalni amfibolitu i migmatytu Piawa
Grna, czna produkcja grnicza ska metamorficznych do produkcji kruszyw amanych
w 2009 r. osigna 5.3 mln t. Wszystkie kopalnie ska metamorficznych s zlokalizowane
na Dolnym lsku.
Udzia ska osadowych w cznym wydobyciu kamieni budowlanych i drogowych jest
powany i wynosi 4246% w ostatnich latach (tab. 6). Najwiksze znaczenie maj tu dolo-
mity (10.4 mln t w 2009 r.) i wapienie (7.3 mln t), wyranie mniejsze cho rosnce
piaskowce (wzrost do 4.4 mln t w 2009 r.) i piaskowce kwarcytowe, marginalne szaro-
gazy. Wydobycie wapieni do produkcji kruszyw naturalnych amanych skoncentrowane jest
w Grach witokrzyskich (kilkanacie kopal), a pojedyncze zakady zlokalizowane s
w Karpatach, w rejonie Krakowa i w kilku innych miejscach w rodkowej i wschodniej
Polsce. Dodatkowo kruszywa wapienne s wytwarzane w powanych ilociach przez nie-
ktre zakady wapiennicze. Wydobycie dolomitw do produkcji kruszyw ma miejsce w re-
Tab. 6. Wydobycie kamieni budowlanych i drogowych do produkcji
kruszyw amanych w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie czne 31999 35304 43027 50243 53064
Skay magmowe 17974 18262 21533 25740 23259
bazalty 6617 6729 8939 9500 8413
gabro i diabaz 2529 2624 3863 3322 3250
granity 3292 3558 3782 5938 6351
syenity 502 603 865 788 780
granodioryty 8 83 65
melafiry 4177 3610 2922 3173 3255
porfiry 857 1138 1154 1468 1145
Skay metamorficzne 966 1237 1936 2441 5272
amfibolity 494 452 554 582 790
serpentynity 397 705 690 542 667
migmatyty 422 989 2689
gnejsy 75 80 270 328 1126
Skay osadowe 13059 15805 19558 22062 24533
piaskowce 1615 2497 2621 3777 4472
piaskowce kwarcytowe 525 790 863 1553 1763
szarogazy 310 295 333 341 542
dolomity 7032 8318 9820 9715 10465
wapienie 3577 3905 5921 6676 7291
rdo: BZKiWP, W
gionach lsko-krakowskim (8 kopal) i witokrzyskim (6 kopal). Poza tym kruszywa do-
lomitowe s pozyskiwane z dolomitw bdcych odpadem przerbczym w olkuskich kopal-
niach rud Zn-Pb oraz w ZG Trzebionka (do poowy 2009 r.), a take z zakadw dostarcza-
jcych przemysowy kamie dolomitowy. Wydobycie piaskowcw pochodzi gwnie z Kar-
pat, gdzie czynnych jest 5 duych i okoo 30 mniejszych omw. Spord innych ska osa-
dowych, do produkcji tych kruszyw wykorzystywane s te szarogazy z dwch kopal na
Opolszczynie i jednej na Dolnym lsku.
Produkcja kruszyw naturalnych amanych w Polsce, po ograniczeniu w latach 20002001
do niespena 26 mln t/r, od 2003 r. wskutek intensywnego rozwoju budownictwa infrastruktu-
ralnego nieustannie rosa, cznie a o okoo 120%, do rekordowych 57.9 mln t w 2009 r.
(tab. 7, 8), przy czym zauwaalnej zmianie ulego te znaczenie poszczeglnych odmian
ska do produkcji tych kruszyw. W porwnaniu do poprzedniego okresu wzrosa rola kru-
szyw ze ska osadowych, zwaszcza dolomitowych, wapiennych i piaskowcowych (tab. 7).
Powoli wzrasta te udzia w tej produkcji kruszyw ze ska metamorficznych, zwaszcza
w ostatnich trzech latach po uruchomieniu produkcji kruszyw amfibolitowych i migmatyto-
wych przez DSS S.A. w Piawie Grnej.
Do produkcji kruszyw naturalnych amanych uytkowane s take czciowo wapienie
ze z rozpoznanych dla przemysu wapienniczego i cementowego (46 mln t/r), dolomity
Tab. 7. Struktura rodzajowa produkcji naturalnych kruszyw amanych
w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PRODUKCJA CZNA 33098 38836 46855 49442 57903
wtym ze z kamieni amanych
i blocznych
26467
w
30645
w
37899
w
42431
w
46122
Skay magmowe 15386
w
16329
w
19726
w
22453
w
21740
bazalty 6098 6761 8404 8920 7858
gabro i diabaz 2243 2125 3453 2958 2974
granity i granodioryty 2198
w
2372
w
3356
w
5436
w
6024
syenity 427 563 772 708 745
melafiry 3666 3399 2633 3001 3086
porfiry 754 1109 1108 1410 1099
Skay metamorficzne 849 1193 1792 2310 4969
amfibolity 440 431 525 551 745
serpentynity 357 685 662 520 640
migmatyty 354 940 2566
gnejsy 52 77 251 299 1018
Skay osadowe 10232 13123 16381 17668 19413
piaskowce 1844 2227 2521 3511 4138
szarogazy 274 278 314 320 512
piaskowce kwarcytowe 901 1276 1384 1426 1621
dolomity 4660 6011 7817 7667 8285
wapienie 2553 3340 4345 4744 4857
rdo: W, dane producentw
bdce odpadem przerbczym w kopalniach rud Zn-Pb (do 2008 r. do 1.5 mln t/r, w 2009 r.
poniej 1 mln t), a take dolomity ze z dolomitw przemysowych (ok. 2 mln t/r).
W strukturze asortymentowej produkcji kruszyw naturalnych amanych nastpio w ostat-
nich latach zwikszenie udziau kruszyw naturalnych amanych granulowanych (grysw)
do 6065%. Reszt stanowi kruszywa naturalne amane zwyke (tucze, kliniec). W struk-
turze geograficznej rysuje si wybitnie dominacja wojewdztw dolnolskiego (4045%),
witokrzyskiego (2123%) oraz maopolskiego (1517%), przy wyranie mniejszym udziale
wojewdztw lskiego (1014%) i opolskiego (24%). Rodzaj i jako kruszyw wytwarza-
nych w rnych regionach s jednak zrnicowane. W wojewdztwach dolnolskim i opols-
kim wikszo kruszyw produkowana jest ze ska magmowych i w zwizku z tym prezentu-
je najwysz w kraju jako. Natomiast w wojewdztwie maopolskim wystpuje ju bar-
dzo due zrnicowanie: od wysokiej jakoci kruszyw porfirowych i diabazowych do red-
niej jakoci kruszyw dolomitowych czy piaskowcowych. Podobnie rzecz si ma w woje-
wdztwie witokrzyskim, gdzie wikszo stanowi dobrej i redniej jakoci kruszywa do-
lomitowe i wapienne. Zwraca uwag duy udzia produkcji kruszyw granulowanych w wo-
jewdztwach dolnolskim, maopolskim i opolskim.
Produkcj kruszyw naturalnych amanych ze z kamieni budowlanych i drogowych
zajmuje si okoo 110 firm, z ktrych ponad 20 to mae przedsibiorstwa o produkcji do
100 tys. t/r. Obecnie czynnych jest okoo 90 kopal eksploatujcych zoa kamieni budowla-
nych i drogowych na poziomie przekraczajcym 100 tys. t/r i ukierunkowanych na produk-
cj kruszyw naturalnych amanych (tab. 7, 9). Wikszo funkcjonuje na Dolnym lsku
oraz w Polsce poudniowo-wschodniej. W 2009 r. na 16 duych producentw dostarcza-
jcych powyej 1.0 mln t/r kruszyw naturalnych amanych, przypadao 60% cznej produk-
cji krajowej, przy czym wikszo z nich posiadao jedn lub dwie kopalnie, do rzadkoci
nale firmy z 35 kopalniami (tab. 10).
Kruszywa sztuczne z odpadw przemysowych (pohutniczych i pogrniczych) biecych
lub shadowanych pozyskiwane s w podobny sposb jak kruszywa naturalne wirowo-
-piaskowe i amane, tzn. w procesach przerbki mechanicznej. Konkretne uziarnienie nadaje
si im poprzez kruszenie, klasyfikacj ziarnow i pukanie. Ich parametry fizyko-techniczne
s niekiedy lepsze od wielu rodzajw kruszyw naturalnych amanych, szczeglnie wytwa-
rzanych z niektrych ska osadowych. Ich produkcja, trudna statystycznie do uchwycenia,
nabraa duego tempa w drugiej poowie lat 1990-tych. S konkurencyjne dla kruszyw na-
turalnych amanych ze wzgldu na jako i cen, a ponadto ich produkcja jest dziaaniem
Tab. 8. Gospodarka kruszywami naturalnymi amanymi w Polsce
CN 2517 10 2080, PKWiU 0812123090
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie
1
31999 35304 43027 50243 53064
Produkcja
2
33098 38836 46855 49442 57903
wtymze z kamieni budowlanych
i drogowych
s,3
26467
w
30645
w
37899
w
42431
w
46122
Import
2
1294 1620 2772 3555 3074
Eksport
2
948 1117 1035 975 793
Zuycie
p
33444 39339 47271 52022 60184
rdo:
(1)
BZKiWP,
(2)
GUS,
(3)
W
proekologicznym. Najwikszym producentem kruszyw sztucznych z uli hutniczych jest
firma Harsco Metals Polska Sp. z o.o. (poprzednio: Alexander Mill Services Sp.
z o.o.), ktra posiada zakady produkcyjne przy hutach Warszawa, Ostrowiec, Zawiercie
oraz byej hucie Zygmunt. Jej czna produkcja osigna nawet ok. 2.5 mln t/r, ale ostatnio
zmalaa do ok. 1.5 mln t (tab. 11). Innym bardzo wanym dostawc tego typu kruszyw by
Slag Recycling Sp. z o.o. w Krakowie, wykorzystujcy shadowane ule d. Huty im.
Tadeusza Sendzimira (w latach 19982007) oraz star had uli wielkopiecowych przy
byej hucie Kociuszko w Chorzowie (20032008). Produkcja tej firmy take osigaa
ok. 2.5 mln t/r, jednak od 2009 r. firma nie prowadzi ju produkcji kruszyw z uli hutni-
czych. Starsza hada d. Huty im. Tadeusza Sendzimira jest wci eksploatowana przez
Madrohut Sp. z o.o. W pobliu obecnych lub starych hut grnolskich funkcjonuje je-
szcze okoo 10 rnej wielkoci zakadw produkcji kruszyw z uli, spord ktrych najwa-
niejszymi s HK Eko-Grys Sp. z o.o. w Dbrowie Grniczej, Eko-Bryza Sp. z o.o.
w Chorzowie, Ehazet Sp. z o.o. w Katowicach i Ekosar Sp. z o.o. w Bytomiu
(tab. 11). Poza regionem lsko-krakowskim ule stalownicze wykorzystywane s w War-
szawie, Ostrowcu witokrzyskim i Stalowej Woli. Produkcja taka jest prowadzona take
od 2004 r. przez KGHM Ecoren S.A. na bazie uli szybowych z huty miedzi w Gogowie
i Legnicy (ok. 1.0 mln t/r). Niewielkie iloci kruszywa podobnego rodzaju, na bazie ula
szybowego, wytwarza take Huta Cynku Miasteczko lskie S.A. czn produkcj
kruszyw sztucznych z uli hutniczych szacuje si w 2009 r. na okoo 5.0 mln t (tab. 11).
Wobec wyczerpywania si zasobw starych uli hutniczych produkcja ta zostaa znacz-
nie ograniczona w ostatnich trzech latach.
Kruszywo sztuczne z odpadw pogrniczych jest gorsze jakociowo od kruszyw sztucz-
nych z uli hutniczych. Jest pozyskiwane gwnie z had odpadw pogrniczych wgla ka-
miennego na Grnym lsku. S to stare hady przepalonego samoczynnie upka wglowe-
go lub piaskowcw, bd ich mieszaniny. czna szacunkowa produkcja kruszyw sztucz-
nych z odpadw pogrniczych wzrosa do ok. 2.4 mln t w 2009 r. (tab. 11), gwnie za
Tab. 9. Struktura kopal eksploatujcych zoa kamieni budowlanych
i drogowych w Polsce w 2009 r.
1
Wojewdztwo
Kopalnie wg wydobycia rocznego [tys. t/r]
100 100200 200500 5001000 1000 Razem
Liczba kopal 142 22 36 28 13 241
Dolnolskie 51
2
10 18 16 6 101
Lubelskie 3 3
dzkie 26
2
2 28
Maopolskie 17
2
4 5 2 1 29
Mazowieckie 12
2
12
Opolskie 8
2
1 3 12
Podkarpackie 9
2
1 1 11
lskie 6
2
1 4 1 1 13
witokrzyskie 10
2
3 6 8 5 32
1
gwnie do produkcji kruszyw naturalnych amanych
2
gwnie producenci kamienia budowlanego
rdo: OW
spraw rozwoju produkcji niskiej jakoci kruszyw z odpadw powglowych (piaskowco-
wych, piaskowcowo-muowcowych itp.) prowadzonej gwnie przez Haldex S.A. Jed-
nym z waniejszych producentw kruszyw z upka przepalonego jest Tercharpol S.A.
Siemianowice lskie.
Kruszywa sztuczne z surowcw ilastych poddanych obrbce termicznej, okrelane te
terminem lekkie kruszywa budowlane, otrzymywane s przez odpowiedni termiczn ob-
rbk wybranych surowcw ilastych. S one obecnie produkowane przez Maxit Sp.
z o.o. w zakadzie w Gniewie oraz Keramzyt Sp. z o.o. w Mszczonowie. Ich czna pro-
dukcja w 2009 r. wyniosa ok. 120 tys. t.
Kruszywa sztuczne z odpadw przemysowych poddanych obrbce termicznej maj w Pol-
sce marginalne znaczenie. Obecnie s to wycznie kruszywa z popiow lotnych z elektrow-
Tab. 10. Najwiksi producenci kruszyw naturalnych amanych w 2009 r.
Producent Wojewdztwo
Udzia
w rynku
[%]
I. Produkcja ze z kamieni budowlanych i drogowych
Lafarge Kruszywa Sp. z o.o., Warszawa witokrzyskie,
Dolnolskie,
Maopolskie
6.83
Kopalnie Dolomitu S.A., Sandomierz witokrzyskie,
Podkarpackie
6.91
Basalt AG(Kopalnie SurowcwSkalnych wBartnicy Sp. z o.o.,
Bartnica)
Dolnolskie 5.57
Dolnolskie Surowce Skalne S.A., Warszawa Dolnolskie 5.07
Strabag Sp. z o.o., Warszawa (Kopalnie Melafiru wCzarnymBorze Sp.
z o.o., Czarny Br; NCCIndustri Kruszywa Sp. z o.o., Wrocaw)
Dolnolskie 4.65
Tarmac Polska Sp. z o.o., Wrocaw(Wrocawskie KSMS.A., Kieleckie
Kopalnie Kwarcytu wWiniwce S.A.)
Dolnolskie,
witokrzyskie
3.33
Kieleckie Kopalnie Surowcw Mineralnych S.A., Kielce witokrzyskie 3.06
Colas Kruszywa Sp. z o.o., Paldzie Dolnolskie 2.95
PGP Bazalt, Wilkw Dolnolskie 2.75
Tribag Sp. z o.o., Siewierz lskie 2.74
Kopalnie Porfiru i Diabazu Sp. z o.o., Krzeszowice Maopolskie 2.40
Kopalnia Wapienia Morawica S.A., Morawica witokrzyskie 1.48
Olsztyskie Kopalnie Surowcw Mineralnych Sp. z o.o., Olsztyn Dolnolskie,
Maopolskie
2.09
Berger Surowce Sp. z o.o. Dolnolskie 2.05
Chemia Polska, Warszawa (PRI-Bazalt S.A., Sjenit S.A.) Dolnolskie 1.69
Kopalnie Odkrywkowe Surowcw Drogowych S.A., Kielce witokrzyskie 1.70
II. Produkcja ze z innych kopalin
Nordkalk Miedzianka S.A., Piekoszw witokrzyskie 2.9
Zakady Przemysu Wapienniczego Trzuskawica S.A., Trzuskawica witokrzyskie 2.6
Grnicze Zakady Dolomitowe S.A., Siewierz lskie 2.0
Boloil S.A., Bukowno Maopolskie 1.7
rdo: W, OW
ni, wytwarzane pod nazw pollytag przez Pollytag S.A. Gdask w iloci ok. 90 tys. t/r
oraz w PGE Elektrownia Turw ok. 0.3 mln t/r.
Kruszywa z recyklingu byy w Polsce pozyskiwane do tej pory w bardzo ograniczonym
stopniu. Brak danych na temat wielkoci produkcji tego typu kruszyw, gdy bardzo czsto
s one zuywane bezporednio do prac budowlanych przez ich wytwrc. Take GUS nie
prowadzi statystyki produkcji kruszyw z recyklingu w Polsce, tym niemniej jej wielko
mona obecnie szacowa na 0.51.0 mln t/r. Ustalenie waciwego poziomu ich produkcji
jest i bdzie jednak bardzo trudne.
Obroty
W poday kruszyw dy si do tego, aby byy surowcami lokalnymi lub regionalnymi,
wykorzystywanymi w zasigu transportu samochodowego, rzadziej kolejowego, co w znacznym
stopniu tumaczy fakt, e podlegaj one ograniczonej wymianie midzynarodowej. W ostat-
nim czasie eksport wirw, gwnie z Dolnego lska do Niemiec i Czech, nie przekracza
500 tys. t/r, przy znacznym ograniczeniu w ostatnich dwch latach (tab. 12). Z drugiej strony
import kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych do Polski zwykle mieci si w przedziale
100200 tys. t/r, przy skokowym wzrocie do ponad 1 mln t/r od 2008 r. (tab. 13). Stao si
tak za spraw rozwoju ich dostaw z Niemiec, w mniejszym stopniu Sowacji i Ukrainy.
Tab. 11. Struktura krajowego rynku kruszyw
mln t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Kruszywa cznie
Produkcja
1
129.6 147.9
w
175.1
w
182.3
w
185.5
Zapotrzebowanie
1
129.8
w
148.1
w
177.6
w
186.3
w
188.9
Kruszywa naturalne wirowo-
-piaskowe
Produkcja 86.4 97.2 115.8
w
123.7
w
119.7
Zuycie 86.3
w
96.9
w
116.6
w
125.0
w
120.8
Kruszywa naturalne amane
Produkcja 33.1 38.8 46.9 49.4 57.9
Zuycie 33.4 39.3 48.6 52.0 60.2
Kruszywa sztuczne z odpadw po-
hutniczych
Produkcja
s
= Zuycie
s
8.5 9.8 8.9 6.6 5.0
Kruszywa sztuczne z odpadw po-
grniczych
2
Produkcja
s
= Zuycie
s
1.0 1.5 2.0 2.2 2.4
Kruszywa sztuczne z materiaw
poddanych obrbce termicznej
3
Produkcja
s
= Zuycie
s
0.6 0.6 0.5 0.5 0.5
Kruszywa z recyklingu
Produkcja
s
= Zuycie
s
. . . . .
1
bez kruszyw z recyklingu
2
z upka przepalonego
3
cznie z surowcw ilastych i odpadw przemysowych
rdo: OW
Podobne zmiany byy obserwowane w obrotach kruszywami naturalnymi amanymi.
Korzystne pooenie z dolnolskich w stosunku do chonnego rynku wschodnich lan-
dw Niemiec tradycyjnie stymulowao eksport, ktry w ostatnich latach ksztatowa si na
poziomie 0.81.1 mln t/r (tab. 14).
Brak rde do produkcji kruszyw naturalnych amanych w Polsce pnocnej i wschod-
niej oraz stosunkowo wysokie koszty transportu kruszyw z poudniowych regionw kraju
Tab. 12. Kierunki eksportu kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych
z Polski CN 2505 90, 2517 10 10
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 281.8 414.7 134.8 88.3 127.5
Czechy 56.3 59.0 6.1 46.3 116.3
Litwa 0.0 0.0 4.5 12.5 8.0
Niemcy 199.1 280.9 112.1 26.0 0.2
Wgry 20.8 73.5 10.0 0.0 0.0
Pozostali 5.6 1.3 2.1 3.5 3.0
rdo: GUS
Tab. 13. Kierunki importu kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych
do Polski CN 2505 90, 2517 10 10
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 115.9 197.5 944.1 1423.8 1187.2
Biaoru 0.0 3.5
Czechy 1.1 0.3 0.9 1.3 14.3
Dania 0.2 0.3 0.6 0.5 0.2
Niemcy 18.9 151.4 608.1 1199.5 947.4
Norwegia 3.0 0.0
Sowacja 8.8 37.4 128.1 138.3 49.8
Ukraina 81.1 2.3 198.5 79.4 171.3
Pozostali 2.1 5.8 4.4 4.8 4.2
rdo: GUS
Tab. 14. Kierunki eksportu kruszyw naturalnych amanych z Polski
CN 2517 10 2080
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 947.7 1117.1 1034.5 975.0 793.3
Czechy 14.4 16.3 18.8 24.9 21.9
Niemcy 932.0 1098.9 1010.1 936.3 763.7
Pozostali 1.3 1.9 5.6 13.8 7.7
rdo: GUS
spowodoway pojawienie si na tych rynkach regionalnych kruszyw importowanych: z Nor-
wegii, Szwecji i Finlandii w Polsce pnocnej, z Ukrainy i Biaorusi w Polsce wschodniej,
w mniejszym stopniu z Czech i Sowacji w Polsce poudniowej, a ostatnio take z Niemiec
w Polsce pnocno-zachodniej (tab. 15). czny ich import osign ponad 3.5 mln t w 2008 r.,
przy widocznej redukcji w 2009 r.
Poziom obrotw kruszywami sztucznymi jest trudny do ustalenia, gdy producenci naj-
czciej cz go z kruszywami amanymi we wsplnej pozycji CN 2517 10 80. Obroty do-
tyczy jednak mog niemal wycznie kruszyw sztucznych po obrbce termicznej. Opti-
roc Gniew Sp. z o.o. (ostatnio Maxit Sp. z o.o.) sprzedaje za granic niewielk cz
swojej produkcji. Powyej 50% produkcji (okoo 50 tys. t/r) eksportuj natomiast Polly-
tag S.A. Gdask i PGE Elektrownia Turw S.A.
Saldo obrotw kruszywami naturalnymi wirowo-piaskowymi w Polsce, wskutek znacz-
nego spadku eksportu oraz rozwoju importu, od 2007 r. jest wyranie ujemne, sigajc nie-
mal 50 mln PLN/r (tab. 16). Take saldo obrotw kruszywami naturalnymi amanymi,
wskutek szybko rozwijajcego si importu, od 1998 r. jest negatywne, a w 2009 r. pogbio
si a do ok. 152 mln PLN (tab. 16).
Zuycie
Zuycie kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych jest nierozerwalnie zwizane ze
stanem budownictwa mieszkaniowego, przemysowego, komunikacyjnego itp. Po osigni-
ciu puapu ok. 72 mln t w 2000 r., w kolejnych dwch latach spado ono o okoo 17% do
niespena 60 mln t/r. W latach 20032008 nastpi wybitny rozwj zapotrzebowania na kru-
szywa w budownictwie (szczeglnie komunikacyjnym), dziki czemu zuycie kruszyw na-
turalnych wirowo-piaskowych osigno nie notowany wczeniej poziom niemal 126 mln t
w 2008 r., przy wyranej redukcji o 5.5 mln t w 2009 r. (tab. 3).
Ocenia si, e w zalenoci od rejonu kraju 6095% (w skali kraju prawdopodobnie
niemal 90%) sprzedawanych klasyfikowanych kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych
jest zuywanych w budownictwie gwnie w betoniarniach do produkcji betonu towaro-
Tab. 15. Kierunki importu kruszyw naturalnych amanych do Polski
CN 2517 10 2080
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 1294.3 1619.6 2771.8 3554.6 3073.7
Biaoru 2.4 0.0 5.7 18.3
Czechy 15.5 14.5 59.9 105.6 34.1
Finlandia 23.0 28.8 26.4 37.5 38.5
Niemcy 79.3 138.7 204.8 1269.1 1273.4
Norwegia 264.3 545.1 1098.0 862.4 735.2
Sowacja 30.7 45.9 184.8 517.8 415.9
Szwecja 458.2 447.2 509.8 404.0 388.6
Ukraina 420.6 387.5 675.9 333.9 182.7
Pozostali 0.3 11.9 6.5 6.0 5.3
rdo: GUS
wego, w zakadach prefabrykatw betonowych, do produkcji suchych mieszanek i tzw. che-
mii budowlanej oraz przez odbiorcw indywidualnych na placu budowy. Beton towarowy
stosowany jest zarwno przez budownictwo mieszkaniowe, jak i budownictwo przemyso-
we oraz drogowe. Tak wic podstawow form zuycia kruszyw wirowo-piaskowych jest
produkcja rnego rodzaju betonw i wyrobw betonowych. W tym kierunku wykorzysty-
wane s przewanie mieszanki i wiry (trend rosncy), a take pospki (trend spadkowy).
Piaski natomiast znajduj gwne zastosowanie do produkcji zapraw budowlanych, w tym
suchych mieszanek, a w ostatnim czasie w rosncym stopniu take do prac inynieryjnych
i nasypw drogowych.
Warto krajowego rynku kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych oceniana bya na
23002600 mln PLN/r w ostatnich latach, przy silnym trendzie wzrostowym do 2008 r.
i pewnym ograniczeniu w 2009 r. Niestety, dane GUS ilustruj warto produkcji sprzedanej
tylko u duych producentw, zatrudniajcych powyej 50 pracownikw. W ostatnich latach
rosa ona stopniowo z 411 mln PLN w 2001 r. do ok. 1640 mln PLN w 2008 r., przy reduk-
cji do ok. 1400 mln PLN w 2009 r. Natomiast na mniejsze firmy przypada prawdopodobnie
warto produkcji sprzedanej rzdu 8001000 mln PLN/r.
Zmienn sytuacj na krajowym rynku kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych w ostat-
nich latach dobrze ilustruje zmienno rednich wartoci jednostkowych podstawowych sor-
tymentw, ktre ju w 2000 r. stagnoway, by w kolejnych trzech latach mie generaln ten-
dencj spadkow. Lata 20042005, a zwaszcza 20062008 przyniosy znaczcy wzrost
rednich cen sprzeday dla wirw i mieszanek, przy ok. 20% spadku w 2009 r. (tab. 17).
Poziom cen na ten sam rodzaj kruszywa w rnych regionach kraju jest zmienny, zalec od
lokalnego zapotrzebowania, dostpnoci z lokalnych oraz kosztw transportu. Przykado-
wo, ceny piasku budowlanego wahay si od 810 PLN/t w wojewdztwie zachodniopo-
morskim, dolnolskim, warmisko-mazurskim, lubuskim, lubelskim i witokrzyskim do
ok. 15 PLN/t w wojewdztwie pomorskim i 1719 PLN/t w wojewdztwie maopolskim
i podkarpackim, podczas gdy ceny wirw od 2028 PLN/t w wojewdztwach dolnolskim,
lubelskim i wielkopolskim po ponad 35 PLN/t w wojewdztwie warmisko-mazurskim
i podlaskim.
Wyszy poziom zuycia kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych zwizany jest z kil-
koma gwnymi aglomeracjami. Szacuje si zatem, e do 20% cznego krajowego ich zu-
ycia przypada na aglomeracj warszawsk, 1213% na Grny lsk, po 68% na regiony:
Tab. 16. Warto obrotw kruszywami mineralnymi w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
-piaskowe
Eksport 8993 16772 6706 2435 4498
Import 6679 9753 35971 52068 50665
Saldo +2314 +7019 -29265 -49633 -46167
Eksport 17908 20398 20245 20037 21281
Import 46218 68366 118452 162177 173036
Saldo -28310 -47968 -98207 -142140 -151755
rdo: GUS
krakowski, poznaski, wrocawski, gdaski i dzki, a 4% na region szczeciski. cznie
stanowi to ponad 70% krajowego rynku kruszyw naturalnych. Pozostae mniej ni 30% jest
zuywane na mniejszych rynkach regionalnych. Znaczna cz spord tych najwaniej-
szych regionalnych rynkw jest samowystarczalna, tzn. zaspokajana gwnie ze rde lo-
kalnych. Wyranymi wyjtkami s tu aglomeracje warszawska, poznaska i dzka, gdzie
wci znaczn cz rynku kruszyw, zwaszcza wirw, stanowi kruszywa pochodzce
z poudniowo-zachodniej i pnocno-wschodniej Polski. Udzia dostawcw zagranicznych
jest na krajowym rynku kruszyw naturalnych marginalny (do 1%).
Kruszywa naturalne amane znajduj zastosowanie gwnie w budownictwie, szcze-
glnie drogowym i kolejowym. Generalnie mona stwierdzi, e najwaniejszymi surowca-
mi kamiennymi dla drogownictwa i kolejnictwa (przede wszystkim do podbudowy) s kru-
szywa naturalne amane (tucze, kliniec, grysy) produkowane z bazaltw, melafirw, dia-
bazw, porfirw, granitw, gabra, amfibolitw, migmatytw, gnejsw, serpentynitw, dolo-
mitw, piaskowcw, szarogazw i wapieni. Kruszywa bazaltowe i melafirowe znajduj tak-
e zastosowanie do wykonywania warstw cieralnych nawierzchni drogowych. W budow-
nictwie wikszo kruszyw ze ska magmowych jest wykorzystywana do produkcji betonw
wysokich marek i betonw specjalnych. Niszej klasy betony wytwarzane s z surowcw
pochodzcych ze ska osadowych. Specjalnym kierunkiem zastosowa kruszyw naturalnych
amanych jest produkcja tzw. lastrico i terazzo (sztuczne kamienie typu konglomeratu). Dla
tych celw zuywane s przede wszystkim grysy marmurowe i z wapieni dekoracyjnych.
Ogem ocenia si, e obecnie ok. 70% zuycia kruszyw naturalnych amanych przypada na
budownictwo drogowe, ok. 15% na budownictwo kolejowe, niespena 15% na budownic-
two mieszkaniowe i przemysowe. W najbliszym czasie naley spodziewa si zwikszenia
udziau budownictwa kolejowego.
Niektre surowce kamienne znajduj zastosowanie w specyficznych kierunkach, np. ba-
zalty do produkcji weny mineralnej i leizny bazaltowej (por.: SUROWCE HUTNICTWA
SKALNEGO), melafiry do asfaltw, diabazy do weny mineralnej, granity do pozyskiwa-
nia mczek skaleniowych i skaleniowo-kwarcowych (por.: SKALENIE I SUROWCE
SKALENIOWE), wapienie i dolomity do produkcji nawozw, marmury dolomitowe
do mczek dla przemysu szklarskiego i ceramicznego (por.: WAPIENIE, WAPNO;
DOLOMITY) itd.
czne zuycie kruszywa naturalnego amanego w Polsce, po osigniciu puapu po-
nad 30 mln t w 1999 r., w kolejnych trzech latach ulego ograniczeniu o ok. 14%. Od
2004 r. notowany jest niezwykle dynamiczny rozwj popytu na kruszywa naturalne amane,
bdcy rezultatem m.in. zwikszenia poziomu uzyskanych i wykorzystanych rodkw po-
Tab. 17. Wartoci jednostkowe sprzeday gwnych asortymentw kruszyw
w Polsce
PLN/t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Piasek 6.1 9.3 9.9 11.3 10.9
wiry 20.0 25.5
s
35.0
s
38.0
s
30.5
s
Mieszanki 15.3 18.0
s
24.0
s
26.0
s
21.0
s
Kruszywa amane 22.1 22.6 26.9 29.5 27.9
rdo: GUS, OW
mocowych Unii Europejskiej przeznaczonych na rozwj infrastruktury transportowej w Pol-
sce. W konsekwencji nastpi skokowy wzrost tego zapotrzebowania do rekordowego po-
ziomu 60 mln t w 2009 r. (tab. 8).
Warto krajowego rynku kruszyw naturalnych amanych od roku 2002 intensywnie
ronie, osigajc w 2009 r. ok. 1560 mln PLN. Dane GUS ilustruj warto produkcji sprze-
danej tylko u duych producentw, zatrudniajcych powyej 50 pracownikw. Wzrosy one
z 510 mln PLN w 2001 r. do rekordowej wartoci 1506 mln PLN w 2008 r. Dalsze
ok. 100 mln PLN/r przypada na mniejszych producentw. rednie ceny jednostkowe kru-
szyw naturalnych amanych na rynku krajowym wykazyway wyrany trend wzrostowy od
2002 r., a skokowy wzrost w latach 20072008, przy pewnej redukcji w 2009 r. (tab. 17).
Regionalne rynki kruszyw naturalnych amanych maj zrnicowane rda poday, co
jest wynikiem skupienia ich produkcji w Polsce poudniowej, ktrych rynki s zdominowa-
ne przez producentw lokalnych. Regiony warszawski i dzki s zaopatrywane w najwy-
szej jakoci kruszywa dolnolskie produkowane ze ska magmowych, jak rwnie przez
pooonych bliej dostawcw wapiennych i dolomitowych kruszyw z rejonu Kielc. Na ryn-
ku tym pojawiy si ostatnio take kruszywa importowane (np. ukraiskie). W Polsce
pnocnej i pnocno-wschodniej znaczenie kruszyw importowanych jest znacznie wiksze
i prawdopodobnie przekracza 40%, podczas gdy w skali kraju udzia importowanych kru-
szyw amanych w 2009 r. wynis 5%.
Kruszywa sztuczne z odpadw pohutniczych i pogrniczych znajduj zastosowanie
gwnie w drogownictwie, kolejnictwie i budownictwie, bdc tam najczciej taszym
substytutem kruszyw naturalnych amanych. Ich rynek rozwin si intensywnie od poowy
lat 1990-tych, osigajc ok. 11 mln t/r w latach 20062007, przy znacznym ograniczeniu do
niespena 8 mln t w 2009 r. (tab. 11). W istotnym stopniu stay si one konkurencj w sto-
sunku do tradycyjnych kruszyw naturalnych amanych. Jednak ich rynek jest ograniczony
gwnie do regionu lsko-krakowskiego. Podobne uwagi odnosz si do kruszyw z recy-
klingu, przy czym maj one znaczenie jako substytut gwnie na obszarach duych aglome-
racji miejskich.
Okoo 75% krajowej poday kruszyw sztucznych z surowcw ilastych poddanych ob-
rbce termicznej (kruszyw keramzytowych) trafia do brany budowlanej, gdzie znajduje za-
stosowanie jako materia izolacyjny, drenujcy i do produkcji elementw konstrukcyjnych.
W mniejszym zakresie stosowane s w ogrodnictwie oraz geotechnice. Poziom produkcji
zdeterminowany jest przede wszystkim zapotrzebowaniem przemysu betonw lekkich, kt-
ry jest gwnym odbiorc tych kruszyw. Kierunki zastosowa kruszyw sztucznych z odpa-
dw przemysowych po obrbce termicznej s zblione do zastosowa kruszyw sztucznych
z surowcw ilastych poddanych obrbce termicznej.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Kruszywa naturalne wirowo-piaskowe s jednymi z najpowszechniejszych kopalin,
wystpujcymi praktycznie we wszystkich krajach wiata. Niekiedy zaznacza si koncentra-
cja z kruszywa grubego w niektrych regionach kraju, jak np. w Polsce. Zoa kamieni
budowlanych i drogowych, przydatnych do produkcji kruszyw naturalnych amanych, wy-
stpuj rwnie powszechnie. Zakres ich wykorzystania zaley gwnie od rozwoju gospo-
darczego danego kraju czy regionu. Najwaniejsze w tym wzgldzie s zoa licznych od-
mian ska magmowych oraz wapieni i dolomitw.
Produkcja
Kruszywa naturalne wirowo-piaskowe, czyli w statystykach midzynarodowych piaski
i wiry budowlane (construction sand and gravel), produkowane s niemal we wszystkich
krajach, jednak nie wszystkie publikuj regularnie oficjalne dane dotyczce wielkoci pro-
dukcji. Spord krajw, dla ktrych dane te s dostpne, zdecydowanie najwikszym produ-
centem s Stany Zjednoczone, innymi duymi: Niemcy, Kanada, Wochy, Francja, Meksyk,
Polska, Hiszpania, Holandia, a ostatnio take Arabia Saudyjska i Wietnam (tab. 18). Poziom
Tab. 18. Szacunkowa produkcja kruszyw mineralnych na wiecie w 2008 r.
1
mln t
Kraj producent
Kruszywa naturalne Kruszywa
sztuczne
i
z recyklingu
Kruszywa
cznie
wirowo-
-piaskowe
amane
Austria 62 32 6 100
Azerbejdan 1 1 2
Belgia 15 42 16 72
Bonia i Hercegowina 2 4 6
Bugaria 18 22 40
Chorwacja 7 22 29
Czechy 27 44 4 76
Dania 48 48
Estonia 9 15 24
Finlandia 25 60 1 86
Francja 172 237 23 432
Grecja 20 20 40
Hiszpania 134 244 6 383
Holandia 100 24 124
Irlandia 25 25 0 50
Islandia 6 0 8
Litwa 10 8 18
otwa 8 1 9
Malta 1 1
Niemcy 271 218 74 563
Norwegia 15 52 67
Polska 141 49 10 200
Portugalia 61 15 17 93
Rumunia 18 7 1 26
Serbia 14 5 19
Sowacja 13 21 1 35
Sowenia 19 10 29
Szwajcaria 37 5 5 47
Szwecja 26 67 7 93
Wgry 30 9 39
Wochy 225 135 8 368
EUROPA
2
1626 1483 265 3374
Algieria 5 62 67
Benin 8 1 9
Botswana 5 3 8
Burkina Faso 1 1
Egipt 1 80 81
Erytrea 2 0 2
Etiopia 1 3 4
Gambia 1 1
Kamerun 1 0 1
Lesotho 1 1
Mozambik 1 0 1
Nigeria 2 4 6
Reunion 1 1
RPA 61 23 84
Senegal 6 1 7
Tanzania 8 1 9
Togo 2 2
Wybrzee Koci Soniowej 0 1 1
Zambia 0 1 1
AFRYKA 104 183 287
Argentyna 27 24 51
Brazylia 3 220 223
Chile 1 7 8
Ekwador 3 5 8
Gujana Francuska 1 2 3
Kolumbia 0 13 13
Peru 9 11 20
Wenezuela 1 19 20
AMERYKA PD. 45 301 346
Belize 1 0 1
Barbados 1 2 3
Dominikana 20 1 21
Gwatemala 1 7 8
Haiti 4 4
Honduras 1 1 2
Jamajka 3 3 6
Kanada 240 146 . 386
Kostaryka 4 12 16
Kuba 2 5 7
Meksyk 160 71 231
produkcji kruszyw naturalnych wiadczy o wielkoci i znaczeniu budownictwa zarwno
mieszkaniowego, jak i przemysowego czy drogowego w danym kraju. Porednio zatem
koreluje si take zazwyczaj z poziomem rozwoju gospodarczego danego kraju. Najwik-
szymi producentami kruszyw (a ju szczeglnie w przeliczeniu na 1 mieszkaca) s kraje
Nikaragua 1 9 10
Panama 2 0 2
Salwador 1 1
USA 1040 1460 140 2640
Trynidad i Tobago 1 1
AMERYKA PN. i R. 1480 1719 140 3339
Arabia Saudyjska 248 22 270
Bhutan 2 2
Birma 4 4
Filipiny 70 36 106
Indie 3 134 137
Indonezja 0 7 7
Irak 8 15 23
Iran 6 25 31
Izrael 6 46 52
Japonia 4 160 . 164
Jemen 1 4 5
Jordania 4 0 4
Kamboda 7 2 9
Katar 1 1
Korea Pd. 2 87 . 89
Laos 0 1 1
Malezja 24 76 100
Nepal 1 1
Oman 79 4 83
Pakistan 34 34
Sri Lanka 1 1
Syria 2 6 8
Tajlandia 94 94
Tajwan 1 1
Turcja 25 290 315
Wietnam 200 264 464
AZJA
3
689 1317 2006
Australia 46 109 155
Nowa Zelandia 22 1 23
OCEANIA 68 110 178
W I A T
1 , 2
4012 5113 405 9530
1
dane za 2009 r. nie byy dostpne podczas przygotowywania publikacji
2
m.in. bez krajw WNP
3
m.in. bez Chin
rdo: MY, UEPG
najwyej rozwinite gospodarczo i/lub szybko rozwijajce si (np. Finlandia, Norwegia,
Austria, Irlandia, USA). Z drugiej strony w wielu krajach brak jakichkolwiek danych o po-
ziomie produkcji kruszyw naturalnych, bdcych surowcami najbardziej powszechnymi.
czna produkcja kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych w krajach prowadzcych ich
statystyki wynosi ok. 4 mld t/r (tab. 18), natomiast czna produkcja wiatowa wraz z m.in.
Chinami czy krajami WNP, zapewne przekracza 7 mld t/r.
Produkcja kruszyw naturalnych amanych integralnie zwizana jest z budow drg
i szlakw kolejowych. Obecn wielko ich produkcji na wiecie szacuje si na okoo
6 mld t/r, w tym prcz krajw, dla ktrych brak danych, tj. m.in. WNP i Chin na ponad
5 mld t/r (tab. 18). Poza wspomnianymi, najwikszym producentem s Stany Zjednoczone
(1.41.7 mld t/r). Znaczna, rzdu 100300 mln t/r, jest produkcja w Turcji, Wietnamie,
Hiszpanii, Francji, Brazylii, Niemczech, Japonii, Kanadzie, Woszech, Indiach, Wielkiej
Brytanii i Australii. Poza tym poda w granicach 30100 mln t/r legitymuj si: Austria,
Belgia, Czechy, Finlandia, Norwegia, Polska, Szwecja, Ukraina, Algieria, Egipt, Meksyk,
Filipiny, Izrael, Korea Pd., Malezja, Pakistan i Tajlandia (tab. 18). Najbardziej masowo wy-
dobywane s wapienie (okoo 60%) oraz granity, w mniejszym stopniu dolomity, bazalty,
piaskowce, kwarcyty i in.
Systematycznie ronie, szczeglnie w rozwinitych gospodarczo krajach Europy i Ame-
ryki Pnocnej, produkcja kruszyw sztucznych oraz kruszyw z recyklingu. Te pierwsze s
wytwarzane gwnie w krajach o rozwinitym hutnictwie elaza i metali nieelaznych,
gdzie do ich produkcji s wykorzystywane ule hutnicze. Produkcja kruszyw z recyklingu
ma znacznie szerszy zasig geograficzny, cho istnieje wci powany potencja jej rozwo-
ju. Dane statystyczne na temat wielkoci produkcji tych kruszyw s bardzo skpe, ograni-
czone gwnie do krajw europejskich i Stanw Zjednoczonych. czna wielko ich pro-
dukcji w krajach prowadzcych przynajmniej szacunki wynosi ponad 400 mln t/r,
przy czym zwraca uwag wysoki poziom pozyskiwania w USA, Niemczech i Wielkiej Bry-
tanii (tab. 18).
Obroty
Kruszywa naturalne wirowo-piaskowe nale do surowcw o znaczeniu lokalnym lub
co najwyej regionalnym. Std obroty midzynarodowe nimi nale do rzadkoci i wynika-
j zwykle z chwilowego deficytu kruszyw w obszarze przygranicznym. Przykadem by kil-
kuletni rozwj eksportu kruszyw naturalnych (gwnie wirw) z Polski do wschodnich
landw Niemiec, a obecnie eksport kruszyw z Niemiec do Holandii i Belgii. Rwnie obro-
ty kruszywami naturalnymi amanymi s ograniczone praktycznie do wymiany przygra-
nicznej, czego dobrym przykadem jest ich import do Polski od pnocnych i wschodnich
ssiadw.
Zuycie
Struktura zuycia kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych zaley przede wszystkim
od kierunkw rozwoju budownictwa, np. w USA przedstawiaa si w 2009 r. nastpujco:
do produkcji betonu towarowego 44%; budowa i naprawy drg i autostrad 23%; wypenia-
cze w konstrukcjach budowlanych 14%; skadniki asfaltu (asfaltobeton) 12%; wyroby beto-
nowe, np.: bloki, cegy, rury, 1%; inne zastosowania 6%.
Wikszo produkowanych kamieni w postaci kruszywa naturalnego amanego znaj-
duje zastosowanie w drogownictwie (podbudowa i warstwa nawierzchniowa), kolejnictwie
(podbudowa) i do produkcji betonw, zazwyczaj wysokich marek. Wanym kierunkiem
uytkowania ska wglanowych jest produkcja cementu i wapna oraz stosowanie ich jako
topnika wielkopiecowego, a take produkcja nawozw (z odpadw). Tym niemniej a ponad
80% kamieni wykorzystywane jest w trzech pierwszych kierunkach, z czego np. w USA
1/3 przypada na produkcj betonw, a reszta na drogownictwo i kolejnictwo.
Ceny
Kruszywa naturalne wirowo-piaskowe nale do surowcw o niskiej i bardzo niskiej ce-
nie jednostkowej. Przykadowo, rednie ceny kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych na
rynku USA, podawane przez US Geological Survey, wykazuj ostatnio wyrany wzrost, do
niemal 8 USD/t (tab. 19). Wystpuj znaczne rnice w zalenoci od lokalizacji producenta
oraz rodzaju kruszywa z czym zwizane jest jego pniejsze zastosowanie (310 USD/t).
Ceny kruszyw naturalnych amanych ustalane s indywidualnie przez kadego produ-
centa, a ich rednie wartoci przykadowo przedstawiono dla rynku amerykaskiego (tab. 19).
W ostatnim czasie wyranie one wzrosy, do niemal 10 USD/t. Przedzia cenowy jest jednak
znacznie szerszy, od niespena 7 USD/t margla, poprzez 89 USD/t wapieni, dolomitw
i piaskowcw, po 1012 USD/t granitw i bazaltw.
Tab. 19. rednie ceny kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych i amanych
w USA
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
-piaskowe
1
5.86 6.47 7.04 7.48 7.70
1
7.18 8.03 8.55 9.32 9.66
1
loco zakad USA, rednia warto sprzeday kruszyw naturalnych, USD/t MY
KRZEM
Krzem (Si) metaliczny technicznie czysty otrzymuje si przez redukcj kwarcu lub
kwarcytu wglem, koksem, albo topienie w piecach elektrycznych. Wykorzystywany jest
przede wszystkim w hutnictwie aluminium, metalurgii metali nieelaznych (skadnik r-
nych stopw) i przemyle chemicznym. Stanowi rwnie surowiec do produkcji karboko-
rundu, krzemkw i zwizkw krzemoorganicznych (silikonw), zyskujcych coraz wik-
sz popularno u uytkownikw (przemys materiaw ogniotrwaych, ciernych i in.). Po-
dobnym popytem cieszy si krzem metaliczny pprzewodnikowy i wysokiej czystoci
monokrysztay krzemu dla elektroniki (obwody scalone). Zwizki krzemu, elazokrzem
(skadnik odtleniajcy i stopowy w hutnictwie elaza i stali) oraz zasobne w krzem (w po-
staci SiO
2
) wyroby ceramiczne, emalierskie, szklarskie itp. wytwarza si z kwarcu oraz mi-
neraw i ska zasobnych w SiO
2
, a nie z krzemu metalicznego.
Krzem zarwno w postaci metalu, jak i elazokrzemu, stosowany jest na skal prze-
mysow od koca XIX w., natomiast wykorzystywanie wasnoci pprzewodnikowych
krysztaw krzemu wysokiej czystoci w elektronice siga koca lat 1940-tych. Poda
krzemu metalicznego w latach 20052008 zmieniaa si w skali wiata w do wskim za-
kresie 770810 tys. t/r Si, a w 2009 r. spada do 733 tys. t Si. Natomiast produkcja elazo-
krzemu, uzaleniona cile od koniunktury i zapotrzebowania stalownictwa, wzrosa w ostat-
nich piciu latach z 5.8 mln t do rekordowych 7.6 mln t.
Najpowszechniejszymi w handlu surowcami krzemu s: krzem metaliczny (99.099.99%
Si) i pprzewodnikowy (ponad 99.997% Si), elazokrzem (od 55 do 90% Si, standardo-
wo 50% i 75% Si) oraz wglik krzemu. Wedug norm ASTM wyrnia si siedem gatun-
kw standardowych elazokrzemu dla przemysu stalowego i odlewnictwa: A, B, C, D, E,
F i G oraz podgatunki: niskoaluminiowy, borowy, wapniowy i in. Standardy jakoci dla
monokrysztaw i krzemu polikrystalicznego zgodne z wymaganiami elektroniki podaj
normy SEMI (Semiconductor Equipment and Materials International).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Krajow baz surowcow do produkcji krzemu o czystoci technicznej, jego zwizkw
i stopw mog stanowi odpowiedniej jakoci kwarcyty krystaliczne (witokrzyskie) oraz
kwarce yowe ze z dolnolskich, m.in. Stanisaw na Rozdrou Izerskim. Czynnikami
decydujcymi o ich wykorzystaniu s z jednej strony wysokie koszty i energochonno pro-
cesw produkcyjnych, a z drugiej zapotrzebowanie rynku wewntrznego.

Produkcja
Cemat-Silicon S.A. (Spka Krzemowa) w Warszawie jest obecnie wycznym krajo-
wym producentem krzemu pprzewodnikowego w postaci m.in. pytek krzemowych pole-
rowanych i pytek z warstw epitaksjaln (cznie maksymalnie 100 tysicy sztuk miesicz-
nie) z monokrysztaw krzemu czystychi domieszkowanych (tab. 1). Surowcem do ich pro-
dukcji jest importowany w iloci 3045 t/r krzem polikrystaliczny. Asortyment produktw
jest systematycznie wzbogacany przez spk, stosownie do rosncych wymaga przemysu
elektronicznego.
Huta aziska S.A. jest jedynym krajowym producentem elazokrzemu rnych gatun-
kw, gwnie o zawartoci 75% Si, ale te 65% i 45% Si (tab. 2), produkujc take zmienne
iloci elazokrzemomanganu (10.2 tys. t w 2005 r., 3.3 tys. t w 2006 r., 15.6 tys. t w 2007 r.,
25.1 tys. t w 2008 r. i zaledwie 72 t w 2009 r.). W zestawieniu z wielkoci notowanych obro-
tw pozwala to okreli krajowe zapotrzebowanie na elazokrzem na okoo 936 tys. t/r (tab. 2).
Obroty
Krajowe zapotrzebowanie na krzem metaliczny pokrywane jest gwnie importem, kt-
ry w 2005 r. wynis 9.6 tys. t Si, w latach 20062007 systematycznie wzrasta i osign re-
kordowe niemal 14 tys. t, po czym w latach 20082009 utrzymywa si na poziomie porw-
nywalnym z rokiem 2006 (tab. 1). Staymi dostawcami byy Norwegia, Niemcy, Australia,
Chiny, Holandia, Brazylia, Francja, USAi Belgia (tab. 3), a zdecydowana wikszo pocho-
dzia w ostatnich dwch latach z Brazylii i Francji. Obroty elazokrzemem s bardzo zmien-
ne, a jego eksport w ostatnich czterech latach waha si w przedziale 1665 tys. t/r (tab. 2).
512 KRZEM
Tab. 1. Gospodarka krzemem metalicznym w Polsce CN 2804 6169
t Si
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja
1
. . . . .
Import 9617 11945 13938 11743 11943
Eksport 360 261 370 892 1089
Zuycie
p
. . . . .
1
proszek krzemu
rdo: GUS
Tab. 2. Gospodarka elazokrzemem w Polsce CN 7202 2129,
PKWiU 24101240
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 65.1 13.0 58.5 56.0 9.7
Import 22.4 23.9 24.4 19.5 15.9
Eksport 64.8 16.2 46.7 53.4 16.2
Zuycie
p,s
22.7 20.7 36.2 22.1 9.4
rdo: GUS, OW
Saldo obrotw krzemem metalicznym miao w latach 20052007 oraz w roku 2009
ujemn, narastajc warto, a deficyt w ostatnim roku osign rekordowe 96 mln PLN,
natomiast w 2008 r. zmniejszony import skutkowa spadkiem ujemnej wartoci salda do
89 mln PLN (tab. 4). W przypadku elazokrzemu, w roku 2005 dodatnia warto salda
osigna rekordowe ponad 95 mln PLN (tab. 4). Sytuacja si zmienia diametralnie w 2006 r.,
gdy saldo obrotw osigno po raz pierwszy warto ujemn: niemal 25 mln PLN (tab. 4).
Z kolei w latach 20072009, wobec zwikszonego eksportu, saldo obrotw byo ponownie
KRZEM 513
Tab. 3. Kierunki importu krzemu metalicznego do Polski CN 2804 6169
t Si
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 9617 11945 13938 11743 11943
Australia 391 485 276 403 5
Austria 24 20 374
Belgia 36 58 58 41 3
Brazylia 2931 5904 5663 2542 4519
Bugaria 260 22
Chiny 670 259 941 264 48
Czechy 121 56 194 380 316
Dania 57
Estonia 21
Filipiny 21 73
Francja 240 873 2602 2644 1146
Hiszpania 20 0 0 0 0
Holandia 790 1665 1555 416 1189
otwa 285 47
Macedonia 43 1
Malezja 20
Niemcy 775 1578 901 1375 952
Niger 24
Norwegia 3043 75 961 1968 26
Rosja 0 484 25 144 656
RPA 48 25 48
Sowacja 34 12 114
Sowenia 21
Szwajcaria 25
Szwecja 288 72
Tajwan 702 1395
Ukraina 40 3
USA 46 39 46 45 12
Wochy 44 27 42
Pozostae 1 4 0 3 0
rdo: GUS
dodatnie, wynoszc odpowiednio 65, 140 i niemal 4 mln PLN. Sytuacja na rynku europej-
skim rzutuje rwnie na warto jednostkow importu surowcw krzemu do Polski (tab. 5).
Zuycie
Pewne iloci importowanego krzemu wysokiej czystoci, szacowane na kilkadziesit ton na
rok, zuywane s przez przemys elektroniczny. Reszt o czystoci poniej 99.99% Si, zu-
ywa gwnie przemys metali nieelaznych do sporzdzania stopw z Al, Cu, Ni, spoiw i in.
Natomiast elazokrzem i elazokrzemomangan, zarwno wytwarzane w kraju, jak i importo-
wane, w cznej iloci 69120 tys. t/r, s w caoci zuywane do produkcji stali stopowych.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
wiatowe zasoby kwarcw i/lub kwarcytw do produkcji krzemu metalicznego s
ogromne i wystpuj w wielu krajach. Rola rde wtrnych, w tym przede wszystkim zo-
mw, jest niewielka.
514 KRZEM
Tab. 4. Warto obrotw surowcami krzemu w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Krzemmetaliczny
CN2804 6169
Eksport 2647 6541 12917 22192 26443
Import 69658 91413 105011 111530 122856
Saldo -67011 -84872 -92094 -89338 -96413
elazokrzem
CN7202 2129
Eksport 153214 39798 139081 222882 70676
Import 57513 64551 74418 82273 66708
Saldo +95701 -24753 +64663 +140009 +3698
rdo: GUS
Tab. 5. Warto jednostkowa importu surowcw krzemu do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Krzemmetaliczny
CN2804 6169
PLN/t 7243 7653 7534 9838 10287
USD/t 2237 2435 2709 3974 3394
elazokrzem
CN7202 2129
PLN/t 2567 2701 3055 4219 4195
USD/t 798 860 1093 1800 1365
rdo: GUS
Produkcja
Lokalizacja gwnych orodkw produkcji zdeterminowana jest przez koszty i znaczn
energochonno technologii pozyskiwania, a w ostatnim okresie rwnie przez koszty ochro-
ny rodowiska. Rozwija si zatem w pastwach dysponujcych tanimi rdami energii (m.in.
Norwegia) oraz wysokim poziomem przetwrstwa metali, stosujcym krzem jako wany do-
datek stopowy, m.in. Brazylia, USA, RPA, Kanada, kraje Europy Zachodniej, Australia.
wiatowa produkcja krzemu metalicznego w latach 20052008 bya w miar stabilna
i wahaa si midzy 770 a 809 tys. t/r Si, jednak kryzys finansowy z koca 2008 r. skutko-
wa spadkiem produkcji w roku 2009 do 733 tys. t Si (tab. 6). Sprzyjajca koniunktura na
rynku aluminium wry jej rozwj w najbliszych latach. Jego przesankami s wznowienia
dziaalnoci niektrych z zamknitych dotychczas hut oraz inwestycje modernizacyjne i roz-
wj zdolnoci produkcyjnych, m.in. w USA (Globe Metallurgical Inc.) i Brazylii (Ligas
de Aluminio SA Liasa).
Poziom produkcji elazokrzemu w okresie 20052009 by wyranie uzaleniony od po-
pytu hutnictwa elaza i stali (tab. 7), gdzie suy jako dodatek stopowy, odtleniajcy oraz
poprawiajcy wytrzymao i inne parametry stali wglowych (por.: ELAZOSTOPY).
KRZEM 515
Tab. 6. wiatowa produkcja krzemu metalicznego
tys. t Si
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Francja 100.0 100.0 120.0 100.0
w
100.0
Hiszpania 30.0 30.0 30.0 30.0 25.0
Niemcy 29.3 29.9 29.4 29.1 27.6
Norwegia 105.0 105.0 105.0 100.0
w
95.0
Polska . . . . .
Rosja 58.0
w
54.5
w
54.0
w
54.0
w
54.0
Wgry 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5
EUROPA 322.9
w
320.0
w
339.0
w
313.7
w
302.2
RPA 53.5 53.3
w
50.3
w
44.0
w
39.0
AFRYKA 53.5 53.3
w
50.3
w
44.0
w
39.0
Argentyna
w
w

Brazylia 219.8 187.9 186.0 195.0 154.0
AMERYKA PD. 219.8
w
187.9
w
186.0
w
195.0 154.0
Kanada 30.0 30.0 30.0 30.0 50.0
USA 143.0 143.0 143.0 143.0 143.0
AMERYKA PN. i R. 173.0 173.0 173.0 173.0 193.0
Chiny
s
. . . . .
Indie
s,1
10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
AZJA 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
Australia 35.0 35.0 35.0 35.0 35.0
OCEANIA 30.0 30.0 35.0 35.0 35.0
W I A T 809.2
w
774.2
w
793.3
w
770.7
w
733.2
1
cznie z Si zawartymw elazostopach
rdo: MY, WM
W latach 20052009 produkcja wiatowa elazokrzemu wzrosa cznie o 31%, a czo-
wk producentw stanowiy: Chiny (Northwest Ferroalloy Works, Qinghai Huadian
Ferroalloy Factory, QingHai ShanChuan Ferroalloy Co. Ltd. i in.), Rosja (Zakady
Elektrometalurgiczne w Czelabisku, Zakady elazostopw w Kuniecku), Ukraina
(Stachanowskie Zakady elazostopw), USA (American Alloys Inc., Globe Metallur-
516 KRZEM
Tab. 7. wiatowa produkcja elazokrzemu
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Bugaria 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
Francja 67.0 67.0 71.0 22.0
w
20.0
Hiszpania 70.0 67.0 71.0 60.0
w
60.0
Islandia 114.8 113.8 114.9 112.0
w
135.8
Macedonia 71.2 59.0 34.2
w
42.7
w
5.2
Norwegia 165.0
w
93.0
w
215.0
w
210.0
w
234.0
Polska 65.1 13.0 58.5 56.0 9.7
Rosja 742.0 882.3 896.1 850.0
w
850.0
Sowacja 16.5 16.2 8.6 20.7 15.0
Sowenia 15.5
w
12.5
w
6.0
w
Szwecja 9.8 4.6 4.3

Ukraina 227.5 169.0 218.5 201.7 193.0
Wgry 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0
EUROPA 1581.9
w
1514.9
w
1715.6
w
1592.6
w
1540.2
Egipt 55.0 50.0 50.0 59.0
w
78.0
RPA 127.0 148.9 140.0 137.0 110.0
AFRYKA 182.0 198.9 190.0 196.0
w
188.0
Argentyna 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
Brazylia 199.9 196.8 196.4 183.0 175.0
Peru 0.6 0.6 0.6 0.6 0.6
Urugwaj 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Wenezuela 95.0 95.0 94.0 93.5
w
92.0
AMERYKA PD. 305.7 302.6 301.2 287.3
w
277.8
Kanada 35.0
w
35.0
w
35.0
w
35.0
w
35.0
USA 164.0
w
194.0
w
220.0
w
228.0
w
200.0
w
229.0
w
255.0
w
263.0
w
235.0
Bhutan 20.0 20.0 21.0
w
36.6
w
36.6
Chiny 3300.0 4020.0
w
4710.0
w
4900.0
w
5200.0
Indie 90.6 92.6 83.7 99.6 101.9
Iran 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0
Kazachstan 104.2 85.9 59.9 54.9 30.0
AZJA 3564.8 4268.5
w
4924.6
w
5141.1
w
5418.5
W I A T 5833.4
w
6513.9
w
7386.4
w
7480.0
w
7659.5
rdo: MY, WM
gical Corp. i in.), Brazylia (Rima Elektrometalurgia SA), Norwegia (Elkem ASA, Fe-
sil KS) i Kazachstan (Zakady Jermakowskie).
Lata 1990-te przyniosy redukcj zdolnoci produkcyjnych, a w konsekwencji ograni-
czenie produkcji elazokrzemu w wielu krajach Europy Zachodniej (w przypadku Norwegii
w latach 20052006), USAi Japonii (zakoczenie produkcji). Nie miao to jednak wiksze-
go znaczenia dla wielkoci cznej poday wiatowej, bowiem w kolejnych latach otwierano
nowe zakady, m.in. w Bhutanie (Bhutan Farewells Ltd. o zdolnoci 25 tys. t/r elazokrze-
mu przeznaczonego gwnie na eksport do Japonii i Indii), w Brazylii (utworzenie firmy Si-
licio de Alta Pureza de Bahia SILBASA z zakadem o zdolnoci 14 tys. t/r wysokoja-
kociowego elazokrzemu do produkcji elektrotechnicznych blach stalowych), Iranie (za-
kad Iran Ferrosilicon Co. 25 tys. t/r elazokrzemu), a przede wszystkim w Chinach,
gdzie w lad za niezwykym wzrostem produkcji stali rozwijano dynamicznie poda elazo-
krzemu z istniejcych, jak i nowo budowanych zakadw. Nastpio zatem przemieszczenie
orodkw produkcji, gwnie do krajw w Azji, bdcej regionem o najwikszej dynamice
rozwoju stalownictwa.
Gwatowny rozwj produkcji stali w Chinach skutkowa okresowymi zaburzeniami na
rynku wewntrznym w zaopatrzeniu w elazostopy. W 2005 r., w celu ograniczenia nieko-
rzystnych zjawisk gospodarczych, rzd chiski wprowadzi podatek eksportowy w wysoko-
ci 5%. Wobec utrzymujcej si nierwnowagi na rynku wewntrznym w 2008 r. stawki po-
datku eksportowego podniesiono do 25% dla elazokrzemu, 15% dla krzemu metalicznego
stosowanego w metalurgii i 10% na pozostae gatunki krzemu metalicznego. Dziaania takie
doprowadziy do zmniejszenia eksportu z Chin w latach 20082009, a zarazem do zmniej-
szenia poday surowcw krzemu na rynkach midzynarodowych.
Obroty
Obroty midzynarodowe krzemem metalicznym s niewielkie. Wiksze iloci eksporto-
wane s tylko z Chin, Kanady, USA, Brazylii, Norwegii, Rosji i RPA. Odbiorcami s kraje
rozwinite gospodarczo, np. Japonia (najwikszy importer na wiecie) i inne kraje azjatyc-
kie oraz Austria, Niemcy, Francja, Polska i in.
Wrd eksporterw elazokrzemu dominuj najwiksi jego producenci jak Chiny (zde-
cydowany lider) oraz Rosja, Brazylia, RPA i in., a importerami s przede wszystkim kraje
Unii Europejskiej, Japonia, Tajwan i Korea Pd. z Azji oraz USAi Kanada.
Zuycie
W strukturze zuycia krzemu metalicznego (9699% Si, zwykle 98% Si), udzia jego
gwnych, kocowych uytkownikw w 2009 r. by w USA nastpujcy: hutnictwo alumi-
nium i przemys chemiczny 94%, stalownictwo i inne 6% (gwnie stale nierdze-
wne i aroodporne). Prognozy popytu na krzem metaliczny zwizane s przede wszystkim
z zapotrzebowaniem przemysu samochodowego (wzrost udziau stopw Al z Si w kon-
strukcjach aut), superstopw oraz przemysu chemicznego na zwizki krzemu i ppro-
dukty z jego udziaem (elastomery, a szczeglnie kauczuki silikonowe w medycynie i kosme-
tyce), oraz ostatnio z produkcj ogniw fotowoltaicznych i baterii sonecznych gdzie coraz sze-
rzej stosuje si tzw. ulepszony krzem metaliczny Upgraded-Metallurgical-Grade Silicon
Metal (UMG-Si) o czystoci 99.999% Si powstajcy z krzemu metalicznego (99.0% Si)
i z krzemu polikrystalicznego(99.99999% Si). Produkt ten jest znacznie taszy w produkcji
od krzemu polikrystalicznego, a jego waciwoci s na tyle satysfakcjonujce, e z powo-
KRZEM 517
dzeniem znajduj zastosowanie w szeroko pojtej fotowoltaice. Produkcja UMG-Si rozwijana
jest w USA, Kanadzie, Malezji i Chinach.
W strukturze zuycia elazokrzemu (7180% Si, zwykle 76% Si) w USAw 2009 r. do-
minowa przemys stalowy 80% (w tym: stale wglowe 26%, stale nierdzewne i aro-
odporne 41%, stale narzdziowe 2%, inne stopy 31%), znacznie przewyszajc
zapotrzebowanie odlewnictwa 19% i innych 1%. Przysze zapotrzebowanie na elazo-
krzem uzalenione jest od kondycji hutnictwa elaza i stali.
Ceny
Ceny elazostopw, w tym elazokrzemu, cile odzwierciedlaj sytuacj panujc na
rynku stali, natomiast krzem metaliczny jest blisko powizany z rynkiem aluminium. Rok
2005 przynis spadek cen wszystkich rodzajw surowcw krzemu, przy czym ceny krzemu
metalicznego spady o ok. 7%, elazokrzemu 50% Si o ok. 5%, a elazokrzemu 75% Si a
o ok. 13% (tab. 8). Natomiast w latach 20062008 zanotowano gwatowny, ponad dwukrot-
ny, wzrost ich cen, najwikszy elazokrzemu 75% Si o ok. 227% (tab. 8). Wzrost cen ela-
zokrzemu spowodowany by zwikszonym popytem oraz czciowo wzrostem kosztw im-
portu z Chin za spraw 5% podatku eksportowego wprowadzonego przez rzd tego kraju.
W roku 2009 w obliczu spadku produkcji stali (z wyjtkiem Chin i Indii) oraz alumi-
nium, spowodowanego wiatowym kryzysem finansowym, ceny wszystkich surowcw krze-
mu spady, krzemu metalicznego o 28%, a elazokrzemu, w zalenoci od gatunku, spadki
przekroczyy 33% (tab. 8).
518 KRZEM
Tab. 8. Ceny surowcw krzemu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Krzemmetaliczny
1
76.2 79.3 113.0 162.0 116.0
elazokrzem
50%Si
2
55.0 62.9 74.0 116.0 76.9
75%Si
2
48.0 54.9 65.6 109.0 68.9
1
ceny importowe na rynku USA, cUS/lb Si, cena rednioroczna MY
2
ceny importowe na rynku USA, cUS/lb, cena rednioroczna MY
KRZEMIENIE
Krzemienie to konkrecje krzemionkowe o ksztatach kulistych lub mniej regularnych,
niekiedy awice o gruboci do 30 cm, wystpujce najczciej wrd ska wapiennych jury
lub kredy. Wskutek ich wysokiej odpornoci na cieranie, przechodz do utworw okrucho-
wych. Gwnymi skadnikami krzemieni s mineray grupy SiO
2
: chalcedon, kwarc auto-
geniczny, rzadziej opal, z domieszkami wglanw, tlenkw elaza, pirytu, itp. Krzemienie
o znaczeniu przemysowym zawieraj powyej 96% SiO
2
. Dobrze obtoczone kule krze-
mienne, tzw. kulaki znajduj zastosowanie jako mielniki krzemienne do mynw kulo-
wych. Krzemienie s te rozdrabniane i sortowane na cierniwo krzemienne uywane do
wyrobu pcien i papierw ciernych, okrelanych handlow nazw angielsk flint (=pol-
skie: krzemie). Szczegln odmian s adnie zabarwione krzemienie pasiaste wykorzy-
stywane do wyrobu biuterii i galanterii kamiennej.
Informacja o wiatowej gospodarce krzemieniami jest fragmentaryczna. Produkcja kon-
centruje si w Europie (zwaszcza w Danii) oraz w Turcji.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Krzemienie nale do jednych z pierwszych kopalin wykorzystywanych na ziemiach pol-
skich od paleolitu. W neolicie eksploatowano je m.in. w okolicach Tomaszowa Mazowieckie-
go, Inowodza, Radomia, Iy i Kranika, a w najwikszym zakresie w okolicy Krzemionek
Opatowskich koo Ostrowca witokrzyskiego. Znane tam rozlege wyrobiska kopal z okre-
su 35001600 r. p.n.e., stanowi atrakcj turystyczn (Muzeum Krzemionek Opatowskich).
Obecnie wiksze znaczenie maj buy krzemienne w wapieniach kredowych, np. Kar-
sy, Mielnik, Kornica, krzemienie awicowe w okolicach Inowodza i znane jako rogowce
w Karpatach, np. Leszczawa Grna oraz czwartorzdowe gazowiska krzemienne w okoli-
cach Krzeszowic i Radomia. Udokumentowane s zoa Bocheniec o zasobach 24 tys. t
i Tokarnia (krzemienie pasiaste) o zasobach 3.7 tys. t (BZKiWP, 2010).
Produkcja
Udokumentowane zoa krzemieni w Polsce nie s eksploatowane. Kulaki krzemienne,
pozyskiwane nieregularnie w ilociach kilkudziesiciu ton na rok w KWB Bechatw,
stosowane s jako mielniki w mynach niektrych krajowych zakadw przerbczych.
W regionie witokrzyskim tradycyjnie prowadzone jest zbieractwo krzemieni pasia-
stych, oceniane na kilkaset kilogramw rocznie, w ostatnich latach gwnie w kamienioo-
mie wapieni rdborze koo Oarowa.

Obroty
Zapotrzebowanie krajowe na surowce krzemienne pokrywane jest gwnie importem
kulakw i krzemieni do wyrobu ksztatek, a take niewielkich iloci cierniwa krzemienne-
go. Najwikszym importerem do Polski, sprowadzajcym ok. 1 tys. t/r. kulakw krzemien-
nych o rednicy 115 cm oraz granulatw krzemienia w kilku odmianach (kalcynowany
0.512 mm, ceramicznie szkliwiony 0.58 mm i naturalny 0.53 mm), jest firma Frans-
pol z Warszawy (przedstawiciel niemieckiej firmy Ziegler). Granulaty krzemienia od-
powiednie jako wypeniacze mieszanek spojonych ywic s oferowane take przez firm
Merkury Sp. z o.o. z ar.
Krzemie pasiasty z okolic Oarowa jest eksportowany do Niemiec i Austrii, gdzie
znajduje zastosowanie jako kamie jubilerski.
Zuycie
Kulaki krzemienne znajduj zastosowanie jako mielniki krzemienne oraz wykadziny
do mynw przemysowych w przemyle ceramicznym, kosmetycznym i farmaceutycznym.
Ich stosowanie pozwala unikn zanieczyszczenia mielonego surowca tlenkami barwicymi.
Granulaty krzemienia wykorzystywane s jako wypeniacze w produkcji farb i tynkw.
Brak danych na temat uytkowania cierniw krzemiennych w Polsce.
Krzemienie pasiaste, poza celami kolekcjonerskimi, s wykorzystywane do wyrobu ga-
lanterii kamiennej (np. popielniczek) oraz biuterii, ktra w ostatnich latach staa si atrak-
cyjnym wyrobem jubilerskim, m.in. wprowadzono j do kolekcji firmy W. Kruk.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Krzemienie wystpuj gwnie w wapieniach, kredzie, marglach, opokach, a rzadziej
w dolomitach i skaach muowcowo-ilastych wieku mezo- i kenozoicznego. Ich zoa s po-
wszechne w Europie, obu Amerykach, Azji i Afryce.
Produkcja
Informacje o wiatowej poday krzemieni s bardzo skpe. Do producentw tego su-
rowca nale m.in. Dania, Turcja, Wochy Chiny, Francja i USA.
Obroty
Krzemienie s przedmiotem ograniczonej, nieuchwytnej statystycznie wymiany midzy-
narodowej.
Zuycie
Krzemienie stosowane s gwnie jako kulaki i okadziny do mynw kulowych w prze-
myle ceramicznym, farmaceutycznym i kosmetycznym. W przemyle materiaw cier-
nych krzemienie po zmieleniu na cierniwa nanoszone s na podkad pcienny lub papiero-
wy, dajc krzemienne (flintowe) papiery cierne.
Ceny
Ceny krzemieni nie s notowane na rynku midzynarodowym.
520 KRZEMIENIE
KWARC, KWARCYTY I UPKI KWARCYTOWE
Kwarc, kwarcyty i upki kwarcytowe to kopaliny krzemionkowe, ktrych podstawo-
wym skadnikiem jest kwarc. W zalenoci m.in. od zawartoci SiO
2
oraz domieszek nieko-
rzystnych z punktu widzenia procesw technologicznych (takich jak: Fe
2
O
3
, Al
2
O
3
, TiO
2
)
znajduj one zastosowanie przede wszystkim w przemyle hutniczym do produkcji krzemu
metalicznego i elazokrzemu (kwarc, kwarcyty), przemyle materiaw ogniotrwaych (kwar-
cyty, upki kwarcytowe), a take przemyle ceramicznym, szklarskim i chemicznym (gw-
nie kwarc).
Kwarc, krystaliczna forma krzemionki SiO
2
, jest jednym z najbardziej rozpowszechnio-
nych mineraw skaotwrczych. Pozyskiwany jest gwnie z rnego typu y kwarco-
wych. Rzadko spotykan odmian kwarcu s dobrze wyksztacone przezroczyste krysztay,
okrelane w Polsce nazw kryszta grski. Dziki waciwociom piezoelektrycznym krysz-
tay kwarcu s podstawowymi surowcami dla elektrotechniki i elektroniki. Znajduj ponad-
to zastosowanie w optyce i jubilerstwie. Ze wzgldu na ograniczon liczb dostawcw kry-
sztaw kwarcu naturalnego, ktrych czna wiatowa produkcja ksztatuje si na pozio-
mie 2030 tys. t/r, od kilkudziesiciu lat produkuje si syntetyczne krysztay kwarcu, ktre
zdominoway zastosowania elektrotechniczne i elektroniczne. Naturalne krysztay kwarcu
niszych gatunkw (lascas) stosowane s do hodowli syntetycznych krysztaw kwarcu
(cultured) w autoklawach. Przedmiotem obrotu handlowego s naturalne krysztay lascas do
produkcji krysztaw syntetycznych, syntetyczne krysztay cultured, naturalne krysztay kwar-
cu piezoelektrycznego i optycznego, tucze i kliniec kwarcowy do produkcji krzemu i ela-
zokrzemu, mczki kwarcowe dla przemysu ceramicznego i szklarskiego i in.
Kwarcyt to metamorficzna, niemal monomineralna skaa kwarcowa (tzw. kwarcyt wa-
ciwy). W przemyle termin kwarcyty odnosi si jednak do wszystkich ska zasobnych
w SiO
2
(97%), a zatem obejmuje rwnie piaskowce kwarcytowe. Wobec notowanego od lat
1990-tych spadku zainteresowania krzemionkowymi materiaami ogniotrwaymi gwnym
kierunkiem uytkowania kwarcytw, take w Polsce, staa si produkcja elazokrzemu. Std
popyt na kwarcyty przemysowe jest obecnie pochodn popytu na elazokrzem, a porednio
pochodn koniunktury w przemyle stalowym. Przedmiotem obrotu handlowego s rne
gatunki kwarcytu przemysowego o zawartoci SiO
2
9799%, Al
2
O
3
+TiO
2
0.52.2%, Fe
2
O
3
0.10.8%, oraz uziarnieniu zazwyczaj powyej 40 mm (do 250 mm).
upek kwarcytowy to rzadko spotykana skaa metamorficzna. Pozyskiwany m.in. ze
zoa Jegowa na Dolnym lsku (od ok. 150 lat), przez dziesiciolecia uytkowany by ja-
ko naturalny materia ogniotrway, pierwotnie na ksztatki do budowy piecw, potem jako
mieliwo do mas ogniotrwaych. Tego typu surowiec jest wykorzystywany prawdopodobnie
tylko w kilku krajach.

GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Kryszta grski (due krysztay kwarcu) pojawia si w szczelinach masyww granito-
wych (np. w Strzegomiu) oraz w zou upka kwarcytowego w Jegowej na Dolnym ls-
ku. Jest zbierany jako kamie jubilerski i dla celw kolekcjonerskich.
Kwarc krystaliczny o znaczeniu przemysowym wystpuje w yach przecinajcych ska-
y magmowe i metamorficzne na Dolnym lsku. Aktualnie udokumentowanych jest tam
7 z o cznych zasobach 6564 tys. t (BZKiWP, 2010). Trzy z nich s zagospodarowane
(Stanisaw, Taczalin, Kraskw), a pozostae byy nieregularnie eksploatowane w przeszo-
ci. Istniej perspektywy odkrycia nowych z o cznych zasobach rzdu 4 mln t.
Zoa kwarcytw przemysowychw Polsce s niskiej lub redniej jakoci, cho o wysokiej
ogniotrwaoci. Wystpuj one w Grach witokrzyskich w okolicach cznej (Bukowa
Gra), agowa (Gra Skaa, Wojtkowa Gra I i II) oraz Starachowic (Doy Biskupie).
czne ich zasoby bilansowe od ubiegego roku nie ulegy zmianie i wynosz 4438 tys. t
1
.
Wrd nie majcych ju znaczenia praktycznego 14 zaniechanych zoach tzw. kwarcy-
tw bolesawieckich na Dolnym lsku pozostawione zasoby wynosz cznie 2442 tys. t
(BZKiWP, 2010).
Zasoby bilansowe upkw kwarcytowych w zou Jegowa koo Strzelina wynosiy
5969 tys. t w 2009 r., a zasoby przemysowe 3828 tys. t (BZKiWP, 2010).
Produkcja
Krajowa produkcja surowcw kwarcowych i kwarcytowych w ostatnich piciu latach
wykazywaa znaczne wahania od ok. 30 tys. t/r do 100 tys. t/r (tab. 1).
Surowce kwarcowe produkowane byy w Polsce w iloci kilkunastu tysicy ton na rok
do 2006 r., po czym ich poda spada do kilku tys. t/r w ostatnich trzech latach (tab. 1). Od
2008 r. nie jest eksploatowane adne z krajowych z kwarcu yowego. Wykazywana przez
GUS produkcja kwarcu dotyczya w latach 20082009 wycznie mczek kwarcowych wytwa-
rzanych przez Strzeblowskie Kopalnie Surowcw Mineralnych Sp. z o.o. z piasku szklarskie-
go dostarczanego przez Kopalni i Zakad Przerbczy Piaskw Szklarskich Osiecznica
Sp. z o.o. Produkcja tych mczek ksztatowaa si w ostatnich piciu latach na poziomie
57 tys. t/r.
W 2005 r. wskutek zych wynikw ekonomicznych prowadzonej dziaalnoci, najwik-
szy krajowy producent surowcw kwarcowych PeBeKa S.A. Lubin (wchodzca
w skad grupy kapitaowej KGHM Polska Mied S.A.) wstrzyma wydobycie w ko-
palniach Taczalin i Stanisaw oraz produkcj zakadu w Mikoajowicach
2
. Firma bya do-
stawc tucznia i klica kwarcowego (8 mm) do produkcji elazokrzemu, grysw kwarco-
wych (frakcje 0.45.0 mm i 520 mm) do produkcji porcelany, dla przemysu materiaw
ogniotrwaych i dla budownictwa (tynki szlachetne, posadzki ywiczne) oraz mczek kwar-
cowych (0.4 mm) do produkcji porcelany, emalii, farb i lakierw oraz dla przemysu che-
522 KWARC, KWARCYTY I UPKI KWARCYTOWE
1
Od 2008 r. z grupy z kwarcytw ogniotrwaych zostao wyczone zoe Bukowa Gra, gdy
przewaajca cz pozyskiwanej z niego kopaliny wykorzystywana jest obecnie do produkcji kruszyw
drogowych. ZoetozaklasyfikowanezostaodogrupyKamieni amanychi blocznych(BZKiWP, 2009).
2
W2009r. wwynikuprzetarguwyonionyzosta nowywaciciel Kopalni KwarcuStanisawi obecnie
trwaj prace nad wznowieniemwydobycia ze zoa.
micznego. Gwnym nabywc zgromadzonych zapasw surowca bya firma SIME z Lu-
bina. W 2006 r. wyprodukowaa ona ok. 6 tys. t, a w 2007 r. ok. 2 tys. t wysoko przetworzo-
nych produktw kwarcowych, znajdujcych zastosowanie w hutnictwie, przemyle budow-
lanym, a take do produkcji porcelany.
Wydobycie kopaliny kwarcowej ze zoa Kraskw koo widnicy prowadzone byo do
2008 r. przez Przedsibiorstwo Eksploatacji Z Mineralnych Magma Sp. z o.o. ze
widnicy. Wytwarzano z niej kamie kwarcowy dla hutnictwa (okoo 25% produkcji) oraz
grysy, m.in. do produkcji porcelany i dla budownictwa (tynki szlachetne, posadzki ywiczne).
czna produkcja surowcw kwarcowych w tym zakadzie zmniejszya si z ok. 10 tys. t/r do
poniej 1 tys. t/r w latach 20052007, a nastpnie zostaa wstrzymana.
KWARC, KWARCYTY I UPKI KWARCYTOWE 523
Tab. 1. Gospodarka kwarcem, kwarcytami oraz upkami kwarcytowymi
w Polsce CN 2506, PKWiU 0899290001, 0811129001
1
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie 531.8 558.8 650.5 631.1 637.5
kwarc 18.0 3.0 1.0
kwarcyty 503.0 545.0 640.0 624.0 634.0
upki kwarcytowe 10.8 10.8 9.5 7.1 3.5
Produkcja 103.3
w
32.3
w
53.9
w
79.8
w
26.1
kwarc 15.8 13.9 7.0 6.5 5.0
kwarcyty 86.0
s,2
16.9
s,2
46.1
s,2
72.5 20.4
upki kwarcytowe 1.5
w
1.5
w
0.8
w
0.8
w
0.7
Import 68.3 32.4 96.3 100.4 22.3
kwarc 9.5 8.8 8.1 9.9 8.0
kwarcyty 58.8 23.6 88.2 90.5 14.3
Belgia kc 0.2 0.1 0.1 0.2 0.2
Niemcy kc, kt 1.0 1.1 1.5 18.8 1.5
Norwegia kc 7.6 6.7 5.7 6.7 5.1
Ukraina kt 58.7 23.5 88.0 73.1 14.1
Wochy kc 0.6 0.8 0.7 0.6 0.8
Pozostae kc, kt 0.2 0.2 0.3 1.0 0.6
Eksport 6.4 0.3 0.5 0.3 0.1
kwarc 3.1 0.3 0.5 0.3 0.1
kwarcyty 3.3
Czechy kc, kt 3.1
Niemcy kc 0.0
Sowacja kt 3.2
Ukraina kc 0.0 0.3 0.5 0.1
Inne kc, kt 0.1 0.1 0.0 0.2 0.1
Zuycie
p
165.2
w
64.4
w
149.7
w
179.9
w
48.3
Oznaczenia: kc kwarc, kt kwarcyt
1
w 2009 r. nastpia zmiana pozycji PKWiU, poprzednio 14502315
2
oficjalna wielko produkcji podawana przez GUS utrzymywaa si w latach 20052006 na poziomie
597652 tys. t, a w 2007 r. wyniosa ok. 49 tys. t
rdo: GUS, BZKiWP, W
Surowce kwarcytowe produkowane s od wielu lat na bazie piaskowcw kwarcytowych
ze zoa Bukowa Gra. Uytkownik zoa Kopalnia i Zakad Wzbogacania Kwarcytu
Bukowa Gra S.A.
1
w cznej wytwarza kwarcyty przemysowe w gatunkach KpSi99,
KpSi98 i KpSi97, a take rosnce iloci kwarcytowych kruszyw drogowych i piasku kwarcy-
towego (w ostatnich latach 500600 tys. t/r). Wielko produkcji kwarcytw przemysowych,
uzaleniona gwnie od kondycji hutnictwa, wahaa si w ostatnich latach od ok. 17 tys. t/r do
86 tys. t/r (tab. 1). Wynikao to ze zmiennej produkcji elazokrzemu w Hucie aziska
S.A., wstrzymania zakupw kwarcytu przez sowack firm Oravske Ferozliatinarske Za-
vody AS, a ponadto znaczcego importu tego surowca z Ukrainy.
Wytwrc surowcw kwarcytowych jest rwnie PPHU Kwarcyt Danuta Kwiat-
kowska. Firma eksploatuje zoe upkw kwarcytowych Jegowa
2
, z ktrego wydobywane
jest 3.511 tys. t/r kopaliny. upek kwarcytowy znajduje zastosowanie gwnie jako kamie
elewacyjny i ogrodowy, a zaledwie 0.71.5 tys. t/r wykorzystywane jest do produkcji ogniotrwa-
ych zapraw i mas krzemionkowych oraz masy kwarcoplast dla odlewnictwa, w mniejszym
stopniu take zapraw zduskich itp.
Obroty
Zapotrzebowanie polskiego przemysu na najwyszej jakoci surowce kwarcowe i kwar-
cytowe, a take kryszta grski, pokrywane jest importem. Jego czny poziom znacznie wa-
ha si, od ok. 20 tys. t/r do ok. 100 tys. t/r (tab. 1). Surowce kwarcowe, najczciej w for-
mie mczek, sprowadzane s w iloci 810 tys. t/r. Do ich gwnych dostawcw nale
Norwegia
3
, Niemcy, Wochy i Belgia (tab. 1). Eksport kamienia kwarcowego notowany by
w wikszych ilociach tylko w 2005 r., a obecnie spad do poziomu zaledwie kilkuset ton na
rok (tab. 1). Brak najwyszej jakoci kwarcytw przemysowych dla przemysu materiaw
ogniotrwaych sprawia, e tradycyjnie sprowadzane byy znaczne ich iloci (1090 tys. t/r),
niemal wycznie z Ukrainy ze zoa Owrucz nad Prypeci (tab. 1). W 2008 r. zanotowano
rwnie wikszy import z Niemiec (ok. 17 tys. t). Wikszo sprowadzonego materiau zna-
lazo zastosowanie w produkcji elazokrzemu, konkurujc z surowcami krajowymi. Eksport
kwarcytw przemysowych z KiZWK Bukowa Gra do Sowacji zosta cakowicie
wstrzymany w 2006 r. (tab. 1). upek kwarcytowy nie jest przedmiotem obrotw midzyna-
rodowych.
Wielko importu krysztau grskiego jest trudna do ustalenia, gdy nie ma on odrbnej
pozycji w nomenklaturze CN. Prawdopodobnie import tego surowca jest ujmowany cz-
ciowo w pozycji kwarc piezoelektryczny (CN 7104 10), a czciowo w pozycjach kwarcyt
(CN 2506 20) lub kwarc (CN 2506 10). W 2005 r. by on sprowadzany w wikszych ilo-
ciach z Chin (9 t/r), a take Japonii, Niemiec i Korei Pd. (200600 kg/r). Od 2006 r. import
jest znacznie mniejszy rzdu kilkudziesiciu-kilkuset kilogramw na rok i pochodzi
gwnie z Niemiec (wyjtkowo w 2007 r. 1.2 t/r), Japonii, USA, Chin, Woch i innych kra-
jw, a przedmiotem importu byy prawdopodobnie krysztay syntetyczne (cultured).
Saldo obrotw kwarcem krystalicznymoraz kwarcytami przemysowychjest stale ujem-
ne, a deficyt obrotw ksztatuje si w ostatnich latach na cznym poziomie 57 mln PLN
1
Wewrzeniu2009r. spkazostaasprywatyzowana, ok. 90%akcji nabyaniemieckafirmaPCCSE.
2
Od wrzenia 2010 r. nowymuytkownikiemzoa Jegowa jest Quartz-Stone Sp. z o.o. z Katowic.
3
Norweskie mczki produkowane s na bazie kwarcu pochodzcego z leukogranitw, odzyskiwanego
w procesie flotacji skaleni.
(tab. 2). rednie wartoci jednostkowe eksportu surowcw kwarcowych z Polski zmieniay
si w szerokim interwale 15472 USD/t, w zalenoci od struktury asortymentowej (tab. 3).
Wartoci jednostkowe importu surowcw kwarcowych (gwnie mczek) z Norwegii wzro-
sy z 83 do 96 USD/t (tab. 3), natomiast dla wyszej jakoci mczek niemieckich byy po-
nad dwukrotnie wysze. Wartoci jednostkowe importu kwarcytu przemysowegoz Ukrainy
utrzymyway si w granicach 1116 USD/t. Na podobnym poziomie ksztatoway si war-
toci jednostkowe eksportu tego surowca na Sowacj, notowane tylko w 2005 r. (tab. 3).
Tab. 2. Warto obrotw kwarcem i kwarcytem w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Kwarc
CN2506 10
Import 4306 3524 3410 4034 4953
Eksport 157 143 248 162 182
Saldo -4149 -3381 -3162 -3872 -4771
Kwarcyt
CN2506 20
Import 2486 1157 3177 3353 764
Eksport 149
Saldo -2337 -1157 -3177 -3353 -764
rdo: GUS
Tab. 3. Wartoci jednostkowe obrotw kwarcem i kwarcytem w Polsce
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Kwarc
1
CN2506 10
PLN/t 266.8 264.3 236.2 222.2 296.4
USD/t 83.1 84.3 83.9 91.8 96.3
PLN/t 49.8 471.1 463.2 626.9 1473.7
USD/t 15.2 152.9 165.6 269.2 471.7
Kwarcyt
2
CN2506 20
PLN/t 38.1 41.4 33.5 38.1 31.1
USD/t 11.8 13.2 12.1 16.1 11.2
PLN/t 45.0
USD/t 13.9
1
mczka kwarcowa z Norwegii
2
kwarcyt z Ukrainy
rdo: GUS
Wartoci jednostkowe importowanego z Chin, Korei Pd., USAi Japonii kwarcu piezoelek-
trycznego (naturalnego lub sztucznego) byy bardzo wysokie, wahajc si w szerokim prze-
dziale 10120 tys. USD/t.
Zuycie
czne zuycie surowcw kwarcowych i kwarcytowych w kraju wykazuje w ostatnich
latach do due fluktuacje w przedziale 50180 tys. t/r (tab. 1), wynikajce gwnie ze
zmiennego poziomu zapotrzebowania ich najwikszego konsumenta Huty aziska. Wiel-
koci zuycia poszczeglnych surowcw zale w wysokim stopniu od konkurencji ze stro-
ny surowcw alternatywnych krajowych lub kupowanych za granic (np. niemieckie i nor-
weskie mczki kwarcowe, ukraiskie kwarcyty).
Kilka podstawowych rodzajw surowcw kwarcowych ma odmienne kierunki zastoso-
wa. Najwyszej czystoci mczki kwarcowe wykorzystywane s gwnie jako skadnik ze-
stawu surowcowego do produkcji wyrobw porcelanowych, a take w przemyle emalier-
skim, zapaczanym, farb i lakierw, chemicznym. Gwnym ich konsumentem jest przemys
porcelanowy. Wskutek znacznego ograniczenia produkcji przez krajowych wytwrcw ce-
ramiki szlachetnej zapotrzebowanie na mczki kwarcowe spado z ok. 15 tys. t/r do poniej
10 tys. t/r. Wytwarzane przez Strzeblowskie Kopalnie Surowcw Mineralnych Sp. z o.o.
mczki kwarcowe charakteryzuj si wysok zawartoci SiO
2
(powyej 99%) i w zwizku
z tym posiadaj szerokie spektrum zastosowa. Wykorzystywane s one jako komponent
w przemyle ceramicznym (w produkcji masy ceramicznej oraz szkliwa), odlewniczym,
przemyle farb i lakierw (wypeniacz o biaoci 92%), w produkcji tynkw i zapraw bu-
dowlanych, wkiem szklanych, materiaw ciernych oraz w chemii gospodarczej (produk-
cja silikonw, kleju).
Drobne frakcje grysw kwarcowych s take czciowo wykorzystywane w przemyle
porcelanowym i do produkcji materiaw ogniotrwaych, a ostatnio take do tynkw szla-
chetnych czy posadzek ywicznych. Niszej czystoci kamie kwarcowy (kliniec i tucze)
stosowany jest do produkcji elazokrzemu i pokrewnych elazostopw (tu rwnorzdnym
substytutem s kwarcyty przemysowe). Kamie kwarcowy, ale szczeglnie kwarcyt prze-
mysowy z zakadu Bukowa Gra oraz importowany z Ukrainy, s zuywane przez najwa-
niejszego krajowego uytkownika tych surowcw w Hucie aziska wytwarzajcej na
tej bazie elazokrzem. Uytkowanie tych surowcw przez Hut aziska byo bardzo zmien-
ne (120130 tys. t/r za wyjtkiem spadku do ok. 3040 tys. t/r w 2006 i 2009 r.) Wynikao
to z bardzo zmiennego poziomu produkcji elazokrzemu w tej hucie, ktry spad drama-
tycznie z 65 tys. t w 2005 r. do 13 tys. t w 2006 r. (postj huty przez okres 8 miesicy, spo-
wodowany sporem prawnym o ceny dostarczanej energii elektrycznej), by w kolejnych
dwch latach ponownie wzrosn do ok. 60 tys. t/r (por.: ELAZOSTOPY). Jednak ju
pod koniec 2008 r. zaczy dochodzi niepokojce sygnay o ponownym ograniczaniu pro-
dukcji, w zwizku z bardzo z sytuacj na wiatowym rynku stali oraz ze wzrostem cen
energii elektrycznej. W 2009 r., wobec 9 miesicznego przestoju huty, wyprodukowano nie-
spena 10 tys. t/r elazokrzemu. W ostatnich piciu latach do produkcji elazokrzemu uyt-
kowany by gwnie kwarcyt ukraiski, przy mniejszym udziale kwarcytu z Bukowej Gry
oraz kamienia kwarcowego.
Kwarcyty przemysowe uytkowane s take przez Chrzanowskie Zakady Materia-
w Ogniotrwaych S.A., gdzie znajduj one zastosowanie do produkcji krzemionkowych
materiaw ogniotrwaych (wyroby formowane, zaprawy i masy) do piecw koksowni-
czych, indukcyjnych, szklarskich itp. Wskutek zmian technologicznych w hutnictwie w ostat-
nich kilkunastu latach o rzd wielkoci zmniejszyo si zapotrzebowanie na krzemionkowe
materiay i wyroby ogniotrwae (a tym samym na kwarcyty), do 715 tys. t/r w ostatnim
okresie. Uytkowany do tych celw jest gwnie importowany kwarcyt ukraiski, a zuycie
kwarcytu z Bukowej Gry nie przekracza kilku tysicy ton/rok.
Wyroby na bazie upka kwarcytowego, wytwarzane przez PPHU Kwarcyt Jegowa,
znajduj zastosowanie gwnie w przemyle materiaw ogniotrwaych (ogniotrwae zapra-
wy i masy krzemionkowe) oraz w odlewnictwie (kwarcoplast).
Importowany krysztay kwarcu (naturalne i syntetyczne) zuywane s m.in. przez Cen-
trum Naukowo-Produkcyjne Materiaw Elektronicznych Cemat 70 S.A. w Warsza-
wie oraz Thompson Displays Piaseczno(od 2005 r. wasno indyjskiej firmy Videocon).
GOSPODARKAWIATOWA
rda
yowe zoa kwarcu krystalicznegos do powszechne, ale informacje o ich zasobach
w poszczeglnych krajach s niedostpne. Wiksze yowe zoa krysztau grskiego s
do rzadkie. Wystpuj one m.in. w Brazylii (stan Minais Gerais), na Madagaskarze, w Ro-
sji (np. na Uralu).
Zoa waciwych kwarcytw wystpuj na wiecie do powszechnie. Rzadsze s nato-
miast zoa tzw. kwarcytw przemysowych (zarwno kwarcytw, jak i piaskowcw kwar-
cytowych), speniajcych wysokie wymagania stawiane przez przemys materiaw ognio-
trwaych i hutnictwo elaza (produkcja elazokrzemu). Znane s m.in. w Norwegii, na
Ukrainie, Hiszpanii, Turcji, RPA, Arabii Saudyjskiej, Argentynie, USA, Japonii, Korei Pd.,
Indonezji i Australii.
upki kwarcytowe o specyficznych wasnociach technologicznych, predestynujcych
je jako surowiec krzemionkowy w przemyle materiaw ogniotrwaych, wystpuj jedynie
w kilku miejscach na wiecie, w tym w Polsce w zou Jegowa.
Produkcja
Dla kwarcu krystalicznego przeznaczonego dla przemysu optycznego, szklarskiego,
hutniczego i in. nie prowadzi si wiatowych statystyk produkcyjnych. czn produkcj
sortymentw kwarcu uytkowanego do tych celw szacuje si na kilka milionw ton na
rok, podczas gdy wiatowa produkcja kwarcu o zawartoci SiO
2
powyej 99.99% ksztatuje
si na poziomie ok. 30 tys. t/r.
Gwnym producentem wysokiej jakoci kwarcu jest amerykaska firma Unimin Corp.,
ktra eksploatuje zoe pegmatytw i granitoidw w Pnocnej Karolinie. Firma jest waci-
cielem kopalni Brushy Creek i zakadu przerbczego Schoolhouse zlokalizowanych w hrab-
stwie Avery oraz najwikszej kopalni Hawkins w Spruce Pine, gdzie znajduj si dwa za-
kady przerbcze (zakad wstpnej przerbki kopaliny kwarcowo-skaleniowej oraz zakad
wzbogacania kopaliny kwarcowej), a ponadto zakadw Red Hill i Crystal w hrabstwie
Mitchell, gdzie nastpuje kocowe wzbogacanie i otrzymywane s wysokiej jakoci produk-
ty kwarcowe (np. gatunki IOTA 8 o zawartoci SiO
2
99.9992%, IOTA 6 o zawartoci SiO
2
99.9991%, IOTA 4 o zawartoci SiO
2
99.999% oraz IOTA standard o zawartoci SiO
2
99.998%). Otrzymywany na drodze flotacji surowiec wykorzystywany jest w produkcji
pprzewodnikw (elektronika), ogniw sonecznych, oraz szka optycznego, znajduje take
zastosowanie jako wypeniacz w kompozycjach epoksydowych. W najbliszych latach fir-
ma planuje uruchomi nowy zakad z instalacj flotacyjn, pozwalajcy na podwojenie
zdolnoci produkcyjnych. Dane na temat aktualnej wielkoci produkcji kwarcu s jednak
niedostpne. Produkcja wysokiej jakoci kwarcu znajdujcego zastosowanie w hi-tech oraz
hutnictwie rozwija si w Norwegii, cho jej wielko rwnie nie jest znana. Surowiec po-
chodzi w przewadze z pooonych w pnocno zachodniej czci kraju z pegmatytw
(rejon miejscowoci Drag), eksploatowanych przez firm Norwegian Crystallites (w struk-
turze Hustadkalk AS). Wytwarza ona szerok gam produktw kwarcowych, w tym wy-
peniaczy (drobne mczki o rozmiarach ziaren od 3.5 m do 30 m, mczek (rozmiar ziaren
150 m) oraz piaskw (rozmiar ziaren pomidzy 100 m a 400 m), o zawartoci powyej
99.99% SiO
2
. Ponad poowa produkcji wysyana jest do Japonii, pozostaa cz do Europy,
a niewielkie iloci take do USA. W ostatnim czasie firma uruchomia rwnie wydobycie
kwarcu yowego w kopalni w Svanvik, w pnocno-zachodniej Norwegii. Eksploatowane
zoe posiada zasoby ponad 1 mln t kwarcu. W fazie wstpnej s natomiast, prowadzone
przez Nordic Mining ASA, prace zmierzajce do uruchomienia eksploatacji zoa kwarcu
w Kvinnherad. Zasoby zoa szacowane s na ok. 2.7 mln t kwarcu o niskiej zawartoci Ti,
Al oraz innych zanieczyszcze. Potencjalnym rdem kwarcu dla metalurgii jest ponadto
nowo odkryte zoe cyanitowych kwarcytw Nasafjell. Stanowi ono przedmiot zainteresowa-
nia ze wzgldu na niewielki udzia pierwiastkw nieporzdanych oraz zawarto kwarcu rz-
du 7085%. Kwarc do produkcji krzemu oraz elazokrzemu pozyskiwany jest take m.in.
w Arabii Saudyjskiej oraz w brazylijskim stanie Bahia (130 tys. t/r). Znaczcymi jego produ-
centami, gwnie dla zastosowa ceramicznych, s tureckie firmy: Esan Eczacibasi, Ereks
Mining Co. oraz Ermad Madencilik Ltd. Dostawc kwarcu (ok. 250 tys. t/r) dla przemysu
budowlanego oraz szklarskiego jest kanadyjska Black Bull Resources Inc., eksploatujca
najwiksze zoe tego surowca w Ameryce Pn. Pozyskiwany przez firm wysokiej czystoci
kwarc wykorzystywany bdzie rwnie do produkcji pytek krzemowych uywanych w ogni-
wach sonecznych. Plany uruchomienia produkcji wysokiej jakoci kwarcu na potrzeby me-
talurgii (ok. 300 tys. t/r) ogosia ostatnio Mauritanian Minerals Co. Firma zamierza eks-
ploatowa zoe Oum Agueneina w Mauretanii.
Brak jest informacji o wielkoci produkcji kwarcytw przemysowychna wiecie. Wik-
szo pastw, jeli podaje o niej dane, to dotycz one produkcji cznej kwarcytw stosowa-
nych jako kamienie budowlane i drogowe oraz jako kwarcyty przemysowe. Pozyskiwane s
powszechnie w wikszoci krajw majcych rozwinite hutnictwo elaza, zwaszcza w Euro-
pie (m.in. Norwegia, Hiszpania, Portugalia, Belgia, Austria). Wielko ich produkcji w skali
jednego kraju zazwyczaj nie przekracza 2 mln t/r (z wyjtkiem USA, Japonii, Rosji). Naj-
wiksz wiatow kopalni kwarcytu jest norweska kopalnia Tana stanowica wasno fir-
my Elkem. Dostarcza ona okoo miliona t/r surowca wykorzystywanego do produkcji krze-
mu i elazokrzemu. Mniejsze iloci kwarcytu pochodz z trzech innych norweskich kopal:
Marnes (rwnie firmy Elkem), Georg Tveit i Snekkevik Kvartsbrudd. Cakowita pro-
dukcja kwarcytu w Norwegii, ujmowana cznie z kwarcem, wynosia w ostatnich piciu la-
tach 1.01.3 mln t/r. Norwegia ma due moliwoci dalszego rozwoju produkcji kwarcytw
przemysowych, w ostatnim czasie zostay bowiem odkryte nowe zoa o wysokiej czystoci
kopaliny. Rozwj takiej produkcji jest take spodziewany w Arabii Saudyjskiej (firma Ha-
mad M. Aldrees & Partners Co. jeden z najwikszych producentw piaskw kwarco-
wych na Bliskim Wschodzie).
upki kwarcytowe s wydobywane prawdopodobnie tylko w kilku krajach. Brak szcze-
gowych danych o wielkoci ich produkcji.
Informacje o produkcji wiatowej naturalnych krysztaw kwarcu s niepene, nie uj-
muj bowiem np. danych z Indii, oraz tylko przyblione z Chin. W latach 20052009 wzro-
sa ona z ok. 22 tys. t/r do ok. 27 tys. t/r. O jej wielkoci decyduj tradycyjnie Brazylia i Ro-
sja. W ostatnim czasie produkcja krysztaw kwarcu wzrosa w Brazylii z ok. 18 tys. t/r do
23 tys. t/r. Wydobycie prowadzone jest gwnie w stanie Minais Gerais, gdzie dziaa wiele
maych firm. Jednym z gwnych brazylijskich dostawcw jest Minerao Santa Rosa po-
zyskujca zarwno kwarc wysokiej jakoci, jak rwnie krysztay nie znajdujce zastosowa-
nia w elektronice (lascas), uywane do produkcji kwarcu syntetycznego. Wanym wytwr-
c kwarcu lascas wykorzystywanego na potrzeby produkcji kwarcu syntetycznego, a ponad-
to stosowanego w procesie produkcji wiatowodw, jest rwnie Madagaskar. Wielko
produkcji kwarcu w tym kraju wykazywaa jednak w ostatnich latach znaczne zrnicowa-
nie (od 140 t/r do 1600 t/r). W Rosji produkcja krysztaw kwarcu od kilkudziesiciu lat od-
bywa si w rejonie Jekaterynburga na rodkowym Uralu (m.in. zoa Kysztym, Agor-
diasz, Larinska). Maleje natomiast znaczenie producentw z innych regionw Rosji (np.
z Karelii). Pod koniec 2006 r. firma Polar Quartz miaa uruchomi zakad w Nyagan
(wschodnia Syberia), eksploatujcy zoa Neroika. Innymi wanymi producentami s Indie,
dostarczajce prawdopodobnie okoo 1000 t/r, oraz Chiny i Kazachstan, a ostatnio take
Tajwan.
Wybitny niedostatek naturalnych krysztaw kwarcu o duej czystoci spowodowa roz-
wj produkcji syntetycznych krysztaw kwarcu(cultured), gwnie dla potrzeb elektroniki,
elektrotechniki i innych celw. Do niedawna bya ona najwiksza w USA (nawet okoo
200 t/r), lecz w wyniku konkurencji ze strony rozwijajcej si produkcji w Japonii, Chinach
i Rosji, produkcja syntetycznych krysztaw kwarcu w USA zostaa wstrzymana. Mniej-
szymi producentami s: Belgia, Brazylia, Bugaria, Francja, Niemcy, RPA oraz Wielka
Brytania.
Obroty
Informacje na temat obrotw midzynarodowych kwarcem krystalicznym (yowym)
oraz kwarcytami przemysowymi s niedostpne. Ograniczone s one zwykle do wymiany
wewntrz regionalnej, midzy krajami ssiadujcymi. upki kwarcytowe s surowcami
o znaczeniu krajowym i nie podlegaj obrotom midzynarodowym.
Tradycyjnym eksporterem ponad tysica ton na rok krysztaw kwarcu, gwnie na ry-
nek europejski i japoski, jest od dziesitkw lat Brazylia. Nowym ich dostawc w latach
1990-tych staa si Rosja. Duym konsumentem syntetycznych krysztaw kwarcu (cultu-
red) s Stany Zjednoczone, ktre importuj je gwnie z krajw azjatyckich.
Zuycie
Gwnymi zastosowaniami kwarcu krystalicznego (yowego) s tradycyjnie produkcja
elazokrzemu, krzemu metalicznego, produkcja mczek kwarcowych dla przemysu szklar-
skiego i ceramicznego, a dla najwyszej jakoci gatunkw produkcja szka optycznego
i owietleniowego, pprzewodnikw (elektronika), wiatowodw oraz ogniw sonecznych.
Kwarcyty przemysowe o wysokiej zawartoci SiO
2
i niskiej zawartoci domieszek szkod-
liwych (Al
2
O
3
, TiO
2
i alkalii) s przydatne do produkcji krzemionkowych materiaw og-
niotrwaych (ich znaczenie w przemyle systematycznie maleje) oraz elazokrzemu (tu zu-
ycie utrzymuje si na stabilnym poziomie). Skay kwarcytowe niszej jakoci s powszech-
nie uywane do produkcji kruszyw amanych.
upki kwarcytowe s surowcem o malejcym znaczeniu gospodarczym. By moe po-
za Polsk uytkowane s jeszcze w kilku krajach na wiecie. Kierunek ich zastosowa jest
jeden produkcja krzemionkowych wyrobw ogniotrwaych.
Naturalne i syntetyczne krysztay kwarcus uywane przede wszystkim w przemysach
elektrotechnicznym i elektronicznym do urzdze z filtrami piezoelektrycznymi i oscylato-
rw, za niewielkie iloci w optyce do produkcji szkie i soczewek laserowych. Rosnce za-
potrzebowanie na krysztay kwarcu stosowane w elektronice (telefony komrkowe, laptopy,
elektroniczne gry, motoryzacja), przede wszystkim w USA, ale take na caym wiecie, b-
dzie prawdopodobnie wymaga zwikszenia ich zdolnoci produkcyjnych. W przyszoci
mog one jednak by zastpowane (m.in. w oscylatorach) przez wytwarzane na bazie krze-
mu tzw. mikrosystemy (MEMS).
Ceny
Dla kwarcu krystalicznego (yowego) przeznaczonego dla przemysu optycznego, szklar-
skiego, hutniczego i in. nie prowadzi si notowa cen poszczeglnych gatunkw, ktre s
ustalane na podstawie kontraktw. Nie prowadzi si rwnie notowa cenowych kwarcytw
przemysowych ani te upkw kwarcytowych. Ceny kamienia kwarcytowego do produkcji
elazokrzemu czy krzemionkowych materiaw ogniotrwaych ksztatuj si zwykle na po-
ziomie 1020 USD/t.
Ceny krysztaw kwarcu, notowane obecnie w USAwycznie dla syntetycznego kwar-
cu krystalicznego lumbered, wzrosy w latach 20052008 z 186 USD/t do 297 USD/t, a na-
stpnie spady do 199 USD/t w 2009 r. Ceny krysztaw typu lascas notowane byy do roku
1997 r., czyli do momentu wstrzymania ich produkcji w tym kraju.
LIT
Koncentracje litu (Li) w przyrodzie spotykane s przede wszystkim w pegmatytach lito-
wych, w postaci fosforanw, np. amblygonitu, tryfylinu-lithiofylitu, i krzemianw, np. spo-
dumenu. Do obfite domieszki obecne s rwnie w mikach, m.in. muskowicie litowym
(lepidolicie) i zinnwaldycie. Innym, powanym rdem litu, pozyskiwanego gwnie w po-
staci wglanu najpowszechniejszego jego surowca na rynku, s solanki jezior sonych
i litonone wody termalne. Lit metaliczny produkowany jest na niewielk skal.
Waciwoci litu, gwnie wysoka aktywno elektrochemiczna przy nietoksycznoci,
sprawiaj, e jego surowce ciesz si duym popytem w wielu dziedzinach: przemyle
szklarskim i ceramicznym, hutnictwie aluminium oraz produkcji komponentw do odbiorni-
kw TV i in. W ostatnim okresie, dziki utrzymywaniu si korzystnej koniunktury w prze-
myle USA i krajw zachodnioeuropejskich oraz przyspieszeniu wzrostu gospodarczego
w Chinach i Indiach, nastpi dynamiczny rozwj popytu na surowce litu, ktry w latach
20022006 skutkowa rozwojem poday a o ok. 60% do rekordowych 52.7 tys. t Li
2
O, po
czym w okresie 20072008 utrzymywaa si ona na nieznacznie niszym poziomie, a w 2009 r.
spada a o 22% osigajc 39.7 tys. t Li
2
O. Zahamowanie tendencji wzrostowych poday
wiatowej w latach 20072008, wobec utrzymujcego si wzrostu popytu, doprowadzio do
pogbienia nierwnowagi na rynku, co znalazo odzwierciedlenie w silnych wzrostach cen,
zwaszcza w 2007 r. Z kolei w 2009 r. decydujcy wpyw na rozwj sytuacji na rynku mia
kryzys finansowy skutkujcy oglnowiatowym spowolnieniem gospodarczym i drastycz-
nym spadkiem zapotrzebowania na lit.
Perspektywy wzrostu zapotrzebowania na surowce litu zwizane s z produkcj baterii
i akumulatorw litowych, m.in. do zasilania wszelkich przenonych urzdze, jak: komputery,
telefony komrkowe, odtwarzacze muzyczne itd. oraz aut o napdzie elektrycznym (konku-
rencyjne dla akumulatorw Ni-Cd), wkien szklanych, szkie specjalnych (opalowych i boro-
-silikatowych) oraz betonw o podwyszonej wytrzymaoci (odpornych na dylatacj termicz-
n dziki dodatkowi wodorotlenku litu). W perspektywie okoo 25 lat moliwy jest rwnie
wzrost zapotrzebowania w dziedzinie technik nuklearnych (synteza jdrowa).
Gwnymi surowcami s koncentraty lepidolitu (4.0% Li
2
O), spodumenu (7.2% Li
2
O
i 5% Li
2
O gatunek szklarski), petalitu (4.3% Li
2
O), amblygonitu (8.4% Li
2
O) oraz
wglan litu techniczny (Li
2
CO
3
) z 40.0% Li
2
O uzyskiwany z solanek na drodze chemicznej
lub jako pprodukt z przerobu koncentratw, wodorotlenek litu, lit metaliczny (99.2
99.9% Li), bromek, fluorek i chlorek litu etc. Coraz powszechniejsze s syntetyczne
zwizki litu, np. petalit syntetyczny (ok. 4.3% Li
2
O), fluorek litu oraz eukryptyt synte-
tyczny (11.8% Li
2
O).

GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce nie wystpuj zoa kopalin litu, jak i litononych.
Produkcja
Surowce litu nie s w Polsce produkowane.
Obroty
Krajowe zapotrzebowanie na surowce litu w caoci pokrywane jest importem. Ilocio-
wo do 2007 r. przewaa tlenek i wodorotlenek litu, natomiast poziom importu wglanu litu
jest bardziej stabilny: 120180 t/r (tab. 1). Surowce te kupowane s w ostatnich latach gw-
nie w Chinach, Chile, Niemczech, Belgii i Stanach Zjednoczonych.
Saldo obrotw surowcami litu miao zawsze warto ujemn (tab. 2). W latach 20062007
oraz w 2009 r. deficyt wzrs znacznie, zwaszcza za spraw importu wglanu litu, nato-
miast w roku 2008 zmniejszony znacznie import, a zwaszcza tlenku i wodorotlenku, skut-
532 LIT
Tab. 1. Gospodarka surowcami litu w Polsce
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Tlenek i wodorotlenek litu
1
CN2825 20
Import 136 132 245 59 86
Eksport 14 27 11 7 4
Wglan litu
2
CN2836 91
Import 128 118 180 155 156
Eksport 12 8 23 13 30
1
Li
2
O+Li(OH)
2
Li
2
CO
3
rdo: GUS
Tab. 2. Warto obrotw surowcami litu w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
CN2825 20
Eksport 193 521 266 146 97
Import 1893 2635 2452 1036 1808
Saldo -1700 -2114 -2186 -890 -1717
Wglan litu
CN2836 91
Eksport 138 144 495 289 650
Import 1594 2098 3822 2824 3390
Saldo -1456 -1954 -3327 -2535 -2740
rdo: GUS
kowa chwilow popraw salda obrotw. Wartoci jednostkowe sprowadzanych do Polski
surowcw Li byy wysze od cen notowanych na rynku USA(tab. 3, 5).
Zuycie
Sprowadzane surowce litu wykorzystywane s gwnie w przemyle szklarskim, ceramice
i elektronice, jednak brak bliszych informacji o szczegowej strukturze ich uytkowania.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Znanych jest okoo 100 z kopalin litu (gwnie spodumenowych, ale take petalito-
wych i lepidolitowych) w 20 krajach o cznych zasobach szacowanych na 11 mln t Li. S
to przede wszystkim zoa litononych pegmatytw rozpoznane w Austrii, Francji, Indiach,
Irlandii, Mozambiku, Zimbabwe, Namibii, Hiszpanii i Szwecji. Najwikszymi spord nich
s Greenbushes Australia, Kings Mt. USA, Bernic Lake Kanada, Bikita
Zimbabwe, a take zoa w Rosji (pw. Kola), Chinach i Ukrainie. Coraz wiksze iloci litu
(gwnie w postaci wglanu) pozyskiwane s z solanek i litononych wd termalnych (ni-
sze koszty ni koncentratw spodumenu). Najbogatsze na wiecie zoe perspektywiczne
Salar de Uyuni (5.5 mln t Li, 110 mln t K, 3.2 mln t B) rozpoznano w Boliwii na wysoko-
ci ponad 3600 m. Litonone solanki wystpuj rwnie w Argentynie, Chile, Chinach i Izra-
elu. rdem ubocznej produkcji niewielkich iloci surowcw litu s te zoa rud cyny
i rud tantalo-niobowych.
Produkcja
Poda surowcw litu na rynku wiatowym w 2006 r. wzrosa o 14%, po czym w latach
20072008 utrzymywaa si na poziomie niszym o ok. 3%, gwnie za spraw mniejszej
produkcji w Australii, Argentynie i w Chile w 2008 r. (tab. 4). Zanotowany w ostatnich latach
wzrost produkcji by reakcj na rozwj popytu krajw wysoko rozwinitych w przemyle
szklarskim, ceramicznym, a przede wszystkim w produkcji baterii litowo-jonowych wielokrot-
nego adowania w dynamicznie rozwijajcych si krajach Azji. Doprowadzio to do zachwia-
nia rwnowagi rynkowej i silnego wzrostu cen surowcw litu, zwaszcza koncentratw spo-
dumenu (tab. 4, 5). W 2009 r. zaobserwowano wyran zmian trendu na wiecie, wskutek
kryzysu finansowego od III kwartau 2008 r., ktry spowodowa oglnowiatowe spowolnie-
LIT 533
Tab. 3. Warto jednostkowa importu surowcw litu do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
CN2825 20
PLN/kg 13.9 20.0 10.1 17.6 21.0
USD/kg 4.3 6.4 3.5 7.7 6.7
Wglan litu
CN2836 91
PLN/kg 12.4 17.8 21.2 18.2 21.7
USD/kg 3.8 5.5 7.6 7.7 7.0
rdo: GUS
nie gospodarcze, a w niektrych krajach wrcz recesj, doprowadzajc do spadku popytu na
surowce litu. Wobec zaistniaej sytuacji producenci w Chile, a take w Australii, Argentynie
i Chinach, znacznie ograniczyli produkcj, a poda wiatowa spada a o 22%, do niespena
40 tys. t Li
2
O (tab. 4).
Najwikszymi wiatowymi producentami surowcw litu s Stany Zjednoczone, gdzie
Chemetall Foote Corp. produkuje wglan litu oraz wodorotlenek litu na bazie solanek
z Silver Peak, a FMC Corp. Lithium Div. wglan litu oraz szereg innych zwizkw Li
i Li metalicznego w zakadach w Bessemer City i w Bayport na bazie materiau dostarcza-
nego z Chile oraz solanek Li ze zoa Salar de Hombre Muerto w Argentynie. Drugim
wanym producentem jest Chile, gdzie w 1996 r. Sociedad Quimica y Minera de Chile
uruchomia drug obok prowadzonej przez Chemetall Foote instalacj pozyskiwania
wglanu litu ze zoa Salar de Atacama (projekt Minsal SAo docelowej zdolnoci produk-
cyjnej 20 tys. t/r, zosta w 2008 r. rozbudowany o dalsze 22 tys. t/r). Osignicie penych zdol-
noci produkcyjnych przez obie firmy z kocem XX stulecia zapewnio Chile w latach
20052008 pozycj najwikszego wiatowego producenta litu we wszystkich formach (tab. 4).
Du produkcj zwizkw i koncentratw rud Li-nonych wykazuj rwnie: Australia,
Chiny, Argentyna, Kanada i Zimbabwe, Portugalia i Brazylia. W tej ostatniej koncentraty spo-
dumenu s pozyskiwane przez firm Companhia Brasiliera de Litio ze zoa Cahoeira.
Produkcja wglanu litu na bazie spodumenu ze zoa Greenbushes w Australii (docelowo
5 tys. t/r Li
2
CO
3
) jest prowadzona przez Talison Minerals, po nabyciu zoa w 2007 r. od fir-
my Sons of Gwalia Ltd. Rwnie Chiny produkuj wglan litu na bazie spodumenu, zarw-
no krajowego, jak i importowanego z Australii. Jednak najwiksze zasoby litu w Chinach
534 LIT
Tab. 4. wiatowa produkcja surowcw litu
t Li
2
O
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Portugalia
1
1047.4 1139.9 1390.2 1395.5
w
1540.0
EUROPA 1047.4 1139.9 1390.2 1395.5
w
1540.0
Zimbabwe
2
1612.5 1290.0 1290.0 1075.0 1100.0
AFRYKA 1612.5 1290.0 1290.0 1075.0 1100.0
Argentyna
3,4
5339.2 5692.2 2328.4
w
2405.6
w
1832.9
Brazylia
5
642.5 618.1 575.3 1041.1
w
1080.0
Chile
3,4
17634.1 20349.8 23386.1 22263.7 12834.4
AMERYKA PD. 23615.8 26660.1 26289.8
w
25710.4
w
15747.3
Kanada
5
1620.0 1620.0 1620.0 1584.0 1584.0
USA
3,s
. . . . .
AMERYKA PN. i R. 1620.0 1620.0 1620.0 1584.0 1584.0
Chiny
6
6000.0 6000.0 6400.0 7000.0 6400.0
AZJA 6000.0 6000.0 6400.0 7000.0 6400.0
Australia
5
12501.7 15991.3 13843.9 14400.0 13320.0
OCEANIA 12501.7 15991.3 13843.9 14400.0 13320.0
W I A T 46397.4 52701.3 50833.9
w
51164.9
w
39691.3
1
lepidolit
2
amblygonit, lepidolit i petalit
3
wglan litu z solanek
4
chlorek litu
5
koncentrat spodumenu
6
wglan litu
rdo: MY, RMD
(ok. 80% cakowitych zasobw) rozpoznano w zoach solanek litononych, a ich intensywne
zagospodarowywanie prowadzone jest w ostatnich kilku latach. W roku 2005 firma Tibet Li-
thium New Technology Development Co. oddaa do uytku zakad wglanu litu nad sonym
jeziorem Zabayu, o zdolnociach produkcyjnych 5 tys. t/r Li
2
CO
3
z moliwoci dalszej rozbu-
dowy do nawet 20 tys. t/r. Ponadto firma CITIC uruchomia w 2007 r. nowy zakad nad sonym
jeziorem Taijinaier, o najwikszych w kraju zdolnociach produkcyjnych 35 tys. t/r Li
2
CO
3
,
a firma Quinghai Salt Lake Industry Group Co. przystpia do budowy nowego zakadu
nad sonym jeziorem Chahar, o zdolnociach produkcyjnych 10 tys. t/r Li
2
CO
3
.
Wanymi kompaniami na rynku koncentratw litu s te Tantalum Mining Corp.
(Tanco) w Kanadzie (wysokiej jakoci koncentraty spodumenu z kopalni Bernic Lake oraz
nowy Li-nony produkt rynkowy montebrasyt z 7% Li
2
O+ 8% P
2
O
5
), Bikita Minerals
w Zimbabwe (najwikszy wiatowy producent petalitu, podrzdny koncentratw spodume-
nu), a take Sociedad Mineria De Pegmatites w Portugalii (dostawca lepidolitu w stanie
surowym). Innymi producentami zwizkw litu s te kraje pozbawione wasnego zaplecza
zasobowego, bazujce na imporcie (gwnie wglanu litu), takie jak Francja, Niemcy, Japo-
nia, Korea Pd., Tajwan i Wielka Brytania.
Obroty
Dominujcym w obrocie midzynarodowym surowcem jest wglan litu techniczny
(Li
2
CO
3
) zawierajcy 40% Li
2
O. W ostatnich latach coraz wiksze znaczenie w handlu zyskuj
koncentraty mineraw litu: lepidolitu (4.0% Li
2
O), spodumenu (7.2% Li
2
O i 5% Li
2
O), petali-
tu (4.3% Li
2
O), amblygonitu (8.4% Li
2
O), szczeglnie w zastosowaniach szklarskich i cera-
micznych, gdzie zastpuj wglan litu. Jest to zwizane z moliwoci znacznej redukcji kosz-
tw w dostawach koncentratw w porwnaniu do wglanu (o 60% w przeliczeniu na ton Li).
Zbilansowanie wielkoci eksportu i importu koncentratw litowych i innych surowcw
litononych wobec fragmentarycznoci danych statystycznych nie jest moliwe. Czoowymi
ich eksporterami s: Zimbabwe, Kanada i Australia koncentraty, Chile, Argentyna, USA,
Niemcy i Chiny wglan, a importerami wycznie kraje rozwinite: USA, Japonia, Ka-
nada, Niemcy, Francja, Wochy, Wielka Brytania i inne kraje Europy Zachodniej oraz
w ostatnich latach Chiny i Indie.
Zuycie
Liczne i rnorodne zastosowania surowcw litu zwizane s z jego najwysz
wrd metali alkalicznych aktywnoci elektrochemiczn. Wglan litu, oprcz produkcji
szka i ceramiki, stosowany jest w hutnictwie aluminium, gdzie obniajc temperatur wyto-
pu, przyczynia si do znacznej poprawy efektywnoci procesu, oszczdnoci energii, a take
porednio ograniczenia emisji fluoru do atmosfery. Inne, wane dziedziny wykorzy-
stania zwizkw litu to: przemys tworzyw sztucznych (gumy syntetyczne odporne na cie-
ranie, gumy termoplastyczne, polietylen) i farmaceutyczny (produkcja m.in. witaminy A,
steroidw, lekw przeciwblowych, uspokajajcych i nasennych), gdzie peni rol kataliza-
torw. Wodorotlenek litu, jako ceniony skadnik smarw, poszerza zakres temperatur ich
stosowania, poprawia odporno na wilgo i utlenianie, dziki czemu jest ceniony w woj-
skowoci, lotnictwie, motoryzacji, przemyle okrtowym i in. Lit metaliczny uywany jest
gwnie jako skadnik stopw aluminium i manganu, podwyszajc ich wytrzymao me-
chaniczn i twardo. Stopy te znajduj coraz szersze zastosowanie w przemyle lotniczym
i kosmicznym. Bywa wprowadzany do oyskowych stopw oowiu. Stanowi silny odsiar-
LIT 535
czacz i odtleniacz w rafinacji miedzi, take w odlewnictwie stopw miedzi i spoiw srebro-
wych oraz suy jako rodek chodzcy w technice jdrowej. Niobian litowy i tantalan litowy
tworz krysztay ferromagnetyczne, wykorzystywane w urzdzeniach elektroakustycznych.
Dominujcym kierunkiem uytkowania litu pozostaje nadal przemys szklarski i cera-
miczny (gwnie naczynia aroodporne), a jego udzia wynosi 31%. Z kolei wzrastajcy dy-
namicznie popyt w przemyle elektrotechnicznym (produkcja baterii i akumulatorw) spo-
wodowa, e w strukturze zuycia na wiecie na ten kierunek przypadao 25%, na smary
10%, na klimatyzacj i chodnictwo 5%, cige odlewanie stali 4%, hutnictwo Al
3%, przemys gumowy (gumy syntetyczne i termoplastyczne) 3%, przemys farmaceu-
tyczny 2% inne 17%. Wrd nich najwiksze moliwoci rozwoju zwizane s nadal
z produkcj baterii i akumulatorw litowych oraz litowo-jonowych, szczeglnie ich nowej
generacji o wyduonej ywotnoci do wielokrotnego adowania, przeznaczonych do samo-
chodw o napdzie elektrycznym i hybrydowym oraz przenonych urzdze elektronicznych.
Ostatnio rynek baterii litowych wzrasta w tempie 1215% na rok, a najwiksze zakady pro-
dukcyjne byy zlokalizowane w krajach azjatyckich. Prowadzone s prace nad nowymi typa-
mi baterii: polimerowych i jonowych, o podwyszonej pojemnoci i odpornoci na wpyw
czynnikw zewntrznych. Perspektywy rozwoju rynku zwizane s rwnie ze sfer produk-
cji wkien szklanych oraz szeroko pojtym przemysem szklarskim, gdzie surowce litu stano-
wi alternatyw dla oowiu i fluoru i in.
Ceny
Ceny koncentratw petalitu na rynku europejskim w latach 20052009 (tab. 5) byy stae,
z kolei koncentratw spodumenu w okresie 20062007 wzrastay w tempie 3035%/r, nato-
miast w latach 20082009 wzrost by mniejszy i wynis 57%/r (tab. 5). Ceny koncentratw
spodumenu dla przemysu szklarskiego w okresie 20062007 wzrosy cznie a o 82%,
w 2008 r. pozostay niezmienione, a w 2009 r. wzrosy o kolejne 16% (tab. 5). Na rynku ame-
rykaskim najwiksze znaczenie maj ceny producentw wglanu litu oraz wodorotlenku li-
tu, stanowice podstaw cen innych zwizkw. W latach 20052009 ich notowania zostay
zawieszone z uwagi na ochron interesw najwikszego producenta. Natomiast ceny wgla-
nu litu, dostarczanego na rynek USAz zagranicy, w 2006 r. wzrosy o ponad 26%, w latach
20072008 pozostay niezmienione, a w 2009 r. wzrosy ponownie o niemal 2% (tab. 5).
Decydujcy wpyw na osabienie tempa wzrostu cen surowcw litu w latach 20082009
mia kryzys finansowy zapocztkowany w III kwartale 2008 r.
536 LIT
Tab. 5. Ceny surowcw litu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wglan litu
1
2.25 2.85 2.85 2.85 2.90
Petalit
2
260 260 260 260 260
Spodumen
koncentrat
3
350 475 620 650 700
szklarski
4
200 290 365 365 425
1
99% Li
2
CO
3
lub 18.8% Li, dostawy do USA w duych kontraktach, USD/lb IM
2
4.2% Li
2
O, paczkowany, fob Durban USD/t na koniec roku IM
3
powyej 7.25% Li
2
O, luzem, fob W. Virginia USD/st na koniec roku IM
4
5% Li
2
O, cena jw.
UPKI MIKOWE I FYLLITOWE
upki mikowe i upki fyllitowe s skaami metamorficznymi, ktrych gwnymi skad-
nikami s mineray z grupy mik (serycyt, muskowit, biotyt). S stosowane jako wypeniacze
mas bitumicznych, farb i tworzyw sztucznych, a take jako posypki na papy. upki fyllito-
we, podatne na dzielenie na cienkie pyty, znajdoway dawniej zastosowanie rwnie jako
materia do krycia dachw (upki dachwkowe).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
upki mikowe (yszczykowe) znane s na Dolnym lsku. Zasoby zoa Orowice koo
wieradowa Zdroju oraz udokumentowanego w 2002 r. zoa Jawornica koo Kodzka
wynosz 6682 tys. t, a zasoby przemysowe 4421 tys. t. upki fyllitowe wystpuj w okoli-
cach Guchoazw i Gubczyc, w duym zou Dewon-Pokrzywna i mniejszym Chomia.
czne zasoby bilansowe wynosz 11069 tys. t, a przemysowe 2396 tys. t (BZKiWP, 2010).
Produkcja
upki mikowe s eksploatowane przez Jeleniogrskie Kopalnie Surowcw Mineral-
nych S.A. w kopalni Jerzy w Orowicach. Z urobku po mieleniu tradycyjnie uzyskiwano
posypk papow we frakcjach od 0.32 mm do 2.5 mm (okoo 80%) oraz mczki 0.315 mm
i 0.08 mm (okoo 20%). Wskutek sabncego popytu ze strony krajowych producentw pa-
py zaprzestano jednak ich produkcji. Zakad przemiau upka przeniesiony zosta do Jar-
notwka, a wydobycie upkw mikowych ze zoa Orowice w latach 20052009 ograni-
czono do kilku tysicy ton na rok. Wyjtek stanowi 2008 r., gdy pozyskano ponad 18 tys. t
kopaliny, ktra jednak w caoci znalaza zastosowanie jako kamie dekoracyjny (budowla-
ny i ogrodowy). Niewielkie iloci upkw mikowych (14 tys. t/r) dostarczane s ponadto
od 2006 r. przez firm Edwarda Nowaka ze zoa Jawornica koo Kodzka.
Wydobycie upkw fyllitowych przez Jeleniogrskie Kopalnie Surowcw Mineral-
nych S.A. ze zoa Dewon-Pokrzywna w Jarnotwku koo Guchoaz, zostao wznowio-
ne w 2001 r. na niewielkim poziomie 12 tys. t/r, by w latach 20062008 wzrosn do
1314 tys. t/r. (tab. 1) dziki ich stosowaniu do produkcji posypki papowej. Od 2009 r., po
przejciu zakadu przez Dewon Sp. z o.o., ten kierunek uytkowania nie by kontynuo-
wany, a wydobycie upkw wzroso do 24 tys. t/r.
Obroty
upki mikowe i fyllitowe nie s przedmiotem obrotu midzynarodowego. upki da-
chwkowe importowane z Niemiec (upek mozelski), Indii oraz Norwegii wykorzystywane
s na niewielk skal z racji ich wysokiej ceny.

Zuycie
Zuycie posypki papowej, produkowanej niegdy na bazie upka mikowego, a nastpnie
upka fyllitowego, w zwizku ze spadkiem produkcji papy w Polsce, ulego ostatnio bardzo
istotnemu ograniczeniu. Mczki z upka mikowego i fyllitowego, bdce produktem ubocz-
nym przy produkcji proszku, uywane byy do wytwarzania owadobjczych rodkw ochro-
ny rolin, w przemyle izolacyjnym, a take jako obcinik w produkcji farb, tworzyw sztucz-
nych i mieszanek bitumicznych. Najdrobniejsze frakcje uzyskiwane w wyniku mielenia up-
kw fyllitowych uywano niekiedy jako pigment malarski szarze upkow. Obecnie upki
mikowe i fyllitowe wykorzystywane s wycznie jako materia dekoracyjny i budowlany.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
upki mikowe i fyllitowe (dachwkowe) s surowcami krajowymi. Wiadomo, e ich
zoa o znaczeniu praktycznym wystpuj w Niemczech (Saksonia Dolna, Bawaria), Cze-
chach (Morawy), Austrii, Francji (Masyw Centralny), Hiszpanii, Woszech, a take w USA,
Kanadzie i wielu innych krajach.
Produkcja
Od redniowiecza s wydobywane, m.in. w Niemczech, Francji, Czechach, Austrii itp.,
jednak brak szczegowych danych o ich produkcji w poszczeglnych krajach.
Obroty
Surowce z upkw mikowych i fyllitowych nie s przedmiotem wymiany rynkowej
o charakterze midzynarodowym.
Zuycie
upki mikowe i fyllitowe wykorzystywane s do krycia dachw, elewacji zewntrznych
budynkw, jako posypki papowe, a take do produkcji tabliczek dla dzieci oraz rysikw
uywanych do nauki pisania.
Ceny
Nie prowadzi si adnych notowa cenowych upkw mikowych i fyllitowych.
538 UPKI MIKOWE I FYLLITOWE
Tab. 1. Gospodarka upkami mikowymi i fyllitowymi w Polsce
PKWiU 081140
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
upki mikowe
Produkcja = Zuycie
p
9.2 6.3 8.0 19.3 3.1
upki fyllitowe
Produkcja = Zuycie
p
1.8 13.1 14.2 13.8 23.9
rdo: BZKiWP, W
MAGNEZ
Magnez metaliczny (Mg) jest otrzymywany przez elektroliz mieszaniny chlorku mag-
nezu i innych chlorkw, albo przez redukcj praonego dolomitu lub magnezytu elazo-
krzemem metod silikotermiczn. Coraz powszechniej pozyskiwany jest take z karnalito-
wych soli potasowo-magnezowych oraz czystej wody morskiej o wysokim zasoleniu (0.13%),
na drodze ewaporacji w sprzyjajcym klimacie. rda te wystpuj powszechnie w skali
globalnej, a ich zasoby s niemal nieograniczone.
Decydujcy wpyw na obraz rynku magnezu maj Chiny, bdce najwikszym jego
wiatowym producentem. W 2009 r. przypadao na nie 67% globalnej poday. Nieprzerwa-
ny rozwj dostaw z tego kraju sta si przyczyn gbokiego kryzysu cenowego na rynku
midzynarodowym w pierwszej poowie obecnej dekady. Okresowy deficyt tego metalu
w USA, spowodowany ograniczeniem jego napywu z Chin, a take z Rosji, przy rosncym
zapotrzebowaniu brany motoryzacyjnej i komputerowej, skutkowa szybk zwyk cen,
trwajc od czwartego kwartau 2006 r. do poowy 2008 r. Jednak ju kocwka tego roku
przyniosa zdecydowan redukcj cen. Jej podoem by spadek zapotrzebowania na mag-
nez do produkcji odleww cinieniowych dla brany motoryzacyjnej oraz skutki oglno-
wiatowego kryzysu gospodarczego, ktre byy odczuwane na rynku magnezu rwnie
w 2009 r. Wedug ocen analitykw z firmy Clark & Marron wiatowe zuycie magnezu
zmniejszyo si do 480 tys. t, tj. o 20% w stosunku do roku 2008. W kolejnych 10 latach, tj.
w perspektywie 2019 r., spodziewane jest jednak odwrcenie tendencji spadkowej i syste-
matyczny wzrost popytu (w tempie 7.9%/r), gwnie za spraw oczekiwanego rozwoju wy-
korzystania magnezu w europejskim, amerykaskim i chiskim przemyle samochodowym.
Przedmiotem obrotu midzynarodowego jest magnez metaliczny 99.8%, stopy Al-Mg
i inne.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Potencjalnym rdem do produkcji magnezu metalicznego s powszechne i atwo do-
stpne w Polsce zoa dolomitw. Nie s one jednak wykorzystywane.
Produkcja
Produkcja magnezu metalicznego z dolomitw nie zostaa podjta, mimo opracowania
i wdroenia w skali wiertechnicznej w dawnych ZM Trzebinia w latach 1950-tych meto-
dy pozyskiwania tlenku magnezowego i magnezu.

Obroty
Poda magnezu metalicznego pochodzi w caoci z importu, ktrego poziom po wzro-
cie do niemal 5.4 tys. t w 2007 r., w kolejnych dwch latach ograniczono o 30% (tab. 1).
Wikszo zakupw pochodzia z Chin (5085%, za wyjtkiem 2006 r.), a reszta m.in.
z Austrii, Czech, Holandii, Niemiec, a ostatnio rwnie z Wgier i Rosji (tab. 2). Notowano
rwnie obroty zomem magnezu. Regularnie sprowadzane byy do due iloci takich su-
rowcw, jak proszki, opiki, wiry i granulki. Eksportowano gwnie zom magnezu. Jego
sprzeda, gwnie do Niemiec, Wielkiej Brytanii, Woch i Holandii, wybitnie w ostatnich
latach wzrosa (szczeglnie w 2007 r.).
Saldo obrotw surowcami magnezu byo zawsze ujemne. Wielko deficytu zmieniaa
si wraz z fluktuacjami poziomu dostaw oraz wahaniami cen na rynku midzynarodowym,
wyranie pogbiajc si w latach 20072008, z lekk popraw w 2009 r. (tab. 3). Wartoci
jednostkowe importu magnezu metalicznego do Polski podlegay analogicznym wahaniom,
generalnie podajc za trendami cenowymi na rynku wiatowym (tab. 4 i 7).
Zuycie
Zuycie pozorne magnezu metalicznego, ktre w 2007 r. osigno poziom 5.3 tys. t,
w kolejnych dwch latach zmniejszyo si o ponad 35%, do 3.3 tys. t w 2009 r. (tab. 1).
Gwnymi krajowymi konsumentami magnezu s producenci stopw odlewniczych Al-Mg,
m.in. Aluminium Konin Impexmetal S.A. i Nowoczesne Produkty Aluminiowe Ska-
wina Sp. z o.o., nalece do Grupy Impexmetal S.A., a take zakady Grupy Kty S.A.
Kluczowym jego uytkownikiem staa si uruchomiona w 2005 r. najwiksza i najnowocze-
niejsza w Polsce odlewnia firmy Euromag S.A. w Kdzierzynie-Kolu (naleca do polsko-
-amerykaskiego funduszu venture capital Tar Heel Capital). Wytwarza ona rnego ro-
dzaju odlewy Mg i Mg-Al dla brany motoryzacyjnej, przemysu zbrojeniowego, elektroniki
540 MAGNEZ
Tab. 1. Gospodarka surowcami magnezu w Polsce
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Magnez nie obrobiony
CN8104 11,19
Import 1540 2683 5386 4558 3622
Eksport 17 47 55 85 299
Zuycie
p
1523 2636 5331 4473 3323
Odpady i zommagnezu
CN8104 20
Import 533
1
31 18
Eksport 62 410 1536 641 782
Opiki, wiry i granulki; proszki
CN8104 30
Import
1
254 85 141 82
Eksport 1 2 2 4 2
1
cznie pozycje CN 8104 20 i CN 8104 30
rdo: GUS
i in. Nisze zuycie magnezu w ostatnich dwch latach byo przypuszczalnie zwizane z okre-
sowym ograniczeniem produkcji odleww w zwizku z kryzysem w brany motoryzacyjnej.
MAGNEZ 541
Tab. 2. Kierunki importu magnezu metalicznego do Polski CN 8104 11,19
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 1540 2683 5386 4558 3622
Austria 0 665 1102 208 353
Belgia 24
Chiny 912 928 3143 2908 1771
Cypr 23
Czechy 5 71 418 302 399
Francja 3 2 0
Holandia 320 274 258 308 208
Kanada 80 49 1 1 1
Luksemburg
Niemcy 75 205 440 352 373
Norwegia 21
Rosja 11 10 238
RPA 75
Sowacja 24
Szwecja 73 372 3
Wgry 364 150
rdo: GUS
Tab. 3. Warto obrotw surowcami magnezu w Polsce
CN 8104 11,19,20,30
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 396 2309 7798 4449 6772
Import 15312 21337 45895 53711 40548
Saldo -14916 -19028 -38097 -49262 -33776
rdo: GUS
Tab. 4. Warto jednostkowa importu magnezu metalicznego do Polski
CN 8104 11,19
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 6894 7143 8515 11309 10888
USD/t 2128 2275 3081 4834 3514
rdo: GUS
GOSPODARKAWIATOWA
rda
wiatowe zasoby kopalin przydatnych do produkcji magnezu s nieograniczone. Naj-
czciej pozyskiwany jest z solanek (m.in. sonych jezior) i wody morskiej o wysokim zasole-
niu oraz z dolomitw, magnezytw, soli karnalitowych. Jego rdo stanowi take odpady
serpentynitowe, zgromadzone m.in. przy kopalni azbestu Thetford w Kanadzie, Woodsreef
w Australii, hady odpadw azbestowych firmy Uralazbest w Rosji, a take popioy lotne
ze spalania wgla.
Na du skal w produkcji magnezu metalicznego wykorzystywane s rda wtrne,
przede wszystkim zom stopw z udziaem Mg, zwaszcza puszek aluminiowych po napo-
jach (magnez nie jest odzyskiwany ze stopu Al-Mg, lecz zom taki jest ponownie przerabia-
ny na puszki). Udzia magnezu z tych rde w cznej poday zmienia si w ostatnich
trzech latach w granicach od 11 do 14%, wykazujc niewielk zwyk (tab. 5). W niekt-
rych krajach recykling stwarza jedyn moliwo pozyskiwania magnezu metalicznego (Ja-
ponia, Wielka Brytania). Jest on czsto odzyskiwany w postaci stopw, m.in. ze zomu odle-
ww cinieniowych, ktre s ponownie bezporednio wykorzystywane, gwnie w przemy-
le samochodowym.
Produkcja
Mimo powszechnoci i obfitoci rde magnezu, jego produkcja, ze wzgldu na wyso-
k energochonno, rozwija si gwnie w krajach dysponujcych rdami taniej energii.
Do 2007 r. jego poda w skali globalnej nieprzerwanie rosa, osigajc nienotowany w hi-
storii poziom ponad 900 tys. t (rys. 1, tab. 5). W ostatnich dwch latach nastpi jej znaczny,
bo 18% spadek, w czym gwny udzia miay Chiny, pozostajce potentatem wrd produ-
centw magnezu na wiecie.
W Chinach, po likwidacji okoo 70 maych przestarzaych zakadw w poowie lat
2000-nych, w ostatnim czasie dziaao 66 hut magnezu rnej wielkoci. Ich czne zdolno-
ci produkcyjne na koniec 2009 r. wynosiy 1030 tys. t/r magnezu pierwotnego, ale w nie-
wielkim stopniu byy wykorzystywane, bowiem produkcja nawet najwikszych zakadw
ulega ograniczeniu, ktrego podoem by spadek zapotrzebowania przemysu samochodo-
wego w tym kraju oraz redukcja cen metalu na rynku midzynarodowym zapocztkowana
jesieni poprzedniego roku. Do czasu poprawy sytuacji odroczono cz zaplanowanych in-
westycji, cho nadal pojawiay si doniesienia na temat rozbudowy potencjau istniejcych
zakadw. Do czoowych chiskich wytwrcw naleeli: Taiyuan Tongxiang (zdolnoci
produkcyjne 100 tys. t/r w 25 zakadach, spord ktrych w 2009 r. dziaao tylko 5 z pro-
dukcj okoo 7 tys. t), Taiyuan Yiwei (ponad 80 tys. t/r, ostatnio spadek poniej 10 tys. t),
Ningxia Huiye (w 2009 r. rozbudowa potencjau z 40 do 66 tys. t/r wlewkw w 5 zaka-
dach), Ningxia Huaying (50 tys. t/r stopw magnezu, planowana rozbudowa do 150 tys. t/r
w 2012 r.), a take liczni wytwrcy skupieni w prowincji Shanxi, tj. Wenxi Yinguang,
Goleden Trust Yiwei, Wanke Jinrun, Xiaoyi Dongyi Coal and Electricity Aluminium
Group, Wenxi Hongfu i Qizhen. Mimo utrzymywania si niekorzystnych tendencji na ryn-
ku magnezu w 2009 r., kilka inwestycji byo w trakcie realizacji, np. budowa zakadu produk-
cji magnezu metalicznego z wd sonych jezior na paskowyu Qinghai-Tibet firmy Qinghai
Salt Lake Industry Group (50 tys. t/r w 2011 r., docelowo 100 tys. t/r) na bazie elementw
542 MAGNEZ
cigu technologicznego zakupionych w Ameryce Pn., rozbudowa zdolnoci produkcyjnych
instalacji firmy Fugu Coal & Chemical Group w prowincji Shanxi (z 4050 tys. t do
180 tys. t/r pod koniec 2009 r.), czy nowy zakad firmy Magnesium Resources o potencjale
200 tys. t/r magnezu metalicznego i 50 tys. t/r stopw (zakoczenie pierwszej fazy projektu
przewidywane w poowie 2010 r.) w prowincji Haicheng. Wikszo produkcji Chin prze-
znaczana bya na eksport, gwnie do krajw Azji (Japonii i Korei Pd.) i Unii Europejskiej,
w mniejszym stopniu do USA, gdzie od kilku lat ustala si ca antydumpingowe na zakupy
magnezu od producentw z Chin.
W ostatnich latach napyw taniego magnezu z Chin i Rosji oraz eskalacja cen energii
spowodoway drastyczny spadek opacalnoci produkcji tego metalu, doprowadzajc do li-
kwidacji wielu zakadw w krajach Unii Europejskiej, Norwegii, Kanadzie i USA (tab. 5).
W Stanach Zjednoczonych, bdcych drugim po Chinach producentem magnezu na wie-
cie, w wyniku ogranicze potencjau, a take kryzysu tamtejszego stalownictwa (36% spa-
dek produkcji stali w 2009 r., ktry skutkowa redukcj zuycia magnezu o 44%) i przemy-
su samochodowego (34% spadek produkcji samochodw w 2009 r., mimo wdroenia
rzdowego programu stymulujcego wymian starych aut), pozosta tylko jeden producent
magnezu pierwotnego US Magnesium LLC, pozyskujcy go elektrolitycznie z solanek
Wielkiego Jeziora Sonego w Rowley w stanie Utah (zdolnoci produkcyjne 52 tys. t/r,
planowana rozbudowa do 70 tys. t/r w 2010 r. odroczona ze wzgldu na spadek zapotrzebo-
wania). W efekcie kraj ten, dysponujcy okoo 150 tys. t/r zdolnoci produkcyjnych (w tym
52 tys. t/r magnezu pierwotnego) i do niedawna bdcy eksporterem netto magnezu, sta si
w znacznym stopniu zaleny od importu. Cakowicie zanika natomiast produkcja magnezu
MAGNEZ 543
Europa
b. ZSRR
Azja
Ameryka Pn. i r.
Ameryka Pd.
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t Mg
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji magnezu metalicznego
w Kanadzie, gdzie w 2009 r. bezpowrotnej likwidacji ulegy zakady: Magnola o zdolnociach
63 tys. t/r magnezu (pozyskiwanego z odpadw azbestowych) oraz Becancour (48 tys. t/r
magnezu pierwotnego). W Norwegii natomiast, w 2009 r. firma SilMag (joint venture
Norsk Hydro i holenderskiej Advanced Metallurgical Group) ogosia odroczenie termi-
nu rozpoczcia produkcji stopw magnezu z surowcw wtrnych w Porsgrunn. Gwnym
tego powodem by spadek zapotrzebowania, kryzys cenowy oraz kopoty z zapewnieniem
wystarczajcych dostaw zomu. W padzierniku tego roku podjto natomiast prby pozyski-
wania chlorku magnezu ze ska oliwinowych w instalacji pilotowej uruchomionej na terenie
nieczynnego od 2002 r. zakadu magnezu pierwotnego firmy Norsk Hydro. Testy te miay
trwa do maja 2010 r., a decyzj o podjciu produkcji na skal przemysow uzaleniono od
znalezienia odbiorcy powstajcej jako produkt uboczny krzemionki. Rwnie w Malezji
przesuniciu ulego planowane na marzec 2009 r. zakoczenie inwestycji, realizowanej od
kilku lat przez Commerce Venture Magnesium Minerals, tj. huty w Perak (docelowo
dwie linie produkcyjne o cznych zdolnociach produkcyjnych 30 tys. t/r magnezu pierwot-
nego, ktry ma by pozyskiwany z kopaliny dolomitowej zoa Dolomite Hills). Pod koniec
roku w trakcie budowy i prb technologicznych bya jedna linia produkcyjna (15 tys. t/r),
ktrej uruchomienie zapowiadano na kwiecie 2010 r.
Do grupy znaczcych wiatowych producentw magnezu naleay rwnie Rosja i Izrael.
czne zdolnoci produkcyjne zakadw magnezu pierwotnego w Rosji na koniec 2009 r.
wynosiy 80 tys. t, ale podobnie jak w przypadku innych dostawcw byy ostatnio wykorzy-
544 MAGNEZ
Tab. 5. wiatowa produkcja magnezu metalicznego
1
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Rosja
s,1
45.0
w
35.0
w
37.0
w
37.0 37.0
Serbia
s,2
1.5
w
1.5
w
2.0
w
1.5
w
1.5
Ukraina
2
2.0 2.2 2.5 2.0
w
2.0
Wielka Brytania
3
0.7 0.7 0.7 0.7 0.5
EUROPA 49.2
w
39.4
w
42.2
w
41.2
w
41.0
Brazylia
2
6.0
w
6.0
w
18.0 15.0 16.0
AMERYKAPD. 6.0
w
6.0
w
18.0 15.0 16.0
Kanada
1
65.0 65.0 8.0
w

USA
1
112.1
w
113.3
w
121.7
w
123.3
w
125.0
AMERYKAPN. i R. 177.1
w
178.3
w
129.7
w
123.3
w
125.0
Chiny
2
467.6 525.6 659.3 630.7
w
501.8
Indie
2
0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Izrael
2
27.9 24.6 29.2
w
32.1
w
29.0
Japonia
s,3
11.0 12.0 12.0 12.0 12.0
Kazachstan
s,2
20.0 21.0 21.0 21.0 21.0
AZJA 526.7 583.4 721.7
w
696.0
w
564.0
W I A T 759.0
w
807.1
w
911.6
w
875.5
w
746.0
wtym: magnez wtrny 110.8 106.0 98.4 103.0 104.5
[%] 14.6 13.1 10.8 11.8 14.0
1
ze rde pierwotnych i wtrnych
2
ze rde pierwotnych
3
ze rde wtrnych
rdo: MY, WNMS
stywane w niewielkim stopniu. Na Uralu czynne byy dwa due zakady: VSMPO-Avisma
w Bereznikach (ponad 20 tys. t/r) i Solikamskie Zakady Magnezowe (potencja oko-
o 20 tys. t/r magnezu elektrolitycznego i jego stopw, w 2009 r. zredukowany o 65%).
W 2009 r. produkcja tych ostatnich obniya si o 28% w stosunku do poprzedniego roku
(tj. do 12.1 tys. t), gwnie z powodu zakumulowania zapasw metalu w magazynach produ-
centa i konsumentw oraz globalnego kryzysu gospodarczego. W Izraelu cao produkcji
magnezu pierwotnego pochodzi z zakadu Dead Sea Magnesium w Sdom (35 tys. t/r),
w ktrym do 2009 r. 65% udziaw mia Israeli Chemicals ICL, a 35% niemiecki Volksva-
gen. Ten ostatni wycofa si ze spki, w wyniku czego 100% udziaw przypado ICL.
W strukturze geograficznej produkcji magnezu zaszy po 2000 r. zasadnicze zmiany.
Dominujca w niej Ameryka Pn. zostaa zdystansowana przez Azj, gwnie za spraw dy-
namicznego rozwoju produkcji w Chinach. Na kontynent ten w 2009 r. przypadao 75%
globalnej poday (spadek z 81% rok wczeniej), podczas gdy udzia Ameryki Pn. stopnia
z 24% do 17% (rys. 1). Stosunkowo stabilny udzia Europy, skd wywodzi si najwikszy
w tej brany na wiecie ponadnarodowy koncern Norsk Hydro, osiga w ostatnich latach
zaledwie 56%, gwnie dziki wysokiemu poziomowi produkcji w Rosji.
Obroty
Niewielka liczba producentw magnezu jest przyczyn oywionego handlu jego surow-
cami. Wedug ocen International Magnesium Association w obrocie midzynarodowym
w ostatnich latach mogo znajdowa si okoo 500 tys. t/r magnezu. Do najwikszych jego
wiatowych dostawcw naleay Chiny i Rosja, cho ich sprzeda w ostatnich latach zmala-
a z powodu wprowadzenia ce antydumpingowych na dostawy do USA oraz spadku zapo-
trzebowania przemysu samochodowego na odlewy cinieniowe, ktrego podoem by wia-
towy kryzys gospodarczy. Wprowadzenie ce antydumpingowych przynioso wyrane zmniej-
szenie udziau Chin i Rosji w cznym imporcie surowcw magnezu do USA (w okresie
20062009 odpowiednio 11% i 8%), na rzecz dostaw z Izraela (25%) i Kanady (36%),
w istotny sposb wpywajc na zmniejszenie liczby sprzedawcw surowcw magnezu i osa-
bienie konkurencji na tym rynku. Rwnoczenie znacznej redukcji ulega wielko zakupw
USA. Zmniejszyy si one z 7285 tys. t/r w latach 20052008 do 47 tys. t w 2009 r.
Do najwikszych poza USA importerw naleay: Japonia i Korea Pd. (z Chin)
oraz wikszo krajw zachodnioeuropejskich, w tym szczeglnie Niemcy (ostatnio z Chin
i Austrii).
Zuycie
Magnez jest powszechnie stosowany w konstrukcjach samolotw, samochodw i in-
nych rodkw transportu, przede wszystkim ze wzgldu na trwao, redukcj wagi (od 30%
do 60%) poszczeglnych czci (m.in. skrzyni biegw, kolumny kierownicy, panelu stero-
wania, silnika) w porwnaniu z elementami wykonanymi z tradycyjnych materiaw (np.
z aluminium, cynku, czy ze stali), a take moliwo recyklingu. W ostatnim czasie wyko-
rzystywany jest take w nowoczesnym wzornictwie mebli i produkcji armatury azienkowej.
Stopy magnezu s na wielk skal uywane w odlewach cinieniowych czci samochodo-
wych i samolotowych, a nawet rakietowych, opakowaniach napojw, jako elementy elektro-
niki uytkowej (goniki, LCD, telefony komrkowe, laptopy), elektronarzdzi, sprztu spor-
towego (rowery, motocykle, ramy rakiet tenisowych, elementy rolek) i w optyce (obudowy
kamer, aparatw fotograficznych, lornetek, ramki okularw).
MAGNEZ 545
Wedug ocen analitykw z firmy Clark & Marron wiatowe zuycie magnezu w 2009 r.
zmniejszyo si do 480 tys. t, tj. o 20% w stosunku do poprzedniego roku, gwnie za spra-
w ograniczenia zapotrzebowania na odlewy cinieniowe z udziaem Mg w europejskim,
amerykaskim oraz chiskim przemyle samochodowym (zuywajcym do 70% tych odle-
ww). W kolejnych 10 latach, tj. w perspektywie 2019 r., spodziewane jest jednak odwrce-
nie tendencji spadkowej i systematyczny wzrost popytu (w tempie 7.9%/r), gwnie za spra-
w oczekiwanego rozwoju wykorzystania magnezu w tej brany. Przewaga magnezu nad
zastpowanymi przeze aluminium, stal, a nawet tworzywami sztucznymi w elementach
nadwozi i wyposaenia pojazdw polega na jego mniejszym ciarze, moliwoci ograni-
czenia liczby poszczeglnych komponentw oraz wysokiej trwaoci i odpornoci na drga-
nia. W cigu kilku lat waga elementw z magnezu w seryjnie produkowanych samocho-
dach moe zwikszy si z obecnych 535 kg (rednio niespena 10 kg) do 6070 kg, co
oznacza kilkukrotny wzrost zapotrzebowania na te wyroby. Perspektywy oywienia kon-
sumpcji mona rwnie wiza z rozwojem produkcji gbki tytanowej metod Krolla,
w ktrej stosuje si magnez metaliczny jako reduktor tetrachlorku tytanu. Nowy zakad pro-
dukcji tego surowca w Rowley (USA) uruchomia pod koniec 2009 r. firma Allegheny
Technologies. Wraz z uzyskaniem penych zdolnoci produkcyjnych w 2010 r., czny po-
tencja wytwrczy tej firmy (bdcej rwnie wacicielem zakadu gbki tytanowej w Al-
bany) osignie poziom 20.9 tys. t/r. Moliwy jest rwnie zwaszcza w Azji wzrost
zapotrzebowania na magnez metaliczny w elektronice, gdzie jest on wykorzystywany w po-
staci ultracienkich blach w odlewach elementw obudowy komputerw, kamer cyfrowych,
telefonw komrkowych i in. Przeomowym kierunkiem zastosowa magnezu w nieco od-
leglejszej perspektywie moe by wykorzystanie go jako paliwa w wyprawach astronautw
na Marsa (magnez ma zdolno spalania si w atmosferze tej planety, zoonej gwnie
z CO
2
, a wystpujce tam mineray mog by rdem pozyskiwania magnezu).
Struktura konsumpcji magnezu w skali globalnej jest zdominowana przez dwie dziedzi-
ny jego uytkowania, tj. produkcj stopw z aluminium (ponad 35% w skali wiata) oraz
odleww cinieniowych (okoo 30%), przy znacznie niszych i w wikszoci malejcych
udziaach pozostaych zastosowa, tj. odsiarczania surwki i stali (kilkanacie procent), pro-
dukcji eliwa sferoidalnego, elektrochemii i in. W USAw 2009 r. okoo 45% zuycia mag-
nezu pierwotnego przypadao na wytwarzanie stopw Mg-Al (spadek z 60% rok wcze-
niej), 37% na produkcj odleww cinieniowych (wzrost z 22% w 2008 r., ale poniej
udziau tej brany przed kryzysem), 8% na odsiarczanie surwki i stali, a 10% na po-
zostae dziedziny uytkowania. W 2009 r. wielu amerykaskich producentw zaopatru-
jcych przemys samochodowy, m.in. Contech, Spartan Light Metal Products, Intermet
Corp. (odlewy cinieniowe), Aleris International (blachy aluminiowe) i in., ogosio upad-
o bd zapowiedziao radykalne cicia zdolnoci produkcyjnych w zwizku z gwatow-
nym spadkiem iloci zamwie na ich wyroby ze strony przemysu samochodowego. Rw-
noczenie, zakcenia poday magnezu w wyniku wprowadzenia w 2005 r. ce antydumpin-
gowych na import z Chin i Rosji, a tym samym ograniczenie liczby dostawcw, spowodo-
way szersze wykorzystanie surowcw atwiej dostpnych, alternatywnych dla tego metalu
w produkcji akcesoriw dla amerykaskiej brany motoryzacyjnej.
Ceny
W 2005 r. ceny magnezu na najwaniejszych rynkach (europejskim, amerykaskim
i chiskim) obniyy si wskutek nadpoday spowodowanej nadmiernymi dostawami z Ro-
546 MAGNEZ
sji i konkurencj magnezu wtrnego (tab. 6). Ich spadek trwa do poowy 2006 r., kiedy
osigny ok. 1.101.15 USD/lb. Odwrcenie tej tendencji nastpio w padzierniku tego
roku, pod wpywem doniesie o zamkniciu zakadu Becancour w Kanadzie, zakce pro-
dukcji w zakadzie Berezniki w Rosji, a take utrzymywania ce antydumpingowych na
chiski magnez w USA. Zwyka cen trwaa do poowy 2008 r. i zoyo si na ni kilka
przyczyn, m.in. okresowy deficyt magnezu na rynku amerykaskim oraz wzrost kosztw
produkcji tego metalu w Chinach. W konsekwencji w lipcu 2008 r. ceny magnezu osigny
najwyszy poziom w historii notowa: w USA kosztowa on 3.503.70 USD/lb, a w Chi-
nach 59506250 USD/t. W drugiej poowie roku, wobec pojawienia si wyranych
oznak osabienia popytu w przemyle samochodowym i nadchodzcego wiatowego kryzy-
su gospodarczego, ceny magnezu na rynku chiskim obniyy si o ponad poow, do okoo
2800 USD/t, natomiast na rynku amerykaskim pozostay na relatywnie wysokim pozio-
mie 3.053.25 USD/lb, co miao zwizek z utrzymaniem ce antydumpingowych na dosta-
wy z Chin i Rosji (tab. 6). Rok 2009, zwaszcza jego pocztek, kiedy w USA renegocjono-
wano kontrakty na dostawy metalu, przynis redukcj cen rwnie w tym kraju. Nie doty-
czyo to jednak cen spot. Rwnoczenie producenci wyrobw z udziaem magnezu odracza-
li terminy odbioru zakontraktowanego surowca, co wynikao z osabienia popytu u koco-
wych uytkownikw wyrobw z jego udziaem. W poowie roku okazao si, e pozostaj
oni z wci duym portfelem zamwie, a to w poczeniu z niepewnoci co do dalszego
rozwoju sytuacji na rynku magnezu spowodowao przesunicie na listopad negocjacji kon-
traktw na kolejny rok 2010 (odbywaj si one zwykle w drugim tygodniu padziernika)
i niemal cakowity zanik sprzeday na warunkach spot. W grudniu, w zwizku z brakiem
oznak oywienia na rynku oraz wci niewielkim zapotrzebowaniem, za magnez pacono
jeszcze mniej ni rok wczeniej.
MAGNEZ 547
Tab. 6. Ceny magnezu metalicznego
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Magnez
1
1.151.30 1.351.45 2.002.50 3.053.25 2.202.40
Magnez
2
1510 2050 4550 2800 2740
1
wlewki 99.8% Mg, ceny spot na rynku amerykaskim, na koniec roku, USD/lb MY
2
min. 99.8%, ceny wolnorynkowe w Chinach, na koniec roku, USD/t MB
MAGNEZYT I MAGNEZJE
Magnezyt (MgCO
3
) wystpuje w zoach w dwch formach: jako krystaliczny lub
skrytokrystaliczny. Magnezyt krystaliczny jest uywany w wikszoci do produkcji mag-
nezytu praonego (praenie w temperaturze 14502000C) lub topionego (topienie w tem-
peraturze blisko 3000C). Obydwa te surowce s wykorzystywane niemal wycznie w prze-
myle materiaw ogniotrwaych. Zarwno odmiany krystaliczne, jak i skrytokrystaliczne
magnezytu surowego stosowane s do produkcji magnezytu kalcynowanego (kalcynacja
w temperaturze 8001000C), uytkowanego gwnie w budownictwie, szklarstwie i cera-
mice. Z magnezytu kalcynowanego wytwarza si te inne zwizki magnezu, stosowane
w rnych dziedzinach, np. farmacja, przemys papierniczy, chemiczny, tworzyw sztucz-
nych. Dla magnezytw (magnezji) kalcynowanych, praonych i topionych, produkowa-
nych z magnezytw naturalnych, konkurencj s odpowiednie gatunki magnezji synte-
tycznej (MgO), lepsze jakociowo, a pozyskiwane gwnie z solanek i wody morskiej.
Gospodarka magnezytem jest pochodn sytuacji w hutnictwie elaza, bowiem jest
gwnie stosowany do produkcji ogniotrwaych wyrobw magnezytowych uytkowanych
przez ten przemys. wiatowa produkcja magnezytu wykazywaa trend wzrostowy do nie-
mal 27 mln t w 2005 r., przy wyranej redukcji do 2425 mln t/r w ostatnich czterech la-
tach. Produkcja czna rnego rodzaju magnezji w ostatnich latach miecia si w przedzia-
le 910 mln t/r.
Przedmiotem obrotu rynkowego s magnezyty surowe (do 47% MgO), magnezyty
(magnezje) kalcynowane (8898% MgO, kalcynowane w 8001000C i reaktywne z wo-
d) dla celw przemysowych i rolniczych, magnezyty (magnezje) praone (powyej 88%
MgO, zwykle 9598% MgO, wypalane do 14501600C, ciar waciwy 3.253.43 g/cm
3
,
nie reaktywne z wod) dla przemysu materiaw ogniotrwaych, syntetyczne magnezje
kalcynowane i praone (zwykle 9799.5% MgO, 3.303.45 g/cm
3
) oraz magnezje topio-
ne (97.099.9% MgO, ciar waciwy 3.45 g/cm
3
).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Magnezyty zbite ze znaczn domieszk krzemionki wystpuj na Dolnym lsku. Ich zo-
a zwizane s z masywami serpentynitowymi pnocnego obrzeenia Kry Sowiogrskiej
(masywy Sobtki i Gogoowa-Jordanowa) oraz poudniowego jej obrzea (masywy Szklar
oraz Braszowic-Grochowa). Udokumentowano 6 z o cznych zasobach 14704 tys. t,
w tym 4499 tys. t w jedynym eksploatowanym zou Braszowice (BZKiWP, 2010).

Produkcja
W ostatnich kilku latach wydobycie magnezytw prowadzia wycznie firma Magne-
zyty Grochw Sp. z o.o. ze zoa Braszowice w kopalni odkrywkowej Konstanty. Z nis-
kiej jakoci urobku magnezytowo-serpentynitowego, po rozdrabnianiu, sortowaniu optycz-
nym i klasyfikacji, uzyskuje si koncentrat magnezytu surowego (kruszony lub mielony)
o zawartoci MgO 4345%. Jego produkcja od roku 2004 wyranie wzrosa do 65 tys. t
w 2007 r., przy znacznym ograniczeniu do 47 tys. t w 2009 r. (tab. 1). Stosowany jest on do
produkcji kilku gatunkw magnezytu mielonego (tzw. magnezytu R40) bdcego pprodu-
ktem do otrzymywania nawozw wieloskadnikowych NPKMg w licznych zakadach na-
wozw sztucznych (2030 tys. t/r). Pozosta cz produkcji stanowi magnezyt surowy
kruszony (2535 tys. t/r), sprzedawany m.in. krajowym zakadom chemicznym do produkcji
zwizkw magnezu (np. siarczanu magnezu). Zakad uytkuje take pozyskiwane ubocznie
skay magnezytowo-serpentynitowe, ktre su do wytwarzania niszej jakoci gatunkw
magnezytu mielonego R35 i R30. czna produkcja gatunkw R40, R35 i R30 ksztatowa-
a si w ostatnich latach w przedziale 85150 tys. t/r. Od 2001 r. w Magnezyty Grochw
Sp. z o.o. podjto na niewielk skal produkcj aktywnego (kalcynowanego) tlenku magnezu
zawierajcego 7086% MgO. Jego produkcja z reguy nie przekraczaa 50 t/r t (tab. 1).
Obroty
Obroty magnezytem surowym ksztatuj si na minimalnym poziomie, zwykle nie prze-
kraczajcym 2 tys. t/r, cho w ostatnich latach import ten wzrs do 4.86.0 tys. t/r (tab. 1).
Importowany magnezyt surowy pochodzi gwnie ze Sowacji (tab. 2). Z drugiej strony, do
2005 r. i ponownie od 2008 r. prowadzono niewielki eksport magnezytu surowego, gwnie
do Czech i Niemiec (tab. 1). Gwnym przedmiotem importu pozostaj natomiast magnezy-
ty praone, kalcynowane i topione, a take magnezje praone, kalcynowane i topione
otrzymywane z wody morskiej lub solanek (tab. 2).
550 MAGNEZYT I MAGNEZJE
Tab. 1. Gospodarka magnezytami i magnezjami w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Magnezyt surowy
CN2519 10, PKWiU0899290002
Produkcja 55.3 62.5 65.0 60.0 47.0
Import 0.2 0.2 0.2 6.0 4.8
Eksport 0.5 1.4 0.5
Zuycie
p
55.0 62.7 65.2 64.6 51.3
Magnezyty i magnezje kalcyno-
wane, praone i topione
CN2519 90, PKWiU0899290002
Produkcja 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0
Import 72.0 103.5 110.5 120.9 81.4
Eksport 0.5 0.6 2.8 2.4 0.2
Zuycie
p
71.6 102.9 107.7 118.5 81.2
rdo: GUS, BZKiWP, dane producenta
Najwiksze znaczenie ma import magnezytw praonych, ktry w ostatnim czasie
wzrs z niespena 60 tys. t w 2005 r. do ok. 108 tys. t w 2008 r., przy ponownym ogranicze-
niu do niemal 70 tys. t w 2009 r. zwizanym z ograniczeniem popytu przemysu materiaw
ogniotrwaych (tab. 2). Gwnymi ich dostawcami s Chiny, Brazylia i Sowacja, drobnymi
Australia, Rosja i kilka innych. Import syntetycznej magnezji praonej zosta ostatnio
zredukowany do niespena 2 tys. t/r, czciowo wskutek konkurencji ze strony dostawcw
magnezytw i magnezji topionych o konkurencyjnej cenie i wyranie korzystniejszych para-
metrach jakociowych. Gwnymi jej dostawcami s Holandia i Irlandia (tab. 2). Import
magnezytw i magnezji topionych z Chin, Australii i Izraela, prowadzony od 10 lat, ksztatuje
si na poziomie 56 tys. t/r (tab. 2). Magnezyty i magnezje kalcynowane s sprowadzane
gwnie z Francji, Niemiec i innych krajw Europy Zachodniej i Poudniowej w cznej ilo-
ci 57 tys. t/r. W grupie tej znajduj si take tzw. koklinkiery Mg-Cr i Mg-Al, ktrych im-
port z Wielkiej Brytanii i Austrii obecnie nie przekracza 1 tys. t/r.
Saldo obrotw magnezytami i magnezjami jest stale ujemne i zwikszyo si do ponad
142 mln PLN w 2008 r., lecz w 2009 r. wobec niszego importu ulego poprawie do
128 mln PLN (tab. 3).
MAGNEZYT I MAGNEZJE 551
Tab. 2. Kierunki importu magnezytu i magnezji do Polski CN 2519
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 72.2 103.7 112.1 126.9 86.2
magnezyty surowe 0.2 0.2 1.6 6.0 4.8
magnezyty i magnezje kalcynowane 5.6
s
5.9
s
6.3
s
5.1
s
6.6
s
magnezyty praone 58.9
s
89.3
s
94.7
s
107.8
s
68.5
s
magnezje praone 2.5
s
3.3
s
3.5
s
2.0
s
1.3
s
magnezyty i magnezje topione 5.0
s
5.0
s
6.0
s
6.0
s
5.0
s
Australia p,t 3.2 1.2 4.9 4.8 5.6
Austria
1
p 0.3 0.2 0.2 0.2 0.2
Brazylia p 24.5 32.7 27.6 33.5 22.7
Chiny p,t 13.2 33.0 45.9 40.0 24.4
Francja k 3.4 3.0 2.4 1.4 0.5
Grecja k 0.6 0.8 1.5 2.2 1.3
Hiszpania k 0.2 0.0 0.1
Holandia s 1.8 1.8 1.7 0.5 0.7
Irlandia w 0.1 1.2 1.1 0.4
Izrael s,t 0.2 0.6 0.3 0.2 0.1
Niemcy k 1.6 2.0 1.1 1.3 2.1
Rosja p 1.4 1.7 0.7 1.1 0.9
Sowacja p,m 20.4 25.5 22.2 36.5 24.5
Wielka Brytania
1
w 0.2 0.2 0.2 0.2 0.1
Inne k 1.1 1.0 2.2 3.9 2.6
Oznaczenia: mmagnezyt surowy, p magnezyt praony, s magnezja praona z solanki, wmagnezja
praona z wody morskiej, k magnezyt i magnezja kalcynowana, t magnezyt i magnezja
topiona
1
niemal wycznie koklinkiery Mg-Cr i/lub Mg-Al
rdo: GUS
rednia warto jednostkowa importu magnezytw i magnezji (kalcynowanych, prao-
nych, topionych) do Polski wyraona w USD/t w latach 20052009 systematycznie
wzrastaa (tab. 4), co byo zgodne z trendami wiatowymi (tab. 7). Poziom wartoci jednost-
kowych importu rnych odmian magnezytw i magnezji jest zrnicowany dla magne-
zytw kalcynowanych 4002500 USD/t, magnezytw praonych 260640 USD/t, magnezji
praonych od 600 do 1200 USD/t, topionych 6001500 USD/t, a specjalistycznych od-
mian magnezji nawet powyej 2000 USD/t.
Zuycie
Koncentraty magnezytu surowego z Braszowic s obecnie zuywane gwnie na nawo-
zy (ponad 50%) oraz do produkcji siarczanu i innych zwizkw magnezu (do 45%). Pro-
dukowany w Magnezyty Grochw Sp. z o.o. od 2001 r. w ladowych ilociach aktywny
(kalcynowany) tlenek magnezu prawdopodobnie znalaz zastosowanie do rodkw do uzdat-
niania wody i neutralizacji ciekw, a take do materiaw polerskich i nawozw.
Importowane magnezyt oraz magnezja praona i topiona, a take koklinkiery Mg-Cr
i Mg-Al, wykorzystywane s do produkcji wyrobw magnezytowych, magnezytowo-
-grafitowych, magnezytowo-chromitowych, magnezytowo-spinelowych i in., gwnie w dwch
zakadach materiaw ogniotrwaych: Zakadach Magnezytowych Ropczyce S.A. i Ar-
cellorMittal Refractories Sp. z o.o. w Krakowie. Sprowadzane magnezyty i magnezje
kalcynowane s uytkowane gwnie do produkcji zwizkw magnezu, przy mniejszym
znaczeniu dla przemysu ciernego i innych bran.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zoa magnezytw krystalicznychpowstay najczciej w wyniku procesw hydrotermalno-
-metasomatycznych w formacjach dolomitowych i wapiennych (np. zoa w Austrii, Sowa-
Tab. 3. Warto obrotw magnezytem i magnezjami w Polsce CN 2519
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 701 675 2431 4843 783
Import 75810 105969 117170 147225 129089
Saldo -75109 -105294 -114739 -142382 -128306
rdo: GUS
Tab. 4. Wartoci jednostkowe importu magnezytu i magnezji w Polsce
CN 2519
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 1049.2 1022.0 1044.8 1159.8 1569.9
USD/t 324.9 326.3 374.8 491.9 512.9
rdo: GUS
cji, Hiszpanii, Rosji Ural, Brazylii, Kanadzie) lub te w warunkach sedymentacji w lagu-
nach lub pytkim morzu (np. prowincja Liaoning w Chinach, prowincja Kankyo w KRL-D).
Mniejsze znaczenie maj zoa magnezytu skrytokrystalicznegopowstae w wyniku procesw
hydrotermalnych w masywach serpentynitowych (np. w Grecji, Turcji, Indiach) lub wietrze-
nia i infiltracji takich masyww (np. zoa w Serbii czy na Dolnym lsku). Najwiksze
znaczenie maj zoa w Chinach (gwnie prowincja Liaoning), KRL-D, Brazylii, Australii,
Rosji oraz w Europie rodkowej i Poudniowej. czne stwierdzone zasoby wiatowe mag-
nezytu przekraczaj 13 mld t, koncentrujc si w Chinach (31%), KRL-D (23%) i Rosji
(21%). Powanym rdem magnezji syntetycznej jest woda morska oraz solanki, m.in.
w USA, Izraelu i Holandii.
Produkcja
Dane o wielkoci produkcji wiatowej s atwiej dostpne dla magnezytu surowego. Do
poowy lat 2000-nych wykazywaa ona wyrany wzrost do ponad 26 mln t/r, jednak przy
wyranym ograniczeniu w ostatnich czterech latach (tab. 5, rys. 1). Zwizane to jest cile
z koniunktur u gwnych wiatowych uytkownikw magnezytowych materiaw ognio-
trwaych, szczeglnie w hutnictwie elaza.
Najwaniejszymi producentami grniczymi magnezytu s Chiny (gwnie prowincja
Liaoning), Turcja (gwnie rejony zoowe Tutluca i Kutahya w zachodniej Turcji) i Ro-
sja (przede wszystkim zoe Satka na Uralu), a duymi Brazylia (zoe Brumado), KRL-D
(prowincja Kankyo), Sowacja (zoa Jelsava, Lubenik), Austria (Breitenau, Hochfilzen),
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
4000
8000
12000
16000
20000
24000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji grniczej magnezytu
Grecja (Yerakini, Gerorema, Kakavos) i Hiszpania (Eugui, Incio). Mniejsze iloci uzyski-
wane s w Australii, Indiach, Kanadzie, Iranie i in. (tab. 5). Nowe ich kopalnie planowane
s m.in. w Arabii Saudyjskiej (Zarghat), Turcji (Askale), Indiach (Panthal), Wietnamie
(Ban Phung), Turcji (Refahiye) i na Tasmanii (Arthur River).
Wrd rnych gatunkw magnezji (MgO), surowcem o najwikszym znaczeniu w go-
spodarce wiatowej jest magnezyt praony, otrzymywany z magnezytu naturalnego. Poza
nim z magnezytw produkuje si magnezyty kalcynowane i topione. Substytutami tych su-
rowcw, zwykle wyszej jakoci, s magnezje syntetyczne praone, kalcynowane, to-
pione pozyskiwane z solanek i wody morskiej. Szacuje si, e w 2009 r. wielko wia-
towej produkcji magnezytw praonych wyniosa okoo 6.4 mln t, magnezytw kalcynowa-
Tab. 5. wiatowa produkcja grnicza magnezytu
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Austria 694 769 812 837
w
800
Grecja 476 463 351 361
w
325
Hiszpania 556 539 462 460 460
Polska 55 63 65 60 47
Rosja
s
2600 2600 2600 2600 2200
Serbia
s
20
w
20
w
20
w
20
w
20
Sowacja 920 941 957 807
w
800
EUROPA 5321
w
5395
w
5267
w
5145
w
4652
RPA 55 73 81 84
w
80
Zimbabwe 1 1 2 2 1
AFRYKA 56 74 83 86
w
81
Brazylia 1343 1163 1301 1302
w
1300
Kolumbia
s
38 40 42 38
w
35
AMERYKA PD. 1381 1203 1343 1340
w
1335
Gwatemala 6
w
1
w
8
w
12
w
17
Kanada
s
180 180 180 180 180
USA
s
100 100 100 100 100
w
281
w
288
w
292
w
297
Arabia Saudyjska
s
45 45 45 45 45
Chiny
s
15440 13640 14000
w
15600
w
15000
Indie 384 341 242 238 259
Iran 115 110 112
w
116
w
115
KRL-D
s
730
w
750
w
810
w
850
w
850
Pakistan 3 2 1
w
2
w
2
Turcja
s
2372 2088 1985
w
2143
w
2000
AZJA 19044
w
16931
w
17150
w
18949
w
18226
Australia
s
632 482 344 126
w
240
OCEANIA 632 482 344 126
w
240
W I A T 26720
w
24366
w
24475
w
25938
w
24831
rdo: MY, MMAR, IM, ChIM, IMY, DNP, IGM, SMY
nych ok. 1.4 mln t, a magnezytw topionych okoo 0.7 mln t. Z kolei wielko produkcji
magnezji syntetycznych praonych wyniosa okoo 0.5 mln t, kalcynowanych okoo 0.7 mln t,
a topionych poniej 0.1 mln t. Daje to czn produkcj ok. 9.8 mln t (tab. 6).
Produkcja magnezytw praonych, kalcynowanych i topionych jest zdominowana przez
Chiny (5065% cznej wiatowej poday magnezytw i magnezji zarwno praonych, jak
Tab. 6. wiatowa produkcja magnezji
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Austria p,k 402 368
w
339
w
340
w
340
Francja
s
k 30 30 30 30 30
Grecja k,p 126 119 128 130 130
Hiszpania
s
p,k 150 150 197
w
188
w
164
Holandia
s
s,k 160 160 160 160 160
Irlandia
s
w 80 80 80 80 80
Serbia i Czarnogra k,p 1 1 1 1 1
Sowacja
s
p 448 556 458 450 450
Rosja
s
p,k,t 1250
w
1250
w
1250
w
1200
w
1050
Wielka Brytania
s
w 10
Wochy
s
w 371 348 765 750 750
EUROPA 3028
w
3062
w
3408
w
3329
w
3155
RPA
s
p,k 13 13 13 13 13
AFRYKA 13 13 13 13 13
Brazylia p,k,t 387 383 399 399
w
453
AMERYKA PD. 387 383 399 399
w
453
Kanada
s
k,t 60 80 80 50 64
Meksyk s,k,t 90
w
88
w
79 86 73
USA s,k 301 262 266 310 310
AMERYKA PN. i R. 451 430 425 446 447
Chiny
s
p,k,t 4200
w
4200
w
4200
w
4200
w
4100
Indie
s
p 120 120 120 120 120
Iran
s
p,k 40 40 40 40 40
Izrael
s
s,t 65 50 35 35 35
Japonia
s
w,t 100 100 100 100 120
Korea Pd.
s
w,t 40 40 40 40 40
KRL-D
s
p,k 346 346 350 350 350
Turcja
s
p 400 450 802
w
678
w
861
AZJA 5311
w
5346
w
5687
w
5563
w
5666
Australia
s
p,k,t 140 140 140 60
w
100
OCEANIA 140 140 140 60 100
W I A T 9330
w
9374
w
10072
w
9810
w
9834
Oznaczenia: p magnezja praona z magnezytu, k magnezja kalcynowana z magnezytu, s magnezja
(tlenek magnezu) z solanki, w magnezja z wody morskiej, t magnezja topiona
rdo: MY, MMAR, IM, ChIM, IGM, SMY
i kalcynowanych, a 8090% produkcji magnezytw i magnezji topionych), gwnie w pro-
wincji Liaoning w rejonie miast Dashiqiao i Haicheng. Czynnych tam jest okoo 100 ko-
pal i ponad 500 rnej wielkoci instalacji kalcynacji, praenia i topienia magnezytu. Do
najwaniejszych producentw magnezytw praonych i kalcynowanych zaliczy naley fir-
my: Haicheng Magnesite Refractory Co., Haicheng Houying Magnesia Group Corp.,
Haicheng Huayu Group Co., Haicheng Xiyang Group, Liaoning Jinding Magnesite
Group Co., Jiachen Group, Yingkou Qinghua Magnesite Corp. i Yinkgou Huacheng
Group Co. Ltd. Planowana jest dalsza konsolidacja producentw magnezytw w tej pro-
wincji. Po zdominowaniu przez dostawcw chiskich w latach 1990-tych wiatowego ryn-
ku magnezytw, szczeglnie praonych i topionych, w Chinach wprowadzono licencje eks-
portowe powizane z kwotami rocznymi cznego eksportu tych surowcw, a od 2007 r.
take podatek eksportowy, co znaczco odmienio sytuacj na wiatowym rynku. Tym nie-
mniej ze wzgldu na wielko eksportu (cznie 1.72.0 mln t/r), dostawcy chiscy odgry-
wali na tym rynku dominujc rol, szczeglnie w zakresie magnezytw praonych redniej
jakoci, cho eksport ten zosta silnie ograniczony do ok. 0.7 mln t w 2009 r. (w tym
ok. 370 tys. t magnezytw praonych, 190 tys. t magnezytw kalcynowanych i ok. 180 tys. t
magnezytw topionych).
Innymi wanymi producentami magnezytw praonych s: Rosja (Magnezit Satka),
Sowacja (SMZ Jelsava, Slovmag Lubenik), Turcja (Kumas-Kutahya Magnesit, Mag-
nesit AS, Konya Krom Magnesit, Asmas Agir), Austria (RHI AG), Brazylia (Magnesi-
ta SA), Australia (QMAG), a ostatnio ponownie KRL-D (KMCIG). W innych krajach, jak
np. w Grecji (Grecian Magnesite), Hiszpanii (Magnesitas Navarras) czy Kanadzie (Bay-
mag), w wikszoci z magnezytu wytwarzany jest magnezyt kalcynowany (tab. 6). Magne-
zja kalcynowana w niewielkich ilociach uzyskiwana jest take z huntytu i hydromagnezy-
tu (Grecja i Turcja, do 20 tys. t/r) i brucytu. Ten ostatni pozyskiwany jest ju w iloci ponad
1 mln t/r, gwnie w Chinach (ok. 0.85 mln t/r), Rosji (ok. 0.13 mln t/r) i USA (do
0.1 mln t/r), a uytkowany gwnie w formie wodorotlenku Mg.
Magnezja syntetyczna MgO oraz inne zwizki Mg: MgCl
2
, Mg(OH)
2
i MgSO
4
, produ-
kowane s rwnie (MgO) lub przede wszystkim (pozostae) z solanek i wody morskiej,
w mniejszym stopniu take z soli K-Mg, a MgO z dolomitw. Gwnymi producentami
magnezji z solanek i wody morskiej s Stany Zjednoczone (przede wszystkim Martin Ma-
rietta Magnesium Specialties i Premier Chemicals LLC), mniejszymi Japonia (Ube Ma-
terial Industries Co. Ltd.), Holandia (Nedmag Industries BV), Irlandia (Premier Peri-
clase Ltd.), Izrael (Dead Sea Periclase Ltd.) i Meksyk (Quimica del Rey), kady dostar-
czajcy po 70150 tys. t/r magnezji praonej lub kalcynowanej (tab. 6). W najbliszym cza-
sie planowana jest budowa przez firm NikoChem zakadu produkcji magnezji z solanek
Swiety Jar koo Wogogradu (25 tys. t/r).
Z czci magnezji praonej i kalcynowanej wytwarzana jest w 2800C magnezja to-
piona. czna wiatowa jej produkcja oceniana bya na okoo 800 tys. t w 2009 r. Dominuj
Chiny (90%), gdzie najwikszymi dostawcami s: Dashiqiao New Type Refractories, Lia-
oning Qunyi Group, Haicheng Pailou Magnesite Co., Yingkou Rui Gui Refractories
Co. Ltd., Haicheng Huayu Group Import & Export Co. i Haicheng Houying Magne-
sia Group Corp. Innymi wikszymi producentami s: Magnezit Satka w Rosji, australijski
Queensland Magnesia Pty. Ltd. (QMAG), kanadyjski Baymag, brazylijski Magnesita
i izraelski Tadeho Dead Sea Fused Magnesia Co. (kade 1040 tys. t/r) oraz mniejsze za-
kady w USA, Meksyku, Brazylii, Japonii, Korei Pd., Wielkiej Brytanii i innych.
Obroty
Magnezyt surowy podlega ograniczonej wymianie midzynarodowej. Obroty magnezy-
tem praonym maj charakter oglnowiatowy, a gwnymi jego dostawcami s obecnie
Chiny i Brazylia (na wszystkie rynki) oraz Sowacja, Grecja, Turcja i Australia (na rynki re-
gionalne). Obroty magnezj kalcynowan maj gwnie charakter regionalny. Rwnie
magnezja praona syntetyczna jest eksportowana na rynki regionalne, przy czym w Euro-
pie gwnymi dostawcami s Holandia, Irlandia, Wochy i Izrael, w Ameryce Pnocnej
Meksyk, a w Azji Wschodniej Japonia i Korea Pd. cznie przedmiotem obrotw mi-
dzynarodowych jest 3040% produkowanych odmian magnezytw i magnezji.
Zuycie
Magnezja kalcynowana stosowana jest w wielu dziedzinach. Przykadowa struktura jej
zuycia w USAw 2009 r.: przemys chemiczny 38%, rolnictwo (nawozy i pasza zwierzca)
31%, ochrona rodowiska (oczyszczanie wd i gazw) 29%, budownictwo (cementy mag-
nezjowe), przemysy: kauczukowy, gumowy, petrochemiczny, papierniczy, farmaceutyczny,
spoywczy i inne cznie 2%. W skali wiata ok. 1/4 magnezji kalcynowanej zuywa si
do produkcji cementw magnezjowych (gwnie w Azji), ok. 1/4 do produkcji magnezu
metalicznego (zwaszcza Chiny, Rosja), ok. 15% w rolnictwie (najwicej w Europie), ok. 15%
w ochronie rodowiska (zwaszcza w Japonii i USA), ok. 20% do innych zastosowa. Nato-
miast magnezja praona i magnezja topiona s w caoci przeznaczane na wyroby ognio-
trwae dla hut metali, szka i cementowni.
Ceny
Ceny wielu surowcw magnezjowych do 2007 r. utrzymyway si na do stabilnym
poziomie. Jednake w odniesieniu do chiskich magnezytw praonych zanotowano silny
wzrost cen w latach 20072008, zwizany ze zmniejszajcym si poziomem ich eksportu
z Chin. W 2009 r., wobec kryzysu hutnictwa elaza, gwnego konsumenta magnezjowych
materiaw ogniotrwaych, ceny magnezji praonej wyranie zmalay (tab. 7). Rnica cen
midzy magnezj praon niskiej jakoci (9092% MgO) a wysokiej jakoci (9799%) mo-
e by znaczna, np. w 2009 r: 320400 USD/t wobec 430460 USD/t. Ceny chiskich
magnezytw topionych w zalenoci od zawartoci MgO mieciy si w 2009 r. w przedzia-
le 550800 USD/t.
Tab. 7. Ceny surowcw magnezjowych
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Magnezyt surowy
1
5055 5055 5055 6575 6575
Magnezja kalcynowana
USA
2
440 453 329 310 287
Magnezja praona
chiska 9495%MgO
3
175210 172175 260 485610 400430
chiska
4
213 187 231 426 353
1
kawakowy fob Grecja, EUR/t, cena na koniec roku IM
2
przemysowa, rednia cena sprzeday loco zakad USA, USD/t, cena rednioroczna MY
3
kawakowa fob Chiny, USD/t, cena jw.
4
rednia warto jednostkowa importu, cif port USA, USD/t, cena rednioroczna MY
MANGAN
Mangan (Mn) jest do rozpowszechniony w przyrodzie i tworzy liczne mineray, bd
jest obecny w wielu innych jako domieszka, najczciej bez znaczenia praktycznego. Samo-
dzielne zoa o znaczeniu gospodarczym tworz: tlenkowe rudy Mn oraz spokrewnione
z nimi sypkie lub sabo zwize czernie manganowe, ktrych gwnymi skadnikami s
m.in. piroluzyt, psylomelan, manganit, wykorzystywane przewanie w metalurgii i stalow-
nictwie, do produkcji bateryjek elektrycznych oraz pigmentw mineralnych; krzemianowe
rudy Mn, majce mniejsze znaczenie ze wzgldu na trudnoci z usuniciem krzemionki
w procesach metalurgicznych.
Mangan jest metalem, ktry dziki swym waciwociom (powinowactwo do siarki,
wasnoci odtleniajce i stopowe) stosowany jest od XIX w. jako uszlachetniacz stali, gw-
nie w postaci stopw, m.in. elazomanganu, krzemomanganu i in., otrzymywanych z rud
manganu. W latach 20002008 zwikszone zapotrzebowanie przemysu stalowniczego spo-
wodowao niemal dwukrotny wzrost produkcji grniczej rud i koncentratw do 13 mln t Mn,
jednak w 2009 r. globalne spowolnienie gospodarcze zredukowao zapotrzebowanie na su-
rowce manganu o ok. 17%.
Przedmiotem handlu s rudy i koncentraty Mn, ktre dzieli si ze wzgldu na zawarto
Mn i Fe na: rudy manganu powyej 35% Mn, elaziste rudy Mn z 1035% Mn
i manganonone rudy Fe 510% Mn, a zalenie od skadu i przeznaczenia na: metalur-
giczne 3855% Mn, zwykle min. 48% Mn, maks. 6% Fe, 11% Al
2
O
3
+SiO
2
, chemiczne
powyej 50% Mn i poniej 3% Fe oraz do produkcji bateryjek 4454% Mn (80% MnO
2
)
i poniej 0.05% sumy (Fe
2+
+Cu+Co+As). Coraz wiksze znaczenie zyskuj zastpujce ru-
dy elazomangany wysoko-, rednio- i niskowglowe (rne gatunki, o zawartoci mini-
malnej 6080% Mn, maksymalnej do 90% Mn oraz wgla odpowiednio powyej 8%,
24% i 0.52%), krzemomangany, elazokrzemomangany (6065% Mn, 1030% Si)
i rne gatunki manganu metalicznego, a take syntetyczny dwutlenek manganu. Zani-
kaj natomiast obroty wielkopiecow surwk zwierciadlist (1025% Mn).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce brak jest z rud manganu i perspektyw na ich odkrycie.
Produkcja
Produkcja elazomanganu na bazie importowanych rud i koncentratw manganu pro-
wadzona bya do roku 1999 w wielkich piecach Huty Pokj S.A. w Rudzie lskiej.

W 2001 r. produkcj elazomanganu wielkopiecowego przeja firma STALMAG Sp.
z o.o. w Rudzie lskiej (na bazie czci majtku Huty Pokj S.A.). Wykazywaa ona du
zmienno w okresie 20052009 (tab. 1), pomimo korzystnej koniunktury na rynku stali. Jej
ograniczenie w latach 20062007 wynikao ze sabej jakoci produktu, natomiast w roku
2009 decydujcy wpyw miao mniejsze zapotrzebowanie producentw stali. Podobne ten-
dencje wykazywaa produkcja elazokrzemomanganu z piecw elektrycznych, ktra w la-
tach 20072008 wzrosa ponownie do 25.1 tys. t (tab. 1), po okresowym ustaniu kopotw
finansowych i energetycznych producenta Huty aziska S.A.
560 MANGAN
Tab. 1. Gospodarka surowcami manganu w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Rudy i koncentraty manganu
CN2602
Import 40.4 7.3 33.3 54.1 2.3
Eksport 43.2 1.3 0.1 0.0 0.0
Zuycie
p
2.8 6.0 33.2 54.1 2.3
elazomangan
CN7202 1119, PKWiU24101215
Produkcja 7.8 4.1 2.1 8.5 1.7
Import 29.8 35.6 45.3 36.1 30.9
Eksport 11.1 6.5 4.9 9.0 2.3
Zuycie
p
26.5 33.2 42.5 35.6 30.3
elazokrzemomangan
1
CN7202 30, PKWiU24101245
Produkcja 10.2 3.3 15.6 25.1 14.0
Import 54.1 64.0 83.0 50.8 73.0
Eksport 10.8 5.5 15.3 28.7 18.3
Zuycie
p
53.5 61.8 83.3 47.2 68.7
Mangan
CN8111 00 11
[t]
Import 296.8 1142.5 1022.2 670.7 356.3
Eksport 44.3 66.0 403.0 32.5 4.0
Zuycie
p
252.5 1076.5 619.2 638.2 352.3
Dwutlenek manganu
CN2820 10
[t]
Import 2175.4 2145.0 3100.7 2114.3 1480.5
Eksport 4.0
w
2.1
w
18.4
w
3.1
w
74.5
Zuycie
p
2171.4
w
2142.9
w
3082.3
w
2111.2
w
1406.0
Nadmanganian potasu
CN2841 61
[t]
Import 301.8 310.0 543.9 464.6 451.2
Eksport 34.2 50.0 178.2 167.0 203.9
Zuycie
p
267.6 260.0 365.7 297.6 247.3
1
waciwie krzemomangan
rdo: GUS
Obroty
Import rud i koncentratw manganu do Polski w latach 20052009 by bardzo zmienny
w granicach 254 tys. t/r, z wyran tendencj wzrostow w latach 20072008 (tab. 1, 2), jako
skutek rozwoju produkcji elazostopw manganu. Gwnymi dostawcami rud i koncentra-
tw manganu byy Brazylia, Gabon, Ukraina, RPA, Kolumbia, Francja (w latach 20072008)
i Szwajcaria (szczeglnie w 2005 r., tab. 2), a rekordowy reeksport 43.2 tys. t w 2005 r.
skierowano w caoci do Ukrainy.
Ograniczenie produkcji elazomanganu wielkopiecowego zaowocowao wzrostem jego
importu, podobnie jak elazomanganu i elazokrzemomanganu (tab. 1). Ponadto w latach
20052009 eksport elazomanganu i elazokrzemomanganu przekracza wielko krajowej
produkcji (tab. 1). Krajowe zapotrzebowanie na mangan metaliczny oraz dwutlenek man-
ganu pokrywane jest wycznie importem. Gwnymi dostawcami manganu metalicznego
byy Chiny, RPA, Niemcy i Holandia (tab. 3). W latach 20052007 import dwutlenku man-
ganu mia tendencj wzrostow i wynis 3101 t, ale w latach 20082009 systematycznie
spada i osign 1480 t (tab. 1). Gwnymi dostawcami na rynek polski byy Hiszpania,
Niemcy i inne kraje Unii Europejskiej, a take Chiny i USA (tab. 4). Gwnym dostawc
nadmanganianu potasu w latach 20072009 byy Chiny, natomiast w okresie 20052006
dostawy z Chin miay mniejsze znaczenie, a gwnymi dostawcami byy Hiszpania, Indie,
Czechy, Holandia i Niemcy (tab. 5).
Saldo obrotw wszystkimi surowcami manganu miao w okresie 20052009 wartoci
ujemne. W 2005 r. wynioso 152 mln PLN, w latach 20062008 spado do 344 mln PLN,
a w roku 2009 wskutek zmniejszonego importu niemal wszystkich surowcw manganu ule-
go poprawie i wynioso 287 mln PLN (tab. 6). Warto jednostkowa importu surowcw
manganu do Polski jest uzaleniona bardziej od wielkoci realizowanych zakupw, ni od cen
na rynkach midzynarodowych (tab. 7, 11), co szczeglnie dotyczy rud i koncentratw Mn.
MANGAN 561
Tab. 2. Kierunki importu rud i koncentratw manganu do Polski CN 2602
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 40.4 7.3 33.3 54.1 2.3
Australia 0.9
Belgia 1.6 0.4 0.0 0.0
Brazylia 14.9 2.7 21.4 34.9 0.0
Francja 0.1 0.3 2.3 9.3 0.4
Gabon 1.2 0.9 0.4 1.1 0.3
Gruzja 0.1 0.1
Holandia 0.2 0.8 0.0 0.0
Kolumbia 0.6 0.8 0.5
Niemcy 6.0 0.0
Norwegia 4.0 0.0
Rosja 0.0
RPA 20.0 1.3
Singapur 1.6 2.2 1.5
Ukraina 1.9 1.1 0.9 0.6
rdo: GUS
Zuycie
Rudy i koncentraty manganu stosowane byy przez krajowe hutnictwo elaza i stalow-
nictwo do produkcji elazomanganu wielkopiecowego, elazokrzemomanganu, ktre na-
562 MANGAN
Tab. 3. Kierunki importu manganu do Polski CN 8111 00 11
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 297 1142 1022 671 356
Belgia 23 18
Chiny 194 954 766 294 180
Czechy 50
Francja 6 2
Hiszpania 24 1
Holandia 2 72 53 205 72
Indie 81
Korea Pd. 24
Niemcy 41 47 8 2 11
RPA 33 29 76 83 68
Szwajcaria 24
Szwecja 1
Turcja 20
USA 0 0 0 0 0
Wochy 2
rdo: GUS
Tab. 4. Kierunki importu dwutlenku manganu do Polski CN 2820 10
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 2175 2145 3101 2114 1480
Brazylia 50 202 77 66
Chiny 338 43 15 18 30
Francja 216 168 68 7
Grecja 408 312 40 20
Hiszpania 645 1265 2139 1702 1188
Holandia 5 198 67 24
Indie 40 59 59 25 50
Irlandia 363
Kazachstan 2
Niemcy 98 80 187 42 15
RPA 21
USA 32 80 182 147 96
Wochy 16 83 11 9 9
rdo: GUS
stpnie wykorzystywane s do produkcji rnych gatunkw stali stopowych (tab. 1). Dwu-
tlenek Mn jest zuywany w przemyle elektrotechnicznym do produkcji baterii i ogniw,
gwnie przez due zakady Philips Matsushita Battery Poland w Gnienie (tab. 1, 4),
oraz w przemyle chemicznym (pigmenty, odczynniki).
MANGAN 563
Tab. 5. Kierunki importu nadmanganianu potasu do Polski
CN 2841 61
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 302 310 544 465 451
Chiny 17 73 525 465 433
Czechy 63 30 19 0 0
Holandia 6 0 0 0 0
Hiszpania 87 41
Indie 63 166 0 0 0
Niemcy 26 0 0 0 0
Tajwan 18
USA 16 0 0 0 11
Wgry 6 6
rdo: GUS
Tab. 6. Warto obrotw surowcami manganu w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
CN2602
Eksport 20537 431 692 73 65
Import 19103 5548 21230 64739 4538
Saldo +1434 -5117 -20538 -64666 -4473
elazomangan
CN7202 1119
Eksport 29148 20935 21970 59581 13324
Import 75399 81245 144462 207090 113329
Saldo -46251 -60310 -122492 -147509 -100005
elazokrzemomangan
CN7202 30
Eksport 26858 12483 56590 127181 55536
Import 122240 140083 239274 243775 224247
Saldo -95382 -127600 -182684 -116594 -168711
Mangan metaliczny
CN8111 00 11
Eksport 243 331 4219 382 48
Import 1646 5271 9015 5564 3095
Saldo -1403 -4940 -4796 -5182 -3047
Mangan metaliczny ma odmienne kierunki zastosowa gwnie w przemyle metali
nieelaznych, gdzie jest wprowadzany jako skadnik do stopw: aluminium, kobaltu, mag-
nezu, tytanu, elazowo-niklowych, take do spoiw: do spawania aluminium i jego stopw,
miedzianych i brzowych oraz spoiw do srebra. W ostatnich latach obserwuje si ponowny
wzrost jego zuycia.
564 MANGAN
Dwutlenek manganu
CN2820 10
Eksport 87 15 46 10 745
Import 8732 9696 12652 9112 9709
Saldo -8645 -9681 -12606 -9102 -8964
Nadmanganian potasu
CN2841 61
Eksport 302 450 1277 1172 1950
Import 2295 2282 2634 2490 3594
Saldo -1993 -1832 -1357 -1318 -1644
rdo: GUS
Tab. 7. Wartoci jednostkowe importu surowcw manganu do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
CN2602
PLN/t 473 760 637 1196 1973
USD/t 152 240 236 530 650
elazomangan
CN7202 1119
PLN/t 2530 2282 3187 6506 3664
USD/t 787 1077 1159 2803 1203
elazokrzemomangan
CN7202 30
PLN/t 2260 2189 2883 4799 3071
USD/t 706 699 1040 2073 1004
Mangan metaliczny
CN8111 00 11
PLN/t 5540 4614 8821 8292 8687
USD/t 1737 1492 3097 3402 2873
Dwutlenek manganu
CN2820 10
PLN/t 4014 4520 4080 4310 6558
USD/t 1245 1441 1485 1803 2162
Nadmanganian potasu
CN2841 61
PLN/t 7603 7363 4843 5359 7966
USD/t 2342 2328 1731 2272 2517
rdo: GUS
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zoa rud manganu s silnie zrnicowane ze wzgldu na jako rud, wielko zasobw
i warunki wydobycia. Podstawowe znaczenie gospodarcze maj zoa osadowe w formacjach
piaszczysto-ilastych lub wglanowych Nikopol (Ukraina), Cziaturi (Gruzja), Moanda
(Gabon), Groote Eyland (Australia). Mniej rozpowszechnione s zoa w formacjach jaspili-
towych na tarczach kontynentalnych zagbie Kalahari (RPA), Morro do Urucum (Bra-
zylia). Innymi bogatymi zoami s tzw. czapy manganowe, tworzce si na wychodniach
rnorodnych z rud Mn w strefie tropikalnej, osigajce miszo 10 m i wicej, np.
Serra de Navio, Iguarape Azul (Brazylia), NSuta (Ghana), cz zoa Moanda (Ga-
bon), Goa, Sandur (Indie). Mniejsze znaczenie maj zmetamorfizowane skay mangano-
none tzw. gondyty, np. zagbie Madya Pradesh Maharashtra (Indie). Duym poten-
cjalnym rdem manganu s wystpujce na dnie oceanw konkrecje Fe-Mn z istotnymi
domieszkami Cu, Co i Ni. Zasoby najbogatszego pola na poudnie od Wysp Hawajskich
ocenia si na 210 mld t Mn w rudzie o zawartoci 2530% Mn.
Okoo 99% obecnie dostpnych zasobw skoncentrowanych jest w 2030 zoach w 10 pa-
stwach, a najwiksza ich cz w RPA, Ukrainie, Gabonie, Australii i Brazylii. Zasoby glo-
balne Mn w zoach rud metalurgicznych sigaj 5 mld t, w tym okoo 1 mld t zasobw
wydobywalnych, a w zoach rud chemicznych i bateryjkowych tylko ok. 10 mln t, m.in.
w Maroku, Indiach, Australii, Brazylii i RPA (chemiczne) oraz w Gabonie, Meksyku, Gha-
nie i Grecji (bateryjkowe).
Produkcja
wiatowa produkcja rud i koncentratw manganu w latach 20002008 zwikszya si
niemal dwukrotnie do ok. 13.0 mln t Mn (tj. ok. 38.5 mln t rud i koncentratw brutto, rys. 1,
tab. 8), co jest do tej pory rekordow wielkoci. Tak intensywny rozwj poday by spo-
wodowany utrzymujcym si rozwojem produkcji stali, przy czym najwiksze wzrosty za-
notowano w Chinach, Australii, RPA, Gabonie i Indiach. Najwikszymi producentami gr-
niczymi manganu s m.in. Samancor Ltd. i Assmang w RPA, kombinaty Ordonikidze
i Manganiec (zagbie Nikopol) na Ukrainie, Consolidated Minerals Limited (kopalnia
Woodie Woodie) i BHP (kopalnia Groote Eyland) w Australii oraz VALE w Brazylii
i Eramet w Gabonie. Kryzys finansowy zapocztkowany w drugiej poowie 2008 r. dopro-
wadzi do globalnego spowolnienia gospodarczego, a w konsekwencji do pogorszenia kon-
dycji ekonomicznej w przemyle metalurgicznym, doprowadzajc do spadku zapotrzebowa-
nia na rudy i koncentraty Mn niemal na caym wiecie. Wobec tego w 2009 r. producenci
ograniczyli wydobycie o 18%, a produkcja wiatowa osigna niemal 10.8 mln t Mn (tj.
niemal 33.7 mln t rud i koncentratw brutto, rys. 1), przy czym najwiksze spadki po
ok. 3438% zanotowano u producentw afrykaskich, tzn. w RPA i Gabonie, natomiast
w Chinach w dalszym cigu zwikszano produkcj, a w Kazachstanie utrzymano j na nie-
zmienionym poziomie (tab. 8).
wiatowa produkcja elazomanganu w latach 20052009 ksztatowaa si na poziomie
4.95.6 mln t/r (tab. 9). Gwnymi producentami s kraje posiadajce zoa rud manganu,
rozwinite hutnictwo elaza i stali oraz rda taniej energii do produkcji w piecach elek-
trycznych. Do najwaniejszych producentw nale: Chiny Hunan Ferroalloy Works
huta w Xiangxiang, Shanghai Shenija Ferroalloys Co. Ltd. huta w Szanghaju, Xinyu
MANGAN 565
Iron & Steel Co. Ltd. huta w Xinyu i in., RPA Ferroalloys Ltd. huta w Cato Ridge, Sa-
mancor Ltd. huty w Hotazel, Witbank i Meyerton, Japonia Nippon Denko Co. Ltd.
huty Tokushima i Miyako, Japan Metals & Chemicals Co. Ltd. huta Takoaka, Mizu-
shima Ferroalloy Co. Ltd. huta w Mizushima, Norwegia Elkem ASA huta Sauda,
Ukraina kombinaty w Nikopolu i Zaporou, Brazylia VUP SAhuta w Cia Paulista,
Indie Maharashtra Elektrosmelt Ltd. huta w Chandrapur, KFA Corp. Ltd. huta
w Kanhan i in. oraz Francja SEAS huta w Grande Synthe. Natomiast produkcja krze-
momanganu podlegaa wikszym zmianom (tab. 10), ale rzeczywisty poziom moe by za-
niony, gdy wielu producentw podaje tylko czn produkcj elazostopw bez rozbicia
na poszczeglne gatunki. Najwikszymi producentami s: Chiny Emei Ferroalloy Joint-
-Stock Co. Ltd. huta w Jiuli, Hunan Ferroalloy Works huta w Xiangxiang, Shanghai
Shenija Ferroalloys Co. Ltd. huta w Szanghaju, Jilin Ferroalloys Works huta w Jilin,
Xinyu Iron & Steel Co. Ltd. huta w Xinyu i in., Ukraina kombinaty w Nikopolu i Za-
porou, RPA Transalloys Ltd. huta w Witbank, Samancor Ltd. huty w Hotazel, Wit-
bank i Meyerton i in., Norwegia Elkem ASA huta Sauda, Tinfos Jernverk A/S huta
w Kvinesdal, Indie Dandeli Steel & Ferro Alloys Ltd. huta w Karnataka, KFACorp.
Ltd. huta w Kanhan i in., oraz Brazylia VUP SA huta w Cia Paulista. Transformacja
brany manganowej w kierunku integracji wydobycia rud z produkcj elazostopw (szcze-
glnie w RPA i Brazylii) doprowadzia ju do ograniczenia lub zaprzestania produkcji ela-
zostopw w Europie, np. we Francji, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Belgii.
Rosncy udzia (w tempie kilku procent rocznie) na rynku, zarwno krajw wysoko
rozwinitych, jak i wschodniej Europy, przewidywany jest dla syntetycznych tlenkw man-
ganu (electrolytic manganese dioxide EMD i chemical manganese dioxide CMD)
do produkcji baterii alkalicznych. Uzyskiwane s one z rud wglanowych Mn, m.in. zoa
566 MANGAN
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Oceania
0
5000
10000
15000
20000
25000
30000
35000
40000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t brutto
Rys. 1. Struktura geograficzna produkcji wiatowej rud manganu
NSuta w Ghanie i in. Najwikszymi ich producentami s: Japonia (Tosoh Corp. z oddzia-
em Tosoh Hellas w Grecji, Mitsui Mining and Smelting Co. z fili Mitsui Denman Ltd.
w Irlandii, Japan Metals and Chemicals, czne zdolnoci produkcyjne okoo 79 tys. t/r
EMD w Japonii oraz 24 tys. t/r EMD w filiach), USA (Chemetals Inc., okoo 20 tys. t/r
EMD), Australia (BHP Minerals, 23 tys. t/r EMD) i RPA (Delta Pty. Ltd., 22 tys. t/r
EMD) oraz Belgia (Sedema jedyny wiatowy producent CMD).
Trudna jest do oszacowania wielko produkcji wiatowej manganu metalicznego z uwagi
na brak oficjalnych danych statystycznych. Wiadomo, e ma miejsce m.in. w Chinach, gdzie
MANGAN 567
Tab. 8. wiatowa produkcja grnicza manganu
tys. t Mn
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Bonia i Hercegowina
s
1 1 1 1 1
Bugaria
s
2 2 2 3 2
Grecja
s
2 2 2 2 2
Gruzja
s
50
w
65
w
74
w
74
w
74
Rumunia 20 16
w
14
w
12
w
11
Ukraina
s
770 546 580 490
w
340
Wgry 8 8 8 8 7
Wochy 2 2 2 2 2
EUROPA 855
w
642
w
683
w
592
w
439
Gabon 1290 1350 1490
w
1503
w
925
Ghana 600 580 410
w
380 363
Maroko 10 10 14 30 15
Namibia 3 7 19 11 11
RPA 2100 2300 2600 2952 1945
Wybrzee Koci Soniowej 18 25 40 71 70
AFRYKA 4021 4272 4573
w
4947
w
3329
Brazylia 1370 1845 933 1032
w
731
Chile 20 20 18 2 1
AMERYKA PD. 1390 1865 951 1034
w
732
Meksyk 133 124 150 171 119
AMERYKA PN. i R. 133 124 150 171 119
Chiny
s
1500 1600 2000 2200
w
2400
Indie 927 846
w
1079
w
1131
w
960
Iran 25 25 25 25 25
Indonezja 4 4 4 4 4
Japonia
s
15 15 15 15 15
Kazachstan 540 550 600 600 600
Tajlandia 20 1 3 30 17
AZJA 3031 3041
w
3726
w
4005
w
4021
Australia 1752 2190 2540 2323 2131
OCEANIA 1752 2190 2540 2323 2131
W I A T 11182
w
12134
w
12623
w
13072
w
10771
rdo: MY, WM, ABARE
czne zdolnoci produkcyjne wynosz ok. 1.5 mln t/r, co stanowi szacunkowo 80% zdolnoci
produkcyjnych wiata, a do najwikszych producentw nale: Daxin Manganese Mine
zakad w Daxin (zdolno produkcyjna 3 tys. t/r Mn), Huayuan No 1 Manganese Works
zakad w Huayuan (8 tys. t/r Mn), Jianshui Manganese Mine zakad w Jianshui
(2 tys. t/r Mn), Luxi Pushi Chemical Works zakad w Pushi (4 tys. t/r Mn). Poza China-
mi wymieni naley: RPA Manganese Metal Co. Ltd. (oddzia Samancor Ltd.), Metals,
Minerals & Technical Services Division zakad w Nelspruit (cznie 38 tys. t/r Mn),
USA Elkem Metals Co. zakad w Marietta, Kerr-McGee Chemical Corp. zakad
w Oklahoma City (cznie 11 tys. t/r Mn) oraz Gruzj huta w Zestafoni (20 tys. t/r Mn).
568 MANGAN
Tab. 9. wiatowa produkcja elazomanganu
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Francja 110.0 139.5 98.1 100.0 100.0
Gruzja
s
13.9 5.1 5.0
w
5.0
w
5.0
Hiszpania
s
10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
Macedonia 12.6 12.0
Norwegia 250.0 245.0
w
245.0
w
240.0 215.0
Polska 7.8 4.1 2.1 8.5 1.7
Rosja
s
110.0 130.0 120.0 110.0
w
110.0
Rumunia
s
18.6 3.8
Sowacja 43.5 59.4 74.1
w
61.2
w
55.0
Ukraina
s
389.0
w
398.0
w
388.0
w
376.6
w
170.0
Wochy 40.0 40.0 40.0 30.0
w
20.0
EUROPA 992.8
w
1034.9
w
982.3
w
953.9
w
698.7
Egipt
s
30.0 30.0 30.0 30.0 30.0
RPA 570.0 656.2 698.6
w
498.0 257.0
AFRYKA 600.0 686.2 728.6
w
528.0 287.0
Brazylia 257.1 61.4 135.8 149.0 44.6
Wenezuela 15.0 15.0 15.0 15.0 15.0
AMERYKA PD. 272.1 76.4 150.8 164.0 59.6
Meksyk 89.6 62.5 74.6
w
97.4 42.5
USA
s
. . . . .
AMERYKA PN. i R. 89.6 62.5 74.6
w
97.4 42.5
Chiny
s
1900.0 2100.0 2500.0 2700.0 3000.0
Indie 273.1 296.7 391.2 384.6 389.5
Indonezja
s
12.0 12.0 12.0 12.0 12.0
Japonia 448.6 406.2 420.1 431.2 361.4
Kazachstan 2.1 2.2 2.2 2.2 2.1
Korea Pd. 124.4 169.2 209.3 251.1 200.0
AZJA 2760.2 2986.3 3534.8 3781.1 3965.0
Australia
s
166.5 114.7 133.8 128.0 130.0
OCEANIA 166.5 114.7 133.8 128.0 130.0
W I A T 4881.2
w
4961.0
w
5604.9
w
5652.4
w
5182.8
rdo: MY, WM
Obroty
Midzynarodowy rynek surowcw manganu wykazuje du chonno, poniewa gwni
uytkownicy nie posiadaj wasnych z. W obrotach uczestniczy okoo 50% produkcji
wiatowej rud i koncentratw Mn. W ostatnich latach nastpio silne zrnicowanie ofero-
wanych produktw oraz zwikszy si udzia bogatych rud chemicznych i bateryjkowych.
Najwikszymi eksporterami koncentratw Mn s RPA, Gabon, Australia i Brazylia, a im-
porterami Chiny (w latach 20062008 ponad 6 mln t/r), Japonia, kraje Unii Europejskiej,
USA, Korea Pd. i Norwegia. W Chinach importowane rudy i koncentraty, przewanie
o wysokiej zawartoci Mn, s mieszane z uboszymi rudami krajowymi. Kraje importujce
MANGAN 569
Tab. 10. wiatowa produkcja krzemomanganu
1
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Francja 52.3 63.3 65.0 55.0
w
55.0
Gruzja
s
109.0 117.0 108.0 123.5 120.0
Hiszpania
s
100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
Macedonia 70.5
w
54.9
w
2.5
Norwegia 290.0 310.0 280.0 273.5
w
250.0
Polska 10.2 3.3 15.6 25.1 0.0
Rosja 48.0
w
40.0
w
40.0
w
40.0
w
40.0
Rumunia
s
101.0 66.5 26.9 10.0 5.0
Sowacja
s
47.8 59.1 71.6 50.0 30.0
Ukraina
s
1045.9 1168.0 1281.0 958.7 771.9
Wochy 99.0 96.6 87.0 87.0 56.0
EUROPA 1903.2
w
2023.8
w
2145.6
w
1777.7
w
1430.4
RPA 231.0
w
247.0
w
302.0
w
263.0 136.0
AFRYKA 231.0
w
247.0
w
302.0
w
263.0 136.0
Argentyna 24.0 24.0 24.0 24.0 24.0
Brazylia 297.6 198.7 225.4 238.0 109.5
Wenezuela
s
35.0 35.0 35.0 35.0 35.0
AMERYKA PD. 356.6 257.7 284.4 297.0 168.5
Meksyk 104.8 97.5 109.3 114.3 85.1
AMERYKA PN. i R. 104.8 97.5 109.3 114.3 85.1
Chiny
s
3000.0 3800.0 4340.0
w
4500.0 5000.0
Indie 200.0 250.0 350.0 425.0 500.0
Indonezja 4.0 5.0 5.0 7.0
w
7.0
Japonia 94.7 59.4 52.9 58.9 49.2
Kazachstan
s
170.2 218.3 188.4 179.9 181.8
Korea Pd. 74.0 94.1 105.6 76.2 70.0
AZJA 3542.9 4426.8 5041.9
w
5247.0
w
5808.0
Australia
s
96.6 103.2 105.8 126.0 120.0
OCEANIA 96.6 103.2 105.8 126.0 120.0
W I A T 6235.1
w
7156.0
w
7989.0
w
7825.0
w
7748.0
1
wniektrychkrajachpodawanyjest czniezelazomanganemi niekiedynazywanyelazokrzemomanganem
rda: MY, WM
surowce manganu s rwnie znaczcymi eksporterami elazostopw Mn, manganu meta-
licznego i jego zwizkw.
Zanotowane w ostatnich latach due fluktuacje cen surowcw Mn spowodoway zaostrze-
nie warunkw dostaw, np. Komisja Europejska naoya ca antydumpingowe w stosunku do
Chin (8.2%) i Kazachstanu (6.5%) na dostawy elazokrzemomanganu w latach 20052006
oraz RPA (14.9%) dla tlenkw Mn EMD rwnie w latach 20052006, natomiast rzd Mek-
syku wprowadzi 54% co antydumpingowe na dostawy elazokrzemomanganu z Chin. Z ko-
lei rzd chiski, chcc zapewni krajowemu przemysowi stalowemu stabilno zaopatrzenia
w poszczeglne rodzaje stopw Mn, wprowadzi w czerwcu 2005 r. 5% co wywozowe
w eksporcie wszystkich rodzajw elazostopw Mn, po czym w listopadzie 2006 r. podniesio-
no je do 10%, a 1 stycznia 2008 r. do 20%. Pomimo takich obostrze, w 2006 r. wyeksporto-
wano z Chin 518 tys. t FeSiMn, w 2007 r. rekordowe 844 tys. t, a w 2008 r. 741 tys. t. Nato-
miast eksport FeMn w latach 20062007 zmala z 284 tys. t do 251 tys. t, a w roku 2008
wzrs do 365 tys. t.
Zuycie
Gwnym kierunkiem zastosowa rud i koncentratw manganu (okoo 90%) jest produk-
cja elazostopw manganu, uywanych do wyrobu stali konstrukcyjnych. Niewielkie iloci
manganu metalicznego zuywa si do produkcji stopw z metalami nieelaznymi, gwnie
z aluminium, w przemyle chemicznym (zwizki Mn) oraz w ceramice (barwniki). Niemetalur-
giczne zastosowania rud i koncentratw Mn stanowi 810% (przemys chemiczny nawozy,
barwniki i odczynniki, ceramika, produkcja baterii). W wikszoci dziedzin mangan nie posiada
substytutw. Perspektyw rozwoju zapotrzebowania upatruje si ze strony producentw wyso-
kowytrzymaych cienkich blach i tam stalowych oraz specjalistycznych stali stopowych.
Ceny
Notowania rud metalurgicznych Mn na rynku amerykaskim w okresie 20062007 przy-
niosy 29% spadek cen, w 2008 r. wzrosy one niemal czterokrotnie, po czym w 2009 r.,
w efekcie globalnego spowolnienia gospodarczego, spady o 45% (tab. 11). Podobne tenden-
cje obserwowano dla pozostaych surowcw Mn stosowanych w hutnictwie i metalurgii, a ce-
ny elazomanganu podlegay niezwykym fluktuacjom, np. w 2005 r. spady o 52%, w latach
20062008 wzrosy ponad czterokrotnie, po czym w 2009 r. spady o 30% jako efekt zmniej-
szonego popytu na stal w tym okresie (tab. 11). Z kolei mangan metaliczny jest blisko po-
wizany z rynkiem aluminium oraz stali, std w latach 20052007 ceny wzrosy ponad dwu-
krotnie, natomiast w kocwce 2008 r., w odrnieniu od innych surowcw manganu, spady
o 25% (tab. 11), zapowiadajc nadchodzce osabienie koniunktury gospodarczej.
570 MANGAN
Tab. 11. Ceny surowcw manganu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Rudy metalurgiczne
1
4.39 3.22 3.10 12.15 6.61
elazomagan
2
639 867 1423 2736
w
1915
s
Mangan elektrolityczny
3
72.0
w
94.0
w
185.0
w
137.5
w
.
1
min. 48% Mn, cif porty USA, USD/mtu, cena rednioroczna MY
2
wysokowglowy z min. 78% Mn, importowany do USA, USD/lt, cena rednioroczna MY
3
99.9% fob zakad USA, cUSD/lb, cena na koniec roku MY
MIED
Mied (Cu) pozyskiwana jest przede wszystkim ze rde pierwotnych z rud Cu,
z ktrych produkowane s koncentraty, zwykle o minimalnej zawartoci 30% Cu. Przetwa-
rzane s one hutniczo na mied anodow, a nastpnie w procesie elektrorafinacji na mied
rafinowan. Coraz powszechniej stosowan metod pozyskiwania miedzi bezporednio ze
z lub had odpadw jest SX/EW (solvent extraction/electrowinning) ugowanie, eks-
trakcja rozpuszczalnikowa i rafinacja elektrolityczna.
Mied wykorzystywana jest w postaci stopw, m.in. z cynkiem (mosidze), cynkiem
i niklem (alpaca), aluminium, berylem, cyn, krzemem i manganem (brzy), a take niklem
(miedzionikle). Niektre barwne mineray miedzi, jak zielony malachit, szmaragdowy diop-
taz czy bkitny azuryt s kamieniami jubilerskimi. Gwnymi odbiorcami miedzi s prze-
mysy: elektrotechniczny i elektroniczny oraz budownictwo. Doskonae parametry, jak rw-
nie trwao uytkowania i nietoksyczno miedzi i jej stopw sprawiaj, e wci jest
konkurencyjna dla substytutw, takich jak aluminium (w elektrotechnice, przemyle maszy-
nowym), tworzywa sztuczne (w budownictwie), czy wiatowody (w telekomunikacji).
Po gwatownym zaamaniu notowa miedzi pod koniec 2008 r., w 2009 r. rynek tego
metalu stopniowo odzyskiwa rwnowag. Pozytywne sygnay, ktre pojawiy si w poo-
wie tego roku, byy m.in. rezultatem obniki stp procentowych w krajach wysoko uprze-
mysowionych, zwaszcza USAi Unii Europejskiej, od ktrych rozpocz si wiatowy kry-
zys finansowy i gospodarczy. Dziaania te spowodoway zahamowanie spadku wskanikw
makroekonomicznych, przyczyniajc si do stopniowej odbudowy popytu na mied w za-
chodnich orodkach jej konsumpcji, a take oywienie zainteresowania funduszy inwesty-
cyjnych zakupem surowcw, zwaszcza miedzi. Najwikszy jednak wpyw na globalny ob-
raz rynku tego metalu miay w ostatnim okresie Chiny, ktre podwajajc w 2009 r. po-
ziom zagranicznych zakupw miedzi oraz zwikszajc jej konsumpcj o 2 mln t przy-
czyniy si do zagodzenia skutkw kryzysu zapotrzebowania w innych czciach globu,
zrwnowaenia wiatowej poday i popytu oraz stopniowej poprawy notowa. W cigu ro-
ku ceny miedzi stopniowo piy si w gr, osigajc w grudniu 7346 USD/t (wzrost z kry-
tycznego poziomu 2770 USD/t rok wczeniej). Prognozy International Copper Study
Group rozwoju wiatowego rynku miedzi, zweryfikowane po gwatownym zaamaniu no-
towa w czwartym kwartale 2008 r., wskazuj na moliwy wzrost jej produkcji grniczej do
16.2 mln t w 2010 r. (o 2% w stosunku do 2009 r.), oraz do 17.1 mln t w 2011 r. Rwnocze-
nie globalna poda miedzi rafinowanej ze wszystkich rde ma si zwikszy do odpowie-
dnio 19.3 i 20.5 mln t/r. Podstawowe ograniczenie jej rozwoju bdzie stanowi deficyt poda-
y koncentratw i zomu, a w przypadku instalacji SX/EW kwasu siarkowego. W per-
spektywie 2014 r. przewiduje si rozbudow wiatowego potencjau miedzi rafinowanej
o 4.2 mln t/r, tj. do 27.8 mln t/r (w tym 5.2 mln t/r z SX/EW). Okoo 3.3 mln t/r tego przy-

rostu bdzie przypada na klasyczne rafinerie (gwnie w Chinach), a 850 tys. t/r na in-
stalacje SX/EW (w Kongo, Peru i Zambii). Ponadto przewiduje si, e do 2011 r. globalne
zapotrzebowanie na mied osignie poziom 19.7 mln t. Najwikszy w tym udzia bd mia-
y Chiny, gdzie zakadany 6-procentowy wzrost zuycia bdzie zwizany z zapowiadan
ekspansj produkcji pwyrobw z miedzi. Wyranego oywienia konsumpcji mona rw-
nie oczekiwa w krajach Unii Europejskiej.
Gwnym surowcem rynkowym jest mied rafinowana elektrolitycznie w formie ka-
tod i wlewkw o zawartoci minimum 99.3% Cu. Notowaniom giedowym podlegaj:
w Londynie (LME) katody Grade A(min. 99.95% Cu+Ag), a w Nowym Jorku (COMEX)
katody high grade (min. 99.9935% Cu) oraz US Producer. Przedmiotem obrotu s rwnie
koncentraty Cu (standardowo min. 30% Cu), mied hutnicza (na coraz mniejsz skal)
oraz stopy miedzi: mosidze, brzy, miedzionikle, mied oowiowa, stopy specjalne i in-
ne, a take zom miedzi i jej stopw.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Pierwotnym rdem miedzi w Polsce s rudy siarczkowe z cechsztyskich z stratoi-
dalnych, wystpujcych w dwch jednostkach geologicznych Dolnego lska: w Niecce
Pnocnosudeckiej i na Monoklinie Przedsudeckiej. Zasoby bilansowe 14 rozpoznanych
z na koniec 2009 r. wynosiy 1782 mln t rudy z 35 mln t Cu (BZKiWP 2010). W zo-
ach eksploatowanych na Monoklinie Przedsudeckiej, tj. Lubin-Maomice, Polkowice,
Rudna, Sieroszowice, Radwanice-Wschd i Gogw Gboki-Przemysowy, znajdowao
si okoo 80% cznych zasobw bilansowych rudy. Zawarto miedzi w wydobytym urob-
ku w ostatnich dwch latach wynosia odpowiednio 1.64 i 1.68%.
Kopalina z rud Cu zawiera wiele cennych metali towarzyszcych, tj.: srebro, zoto, ar-
sen, ow, cynk, kobalt, nikiel, wanad, molibden, selen, ren i platynowce, z ktrych odzyski-
wane s: srebro, zoto, ow, selen, nikiel w formie siarczanu, szlam palladowo-platynowy
oraz ren w postaci nadrenianu amonu. Zasoby tych pierwiastkw w zoach eksploatowa-
nych na koniec 2009 r. wynosiy: Ag 103 tys. t, Pb 1580.8 tys. t, Co 120.6 tys. t,
Ni 56.44 tys. t, V 141.6 tys. t, Mo 68.23 tys. t, Zn 321 tys. t. Zasoby renu osza-
cowano na 0.06 tys. t tylko w jednym zou zaniechanym Niecka Grodziecka, natomiast
selenu i platynowcw nie zostay obliczone.
Udzia miedzi wtrnej w cznej produkcja miedzi rafinowanej w Polsce utrzymywa
si poniej 10%/r. Udzia tzw. nowych zomw (zomu anodowego), kierowanych do po-
nownej rafinacji, szacuje si na 1618% w kadej z hut. Zomy miedzi i jej stopw zuywa-
ne s do produkcji stopw i wyrobw z miedzi w Hucie Bdzin (w likwidacji), Walcowni
Metali Nieelaznych Sp. z o.o. oraz WM Dziedzice.
Rudy i koncentraty miedzi
Produkcja
Rudy miedzi eksploatowane s w kopalniach Legnicko-Gogowskiego Okrgu Miedzio-
wego przez jedynego producenta miedzi z surowcw pierwotnych w Polsce KGHM Pol-
ska Mied S.A., w trzech oddziaach wydobywczych:
572 MIED
ZG Lubin (zdolno wydobywcza ponad 7 mln t rudy rocznie) zakoczenie dziaal-
noci w 2030 r.;
ZG Polkowice-Sieroszowice (okoo 11 mln t/r) zakoczenie wydobycia w 2040 r.;
ZG Rudna (ponad 12 mln t/r) przewidywana ywotno do 2025 r.
Do 2006 r. produkcja grnicza miedzi systematycznie si zwikszaa (tab. 1), przekra-
czajc poziom 31 mln t rudy. Ostatnie lata przyniosy spadek wydobycia, wynikajcy
z ograniczenia pracy kopal w dni ustawowo wolne, a take spadku okruszcowania rudy
w eksploatowanych partiach zoa. rednia zawarto miedzi w urobku obniya si z 1.89%
w 2005 r. do 1.68% w 2009 r. Perspektywy funkcjonowania krajowego grnictwa miedziowe-
go, ktre do niedawna ograniczone byy horyzontem roku 2040, tj. dat przewidywanego wy-
czerpania zasobw rudy na dostpnych gbokociach, ulegy zmianie w 2004 r. wraz z uzys-
kaniem przez KGHM koncesji na eksploatacj nowego zoa Gogw Gboki-Przemysowy
do 2054 r. Zakoczenie inwestycji spodziewane jest w 2015 r. Po osigniciu penych zdol-
noci wydobywczych, ktre jest przewidywane w 2020 r., z nowego zoa pochodzi bdzie
okoo 25% produkcji grniczej KGHM. W najbliszym czasie planowane jest rwnie do-
kadniejsze rozpoznanie ssiednich obszarw zoowych, tj. Radwanice-Gaworzyce.
Koncentraty rud Cu produkowane s w zakadach przerbczych KGHM Polska Mied
S.A., zgrupowanych w jednym Oddziale-Zakadzie Wzbogacania Rud, o zdolnoci pro-
dukcyjnej 1.6 mln t/r koncentratw (waga mokra):
Lubin (projektowa zdolno przerobowa okoo 8 mln t/r rudy);
Polkowice (projektowa zdolno przerobowa okoo 9 mln t/r rudy), wzbogacajcy uro-
bek z ZG Polkowice-Sieroszowice;
Rudna (projektowa zdolno przerobowa okoo 15 mln t/r rudy), przerabiajcy urobek
z ZG Rudna, ZG Polkowice-Sieroszowice i Gogw Gboki-Przemysowy.
W okresie 20052008 produkcja koncentratw miedzi zmniejszya si o 20%, co byo
konsekwencj uboenia wydobywanej rudy. Niewielki wzrost produkcji w 2009 r. (o 2.2%),
wynika z nieco wyszej zawartoci miedzi w urobku (tab. 2). redni udzia miedzi w koncen-
tratach zmniejszy si z okoo 25.9% Cu do zaledwie 22.8% w ostatnim roku, zmieniajc si
w granicach od okoo 15% do 26% Cu w poszczeglnych zakadach wzbogacania.
MIED 573
Tab. 1. Struktura wydobycia rud miedzi w Polsce CN 2603,
PKWiU 07291100
tys. t rudy
tys. t Cu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie czne 30434 31279 30262 29416 29730
575 559 506 482 499
kop. Polkowice-Sieroszowice
1
10986 11487 10703 10408 10372
217 211 190 182 190
kop. Rudna 12262 12583 12437 12120 12209
268 263 239 225 229
kop. Lubin-Maomice 7186 7209 7122 6888 7149
90 85 77 75 80
1
wydobyciecznezkopalPolkowice, Sieroszowice, Radwanice-Wschdi GogwGboki-Przemysowy
rdo: KGHM Polska Mied S.A.
Niewielk dodatkow produkcj koncentratu miedzi i srebra (okoo 1 tys. t/r) podja
w 2007 r. spka KGHM Ecoren S.A. S one pozyskiwane z cegie pochodzcych z wy-
miany wymurwki piecw hutniczych w HM Gogw, Legnica i Cedynia, ktra jest doko-
nywana dwa razy w roku. cznie utylizuje si okoo 3 tys. t/r wymurwki. Materia po roz-
kruszeniu i zmieleniu do uziarnienia okoo 0.1 mm jest poddawany wzbogacaniu grawita-
cyjnemu i flotacji. Uzyskany koncentrat jest przetwarzany metalurgicznie w hutach KGHM.
Z procesem wzbogacania rud miedzi wie si nierozerwalnie problem generowanych
odpadw flotacyjnych (2629 mln t/r), ktrych masa stanowi okoo 9394% wydobytej ko-
paliny. S one gromadzone w stawie osadowym elazny Most (pojemno 700 mln m
3
),
znajdujc gwnie zastosowanie do nadbudowy jego zapr i uszczelniania czaszy. W 2009 r.
wytworzono 27.8 mln t odpadw, ktrych wikszo trafia na skadowisko.
Obroty
Handel koncentratami miedzi by prowadzony na niewielk skal (tab. 2). W ostatnich
trzech latach nastpi wyrany wzrost ich zakupw (gwnie z Chile 7286% dostaw),
co wynikao z potrzeby uzupeniania poday rodzimych surowcw. Incydentalnie, w 2006 r.
odnotowano podwyszon sprzeda koncentratw z Polski. Najwikszym ich odbiorc byy
Czechy. Saldo obrotw koncentratami zmieniao si w szerokich granicach, wykazujc
ujemn warto (tab. 3).
Zuycie
Zuycie pozorne koncentratw, ktre w latach 20052006 utrzymywao si na wyrw-
nanym poziomie 525530 tys. t/r Cu, w kolejnych latach zmniejszyo si do 450470 tys. t/r
(tab. 2).
574 MIED
Tab. 2. Gospodarka koncentratami miedzi w Polsce CN 2603,
PKWiU 0729110001
tys. t Cu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 511.5 497.2 451.9 429.4 439.0
ZWRLubin 78.6 74.0 67.0 65.1 69.7
ZWRPolkowice 144.7 143.7 127.3 119.9 124.2
ZWRRudna 288.2 279.5 257.6 244.4 245.1
Import 13.1 33.8 18.4 18.7 23.4
Eksport 0.0 2.7 0.0 0.0 0.0
Zuycie 524.6 528.6 470.3 448.1 462.4
rdo: KGHM Polska Mied S.A., GUS
Tab. 3. Warto obrotw koncentratami miedzi w Polsce CN 2603
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 56 68216 52 37 46
Import 111777 671556 375723 332941 288235
Saldo -111721 -603340 -375671 -332904 -288189
rdo: GUS
Mied rafinowana
Produkcja
Koncentraty miedzi oraz inne surowce miedzionone (odpady, zomy) rnego pocho-
dzenia, przetapiane s na mied konwertorow/blister (98.599.0% Cu), poddawan rafina-
cji ogniowej do miedzi anodowej w hutach KGHM Polska Mied S.A.:
HM Legnica (przetop koncentratw miedzi z O-ZWR Lubin w piecu szybowym)
zdolno produkcyjna 132 tys. t/r miedzi anodowej z 99.2% Cu;
HM Gogw I (technologia pieca szybowego) zdolno produkcyjna 220 tys. t/r
miedzi anodowej z 99.0% Cu;
HM Gogw II (kompleks pieca zawiesinowego) zdolno produkcyjna 300 tys. t/r
miedzi anodowej z 99.3% Cu.
Mied anodowa bya rwnie na niewielk skal pozyskiwana przez WM abdy (Wal-
cownia Metali Nieelaznych Sp. z o.o.) oraz IMN w Gliwicach.
W 2009 r. krajowa produkcja miedzi konwertorowej i blister zmniejszya si o 13%
w stosunku do roku 2006, kiedy osigna rekordowy poziom niemal 590 tys. t (tab. 4). Wy-
nikao to z ograniczenia poday rodzimych koncentratw, a take mniejszej iloci surowcw
obcego pochodzenia przetwarzanych w hutach KGHM. Rwnoczenie, z analogicznych po-
wodw, ograniczeniu o 12% (do 574 tys. t) ulega produkcja miedzi anodowej. W ostatnim
czasie w hutach KGHM rozwaane byy liczne inwestycje ukierunkowane na zwikszenie
ich zdolnoci produkcyjnych oraz obnienie jednostkowych kosztw produkcji miedzi. Do
proponowanych rozwiza naleay: budowa nowego pieca zawiesinowego do jednostadial-
nego wytopu miedzi oraz pieca elektrycznego i trzeciego obrotowego pieca anodowego
w HM Gogw I, modernizacja kompleksu pieca zawiesinowego w HM Gogw II oraz
rozbudowa HM Legnica o piec do przetopu zomu anodowego (okoo 65 tys. t/r) pocho-
dzcego z biecej produkcji oraz zomu z udziaem miedzi ze rde zewntrznych (okoo
3035 tys. t/r). Realizacja tych planw zostaa odroczona w zwizku z zaamaniem notowa
miedzi w ostatnim kwartale 2008 r. W trzeciej hucie KGHM Gogw II stosowana jest
technologia jednostadialnego wytopu miedzi w piecu zawiesinowym wedug zmodyfikowa-
nej licencji fiskiej firmy Outokumpu Oy. Technologia ta umoliwia bezporednie uzyski-
wanie miedzi blister (98.7% Cu) z koncentratu. Odpadowy uel zawiesinowy, zawierajcy
1115% Cu, jest kierowany do pieca elektrycznego w celu odmiedziowania. Uzyskiwana
mied blister jest rafinowana ogniowo do miedzi anodowej (r. 99.3% Cu). redni uzysk Cu
na tym etapie produkcji siga 98%.
MIED 575
Tab. 4. Produkcja miedzi hutniczej w Polsce
tys. t Cu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Mied konwertorowa/blister
PKWiU244120001244120002
583.9 589.4 558.6 537.0 515.1
pierwotna 555.7 555.9 518.3 492.9 457.5
wtrna 28.2 33.5 40.3 44.1 57.6
Mied anodowa
PKWiU24441200
634.3 654.3 609.9 599.2 574.3
Mied anodowa, pozyskiwana w obu technologiach, poddawana jest rafinacji elektroli-
tycznej w rafineriach KGHM, tj.:
HM Legnica o zdolnoci produkcyjnej 93 tys. t/r katod Cu oraz 35 tys. t/r wlewkw
okrgych z odlewu cigego, wykorzystujca jako uzupenienie wsadu wasny zom
anodowy, a take obcy zom miedzi;
HM Gogw I i II o cznych zdolnociach produkcyjnych 550 tys. t/r Cu, rwnie
przerabiajca zom.
W okresie 20052009 produkcja miedzi elektrolitycznej w KGHM zmniejszya si
z 560 do okoo 500 tys. t/r (tab. 5). Znaczna jej ilo (90100 t/r) pochodzia z przerobu tzw.
wsadw obcych, tj. importowanych koncentratw, miedzi blister i zomu. Spadek produk-
cji miedzi mia zwizek z ograniczeniami poday surowcw do jej wytwarzania, zarwno
rodzimego, jak i obcego pochodzenia, gwatown redukcj notowa pod koniec 2008 r. oraz
trzymiesicznym remontem kompleksu pieca zawiesinowego w hucie Gogw. W 2009 r.
jednostkowe koszty produkcji miedzi po raz pierwszy od wielu lat zostay obnione do
3582 USD, co oznacza ich 26.5 procentow redukcj w stosunku do poprzedniego roku,
kiedy sigay 4878 USD/t.
Podstawowym produktem handlowym KGHM, prcz miedzi elektrolitycznej w kato-
dach, jest walcwka miedziana wytwarzana w Walcowni Miedzi Cedynia, w instalacji ty-
pu Contirod firmy Union Miniere. Jej produkcja, bazujca na katodach Cu z hut KGHM
oraz wysokiej klasy zomie miedzi, systematycznie si zwikszaa, osigajc w 2007 r. po-
ziom 250 tys. t. W kolejnych dwch latach, w wyniku spadku zapotrzebowania na walcw-
k i osabienia tempa rozwoju gospodarczego, poziom produkcji uleg ograniczeniu o odpo-
wiednio 18 i 14% (do 206 i 177 tys. t/r). Od 40 do 60% poday tego surowca stanowio
przedmiot eksportu. Od 2006 r. w WM Cedynia wytwarzana jest rwnie walcwka beztle-
nowa. Otrzymuje si j w piecu indukcyjnym w oparciu o technologi Upcast fiskiej firmy
Outokumpu, umoliwiajc zredukowanie zawartoci tlenu do 3 ppm (walcwka otrzymy-
wana w procesie Contirod zawiera 200 ppm tlenu). Produkt ten jest wykorzystywany
w produkcji mikrodrutw o rednicach do 20 m, ktre znajduj szerokie zastosowanie, od
elektroniki poprzez elektrotechnik po budownictwo. W pierwszym roku funkcjonowania
nowa instalacja dostarczya 2.1 tys. t. W kolejnych latach produkcja drutu z miedzi beztle-
nowej (Upcast) systematycznie si zwikszaa, osigajc w 2009 r. poziom 14 tys. t, przy
zdolnociach produkcyjnych 15 tys. t/r. Ponadto, w maju 2008 r. rozpoczto wytwarzanie
576 MIED
Tab. 5. Gospodarka miedzi elektrolityczn w Polsce CN 7403 1119,
PKWiU 2444133001
tys. t Cu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 560.3 556.6 533.0 526.8 502.5
HMLegnica 100.0 103.5 102.3 99.5 104.7
HMGogw 460.3 453.1 430.7 427.3 397.8
Import 0.7 5.6 7.0 6.6 13.9
Eksport 290.5 287.7 239.5 296.6 313.5
Zuycie 270.5 274.5 300.5 236.8 202.9
drutu z miedzi beztlenowej z dodatkiem srebra o zwikszonej odpornoci cieplnej i odpor-
noci na cieranie. Produkcja pierwszej partii tego wyrobu wynosia 51 t. Ofert HM Cedy-
nia uzupenia granulat, uzyskiwany z walcwki i drutu beztlenowego, ktry znajduje zasto-
sowanie w produkcji stopw i w procesach galwanizacji.
Obroty
Polska naley do czowki wiatowych eksporterw miedzi elektrolitycznej (tab. 6) oraz
jej pproduktw, wrd ktrych najwiksze znaczenie ma walcwka miedziana (tab. 9).
Mied elektrolityczna w katodach (min. 99.95% Cu) z KGHM zostaa zarejestrowana na
LME jako copper grade Apod markami: HML z HM Legnica, HMG-S z HM Go-
gw I i HMG-B z HM Gogw II. Ich sprzeda prowadzona jest przez Departament
Sprzeday Metali KGHM wspomagany przez dwie spki handlowe KGHM Polish Cop-
per Ltd. w Londynie oraz KGHM Kupferhandels GmbH w Wiedniu, w caoci nalece
do koncernu. W latach 20052009 eksport miedzi z Polski zmienia si w granicach od 240
do 314 tys. t/r, osigajc maksymaln wielko w ostatnim roku. Przyczynia si do tego
stopniowa poprawa notowa giedowych metalu oraz oywienie zapotrzebowania na rynku
MIED 577
Tab. 6. Kierunki eksportu miedzi elektrolitycznej z Polski CN 7403 1119
tys. t Cu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 290.5 287.7 239.5 296.6 313.5
katody CN7403 11 285.7 279.7 231.1 289.3 310.1
wlewki CN7403 12 4.8 7.5 7.8 6.3 2.2
inne CN7403 19 0.0 0.5 0.6 1.0 1.2
Austria 13.4 15.7 9.5 5.7 4.2
Belgia 1.2
Bermudy 17.6
Bugaria 1.3
Chiny 42.5 42.7 40.1 67.0 97.4
Czechy 2.7 2.0 2.2 3.1 2.6
Egipt 3.3 8.5
Finlandia 12.0
Francja 90.0 76.3 46.2 74.4 42.1
Grecja 2.5 5.5
Holandia 9.0 17.6 7.3
Niemcy 113.9 138.9 105.2 56.9 109.5
Sowacja 0.6 0.7 2.7 15.0 1.3
Szwajcaria 1.1 1.1 1.4 1.4 1.0
Tajwan 1.4 1.0 0.5 0.7 1.0
Turcja 7.5 1.9
Ukraina 5.9 3.4 3.5 3.0 1.0
USA 3.1 5.0 0.0
Wochy 3.5 0.7 17.9 11.6 18.5
Pozostae 0.2 0.2 0.3 2.9 3.2
rdo: GUS
midzynarodowym, zwaszcza ze strony nabywcw chiskich. Gwnym, obok Chin, od-
biorc miedzi rafinowanej z Polski byy Niemcy (tab. 6), podczas gdy najwiksze iloci
walcwki miedzianej sprzedano do krajw ociennych, tj. Czech, Sowacji, Litwy i Ukrainy,
a take do Austrii, Szwajcarii i na Wgry. Warto salda obrotw tym surowcem w 2009 r.
wzrosa do 5.9 mld PLN, tj. o okoo 9% w porwnaniu z poprzednim rokiem, kiedy odno-
towano najnisze w okresie ostatnich piciu lat przychody ze sprzeday (tab. 10).
Wartoci jednostkowe eksportu miedzi elektrolitycznej w katodach wykazyway analo-
giczne fluktuacje, jak ceny miedzi w gatunku grade A na Londyskiej Giedzie Metali,
zwikszajc si w latach 20052007 niemal dwukrotnie (w USD/t). W kolejnych dwch la-
tach natomiast ulegy one redukcji o odpowiednio 7% i 19% (tab. 7 i 21). Podobne prawid-
owoci obserwowano rwnie w eksporcie miedzi elektrolitycznej w postaci wlewkw.
Niewielkie iloci miedzi elektrolitycznej byy rwnie do Polski importowane (tab. 8).
Dostawy te stopniowo si zwikszay, osigajc w ostatnim roku okoo 14 tys. t, z czego po-
578 MIED
Tab. 7. Wartoci jednostkowe eksportu miedzi elektrolitycznej z Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Katody
CN7403 11
PLN/t 12629 20808 19937 15678 16304
USD/t 3890 6637 7138 6648 5378
Wlewki
CN7403 12
PLN/t 12482 22457 20470 16507 15803
USD/t 3847 7132 7272 7036 5076
rdo: GUS, KGHM Polska Mied S.A.
Tab. 8. Kierunki importu miedzi rafinowanej do Polski CN 7403 1119
tys. t Cu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 0.7 5.6 7.0 6.6 13.9
katody CN7403 11 0.3 0.4 4.3 3.6 13.1
ksy CN7403 13 0.1 0.1 0.0 0.0 0.0
inne CN7403 19 0.3 5.1 2.7 3.0 0.8
Belgia 0.1 0.1 0.7
Bugaria 0.6
Chile 1.1 0.1 7.5
Niemcy 0.1 5.1 2.4 2.6 1.0
Francja 0.1 0.1
Kazachstan 0.1 0.3
Kongo/Kinshasa 1.5 2.5
Rosja 0.0 0.6
Ukraina 0.7
Zambia 2.7 0.5 0.7
Pozostae 0.4 0.2 0.5 0.9
rdo: GUS
nad 50% pochodzio z Chile (tab. 8). W celu uzupenienia poday rodzimych surowcw do
produkcji miedzi rafinowanej w KGHM, sprowadzano rwnie znaczne iloci miedzi niera-
finowanej oraz zomu miedzi, cho w ostatnim roku zuycie tych surowcw zmniejszyo si
(tab. 9). Potwierdza to zwikszona sprzeda anod miedzianych, przy ograniczeniu zakupw
zomu miedzi.
Najwysze dochody w handlu surowcami miedzi przynosiy: mied rafinowana, wal-
cwka miedziana oraz odpady i zom miedzi. Inne jej surowce maj generalnie mniejsze
znaczenie w cznym bilansie obrotw (tab. 9, 10). Najwikszy deficyt przynosi w ostat-
nich latach handel anodami do rafinacji elektrolitycznej. Wynikao to z rosncego importu
MIED 579
Tab. 9. Obroty wybranymi surowcami miedzi
t Cu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Kamienie miedziowe,
mied cementacyjna
CN7401
Eksport 3673 13649 2187 2989 1488
Import 312 5053 10062 0 0
Mied nierafinowana, anody
do rafinacji elektrolitycznej
CN7402
Eksport 0 2 0 0 23538
Import 3361 31608 23896 33374 44672
Stopy miedzi
CN7403 2129
Eksport 6178 6162 2221 4894 3799
Import 3140 3759 4384 3343 2023
Odpady miedzi i zom
CN7404
Eksport 47470 55602 62221 60838 53456
Import 5703 4902 18747 19152 15467
Stopy przejciowe miedzi
CN7405
Eksport 4 40 9 554 2
Import 80 153 185 501 385
Proszki i patki miedzi
CN7406
Eksport 84 172 353 879 829
Import 264 348 324 278 169
Walcwka miedziana
CN7408 11
Eksport 87123 87224 100259 86117 99212
Import 51542 58371 66946 61100 28210
rdo: GUS
580 MIED
Tab. 10. Warto obrotw wybranymi surowcami miedzi w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Kamienie miedziowe,
mied cementacyjna
CN7401
Eksport 7485 46981 7670 11184 3846
Import 2073 45344 141514 0 1
Saldo +5412 +1637 -133844 +11184 +3845
Mied nierafinowana, anody
do rafinacji elektrolitycznej
CN7402
Eksport 0 209 19 1 434796
Import 47828 565060 559657 560284 750422
Saldo -47828 -564851 -559638 -560283 -315626
Mied rafinowana
CN7403 1119
Eksport 3667683 5999407 4779918 4657127 5111156
Import 8152 124233 139136 110542 174306
Saldo +3659531 +5875174 +4640782 +4546585 +4936850
Stopy miedzi
CN7403 2129
Eksport 60256 113522 118772 69946 35518
Import 32287 68620 73113 50546 28217
Saldo +27969 +44902 +45659 +19400 +7301
Odpady miedzi i zom
CN7404
Eksport 362404 771898 887043 769139 581502
Import 56222 91801 336189 29362 222083
Saldo +306182 +680097 +550854 +739777 +359419
Stopy przejciowe miedzi
CN7405
Eksport 147 934 263 12300 54
Import 1825 4912 5319 9054 5762
Saldo -1678 -3978 -5056 +3246 -5708
Proszki i patki miedzi
CN7406
Eksport 1451 5093 10630 26587 28199
Import 5401 48344 10029 8845 5813
Saldo -3950 -43251 +601 +17742 +22386
Walcwka miedziana
CN7408 11
Eksport 1083066 1872269 2052745 1494132 1410150
Import 640431 1227427 1395447 1116302 471708
Saldo +442635 +644842 +657298 +377830 +938442
rdo: GUS
tych surowcw. W 2009 r., w zwizku z oywieniem eksportu, ujemne saldo obrotw nimi ule-
go poprawie. Zagodzenie deficytu, a w latach 20072009 dodatnie saldo obrotw (tab. 10),
wystpio w zwizku z rozwojem sprzeday proszkw i patkw miedzi, a w 2008 r. rw-
nie stopw przejciowych miedzi. Przychody ze sprzeday miedzi elektrolitycznej i wal-
cwki miedzianej, po obnice w 2008 r., w ostatnim roku wyranie si zwikszyy, nato-
miast w przypadku kamieni miedziowych, stopw miedzi oraz odpadw i zomu miedzi ob-
serwowano redukcj wartoci salda (tab. 10).
Zuycie
Zuycie pozorne miedzi rafinowanej w Polsce, ktre w roku 2007 osigno poziom
300 tys. t/r, w ostatnich dwch latach zmniejszyo si do odpowiednio 237 i 202 tys. t/r
w zwizku z kryzysem zapotrzebowania jej najwikszych uytkownikw (tab. 5). Naley do
nich brana samochodowa, stosujca miedziane chodnice, ukady sterowania elektroniczne-
go i inne elementy. Znaczne iloci miedzi i jej stopw stosowane s rwnie w budownic-
twie, w postaci instalacji wodocigowych i sanitarnych, a take elementw pokry dacho-
wych i elewacyjnych budynkw. Due iloci pproduktw z miedzi i jej stopw wykorzy-
stuje si w telekomunikacji, brany komputerowej, transporcie, odlewnictwie, w przemyle
chemicznym, farmaceutycznym i kosmetycznym, a take medycynie. Pprodukty do pro-
dukcji kabli i drutw pochodz z HM Cedynia oddziau KGHM Polska Mied S.A.,
a take WM Dziedzice. Walcwka miedziana z HM Cedynia zuywana jest przez ponad
60 producentw kabli w kraju i zagranic, m.in. przez Tele-Fonik KABLE z zakadami
m.in. w Bydgoszczy, Mylenicach, Zaomiu i Krakowie, Patelec-Elpena (w grupie Saiag),
Nowe lskie Kable i lsk Fabryk Kabli i in.
Pprodukty z miedzi i jej stopw dla przemysu metalowego, maszynowego i transpor-
tu byy wytwarzane m.in. przez Hutmen S.A. we Wrocawiu (prty, rury, profile, tuleje),
WM Dziedzice w Czechowicach-Dziedzicach (prty, rury, tamy, krki), Hucie Bdzin
w likwidacji w Bdzinie (rury, ksztatowniki, prty z miedzi i mosidzu) i Walcowni Me-
tali Nieelaznych Sp. z o.o. w Gliwicach (blachy, pasy, tamy). Odlewnictwo zaopatrywane
jest gwnie przez Hut Bdzin i Hutmen S.A.; w maych ilociach take WM Dziedzice.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Gwne rdo pozyskiwania miedzi stanowi jej zoa rnych typw, wrd ktrych
najwiksze znaczenie maj samodzielne zoa porfirowe, stratoidalne oraz wulkaniczno-
-osadowe (pirytw Cu, Zn i Pb-nonych). wiatowe zasoby geologiczne ocenia si na oko-
o 1 mld t Cu, z czego okoo 550 mln t ma warto gospodarcz, podczas gdy zasoby per-
spektywiczne wedug zweryfikowanych ostatnio ocen mog siga ponad 3 mld t. Dodatko-
wo, zasoby miedzi w konkrecjach zalegajcych na dnie oceanw ocenia si na 700 mln t
Cu. Spord okoo 50 krajw wykazujcych wydobycie, najwiksz udokumentowan baz
zasobow rud miedzi dysponuj: Chile (30%), Peru (11%), Meksyk (7%), Indonezja (6.5%),
USA(6%), a take Polska i Chiny (po okoo 5%). Od 13 do 15%/r cznej wiatowej poda-
y miedzi rafinowanej pochodzi ze rde wtrnych, tj. recyklingu zomu wyrobw z mie-
dzi i przerobu odpadw z jej udziaem.
MIED 581
Rudy i koncentraty
Produkcja
wiatowa produkcja grnicza miedzi od wielu lat wykazuje tendencj rosnc. Najwy-
sze jej tempo obserwowano w drugiej poowie lat 1990-tych (rys. 1). W okresie 20052009
zwikszya si ona o ponad 6%, osigajc poziom 15.9 mln t (tab. 11). Okoo 20% produk-
cji grniczej pochodzio z instalacji ekstrakcji rozpuszczalnikowej i elektrolizy SX/EW.
W skali globalnej najwikszy jej poziom wykazuj kraje Ameryki Poudniowej, zwaszcza
Chile, od 1990 r. dynamicznie zwikszajce poda miedzi z tego rda. Wysoki poziom
produkcji, cho z tendencj znikow, wykazuj rwnie kraje Ameryki Pn. i r., bdce
prekursorami pozyskiwania miedzi metod SX/EW na wiecie. Rozwj cznej poday ob-
serwowano rwnie w Azji. Niewielki, cho rwnie rosncy w ostatnim czasie, udzia
w strukturze produkcji mieli producenci afrykascy.
wiatow czowk producentw grniczych miedzi tworz: Chile, USA, Peru, Chiny,
Australia, Indonezja oraz Zambia i Rosja. Z wymienionych krajw wywodz si najwiksze
miedziowe korporacje grnicze, takie jak chilijskie Codelco (okoo 1.8 mln t w 2009 r., tj.
11% wiatowej produkcji), amerykaski Freeport-McMoRan Copper & Gold (1.65 mln t,
tj. 10% poday) i australijska BHP Billiton (1.2 mln t Cu, tj. 7% poday). Polski KGHM
Polska Mied, z niespena 3-procentowym udziaem w globalnej produkcji grniczej, w 2009 r.
znajdowa si na 9 miejscu w wiatowym rankingu. Zdolnoci produkcyjne grnictwa mie-
dzi na wiecie, mimo redukcji, dokonanych na przeomie lat 2008 i 2009 w zwizku
z gwatownym zaamaniem cen metalu, zwikszyy si z 18.7 mln t/r w 2008 r. do 19.5 mln t
582 MIED
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
14000
16000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t Cu
Rys. 1. Struktura geograficzna produkcji grniczej miedzi na wiecie
MIED 583
Tab. 11. Produkcja grnicza miedzi na wiecie
tys. t Cu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Albania 1.7 0.4 1.3 2.0 2.0
Armenia 16.4 17.8 17.6 18.8 22.6
Bugaria 94.5
w
110.4 109.6 105.0 105.0
Finlandia 15.2 13.0 13.6 13.3 14.6
Gruzja 9.5 9.3 9.6 12.0 10.0
Hiszpania 7.9 6.6 6.3 7.1 21.0
wtymz SX/EW 5.6
Macedonia 3.0 7.0 7.4 8.4 7.6
Polska 511.5 497.2 451.9 429.4 439.0
Portugalia 89.5 78.6 90.2 89.6
w
86.9
Rosja 640.0 675.0 690.0 705.0 675.7
wtymz SX/EW 2.0 4.8 10.0 10.0 10.0
Rumunia 16.3 12.1 2.2 0.3 1.2
Serbia 12.9 12.0 16.5 18.8 19.0
Szwecja 86.9 86.8 62.8 57.2 55.4
EUROPA 1505.3
w
1526.2 1479.0 1466.9
w
1460.0
Botswana 26.3 24.2 24.4 28.8 29.1
Kongo/Kinshasa 100.5 127.7 142.5 214.1 301.2
wtymz SX/EW 49.5 53.3 47.4 52.9 150.8
Maroko 3.2
w
4.6
w
4.8
w
5.1
w
7.2
Mauretania 5.0 28.8 33.1 36.6
Namibia 10.7 6.4 9.6 9.0 0.0
RPA 88.6 89.5 97.0 108.7 107.6
Tanzania 3.7 4.0
w
3.3 2.5 3.1
Zambia 432.8 474.1 509.0 546.6 697.1
wtymz SX/EW 102.8 124.1 168.0 163.0 140.1
Zimbabwe 2.7 2.7 2.7 2.8 3.0
AFRYKA 668.5
w
738.2
w
822.1
w
950.7
w
1184.9
Argentyna 187.3 180.1 180.2 156.9 143.1
Boliwia 0.0
w
0.2 0.6 0.6 1.1
wtymz SX/EW 0.0
w
0.2 0.6 0.6 1.1
Brazylia 130.8 143.6
w
206.3
w
220.6
w
213.1
wtymz SX/EW 0.9 3.8 6.5
Chile 5320.5 5360.8 5556.8 5327.6 5389.3
wtymz SX/EW 1584.6 1691.8 1831.9 1971.0 2112.4
Kolumbia 1.9
w
0.6 0.9 1.2
w
1.3
Peru 1009.5 1049.1 1190.3 1266.1
w
1274.7
wtymz SX/EW 165.5 173.8 172.1 158.4
w
162.8
AMERYKA PD. 6650.0
w
6734.4
w
7135.1
w
6973.0
w
7022.6
Dominikana 2.6 11.5
Kanada 595.4 603.3 596.2 607.0 490.6
wtymz SX/EW 1.5 1.6 0.8
w 2009 r., z czego 4.3 mln t przypadao na instalacje ekstrakcji rozpuszczalnikowej i elec-
trowinningu (SX/EW). Rwnoczenie obserwowano systematyczny spadek stopnia wyko-
rzystania globalnego potencjau, ktry zmniejszy si do 81.6% w 2009 r. (z 91% w 2004 r.),
pocigajc za sob deficyt poday koncentratw na rynku. Wynikao to m.in. z zakce
produkcji w kopalniach w Chile, Meksyku, USA, Indonezji i Kanadzie, spowodowanych
przez strajki, katastrofy naturalne, awarie, problemy techniczne i finansowe, a take uboe-
584 MIED
Meksyk 429.3 334.1 337.5 246.8 238.4
wtymz SX/EW 92.7 86.0 107.0 74.5 65.7
USA 1156.8 1221.8 1194.2 1335.0 1204.0
wtymz SX/EW 553.7 530.4 504.2 508.0 475.4
AMERYKA PN. i R. 2181.5 2159.2 2127.9 2191.4 1944.5
Arabia Saudyjska 0.7 0.7 0.8
w
1.5
w
2.0
Birma 34.5 19.5 13.9 6.9 3.5
wtymz SX/EW 34.5 19.5 13.9 6.9 3.5
Chiny 776.6 889.0 946.2 1092.7
w
1062.0
wtymz SX/EW 15.0 16.1 18.2 16.6
w
17.0
Cypr 0.0 1.0 2.9 3.0 2.4
wtymz SX/EW 0.0 1.0 2.9 3.0 2.4
Filipiny 16.3 17.6 22.9 21.3 46.9
Indie 25.1 29.0 32.9 28.0 29.5
Indonezja 1064.9 816.2 788.9 650.6 995.6
wtymz SX/EW 1.1
Iran 164.2 216.2 244.2 248.1 262.5
wtymz SX/EW 9.6 9.0 7.7 7.3 6.8
Japonia 1.0 0.3
Kazachstan 401.7 434.1 406.8 421.7
w
406.1
Laos 30.5 60.8 62.5 89.0 121.5
wtymz SX/EW 30.5 60.8 62.5 64.1 67.5
KRL-D
s
12.0 12.0 12.0 12.0 12.0
Mongolia 128.9 132.1 132.6 129.4 128.9
wtymz SX/EW 2.4 2.4 2.4 2.6 2.5
Oman 6.0 20.0 19.8
Pakistan 17.7 18.7 21.3 20.0 19.6
Turcja 54.1 46.4 81.4
w
82.9 72.1
Uzbekistan 80.0
w
80.0
w
80.0
w
80.0 80.0
Wietnam 3.1 11.4 12.5 11.0
w
12.0
AZJA 2811.3
w
2785.0
w
2867.8
w
2918.1
w
3276.4
Australia 916.2 858.8 871.2 883.5 854.0
wtymz SX/EW 50.9 52.4 42.1 53.0 23.4
Papua Nowa Gwinea 193.0 194.4 169.2 159.7 166.7
OCEANIA 1109.2 1053.2 1040.4 1043.2 1020.7
W I A T 14925.8
w
14996.2
w
15472.3
w
15543.3
w
15909.1
wtym z SX/EW 2693.7
w
2825.6 2993.3 3097.3 3255.4
[%] 18.0 18.8 19.3 19.9 20.5
rdo: CB, WNMS, MY
nie eksploatowanych rud (m.in. w kopalni Escondida w Chile) i wzrost kosztw produkcji,
przy spadku jej opacalnoci, szczeglnie dotkliwie odczuwanym w okresie obniki cen.
Wedug ocen International Copper Study Group w 2009 r., w wyniku weryfikacji proje-
ktw rozbudowy zdolnoci produkcyjnych, okresowego wstrzymania wydobycia i ci po-
tencjau w kopalniach istniejcych, na rynku nie pojawio si okoo 550 tys. t miedzi. Ogra-
niczenia poday nastpiy m.in. w Australii (w kopalniach: Eloise, Mt Gordon i Nifty, Gol-
den Grove, Redbank, Tritton, North Park i Renison), Kanadzie, Meksyku i Namibii.
Z ponad 100 inwestycji grniczych zapowiedzianych na pocztku 2008 r., na koniec tego
roku pozostao 23, z czego w 2009 r. realizowano bd sfinalizowano zaledwie kilka, m.in.:
Prominent Hill (104 tys. t/r) w Australii, Gaby (100 tys. t/r) w Chile, Tenke Fungurume
(115 tys. t/r) w Kongo.
W Chile, na ktre w 2009 r. przypadao 34% globalnej poday miedzi, niemal 40% po-
chodzio z instalacji SX/EW. Do najwaniejszych eksploatowanych w tym kraju z nale-
ay: La Escondida (obecnie najwiksza kopalnia na wiecie okoo 1.3 mln t/r Cu),
Chuquicamata i Radomiro Tomic (oba udostpnione wyrobiskami kopalni Codelco Nor-
te o potencjale 920 tys. t/r miedzi w koncentratach i z SX/EW), Collahuasi (520 tys. t/r),
El Teniente (454 tys. t/r), Los Pelambres (400 tys. t/r), Andina (280 tys. t/r) i Los Bronces
(241 tys. t/r).
Pozycj drugiego producenta grniczego miedzi na wiecie utrzymuj Stany Zjednoczo-
ne. W 2009 r. dziaao tam 29 kopal, przy czym okoo 99% poday pochodzio z 20 z nich.
Po wyranym wzrocie produkcji w 2008 r., wynikajcym z uruchomienia dwch nowych
zakadw grniczych, w ostatnim roku nastpi jej niemal 10-procentowy spadek. By on
zwizany z gwatown redukcj notowa giedowych miedzi oraz pogorszeniem wynikw fi-
nansowych grnictwa amerykaskiego w ostatnim kwartale 2008 r., ktrych skutkiem bya re-
wizja planw inwestycyjnych oraz zamknicie jednej z nowych kopal. Wysoki poziom wy-
dobycia utrzymywa si natomiast w RPA(m.in. w kopalni Palabora), a take w Peru (Tinta-
ya uruchomienie instalacji SX/EW, Cerro Verde SX/EW, Antamina osignicie
penych zdolnoci 330 tys. t/r), Chinach, Turcji i Indonezji (m.in. w trzeciej kopalni na wiecie
Grasberg 780 tys. t/r). Wzrost poday obserwowano take w Brazylii, oraz po wie-
lu latach stagnacji w krajach afrykaskich, m.in. w Zambii, w zwizku ze wznowieniem
dziaalnoci kopal Kansanshi (wasno kanadyjskiej First Quantum Minerals) i Chambi-
shi oraz uruchomieniem projektu Lumwana (170 tys. t/r), a take w Kongo/Kinshasa i Mau-
retanii (debiut wrd producentw grniczych miedzi w 2006 r.). W Kongo w 2009 r. finali-
zacji doczeka si realizowany przez wiele lat z zakceniami projekt SX/EW na zou Ten-
ke Fungurume w prowincji Katanga (docelowo 115 tys. t/r miedzi katodowej i 8 tys. t/r ko-
baltu przez okres okoo 40 lat).
Prognozy rozwoju wiatowego grnictwa opracowywane przez International Copper
Study Group, zweryfikowane po gwatownym zaamaniu cen miedzi w czwartym kwartale
2008 r., wskazuj na moliwy wzrost produkcji grniczej do 16.2 mln t w 2010 r. (o 2%
w stosunku do 2009 r.), oraz do 17.1 mln t w 2011 r. Rwnoczenie przewiduje si dalszy
spadek stopnia wykorzystania zdolnoci produkcyjnych, z 81.5% w 2009 r. do poniej 80%.
Przewiduje si ponadto, e w okresie 20092014 potencja wiatowego grnictwa miedzi
bdzie si zwiksza w rednim tempie 4.4%/r, osigajc poziom 24.2 mln t/r, z czego
5.2 mln t/r ma przypada na mied z SX/EW, a okoo 19 mln t/r na koncentraty. Bdzie
to moliwe pod warunkiem realizacji projektw inwestycyjnych w Brazylii, Chile (Gabrie-
la Mistral, Lomay Bayas, Andina, Proyecto Franke, Esperanza, Los Bronces, Cerro
MIED 585
Casale i in.), Kongo, Mongolii (Ivanhoe), Peru (Toquepala, Cerro Verde), oraz USA
i Zambii (m.in. projekty: Lumwana, Mkushi). Na te kraje przypada szacunkowo okoo
72% (3.4 mln t/r) planowanego przyrostu zdolnoci produkcyjnych grnictwa miedzi w ska-
li globalnej.
Obroty
Najwikszym na wiecie eksporterem koncentratw miedzi jest Chile (spadek sprzeda-
y do 1.8 mln t w 2009 r., z 2.12.2 mln t/r w poprzednich latach), dystansujce pozostaych
duych dostawcw, takich jak Peru, Indonezja (oywienie eksportu w 2009 r.), Australia,
Kanada, Argentyna, Papua Nowa Gwinea, oraz wykazujce znaczne wahania poziomu eks-
portu Stany Zjednoczone (tab. 12). Wielko dostaw koncentratw na rynek wiatowy, po
wzrocie do niemal 6 mln t w 2008 r., w ostatnim roku obniya si o okoo 1%, gwnie
586 MIED
Tab. 12. wiatowy eksport koncentratw miedzi
tys. t Cu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Armenia 6.5 13.6 18.3 17.2 19.5
Bugaria 25.2 58.0 50.5 31.8 40.5
Gruzja 16.1 15.6 17.8 20.8 20.0
Hiszpania 4.2 1.9 0.3 0.1 33.2
Macedonia 5.4 7.9 9.7 0.0 0.0
Niemcy 13.7 17.3 18.5 14.5 17.7
Polska 0.0 2.7 0.0 0.0 0.0
Portugalia 90.1 98.5 91.9 92.1 90.8
Rumunia 16.8 14.6 7.1 10.0 2.0
Rosja 29.1 0.5 3.2 2.4 4.9
Szwecja 1.4 0.0 0.0 0.0
EUROPA 207.1 232.0 217.3 188.9 228.6
Botswana
s
20.0 20.0 20.0 20.0 20.0
Maroko 4.4 5.2 7.6 10.2 17.6
RPA 15.0 42.0 71.1 108.3 78.4
Zambia 49.1 109.3 46.3 72.5 120.5
AFRYKA 88.5 176.5 145.0 211.0 236.5
Argentyna 189.9 178.0 178.2 163.5 142.0
Boliwia 0.9 0.5 0.5 0.5 0.5
Brazylia 112.3 109.2 172.0 191.4 179.2
Chile 2190.0 2171.5 2251.4 2133.4
w
1845.1
Kolumbia 1.6 3.4 0.0 2.0
w
4.8
Peru 482.7 582.3 789.7
w
872.9 866.9
AMERYKA PD. 2977.4 3044.9 3391.8
w
3363.7
w
3038.5
Kanada 255.7 268.3 211.4 311.8 257.3
Meksyk 39.6 33.5 50.3 59.7 72.5
USA 136.7 108.0 134.0
w
301.0
w
170.6
AMERYKA PN. i R. 432.0 409.8 395.7
w
672.5
w
500.4
w wyniku spadku sprzeday najwikszych eksporterw (Chile i Kanada). Spadek ten zosta
w pewnym stopniu zagodzony rozwojem eksportu w Indonezji, Kazachstanie, Australii
i Zambii. Znaczna cz dostaw (okoo 72% w 2009 r.) trafia na rynek azjatycki (tab. 13),
przede wszystkim do Japonii do 2007 r. najwikszego importera koncentratw na wie-
cie, oraz Chin, ktre wobec znacznej rozbudowy potencjau hutnictwa, sukcesywnie zwik-
szay zakupy, awansujc na pierwsze miejsce wrd wiatowych importerw. Duymi od-
biorcami koncentratw miedzi byy rwnie inne kraje azjatyckie, m.in. Indie, Korea Pd.
i Filipiny, oraz europejskie, m.in. Hiszpania, Niemcy, Bugaria, Finlandia i Szwecja.
Mied hutnicza
Produkcja
Produkcja miedzi hutniczej rozwija si przede wszystkim w krajach, dysponujcych du-
ym potencjaem wydobywczym, gdy 8589%/r cznej poday pochodzi z wytopu koncen-
tratw, a tylko okoo 1215%/r ze rde wtrnych, przy marginalnym udziale niskojako-
ciowych katod z SX/EW wymagajcych dalszej rafinacji, ktrych wytwarzanie (wycznie
w Kongo/Kinshasa) zostao w 2008 r. definitywnie zakoczone (tab. 14). Okoo 50% cznej
wiatowej poday miedzi hutniczej pochodzio ostatnio z 4 krajw: Chin, Japonii, Chile i Ro-
sji (tab. 14), tworzcych rwnoczenie czowk producentw miedzi rafinowanej.
Globalna produkcja miedzi hutniczej, po wzrocie do okoo 14.7 mln t w 2008 r.,
w ostatnim roku nieznacznie si zmniejszya (o niespena 1%), gwnie w wyniku zakce
poday zomu (tab. 14). Surowce wtrne w najwikszym stopniu wykorzystywane byy do jej
wytwarzania w Europie (w ostatnich latach okoo 29%/r). Najwysz dynamik rozwoju pro-
dukcji wykazywaa Azja, a zwaszcza Chiny, gdzie w cigu ostatnich piciu lat zwikszya si
ona o ponad 50%. Do najwikszych w tym kraju hut nale: Guixi (rwnoczenie najwiksza
na wiecie potencja 900 tys. t/r), Jinchuan (400 tys. t/r) i Yunnan (350 tys. t/r). Znaczny
wzrost poday odnotowano rwnie w Indiach (z drug na wiecie hut Birla Copper fir-
my Birla Group 500 tys. t/r, oraz Tuticorin/Sterlite firmy Vedanta 300 tys. t/r), In-
donezji (kompleks hutniczo-rafineryjny Gresik firm Mitsubishi i Freeport 300 tys. t/r)
i Iranie. Wysoki jej poziom, cho z wyran znik w ostatnim roku, wykazyway nato-
MIED 587
Chiny 0.1 0.0 0.2 0.7
w
0.1
Filipiny 18.4 17.2 22.6 33.1
w
49.2
Indie 0.0 13.4 0.2 8.0 0.2
Indonezja 762.5 699.2 518.0 488.1 699.1
Iran 0.4 0.0 0.0 0.0 0.0
Kazachstan 37.8 24.6 65.9 92.5 154.9
Mongolia 129.2 179.9 132.2 126.3 125.8
Turcja 44.4 50.8 84.9 75.6 107.1
AZJA 992.8 985.1 824.0 824.3
w
1136.4
Australia 482.1 490.4 399.7 542.0
w
575.8
Papua-Nowa Gwinea 193.0 194.1 169.0 159.7 175.0
OCEANIA 675.1 684.5 568.7 701.7
w
750.8
W I A T 5372.9 5532.8 5542.5
w
5962.1
w
5891.2
rdo: CB, WMS, WM
miast: Korea Pd. (huty Onsan I i II firmy LS-Nikko czne zdolnoci produkcyjne
640 tys. t/r), Kazachstan oraz Japonia (huty: Saganoseki/Ooita 450 tys. t/r, Besshi/Ehime
450 tys. t/r, Onahama/Fukushima 322 tys. t/r, Naoshima/Kagawa 302 tys. t/r),
588 MIED
Tab. 13. wiatowy import koncentratw miedzi
tys. t Cu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Belgia 1.6 5.2 6.3 3.6 4.9
Bugaria 189.7 145.3 161.1 181.4 190.5
Finlandia 151.4 163.2 134.4 161.0
w
103.2
Hiszpania 311.9 330.1 300.4 336.6 355.3
Niemcy 344.4 344.6 390.2 326.5 375.7
Polska 13.1 33.8 18.4 18.7 23.4
Rosja 36.9 23.0 18.9 37.5
w
41.5
Rumunia 0.1 80.0 80.0 80.0 80.0
Serbia 34.6 37.7 15.2 16.8 10.1
Szwecja 89.4 78.4 124.8 118.1 111.2
EUROPA 1173.2 1242.1 1250.7 1281.2
w
1296.8
RPA 18.0 17.2 16.0 10.5 4.7
Zambia 6.7 51.3 23.4 85.9
w
113.1
AFRYKA 24.7 68.5 39.4 96.4
w
117.8
Brazylia 100.8 160.8 144.9 142.2 126.9
Chile 21.7 37.9 28.0 37.2 15.8
AMERYKA PD. 122.5 198.7 172.9 179.4 142.7
Kanada 81.6 104.3 56.9 73.8 51.6
Meksyk 6.7 27.5 0.0 46.5 4.1
USA 0.2 0.2 1.0
w
1.0
w
1.0
AMERYKA PN. i R. 88.5 132.0 57.9
w
121.3
w
56.7
Chiny 1217.7 1083.5 1357.5 1452.4
w
1655.7
Filipiny 211.7 152.7 179.9 186.5 209.4
Indie 321.9 812.2 630.7 621.3
w
631.2
Indonezja 14.4 7.5 0.0 0.0 3.0
Japonia 1252.8 1390.0 1515.4 1482.4
w
1243.5
Kazachstan 29.7 1.3 0.0 0.0 0.0
Korea Pd. 417.8 437.4 420.9 445.2
w
479.6
Oman 28.9 15.8 9.4 0.0 2.0
Tajlandia 30.0 3.0 22.4 0.2 0.0
Turcja 13.5 2.6 0.0 1.2 0.0
AZJA 3538.4 3906.0 4136.2 4189.2
w
4224.4
Australia 0.7 0.0 1.1 0.0 0.0
OCEANIA 0.7 0.0 1.1 0.0 0.0
W I A T 4948.0 5547.3 5658.2
w
5867.5
w
5838.4
rdo: CB, WMS
MIED 589
Tab. 14. wiatowa produkcja miedzi hutniczej
tys. t Cu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Armenia
cznie
9.8 8.8 6.9 6.4 6.4
z koncentratw 7.8 8.8 6.9 6.9 6.4
wtrna 2.0 0.0 0.0 0.0 0.0
Austria
cznie=wtrna
52.7
w
65.9
w
80.2 94.2 90.8
Belgia
cznie=wtrna
97.2 114.6 115.2 124.5 114.4
Bugaria
cznie
240.0 241.0 229.1 278.2 276.2
z koncentratw 225.0 217.0 217.6 257.1 256.2
wtrna 15.0 24.0 11.5 21.2 20.0
Finlandia
cznie
163.0 164.3 118.9 142.2 118.2
z koncentratw 158.2 159.3 113.9 137.2 116.6
wtrna 4.8 5.0 5.0 5.0 1.6
Hiszpania
cznie
284.2 263.7 257.4 259.9 264.9
z koncentratw 278.6 263.1 250.7 256.9 261.0
wtrna 5.5 0.6 6.7 3.0 3.9
Niemcy
cznie
508.6 540.0 543.6 588.3 533.8
z koncentratw 257.2 273.8 270.2 295.0 251.1
wtrna 251.4 266.3 273.4 293.3 282.7
Norwegia
cznie=z koncentratw
38.7 39.7 34.2 37.0 33.9
Polska
cznie
583.9 589.4 558.6 537.0 515.1
z koncentratw 555.7 555.9 518.3 492.9 457.5
wtrna 28.2 33.5 40.3 44.1 57.6
Rosja
cznie
957.0 947.0 939.0 852.0
w
797.8
z koncentratw 695.5 635.0 650.0 602.0
w
579.6
wtrna 261.5 312.0 289.0 250.0
w
218.2
Serbia
cznie
31.0 41.0 31.2 32.9 33.0
z koncentratw 30.0 40.0 30.2 31.9 32.0
wtrna 1.0 1.0 1.0 0.7 1.0
Sowacja
cznie=wtrna
15.5 22.0 20.6 27.5 34.2
Szwecja
cznie
208.1 193.8 203.1 203.7 183.4
z koncentratw 153.2 140.8 150.1 126.8 143.4
wtrna 54.9 53.0 53.0 50.8 40.0
EUROPA
cznie
3189.7 3231.2
w
3138.0 3183.8
w
3002.1
z koncentratw 2400.0 2333.3 2242.1 2269.5
w
2137.7
wtrna 789.7 897.9
w
895.9 914.3
w
864.4
Botswana
cznie=z koncentratw
28.1 29.7 27.0
w
25.0
w
24.7
Kongo/Kinshasa
cznie=z SX/EW
10.0 10.0 1.8 0.0 0.0
Namibia
cznie=z koncentratw
21.7 21.9 20.6 19.5 20.1
RPA
cznie=z koncentratw
105.5 98.9 111.9 94.8 86.9
Zambia
cznie=z koncentratw
244.8 289.7 224.0 232.0 334.0
Zimbabwe
cznie=z koncentratw
6.0 6.7 6.0 6.0 0.0
AFRYKA
cznie
416.1 456.9 391.3
w
377.3
w
465.7
z koncentratw 406.1 446.9 389.5
w
377.3
w
465.7
z SX/EW 10.0 10.0 1.8 0.0 0.0
590 MIED
Brazylia
cznie
196.6 219.6 211.1 223.5 206.9
z koncentratw 156.6 179.6 171.1 184.4 176.4
wtrna 40.0 40.0 40.0 39.1 30.6
Chile
cznie=z koncentratw
1558.4 1565.4 1514.3 1369.2 1522.3
Kolumbia
cznie=wtrna
10.0 10.0 10.1 10.0 10.0
Peru
cznie=z koncentratw
381.6 381.3 296.1 360.4 341.5
AMERYKA PD.
cznie
2146.6 2176.3 2031.6 1963.1 2080.7
z koncentratw 2096.6 2126.3 1981.5 1914.0 2040.1
wtrna 50.0 50.0 50.1 49.1 40.6
Kanada
cznie
471.9 520.5 516.8 485.6 346.2
z koncentratw 441.3 484.7 470.7 443.8 316.5
wtrna 30.5 35.8 46.1 41.8 29.7
Meksyk
cznie
303.7 262.6 227.6 195.9 165.0
z koncentratw 298.7 257.6 222.6 190.9 160.0
wtrna 5.0 5.0 5.0 5.0 5.0
USA
cznie=z koncentratw
523.2 501.3 620.6
w
571.7 597.2
AMERYKA PN. i R.
cznie
1298.8 1284.4 1365.0
w
1253.2 1108.4
z koncentratw 1263.3 1243.6 1313.9
w
1206.4 1073.7
wtrna 35.5 40.8 51.1 46.8 34.7
Chiny
cznie
2251.5 2517.5 2861.5 3313.7
w
3448.3
z koncentratw 1751.5 1917.5 2111.5 2453.4
w
2648.3
wtrna 500.0 600.0 750.0 860.3 800.0
Filipiny
cznie=z koncentratw
201.3 239.6 219.9 239.7 230.1
Indie
cznie
497.3 624.6 714.9 662.0 715.1
z koncentratw 482.3 609.6 699.9 651.0 705.1
wtrna 15.0 15.0 15.0 11.0 10.0
Indonezja
cznie=z koncentratw
275.0 201.2 277.0 253.3 295.9
Iran
cznie
227.3 244.1 250.9 247.5 261.8
z koncentratw 170.2 177.5 180.3 179.8 192.7
wtrna 57.1 66.6 70.6 67.7 69.1
Japonia
cznie
1517.8 1628.3 1612.5 1625.4 1541.8
z koncentratw 1319.2 1409.1 1367.3 1366.3 1297.9
wtrna 198.5 219.2 245.2 259.1 243.9
Kazachstan
cznie=z koncentratw
425.8 426.2 408.8 430.0 369.0
Korea Pd.
cznie
486.5 484.0 515.0 544.4 499.2
z koncentratw 436.6 449.2 475.0 500.1 455.4
wtrna 49.9 34.8 40.0 44.3 43.8
KRL-D
cznie
15.0 15.0 15.0 15.0 15.0
z koncentratw 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
wtrna 5.0 5.0 5.0 5.0 5.0
Oman
cznie=z koncentratw
24.5
w
20.7
w
13.9
w
11.9 11.8
Pakistan
cznie=z koncentratw
18.6 23.6 18.2 17.8 18.3
Tajlandia
cznie
30.6 1.1 6.1 0.0 0.0
z koncentratw 28.6 1.0 5.6 0.0 0.0
wtrna 2.0 0.1 0.5 0.0 0.0
Turcja
cznie
27.6 30.0 30.0 30.0 0.0
z koncentratw 22.6 25.0 25.0 25.0 0.0
wtrna 5.0 5.0 5.0 5.0 0.0
skd nadmiar produkcji hut przewyszajcy zdolnoci rafinacji jest okresowo eksportowany
do Korei Pd. W Tajlandii, ktra zadebiutowaa w gronie producentw miedzi hutniczej
w 2004 r. wraz z uruchomieniem nowego kompleksu hutniczo-rafineryjnego Rayong o zdol-
noci 165 tys. t/r miedzi katodowej, w 2006 r. nastpio zaamanie produkcji, a w 2008 r. jej
wstrzymanie w zwizku z problemami finansowymi. Wahania poziomu produkcji w USA
w ostatnim okresie wynikay z zakce pracy tamtejszych hut (okresowe przestoje oraz
niedostateczne dostawy koncentratw), tj. Hayden firmy Asarco, Garfield firmy Kenne-
cott Utah Copper Corp. i Miami FCX.
Wedug prognoz International Copper Study Group w perspektywie 2014 r. naley si
spodziewa rozbudowy zdolnoci produkcyjnych wiatowego hutnictwa miedzi z 18.2 mln t
w 2009 r. do 20.7 mln t/r (r. tempo 2.6%/r). Gwny w tym udzia bd miay kraje Azji
(czny przyrost potencjau 2.3 mln t/r), zwaszcza Chiny, a take Indie i Iran, gdzie planuje
si dalsz rozbudow zdolnoci produkcyjnych i modernizacj tamtejszych hut miedzi. Roz-
wj potencjau hutnictwa zapowiadany jest rwnie w Afryce, gwnie w Zambii. Zdolno-
ci produkcyjne hut pnocno-amerykaskich ulegn natomiast ograniczeniu o okoo 10%,
w zwizku z planowanymi redukcjami w Kanadzie.
Obroty
Rola handlu miedzi hutnicz systematycznie traci znaczenie na rzecz obrotw miedzi
rafinowan, cho zakcenia na rynku miedzi, zwaszcza poday koncentratw i zomu, po-
woduj zazwyczaj jego oywienie. Najwikszymi eksporterami s: Chile, Bugaria i Kana-
da, cho w 2009 r. nastpi wyrany spadek ich sprzeday (tab. 15). Do gwnych odbior-
cw nale kraje dysponujce duym potencjaem rafinerii, czsto przewyszajcym moli-
woci wytopu, m.in.: Belgia, Chiny, USA, oraz Kanada i Holandia (tab. 16).
Mied rafinowana
Produkcja
wiatowa produkcja miedzi rafinowanej wykazywaa w ostatnich dziesicioleciach nie-
przerwany wzrost, ktrego tempo ulego wyranemu przyspieszeniu w drugiej poowie lat
1990-tych. Byo to w gwnej mierze konsekwencj upowszechnienia technologii ekstrakcji
rozpuszczalnikowej i electrowinningu SX/EW, umoliwiajcej bezporednie pozyskiwanie
miedzi z rud, nierzadko o bardzo niskim okruszcowaniu (rys. 2, 3). Wysokie notowania mie-
MIED 591
Uzbekistan
cznie=z koncentratw
115.0 93.0 90.2 90.1 90.0
Wietnam
cznie=z koncentratw
0.0 0.0 2.2 6.0
AZJA
cznie
6113.8
w
6548.9
w
7033.9
w
7483.0 7502.3
z koncentratw 5281.3
w
5603.2
w
5902.6
w
6230.6 6330.5
wtrna 832.5 945.7 1131.3 1252.4 1171.8
Australia
cznie=z koncentratw
411.9 377.0 398.5 446.9 422.0
OCEANIA
cznie=z koncentratw
411.9 377.0 398.5 446.9 422.0
W I A T
cznie
13576.9
w
14074.7
w
14358.3
w
14707.3 14581.2
z koncentratw 11859.2
w
12130.3
w
12228.1
w
12444.7 12469.7
z SX/EW 10.0 10.0 1.8 0.0 0.0
wtrna 1707.7 1934.4
w
2128.4 2262.6
w
2111.5
rdo: CB, MY, WMS
dzi, utrzymujce si do jesieni 2008 r., stymuloway rwnie rozwj produkcji miedzi rafi-
nowanej z koncentratw i rde wtrnych. Gwatowna obnika cen miedzi w ostatnim
kwartale 2008 r. i ich niski poziom w pierwszych miesicach 2009 r. spowodoway zahamo-
wanie wzrostu cznej poday. W 2009 r. osigna ona niemal 18.3 mln t, co oznacza nie-
592 MIED
Tab. 15. wiatowy eksport miedzi hutniczej
tys. t Cu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Armenia 9.2 8.8 7.0 6.2 6.9
Bugaria 177.4 168.5 139.3 151.5 73.4
Finlandia 29.7 35.0 10.5 27.6 37.1
Francja 3.4 1.6 0.4 0.5 0.9
Hiszpania 62.3 44.4 37.2 41.7 38.8
Holandia 2.2 0.4 78.4 64.5 50.4
Niemcy 1.4 3.2 0.1 0.2 0.1
Polska 0.0 0.0 0.0 0.0 23.5
Rosja 0.0 6.7 0.0 0.0 0.0
Szwecja 0.1 0.3 0.0 0.0
Wochy 2.8 3.9 11.1 6.4 2.8
EUROPA 293.3 281.5 295.9 312.4 246.1
Namibia 25.7 21.0 35.7 103.7
w
0.0
RPA 7.0 11.0 9.3 3.8 5.8
AFRYKA 32.7 32.0 45.0 107.5
w
5.8
Chile 321.4 457.1 415.4 407.8 395.8
Peru 49.7 20.0 23.5 10.0 23.2
AMERYKA PD. 371.1 477.1 438.9 417.8 419.0
Kanada 87.1 88.3 95.9 85.2 62.1
Meksyk 17.8 19.8 24.0 13.7 8.5
USA 41.6 18.9 15.7 23.5 26.0
AMERYKA PN i R. 146.5 127.0 135.6 122.4 96.6
Chiny 3.7 2.8 0.0 6.1 0.0
Hong-Kong 1.8 0.2 0.0 0.0 0.3
Indie 7.6 7.9 0.8 0.3 0.0
Indonezja 0.0 0.0 5.0 0.1 7.8
Japonia 11.8 9.3 9.8 12.5 1.9
Kazachstan 7.1 2.5 0.0 0.0 5.8
Singapur 0.5 0.7 0.3 0.6 0.2
Tajwan 1.9 0.3 0.0 0.1 0.5
Turcja 11.3 7.4 5.9 34.7 4.2
AZJA 45.7 31.1 21.8 54.4 20.7
W I A T 889.3 948.7 937.2 1014.5
w
788.2
rdo: CB, WMS
wielki (+0.4%) wzrost w porwnaniu z poprzednim rokiem, ktry dotyczy miedzi wtrnej
oraz z SX/EW. Ograniczeniu ulega natomiast produkcja miedzi z koncentratw (0.7%).
Udzia miedzi z SX/EW w cznej poday zwikszy si do okoo 18% (tab. 17). Jej poten-
tatem jest obecnie Chile (2.1 mln t, tj. okoo 65% globalnej produkcji miedzi z SX/EW
w 2009 r.). Pozycj najwikszego wiatowego producenta miedzi zajmuj Chiny (22% pro-
MIED 593
Tab. 16. wiatowy import miedzi hutniczej
tys. t Cu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Austria 20.1 26.5 26.7 39.7 24.5
Czechy 0.2 0.7 0.0 0.0 0.0
Francja 0.3 0.3 0.3 0.1 0.0
Hiszpania 0.3 3.1 1.0 1.7 3.0
Holandia 10.5 83.1 74.8 64.3 51.1
Niemcy 36.7 42.1 31.8 24.7 43.8
Polska 3.4 31.6 23.9 33.4 44.7
Rumunia 5.0 5.6 0.1 0.0 0.1
Szwecja 15.5 35.5 10.5 23.4 22.1
Wochy 1.0 0.3 0.8 0.4 0.4
EUROPA 332.6 496.5 401.4 414.8 404.8
Brazylia 1.4 0.2 0.0 2.0 0.0
AMERYKA PD. 1.4 0.2 0.0 2.0 0.0
Kanada 159.0 93.5 101.7 95.7 81.9
Meksyk 64.2 77.7 75.2 66.5 37.5
USA 133.5 172.2 153.4 123.6 69.0
AMERYKA PN. i R. 356.7 343.4 330.3 285.8 188.4
Chiny 129.2 88.4 172.7
w
197.5
w
228.0
Filipiny 1.9 4.2 3.2 1.4 0.6
Indie 4.4 4.7 6.0 13.5 3.0
Japonia 2.4 9.5 20.7 31.8 19.4
Korea Pd. 32.7 87.2 100.1 58.4 40.2
Malezja 1.5 0.7 0.3 0.5 0.1
Pakistan 4.5 0.0 0.0 0.0 11.5
Singapur 1.2 0.8 0.4 0.6 2.0
Tajlandia 1.2 33.5 11.4 2.0 1.3
Tajwan 1.6 1.8 0.3 1.3 1.7
Turcja 53.2 54.8 34.4 38.1 4.9
AZJA 233.8 285.6 349.5
w
345.1
w
312.7
Australia 0.1 0.9 20.8 47.4 70.3
OCEANIA 0.1 0.9 20.8 47.4 70.3
W I A T 924.6 1126.6 1102.0
w
1095.1
w
976.2
rdo: CB, WMS
594 MIED
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
14000
16000
18000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t Cu
Rys. 2. Struktura geograficzna produkcji miedzi rafinowanej na wiecie
pierwotna
(z koncentratw)
pierwotna
(SX/EW)
wtrna
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
14000
16000
18000
1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 3. Produkcja miedzi rafinowanej na wiecie wedug rde
MIED 595
Tab. 17. wiatowa produkcja miedzi rafinowanej
tys. t Cu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Austria
cznie= wtrna
72.3
w
72.6
w
81.4 106.7 96.2
Belgia
cznie
385.7 390.7 394.4 393.7
w
372.7
pierwotna 223.9 237.9 230.0 231.0
w
219.6
wtrna 161.8 152.8 164.5 162.7 153.1
Bugaria
cznie
60.1 65.6 70.0 126.7 196.9
pierwotna 56.8 60.7 64.4 114.2 183.6
wtrna 3.2 4.8 5.7 12.6 13.2
Finlandia
cznie
131.9 138.7 109.8 138.0
w
105.5
pierwotna 127.2 132.7 104.8 133.0
w
100.5
wtrna 4.7 5.0 5.0 5.0 5.0
Hiszpania
cznie
308.7 299.3 308.0 319.0
w
335.1
pierwotna 242.7 235.3 243.0 257.0
w
262.5
SX/EW 5.6
wtrna 66.0 64.0 65.0 62.0
w
67.0
Norwegia
cznie=pierwotna
38.7 39.7 34.2 37.0 33.9
Niemcy
cznie
638.3 662.3 665.5 689.8 668.9
pierwotna 293.8 312.1 301.9 300.5 290.2
wtrna 344.4 350.2 363.6 389.3 378.7
Polska
cznie
560.3 556.6 533.0 526.8 502.5
pierwotna 530.3 476.1 493.2 483.0 433.6
wtrna 30.0 80.5 39.8 43.8 68.8
Rosja
cznie
934.9 951.4 949.0 862.0 874.1
pierwotna 684.4 634.7 650.0 602.0 646.0
SX/EW 2.0 4.8 10.0 10.0 10.0
wtrna 248.5 311.9 289.0 250.0 218.1
Rumunia
cznie
20.7 21.5 18.0 15.0 18.0
pierwotna 18.7 18.6 15.0 12.0 15.0
wtrna 2.0 3.0 3.0 3.0 3.0
Serbia
cznie
31.1 41.0 31.6 33.8 34.0
pierwotna 30.1 40.0 30.6 32.8 33.0
wtrna 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
Szwecja
cznie
223.5 229.3 213.9 227.8 205.8
pierwotna 168.6 176.0 160.9 174.5 167.5
wtrna 54.9 53.2 48.2 48.1 38.3
Ukraina
cznie=wtrna
13.6
w
17.3
w
19.5
w
21.7
w
20.0
Wochy
cznie=wtrna
32.2 36.4 28.6 24.2 6.5
EUROPA
cznie
3452.0
w
3522.4
w
3456.9
w
3522.2
w
3470.1
pierwotna 2415.4 2364.9 2332.6 2382.1
w
2385.6
SX/EW 2.0 4.8 10.0 10.0 15.6
wtrna 1034.6
w
1152.7
w
1114.3
w
1130.1
w
1068.9
Egipt
cznie=wtrna
4.0
w
18.0 4.0 4.0 4.0
Kongo/Kinshasa
cznie
20.0 24.2 36.0 61.2
w
158.4
pierwotna 20.0 24.2 22.5 19.9
w
12.5
SX/EW 13.5 41.3 145.9
RPA
cznie=pierwotna
98.7 100.1 110.7 92.7 88.6
Zambia
cznie
399.4 417.6 431.1 416.9 414.4
pierwotna 247.0 240.0 228.7 241.9 269.0
SX/EW 152.4 177.6 202.4 175.0 145.4
596 MIED
Zimbabwe
cznie=pierwotna
6.0 6.7 6.8 3.1 3.0
AFRYKA
cznie
528.1
w
566.6 588.6 577.9 668.4
pierwotna 371.7 371.0 368.7 357.6 373.1
SX/EW 152.4 177.6 215.9 216.3 291.3
wtrna 4.0
w
18.0 4.0 4.0 4.0
Argentyna
cznie=wtrna
16.0 16.0 16.0 16.0 16.0
Boliwia
cznie SX/EW
0.0 0.2 0.6 0.6 1.1
Brazylia
cznie
199.0
w
219.7
w
219.3
w
226.8
w
213.4
pierwotna 159.0
w
179.9
w
178.4
w
183.7
w
176.4
SX/EW 0.9 3.8 6.5
wtrna 40.0
w
40.0
w
40.0
w
39.3 30.6
Chile
cznie
2824.0 2811.3 2936.3 3057.6 3271.5
pierwotna 1239.4 1119.5 1104.4 1086.6 1159.1
SX/EW 1584.6 1691.8 1831.9 1971.0 2112.4
Kolumbia
cznie=wtrna
10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
Peru
cznie
510.4 507.6 413.9 462.8 423.3
pierwotna 344.9 333.8 241.8 304.4 260.5
SX/EW 165.5 173.8 172.1 158.4 162.8
AMERYKA PD.
cznie
3559.4
w
3564.8
w
3596.1
w
3773.8
w
3935.3
pierwotna 1743.3
w
1633.2
w
1524.6
w
1574.7
w
1596.0
SX/EW 1750.1 1865.8 2005.5 2133.8 2282.8
wtrna 66.0
w
66.0
w
66.0
w
65.3 56.6
Kanada
cznie
515.2 500.5 453.5 442.1 335.9
pierwotna 483.7 463.6 405.2 398.1 304.5
SX/EW 1.5 1.6 0.8
wtrna 31.5 36.9 46.9 42.4 30.6
Meksyk
cznie
415.4 369.0 357.3 295.0 260.7
pierwotna 317.7 278.0 245.3 215.5 190.0
SX/EW 92.7 86.0 107.0 74.5 65.7
wtrna 5.0 5.0 5.0 5.0 5.0
USA
cznie
1255.0 1250.3 1310.8 1280.3
w
1161.2
pierwotna 654.1 675.2 764.4 718.0 639.4
SX/EW 553.7 530.4 504.2 508.0 475.4
wtrna 47.2 44.8 42.2 54.3
w
46.4
AMERYKA PN. i R.
cznie
2185.6 2119.8 2121.6 2017.4
w
1757.8
pierwotna 1455.5 1416.8 1414.9 1331.6 1133.9
SX/EW 646.4 616.4 612.7 584.1 541.9
wtrna 83.7 86.7 94.1 101.7
w
82.0
Birma
cznie=SX/EW
34.5 19.5 15.1 6.9 3.5
Chiny
cznie
2600.4 3003.3 3499.4 3794.6 4051.0
pierwotna 1901.4 1988.1 2345.2 2581.9 2734.0
SX/EW 15.0 16.1 18.2 16.6 17.0
wtrna 684.0 999.1 1136.0 1196.0 1300.0
Cypr
cznie=SX/EW
0.0 1.0 2.9 3.0 2.4
Filipiny
cznie=pierwotna
171.5 181.0 160.2 174.6 178.0
Indie
cznie
492.9 624.6 714.9 661.6 715.1
pierwotna 477.9 609.6 699.9 650.6 705.1
wtrna 15.0 15.0 15.0 11.0 10.0
Indonezja
cznie
262.9 217.6 277.0 254.0 289.2
pierwotna 262.9 217.6 277.0 254.0 288.1
SX/EW 1.1
dukcji w 2009 r.; z rafineriami: Guixi/Jangxi Copper Corporation 900 tys. t/r, Yunnan
Copper 500 tys. t/r, Jinchuan 400 tys. t/r, Jinlong/Tongdu 350 tys. t/r). W 2006 r.
zdystansoway one wieloletniego lidera Chile (z udziaem ok. 18%) z takim gigantem
miedziowym jak Codelco (1.88 mln t/r, tj. 10.3% produkcji globalnej w 2009 r., m.in. z ra-
MIED 597
Iran
cznie
178.0 200.9 204.3 200.6 210.3
pierwotna 126.2 139.5 141.3 140.4 149.9
SX/EW 9.6 9.0 7.7 7.3 6.8
wtrna 42.3 52.4 55.3 53.0 53.7
Japonia
cznie
1395.3 1532.1 1576.8 1539.8 1439.8
pierwotna 1227.5 1342.3 1369.8 1328.2 1238.0
wtrna 167.8 189.7 207.0 211.7 201.8
Kazachstan
cznie=pierwotna
418.8 427.5 406.0 398.4
w
368.0
Korea Pd.
cznie
519.3 575.5 582.0 531.0 539.0
pierwotna 474.3 541.1 537.0 489.0 495.2
wtrna 45.0 34.4 45.0 42.0 43.8
KRL-D
cznie
15.0 15.0 15.0 15.0 15.0
pierwotna 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
wtrna 5.0 5.0 5.0 5.0 5.0
Laos
cznie=SX/EW
30.5 60.8 62.5 64.1 67.5
Mongolia
cznie=SX/EW
2.4 2.4 2.4 2.6 2.5
Oman
cznie=pierwotna
24.5 20.7 13.9 11.9 12.0
Tajlandia
cznie
15.0 20.0 8.4 0.0
w
0.0
pierwotna 13.0 18.7 7.6 0.0 0.0
wtrna 2.0 3.0 0.8 0.0
w
0.0
Tajwan
cznie=wtrna
4.0
Turcja
cznie
94.9 105.8 99.6 88.0 33.5
pierwotna 89.9 100.8 94.6 83.0 28.5
wtrna 5.0 5.0 5.0 5.0 5.0
Uzbekistan
cznie=pierwotna
115.0 92.8 89.6 70.4
w
82.5
Wietnam
cznie=pierwotna
4.8 11.0 2.2 6.0
AZJA
cznie
6374.9 7105.3 7741.0 7818.7
w
8015.3
pierwotna 5312.8 5692.9 6163.1 6194.5
w
6295.2
SX/EW 92.0 108.8 108.8 100.5 100.8
wtrna 970.1 1303.6 1469.1 1523.7
w
1619.3
Australia
cznie
468.8 428.9 441.6 501.5 445.5
pierwotna 417.9 376.5 399.5 448.6 422.1
SX/EW 50.9 52.4 42.1 53.0 23.4
OCEANIA
cznie
468.8 428.9 441.6 501.5 445.5
pierwotna 417.9 376.5 399.5 448.6 422.1
SX/EW 50.9 52.4 42.1 53.0 23.4
W I A T
cznie
16568.8
w
17307.8
w
17945.8
w
18211.5
w
18292.4
pierwotna 11716.6
w
11855.0
w
12203.3
w
12289.0
w
12205.8
SX/EW 2693.8 2825.8
w
2995.0
w
3097.7
w
3255.8
wtrna 2158.4
w
2627.0
w
2747.5
w
2824.8
w
2830.8
Udzia SX/EWw cznej produkcji miedzi
rafinowanej [%]
16.3 16.3 16.7 17.0 17.8
Udzia miedzi wtrnej w cznej produkcji
miedzi rafinowanej [%]
13.0 15.2 15.3 15.5 15.5
rdo: CB, MY, WNFMS
finerii Chuquicamata 490 tys. t/r i Las Venantas 400 tys. t/r oraz instalacji SX/EW
Codelco Norte 470 tys. t/r), a wczeniej Japoni (ostatnio ok. 8% produkcji wiatowej,
najwiksi wytwrcy: Nippon Mining & Metals Co. 666 tys. t w 2009 r., Mitsubishi
Materials Corp. 506 tys. t, Sumitomo Metal Mining 529 tys. t) i Stany Zjednoczo-
ne (okoo 6% poday, z rafineriami: El Paso firmy Freeport-McMoRan Copper & Gold
415 tys. t/r i Amarillo/Grupo Mexico 450 tys. t/r). Do czowki producentw miedzi
rafinowanej nale rwnie: Rosja (Uralelectromed z rafineri Pyszma 380 tys. t/r i No-
rilsk Nickel 330 tys. t/r), Indie (Birla Group Hidalco 500 tys. t/r, Sterlite/Vedanta
380 tys. t/r), Niemcy (Hamburg/Aurubis 395 tys. t/r), Kanada (CCR/Xstrata
380 tys. t/r), Polska (KGHM Polska Mied), Peru (Ilo/Southern Copper Corp.), Meksyk
(Grupo Mexico) i Australia (BHP Billiton). W latach 20052009 w wyniku rozbudowy
potencjau wielu wiatowych rafinerii (cznie o okoo 3 mln t/r), globalne zdolnoci pro-
dukcyjne miedzi rafinowanej osigny poziom 23.6 mln t, ale stopie ich wykorzystania
w ostatnim roku wynosi zaledwie 77.8% (spadek z 83% w 2006 r.). Gwnym tego powo-
dem w ostatnich latach by deficyt koncentratw. Jak si ocenia, zakcenia na rynku miedzi
w czwartym kwartale 2008 r. spowodoway wyczenie okoo 300 tys. t/r zdolnoci produk-
cyjnych miedzi rafinowanej.
W 2009 r. najwikszy wzrost produkcji miedzi rafinowanej w ujciu procentowym odno-
towano Afryce (o 15.7%), gwnie dziki przyspieszeniu realizacji projektw inwestycyjnych
w Kongo. Natomiast najwyszy jej poziom od wielu lat wykazuj kraje Azji (w 2009 r.
wzrost o 2.5%), a wrd nich dynamicznie rozbudowujce zdolnoci rafinacji Chiny. Przy-
czynkiem do spektakularnego wzrostu poday miedzi rafinowanej w tym kraju byo obser-
wowane w ostatnim czasie zjawisko przenoszenia tam produkcji z rejonw o wysokich kosz-
tach wytwarzania. W Stanach Zjednoczonych, w zwizku ze zwyk cen energii i spadkiem
popytu budownictwa i przemysu samochodowego, a take m.in. w wyniku zakce dostaw
kwasu siarkowego, nastpio wyrane ograniczenie produkcji miedzi, zwaszcza z SX/EW
(od 2005 r. spadek o 14%,), a w ostatnich dwch latach take z koncentratw. Skutki
oglnowiatowego spowolnienia gospodarczego odbiy si rwnie na poziomie produkcji
Kazachstanu (zamknicie rafinerii Kazachmys 40 tys. t/r), Japonii (redukcje w ra-
fineriach: Saganoseki firmy Pan Pacific, Toyo/Sumitomo, oraz Mitsubishi cznie
o 22 tys. t/r), Korei Pd. (ograniczenie produkcji w rafinerii Onsan/LG Nikko o 35 tys. t/r),
Szwecji i Finlandii (spadek produkcji w rafineriach Harjavalta i Ronnskar firmy Boliden
o 17 tys. t/r), a take m.in. Egiptu (odroczenie realizacji projektu budowy kompleksu hut-
niczego Red Sea Copper firmy El Sewedy Cables o potencjale 300 tys. t/r), Laosu (zanie-
chanie rozbudowy instalacji SX/EW Sepon firmy Oz Minerals z 65 to 80 tys. t/r), USA
i Kanady. Odwrotne tendencje obserwowano natomiast w Bugarii, Chile i Kongo, gdzie
produkcja miedzi rafinowanej wybitnie wzrosa.
wiatowa produkcja miedzi rafinowanej ze rde pierwotnych, mimo osabienia dyna-
miki jej wzrostu w 2009 r., osigna poziom 15.5 mln t/r. Udzia w niej wysokiej czystoci
katod pozyskiwanych metod SX/EW systematycznie si zwiksza, do 2021%/r w ostat-
nim czasie (tab. 17). W Chile, gdzie technologia ta rozwina si na najwiksz skal
(64.6% produkcji w 2009 r.), instalacje SX/EW dziaaj m.in. na zoach Chuquicamata
i Radomiro Tomic (cznie 470 tys. t/r), Escondida (350 tys. t/r), a take Cerro Colorado,
Quebrada Blanca, El Abra i Zaldivar. Rwnie w USA pioniera i niegdy najwiksze-
go producenta miedzi t metod w 2009 r. stanowia ona okoo 40% produkcji cznej
(15 instalacji, m.in. Morenci 350 tys. t/r), podczas gdy w Peru byo to okoo 38% (To-
598 MIED
quepala), w Zambii 35% (spadek z 4247% w poprzednich latach), a w Australii 5%
(tab. 17). Niewielk, cho w wikszoci przypadkw rosnc poda miedzi z SX/EW wyka-
zyway rwnie: Meksyk, Chiny, Iran, od 2005 r. Rosja, oraz obecne na rynku od nieda-
wna Birma, Laos, Mongolia i Cypr. W 2007 r. pozyskiwanie miedzi rafinowanej t me-
tod rozpoczto w Kongo, Brazylii i Kanadzie, a w 2009 r. w Hiszpanii.
Wedug prognozy International Copper Study Group, uwzgldniajcej przewidywa-
ne niedobory dostaw surowcw i zakcenia produkcji, w latach 20102011 globalna poda
miedzi rafinowanej ze wszystkich rde zwikszy si do odpowiednio 19.3 i 20.5 mln t/r.
Podstawowe ograniczenie jej rozwoju bdzie stanowi deficyt poday koncentratw i zomu,
a w przypadku instalacji SX/EW kwasu siarkowego. W perspektywie 2014 r. przewiduje
si rozbudow wiatowego potencjau miedzi rafinowanej o 4.2 mln t/r, tj. do 27.8 mln t/r.
Okoo 3.3 mln t/r tego przyrostu bdzie przypada na klasyczne rafinerie, a 850 tys. t/r
na instalacje SX/EW, ktrych zdolnoci produkcyjne maj si zwikszy do 5.2 mln t/r.
Tempo rozwoju zdolnoci produkcyjnych rafinerii w okresie 20092014 wyniesie okoo
3.4%/r i bdzie wysze od wskanika prognozowanego dla hut (2.6%/r), natomiast dynami-
k wzrostu potencjau instalacji SX/EW ocenia si na 3.7%/r. Okoo 50% przyrostu zdolno-
ci rafinerii, tj. 2.2 mln t/r, ma przypada na Chiny, a okoo 23% (1 mln t/r) na Indie, In-
donezj i Iran, natomiast rozbudowa potencjau miedzi z SX/EW na najwiksz skal spo-
dziewana jest w Kongo, Peru i Zambii (cznie o 720 tys. t/r).
Obroty
Mied rafinowana (99.799.9% Cu) w rnych formach: przewanie katod i wlewkw,
jest jednym z najwaniejszych metali w handlu midzynarodowym. Obroty ni prowadz
giedy: LME (gatunki grade A i standard), nowojorska COMEX (HG) oraz Shanghai
Metal Exchange SHME (podrzdne znaczenie ze wzgldu na niewielk skal realizo-
wanych transakcji).
Najwikszym dostawc miedzi rafinowanej na wiecie jest Chile, ktre przeznaczajc na
eksport od 90 do 97% swojej produkcji, tj. ostatnio 2.93.2 mln t/r, dystansuje o rzd wielko-
ci pozostaych duych eksporterw (tab. 18). S nimi kraje dostarczajce 300700 tys. t/r:
Zambia, Japonia, Peru, Australia, Kazachstan, Polska i Rosja. Mniejsze dostawy pochodziy
z Kanady, Belgii, a od 2006 r. rwnie z Holandii, cho jest to gwnie reeksport (tab. 18,
19). Wzrost sprzeday obserwowano w Zambii, Japonii, Hiszpanii i Bugarii, natomiast du-
zmienno u niektrych tradycyjnych eksporterw, jak USA, Niemcy, czy Singapur (re-
eksport). W ostatnich piciu latach eksport miedzi w skali globalnej zwikszy si o okoo
15.7%, osigajc w 2009 r. poziom 8.7 mln t (tab. 18).
Najwikszym odbiorc miedzi rafinowanej na wiecie s Chiny, ktrych import w 2009 r.
uleg podwojeniu, do 3.2 mln t, co stanowio ogromne wsparcie dla rynku miedzi, przyczy-
niajc si do odwrcenia spadkowego trendu jej notowa na rynku midzynarodowym
(tab. 19). Sdzi si, e zwikszenie skali zakupw przez Chiny byo zwizane nie tylko
z zakrojonymi na wielk skal inwestycjami rzdowymi w rozbudow infrastruktury, ale
take wykorzystaniem okresu niskich notowa giedowych metalu na uzupenienie zapasw
strategicznych rzdu chiskiego (SRB). Do duych importerw zaliczaj si take Stany
Zjednoczone, Niemcy, Wochy i Francja, a take wikszo krajw azjatyckich, m.in. Taj-
wan, Korea Pd., Tajlandia, Turcja i Malezja, ktre wraz z Chinami tworz najwikszy na
wiecie rynek zbytu (tab. 19). Japonia, do niedawna rwnie naleca do czoowych impor-
terw, ograniczya import miedzi rafinowanej do 4290 tys. t/r, do czego przyczyni si spa-
MIED 599
600 MIED
Tab. 18. wiatowy eksport miedzi rafinowanej
tys. t Cu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Austria 83.3 84.1 82.7 8.0 15.0
Bugaria 40.4 37.1 36.4 97.5 152.7
Czechy 4.2 12.7 10.3 4.0 10.6
Finlandia 40.2 55.2 33.0
w
66.9 40.8
Francja 44.7 46.3 95.3 54.9 20.2
Grecja 1.2 2.6 1.9 0.4 0.8
Hiszpania 48.6 44.5 50.6 78.6 105.2
Holandia 34.4 313.7 303.2 280.6 228.2
Norwegia 37.7 38.2 33.6 36.7 30.3
Niemcy 162.1 150.2 117.4 125.0 194.0
Polska 290.5 287.7 239.5 296.6 313.5
Rosja 300.7 261.8 277.8 221.5 482.6
Rumunia 0.1 0.7 0.0 0.0 0.0
Serbia 21.9 13.7 10.3 3.4 3.7
Szwecja 99.8 86.7 66.0 71.6 77.8
Ukraina 5.1 5.4 4.6 3.2 5.5
Wielka Brytania 16.0 6.7 8.5 4.7 14.0
Wochy 4.5 10.6 11.5 7.0 27.8
EUROPA 1476.8 1694.7 1582.0
w
1620.9 1957.8
RPA 20.2 29.9 17.6 12.2 11.1
Zambia 405.4 475.7 490.9 585.2 675.4
AFRYKA 425.6 505.6 508.5 597.4 686.5
Brazylia 32.9 56.0 102.0 93.1 88.6
Chile 2782.1 2605.7 2909.8 2983.3 3179.2
Peru 469.2 441.7 334.8 390.5 365.9
AMERYKA PD. 3284.2 3103.4 3346.6 3466.9 3633.7
Kanada 297.0 279.9 297.7 290.0 221.6
Meksyk 37.6 62.0 57.0 33.1 33.3
USA 39.5 106.0 51.7 38.3 85.7
AMERYKA PN i R. 374.1 447.9 406.4 361.4 340.6
Birma 25.0 15.0 10.0 5.0
w
3.0
Chiny 140.2 243.0 125.9 96.1 73.0
Cypr 0.0 0.9 3.0 3.0 2.4
Filipiny 113.7 183.3 181.5 181.5 151.8
Hong-Kong 34.0 20.7 18.4 7.9 40.3
Indie 162.8 254.7 215.4 169.5 185.4
Indonezja 280.1 110.9 168.8 143.3 196.9
Iran 31.8 91.7 90.0 0.0 0.0
Japonia 247.7 319.8 428.1 423.5 626.7
MIED 601
Kazachstan 401.2 357.2 348.5 343.5 308.7
Korea Pd. 86.6 143.9 139.8 127.5 86.9
Mongolia 2.3 2.4 3.0 0.0
w
0.0
Oman 24.5 20.7 9.4
w
6.1
w
1.4
Singapur 34.4 97.7 68.6 42.1 46.8
Sri Lanka 33.1 0.0 0.0 0.0 0.0
Tajwan 2.0 6.6 11.8 2.7 4.8
Uzbekistan 35.0 58.5 65.7 49.3 50.0
AZJA 1655.8 1929.4 1889.5
w
1602.0
w
1778.1
Australia 315.5 286.6 294.9 358.3 316.2
OCEANIA 315.5 286.6 294.9 358.3 316.2
W I A T 7532.0 7967.6 8027.9
w
8006.9
w
8712.9
rdo: CB, WMS
Tab. 19. wiatowy import miedzi rafinowanej
tys. t Cu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Austria 21.2 29.3 20.6 8.9
w
0.3
Bugaria 18.4 17.5 24.9 29.4 7.7
Czechy 4.2 7.6 16.6 10.3 21.3
Finlandia 0.0 0.1 2.1 2.4 16.3
Francja 516.9 506.7 431.9 433.9 265.2
Grecja 90.6 106.4 105.7 75.8 57.4
Hiszpania 69.1 65.8 56.1 79.1 80.9
Holandia 135.0 319.5 307.4 291.2 227.9
Niemcy 703.7 902.8 843.7 833.2 658.7
Polska 0.7 5.6 7.0 6.6 13.9
Portugalia 0.1 0.1 0.7 1.1 3.7
Rosja 0.4 2.2 0.1 9.5 1.5
Rumunia 3.4 5.9 23.6 20.5 9.3
Serbia 34.1 14.1 21.9 23.9 20.9
Sowacja 1.5 1.5 0.8 7.6 2.8
Sowenia 1.0 1.4 1.2 1.4 0.5
Szwajcaria 4.7 4.8 5.9 5.9 3.5
Szwecja 40.1 41.1 31.5 21.2 23.0
Ukraina 10.4 7.4 8.8 2.6 1.2
Wgry 1.3 0.7 1.1 1.4 0.6
Wielka Brytania 181.8 184.2 46.8 48.1 43.5
Wochy 654.4 772.2 743.4 617.4 544.2
EUROPA 2502.5 3018.7 2729.7 2585.6
w
2084.3
Egipt 149.3 158.9 104.9 180.1 150.0
RPA 10.1 5.6 5.9 5.6 8.0
Tunezja 3.9 3.0 2.2 1.2 2.4
dek zuycia jednostkowego (miniaturyzacja wyrobw), a take rozwj wykorzystania su-
rowcw wtrnych.
W handlu surowcami miedzi due i stale rosnce znaczenie ma zom miedzi i jej stopw.
Utrzymujcy si w ostatnich latach niedobr jego poday (wprowadzenie zakazu eksportu
w Rosji) spowodowa ograniczenia produkcji zakadw w USAi Europie. czny globalny im-
port tych surowcw w 2009 r. siga 6.2 mln t (w poprzednich dwch latach 8.28.4 mln t/r).
Znaczne iloci zomu (do rcznego sortowania) sprowadzay Chiny (w latach 20082009 od-
powiednio 5.6 i 4 mln t/r), a take Niemcy (450 tys. t w 2009 r.), Belgia (210 tys. t), Korea
Pd. (160 tys. t) i Hong-Kong (190 tys. t). Poziom wiatowego eksportu zomu miedzi i jej sto-
pw obniy si z 5.4 mln t w 2007 r. do 4.9 mln t w 2009 r. Najwikszym eksporterem tych
602 MIED
Zimbabwe 10.2 1.7 0.7 1.0 0.3
AFRYKA 173.5 169.2 113.7 187.9 160.7
Argentyna 17.6 14.4 14.6 14.5 11.4
Brazylia 167.7 175.5 218.0 251.9 208.7
Kolumbia 12.8 12.4 9.7 6.4 6.2
Wenezuela 2.7 3.0 3.7 8.1 7.1
AMERYKA PD. 200.8 205.3 246.0 280.9 233.4
Kanada 64.5 58.7 11.7 11.2 10.6
Meksyk 52.3 46.1 23.1 41.3 56.6
USA 977.1 1076.4 831.7 723.6 663.6
AMERYKA PN i R. 1093.9 1181.2 866.5 776.1 730.8
w
130.9
Chiny 1222.2 826.9 1553.0 1504.0 3184.9
Filipiny 9.7 6.9 8.1 8.6 6.8
Hong-Kong 47.1 37.2 33.3 16.8 73.6
Indie 36.8 12.8 12.5 15.7 15.5
Indonezja 21.1 17.7 8.1 64.8 45.5
Iran 22.3 0.0 0.0 0.0 0.0
Japonia 74.1 75.2 102.3 90.8 42.3
Kazachstan 0.1 0.8 5.1 1.3 0.1
Korea Pd. 428.1 380.3 419.8 406.5 488.1
Malezja 171.1 198.3 199.0 178.8 171.3
Pakistan 18.7 23.8 15.6 10.1 15.6
Singapur 41.3 124.1 62.5 44.8 76.3
Tajwan 640.2 646.6 614.8 585.0 498.4
Tajlandia 234.5 267.6 244.2 265.0 213.9
Turcja 232.5 144.5 288.1 287.7 291.2
Wietnam 68.0 170.6 96.1 59.0
w
96.0
AZJA 3360.7 3094.2 3818.4 3735.0
w
5350.4
Australia 1.9 1.3 0.9 7.5 0.2
OCEANIA 1.9 1.3 0.9 7.5 0.2
W I A T 7333.3 7669.9 7775.2 7573.0
w
8559.8
rdo: CB, WMS
surowcw s Stany Zjednoczone (ostatnio 840900 tys. t/r, gwnie do Chin). Do duych
sprzedawcw nale m.in.: Niemcy (450480 tys. t/r), Japonia (360400 tys. t/r), Wielka Bry-
tania (360430 tys. t/r), Francja (230260 tys. t/r) i Holandia (230270 tys. t/r).
Zuycie
Statystyki ilociowe zuycia miedzi podawane s wycznie dla miedzi rafinowanej.
Poziom jej konsumpcji przez wiele lat charakteryzowaa tendencja rosnca, mimo okreso-
wych zakce, spowodowanych m.in. wahaniami tempa rozwoju gospodarczego w krajach
zachodnich, rozwoju wykorzystania taszych substytutw (aluminium, tworzywa sztuczne,
wkna optyczne, materiay kompozytowe), a take zmniejszaniem zuycia jednostkowego
(miniaturyzacja). W 2008 r. nastpi jej niewielki spadek (o 0.8%), stanowicy zwiastun
nadchodzcego kryzysu na rynku miedzi i globalnego spowolnienia gospodarczego. Wzrost
popytu w Chinach (o okoo 5%) nie zdoa w tym roku, wzorem lat ubiegych, zrwnowa-
y osabienia zapotrzebowania w wikszoci krajw Europy (Belgia, Finlandia, Francja,
Hiszpania, Grecja, Szwecja, Wielka Brytania, Wochy), Japonii i USA (tab. 20). W 2009 r.,
w wyniku skokowego wzrostu popytu chiskich odbiorcw o niemal 2 mln t, tj. o 37%
w porwnaniu z poprzednim rokiem, poziom cznej wiatowej konsumpcji nie obniy si,
a nawet nieznacznie si zwikszy (o 0.6%), mimo negatywnych sygnaw z pozostaych
orodkw zuycia (spadek o 16%) i nienajlepszych warunkw makroekonomicznych. Ocena
rzeczywistego poziomu konsumpcji w Chinach nie jest jednoznaczna, bowiem nie uwzgldnia
zmian stanu rzdowych zapasw strategicznych SRB (State Reserve Bureau), utworzo-
nych w okresie niskich notowa miedzi na pocztku biecej dekady. W rzeczywistoci ry-
nek miedzi w tym kraju jest okresowo zasilany z tych zapasw. Ich stan i fluktuacje s zali-
czane obok faktycznego poziomu produkcji pwyrobw z miedzi (okoo 30% wiato-
wej konsumpcji) do najbardziej nieprzewidywalnych czynnikw oddziaywania kraju
rodka na bilans rynku miedzi na wiecie. W 2009 r. udzia Chin w globalnym zuyciu mie-
dzi rafinowanej osign niemal 39%, zwikszajc si z niespena 22% w 2005 r. Gwnym
tego motorem byy realizowane na wielk skal inwestycje infrastrukturalne (przede wszyst-
kim w energetyce), a take dynamiczny rozwj przemysu motoryzacyjnego, w wyniku ktre-
go Chiny stay si najwikszym producentem samochodw na wiecie. Udzia caego konty-
nentu azjatyckiego w globalnej konsumpcji miedzi z roku na rok wzrasta i w 2009 r. przekro-
czy 63%, do czego oprcz Chin przyczyniy si jedynie Indie, Korea Pd. i Zjednoczo-
ne Emiraty Arabskie, podczas gdy we wszystkich pozostaych krajach odnotowano spadek
zuycia. Azja (z wyczeniem Japonii) staa si rwnie najbardziej atrakcyjnym celem relo-
kacji produkcji przemysowej, inwestycji i koncentracji zapasw metalu. W Stanach Zjed-
noczonych w ostatnich latach obserwowano znaczne osabienie zapotrzebowania na mied,
ktre wynikao z pogorszenia dynamiki rozwoju gospodarczego, osabienia kursu dolara, re-
cesji na rynku nieruchomoci i w budownictwie. Zjawiska te, ktrych pierwsze oznaki poja-
wiy si ju w 2007 r., przypiecztowao zaamanie sektora finansowego w 2008 r. W ostat-
nich dwch latach, w cigu ktrych rozwin si najwikszy po drugiej wojnie wiatowej
kryzys gospodarczy, w gwnych orodkach konsumpcji miedzi spadek jej zuycia by spekta-
kularny; w USA i Europie zmniejszyo si ono o 24% (w obu przypadkach), a w Japonii
o 30%. Naley jednak zaznaczy, e w poowie 2009 r. na rynku miedzi pojawiy si pozy-
tywne sygnay, wywoane przez banki centralne wiodcych gospodarek wiatowych, w tym
amerykaski FED i Europejski Bank Centralny, ktre zredukoway podstawowe stopy pro-
centowe kredytw do najniszego w historii poziomu (odpowiednio 0.25 i 1%). Zahamowao
MIED 603
604 MIED
Tab. 20. Zuycie miedzi rafinowanej na wiecie
tys. t Cu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Albania 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Austria 29.7 33.2 33.8 33.0 30.8
Belgia 269.1 290.5 308.7 284.7 217.3
Bugaria 38.0 46.0 58.5 58.6
w
51.8
Czechy 6.1 6.7 6.2 5.7 6.0
Dania 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Finlandia 91.8 82.7 79.2 67.0 80.9
Francja 505.0 540.1 440.0 410.0 310.0
Grecja 89.3 103.9 103.7 75.5 56.6
Hiszpania 321.0 319.1 330.0 385.0 338.1
Holandia 32.0 27.0 22.0 22.0 20.2
Irlandia 0.1 0.1 0.3 0.4 0.4
Niemcy 1179.9 1397.7 1391.8 1398.0 1133.6
Norwegia 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Polska 270.5 274.5 300.5 236.8 202.9
Portugalia 1.5 1.5 1.5 1.5 1.5
Rosja 634.6 691.7 671.3 649.9 393.0
Rumunia 24.1 26.8 41.6 35.5
w
27.3
Serbia 35.0 36.3 37.0 37.0 36.0
Sowacja 1.1 1.6 18.7 31.7 33.1
Szwajcaria 4.6 4.7 5.7
w
5.9 3.4
Szwecja 163.8 183.6 175.4
w
179.4
w
150.9
Ukraina 24.0 21.0 26.0 21.8 20.0
Wgry 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0
Wielka Brytania 165.4 172.1 55.0 54.0 49.0
Wochy 680.5 800.5 764.1 634.7 522.9
EUROPA 4575.8 5070.0 4879.7
w
4636.8
w
3694.4
Egipt 105.0 108.0 138.9
w
171.4
w
181.0
RPA 88.5 89.7 93.0 86.1 85.6
Tunezja 2.0 2.0 2.2 2.0 2.0
Zambia 24.0 27.0 28.0 29.0 28.1
Zimbabwe 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
AFRYKA 229.5 236.7 272.1
w
298.5
w
306.7
Argentyna 33.6 30.3 30.6 30.5 27.4
Brazylia 334.9 339.2 331.7
w
372.2
w
316.3
Chile 102.7 110.7 105.3 103.3 91.3
Ekwador 3.5 3.5 3.5 3.5 3.5
Kolumbia 12.8 12.4 10.0 10.0 10.0
Peru 51.4 52.9 54.5 54.8 53.0
Wenezuela 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
AMERYKA PD. 539.9 550.0 536.6
w
575.3
w
502.5
to spadki wskanikw makroekonomicznych, powodujc stopniow odbudow popytu na
mied w krajach zachodnich, a take ponowne zainteresowanie funduszy inwestycyjnych
zakupami na rynku surowcowym, zwaszcza miedzi.
Ustalenie struktury bezporedniego zuycia miedzi w skali globalnej nastrcza trudnoci,
ze wzgldu na du liczb i rnorodno jej zastosowa, a take form, w ktrych jest wyko-
rzystywana (metal, stopy, zwizki chemiczne). Orientacyjne znaczenie mog mie wielkoci
podawane przez US Geological Survey dla Stanw Zjednoczonych, gdzie w 2009 r. okoo
69% poday miedzi rafinowanej przeznaczono do produkcji walcwki, przetwarzanej na
drut dla elektrotechniki, budownictwa, a take przemysu maszynowego (silniki), telekomu-
nikacji i elektroniki. Reszta kierowana bya do produkcji mosidzw (28%) oraz odleww
i in. 23%. Wrd kocowych uytkownikw pproduktw i wyrobw z miedzi w USA
dominowao budownictwo (50%). Pozostae sektory to elektronika (21%), rodki transportu
MIED 605
Kanada 289.7 300.6 205.8 196.9 142.1
Meksyk 430.0 360.0
w
340.0 325.0 277.3
USA 2270.4 2130.3 2137.0 2020.0 1628.5
AMERYKA PN. i R. 2990.1 2790.9
w
2682.8
w
2541.9
w
2047.9
w
194.7
Chiny
1
3652.4 3604.2 4957.1 5202.1
w
7118.7
Filipiny 43.0 42.0 40.0 39.3 38.0
Indie 415.0 450.0
w
540.0
w
570.0
w
610.0
Indonezja 197.0 220.0 200.0 195.0 165.0
Iran 124.0 130.0 134.8 135.0
w
133.3
Izrael 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Japonia 1229.0
w
1282.4 1251.9
w
1184.7
w
875.0
Kazachstan 17.7 71.2 62.6 56.1
w
59.5
Korea Pd. 863.8 811.8 821.0 780.0 901.0
KRL-D 14.4 14.4 15.0 15.0 15.0
Kuwejt 10.6 10.6 10.6 10.6 11.0
Malezja 180.0 188.5 184.0 177.0 167.2
Oman 12.0 15.0 15.0 15.0 15.0
Pakistan 30.0 35.0 40.0 41.0 40.2
Singapur 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
Tajwan 638.3 639.1 603.1 582.3 493.6
Tajlandia 241.0 254.0 250.0 240.0 215.0
Turcja 316.2 320.0 358.0 360.1 322.5
Uzbekistan 42.0 45.0 47.1 47.6 45.1
Wietnam 54.0 75.2 98.0 102.0 102.0
Zjednoczone Emiraty Arabskie 0.0 5.0 5.0 33.0
w
83.5
AZJA 8270.7
w
8413.7
w
9833.5
w
9981.1
w
11615.6
Australia 155.2 143.4 147.6 150.7 129.5
OCEANIA 155.2 143.4 147.6 150.7 129.5
W I A T 16761.2
w
17204.7
w
18352.3
w
18184.3
w
18296.6
1
cznie z Hong Kongiem
rdo: CB, MY, WNMS
(11%), dobra konsumpcyjne (10%), maszyny i urzdzenia przemysowe (8%). Szacuje si, e
w skali globalnej okoo 52% zuycia przypadao na produkcj maszyn i urzdze (w tym:
rodki transportu, samochody, sprzt chodniczy i elektroniczny), okoo 33% na budow-
nictwo, a pozostae 15% na elementy infrastruktury (telekomunikacja, energetyka).
Wedug prognoz International Copper Study Group w perspektywie 2011 r. poziom
wiatowego zapotrzebowania na mied zwikszy si do 19.7 mln t (o okoo 7% w stosunku
do 2009 r.). Najwikszy w tym udzia bd miay Chiny, gdzie zakadany 6-procentowy
wzrost zuycia bdzie zwizany z zapowiadan ekspansj produkcji pwyrobw z miedzi.
Wyranego oywienia mona si rwnie spodziewa w krajach Unii Europejskiej.
Wydaje si, e perspektywy rozwoju zastosowa miedzi w poszczeglnych gaziach
przemysu bd zwizane raczej z poszerzaniem rynku na obszary-kraje o sabo rozwinitej
infrastrukturze (np. ubogie w sieci wodocigowe, czy energetyczne), ni postpem technolo-
gii w danej brany, gdy jest on przewanie zwizany z zastpowaniem miedzi w jej pod-
stawowych zastosowaniach taszymi surowcami. Przykadem jest czciowa substytucja
miedzi przez aluminium w sektorze dystrybucji energii (kable wysokiego napicia, linie
przesyowe), a take w brany samochodowej (chodnice). Niemniej, wzgldy ekologiczne,
doskonaa przewodno elektryczna, wysoka trwao i odporno na utlenianie miedzi de-
cyduj o nadal szerokim jej wykorzystaniu w tych i innych dziedzinach, zwaszcza wytwa-
rzaniu miniaturowych urzdze elektronicznych. Ogromne moliwoci rozwoju konsumpcji
stwarzaj zwaszcza tzw. ekologiczne zastosowania miedzi, dziki ktrym moliwa jest po-
prawa stanu rodowiska. Mied jako taka jest uznawana za metal przyjazny rodowisku,
bowiem jej wyroby w caoci podlegaj recyklingowi. Potwierdzone zostay rwnie wa-
ciwoci bakteriobjcze miedzi, co stanowi przesank rozwoju jej wykorzystania w medycy-
nie i ochronie zdrowia, m.in. w zapobieganiu rozwojowi oraz leczeniu infekcji powodowa-
nych przez bakterie oporne na antybiotyki, takie jak Staphylococcus aureus. W najbliszym
okresie globalne tempo rozwoju zuycia miedzi bdzie zaleao od utrzymania wzrostu go-
spodarczego Chin i Indii oraz poprawy kondycji gospodarczej USA i pastw Unii Europej-
skiej, a take tych krajw Azji i Europy Wschodniej, gdzie dotychczasowe standardy znacz-
nie odbiegaj od osiganych w tzw. regionach wysoko uprzemysowionych.
Ceny
Do jesieni 2008 r. ceny miedzi charakteryzowa niemal nieprzerwany wzrost, zarwno
na najwaniejszych giedach w handlu miedzi, tj. LME i COMEX, jak i na rynku amery-
kaskim (tab. 21). Czynnikami, ktre w najwikszym stopniu si do tego przyczyniy byy
zakcenia poday w USA i Chile (strajki, klski ywioowe, problemy techniczne), niski
kurs dolara, a take dziaania spekulacyjne, wynikajce z nieczytelnej strategii Chin na ryn-
ku midzynarodowym. W 2006 r. rednia cena miedzi na LME, mimo zakce spowodo-
wanych wzmoon aktywnoci funduszy inwestycyjnych na rynkach surowcowych oraz
sygnaami o sabncym wzrocie gospodarczym USA, bya wysza od notowa z roku po-
przedniego o 8284% (tab. 21). Miao to zwizek z obawami o niedobory poday miedzi
przy wci rosncym zapotrzebowaniu krajw azjatyckich. Dalsze zwyki notowa w 2007 r.
zostay rwnie wywoane doniesieniami o gwatownym oywieniu importu Chin oraz re-
dukcji zapasw giedowych w drugim kwartale roku, czemu towarzyszyy obawy o zakce-
nia poday w zwizku ze strajkami w rafineriach pnocno- i poudniowo-amerykaskich.
W ostatnim kwartale 2007 r. pojawiy si sygnay wiadczce o pogorszeniu kondycji sekto-
ra finansowego USA, ktre spowodoway redukcj notowa do 6600 USD/t. W ujciu red-
606 MIED
niorocznym cena miedzi w 2007 r. bya jednak wysza o 6% (LME) i 4% (COMEX, pro-
ducenci amerykascy) ni rok wczeniej. Na pocztku roku 2008, wskutek wzrostu zainte-
resowania rynkiem surowcowym inwestorw, sytuacja odwrcia si i ceny zaczy pi si
w gr. Najwysze notowanie redniomiesiczne, tj. okoo 8685 USD/t (na LME i CO-
MEX) osigny w kwietniu, a w kolejnych trzech miesicach zmieniay si w przedziale
od 8260 do 8414 USD/t (historyczny rekord notowa 8985 USD/t pad 3 lipca). Odwr-
cenie tendencji zwykowej nastpio w sierpniu, kiedy rednie notowanie na LME wynosio
7634 USD/t. W ostatnich miesicach roku, wraz z pogbiajcym si kryzysem finansowym,
spadkiem zapotrzebowania na metal w krajach wysoko rozwinitych oraz szybkim wzrostem
zapasw giedowych (do 390 tys. t na koniec roku), mied tracia na wartoci. Pod koniec
grudnia kosztowaa 2770 USD/t. W ujciu redniorocznym staniaa zaledwie o 2.53%, ale
od kwietnia do koca roku jej cena obniya si o 65%. W 2009 r. za mied na LME paco-
no rednio o 26% mniej ni rok wczeniej, a na giedzie COMEX o 24%, mimo popra-
wy notowa redniomiesicznych, ktre stopniowo piy si w gr od 3221 USD/t
w styczniu do 6982 USD/t w grudniu (z maksimum 7346 USD/t na koniec roku). rednio-
roczna cena miedzi u producentw amerykaskich rwnie ulega redukcji o ponad 25%.
Rwnoczenie zapasy miedzi na wszystkich giedach osigny poziom o 76% wyszy ni rok
wczeniej, mimo i w pierwszej poowie roku, w wyniku intensywnych zakupw Chin, ich
stan si obnia (do 376 tys. t w czerwcu). Kolejne miesice przyniosy jednak jego odbudo-
w, do niemal 688 tys. t na koniec roku (z czego 76% znajdowao si w magazynach LME).
MIED 607
Tab. 21. Ceny miedzi elektrolitycznej
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Katody
grade A
1
3683.64 6727.17 7126.35 6951.52 5136.59
producenci USA
2
173.57 315.59 328.67 318.87 237.0
high grade
3
3710.51 6821.52 7117.39 6904.48 5214.71
1
cena rednioroczna, cash settlement, USD/t, na giedzie London Metal Exchange WMS
2
cena rednioroczna, cUS/lb MY
3
cena rednioroczna, HG, USD/t, COMEX CB
MIKI
Miki to grupa ponad 30 mineraw krzemianw i glinokrzemianw pakietowych
o doskonaej upliwoci. Pojedyncze ich blaszki wykazuj unikalne cechy fizyczne, jak: ela-
styczno, gitko, zdolno odbijania i zaamywania wiata, wasnoci dielektryczne, izo-
lacyjne, obojtno chemiczn, i in. Najwiksze znaczenie gospodarcze maj: muskowit
(bogaty w Al) i flogopit (z przewag Mg), ktrych due osobniki (o powierzchni minimum
kilkuset cm
2
) wykorzystywane s jako izolatory w elektrotechnice i elektronice, natomiast
gatunki mielone s stosowane powszechnie w budownictwie i motoryzacji. W niektrych
krajach produkowane s miki syntetyczne, gwnie flogopit syntetyczny, ktry w odrnie-
niu od naturalnego nie zawiera grup OH.
Pomimo konkurencji substytutw i syntetycznych odpowiednikw mik naturalnych,
ich wiatowa produkcja utrzymywaa si w ostatnich latach w przedziale 500540 tys. t/r.
Do jej rozwoju przyczynia si przede wszystkim utrzymujce si wysokie zapotrzebowania
na wyroby izolacyjne z udziaem mik w przemyle elektronicznym, samochodowym, bu-
downictwie i innych dynamicznie rozwijajcych si branach.
Przedmiotem handlu s: mika blokowa (powyej 0.0018 cm gruboci i 2.54 cm
2
po-
wierzchni), mika warstewkowa (grubo 0.0010.003 cm), mika uszczona do produkcji
mikanitw i papierw mikowych (grubo do 0.003 cm, powierzchnia ponad 1.9 cm
2
), mi-
ka useczkowa (kawakowa) do produkcji miki mielonej (gorsze gatunki), mika mielona
na mokro lub na sucho, rne rodzaje mikanitw (arkusze miki uszczonej klejone lepisz-
czem), papier mikowy i in.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Zoa miki w Polsce nie s znane i brak perspektyw na ich odkrycie.
Produkcja
W Polsce mika naturalna nie jest pozyskiwana.
Obroty
Krajowa poda miki pochodzi wycznie z importu, ktrego poziom wykazywa w ostat-
nich piciu latach znaczne wahania od 545 do 1189 t/r (tab. 1). Sprowadzano przede
wszystkim proszek miki (7095%/r), reszt stanowia mika surowa i uszczona (530%/r)
oraz sporadycznie odpady miki. Najwiksze i najbardziej regularne dostawy (3050%

importowanego surowca) pochodziy z Indii (tab. 1). Drugim wanym dostawc stay si
w ostatnich latach Niemcy. Wzrosa ponadto ilo sprowadzanego surowca z Holandii
i Francji. Notowano rwnie regularny, cho niewielki reeksport mik, gwnie w postaci
proszku, przewanie do krajw ociennych. Nie miao to jednak wpywu na pogbiajcy
si deficyt w handlu tymi surowcami, ktry w ostatnich piciu latach wzrs z niespena
3 mln PLN/r do ok. 4 mln PLN/r (tab. 2).
rednie wartoci jednostkowe importu miki do Polski zmieniay si podobnie jak jej ceny
na innych rynkach, zalenie od jakoci i gatunkw, zwaszcza w odniesieniu do miki indyjskiej
(tab. 3, 5). W latach 20052009 wartoci te zmieniay si w przedziale 10001700 USD/t,
gwnie w zalenoci od udziau w imporcie dostaw taniego surowca z Indii oraz droszej
miki niemieckiej, holenderskiej i francuskiej.
610 MIKI
Tab. 1. Gospodarka mik w Polsce CN 2525
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 545 918 1122 913 1189
Austria 90 70
Belgia 1 1 2 2 3
Chiny 43 1 1 1 6
Czechy 27 59 46
Dania 13 7 8 6 4
Francja 36 60 89 66 89
Holandia 22 67 97 176 65
Indie 196 430 578 313 530
Japonia 2 4 11 7 6
Madagaskar 20 16 20 20
Niemcy 84 138 193 208 358
Norwegia 17 34 20
USA 24 20 10 15 19
Eksport 21
1
33
1
12
2,3,4
21
2,4
12
2
Zuycie
p
524 885 1110 892 1177
1
gwnie proszek miki na Biaoru
2
gwnie proszek miki na Ukrain
3
gwnie mika surowa na Litw
4
gwnie proszek miki na Litw
rdo: GUS
Tab. 2. Warto obrotw mik w Polsce CN 2525
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 73 33 59 113 129
Import 2877 3079 4169 3674 3686
Saldo -2804 -3046 -4110 -3561 -3557
rdo: GUS
Zuycie
Z powodu braku krajowej produkcji i niewielkiego reeksportu poziom zuycia pozorne-
go miki jest niemal rwny wielkoci importu tego surowca. W latach 20052009 mieci si
on w granicach 5001200 t/r (tab. 1). Mika importowana do Polski, m.in. przez: Solvadis
Polska Sp. z o.o., Continental Trade Sp. z o.o., IZO-ERG S.A., firm Mikanit,
Franspol, Sinkoplex, Zakad Handlowy Surtex Sp. z o.o., Zakad Handlowy
Techmat, stosowana jest gwnie w elektrotechnice i produkcji materiaw elektroizola-
cyjnych (mikanitw grzejnikowych, komutatorowych i plastycznych oraz mikafolii, pa-
pierw mikowych i in.), w budownictwie (substytut azbestu) oraz w przemyle farb i lakie-
rw. Due moliwoci rozwoju zastosowa miki mielonej stwarza przemys tworzyw sztucz-
nych, gdzie moe ona peni funkcj wypeniacza poprawiajcego waciwoci wytrzymao-
ciowe, a take przemys gumowy (produkcja opon).
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Due zoa kopalin mikowych, gwnie muskowitu, s znane w Brazylii w stanie
Minas Gerais, Indiach w stanach Bahir, Rajasthan, Andhra Pradesh i in. oraz na Ma-
dagaskarze Anara, Marotoka, Ambararata, natomiast mniejsze w USA gwnie
upkw mikowych i serycytowych, zwietrzeliny pegmatytowej oraz alaskitu w Pn. Karoli-
nie (okrg Spruce Pine), w Nowym Meksyku, Pd. Karolinie, Georgii, Pd. Dakocie. Wy-
stpienia flogopitu o znaczeniu gospodarczym s znacznie rzadsze. Najwiksze jego zo-
a rozpoznano w okolicach Irkucka i na pw. Kola w Rosji. Natomiast pozyskiwany jest
tylko w prowincji Quebec w Kanadzie (kopalnia Lac Letondal) oraz w Finlandii (jako ko-
palina towarzyszca ze zoa apatytu). Nieliczne s zoa miki blaszkowej (blokowej), m.in.
w Brazylii, Indiach (najwiksze zoe na wiecie muskowitu w prowincji Andhra Pra-
desh), Chinach (prowincje Xinjiang, Sichuan, Inner Mongolia) i na Madagaskarze.
Produkcja
wiatowa produkcja miki naturalnej w ostatnich piciu latach zmieniaa si w przedzia-
le 500540 tys. t/r (tab. 4). Czowk producentw tworz: Chiny, Rosja, Stany Zjednoczo-
ne, Korea Pd., Francja i Kanada. Wikszo poday stanowi mika drobnouseczkowa,
gwnie mielony muskowit, pochodzcy w 2/3 z USAi Rosji.
W Chinach, ktre s najwikszym wiatowym producentem miki, wikszo poday
stanowi mika mielona na sucho, produkowana gwnie w prowincji Hebei przez: Hebei
Jiali Trade Co., CMIC Hebei Co. oraz SL Commercial & Trade Agent Co. (dostarcza-
jcego ponadto mik mielon na mokro). W mniejszych ilociach pozyskiwana jest w tym
MIKI 611
Tab. 3. Warto jednostkowa importu mik do Polski CN 2525
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 5279 3353 3715 4024 3100
USD/t 1624 1067 1323 1727 991
rdo: GUS
kraju m.in. przez Glory Mica Co. mika warstewkowa. W 2008 r. w prowincji Hebei
zostaa uruchomiona przez D.H. Trading Ltd. (firma utworzona przez SL Commercial
& Trade Agent Co. oraz Hebei Taihe Group) nowa kopalnia muskowitu Luibaishan,
o zdolnociach produkcyjnych 10 tys. t/r.
Drugim duym wiatowym dostawc s Stany Zjednoczone, gdzie oprcz miki drobno-
useczkowej produkowany jest rwnie niskiej jakoci serycyt, w wikszoci wykorzystywa-
ny do wytwarzania cegy, a take znikome iloci miki blaszkowej, pozyskiwanej na niewiel-
k skal jako produkt uboczny produkcji kamieni szlachetnych z pegmatytw w kopalni
612 MIKI
Tab. 4. wiatowa produkcja miki
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Finlandia 9.5 8.1 11.4 10.7 10.0
Francja 20.0 20.0 20.0 20.0 20.0
Hiszpania 4.0 4.5 5.6 4.3 4.0
Norwegia
s
2.7 2.7 1.0
w
1.0
w
1.0
Rosja
s
100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
Serbia i Czarnogra
s
0.1
EUROPA 136.3 135.3 138.0
w
136.0
w
135.0
Egipt 0.2 0.1 0.1
Madagaskar 0.5
w
1.1
w
1.3
w
1.2
w
1.2
RPA 0.9 0.8 0.4 0.4 0.3
AFRYKA 1.4
w
1.9
w
1.9
w
1.7
w
1.6
w
Argentyna
1
4.1 6.2 10.2 8.8
w
8.7
Brazylia
s
4.0 4.0 4.0 4.0 4.0
Peru 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
AMERYKA PD. 8.2 10.3 14.3 12.9
w
12.8
Kanada
s
17.5 17.5 18.0
w
17.0
w
17.0
Meksyk 0.1 0.2 9.6 5.0 5.0
USA
1
78.0 110.0 97.0 84.0 90.0
AMERYKA PN. i R. 95.6 127.7 124.6
w
106.0
w
112.0
Chiny
s
200.0 200.0 200.0 200.0 200.0
Indie 3.7 6.9 4.4 8.1
w
6.0
Iran 6.8 4.4 1.8
w
1.5
w
1.5
Korea Pd. 36.6 30.4 42.4 49.5 27.1
Malezja 4.5 5.2 6.1 5.6
w
4.3
Sri Lanka
s
1.8 2.6 3.2 2.4 2.4
Tajwan 8.6 4.8 3.4 3.2 0.6
AZJA 262.0 254.3 261.3
w
270.3
w
241.9
Australia 0.7
OCEANIA 0.7
W I A T 503.5
w
529.5
w
540.1
w
526.9
w
503.3
1
wycznie mika odzyskiwana podczas wzbogacania upkw mikowych i kaolinu
rdo: MY, IM, WM, IMY
Morefield Gem. Produkcja miki drobnouseczkowej w USAskoncentrowana jest w rejonie
Spruce Pine w Karolinie Pn., gdzie gwnymi jej dostawcami s The Feldspar Corp. (od
2007 r. Imerys SA), Unimin Corp., Spruce Pine Mica Co. oraz K-T Feldspar Corp.,
a take w stanach Georgia (Georgia Industrial Minerals Inc.) i Alabama (JMays LLC)
gwnie mika mielona na mokro. Do pozostaych producentw miki w USA nale
The Mineral Mining Co. w Karolinie Pd. oraz Pacer Corp. w Dakocie Pd.
Wanymi dostawcami miki w Rosji s firmy: Karelsliuda w Karelii, Mamsliuda i Ir-
kucksliuda w obwodzie irkuckim, oraz Kovdorsliuda w obwodzie murmaskim. W Euro-
pie, prcz Rosji, wydobycie i produkcja mik prowadzona jest w znaczcych ilociach we
Francji (Imerys SA 15 tys. t/r., Comptoir de Mineraux et Matieres Premieres
4 tys. t/r), Hiszpanii (Caolines de Vimianzo, Minerals i Derivatives, Explotaciones Cera-
micas Espanolas SA) oraz Finlandii (Minelco Group posiada, jedn z najwikszych na
wiecie, kopalni flogopitu Kemira Oyj w Siilinjarvi). Wiodcym dostawc miki we
Francji (gatunkw mikronizowanych, mielonych i patkowych) jest Imerys SA waci-
ciel kilku zakadw w Europie i Ameryce Pn., w tym Feldspar Corp. w USAoraz Kaolin
de Bretagne we Francji, a ostatnio rwnie zakupionych od Zemex Minerals Group za-
kadw: Kings Mountain Minerals Inc. w Karolinie Pn. w USA (produkcja muskowitu)
oraz Surizone Mining Inc. w Quebecu w Kanadzie (kopalnia i zakad przerbczy flogopi-
tu). Produkcja miki w Hiszpanii prowadzona jest przez trzy firmy: Minerals I Derivats SA
(muskowit), Explotaciones Ceramicas Espanolas SA (muskowit) oraz Caolines de Vi-
mianzo. Wielu znanych dostawcw europejskich bazuje na surowcach importowanych, jak
m.in. Minelco Group w Wielkiej Brytanii (mika z Chin, Indii, RPA, Finlandii, Francji
i Hiszpanii) o cznych zdolnociach produkcyjnych 2530 tys. t/r. oraz Norwegian Talc
wasno Omya w Norwegii (dostawy z Chin i Indii).
Wikszymi producentami miki w krajach azjatyckich s: indyjska Premier Mica Co.
mika mielona na mokro i na sucho, oraz Micafab Export Pvt. mika blokowa i u-
szczona, a take turecka Kaltun Mining Group miki granulowane i mikronizowane.
Produkcja miki w Indiach skoncentrowana jest w stanach Andra Pradesh, a w mniejszym
stopniu rwnie w stanie Rajasthan. Natomiast sytuacja w stanie Bihar, skd do niedawna
pochodzia znaczna cz produkcji mik w tym kraju, jest obecnie niestabilna politycznie
i oficjalnie wszystkie kopalnie tego surowca s zamknite. Nie naley jednak oczekiwa
znacznego ograniczenia poday indyjskich mik, bowiem w ostatnich latach w stanie Andhra
Pradesh uruchomionych zostao ponownie wiele starych kopal, a ponadto nowe zoa
o duych zasobach miki zostay odkryte w stanie Orissa.
Z mniejszych producentw miki mona wymieni Micronized Products Ltd., Ingwe
Mica Industries Ltd. oraz Optimin SA w RPA, a take Von Roll do Brasil Ltda i Astu-
riana do Brasil Ltda w Brazylii.
Stosunkowo rzadko wystpuje w handlu mika blaszkowa, ktrej poda wiatow ocenia
si na ok. 5 tys. t/r. Gwnymi dostawcami s Indie (Micafab Export Pvt. ok. 3.5 tys. t/r)
i Rosja (1.5 tys. t/r).
W niektrych krajach, gwnie w USAi Chinach, produkowane s rwnie miki synte-
tyczne, gwnie flogopit syntetyczny, ktry w odrnieniu od naturalnego flogopitu w miej-
scu grup OH zawiera fluor. Bardzo wysokie koszty produkcji, zwizane z dugotrwaym,
80 godzinnym ogrzewanie wsadu tlenkw, fluorkw i skaleni w temperaturze 1400C, a na-
stpnie powolne ponad dwunastodniowe chodzenie, generuj wysokie ceny produktu final-
nego, niemal dziesiciokrotnie przewyszajce ceny naturalnego surowca. Wysokie ceny,
MIKI 613
a dodatkowo dua czstotliwo wystpowania defektw w strukturze krystalicznej synte-
tycznego flogopitu utrudniajcych obrbk mechaniczn, powoduj, e jego poda i zasto-
sowanie s ograniczone.
Obroty
Dane dotyczce obrotw poszczeglnymi gatunkami miki nie s publikowane. W nie-
wielkim gronie eksporterw najwikszymi dostawcami s Indie (80190 tys. t/r, gwnie mika
mielona, do Chin) i Chiny (4050 tys. t/r, mika blaszkowa i drobnouseczkowa), a take Kana-
da (1020 tys. t/r, mika mielona), Francja (ostatnio 57 tys. t/r, muskowit mielony sprzedawa-
ny w Europie oraz krajach Azji Poudniowo-Wschodniej), Wielka Brytania (45 tys. t/r, re-
eksport) i USA (710 tys. t/r, gwnie mika mielona do Kanady i Meksyku, a take krajw
Azji). Najwikszymi importerami s kraje o rozwinitym przemyle elektrotechnicznym, takie
jak Japonia (w 2009 r. ograniczenie dostaw pochodzcych gwnie z Chin z ok. 40 tys. t/r do
ok. 20 tys. t/r), Niemcy (ponad 20 tys. t/r), USA(3544 tys. t/r) i Wielka Brytania (od kilkuna-
stu do 30 tys. t/r produktw wyej przetworzonych), a take o wzrastajcych potrzebach ze
strony budownictwa, takie jak Chiny (gwny konsument indyjskiej miki). Rosnce zakupy
Chin przyczyniy si do wzrostu cen indyjskiej miki oraz otwierania nieczynnych od lat ko-
pal w tym kraju. W Europie znaczn cz poday stanowi surowce importowane z Chin,
Indii, RPAoraz Brazylii, Argentyny, Kanady i USA.
Zuycie
Mika w rnych postaciach, ktra znajduje zastosowanie w licznych i rwnoczenie od-
legych od siebie dziedzinach, naley do najbardziej uniwersalnych surowcw mineralnych.
Mika blaszkowa blokowa stosowana jest gwnie jako izolator elektryczny. Wykorzystywa-
na jest rwnie w szkach wodowskazowych i innych przyrzdach pomiarowych, pracu-
jcych w warunkach wysokich temperatur i cinienia, filtrach optycznych, pirometrach, re-
gulatorach temperatury, membranach do aparatw tlenowych, wskanikach kompasw. Mi-
ka blaszkowa warstewkowa stosowana jest jako dielektryk w kondensatorach, natomiast u-
szczona do produkcji mikanitw i papieru mikowego, uytkowanych przewanie jako izo-
latory elektryczne. Dla tych celw przeznacza si zaledwie kilka tysicy ton/rok miki wyso-
kiej jakoci. Reszta poday mik w postaci drobnouseczkowej wykorzystywana jest do pro-
dukcji miki mielonej, penicej m.in. rol wypeniacza do tynkw, mieszanek cementowych
i spoiw dla budownictwa (zwykle w iloci 420%, do 7080% miki o uziarnieniu 45
w skadzie spoin), a take farb, lakierw, emulsji i powok, m.in. samochodowych i antyko-
rozyjnych (2040%), tworzyw sztucznych (2050%) i gumy. Papier mikowy otrzymywany
ze zomu mikowego moe zastpowa pytki mikowe stosowane w elektrotechnice.
Najwikszymi wiatowymi konsumentami miki byy w 2009 r.: brana budowlana (pro-
dukcja spoiw oraz pyt ciennych) z udziaem 31%, przemys farb i lakierw 21%, prze-
mys tworzyw sztucznych i gumowy 13%, produkcja izolatorw akustycznych 12%,
a po kilka procent przypado na produkcj powok odlewniczych, elektrod spawalniczych
oraz kosmetykw. Pewne iloci miki patkowej stosowane byy ponadto do likwidacji zani-
kw puczki wiertniczej (dodatek uszczelniajcy). Struktura uytkowania mik rni si
w poszczeglnych regionach i krajach. Przykadowo w USA mika mielona bya ostatnio
w wikszoci wykorzystywana do cementowych mieszanek budowlanych 49%, a ponad-
to do produkcji farb i lakierw 14%, dodatek do puczek wiertniczych 13%, wy-
peniacz do produkcji tworzyw sztucznych 6% i w innych dziedzinach okoo 18%.
614 MIKI
W 2009 r. mia miejsce spadek zapotrzebowania na mik w przypadku wikszoci wymienio-
nych kierunkw jej zastosowa. We Francji okoo 70% poday zuywa przemys farb i lakie-
rw. W Niemczech gwnym odbiorc jest przemys samochodowy, natomiast w Wielkiej
Brytanii budownictwo. Generalnie w ostatnich latach w Europie zapotrzebowanie ze
strony budownictwa, przemysu farb i lakierw oraz pokry powierzchniowych wzrasta,
a w innych branach jest stabilne. Przewidywany jest wzrost zuycia mik do produkcji mate-
riaw ognioodpornych jako wynik zakazu stosowania do tego celu azbestu. Poziom zuycia
miki z europejskich z powinien w najbliszych latach wzrosn, na skutek ograniczenia
importu z Chin, gdzie coraz wiksza ilo tego surowca jest pochaniana przez rodzimy rynek.
Poziom wykorzystania mik w produkcji tworzyw sztucznych dla przemysu samochodo-
wego w Europie bdzie uzaleniony od wprowadzenia unijnych standardw, dotyczcych
zwikszenia zakresu recyklingu zomu samochodowego (do 90% w 2012 r.). Moliwoci
rozwoju popytu s zwizane m.in. z substytucj wycofywanego z uycia azbestu, natomiast
barier stanowi moe obecno wolnej krzemionki w gatunkach mik pozyskiwanych ze
z granitu, ktrej przypisywane s wasnoci kancerogenne. Najbardziej obiecujce perspek-
tywy wzrostu zapotrzebowania stwarza przemys samochodowy (zewntrzne i wewntrzne
elementy konstrukcji samochodw wykonane z udziaem mik, take powoki i lakiery) oraz
budownictwo (materiay izolacyjne), a na mniejsz skal brana kosmetyczna, produkcja
ywic, kompozytw polipropylenowych itp. Ostatnio odkryto ponadto, i flogopit moe by
przydatny do wychwytywania radioaktywnych izotopw cezu, kobaltu oraz strontu z zanie-
czyszczonej wody. Czynnikiem stymulujcym rozwj zapotrzebowania na miki jest przewi-
dywany wzrost liczby ludnoci na wiecie oraz oywienie budownictwa w krajach Azji
i Ameryki Pd., natomiast ogranicza go mog, zwaszcza w przemyle motoryzacyjnym,
rosnce ceny paliw oraz konkurencja substytutw, takich jak np. talk.
Ceny
Ceny mik rnych gatunkw i czystoci wykazuj znaczn rozpito, m.in. w USA od
1 USD/kg do ponad 2000 USD/kg. rednie wartoci sprzeday miki useczkowej na rynku
amerykaskim zmieniay si w granicach 143248 USD/t (tab. 5), wykazujc znaczn ob-
MIKI 615
Tab. 5. Ceny mik
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Mika mielona
na sucho
1
226 237 246 251
w
240
na mokro
1
776 784 794 651
w
720
Mika mikronizowana
2
300545 300545 300545 300545 .
Mika uszczona
3
250480 250480 350500 350500 350500
Mika useczkowa
4
248 204 149 143
w
146
Mika blokowa
5
125 130 132 122
w
130
1
cena rednioroczna na rynku amerykaskim, USD/t MY
2
indyjska, cif Antwerpia, USD/t IM
3
fob USA, USD/t IM
4
rednia warto sprzeday na rynku amerykaskim, USD/t, cena rednioroczna MY
5
cena rednioroczna na rynku amerykaskim, USD/kg MY
nik w latach 20072009. Ceny mik wyszej jakoci, tj. blokowej, ulegy wyranej popra-
wie, przy pewnym ograniczeniu w roku 2008. Ceny gatunkw mielonych na mokro po
spadku z 1080 USD/t w 2004 r. utrzymuj si na poziomie 650800 USD/t, natomiast ceny
mik mielonych na sucho wahaj si midzy 230 a 250 USD/t (tab. 5). Na rynku midzyna-
rodowym notowany by w 2009 r. spadek cen wikszoci gatunkw mik.
616 MIKI
MOLIBDEN
Podstawowym nonikiem molibdenu (Mo) jest molibdenit (MoS
2
), stanowicy prak-
tycznie jedyne jego rdo pierwotne. Z samodzielnych z molibdenitu pochodzi okoo
1/3 wiatowej poday. Reszta pozyskiwana jest gwnie jako koprodukt przy wzbogacaniu
rud miedzi ze z typu porfirowego (okoo 2/3 poday) oraz w znikomym zakresie ze r-
de wtrnych (zuyte katalizatory). Molibden jest cenionym uszlachetniaczem stali, stali nie-
rdzewnych i odleww staliwnych, jak te skadnikiem stopw metali nieelaznych.
Rynek molibdenu po stagnacji w latach 19952002, w okresie 20032009 wzrs do
rekordowego poziomu niemal 224 tys. t/r Mo. Perspektywy jego rozwoju uzalenione s od
wielkoci produkcji grniczej miedzi oraz od zapotrzebowania stalownictwa, przede wszyst-
kim w Chinach i krajach Azji Poudniowo-Wschodniej, gdzie tempo rozwoju produkcji stali
jest nadal rekordowo wysokie.
Gwnymi produktami handlowymi s koncentraty molibdenitu (9395% MoS
2
z sa-
modzielnych rud lub zwykle z okoo 90% MoS
2
jako koprodukt), trjtlenek molibdenu
MoO
3
(90% MoO
3
, do 0.1% S), elazomolibden (5864% Mo), molibdeniany amonu, so-
du i wapnia, czysty molibdenit (99% MoS
2
), molibden metaliczny (99.9% Mo i 99.95%
Mo) i proszek molibdenu (kilka gatunkw o zawartoci od 99.5% do 99.95% Mo).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W 2008 r. rozpoznano zoe rud Mo z W i Cu typu porfirowego Myszkw, ktrego
udokumentowane zasoby rudy wynosz 550.8 mln t z 295 tys. t Mo (BZKiWP, 2010). Mi-
neralizacja ma charakter sztokwerku zawierajcego rudy siarczkowo-tlenkowe, zwizane
z waryscyjskim magmatyzmem granitoidowym.
Pewne iloci molibdenu znajduj si w zoach rud Cu Monokliny Przedsudeckiej
(wg BZKiWP 2010: zasoby szacunkowe 68230 t Mo, w tym w zoach zagospodarowanych
58840 t Mo), a take w zoach wgla kamiennego Grnolskiego Zagbia Wglowego.
Produkcja
Urobek z kopal rud Cu KGHM Polska Mied S.A. zawiera w 2009 r. 1380 t Mo.
Podczas wzbogacania rud do koncentratu miedziowego przechodzi okoo 44% Mo (rednia
zawarto w koncentracie 120350 ppm). W trakcie ich przerobu hutniczego molibden
koncentruje si w odpadach, z ktrych nie jest pozyskiwany wskutek braku opacalnej tech-
nologii. Problem odzysku molibdenu ze zomw stali stopowych oraz uli hutniczych nie
zosta do tej pory w Polsce rozwizany.

Obroty
Zapotrzebowanie Polski na surowce molibdenu pokrywane jest bardzo zmiennym impor-
tem koncentratw molibdenitowych, tlenkw oraz proszku molibdenu, pochodzcym gw-
nie z krajw Europy Zachodniej, Chin, Czech (w przypadku tlenkw Mo), a w 2007 r.
z KRL-D (tab. 1). Importuje si rwnie zmienne iloci molibdenu metalicznego (tab. 1).
Najwaniejszym od kilku lat surowcem molibdenu sprowadzanym przez Polsk w iloci
7501550 t/r jest elazomolibden. W latach 20052006 gwnymi dostawcami byy Belgia,
Rosja i Armenia, a import z Chin mia mniejsze znaczenie. W latach 20072008 wzrosy dosta-
wy z Chile, Chin i krajw Europy Zachodniej, a w roku 2009 gwnymi dostawcami byy Ro-
sja, Belgia i Armenia (tab. 2). Incydentalnie odnotowuje si eksport niektrych surowcw mo-
618 MOLIBDEN
Tab. 1. Gospodarka surowcami molibdenu w Polsce
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Rudy i koncentraty Mo
CN2613
Import 1.5 4.5 15.3 56.1 0.2
Austria 0.0
Chiny 4.0 18.0
Francja 0.5 0.5 0.3 1.0 0.2
Holandia 36.9
Japonia 0.0
KRL-D 15.0
USA 0.2
Wielka Brytania 1.0
Eksport 3.0 4.0 21.8 18.2
Zuycie
p
-1.5 0.5 -6.5 37.9 0.2
Tlenki molibdenu
CN2825 70
Import 0.0 8.2 33.2 72.6 82.8
Belgia 3.6
Czechy 7.8 18.5 42.2 27.0
Kirgistan 15.4
otwa 2.0 1.6
Niemcy 0.0 0.4 0.1 10.2 22.8
Ukraina 8.8 2.3 6.0
USA 0.0 0.0 0.0 8.1 0.0
Wgry 4.0
Wielka Brytania 2.4
Eksport 30.8 2.1 17.1 1.5
Estonia 2.0
Holandia 30.8 2.1 1.5
Wielka Brytania 15.1
Zuycie
p
-30.8 6.1 33.2 55.5 81.3
MOLIBDEN 619
Molibden metaliczny
CN8102 94
Import 0.0 1.9 10.5 64.5 1.0
Armenia 33.0
Belgia 0.1 3.0
Chiny 0.0 0.4 10.0 24.5 0.1
Holandia 0.3
Niemcy 0.0 1.5 0.0 4.0 0.0
Uzbekistan 0.9
Eksport 3.0 0.0 10.0
Zuycie
p
-3.0 1.9 10.5 54.5 1.0
Proszek molibdenu
CN8102 10
Import 1.3 1.2 1.5 0.8 0.6
Australia 0.0
Holandia 0.4 0.0
Kanada 0.0
Niemcy 1.1 0.5 1.1 0.5 0.1
USA 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0
Eksport 0.0 3.5 0.1
Zuycie
p
1.3 -2.3 1.4 0.8 0.6
rdo: GUS
Tab. 2. Gospodarka elazomolibdenem w Polsce CN 7202 70
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 1177 1252 1550 1535 751
Armenia 114 93 46 75 108
Austria 61 57 154 106 42
Belgia 439 448 384 300 195
Brazylia 29 21
Chile 30 69 206 350 58
Chiny 44 20 300 286 0
Czechy 7 4 3 26 4
Francja 20 0 7 5 2
Hiszpania 22 4 3
Holandia 75 17 91 102 9
Indie 3 9 2
Iran 5 1 4 8 5
Kazachstan 8
Korea Pd. 127 37 35 7
KRL-D 5
Laos 7
Luksemburg 39 31
libdenu, wysoki zwaszcza w przypadku rud i koncentratw Mo w latach 20052008, tlenkw
w roku 2005 i 2008 oraz molibdenu metalicznego w 2008 r. (tab. 1 i 2). Odbiorcami rud i kon-
centratw Mo w 2005 r. byy otwa i Czechy, w 2006 r. Wielka Brytania, w 2007 r. Ukraina,
a w 2008 r. Czechy. Eksport tlenkw w latach 20052006 i w 2009 r. skierowany by do Ho-
landii, a w 2008 r. do Estonii i Wielkiej Brytanii (tab. 2), z kolei molibden metaliczny
w 2005 r. sprzedano do Niemiec, w 2006 r. do Holandii, a w 2007 r. do Sowacji.
Saldo obrotw surowcami molibdenu miao w ostatnich latach bardzo zmienn, ujemn
warto, szczeglnie du dla elazomolibdenu (tab. 3). Zanotowane w 2005 r. dodatnie sal-
620 MOLIBDEN
Niemcy 85 120 40 66 22
Rosja 19 167 103 94 232
RPA 5 2
Sowacja 10 10 2
Sowenia 6 1
Szwajcaria 5 19
Szwecja 2 12 14 8 3
USA 8 7
Uzbekistan 5
Eksport 112 196 329 160 212
Zuycie
p
1065 1056 1221 1375 539
rdo: GUS
Tab. 3. Warto obrotw surowcami molibdenu w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Rudy i koncentraty molibdenu
CN2613
Eksport 471 442 70 1787
Import 174 471 832 6358 6
Saldo +297 -29 -762 -4571 -6
Tlenki molibdenu
CN2825 70
Eksport 1864 129 1196 44
Import 15 998 2764 6265 2888
Saldo +1849 -869 -2764 -5069 -2844
Molibden metaliczny
CN8102 94
Eksport 18 4 1893
Import 20 912 1906 11134 154
Saldo -2 -908 -1906 -9241 -154
Proszek molibdenu
CN8102 10
Eksport 0 193 1
Import 346 226 290 206 218
Saldo -346 -33 -289 -206 -218
do obrotw rud i koncentratw molibdenu oraz tlenkw Mo spowodowane byo wysokim re-
eksportem (tab. 1, 3). Warto jednostkowa importu surowcw molibdenu uzaleniona bya
od cen na rynkach midzynarodowych oraz od iloci sprowadzanych surowcw (tab. 4, 6).
Zuycie
Na przeomie stuleci surowcem molibdenu zuywanym w duych ilociach jest elazomo-
libden, stosowany do wytwarzania stali o wysokiej sprystoci oraz elementw aroodpor-
nych itp. Inne surowce molibdenu, gwnie w postaci trjtlenku molibdenu MoO
3
i proszku
molibdenu oraz molibdenu metalicznego, zuywane s w Polam-Warszawa S.A. do pro-
dukcji wyrobw z molibdenu: przede wszystkim drutw cienkich, prtw, kocw sztab, prosz-
ku molibdenu, a take sporadycznie zmiennych iloci kostek, usek, przekadek, dek, blach, ta-
siemek, sztab, wakw i in. czna produkcja tych zakadw w 2009 r. wyniosa 28073 kg, pod-
czas gdy w roku 2008 bya znaczco wysza 43848 kg. W latach 20052007 produkcja
MOLIBDEN 621
elazomolibden
CN7202 70
Eksport 19752 24818 43343 19462 15488
Import 203941 159813 204861 172625 43288
Saldo -184189 -134995 -161518 -153163 -27800
rdo: GUS
Tab. 4. Wartoci jednostkowe importu surowcw molibdenu do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Rudy i koncentraty molibdenu
CN2613
PLN/t 113995 104644 53817 113333 30000
USD/t 35642 32523 19307 49217 10299
Tlenki molibdenu
CN2825 70
PLN/kg 200 122 83 86 35
USD/kg 67 39 31 38 11
Molibden metaliczny
CN8102 94
PLN/t 287113 479842 181533 172620 149701
USD/t 89028 150735 72304 76728 50153
Proszek molibdenu
CN8102 10
PLN/t 266308 188417 193200 257500 363333
USD/t 81991 60545 69799 102819 123823
elazomolibden
CN7202 70
PLN/t 173272 127646 132168 112459 57640
USD/t 53889 40500 47484 48744 18667
rdo: GUS
wyrobw z molibdenu nie bya ujmowana w statystykach GUS. Molibdenit naturalny wyso-
kiej czystoci lub syntetyczny molibdenit stosuje si do produkcji smarw.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Molibdenit tworzy samodzielne zoa typu porfirowego, zawierajce rednio 0.10.5%
MoS
2
(0.060.3% Mo). S to zoa due, lecz rzadkie w wiecie, m.in. Climax, Henderson
(USA), Endako (Kanada) i inne. Wystpuje take jako kopalina towarzyszca w zoach
porfirowych rud Cu, ktre s gwnym rdem molibdenitu na wiecie (okoo 60% rocz-
nej poday), uzyskiwanym ubocznie w postaci koncentratu przy wzbogacaniu tych rud, za-
wierajcych rednio 0.020.1% MoS
2
, tj. 0.0120.08% Mo. Przykadami s Chuquicama-
ta, El Teniente (Chile), Cuajone (Peru), La Caridad (Meksyk), Island Copper (Kanada),
Bingham, Sierrita, San Manuel (USA) i inne.
Podrzdne znaczenie maj zoa skarnowe rud Mo-W(-Bi) np. Tyrny Auz (Armenia),
grejzenowe rud W-Mo-Sn-Be-Bi m.in. Akczatau (Kazachstan), y i kominw kwarco-
wych z Mo i W oraz zoa w czarnych upkach i piaskowcach rud U-V-Mo. Otrzymywane
koncentraty s z reguy niskiej jakoci z uwagi na trudnowzbogacalne rudy. wiatowe zasoby
molibdenu szacowane s na 8.6 mln t Mo, z czego ok. 38% przypada na Chiny, ok. 31% na
USA, a reszta gwnie na Chile, Kanad, Rosj, Armeni, Peru, Kazachstan i Meksyk.
Produkcja
Poda molibdenitu pochodzi w okoo 6585% z odzysku przy wzbogacaniu rud miedzi
z Mo, a w okoo 1535% z samodzielnych z molibdenitu lub z rud Mo-W. Decyduj
o tym znacznie nisze koszty produkcji oraz wielko wydobycia rud Cu, mimo gorszej ja-
koci koncentratw (rednio 8890% MoS
2
, tj. o 5% mniej).
wiatowa produkcja molibdenitu zdominowana jest przez trzy kraje: Chiny, USAi Chi-
le, dostarczajce ok. 78% poday. W latach 20052009, na skutek wzmocnienia rynku mie-
dzi, produkcja molibdenitu zwikszya si do rekordowych 223.7 tys. t Mo (a o ok. 20%).
Najwikszy jej wzrost, ponad 200%, zanotowano w Chinach i w Meksyku co zrekompen-
sowao spadki zanotowane w USA, Chile oraz w Peru w latach 20082009 (tab. 5, rys. 1).
Od roku 2000 chilijska firma CODELCO jest najwikszym producentem grniczym
molibdenu na wiecie (ok. 3040 tys. t/r Mo), gdzie pozyskiwany jest jako koprodukt przy
wzbogacaniu rud Cu ze z porfirowych. Drugim czoowym producentem jest ameryka-
ska firma Phelps Dodge Mining Corp. (2935 tys. t/r Mo), wytwarzajca koncentraty mo-
libdenitu w kopalni rud Mo Henderson oraz ubocznie w kopalniach rud Cu Sierrita
i Chino. Innymi duymi amerykaskimi producentami koncentratw Mo s Kennecott
Utah Copper Corp. (kopalnia rud Cu-Mo Bingham) i ponownie uruchomiona kopalnia
rud Mo Thompson Creek firmy Thompson Creek Metals Co. W Chinach produkcja po-
chodzi ze z yowych i sztokwerkowych rud W-Mo w poudniowo-wschodniej czci
kraju, a najwiksz firm jest obecnie Jinduicheng Molybdenum Group Co. Ltd. W Ro-
sji dominuje wydobycie ze z sztokwerkowych rud Mo i Mo-W. Kanada eksploatuje jed-
no zoe rud Mo Endako oraz pozyskuje jako koprodukt przy wzbogacaniu rud Cu ze
z porfirowych w prowincji British Columbia. Mniejszymi producentami pozostaj Peru,
Meksyk i Armenia (koprodukt ze z porfirowych rud Cu). W Kazachstanie w czerwcu
622 MOLIBDEN
MOLIBDEN 623
Tab. 5. wiatowa produkcja grnicza molibdenu
tys. t Mo
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Armenia
s
3.0 4.1 4.3 4.4 4.4
Rosja
s
3.0 3.1 3.1 3.6 3.6
EUROPA
1
6.0 7.2 7.4 8.0 8.0
Chile 47.9 43.2 44.8 33.7 34.8
Peru 17.3 17.2 16.8 16.7 12.3
AMERYKA PD. 65.2 60.4 61.6 50.4 47.1
Kanada 7.9 7.7 6.8 9.3 9.2
Meksyk 4.2 2.5 6.5 7.8 10.2
USA 58.0 59.8 57.0 55.9 47.8
AMERYKA PN. i R. 70.1 70.0 70.3 73.0 67.2
Chiny
s
40.0 43.9 67.7
w
81.0 93.5
Iran
s
2.5 3.6 3.6 3.8 3.7
Kazachstan 0.2 0.4 0.4 0.4 0.4
Kirgizja 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Mongolia
s
1.2 1.4 2.0 2.0 3.0
Uzbekistan 0.6 0.6 0.6 0.6 0.6
AZJA
1
44.7 50.1 74.5
w
88.0 101.4
W I A T 186.0 187.7 213.8
w
219.4 223.7
1
producentami s take prawdopodobnie: KRL-D i Rumunia, brak jednak danych o ich produkcji
rdo: MY, WMS, WM
Europa
b. ZSRR
Azja
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
0
40
80
120
160
200
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t Mo
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji grniczej molibdenu
2006 r. firma Kazatomprom we wsppracy z brytyjsk firm Eureka Mining Plc. uru-
chomia wydobycie rud Mo ze zoa Szorskoje. W lutym 2008 r. udziay firmy brytyjskiej
zostay zakupione przez rosyjskiego giganta stalowego JSC Severstal. Miesiczna produk-
cja koncentratw molibdenitowych wynosi 130140 t i w caoci kierowana jest na eksport
do Rosji i Chin. W Armenii zoe Karajan eksploatowane jest przez kombinat Zangezur,
ktry obecnie jest w posiadaniu niemieckiego Cronimet Mining GmbH.
Najwikszymi orodkami przetwrstwa koncentratw molibdenitu, gwnie na trjtle-
nek molibdenu i elazomolibden, s: USA (firma Phelps Dodge Mining Corp.), Kanada,
Rosja, Chiny oraz kilkanacie wysoko uprzemysowionych krajw, bazujcych na surow-
cach importowanych. Coraz wiksze znaczenie w poday tych surowcw maj rda wtr-
ne, gwnie zuyte katalizatory. Informacje o wielkoci produkcji nie s udostpniane ze
wzgldu na status molibdenu jako surowca strategicznego.
Obroty
Przedmiotem handlu midzynarodowego s gwnie koncentraty molibdenitowe, ela-
zomolibden, molibden metaliczny (w formie proszku), tlenek i inne zwizki molibdenu.
Gwnymi eksporterami molibdenitu s USA, Kanada, Chile, Meksyk, Peru i Armenia.
Najwikszymi importerami zarwno koncentratw molibdenitu, jak i innych surowcw
molibdenu s Japonia, Chiny i kraje europejskie Niemcy, Wielka Brytania, Belgia, Ho-
landia, Wochy i Austria. Kraje te wytwarzaj pen gam produktw molibdenowych (tlenki,
molibden metaliczny, elazomolibden), ktre nastpnie s zuywane przez przemys stalowy,
chemiczny, petrochemiczny. Nadwyki molibdenu s eksportowane, np. Austria i Niemcy
molibden metaliczny, Chiny, Wielka Brytania, Niemcy i Francja elazomolibden.
Zuycie
Molibden uywany jest w formie tlenku i elazomolibdenu (83% cznego zuycia su-
rowcw Mo) do uszlachetniania stali, nadajc im odporno termiczn na korozj i czynniki
chemiczne oraz du wytrzymao. Udzia stalownictwa ocenia si obecnie na okoo 75%,
z czego 34% przypada na stopy stali konstrukcyjnych, 28% na stale nierdzewne i arowy-
trzymae, 10% na stale narzdziowe, 3% na odlewy. Pozostaymi kierunkami zastosowa s:
przemys chemiczny (odczynniki, katalizatory, smary, pigmenty, rodki do uzdatniania wo-
dy) 20%, brana metali nieelaznych (stopy z Ni, Ti, Zr, W i Cr, w tym stopy specjalne)
6% oraz inne 1%. Wskutek stosowania molibdenu i jego zwizkw w wielu dziedzi-
nach nowoczesnego przemysu, w odleglejszej perspektywie mona oczekiwa dalszego
rozwoju zapotrzebowania, szczeglnie ze strony producentw stali stopowych, konstrukcyj-
nych, nierdzewnych i narzdziowych, a take katalizatorw.
Ceny
Notowania elazomolibdenu i tlenku Mo na rynku USA w roku 2005 gwatownie
wzrosy, odpowiednio o ok. 81% i o 91% (tab. 6). Z kolei w 2006 r. ceny elazomolibdenu
spady o ok. 24%, a tlenku molibdenu o ok. 28%. W 2007 r. wzrastajca o ok. 13% poda
wiatowa nie zrekompensowaa dalszego wzrostu zapotrzebowania, wobec czego ceny po-
nownie wzrosy, rednio o 23% (tab. 6). Rok 2008 przynis spadki cen, pomimo wzrasta-
jcej produkcji wiatowej, co wiadczy o wystpujcej na rynku nadpoday. W przypadku
tlenku spadek wynis 6%, a dla elazomolibdenu 8%, jednak fluktuacje cen w cigu ro-
ku byy znacznie wiksze. Od stycznia do sierpnia 2008 r. ceny systematycznie wzrastay
624 MOLIBDEN
i dla tlenku osigny 74.96 USD/kg Mo, a dla elazomolibdenu 81.02 USD/kg Mo. Pod
koniec roku gwatownie spady (ponad trzykrotnie) i w grudniu tlenek kosztowa zaledwie
20.94 USD/kg Mo, a elazomolibden 25.35 USD/kg Mo, jako efekt oglnowiatowego kry-
zysu finansowego rozpocztego w III kwartale 2008 r. Kryzys ten doprowadzi do spowol-
nienia gospodarczego na caym wiecie i w efekcie do spadku produkcji w przemyle meta-
lurgicznym. W konsekwencji ceny elazomolibdenu w 2009 r. spady o 30%, a ceny tlenku
a o 43% (tab. 6). Udzia obrotw wolnorynkowych jest wci raczej niewielki w stosunku
do realizowanych na podstawie dugoterminowych kontraktw, czsto wystpuje dua roz-
bieno w notowaniach cen.
MOLIBDEN 625
Tab. 6. Ceny surowcw molibdenu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
elazomolibden
1
73.10 58.94 73.70 69.66 48.76
s
Tlenek
2
70.11 54.62 66.79 62.99 35.84
1
notowania kupieckie USA, USD/kg Mo, cena rednioroczna MY
2
notowania producentw USA, USD/kg Mo, cena rednioroczna MY
NIKIEL
Nikiel (Ni) w postaci elazoniklu i tlenku niklu pozyskiwany jest przede wszystkim
z rud krzemianowych i laterytowych, natomiast w formie koncentratw rud Ni lub ka-
mienia niklowego z rud siarczkowych Ni-Cu. Jest powszechnie stosowany w produkcji po-
wok ochronnych na metalach (niklowanie), wyrobw walcowanych, kutych i cignionych,
oraz jako osnowa wielu stopw i skadnik spoiw. Za najbardziej wiarygodny wskanik za-
potrzebowania uznawany jest jednak poziom produkcji stali nierdzewnej.
Wedug ocen analitykw rynku niklu, w wyniku pogorszenia koniunktury gospodarczej
na wiecie na przeomie lat 2008/2009 ucierpia on najbardziej spord wszystkich metali
podstawowych. Rynek ten by rwnie aren najwikszych kontrastw, bowiem z jednej
strony nadal obserwowano zwykowe tendencje zapotrzebowania na wyroby z udziaem ni-
klu, zwaszcza stali nierdzewnych, w Chinach i innych krajach azjatyckich, z drugiej za
w wyniku spowolnienia tempa rozwoju gospodarczego w USA i krajach europejskich, do
rekordowego poziomu zwikszyy si zapasy giedowe metalu. Jego nadmiar na rynku po-
cign za sob drastyczn redukcj notowa na LME, ktra wymusia ograniczenia zdol-
noci produkcyjnych, likwidacj nierentownych kopal i hut oraz wstrzymanie realizacji
wielu inwestycji, a take bya zarzewiem strajkw i wielotygodniowych negocjacji paco-
wych w najwikszych orodkach produkcji surowcw niklu, tj. Kanadzie i Australii. Pro-
gnozy International Nickel Study Group, uwzgldniajce wysok dynamik rozwoju zu-
ycia stali nierdzewnych w Chinach i innych krajach Azji, wskazuj na moliwy wzrost
globalnego zapotrzebowania na nikiel do 1.39 mln t w 2010 r., tj. o okoo 22% w stosunku
do roku 2009, podczas gdy wiatowa produkcja zwikszy si przypuszczalnie o okoo 5%,
przekraczajc poziom 1.4 mln t. Naley si zatem spodziewa zrwnowaenia rynku niklu
w nastpnym roku. Nadzieje na oywienie w najbliszej perspektywie mona rwnie
wiza z upowszechnieniem nowego typu napdu spalinowo-elektrycznego (hybrydowego)
samochodw osobowych, wyposaonych w akumulatory najnowszej generacji NiMH.
Produktami handlowymi s: koncentraty rud siarczkowych (1014% Ni), kamie ni-
klowy (1520% Ni), elazonikiel (2545% Ni), spiekany tlenek niklu (76% Ni), nikiel
hutniczy (97.699.6% Ni), nikiel elektrolityczny katodowy (99.899.99% Ni) i kilka in-
nych gatunkw niklu metalicznego, proszek niklu (powyej 99.7%), stopy, m.in. Ni-Cu,
Ni-Al, Ni-Mo, Ni-Cr oraz zwizki chemiczne.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Wystpienia rud krzemianowych niklu znane s na Dolnym lsku. Tworz one samo-
dzielne zoe Szklary, natomiast w zou Grochw s kopalin towarzyszc magnezytowi

(zasoby pozabilansowe). Eksploatacja zoa Szklary zostaa zaniechana w 1983 r., a pozosta-
wione zasoby 14644 tys. t rudy z 0.8% Ni, tj. 117 tys. t Ni, nie ulegy zmianie (BZKiWP,
2009). W 2008 r. ponowne rozpoznanie tego zoa podja australijska firma poszukiwawcza
Northern Mining Limited (poprzez spk Gepco z Warszawy, w ktrej NML ma 80%
udziaw) w kooperacji z KGHM Polska Mied S.A. Zasoby zoa na obszarze posiadanych
przez te firmy koncesji oceniono na 16.8 mln t rudy o redniej zawartoci 0.6% Ni (94 tys. t Ni).
Obecnie jedynym wykorzystywanym gospodarczo rdem pierwotnym niklu w Polsce
s zoa rud Cu Monokliny Przedsudeckiej, gdzie wystpuje on jako pierwiastek rozpro-
szony. rednia zawarto niklu w obszarze udokumentowanym wynosi okoo 50 ppm. Naj-
wysze jego koncentracje znane s z upkw miedziononych, gdzie sigaj 200280 ppm,
maksymalnie do 521 ppm. Zasoby tego metalu na koniec 2009 r. wynosiy 56.44 tys. t,
w tym 40.23 tys. t Ni w zoach eksploatowanych, tj. Lubin-Maomice, Rudna i Gogw
Gboki Przemysowy.
Produkcja
Zawarto niklu w urobku rud miedzi z kopal LGOM w 2009 r. wyniosa 630 t.
W procesie wzbogacania rud miedzi okoo 4050% tego metalu przechodzi z nadawy
(2547 ppm Ni) do koncentratu flotacyjnego, gdzie jego udzia wzrasta do 220450 ppm.
Nikiel w postaci siarczanu niklu jest odzyskiwany z elektrolitu po rafinacji elektrolitycznej
anod miedziowych w hutach KGHM Polska Mied S.A.: w HM Gogw I i II
13001600 t/r i HM Legnica okoo 600 t/r. czna ich produkcja w ostatnich latach utrzy-
mywaa si na poziomie 2.02.2 tys. t/r (tab. 1). W spce zalenej KGHM Polska Mied
S.A. Ecoren S.A., w perspektywie 2010 r. planowane jest uruchomienie instalacji hydro-
metalurgicznego oczyszczania surowego siarczanu niklu na drodze ekstrakcji rozpuszczalniko-
wej, w celu uzyskania produktu o wyszej czystoci (docelowo 2.2 tys. t/r). Moliwe bdzie
rwnie uboczne pozyskiwanie wodorotlenku niklu (alternatywnego skadnika mas akumula-
torowych), niklu metalicznego, miedzi i cynku oraz siarczanu kobaltu. Od kilku lat statystyki
GUS wykazuj regularn, cho niewielk krajow produkcj niklu stopowego (541 t/r).
Obroty
Wikszo zuywanych w kraju surowcw niklu, za wyjtkiem siarczanu niklu, jest do
Polski importowana (tab. 13). W najwikszych ilociach (1.23.1 tys. t/r) sprowadzany by
nikiel metaliczny. Gwnym jego dostawc do 2008 r. bya Rosja, jednak zakupy z tego kie-
runku w ostatnim roku ulegy redukcji o okoo 90%. Znaczne iloci tego metalu pochodziy
rwnie m.in. z Holandii, Niemiec, Ukrainy i Wielkiej Brytanii (tab. 2). Inne surowce niklu,
jak stopy i proszek niklu, a take zwizki niklu (siarczan i chlorek), kupowano przede
wszystkim w USA, Niemczech, Austrii, Finlandii, Francji i Woszech (tab. 3). W ostatnich
trzech latach wyranie wzrs import do Polski odpadw i zomu niklu, ktre byy sprowa-
dzane gwnie z Niemiec (35 tys. t/r). Gwnym surowcem eksportowym niklu jest jego
siarczan, produkowany przez KGHM Polska Mied S.A. i sprzedawany gwnie do Czech
i Niemiec, a w 2009 r. do Finlandii, gdzie trafio 82% eksportu (tab. 4). W wikszych
ilociach sprzedawano rwnie nikiel metaliczny (tab. 1). W 2009 r. niemal dwukrotnie, bo
do 1.2 tys. t, zwikszy si rwnie eksport odpadw i zomu niklu.
Polska jest netto importerem wikszoci surowcw niklu, co skutkuje negatywnym wy-
nikiem finansowym w handlu nimi. Ujemne saldo obrotw w niewielkim stopniu byo ago-
dzone wpywami z eksportu siarczanu niklu, ktre w 2009 r. zwikszyy si skokowo do
628 NIKIEL
16.5 mln PLN (tab. 5). Ujemne saldo w obrotach odpadami i zomem niklu, ktre w latach
20072008 wynosio odpowiednio 40 i 15 mln PLN rocznie, w 2009 r. zyskao warto
dodatni, przekraczajc +21 mln PLN. Wartoci jednostkowe importu niklu metalicznego
NIKIEL 629
Tab. 1. Gospodarka surowcami niklu w Polsce
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Spieki tlenku niklu oraz inne
produkty porednie hutnictwa niklu
CN7501 20
Import 0.4 4.0 0.0 1611.4
Eksport 1552.1
Zuycie
p
0.4 4.0 0.0 59.3
Nikiel niestopowy
CN7502 10
Import 1523.0 2410.9 2054.9 3124.6 1200.3
Eksport 461.3 315.0 462.1 261.2 120.6
Zuycie
p
1061.7 2095.9 1592.8 2863.4 1079.7
Stopy niklu
CN7502 20, PKWiU2445110
Produkcja 5.0 23.0 41.0 24.0 9.0
Import 142.3 209.0 275.6 200.9 181.5
Eksport 18.9 1.2 7.4 0.0
Zuycie
p
128.4 232.0 315.4 217.5 181.5
Odpady i zomniklu oraz jego stopw
CN7503, PKWiU3811580
Produkcja 1440.0 1419.0 654.0 151.0 .
Import 2.7 116.4 4896.7 3682.3 3068.7
Eksport 620.1 270.4 290.0 643.5 1183.8
Zuycie
p
822.6 1265.0 5260.7 3189.8 1884.9
Proszki i patki niklu
CN7504
Import 62.1 64.3 98.9 111.3 94.7
Eksport 0.5 2.5 6.3 6.7 7.2
Zuycie
p
61.6 61.8 92.6 104.6 87.5
Siarczan niklu
CN2833 24, PKWiU2013410
Produkcja 2027.0 2082.0 2158.0 2182.0 2123.0
Import 166.1 206.6 170.1 162.9 122.7
Eksport 1075.9 943.1 1174.0 630.8 2080.6
Zuycie
p
1117.2 1345.5 1154.1 1714.1 165.1
Chlorek niklu
CN2827 35
Import 52.7 64.9 91.9 48.9 41.3
Eksport 15.1 13.4 22.1 14.3 15.1
Zuycie
p
37.6 51.5 69.8 34.6 26.2
rdo: GUS
630 NIKIEL
Tab. 2. Kierunki importu niklu do Polski CN 7502 10
t Ni
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 1523 2411 2055 3125 1200
Australia 12
Austria 1 16 51
Belgia 65 227 76 5 4
Brazylia 6 25
Chiny 3 5
Czechy 17 0 2
Finlandia 127 54 19 1 19
Francja 54 112 141 40 22
Hiszpania 37 22 18
Holandia 35 119 289 616 121
Indonezja 12
Kanada 17 13 36 103
Luksemburg 9 116
Niemcy 246 353 311 222 320
Norwegia 270 40 34 190 154
Rosja 416 939 790 1580 195
Sowacja 193 54 18
Szwajcaria 129 93
Ukraina 362 127
Wochy 9 3 36 59
rdo: GUS
Tab. 3. Kierunki importu zwizkw niklu
1
do Polski
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 219 272 262 212 164
Austria 38 35 35 10 79
Belgia 11 5 1 15
Chiny 5 2
Finlandia 16 34 36 5
Francja 48 50 47 105 26
Hiszpania 0 6
Holandia 11 3 20 2
Niemcy 57 125 86 63 50
Norwegia 3
Rosja 5
Wielka Brytania 1 0
Wochy 27 20 26 12 9
1
siarczan CN 2833 24 i chlorek CN 2827 35
rdo: GUS
do Polski obniyy si w 2009 r. o okoo 50% w stosunku do rekordowego ich poziomu
w roku 2007, co byo skutkiem redukcji notowa niklu na LME (tab. 6).
Zuycie
Zuycie niklu metalicznego w Polsce utrzymywao si w ostatnich latach na poziomie
1.12.9 tys. t/r (tab. 1). Gwnym kierunkiem jego uytkowania bya produkcja stali nie-
rdzewnych i stopowych, a take stopw metali nieelaznych, w tym mosidzw wysokoni-
klowych i miedzionikli (m.in. na krki monetarne), ujmowanych w statystykach cznie ze
stopami miedzi. Nikiel by rwnie wykorzystywany jako skadnik superstopw wysoko-
temperaturowych, stopw odlewniczych, powok galwanicznych na wyrobach stalowych
oraz jako katalizator w procesach utwardzania tuszczw rolinnych. Wielko zuycia
w tych dziedzinach nie jest znana. Najwikszym krajowym konsumentem niklu w rnych
postaciach (rwnie zomu stali nierdzewnych i stopw wysokoniklowych) jest Arcelor-
Mittal Poland Huta Warszawa, czoowy producent stali nierdzewnych i specjalnych
(narzdziowych, oyskowych i sprynowych), w tym stopowych Ni-Cr-Mo. Na stosunko-
wo niewielk skal wytwarzane s wyroby walcowane (kilkadziesit ton/rok) oraz wyciska-
ne i cignione (kilkanacie ton/rok) z niklu i stopw niklu, m.in. w Walcowni Metali Nie-
elaznych Gliwice-abdy Sp. z o.o. w Gliwicach (tamy i blachy z mosidzw wysokoni-
klowych), WM Dziedzice S.A. w Czechowicach-Dziedzicach (tamy z miedzionikli i no-
wego srebra CuNiZnPb, krki ze stopw CuNi, CuAlNi, CuNiZn) oraz w zakadach Hut-
men S.A. we Wrocawiu (tamy i krki monetarne z mosidzw niklowych, nowego sre-
bra CuNiZn, miedzionikli i brzali CuAlNi oraz rury miedzioniklowe do wymiennikw
ciepa). Niewielkie iloci niklu katodowego i zomu stali nierdzewnej z udziaem Ni (min.
9%) do produkcji stali konstrukcyjnych, narzdziowych, nierdzewnych i aroodpornych
zuywaa HSW Huta Stali Jakociowych S.A. w Stalowej Woli (60100 t/r Ni), a tak-
NIKIEL 631
Tab. 4. Kierunki eksportu siarczanu niklu z Polski CN 2833 24
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 1076 943 1174 631 2081
Belgia 47
Biaoru 1 1 2 4
Bugaria 1
Czechy 788 707 601 392 33
Estonia 1 1 1
Finlandia 1716
Litwa 3 2 2 2 1
otwa 3
Niemcy 272 229 502 207 276
Rosja 2
Rumunia 6
Serbia 50 20
Sowenia 1
Ukraina 9 2 12 6 1
Wgry 1
rdo: GUS
e inni producenci rnych gatunkw stali z udziaem niklu i wyrobw z nich, m.in. Ferro-
stal abdy w Gliwicach, ISD Huta Czstochowa w Czstochowie, Huta Batory w Cho-
rzowie oraz IMN Gliwice (tamy, druty w tym druty oporowe NiCr).
632 NIKIEL
Tab. 5. Warto obrotw surowcami niklu w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Spiek tlenku niklu oraz inne produkty
porednie hutnictwa niklu
CN7501 20
Eksport 0 0 0 0 77302
Import 41 213 3 0 81022
Saldo -41 -213 -3 0 -3720
Nikiel niestopowy
CN7502 10
Eksport 19030 25321 48349 13191 5338
Import 75485 144242 188514 163543 54099
Saldo -56455 -118921 -140165 -163733 -48761
Stopy niklu
CN7502 20
Eksport 1217 0 99 773 3
Import 10095 15248 23749 13566 15682
Saldo -8778 -15248 -23650 -12793 -15679
Odpady i zomniklu oraz stopwniklu
CN7503
Eksport 2174 2835 4299 2910 52226
Import 122 1973 42891 17800 30798
Saldo +2052 +862 -38592 -14890 +21428
Proszki i patki niklu
CN7504
Eksport 69 234 762 653 690
Import 4977 6305 12582 7540 7673
Saldo -4908 -6071 -11820 -6887 -6983
Zwizki niklu
CN2833 24, 2827 35
Eksport 10433 12231 23958 7706 18505
Import 2800 4436 7486 3543 1955
Saldo +7633 +7795 +16472 +4163 +16550
rdo: GUS
Tab. 6. Warto jednostkowa importu niklu do Polski CN 7502 10
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 49563 59827 91734 52341 45082
USD/t 15371 19110 33068 22410 14694
rdo: GUS
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Podstawowymi rdami niklu s zoa typu laterytowego (Ni-Co) lub krzemianowego,
m.in. Moa i San Felipe (Kuba), Nepoui, Thio, Kouaoua, Tiebaghi (Nowa Kaledonia),
Cerro Matoso (Kolumbia), Bonao (Dominikana), Bulong, Cawse i Murrin Murrin (Au-
stralia) i in., z ktrych urobek przetwarzany jest gwnie na elazonikiel i tlenek niklu.
Znaczne zasoby niklu znajduj si rwnie w polimetalicznych zoach rud siarczkowych,
gdzie prcz Ni wystpuj Cu, Co i platynowce, m.in. Voiseys Bay (Kanada), Norylsk, Pe-
czenga, Monczegorsk (Rosja), Agnew, Kambalda, Mount Keith, Forrestania (Australia)
oraz zoa w RPA, z ktrych produkowane s koncentraty niklu, kamie niklowy, a nastp-
nie nikiel rafinowany. rdem niklu s rwnie rudy innych metali, w ktrych wystpuje
jako pierwiastek towarzyszcy, np. Fe-Ti, Cr, Pt-Au. Pozyskuje si z nich koncentraty
siarczkw Ni. Wanym rdem pozyskiwania niklu s surowce wtrne, zwaszcza zom
wyrobw z jego udziaem.
Globalne zasoby rud zawierajcych min. 1% Ni szacuje si na co najmniej 130 mln t Ni,
z czego 60% przypada na zoa laterytowe i krzemianowe, a 40% na siarczkowe. Naj-
wiksz baz zasobow z udokumentowanych dysponuje Australia (37% w skali globu).
Bogate zoa rud niklowych wystpuj rwnie w Nowej Kaledonii (10% wiatowych zaso-
bw), Rosji (okoo 9%), na Kubie (8%), w Kanadzie (7%), Brazylii (6%), RPA (5%) i Indo-
nezji (5%). Potencjalne znaczenie maj konkrecje manganowe zalegajce na dnie oceanw,
ktrych zasoby jak si uwaa wielokrotnie przekraczaj zasoby niklu na ldzie.
Rudy i koncentraty
Produkcja
Wedug analitykw firmy Roskill Information Services okoo 43% wiatowej produk-
cji grniczej niklu pochodzio ze z rud laterytowych, a pozostae 57% siarczkowych.
Po okresie niemal nieprzerwanego wzrostu trwajcego od pocztku biecej dekady do
2007 r., w cigu ostatnich dwch lat zmniejszya si ona o 12% (rys. 1, tab. 7). Gwn tego
przyczyn bya gwatowna redukcja notowa niklu pod koniec 2008 r., ktrych niski po-
ziom utrzymywa si w pierwszych miesicach 2009 r. Spord ponad 20 krajw wykazu-
jcych produkcj grnicz, okoo 65% poday pochodzio z Rosji, Indonezji, Australii, Ka-
nady, Filipin (debiutujcych w cisej czowce) i Nowej Kaledonii (tab. 7). W tej grupie
naley wyrni Filipiny, bdce jednym z niewielu krajw, gdzie mia miejsce wzrost pro-
dukcji grniczej niklu w ostatnim roku. Byo to zwizane z rozbudow zdolnoci produk-
cyjnych zakadu hydrometalurgicznego Rio Tuba firmy Coral Bay Nickel Corp., przetwa-
rzajcego materia odpadowy zgromadzony w okresie dwudziestoletniej eksploatacji zoa
Tuba Bay okoo 16 mln t (potencja 20 tys. t/r Ni i 1400 t/r Co w postaci mieszaniny
strcanych siarczkw w caoci przeznaczona do rafinacji w zakadzie Sumitomo w Japo-
nii). Na znacznie mniejsz skal rozwj produkcji obserwowano rwnie w Turcji, gdzie od
2005 r. dziaa unikalna instalacja ugowania Caldag firmy European Nickel (docelowo
20.4 tys. t/r Ni i ok. 1 tys. t/r Co w postaci mieszaniny wodorotlenkw, przeznaczonych na
sprzeda do rafinerii w Europie, Australii i Chinach). Reakcj wikszoci wiatowych pro-
ducentw na gwatown redukcj notowa niklu byo jednak ograniczenie bd wstrzyma-
NIKIEL 633
nie produkcji, jak np. w Australii, gdzie pod koniec 2008 r. zamknite zostay nalece do
rosyjskiego Norilsk Nickel kopalnie Silver Swan, Waterloo i Cawse, a w 2009 r. rwnie
zarzdzane przez ten koncern Black Swan i Lake Johnston. Ponadto, w 2009 r. zawieszo-
no prac i ogoszono sprzeda instalacji hydrometalurgicznej na zou Ravensthorpe (doce-
lowo 220 tys. t/r wodorotlenkw Ni-Co z 39 tys. t/r Ni), uruchomionej w maju 2008 r. przez
BHPBilliton. W rezultacie produkcja grnicza Australii obniya si w ostatnim roku o po-
nad 17%. W Kanadzie natomiast spadek poday siga 47%, bdc owocem likwidacji sze-
regu nierentownych kopal rud niklu w okrgu Sudbury/Ontario przez firm Xstrata,
a take wielotygodniowych strajkw w zakadach firmy Vale we wschodniej czci kraju
(m.in. Port Colborne i Voiseys Bay). Ponadto, w wielu krajach, m.in. Gwatemali, Wietna-
mie, Zambii, Dominikanie, Australii i rwnie w Kanadzie, wstrzymano bd zwolniono
tempo realizacji projektw grniczych. Jedynie nieliczne inwestycje byy kontynuowane.
Naleay do nich projekty instalacji hydrometalurgicznych ugowania cinieniowego, bd
ugowania biologicznego (biougowania) na zoach laterytowych w Brazylii (kompleks
grniczy Ona Puma firmy Vale Inco 58 tys. t/r Ni w formie elazoniklu), wspomnianej
Turcji i na Madagaskarze. Podstawow przyczyn zainteresowania rozwojem metod hydro-
metalurgicznych pozyskiwania niklu s ogromne zasoby niskojakociowych rud lateryto-
wych, a przede wszystkim (jak do niedawna sdzono) nisze koszty jednostkowe produkcji
w porwnaniu do klasycznych metod przetwarzania. Do wyjtkw naleaa podjta przez
firm Mirabela Nickel Ltd. w Brazylii budowa konwencjonalnej kopalni odkrywkowej na
uznawanym za jedno z najwikszych odkrytych w ostatniej dekadzie z rud siarczkowych
niklu Santa Rita (zdolno wydobywcza 6.4 mln t/r, 17 tys. t/r Ni w koncentracie
z 1214% Ni, 3.5% Cu i 0.35% Co od koca 2009 r.). Na intensywnoci przybray take
634 NIKIEL
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pn. i r.
Ameryka Pd.
Oceania
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t Ni
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji grniczej niklu
poszukiwania nowych z niklu w Chinach, prowadzone przez australijsko-chiskie spki
eksploracyjne (m.in. w prowincji Jilin); podobnie jak zaangaowanie chiskich inwestorw
w innych krajach (Filipiny projekt Nonoc, Australia Avebury, Zambia Munali).
Na podstawie dotychczasowych publikacji szacuje si, e w okresie 20112015 moliwy
NIKIEL 635
Tab. 7. wiatowa produkcja grnicza niklu
tys. t Ni
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Albania 1.0 1.4 0.6 0.8
w
0.6
Finlandia
1
3.5
w
2.8
w
3.5
w
6.2
w
1.6
Grecja
2
23.2 21.7 21.2 18.6 10.2
Hiszpania 5.4 6.4 6.6 8.1 8.0
Macedonia
3
7.8 10.9 15.0 15.1
w
12.0
Norwegia
1
0.3 0.4 0.4 0.4
w
0.3
Polska
2
0.7 0.7 0.6 0.5 0.6
Rosja
2,s
315.0 320.0 279.8 277.0 261.5
Serbia 0.8 7.1 4.7
Ukraina 6.0 12.0 12.0 8.0 0.0
EUROPA 362.9
w
376.3
w
340.5
w
341.8
w
299.5
Botswana
2
28.2 26.8 24.7 22.9 25.8
Maroko 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
RPA
1
42.4 41.6 37.9 31.7 34.6
Zambia 0.8
w
1.5
Zimbabwe
1
9.3 8.8 8.6 6.4 4.9
AFRYKA 80.0 77.3 71.3 61.9
w
66.9
Dominikana
2
28.7 29.7 29.1 18.8
Kanada
1
199.9 232.9 254.9 259.6 136.6
Kuba 73.8 73.4 73.9 67.3
w
65.0
AMERYKA PN. i R. 302.4 336.0 357.9 345.7
w
201.6
Brazylia
2
36.3 36.6 35.0
w
37.1 38.1
Kolumbia
2
89.0 94.1 100.5
w
77.0
w
72.0
Wenezuela
2
16.9 16.6 15.7 10.9 10.4
AMERYKA PD. 142.2 147.3 151.2
w
125.0
w
120.5
Chiny 72.7 82.1 66.4 79.5
w
81.1
Filipiny 28.5 64.7 91.4 80.6
w
137.4
Indonezja
2
150.0 150.0 201.4
w
210.3
w
184.8
Kazachstan
s
0.5 1.0 1.2 1.6
Turcja 0.7 1.9 1.7 11.3
AZJA 252.4 299.7 362.1
w
372.0
w
414.6
Australia
1
190.1 168.2 184.0 199.8
w
165.0
Nowa Kaledonia
2
111.9 103.0 125.2 102.6 92.6
OCEANIA 302.0 271.2 309.2 302.4
w
257.6
W I A T 1441.9
w
1507.8
w
1592.2
w
1548.8
w
1360.7
1
zawarto Ni w koncentracie
2
zawarto Ni w rudzie
3
zawarto Ni w elazoniklu
rda: MY, WNMS
jest przyrost wiatowych zdolnoci grnictwa niklu o ponad 700 tys. t/r, z czego okoo
2/3 stanowi bd instalacje pozyskiwania niklu z rud laterytowych.
Do najwikszych dziaajcych na globalnym rynku surowcw niklu producentw grni-
czych nale korporacje midzynarodowe, tworzce rwnoczenie czowk producentw
hutniczych: rosyjski gigant Norilsk Nickel, brytyjska BHP Billiton z oddziaem Nickel
West w Australii (w skad ktrego wchodz kopalnie Leinster i Mount Keith, zakad prze-
rbczy w Kambalda, huta Kalgoorlie i rafineria Kwinana), brazylijsko-kanadyjska Vale
Inco i kanadyjsko-australijska Xstrata Nickel (z kopalniami w okrgu Sudbury/Ontario,
Raglan/Quebec i Sinclair w Australii oraz projektem Falcondo na Dominikanie). Norilsk
Nickel zarzdza od 2006 r. aktywami niklowymi fiskiej OM Group (11% udziaw w ko-
palni Talvivaara, oraz cao w rafinerii Harjavalta), a od 2007 r. take przedsiwzi-
ciami grniczymi Nkomati w RPA(50% udziaw) i Tati Nickel w Botswanie (100%). Na
terenie Rosji do struktur Norilsk Nickel nale dwie spki: Polar skupiajca zakady
grnicze i rafinerie na pwyspie Tajmyr, oraz Kola MMC z oddziaami na Pw. Kols-
kim. Ich produkcja w ostatnim roku rwnie ulega wyranemu ograniczeniu.
Obroty
Handel midzynarodowy rudami i koncentratami niklu, kamieniem niklowym oraz siarcz-
kami strcanymi nie jest przedmiotem statystyk. Wiadomo jednak, e w porwnaniu z pozio-
mem handlu niklem metalicznym i zomami jego skala jest niewielka, gwnie ze wzgldu na
wysoki stopie integracji produkcji. Eksporterami rud i koncentratw niklu s: Indonezja i Fi-
lipiny do Japonii i Chin; Nowa Kaledonia rwnie do Japonii (ruda saprolitowa przeta-
piana na elazonikiel), Australii (do rafinerii Yabulu, zaopatrywanej rwnie w rud lateryto-
w z Indonezji i Filipin) i Chin; Australia do Finlandii, Norwegii, Chin i Kanady; Norwe-
gia do Finlandii; a take od niedawna Hiszpania, dostarczajca koncentraty do Chin. Po-
ziom obrotw nimi nie przekracza kilku procent produkcji grniczej. Wiksze znaczenie ma
handel kamieniem niklowym. Jego gwnymi dostawcami s: Botswana (BCL) do rafinerii
firmy Xstrata w Norwegii i Zimbabwe; Indonezja do Japonii; Kanada (Xstrata) do was-
nej huty Kristiansand w Norwegii oraz rafinerii Claydach firmy Vale Inco w Wielkiej Bry-
tanii; Australia (BHP Billiton) gwnie do Japonii i Finlandii oraz Chin (do hut Jinchuan
Group); Kuba do Kanady; Nowa Kaledonia do Francji i Chin; Australia (BHP Billiton)
i Brazylia (Fortaleza/Votorantim Group) do Finlandii; a take Australia do Chin (w ramach
kontraktu na dostawy 120 tys. t matte z huty Kalgoorlie do Jinchuan w okresie 20052010).
Jedynym wiatowym eksporterem strcanych siarczkw jest Kuba (Moa Nickel), sprzedajca
wikszo produkcji do Cobalt Refining Company w Kanadzie. Mimo bliskoci rynku ame-
rykaskiego, surowce niklu pochodzenia kubaskiego (rwnie przetworzone metalurgicznie
w Kanadzie) nie s tam sprzedawane, ze wzgldu na utrzymywanie embarga na ich dostawy.
Importerami niej przetworzonych surowcw niklu jest wikszo krajw europejskich oraz
Chiny, sprowadzajce zarwno rud, gwnie laterytow z 2% Ni (z Filipin, Indonezji i Nowej
Kaledonii), jak i koncentraty niklu (z Australii, Hiszpanii i Kanady), a take kamie niklowy.
Nikiel hutniczy
Produkcja
Do surowcw niklu pozyskiwanych na drodze przetwrstwa hutniczego nale obok ni-
klu metalicznego w postaci katod, proszku i granul rwnie elazonikiel, tlenek i sole
636 NIKIEL
niklu. Produkty porednie, jak: kamienie Ni-Co i Ni-Cu-Co (m.in. z Botswany, Indonezji,
Australii) oraz strcane siarczki Ni-Co (produkowane wycznie na Kubie) s zazwyczaj
traktowane jako produkty grnictwa. Produkcj niklu metalicznego i tlenku niklu wykazuje
zarwno wikszo producentw grniczych, jak i kraje pozbawione z rud Ni, ale dyspo-
nujce duym potencjaem hutnictwa stali, jak Japonia. Na importowanych koncentratach
bazuj rwnie due rafinerie w Norwegii, Finlandii, Francji i Wielkiej Brytanii. elazoni-
kiel wytwarzany jest przede wszystkim w krajach dysponujcych zoami laterytowych rud
niklu oraz w Japonii i Rosji.
wiatow produkcj hutnicz niklu przez kilkanacie lat charakteryzowa trend rosncy,
ktry w ostatnich dwch latach uleg odwrceniu (rys. 2). W 2009 r. poda wyej przetworzo-
nych surowcw niklu zmniejszya si w skali globalnej o 5.6% w stosunku do rekordowego
roku 2007. Wyjtek stanowiy kraje Azji, a zwaszcza Chiny, gdzie w okresie 20052009 pro-
dukcja wzrosa ponad 2.5-krotnie, a w porwnaniu z poprzednim rokiem o okoo 27%
(tab. 8). Jednak w skali wiata, w wyniku reakcji producentw niklu na spadek cen i osa-
bienie zapotrzebowania, czasowo wyczonych zostao okoo 250 tys. t/r zdolnoci produk-
cyjnych hutnictwa niklu. Przesanki wzrostu popytu, ktre pojawiy si w poowie 2009 r.
ze strony producentw stali nierdzewnych, pozwalaj przewidywa oywienie produkcji ni-
klu metalicznego. Wedug ocen International Nickel Study Group w 2010 r. moe ona
wzrosn o okoo 5%, przekraczajc poziom 1.4 mln t. W dalszej perspektywie rozwj pro-
dukcji zwizany bdzie m.in. z realizacj inwestycji niklowych w Brazylii, gdzie planowane
jest uruchomienie nowego kompleksu hutniczego Barro Alto firmy Anglo American (do-
celowo 36 tys. t/r Ni od 2011 r.) oraz rozbudow potencjau rafinerii Niquelandia firmy Vo-
torantim Metais (z 27 tys. t/r do 37 tys. t/r).
NIKIEL 637
Europa b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pn. i r.
Ameryka Pd.
Oceania
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t Ni
Rys. 2. Struktura geograficzna wiatowej produkcji hutniczej niklu
Najwikszymi producentami hutniczymi surowcw niklu w skali globalnej s: rosyjski
Norilsk Nickel (potencja okoo 300 tys. t/r), Vale Inco (220 tys. t/r) i Xstrata (120 tys. t/r)
z Kanady oraz BHP Billiton z Wielkiej Brytanii (180 tys. t/r), a take: chiski Jinchuan
Nonferrous Metal Co. (100 tys. t/r), francuska Eramet Group (60 tys. t/r) oraz poudnio-
woafrykaska Anglo American.
638 NIKIEL
Tab. 8. wiatowa produkcja hutnicza surowcw niklu
tys. t Ni
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Austria
1
1.0 0.9 0.9 0.5
w
0.7
Finlandia
2
39.2 47.5 54.9 51.1
w
46.8
Francja
2
12.5 13.7 16.8 13.7
w
13.9
Grecja
1
19.2 17.7 18.7 16.7 8.3
Macedonia
1
8.1 10.9 15.3 15.0 12.0
Norwegia 84.9 82.0 87.6 88.7 88.6
Rosja
3,4
269.4
w
275.7
w
268.8
w
261.5
w
255.5
Serbia 0.8 7.1 4.7
Ukraina
1
13.0 15.9 20.6 24.7 15.8
w
17.8
EUROPA 484.4
w
501.1
w
518.5
w
520.0
w
464.1
RPA 42.4 41.6 37.9 31.7 34.4
Zimbabwe 13.1 17.5 14.7 11.9 9.2
AFRYKA 55.5 59.1 52.6 43.6 43.6
Dominikana
1
28.7 29.7 29.1 18.8 0.0
Kanada 139.7 146.9 153.6 167.7 116.9
Kuba
3
38.7 42.0 41.5 35.6 33.0
AMERYKA PN. i R. 207.1 218.6 224.2 222.1 149.9
Brazylia
5
30.3 31.2 31.5 30.2 28.1
Kolumbia
1
52.7 51.1
w
49.3
w
41.7
w
51.8
Wenezuela 16.9 16.6 15.7 10.9 10.4
AMERYKA PD. 99.9 98.9
w
96.5
w
82.8
w
90.3
Chiny 97.8 136.6 199.3 200.3 253.8
Indonezja
1
7.3 14.5 18.5 17.6 12.6
Japonia
3,4
165.5 152.5 161.5
w
158.2 144.3
Korea Pd. 2.5 21.6
AZJA 270.6 303.6 379.3
w
378.6 432.3
Australia
6
130.7 113.9 111.2 104.4
w
129.3
Nowa Kaledonia
1
46.7 48.7 44.9 37.5 38.2
OCEANIA 177.4 162.6 156.1 141.9
w
167.5
W I A T 1294.9
w
1343.9
w
1427.2
w
1389.0
w
1347.7
1
w caoci elazonikiel
2
nikiel rafinowany i zwizki niklu
3
tlenki Ni
4
nikiel rafinowany, elazonikiel i zwizki niklu
5
elazonikiel i nikiel rafinowany
6
w tymNi z instalacji ugowania cinieniowego
rda: MY, WNMS
Wrd krajw wykazujcych produkcj hutnicz surowcw niklu cis czowk two-
rz: Rosja, z firm Norilsk Nickel (huty Sewieronikiel i Pechenganikiel), a take w zaka-
dami Re Nikiel, Ufalejnikiel i Juuralnikiel; Japonia (Pacific Metals Pamco, Sumi-
tomo Metal Mining, Nippon Yakin Kogyo); Australia (rafinerie Kwinana i Yabulu oraz
huta Kalgoorlie firmy BHP Billiton); Kanada (Xstrata Nickel, Vale Inco, Cobalt Refi-
ning Company); oraz Chiny szybko zwikszajce produkcj z surowcw importowanych,
ktrej poziom w 2009 r. niemal dorwnywa wielkoci poday Rosji. Na wymienione kraje
przypadao w ostatnim roku okoo 67% globalnej poday niklu (w tym 19% na Rosj,
18.8% na Chiny, 10.7% na Japoni, 10% na Australi i 8.7% na Kanad). Pro-
dukcja Australii, po wyranym ograniczeniu w latach 20062008, ulega ostatnio oywieniu,
gwnie w wyniku rozbudowy zdolnoci produkcyjnych rafinerii Yabulu (z 31 tys. t/r do
76 tys. t/r). Ta ostatnia, podobnie jak instalacja hydrometalurgiczna Ravensthorpe, zostaa
w 2009 r. wystawiona przez firm BHP Billiton na sprzeda (jej nabywc zosta australijski
miliarder Clive Palmer). W Kanadzie natomiast, w wyniku strajkw pracownikw kom-
pleksu hutniczo-rafineryjnego Sudbury firmy Vale, nastpi okoo 30-procentowy spadek
produkcji hutniczej.
Do duych producentw niklu naleay rwnie kraje europejskie: Norwegia (rafineria
Nikkelverk firmy Xstrata Nickel), Finlandia (rafineria Harjavalta/Norilsk Nickel) i Wiel-
ka Brytania (Clydach Vale Inco). W Chinach, nalecych do najwikszych konsumen-
tw stali nierdzewnej na wiecie, w zwizku z niedoborami poday niklu do jej wytwarza-
nia, opracowano i wdroono technologi otrzymywania nowego stopu (tzw. nickel pig iron
z 25% lub 8% Ni) z importowanych ubogich rud laterytowych, stosowanego jako substy-
tut niklu metalicznego. W 2008 r. w zwizku z redukcj notowa niklu, a take wysok
energochonnoci i kosztami wspomnianej technologii, wielu wytwrcw owego stopu za-
wiesio dziaalno. W rezultacie okoo 7.8 mln t zakupionej rudy (przy cznym imporcie
12.3 mln t) pozostao na koniec roku w magazynach portowych. Warto zaznaczy, e
w 2008 r. powstay w Chinach dwie pierwsze instalacje hydrometalurgiczne, w ktrych na
drodze kwanego ugowania importowanej rudy laterytowej pozyskiwany by nikiel rafino-
wany (Jiangxi Jiangli New-Type Materials 10 tys. t/r, w przyszoci 100 tys. t/r; oraz
Guangxi Yulin Weinie 5 tys. t/r, docelowo 18 tys. t/r w 2009 r.). Stwarza to perspektyw
szybkiej likwidacji nadmiernych zapasw rudy. Now rafineri niklu z przeznaczeniem do
produkcji stali nierdzewnej uruchomi rwnie w Chinach zagraniczny inwestor Vale In-
co (98% udziaw). Zakad Vale Inco New Nickel Materials (Dalian) o zdolnociach pro-
dukcyjnych 32 tys. t/r wysokiej czystoci Ni bdzie zaopatrywany w surowce importowane
z Nowej Kaledonii (zakad Goro).
Istotny wpyw na ksztatowanie si wiatowej poday niklu metalicznego maj surowce
wtrne, gwnie zomy stali nierdzewnych, stopw i superstopw, wykorzystywane bezpo-
rednio do wytwarzania tych samych wyrobw, a take zuyte baterie Ni-Cd i NiMH, roz-
twory i szlamy odpadowe przemysu galwanotechnicznego, zuyte materiay ogniotrwae
i katalizatory. Ograniczenia poday tych surowcw powoduj automatycznie wzrost zapo-
trzebowania na nikiel pierwotny i zwyk jego cen, a to z kolei ponownie zwikszone za-
interesowanie taszymi surowcami wtrnymi (ocenia si, e w krajach zachodnich 1% obni-
ki konsumpcji zomu pociga za sob zwikszenie zuycia niklu pierwotnego o 10 tys. t). Mi-
mo, i oficjalne statystyki recyklingu zomw z udziaem niklu nie s prowadzone, poziom
ich wykorzystania na wiecie szacuje si na 4.44.6 mln t/r z okoo 350 tys. t Ni (w USA
w 2009 r. okoo 42% cznego zuycia).
NIKIEL 639
Obroty
Ocenia si, e w obrocie midzynarodowym znajduje si regularnie okoo 50% rocznej
produkcji niklu metalicznego, tj. 600700 tys. t/r. Za najwikszego wiatowego dostawc
tego metalu, jak rwnie zomu stali nierdzewnej, uznawana bya Rosja. W ostatnim czasie
dostawy te znacznie si zmniejszyy za spraw wprowadzenia zakazu eksportu zomu przez
rzd rosyjski. Podobne restrykcje ogosiy w ostatnim czasie rwnie Chiny (15% ca na
eksport niklu metalicznego oraz zakaz przerobu usugowego koncentratw). Wikszo ni-
klu z Rosji trafiaa do magazynw LME w Rotterdamie i w Londynie, a take do Finlandii
i Szwajcarii. Mniejsze dostawy, rzdu 100150 tys. t/r, wykazyway: Kanada, Australia,
Norwegia, Finlandia i Brazylia. Najwikszymi importerami niklu rafinowanego pierwotne-
go s: USA (ostatnio 140160 tys. t/r Ni), Niemcy (4080 tys. t/r), Japonia (6065 tys. t/r)
oraz Tajwan, Wochy, Wielka Brytania, Francja, Korea Pd. i Chiny.
Zuycie
Odporno niklu na korozj, wytrzymao mechaniczna, trwao i walory estetyczne,
a take waciwoci magnetyczne sprawiaj, e metal ten znajduje szereg zastosowa. Sza-
cuje si, e wchodzi on w skad ponad 300 tysicy produktw wykorzystywanych przez
konsumentw indywidualnych, w przemyle, wojskowoci, lotnictwie, transporcie i budow-
nictwie. Najwaniejszym kierunkiem jego uytkowania jest produkcja stali nierdzewnych
(61% globalnego zuycia w 2009 r.), w ktrych udzia tego metalu siga 812% (stale aus-
tenityczne) lub 14% (pozostae gatunki, za wyjtkiem stali ferrytycznych, ktre nie zawie-
raj niklu). Globalna produkcja stali nierdzewnych (pochodzca w okoo 4548% ze zomu
ich wyrobw) w latach 20062007 sigaa okoo 28 mln t/r., w 2008 r. ulega ograniczeniu
do 23.6 mln t, a w pierwszej poowie 2009 r. do zaledwie 10.8 mln t, tj. o 27% poniej
poziomu z analogicznego okresu poprzedniego roku, gwnie w zwizku z recesj i kryzy-
sem przemysu stalowego w USAi krajach Unii Europejskiej. W drugiej poowie ostatniego
roku pojawiy si jednak na rynku wyrane oznaki oywienia popytu, stanowice bodziec
do wzrostu produkcji stali nierdzewnych. Najwysze tempo rozwoju zapotrzebowania na ni-
kiel obserwowano w krajach azjatyckich, a zwaszcza w Chinach (20%/r w ostatnich la-
tach), gwnie za spraw rozbudowy potencjau tamtejszego stalownictwa. Ocenia si, e rea-
lizacja wszystkich planowanych inwestycji w chiskim przemyle stalowym moe w 2010 r.
przynie wzrost zdolnoci produkcyjnych stali nierdzewnych do ponad 16 mln t/r. Ich pro-
dukcja osignaby wwczas poziom 10 mln t. Wedug ocen Roskill Information Services
do 2025 r. zapotrzebowanie na stale nierdzewne w Chinach bdzie si zwiksza w tempie
79% rocznie, osigajc poziom 25 mln t.
Inne wane kierunki uytkowania niklu to produkcja stali stopowych (10% zuycia),
a take stopw z innymi metalami nieelaznymi, m.in. z miedzi miedzionikle, oraz alu-
minium, kobaltem i chromem (12%), platerowanie (11%), a take: katalizatory dla petroche-
mii (proszek), baterie doadowywane, hologramy na kartach patniczych, matryce do tocze-
nia pyt CD i DVD, monety (cznie 6%, przy dynamicznie rosncym zapotrzebowaniu na
nikiel w sektorze baterii). Zwizki chemiczne niklu stanowi m.in. skadnik akumulatorw,
farb i rodkw chemicznych. Proporcje zuycia niklu rni si w poszczeglnych krajach;
przykadowo w USA w 2009 r. produkcja stali nierdzewnych i stopowych stanowia 45%
konsumpcji niklu pierwotnego, na superstopy i inne stopy metali nieelaznych z Ni przypa-
dao 39%, na powoki galwaniczne 11% i na inne zastosowania 5%. Wrd koco-
wych uytkownikw wyrobw z niklu w USA dominowa transport (32%), a na pozostae
640 NIKIEL
brane przypadao odpowiednio: przemys chemiczny 14%, elektronika 10%, budow-
nictwo 8%, wyroby metalowe 8%, przemys petrochemiczny 8%, artykuy gospo-
darstwa domowego 6%, maszyny i urzdzenia 6%, inne 8%.
Globalne zuycie niklu i stopw niklu maksymalny poziom okoo 1.4 mln t osigno
w 2006 r., w stosunku do ktrego w 2009 r. obniyo si o 18% (tab. 9). Negatywny wpyw
na jego rozwj wywary nie tylko pocztki wiatowego kryzysu finansowo-gospodarczego,
ale take utrzymujce si w latach 20062007 wysokie notowania niklu, ktre wymusiy po-
NIKIEL 641
Tab. 9. wiatowe zuycie niklu rafinowanego
tys. t Ni
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Austria 6.4 7.0 8.1 8.4 6.0
Bugaria 2.0 0.2 0.4 0.4 0.3
Czechy 1.8 2.0 3.0 2.5 2.9
Dania 0.3 0.5 0.4 0.5 0.6
Finlandia 50.0 55.0 36.0 34.5 20.4
Francja 30.5 32.7 28.9 29.7 22.7
Grecja 0.1 0.2 0.2 0.2 0.2
Hiszpania 45.0
w
52.5 44.0
w
40.0
w
27.5
Holandia 2.5 2.0 3.2 5.5 2.0
Macedonia 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Niemcy 96.1
w
105.5
w
96.5
w
90.9
w
0.1
Norwegia 0.4 0.3 0.4 0.4 0.4
Polska 1.1 2.1 2.0 3.2 1.3
Portugalia 0.4 0.7 0.4 0.5 0.3
Rosja 26.4 24.7 26.0 27.0 23.3
Rumunia 1.3 1.3 1.3 1.3 1.2
Sowenia 2.8 2.8 2.5 2.2 2.0
Szwajcaria 0.7 0.7 0.8 0.8 0.6
Szwecja 34.9 39.0 36.5 31.5 24.0
Ukraina 4.7 5.5 5.4 5.0 5.0
Wgry 0.4 0.4 0.4 0.4 0.3
Wielka Brytania 32.8
w
30.0
w
30.2 28.4 17.9
Wochy 59.7 71.0 53.8 45.1 47.1
EUROPA 446.4
w
490.2
w
421.6
w
401.7
w
234.8
RPA 30.5 40.5 31.5 24.9 29.7
Zimbabwe 1.5 1.2 2.1 2.1 1.6
AFRYKA 32.0 41.7 33.6 27.0 31.3
Kanada 11.9 7.9 6.5 5.8 4.8
Kuba 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0
Meksyk 2.5 2.7 3.2 3.0 2.4
USA 136.1 144.8 134.6 126.6 90.3
AMERYKA PN. i R. 150.7 155.4 144.3 135.4 97.5
szukiwanie jego taszych substytutw. W konsekwencji, w ostatnich dwch latach produk-
cja przewyszaa wielko zapotrzebowania, powodujc przyrost zapasw. Najwyszy po-
ziom konsumpcji niklu wykazuj Chiny, na ktre w 2009 r. przypadao 39% wiatowego
zuycia, podczas gdy na kontynent azjatycki, bdcy najwikszym orodkiem wykorzysta-
nia niklu 66%. Udziay pozostaych kontynentw byy znacznie nisze: Europy 21%,
Ameryki Pn. i r. niespena 9% (w tym 8% USA), a Afryki, Ameryki Pd. i Oceanii
cznie 4%. Prognozy International Nickel Study Group, uwzgldniajce wysok dy-
namik przyszego rozwoju zuycia stali nierdzewnych w Chinach i innych krajach Azji,
wskazuj na moliwy wzrost globalnego zapotrzebowania na nikiel do 1.39 mln t w 2010 r.,
tj. o okoo 22% w stosunku do roku 2009.
Najwysz dynamik rozwoju popytu przewiduje si w sektorze baterii i akumulatorw
z udziaem niklu, w tym ogniw typu NiMH, ktre na du skal s wykorzystywane w tele-
komunikacji, systemach owietlenia awaryjnego oraz produkcji samochodw z hybrydo-
wym napdem spalinowo-elektrycznym, ktrych produkcja szybko ronie, podsycana eska-
lacj cen paliw i zaostrzaniem norm rodowiskowych. Jak si ocenia, w 2009 r. do produk-
cji baterii rnych typw zuyto globalnie 36 tys. t Ni; okoo 5% przypadao na baterie
przemysowe, 30% na ogniwa samochodowe (HEV), a 65% na baterie przenone
(tzw. paluszki). Naley zaznaczy, e perspektywa zastpienia konwencjonalnych akumu-
642 NIKIEL
Argentyna 1.0 0.9 0.8 1.1 0.4
Brazylia 23.5 22.3 23.0 20.7 21.9
Chile 0.2 0.2 0.2 0.3 0.2
AMERYKA PD. 24.7 23.4 24.0 22.1 22.5
Chiny
1,s
195.0 255.0 330.0
w
364.8
w
442.5
Filipiny 0.1
w
0.1
w
0.1
w
0.1
w
0.1
Indie 29.9 33.0 33.0 32.0 32.1
Indonezja 0.9 0.8 0.8 0.8 0.8
Japonia 172.8 183.2 169.0 157.6 121.3
Kazachstan 0.1 0.1 0.2 0.2 0.1
Korea Pd. 99.0 92.9 62.5 56.0 66.9
KRL-D 1.4 1.6 1.3 1.2 1.2
Malezja 0.8 0.5 0.9 0.9 0.9
Singapur 4.1 4.0 4.1 4.1 4.1
Tajlandia 2.9 2.5 2.8 2.8 3.1
Tajwan 76.0 94.0 69.5 55.0 70.8
Turcja 3.3 3.2 3.0 2.8 2.4
Wietnam 0.8 0.7 0.6 0.8 1.0
AZJA 588.1
w
672.6
w
678.8
w
680.1
w
749.1
Australia 2.4 2.5 2.5 2.5 2.4
Nowa Zelandia 0.0 0.4 0.4 0.4 0.3
OCEANIA 2.4 2.9 2.9 2.9 2.7
W I A T 1244.3
w
1386.2
w
1305.2
w
1269.2
w
1137.9
1
cznie z Hong-Kongiem
rda: MI, WNMS, INSG
latorw oowiowych bateriami NiMH jest w pewnym stopniu ograniczona rosnc konku-
rencj baterii litowo-jonowych. Renesans, zwizany ze znaczn zwyk cen gazu ziemnego,
przeywa sektor energii jdrowej w USA, gdzie przewiduje si budow od 15 do 33 no-
wych elektrowni. Oznacza to wzrost zapotrzebowania na stale austenityczne. Rwnie pro-
jektowana w wielu miejscach budowa farm wiatrowych bdzie skutkowa wzmoonym po-
pytem na akumulatory niklowe. Przyczynkiem do rozwoju zapotrzebowania na nikiel mog
by rwnie intensywne badania nad opracowaniem nowych typw baterii z udziaem ta-
kich materiaw, jak piana niklowa, wodorotlenek niklu, a take stop La-Ni-Co.
Ceny
Poziomem odniesienia dla cen niklu ustalanych w transakcjach na rynku midzynaro-
dowym s notowania Londyskiej Giedy Metali. W latach 20052009 podlegay one
gwatownym zmianom, ktrych powodem byo rosnce w szybkim tempie zapotrzebowanie
na stale nierdzewne i specjalne w krajach Azji, zwaszcza w Chinach, a pod koniec analizo-
wanego okresu zaamanie koniunktury gospodarczej w USAi innych krajach zachodnich
(tab. 10). Zwyka notowa trwaa nieprzerwanie od listopada 2005 r. do maja 2007 r., kiedy
osigny one historyczne maksimum 54.2 tys. USD/t. Sprzyjaa temu redukcja zapasw
giedowych, ktre stopniay do zaledwie 8 tys. t. Tak wysoka cena metalu wymusia ograni-
czenia produkcji stali nierdzewnych i spadek zamwie na nikiel, skutkujc ju w sierpniu
wzrostem jego zapasw do 30 tys. t Ni i redukcj notowa do okoo 25 tys. USD/t. Koniec
roku przynis obnik do niespena 26 tys. USD/t, zwiastujc nadchodzcy kryzys zapo-
trzebowania. Na pocztku 2008 r. miaa miejsce nieznaczna poprawa notowa, bowiem ni-
kiel zdroa z 27.7 USD/t w styczniu do 31.2 tys. USD/t w marcu, ale w kolejnych mie-
sicach jego cena systematycznie spadaa do 9.7 tys. USD/t w grudniu. W ujciu rednio-
rocznym notowania tego metalu obniyy si o 43%. Na koniec roku zapasy niklu na LME
osigny poziom 78.4 tys. t (wzrost z okoo 48 tys. t w styczniu), podczas gdy w magazy-
nach producentw i konsumentw pozostawao dodatkowe 76 tys. t. Pocztek 2009 r. przy-
nis nieznaczn zwyk notowa do 11.3 tys. USD/t w styczniu, ale ju w marcu obni-
yy si one do niespena 9.7 tys. USD/t. W kolejnych miesicach ceny niklu stopniowo pi-
y si w gr, zwykujc wyranie w trzecim kwartale roku, z maksimum 19.6 tys. USD
w sierpniu. Byo to po czci rezultatem wprowadzenia programw antykryzysowych w co
najmniej 23 krajach wiata, a take ogranicze poday wiodcych producentw kanadyjskich,
przy utrzymujcym si wysokim popycie krajw azjatyckich (zwaszcza Chin). W ostatnich
miesicach roku, w wyniku osabienia zapotrzebowania brany samochodowej i lotniczej
w USA oraz utrudnionego dostpu do kredytw, notowania giedowe niklu ulegy redukcji,
obniajc si w grudniu do 17.1 tys. USD/t. W ujciu redniorocznym za metal pacono pra-
wie 31% mniej ni rok wczeniej i niemal 61% ni w rekordowym roku 2007. Mia na
to wpyw stan zapasw giedowych, ktre w cigu ostatnich dwunastu miesicy zwikszyy
si ponad dwukrotnie, z 72.8 tys. t w styczniu do 158 tys. t na koniec roku.
NIKIEL 643
Tab. 10. Ceny niklu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Nikiel rafinowany
1
14732.72 24286.81 37181.01 21103.64
w
14644.0
1
99.8% Ni, cena rednioroczna spot na LME, USD/t MB
NIOB
Mineraami uytecznymi niobu (Nb), nazywanego rwnie columbium, s tlenki z grupy
pirochloru oraz szeregu izomorficznego columbit-tantalit. Najwaniejszym obecnie rd-
em s due karbonatytowe zoa pirochloru, eksploatowane gwnie w Brazylii i Kanadzie.
Jego koncentraty s standardowym surowcem do produkcji elazoniobu. Natomiast trady-
cyjne rdo koncentraty niobitu (columbitu) lub niobitowo-tantalitowe maj
mniejsze znaczenie, lecz s nadal podstawowym surowcem do otrzymywania piciotlenku
niobu, wykorzystywanego do produkcji niobu metalicznego i elazoniobu wysokiej jako-
ci. Na ograniczon skal wykorzystywane s rda wtrne zom i odpady, w tym
Nb-none ule cynowe.
Niob, ze wzgldu na zastosowania w kosmonautyce, lotnictwie, przemyle zbrojenio-
wym oraz samochodowym i energetyce, jest surowcem o znaczeniu strategicznym. Poda
jego surowcw na rynkach midzynarodowych w okresie 20042009 podlegaa duym wa-
haniom, by w roku 2005 i latach 20072009 osign rekordowe wielkoci 6264 tys. t/r
Nb. Silnym wzrostom sprzyjaa dobra koniunktura w stalownictwie (wysokowytrzymae
stale niskostopowe HSLA, stale nierdzewne), przede wszystkim w Chinach, Japonii, USA,
krajach europejskich i Korei Pd. Przysze zapotrzebowanie zwizane jest bezporednio
z rozwojem produkcji stali, a zwaszcza superstopw (stopy prniowe Fe-Nb, Ni-Nb),
a w dalszej perspektywie wykorzystaniem stopw Nb-Ti w nadprzewodnictwie (akcele-
ratory czstek, magnetyczne noniki pamici i in.).
Przedmiotem obrotu rynkowego s koncentraty pirochloru (ok. 60% Nb
2
O
5
) i niobitu
(inaczej columbitu) z 65% Nb
2
O
5
+Ta
2
O
5
, oraz elazoniob (6268%, rednio 66% Nb),
niob niklowy (63% Nb), piciotlenek niobu (ponad 99% Nb
2
O
5
), niob metaliczny (ponad
99% Nb), wglik niobu (okoo 87% Nb), proszek i stopy niobu.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce brak jest z kopalin niobu i realnych perspektyw na ich odkrycie.
Produkcja
Surowce niobu nie s produkowane w Polsce.
Obroty
Zapotrzebowanie pokrywane jest importem bardzo zmiennych iloci 18 do 187 kg/r
niobu nie obrobionego, proszkw niobu i wyrobw z niobu, gwnie z Niemiec, Chin,

USA, Wielkiej Brytanii i Holandii (tab. 1). Obroty tymi surowcami s ujmowane w statysty-
kach wraz z renem, jednak naley sdzi, e gwna cz obrotw przypada na niob.
W roku 2008 wystpi eksport w iloci 6 kg, a odbiorc bya Wielka Brytania.
Najwaniejszym surowcem niobu sprowadzanym do Polski jest elazoniob (tab. 2).
Wikszo jego dostaw pochodzi z Brazylii i Holandii. Wielko importu jest zmienna i za-
ley od zapotrzebowania przemysu stalowniczego. W latach 20062009 odnotowano rw-
nie jego eksport do Hiszpanii, Holandii, Niemiec, Sowacji oraz Ukrainy.
Saldo obrotw niobem metalicznym i jego wyrobami w latach 20052007 oraz w roku
2009 byo ujemne i wykazywao znaczne wahania, z kolei zanotowany w roku 2008 re-
eksport o wartoci znacznie przekraczajcej warto importu sprawi, e przyjo ono war-
to dodatni (tab. 3). Natomiast dla elazoniobu ujemne saldo, wskutek rozwijajcego si
646 NIOB
Tab. 1. Gospodarka niobem i renem w Polsce CN 8112 92 31, 8112 99 30
kg
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 87 187 162 18 38
Eksport 6
Zuycie
p
87 187 162 12 38
rdo: GUS
Tab. 2. Gospodarka elazoniobem w Polsce CN 7202 93
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 104 241 377 226 244
Eksport 69 55 28 48
Zuycie
p
104 172 322 198 196
rdo: GUS
Tab. 3. Warto obrotw surowcami niobu w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Niob i ren
CN8112 92 31, 8112 99 30
Eksport 102
Import 181 88 74 28 47
Saldo -181 -88 -74 +74 -47
elazoniob
CN7202 93
Eksport 3015 5169 2003 2712
Import 3237 9434 22965 14013 17637
Saldo -3237 -6419 -17796 -12010 -14925
rdo: GUS
importu, wzroso w latach 20052007 ponad piciokrotnie, po czym w latach 20082009
zmniejszony import spowodowa spadek wartoci ujemnej salda o 16% (tab. 3). Na warto
jednostkow importu najwikszy wpyw miaa ilo, a w mniejszym stopniu ceny tych su-
rowcw na rynkach midzynarodowych (tab. 4, 6).
Zuycie
Niob, prawie wycznie w postaci elazoniobu, znajduje zastosowanie w produkcji stali
nierdzewnych, aroodpornych i specjalnych, natomiast w innych formach w elektronice
i elektrotechnice.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Okoo 98% surowcw niobu pochodzi z pierwotnych z karbonatytowych pirochloru
lub ich zwietrzeliny. Pozyskiwane z nich koncentraty s standardowym surowcem do pro-
dukcji elazoniobu. Zoa tego typu eksploatowane s jedynie w kilku krajach: Brazylii
(zoa Araxa i Catalao), Kanadzie (zoe Niobec), Australii (zoe Greenbushes), Rosji,
Kongo/Kinshasa zoe Luesha, a take w Chinach. Znaczenie innych rde niobu, tj.
okruchowych lub magmowych z rud tantalitowo-niobitowych (columbitowych) oraz
rde wtrnych tantalonononych uli cynowych, jest znikome. Koncentraty niobitu
(columbitu) lub niobitowo-tantalitowe s nadal na niewielk skal uywane do otrzymywa-
nia piciotlenku niobu, sucego do produkcji niobu metalicznego i elazoniobu wysokiej
jakoci.
Produkcja
O wiatowej produkcji surowcw niobu decyduj przede wszystkim Brazylia oraz Ka-
nada, dostarczajce w ostatnich latach ponad 96% wiatowej poday Nb w koncentratach.
Poda surowcw niobu uzaleniona jest cile od kondycji przemysu stalowego. W latach
20052009 decydujc rol na rynku wiatowym odgrywaa Brazylia, gdzie produkcja podle-
gaa ogromnym wahaniom, np. w 2005 r. wzrosa a o 47%, powodujc 42% wzrost produk-
cji wiatowej do rekordowych 62.2 tys. t Nb (tab. 5). Po 14% spadku w roku 2006, produkcja
NIOB 647
Tab. 4. Warto jednostkowa importu surowcw niobu do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Niob i ren
CN8112 92 31, 8112 99 30
PLN/kg 2080 470 457 1555 1237
USD/kg 644 149 161 648 383
elazoniob
CN7202 93
PLN/t 31105 39202 60915 62004 72283
USD/t 9592 12633 21581 26255 24530
rdo: GUS
wiatowa wzrosa ponownie w latach 20072008 do rekordowego poziomu 63.5 tys. t Nb po
czym pozostaa na niezmienionym poziomie w 2009 r. (tab. 5). W okresie 20062009 pro-
dukcja w krajach afrykaskich ustabilizowaa si na zblionym poziomie, w Kanadzie wzra-
staa w tempie kilku-kilkunastu procent rocznie, natomiast w Australii w latach 20042009
wstrzymano wydobycie w kopalni Greenbushes (tab. 5). Dynamiczny rozwj poday na
wiecie by zwizany ze znaczn popraw zapotrzebowania na elazoniob do produkcji stali
nierdzewnych i wysokowytrzymaych stali niskostopowych, a take na tlenek niobu do pro-
dukcji elazoniobu i niobu niklowego dla technik prniowych (turbiny prniowe) i super-
stopw odpornych na korozj. Rosncy popyt na surowce niobu do produkcji superstopw
stanowi przesank dalszego rozwoju produkcji. Potwierdzenie korzystnej koniunktury sta-
nowi zakoczenie w Brazylii rozbudowy zdolnoci produkcyjnych elazoniobu (wzrost z 23
do 70 tys. t/r, a w perspektywie 2009 r. nawet do 90 tys. t/r CBMM) i rozpoczcie pro-
dukcji wysokiej czystoci tlenku Nb dla przemysu optycznego (150 t/r). Ograniczenie pro-
dukcji u gwnych producentw w Brazylii w roku 2006 byo spowodowane prowadzonymi
na du skal pracami modernizacyjnymi, wymagajcymi okresowego wstrzymywania wydo-
bycia. W Kanadzie w ostatnich latach zainwestowano w rozbudow potencjau wydobywczego
kopalni Niobec (pogbienie szybu wydobywczego o 300 m i rozbudow zakadu wzbogaca-
nia rudy) oraz produkcji elazoniobu (do 2270 t/r).
Rudy i koncentraty niobitowe i/lub pirochlorowe przerabiane s najczciej w zaka-
dach zintegrowanych z kopalniami na tlenek, a nastpnie metod redukcji aluminotermicz-
nej na elazoniob standard ze redni zawartoci 66% Nb. wiatowym potentatem na ryn-
648 NIOB
Tab. 5. wiatowa produkcja surowcw niobu
1
t Nb
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Rosja
2,s
700 700 700 700 700
EUROPA 700 700 700 700 700
Burundi
s
8 3 10
w
16
w
16
Etiopia
3
9 11 12 8
w
8
Kongo/Kinshasa
3,4
28 12 61 206
w
165
Mozambik
s
20
w
7
w
14
w
28
w
29
Nigeria
5
45 387 180 194 180
Rwanda
3
87
w
59
w
150
w
150
w
130
Somalia
3,s
2 2
Uganda
s
0 0 0 0 0
AFRYKA 197
w
479
w
427
w
604
w
530
Brazylia
4
57560 48129 57267 58000 58000
AMERYKA PD. 57560 48129 57267 58000 58000
Kanada
4,s
3710 4157 4337 4383 4330
AMERYKA PN. i R. 3710 4157 4337 4383 4330
W I A T 62167
w
53465
w
62731
w
63687
w
63560
1
bez Chin, Boliwii, Zambii, Zimbabwe (brak danych)
2
rne koncentraty
3
kolumbit (niobit)-tantalit
4
gwnie pirochlor
5
kolumbit (niobit)
rdo: MY
ku surowcw niobu jest Brazylia, gdzie pozyskuje si je w kopalniach tzw. kompleksu Araxa
firmy CBMM i Anglo American of South America Ltda (dawniej Minerao Catalao
de Goias S.) oraz Pitinga (Paranapanema SAMinerao Industria e Construo). Znacz-
nie mniejsz ich poda wykazuj pozostali producenci, tj.: Kanada (IAMGOLD Corp.
kopalnia Niobec), Rosja, Etiopia (z kopalni Kenticha), Kongo/Kinshasa (z kopalni Luesha),
i Chiny (z kopalni Yichun). Produkcja surowcw niobu ze rde wtrnych, gwnie tantalo-
nononych uli cynowych, prowadzona na niewielk skal w Tajlandii (Thailand Smelting
and Refining Co. Ltd.) i Brazylii (Cia Industrial Fluminenese, Mamore Minerao e Me-
talurgia), ulega w ostatnich latach znacznej deprecjacji ze wzgldu na uciliwo procesu
dla rodowiska.
Obroty
Ze wzgldu na strategiczne znaczenie niobu w gospodarce wiatowej, dane na temat ob-
rotw jego surowcami nie s publikowane. Zdecydowana wikszo dostaw pochodzi z Bra-
zylii, a mniejsze iloci z Kanady, Rosji, Konga/Kinshasa i Australii. Natomiast powanymi
importerami s: USA, Japonia, Niemcy, Austria, Kanada, gdzie dziaaj potentaci w produk-
cji elazoniobu oraz zwizkw niobu (gwnie tlenkw).
Zuycie
Niob jest wysoko cenionym dodatkiem do stali wglowych (konstrukcje specjalne
wieowce, mosty, reaktory jdrowe), niskostopowych, nierdzewnych i aroodpornych (ruro-
cigi, koty cinieniowe, ciany aroodporne) oraz superstopw Ni-Nb, Co-Nb i Fe-Nb (do
palnikw gazowych, turbin rakiet i samolotw) i innych. W ograniczonym zakresie uywa
si piciotlenku Nb do produkcji szka o podwyszonym wspczynniku zaamania wiata.
Podstawowe kierunki uytkowania surowcw niobu, wykorzystywanych w rosncych
ilociach w postaci dodatku stopowego do stali i superstopw (z Ni, Co, i Fe), to: przemys
stalowy okoo 80% oraz kosmonautyka i lotnictwo 19%. Przykadowa struktura zu-
ycia niobu w USA w 2009 r.: stale wglowe 32%, superstopy 24%, wysokowytrzy-
mae stale niskostopowe 15%, stale nierdzewne i aroodporne 15%, stale stopowe
12%, inne 2%. Najwiksze perspektywy rozwoju konsumpcji s zwizane z postpem
w produkcji superstopw.
Ceny
Ceny podstawowego surowca pierwotnego niobu koncentratw pirochloru s
ustalane przez indywidualnych producentw i nie podlegaj notowaniom. Notowania in-
nych surowcw niobu publikowane byy do koca 2002 r. przez Metals Week i dotyczyy
piciotlenku, niobu metalicznego, wysokiej czystoci elazoniobuz 6268% Nb oraz niobu
niklowego. Wobec zdominowania rynku przez producentw z Brazylii i Kanady, w latach
20032008 zawieszono publikowanie cen elazoniobu wysokiej jakoci, tlenku oraz niobu
metalicznego. S one obecnie ustalane w bezporednich negocjacjach midzy producenta-
mi i konsumentami, a ich warto zaley od czystoci produktu i wielkoci kontraktowanych
dostaw. W latach 20042006 notowane byy ceny elazoniobu standard, ktre w okresie
20052006 wskutek zwikszonego zapotrzebowania na rynkach midzynarodowych wzro-
sy cznie o 16%, po czym w roku 2007 notowania zawieszono (tab. 6). Z kolei warto
jednostkowa importu elazoniobu do USA w okresie 20052009 podlegaa zdecydowanie
wikszym wahaniom, zwaszcza w latach 20072008, kiedy wzrastaa w rekordowym tem-
NIOB 649
pie ok. 56%/r i osigna niemal 34.4 tys. USD/t. W roku 2009 wzrost cen wynis kolejne
8%, a cena na rynku USAzanotowaa rekordowe niemal 37.3 tys. USD/t (tab. 6).
650 NIOB
Tab. 6. Ceny surowcw niobu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
elazoniob standard
1
7.32 7.62 . . .
elazoniob
2
13197 14022 21918 34398 37298
1
dla stalownictwa (HSLA) fob USD/lb Nb cena rednioroczna MY
2
warto jednostkowa importu do USA, 65%Nb, USD/t MY
OW
Spord licznych mineraw oowiu (Pb) najwiksze znaczenie ma galena (PbS),
wspwystpujca zwykle ze sfalerytem (ZnS) i innymi mineraami siarczkowymi bd wgla-
nowymi w zoach rnych typw. Ow w postaci koncentratu galeny pozyskiwany jest zwy-
kle jako koprodukt wzbogacania urobku rud Zn-Pb, Cu-Pb, Pb-Ag, rzadziej barytu, fluory-
tu, rud Sn, Bi, gdzie wystpuje jako kopalina towarzyszca, a take z samodzielnych z gale-
ny. Wanym jego rdem s surowce wtrne, gwnie zom akumulatorw oowiowych.
Rynek oowiu, podobnie jak rynki innych metali nieelaznych, pod koniec 2008 r. uleg
wyranemu zahamowaniu. Powodem byy zakcenia na wiatowych rynkach finansowych,
ktre pocigny za sob spadek zapotrzebowania i kryzys notowa wikszoci surowcw,
w tym cynku, w toku produkcji ktrego ow jest najczciej pozyskiwany. Wyjtek stano-
wiy Chiny i Indie, gdzie mimo spowolnienia dynamiki wzrostu produkcji przemysowej ob-
serwowano zwykowe tendencje zuycia, zwaszcza w przemyle samochodowym i teleko-
munikacji. Rok 2009 przynis w skali globalnej dalsze pogorszenie wynikw ekonomicz-
nych producentw oowiu, zwaszcza z krajw zachodnich, co skutkowao ograniczeniem
wiatowych zdolnoci produkcyjnych o okoo 300 tys. t/r. Mimo to brana oowiowa nie
ucierpiaa z powodu kryzysu w takim samym stopniu jak np. cynkowa. Wynikao to ze spe-
cyfiki pozyskiwania surowcw oowiu (w niektrych krajach w caoci z surowcw wtr-
nych) oraz struktury jego uytkowania, zdominowanej przez sektor akumulatorw samo-
chodowych, z ktrym zwizane s najwiksze perspektywy rozwoju popytu (produkcja aut
z napdem hybrydowym). Wedug przewidywa International Lead and Zinc Study
Group, w 2010 r. popyt na ow w skali globalnej powinien si zwikszy do 9.3 mln t, co
przy prognozowanym poziomie produkcji 9.4 mln t, oznacza niewielk nadwyk poda-
y metalu na rynku.
Podstawowe znaczenie w handlu surowcami oowiu maj: ow rafinowany min. 99.97%
Pb (przewanie min. 99.99% Pb) oraz stopy Pb i zom (gwnie akumulatorowy i kablo-
wy). Mniejsz rol odgrywaj na rynku koncentraty galeny 7577% Pb, ow surowy
(9699% Pb), pigmenty, m.in.: minia oowiana, glejta oowiana, biel oowiawa; tlenki
i zwizki Pb.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce nie ma samodzielnych z rud oowiu o znaczeniu gospodarczym. Gwne
ich rdo pierwotne stanowi lsko-krakowskie zoa rud cynkowo-oowiowych (zasoby

bilansowe 1.54 mln t Pb, w tym okoo 23% w zoach eksploatowanych; por.: CYNK) oraz
dolnolskie zoa rud Cu (zasoby szacunkowe 1.5 mln t Pb, w tym okoo 85% w zoach
kopal czynnych; por.: MIED).
Wanym i powszechnie wykorzystywanym w kraju rdem oowiu metalicznego jest
zom oowiowy (akumulatory oowiowe, osony kabli elektrycznych), zom stopw oowio-
wych oraz odpady przetwrstwa hutniczego oowiu, cynku i innych surowcw. Produkcja
oowiu ze rde wtrnych w Polsce przekraczaa ostatnio 60% cznej poday tego metalu.
Pochodzia ona z dwch firm specjalizujcych si w recyklingu zuytych akumulatorw
oowiowych: Orze Biay S.A. w Bytomiu i Baterpol Sp. z o.o. w witochowicach. Obe-
cnie przetwarzaj one 100% zuytych akumulatorw krajowego pochodzenia. Prowadzony
jest rwnie import zomu akumulatorowego. Formalne podstawy zbirki i zagospodarowania
surowcw wtrnych, w tym wyrobw z udziaem oowiu, zawarte s w aktach prawnych b-
dcych transpozycj dyrektywy unijnej 94/62/EC, tj.: w Ustawie o odpadach z 27 kwietnia
2001 r., a take w Ustawie o obowizkach przedsibiorcw w zakresie gospodarowania
niektrymi odpadami oraz o opacie produktowej i depozytowej z dnia 11 maja 2001 r.
(zmienionej 21 stycznia 2005 r.). Ta ostatnia nakada na producentw i importerw aku-
mulatorw kwasowo-oowiowych obowizek odzysku i recyklingu wszystkich akumulato-
rw wprowadzonych na rynek. Biorc pod uwag liczb zarejestrowanych w Polsce pojaz-
dw przewiduje si, e w perspektywie 2014 r. liczba zuytych akumulatorw osignie po-
ziom 130 tys. t.
Rudy i koncentraty
Produkcja
Produkcja grnicza rud oowiu ze z rud Zn-Pb i Cu w ostatnich piciu latach stop-
niowo si zmniejszaa, do okoo 80 tys. t Pb w 2009 r. (tab. 1). Wynikao to z wyczerpywa-
nia si zasobw z rud Zn-Pb w rejonie lsko-krakowskim, tj. w kopalni Trzebionka,
ktra w poowie 2009 r. zakoczya wydobycie. W zwizku z prawdopodobnym zaprzesta-
niem eksploatacji pozostaych z (Olkusz, Pomorzany) w perspektywie 20132015 r. po-
dejmowane s dziaania w kierunku zagospodarowania nowych obszarw zoowych w okoli-
cach Olkusza (Klucze I, Laski, Zawiercie, Gouchowice). Ocenia si, e uzyskanie dostpu
do zasobw w tych obszarach pozwoli na wyduenie czasu funkcjonowania grnictwa
cynkowo-oowiowego w Polsce o kolejne 20 lat.
W 2009 r. ruda eksploatowana ze z Olkusz i Pomorzany przez ZGH Bolesaw za-
wieraa rednio 1.46% Pb, podczas gdy urobek ze zoa Balin-Trzebionka w ostatnich
6 miesicach dziaalnoci 2.76% Pb. Zawarto oowiu w wydobytej rudzie miedzi wa-
haa si od 0.13 do 0.25%. Udzia tego pierwiastka w poszczeglnych typach rudy miedzi
wykazywa znaczne zrnicowanie: od rednio 0.01% w rudzie piaskowcowej i 0.11%
w wglanowej, po 0.67% w rudzie upkowej (w kopalni Lubin lokalnie do 11.3% Pb).
W procesie wzbogacania flotacyjnego tych rud nastpuje podwyszenie udziau oowiu do
1.03.0% w koncentratach, do ktrych z urobku przechodzi ponad 70% Pb. Prby wydzie-
lenia koncentratu oowiu bd koncentratw miedzi o podwyszonej zawartoci tego metalu
wypady negatywnie. Metal odzyskiwany jest w postaci oowiu surowego na etapie prze-
twarzania metalurgicznego koncentratw miedzi.
Koncentraty oowiu pozyskiwane s wycznie z rud Zn-Pb. Ich poda w ostatnich la-
tach stopniowo si zmniejszaa i w 2009 r. wyniosa zaledwie 37 tys. t (tab. 1, 2). Podstawo-
652 OW
wy produkt stanowiy flotacyjne koncentraty galeny w ZP Olkusz z 6365% Pb,
a w ZP Trzebionka do 2008 r. ze r. 74.5% Pb, a w 2009 r. 63.8% Pb. Te ostatnie do
2008 r. produkoway rwnie niewielkie iloci galeny osadowej. Ponadto, w obu zakadach
przerbczych otrzymywane byy flotacyjne koncentraty kolektywne Zn-Pb: w ZP Olkusz
ostatnio z 13.65% Pb i 45% Zn (tzw. bulk), a w ZP Trzebionka do 2008 r.
z 1417% Pb i 3539% Zn.
Obroty
Obroty koncentratami oowiu sprowadzay si do eksportu galeny flotacyjnej, ktry by
prowadzony zarwno przez ZG Trzebionka, jak i ZGH Bolesaw (do 100% rocznej
produkcji obu zakadw). czna sprzeda koncentratw oowiu stopniowo si obniaa,
osigajc niespena 40 tys. t Pb w 2009 r. (tab. 2). Wrd licznych ich odbiorcw do naj-
waniejszych naleay: Niemcy, Chiny i Rumunia, a w ostatnim roku take Belgia (tab. 3).
W latach 20072009 na niewielk skal by rwnie prowadzony import koncentratw
galeny. Ponadto, dla potrzeb stosowanej w HC Miasteczko lskie technologii ISP regular-
nie sprowadzano koncentraty kolektywne Zn-Pb. Poziom tych dostaw pozostaje nieuchwyt-
ny, bowiem obroty nimi ujmowane s w statystykach GUS cznie z koncentratami sfale-
rytowymi.
Saldo obrotw koncentratami oowiu maksymalny poziom 237 mln PLN osigno
w 2007 r. (tab. 4). Byo to konsekwencj zwyki notowa oowiu w handlu midzynarodo-
wym oraz umocnienia si kursu zotego w stosunku do waluty amerykaskiej. Ostatnie lata
przyniosy spadek wartoci obrotw, zwizany z obnik notowa giedowych metalu. Ana-
logiczne fluktuacje wykazyway wartoci jednostkowe eksportu koncentratw oowiu z Pol-
ski (tab. 5).
OW 653
Tab. 1. Struktura wydobycia rud oowiu ze z rud Zn-Pb i Cu
tys. t Pb
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie 99.7 97.6 79.4 87.7 80.4
Zoa rud Zn-Pb 68.5 67.1 63.7 66.4 51.5
kop. Trzebionka 27.7 25.1 24.9 24.7 17.2
kop. Olkusz-Pomorzany 40.8 42.0 38.8 41.7 34.3
Zoa rud Cu
s
31.2 30.5 15.7 21.3 28.9
rdo: GUS, BZKiWP, W
Tab. 2. Gospodarka koncentratami oowiu CN 2607, PKWiU 0729150001
tys. t Pb
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 50.9 50.0 47.2 47.9 36.9
Import
1
0.0 0.0 0.4 0.4 0.8
Eksport 69.6 57.6 52.0 49.0 38.8
Zuycie
p
-18.7 -7.6 -4.8 -0.7 -1.1
1
bez importu koncentratwkolektywnych Zn-Pb do HCMiasteczko lskie wstatystykach GUS obroty
nimi ujmowane s cznie z koncentratami cynku w pozycji CN 2608 00
rdo: GUS, W
Ow surowy
Produkcja
Ow surowy (z 9699% Pb i 14% domieszek) stanowi podstawowy surowiec do pro-
dukcji oowiu rafinowanego. Jest on wytwarzany przez: HC Miasteczko lskie, Zakad
Oowiu HM Gogw, Orze Biay S.A. i Baterpol Sp. z o.o. (od 2009 r. w Grupie Polski
Cynk Sp. z o.o.). Do 2008 r. czna krajowa poda oowiu surowego stopniowo si zwik-
szaa, osigajc poziom 75 tys. t. W 2009 r. nastpi jej 7-procentowy spadek, zwizany
przede wszystkim z ograniczeniem produkcji w HC Miasteczko lskie (tab. 6).
Ow jest rwnie odzyskiwany z pproduktw oowiononych powstajcych w iloci
okoo 66 tys. t/r w procesach przetwarzania hutniczego (gwnie pirometalurgicznego) kon-
centratw miedzi w Wydziale Oowiu w HM Gogw I. Stosowana technologia jednosta-
654 OW
Tab. 3. Kierunki eksportu koncentratw oowiu z Polski CN 2607
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 92.8 76.9 69.9 69.8 59.8
Austria 0.1
Belgia 1.7 1.7 26.0
Bugaria 21.7 13.5 9.4 9.9
Chiny 14.5 17.9 28.2 19.1 35.4
Kazachstan 0.3
Niemcy 32.8 24.9 18.7 9.2 8.0
Rumunia 16.8 10.0 11.9 15.5 6.5
Sowacja 5.6
Szwecja 1.0 8.9
rdo: GUS
Tab. 4. Warto obrotw koncentratami oowiu w Polsce CN 2607
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 118084 126390 238416 157105 113050
Import 0 0 1394 537 1704
Saldo +118084 +126390 +237022 +156568 +111346
rdo: GUS
Tab. 5. Warto jednostkowa eksportu koncentratw oowiu z Polski
CN 2607
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 1272 1644 3410 2250 1892
USD/t 396 523 1221 960 594
rdo: GUS
dialnego, redukcyjnego wytopu w piecu wahadowo-obrotowym Drschla umoliwia pro-
dukcj 2124 tys. t/r oowiu surowego z min. 98.5% Pb (przy zdolnociach produkcyjnych
26 tys. t/r). Podstawowe wykorzystywane w tym procesie surowce stanowi pyy konwerto-
rowe z suchego odpylania elektrostatycznego gazw w procesie wieenia kamienia mie-
dziowego (zawierajce 4555% Pb) i szlamy z mokrego odpylania gazw z piecw szybo-
wych (3850% Pb) w HM Gogw I i Legnica, a take pyy z pieca elektrycznego
(3244% Pb) w HM Gogw II. Do materiaw tych przechodzi 53% metalu zawartego
w urobku (44% znajduje si w odpadach staych, tj. odpadach flotacyjnych, ulach, osadach
z oczyszczalni ciekw, a 0.2% jest emitowane do atmosfery). Inne surowce, m.in.: grube pyy
szybowe z 911% Pb, uel konwertorowy z 310% Pb, szlamy anodowe z 2537% Pb oraz
uel odpadowy z piecw Kaldo Wydziau Metali Szlachetnych HM Gogw z 65% Pb nie
byy dotychczas wykorzystywane. Od stycznia 2007 r. ow surowy z HM Gogw I jest prze-
twarzany w uruchomionym na terenie HM Legnica nowym Wydziale Rafinacji Oowiu.
Ow surowy wtrny jest pozyskiwany ze zuytych akumulatorw oowiowych w Orze
Biay S.A. i Baterpol Sp. z o.o. W Orle Biaym jest on niemal w caoci przetwarzany na
ow rafinowany i stopy oowiu (antymonowe i wapniowe). Nowoczesna instalacja recy-
klingu zomu akumulatorowego o potencjale 120 tys. t/r (35 tys. t/r Pb) umoliwia odzysk
99% metalu w postaci frakcji metalicznej i pasty oowiowej, a take ponowne wykorzysta-
nie polipropylenu z obudw akumulatorw, oraz czci zregenerowanego elektrolitu (reszta
jest neutralizowana w postaci gipsu). W Zakadzie Przerobu Zomu Akumulatorowego
firmy Baterpol Sp. z o.o. w witochowicach ow surowy wtrny jest pozyskiwany w in-
stalacji na licencji woskiej Engitec Impianti o zdolnoci przerobowej 70 tys. t/r. Frakcja
metaliczna ze zomu akumulatorowego (okrelana jako ow surowy) jest przetwarzana
w Wydziale Rafinacji w Katowicach-Szopienicach. Ow odzyskiwany w obu zakadach
recyklingu jest wykorzystywany do produkcji nowych akumulatorw, a elektrolit i siarka
do wytwarzania m.in. siarczanu sodu, stosowanego w przemyle chemicznym.
Obroty
Ow surowy z krajowych zakadw stanowi przede wszystkim surowiec do produkcji
oowiu rafinowanego oraz jego stopw. Fluktuacje zapotrzebowania rodzimych odbiorcw
umoliwiay rwnie jego eksport, rzdu 1415 tys. t/r w latach 20052006 oraz okoo
1 tys. t/r w latach 2007 i 2009, gwnie do Niemiec, a take w duo mniejszych ilociach
OW 655
Tab. 6. Struktura produkcji oowiu surowego w Polsce CN 7801 99 10,
PKWiU 24431150
tys. t Pb
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Ow surowy 56.8 67.9 68.7 75.2
w
69.6
pierwotny (HCMiasteczko lskie) 24.8 22.2 23.6 24.5 19.6
z odzysku (HMGogw) 21.1 21.0 21.1 23.7 24.1
z surowcwwtrnych 10.9 24.7 24.0 27.0 25.9
Orze Biay S.A. 0.3
1
0.0 0.1
1
0.0 0.0
Baterpol Sp. z o.o. 10.6 24.7 23.9 27.0 25.9
1
ow surowy antymonowy
rdo: W
do Belgii, Czech, Wielkiej Brytanii i Francji (tab. 7). W 2008 r. obroty tym surowcem
zamary. Niewielkie jego iloci byy sporadycznie importowane, nie wpywao to jednak
w zasadniczy sposb na utrzymujce si w ostatnich piciu latach dodatnie saldo obrotw
tym surowcem (tab. 11).
Ow rafinowany
Produkcja
Producentami oowiu rafinowanego w Polsce s:
HC Miasteczko lskie S.A. o zdolnoci produkcyjnej 60 tys. t/r oowiu, ktrego bloki
z mark H-20MS standard lead (min. 99.97% Pb) s zarejestrowane na Londyskiej
Giedzie Metali; w niewielkich ilociach pozyskiwany jest rwnie ow stopowy z 99.8
99.4% Pb; produkcja bazuje na oowiu surowym wasnym, niekiedy rwnie impor-
towanym, a take zmiennych ilociach surowcw wtrnych (w 2009 r. okoo 47%
produkcji);
KGHM Polska Mied S.A. (Wydzia Rafinacji Oowiu przy HM Legnica o nomi-
nalnych zdolnociach produkcyjnych 35 tys. t/r) produkcja oowiu rafinowanego
656 OW
Tab. 7. Obroty niektrymi surowcami oowiu w Polsce (z wyczeniem
oowiu rafinowanego)
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Tlenki oowiu; minia oowiowa
i minia pomaraczowa
CN2824
Import 1229 788 1608 1585 628
Eksport 1934 1721 2045 1846 4159
Ow nieobrobiony antymonowy
CN7801 91
Import 10401 10726 11969 10728 10523
Eksport 3716 4598 4691 4066 5081
Ow do rafinacji zaw. 0.02%Ag
(ow surowy) przed odsrebrzaniem
CN7801 99 10
Import 0 171 0 0 0
Eksport 14208 15007 1386 0 967
Stopy oowiu
CN7801 99 91
Import 18846 10360 8130 3979 1655
Eksport 1475 482 793 1996 3160
Odpady i zomoowiu
CN7802
Import 794 1108 1256 2371 2276
Eksport 1420 2041 3040 960 1517
1
czniepozycjaCN780199, tj. owdorafinacji zaw. 0.02%Agprzedodsrebrzaniem, stopyoowiui pozostae
rdo: GUS
w gatunku Pb985R oraz stopw oowiu do oson kabli, gwnie z oowiu surowego
z HM Gogw (do 22 tys. t/r), a take Zakadu Dowiadczalnego Instytutu Metali
Nieelaznych w Legnicy (4 tys. t/r), oraz uzupeniajco ze zomu oowiu;
Baterpol Sp. z o.o. pozyskuje ow rafinowany wtrny w gatunkach PB990R,
PB970R i PB940R z odpowiednio 99.99%, 99.97% i 99.94% Pb oraz rne rodzaje
oowiu stopowego we wasnym Wydziale Rafinacji;
Orze Biay S.A. wytwarza ow rafinowany mikki z 99.97% Pb, stopy oowiowe
niskoprzetworzone oraz stopy oowiowo-antymonowe i oowiowo-wapniowe, pozyski-
wane ze zomu akumulatorw oowiowych i innych odpadw oowiononych.
W ostatnich piciu latach krajowa produkcja oowiu rafinowanego stopniowo si zwik-
szaa, przekraczajc 100 tys. t/r (tab. 8). Przyczyni si do tego zarwno rozwj produkcji oo-
wiu rafinowanego wtrnego, jak i uruchomienie w 2007 r. nowej rafinerii oowiu w HM Le-
gnica, co zrwnowayo spadek poday tego metalu w HC Miasteczko lskie.
Obroty
Ow rafinowany jest jednym z najwaniejszych surowcw oowiu eksportowanych
z Polski. Do jego gwnych zagranicznych odbiorcw naleay ostatnio: Niemcy, Czechy
i Austria (tab. 9). Import oowiu rafinowanego w ostatnim czasie wyranie si zmniejszy
w konsekwencji ograniczenia zakupw z Kazachstanu niegdy gwnego dostawcy tego me-
talu do Polski. Do due jego iloci sprowadzano z Rumunii i Szwecji, a w 2009 r. rw-
nie z Ukrainy (tab. 10). Rozwj sprzeday oowiu w ostatnich dwch latach przynis wy-
rany wzrost przychodw z tego tytuu i dodatni wynik finansowy w handlu tym surowcem
(tab. 11). Wartoci jednostkowe eksportu i importu oowiu rafinowanego wykazyway ana-
logiczne fluktuacje, jak jego notowania giedowe. Warto zauway, e niemal w kadym ro-
ku wartoci te znacznie przewyszay redni poziom cen na rynku midzynarodowym
(tab. 12, 19). W 2009 r., w zwizku ze spadkiem cen tego metalu, nastpia znaczna obnika
tych wartoci.
Rosncy do 2007 r. eksport zomu oowiu z Polski (w tym zuytych akumulatorw),
uleg w ostatnich dwch latach ograniczeniu na rzecz zwikszonych jego zakupw, co przy-
nioso ujemny wynik finansowy w handlu tym surowcem (tab. 7 i 11). Naley to jednak
OW 657
Tab. 8. Gospodarka oowiem rafinowanym
1
w Polsce CN 7801 10,
PKWiU 24431130
tys. t Pb
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 81.0 82.2 104.2 108.2 100.4
HCMiasteczko lskie S.A. 29.5 26.2 22.8 22.2 16.8
HMLegnica 15.2 20.0 21.6
Baterpol Sp. z o.o. 21.9 29.5 29.3 27.0 27.0
Orze Biay S.A. 29.6 26.5 36.9 39.0 35.0
Import 22.3 27.9 14.8 14.2 13.0
Eksport 25.7 22.6 25.8 31.9 38.5
Zuycie
p
77.6 87.5 93.2 90.5 74.9
1
w tymow stopowy
rdo: GUS, W
uzna za zjawisko pozytywne. Wrd pozostaych surowcw oowiu wan pozycj w ob-
rotach zajmuj stopy oowiu i ow antymonowy. Eksport stopw oowiu, po spadku w la-
tach 20062007, w kolejnych dwch latach znacznie si zwikszy, co przy rwnoczesnym
ograniczeniu importu przynioso w 2008 r. zagodzenie deficytu w handlu nimi oraz dodat-
ni warto salda w 2009 r. (tab. 11). Wysoki poziom zakupw oowiu antymonowego i re-
latywnie niewielka jego sprzeda, skutkoway natomiast utrzymywaniem si negatywnego
salda w handlu tym surowcem (tab. 11). W przypadku tlenkw oowiu obserwowano znacz-
658 OW
Tab. 9. Kierunki eksportu oowiu rafinowanego z Polski CN 7801 10
tys. t Pb
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 25.7 22.6 25.8 31.9 38.5
Austria 2.5 2.4 3.4 6.8 9.1
Belgia 1.2 2.3 0.3 0.6 0.2
Czechy 2.6 2.1 5.9 10.8 15.6
Indie 0.7
Niemcy 16.4 13.2 11.1 10.5 4.4
Rumunia 2.4
Sri Lanka 0.5
Szwajcaria 0.4 0.1 0.2 0.2 0.2
Tajwan 0.5
Turcja 0.6
Wgry 0.5
Wochy 2.2 2.1 3.9 1.7
Inne 0.2 0.3 0.4 1.0 1.0
rdo: GUS
Tab. 10. Kierunki importu oowiu rafinowanego do Polski CN 7801 10
tys. t Pb
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 22.3 27.9 14.8 14.2 13.0
Australia 0.5
Czechy 0.2 0.8 1.8 3.3 0.5
Estonia 0.5 0.5 0.5 0.3
Kazachstan 14.0 13.6 2.4 0.8 0.1
Niemcy 0.9 0.2 0.5 0.1 0.6
Rosja 0.1 0.2 0.2 0.2 0.9
Rumunia 2.6 5.1 5.8 6.6 3.0
Szwecja 3.7 6.5 3.3 2.2 4.1
Ukraina 0.1 0.1 0.4 3.5
Wielka Brytania 0.1 0.2
Inne 0.1 0.2 0.1 0.3 0.3
rdo: GUS
ne wahania poziomu eksportu i importu. Mimo to bilans obrotw nimi z roku na rok si
zwiksza, osigajc warto niemal 21 milionw PLN w 2009 r.
Zuycie
W 2009 r. zuycie pozorne oowiu rafinowanego w Polsce zmniejszyo si do 75 tys. t,
tj. o 17% w porwnaniu z poprzednim rokiem (tab. 8). Podobnie jak w wikszoci krajw
wiata, najwaniejszym jego odbiorc by przemys elektrotechniczny, gdzie ow stosowa-
ny jest m.in. w produkcji akumulatorw rozruchowych dla przemysu samochodowego
i oson kabli. Do innych, wanych kierunkw uytkowania tego metalu nale: produkcja
OW 659
Tab. 11. Warto obrotw surowcami oowiu w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Tlenek oowiawy (glejta, masykot),
minia
CN2824
Eksport 6923 7136 15362 11693 24394
Import 5326 4222 11657 8512 3872
Saldo +1597 +2914 +3705 +3181 +20522
Ow rafinowany
CN7801 10
Eksport 86076 92091 18725 182792 195246
Import 78442 119827 107466 77591 68801
Saldo +7634 -27736 -88741 +105201 +126445
Ow nieobrobiony antymonowy
CN7801 91
Eksport 10142 14515 31269 18155 20865
Import 36669 45898 85310 58992 55883
Saldo -26527 -31383 -54041 -40837 -35018
Ow do rafinacji zaw. 0.02%Ag
(ow surowy) przed odsrebrzaniem
CN7801 99 10
Eksport 49415 70373 11310 0 9958
Import 0 615 0 0 0
Saldo +49415 +69758 +11310 0 +9958
Stopy oowiu
CN7801 99 91
Eksport 4880 1947 5667 10776 19677
Import 43708 47917 66369 26093 12228
Saldo -38828 -45970 -60702 -15317 +7449
Odpady i zomoowiu
CN7802
Eksport 3806 2041 15116 4867 6163
Import 1514 3204 7373 11058 9850
Saldo +2292 -1163 +7743 -6191 -3687
1
czniepozycjaCN780199, tj. owdorafinacji zaw. 0.02%Agprzedodsrebrzaniem, stopyoowiui pozostae
rdo: GUS
proszku akumulatorowego i tlenkw, gwnie w postaci glejty (masykotu), a take minii
oowiowej i minii pomaraczowej. S one wykorzystywane m.in. w produkcji farb antyko-
rozyjnych, ceramicznych szkliw oowiowych, kitw i barwieniu szka. Glejta (masykot) sto-
sowana jest rwnie w produkcji roztworw staych cyrkonianu i tytanianu oowiowego,
ktre stanowi tworzywa piezoelektryczne. Krajowa produkcja tlenkw oowiu utrzymywa-
a si w ostatnich piciu latach na poziomie 7.010 tys. t/r. Ich gwnym wytwrc bya Hu-
ta Oawa S.A., ktra na przeomie lat 2007/2008 staa si jako Oddzia Huta Oawa
czci ZM Silesia nalecych do Grupy Impexmetal. Huta ta jest jednym z najwikszych
producentw w Europie minii oowiowej (67.5 tys. t/r) oraz proszku akumulatorowego
(100150 t/r). Znacznie mniejsze iloci minii byy take pozyskiwane w Zakadzie Pro-
dukcji Minii Oowianej w Zotym Stoku. Wanym uytkownikiem oowiu rafinowanego
jest Hutmen S.A. we Wrocawiu producent stopw Pb, spoiw Sn-Pb i drutw Pb-Sn.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
wiatowe zasoby oowiu, koncentrujce si gwnie w zoach rud polimetalicznych
Zn, Ag i Cu, szacuje si na 79 mln t Pb (wg USGS). Najwikszymi dysponuj: Australia
(23 mln t Pb), Chiny (12 mln t Pb), USA(7.7 mln t Pb), Peru (6 mln t) i Meksyk (4.7 mln t).
Spord rnych typw z rud z udziaem oowiu, najwaniejsze z punktu widzenia gospo-
darczego s: zoa stratoidalne rud Pb lub Zn-Pb, np. zoa lsko-krakowskie (Polska); zo-
a metasomatyczne, np. Bingham (USA), Tsumeb (Namibia); zoa wulkaniczno-osadowe
polimetalicznych rud pirytowych i ich zmetamorfizowane odpowiedniki, np. Bathurst w Ka-
nadzie, zoa rodkowego Kazachstanu, Kaukazu i australijskie; zoa hydrotermalne yowe,
np. Coeur dAlene, Butte (USA), Casapalca, San Cristobal i inne w Peru oraz zoa
w chiskiej prowincji Hunan. Jako produkt podstawowy koncentraty oowiu pozyskiwane
s niezwykle rzadko. Wyjtek stanowi kopalina z eksploatowanych w kopalniach firmy
Doe Run (Buick, Fletcher, Brushy Creek, Viburnum, Sweetwater) i Hecla Mining
(Lucky Friday) w USA, Cannington i Magellan w Australii, Tighza w Maroku i Black
Mountain w RPA.
Istotn rol w pozyskiwaniu oowiu odgrywaj rda wtrne. Produkcja oowiu rafino-
wanego wtrnego stanowia w 2009 r. ponad 55% cznej wiatowej produkcji oowiu rafi-
660 OW
Tab. 12. Wartoci jednostkowe obrotw oowiem rafinowanym
CN 7801 10
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 3515 4301 7262 5465 5299
USD/t 1080 1373 2616 2327 1755
PLN/t 3355 4075 7264 5724 5070
USD/t 1039 1282 2624 2481 1647
rdo: GUS
nowanego; w Europie przekraczaa 74%, w Ameryce Pn. 82%, a w Azji 40%,
wykazujc sta tendencj rosnc.
Rudy i koncentraty
Produkcja
Wrd okoo 40 krajw, wykazujcych produkcj grnicz, czowk tworz: Chiny,
Australia, USA, Peru i Meksyk (tab. 13). Niekwestionowany lider w tej grupie Chiny, stale
zwikszaj swj udzia w wiatowej poday (42% w 2009 r., tj. o 5% wicej ni rok wcze-
OW 661
Tab. 13. Produkcja grnicza oowiu na wiecie
tys. t Pb
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Bugaria 13.0 10.0 15.0 15.0 12.0
Grecja 3.0 10.4 15.7 16.1
w
11.9
Hiszpania 1.0
Irlandia 72.2 61.8 56.8 50.3 49.5
Macedonia 9.3
w
29.2
w
34.0 37.6
Polska 50.9 50.0 47.2 47.9 36.9
Rosja 36.4 34.0 48.0 60.0 78.0
Rumunia 11.6 6.3 0.8 0.0 0.0
Serbia 1.3 1.4 1.6 1.6 1.8
Szwecja 60.4 55.6 63.2 63.5 69.3
w
0.3
w
0.3
Wochy 6.0
w
6.0
w
3.0
w
3.0
w
3.0
EUROPA 256.3
w
246.4
w
285.0
w
295.0
w
303.4
Maroko 45.8 41.3 42.2 33.5 33.8
Namibia 14.3 11.8 10.5 14.0 12.0
Nigeria 0.4 1.3 4.5 10.4
w
8.8
RPA 42.2 48.3 41.9 46.4 49.1
Tunezja 8.7
AFRYKA 111.4 102.7 99.1 104.3
w
103.7
Argentyna 10.7 12.1 17.0 20.8
w
24.8
Boliwia 11.2 12.0 22.8 81.6 84.5
Brazylia 16.1 16.0 15.5 15.0
w
9.0
Chile 0.9 0.7 1.3 4.0 1.5
Peru 319.3 313.3 329.2 345.1 302.4
AMERYKA PD. 358.2 354.1 385.8 466.5
w
422.2
Honduras 10.5 11.8 10.2 12.5 14.5
Kanada 79.3 83.1 75.1 99.8
w
68.6
Meksyk 134.4 120.5 137.1 141.2 143.8
USA 436.5 429.3 444.3 410.1 405.8
AMERYKA PN. i R. 660.7 644.7 666.7 663.6
w
632.7
niej). Do najwikszych dziaajcych obecnie w skali globalnej kompanii wydobywczych, na
ktre przypadao w 2009 r. 20% produkcji grniczej oowiu na wiecie, nale: wywodzce
si z Australii Xstrata (241 tys. t) i BHPBilliton (230 tys. t), Doe Run Resources (135 tys. t)
i Teck Resources (73 tys. t) z USAoraz Volcan Compania Minera (119 tys. t) z Peru. Ow
jest najczciej pozyskiwany jako koprodukt przetwarzania rud cynku, std poziom produkcji
grniczej oowiu jest uzaleniony od sytuacji na rynku tego metalu.
W ostatnich piciu latach produkcja grnicza oowiu na wiecie systematycznie si
zwikszaa, osigajc w 2009 r. poziom 3.9 mln t Pb, tj. o 1.3% wyszy ni w poprzednim
roku (tab. 13, rys. 1). Przyczyn tego wzrostu bya przede wszystkim zwyka cen oowiu
w 2007 r., a take zwaszcza w ostatnim roku bezprecedensowy rozwj poday
w Chinach (od 2005 r. wzrost o okoo 55%). Uruchomiona w tym kraju w 2006 r. kopalnia
rud oowiu Xiacun (25 tys. t/r) naleaa do najwikszych zrealizowanych w ostatnim
czasie inwestycji grniczych oowiu na wiecie. W 2009 r. wydobycie w Chinach zwikszy-
o si o 10% w porwnaniu z poprzednim rokiem, mimo zakce wywoanych anomaliami
pogodowymi (burze niene, paraliujce prac kopal i hut na poudniu kraju), organizacj
Igrzysk Olimpijskich w Pekinie (zakaz transportu materiaw wybuchowych do kopal,
wprowadzony ze wzgldw bezpieczestwa w sierpniu i na pocztku wrzenia), a take li-
kwidacj wielu maych, nierentownych zakadw grniczych dokonan w ramach programu
restrukturyzacji tamtejszej brany oowiowej. Skokowy wzrost produkcji grniczej zaobser-
wowano rwnie w Boliwii, gdzie w sierpniu 2007 r. zostaa uruchomiona nowa kopalnia
San Cristobal firmy Apex Silver Mines (docelowo 75 tys. t/r Pb, 250 tys. t/r Zn i 480 t/r Ag
w koncentratach), ktra w 2009 r. osigna pene zdolnoci wydobywcze. Zakcenia na ryn-
kach finansowych oraz gwatowna redukcja notowa oowiu pod koniec 2008 r. w poczeniu
ze zwyk kosztw produkcji (zwaszcza cen energii, transportu i in.), pocigna za sob
znaczne straty finansowe tej inwestycji i konieczno zbycia caoci udziaw japoskiej fir-
mie Sumitomo. Mimo pogorszenia opacalnoci produkcji, w 2009 r. rozwj poday koncen-
tratw odnotowano rwnie w Meksyku, Indiach (w kopalniach: Rampura Agucha, Rajpu-
ra Dariba, Sindesar Khurd i Zawar), Rosji (kopalnia Rubczowskij 20 tys. t/r) i Mace-
donii (kopalnia Sasa 20 tys. t/r). Zwyki poday w tych krajach zrwnowayy ogranicze-
nia, ktrych w 2009 r. dokonali gwnie odpowiedzi na spadek zapotrzebowania na cynk
662 OW
Birma 2.0 2.0 1.0
w
1.0
w
4.0
Chiny 1142.0 1331.0 1402.0 1402.7
w
1610.0
Indie 60.4 69.2 77.5 84.0
w
82.0
Iran 33.0 31.0 25.0 30.0 32.0
Japonia 3.4 0.8
Kazachstan 31.0
w
48.1 40.2 38.8
w
39.4
KRL-D
s
20.0 25.0 35.0 33.0
w
25.0
Tajlandia 5.0 3.0
Turcja 19.0 14.0 14.0 18.0
w
16.0
Wietnam 7.7 14.9 19.2 15.0
w
12.0
AZJA 1318.5
w
1536.0 1613.9
w
1627.5
w
1823.4
Australia 767.0 686.0 641.0 645.0 566.0
OCEANIA 767.0 686.0 641.0 645.0 566.0
W I A T 3472.1
w
3569.9
w
3691.5
w
3801.9
w
3851.4
rdo: WNMS, MY
i redukcj jego notowa wiodcy wiatowi producenci, m.in. w USA (w najwikszych na
wiecie zakadach grniczych Doe Run i Red Dog), Kanadzie (w kopalni Brunswick), Au-
stralii (Mount Isa, Cannington) i Peru (w kopalniach firmy Volcan).
Wedug prognoz International Lead and Zinc Study Group w 2010 r. naley si spo-
dziewa wzrostu produkcji grniczej oowiu na wiecie do okoo 4.2 mln t, gwnie w wy-
niku wznowienia wydobycia w jednej z kopal w Australii (nieczynnej od 2007 r.) i uru-
chomienia nowej duej kopalni rud Zn-Pb-Ag-Au w Meksyku Penasquito (190 tys. t/r),
a take realizacji projektw grniczych w Chinach.
W strukturze geograficznej wiatowej produkcji grniczej dominuj kraje Azji, na ktre
w 2009 r. przypadao 47% poday (wzrost z 45% w 2008 r., rys. 1). Udziay Ameryki Pn.
i r. oraz Oceanii zmniejszyy si z okoo 17% do odpowiednio 16 i 15%. Natomiast zna-
czenie Europy, ktra jeszcze w latach 1980-tych dostarczaa okoo 30% wiatowej poday
koncentratw Pb, istotnie zmalao (do 78%) w wyniku wyczerpywania si zasobw naj-
wikszych z, rozwoju wykorzystania surowcw wtrnych oraz rezygnacji z oowiu w wie-
lu zastosowaniach ze wzgldu na jego toksyczno. Stabilna bya natomiast pozycja Amery-
ki Pd. (okoo 10% produkcji wiatowej), podczas gdy kraje Afryki wykazyway niewielki
i malejcy udzia w globalnej poday.
Obroty
wiatowy rynek koncentratw oowiu stale si kurczy na rzecz handlu zomami i su-
rowcami wyej przetworzonymi. Nadal jednak realizowane s obroty wysokiej jakoci kon-
centratami galeny. Do najwikszych dostawcw nale: Australia (okoo 300 tys. t/r Pb),
USA (280300 tys. t/r Pb w ostatnich latach), Peru (210330 tys. t/r brutto), Kanada, Mek-
OW 663
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pn. i r.
Ameryka Pd.
Oceania
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t Pb
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji grniczej oowiu
syk, a take Polska, RPA, Irlandia i Szwecja. Czowk odbiorcw tworz natomiast kraje
dysponujce duym potencjaem hutnictwa, przy niedostatku wasnych koncentratw lub
zomu, np. zachodnioeuropejskie: Niemcy (234 tys. t w 2009 r.), Belgia, Wochy i Francja;
azjatyckie: coraz bardziej uzalenione od importu koncentratw Chiny (795 tys. t w 2008 r.
gwnie z Australii, Peru i USA) oraz Japonia, Korea Pd., Malezja i Kazachstan.
Ow metaliczny
Produkcja
W okresie 20052009 wiatowa poda oowiu rafinowanego z surowcw pierwotnych
i wtrnych zwikszya si o 14%, przekraczajc w ostatnim roku poziom 8.7 mln t (tab. 14).
664 OW
Tab. 14. Produkcja oowiu rafinowanego na wiecie
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Austria w 22.0 22.0 22.0 22.0 22.0
Belgia w 103.0
w
101.0
w
117.0 104.0 109.0
Bugaria 81.0 76.0 86.9 90.9 83.1
Czechy w 26.0 29.0
w
34.0
w
36.0
w
29.0
Estonia w 7.0 9.0 10.0 10.0 10.0
Francja w 90.0 88.0 88.0 82.1 62.0
Grecja w 0.0 6.0 11.0 11.0 11.0
Hiszpania w 110.0 129.0 128.0 125.0 130.0
Holandia w 17.0 16.0 16.0 16.0 17.0
Irlandia w 22.5 21.7 22.5 20.0 19.0
Niemcy 417.7 379.0 405.1 415.1 390.6
Polska 81.0 82.2 104.2 108.2 100.4
Portugalia w 6.0 5.0 5.0 5.0 4.0
Rosja 65.7 80.0 103.0 112.0
w
90.0
Rumunia 37.9 34.1 40.3 39.6 12.0
Sowenia w 15.0 15.0 15.0 15.0 15.0
Szwajcaria w 9.6 9.0 9.0 8.0 0.0
Szwecja 72.0 70.2 69.7 56.8 51.6
Ukraina w 7.0
w
7.0
w
7.0
w
7.0
w
6.0
Wielka Brytania 304.0 298.0 275.0 303.0 312.0
Wochy 211.0 190.5 211.8 199.9 149.0
EUROPA 1705.4
w
1667.7
w
1780.5
w
1786.6
w
1622.7
z surowcw wtrnych 1211.8
w
1227.2
w
1311.3
w
1284.1
w
1207.3
OW 665
Algieria w 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0
Kenia w 1.0 1.0 2.0 1.0 1.0
Maroko 54.0 45.0 45.0 37.4
w
26.0
Nigeria w 5.0 5.0 8.0 8.0 8.0
RPA w 65.3 67.0 59.0 62.0 58.0
Zambia w 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
AFRYKA 132.3 125.0 121.0 115.4
w
100.0
z surowcw wtrnych 81.3 83.0 81.0 83.0 79.0
Argentyna 45.6 49.1 60.6
w
72.5
w
83.0
z surowcwwtrnych 35.0 37.0 49.0
w
59.0
w
70.0
Brazylia w 42.0 44.0 45.0 48.0 48.0
Kolumbia w 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
Peru p 122.1 120.3 116.8 114.3 26.0
Wenezuela w 35.0 36.0 36.0 37.0 36.0
AMERYKA PD. 254.7 259.4 268.4
w
281.8
w
203.0
z surowcw wtrnych 122.0 127.0 140.0
w
154.0
w
164.0
Gwatemala w 6.0 8.0 8.0 10.0 14.0
Kanada 230.2 250.5 236.7 259.1 258.9
Meksyk 256.0
w
254.6 255.3 256.4 228.8
z surowcwwtrnych 110.0 115.0
w
115.0 115.0 115.0
Salwador w 10.0 10.0 10.0 11.0
w
12.0
Trynidad i Tobago w 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
USA 1293.0 1303.0
w
1303.0 1280.5 1214.1
w
1179.5
w
1145.5 1110.7
w
1827.1
w
1814.0 1818.0
w
1728.8
z surowcw wtrnych 1402.2 1418.5
w
1454.6
w
1436.0 1410.1
Arabia Saudyjska w 36.0 38.0 37.0
w
38.0
w
39.0
Birma p 0.5 0.5 0.2 0.2 0.2
Chiny 2391.4 2714.9 2788.3 3206.4 3707.9
Filipiny w 30.0 30.0 34.0 34.0 32.0
Indie 59.0 114.0
w
132.0
w
165.0
w
197.0
w
78.0
w
103.0
w
135.0
Indonezja w 18.0 18.0 18.0 18.0 18.0
Iran 71.0 74.0 78.0 68.0
w
69.0
z surowcwwtrnych 49.0 52.0 54.0 68.0
w
69.0
Izrael w 28.0 25.0 25.0 27.0 26.0
Japonia 274.6 280.0 276.3 279.5 247.7
Kazachstan 135.4 116.0 117.6 98.2
w
89.0
Korea Pd. 256.0 240.0 260.0 270.0 238.0
KRL-D
s
p 9.0 8.0 7.0 7.0 7.0
Malezja 42.0 44.0 17.0
w
39.0
w
54.0
z surowcwwtrnych 30.0 35.0 12.0
w
17.5
w
16.0
Potentatem na rynku oowiu, stale zwikszajcym swj udzia w wiatowej poday (42%
w 2009 r.), s Chiny, ktre zdystansoway pozostaych duych wytwrcw zarwno oowiu
pierwotnego, jak i wtrnego, tj.: Stany Zjednoczone (14%, do 2008 r. najwikszy wiatowy
producent oowiu wtrnego), Niemcy (4%), a take Wielk Brytani, Kore Pd. i Japoni
oraz Australi, Kanad i Meksyk. W 2009 r. produkcja Chin zwikszya si o kolejne 16%,
mimo okresowego wstrzymania w sierpniu tego roku pracy niektrych zakadw metalur-
gicznych ze wzgldw rodowiskowych. W najbliszym okresie naley si liczy z dalszym
rozwojem poday oowiu w Chinach, co potwierdzaj plany uruchomienia nowych duych
kompleksw metalurgicznych, o cznym potencjale ponad 1 mln t/r, ktrego przyrost zrw-
noway zapowiedzian likwidacj wielu przestarzaych i zagraajcych rodowisku hut
(o cznych zdolnociach produkcyjnych 400700 tys. t/r). W 2009 r. wzrost produkcji w Azji
zrekompensowa z nadwyk wyrany spadek poday oowiu rafinowanego w innych cz-
ciach wiata, zwaszcza w krajach wysoko rozwinitych Europy Zachodniej (o 8.3%) i Ame-
ryki Pn. (o 5%). W USA pozosta ju tylko jeden producent oowiu z surowcw pierwot-
nych, tj. naleca do najwikszych na wiecie korporacja przemysu oowiowego Doe
Run Resources Corp. z kompleksem metalurgicznym Herculaneum w stanie Missouri.
Pod koniec 2008 r., w zwizku z gwatown redukcj notowa oowiu na rynku midzynaro-
dowym i globalnym kryzysem finansowym, podjto decyzj o wygaszeniu jednego z dwch
piecw zawiesinowych tej huty i tym samym ograniczenie o 13% produkcji oowiu. W ska-
li globalnej ocenia si, e w wyniku dokonanych w 2009 r. ci potencjau, czne zdolnoci
produkcyjne oowiu rafinowanego zmalay o okoo 300 tys. t/r. Spektakularny spadek poda-
y (z ponad 100 tys. t do zaledwie 26 tys. t) mia miejsce w Peru, gdzie z pocztkiem roku
2009 zawieszono dziaalno kompleksu metalurgicznego La Oroya firmy Doe Run.
Udzia oowiu wtrnego w globalnej produkcji wzrs z okoo 53% do ponad 55%
w 2009 r. (tab. 14). Na najwiksz skal jego produkcja rozwija si w krajach wysoko rozwi-
nitych, promujcych utylizacj surowcw wtrnych ze wzgldw rodowiskowych, m.in.
USA, gdzie w ostatnich latach 8991% poday (okoo 80% zuycia) stanowi ow wtrny,
666 OW
Pakistan w 2.0 2.0 2.0 2.0 2.0
Sri Lanka w 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
Tajwan w 55.0 42.0
w
36.0
w
38.0
w
36.0
Tajlandia w 61.1 61.2 73.2 73.3 57.0
Turcja w 9.0 9.0 6.0 6.0 6.0
Zjednoczone EmiratyArabskie w 2.0 2.0 2.0 2.0 2.0
AZJA 3481.0 3819.6
w
3910.6
w
4372.6
w
4828.8
z surowcw wtrnych 1181.0 1234.1
w
1307.7
w
1575.2
w
1937.8
Australia 268.0 241.0
w
238.0 261.0 246.0
Nowa Zelandia w 9.0 11.0 11.0 11.0 11.0
OCEANIA 277.0 252.0
w
249.0 272.0 257.0
z surowcw wtrnych 47.4 46.0 47.7 50.8 41.0
W I A T 7646.6
w
7950.8
w
8143.5
w
8646.4
w
8740.3
z surowcw wtrnych 4045.7
w
4135.8
w
4342.3
w
4583.1
w
4839.2
% 52.9 52.0 53.3 53.0 55.4
Oznaczenia: cznie z surowcw pierwotnych i wtrnych, p wycznie z surowcw pierwotnych,
w wycznie z surowcw wtrnych
rda: WNMS, MY
pozyskiwany gwnie ze zuytych akumulatorw samochodowych przez 21 firm recyklin-
gowych. Duymi producentami oowiu wtrnego s rwnie: Japonia, Niemcy, Wielka Bry-
tania, Wochy, a take Kanada, gdzie jego udzia w cznej produkcji zwikszy si w ostat-
nich latach z okoo 45% do 61%, gwnie dziki rozwojowi wykorzystania zomu akumula-
torw samochodowych w hucie Trail firmy Teck Resources, a take w czterech dziaa-
jcych w tym kraju zakadach przetwrstwa surowcw wtrnych oowiu, m.in. Metalex
Products w Richmond (British Columbia). W wielu czciach wiata surowce wtrne stano-
wiy wyczne rdo pozyskiwania oowiu (tab. 14). W Chinach na ow wtrny w 2009 r.
przypadao okoo 33% (wzrost z 27% w 2008 r.) cznej poday. Wspczynnik ten stale
si poprawia, cho nadal pozostaje na relatywnie niskim poziomie w stosunku do lawino-
wo rosncej iloci zuytych akumulatorw na tamtejszym rynku. Dalszy rozwj pozyski-
wania oowiu wtrnego zapowiadaj realizowane w tym kraju inwestycje, m.in.: rozbudowa
zdolnoci recyklingu do 1 mln t/r oowiu wtrnego i jego stopw w 7 zakadach chisko-
-singapurskiej spki Jiangsu Chunxiung Alloy i SembCorp Environmental Manage-
ment (50:50), a take budowa gigantycznej instalacji recyklingu akumulatorw samochodo-
wych o zdolnoci przerobowej 330 tys. t/r (co odpowiada produkcji okoo 200 tys. t/r oowiu
wtrnego) firmy Huaxin Group. Nowoczesny zakad przetwrstwa surowcw wtrnych
oowiu o zdolnociach 25 tys. t/r (skojarzony z hut oowiu pierwotnego 125 tys. t/r) fir-
my Binani Industries ma powsta rwnie w Indiach. Rosnca poda oowiu wtrnego
w tym kraju bazowaa w znacznym stopniu na imporcie zomu zuytych akumulatorw,
ktre niemal w 75% trafiay do maych, nielegalnych instalacji, powodujcych znaczne za-
nieczyszczenie rodowiska. W ostatnim czasie podjto dziaania w celu ograniczenia dost-
pu drobnych wytwrcw do rde surowcw wtrnych, przyznajc prawo do przetwarza-
nia importowanego zomu jedynie zalegalizowanym przedsibiorstwom recyklingu i produ-
centom oryginalnych akumulatorw.
W ukadzie regionalnym najwikszym producentem oowiu rafinowanego jest Azja
(55% wiatowej poday w 2009 r.), dystansujca kraje Ameryki Pn. i Europy, ktrych
udziay byy zblione odpowiednio 20 i 19% (rys. 2). W Europie, podobnie jak w Ame-
ryce Pn., wskutek wyczerpywania si bazy zasobowej (m.in. w kopalni Brunswick, jednej
z dwch dziaajcych w Kanadzie, ktrej zamknicie przewidywane jest w najbliszym cza-
sie), na coraz wiksz skal rozwija si produkcja oowiu wtrnego. Znaczenie pozostaych
kontynentw jest niewielkie.
Wedug ocen International Lead and Zinc Study Group w 2010 r. naley si spo-
dziewa wzrostu produkcji oowiu rafinowanego na wiecie, do 9.4 mln t. Podstaw tych
przewidywa jest przede wszystkim rozbudowa potencjau hutnictwa oowiu w Indiach
i Brazylii.
Obroty
Podstawowe znaczenie na rynku oowiu ma ow rafinowany pierwotny i wtrny oraz
stopy i zom oowiu.
Przedmiotem eksportu byo w ostatnich latach 1.62.0 mln t/r, tj. 1822%/r wiatowej
produkcji oowiu rafinowanego z surowcw pierwotnych i wtrnych (tab. 15). Do 2007 r.
najwikszy poziom sprzeday wykazyway Chiny. W ostatnich dwch latach ulega ona
jednak wyranemu ograniczeniu, w wyniku wprowadzenia w lipcu 2007 r. wyszych ce
wywozowych (10% na eksport oowiu rafinowanego i 5% na eksport zomu Pb). W 2008 r.
Chiny stay si po raz pierwszy od 10 lat importerem netto oowiu, utrzymujc ten status
OW 667
w 2009 r. Ostatnio do najwikszych wiatowych eksporterw naleay: Australia (dostawy
do krajw azjatyckich), Kanada (gwnie do USA), Niemcy, Belgia, Kazachstan i Peru
(w 2009 r. drastyczny spadek dostaw, gwnie do USA, w wyniku wstrzymania produkcji
kompleksu metalurgicznego La Oroya), a take Korea Pd., Meksyk i Wielka Brytania
i Bugaria.
W znacznie liczniejszej grupie importerw oowiu dominoway Stany Zjednoczone
(250310 tys. t/r, gwnie z Kanady i Meksyku) oraz kraje Azji, tj.: Chiny (w 2009 r. niemal
5-krotny wzrost zakupw), Korea Pd., Indie, Indonezja, Tajwan, Turcja i in. (tab. 16). Du-
ymi importerami byy rwnie kraje Europy, m.in. Hiszpania, Wochy, Niemcy, tworzce
obok Azji najbardziej chonny rynek zbytu. Od 2006 r. wielko dostaw oowiu na ry-
nek midzynarodowy wykazywaa tendencj malejc. W ostatnich dwch latach, w zwizku
z ograniczeniem importu do krajw europejskich, jego wielko ustabilizowaa si na pozio-
mie okoo 1.7 mln t/r (tab. 16).
W ostatnich kilkunastu latach wysok rang na rynku surowcw oowiu zyska zom oo-
wiu, ktrego obroty wykazywane s przez kilkanacie najbardziej uprzemysowionych krajw
wiata. Jego eksporterami s przede wszystkim kraje posiadajce rozwinite hutnictwo oowiu:
Wochy, Wielka Brytania, Niemcy, Holandia, Francja, Belgia, Kanada i dominujce w tej gru-
pie Stany Zjednoczone (w latach 20082009 odpowiednio 178 i 140 tys. t/r, gwnie
w postaci zuytych akumulatorw, z ktrych wikszo trafia do meksykaskich zakadw
recyklingu). Wrd importerw zomu oowiu do najwikszych nale: Tajwan, Niemcy,
Belgia, Francja, Holandia, a take Chiny i Kazachstan.
668 OW
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pn. i r.
Ameryka Pd.
Oceania
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
9000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t Pb
Rys. 2. Struktura geograficzna wiatowej produkcji oowiu rafinowanego
OW 669
Tab. 15. wiatowy eksport oowiu rafinowanego
1
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Austria 5.4
w
6.8
w
8.3 8.1 6.9
Belgia 110.4 98.1
w
111.7 96.8 108.4
Bugaria 62.2 60.0 48.9 50.0 60.0
Czechy 8.7 10.4 14.7 17.6 12.2
Dania 1.3 1.1 0.7 0.0 0.4
Finlandia 0.0 0.0 0.5 0.0 0.0
Francja 4.8 10.7 8.1
w
3.6 11.4
Grecja 2.0 1.4 6.7 4.2 1.7
Hiszpania 6.8 7.7 8.4 9.9 11.8
Holandia 17.2 10.2 14.7 6.9 14.9
Macedonia 0.0 0.0 0.0 0.9
Niemcy 98.4 111.0 108.0 136.3
w
156.2
Polska 25.7 22.6 25.8 31.9 38.5
Rosja 11.9 41.7 68.4 76.2 80.2
Rumunia 10.9 10.4 14.5 14.5 5.0
Serbia 2.6 2.8 1.1 0.5 3.0
Sowenia 4.2 4.8 6.8 5.2 5.1
Szwajcaria 2.4 4.6 3.8 1.8 1.2
Szwecja 62.9 69.2 59.7 49.3 44.2
Ukraina 9.9 8.7 10.8 6.7 12.1
Wielka Brytania 50.5 86.4 67.7 79.5 128.2
Wochy 15.5 5.6 5.0 32.1 20.6
EUROPA 513.7
w
574.2
w
594.3
w
631.1
w
722.9
Maroko 54.3 40.5 40.1 37.6 20.8
RPA 5.1 2.2 7.9 4.0 11.9
AFRYKA 59.4 42.7 48.0 41.6 32.7
Argentyna 16.8 13.5 20.2 19.7 17.6
Peru 91.3 76.7 124.5 122.5 36.9
w
2.3
w
3.8
AMERYKA PD. 115.7 92.4 152.3
w
144.5
w
58.3
Kanada 160.7 183.8 168.7 112.9 129.7
Meksyk 18.4 21.8 46.5 79.7 113.8
USA 39.4 49.2 43.3 54.6 59.8
AMERYKA PN. i R. 218.5 254.8 258.5 247.2 303.3
Chiny 455.1 538.3 244.4 34.6 23.7
Hong-Kong 19.9 21.1 20.9 5.4 5.2
Indonezja 0.0 0.0 0.2 0.9 1.1
Japonia 8.7 7.9 27.0 38.6 77.2
Kazachstan 104.1 96.9 104.4 88.0 79.5
Korea Pd. 36.9 26.1 23.0 50.2 100.6
KRL-D
s
0.1 0.0 0.0
Malezja 4.7 20.6 12.5 16.4 15.7
670 OW
Singapur 46.7 96.2 73.5 78.4 10.0
Tajwan 20.8 20.0 20.8 22.8 29.2
AZJA 696.9 827.1 526.8 335.3 342.2
Australia 245.4 218.1 222.3 217.8 246.6
Nowa Zelandia 6.9 10.2 13.0 7.0 12.1
OCEANIA 252.3 228.3 235.3 224.8 258.7
W I A T 1856.5
w
2019.5
w
1815.2
w
1624.5
w
1718.1
1
cznie z oowiemantymonowym
rda: WMS, MY
Tab. 16. wiatowy import oowiu rafinowanego
1
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Austria 11.6 13.9 11.1 19.6 19.8
Belgia 18.8 15.1 37.0 30.6 18.1
Bugaria 0.0 0.1 5.3 0.0 0.0
Czechy 73.2
w
67.4
w
65.2 57.1 65.9
Dania 2.1 2.3 1.0 0.1 0.1
Finlandia 2.8 1.4 1.9 3.0 2.2
Francja 105.1 115.4 114.2
w
94.9 37.6
Grecja 4.8 4.7 11.6 4.3 8.0
Hiszpania 170.8 143.8 139.2 113.2 118.5
Holandia 31.4 21.0 17.4 3.8 3.1
Irlandia 31.0 28.4 31.2 23.3 15.8
Norwegia 4.8 3.2 1.7 1.8 0.9
Niemcy 94.8 105.1 83.2 84.7
w
64.7
Polska 22.3 27.9 14.8 14.2 13.0
Portugalia 20.4 15.8 11.4 11.1 6.6
Rosja 22.9 19.2 17.5 10.2 3.6
Rumunia 1.0 0.7 0.7 0.7 6.5
Serbia 4.4 1.4 1.0 1.1 3.0
Sowacja 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0
Sowenia 4.9 3.4 5.6 6.0 5.0
Szwajcaria 7.1 6.1 1.9 3.1 2.8
Szwecja 1.1 11.6 2.0 0.7 0.3
Wgry 5.0 4.1 5.7 2.7 2.5
Wielka Brytania 26.9 51.0 29.3 18.6 15.1
Wochy 66.7 98.8 94.0 85.8 76.7
EUROPA 734.0
w
761.8
w
703.9
w
590.6
w
489.8
Algieria 5.0 5.0 5.0 5.0 5.0
Egipt 5.0 5.0 5.0 5.0 5.0
RPA 13.5 10.4 17.6 16.1 12.6
Tunezja 5.0 5.0 5.0 5.0 5.0
AFRYKA 28.5 25.4 32.6 31.1 27.6
Zuycie
wiatowe zuycie oowiu rafinowanego w 2009 r. pozostao na niemal niezmienionym
poziomie w stosunku do poprzedniego roku (okoo 8.8 mln t/r), zwikszajc si nieznacznie
o 0.5%. Intensywny jego wzrost obserwowano w Chinach (o 20% w 2009 r., do
3.9 mln t) i innych krajach azjatyckich (cznie o 13%), podczas gdy w innych czciach
wiata, zwaszcza w Europie i Ameryce Pn., nastpi gboki kryzys zapotrzebowania na
ten metal (w 2009 r. spadek o odpowiednio 18 i 11%). Wedug przewidywa International
Lead and Zinc Study Group, w 2010 r. naley si liczy ze zwyk popytu na ow, do
9.3 mln t w skali globalnej, co przy prognozowanym poziomie produkcji 9.4 mln t oznacza
pojawienie si na rynku niewielkiej nadwyki poday, rzdu 96 tys. t.
Struktura uytkowania oowiu rafinowanego jest zdominowana przez produkcj akumu-
latorw dla przemysu samochodowego i rodkw transportu, oraz baterii przemysowych,
m.in. dla potrzeb telekomunikacji i technik informacyjnych, na ktre to dziedziny przypadao
ostatnio 75% globalnej konsumpcji (w USA i Indiach po 88%, w Chinach 76%). Jak
wiadomo, przecitny akumulator samochodowy zawiera okoo 10 kg oowiu. Przewiduje si,
OW 671
Brazylia 68.7 74.0 60.2 85.5 78.5
Chile 4.2 1.4 3.9 2.5 6.5
w
8.3 8.0
AMERYKA PD. 82.7 78.4 73.2
w
96.3 93.0
Kanada 1.5 2.7 5.7
w
7.5 6.4
Kuba 0.0 0.2 0.2 0.0 0.0
Meksyk 35.3 39.9 27.4 40.6 47.7
USA 270.7 326.0 257.3 307.8 251.3
AMERYKA PN. i R. 307.5 368.8 290.6
w
355.9 305.4
Chiny 37.3 36.9 29.9 39.1 175.6
Cypr 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
Filipiny 1.7 4.5 3.3 0.9 1.2
Hong-Kong 20.4 22.8 23.1 8.5 1.0
Indie 96.0 92.8 83.2 91.0 107.8
Indonezja 54.2 86.1 67.5 85.5 70.9
Izrael 1.0 1.0 0.0 0.0 0.0
Japonia 18.3 32.9 25.9 26.2 13.7
Korea Pd. 158.8 121.6 110.3 90.9 131.1
KRL-D 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0
Malezja 10.0 44.3 35.1 33.3 38.1
Singapur 49.9 115.1 64.4 71.3 19.7
Tajlandia 68.0 80.7 67.9 54.4 70.2
Tajwan 97.5 101.1 77.8 54.4 95.5
Turcja 68.0 54.2 82.2 72.0 69.3
Wietnam 15.9 19.1 29.6 25.0 20.0
AZJA 698.1 814.1 701.2
w
653.5 815.1
W I A T
s
1850.8
w
2048.5
w
1801.5
w
1727.4
w
1730.9
1
cznie z oowiemantymonowym
rda: ILZSG, WMS, MY
e udzia tej brany w najbliszym czasie jeszcze si zwikszy kosztem zastosowa, z ktrych
ow jest wycofywany ze wzgldu na toksyczne waciwoci. Inne kierunki wykorzystania to:
produkcja barwnikw i pigmentw (8%), blach, rur i ekranw antyradiacyjnych (6%), stopw
odlewniczych i lutowniczych (3%), amunicji (2%), oson kabli telekomunikacyjnych (rwnie
transoceanicznych) i energetycznych (1%) oraz akcesoriw i czci elektronicznych, tworzyw
sztucznych typu PCV, szkliw oowiowych dla przemysu chemicznego i ceramicznego i in.
(3%). Do produktw, w ktrych udzia oowiu zosta ostatnio znacznie ograniczony lub cako-
wicie wyeliminowany nale wyroby majce bezporedni styczno z ywnoci i wod pit-
n, gdzie jego obecno zagraaa zdrowiu czowieka lub rodowisku (np. opakowania, pesty-
cydy, farby, obciniki sieci rybackich, rury wodocigowe i kanalizacyjne), a take powoki
kabli i przewodw, z ktrych zosta wyparty przez tworzywa sztuczne, aluminium, cyn i stal.
Cakowicie zrezygnowano ze stosowania czteroetylku oowiu w produkcji benzyn, natomiast
tlenki oowiu: ta glejta (PbO) i czerwona minia oowiana (Pb
3
O
4
) coraz czciej zastpo-
wane s w przemyle ceramicznym i szklarskim oraz farb i lakierw (w tym farb antykorozyj-
nych i kitw) ich syntetycznymi odpowiednikami. Spada take wykorzystanie oowiu jako
skadnika spoiw i stopw lutowniczych w przemyle elektronicznym, co jest skutkiem jego
substytucji innymi metalami: Sn, Bi, Ag i Cu. Rwnie przemys samochodowy zmniejsza za-
kres stosowania niektrych wyrobw z udziaem oowiu. W krajach Unii Europejskiej, dyrek-
tyw 2000/53/EC, w czerwcu 2003 r. wprowadzono zakaz produkcji i sprzeday nowych po-
jazdw o adownoci poniej 3.5 t wyposaonych w elementy zawierajce ow (za wyjt-
kiem ukadw elektrycznych i akumulatorw). Spowodowao to konieczno zastpowania
stopw Sn/Pb, dotychczas stosowanych w konstrukcji chodnic, stopami bezoowiowymi (np.
Sn/Cu). W USA natomiast zamiast oowiowych obcinikw uywanych tradycyjnie do wy-
waania k pojazdw wprowadzane s obciniki stalowe.
Do czowki najwikszych uytkownikw oowiu na wiecie nale kraje, bdce w wik-
szoci potentatami w brany motoryzacyjnej, tj.: Stany Zjednoczone (16% wiatowego zu-
ycia w 2009 r.), Korea Pd., Japonia oraz kraje Europy, zwaszcza Niemcy, Wielka Bryta-
nia, Wochy, Hiszpania i Francja (tab. 17). Gwnym orodkiem konsumpcji oowiu staa
si jednak Azja, a przede wszystkim Chiny (44% globalnej konsumpcji w 2009 r.), a take
m.in. szybko zwikszajce zuycie Indie. Podoem wzrostu zapotrzebowania na ow w tej
czci wiata by dynamiczny rozwj rynku motoryzacyjnego, elektroniki i telekomunikacji
(systemy niezawodnego zasilania, telekomunikacja bezprzewodowa). Byo to rwnie zwiza-
ne z lokowaniem zakadw wytwarzania baterii i akumulatorw w rejonach o niskich kosz-
tach produkcji, do ktrych nale kraje azjatyckie. W Stanach Zjednoczonych i w krajach
Unii Europejskiej natomiast obserwowano odmienne tendencje, wynikajce z postpujcego
kryzysu brany samochodowej i spowolnienia dynamiki wzrostu produkcji przemysowej.
Istotny wpyw na ksztatowanie si popytu na ow miay wdraane na obszarze Unii Euro-
pejskiej uregulowania, zmierzajce z jednej strony do znacznego ograniczenia uytko-
wania oowiu w elektronice (m.in. RoHS Restriction of Hazardous Substances, obo-
wizujca od lipca 2006 r. i odnoszca si do zbirki, unieszkodliwiania i zagospodarowania
odpadw pochodzcych ze zuytych urzdze elektronicznych i elektrycznych), a z drugiej
strony do podnoszenia standardw recyklingu zuytych baterii i akumulatorw (do 75%
i 65% baterii zawierajcych odpowiednio ow lub kadm, oraz 50% pozostaych typw).
W dajcej si przewidzie przyszoci podstawowym wskanikiem kondycji brany oo-
wiowej pozostanie zapotrzebowanie przemysu samochodowego, a take poziom i dynami-
ka rozwoju gospodarczego na wiecie. Jak si ocenia, okoo 90% pojazdw poruszajcych
672 OW
si po drogach jest wyposaonych w akumulatory oowiowe i tak zapewne pozostanie
w najbliszej perspektywie, bowiem nawet w samochodach o napdzie hybrydowym aku-
mulator oowiowy nadal bdzie peni funkcj standardowej jednostki rozruchowej. Podsta-
w przewidywa rozwoju zapotrzebowania na ow stanowi ekspansja sektora motoryza-
cyjnego i telekomunikacji bezprzewodowej w Chinach. Oprcz wzrostu iloci samochodw,
gwatownie zwiksza si tam rwnie liczba rowerw z napdem elektrycznym (ang. e-bi-
kes z 58 tys. sztuk pod koniec lat 1990-tych do okoo 40 mln sztuk w ostatnim okresie),
z ktrych wikszo wyposaona jest w akumulatory oowiowe o ywotnoci okoo 1 roku.
Wedug ocen Bicycle Association, tempo wzrostu produkcji rowerw tego typu w Chinach
przekraczao w ostatnich latach 100% rocznie.
OW 673
Tab. 17. Zuycie oowiu rafinowanego na wiecie
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Albania
s
1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
Austria 28.0
w
33.0
w
26.0
w
33.5 33.0
Belgia 42.0 55.0 53.0 54.0 32.0
w
4.0
w
4.0
w
3.0
w
2.0
Bugaria 11.0 12.0 16.0 12.0 4.0
Chorwacja 1.0 1.0 1.0 1.0 0.0
Czechy 103.0
w
87.0
w
85.0
w
76.0
w
87.0
Estonia 3.0 5.0 6.0 5.0 5.0
Finlandia 2.8 1.4 1.6 3.0 2.2
Francja 215.0
w
210.0
w
194.1
w
173.4 86.9
Grecja 3.0 9.0 15.0
w
11.0 17.0
Hiszpania 279.3 265.1 271.3 243.6 237.0
Holandia 31.2 27.7 20.8 12.9
w
12.0
Irlandia 55.1 48.5 52.8 43.3
w
34.8
Macedonia 5.6 5.6 5.0 4.0 3.0
Niemcy 407.0 387.0 409.0 369.0 314.0
Norwegia 4.8 3.2 1.7 1.8 0.9
Polska 77.6 87.5 93.2 90.5 74.9
Portugalia 23.0
w
18.0
w
14.9 10.0
w
7.0
Rosja 76.7 79.0 76.0 75.0
w
68.0
Rumunia 28.0
w
19.5 25.0
w
25.0
w
14.0
Serbia 2.0 2.0 2.0 1.0
w
2.0
Sowacja 3.0 3.0 3.0 3.0 1.8
Sowenia 16.1 14.0 14.3 16.2 15.3
Szwajcaria 14.3 10.5
w
7.8 10.3
w
2.3
Szwecja 11.0 12.5 12.0 8.2 7.7
Ukraina 52.3 56.5 61.3
w
65.5
w
62.6
Wgry 8.5 7.7 9.2 2.7 2.5
Wielka Brytania 281.7 300.0 224.6 222.1 188.7
Wochy 262.2 283.7 269.0
w
276.0
w
209.0
EUROPA 2053.2
w
2049.4
w
1975.6
w
1853.0
w
1527.6
674 OW
Algieria 13.7 10.0 13.0 10.0 8.0
Egipt 4.1 5.0 4.1 3.7 5.3
Kenia 1.0 1.0 0.0
w
1.0 1.0
Maroko 4.0 4.0 5.0
w
4.0
w
1.0
Nigeria 4.0
w
3.0
w
3.0
w
2.9
w
3.7
RPA 73.7 73.6 68.7 74.2
w
58.8
Tunezja 1.0 2.0 2.0 3.0
w
2.0
Zambia 0.9 0.9 1.0 1.0 1.0
Inne 4.0
w
3.4
w
3.0 3.9 3.0
AFRYKA 106.4
w
102.9
w
99.8
w
103.7
w
83.8
Argentyna 28.4 33.1 32.0 30.0
w
28.0
Brazylia 137.3 182.9
w
189.8
w
180.9
w
174.4
Chile 4.2 4.2 1.7
w
1.1
w
6.5
Kolumbia 14.2 12.3 17.8
w
17.0
w
16.0
Peru 30.8 43.6 46.0 48.0 42.0
Wenezuela 39.1 35.7 37.5
w
43.0
w
32.0
Inne 1.8 2.3 3.4 2.4 2.6
AMERYKA PD. 255.8 314.1
w
328.2
w
322.4
w
301.5
Honduras 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Kanada 42.2 40.7 31.7 31.6 31.8
Kuba 0.9 0.9 0.9 0.9 0.6
Meksyk 267.0 271.0 235.0 215.0 158.0
Salwador 10.0
w
10.0
w
10.0
w
9.0 12.0
USA 1587.0 1622.0 1512.0 1521.0 1380.0
w
1946.2
w
1791.2
w
1779.1 1584.0
Arabia Saudyjska 35.7 40.0 42.0
w
42.0
w
42.0
Birma 4.0 3.0 4.0 3.0 3.0
Chiny
s,1
1973.0 2213.0 2574.0 3211.0 3860.0
Filipiny 31.6 34.5 37.0
w
34.9
w
34.7
Indie 160.0
w
170.0
w
175.0
w
181.0
w
187.0
Indonezja 72.6 79.0
w
85.8 103.1 88.0
Iran 61.0 65.0 68.0 65.0
w
58.0
Izrael 33.0 27.0 26.0 31.0
w
28.0
Japonia 293.8 303.1 279.2 260.8 189.6
Kazachstan 12.0 12.0 12.0 10.0
w
8.0
Korea Pd. 384.0 337.0 342.0 312.0 269.0
KRL-D
s
4.0 4.0 4.0 4.0 3.0
Malezja 47.3 67.7 63.6 49.8 62.8
Oman 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
Pakistan 13.7 11.5 13.5 13.4 17.6
Singapur 12.0 14.0 12.0 13.0 12.0
Sri Lanka 5.9 6.0 4.0 4.0 4.0
Tajwan 131.7 135.1 110.9 88.5
w
122.4
Tajlandia 129.0 141.0 134.0 124.0 140.6
Turcja 76.6 63.1 87.4
w
77.3
w
74.9
Szczeglne nadzieje na rozwj popytu na ow w skali globalnej budzi upowszechnie-
nie aut o napdzie hybrydowym hybrid electric vehicle HEV (tj. wyposaonych w silnik
elektryczny i benzynowy). W konstrukcji jednostek napdowych tych samochodw stoso-
wane s zarwno nowoczesne akumulatory kwasowo-oowiowe, jak i niklowo-wodorkowe
(NiMH) oraz na niewielk skal litowo-jonowe. Ocenia si, e sprzeda aut hybrydo-
wych na wiecie w perspektywie 2015 r. moe siga 20 mln pojazdw. Poziom technolo-
giczny wytwarzanych obecnie akumulatorw rozruchowych, dziki ktremu znacznie wy-
duya si ich ywotno, stanowi rwnoczenie czynnik limitujcy rozwj konsumpcji
oowiu w przemyle motoryzacyjnym. Przykady najnowszych rozwiza w tym zakresie
stanowi mog opracowane przez firmy amerykaskie Firefly Energy Inc. oraz Power
Technology akumulatory z rusztem oowiowym lub Pb/Sn pokrytym lekkim tworzywem
grafitowo-wglowym, dziki czemu uzyskano znaczn redukcj ich masy i rozmiarw oraz
popraw wydajnoci pracy. Mog by one wykorzystane do zasilania aut HEV i innych po-
jazdw o napdzie elektrycznym. Wanymi i obiecujcymi kierunkami uytkowania oo-
wiu, w ktrych nie znajduje on substytutw, s systemy zasilania awaryjnego w telekomuni-
kacji, zwaszcza rozwijajcej si w byskawicznym tempie telefonii komrkowej, oraz w bran-
y komputerowej i in. (akumulatory przemysowe), a take osony antyradiacyjne skado-
wisk odpadw nuklearnych, generatory energii elektrycznej z niskoenergetycznych rde
ciepa (w technologii LMMHD liquid metal magnetohydrodynamics). Wrd najcie-
kawszych rozwiza naley rwnie wymieni amortyzatory drga wywoywanych trzsie-
niami ziemi (przetestowane w czasie wstrzsw sejsmicznych w Japonii), w ktrych budowie
stosowane s elementy z czystego oowiu pochaniajce znaczne iloci energii wstrzsw sej-
smicznych, redukujc niszczce skutki przenoszenia si napre na sztywne konstrukcje
obiektw budowlanych.
Ceny
W 2009 r. cena oowiu rafinowanego na LME bya nisza o ponad 17% w stosunku do
2008 r. i a o 33.8% w porwnaniu z rekordowym rednim notowaniem z 2007 r. (tab. 18).
Po spadku w grudniu 2008 r. do 960 USD/t (najnisza od wrzenia 2005 r.), potwierdzajcym
nadejcie kryzysu w brany motoryzacyjnej, w kolejnych miesicach 2009 r. cena metalu
stopniowo pia si w gr, wzrastajc z 1131 USD/t w styczniu do 1678 USD/t w lipcu.
W sierpniu, pod wpywem doniesie o wymuszonym wzgldami rodowiskowymi okreso-
wym wstrzymaniu produkcji oowiu w kilku chiskich hutach, nastpia szybka zwyka noto-
wa (z maksimum 2440 USD/t odnotowanym 9 wrzenia). W grudniu tego roku za ow
OW 675
Wietnam 17.2 19.2 23.6 19.4 54.8
Inne 19.0 19.0 19.0 16.0 14.0
AZJA 3522.1 3769.2 4122.0
w
4668.2
w
5278.4
Australia 29.0 27.0 25.0 23.0 20.0
Fidi 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5
Nowa Zelandia 3.0 3.0
w
2.0 3.0
w
2.0
OCEANIA 32.5 30.5
w
27.5 26.5
w
22.5
W I A T 7878.7
w
8212.3
w
8344.3
w
8752.9
w
8797.8
1
cznie z Hong-Kongiem
rda: WNMS, WMS, MY, M
pacono 2327 USD/t, czego nie uzasadnia ani poziom zapotrzebowania wikszoci odbior-
cw (z wyczeniem Chin i Indii), ani stan zapasw giedowych, ktre wzrosy z 53 tys. t
w styczniu do 147 tys. t na koniec roku, a w skali globalnej do 385 tys. t (w magazynach
LME i u producentw cznie).
676 OW
Tab. 18. Ceny oowiu rafinowanego
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Ow rafinowany
99.97%Pb
1
975.65 1287.49 2594.96 2084.76 1718.49
producenci
2
61.03 77.40 123.84 120.33 86.87
1
notowania LME, cena rednioroczna, USD/t WMS
2
ceny rednioroczne, USc/lb MY
PERLIT
Perlit, ryolitowe szkliwo wulkaniczne, ma swoist zdolno do nawet dwudziestokrot-
nego powikszania objtoci w toku praenia w temperaturze 8001100C, dziki czemu
uzyskuje si perlit ekspandowany o gstoci nasypowej 55500 kg/m
3
. Jest on wykorzy-
stywany gwnie jako materia izolacyjny i kruszywo lekkie, jako sorbent i materia filtra-
cyjny, a take jako komponent mieszanek glebowych dla ogrodnictwa. Mimo wysokiego
zapotrzebowania na perlit w tych dziedzinach, jego wiatowa poda po okresie systematycz-
nego wzrostu, ulega znacznej redukcji do poziomu ponad 3 mln t w 2009 r., gwnie na
skutek ogranicze produkcji w borykajcej si ze skutkami kryzysu finansowego Grecji oraz
w USA, gdzie stopniowy spadek produkcji notuje si ju od 2004 r.
W obrocie handlowym wystpuje perlit surowy oraz szereg gatunkw i sortymentw
perlitu ekspandowanego, m.in. piaszczyste i wirowe do izolacji termicznych i akustycz-
nych oraz lekkich betonw w wielu markach zalenie od ich gstoci nasypowej, take per-
lit wypeniaczowy, sorbent perlitowy dla rolnictwa (agroperlit) itp.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Zoa perlitu nie s znane w Polsce, brak te realnych perspektyw na ich odkrycie.
Produkcja
Perlit surowy nie jest w Polsce produkowany. Ustalenie cznego poziomu produkcji
perlitu ekspandowanego nie jest moliwe, gdy w GUS jest ewidencjonowany w cznej
pozycji PKWiU 239919 Wyroby z mineralnych surowcw niemetalicznych, gdzie in-
dziej niesklasyfikowane, obejmujcej wermikulit porowaty, iy porowate, uel spieniony
i podobne porowate materiay mineralne, wcznie z ich mieszaninami.
Pionierem produkcji perlitu ekspandowanego na rynku polskim s Zakady Grniczo-
-Metalowe Zbiec w Starachowicach, ktre podjy jego produkcj w 1999 r. Bazuje ona na
importowanym perlicie surowym z Wgier. Po modernizacji ukadw do ekspandacji i uru-
chomieniu linii produkcyjnej agroperlitu, produkcja ta sigaa poziomu 5458 tys. m
3
/r w la-
tach 20072009 (tj. okoo 5.45.8 tys. t/r). Jest on wytwarzany w trzech podstawowych kla-
sach: 0 (ciar nasypowy maks. 120 g/m
3
) i I-III (maks. odpowiednio 100, 150 i 180 g/m
3
).
W 80% znajduje zastosowanie budownictwie, w mniejszym stopniu w rolnictwie, ogrodnic-
twie i hutnictwie do produkcji zasypek izolacyjnych.
Ekspandowanie wgierskiego surowca prowadzone jest rwnie w zakadzie Knauf Ja-
worzno III sp. z o.o. Uzyskany produkt niemal w caoci wykorzystywany jest do wasnej

produkcji suchych tynkw, a w minimalnym stopniu eksportowany do siostrzanego zakadu
Knaufa w Rydze. Produkcj perlitu ekspandowanego do zastosowa budowlanych, filtracyj-
nych i rolniczych prowadzi firma Perlipol S.C. w Bechatowie w uruchomionym w 2005 r.
zakadzie na licencji sowackiej firmy Kerko. Obecnie dziaajce dwie linie technologiczne
do ekspandowania perlitu zapewniaj wydajno 200 tys. m
3
rocznie i przerabiaj surowiec
sprowadzany z Wgier i Sowacji. W zwizku ze wzrostem popytu na perlit do zastosowa
budowlanych, ktry stanowi okoo 90% cznej poday spki, produkcja zakadu rosa sy-
stematycznie, osigajc poziom 72 tys. m
3
w 2008 r. i 85 tys. m
3
w 2009 r. W ofercie han-
dlowej firmy znajduj si te inne gatunki perlitu agroperlit do zastosowa w ogrodnic-
twie i perlit filtracyjny EP100F do zastosowa w przemyle spoywczym tj. cukrownie,
browary, producenci sokw itp. W 2010 r. planowana jest rozbudowa istniejcych mocy
produkcyjnych i uruchomienie nowej linii do ekspandacji. W 2006 r., na bazie surowca
sprowadzanego ze Sowacji (obecnie ze zoa Lehotka), produkcj perlitu w formie mat
perlitowych i granulatw ogrodniczych podja firma EKO-PER w Niedomicach k. Tarno-
wa. W grudniu 2007 r. firma zostaa przejta przez Przedsibiorstwo Techniczno-Handlowe
Certech, a asortyment produkcji rozszerzony o prostki izolacyjne oraz agroperlit dla upraw
hydroponicznych. Wielko produkcji zakadu w 2008 r. wynosia 1.6 tys. t, a w roku 2009
przekroczya ju 6.5 tys. t. W 2007 r. zakad produkcyjny o mocy 50 tys. m
3
/r perlitu eks-
pandowanego, gwnie do zastosowa budowlanych (suche tynki i zaprawy), uruchomiy
Zakady Produkcji Surowcw Chemicznych i Mineralnych Piotrowice II Sp. z o.o.
w Tarnobrzegu. Wielko produkcji zakadu, zalenie od zapotrzebowania odbiorcw, waha
si w przedziale 2050 tys. m
3
/r, z czego niewielka cz jest eksportowana.
Obroty
Wielko dostaw perlitu do Polski systematycznie wzrasta, gwnie za spraw urucho-
mienia nowych linii produkcyjnych perlitu ekspandowanego w ZGM Zbiec, Perlipol
Bechatw, PTH Certech czy ZPSChiM Piotrowice II, a take rozwoju importu takiego
perlitu m.in. przez firm Perlit-Polska Sp. z o.o. Spka ta od lat zajmujca si importem
perlitw z Czech, Wgier i Sowacji, w ostatnim czasie podja wasn produkcj w zaku-
pionym zakadzie ekspandacji w Nowym Jicinie w Czechach. Zakad produkcyjny o zdol-
nociach 100 tys. m
3
/r bazuje na surowcu sprowadzanym z Wgier, Sowacji i Grecji, a do-
starcza surowiec gwnie do zastosowa izolacyjno-budowlanych (80% produkcji) i ogrod-
nictwa. Cz wytworzonego tam perlitu ekspandowanego trafia na rynek polski.
W okresie ostatnich piciu lat czny import tego surowca wzrs ponad dwukrotnie do
ponad 21.5 tys. t w 2009 r. (tab. 1). Najwiksze iloci sprowadzano tradycyjnie z Wgier
(ponad 60% importu) dla potrzeb zakadw Zbiec w Starachowicach, Knauf w Jaworznie
i ZPSChiM Piotrowice II. Od 2005 r. po uruchomieniu produkcji firmy Perlipol w Becha-
towie znacznie zwikszyy si dostawy ze Sowacji, stanowice ostatnio ponad 36% importu.
Znaczca jest te rola Niemiec, skd sprowadzany jest m.in. za porednictwem firmy Perlit-
-Polska tzw. Perligran (perlit ekspandowany, do celw ogrodniczych). W 2009 r. pojawili
si rwnie nowi dostawcy Turcja, Wochy (po kilku latach przerwy), Belgia (tab. 1). In-
cydentalnie notowano rwnie niewielki reeksport perlitu (w tym ekspandowanego), a take
eksport ekspandowanego surowca z zakadu Knauf w Jaworznie, gwnie na Litw i Biao-
ru. Saldo obrotw tym surowcem byo zawsze ujemne, a wielko deficytu pogbia si
w ostatnich latach na skutek rozwoju importu i wzrostu cen sowackiego surowca (o 36%
w ostatnim roku, tab. 2).
678 PERLIT
Wartoci jednostkowe importu perlitu dotycz wszystkich sprowadzanych do Polski ga-
tunkw. W latach 20042006 zmniejszyy si one wyranie, gdy dotyczyy w wikszoci
perlitu surowego, m.in. wskutek podjcia rodzimej produkcji perlitu ekspandowanego. Od
2007 r., na skutek ponad dwukrotnego wzrostu cen sowackiego surowca, odnotowano zna-
czcy wzrost wartoci jednostkowej importu (tab. 3). W roku 2009 cena sowackiego su-
rowca wzrosa o 36%, wgierskiego o 21%, std tak znaczcy wzrost redniej wartoci jed-
nostkowej importu (tab. 3).
Zuycie
Wytwarzany w Polsce perlit ekspandowany wykorzystywany jest gwnie w budownic-
twie do produkcji materiaw izolacyjnych (izolacji termicznych i akustycznych) oraz jako
domieszka do tynkw gipsowych obniajca ich mas (obecnie dominujcy kierunek zasto-
sowania) i podstawowy skadnik klasycznych cementowo-wapiennych zapraw tynkarskich,
a take w przemyle spoywczym jako materia filtracyjny (cukrownie, browary, produkcja
sokw, filtracja soku buraczanego w cukrownictwie), w hutnictwie do zasypek izolacyjnych
i izolacyjno-egzotermicznych oraz od niedawna do wytwarzania cegy izolacyjnej (tzw.
PERLIT 679
Tab. 1. Gospodarka perlitem w Polsce CN 2530 10 10
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 10012 15916 17496 20030 21568
Belgia 0 13
Czechy 25 9 31 154 33
Holandia 3 6 29 67 14
Kenia 179
Niemcy 135 966 585 364 242
Sowacja 429 5932 5535 6872 7901
Sowenia 4 12
Turcja 84
Ukraina 0
Wgry 9416 8811 11316 12548 13256
Wochy 23 24
Pozostae 0 1
Eksport 73 43 131 129 56
Zuycie
p
9939 15873 17365 19901 21512
rdo: GUS
Tab. 2. Warto obrotw perlitem w Polsce CN 2530 10 10
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 108 44 307 425 163
Import 1880 2439 3758 4685 6156
Saldo -1772 -2395 -3451 -4260 -5993
rdo: GUS
prostki perlitowej) wykorzystywanej w piecach hutniczych, odlewniczych, ceramicznych
i in. Perlit ekspandowany znajduje te zastosowanie w produkcji mat perlitowych stosowa-
nych w rolnictwie i ogrodnictwie w hodowlach hydroponicznych oraz komponentu miesza-
nek glebowych (tzw. agroperlitu), w ktrych peni m.in. funkcj regulatora wilgotnoci oraz
nonika nawozw i pestycydw. W najbliszych latach przewiduje si rozwj w Polsce ta-
kich zastosowa perlitu, jak m.in. produkcja perlitobetonu i zapraw perlitowych do czenia
betonu komrkowego, ceramiki poryzowanej i silikatw (substytut zapraw bazujcych na
granulowanym styropianie) w budownictwie.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zoa perlitu zwizane s gwnie z obszarami modego wulkanizmu (region rdziem-
nomorski, strefy okoopacyficzne w Azji i obu Amerykach). Zasoby perlitu s znaczne, lecz
brak rzetelnych danych na temat ich wielkoci.
Produkcja
Od pocztku lat dziewidziesitych ubiegego stulecia datuje si systematyczny wzrost
wiatowej produkcji perlitu (rys. 1), ktra w 2008 r. przekroczya 3.3 mln t/r (tab. 4). Rok
2009 przynis niemal 10% spadek wiatowej poday do poziomu nieco powyej 3.0 mln t,
gwnie za spraw ogranicze produkcji w borykajcej si ze skutkami kryzysu finansowe-
go Grecji (czoowy wiatowy dostawca) i USA, gdzie stopniowy spadek produkcji notuje
si ju od 2004 r. (tab. 4).Do najwikszych producentw perlitu nale: Grecja, Chiny,
USA, Japonia, w ostatnich latach znaczco ronie rola Turcji, ktra zajmuje obecnie trzecie
miejsce wrd wiatowych dostawcw (tab. 4). Stany Zjednoczone, bdce do niedawna
wiatowym liderem, w ostatnich latach wyranie zmniejszyy poda ze wzgldu na konku-
rencj taszego surowca dostarczanego do zakadw wschodniego wybrzea drog morsk
z Grecji, a take spadek zapotrzebowania niektrych sektorw budownictwa. W 2008 r., po
czterech latach spadkw, odnotowano nieznaczny wzrost produkcji surowego perlitu do
434 tys. t, niemniej ju w 2009 r. jego produkcja ponownie spada do 348 tys. t (tab. 4). Per-
lit surowy jest tu pozyskiwany w 9 kopalniach w szeciu stanach, za produkcja perlitu eks-
pandowanego prowadzona jest w 55 zakadach w 28 stanach na bazie zarwno surowca ro-
dzimego, jak i importowanego. W USAdziaaj wiatowi potentaci rynku materiaw filtra-
cyjnych: World Minerals (przejty w 2005 r. przez Imerys) i Grefco Minerals, dostarcza-
jce ponad 50% poday perlitu surowego w USA. Inne due firmy amerykaskie z tej bran-
y to: Eagle-Picher Filtration & Minerals z Nevady, Cornerstone Industrial Minerals
z Oregonu, Basin Perlite z Utah, American Perlite Co. z Kalifornii oraz Idaho Minerals
z Idaho. Wikszo wydobycia pochodzi z dwch stanw: Nowy Meksyk i Oregon.
680 PERLIT
Tab. 3. Wartoci jednostkowe importu perlitu do Polski CN 2530 10 10
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 188 153 215 234 285
USD/t 58 49 77 67 92
rdo: GUS
Globalna poda zdominowana jest przez trzy korporacje: najwiksz na wiecie Silver
& Baryte Industrial Minerals (S&B) z zakadami na wyspach Milos i Kos w Grecji (Ae-
gean i Otavi o cznym potencjale 650 tys. t/r), we Woszech na Sardynii (Sarda Perlite
Srl. 120 tys. t/r), w tureckiej Biga (98% udziaw w Pabalk Maden AS) i w chiskiej
prowincji Henan (25% udziaw w Xinyang-Athenian Mining Co.), oraz wspomniane
Grefco Minerals (kopalnie Dicapearl i Socorro w USA, filie w Meksyku Mineral
Oriental, Armenii Aragats Perlite, fabryki perlitu ekspandowanego Dicalite i Chem-
rock w USA oraz Ghent w Belgii) i World Minerals (zakady w No Agua i Superior
w USA oraz w Turcji, fabryki perlitu ekspandowanego we Francji, Hiszpanii i Woszech).
Firmy te wraz z oddziaami dostarczaj okoo 60% wiatowej poday perlitu surowego,
przy czym ok. 30% przypada na S&B, dysponujc cznym potencjaem okoo 1 mln t/r.
W Chinach wrd okoo 40 producentw grniczych i ponad 300 wytwrcw perlitu
ekspandowanego najwiksi to: Xinyang-Athenian Mining Co. XAMCO (z 25%
udziaem greckiej S&B) i Sino-Hellenic Industrial Minerals Co. Shimco (potencja
rzdu 250 tys. t/r). W Japonii w produkcji perlitu specjalizujc si: Mitsui Mining and
Smelting, Ube Kosan i Asano Perlite (niemal cao produkcji zuywana na rynku we-
wntrznym). W Turcji wikszo produkcji kontrolowana jest przez midzynarodowych gi-
gantw Pabalk Maden i Saba Madencilik (zarzdzane przez S&B), Harborlite Aege-
an (World Minerals), oraz Ege Perlite, Per & Tas, Eti Mine, IPM Group i Incal Mine-
ral. Na Wgrzech dziaa natomiast, bdcy najwikszym dostawc we wschodniej czci
Europy Perlit 92 w Palhaza (oddzia wgierskiej Duna-Drava Cement). Mniejszymi
PERLIT 681
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn i r.
Oceania
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji perlitu
producentami s: Sowacja (Lehotka), Armenia (Aragats, wasno amerykaskiej Dicalite,
bdcej oddziaem Grefco, skd perlit surowy wysyany jest do zakadu w Ghent/Grefco
w Belgii, wytwarzajcego perlit ekspandowany), Wochy (Sarda Perlite na Sardynii
potencja 80 tys. t/r), Filipiny, Iran, Australia, Nowa Zelandia, RPA. Niewielkie wydobycie
ma miejsce take w Algierii, Argentynie (Perfiltra), Bugarii (Bentonit AD w Kardzali
40 tys. t/r), Islandii, Macedonii, Serbii, Kanadzie (Perlite Canada o zdolnociach produk-
cyjnych w dwch zakadach okoo 10 tys. t/r), Wielkiej Brytanii (Silvapearl oddzia gru-
py Williams Sinclair) i Mozambiku, ktre nie publikuj danych ilociowych.
Obroty
Obroty perlitem maj czciowo charakter regionalny (np. z zakadw w zachodnich
stanach USAdo Kanady, ostatnio 30370 tys. t/r). W skali globalnej dziaa grecka firma Sil-
682 PERLIT
Tab. 4. wiatowa produkcja perlitu
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Armenia
s
49.9 50.0 50.0 50.0 50.0
Bugaria 15.3 4.5 13.9 7.6 14.8
Grecja 1075.1 1039.2 1100.0 1000.0 862.9
Gruzja 5.0 5.0
Sowacja 13.0 14.0 20.0 25.0 25.0
Wgry
1
65.0 71.0 67.0 132.0 82.1
Wochy
s
60.0 60.0 60.0 60.0 60.0
EUROPA 1283.3 1243.7 1310.9 1274.6 1094.8
RPA 1.2 0.4 0.4 0.4 0.4
Zimbabwe 4.0 3.0 3.0 3.0 3.0
AFRYKA 5.2 3.4 3.4 3.4 3.4
Argentyna 22.0 25.2 35.8 26.5
w
21.8
AMERYKA PN. i R. 22.0 25.2 35.8 26.5
w
21.8
Meksyk
1
91.7 41.2 41.0 54.4 51.4
USA 508.0 454.0 409.0 434.0 348.0
AMERYKA PN. i R. 599.7 495.2 450.0 488.4 399.4
Chiny
s
700.0 700.0 700.0 700.0 700.0
Filipiny
s
4.4 4.4 4.5 4.5 4.5
Indie 0.4 0.1 0.1
w
Iran
s
31.0 40.0 30.0
w
30.0
w
30.0
Japonia
s
240.0 240.0 230.0 230.0 230.0
Turcja
1
333.4
w
474.5
w
478.6
w
551.3
w
522.8
AZJA 1309.2
w
1459.0
w
1443.2
w
1515.8
w
1487.3
Australia
s
6.0 6.5 7.0 7.0 7.6
Nowa Zelandia
s
7.3
w
3.5
w
7.8
w
w
8.8
OCEANIA 13.3
w
10.0
w
14.8
w
7.0
w
16.4
W I A T 3232.7
w
3236.5
w
3258.1
w
3315.7
w
3023.1
1
produkcja grnicza
rdo: MY, MMAR, WM, IMY
ver & Baryte Industrial Minerals poprzez swoje przedstawicielstwo handlowe Eastern
Industrial Minerals, przeznaczajca na eksport ponad 90% krajowej produkcji, gwnie do
USA (153 tys. t w 2009 r.) i Kanady, krajw europejskich oraz na rodkowy Wschd.
W ostatnim okresie zdominowaa ona dostawy nie tylko na rynek zachodnioeuropejski
(32% eksportu Grecji), ale take pnocnoamerykaski (59% eksportu). Wynika to przede
wszystkim z korzystnej lokalizacji zakadw S&B na wyspach rdziemnomorskich z dost-
pem do portw i transportu oceanicznego (statki o adownoci do 30 tys. t), ktrego koszty
dostawy do odbiorcw na wschodnim wybrzeu USA s znacznie nisze ni przewz su-
rowca transportem kolejowym od tamtejszych producentw. Znacznie mniejsze iloci do-
starczaj na rynek midzynarodowy Wgry (m.in. do Niemiec, Austrii, Polski) i Turcja (do
Europy Zachodniej, m.in. do fabryki perlitu ekspandowanego firmy Grefco w Belgii).
W ostatnim okresie wzroso znaczenie Chin jako dostawcy perlitu do krajw bliskowschod-
niej Azji, cho wikszo poday tego surowca jest przeznaczana na rynek wewntrzny.
Zuycie
Perlit surowy niemal w caoci jest praony na perlit ekspandowany, stosowany gwnie
do produkcji pyt termoizolacyjnych i dwikochonnych (zwaszcza stropowych, w ktrych
zawarto tego surowca dochodzi do 75%) dla budownictwa, oraz jako kruszywo lekkie do
tynkw i betonw. W postaci mikrogranulek na coraz wiksz skal (gwnie w USA) stoso-
wany jest jako skadnik spoiwa (kleju) do ciennych pyt okadzinowych. Zapotrzebowanie
budownictwa stymuluje rozwj poday perlitu, cho wci pojawiaj si nowe kierunki je-
go wykorzystania, o czym decyduj takie jego waciwoci, jak: nietoksyczno, neutralne
pH, odporno na dziaanie czynnikw zewntrznych, obojtno chemiczna i biologiczna,
cakowita niepalno, bardzo dobre parametry cieplno-izolacyjne i akustyczne, trwao, ni-
ska cena i dostpno na rynku. Surowiec ten jest stosowany w wielu innych dziedzinach,
np. jako materia filtracyjny do oczyszczania wody, klarowania wina, rafinacji cukru, olejw
i tuszczw jadalnych, jako sorbent i nonik nawozw w ogrodnictwie (agroperlit), wy-
peniacz do farb i tworzyw sztucznych, a take w kriogenice do izolacji zbiornikw ga-
zw przechowywanych w niskich temperaturach. W ostatnim okresie perspektywy rozwoju
zuycia perlitu s zwizane z jego wykorzystaniem w ogrodnictwie, zwaszcza w hodow-
lach hydroponicznych, gdzie optymalizuje gospodark wod, zmniejszajc rwnie zuycie
substancji odywczych i nawozw. Kierunek ten zyskuje coraz wiksz popularno na ob-
szarach dotknitych deficytem wody pitnej, np. w Holandii, Izraelu, Hiszpanii, a take
w USA. Perlit stosowany jako komponent mieszanek glebowych znacznie poprawia prze-
wietrzanie gleby, optymalizujc jej wilgotno i zwikszajc plony.
Wikszo perlitu surowego jest przetwarzana termicznie na perlit ekspandowany, kt-
rego najwikszymi producentami s: amerykaskie firmy Harborlite (oddzia World Mi-
nerals, rwnie producent grniczy) oraz Grefco Minerals. Do innych wanych wytwr-
cw nale m.in. firmy: Silbrico, USG, GAF, Permalite, Celotex w USA; CECA, De-
utsche Perlit (Knauf), Tilcon, BPB, Pull, Peletico w Europie; Mitsui Mining i Tokyo
Perlite w Japonii. Czoowym wiatowym konsumentem tego surowca jest wytwrca dwi-
kochonnych pyt stropowych ponadnarodowa korporacja Armstrong (33% zuycia per-
litu surowego w USAi 20% w Europie Zachodniej).
Najwikszym wiatowym konsumentem obu postaci perlitu s Stany Zjednoczone. Po-
ziom jego zuycia jest cile zwizany z kondycj sektora budowlanego, na ktry niebaga-
telny wpyw wywar kryzys finansowy ostatnich lat. Mimo spadku poziomu zuycia perlitu
PERLIT 683
ekspandowanego w tym kraju, wynikajcy zarwno z kryzysu, jak i ze wzrostu cen noni-
kw energii, jego struktura uytkowania nie zmienia si znaczco. Tak wic najwiksze ilo-
ci byy zuywane do produkcji materiaw termoizolacyjnych i dwikochonnych dla bu-
downictwa 53% (4% spadek w stosunku do 2008 r.). W strukturze zuycia znaczce
udziay przypaday rwnie na: sorbenty i noniki nawozw dla ogrodnictwa 14%; wy-
peniacze 14%; materiay filtracyjne 8%; inne 11%. Rwnie w Grecji ponad 65% krajowej
konsumpcji perlitu zuywane jest w budownictwie, ponad 20% trafia do zastosowa rolni-
czych i ogrodniczych, natomiast pozostae 15% jest wykorzystywane w kriogenice, filtracji
i odlewnictwie.
Ceny
Zakres cen perlitu surowego sprzedawanego przez producentw greckich i tureckich
podawany przez Industrial Minerals nie zmienia si do koca sierpnia 2007 r. (tab. 5). We
wrzeniu greccy dostawcy obniyli wwczas cen surowca o 20%, a tureccy rozgraniczyli
podawan dotychczas cznie cen dla surowca luzem i pakowanego w big-bagi. Rok 2008
przynis znaczcy wzrosty cen perlitu surowego, zarwno u producentw tureckich, jak
i greckich (tab. 5). Ponown zwyk cen, rednio o 710%, odnotowano na rynku europej-
skim w grudniu 2009 r. (tab. 5). W ostatnich latach, systematycznie wzrastay rwnie ceny
perlitu surowego, jak i ekspandowanego, na rynku amerykaskim, co byo spowodowane
eskalacj cen nonikw energii (zwaszcza gazu ziemnego). W przypadku perlitu ekspando-
wanego naleaoby raczej mwi o wartoci jednostkowej produkcji, gdy w wikszoci pro-
dukt ekspandowany nie jest sprzedawany na wolnym rynku, lecz bezporednio zuywany
w dalszych procesach wytwarzania produktw finalnych. Wartoci te wykazuj znaczne
zrnicowanie dla rnych gatunkw perlitu w zalenoci od zastosowania. Najniszy ich
poziom osiga perlit ekspandowany do budowlanych wyrobw formowanych typu pyt
ciennych i dachowych, rur itp., do produkcji ktrych zuywa si ostatnio 53% cznej po-
day tego surowca na rynku amerykaskim (185 USD/t w 2009 r.). Najdrosze s natomiast
gatunki perlitu ekspandowanego do produkcji niskotemperaturowych materiaw izolacyj-
nych 525 USD/t (2009 r.).
684 PERLIT
Tab. 5. Ceny perlitu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Perlit surowy
turecki
1
3260 3260 4045 5565 6065
turecki
2
. . 5560 7080 7585
grecki
3
4050 4050 3540 5055 5560
amerykaski
4
41 43 45 48 49
Perlit ekspandowany
5
243 256 269 279 .
1
kruszony, sortowany, od 2007 r. luzem, fob Turcja, USD/t, cena na koniec roku IM
2
kruszony, sortowany, od 2007 r. pakowany w big-bagi, fob Turcja, USD/t, cena na koniec roku IM
3
kruszony, luzem, fob Grecja, EUR/t, cena jw.
4
fob kopalnia USA, USD/t, cena rednioroczna MY
5
fob zakad USA, USD/t, rednia warto jednostkowa dla wszystkich gatunkw, rednioroczna MY
PIASKI DO PRODUKCJI WYROBW
WAPIENNO-PIASKOWYCH
I BETONW KOMRKOWYCH
Piaski kwarcowe uywane do produkcji wyrobw wapienno-piaskowych i betonw
komrkowych s zwykle redniej lub niskiej jakoci, zawierajc 8090% SiO
2
i 510% mi-
neraw ilastych. Preferowana jest frakcja ziarnowa 0.050.5 mm, przy dopuszczalnym udzia-
le ziaren powyej 2 mm do 515%. Ta grupa piaskw kwarcowych jest niekiedy zaliczana do
szerokiej grupy piaskw przemysowych. W innych ujciach do grupy piaskw przemyso-
wych zaliczane s tylko wysokiej jakoci piaski zawierajce co najmniej 9395% SiO
2
, nato-
miast piaski do produkcji wyrobw wapienno-piaskowych i betonw komrkowych, po-
dobnie jak piaski podsadzkowe oraz piaski budowlane zaliczane do kruszyw naturalnych,
s z tej grupy wyczane. Taki podzia zastosowano te i w niniejszym Bilansie.
Piaski do produkcji wyrobw wapienno-piaskowych i betonw komrkowych s su-
rowcami lokalnymi, uytkowanymi w zakadach produkcji wyrobw wapienno-piaskowych
czy betonw komrkowych zlokalizowanych w pobliu miejsca ich wydobycia.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Zoa czwartorzdowych piaskw kwarcowych do produkcji cegy wapienno-piaskowej
znane s w caym kraju. Najwiksze wystpuj w pnocnej i rodkowej Polsce, zwaszcza
w wojewdztwach: mazowieckim, lubelskim, zachodniopomorskim, kujawsko-pomorskim
i dzkim. Z udokumentowanych 102 z o zasobach 273.4 mln m
3
(stan na 31.12.2009 r.),
eksploatowanych jest 29, w tym 8 okresowo (BZKiWP, 2010).
Zoa czwartorzdowych piaskw kwarcowych do produkcji betonw komrkowych s
rwnie powszechne w Polsce, za wyjtkiem wojewdztwa lskiego. Ogem z 57 udoku-
mentowanych z, o cznych zasobach niemal 143 mln m
3
, eksploatowanych jest 11,
w tym 2 okresowo (BZKiWP, 2010). Najwiksze zoa znane s w wojewdztwach: lubel-
skim, dzkim, kujawsko-pomorskim, wielkopolskim i mazowieckim. Zoa w Polsce pnoc-
nej maj mniejsze, a w Polsce poudniowej marginalne znaczenie.
Produkcja
W 2009 r. wydobycie piaskw do produkcji wyrobw wapienno-piaskowych prowa-
dzone byo w 21 kopalniach w 13 wojewdztwach (tab. 1). Ponadto 8 z posiadao status
eksploatowanych okresowo, jednak w ostatnim roku nie wykazywano wydobycia z nich.

Wielko produkcji zaley od potrzeb rynkw lokalnych na wyroby wapienno-piaskowe
wytwarzane przez zakady pooone w pobliu tych kopal, ale zwykle nie przekracza
50 tys. m
3
/r z pojedynczego zoa. Wydobycie wysze od tego poziomu odnotowano w ostat-
nim roku w nastpujcych kopalniach: abinko (68 tys. m
3
) w wielkopolskim, Waliszew I
(54 tys. m
3
) i Lesiw-Wincentw (54 tys. m
3
) w mazowieckim i Klucze (56 tys. m
3
) w ma-
opolskim (tab. 1). Kryzys finansowy i gospodarczy zapocztkowany w 2008 r. skutkowa
spadkiem produkcji wyrobw wapienno-piaskowych (tab. 3), a tym samym obnieniem wy-
dobycia surowcw do ich wytwarzania o ponad 32% w ostatnim roku. Spadek wydobycia
odnotowano niemal we wszystkich kopalniach. Zakady wapienno-piaskowe, do ktrych na-
le kopalnie, s samodzielnymi przedsibiorstwami lub te wchodz w skad wikszych
przedsibiorstw ceramiki budowlanej, jak np. Przedsibiorstwo Produkcji Materiaw Bu-
dowlanych Niemce S.A. bdce zarwno producentem wyrobw silikatowych, jak i blocz-
kw z betonu komrkowego. Samodzielnymi Zakadami Wapienno-Piaskowymi (Silikato-
wymi) s m.in. zakady w Teodorach, ytkowicach, Szczecinie (Silikaty-Trbki) oraz
Becu. Podobnie jak w innych sektorach produkcji materiaw budowlanych, tu take mia-
a miejsce znaczca konsolidacja oraz szereg przeksztace wasnociowych, ktre skutko-
way utworzeniem firmy Xella VdB Polska Sp. z o.o. z siedzib w Poznaniu, z zakadami
w abinku, Pasymiu, Iawie, Trzcicu, Waliszewie i Wincentowie koo Radomia, oraz
oglnopolskiej Grupy Silikaty skupiajcej osiem zakadw w: Ostroce, Piszu, Przysie-
czynie, Ludyni, Leajsku, Kluczach, Jedlance i Biaymstoku. Ta ostatnia dostarcza okoo
40% krajowej poday wyrobw wapienno-piaskowych.
Wydobycie piaskw kwarcowych do produkcji betonw komrkowych w 2009 r. byo
prowadzone w 9 kopalniach w 7 wojewdztwach (tab. 2). Jego wielko z poszczeglnych
z jest do zmienna i z reguy nie przekracza 50 tys. m
3
/r, w duej mierze zalec od za-
potrzebowania lokalnego rynku. Najwiksze wydobycie w 2009 r. odnotoway kopalnie
686 PIASKI DO PRODUKCJI WYROBW
Tab. 1. Wydobycie piaskw do produkcji wyrobw wapienno-piaskowych
tys. m
3
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie czne 572 685 905 834 560
Lubelskie 38 36 75 69 27
Lubuskie 25 12
dzkie 40 50 38 62 32
Maopolskie 20 28 51 55 56
Mazowieckie 64 117 208 175 137
Opolskie 18 28 28 25
Podkarpackie 31 26 36 39 15
Podlaskie 37 68 54 92 3
Pomorskie 21 32
witokrzyskie 33 45 44 40 42
Wielkopolskie 122 129 148 82 120
rdo: BZKiWP
w Studzienicach (82 tys. m
3
) w pomorskim, Woli Suchoebrskiej (47 tys. m
3
) w mazowie-
ckiem, oraz w Lidzbarku Welskim (42 tys. m
3
) w warmisko-mazurskim (tab. 2). Zoa te
s eksploatowane w wikszoci dla potrzeb przylegych Przedsibiorstw Przemysu Be-
tonw Prefabet, ktre s wacicielami tych kopal. Niektre z tych zakadw uytkuj
take piasek kwarcowy z innych rde, gwnie piasek budowlany odpowiedniej jakoci.
Obecnie 25 zakadw betonw komrkowych wykorzystuje do ich produkcji piasek
kwarcowy, a pozostae siedem popioy lotne z pobliskich elektrowni (por. BETON
IWYROBYBETONOWE).
czne wydobycie w ostatnich latach zmieniao si w przedziale 320360 tys. t/r (tab. 2),
wskutek rozwoju zastosowa do ich wytwarzania piaskw budowlanych, a take popiow
lotnych.
Obroty
Piaski do produkcji wyrobw wapienno-piaskowych oraz betonw komrkowych s
surowcami o znaczeniu lokalnym, uytkowanymi w przylegych zakadach. Std nie notuje
si obrotw nimi.
Zuycie
Wyroby wapienno-piaskowe (zwane rwnie silikatowymi) produkuje si w autokla-
wach z mieszaniny piasku kwarcowego, mielonego wapna palonego i wody (proporcje
PIASKI DO PRODUKCJI WYROBW 687
Tab. 2. Wydobycie piaskw do produkcji betonw komrkowych
tys. m
3
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie czne 360 336 352 340 322
Dolnolskie 22 24 7 21 21
Lubelskie 39 53 84 79 66
dzkie 28 18 20 4 21
Mazowieckie 32 30 26 42 47
Podkarpackie 33 21 8
Pomorskie 49 82
witokrzyskie 8 20 11 15
Zachodniopomorskie 22 24 24 19
rdo: BZKiWP
Tab. 3. Produkcja wyrobw wapienno-piaskowych w Polsce
PKWiU 2361113030
tys. m
3
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Elementy cienne wapienno-piaskowe 721.0 843.0 1198.6 1113.2 915.9
wtym: cega wapienno-piaskowa 325.0 566.2 725.8 664.7 437.9
rdo: GUS
skadnikw suchych: 90% piasku, 7% wapna, 3% wody). Znajduj one szerokie zastosowa-
nie w budownictwie mieszkaniowym i przemysowym jako materia taszy ni klasyczne
wyroby ceramiczne. Produkowany jest liczny asortyment wyrobw silikatowych: cegy, pu-
staki i bloki, korytka i in. W zwizku z wprowadzeniem systemu elementw silikatowych
Silka o znacznie lepszych wasnociach termicznych, krajowa produkcja wyrobw silikato-
wych wzrosa znaczco do niemal 1200 tys. m
3
w 2007 r., przy czy najwysz dynamik
odnotowano dla cegy wapienno-piaskowej, ktrej udzia siga ponad 60% (tab. 3). Wyro-
bom tym, stosowanym gwnie w budownictwie jednorodzinnym, nie udao si jednak ob-
roni przed skutkami kryzysu, co znalazo odzwierciedlenie w spadku ich produkcji w kolej-
nych latach 20082009 o ponad 25% dla caej grupy wyrobw i ponad 40% dla cegy sili-
katowej (tab. 3). Wyroby silikatowe stanowi jedynie okoo 9% ciennych wyrobw bu-
dowlanych, za najwikszy udzia w rynku przypada wyrobom z betonu komrkowego
(41% rynku) oraz z tzw. ceramiki czerwonej (37%).
Piaski do wyrobu betonw komrkowych w caoci zuywane s do produkcji betonw
komrkowych, ktre produkowane s w formie cegie, pustakw i innych elementw (por.
BETON I WYROBYBETONOWE).
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Piaski do produkcji wyrobw wapienno-piaskowych i betonw komrkowych wyst-
puj w wikszoci krajw, a ich zasoby s ogromne. Najwiksze zoa koncentruj si na
obszarach rwni zalewowych, w dawnych korytach rzek i na obszarach akumulacji wodno-
-lodowcowej.
Produkcja
Piaski do produkcji wyrobw wapienno-piaskowych i betonw komrkowych wydo-
bywane s w wielu krajach, gwnie w Europie i Ameryce Pnocnej. Brak jednak szczeg-
owych danych o ich produkcji.
Obroty
Piaski do produkcji wyrobw wapienno-piaskowych i betonw komrkowych nie s
przedmiotem wymiany rynkowej o charakterze midzynarodowym.
Zuycie
Piaski do produkcji wyrobw wapienno-piaskowych i betonw komrkowych wyko-
rzystywane s zawsze do wytwarzania tyche wyrobw w przylegych zakadach.
Ceny
Nie prowadzi si adnych notowa cenowych tych piaskw.
688 PIASKI DO PRODUKCJI WYROBW
PIASKI PODSADZKOWE
Piaski podsadzkowe, tj. piaski kwarcowe uywane do podsadzania podziemnych wyro-
bisk grniczych, cechuj si nisk lub redni czystoci chemiczn (zwykle 8085% SiO
2
).
Do agodne s take wymagania dotyczce uziarnienia: zawarto nadziarna 50 mm maks.
10%. Musz one jednak cechowa si okrelonymi wasnociami fizycznymi: ciliwoci
515% przy cinieniu 15 MPa, wodoprzepuszczalnoci min. 0.00040.007 cm/s. Piaski
podsadzkowe, ze wzgldu na nisk warto jednostkow i zwizany z tym wysoki udzia
kosztw transportu w cenie piasku franco odbiorca, s w wikszoci surowcami lokalnymi,
uytkowanymi do 50 km od miejsca wydobycia.
Ta grupa piaskw kwarcowych jest niekiedy zaliczana do szerokiej grupy piaskw prze-
mysowych (np. przez US Geological Survey). W innych ujciach do grupy piaskw prze-
mysowychzaliczane s tylko wysokiej jakoci piaski zawierajce co najmniej 9395% SiO
2
,
natomiast piaski podsadzkowe, podobnie jak piaski do produkcji wyrobw wapienno-
-piaskowych i betonw komrkowych oraz piaski budowlane zaliczane do kruszyw na-
turalnych, s z tej grupy wyczone. Taki podzia zastosowano te i w niniejszym bilansie.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Polska jest krajem zasobnym w piaski podsadzkowe, ktrych zoa s w wikszoci
udokumentowane w odlegoci do 50 km od obszarw intensywnej eksploatacji podziemnej
z wgla kamiennego, rud miedzi i cynku-oowiu. Ogem rozpoznano 34 zoa (w tym
30 w regionie lsko-krakowskim, cznie z przywrconym w 2009 r. do Bilansu Zasobw
zoem Szczakowa III), o cznych zasobach 2679 mln m
3
(wg stanu na 31.12.2009 r.),
z czego okoo 18% znajduje si w 7 zoach zagospodarowanych (BZKiWP, 2010). Naj-
wiksze zoa wystpuj we wschodnim obrzeeniu GZW, m.in. eksploatowane obszaru
Szczakowa-Pustynia Bdowska. Drugim wanym obszarem zoowym jest zachodnie ob-
rzee GZW, tj. rejon Kotlarni. Dla potrzeb kopal rud miedzi rozpoznano trzy zoa w re-
jonie Lubina, w tym eksploatowane Obora.
Produkcja
Wydobycie piaskw podsadzkowych skoncentrowane jest we wschodniej i zachodniej
czci GZW (dla grnictwa wgla kamiennego) oraz w okolicy Lubina (dla kopal rud mie-
dzi). Ponad 6070% cznej produkcji pochodzi ze wschodniego obrzeenia GZW (tab. 1).
Najwikszym dostawc piasku podsadzkowego jest firma DB Schenker Rail Polska S.A.

(dawna Kopalnia Piasku Szczakowa S.A.), wytwarzajca ponad poow produkcji kra-
jowej i eksploatujca zoa w obszarze Szczakowa-Pustynia Bdowska-Siersza. Dostar-
cza ona piasek podsadzkowy I klasy do kopal wgla kamiennego GZW, ZG Trzebionka
oraz Kopalni Soli w Wieliczce, a ponadto piasek budowlany oraz piaski formierskie, kt-
rych produkcja stanowi niewielki margines dziaalnoci firmy w stosunku do iloci wytwa-
rzanych piaskw podsadzkowych (4.55.4 mln t/r). Wielko produkcji piaskw podsadz-
kowych w 2008 r. ograniczono do 4.8 mln t, z powodu zmniejszenia zapotrzebowania ze stro-
ny kopal wgla kamiennego oraz rozwoju asortymentw do zastosowa budowlanych, kt-
rych ilo w tym samym roku wyniosa ponad 1.1 mln t. Mimo kryzysu wywierajcego nega-
tywny wpyw na wikszo bran produkcyjnych w 2009 r. kopalni Szczakowa udao si
zwikszy nieznacznie poziom produkcji zarwno piaskw podsadzkowych (5 mln t), jak
i pozostaych asortymentw, gwnie piaskw budowlanych (cznie 1.4 mln t).
Drugim producentem w obrbie wschodniej czci GZW jest firma CTL Logistic, eks-
ploatujca zoa Br (Wschd i Zachd), w bliskim ssiedztwie kopal wgla rejonu Sos-
nowca i Dbrowy Grniczej, i dostarczajca piasek podsadzkowy I, II i III klasy oraz piaski
budowlane i pukane stosowane jako kruszywo do zapraw i betonu towarowego. Kolejnym
producentem by PTK Holding S.A., eksploatujcy zoe piasku podsadzkowego Kunica
Waryska w rejonie Dbrowy Grniczej, od 2005 r. sprzedajcy wycznie dla potrzeb
budownictwa, przemysu materiaw budowlanych i chemii budowlanej. Od 2008 r. wydo-
bycie z tego zoa nie jest prowadzone (tab. 1).
W zachodnim obrzeeniu GZW wydobycie piaskw podsadzkowych prowadzi Kopal-
nia Piasku Kotlarnia S.A. w Pyskowicach, ze zoa Kotlarnia pole N. Podobnie jak
w przypadku piasku ze zoa Kunica Waryska, cao wydobycia z kopalni Kotlarnia
jest obecnie uytkowana jako piaski i kruszywa budowlane, podczas gdy sprzeda piaskw
podsadzkowych klasy I-II zostaa zakoczona ju w 2004 r.
W okolicach Lubina eksploatowane jest od lat dla potrzeb grnictwa rud miedzi zoe
Obora. Wielko wydobycia, utrzymuje si w granicach 1.11.5 mln m
3
/r, z czego niemal
690 PIASKI PODSADZKOWE
Tab. 1. Wydobycie piaskw podsadzkowych w Polsce
tys. m
3
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie czne 6047 6197 6595 6401 5928
Dolnolskie 1222 1279 1161 1495 1594
Obora 1222 1279 1161 1495 1594
Maopolskie 3139 3207 3233 3079 2721
Pustynia Bdowska blok IV 510 888 1009 1230 995
Siersza-Misiury 1657 1939 1863 1499 1386
Szczakowa pole I 242 380 361 350 340
Szczakowa pole II 730
Opolskie 644 469 738 822 777
Kotlarnia pole N 644 496 738 822 777
lskie 1042 1215 1463 1005 836
Br Wschd 731 712 1105 997 819
Br Zachd 79 155 167 8 17
Kunica Waryska 232 348 191
rdo: BZKiWP
95% wykorzystywane jest na potrzeby wasne kopal KGHM, reszta za trafia do odbior-
cw indywidualnych, do prac inynieryjno-budowlanych. Jest to obecnie drugi krajowy
producent piaskw podsadzkowych, wykazujcy wzrost poday tego asortymentu w ostat-
nich dwch latach.
Od pocztku lat dwutysicznych obserwowano stabilizacj wydobycia piaskw pod-
sadzkowych. Po okresie niewielkiego oywienia w latach 20052007, zwizanego ze wzro-
stem sprzeday czci piaskw podsadzkowych do zastosowa budowlanych, od 2008 r.
obserwowano ponowny spadek ich wydobycia do niespena 6 mln m
3
w 2009 r. i dalsze
ograniczenie ich zuycia do podsadzki w wyrobiskach grniczych. Od pocztku 2005 r.
w klasyfikacji PKWiU nie byo ju oddzielnej pozycji dla produkcja piaskw podsadzko-
wych, zaliczone one zostay do szerszej grupy piaskw naturalnych PKWiU 1421119000,
cznie z piaskami do wyrobw silikatowych, produkcji papy bitumicznej, piaskami szlifier-
skimi i innymi. Od 2009 r. na skutek kolejnej zmiany klasyfikacji PKWiU piaski podsadz-
kowe s ewidencjonowane w pozycji 08121190 Piaski naturalne. Wielko ich krajowej
poday moe by wic jedynie szacowana na podstawie informacji o wielkoci produkcji
najwikszych dostawcw, tj. DB Schenker i Piaskowni Obora, oraz poziomu wydobycia
z pozostaych kopal dostarczajcych piaski podsadzkowe (CTL Logistic). W ostatnich la-
tach moga ksztatowa si na poziomie 5.56.0 mln m
3
. Zmiana klasyfikacji stwarza te
problem z ustaleniem wartoci jednostkowej sprzeday piaskw podsadzkowych, moliwe
jest jedynie przedstawienie jej wartoci dla piaskw naturalnych pozostaych, ktra zacza
wzrasta do ponad 10 PLN/t w latach 20082009, co wiadczy o wzrocie udziau piaskw
wykorzystywanych do celw innych ni podsadzka w caej grupie piaskw naturalnych
(tab. 2). Piaski wykorzystywane do produkcji zapraw, mieszanek i innych celw budowla-
nych osigay wysze ceny na rynku, przykadowo za taki piasek z kopalni Jarub trzeba by-
o zapaci 1416 PLN/t.
Obroty
Piaski podsadzkowe s surowcami o znaczeniu lokalnym, uytkowanymi w pobliskich
kopalniach podziemnych. Std nie jest prowadzona wymiana piaskw podsadzkowych z za-
granic.
Zuycie
Zuycie piaskw podsadzkowych (wykorzystywanych jako podsadzka wyrobisk grni-
czych) ulego w ostatnich latach znacznemu ograniczeniu na skutek zmniejszenia ich zuy-
cia w kopalniach wgla kamiennego Grnolskiego Zagbia Wglowego, przy stosunko-
wo stabilnym, a ostatnio nawet rosncym poziomie zuycia w kopalniach rud miedzi. Ogra-
PIASKI PODSADZKOWE 691
Tab. 2. Wartoci jednostkowe produkcji piaskw podsadzkowych w Polsce
PKWiU 08121190
1
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 6.1 9.3 9.9 11.3 10.9
USD/t 1.9 3.0 3.6 4.7 3.5
1
warto jednostkowa dla pozycji PKWiU 08121190 piaski naturalne pozostae
rdo: GUS
niczanie uytkowania piaskw podsadzkowych w kopalniach GZW wynika zarwno z roz-
woju wykorzystywania jako materiaw podsadzkowych rnego rodzaju odpadw (np. od-
padw grniczych i przerbczych oraz uli i popiow granulowanych stosowanych jako
dodatki do piaskw podsadzkowych), a przede wszystkim z ograniczania wielkoci wy-
dobycia i frontu robt grniczych, a take ze zmniejszania iloci wyrobisk podsadzanych (to
ostatnie wynika z braku rodkw finansowych lub z koniecznoci obnienia kosztw pro-
dukcji wgla).
Spadek zapotrzebowania na piaski podsadzkowe zmusi ich gwnych producentw do
podjcia produkcji innych asortymentw, np. piaskw budowlanych, piaskw dla chemii
budowlanej (do suchych mieszanek i zapraw budowlanych). Jest to obserwowane zwaszcza
w kopalniach zlokalizowanych we wschodniej czci GZW.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Piaski mogce by uytkowane jako piaski podsadzkowe wystpuj powszechnie, a ich
zasoby s ogromne.
Produkcja
Piaski podsadzkowe wydobywane s w krajach, gdzie prowadzona jest eksploatacja
podziemna z uyciem podsadzki. Ma to miejsce najczciej w Europie i Ameryce Pnoc-
nej. Brak jednak szczegowych danych o ich produkcji w poszczeglnych krajach.
Obroty
Piaski podsadzkowe nie s przedmiotem wymiany rynkowej o charakterze midzynaro-
dowym.
Zuycie
Piaski podsadzkowe wykorzystywane s do podsadzania grniczych wyrobisk podziem-
nych pooonych w niedalekiej odlegoci (do kilkudziesiciu km) od kopal piasku.
Ceny
Nie prowadzi si adnych notowa cenowych piaskw podsadzkowych.
692 PIASKI PODSADZKOWE
PIASKI PRZEMYSOWE
Piasek jest lun ska osadow, zoon gwnie z ziaren mineraw lub okruchw ska
o wielkoci 0.012.0 mm. Najpowszechniejsze s piaski kwarcowe cechujce si bardzo
zrnicowanymi parametrami jakociowymi. Najczciej do grupy piaskw przemysowych
zaliczane s tylko piaski kwarcowe zawierajce co najmniej 9395% SiO
2
. Nie zalicza si do
tej grupy piaskw niszej jakoci, zawierajcych 8090% SiO
2
, znajdujcych zastosowanie ja-
ko piaski podsadzkowe, piaski do produkcji wyrobw wapienno-piaskowych i betonw
komrkowych, czy te jako piaski budowlane zaliczane do kruszyw naturalnych.
W zalenoci od jakoci piaski przemysowe znajduj zastosowanie w wielu dziedzi-
nach, m.in. najwyszej jakoci piaski w przemyle szklarskim i ceramicznym, nieco gorszej
w odlewnictwie, chemii budowlanej, do filtracji wody, piaskowania konstrukcji stalowych,
badania wytrzymaoci cementw, szczelinowania hydraulicznego w grnictwie ropy nafto-
wej i gazu ziemnego, w przemyle chemicznym i wielu innych zastosowaniach, a mielony
piasek kwarcowy take jako wypeniacz w przemyle gumowym, farb i lakierw i in.
Piaski przemysowe s w wikszoci surowcami o znaczeniu lokalnym lub co najwyej
krajowym. Jednake szlachetniejsze, a zarazem ograniczone ilociowo gatunki, zwaszcza pias-
kw formierskich, bywaj przedmiotem obrotu midzynarodowego. czna wiatowa ich po-
da jest trudna do ustalenia ze wzgldu na brak penych danych statystycznych. Szacowana
w ostatnich latach na 120130 mln t/r, ulega w 2009 r. ponad 12% ograniczeniu na skutek
zmniejszenia zapotrzebowania na piaski szklarskie i formierskie nie tylko w borykajcych si ze
skutkami kryzysu finansowego krajach Europy i Ameryki Pnocnej, lecz rwnie w wielu kra-
jach Azji Wschodniej, gdzie zlokalizowana jest wikszo orodkw produkcyjnych.
Wymagania stawiane piaskom przemysowyms zrnicowane, zarwno pod wzgldem
skadu chemicznego, jak i uziarnienia oraz parametrw fizycznych. Przykadowo w piaskach
formierskich dla odlewnictwa zawarto SiO
2
powinna przekracza 9698%, ilastego lepi-
szcza 0.5%, wglanw 1.0%, przy wskich przedziaach klas ziarnowych dla poszczegl-
nych gatunkw (uziarnienie zwykle poniej 0.5 mm). Piaski filtracyjne powinny mie
grubsze uziarnienie, o zawartoci SiO
2
96%, CaO+MgO 3%, przy braku mineraw rozka-
dajcych si w wodzie. Inne gatunki powinny charakteryzowa si czy to wskimi przedzia-
ami klas ziarnowych (np. piaski szlifierskie), odpowiedni krzyw uziarnienia (np. piaski
do badania wytrzymaoci cementu), czy te odpowiednim ksztatem ziaren (np. piaski
do piaskowania konstrukcji stalowych).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Zoa piaskw formierskich s gwnym rdem rnych gatunkw piaskw przemy-
sowych. Najwiksze ich zoa wystpuj w rejonie Tomaszowa Mazowieckiego, gdzie udo-

kumentowano 12 z o cznych zasobach 155.5 mln t (okoo 46% zasobw krajowych),
z czego cztery s eksploatowane. W rejonie Czstochowy znanych jest ponad 40 niewiel-
kich z, w wikszoci zaniechanych, o cznych zasobach 46.7 mln t. Na Opolszczynie
z rozpoznanych 6 z, o cznych zasobach 31.3 mln t, obecnie adne nie jest eksploatowa-
ne. Pojedyncze due zoa s udokumentowane na Dolnym lsku (Krzeszwek eksplo-
atowane czasowo i Czerwona Woda) i w rejonie Jaworzna (Szczakowa), a mniejsze
w wojewdztwach lubelskim, mazowieckim, podkarpackim, pomorskim, witokrzyskim,
wielkopolskim i zachodniopomorskim. czne zasoby 77 udokumentowanych z wynosi-
y 340.5 mln t wg stanu na 31.12.2009 r. (BZKiWP, 2010).
Rne gatunki piaskw przemysowych s take uzyskiwane z gorszych partii z pias-
kw szklarskich, oraz z niektrych z kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych, pias-
kw do produkcji wyrobw wapienno-piaskowych i betonw komrkowych.
Produkcja
Kilka firm, eksploatujcych zoa piaskw formierskich, jest rwnoczenie gwnymi
producentami piaskw przemysowych w Polsce. Produkcja ta w okoo 75% pochodzi z re-
jonu Tomaszowa Mazowieckiego w wojewdztwie dzkim (tab. 1), gdzie dziaa dwch
duych producentw TKSM Biaa Gra Sp. z o.o. i Grudze Las Sp. z o.o. oraz
mniejszy Badger Mining Poland Sp. z o.o.
Przez wiele lat najwikszym krajowym producentem piaskw przemysowych byy To-
maszowskie Kopalnie Surowcw Mineralnych Biaa Gra Sp. z o.o., ktrej wacicie-
lem z kocem 2007 r. zosta niemiecki koncern Quarzwerke GmbH. Eksploatuje obecnie
zoa piaskw szklarskich i formierskich Biaa Gra I Wschd, Biaa Gra II
694 PIASKI PRZEMYSOWE
Tab. 1. Wydobycie ze z piaskw formierskich w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie 1167 1232 1141 1194 1074
Dolnolskie 74 19 26 45 41
Czerwona Woda 5 19 26 45 41
Krzeszwek 69
dzkie 793 855 906 909 799
Biaa Gra I Wschd 45 1
Grudze-Las 684 783 848 854 750
Ludwikwpole A 9 64 10
Ludwikwpole B 55 31 37 39
Unewel Zachd 1 8 17 17 10
Maopolskie 165 192 175 217 185
Szczakowa 165 192 175 217 185
Opolskie 136 93
Grodziec I 51 17
Siokowice 2 85 76
lskie 72 34 26 48
Zawisna II 19 23 21 48
Zawisna IV 53 11 5
rdo: BZKiWP
Wschd oraz Unewel Zachd w cznej iloci 780900 tys. t/r, przy czym zdecydo-
wana wikszo wydobycia pochodzi z partii udokumentowanych jako piaski szklarskie
i jest przeznaczana gwnie do ich produkcji (por. PIASKI SZKLARSKIE). Produkcja
piaskw formierskich w TKSM Biaa Gra wykazuje wyran tendencj malejc
rednio o okoo 1718%/r i w ostatnim roku nie przekroczya 85 tys. t. Stabilny poziom
1.21.3 mln t/r wykazuje natomiast czna poda wszystkich asortymentw handlowych fir-
my (piaski szklarskie, piaski formierskie 1K, piaski dla chemii budowlanej, przemysu ce-
ramicznego, do piaskowania, do badania cementu, piaski i wirki filtracyjne itp.), gwnie
za spraw rozwoju produkcji piaskw szklarskich, ktre w 2009 r. stanowiy ok. 79% cz-
nej poday spki.
Innym dostawc piaskw przemysowychw tym regionie jest firma Grudze Las Sp.
z o.o. eksploatujca zoe piaskw formierskich Grudze-Las oraz zoe piaskw szklarskich
Piaskownica-Zajczkw. Jest to obecnie najwikszy dostawca piaskw formierskich w Pols-
ce. czne wydobycie z obu z wzrastao dynamicznie, przekraczajc 1.2 mln t w 2008 r.,
przy czym produkcja piaskw formierskich zmniejszya si do niespena 360 tys. t. W 2009 r.
wielko cznej poda wszystkich piaskw w tej firmie zmalaa do okoo 1 mln t, gwnie
za spraw dalszego spadku produkcji piaskw formierskich do nieco powyej 300 tys. t oraz
znacznego ograniczenia (o niemal 20%) produkcji piaskw dla chemii budowlanej i prze-
mysu ceramicznego. Wikszo produkowanych piaskw dla chemii budowlanej jest obe-
cnie uytkowana przez waciciela firmy Atlas d do produkcji wyrobw che-
mii budowlanej (suche zaprawy i kleje budowlane), czciowo za s zbywane do innych
firm o podobnym profilu produkcji (np. Mapei). Rwnie znajdujce si w ofercie handlo-
wej spki wirki filtracyjne poza sektorem uzdatniania wody znajduj nabywcw w brany
budowlanej do produkcji zacierek i tynkw budowlanych.
Trzeci producent w tym regionie Badger Mining Poland Sp. z o.o. (wasno
amerykaskiej firmy Badger Mining Corp.) prowadzi w zakadzie w Tomaszowie Ma-
zowieckim produkcj piasku formierskiego klasy 1K, piaskw dla chemii budowlanej, pia-
skw filtracyjnych, piaskw do piaskowania konstrukcji stalowych, piaskw do szczelino-
wania hydraulicznego w grnictwie otworowym itp., na bazie piasku ze zoa Ludwikw.
czna wielko wydobycia nie przekracza 40 tys. t/r (tab. 1).
Poza rejonem Tomaszowa Mazowieckiego najwaniejszym producentem piaskw for-
mierskich jest DB Schenker Rail Polska S.A., ktra pozyskuje uszlachetnione piaski for-
mierskie klasy 1K o rnej granulacji oraz klasy 2K wprost z kopaliny zoa Szczakowa.
Wielko produkcji po wzrocie do 280 tys. t w 2008 r., ulega ograniczeniu do okoo
200 tys. t w 2009 r. Niemniej jest to margines dziaalnoci firmy w stosunku do iloci wy-
twarzanych piaskw podsadzkowych i budowlanych, ktrych czna wielko poday prze-
kraczaa 6 mln t w 2009 r. Piaski przemysowe dostarczane przez DB Schenker znajduj za-
stosowanie nie tylko w odlewnictwie, ale take w chemii budowlanej, jako kruszywa do be-
tonw i zapraw oraz jako materia cierny do piaskowania konstrukcji stalowych. Piaski for-
mierskie ze Szczakowej oprcz odbiorcw krajowych s rwnie czciowo eksportowane
do Czech i Sowacji.
Innymi wanymi producentami piaskw przemysowychs:
Kwarc sp. z o.o. w Krzeszwku, dostarczajca gwnie piaski dla chemii budowlanej,
do piaskowania konstrukcji stalowych, filtracyjne, w mniejszym zakresie formierskie 2K,
w iloci nie przekraczajcej 1011 tys. t/r. Ich produkcja, po upadoci Kopalni Piasku
Krzeszwek S.A., prowadzona jest z surowca kupowanego od innych dostawcw;
PIASKI PRZEMYSOWE 695
Spdzielnia Pracy Surowcw Mineralnych w Opolu, dostarczajca piaski i wirki
filtracyjne, znajdujce rwnie zastosowanie w produkcji materiaw ciernych oraz do
piaskowania konstrukcji stalowych, na bazie urobku ze z kruszyw naturalnych (Brze-
zie, Groszowice, Przywory, Zielina), ostatnio w iloci ok. 10 tys. t/r;
Opolskie Kopalnie Surowcw Mineralnych Sp. z o.o. (grupa Grade Kruszywa)
produkujca piaski formierskie suszone, stosowane zarwno w odlewnictwie, jak i dla
potrzeb chemii budowlanej, ze zoa kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych Nowo-
grd Bobrzaski I w iloci ponad 20 tys. t/r.
Mniejszymi producentami piaskw przemysowych s: Bolesawieckie Zakady Mate-
riaw Ogniotrwaych Sp. z o.o. (surowiec formierski z kopalni Czerwona Woda), Ko-
palnia Piasku Formierskiego Zawisna II Sp. z o.o. (piasek formierski z kopalni Zawis-
na II), Kopalnia Piasku Kunica Waryska S.A. (piaski dla chemii budowlanej),
PEK Walmar Mietkw (piaski i wirki filtracyjne). Piaski suszone do produkcji su-
chych zapraw murarskich, tynkarskich i klejw mog by rwnie pozyskiwane zgodnie
z zapotrzebowaniem w Kopalni Piasku Kotlarnia S.A., eksploatujcej zoe piaskw
podsadzkowych Kotlarnia. Dodatkowo produkcj piaskw i wirkw filtracyjnych chalce-
donitowych prowadzi Mikrosil Sp. z o.o. w Radomiu w kopalni Inowdz eksploatu-
jcej zoe chalcedonitu Teofilw.
czna produkcja piaskw formierskich wedug danych GUS ksztatowaa si w ostat-
nich latach w granicach 760806 tys. t/r, ze spadkiem w 2009 r. do okoo 720 tys. t (tab. 2).
Warto ta jednak zostaa skorygowana dla wojewdztwa wielkopolskiego, gdzie produkcja
piaskw formierskich nie wystpuje i prawdopodobnie bdnie zaklasyfikowano tu produkcj
innych piaskw kwarcowych (lub nawet naturalnych), o czym wiadczy bardzo niska warto
jednostkowa sprzeday tych piaskw tame (zaledwie 11.5 PLN/t). Podobna korekta wielko-
ci produkcji bya rwnie konieczna w stosunku do wojewdztwa opolskiego, gdy wiel-
ko produkcji wykazywana przez dziaajcych tam producentw (np. OKSM Sp. z o.o.)
jest znaczco nisza od danych statystycznych GUS, a rednia warto jednostkowa sprzeda-
y piaskw formierskich jest rwnie bardzo niska (18.5 PLN/t). Na podstawie informacji
uzyskanych od trzech najwikszych dostawcw (Grudze Las Sp. z o.o., DB Schenker Rail
Polska S.A., TKSM Biaa-Gra Sp. z o.o.), ich czna produkcja piaskw formierskich
ksztatujca si w poprzednich latach w przedziale 630790 tys. t/r, w 2009 r. zmniejszya
si do niespena 590 tys. t (tab. 2).
Oszacowanie wielkoci cznej krajowej wielkoci produkcji piaskw przemysowych
nie jest obecnie moliwe na podstawie danych GUS. Wiadomo jedynie, i udzia piaskw
formierskich, ktre w tej grupie miay najwiksze znaczenie w latach ubiegych, obecnie
Tab. 2. Produkcja piaskw formierskich w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja wg GUS
765.9 761.6 782.2 806.3 720.0
1
Produkcja trzech najwikszych dostawcw
2
634.8 792.0 690.3 742.9 586.7
1
wielko oficjalna bez uwzgldnienia notowanej produkcji w wojewdztwie wielkopolskimi opolskim
2
Grudze Las Sp. z o.o., DB Schenker Rail Polska S.A., TKSM Biaa-Gra Sp. z o.o.
rdo: GUS, W
maleje. Wzrasta natomiast popyt na piaski do produkcji zapraw, tynkw, klejw i szeroko ro-
zumianej chemii budowlanej, ktre znajduj si w ofercie wikszoci producentw piaskw
formierskich. Do grupy piaskw przemysowych s rwnie zaliczane piaski i wiry filtracyj-
ne, ktrych produkcja szacowana ostatnio wg dostpnych danych na ponad 130 tys. t/r, przy
czym niemal 70% ich produkcji przypada na rejon Tomaszowa Mazowieckiego (w tym
okoo 60 tys. t/r z Grudze Las i 2030 tys. t/r z TKSM Biaa Gra). Cz wirkw
filtracyjnych znajduje rwnie zastosowanie w produkcji tynkw strukturalnych i innych
produktw chemii budowlanej.
rednie wartoci jednostkowe sprzeday piaskw formierskich wykazyway wyrany
trend wzrostowy do ponad 58 PLN/t w 2009 r. (tab. 3).
Obroty
Piaski formierskie jako surowce o znaczeniu krajowym nie podlegaj zwykle wymianie
midzynarodowej. Niewielkie ich iloci byy eksportowane przez firm DB Schenker Rail
Polska, gwnie do Czech i na Sowacj. Moliwe s rwnie obroty piaskami przemyso-
wymi do zastosowa specjalistycznych. Wszystkie ich rodzaje s ujmowane cznie z pias-
kami szklarskimi we wsplnej pozycji CN 2505 10 (por. PIASKI SZKLARSKIE).
Zuycie
Piaski formierskie s podstawowymi surowcami pomocniczymi w odlewnictwie, uy-
wanymi od wiekw do sporzdzania form. Wraz z rozwojem wielkich odlewni staliwa, eli-
wa i innych metali zaczto stosowa rwnie syntetyczne masy formierskie, produkowane
z piaskw, gwnie kwarcowych i lepiszcza ilastego, np. bentonitowego. Jako dodatki ze
wzgldu na potrzeby, w ograniczonych ilociach stosowane s inne piaski, m.in. chromito-
we, cyrkonowe, korundowe, oliwinowe, sillimanitowe, staurolitowe.
Krajowe zapotrzebowanie na piaski formierskie jest praktycznie w caoci zaspokajane
ze rde krajowych. Ich zuycie w brany odlewniczej systematycznie spada w lad za ma-
lejc produkcj odleww eliwnych, staliwnych i z metali nieelaznych. Znaczna cz
produkcji znajduje zastosowanie w innych dziedzinach, przy czym najwaniejsz bran
jest chemia budowlana, uytkujca rok rocznie coraz wiksze iloci piaskw przemyso-
wych, m.in. z zakadw Grudze Las, Biaa Gra, Badger Mining, DB Schen-
ker Rail Polska, Kopalnia Piasku Kotlarnia, Kwarc Krzeszwek. czne zuycie
piaskw do chemii budowlanej moe obecnie przekracza nawet 3 mln t/r, ale znaczna jego
cz jest zaspokajana piaskami dostarczanymi przez producentw np. kruszyw naturalnych
wirowo-piaskowych.
Tab. 3. Wartoci jednostkowe produkcji piaskw formierskich w Polsce
1
CN 2505 10
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 44.1 50.2 55.2 56.7 58.3
USD/t 13.0 16.2 20.0 23.5 18.7
1
rednia warto jednostkowa bez uwzgldnienia produkcji sprzedanej w wojewdztwach wielkopolskim
i opolskim
rdo: GUS, OW
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Piaski przemysowe wystpuj w wikszoci krajw, a ich zasoby s ogromne. Najwik-
sze zoa koncentruj si na obszarach rwni zalewowych, w dawnych korytach rzek i na
obszarach akumulacji wodno-lodowcowej. Due znaczenie, zwaszcza w USA, odgrywaj
zoa piaskw plaowych.
Produkcja
wiatowa produkcja piaskw przemysowych w krajach, dla ktrych dostpne s dane
statystyczne, uwzgldniajca wszystkie ich typy, cznie z piaskami szklarskimi, w 2006 r.
przekroczya 120 mln t/r i stopniowo rosa a do 2009 r., kiedy na skutek kryzysu zmalaa
o okoo 12% do 117 mln t, ze wzgldu na spadek zapotrzebowania na piaski szklarskie
i formierskie. Brak jest natomiast wiarygodnych informacji o wielkoci produkcji Chin
i krajw WNP, o ktrych wiadomo, e s znaczcymi producentami. Zdecydowanie naj-
wikszym producentem s Stany Zjednoczone (w 2009 r. ponad 27 mln t, gwnie stany: Il-
linois, Texas, Wisconsin i Oklahoma), dostarczajce obecnie 24% wiatowej poday. W Eu-
ropie, na ktr ostatnio przypada ponad 45% globalnej poday, do najwikszych producen-
tw nale: Wochy (11% wiatowej poday), Niemcy, Hiszpania, Francja, Wielka Brytania
i Polska. Poza Europ znaczn produkcj wykazuj take: Japonia, Australia, Brazylia,
RPA, Indie, Meksyk i Kanada (tab. 4).
Tab. 4. Produkcja piaskw przemysowych na wiecie
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Austria 1610 2008 1890 2000 1500
Belgia
s
1800 1800 1800 1800 1800
Bonia i Hercegowina
s
119
w
711
w
671
w
702
w
501
Bugaria 583
w
250
w
551
w
734
w
650
Chorwacja 131
w
140
w
147
w
150
w
150
Czechy 1727 1736 1792
w
1853
w
1364
Dania
s
500 500 500 500 500
Finlandia 2860
w
3003
w
2958
w
3160
w
2241
Francja 5100 5000 5000 5000 4500
Grecja 100 100 100 100 80
Hiszpania
s
5100 5100 5000 5000 5000
Holandia 1000
w
1015
w
2340
w
1975
w
1650
Irlandia 5 5 5 5 5
Islandia
s
4 4 4 4 4
Kosowo 72 17
Litwa
s
18 13 13 12 12
otwa
s
47 42 45 45 40
Macedonia 257 300 258 225 192
Niemcy
s
7681 7703 8382 8186 6453
Norwegia
s
1600 1500 1500 1500 1500
Polska
2
2359 2286 3049 3204 2830
Portugalia
s
5 5 5 5 5
Rumunia 475 522 520 520 450
Serbia 260 260 260 260 250
Sowacja 533 524 591
w
619 620
Sowenia
s
350
w
350
w
350
w
354
w
327
Szwecja
s
700 700 700 700 700
Wgry 302
w
371
w
337
w
320
w
290
Wielka Brytania 5200 5174 5600 5600 5500
Wochy
s
14400 13800 13800 13800 13500
EUROPA 54826
w
54922
w
58168
w
58405
w
52631
Egipt
s
650 650 650 650 650
Etiopia
s
5 5 5 5 5
Gambia 1390 1390 712
w
1065
w
1000
Kenia 14
w
14
w
16
w
16
w
15
RPA 2671 3231 3352 3648 2900
Zimbabwe 1 1
AFRYKA 4731
w
5291
w
4735
w
5384
w
4570
Argentyna 461 446 456 473
w
364
Brazylia
s
2700 2700 2700 2700 2400
Chile
s
1151 1081 1234 1401 600
Ekwador 38 36
w
Paragwaj
s
25 25 25 25 26
Peru 1278
w
2042
w
2248
w
2802
w
3522
Wenezuela 750 500 500 500 500
AMERYKA PD. 6403
w
6830
w
7163
w
7901
w
7412
Gwatemala 58 68 65 65
Jamajka 14 10 14 15 14
Kuba
s
38
w
24
w
57
w
77
w
42
Kanada 1466 2146 1987 1979 2000
Meksyk 2121 2662 2700 2779 2800
USA 30600 28900 30100 30400 27400
w
33800
w
34926
w
35315
w
32321
Arabia saudyjska 518 781 820 799 800
Filipiny
s
224 179 221 200 200
Indie 1962 2345 2663
w
4304
w
2741
Indonezja 132 135 135 138 142
Iran
s
1900 1900 2000 2000 1500
Izrael 196 204 220 147
w
130
Japonia 4549 4593 4314 3664
w
2856
Jordania 229 392 628 650 650
Korea Pd. 461 1437 2191 1757
w
455
Malezja 532 512 719 1467
w
161
Tajlandia 718 862 860 860 860
Tajwan 125 91 193 250 328
Turcja 1730
w
2608
w
4998
w
2422
w
4499
AZJA 13276
w
16039
w
19962
w
18658
w
15322
Obroty
Obroty midzynarodowe piaskami przemysowymi stanowi zaledwie drobny uamek
wielkoci ich produkcji i ograniczaj si gwnie do wyszych gatunkw piaskw szklar-
skich i formierskich. Wedug danych BGR wrd krajw Unii Europejskiej eksport stanowi
zaledwie 5% produkcji i w 2009 r. nie przekroczy 2.5 mln t piaskw. Do najwikszych eks-
porterw EU naley Holandia i Belgia (cznie ponad 2.2 mln t w 2009 r.), podczas gdy
gwnymi odbiorcami s Francja i Luksemburg (cznie ponad 300 tys. t w 2009 r.).
Zuycie
W wikszoci krajw najwaniejszymi kierunkami zastosowa piaskw przemysowych
jest przemys szklarski i odlewniczy. Inne zastosowania to: szczelinowanie hydrauliczne
w grnictwie ropy naftowej i gazu ziemnego, piaskowanie konstrukcji stalowych, filtracja
i uzdatnianie wody oraz produkcja zwizkw chemicznych. Mniejsze znaczenie maj w pro-
dukcji materiaw ogniotrwaych, w przemyle ceramicznym, jako wypeniacze w rnych
przemysach, do produkcji wglika krzemu i in. Przykadowa struktura zuycia piaskw
przemysowychw USAw 2009 r.: przemys szklarski 31%, odlewnictwo 14%, szczelinowa-
nie 27%, chemia budowlana i wypeniacze 7%, piaskowanie 4%, przemys chemiczny 3%,
piasek na pola golfowe 3%, inne 11%.
Ceny
Ceny piaskw nie s notowane, ale ustalane midzy producentami a odbiorcami. red-
nie ceny piaskw przemysowych w USA systematycznie wzrastaj w ostatnich latach, si-
gajc powyej 31 USD/t w 2009 r. (tab. 5). Przedziay cenowe gatunkw do rnych zasto-
sowa s do szerokie, przykadowo dla piaskw formierskich wynosz 18135 USD/t,
piaskw dla chemii budowlanej 2941 USD/t, piaskw do piaskowania 20119 USD/t, pia-
skw do filtracji 5695 USD/t.
Na rynku europejskim ceny piaskw formierskich (loco producent), podawane przez
Industrial Minerals, nie ulegy zmianie w okresie ostatnich lat, niemniej od kwietnia
2009 r. zaprzestano ich notowa (tab. 5).
Australia
s
5169 5200 5300 5300 5300
Nowa Kaledonia
s
40 40 40 40 40
Nowa Zelandia 65 59 86 49
w
43
OCEANIA 5274 5299 5426 5389
w
5383
W I A T
1
118749
w
122181
w
130380
w
131052
w
117639
1
bez produkcji m.in.. Chin i krajw WNP
rda: MY, UKMY, SMY, MCSCz, BRR, IMY
Tab. 5. Ceny piaskw przemysowych
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Piasek przemysowy
1
24.6 25.4 27.8 30.8 31.2
Piasek formierski
2
15.516.5 15.516.5 15.516.5 15.516.5 .
1
rednia cena loco kopalnia USA, USD/t, cena rednioroczna MY
2
ex-works kopalnia Wielka Brytania, GBP/t, cena na koniec roku IM
PIASKI SZKLARSKIE
Piaski szklarskie to niemal monomineralne piaski kwarcowe, bdce produktami wie-
trzenia ska magmowych i metamorficznych zasobnych w SiO
2
. S podstawowym surowcem
przemysu szklarskiego, ktry stawia im rygorystyczne wymagania, dotyczce przede wszyst-
kim zawartoci tlenkw barwicych oraz uziarnienia. W Polsce w zalenoci od zawartoci
zanieczyszcze wyrnia si klasy piaskw szklarskich Sp i 1 do 6. W zalenoci od ga-
tunku powinny one zawiera 95.099.5% SiO
2
, 1.0000.006% Fe
2
O
3
, 0.200.02% TiO
2
,
3.50.15% Al
2
O
3
i 1.50.1% CaO. Pod wzgldem uziarnienia, ktre zdecydowanie wpywa
na proces topienia szka, dzieli si je na odmiany specjalne oraz podstawowe Ai B.
wiatowa poda piaskw szklarskich jest trudna do ustalenia, ze wzgldu na brak
penych danych statystycznych, moe by jedynie szacowana na podstawie produkcji pias-
kw przemysowych. Jej wielko zaley od kondycji przemysu szklarskiego, ktry z kolei
zaley od oglnego stanu gospodarki wiatowej, a take od konkurencji ze strony innych
materiaw, np. tworzyw sztucznych i metalowych, czciowo zastpujcych opakowania
szklane. Produkcja wiatowa szacowana na 6070 mln t/r, ulega znacznemu ograniczeniu
w 2009 r. na skutek kryzysu finansowego i jego negatywnego oddziaywania na zapotrzebo-
wanie na szko w budownictwie i motoryzacji, a take napywu tanich opakowa szklanych
i szka gospodarczego z krajw azjatyckich.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Ponad 84% krajowych zasobw piaskw i piaskowcw szklarskich znajduje si w utwo-
rach kredowych Niecki Tomaszowskiej, gdzie jest udokumentowanych aktualnie 10 z
(w tym cztery eksploatowane, jedno zagospodarowane) o cznych zasobach 536.9 mln t
wg stanu na 31.12.2009 r. (BZKiWP, 2010). Zoa te cign si pasem o dugoci 30 km
i zawieraj kopalin klasy 46, z ktrych mona uzyska piaski klasy 25. Drugim wanym
obszarem wystpowania piaskw i piaskowcw szklarskich (65 mln t) s okolice Bolesaw-
ca, gdzie zoa wieku trzeciorzdowego zawieraj kopaliny najlepszej jakoci w Polsce.
Moliwe jest otrzymanie z nich piaskw nawet 1 klasy. Udokumentowanych jest 6 z,
w tym jedno eksploatowane Osiecznica II.
Mniejsze zoa znane s w wojewdztwach: mazowieckim, wielkopolskim, witokrzy-
skim i zachodniopomorskim, a marginalne znaczenie maj zoa w wojewdztwach: lubel-
skim, lubuskim, podkarpackim i pomorskim. czne zasoby bilansowe 31 z piaskw
szklarskich, wg stanu na 31.12.2009 r., wynosiy 639 mln t, w tym 195 mln t w 7 zoach
eksploatowanych (BZKiWP, 2010).

Produkcja
Wydobycie i produkcja piaskw szklarskich skoncentrowana jest w trzech duych orod-
kach. Najwikszym producentem w ostatnich latach s Tomaszowskie Kopalnie Surow-
cw Mineralnych Biaa Gra Sp. z o.o. w Smardzewicach k. Tomaszowa Mazowiec-
kiego. Jest to firma o ponad osiemdziesicioletnich tradycjach, ktrej wacicielem z ko-
cem 2007 r. zosta niemiecki koncern Quarzwerke GmbH. Eksploatacja prowadzona jest
obecnie na zoach Biaa Gra I Wschd, Biaa Gra II Wschd oraz Unewel
Zachd. Dziki zastosowaniu hydrocyklonw i klasyfikatorw spiralnych moliwe jest
uzyskanie piaskw szklarskich klas od 3 do 1a. Wydobycie kopaliny w latach 20062008
ksztatowao si na poziomie 780830 tys. t/r, ze znaczn intensyfikacja wydobycia ze zoa
Unewel-Zachd, natomiast w 2009 r. ulego ograniczeniu do 729 tys. t, gwnie wobec obni-
enia eksploatacji ze zoa Biaa Gra I Wschd (tab. 1). W strukturze produkcji, ktra ma
charakter niemal bezodpadowy i w latach 20072008 osigna poziom okoo 1.3 mln t/r, ro-
nie udzia piaskw szklarskich, ktre stanowiy 8486% cznej sprzeday. Pozostaa cz
wydobytej kopaliny suy do pozyskiwania innych rodzajw piaskw, gwnie formierskich.
W mniejszych ilociach wytwarzany jest rwnie kaolin (por. KAOLIN) i wiry filtracyjne.
W 2009 r., w ktrym produkcja TKSM nieznacznie spada o 1.5% do ok. 1260 tys. t,
w strukturze produkcji nadal przewaay piaski szklarskie (ponad 78% poday), jednak po-
ziom ich produkcji obniy si do niespena 1 mln t, podobnie jak piaskw formierskich
i wirw filtracyjnych.
Drugim wielkim producentem jest Kopalnia i Zakad Przerbczy Piaskw Szklar-
skich Osiecznica sp. z o.o., rwnie wchodzcy w skad koncernu Quarzwerke GmbH.
Z urobku ze zoa Osiecznica II, po wzbogacaniu w puczkach, klasyfikatorach spiralnych
i separatorach elektromagnetycznych, otrzymywane s piaski szklarskie najlepszej jakoci
(klasy 13) luzem lub pakowane w workach, a take piaski kwarcowe dla przemysu che-
micznego (produkcja szka wodnego), ceramicznego (do szkliw i mas ceramicznych) i dla
702 PIASKI SZKLARSKIE
Tab. 1. Wydobycie piaskw szklarskich w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie czne 1969 1970 2067 2207 1793
Dolnolskie 859 867 958 946 624
Osiecznica 859 867 958 946 624
dzkie 1029 1008 1021 1139 1126
Biaa Gra I Wschd 343 169 141 98 66
Biaa Gra II Wschd 593 625 561 406 400
Piaskownica-Zajczkw 92 182 240 377 397
Unewel Zachd 1 32 80 258 263
Wyszkw-Skuszew 16 12 14 21 16
Ujcie Noteckie II 64 84 74 101 27
rdo: BZKiWP
chemii budowlanej (kleje, suche zaprawy itp.). Z odpadw procesu wzbogacania odzyskuje si
m.in. piaski i wirki filtracyjne, piaski budowlane i dla ceramiki budowlanej oraz surowiec
kaolinowy do dalszego przerobu (por. KAOLIN). Poziom wydobycia, wykazujcy systema-
tyczny trend wzrostowy, uleg znacznemu ograniczeniu w 2009 r. do 624 tys. t (tab. 1),
a produkcja piaskw szklarskich w tym samym roku wyniosa niespena 600 tys. t. Wytwa-
rzany tu piasek klasy 1 i 1a znajduje nabywcw rwnie poza granicami kraju.
Trzecim krajowym dostawc piaskw szklarskich jest Grudze Las Sp. z o.o., nale-
ca do firmy Atlas d. Piaski szklarskie klasy 3 i 4, a take piaski formierskie 1K
i 2K oraz piaski dla chemii budowlanej pozyskiwane s w wyniku wzbogacania w Oddzia-
le Przerbki Piasku Syski kopaliny wydobywanej ze z Grudze-Las (udokumentowa-
ne jako piaski formierskich) oraz Piaskownica-Zajczkw (piaski szklarskie). czna pro-
dukcja piaskw szklarskich z obu kopal osigna poziom niemal 400 tys. t w 2008 r., co
stanowio 34% produkcji asortymentw handlowych Spki. W roku 2009 r., mimo trwa-
jcego kryzysu, firmie udao si osign wzrost produkcji piaskw szklarskich do 435 tys. t
(40% produkcji spki), prawdopodobnie w zwizku z pojawieniem si w bliskim ssiedz-
twie nowego znaczcego konsumenta Huty Szka Euroglas w Ujedzie koo odzi.
Produkcja pozostaych kopal, tj. Ujcie Noteckie II i Wyszkw-Skuszewjest bezpo-
rednio zuywana w ssiadujcych hutach szka prowadzcych eksploatacj z: odpowied-
nio Ardagh Glass Ujcie S.A. i Ardagh Glass Wyszkw S.A. Jako uzyskiwanych piaskw
jest raczej niska, lecz spenia wymagania producentw opakowa szklanych. Inwestycje ir-
landzkiej firmy Ardagh przyczyniy si do wzrostu wydobycia piaskw zwaszcza z kopalni
Ujcie Noteckie w 2008 r., lecz w 2009 r. tu take nie udao si unikn znaczcego spadku
wydobycia podyktowanego zmniejszonym zapotrzebowaniem wasnych hut szka (tab. 1).
Piaski szklarskie s rwnie pozyskiwane ubocznie w procesie przerbki piaskw kaoli-
nowych ze zoa Maria III koo Bolesawca przez Kopalnie Surowcw Mineralnych
Surmin-Kaolin S.A. w Nowogrodcu. W 2006 r. firma uruchomia wasn lini uszlachet-
niania piaskw i zaniechaa istniejcej dotychczas praktyki wysyania do przerobu w kopalni
KiZPPS Osiecznica. Rocznie pozyskuje si tutaj okoo 100 tys. t piaskw szklarskich,
odpowiadajcych pod wzgldem zawartoci tlenkw barwicych klasie 3. W 2009 r. pro-
dukcja ulega znacznemu obnieniu do 80 tys. t.
Wydobycie piaskw szklarskich w Polsce w ostatnich latach intensywnie roso, gwnie
za spraw rozwoju produkcji w TKSM Biaa Gra i KiZPPS Osiecznica (tab. 1).
Od 2007 r. zosta przekroczony poziom ponad 2 mln t/r wydobycia oraz cznej produkcji
asortymentw handlowych, co potwierdzaj zarwno dane statystyczne GUS, jak i informacje
udostpnione przez gwnych producentw (tab. 2). Rok 2009 przynis znaczcy spadek
wydobycia ze z piaskw i piaskowcw szklarskich oraz nieco mniejszy spadek produkcji
handlowych gatunkw piaskw szklarskich, odpowiednio do niemal 1.8 mln t i 2.1 mln t
(tab. 1, 2). Byo to spowodowane spadkiem zapotrzebowania na surowce szklarskie ze stro-
ny producentw szka budowlanego i opakowaniowego (tab. 2).
Inwestycje modernizacyjne poczynione w zakadach przerbczych piaskw szklarskich
w ostatnich latach przyczyniy si do wzrostu uzysku produktw wyszych gatunkw. Std
produkcja klas 13, pochodzca gwnie z KiZPPS Osiecznica, TKSM Biaa Gra
i czciowo Grudze-Las Sp. z o.o., moe obecnie stanowi ponad 70% cznej poday
krajowej piaskw szklarskich. Na piaski klasy 4, pochodzce gwnie z Grudze-Las
Sp. z o.o. oraz TKSM Biaa Gra przypada 2025%, a klas 5 i 6 z kopal Wyszkw-
-Skuszew i Ujcie Noteckie II okoo 5%.
PIASKI SZKLARSKIE 703
rednie ceny piaskw szklarskich w Polsce w ostatnich latach wykazyway rosnc ten-
dencj i zawieray si w przedziale 3438 PLN/t, ze znaczcym spadkiem w 2009 r. (tab. 3).
Przedziay cenowe w zalenoci od klasy piasku s znacznie zrnicowane, przykadowo
najlepsze klasy mog osiga ceny znacznie powyej 100 PLN/t.
Obroty
Eksport piaskw szklarskich stanowi obecnie 711% cznej sprzeday i po wyranym
wzrocie w latach 20072008, uleg znacznemu ograniczeniu do 156 tys. t w 2009 r.
(tab. 2). Przedmiotem handlu zagranicznego s gwnie najwysze gatunki piaskw, zwasz-
cza klasy 1 i 1a, o czym wiadcz rednie wartoci jednostkowe eksportu (tab. 3). Do naj-
wikszych odbiorcw tych surowcw nale w ostatnich latach nasi najblisi ssiedzi: Re-
publika Czeska (3144% eksportu), Litwa (33% w 2009 r.), Niemcy i Sowacja.
Zdecydowanie niszy jest natomiast import tego surowca, ktry wynosi w ostatnich la-
tach 816 tys. t/r i w niemal 80% pochodzi z Niemiec. Sprowadzany jest piasek zrnico-
wanej jakoci, std wartoci jednostkowe importu wahaj si od 90115 PLN/t dla piaskw
z Ukrainy (brak importu z tego kierunku w 2009 r.) do 275562 PLN/t dla piaskw z Nie-
miec, przy redniej wartoci 695 PLN/t w ostatnim roku. Moliwe, e cz importowanych
piaskw stanowi piaski przemysowe do innych zastosowa ni produkcja szka, np. do
szczelinowania hydraulicznego. Od 2004 r., na skutek znacznego wzrostu eksportu, saldo
obrotw piaskami szklarskimi wykazuje warto dodatni i za wyjtkiem 2009 r. roso
Tab. 2. Gospodarka piaskami szklarskimi w Polsce CN 2505 10,
PKWiU 0812115001
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 1593.4 1524.8 2266.6 2397.7 2110.1
Eksport 87.0 107.0 227.6 270.2 156.0
Import 12.3 11.1 15.8 14.7 7.9
Zuycie
p
1518.7 1428.9 2054.8 2142.2 1962.0
rdo: GUS
Tab. 3. Wartoci jednostkowe produkcji i obrotw piaskami szklarskimi
w Polsce CN 2505 10, PKWiU 0812115001
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 34.3 37.9 38.5 36.2 30.0
USD/t 10.6 12.2 13.9 15.0 9.6
PLN/t 167.0 170.3 115.9 94.7 94.4
USD/t 51.3 54.4 41.5 40.6 30.5
PLN/t 528.9 477.1 384.8 384.6 695.6
USD/t 163.0 151.5 137.5 163.7 221.0
rdo: GUS
w ostatnich latach, mimo istniejcych bardzo wyranych dysproporcji midzy wartociami
jednostkowymi importu i eksportu (tab. 3 i 4).
Zuycie
Piaski szklarskie s surowcem zuywanym przez przemys szklarski do produkcji r-
nych gatunkw szka i wyrobw ze szka. Najczystsze klasy Sp i 1, o zawartoci tlenkw
barwicych (TiO
2
+Fe
2
O
3
) poniej 0.03% wykorzystuje przemys optyczny do produkcji
szkie optycznych, np. w Jeleniogrskich Zakadach Optycznych oraz naczy laboratoryj-
nych z przezroczystego szka krzemionkowego. Piaski klasy 1, rzadziej 2, uywane s do
produkcji szka krysztaowego, klasy 3 gwnie w produkcji szka stoowego, a klasy 3 i 4
szka okiennego i innego budowlanego. Najnisze klasy piaskw wykorzystywane s do
produkcji opakowa szklanych i izolatorw szklanych.
Huty szka znacznie rni si od siebie pod wzgldem wielkoci, poziomu techniczne-
go, asortymentu produkcji oraz struktury wasnociowej. Obecnie dziaa w Polsce okoo
100 przedsibiorstw o rnym poziomie produkcji, z czego jedna trzecia posiada zdolnoci
produkcyjne przekraczajce 20 t dziennie. Wielko produkcji najwikszych zakadw, gw-
nie hut szka paskiego, przekracza 200300 tys. t/r, za najmniejszych wytwrni o charakte-
rze rzemielniczym siga niespena 2 tys. t/r. W strukturze produkcji szka w Polsce dominu-
j szko paskie (gwnie do zastosowa budowlanych i motoryzacyjnych, niemal 50%)
oraz opakowania szklane (przewanie butelki i soje, okoo 45%). Mniejsze znaczenie ma
produkcja szka gospodarczego ok. 2% (stoowe, galanteryjne, krysztaowe, lustra) oraz
technicznego ostatnio zaledwie nieco powyej 2% (laboratoryjne, owietleniowe, elek-
trotechniczne). czna poda wyrobw ze szka ronie systematycznie i w 2008 r. osigna
poziom niemal 2.9 mln t, gwnie za spraw rozwoju produkcji szka paskiego i opakowa-
niowego dwch najbardziej dynamicznie rozwijajcych si gazi przemysu szklarskiego
(tab. 5). W 2009 r. odnotowano ponad 8% spadek produkcji cznej wyrobw ze szka do
okoo 2.6 mln t, przy czym wskutek kryzysu najbardziej ucierpia sektor szka gospodarcze-
go (spadek o 41%) i technicznego (13%), cho ich udzia w cznej produkcji szka nie jest
znaczcy (cznie 5%). Najmniej dotkliwie skutki kryzysu dotkny producentw opakowa
szklanych, gdzie w 2009 r. odnotowano 5% spadek.
Produkcja opakowa szklanych po okresie dynamicznego wzrostu do 2008 r., gdy
osigna poziom niemal 1.3 mln t, w roku 2009 obniya si do 1.2 mln t (tab. 5). Najwik-
szymi ich producentami krajowymi s: Owens-Illinois Polska S.A. z hutami Jarosaw
i Antoninek (okoo 40% krajowej produkcji opakowa szklanych) i Ardagh Glass plc
(okoo 25% udziau w rynku opakowa szklanych) z hutami szka w Ujciu, Gostyniu
i Wyszkowie. Znaczne udziay w rynku barwnych opakowa szklanych maj te: HS Sie-
rakw S.A. i HS Jedlice S.A. (wchodzce w skad grupy Warta Glass Sp. z o.o., czna
Tab. 4. Warto obrotw piaskami szklarskimi w Polsce CN 2505 10
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 14534 18229 26394 25609 14734
Import 6489 5300 6085 5668 5499
Saldo +8045 +12928 +20309 +19941 +9235
rdo: GUS
produkcja nieco ponad 10%) i Stolzle Czstochowa S.A. specjalizujca si w produkcji fio-
lek oraz buteleczek farmaceutycznych, ktrej inwestorem strategicznym jest austriacki kon-
Tab. 5. Gospodarka wyrobami ze szka w Polsce CN 70027018,
PKWiU 23112313
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 2383.7 2629.1 2755.3 2888.3 2644.7
Szko paskie PKWiU2311,2312 1139.3 1340.5 1359.9 1442.6 1320.3
szko paskie (budowlane)
1
PKWIU2311 649.1 763.1 778.0 817.1 768.7
cignione PKWIU23111179 46.8 47.1 46.5 27.8 .
float PKWiU231112 540.1 650.7 644.2 720.4 718.0
Szko techniczne PKWiU2315 64.7 70.3 69.9 67.9 59.0
Szko gospodarcze PKWIU23131213 96.7 101.9 115.2 107.4 63.2
szko stoowe i galanteryjne PKWiU231312,23131380 81.1 82.7 95.3 92.9 .
szko krysztaowe PKWiU2313131070 15.6 19.2 19.9 14.5 .
Opakowania szklane PKWIU231311 1083.0 1116.4 1210.3 1270.4 1202.2
Eksport 829.1 847.3 879.8 901.1 699.7
Szko paskie CN70037008 460.1 482.4 455.9 536.5 397.9
1
CN70037005 305.2 326.8 274.3 345.4 219.2
cignione CN7004 16.8 4.2 7.3 13.4 5.0
float CN7005 239.5 273.2 215.9 284.0 185.3
Szko techniczne CN7002,7011,70147018 17.4 20.7 23.6 36.0 21.2
Szko gospodarcze CN7009,7012,7013 131.4 124.9 138.0 131.1 114.4
szko krysztaowe CN7013 21,31,91 7.6 2.1 3.5 3.1 1.9
Opakowania szklane CN7010 220.1 219.3 262.3 197.5 166.2
Import 677.1 642.5 748.1 870.3 654.8
Szko paskie CN70037008 373.1 393.8 536.0 548.3 402.8
1
CN70037005 295.4 297.9 417.9 403.0 276.6
cignione CN7004 3.1 6.4 6.5 4.8 4.2
float CN7005 287.7 287.4 406.6 393.2 266.1
szko krysztaowe CN7013 21,31,91 1.1 0.7 0.4 0.2 0.6
Zuycie 2231.7 2424.3 2622.5 2857.5 2599.8
Szko paskie 974.6 1251.9 1440.0 1454.4 1325.2
1
639.3 734.2 921.6 874.7 826.1
cignione 33.1 49.3 45.7 19.2 .
float 588.3 664.9 834.9 829.6 798.8
Szko techniczne 127.1 109.8 70.5 68.6 59.0
Szko gospodarcze 27.8 32.4 51.5 60.2 14.9
szko krysztaowe 9.1 15.8 16.8 11.6 .
Opakowania szklane 1025.5 1030.2 1126.8 1274.3 1200.8
1
nie poddane dalszej obrbce
rdo: GUS
cern Stolzle Oberglas GmbH (6% udzia w rynku opakowa szklanych). Wrd mniej-
szych producentw z 2.53.5% udziaem w rynku opakowa szklanych mona wymieni:
HS Czechy S.A. produkujc gwnie opakowania kosmetyczne, HS Sawa Kielce wytwa-
rzajc gwnie lampiony, czy dostarczajce lampiony i soje huty HS Vitrosilicon w Po-
biedziskach (w strukturze kapitaowej Ciech) i HS Wymiarki.
Produkcja szka paskiego w cigu ostatnich piciu lat wzrosa o ponad 30%, przekra-
czajc 1.4 mln t w 2008 r. (tab. 5). Byo to rezultatem znaczcych inwestycji zagranicznych
w tym sektorze oraz bardzo intensywnego wzrostu produkcji szka metod float, przy male-
jcym znaczeniu produkcji szka paskiego metodami tradycyjnymi (cignione, walcowane).
W 2009 r. na skutek kryzysu odnotowano w sektorze tym 8% spadek produkcji do okoo
1.3 mln t, a najmniej dotkliwie ucierpieli producenci szka typu float. Jego produkcja zdomi-
nowana jest przez trzech duych wytwrcw, nalecych do wiatowych potentatw: Pilking-
ton Sandoglass Sp. z o.o. w Sandomierzu do brytyjskiego koncernu Pilkington plc,
Polfloat Saint Gobain Sp. z o.o. w Dbrowie Grniczej-Strzemieszycach do francus-
kiego koncernu Saint Gobain, Guardian Industries Poland Sp. z o.o. w Czstochowie
do amerykaskiego koncernu Guardian Industries Corp. W 2009 r., na i tak bardzo
skonsolidowanym rynku, pojawi si kolejny producent szka float niemiecko-szwajcarska
spka Euroglas, ktra we wrzeniu 2009 r. uruchomia nowoczesn hut szka w Ujedzie
koo odzi, z najdusz lini produkcyjn wrd dziaajcych w Polsce hut dugoci 1 km
i wydajnoci wanny do wytopu szka 1 tys. t na dob. Pojawienie si nowego duego do-
stawcy moe mie znaczcy wpyw na funkcjonowanie mniejszych producentw szka pas-
kiego. Na rynku funkcjonuj rwnie mniejsi producenci dostarczajcy nieco odmienny
asortyment. Nale do nich: Gloss World Sp. z o.o. w Wabrzychu, produkujca szko
paskie walcowane wzorzyste, 91-Plus Huta Szka Szczakowa w Jaworznie, ktra jako
jedyna w Europie produkuje malejce iloci szka cignionego tradycyjn metod pitts-
burgh, Glaspol Saint Gobain w Jaroszowcu dostarczajca szko paskie ornamentowe
i zbrojone, wytwarzane metod cigego walcowania, czy huta szka Kara (obecnie Anex-
-Glas) w Piotrkowie Trybunalskim.
Po nieznacznym spadku produkcji szka gospodarczego do 107 tys. t w 2008 r. (tab. 5),
rok 2009 przynis drastyczne ograniczenie poday tego typu szka do zaledwie 63 tys. t.
Spadki te byy prawdopodobnie konsekwencj trudnej sytuacji ekonomicznej Kronieskich
Hut Szka Krosno S.A., w mniejszym stopniu Huty Szka Irena S.A., dwch gwnych
wytwrcw w tym sektorze, ktrzy zdecydowan wikszo swojej produkcji przeznaczaj na
eksport (byo to wynikiem m.in. spadku kursu euro, strat firm na opcje walutowych). W struk-
turze produkcji szka gospodarczego dominuje szko stoowe i galanteria produkowana ze
szka sodowego (84% poday). Gwnymi producentami tego typu szka s wspomniane ju
huty Krosno S.A. i Irena S.A. w Inowrocawiu. Krosno S.A., specjalizuje si w pro-
dukcji naczy wytwarzanych rcznie, szka sodowego formowanego automatycznie, wkien
szklanych (jedyny producent) oraz szka technicznego. Irena S.A. z kolei jest jednym
z gwnych producentw szka krysztaowego oraz szka sodowego formowanego automa-
tycznie. Mniejszymi zakadami produkujcymi podobny asortyment s: szka krysztaowego
HSK Violetta w Stroniu lskim i Sudety Crystal Worksw Szczytnej; szka sodowe-
go formowanego automatycznie HSG Tarnw S.A. naleca do grupy kapitaowej Kros-
no; za szka gospodarczego wytwarzanego rcznie m.in. HSG Tadeusz Wrzeniak
w Tarnowie, HSG Rozalia Radomsko. Inne huty specjalizuj si w produkcji specjalnych
wyrobw szklanych, np. Termisil Huta Szka Woomin szka aroodpornego, Bia-
glass Biaystok szka owietleniowego. Due znaczenie dla polskiego sektora szklarskie-
go maj rwnie firmy zajmujce si produkcj specjalnych rodzajw szkie, np. Philips
Lighting Poland w Pile arwki, Thomson Multimedia Polska w Piasecznie jedna
z dwch w Europie fabryk kineskopw, czy zakad Saint-Gobain Isover Polska Sp. z o.o.
w Gliwicach dostarczajcy wen szklan.
Poczwszy od 2006 r. ulega ograniczeniu i tak stosunkowo niewielka produkcja szka
technicznego, ktra w 2009 r. osigna niespena 60 tys. t (tab. 5).
Znaczne i wci rosnce iloci wyrobw ze szka, zwaszcza szka paskiego, opakowa
szklanych i szka stoowego, s przedmiotem eksportu z Polski, gwnie do Niemiec, Wiel-
kiej Brytanii, USA, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Woch i wielu innych. W 2008 r. czna wiel-
ko eksportu wyrobw ze szka przekroczya 900 tys. t, tj. ponad 31% oglnej produkcji krajo-
wego przemysu szklarskiego. Niemniej w 2009 r. poziom eksportu obniy si o ponad 22% do
niespena 700 tys. t, co stanowio 26% cznej produkcji krajowej (tab. 5). Najwiksze ograni-
czenia w eksporcie dotyczyy szka paskiego, zwaszcza typu float ponad 34% co moe
wiadczy o spadku zapotrzebowania w budownictwie, ktre dotkliwie odczuwa skutki kryzysu
finansowego. Podobnym fluktuacjom podlega import szka do Polski. Po okresie wzrostu
z maksimum w 2008 r. (870 tys. t), kolejny rok kryzysu przynis znaczce obnienie zakupw
o niemal 25% do 654 tys. t (tab. 5). W strukturze ilociowej eksportu, nadal dominuje szko pa-
skie (obecnie 5760%), nastpnie opakowania szklane (2223%) i szko gospodarcze (okoo
1416%). W imporcie jest podobnie, cho tu minimalnie wikszy udzia w strukturze asorty-
mentowej ma szko techniczne. Warto rwnie zwrci uwag na znaczcy eksport szka gospo-
darczego, ponad dwukrotnie przekraczajcy krajow produkcj, co wiadczy o reeksporcie ta-
szych wyrobw sprowadzanych z krajw azjatyckich gwnie z Chin i Indonezji.
Dodatnie saldo obrotw wyrobami ze szka w latach 20062007 przekroczyo ponad
1 mld PLN (tab. 6). Wynik ten jednak uleg znacznemu pogorszeniu w latach 20082009 na
Tab. 6. Saldo obrotw wyrobami ze szka w Polsce CN 70027018
mln PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport cznie 2076.0 3290.6 3688.8 3355.7 3185.8
Szko paskie CN70037008 612.0 1678.3 1903.1 1808.7 1768.7
Import cznie 1519.5 2285.8 2650.1 2712.9 2501.9
Szko paskie CN70037008 525.8 1262.7 1529.6 1630.6 1450.4
Saldo cznie +556.5 +1004.8 +1038.7 +642.8 +683.9
Szko paskie CN70037008 +86.2 +415.6 +373.5 +178.1 +318.3
Szko techniczne CN7002,7011,70147018 262.9 202.8 121.9 95.9 -68.1
Szko gospodarcze CN7009,7012,7013 +726.9 +699.7 +731.9 +579.9 +479.2
Opakowania szklane CN7010 +6.3 +92.3 +55.2 19.3 -45.5
rdo: GUS
skutek spadku wartoci eksportu (m.in. wskutek spadku kursu euro) i zbliy si do pozio-
mu, jaki notowano w latach 20042005 (tab. 6). Warto dodatniego salda jest gwnie po-
chodn obrotw szkem gospodarczym, w mniejszym stopniu szkem paskim. Saldo obro-
tw opakowaniami szklanymi, przez trzy lata dodatnie, od 2008 r. ponownie przyjo war-
to ujemn. Saldo obrotw szkem technicznym jest trwale ujemne (tab. 6).
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Cech charakterystyczn piaskw szklarskich jest ich wysoka czysto, tzn. monomineral-
ny skad niemal 100% SiO
2
przy ladowych zawartociach tlenkw barwicych i innych
skadnikw. Piaski te tworz wasne zoa, bd pozyskiwane s ze z piaskw przemyso-
wych po odpowiednich procesach wzbogacania. Najwiksze zoa wystpuj na obszarach
rwni zalewowych, w dawnych korytach rzek, na obszarach akumulacji wodno-lodowcowej
i eolicznej. Due znaczenie, zwaszcza w USA, odgrywaj zoa piaskw plaowych.
Najwikszymi zasobami w Europie dysponuj Niemcy zoa Frechen, Haltern,
Weferlingen i in., Belgia Mol, Dessel, Lommel, Francja Crepy, Rozet, Montgru,
Bourron i in., Holandia Heerlen, Polska Niecka Tomaszowska, Niecka Bolesa-
wiecka, Czechy, Hiszpania Arija, Vitoria i Wielka Brytania zoa w hrabstwach
Cheshire, Norfolk, Surrey i in.
Produkcja
Przemys szklarski by i nadal jest najwikszym odbiorc piaskw przemysowych pozy-
skiwanych w wikszoci krajw. Ustalenie produkcji wycznie piaskw szklarskich jest
niezmiernie trudne lub wrcz niemoliwe. W statystykach midzynarodowych ich produkcj
zwykle ujmuje si w szerszej grupie piaskw kwarcowych (silica sand), bd piaskw
i wirw przemysowych, o szerokiej gamie zastosowa. Tylko nieliczne kraje wyszczegl-
niaj ich produkcj, np. USA (8.510 mln t/r), Niemcy (34 mln t/r), Wielka Brytania
(2.12.6 mln t/r), Belgia (do 2 mln t/r). czna wiatowa produkcja piaskw szklarskich
(bez krajw WNP i Chin) szacowana w ostatnich latach na 6070 mln t/r, ulega znacznemu
ograniczeniu w 2009 r. na skutek wywoanego kryzysem finansowym spadku zapotrzebo-
wania na szko, zwaszcza w budownictwie i motoryzacji. W Europie najwaniejszymi pro-
ducentami piaskw szklarskich s: belgijski SCR-Sibelco SAz produkcj powyej 6 mln t/r
(kilkadziesit zakadw na piciu kontynentach, w Europie m.in. zakady Mol, Dessel,
Lommel, Maasmechelen w Belgii, Heerlen w Holandii, Crepy, Montgru, Bourron, Ne-
mours, Mios, Durance i Bedoin we Francji, Arija i Riodeba w Hiszpanii, oraz pojedyn-
cze zakady we Woszech, Portugalii, Finlandii i Czechach), naleca do koncernu SCR-
-Sibelco brytyjska firma Sibelco Minerals and Chemicals Ltd. z roczn produkcj okoo
3 mln t (9 zakadw w Wielkiej Brytanii w hrabstwach Cheshire, Humberside, Norfolk,
Surrey i w Szkocji oraz jeden zakad Mettet w Belgii), niemiecki Quarzwerke GmbH
z produkcj ponad 4 mln t/r (zakady Frechen, Haltern, Flaesheim, Weferlingen, Gam-
bach, Hohenbocka w Niemczech, Zelking i St. Georgen w Austrii, Osiecznica i Biaa
Gra w Polsce, Provodin w Czechach), oraz francuski Saint-Gobain (cztery zakady we
Francji: Moru, Rozet, Marcheprime i Roncevaux o cznych zdolnociach 1.5 mln t/r).
W Stanach Zjednoczonych dominuj dwaj producenci Unimin Corp. i US Silica Co.
z zakadami zlokalizowanymi gwnie na poudniu kraju. Brak szczegowych danych
o produkcji piaskw szklarskich na innych kontynentach, mona jednak stwierdzi, e np.
w Azji gwnymi producentami s Chiny, Japonia, Korea Pd. i Indie.
Obroty
Dane statystyczne na temat obrotw midzynarodowych piaskami szklarskimi s publi-
kowane sporadycznie. Obroty stanowi zaledwie kilka procent produkcji i ograniczaj si
gwnie do ich wyszych gatunkw. Do znaczcych eksporterw nale Niemcy, wysya-
jce na rynki gwnie UE 2.02.7 mln t/r piaskw, oraz prawdopodobnie Australia, ktra
sprzedaje okoo 1.5 mln t/r do Japonii, cierpicej na deficyt rde surowcw do produkcji
szka. Najpowaniejszym czynnikiem ograniczajcym wymian midzynarodow jest niska
warto piaskw szklarskich, za wyjtkiem gatunkw najwyszej jakoci.
Zuycie
Wielko zuycia piaskw szklarskich w poszczeglnych krajach nie jest znana, lecz ze
wzgldu na ograniczone obroty, jest zbliona do poziomu produkcji. Przykadowo w USA
zapotrzebowanie na piaski szklarskie utrzymuje si na poziomie 8.510 mln t/r, cho suma-
ryczne dane z ostatniego roku zostay utajnione. Nieznana jest rwnie struktura zuycia
w poszczeglnych sektorach przemysu szklarskiego, wiadomo jedynie, e ponad 30% przy-
padao na produkcj szka budowlanego paskiego. W krajach Unii Europejskiej, zgodnie
z danymi FEVE (Europejska Federacja Opakowa Szklanych) i CPIV (Europejskie Stowa-
rzyszenie Producentw Szka) produkcja szka spada w ostatnim roku o okoo 10% z ponad
34 mln t w 2008 r. do niespena 31 mln t w 2009 r. Wiadomo, e w strukturze poday ponad
62% stanowiy opakowania szklane, niespena 30% szko paskie, pozostae 3.5% przypada-
o na szko gospodarcze i krysztaowe, a okoo 1.5% na wkna szklane wzmacniane
i izolacyjne. Produkcj, a tym samym zapotrzebowanie na piaski szklarskie jako podstawo-
wy surowiec, ograniczyy wszystkie kraje czonkowskie UE. Spadek zapotrzebowania na
piaski szklarskie wie si te z korzystnym dla rodowiska wzrostem wykorzystania stucz-
ki szklanej, zwaszcza w przypadku produkcji opakowa szklanych, ktrej redni odzysk dla
UE wynosi w 2009 r. ponad 66%. Najwiksze nadzieje na wzrost produkcji szka zwizane
s z jego zastosowaniami wynikajcymi z ochron ciepln budynkw szka solarne, izo-
lacyjne wkna szklane, szka o niskiej przepuszczalnoci cieplnej i szka przeciwsoneczne.
Ronie rwnie znaczenie szkie optycznych, technicznych do produkcji monitorw LCD
i wiatowodowych wkien do zastosowa w przemyle elektronicznym.
Ceny
Ceny piaskw do produkcji opakowa szklanych notowane przez Industrial Minerals
na rynku europejskim utrzymyway si na staym poziomie 1517 GBP/t niezmiennie od
2001 r. do marca 2009 r. W okresie kilku nastpnych miesicy IM zaprzesta notowa tych
surowcw, po czym w lipcu 2009 r. pojawiy si notowania piaskw szklarskich do produk-
cji opakowa szklanych ex works zakady USA, w przedziale 1426 USD/t.
PIERWIASTKI ZIEM RZADKICH
Pierwiastki ziem rzadkich (ZRz), okrelane rwnie terminem lantanowce, to grupa
14 kolejnych pierwiastkw naturalnych o liczbach atomowych od 57 do 71, tj. lantan, cer,
prazeodym, neodym, samar, europ, gadolin, terb, dysproz, holm, erb, tul, iterb, lutet
(wyjtkiem jest syntetyczny promet o l.a. 61). Ze wzgldu na wasnoci i wspwystpowa-
nie z lantanowcami w wikszoci klasyfikacji, zaliczany jest do nich rwnie itr (l.a. 39).
Silne pokrewiestwo geochemiczne sprawia, e zawsze tworz plejady, zwykle z przewag
jednego z nich. Stwarza to zarazem trudnoci przy ich rozdzielaniu. Technologie rozdziela-
nia poszczeglnych skadnikw z metalu mieszanego (miszmetalu) i otrzymywania zwiz-
kw wysokiej czystoci opracowano dopiero po II wojnie wiatowej.
Rynek pierwiastkw ziem rzadkich uznawany jest za jeden z najbardziej wraliwych
na zmiany koniunktury. Poczwszy od 1990 r. charakteryzuje si on znacznym oywieniem,
zarwno pod wzgldem zapotrzebowania w wikszoci zastosowa, jak i poday, niezale-
nie od ograniczenia dostaw koncentratw monacytu ze wzgldu na naturaln promienio-
twrczo, wynikajc z obecnoci toru (m.in. w Australii). Mimo znanych z przeszoci
fluktuacji, prognozy wskazuj na pomylny jego rozwj, zwaszcza w sferze uytkowania
najwyszej czystoci surowcw ziem rzadkich (mieszanych i separowanych) w takich kie-
runkach, jak produkcja katalizatorw spalin i magnesw staych, a w dalszej perspektywie:
wkien szklanych, laserw dla chirurgii, magnetooptycznych nonikw pamici i baterii
doadowywanych typu Ni-MH.
W obrocie handlowym wystpuj koncentraty mineraw pierwiastkw ziem rzadkich:
bastnaesytu (6085% ZRzO
1
), monacytu (5560% ZRzO), ksenotymu (powyej 25%
ZRzO), bastnaesytowo-monacytowe (gatunki 30%, 60% i 71% ZRzO). Przedmiotem ob-
rotu s take surowce przetworzone ZRz: metal mieszany (9899% ZRz), elazocer (74%
miszmetalu) oraz poszczeglne metale w gatunkach o czystoci od 96% do 99.9999%
w formie sztabek, grudek, proszkw i drutu, stopy metali, tlenki o czystoci 9699.9999%,
a take wglany, chlorki, fluorki, azotany i in. w postaci proszkw.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Wystpienia kopalin pierwiastkw ziem rzadkich (ZRz) znane na Dolnym lsku w po-
bliu Szklarskiej Porby (do 0.5% ZRzO) i Bogatyni (1.55% ZRzO) maj znaczenie wy-
cznie mineralogiczne.

1
ZRzO (lub REO) oznacza mieszanin tlenkw pierwiastkw ziemrzadkich.
Wane gospodarczo s natomiast rda wtrne, tzn. odpadowe fosfogipsy pozostae po
przerobie sabo wzbogaconych, importowanych koncentratw apatytowych (0.81.0% ZRzO)
ze z masywu Chibiskiego (pw. Kola, Rosja) na kwas fosforowy. Dobrze rozpoznane
skadowisko fosfogipsw przy byych ZCh Wizw zawiera 8.28 tys. t ZRz, rednio z 0.69%
ZRz w suchym fosfogipsie (gwnie itr, europ i lantanowce itrowe) i jest porwnywalne
z zasobami znanych z naturalnych kopalin ZRz. Od kilku lat, w zwizku z zastpieniem
w obrotach apatytw ich koncentratami pozbawionymi znaczcych domieszek ZRz, nowo
powstajce odpady byy ubogie w te pierwiastki.
Produkcja
Mimo, i badania nad pozyskiwaniem ZRz ze zwaowiska w Wizowie potwierdziy
moliwo ich produkcji, nie zostaa ona podjta. Wskazane s zatem dalsze prace i wdro-
enie bd zakup technologii, umoliwiajcych odzysk wysokiej jakoci surowcw ZRz.
Obroty
Krajowe zapotrzebowanie na surowce pierwiastkw ziem rzadkich zaspokajane jest im-
portem, gwnie z Chin, krajw Europy Zachodniej, USA, a w latach 20072008 rwnie
z Estonii (tab. 1). W okresie 20052009 w strukturze importu zdecydowanie dominoway
zwizki metali ziem rzadkich i ceru. Wielko importu tych surowcw jest zmienna, zwasz-
cza zwizkw metali ziem rzadkich oprcz ceru (tab. 1). W 2009 r. czny import surow-
cw pierwiastkw ziem rzadkich by o ponad 3/4 niszy w porwnaniu do roku 2008 od-
zwierciedlajc wyrane nisze zapotrzebowanie krajowej gospodarki. Deficyt w handlu
pierwiastkami ziem rzadkich wzrs w latach 20052008 i osign rekordowe 10.8 mln
PLN, jednak w 2009 r. zosta ograniczony do 2.6 mln PLN (tab. 1, 2). Warto jednostkowa
importu bya uzaleniona od wielkoci zakupw, jakoci sprowadzanych surowcw, jak
i cen dyktowanych przez producentw (tab. 3, 5).
712 PIERWIASTKI ZIEM RZADKICH
Tab. 1. Kierunki importu surowcw pierwiastkw ziem rzadkich do Polski
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Metale ziemrzadkich, skand i itr (cznie)
CN2805 30
6.0 6.8 0.9 0.6 2.4
Austria 0.6 0.3 0.4 0.6
Chiny 0.0 0.3 0.0 0.0 0.4
Hiszpania 0.3 0.4
Niemcy 0.0 0.0 0.0 0.0 1.5
Szwajcaria 0.1
USA 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
Wochy 0.8
Zwizki metali ziemrzadkich oprcz ceru
CN2846 90
39.0 29.9 62.7 57.6 15.6
Austria 6.9 3.3 18.3 1.0 3.0
Belgia 0.8 0.9 0.0 0.0
PIERWIASTKI ZIEM RZADKICH 713
Chiny 2.3 23.6 9.8 23.3 6.0
Czechy 0.2
Estonia 22.0 20.0
Francja 0.2 1.1 5.3 0.4 0.4
Holandia 24.0 0.0 6.1 12.7 5.5
Litwa 0.5
Niemcy 0.0 1.0 0.0 0.1 0.1
Norwegia 0.0
Tajwan 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
USA 5.6 0.1 0.1 0.0 0.0
Zwizki ceru
CN2846 10
79.3 94.1 84.8 147.8 41.0
Austria 3.9 5.5 0.2 5.0 3.2
Belgia 0.0 0.0 0.4 0.6
Chiny 40.4 47.0 26.7 44.6 11.3
Czechy 0.1 0.3 1.4
Francja 14.2 16.4 41.7 77.0 9.4
Korea Pd. 10.0 5.4 3.0
Niemcy 6.1 7.6 7.5 9.0 6.7
USA 2.9 2.9 3.0 4.0 2.7
rdo: GUS
Tab. 2. Saldo obrotw pierwiastkami ziem rzadkich w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Metale ziemrzadkich, skand i itr (cznie)
CN2805 30
Eksport 2 14 76
Import 232 311 70 74 106
Saldo -232 -309 -56 +2 -106
CN2846 90
Eksport 1 8 2296 2127 17
Import 1775 3464 3741 4053 1004
Saldo -1774 -3456 -1445 -1926 -987
Zwizki ceru
CN2846 10
Eksport 5 270 181 128 70
Import 1571 2643 5280 9054 1611
Saldo -1566 -2373 -5099 -8926 -1541
rdo: GUS
Zuycie
Pierwiastki ziem rzadkich w formie tlenkw i innych zwizkw znajduj zastosowanie
w przemyle szklarskim, optycznym, elektronice, petrochemii, ceramice, a take do produk-
cji stopw specjalnych. Szybko wzrasta ich znaczenie w nowoczesnych technologiach,
szczeglnie w elektronice, a take w produkcji odleww staliwnych.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Rozpowszechnienie pierwiastkw ziem rzadkich w skorupie ziemskiej jest stosunkowo
wysokie, cho ich koncentracje o znaczeniu gospodarczym nie s czste. Globalne zasoby
pierwiastkw ziem rzadkich, sigajce 88 mln t tlenkw (REO rare earth oxides), roz-
poznano w okoo 200 zoach rnych typw w 20 krajach, z czego eksploatowanych jest
tylko kilka (m.in. okresowo Mountain Pass w USA, Sichuan w Chinach). Okoo 67%
wiatowych zasobw skupia si w 3 pastwach, tj.: Chinach 31%, ze zoami kilku od-
mian rud REO-nonych (bastnaesytowe Sichuan i Mongolia Wewntrzna; iw latery-
towych w prowincji Jiangxi; monacytowe czarnych piaskw plaowych na poud-
niu), Rosji 21% (oparyt) i USA (bastnaesyt, monacyt) 15%. Znacznie mniejsze
udziay maj: Australia (zoa okruchowe monacytu) 6% oraz Kanada i Indie po 1%.
Pozostaymi rdami pierwiastkw ziem rzadkich s zoa ksenotymu (Malezja, Taj-
landia), fosforytw, apatytw, eudialitu oraz odpadowe roztwory pouranowe (Kazachstan,
Rosja i do niedawna USA).
Produkcja
Wikszo poday surowcw pierwiastkw ziem rzadkich pochodzi z trzech typw rud
pierwotnych: bastnaesytowych (USA, Chiny), monacytowych (Brazylia, Indie, Malezja, Sri
Lanka i Tajlandia) oraz iw laterytowych (Chiny). Znaczne iloci pierwiastkw ziem rzad-
Tab. 3. Warto jednostkowa importu pierwiastkw ziem rzadkich do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Metale ziemrzadkich, skand i itr
CN2805 30
PLN/t 38683 45691 77222 123333 44287
USD/t 11885 14616 27310 50140 14516
CN2846 90
PLN/t 45510 115853 59660 61258 64333
USD/t 13944 36565 21727 25861 21209
Zwizki ceru
CN2846 10
PLN/t 19812 28091 62268 70365 39296
USD/t 6060 9007 22103 29773 12793
rdo: GUS
kich pozyskuje si ponadto jako koprodukty przetwarzania rud ksenotymowych lub opary-
towych, a take apatytowych i fosforytowych (Rosja), rud uranu (USA), rud elaza (Baye-
nubo, Chiny) i ilmenitowych z monacytem (Australia). Odpowiednio do potrzeb konsu-
mentw, urobek z kopal przetwarzany jest na koncentraty ziem rzadkich (najpowszechniej-
sze na rynku to bastnaesytowe i monacytowe), pprodukty (miszmetal), separowane ZRz,
czyste metale i stopy.
Poziom produkcji surowcw ZRz mona okreli jedynie w sposb przybliony na eta-
pie grniczym, ze wzgldu na brak komplementarnych danych od producentw. Ich poda
w roku 2005 oraz w latach 20072008 utrzymywaa si na w miar stabilnym poziomie
125130 tys. t/r REO, a w roku 2006 osigna rekordowe niemal 139 tys. t REO, natomiast
w 2009 r. wyniosa niemal 135 tys. t REO (tab. 4). Pozostajca w tych latach na wysokim po-
ziomie produkcja bya zwizana przede wszystkim z rozwojem ich zuycia w tzw. technolo-
giach high-tech w krajach wysoko rozwinitych, m.in. w produkcji katalizatorw samochodo-
wych, baterii doadowywanych, magnesw staych, filtrw optycznych i luminoforw. Wzrost
produkcji wiatowej w latach 20052006 by skutkiem dalszego rozwoju w Chinach, jednak
jego zahamowanie w okresie 20072008 wiadczy o wyczerpaniu moliwoci rozwoju pro-
dukcji przy obecnym stanie technicznym istniejcych kopal. Ponadto rzd chiski traktuje
surowce ZRz jako strategiczne i w latach 20102015 ich produkcja ma by utrzymana na
poziomie 130140 tys. t/r REO, a eksport ma by ograniczany, aby zapewni zaopatrzenie
dla dynamicznie rozwijajcej si gospodarki kraju.
Poda szerokiej gamy surowcw ZRz w Chinach, oceniana ostatnio na 120130 tys. t/r
REO, pochodzi z ponad 150 firm, z ktrych najwiksze to: pastwowe Baogang i CNNC,
kanadyjska Advanced Materials Resources Inc. (kontrolujca 2 przedsibiorstwa chiskie)
i czciowo sprywatyzowana Baotou Iron & Steel Co., w ktrej 41% udziaw nabya
Tab. 4. wiatowa produkcja surowcw pierwiastkw ziem rzadkich
t REO
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Rosja
s,1
2000 2000 2000 2000 2000
EUROPA 2000 2000 2000 2000 2000
Brazylia
2
620
w
730 730 540
w
650
AMERYKA PD. 620
w
730 730 540
w
650
USA
3
. . . . .
Chiny
3
119000 133000 120000 125000 129000
Indie
s,2
2700 2700 2700 2700 2700
Kirgistan . . . . .
Malezja
4
150 430 380 380 350
Sri Lanka
s,2
.
w
.
w
.
w
.
w
.
AZJA 121850
w
136130
w
123080
w
128080
w
132050
W I A T 124470
w
138860
w
125810
w
130620
w
134700
1
gwnie oparyt
2
gwnie koncentraty monacytu
3
bastnaesyt
4
monacyt i ksenotym
rdo: MY, IM
francuska Rhodia Inc.. Stopniowy wzrost zaangaowania kapitau zagranicznego w Chi-
nach stanowi zapowied gruntownej restrukturyzacji w cigu najbliszych lat oraz wyspe-
cjalizowania przemysu metali ziem rzadkich w kierunku separowanych pierwiastkw ZRz
do magnesw (obecnie 1 miejsce na wiecie), luminoforw, baterii i katalizatorw. W rezul-
tacie, spodziewane s fuzje drobnych przedsibiorstw i powstanie ograniczonej liczby wik-
szych korporacji. Pierwszym krokiem w realizacji tego scenariusza byo utworzenie 2 karte-
li przedsibiorcw: na pnocy kraju (w okolicach zoa Baogang) oraz na poudniu kraju
(w rejonie najwikszych zakadw, tj. Yaolong, Zhujiang, Yixing, Yangjiang i in.).
Drugie miejsce w rankingu producentw zajmoway do niedawna USA, gdzie dziaaj
ponadnarodowe kompanie Molycorp Inc. i Rhodia Inc., potentaci w zakresie przetwrstwa
ziem rzadkich, szczeglnie pozyskiwania separowanych metali ziem rzadkich (gwnie ceru
i itru). W ostatnich latach Molycorp Inc. prowadzi przetwrstwo rud zgromadzonych
w nieczynnej od 2002 r. kopalni Mountain Pass w Kalifornii, dostarczajc koncentraty
bastnaesytowe jak rwnie separowane metale ziem rzadkich (gwnie cer). Wielko pro-
dukcji jest utajniona i jako nie pochodzca ze rde pierwotnych nie jest ujmowana w sta-
tystykach midzynarodowych (tab. 4). Firma prowadzi biece prace remontowe i konser-
wacyjne istniejcego zakadu przerbczego, a take utrzymuje w gotowoci zakad wydoby-
wczy. Wobec silnego wzrostu zapotrzebowania na surowce ZRz na wiecie w ostatnich la-
tach, oraz notowanego wzrostu cen, moliwe jest wznowienie wydobycia w tej kopalni.
Wsk grup producentw uzupeniaj: Rosja (firma Polymetal), Brazylia (Nuclemon),
Indie (Indian Rare Earths) i inne (tab. 4). Charakterystycznym zjawiskiem na rynku ZRz
jest znaczna zmienno obecnych na nim firm. Wiele z nich, znanych do niedawna z pro-
dukcji ZRz, zmienio profil na handlowy bd specjalistyczne przetwrstwo importowanych
pproduktw dla potrzeb specyficznych odbiorcw. Dotyczy to szczeglnie firm dziaa-
jcych w Europie (Treibacher, Rhodia Inc., Norsk Hydro) i Japonii (Anan Kasei, Santo-
ku Metal Industry, Mitsui, NOYC, Shinetsu, Shin Nihon Metal). Inne przedsibiorstwa
zawiesiy dziaalno, jak australijskie CSL, Westralian Sands Ltd. i Ticor Resources
Ltd., cho prowadzone tam poszukiwania i odkrycia nowych z (m.in. Mount Weld,
Dubbo, Red Gully, Dandalup, Douglas, Lake Innes, Ouyen) zapowiadaj moliwo
wznowienia produkcji w najbliszych latach. Prowadzone s rwnie prace nad udostpnie-
niem nowych z w innych krajach, np. w Kenii zoe Kwale firma Tiomin Resources
Inc., w Mozambiku zoe Moma firma Kenmare Resources plc.
Obroty
wiatowe obroty pierwiastkami ziem rzadkich nie s publikowane. Wiadomo jednak,
e znaczne dostawy zarwno koncentratw, jak te pproduktw (miszmetalu) i zwizkw
pochodz z Chin, ktre w 2009 r. dostarczyy 44 tys. t REO, gwnie do Japonii, Europy
(przede wszystkim do Francji Rhodia Inc.) oraz USA, gwnie w postaci zwizkw,
czystych metali i stopw. USA s duym importerem surowcw ZRz, przede wszystkim ich
zwizkw z Chin i Francji.
Zuycie
Ogromnie zrnicowany i zoony rynek zastosowa surowcw pierwiastkw ziem
rzadkich mona podzieli na dwa gwne segmenty:
tradycyjne kierunki, zuywajce kompozycje ZRz (zmieszane i stopione), takie jak: pro-
dukcja szka, katalizatorw dla petrochemii, baterii doadowywanych, proszkw poler-
skich oraz metalurgia (unikalne zastosowania do produkcji barwnikw, nawozw i w-
kien izolacyjnych w Chinach);
dziedziny wymagajce ultraczystych metali separowanych (niezmieszanych i niestopio-
nych), jak produkcja katalizatorw samochodowych, magnesw, luminoforw, akumu-
latorw oraz ceramika.
Zastosowania poszczeglnych metali ziem rzadkich s nastpujce: itr, europ, terb
luminofory do lamp i kineskopw TV; samar wysokiej sprawnoci magnesy SmCo; cer
katalizatory samochodowe, pigmenty, szko, proszki polerskie; neodym wysokiej
sprawnoci magnesy NdFeB, akumulatory, kuchenki mikrofalowe, katalizatory; terb
magnetooptyczne dyski komputerowe, magnetostrykcja; miszmetal wysokiej pojemnoci
baterie doadowywane.
Poziom wiatowego zapotrzebowania na ZRz w 2009 r. ocenia si na ok. 134 tys. t.
Przyczyni si do przede wszystkim dynamiczny rozwj (10%/r) nowych kierunkw zasto-
sowa wysokiej czystoci metali i zwizkw ZRz, m.in. do produkcji magnesw NdFeB
oraz baterii doadowywanych typu Ni-MH. Za najbardziej obiecujce kierunki wykorzysta-
nia surowcw ZRz w najbliszych latach uznawane s: produkcja magnesw oraz wysokiej
sprawnoci katalizatorw spalin.
Struktura zapotrzebowania na ZRz w poszczeglnych rejonach wiata znaczco si r-
ni. m.in. w USA, Japonii i Europie Zachodniej ok. 75% konsumpcji to ultraczyste metale se-
parowane, podczas gdy w Chinach przewaa zuycie kompozycji ZRz, wykorzystywanych
w procesie katalitycznym w petrochemii, do produkcji miszmetalu i koncentratw ceru.
Niemniej Chiny, podobnie jak pozostae kraje Azji Pd.-Wsch., wykazuj w ostatnim okre-
sie najwiksz dynamik rozwoju zapotrzebowania na surowce ziem rzadkich, czemu towa-
rzyszy intensywny wzrost produkcji. Gwne kierunki zastosowa ZRz w USAto: kataliza-
tory chemiczne 22%, dodatki stopowe w metalurgii elaza i stali oraz stopy 21%, ra-
finacja ropy naftowej (katalizatory, kraking katalityczny) 14%, katalizatory spalin w sa-
mochodach 13%, rodki polerskie do szka i ceramiki 9%, luminofory 8%, mag-
nesy stae 7%, elektronika 3%, inne 3%.
Ceny
Ceny surowcw pierwiastkw ziem rzadkich podawane s jedynie przez poszczegl-
nych producentw, np. Molycorp i Rhodia Inc. dla koncentratw monacytu i bastnaesytu
(tab. 5). Uznawane s one za podstawowe na rynku europejskim i amerykaskim. Ceny mo-
nacytu utrzymyway si w latach 20052006 na poziomie 0.73 USD/kg, w 2007 r. wzrosy
do 0.87 USD/kg i pozostay niezmienione w latach 20082009. Ceny koncentratw bastna-
Tab. 5. Ceny surowcw pierwiastkw ziem rzadkich
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Koncentrat monacytu
1
0.73 0.73 0.87 0.87 0.87
Koncentrat bastnaesytu
2
5.51 6.06 6.61 8.82 5.73
Metal mieszany (miszmetal)
3
5.50 5.50 7.50 8.50 8.50
1
koncentrat 55% REO, na rynku USA, USD/kg MY
2
koncentrat 60% REO, notowania Molycorp, USD/kg MY
3
standardowej jakoci, USD/kg MY
esytu w roku 2005 wynosiy 5.51 USD/kg, z kolei w trzech kolejnych latach systematycznie
wzrastay osigajc w roku 2008 rekordowe 8.82 USD/kg, po czym w 2009 r. spady o 35%
odzwierciedlajc mniejsze zapotrzebowanie na cer i lantan (tab. 5). Ceny miszmetalu w okre-
sie 20052006 rwnie pozostay niezmienione i wynosiy 5.50 USD/kg, w 2007 r. wzrosy
do 7.50 USD/kg, w 2008 r. do 8.50 USD/kg, po czym w 2009 r. pozostay niezmienione
(tab. 5).
PIGMENTY ELAZOWE
Pigmenty elazowe stanowi du grup pigmentw nieorganicznych o szerokim spek-
trum zastosowa, z dominacj w przemyle farbiarskim i budowlanym (do barwienia ce-
mentu, betonu, klinkieru, cegy itp.). W skadzie zawieraj zwykle kilka tlenkw elazo-
wych, ktrych kompozycja decyduje o barwie pigmentu, np. czer uzyskuje si przez
sproszkowanie magnetytu (Fe
3
O
4
), czerwie hematytu (Fe
2
O
3
); a brzy i cienie
gwnie goethytu (FeOOH). Ze wzgldu na barw okrela si je rwnie nazwami tradycyj-
nymi, np. umbra, siena, ochra, bd zastrzeonymi terminami handlowymi.
Rzadko wystpowania z naturalnych pigmentw elazowych, jak i wzrost zaintere-
sowania produktami wysokiej jakoci o staym, cile okrelonym skadzie i cechach fizyko-
-chemicznych, przyczyniy si do upowszechnienia syntetycznych pigmentw elazowych,
pozyskiwanych rnymi sposobami, m.in.: na drodze rozkadu termicznego soli lub innych
zwizkw elaza, strcanie soli elaza z roztworw zwykle poczone z utlenianiem (m.in.
z roztworu kwasw po trawieniu elaza) oraz redukcji zwizkw organicznych za pomoc
elaza. Poda pigmentw syntetycznych znacznie obecnie przewysza produkcj pigmen-
tw naturalnych. Gwnym stymulatorem jej rozwoju jest zapotrzebowanie rynku budowla-
nego na barwione wyroby betonowe, w mniejszym stopniu farby architektoniczne, a tak-
e rosnce wykorzystanie tworzyw sztucznych w przemyle samochodowym (zamiast ele-
mentw z metalu i szka).
Kryzys gospodarczy ostatnich lat przyczyni si do znacznego ograniczenia uytkowania
materiaw budowlanych, i w konsekwencji zmniejszenia produkcji pigmentw elazowych
zarwno naturalnych, jak i syntetycznych. Ograniczenie produkcji obserwowano u wszyst-
kich producentw z wyjtkiem Indii obecnie najwikszego wiatowego dostawcy.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce znanych jest wiele wystpie naturalnych pigmentw elazowych (zwanych
barwinami mineralnymi), m.in. w rejonie witokrzyskim (np. Dolina Kamiennej i Bara-
nw), Monoklinie lsko-Krakowskiej (Jaroszowiec k. Kluczy), Sudetach (Kowary, Nowa
Ruda) i Karpatach (Janowice i ostatnio odkryte niewielkie zoe w Czerwonkach Herma-
nowskich o zasobach okoo 3 tys. t). Ponadto w okolicach Koskich w Kieleckiem w dwch
zoach kopalin ilastych ochry wystpuj w formie soczewek. S to: zoe Buk wyeksploa-
towane w 1976 r., oraz pooone w ssiedztwie niezagospodarowane zoe Baczyna, w kt-
rym rozpoznano trzy odmiany ochry, gwnie brzow i czerwon oraz niewielkie iloci
ochry tej w cznej iloci ok. 578 tys. t (BZKiWP, 2010).

Obecnie gwnym rdem surowcw do produkcji pigmentw s odpady przemysowe
bogate w sole elaza, m.in. powstajce w hutnictwie elaza i stali w procesie trawienia blach
kwasem siarkowym, albo pozostaoci po oczyszczaniu wody pitnej ze zwizkw elaza
i manganu. Ogromnym potencjalnym ich rdem jest rwnie nie zagospodarowana hada
odpadw elazononych przy ZCh Police.
Produkcja
Naturalne pigmenty elazowe stanowi obecnie margines produkcji i niemal cakowicie
zostay wyparte z rynku przez syntetyczne odpowiedniki produkowane na drodze syntezy od-
powiedniej kompozycji zwizkw elaza, gwnie odpadowego pochodzenia. Coraz czst-
szym zjawiskiem ostatnich lat jest produkcja pigmentw na bazie importowanych z Chin
i Indii tanich komponentw, odpowiednio mieszanych i nieznacznie modyfikowanych w za-
kadach krajowych. Obecnie jedynym producentem naturalnego pigmentu ochrowego bar-
wy tej (o zawartoci 810% tlenku elaza), jest ZPiF Ferrokolor Sp. z o.o. z Czsto-
chowy. Produkcja rzdu 5060 t/r prowadzona jest na bazie tzw. iw ochrowych wystpu-
jcych na Kielecczynie, zwaszcza w okolicach miejscowoci Koskie i Przysucha (Paru-
chy, Baczyna). Wedug oficjalnych danych statystycznych krajowa produkcja pigmentw mi-
neralnych z zawartoci 70% lub wicej masy zwizanego elaza w przeliczeniu na Fe
2
O
3
(PKWiU 24121315) w ostatnich trzech latach utrzymywaa si na poziomie 1.01.1 tys. t/r.
Niemal czterokrotnie wyszy poziom produkcji notowany jest w przypadku pigmentw synte-
tycznych ewidencjonowanych w pozycji tlenki i wodorotlenki elaza (PKWiU 24121313,
tab. 1). Jednak ich poda w 2008 r. ulega znacznemu ograniczeniu. Od 2009 r. na skutek
zmiany klasyfikacji PKWiU moliwe jest jedynie przedstawienie sumarycznej produkcji
pigmentw, zarwno syntetycznych, jak i mineralnych. Produkcja jednych i drugich jest bo-
wiem ujta we wsplnej pozycji PKWiU 20121910. Mona zauway znaczcy spadek ich
cznej produkcji o ponad 20% (tab. 1).
720 PIGMENTY ELAZOWE
Tab. 1. Gospodarka pigmentami elazowymi w Polsce
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Pigmenty syntetyczne
CN2821 10,
PKWiU20121910
3
,24121313
Produkcja 4667
1
4729
1
4741
1
4223
1
4006
3
Import 19571 19215 16927 15185 13683
Eksport 4198 4769 4313 4369 2606
Pigmenty mineralne elazowe
CN2821 20, PKWiU20121910
Produkcja 1252
2
1089
2
1068
2
1118
2
.
Import 234 316 266 389 397
Eksport 44 113 69 40 10
1
tlenki i wodorotlenki elaza
2
zawierajce 70% masy zwizanego elaza w przeliczeniu na Fe
2
O
3
3
produkcjacznatlenkwi wodorotlenkwelazaorazpigmentwmineralnychzawierajcych70%lubwicej
masy zwizanego elaza w przeliczeniu na Fe
2
O
3
rdo: GUS
Najwaniejszymi krajowymi wytwrcami syntetycznych pigmentw elazowych s:
Zakad Pigmentw i Farb Ferrokolor Sp. z o.o. z Czstochowy, dostarczajcy gwnie
czerwienie (40%), czernie (3040% wzrost udziau w cznej produkcji w 2009 r.),
brzy i cienie elazowe, w iloci cznej okoo 3 tys. t/r, z czego niewielka cz tra-
fia na rynki zagraniczne, gwnie krajw batyckich i Modawii;
Boruta-Zachem Kolor Sp. z o.o. z Bydgoszczy (od 2006 r. w strukturze Ciech S.A.)
z produkcj rzdu 700750 t/r, przy znacznym jej ograniczeniu w 2009 r. do 575 t,
gwnie cieni elazowych (ponad 55%), czerni (26%), czerwieni i brzw; znaczna
ich cz trafia na rynki zagraniczne;
Nofar z Mroczkowa k. Bliyna dostarczajcy ok. 200250 t/r syntetycznych czerwieni
elazowych (ok. 60%), czerni (30%), a take brzw i cieni (po ok. 5%) na bazie im-
portowanych z Chin pproduktw w postaci proszkowej;
Zakady Chemiczne Permedia S.A. w Lublinie dostarczajce szerok gam pigmen-
tw nieorganicznych (czerwienie, czernie, brzy i cienie elazowe); ze wzgldu na
brak opacalnoci w 2009 r. zaprzestay one ich syntezy, a oferowane pigmenty elazo-
we uzyskuj przez proste mieszanie pproduktw importowanych z Chin. Wielko
produkcji w 2008 r. (ostatniego kiedy prowadzona bya synteza,) nie przekraczaa 12 t.
Obroty
Krajowe zapotrzebowanie na pigmenty, zarwno naturalne, jak i syntetyczne, jest stale
uzupeniane importem. Dostawy tlenkw i wodorotlenkw elaza (syntetycznych pigmentw
elazowych) systematycznie malay w ostatnich latach do niespena 12 tys. t/r (tab. 1). Fluktua-
cje poziomu zakupw miay zwizek z wahaniami koniunktury w budownictwie. Sprowadza-
no je przede wszystkim z Niemiec (6575% importu) i Czech, a ostatnio rwnie z Chin, Da-
nii i Woch. Okresowo zwikszona wysyka do Chin (6077% eksportu w ostatnich latach),
nosi znamiona reeksportu. Utrzymujcy si gboki deficyt w handlu wszystkimi gatunkami
pigmentw, zwaszcza syntetycznymi (tab. 2), potwierdza przewag konkurencyjnych surow-
cw obcego pochodzenia na polskim rynku, zwaszcza tanich pigmentw z Chin i Ukrainy.
Wartoci jednostkowe importu pigmentw mineralnych elazowych wykazyway w ostat-
nich latach systematyczny trend wzrostowy, osigajc 5947 PLN/t w 2009 r. Wartoci jednost-
PIGMENTY ELAZOWE 721
Tab. 2. Warto obrotw pigmentami elazowymi w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
1
CN2821 10
Eksport 14409 19909 18261 18148 11993
Import 43650 47609 51966 44765 51892
Saldo -29241 -27700 -33705 -26617 -39899
2
CN2821 20
Eksport 151 420 262 244 68
Import 909 1424 1233 2133 2361
Saldo -758 -1004 -971 -1889 -2293
1
2
2
O
3
rdo: GUS
kowe importu tlenkw i wodorotlenkw elaza (syntetycznych pigmentw elazowych) wyka-
zyway podobne tendencje, poza 2008 r., kiedy nieznacznie si obniyy (tab. 3).
Zuycie
Pigmenty elazowe, dziki wysokiej trwaoci i walorom estetycznym, stosowane s po-
wszechnie do barwienia wszystkich rodzajw wyrobw cementowych w budownictwie,
przemyle farb i lakierw oraz tworzyw sztucznych, przemyle gumowym, szklarskim i ce-
ramicznym. Konsumentami pigmentw elazowych s ponadto: przemys materiaw cier-
nych, odlewnictwo, przemys zapaczany, garbarski i tekstylny.
Poziom faktycznego zuycia zarwno pigmentw naturalnych, jak i syntetycznych jest
trudny do uchwycenia, gdy znaczna cz krajowej produkcji bazuje na importowanych
z Chin i Indii naturalnych pproduktach.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Naturalne pigmenty elazowe pozyskuje si ze z rud elaza. Gwnymi ich mineraa-
mi s: hematyt (Fe
2
O
3
) odpowiedzialny za czerwon barw pigmentu, magnetyt (Fe
3
O
4
),
dajcy odcienie czerni oraz limonit (2Fe
2
O
3
3H
2
O) i goethyt (FeOOH), pozwalajce na
uzyskanie barw od tej do brzowej (ochry, sieny, umbry). Najwiksze znaczenie gospo-
darcze maj ich zoa w Indiach (zoa hematytu w stanach Karnataka, Gujarat, Mum-
bai), USA(ochry z Cartersville w stanie Georgia), Hiszpanii (Tierga w okrgu Saragossa,
okolice Granady, Kordoby i Malagi), Szwecji (zoa rudy magnetytowej Kiruna i Malm-
berget) i na Cyprze (zoa umbry w okolicach Troulli i masywie Troodos; ochry w Mathia-
ti, Mousoulos i Skouriotissa). Coraz powszechniej do produkcji pigmentw wykorzysty-
wane s surowce odpadowe przetwrstwa elaza i stali. Syntetyczne pigmenty elazowe po-
zyskuje si ze zwizkw elaza na drodze reakcji chemicznych.
Produkcja
Zarwno pigmenty naturalne, jak i syntetyczne, pozyskiwane s w wielu krajach, ale
pene statystyki ich produkcji w skali globalnej nie s prowadzone. Wyrywkowe dane do-
Tab. 3. Warto jednostkowa importu pigmentw elazowych do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
1
CN2821 10
PLN/t 2230 2478 3070 2948 3793
USD/t 687 788 1093 1285 1224
2
CN2821 20
PLN/t 3895 4501 4630 5485 5947
USD/t 1203 1442 1637 2351 1849
1
2
2
O
3
rdo: GUS
stpne s jedynie dla waniejszych wytwrcw naturalnych pigmentw elazowych na
wiecie (tab. 4), za wyjtkiem Chin, Kazachstanu, Rosji i Ukrainy. Wedug danych USGS
czna wiatowa poda pigmentw elazowych oceniana jest na poziomie 0.951.15 mln t/r,
z czego zaledwie 13% przypada na pigmenty naturalne, ktre prawie cakowicie zostay wypar-
te z rynku przez bardziej cenione ze wzgldu na wysz intensywno i jednorodno koloru
oraz si barwienia pigmenty syntetyczne. Dane statystyczne Indian Bureu of Mines wskazuj,
e produkcja ochry w tym kraju wyniosa ostatnio ponad 900 tys. t/r, a zatem poda wiatowa
moe by znacznie wysza od ocen USGS i siga 1.41.8 mln t/r (tab. 4). Struktura regional-
na produkcji pigmentw elazowych jest zdominowana przez kraje Azji, gwnie Chiny, In-
die, Turcj, Japoni i jak si przypuszcza Kazachstan. Kryzys wiatowy ostatnich lat
przyczyni si do znacznego ograniczenia produkcji pigmentw elazowych u wikszoci
producentw, do poziomu niespena 1.5 mln t w skali wiata (tab. 4).
W Indiach, ktre obecnie s najwikszym dostawc naturalnych pigmentw, produkcja gr-
nicza, gwnie czerwonej i tej ochry o zawartoci 3051% Fe
2
O
3
pochodzi z 28 kopal od-
Tab. 4. Produkcja naturalnych pigmentw elazowych w niektrych krajach
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Austria
1
5.0
w
5.0
w
5.0
w
5.0
w
5.0
Francja
1
2.5 2.8 2.8 2.8 2.8
Hiszpania
2
140.0 140.0 140.0 140.0 140.0
Niemcy
3
231.6 242.3 240.3 251.4 209.2
Wielka Brytania 12.0 8.9 8.0 8.0 8.0
Wochy
1
0.5 0.5 0.5 0.5 0.5
EUROPA 391.6
w
399.5
w
396.6
w
406.7 365.5
RPA 0.5 0.6 0.2 0.0 0.0
AFRYKA 0.5 0.6 0.2 0.0 0.0
Brazylia
s
2.0 2.0 2.0 2.0 2.0
Paragwaj
2
0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
AMERYKA PD. 2.3 2.3 2.3 2.3 2.3
Gwatemala 11.3 7.3
Honduras
1
17.0 17.0 17.0 17.0 17.0
USA
4
90.0 70.3 88.1 83.3
w
50.8
AMERYKA PN. i R. 118.3 94.6 105.1 100.1
w
67.8
Cypr
5
12.0 12.0 12.0 12.0 12.0
Indie
2
1007.1 796.6 1047.8 917.6 920.0
Iran
1
2.5 2.6 2.6 2.6 2.6
Pakistan
2
5.5 5.5 6.0 6.0 6.0
Turcja
6
280.0 206.0 260.0 220.0 100.0
AZJA 1307.1 1022.7 1328.4 1158.2 1040.6
W I A T
s
1819.8
w
1519.7
w
1832.6
w
1667.3
w
1476.2
1
rne tlenki Fe
2
ochra
3
cznie pigmenty naturalne i syntetyczne
4
produkcja sprzedana pigmentw naturalnych i syntetycznych cznie
5
umbra
6
produkcja cznie z MIOi farbami ziemnymi
rdo: MY, IMY
krywkowych, a ponadto z 12 z, w ktrych ochry stanowi kopalin towarzyszc. Produkcja
w ostatnich latach waha si od 900 tys. t do ponad 1 mln t/r (tab. 4) i pochodzi gwnie z firm:
Tiffins Barytes Asbestos & Paints Ltd., Selective Minerals & Color Industries, Hindu-
stan Mineral Products Co., Industrial Minerals & Chemicals Co. czy Orissa Mining
Corp. Ltd. Znaczcym dostawc s rwnie Chiny z produkcj szacowan na 690730 tys. t/r.,
skoncentrowan gwnie na wschodnim wybrzeu (w prowincjach Zhejiang, Shanghai i Jian-
gsu). Wikszo stanowi jednak pigmenty syntetyczne (SIOP synthetic iron oxide pig-
ments), w przewaajcej wikszoci czerwienie (57% produkcji), cienie (25%) i czernie
(15%), natomiast zaledwie 30 tys. t/r pigmentw pozyskiwano z naturalnych z tlenkw ela-
zowych (NIOP natural iron oxide pigments). Najwikszym chiskim dostawc jest Yipin
Pigments Co. Ltd. w prowincji Shanghai, dostarczajcy rocznie ok. 450 tys. t pigmentw
syntetycznych w formie ciekej, proszkw i granulatw. Dynamiczny rozwj chiskiego ryn-
ku przyciga te zagranicznych inwestorw. Pod koniec 2010 r. niemiecka firma Lanxess AG
jeden z czoowych producentw pigmentw syntetycznych planuje uruchomienie nowego
zakadu czarnych pigmentw elazowych w prowincji Shanghai, o zdolnociach 10 tys. t/r.
W wiatowej czowce producentw znajduj si rwnie: Japonia, z produkcj rzdu
220 tys. t/r (firmy Toda Kogyo, Tytan Kogyo, Toyo Pigments of Osaka, Tone Industry
Co. Ltd.), a ponadto Norwegia (zakad Colorana firmy Rana Gruber AS 10 tys. t/r mi-
kronizowanych tlenkw elaza pozyskiwanych z rudy magnetytowej), Szwecja (Minel-
co AB produkty magnetytowe pozyskiwane z kopaliny z Kiruna i Malmberget) oraz
Azerbejdan, Rosja i Ukraina. Do znaczcych producentw zaliczy mona Hiszpani
najwikszego europejskiego dostawc ochry, czy Cypr wanego producenta i eksportera
umbry. Hiszpaska Promindsa SA, mimo wiatowego kryzysu, z roku na rok zwiksza sw
produkcj naturalnych pigmentw elazowych barwy czerwonej o handlowej nazwie Mic-
ronox, na bazie urobku hematytowego (o zawartoci 8590% Fe
2
O
3
) z podziemnej kopalni
Santa Rosa w pobliu Zaragozy. W 2009 r. ponad 85% z 15 tys. t produkcji trafio na eks-
port do ponad 50 krajw Europy, Azji i obydwu Ameryk, znajdujc zastosowanie gwnie
do barwienia betonu, cegie, pokry dachowych i asfaltu.
Duym producentem i eksporterem pigmentw elazowych s Stany Zjednoczone, gdzie pig-
menty naturalne surowe pozyskiwane s ostatnio przez 3 firmy: New Riverside Ochre Co.
o niemal stuletnich tradycjach, Alabama Pigments Co. i Hoover Color Corp., a syntetyczne
przez 7 przedsibiorstw. Ponadto 3 firmy pozyskiway tzw. regenerowane tlenki elaza z od-
padowych roztworw potrawiennych stalownictwa (Bailey-PVS Oxides, International Steel
Services Inc., ArcelorMittal Weirton Inc.), wykorzystywane przede wszystkim jako ferryty
(magnesy). Ze wzgldu na ochron danych trzech producentw pigmentw naturalnych po-
ziom produkcji zosta utajniony w ostatnich latach. Wiadomo jedynie, e czna sprzeda pig-
mentw naturalnych i syntetycznych w 2009 r. obniya si do 50 tys. t (tab. 4).
Wrd pigmentw naturalnych wyodrbnia si ciekaw grup tlenkw elaza (gwnie
hematytu) o blaszkowatym pokroju ziaren tzw. micaceous iron oxide MIO. Te tlenki, ze
wzgldu na szereg cennych waciwoci (niepalno, nietoksyczno, odporno na korozj,
nierozpuszczalno w wodzie, obojtno chemiczn i trwao do temp. 1500
0
C), znalazy
szerokie zastosowanie do produkcji powok antykorozyjnych i innych materiaw kryjcych
stosowanych w szczeglnie trudnych warunkach (mosty, zbiorniki magazynujce, rurocigi
itp.). Ich globaln poda szacuje si na 1315 tys. t/r. Najwikszym wiatowym ich dostaw-
c jest austriacka firma Krntner Montanindustrie GmbH (potencja 10 tys. t/r, gwnie
tlenku oferowanego pod nazw handlow MIOX) z kopalni Waldenstein w Alpach austria-
ckich oraz na bazie kopaliny importowanej z Maroka. Na surowcu sprowadzanym z Maro-
ka bazuje rwnie niewielka produkcja francuskich firm: Micronor SA i Comptoir de Mi-
neraux et Matieres Premieres. W Hiszpanii produkcj MIO prowadz firmy Promindsa,
Circonita SL, Oxidos Ferricos, ITC Eternit, a poza Europ Imdex Minerals w Australii
uytkownik najwikszego na wiecie zoa MIO na stokach gry Gould. W mniejszych
ilociach blaszkowate tlenki s rwnie pozyskiwane w RPAi Chinach. Nie wykluczone jest
rwnie podjcie produkcji tego typu tlenkw w USA, przez firm Santa Fe Gold Corp.,
ktra zakupia w 2008 r. zoe MIO w Arizonie od New Plant Copper Mining Co.
Czowk producentw pigmentw syntetycznych tworz 4 firmy, dostarczajce okoo
60% tych zwizkw na rynek. Potentatem jest niemiecki Lanxess AG (oddzia Bayer AG)
z produkcj rzdu 350 tys. t/r, posiadajcy oprcz gwnych zakadw w Krefeld-Uerdingen
(zdolnoci produkcyjne 280 tys. t), oddziay w Brazylii (o zdolnociach produkcyjnych 36 tys. t/r
w Porto Feliz) i Chinach (potencja 28 tys. t/r w zakadzie w Jinshan koo Szanghaju) oraz
udziay w kilku innych zakadach w Stanach Zjednoczonych (New Martinsville, Imperial),
Wielkiej Brytanii (Branston), Hiszpanii (Barcelona) i Australii (Sydney). Firma oferuje sze-
rok gam produktw, zawierajcych w zalenoci od barwy od 85 do 97% Fe
2
O
3
, znanych
pod nazw handlow Bayferrox. Pozostae wielkie korporacje brany syntetycznych pigmen-
tw elazowych to: Rockwood Pigments (zakady w Chinach, Niemczech, Woszech, Wiel-
kiej Brytanii, USA i Australii), Cathay Pigments (zakady w Chinach i USA) i Elementis
(oddziay w USA, Wielkiej Brytanii i Chinach). Do najbardziej charakterystycznych zjawisk
obserwowanych w ostatnim czasie na rynku pigmentw elazowych naleay: wprowadzanie
coraz bardziej zaawansowanych technologicznie produktw, m.in. mieszanek pigmentw w po-
staci mikrogranulek gotowych do bezporedniego uycia, pigmentw pozyskiwanych z surow-
cw odpadowych przy uyciu biotechnologii, produktw drobnouziarnionych, mikronizowa-
nych oraz modyfikowanych chemicznie i fizycznie, a take dziaania zmierzajce do powik-
szenia potencjau i zasigu geograficznego sprzeday. Zaawansowanie inwestycji w Chinach,
gdzie obecne s takie potgi jak Bayer, Cathay Pigments czy Rockwood Pigments, zapo-
wiada w perspektywie 2010 r. wzrost zdolnoci produkcyjnych pigmentw elazowych. Istot-
ne ograniczenie tempa rozwoju produkcji w tym kraju stanowi bd w najbliszym czasie
rosnce koszty produkcji, zwizane ze zwyk cen nonikw energii (gazu), transportu i zomu
stalowego oraz koniecznoci wprowadzenia opat rodowiskowych. Uwarunkowania przy-
czyniy si do zwyki cen produkowanych w Chinach tlenkw elaza.
Obroty
Statystyki wiatowego handlu pigmentami elazowymi nie s prowadzone. Informacje
US Geological Survey wskazuj, e eksport amerykaskich pigmentw naturalnych i syn-
tetycznych, sigajcy 1415 tys. t/r pod koniec lat 1990-tych, zmniejszy si do zaledwie
45 tys. t/r w latach 20072009. Wikszo sprzedawano do Meksyku, Japonii, Korei Pd.
i Rosji. Systematycznie rs natomiast import do USA, ktry w latach w okresie 20002005
niemal si podwoi. Niemniej od 2007 r., na skutek kryzysu, obniy si i w 2009 r. osign
jedynie 106 tys. t, z czego 99% stanowiy pigmenty syntetyczne sprowadzane m.in. z Chin
(4665% dostaw), Niemiec i Woch. Najwiksze dostawy pigmentw naturalnych (umbry)
pochodziy z Cypru i Hiszpanii, za pigmentw typu MIO z Hiszpanii, Austrii i Francji. Ge-
neralnie handel midzynarodowy pigmentami naturalnymi prowadzony jest na niewielk
skal (w wikszoci s zuywane w pobliu orodkw produkcji), za wyjtkiem m.in. Hiszpanii
oraz Maroka, sprzedajcego znaczne iloci do Austrii i Francji. Z kolei obroty pigmentami syn-
tetycznymi notowane s na caym wiecie. Ich netto eksporterami s dostawcy zachodnioeuro-
pejscy. Najwikszym wiatowym eksporterem pigmentw elazowych stay si w ostatnich
latach Chiny, sprzedajce okoo 60% wasnej produkcji, gwnie do Ameryki Pn. (3238%
dostaw), Europy (2628%) i Azji Pd.-Wsch (1722%).
Zuycie
Poziom wiatowego zuycia pigmentw elazowych oceniano ostatnio na okoo 1.4 mln t/r,
z czego ponad 80% stanowiy pigmenty syntetyczne. Gwne orodki ich konsumpcji to
Europa i Ameryka Pn. W ostatnich latach wzrasta rwnie znaczenie Chin, zuywajcych
okoo 240 tys. t/r, z czego okoo 40% do produkcji farb i powok, 35% w budownic-
twie, 13% w przemyle tworzyw sztucznych i gumowym, 10% w papiernictwie i 2%
innych dziedzinach. Najwikszym kocowym uytkownikiem pigmentw elazowych, za-
rwno naturalnych jak i syntetycznych, w skali globalnej jest budownictwo (barwne granulaty,
ksztatki betonowe, zaprawy, cementy) ostatnio przypadao na okoo 48% wiatowego zu-
ycia. Udziay innych uytkownikw szacowano nastpujco: materiay kryjce, w tym po-
woki antykorozyjne 42% konsumpcji pigmentw naturalnych i 24% pigmentw syn-
tetycznych (cznie 3035% rynku pigmentw elazowych), tworzywa sztuczne, guma, pa-
pier, szko i ceramika odpowiednio 3% i 7%. Pena struktura zuycia publikowana przez
US Geological Survey dla Stanw Zjednoczonych wskazuje, e w ostatnich latach poowa
cznej poday pigmentw naturalnych i syntetycznych bya zuywana do barwienia materia-
w budowlanych, zwaszcza do produkcji barwionych mas betonowych, dachwek i kostki
brukowej; ok. 31% do produkcji farb, lakierw, pokostw, powok antykorozyjnych i zabez-
pieczajcych (zwaszcza transparentnych do drewna); ok. 18% do barwienia ceramiki, szka,
papieru, tworzyw sztucznych, gumy; a reszta do innych celw, np. w odlewnictwie, produkcji
tonerw, atramentu, rodkw polerskich i in. W Europie natomiast przemys materiaw bu-
dowlanych zuywa a 64% pigmentw elazowych. Udzia pozostaych bran jest nastpu-
jcy: farby i lakiery 30%, gumy i tworzywa sztuczne 4%, inne 2%.
Ceny
W Stanach Zjednoczonych w analizach rodzimego rynku pigmentw stosuje si tzw.
wskanik PPI (producer price index), ktry umoliwia obserwacj zmian cen sprzeday
tamtejszych producentw w stosunku do okresu bazowego, za ktry przyjto czerwiec
1983 r. W 2009 r. jego wartoci miesiczne wahay si w granicach 197.7 do 201.2, dajc
rednioroczn warto 200.2 (tab. 5). Systematycznie wzrastaj rwnie rednie ceny sprze-
day pigmentw elazowych na rynku amerykaskim, liczone cznie dla wszystkich typw
pigmentw naturalnych i syntetycznych (tab. 5).
Tab. 5. Ceny pigmentw elazowych
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Ochra amerykaska
PPI
1
191.3 202.0 204.6 209.8 200.2
pigmenty elazowe
2
1037.7 985.7 1384.8 1392.6
w
1456.7
1
wspczynnik, warto bezwzgldna, rynek amerykaski MY
2
rednia cena sprzeday dla pigmentw elazowych cznie naturalnych i syntetycznych USD/t, rynek
amerykaski MY
PLATYNOWCE
Platyna, pallad, rod, iryd, ruten i osm to grupa spokrewnionych ze sob metali szla-
chetnych, tworzcych dwie triady: 4449 platynowce lekkie (ruten, rod, pallad) i 7678 pla-
tynowce cikie (osm, iryd, platyna). Przez wieki platyna, pozyskiwana gwnie ze z
okruchowych, bya stosowana w jubilerstwie, do produkcji tygli i innego sprztu laborato-
ryjnego, niekiedy take do bicia monet. Od pocztku XX wieku rozwijao si wykorzysty-
wanie platynowcw ju nie tylko platyny w wielu branach przemysu, w szczegl-
noci jako katalizatorw chemicznych. Ostatnie trzydzieci lat przynioso ywioowy rozwj
zastosowa platynowcw, zwaszcza do produkcji katalizatorw samochodowych.
Wikszo wiatowej poday platynowcw (ponad 80%) ocenianej w 2009 r. na
okoo 495 t/r pochodzi z ich rde pierwotnych, wrd ktrych najwiksze znaczenie
maj zoa segregacyjno-magmowe siarczkw oraz likwacyjne rud Cu-Ni. Proces otrzymy-
wania poszczeglnych platynowcw z tych rde jest zoony. Surowcem wyjciowym jest
zwykle koncentrat mineraw platynowcw, ktry przetwarzany jest wieloetapowo przez
nieliczne wyspecjalizowane rafinerie metodami hydrometalurgicznymi. Rozwija si te po-
zyskiwanie platynowcw ze rde wtrnych, gwnie zomu katalizatorw. Udzia tych
rde osign w 2009 r. 18% cznej poday wiatowej. Charakterystyczny w ostatniej de-
kadzie by take fakt upynniania zapasw producentw (gwnie palladu przez Rosj),
lecz w 2009 r. stanowio to ju tylko ok. 6% poday wiatowej platynowcw.
W handlu najczciej wystpuj czyste platynowce, charakteryzujce si czystoci min.
99.999.99%, w postaci sztabek lub pytek, rzadziej gbek, proszkw czy past. Najwiksze
znaczenie ma obrt platyn i palladem, mniejsze rodem, marginalne innymi platynowca-
mi. Przedmiotem obrotu s take liczne stopy platynowcw oraz ich zwizki chemiczne.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Jedynym rdem pierwotnym platynowcw o znaczeniu ekonomicznym s zoa rud
miedzi na Monoklinie Przedsudeckiej. Platynowce (gwnie platyna i pallad) wystpuj tu
przewanie w spgu upka miedziononego (tzw. upku polimetalicznym), a najwiksze
koncentracje znane s w zachodniej czci zoa Lubin i wschodniej zoa Polkowice (do
1000 ppm). Platynowce tworz tam mineray wasne (metale rodzime, stopy z elazem itp.),
a take domieszki w mineraach zota i w zwizkach niemetalicznych.
rdami wtrnymi platynowcw s w Polsce gwnie zuyte siatki katalityczne i wy-
chwytujce z zakadw azotowych, a take innego rodzaju zom i odpady platynowcw,
z innych zakadw produkujcych wyroby z ich udziaem, bd ich zwizki.

Produkcja
W cyklu technologicznym produkcji KGHM Polska Mied S.A. platynowce wyst-
pujce gwnie w rudzie upkowej przechodz kolejno do koncentratw rud miedzi, miedzi
anodowej oraz szlamw anodowych po rafinacji miedzi. Te ostatnie s w caoci przetwa-
rzane przez Wydzia Metali Szlachetnych przy HM Gogw. W stosowanej tu technologii
Boliden Kaldo kolejno nastpuje elektrorafinacja srebra, ugowanie i strcanie zota oraz
wydzielenie selenu. W efekcie otrzymywany jest szlam platynowo-palladowy zawierajcy
2236% Pt i 1222% Pd. Jego produkcja w ostatnich latach ustabilizowaa si na poziomie
90100 kg/r. Szlamy sprzedawane s gwnie do Mennicy Pastwowej S.A. w Warsza-
wie, gdzie nastpuje rafinacja platynowcw. Mniejsze iloci s uytkowane take przez
POCH S.A. w Gliwicach. Sporadycznie cz produkcji kierowana jest na eksport. Platyna
odzyskiwana jest rwnie z roztworw odpadowych Wydziau Metali Szlachetnych meto-
d redukcji w legnickim oddziale Instytutu Metali Nieelaznych, a produktem jest kon-
centrat platyny zawierajcy okoo 30% Pt.
Platynowce rafinowane s wytwarzane gwnie przez firm Mennica-Metale Szla-
chetne Sp. z o.o. (spka zalena Mennicy Pastwowej S.A. w Warszawie), zarwno ze
wspomnianych szlamw platynowo-palladowych, jak i przede wszystkim ze zomw
i odpadw platynowcw. Te ostatnie skupowane s gwnie od przemysowych uytkow-
nikw wyrobw z udziaem platynowcw (szczeglnie siatki katalityczne i katalityczno-
-wychwytujce z zakadw azotowych), jak te sprowadzane z zagranicy. Produkcja platyny
ze szlamw szacowana jest na 2530 kg/r, a palladu na 1520 kg/r. Znacznie wiksza jest
produkcja platyny, palladu, rodu i innych platynowcw ze zomw i odpadw. Produkcj pla-
tyny z koncentratu otrzymanego z roztworw prowadzi firma Innovator Sp. z o.o., zwizana
z Instytutem Metali Nieelaznych w Gliwicach, w iloci kilkunastu kilogramw na rok. Firma
ta wytwarza take platyn i pallad (w formie gbki) ze zomw. czna krajowa produkcja pla-
tynowcw (surowych i proszkw) wyniosa w 2007 r. 465 kg, w 2008 r. 381 kg, a w 2009 r.
95 kg (dane za poprzednie lata nie s dostpne), w tym wikszo ze rde wtrnych.
Mennica-Metale Szlachetne Sp. z o.o., a take POCH S.A. oraz Innovator Sp. z o.o.
wytwarzaj szereg zwizkw chemicznych platynowcw, m.in. kwas chloroplatynowy, chlo-
ropalladowy i chlororodowy, chloroplatyniany i chloropalladziany, azotan palladu, platyny
i rodu, chlorek palladu, siarczan rodu.
Obroty
Obroty platynowcami w latach 20052009 byy bardzo zmienne, zarwno po stronie
eksportu, jak i importu (tab. 1). Na najwyszym i stosunkowo stabilnym poziomie kilkuset-
-kilku tysicy kilogramw na rok ksztatuj si obroty pproduktami platynowymi: sztaba-
mi, prtami i drutem platynowym. Obroty platynowcami surowymi i pproduktami palla-
dowymi byy bardzo zmienne, niekiedy przekraczajc 100 kg/r lub nawet 1000 kg/r (tab. 1).
Obroty pproduktami z rodu, irydu, osmu i rutenu zwykle nie przekraczaj kilku kg/r.
Oficjalne obroty platynowcami surowymi i ich pproduktami prowadzone s praktycznie
niemal wycznie z krajami Europy Zachodniej i rodkowej oraz USA. Z drugiej strony
znaczce iloci tych metali mog si pojawia na rynku krajowym drog nieoficjaln zza
wschodniej granicy.
Wobec znacznych waha w poziomie obrotw poszczeglnymi platynowcami, zmienne
s take salda ich obrotw. czne saldo obrotw platynowcami w formie surowej lub
pproduktw tradycyjnie jest ujemne na poziomie kilku-kilkunastu milionw PLN na rok,
728 PLATYNOWCE
PLATYNOWCE 729
Tab. 1. Obroty platynowcami w Polsce
kg
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Platynowce surowe i proszki
Produkcja . . 465 381 95
Eksport 1 34 80 18 12
platyna CN7110 11 0 51 13 1
pallad CN7110 21 18 1 1
rod CN7110 31 1 29 11 4 10
iryd, osmi ruten CN7110 41 5 0
Austria 1
Czechy 15
Niemcy 1 34 62 18 7
Wielka Brytania 4
Wochy 3
Import 2 7 102 126 45
platyna CN7110 11 0 4 63 5 5
pallad CN7110 21 0 3 32 117 37
rod CN7110 31 0 0 7 4 3
iryd, osmi ruten CN7110 41 2 0 0 0 0
Dania 7
Holandia 2
Niemcy 1 1 69 119 30
Rosja 2
USA 1 6 11 3 1
Zuycie
p
. . 487 489 128
Platynowce pprodukty
Eksport 815 85 75 7257 29575
platyna CN7110 19 405 85 74 7255 29537
pallad CN7110 29 410 0 1 2 37
rod CN7110 39 1
iryd, osmi ruten CN7110 49
Biaoru 369
Chiny 34
Czechy 33
Kazachstan 1 3235
Holandia 42 44 45
Niemcy 26 85 31 28 112
Rumunia 3522
Szwajcaria 789
Pozostae 0 4 1
Import 3378 1045 559 668 4770
platyna CN7110 19 3341 1006 401 456 2173
pallad CN7110 29 32 32 147 165 1957
rod CN7110 39 5 6 50 36 163
cho wyjtkowo w latach 20052006 byo ono wysoce dodatnie, a w 2009 r. dodatnie w za-
kresie obrotw pproduktami (tab. 2). Wartoci jednostkowe obrotw poszczeglnymi pla-
tynowcami w formie surowej lub pproduktw wahaj si w bardzo szerokim zakresie, co
wynika ze zrnicowanej jakoci towaru w obrbie danej pozycji. Std zrezygnowano
z prezentacji tych wartoci.
Zuycie
Gwnymi kierunkami zuycia platynowcw w Polsce s obecnie zastosowania przemy-
sowe: produkcja siatek katalitycznych i katalityczno-wychwytujcych, farb ceramicznych
zawierajcych zwizki platyny i palladu, tzw. dek szklarskich, sprztu laboratoryjnego,
zwizkw chemicznych platynowcw, oraz wyrobw walcowanych i cignionych. Wszyst-
kie te wyroby wytwarzane s przez spk Mennica-Metale Szlachetne Sp. z o.o. w War-
szawie, a zwizki chemiczne take przez firmy POCH S.A. w Gliwicach i Innovator Sp.
z o.o. w Gliwicach.
Najbardziej rozwina si produkcja siatek katalitycznych (ze stopu PtRh10) i katalityczno-
-wychwytujcych (ze stopw PdAu20 i PdAu10), wykorzystywanych przez wszystkie krajo-
we fabryki nawozw azotowych. Farby ceramiczne zawierajce zwizki platyny i palladu
sprzedawane s zakadom porcelany stoowej i pytek ceramicznych, a take hutom szka
(w szczeglnoci krysztaowego). dki szklarskie ze stopw PtRh10 i PtRh20 sprzedawa-
ne s do zakadw wytwarzajcych wkno szklane przeznaczone na materiay izolacyjne.
W przemyle szklarskim do produkcji szkie specjalnych uywane s take wykadziny
platynowo-rodowe do piecw szklarskich. Tradycyjnym zastosowaniem platyny (najcz-
ciej z dodatkiem irydu stop PtIr2) jest produkcja tygli, parownic, elektrod i innego sprz-
tu laboratoryjnego. Zwizki chemiczne platynowcw, wytwarzane przez Mennic i POCH
znajduj zastosowanie gwnie w rnych przemysowych procesach chemicznych jako ka-
talizatory. Wyroby walcowane (blachy, tamy, folie) i cignione (druty termoparowe) wy-
twarzane s najczciej ze stopw PtIr2, PtRh10, PtRh30, PdIr10 i AuPd20. Wyroby wal-
cowane znajduj zastosowanie gwnie w elektronice i dziedzinach pokrewnych (termoele-
menty, styki), a druty termoparowe w badaniach laboratoryjnych. W ostatnich latach za-
czto stosowa platynowce do produkcji katalizatorw spalin samochodowych. Przedsi-
biorstwo Produkcji Katalizatorw Lindo-Gobex Sp. z o.o. w Gorzowie Wielkopolskim
730 PLATYNOWCE
Austria 0 0 0 1
Czechy 3062 928 19 20 5
Dania 3 32 138 34
Francja 0 11 15 27 1762
Holandia 1 0 11 12 1
Japonia 24
Korea Pd. 118
Niemcy 178 53 288 368 2563
Szwecja 10
USA 2 41 151 14 3
Wochy 5 7 50 3 8
Pozostae 2 9
rdo: GUS
od kilku lat produkuje katalizatory wykorzystywane zarwno przez niektrych krajowych,
jak te zagranicznych producentw samochodw, a take w charakterze czci zamiennych
do samochodw uywanych. czne zuycie platynowcw w zastosowaniach przemyso-
wych nie przekracza kilkuset kilogramw na rok.
Platyna i w mniejszym stopniu pallad stosowane s od lat w jubilerstwie. Najczciej
uytkowana jest tu platyna stopowa prby 950 (z dodatkiem srebra lub miedzi), oraz stopy
Au700Pt50Ag38Cu162 i Pt250Au80Ag670, a take pallad prby 950 (z dodatkiem srebra
lub miedzi). Do produkcji tych wyrobw jubilerskich uywane s gwnie zomy jubiler-
skie, w niewielkim stopniu materia importowany drog oficjaln, i zapewne w wikszym
stopniu drog przemytu. Trudno o jakkolwiek ocen ilociow poziomu zuycia platynow-
cw w jubilerstwie, cho nie jest to tak powszechne jak w niektrych krajach azjatyckich
czy zachodnioeuropejskich.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Najwiksze znaczenie jako rda platynowcw maj obecnie zoa likwacyjne rud
Cu-Ni (niespena 10% wiatowych zasobw, lecz okoo 50% produkcji) oraz segregacyjno-
PLATYNOWCE 731
Tab. 2. Warto obrotw platynowcami w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Platynowce surowe i proszki
Eksport 2948 15477 12978 2308 1399
platyna CN7110 11 778 5685 1532 54
pallad CN7110 21 465 3 3
rod CN7110 31 2170 15280 6828 773 1339
iryd, osmi ruten CN7110 41 197 3
Import 2889 1195 13347 2328 1401
platyna CN7110 11 2128 1051 7063 355 293
pallad CN7110 21 754 139 1752 250 604
rod CN7110 31 4 2 4531 1703 489
Saldo +59 +14282 -369 -20 -2
Platynowce pprodukty
Eksport 53329 26559 14074 14004 35799
platyna CN7110 19 44706 25609 14006 13998 34754
pallad CN7110 29 8623 862 10 6 888
rod CN7110 39 88 57 157
iryd, osmi ruten CN7110 49 1
Import 16114 14763 28453 20652 21143
platyna CN7110 19 11191 10806 23402 13496 14240
pallad CN7110 29 4193 3637 4962 7007 6416
rod CN7110 39 584 68 28 70 44
Saldo +37215 +11796 -14379 -6648 +14656
rdo: GUS
-magmowe siarczkw (okoo 40% wiatowych zasobw i produkcji). Do najwaniejszych
obecnie z likwacyjnych zaliczy naley okrgi Sudbury i Thompson w Kanadzie oraz
rejon Norylska (Rosja). Najwiksze zoa segregacyjno-magmowe zwizane s z komplek-
sami Bushveld (RPA) i Great Dyke (Zimbabwe), a take Stillwater (USA) i Penikat (Fin-
landia). Zoa innych typw, jak iniekcyjno-szlirowe czy okruchowe, maj marginalne zna-
czenie. czne wiatowe zasoby platynowcw ocenia si obecnie na okoo 66 tys. t, w tym
okoo 35 tys. t platyny i 25 tys. t palladu. Ponad 90% cznych zasobw, tj. okoo 63 tys. t,
znajduje si w kompleksie Bushveld (zoa z przewag platyny), a inne wiksze obszary
zoowe wystpuj w Rosji przede wszystkim w rejonie Norylska (zoa z przewag pal-
ladu), oraz w USAi Kanadzie.
rda wtrne platynowcw nabieraj stopniowo coraz wikszego znaczenia. Dotyczy
to szczeglnie zomu katalizatorw samochodowych i innych. Odzysk platynowcw ze r-
de wtrnych obecnie przekracza ju 70 t/r.
Produkcja
wiatowa poda platynowcw pochodzi przede wszystkim z biecej produkcji grni-
czej (ok. 80% wiatowej poday), podczas gdy udzia rde wtrnych gwnie zomu
katalizatorw systematycznie ronie, cho wci jest stosunkowo niewielki (ok. 18%
w 2009 r.). Do znaczcy wpyw na wiatowy bilans poday-popytu tych metali maj
zmiany ich zapasw w rezerwach publicznych (zwaszcza palladu z Rosji) i u prywatnych
inwestorw.
wiatowa produkcja platynowcw ze rde pierwotnych miaa do 2007 r. silny trend
wzrostowy, osigajc rekordowe 514.2 t, przy mocnej korekcie w dwch ostatnich latach do
455.5 t w 2009 r. (rys. 1, tab. 3). Spadek produkcji w ostatnim roku zaznaczy si praktycz-
nie u wszystkich znaczcych producentw grniczych: w RPA, Rosji, Kanadzie i USA,
a wzrosa ona tylko w Zimbabwe (tab. 3). Produkcja grnicza platynowcw pochodzi
w 70% ze z segregacyjno-magmowych rud PGM-Au-Cu-Ni-Co (cao produkcji RPA,
USA, Zimbabwe, Botswany i Finlandii, i niemal 40% produkcji Kanady) oraz w ok. 28%
ze z likwacyjnych rud Cu-Ni-Co-Au-PGM (ponad 95% produkcji Rosji i 60% Kana-
dy). Marginalna produkcja, rzdu 12%, przypada na zoa okruchowe platyny rodzimej
(np. Rosja, Kazachstan, Kolumbia), a pozostae 12% stanowi odzysk z rud miedzi lub niklu
(np. Japonia, Niemcy, Polska, Australia).
RPA pozostaje gwnym wiatowym dostawc platynowcw (tab. 3), z udziaem rzdu
5561% (272307 t/r) w ostatnich latach. Obecnie funkcjonuje tu niemal 20 zakadw.
Wikszo z nich posiada peny cig technologiczny (kopalnia, huta i rafineria), pozwala-
jcy na otrzymywanie poszczeglnych platynowcw w formie metalicznej. Poszczeglne
zakady s wasnoci jednej firmy lub spk joint venture dwch firm. Najwaniejszym
producentem jest Anglo Platinum Ltd. (ok. 50% krajowej produkcji w 2009 r.), mniejszy-
mi Impala Platinum Ltd., Northam Platinum Ltd., Lonmin Platinum plc, Aquarius
Platinum Ltd., African Rainbow Minerals. Nowymi graczami s m.in. Xstrata i Eastern
Platinum Ltd. (wspudziaowcy w nowych zakadach Motololo, Elandsfontein i Croco-
dile River). Kolejne nowe inwestycje w najbliszych latach (m.in. Marula Merensky, Le-
euwkop, Blue Ridge, Smokey Hills, Kalahari) powinny pozwoli na prowadzenie produkcji
platynowcw w RPAna poziomie co najmniej 300 t/r.
Rosja jest od dziesicioleci drugim wiatowym dostawc platynowcw, majc obecnie
okoo 2628% udzia w wiatowym rynku tych metali. Jej udzia w rynku palladu jest nawet
732 PLATYNOWCE
wikszy, bo okresowo siga nawet 4351%, lecz wynika to w duej czci z wyprzeday re-
zerw pastwowych tego metalu. Dostawy tych metali z Rosji na rynek wiatowy byy bardzo
zmienne (90210 t/r), gwnie za spraw bardzo zmiennych dostaw palladu (50150 t/r, przy
produkcji rzdu 9598 t/r ze spadkiem do 83 t w 2009 r.). Najwaniejszym rosyjskim pro-
ducentem platynowcw jest koncern Norilsk Nikiel, posiadajcy kopalnie gwnie w rejo-
nie Norylska, oraz mniejsze w rejonie Monczegorska i Peczengi. Szlam anodowy z pro-
dukcji niklu i miedzi w hucie w Norylsku jest kierowany do huty w Krasnojarsku, gdzie
otrzymywany jest peny wachlarz metali grupy platynowcw. Platyna pozyskiwana jest
w Rosji take ze z okruchowych we Wschodniej Syberii. Dziaa tam kilku producentw,
z ktrych najwikszym jest Koriakgeoldobycza, a czna wielko ich produkcji jest szaco-
wana na ok. 6 t/r.
Kanadyjscy producenci platynowcw to dwaj najwiksi (poza Norylskiem) wiatowi
producenci niklu Vale Inco i Xstrata plc. Vale Inco przerabia szlam platynowcowy
z wasnych hut w rafinerii w Acton (Wielka Brytania), dostarczajc peny zestaw wyseparo-
wanych platynowcw metalicznych. Z kolei Xstrata odzyskuje platynowce w hucie w Kri-
stiansand (Norwegia) ze szlamw pochodzcych z zakadw kanadyjskich niklu i miedzi.
Trzeci producent grniczy platynowcw w Kanadzie North American Palladium Ltd.
swoje koncentraty platynowcw sprzedaje do hut innych firm w Kanadzie, USA czy
Wielkiej Brytanii. czna produkcja grnicza platynowcw w Kanadzie wahaa si w ostat-
nich latach w przedziale 2328 t/r, przy znacznym spadku do 19 t w 2009 r. (tab. 3). Wobec
planw budowy nowych kopal przez wymienione firmy (np. projekt Marathon w regionie
PLATYNOWCE 733
Europa b. ZSRR
Azja Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn i r.
Oceania
0
100000
200000
300000
400000
500000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
kg
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji platyny i platynowcw
734 PLATYNOWCE
Tab. 3. wiatowa produkcja platynowcw ze rde pierwotnych
kg
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Finlandia
1,2
800 800 800 800 800
platyna 800 800 800 800 800
Niemcy
s,3
60 60 60 60 60
platyna 30 30 30 30 30
pallad 30 30 30 30 30
Polska
s,2
30 30 45 45 45
platyna 20 20 30 30 30
pallad 10 10 15 15 15
Rosja
s,4,5
141900 143000 138300
w
123200 120110
platyna 29000 29000 27000
w
23000 24410
pallad 97400 98400 96800 87700 83200
inne 15500 15600 14500 12500 12500
Serbia i Czarnogra
s,2
22 17 17 17 17
platyna 3 2 2 2 2
pallad 19 15 15 15 15
EUROPA 142812 143907 139222
w
124122 121032
Botswana
s,1
2200 2300 5700 3600 3600
platyna 300 300 700 600 600
pallad 1900 2000 5000 3000 3000
Etiopia
5
5 9 10 10
platyna 5 9 10 10
RPA
1
302981 307528 304032 275677
w
271850
platyna 163711 168125 160940 146141 144150
pallad 82961 86265 83643 75537 73700
inne 56309 53138 59449 53999
w
54000
Zimbabwe
1
9575 9884 11045
w
11669
w
14638
platyna 4834 4998 5306 5642 6849
pallad 3879 4022 4180 4386 5680
inne 862 864 1559
w
1641
w
2109
AFRYKA 314756 319717 320786
w
290956
w
290098
Kolumbia
5
1082 1438 1526 1500 1500
platyna 1082 1438 1526 1500 1500
AMERYKA PD. 1082 1438 1526 1500 1500
Kanada
4
22709 24258
w
28900
w
26000 19050
platyna 6075 7500
w
7000
w
7000 4250
pallad 10415 10493 16000 15000 10800
inne 6219 6265 5900 4000 4000
USA
1
17232 18693 16700 15480 16530
platyna 3920 4292 3860 3580 3830
pallad 13312 14401 12840 11900 12700
AMERYKA PN. i R. 39941 42951 45600
w
41480 35580
Japonia
3
6160 6160 6270 6270 6270
platyna 760 760 770 770 770
pallad 5400 5400 5500 5500 5500
Sudbury, Bird River w Manitoba), naley jednak spodziewa si moliwoci ponownego
wzrostu produkcji grniczej platynowcw w Kanadzie w najbliszych latach.
W ostatnich latach produkcja grnicza platynowcw jedynego ich producenta w USA
Stillwater Mining Co., pochodzca z kopal Stillwater i East Boulder (Montana),
miecia si w przedziale 15.518.7 t/r. Urobek podlega wzbogacaniu, a nastpnie przetopo-
wi w pobliskiej hucie na kamie platynowconony, kierowany do przerobu przez inne rafi-
nerie. W najbliszym czasie prawdopodobne jest znaczne zwikszenie produkcji grniczej
w USA. Planowane s bowiem kopalnie na zoach likwacyjnych w kompleksie Duluth
(Minnesota), na zoach segregacyjno-magmowych w kompleksie Stillwater (Montana),
a take z likwacyjnych na Alasce.
Szlam platynowcw odzyskiwany jest take w wyniku przerobu niektrych rud miedzi
o nikej ich zawartoci. Zazwyczaj wraz ze srebrem i zotem gromadz si one w szlamie
anodowym po elektrolizie miedzi. Platynowce s odzyskiwane przez huty, bd czciej
sprzedawane do przerobu wyspecjalizowanym rafineriom metali szlachetnych. Przyka-
dami s tu: Kennecott (USA), Outokumpu (Finlandia), KGHM (Polska), Bor (Serbia),
WMC (Australia), a take niektre huty japoskie i niemieckie przerabiajce indonezyjskie,
filipiskie czy australijskie koncentraty miedziowe. W Europie Zachodniej, Ameryce Pnoc-
nej czy Japonii istnieje szereg maych rafinerii specjalizujcych si w przerobie tego typu
materiaw platynowcononych.
Rozwija si pozyskiwanie platynowcw ze rde wtrnych, gwnie zomu katalizato-
rw. Pozyskiwanie platyny wzroso do 43.7 t, palladu do 44.5 t, a rodu do 5.8 t w 2009 r.
W sektorze tym funkcjonuj firmy wyspecjalizowane w zbirce i przygotowaniu zomw,
zrnicowane rwnie ze wzgldu na rodzaj surowca wtrnego (zuyte katalizatory samo-
chodowe, katalizatory z rafinerii, katalizatory z przemysu chemicznego, zom elektroniczny,
dentystyczny, jubilerski i in.). Liczba tych firm jest ograniczona, a skupione s one gwnie
w USA, Kanadzie, Europie Zachodniej i Japonii.
Obroty
Platynowce s przedmiotem oywionych obrotw midzynarodowych. Ksztatuj si
one na cznym poziomie 7001000 t/r, przekraczajc dwukrotnie poziom rocznej produk-
PLATYNOWCE 735
Kazachstan
s,5
100 100 100 100 100
platyna 100 100 100 100 100
AZJA 6260 6260 6370 6370 6370
Australia
s,2
661 959 742 900 900
platyna 111 209 142 200 200
pallad 550 750 600 700 700
OCEANIA 661 959 742 900 900
W I A T 505490 515210
w
514220
w
465301
w
455453
platyna 210743 217572
w
208204
w
189393 187519
pallad 215857 221771 224608 203768 195325
inne 78890 75867 81408
w
72140
w
72609
1
ze z segregacyjno-magmowych
2
produkcja uboczna ze z rud Cu lub Ni
3
z importowanych rud Ni-Cu, m.in. Australii, Kanady, Indonezji, Papui-Nowej Gwinei i Filipin
4
ze z likwacyjnych
5
ze z okruchowych
rda: MY, WMS, JMP
cji. Wynika to z istnienia wanych rynkw formalnych i gied, gdzie prowadzony jest han-
del (w tym rzeczywisty) tymi metalami. Giedy te posiadaj znaczne rezerwy tych metali,
a ich zmiany mog siga dziesitek, a nawet setek ton w skali roku.
Gwnymi eksporterami platynowcw s ich najwiksi producenci, a wic RPAi Rosja.
O ile w RPA wikszo dostaw pochodzi z biecej produkcji, to istotn cz eksportu ro-
syjskiego stanowi upynnianie nagromadzonych wczeniej rezerw pastwowych. czny
eksport platynowcw z RPA ksztatuje si w ostatnich latach na poziomie 220290 t/r,
w tym 120160 t/r platyny, 6080 t/r palladu i ponad 40 t/r innych platynowcw. Rosja eks-
portuje zwykle 2025 t/r platyny, natomiast eksport palladu z Rosji by niezwykle zmienny:
50150 t/r (w 2009 r. ok. 113 t). Dostawy z tych dwch krajw kierowane s gwnie na ry-
nek amerykaski, zachodnioeuropejski oraz wschodnioazjatycki.
Najwaniejszymi giedami prowadzcymi handel rzeczywisty i terminowy (futures)
platynowcami s gieda nowojorska NYMEX (New York Mercantile Exchange), tokijska
Tokyo Commodity Exchange for Industry (TOCOM), oraz londyska London Plati-
num & Palladium Market posiadajca skady m.in. w Wielkiej Brytanii i Szwajcarii.
Wskutek tego rwnie kraje posiadajce takie giedy mog odnotowywa znaczcy eksport
tych metali, np. eksport platynowcw z USA wynosi 50100 t/r, z Japonii 3040 t/r, ze
Szwajcarii 60180 t/r (!), z Wielkiej Brytanii 40100 t/r, a z Niemiec do 40 t/r.
Import platynowcw odnotowywany jest zarazem w krajach, gdzie nastpuje faktyczne
zuycie tych metali do celw przemysowych (w mniejszym stopniu jubilerskich), jak i w kra-
jach, gdzie wystpuj wane orodki handlu platynowcami. W niektrych z nich, jak np.
w USA, Japonii i kilku Europy Zachodniej wystpuj obydwa przypadki. Najwikszym im-
porterem platynowcw s od lat Stany Zjednoczone (190360 t/r, przy faktycznym zuyciu
rzdu 200280 t/r) oraz Japonia (160180 t/r). W Europie import powyej 50 t/r notowany
jest w Szwajcarii, Wielkiej Brytanii i Niemczech, a w przedziale 2050 t/r we Woszech,
Francji i Belgii. Powanymi importerami stay si w ostatnich latach: Korea Poudniowa,
Singapur, Hong-Kong, Malezja, Tajwan i Tajlandia (kady powyej 10 t/r).
Zuycie
O zastosowaniach przemysowych platynowcw decyduj ich wyjtkowe wasnoci
obojtno chemiczna, wysoka temperatura topnienia oraz odporno na korozj. Splot tych
cech sprawia, e s one doskonaymi katalizatorami w wielu dziedzinach przemysu, szcze-
glnie w przemyle motoryzacyjnym, chemicznym i petrochemicznym. Bardzo istotne zna-
czenie maj take platynowce w przemyle elektrycznym i elektronicznym, szklarskim,
w jubilerstwie, a od niedawna take jako rodek tezauryzacji.
Najwiksze znaczenie w wiatowej gospodarce platynowcami, a szczeglnie platyn,
palladem i rodem, ma produkcja katalizatorw do samochodw. W 2009 r. znalazo tu za-
stosowanie 68 t platyny (32% jej zuycia wiatowego, spadek zuycia a o 53% w stosunku
do 2007 r.), 126 t palladu (52% zuycia wiatowego, spadek od 2007 r. o 11%) i 19 t/r rodu
(86% zuycia wiatowego, spadek o 30%). Tego typu katalizatory stosowane s od ponad
30 lat, co zwizane jest z wprowadzaniem coraz ostrzejszych norm emisji spalin z silnikw
samochodowych. Obecno w katalizatorach platynowcw pozwala na utlenianie i konwer-
sj trzech najwaniejszych i szkodliwych skadnikw gazw spalinowych: tlenku wgla,
wglowodorw oraz tlenkw azotu. W katalizatorach uywa si mieszaniny platyny, palladu
i rodu, a niekiedy tylko palladu i rodu. Kryzys w przemyle motoryzacyjnym w latach
20082009 skutkowa ponad 20% spadkiem zapotrzebowania tej brany na platynowce, ale
ju w 2010 r. oczekiwano wzrostu ich zuycia do poziomu roku 2007.
736 PLATYNOWCE
W skali wiata drugie miejsce pod wzgldem zuycia platynowcw, gwnie platyny,
a take palladu, ma jubilerstwo. Zuycie platyny w jubilerstwie osigno 8090 t/r w la-
tach 19992003 i zostao ograniczone do zaledwie 64 t w 2008 r., by dziki niszym cenom
w 2009 r. wzrosn do 87 t (41% wiatowego zuycia platyny). Z kolei zuycie palladu
w tej brany osigno rekordowy poziom 44 t w 2005 r., lecz zostao zredukowane do 24 t
w 2009 r. (10% wiatowego zuycia palladu). Gwnymi uytkownikami platyny w jubiler-
stwie s Chiny (a 65 t w 2009 r.) oraz Japonia (przed 2000 r. nawet 40 t/r, obecnie ok. 10 t/r).
Pallad w jubilerstwie od kilku lat zuywany by gwnie w Chinach (nawet 39 t w 2005 r.
i 17 t w 2009 r.) i Japonii. Wanym rozwijajcym zuycie platynowcw w jubilerstwie ryn-
kiem s Indie, podczas gdy w Ameryce Pn. zuycie to maleje (zwaszcza platyny).
Platyna i pallad jako rodek tezauryzacji s zjawiskiem stosunkowo nowym. W 2009 r.
zjawisko to miao miejsce szczeglnie w Europie i Japonii. Zakupy inwestycyjne platyny
w 2009 r. wyniosy 21 t (w tym 12 t w Europie), a palladu ponad 19 t (w tym a 16 t
w Europie). Miao to cisy zwizek z uruchomieniem notowanych na giedach w Londynie
i Zurychu certyfikatw inwestycyjnych na platyn i pallad, ktre pozwalaj na inwestycje
w te metale bez koniecznoci ich fizycznej dostawy do inwestora (zapasy metalu w formie
sztabek s zdeponowane przez odpowiedni fundusz wydajcy certyfikaty). Zakupy inwesty-
cyjne mog mie te form: zakupu zapasw u producentw, zakupu specjalnych okolicz-
nociowych monet i medalionw, fizycznego zakupu sztabek, zakupu wyrobw jubilerskich
(take niekiedy traktowanych jako rodek tezauryzacji), a nawet zakupu opcji futures na za-
kup tych metali.
Tradycyjne i wci niepolednie jest znaczenie platynowcw jako skadnikw kataliza-
torw w przemyle chemicznym, gwnie w zakresie reakcji katalitycznego utleniania i or-
ganicznego uwodorniania. Na tego typu katalizatory przypada 56% cznego zuycia pla-
tyny, 57% palladu oraz mniejsze iloci rodu, rutenu i irydu. Katalizatory z uyciem platy-
ny (rzadziej palladu czy rodu) s niezwykle istotne i tradycyjnie stosowane w przemyle pe-
trochemicznym, w procesach reformingu, hydrokrakingu i izomeryzacji. Ocenia si, e ten
sektor zuywa obecnie 24% platyny. Ronie znaczenie platynowcw w przemyle elektrycz-
nym i elektronicznym. Przypada na nie poowa wiatowego zuycia rutenu, 1420% zuycia
palladu oraz 36% zuycia platyny. W przemyle szklarskim platyna oraz stopy platyny i rodu
stosowane s w urzdzeniach odpornych na korozj chemiczn i zapobiegajcych wprowa-
dzeniu zanieczyszcze do stopionego szka przy produkcji szkie najwyszej czystoci (26%
wiatowego zuycia platyny). Wrd innych tradycyjnych zastosowa wymieni naley den-
tystyk (stopy zoto-palladowe, 810% zuycia palladu), a wrd nowych chemioterapi no-
wotworw zoliwych, protezy i implanty z ich udziaem oraz ogniwa paliwowe.
Ceny
wiatowe ceny platyny (tab. 4) ustalane s na giedzie NYMEX w Nowym Jorku oraz na
giedzie London Platinum & Palladium Market w Londynie. Ponadto s dostpne notowa-
nia producentw, tj. Engelharda w USA, Johnson Matthey w Wielkiej Brytanii oraz wos-
kich producentw zgromadzonych w Assomet. Ceny te s zblione, a ewentualna rnica wy-
nika z kosztw transportu i rnicy w jakoci materiau. Ceny platyny, przy oywionym popy-
cie przemysu oraz ograniczonych zapasach metalu, stopniowo rosy do poowy 2006 r.
osigajc ok. 1260 USD/oz, przy korekcie do ok. 1120 USD/oz w grudniu 2006 r. Rosnca
niepewno co do wiatowej sytuacji gospodarczej oraz ograniczona pewno co do dostaw
platyny z RPAi Rosji, przyczyniy si do cigego wzrostu cen tego metalu w 2007 r. i pierw-
PLATYNOWCE 737
szej poowie 2008 r., do historycznie rekordowych wartoci 20002250 USD/oz pomidzy
marcem a majem 2008 r., przy spadku zwizanym z kryzysem finansowym i gospodar-
czym do niespena 800 USD/oz pod koniec 2008 r. (cena rednioroczna 1578 USD/oz).
Przez cay rok 2009 cena platyny ulegaa stopniowej odbudowie do ok. 1500 USD/oz pod
koniec 2009 r. tab. 4).
Ceny palladu (tab. 4), podobnie jak platyny, notowane s na nowojorskiej giedzie NY-
MEX oraz londyskiej giedzie London Platinum & Palladium Market. Transakcje do-
konywane s rwnie na giedzie w Tokio Tokyo Commodity Exchange for Industry
(TOCOM). Szybki rozwj zapotrzebowania na pallad do produkcji katalizatorw samocho-
dowych w latach 20032006 spowodowa wzrost ceny tego metalu do niemal 370 USD/oz,
by do koca 2007 r. waha si w przedziale 320380 USD/oz. Pierwsza poowa 2008 r.
przyniosa dalszy wzrost cen nawet do ponad 580 USD/oz w marcu. Zaamanie popytu na
pallad do produkcji katalizatorw samochodowych w drugiej poowie 2008 r. spowodowao
spadek jego cen do zaledwie 170 USD/oz w grudniu 2008 r. (cena rednioroczna ponad
350 USD/oz). Podobnie jak w przypadku platyny rok 2009 przynis stopniow odbudow
cen palladu do ok. 360 USD/oz w grudniu 2009 r.
Ceny innych platynowcw z reguy nie s notowane na giedach. Ich notowania podaj
natomiast niektrzy ich producenci, np. Engelhard Corp. Ceny rodu wobec rosncych po-
trzeb przemysu na ten metal w latach 20042008 skokowo kilkunastokrotnie wzrosy a do
ponad 6500 USD/oz w 2008 r., by wobec silnego spadku popytu o 1/3 ulec zaamaniu a
o ok. 75% do niespena 1600 USD/oz. Podobna tendencja bya notowana dla rutenu, ktre-
go cena w cigu piciu lat do 2007 r. wzrosa szesnastokrotnie do ponad 570 USD/oz, lecz
w latach 20082009 ulega ona redukcji do zaledwie niespena 100 USD/oz. Rosnce zain-
teresowanie irydem ze strony przemysu spowodowao piciokrotny wzrost jego ceny w la-
tach 20042007, do ponad 440 USD/oz, przy stabilizacji w latach 20082009 (tab. 4). Tyl-
ko cena osmu jest staa od kilku lat i wynosi 400 USD/oz (tab. 4).
738 PLATYNOWCE
Tab. 4. Ceny platynowcw
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Platyna
metal 99.9%Pt
1
899.5 1144.4 1308.4 1578.3 1207.6
metal 99.95%Pt
2
897.5 1142.7 1305.1 1578.0 1205.0
Pallad
metal 99.9%Pd
1
203.5 322.9 357.3 355.1 265.7
metal 99.95%Pd
2
201.5 319.9 354.9 352.5 263.7
Iryd
3
169.5 349.5 444.4 448.3 420.4
Osm
4
400.0 400.0 400.0 400.0 400.0
Rod
5
2060.0 4561.1 6203.1 6533.6 1591.3
Ruten
6
74.4 193.1 573.7 324.6 97.3
1
cena producenta Engelhard Corp., cena rednioroczna USD/oz t., loco magazyn MY
2
LP&P Market, cena rednioroczna USD/oz t., loco magazyn LPPM
3
min. 99.9% Ir, cena producenta Engelhard Corp., cena rednioroczna USD/oz t., loco magazyn MY
4
min. 99.9% Os, cena jw.
5
min. 99.9% Rh, cena jw.
6
min. 99.9% Ru, cena jw.
PUMEKS I SUROWCE POKREWNE
Pumeks jest ska piroklastyczn o bardzo wysokiej porowatoci, powsta z gorcej la-
wy, pienicej si pod wpywem uwalniajcych si gazw. Tworzy wiele odmian, zarwno sil-
nie zrnicowane pod wzgldem wielkoci porw, jak i jednolite, drobnoporowate, cenione
jako pumeks kosmetyczny i szlifierskie kamienie pumeksowe. Podobn genez i wasnoci
maj inne skay piroklastyczne: zwize tufy wulkaniczne (odmiany znane pod nazwami
tras, puzzolana), popioy wulkaniczne oraz lapille i scoria.
wiatowa poda pumeksu i surowcw pokrewnych w latach dwutysicznych dynamicz-
nie si zwikszaa, osigajc 21 mln t/r w latach 20062007, przy pewnym ograniczeniu
w latach 20082009. Podoem rozwoju produkcji pumeksu i surowcw pokrewnych byo
coraz powszechniejsze ich wykorzystanie w budownictwie, przede wszystkim w postaci lek-
kich ksztatek (bloczkw) i elementw dekoracyjnych. Najwiksz popularno zyskay one
w Europie i Stanach Zjednoczonych, cho zwraca uwag rozwj konsumpcji moduw kon-
strukcyjnych z udziaem pumeksu w krajach Azji i Ameryki Pd.
W handlu midzynarodowym najczciej spotykane odmiany to pumeksy dla przemy-
su materiaw ciernych, pumeksy do kruszyw lekkich, pumeks filtracyjny i in.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce nie wystpuj zoa pumeksu. Znane s natomiast due wystpienia tufw
i popiow wulkanicznych, zwaszcza na Dolnym lsku i w okolicach Krzeszowic koo
Krakowa. Udokumentowano tylko jedno zoe tufw filipowickich Kowalska Gra ko-
o Krzeszowic o zasobach 18.3 mln t.
Produkcja
W Polsce nie wydobywa si pumeksu bd surowcw pokrewnych. Krajowymi ich
substytutami s wytwarzane syntetycznie pumeksy kwarcowe (ze szka piankowego) i pu-
meksy poliuretanowe, znajdujce zastosowanie gwnie w przemyle kosmetycznym. Szko
piankowe uywane jest ponadto jako materia izolacyjny oraz filtracyjny. W przeszoci wy-
twarzany by w Polsce rwnie pumeks hutniczy, wykorzystywany jako kruszywo do beto-
nw lekkich. Produkcja pumeksu syntetycznego wykazywana statystycznie wraz z natural-
nymi materiaami ciernymi (PKWiU 0899220001) utrzymywaa si w latach 20052008
na poziomie ok. 50 tys. t/r., a w roku 2009 zostaa ograniczona do ok. 40 tys. t/r. Najwikszy-
mi krajowymi wytwrcami s Zakady Wyrobw Piankowych GL-PUMEKS, P.P.H.U.
Pumice Systemoraz firma MILMOR S.C.

Obroty
Krajowa poda pumeksu i surowcw pokrewnych pochodzi zarwno z importu, jak
i rde alternatywnych. czna wielko dostaw pumeksu do Polski zmieniaa si w zakre-
sie 46 tys. t/r, za wyjtkiem 2007 r., w ktrym zwikszya si do ponad 12 tys. t/r (tab. 1).
Surowiec sprowadzany by w wikszych ilociach z Turcji, a w ostatnich trzech latach do-
minujcym dostawc staa si Islandia. Niewielkie iloci pumeksu byy reeksportowane
przede wszystkim do USA. W handlu pumeksem do 2008 r. utrzymywa si deficyt, ktre-
go warto stopniowo ulegaa zmniejszeniu (tab. 2). W 2009 r. saldo obrotw pumeksem
byo dodatnie, pomimo braku krajowej produkcji oraz faktu, i poziom eksportu by niepo-
rwnywalnie niszy od poziomu importu. Miao to zwizek z wysokimi wartociami jedno-
stkowymi eksportu, ktre mog wynika z faktu, i przedmiotem handlu by pumeks wyej
przetworzony (np. kosmetyczny) lub pumeks syntetyczny.
rednie wartoci jednostkowe importu pumeksu stanowi wypadkow cen rnych jego
gatunkw (tab. 3). W latach 20052006, gdy dominoway dostawy z Turcji, wynosiy
ok. 245 USD/t, a w roku 2007 spady o 50% na skutek przewagi dostaw taszego surowca
z Indii i Islandii. Kolejne dwa lata przyniosy ponowny ich wzrost wynikajcy ze zwiksze-
740 PUMEKS I SUROWCE POKREWNE
Tab. 1. Gospodarka pumeksem w Polsce CN 2513 10
1
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 5826 4873 12163 5646 4370
Grecja 283 187 23 81 86
Indie 0 6 2853 6 4
Islandia 5966 2801 2851
Niemcy 64 59 69 40 8
Norwegia 250
Serbia i Czarnogra 20
Turcja 4423 4323 3025 2345 1217
USA 25 42 47 277 174
Wochy 732 239 149 7 1
Pozostae 29 23 31 89 29
Eksport 46 88 97 141 95
Zuycie
p
5780 4785 12066 5505 4275
1
do 2006 r. CN 2513 11,19
rdo: GUS
Tab. 2. Warto obrotw pumeksem CN 2513 10
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 1967 2976 3339 3273 3748
Import 4595 3755 4167 3113 2528
Saldo -2628 -779 -828 -160 1220
rdo: GUS
nia udziau w cznym imporcie droszego pumeksu z Turcji. Na rynku midzynarodowym
ceny pumeksu nie s publikowane, zatem trudno odnosi rednie wartoci jego zakupu do
dostpnych danych na temat jednostkowych wartoci sprzeday w innych krajach, np.
w USA(tab. 5).
Zuycie
Najwiksze iloci pumeksu zuywane s w przemyle kosmetycznym i materiaw
ciernych. Na krajowym rynku dostpny jest take pumeks sucy do prania tkanin dinso-
wych, do uzdatniania wody oraz pumeks w proszku przeznaczony do prac polerskich
w pracowniach protetycznych. Sprowadzane z Islandii kruszywo pumeksowe znajduje za-
stosowanie m.in. do termoizolacji w instalacjach grzewczych. Syntetyczne krajowe szko
piankowe jest rwnie stosowane przez przemys kosmetyczny, natomiast pumeks hutniczy
jako kruszywo lekkie, gwnie do produkcji ksztatek betonowych. Tuf filipowicki wyko-
rzystywany by przede wszystkim jako kamie budowlany, a tylko w niewielkich ilociach
jako poledniej jakoci kruszywo lekkie do betonu (tufoporyt) i surowiec do produkcji
ciemnego szka butelkowego.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zoa pumeksu s cile zwizane z obszarami obecnej i dawnej dziaalnoci wulka-
nicznej, a zwaszcza z lawami ryolitowymi i dacytowymi, oraz nagromadzeniami ska piro-
klastycznych tufw, lapilli itp. Najwiksze zasoby rozpoznano w USA(gwnie w stanie
Oregon, a take w stanach Arizona, Idaho, Nowy Meksyk, Kalifornia, Nevada i Kansas),
Turcji, Woszech, Grecji, Nowej Zelandii, Armenii, Rosji i Hiszpanii.
Produkcja
Statystyki poday pumeksu i surowcw pokrewnych, nie ujmujce byych krajw WNP
i Chin (szacunkowo blisko 1 mln m
3
/r, najwikszy producent Kedong Volcanic Ash Mine
300 tys. m
3
/r), wskazuj, e w ostatnich latach osigna ona w skali globalnej poziom
1921 mln t/r, z czego 710 mln t/r (tj. ok. 4050%) stanowi pumeks (tab. 4). W ostatnich
piciu latach na rynku pumeksu i surowcw pokrewnych zaszy istotne zmiany. Liderem
w wiatowej produkcji pumeksu staa si w 2008 r. Turcja, ktra ponad dwukrotnie zwik-
szya poda. Wyranie wzrosa produkcja pumeksu i surowcw pokrewnych rwnie w in-
nych krajach azjatyckich, takich jak Iran, Syria i Arabia Saudyjska, co zadecydowao o do-
minacji tego kontynentu w wiatowej poday. Natomiast USA, ktre do niedawna byy jed-
nym z ich najwikszych wiatowych dostawcw, znaczco ograniczyy produkcj. Rwnie
udzia Europy w globalnej produkcji zmniejszy si w ostatnich piciu latach z 41% do
PUMEKS I SUROWCE POKREWNE 741
Tab. 3. Warto jednostkowa importu pumeksu do Polski CN 2513 10
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 789 770 343 551 579
USD/t 244 245 122 234 184
rdo: GUS
Tab. 4. wiatowa produkcja pumeksu i surowcw pokrewnych
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Austria tr 2.9
Chorwacja tf 21.0 17.2 15.0
w
15.0
w
15.0
Francja
s
pz, la 400.0 272.0 276.0
w
270.0
w
270.0
Grecja
s
pz, pu 2350.0
w
2350.0
w
2250.0 2400.0
w
2400.0
pumeks 850.0 850.0 900.0
w
900.0
w
900.0
Hiszpania pu 600.0 600.0 600.0 600.0 600.0
Islandia pu, sc 106.0
w
94.0
w
96.0
w
96.0 96.0
pumeks 105.0
w
93.0
w
95.0
w
95.0 95.0
Macedonia
s
tf 63.0
w
67.0
w
81.0
w
103.0
w
113.0
Serbia i Czarnogra
s
tf 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
Sowenia
s
tf 40.0 40.0 40.0 40.0 40.0
Wochy
s
pz, pu 4028.0
w
4030.0
w
4030.0
w
3030.0
w
3030.0
pumeks 28.0 30.0
w
30.0
w
30.0
w
30.0
EUROPA 7710.9
w
7570.2
w
7488.0
w
6654.0
w
6664.0
pumeks 1583.0
w
1573.0
w
1625.0
w
1625.0
w
1625.0
Algieria
s
pz 494.0 433.2 570.0 491.0
w
491.0
Burkina Faso
s
pu 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
Erytrea pu 0.0
w
1.1
w
0.0
w
0.0
w
0.0
Etiopia
s
pu 255.3 225.6 22.0
w
35.0
w
35.0
Kamerun
s
pz 600.0 600.0 600.0 600.0 600.0
Tanzania pz 163.5 129.3 184.1 180.0 180.0
Uganda pz 138.9
w
213.6
w
200.0
w
200.0
w
200.0
AFRYKA 1661.7
w
1612.8
w
1586.1
w
1516.0 1516.0
pumeks 265.3 236.7
w
32.0
w
45.0
w
45.0
Argentyna pu, pz 17.4
w
21.7
w
20.4
w
12.3
w
12.0
pumeks 15.4 17.7 16.2 6.5
w
7.0
Chile pu, pz 1620.1 1423.1 1136.0
w
1063.0
w
1063.0
Ekwador pu, pz 647.5 708.7 736.1
w
680.0
w
680.0
pumeks 107.2 8.7 153.5 100.0
w
100.0
AMERYKA PD. 2285.0
w
2153.5
w
1892.5
w
1755.3
w
1755.0
pumeks
1
122.6 26.4 169.7 106.5
w
107.0
Dominikana
s
pu, po 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
Gwadelupa
s
pu 210.0 210.0 210.0 210.0 210.0
Gwatemala
s
pu 190.0
w
1030.0
w
506.0
w
460.0
w
460.0
Honduras pz 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
Kostaryka
s
pu 8.0 8.0
Martynika
s
pu 130.0 130.0 130.0 130.0 130.0
Meksyk
s
pu 25.0 25.0 25.0 25.0 25.0
Salwador pz 513.0
w
513.0
w
513.0
w
513.0
w
513.0
w
USA pu 1270.0 1540.0 1270.0 791.0 410.0
w
3656.0
w
2854.0
w
2329.0 1948.0
pumeks 1833.0
w
2943.0
w
2141.0
w
1616.0
w
1235.0
34%. Wynikao to gwnie z ograniczenia dostaw przez Wochy, gdzie w grudniu 2006 r., ze
wzgldu na konflikt rodowiskowy, ktry zaistnia na skutek wpisania Wysp Liparyjskich na
list wiatowego dziedzictwa UNESCO i objcia ich ochron, zakoczya dziaalno wydo-
bywcz firma Pumex S.p.A. (eksploatujca zoe Mount Pelato na wyspie Lipari). Niemniej
jednak Wochy nadal zajmuj czoow pozycj w dziedzinie pozyskiwania puzzolany (bdcej
de facto odmian tufu wulkanicznego odkrytego w miejscowoci Pozzuoli na poudniu kraju,
cho termin ten jest szeroko stosowany w odniesieniu do wszelkich dodatkw do cementu
o charakterze krzemionkowym, poprawiajcych wytrzymao i inne parametry produkowa-
nego z niego betonu), cho dostawy tego surowca zostay ograniczone z ok. 4.0 mln t/r do
ok. 3.0 mln t/r. (tab. 4). Mniejszymi woskimi producentami pumeksu s firmy Europomice
Srl i Espovit Srl, wchodzce w skad grupy Fimed. Liderem na europejskim rynku pumeksu
jest obecnie Grecja. Cao produkowanego w tym kraju surowca pochodzi obecnie ze zoa
na wyspie Yali na Morzu Egejskim, eksploatowanego prze firm Lava Mining and Quarry-
ing. Wg informacji publikowanych przez Industrial Minerals firma ta jest najwikszym eks-
porterem pumeksu na wiecie. Zaopatruje ona gwnie przemys budowlany i ogrodnictwo.
Wanym obszarem jej dziaa jest ponadto pozyskiwanie puzzolany (ze zoa Xylokeratia
na wyspie Milos). Duymi producentami pumeksu i surowcw pokrewnych s rwnie in-
ne kraje europejskie, takie jak: Hiszpania i Francja.
Oprcz Turcji, Woch i Grecji, do wiatowej czowki producentw nale: Iran i Chile.
Duym dostawc, mimo ponad trzykrotnego ograniczenia wielkoci produkcji, prowadzonej
gwnie w stanach Kalifornia i Arizona (ok. 50%), pozostaj USA. Pokrewne tufy wulka-
niczne pozyskiwano gwnie w Syrii (ok. 80% wiatowej poday) oraz Serbii, Sowenii,
Macedonii, Chorwacji i na Filipinach.
Obroty
Handel pumeksem obejmuje zarwno surowce wykorzystywane w budownictwie, jak
i wysze jego gatunki dla przemysu materiaw ciernych i kosmetycznego. Natomiast
wikszo puzzolany, trasu i tufw zuywana jest zwykle w pobliu miejsc wydobycia. Sta-
ny Zjednoczone zwykle importoway kilkaset tysicy ton na rok pumeksu z Grecji z prze-
znaczeniem gwnie na bloki i kruszywa lekkie, jednak w latach 20072009 wielko do-
PUMEKS I SUROWCE POKREWNE 743
Arabia Saudyjska pz 372.0 400.0 784.0 810.0
w
800.0
Filipiny tf 17.9 17.6 16.5
w
17.6
w
17.6
Iran pu 1500.0 1400.0 1500.0 1500.0 1500.0
Syria
s
tf 650.0 650.0 810.0
w
901.0 901.0
Turcja pu 1860.0 3515.6 3995.4 3449.7
w
4322.5
AZJA 4399.9 5983.2 7105.9
w
6678.3
w
7541.1
pumeks 3360.0 4915.6 5495.4 4949.7
w
5822.5
Nowa Zelandia pu 245.1 303.7 354.9 174.7
w
159.4
OCEANIA 245.1 303.7 354.9 174.7
w
159.4
pumeks 245.1 303.7 354.9 174.7
w
159.4
W I A T
2
18848.6
w
21279.4
w
21281.4
w
19282.6
w
19583.5
pumeks
1
7409.0
w
9998.4
w
9818.0
w
8692.2
w
8993.9
Oznaczenia: lalapille, popopi wulkaniczny, pupumeks, pzpuzzolana, scscoria, tftuf, trtras
1
nie obejmuje produkcji Chile
2
m.in. bez krajw WNP i Chin
rdo: MY
staw zostaa silnie ograniczona do kilkudziesiciu tysicy ton na rok. Grecja bya w 2008 r.
rwnie najwikszym eksporterem pumeksu do Azji oraz Europy.
Zuycie
Struktura zuycia pumeksu, puzzolany i pokrewnych jest rna w poszczeglnych kra-
jach, a zaley w duym stopniu od cech i waciwoci surowca. Najwysze gatunki pumek-
sw znajduj zastosowanie w przemyle materiaw ciernych i kosmetycznym, gorszej klasy
w budownictwie jako kruszywa lekkie i niekiedy kamienie budowlane, a take w ogrodnic-
twie i dla potrzeb ksztatowania krajobrazu (USA i inne kraje wysoko rozwinite). W niekt-
rych pastwach pumeks jest stosowany rwnie jako rodek piorcy/cierajcy dla przemy-
su tekstylnego (pranie piaskowe tkanin z dinsu) i ubiorw, absorbent, materia filtracyj-
ny itp. Puzzolana, tras i tufy s w zdecydowanej wikszoci wykorzystywane jako dodatki
aktywne do produkcji cementu i wapna hydraulicznego, w mniejszych ilociach jako kru-
szywo lekkie i kamie budowlany. Wrd kierunkw zuycia pumeksu w USA w 2009 r.
dominowao budownictwo z udziaem 78%, a w dalszej kolejnoci ogrodnictwo i ksztato-
wanie krajobrazu 6%, produkcja kruszyw i dodatkw do betonu 5%, materiay cier-
ne 1%, inne (w tym: produkcja absorbentw, podsypek dla zwierzt domowych, wy-
peniaczy, materiaw filtracyjnych, rodkw piorcych) 10%. Zuycie pumeksu w USA
w latach 20072009 zmniejszyo si niemal czterokrotnie za spraw ograniczenia jego za-
stosowa w budownictwie. Na rynku europejskim zauwaalne byy natomiast tendencje od-
wrotne, przejawiajce si wzrostem zapotrzebowania na pumeks w formie kamienia budow-
lanego oraz kruszywa. Nie bez znaczenia w najbliszym czasie bdzie rwnie poziom
kosztw produkcji i transportu, uzalenionych od cen paliw. Zwyka tych kosztw moe si
przyczyni do rozwoju substytucji pumeksu i surowcw pokrewnych przez konkurujce
z nimi kruszywa amane, diatomity, materiay ekspandowane, czy wermikulit.
Ceny
Ceny pumeksu i surowcw pokrewnych nie s notowane. Dla celw porwnawczych
w skali wiata mona posikowa si rednimi wartociami jednostkowymi sprzeday bd za-
kupu. W USA podlegay silnym wahaniom, gwnie ze wzgldu na zmienno udziau i cen
rnych jego gatunkw w cznej sprzeday w kadym roku (tab. 5). Znaczne zrnicowanie
wynikao w gwnej mierze ze zmiennego udziau w cznej sprzeday pumeksu do produkcji
ksztatek budowlanych i jako dodatku dla ogrodnictwa. Po spadku rednich cen w latach
20052008 (z 31.0 USD/t do 20.1 USD/t), na ktry miaa wpyw gwnie obnika cen ksztatek
dla budownictwa (z 25.5 USD/t do 12.9 USD/t), ktrej nie zdoa zrwnoway wzrost cen do-
datkw do gleby dla ogrodnictwa i ksztatowania krajobrazu (z 16.3 USD/t do 38.9 USD/t),
nastpi znaczny ich wzrost (do 30.0 USD/t). rednioroczne ceny pozostaych gatunkw pu-
meksu w USA w ostatnich latach byy nastpujce: dla przemysu materiaw ciernych
6070 USD/t, do produkcji kruszyw i dodatkw do betonw 2030 USD/t, do innych zasto-
sowa (jako absorbenty, materiay filtracyjne, rodki piorce i in.) 4060 USD/t.
Tab. 5. Ceny pumeksu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Pumeks
1
31.00 28.85 22.85 20.13
w
29.97
1
rednioroczna warto jednostkowa sprzeday, fob kopalnia i/lub zakad, USD/t MY
REN
Ren (Re) jest jednym z metali najrzadziej wystpujcych w skorupie ziemskiej. Najwa-
niejszym jego rdem jest molibdenit z porfirowych z rud Mo i Cu-Mo, gdzie osiga
koncentracje rzdu 0.025%, a niekiedy nawet 0.07%. Niektre koncentraty zawieraj do
18.8 kg Re na 1 t MoS
2
. Ren jest rwnie odzyskiwany w postaci nadrenianu amonowego
NH
4
ReO
4
z odpadowych pyw przetwrstwa hutniczego koncentratw rud Cu i Zn-Pb.
Z nadrenianu amonu, przez spiekanie w temperaturze 1200C, otrzymuje si ren metaliczny.
Ren jest po wolframie najtrudniej topliwym metalem (temperatura jego topienia siga
3180C). Ju minimalny jego dodatek w stopie metali znacznie zwiksza twardo i odpor-
no na korozj. Dlatego jest stosowany przede wszystkim w metalurgii do produkcji a-
rowytrzymaych superstopw drugiej i trzeciej generacji, wytwarzanych na bazie niklu m.in.
dla lotnictwa i kosmonautyki (monokrystaliczne opatki silnikw odrzutowych, turbiny sa-
molotw, satelity, osony statkw kosmicznych) oraz stopw dla elektroniki i elektrotechni-
ki, a take w przemyle chemicznym do produkcji katalizatorw Pt-Re dla petrochemii
(produkcja benzyn bezoowiowych o wysokiej liczbie oktanowej). Odgrywa wan rol
w przemyle zbrojeniowym i lotnictwie, co powoduje ograniczon dostpno statystyk jego
surowcw. Zakres stosowania renu sprawia, e ma on status metalu strategicznego.
Popyt na ren metaliczny stymulowany jest przez dwie najwiksze dziedziny jego uyt-
kowania, tj. lotnictwo (superstopy) i przemys rodkw transportu (benzyny bezoowiowe
wytwarzane przy uyciu katalizatorw Pt-Re), a take pojawiajce si nowe kierunki zasto-
sowa tego metalu. Po stronie poday naley oczekiwa dalszego wzrostu udziau renu po-
zyskiwanego z Re-nonych odpadw i zomu, m.in. stopw Mo-Re i W-Re oraz katalizato-
rw Pt-Re, ktre w caoci poddawane s recyklingowi. Zakcenia dostaw nadrenianu
amonu na rynek midzynarodowy (m.in. wstrzymanie eksportu z Kazachstanu w 2006 r.),
a take dynamiczny rozwj zapotrzebowania (gwnie ze strony lotnictwa i producentw
paliwa w technologii GTL), przyniosy znaczn zwyk cen surowcw renu w ostatnich la-
tach. Ich wysoki poziom rwnie w 2009 r., w poczeniu ze skutkami kryzysu na rynkach
finansowych krajw wysoko rozwinitych, spowodoway ograniczenie popytu na te surow-
ce. Zmniejszya si rwnie ich poda, co byo z kolei konsekwencj spadku produkcji kon-
centratw molibdenitowych, stanowicych gwne rdo ich pozyskiwania.
Najwaniejszymi surowcami renu o znaczeniu handlowym s: nadrenian amonu (min.
69.269.4% Re) i ren metaliczny w postaci proszku (99.99% Re).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Ren jest pierwiastkiem towarzyszcym dolnolskim rudom miedzi. W granicach zoa
udokumentowanego jego rednia zawarto wynosi 0.6 ppm, podczas gdy w rudzie upko-

wej dochodzi do 1.1 ppm, w rudzie piaskowcowej 0.4 ppm, a w rudzie wglanowej
0.5 ppm. W procesie wzbogacania udzia renu wzrasta do 520 ppm w koncentracie. Stan
jego zasobw, ustalony na 60 t tylko w zaniechanym zou rud Cu Niecka Grodziecka
(BZKiWP), od wielu lat nie uleg zmianie.
Produkcja
Ren w postaci nadrenianu amonu jest pozyskiwany przez KGHM Ecoren spce za-
lenej KGHM Polska Mied S.A., zgodnie z nowatorsk technologi przetwarzania kwane-
go roztworu puczkowego, wycofywanego z obiegu technologicznego HM Gogw II
(200 tys. m
3
/r). Proces polega na sorpcji renu w kolumnach jonitowych, z ktrych jest on
wymywany wodnym roztworem amoniaku w tzw. procesie eluacji. Uzyskany eluat amonia-
kalny jest nastpnie poddawany filtracji, zagszczeniu i krystalizacji. Od jesieni 2006 r. ren
w postaci nadrenianu amonu o czystoci 99.9% NH
4
ReO
4
(z ok. 69.42% Re) jest pozyski-
wany w nowym Oddziale Hydrometalurgii HM Gogw II. W pierwszym roku funkcjono-
wania oddziau produkcja nadrenianu amonu wyniosa 1.5 t, w 2007 r. 3.5 t, w 2008 r.
4.9 t, a w 2009 r. 3.5 t. Ponadto, wiosn 2010 r. na terenie Legnickiego Parku Techno-
logicznego LETIA zakoczono budow instalacji do produkcji renu metalicznego (do
3.5 t/r Re), co awansuje Polsk do wskiego grona wytwrcw tego metalu na wiecie, czy-
nic j rwnoczenie jedynym producentem renu z wasnych z w Europie.
Obroty
Od 2006 r., kiedy rozpoczto produkcj nadrenianu amonu na skal przemysow we-
dug nowej technologii, jego sprzeda zagraniczna jest prowadzona przez przedstawiciel-
stwo KGHM Ecoren na rynku midzynarodowym Traxys Belgium NV/S.A. Do grona
odbiorcw naleay m.in.: USA (Ultamet, Engelhard), Japonia (Sumitomo Metal Mi-
ning), Wielka Brytania (Rolls Royce, Johnson Matthey) i Austria (Plansee). Wielko
i warto obrotw surowcami renu jest trudna do oszacowania ze wzgldu na ich ujmowa-
nie cznie z surowcami niobu, a take utajnienie statystyk handlu nimi w ostatnich latach
(por.: NIOB).
Zuycie
Gwnym krajowym odbiorc nadrenianu amonu jest przemys petrochemiczny (pro-
dukcja katalizatorw). Jego zuycie szacuje si na okoo 200 kg/r. Inne surowce renu przy-
puszczalnie nie s w Polsce wykorzystywane.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
wiatow baz zasobow surowcw renu szacuje si na 10 tys. t Re. Zasadnicze zna-
czenie maj zasoby renu w porfirowych zoach rud Mo i Cu-Mo, wystpujce w Chile
(w 4 duych zoach miedzi, m.in. Chuquicamata, i wielu mniejszych w pnocnej czci
kraju, cznie 2.5 tys. t Re), USA (gwnie w stanach Arizona, Montana, Nowy Meksyk
i Utah, cznie okoo 5 tys. t Re), Kanadzie (w prowincji British Columbia, gwnie na wys-
pie Vancouver), Peru (gwnie w zou Toquepala oraz 12 innych), Kazachstanie, Uzbeki-
stanie, Armenii, Rosji, Mongolii i Chinach (cz pn.-zach.). W Armenii, Chinach, Rosji,
746 REN
Iranie, Kazachstanie, Uzbekistanie i Kongo/Kinshasa wystpuje on rwnie w osadowych
zoach siarczkowych rud miedzi. Do potencjalnych rde pozyskiwania renu nale gazy
wulkanw na Wyspach Kurylskich (szacunkowo 1.01.5 t/r Re), a take upki roponone
w Rosji i mied stanowica koprodukt wytwarzania niklu w rosyjskim kombinacie Norilsk
Nickel. Znaczne iloci renu wystpuj w rudach uranu, eksploatowanych niegdy w okolicy
San Antonio w stanie Teksas (USA) oraz Uzbekistanie. Najwysze na wiecie jego kon-
centracje stwierdzono w zoach rud miedzi San Manuel w USA (900 ppm) i na wyspie
Copper w Kanadzie (1000 ppm) obecnie nie eksploatowanych, oraz Sar Cheshmeh
w Iranie, Agarak i Kadsharan w Armenii (w kadym do 650 ppm).
Wanym rdem pozyskiwania renu jest zom katalizatorw Pt-Re, ktre regularnie
poddawane s recyklingowi co 35 lat, a straty w tym procesie nie przekraczaj 10%. Jed-
nak ze wzgldu na wysokie koszty recyklingu, jego skala jest niewielka (cho np. w USA
recyklingowi poddaje si 100% zuytych katalizatorw Pt-Re). Niewielkie iloci renu s
rwnie pozyskiwane ze zomu stopw Mo-Re i W-Re. Potencjalne znaczenie jako rdo
renu ma zom superstopw na bazie niklu, ktry jak dotd jest traktowany jako zom niklu,
nie przedstawiajcy wikszej wartoci.
Produkcja
Grupa producentw renu liczy niewiele krajw, pozyskujcych ten metal jako koprodukt
praenia koncentratw Cu-Mo lub Cu. Do 2008 r. jego poda systematycznie si zwikszaa,
przekraczajc poziom 60 t (tab. 1). Wzrost ten by stymulowany zwyk zapotrzebowania
na superstopy dla lotnictwa oraz oywieniem rynku katalizatorw. Rok 2009 przynis oko-
o 9-procentowy spadek globalnej poday surowcw renu, wynikajcy z ograniczenia pro-
REN 747
Tab. 1. wiatowa produkcja surowcw renu
kg Re
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Armenia
s
1200 1200 1200 1200 1200
Polska
1
1040 2400 3400 2400
Rosja 1400 1400 1400 1500 1500
EUROPA 2600 3640 5000 6100 5100
Chile 20500 19800 22900 27600 25000
Peru 5000 5000 5000 5000 4000
AMERYKA PD. 25500 24800 27900 32600 29000
Kanada 1700 1700 1700 1600
w
1600
USA
2
7900 8100 7100 7900 7400
AMERYKA PN. i R. 9600 9800 8800 9500
w
9000
Kazachstan 8000 8000 7700 7700
w
7500
Uzbekistan
s
700 700 700 700 700
Pozostae
3
1000 2000 2000 4000
w
4000
AZJA 9700 10700 10400 12400
w
12200
W I A T
s
47400 48940 52100 60600
w
55300
1
w postaci nadrenianu amonu
2
w koncentratach molibdenitu
3
Japonia, Iran, Chiny
rdo: MCS, MY
dukcji koncentratw Cu-Mo oraz spowolnienia tempa rozwoju gospodarek krajw wysoko
rozwinitych. W ostatnich latach okoo 45% wiatowej produkcji renu przypadao na Chile,
z potentatem w skali wiata Molibdenos y Metales S.A. Molymet (ok. 85% produkcji
stanowi ren metaliczny, importowany niemal w caoci przez przemys lotniczy USA). Mo-
lymet przetwarza koncentraty miedziowo-molibdenitowe pochodzce nie tylko z kopal
chilijskich, gwnie firmy Codelco, ale take z kopal w Peru, praalni Molymex w Mek-
syku (bazujcej na koncentratach z kopalni La Caridad firmy Grupo Mexico oraz impor-
towanych z Kanady, Chile, Peru, USA) oraz z oddziau Molymet-Sadaci w Belgii. Zwyka
cen renu w ostatnim czasie sprzyjaa realizacji inwestycji w rozbudow zdolnoci przetwa-
rzania koncentratw molibdenitowych Molymet: w San Bernardo prowadzcym rwnie
odzysk renu metalicznego z odpadw praalni, nowym zakadzie budowanym na pnocy kra-
ju (13.6 t/r, planowane uruchomienie w 2010 r.), oraz Sadaci w Belgii (o 4.5 t/r w 2009 r.).
O pozycj drugiego na wiecie producenta renu rywalizoway w ostatnim czasie USAi Ka-
zachstan. W USA poda renu pochodzia ostatnio z 5 kopal rud Cu-Mo (trzy w stanie Ari-
zona i po jednym w stanach Montana i Utah), przetwarzanych przez Phelps Dodge jed-
nego z czoowych wytwrcw renu w skali globalnej. W Kazachstanie natomiast dziaa je-
den z najwikszych wiatowych producentw nadrenianu amonu firma Dezkazgan
Redmet, o zdolnoci produkcyjnej rzdu 1000 kg tego zwizku miesicznie. Jest on pozys-
kiwany z Re-nonych odpadw przerbki i przetwrstwa kopaliny ze z Bachasz i Dez-
kazgan. W 2006 r. grono producentw nadrenianu amonu powikszyo si o Polsk.
Wanymi wiatowymi producentami surowcw renu s ponadto: Japonia (Sumitomo),
Rosja (Uralelektromed i in.), Uzbekistan (Navoi instalacja przetwarzania koncentratw
Cu-Mo Kombinatu Metalurgicznego Almalyk, umoliwiajca odzysk renu i osmu) oraz
Armenia (Huta elaza Erewa wyposaona w instalacj pozyskiwania surowcw renu
i molibdenu niemieckiej firmy Cronimet Holding). Ren metaliczny i zwizki renu wytwa-
rzane s rwnie we Francji, Niemczech i Wielkiej Brytanii. W niektrych krajach, m.in.
w Iranie i Mongolii, a take Chile tylko cz renu zawartego w koncentratach molibdenito-
wych jest odzyskiwana. Wynika to z braku odpowiednich instalacji (praalnie wyposaone
w mokre odpylanie).
Oceny wielkoci produkcji surowcw renu nie s zgodne co do jej poziomu, s nato-
miast zbiene co do tendencji poday. Najwiksze perspektywy jej rozwoju s zwizane
z rozbudow zdolnoci praalni koncentratw molibdenitowych i wyposaenia ich w insta-
lacje pozyskiwania renu (moliwy wzrost nawet o 15 t/r). Ocenia si, e okoo 4 t/r Re po-
chodzi z recyklingu zuytych katalizatorw Pt-Re i zomu z udziaem renu. Do najbardziej
znanych firm zajmujcych si przetwrstwem zomu katalizatorw nale: W.C. Heraeus
GmbH & Co. KG w Niemczech, Engelhard-CLAL(zarzdzany przez Metalor) we Fran-
cji oraz Gemini Industries w USA.
Obroty
Handel surowcami renu prowadzony jest przez niektrych wikszych producentw,
m.in. Chile, Kazachstan, Uzbekistan, Rosj, Peru i Armeni (eksport gwnie do Europy, re-
alizowany przez niemieck firm Cronimet). W 2005 r., w zwizku z przejciem pakietu
kontrolnego przez Samsung Corp./Kazach Copper w kombinacie miedzi Dezkazgan
w Kazachstanie, a nastpnie dugotrwaymi negocjacjami cenowymi z odbiorc odpadw
Re-nonych Redmet, wstrzymano eksport nadrenianu amonu z tego kraju, co spowo-
dowao ubytek okoo 25% surowca na rynku oraz zapocztkowao gwatown zwyk cen.
748 REN
Sprzeda USA, mimo przynalenoci do czowki wiatowych producentw, jest marginal-
na. Jako najwikszy na wiecie konsument s one czoowym importerem renu metalicz-
nego (ponad 90% dostaw z Chile) i nadrenianu amonu (w 2009 r. 68% z Kazachstanu,
a reszta m.in. z Niemiec, Chin i Chile), sprowadzajc w ostatnich dwch latach odpowie-
dnio 43.6 i 26 t/r (spadek zwizany ze wzrostem cen oraz kryzysem na rynku finansowym).
Przedmiotem oywionego handlu s rwnie wzbogacone w ren koncentraty miedzi
i miedziowo-molibdenitowe, ktre sprowadzane s m.in. przez praalnie w Meksyku (z Chi-
le, Peru oraz USA i Kanady) i Chile. Wikszo producentw nadrenianu amonu jest
zwizana umowami wycznoci z firmami handlowymi, z ktrych cz trudni si wycz-
nie porednictwem. Cz z nich jest zrzeszona w Minor Metals Trade Association
Midzynarodowej Organizacji Handlu Metalami Rzadkimi.
Zuycie
wiatowy poziom zapotrzebowania na surowce renu ocenia si na okoo 6065 t/r.
W okoo 80 procentach jest on zaspokajany ze rde pierwotnych, a reszta pochodzi z re-
cyklingu zuytych katalizatorw Pt-Re, stopw Mo-Re, W-Re i in.
Najwaniejsze kierunki uytkowania surowcw renu to: produkcja wysokotemperaturo-
wych superstopw o podstawie niklowej, wykorzystywanych w przemyle lotniczym i kos-
micznym w konstrukcji silnikw odrzutowych (okoo 77% udziau w strukturze wiatowej
konsumpcji), oraz wytwarzanie katalizatorw Pt-Re stosowanych w produkcji benzyn bezoo-
wiowych w procesie reformingu katalitycznego w petrochemii (15%). Katalizatory bimeta-
liczne Pt-Re, ktre wypary wczeniej stosowane katalizatory polimetaliczne, spotykaj si
obecnie z konkurencj katalizatorw z udziaem innych metali, np. Ir-Sn, podczas gdy inne,
z Ga, Ge, In, Se, Si, W, V s testowane. W USAtylko na te dwie brane przypadao ostatnio
okoo 90% cznego zapotrzebowania (70% na superstopy i 20% na katalizatory). Re-
szt stanowiy liczne i rnorodne zastosowania surowcw renu, gwnie w postaci stopw
W-Re i Mo-Re, m.in. do produkcji termopar, czujnikw temperatury, elementw grzewczych,
lamp prniowych elektronowych i rentgenowskich, elektrod, arwek byskowych, czujnikw
jonizacyjnych, regulatorw temperatury, spektrografw masowych, powok metalicznych, tygli,
stykw elektrycznych, elektromagnesw, pprzewodnikw i in. Przewidujc przyszy poziom
popytu na ren w przemyle lotniczym USA naley bra pod uwag moliwe jego ogranicze-
nie, zwizane z wykorzystaniem w konstrukcji silnikw lotniczych superstopw o zredukowa-
nym do 50% lub nawet pozbawionych udziau renu (obecnie testowanych przez najwiksze
amerykaskie firmy lotnicze). Nowe, obiecujce perspektywy wzrostu zapotrzebowania na
katalizatory Co/Pt-Al
2
O
3
z 1% dodatkiem Re stwarza natomiast szybki rozwj technologii
produkcji paliwa skroplonego z gazu ziemnego (GTL), stymulowany wysokim poziomem cen
paliw konwencjonalnych oraz potrzeb dywersyfikacji rde zaopatrzenia w noniki energii
w wielu krajach. Osignicie przez ten przemys zdolnoci 1 mln baryek na dzie oznacza
bdzie zapotrzebowanie na okoo 25 tys. katalizatorw. Przewiduje si, e liczba instalacji
GTL na wiecie wzronie z 8 obecnie dziaajcych do ponad 30 w nastpnej dekadzie. Wedug
przyblionych ocen, nawet realizacja 50% planowanych inwestycji moe przynie wzrost za-
potrzebowania na ren o okoo 12.5 t/r w katalizatorach.
Ceny
rednioroczne ceny nadrenianu amonu i proszku renu na rynku amerykaskim wyka-
zyway w ostatnich latach znaczne wahania (tab. 2). Skokowa zwyka cen nadrenianiu
REN 749
amonu z 840 do 2730 USD/kg w latach 20062007 bya zwizana z zakceniami poday
na rynku midzynarodowym (wstrzymanie eksportu z Kazachstanu w 2006 r.) i wzrostem
zapotrzebowania, zwaszcza na superstopy w przemyle lotniczym. Bya ona rwnie skut-
kiem dziaa spekulacyjnych na rynku, mimo i wikszo zakupw bya realizowana
w kontraktach dugoterminowych, w ktrych ceny ustalane byy sztywno (zwykle poniej
cen spot). Pod koniec 2008 r., w odpowiedzi na wysoki poziom zapotrzebowania zarwno
na proszek renu, jak i nadrenian amonu, ceny spot tych surowcw skokowo si zwikszy-
y. W styczniu 2009 r. za gatunek katalityczny nadrenianiu amonu pacono 10000 USD/kg,
a za proszek renu 9700 USD/kg. W cigu roku ceny te stopniowo si jednak obniay,
osigajc w listopadzie poziom odpowiednio 6200 i 4900 USD/kg. Jednak rednioroczna
cena nadrenianu amonu bya w 2009 r. wysza o 42% ni rok wczeniej, natomiast ren
metaliczny zdroa o 18%.
750 REN
Tab. 2. Ceny surowcw renu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Proszek renu
1
1070 1260 1620 2030 2400
Nadrenian amonu
2
680 840 2730 2190 3100
1
99.99% Re, rynek amerykaski, USD/kg, cena rednioroczna MCS
2
techniczny, rynek amerykaski, cena jw.
ROPA NAFTOWA
Ropa naftowa jest naturaln mieszanin ciekych wglowodorw, zawierajc rozpusz-
czone wglowodory stae i gazowe oraz domieszki zwizkw siarki, azotu i tlenu, a zoa s
jedynym jej rdem. Wstpna jej przerbka, tj. odsalanie i deemulgacja maj na celu obnie-
nie zawartoci chlorkw i wody. Niektre typy ropy wymagaj dalszej stabilizacji poprzez od-
dzielenie wglowodorw lotnych metanu, etanu, propanu i butanu ktre s wykorzy-
stywane jako paliwa i cenne surowce chemiczne. Wstpnie oczyszczona ropa jest pierwszym
surowcem handlowym, przerabianym nastpnie na rnego rodzaju produkty naftowe, np.
benzyny, oleje napdowe, oleje opaowe, naft czy mazut. Produkty te s zuywane bezpo-
rednio lub kierowane do dalszej przerbki celem uzyskania kolejnych pochodnych.
Ropa naftowa wraz z gazem ziemnym, wglem kamiennym i brunatnym decyduje
o gospodarce energetycznej wiata. Warto jej produkcji stanowi przewaajc cz war-
toci produkcji wszystkich surowcw mineralnych obrotu midzynarodowego. Elastyczno
wydobycia oraz magazynowania, a przede wszystkim duy udzia sektora pastwowego (np.
w krajach arabskich), powoduj, e jej poda atwiej ni innych surowcw energetycz-
nych podlega perturbacjom zwizanym z sytuacj geopolityczn czy zmianami cen. Ge-
neralnie wykazuje jednak sta tendencj wzrostow, stymulowan rosncym zapotrzebowa-
niem sektora paliwowo-energetycznego (niemal 90% zuycia) i w latach 20052008 prze-
kraczaa poziom 3.9 mld t/r. Rwnoczenie tempo wzrostu ulego wyranemu zahamowa-
niu, na co najwikszy wpyw wywiera gwatowny rozwj cen trwajcy do lipca 2008 r.
(ok. 150 USD/bbl) oraz wiatowy kryzys finansowy, zapocztkowany pod koniec 2007 r.
w USA. Pojawiy si deklaracje o ograniczeniach i faktyczne ograniczenie popytu na rop,
szczeglnie w krajach wysokorozwinitych, co z kolei wywoao rwnie gwatowny spadek
cen, do poziomu ok. 40 USD/bbl na przeomie 2008/2009 r. Dla ratowania cen kraje zrze-
szone w OPEC (Organizacja Krajw Eksportujcych Rop Naftow 12 pastw, cznie
najwikszy producent i eksporter ropy) ograniczyy wydobycie. W konsekwencji w 2009 r.
nastpio blisko 3% ograniczenie wiatowej poday i 2% ograniczenie popytu, a od poowy
roku ceny zaczy ponownie rosn.
W obrocie midzynarodowym zasadnicze znaczenie ma surowa ropa naftowa dostarczana
w wielu gatunkach w zalenoci od kraju dostawcy i zoa, z ktrego pochodzi. Podstawowy
podzia wedug gstoci wyrnia ropy: lekkie (do 0.87 t/m
3
), rednie (0.870.92 t/m
3
),
cikie (0.921.00 t/m
3
) i supercikie (powyej 1.00 t/m
3
). W skali gstoci API odpowia-
da to w kolejnoci powyej 31.1API, 22.131.1API, 1022.1API i poniej 10API. Naj-
cenniejsze s ropy lekkie, ktrych udzia w wiatowym wydobyciu stanowi 62%, a rednich
30%. O jakoci ropy naftowej decyduj rwnie inne cechy: lepko, zawarto siarki, wy-
dajno frakcji destylatu, temperatura krzepliwoci, zawarto wglowodorw staych, was-
noci wydzielonych frakcji destylatu, liczba oktanowa i cetanowa lejszych destylatw, za-

warto soli i in. Ogromne znaczenie w obrocie midzynarodowym maj take produkty
ropopochodne (produkty naftowe).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Pomimo wykonania licznych prac poszukiwawczych, w ostatnich latach udokumentowa-
no w Polsce tylko trzy wiksze zoa ropy naftowej: Barnwko-Mostno-Buszewo (BMB),
Lubiatw (2004 r.) i Grotw (2005 r.). Biorc pod uwag stan rozpoznania geologicznego
kraju mona stwierdzi, e perspektywy odkrycia dalszych takich z na obszarze ldo-
wym s ograniczone. Aktualnie znane i udokumentowane zasoby ropy naftowej na obszarze
ldowym w 82 zwykle maych zoach w Karpatach, Przedgrzu Karpackim i na Niu
Polskim wedug stanu na 31.12.2009 r. wynosiy 20.44 mln t, w tym: 8.88 mln t w zou
BMB, 5.40 mln t w zou Lubiatw, 1.83 mln t w zou Grotw i 1.31 mln t w zou Cych-
ry (BZKiWP, 2010). Na podstawie nowych koncesji realizowane s prace poszukiwawcze
na Niu Polskim i w Zapadlisku Przedkarpackim.
Na Szelfie Batyckim do tej pory udokumentowano 2 zoa ropy naftowej i towarzy-
szcego im gazu ziemnego B3 (eksploatowane) i B8 (zagospodarowywane). Na dzie
31.12.2009 r. zasoby wydobywalne ropy naftowej w obu zoach wynosiy 5.44 mln t,
w tym 3.52 mln t w zou B8 (zasoby przedokumentowano w 2009 r.) i 1.92 mln t w zou
B3 (BZKiWP, 2010). Prowadzone prace poszukiwawcze w pnocno-wschodnich rejonach
polskiej strefy ekonomicznej Szelfu Batyckiego, potwierdziy wystpowanie tam kilku po-
tencjalnych obiektw strukturalnych.
Produkcja
Wydobycie ropy naftowej w Polsce w latach 20062009 zmalao o ok. 19% do 687 tys. t
w 2009 r. (tab. 1). Spadki wydobycia na szelfie Morza Batyckiego i z obszaru ldowego
byy porwnywalne (odpowiednio 20% i 19%). czne wydobycie ropy pokrywa 3.4% za-
potrzebowania krajowego, a jej udzia w strukturze pozyskania energii pierwotnej w Polsce
wynosi ok. 1%.
W 2009 r. wydobycie na obszarze ldowym pochodzio w ok. 91% ze z Niu Pols-
kiego, w ok. 5% ze z karpackich i w ok. 4% ze z przedkarpackich. Eksploatacj na
752 ROPA NAFTOWA
Tab. 1. Gospodarka rop naftow w Polsce CN 2709, PKWiU 061010
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 848 796 721 755 687
szelf 229 266 199 259 183
obszar ldowy
1
619 530 522 496 504
Import 17912 19813 20885 20918 19955
Eksport 216 282 288 247 226
Zmiana zapasw 353 277 1294 390 134
Zuycie 18191 20050 20024 21036 20282
rdo: GUS,
(1)
PGNiG S.A., OW
ldzie prowadziy wchodzce w skad PGNiG S.A. Oddziay: w Zielonej Grze ze z
na Niu; oraz w Sanoku ze z w pozostaych rejonach kraju. Wedug nowej strategii
PGNiG S.A. planuje wzrost produkcji ropy naftowej na obszarze ldowym (gwnie z Niu
Polskiego) do 1 mln t/r do 2015 r., co ma by zwizane m.in. z zagospodarowywaniem z
Lubiatw i Grotw oraz dalszym rozwojem eksploatacji zoa BMB. Rwnie na szelfie
Batyckim Przedsibiorstwo Poszukiwa i Eksploatacji Z Ropy i Gazu Petrobaltic
S.A. (GK Grupy Lotos) planuje wzrost wydobycia, nawet do 1 mln t/r, przez utrzymanie
wydobycia ze zoa B3, zagospodarowanie zoa B8 oraz innych potencjalnych struktur.
Obroty
W latach 20062008 import ropy naftowej do Polski wzrs o 16.8%, natomiast w 2009 r.
zmala o ok. 4.6%. Rosja, pomimo spadku ilociowego, pozostaje gwnym dostawc, a jej
udzia stanowi 93% cznego importu. Zmalay rwnie zakupy w Norwegii. Spadki do-
staw z tych dwch kierunkw, zostay czciowo zredukowane zwikszonymi zakupami
w Wielkiej Brytanii i Biaorusi, a take dostawami z Algierii i RPA(tab. 2). Tradycyjnie za-
kupy ropy rosyjskiej byy realizowane przez porednikw ulokowanych gwnie na Cyprze,
Bermudach, Wyspach Dziewiczych, w Niemczech, Szwajcarii i Wielkiej Brytanii. Cao
ropy rosyjskiej i z Biaorusi dostarczana jest do Polski rurocigiem Przyja, ktrego
przepustowo do Pocka okresowo moe wynosi nawet 50 mln t/r.
Saldo obrotw rop naftow jest wysoce negatywne. W latach 20062008 wzrastao
gwatownie przekraczajc 34 mld PLN, co byo zwizane z wzrostem wolumenu, i przede
wszystkim, wartoci jednostkowych sprowadzanej ropy naftowej. Tylko w 2007 r. silna
aprecjacja zotego w stosunku do dolara amerykaskiego (kontrakty realizowane s w USD)
spowodowaa, e ceny wyraone w zotych zmalay, a tym samym wzrost deficytu w tym
roku zosta czciowo powstrzymany. Natomiast ceny wyraone w USD/t wykazyway po-
ROPA NAFTOWA 753
Tab. 2. Kierunki importu ropy naftowej do Polski CN 2709
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 17912 19813 20885 20918 19955
Algieria 424
Azerbejdan 212
Biaoru 100 100 109 372
Czechy 18 23 0 0 0
Kuwejt 269
Norwegia 130 138 501 1194 275
Rosja 17199 18719 19754 19287 18574
RPA 131
Ukraina 64 15 4 9 7
Bunkier 271 336 195
Inne 0 0 0 0 2
rdo: GUS
dobny jak na caym wiecie silny trend wzrostowy. W 2009 r. sytuacja si odwrcia, defi-
cyt, wolumen i wartoci jednostkowe importu powrciy do poziomu z 2006 r. (tab. 3 i 4).
Zuycie
Udzia ropy naftowej w krajowej strukturze zuycia energii pierwotnej w Polsce wynosi
ok. 22%. Ropa jest przetwarzana w krajowym przemyle rafineryjnym na produkty nafto-
we: energetyczne benzyny silnikowe, paliwa odrzutowe, oleje napdowe i opaowe, gaz
cieky i in. oraz nieenergetyczne asfalty, oleje silnikowe, oleje smarowe i smary, parafi-
ny, nafty i rozpuszczalniki i in. Podobnie jak w wikszoci krajw rozwinitych, podstawo-
wa cz (ponad 80%) zapotrzebowania na produkty naftowe jest pokrywana produkcj
krajow. Niedostatek produktw, a zwaszcza paliw ciekych na rynku wewntrznym uzu-
peniany jest importem, co w najwikszym stopniu dotyczy olejw napdowych, ktrych
Polska jest importerem netto pomimo stale zwikszajcej si poday. Natomiast w przypad-
ku olejw opaowych utrzymujca si wysoka poda, przy malejcym popycie, pozwala na
eksport ich znacznych iloci (tab. 5).
Przetwarzaniem ropy naftowej zajmuj si cztery rafinerie o cznej zdolnoci przerobo-
wej ok. 21 mln t/r. W 2009 r. zakoczya przerb ropy rafineria w Jale. Najwikszymi za-
kadami s Rafineria Pock (zdolnoci przerobowe 14.3 mln t/r) oraz Rafineria Gdaska
(6.1 mln t/r). Pozostae mae rafinerie na poudniu Polski, tj. Trzebinia (0.4 mln t/r) i Jedli-
cze (0.1 mln t/r), uzupeniaj asortyment wytwarzany w Pocku i Gdasku przez ponad
300 produktw niskotonaowych (tzw. niszowych).
W wyniku trwajcych procesw nastpiy istotne zmiany struktury organizacyjnej i was-
nociowej sektora naftowego w Polsce (por. BILANS 19942008). Pod koniec 2009 r. prze-
prowadzono konsolidacj nalecych do Skarbu Pastwa spek paliwowych: Operator
Logistyczny Paliw Pynnych Sp. z o.o. (OLPP) oraz Przedsibiorstwa Eksploatacji Ru-
rocigw Naftowych Przyja S.A. (PERN). Konsolidacja polegaa na wniesieniu apor-
tem 100% udziaw Skarbu Pastwa w OLPP do PERN-u, w efekcie tych dziaa ma po-
wsta Grupa Kapitaowa PERN. Przerobem ropy naftowej i produkcj produktw nafto-
wych na rynku krajowym zajmuj si dwa podmioty gospodarcze, tj. PKN ORLEN S.A.
754 ROPA NAFTOWA
Tab. 3. Warto obrotw rop naftow w Polsce CN 2709
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 289591 415656
s
440017 445000
s
250000
s
Import 19963760 27144997
s
28071529
s
34540151 25908558
Saldo -19674169 -26729341
s
-27631512
s
-34095151
s
-25658558
s
rdo: GUS
Tab. 4. Wartoci jednostkowe importu ropy naftowej do Polski CN 2709
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 1131.7 1370.1 1344.1 1651.2 1298.4
USD/t 348.9 436.0 485.5 710.1 422.7
rdo: GUS
(rafinerie Pock, Trzebinia i Jedlicze) i GK Grupa LOTOS S.A. (rafineria Gdask oraz Pe-
trobaltic S.A.). Magazynowaniem i przesyaniem ropy naftowej rurocigiem Przyja
(na odcinku polskim) i Pomorskim (pomidzy Pockiem i Gdaskiem) oraz sieci ruro-
cigw produktowych zajmowaa si spka PERN (w 100% naleca do Skarbu Pastwa).
Przeadunkiem ropy i produktw naftowych w Porcie Pnocnym w Gdasku zajmoway si
spki Naftoport Sp. z o.o. (kontrolowana przez PERN Przyja) i Port Pnocny Sp. z o.o.,
ktrych zdolnoci przeadunkowe wynosiy odpowiednio 23 i 11 mln t/r w przeliczeniu na ro-
p naftow. Rozmieszczon w caym kraju baz magazynow paliw oraz zarzdzaniem zapa-
sami strategicznymi zajmowaa si spka OLPP (dawne Naftobazy Sp. z o.o.), ktrej 100%
wacicielem zostaa PERN Przyja S.A. Natomiast transportem kolejowym ropy i produk-
tw naftowych zajmowaa si DEC Sp. z o.o., ktra jest wasnoci firmy GATX Rail Over-
seas Holding Corporation z siedzib w USA. Paliwa z rafinerii w Pocku (w czci) przesy-
ane s rurocigami produktowymi PERN do baz magazynowych (gwnie OLPP) w Rejow-
cu, Nowej Wsi Wielkiej, Boronowie, Koluszkach, Mociskach (baza PKN Orlen), Emiliano-
wie i Grze (PMRiP Gra magazyn PKN Orlen). Pozostaa cz, jak rwnie paliwa z in-
nych rafinerii, rozprowadzane s na terenie kraju cysternami kolejowymi wasnymi i DEC
oraz autocysternami. Oglnodostpna dystrybucja detaliczna paliw prowadzona jest w 6715 sta-
cjach paliw, przy czym najwiksza ilo pozostaje w gestii PKN ORLEN S.A. (ok. 1747)
i GK Grupy LOTOS S.A. (ok. 327). Reszta naley do prywatnych przedsibiorcw krajo-
wych i koncernw zagranicznych, takich jak: British Petroleum (384), Shell (381), Statoil
(291), Neste (105), ukoil (wykupi stacje Jet od ConocoPhillips) i in.
Recykling
Oleje smarowe s jedynymi produktami ropopochodnymi, ktre poddawane s w kraju
recyklingowi. Ich regeneracja (oczyszczanie, destylacja i rafinacja) jest prowadzona wycz-
ROPA NAFTOWA 755
Tab. 5. Gospodarka waniejszymi produktami naftowymi w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Benzyny silnikowe
Produkcja 4203 4255 3962 4081 4271
Import 606 602 749 665 492
Eksport 696 636 418 327 369
Zuycie
p
4113 4221 4293 4419 4394
Oleje napdowe
Produkcja 5559 6909 7511 8433 8901
Import 2520 2511 2974 2284 2227
Eksport 464 345 361 282 128
Zuycie
p
7615 9075 10124 10435 11000
Oleje opaowe
Produkcja 4735 4612 4219 4145 3818
Import 335 126 110 75 93
Eksport 780 913 1231 1165 1059
Zuycie
p
4290 3825 3098 3055 2852
rdo: GUS
nie w Rafinerii Jedlicze S.A. w instalacji regeneracyjnej o zdolnoci przerobowej
ok. 80 tys. t/r. Rafineria wprowadzia nowy programu recyklingu olejw smarowych, ktry
obejmowa utworzenie kilkunastu centralnych punktw skupu (15 spek) przepracowanych
olejw na terenie caej Polski. Prowadzi rwnie modernizacj i rozbudow istniejcej in-
stalacji do zdolnoci przerobowej 140 tys. t/r.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zoa ropy naftowej wystpuj na wszystkich kontynentach, a take na ich szelfach
(2530% cznych zasobw). wiatowe zasoby ropy szacowane s na ok. 200 mld t (stycze
2010 r.), uwzgldniajc zasoby tzw. cikiej ropy w Kanadzie i Wenezueli, wystpujce
w skaach bitumicznych (piaskach, upkach, piaskowcach, itp.). Tym niemniej ok. 50% z nich
przypada na kraje Zatoki Perskiej (np. Arabi Saudyjsk 18% zasobw wiatowych, Iran
9.5%, Irak, Kuwejt i Zjednoczone Emiraty Arabskie po 6.58%), a ok. 26% na dwa
kraje: Kanad 14% i Wenezuel 12%. Najwicej pl ropononych stwierdzono w re-
jonie Zatoki Perskiej (np. Ghawar, Abquaiq, Berri, Manifa, Safaniyah w Arabii Saudyj-
skiej, Burgan i Raudhatain w Kuwejcie, Rumaila i Kirkuk w Iraku, Gachsaran, South
Pars, Aga Jari, Marun, Ahwaz-Bangestan w Iranie, Zakum w Zjednoczonych Emiratach
Arabskich), w Rosji (Romaszkino, Samotlor i in.), USA(np. Prudhoe Bay, Kuparuk Ri-
ver, Alpine na Alasce), Meksyku (Chicontepec, Reforma-Campeche), Libii (np. Serir),
Wielkiej Brytanii (Brent) czy Norwegii (Statfjord). Natomiast najwiksze nagromadzenia
tzw. cikiej ropy naftowej w Kanadzie (np. Athabasca) i Wenezueli (Lagunillas, Maraca-
ibo, rejon Orinoko). W poszczeglnych konwencjonalnych polach ropononych wystpuj
rnice pod wzgldem jakoci ropy, np. w krajach Zatoki Perskiej obecne s gwnie ropy
rednie i cikie wysokosiarkowe, w Rosji ropy lekkie i rednie o redniej zawartoci
siarki, a na szelfie Morza Pnocnego zwykle ropy lekkie niskosiarkowe.
Produkcja
czne wydobycie ropy naftowej (ze skroplonym gazem ziemnym, z piaskw bitumicz-
nych, upkw naftowych, itp.) w 2009 r. zmalao o 2.8% do 3.82 mld t (rys. 1). Prowadzone
jest na wszystkich kontynentach, a do grupy liczcych si producentw, z roczn produkcj
przekraczajc 60 mln t/r, naleao w 2009 r. 19 krajw. Przypadao na nie ok. 83% cznej
poday wiata (tab. 6). Wydobycie skoncentrowane jest w rejonie Zatoki Perskiej, przede
wszystkim w Arabii Saudyjskiej (gwnie firma Saudi Aramco Oil Co.), Iranie (National
Iranian Oil Co.), Kuwejcie (Kuwait Oil Co., Wafra Oil Co.), Iraku (gwnie INOC)
i Zjednoczonych Emiratach Arabskich (ADNOC, ADCO, ADMA-OPCO, ZADCO). Po-
za tym rejonem ogromne wydobycie ma miejsce w Rosji (m.in. firmy ukoil, Rosnieft,
TNK-BP, Surgutnieftgaz, Gazprom, Russnieft, Sidanco, Tiume Oil Co., Sawnieft
i kilkadziesit in.), USA (najwaniejsi producenci to BP, Chevron, ConocoPhillips, Shell,
Occidental Petroleum, Aera Energy, Andarko, ExxonMobil, Apache), Wenezueli (Pe-
troleos de Venezuela SA PdVSA), Meksyku (Petroleos Mexicanos PEMEX), Chi-
nach (PetroChina Co., China Petroleum and Chemical Co. Sinopec, China National
Offshore Oil Corp. CNOOC, ConocoPhillips, Chevron, Shell), Norwegii (Statoil-
Hydro, ConocoPhillips, ExxonMobil, BP, Shell), Wielkiej Brytanii (BP, Chevron, Exxon-
756 ROPA NAFTOWA
ROPA NAFTOWA 757
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
800
1600
2400
3200
4000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
mln t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji ropy naftowej
Tab. 6. wiatowa produkcja ropy naftowej
1
mln t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Albania 0.3 0.4 0.3 0.3 0.3
Austria 0.9 1.0 1.0 1.0 0.9
Azerbejdan 22.4 32.5 42.8 44.7 50.6
Biaoru 1.8 1.8 1.7 1.7 1.6
Chorwacja 1.0 1.1 1.0 0.9 0.9
Czechy 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Dania 18.4 16.7 15.2 14.0 12.9
Francja 1.7 1.1 1.0 1.0 1.0
Grecja 0.1 0.1 0.1 0.0 0.0
Hiszpania 0.2 0.2 0.2 0.1 0.1
Holandia 2.3 2.0 2.6 2.1 2.0
Litwa 0.2 0.2 0.2 0.1 0.1
Niemcy 3.7 4.2 3.8 4.1 4.0
Norwegia 138.2 128.7 118.6 114.1 108.3
Polska 0.8 0.8 0.7 0.8 0.7
Rosja 470.0 480.5 491.3 488.5 494.2
Rumunia 5.4 5.0 4.7 4.7 4.5
Serbia 0.7 0.7 0.6 0.5 0.5
758 ROPA NAFTOWA
Ukraina 4.5 4.6 4.8 4.7 4.6
Wgry 1.5 1.4 1.3 1.5 1.5
Wielka Brytania 84.7 76.6 76.8 71.7 68.0
Wochy 6.1 5.8 5.9 5.2 4.6
EUROPA 765.2 765.7 774.9
w
762.0
w
761.6
Algieria 86.5 86.2 86.5 85.6 77.6
Angola 69.0 69.6 82.5 92.2 87.4
Czad 9.1 8.0 7.5 6.7 6.2
Egipt 33.9 33.7 34.1 34.6 35.3
Gabon 11.7 11.7 11.5 11.8 11.4
Gwinea Rwnikowa 18.6 18.0 18.6 17.4 15.2
Kamerun 4.2 4.4 4.2 4.3 3.7
Kongo/Brazzaville 12.7 13.5 11.5 12.9 14.1
Libia 81.9 84.9 85 85.3 77.1
Nigeria 122.1 117.8 112.1 103.1 99.1
RPA 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7
Sudan 15.0 16.3 23.1 23.7 24.1
Tunezja 3.4 3.3 4.6 4.2 4.1
AFRYKA 472.5
w
471.8
w
485.6
w
486.2
w
459.7
Argentyna 36.2 35.8 34.9 34.1 33.8
Boliwia 2.5 3.0 3.0 2.4 2.6
Brazylia 84.6 89.2 90.4 93.9 100.4
Chile 0.2 0.4 0.3 0.3 0.3
Ekwador 27.6 27.7 26.5 26.2 25.2
Kolumbia 27.3 27.5 27.6 30.5 34.1
Peru 5.0 5.1 5.1 5.3 6.4
Wenezuela 151.0 144.2 133.9 131.5 124.8
AMERYKA PD. 334.4 332.9 321.7 324.2
w
327.6
Gwatemala 0.9 1.0 0.8 0.8 0.8
Kanada 144.9 153.4 159.5 157.7 155.7
Kuba 3.3 2.6 2.5 2.6 2.7
Meksyk 187.1 183.1 172.7 157.7 147.5
USA 313.3 310.2 309.8 304.9 325.3
AMERYKA PN. i R. 657.8 658.6 652.5 630.6
w
638.8
Bahrajn 2.0 1.7 1.6 1.5 1.7
Birma 1.1 1.0 1.1 1.0 1.0
Brunei 10.1 10.8 9.5 8.5 8.2
Chiny 180.8 183.7 186.7 195.1 189.0
Filipiny 0.7 0.7 0.8 0.8 0.8
Indie 34.6 35.8 36.1 36.1 35.4
Indonezja 53.0 49.9 47.4 49.9 49.0
Irak 90.0 98.1 105.2 119.3 121.8
Mobil, Total, Occidental Petroleum, Shell, Unocal), Kanadzie (m.in. ExxonMobil, Oak-
wood Petroleums, Shell, PanCanadian Petroleum, Gulf Canada, Unocal, Norcen Ener-
gy Resources, BP), Nigerii (gwnie Nigerian National Petroleum Corp.), Indonezji
(m.in. Pertamina, Caltex Pacific Indonesia, Total, BP), Libii (gwnie Libyan National
Co. NOC, ENI, BP), Algierii (Sonatrach, Anadarko, ENI), Angoli (Sonangol, Total,
BP) i Brazylii (gwnie Petroleo Brasiliero SA Petrobras).
Najwikszymi wiatowymi producentami z wielkoci produkcji przekraczajc 300 mln t/r
pozostaj: Rosja (wzrost do 494 mln t), Arabia Saudyjska (spadek do 459 mln t) i USA
(wzrost do 325 mln t). Jednak na rynek midzynarodowy decydujcy wpyw wywiera wydo-
bycie ropy przez 12 krajw zrzeszonych w OPEC Organizacji Krajw Eksportujcych
Rop Naftow, tj. Algieri, Angol, Arabi Saudyjsk, Ekwador (od poowy 2008 r.), Irak,
Iran, Katar, Kuwejt, Libi, Nigeri, Wenezuel i ZEA (w 2008 r. zawiesia czonkostwo In-
donezja). W 2009 r. organizacja zmniejszya wydobycie o 143 mln t (z 1.73 do 1.58 mld t),
co z wyjtkiem Iraku dotyczyo wszystkich pastw czonkowskich. W grupie pastw pozo-
staych, najwiksze przyrosty wydobycia nastpiy w USA, Brazylii, Kazachstanie, Azerbej-
danie i Rosji. Z kolei najwiksze spadki produkcji odnotowano w Meksyku, Chinach, Nor-
wegii, Wielkiej Brytanii i Kanadzie (tab. 6).
ROPA NAFTOWA 759
Iran 206.3 208.2 209.7 209.9 202.4
Japonia 0.7 0.9 1.0 0.9 1.0
Jemen 19.6 17.9 16.3 14.4 14.0
Katar 47.3 50.9 53.6 60.8 57.9
Kazachstan 62.6 66.1 68.4 72.0 78.0
Kirgizja 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Korea Pd. 0.5 0.5 0.7 0.7 0.7
Kuwejt 129.3 132.7 129.9 137.2 121.3
Malezja 34.4 33.5 34.2 34.6 33.2
Oman 37.4 35.7 34.5 35.9 38.5
Pakistan 3.2 3.4 3.2 2.9 2.8
Syria 22.4 21.6 20.6 19.8 18.7
Tajlandia 10.8 11.8 12.5 13.3 13.6
Timor Wschodni 4.7 4.6 3.6 4.6 4.7
Turcja 2.3 2.2 2.1 2.0 2.1
Turkmenistan 9.5 9.2 9.8 10.2 10.2
Uzbekistan 5.4 5.4 4.9 4.8 4.5
Wietnam 19.4 17.8 16.4 15.4 16.8
AZJA 1644.0
w
1657.5 1639.2
w
1704.3
w
1607.5
Australia 24.5 23.4 24.1 23.8 23.6
Nowa Zelandia 1.0 1.2 2.3 2.9 3.0
Papua-Nowa Gwinea 2.0 2.2 1.9 1.8 1.8
OCEANIA 27.5 26.8 28.3 28.5 28.4
W I A T 3901.4
w
3913.3
w
3902.2
w
3935.8
w
3823.6
1
cznie ze skroplonymgazemziemnym, z piaskw bitumicznych, upkw naftowych itp.
rdo: BP, EIA, IEA, MY
Podobnie jak w przypadku innych surowcw energetycznych. zwraca uwag bardzo du-
y udzia w wydobyciu sektora pastwowego. Dotyczy to zwaszcza pastw arabskich, ale
rwnie Wenezueli, Meksyku, Chin, Norwegii, Nigerii, Algierii, Libii czy Brazylii. Duy
wpyw na produkcj i obroty produktami naftowymi (mniejszy na wydobycie) maj take
cztery wielkie ponadnarodowe koncerny (jedne z najwikszych kompanii na wiecie), wy-
wodzce si z USA ExxonMobil i Chevron, oraz brytyjsko-amerykaski BP i brytyjsko-
-holenderski Royal Dutch Shell.
Obroty
Ropa naftowa stanowi najwikszy towar masowy w handlu wiatowym. Jest ona trans-
portowana do odbiorcw dalekosinymi ropocigami oraz przede wszystkim flot
najwikszych statkw morskich (tankowcw) o jednostkowej adownoci sigajcej niekie-
dy nawet 750 tys. t DWT. Od kilku lat obroty midzynarodowe oscyluj w granicach 50%
jej poday. Gwnymi dostawcami s: kraje rodkowego Wschodu (Arabia Saudyjska,
Zjednoczone Emiraty Arabskie, Iran, Irak, Kuwejt, Katar i Oman) na rynek amerykaski,
japoski, chiski, zachodnioeuropejski i poudniowo-wschodniej Azji; Rosja na rynek euro-
pejski, chiski i amerykaski; Norwegia i Wielka Brytania na rynek europejski i ameryka-
ski; Wenezuela, Meksyk, Kanada i Kolumbia na rynek amerykaski; Nigeria i Angola na
rynek amerykaski, chiski, zachodnioeuropejski i azjatycki; Libia i Algieria na rynek euro-
pejski; Indonezja na rynek chiski, japoski i australijski. Pod wzgldem wielkoci najwik-
szym dostawc bya Arabia Saudyjska, ktra eksportowaa w granicach 300360 mln t/r
w ostatnich latach, kolejnym Rosja z eksportem rzdu 260300 mln t/r. Do grona wiel-
kich eksporterw (13060 mln t/r) naleay takie pastwa jak: Iran, ZEA, Nigeria, Angola,
Kuwejt, Norwegia, Irak, Kanada, Meksyk, Libia, Algieria i Wenezuela.
Najwaniejszymi odbiorcami s kraje posiadajce rozbudowane przetwrstwo ropy naf-
towej, przy niewystarczajcej lub braku wasnej produkcji. Prym w tym wzgldzie wiod
Stany Zjednoczone (zakupuj 440500 mln t/r ropy surowej i 120170 mln t/r produktw),
Chiny (180200 mln t/r ropy i 50 mln t/r produktw) i Japonia (170200 mln t/r ropy
i 3550 mln t/r produktw). Znaczny udzia maj kraje europejskie, m.in. Niemcy, Francja,
Wochy, Holandia, Hiszpania i inne (razem ok. 520 mln t/r ropy i 140150 mln t/r produk-
tw), oraz rozwijajce si, gwnie azjatyckie. np. Korea Pd., Indie, Tajwan, Singapur, Taj-
landia i inne (razem ok. 420 mln t/r ropy i 190220 mln t/r produktw).
Wikszo dostaw realizowanych jest na podstawie kontraktw rednio- i dugotermino-
wych. Pierwsza Midzynarodowa Gieda Produktw Naftowych (International Petrole-
um Exchange) uruchomiona zostaa w 1983 r. w Londynie, a przedmiotem obrotw s
gwnie produkty ropopochodne (transakcje terminowe). Transakcje natychmiastowe za-
wierane s natomiast na wolnym rynku w Rotterdamie. Przez ten rynek przechodzi obecnie
okoo 20% wiatowego handlu produktami naftowymi nie rozprowadzanymi przez wspom-
niane ponadnarodowe koncerny, ktre dysponuj wasn sieci sprzeday.
Zuycie
Wedug szacunkw udzia ropy naftowej w globalnym zuyciu energii pierwotnej na
wiecie powoli maleje, ale i tak wg rnych rde ksztatuje si w granicach 3538%.
Przewidywany jest dalszy spadek, ale zalee to bdzie od stopnia wykorzystania innych
nonikw energii, cen ropy na rynkach wiatowych i dostpnoci jej zasobw. W poszcze-
glnych krajach obraz ten jest bardzo zrnicowany. Generalnie w krajach wysoko uprze-
760 ROPA NAFTOWA
mysowionych mieci si on w granicach 3040%, np. w USA ok. 38%, Niemczech 37%,
Francji 36%, Kanadzie 31%. Duo wyszy jest w Japonii, Korei Pd. czy Woszech (prze-
kracza 45%), natomiast duo niszy jest w krajach sabo rozwinitych, a take w Polsce.
Zdecydowanym liderem w zuyciu ropy s Stany Zjednoczone ze swoim potnym prze-
mysem przetwrczym deklasujc pozostaych. Wielkimi uytkownikami s: Chiny i Japo-
nia, mniejszymi Rosja, Niemcy i pozostae kraje zachodnioeuropejskie, Indie, Brazylia, Ara-
bia Saudyjska, Korea Pd., Kanada, Meksyk i Iran (tab. 7).
Ropa naftowa w nikych ilociach wykorzystywana jest w stanie naturalnym. Niemal
caa jej produkcja trafia do rafinerii i zakadw petrochemicznych. Jest tam przetwarzana na
ROPA NAFTOWA 761
Tab. 7. wiatowe zuycie ropy naftowej
mln t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Albania
s
1.4 1.5 1.6 1.6 1.4
Austria 14.2 14.2 13.4 13.5 13.0
Azerbejdan 5.3 4.8 4.5 3.5 2.8
Belgia 39.9 41.1 41.0 40.1 38.5
Biaoru 7.1 8.0 7.3 8.4 9.3
Bugaria 4.9 5.2 5.1 4.6 4.4
Chorwacja 4.0 4.5 5.0 5.1 4.8
Czechy 9.9 9.8 9.7 9.9 9.7
Dania 9.2 9.3 9.3 8.9 8.2
Finlandia 11.0 10.6 10.6 10.5 9.9
Francja 93.1 93.0 91.4 90.8 87.5
Grecja 21.2 22.2 21.7 21.4 20.2
Hiszpania 78.8 78.1 78.8 77.1 72.9
Holandia 50.8 52.2 53.8 51.4 49.4
Irlandia 9.4 9.3 9.4 9.0 8.0
Litwa 2.8 2.8 2.8 3.1 2.9
Niemcy 122.4 123.6 112.5 118.9 113.9
Norwegia 9.7 10.0 10.2 9.9 9.7
Polska 18.2 20.1 20.0 21.0 20.3
Portugalia 16.0 14.4 14.4 13.6 12.9
Rosja 121.9 127.1 126.3 131.6 124.9
Rumunia 10.5 10.3 10.3 10.4 9.9
Serbia 4.0 4.0 4.3 4.4 4.0
Sowacja 3.8 4.0 4.1 4.3 3.9
Sowenia 2.5 2.5 2.7 2.8 2.5
Szwajcaria 12.2 12.6 11.3 12.1 12.3
Szwecja 15.1 15.5 14.7 14.5 13.7
Ukraina 13.5 14.1 15.5 15.3 14.1
Wgry 7.5 7.8 7.7 7.5 7.3
Wielka Brytania 83.0 82.3 79.2 77.9 74.4
Wochy 86.7 86.7 84.0 80.4 75.1
EUROPA 890.0
w
901.6
w
882.6
w
883.5
w
841.8
762 ROPA NAFTOWA
Algieria 11.0 11.5 12.9 14.0 14.9
Egipt 29.8 28.7 30.6 32.6 33.7
Kenia 3.0 3.0 3.6 3.7 3.8
Libia 13.3 12.7 12.7 13.1 13.5
Maroko 8.8 9.0 8.8 9.3 9.0
Nigeria 14.7 13.5 13.7 13.5 13.3
RPA 24.3 24.9 25.9 25.1 24.3
Tunezja 4.2 4.1 4.2 4.5 4.6
Inne 21.0 22.0 23.8 24.4 25.0
AFRYKA 132.6
w
130.9
w
137.7
w
141.8
w
144.1
Antyle Holenderskie 3.4 3.4 3.7 3.6 3.6
Argentyna 19.7 20.5 23.0 23.8 22.3
Boliwia 2.6 2.6 3.0 3.1 3.0
Brazylia 90.1 92.1 99.0 104.8 104.3
Chile 11.7 12.3 16.1 16.7 15.4
Ekwador 7.5 8.2 8.9 9.4 9.9
Kolumbia 10.3 10.7 10.4 9.1 8.8
Paragwaj 1.4 1.4 1.3 1.4 1.5
Peru 7.0 6.8 7.1 7.9 8.5
Urugwaj 2.2 2.0 2.3 2.4 2.6
Wenezuela 25.9 27.4 26.7 27.2 27.4
AMERYKA PD. 181.8 187.4
w
201.5
w
209.4
w
207.3
Gwatemala 3.5 3.5 3.6 3.6 3.5
Jamajka 3.6 3.6 3.8 3.9 3.8
Kanada 100.3 99.6 102.8 101.7 97.0
Kuba 8.5 7.8 7.5 7.9 8.0
Meksyk 87.7 86.8 89.2 88.9 85.6
Panama 4.5 4.5 4.6 4.6 4.6
USA 951.4 943.8 942.3 888.5 842.9
AMERYKA PN. i R. 1161.0 1151.1 1155.5
w
1101.0
w
1047.4
Bahrajn 1.5 1.6 2.0 2.1 2.1
Bangladesz 4.6 4.5 4.5 4.6 4.4
Chiny 327.8 347.7 364.4 380.3 404.6
Filipiny 14.8 13.3 14.0 12.2 12.1
Hong-Kong 13.9 14.9 16.0 14.5 14.0
Indie 119.6 120.4 132.9 143.6 148.5
Indonezja 61.4 59.5 60.3 61.9 62.0
Irak 27.2 28.0 27.4 29.5 31.5
Iran 77.3 80.8 80.9 84.9 83.6
Izrael 11.8 12.0 11.8 12.0 13.0
Japonia 244.1 237.5 229.3 221.9 197.6
Jemen 6.4 6.4 6.9 7.3 7.5
Jordania 5.5 5.5 5.3 5.3 5.4
produkty naftowe poprzez destylacj, w ktrej otrzymuje si benzyn lekk, benzyn ci-
k, naft, olej napdowy, a z pozostaoci (tzw. mazutu) olej lekki, olej redni i olej ciki.
S one poddawane oczyszczaniu i uszlachetnianiu, a take procesom rozkadu wglowodo-
rw (kraking) oraz procesom modyfikacji struktury wglowodorw (reforming). Otrzyma-
ne w ten sposb benzyny i oleje napdowe stosowane s gwnie jako paliwa pynne, nafta
jako opa, mazut i jego pochodne w produkcji innych form energii (energia elektryczna,
cieplna itp.). Ze wzgldu na zagroenie bezpieczestwa i rodowiska naturalnego due rafi-
nerie dysponuj zazwyczaj sieci wasnych rurocigw paliwowych. Nowoczesne rafinerie
s te sprzone z zakadami syntezy petrochemicznej, ktre produkuj m.in. wkna synte-
tyczne, rnorodne tworzywa sztuczne, kauczuki syntetyczne, masy plastyczne, farby i la-
kiery, rodki piorce, nawozy sztuczne, surowce do produkcji lekarstw, perfum, alkoholu
etylowego, materiaw wybuchowych. Ma wic ona podstawowe znaczenie w wielu nowo-
czesnych gaziach gospodarki. W skali wiata okoo 52% produktw naftowych zuywa
si w transporcie (w tym w samochodowym 41%, lotniczym 7%, morskim 3%, kolejowym
1%), 37% do przemian energetycznych (elektrownie, przetwarzanie na gaz, paliwo przemy-
sowe, ogrzewanie mieszka), 7% do syntezy petrochemicznej, 4% do innych celw.
Ceny
Ceny ropy naftowej w latach 19992000 wzrosy, osigajc wartoci nie notowane od
1983 r. (2628 USD/bbl). W okresie 20012002, pomimo wydarze zwizanych z 11 wrze-
ROPA NAFTOWA 763
Katar 5.5 6.1 6.9 7.8 8.2
Kazachstan 10.0 11.4 11.5 12.4 12.0
KRL-D 5.0 5.0 5.0 5.0 5.0
Korea Pd. 105.4 105.5 108.3 103.1 104.3
Kuwejt 17.3 15.8 16.0 17.5 19.2
Liban 5.3 4.6 4.7 4.8 4.8
Malezja 21.5 21.0 22.0 21.8 21.4
Oman 3.3 3.6 3.9 4.6 4.6
Pakistan 15.3 17.6 19.2 19.3 20.6
Singapur 40.9 44.0 47.4 50.4 52.1
Sri Lanka 4.2 4.3 4.2 4.2 4.2
Syria 12.6 12.7 12.7 13.1 13.1
Tajlandia 46.9 46.2 45.1 43.6 44.2
Tajwan 51.3 51.7 52.5 48.3 46.6
Turcja 30.2 29.5 30.5 30.9 28.8
Turkmenistan 4.4 5.3 5.0 5.2 5.2
Uzbekistan 5.5 5.0 4.8 4.9 4.9
Wietnam
s
12.1 12.1 12.4 13.2 13.5
AZJA 1423.0
w
1449.4
w
1491.9
w
1524.4
w
1542.6
Australia 39.8 41.4 41.7 42.5 42.7
Nowa Zelandia 7.1 7.2 7.2 7.3 6.8
OCEANIA 46.9 48.6 48.9 49.8 49.5
W I A T 3834.3
w
3869.0
w
3918.1
w
3909.9
w
3832.7
rdo: BP, IEA, EIA
nia 2001 r., nastpio uspokojenie na rynku, a rednioroczne ceny surowej ropy naftowej
zmalay o ponad 3 USD/bbl. W 2003 r. rozpoczyna si gwatowny wzrost cen ropy, ktry
trwa do poowy 2008 r. W lipcu 2008 r. ceny ropy osigny rekordow wielko okoo
150 USD/bbl. Konsekwencj tak drastycznego ich wzrostu oraz rozprzestrzeniajcego si na
cay wiat kryzysu finansowego byy deklaracje o ograniczeniach i faktyczne ograniczenie po-
pytu na rop, szczeglnie w krajach wysokorozwinitych. Wywoao to od sierpnia 2008 r.
gwatowny spadek cen, do poziomu ok. 40 USD/bbl pod koniec 2008 r., ktry utrzyma si
w pierwszym kwartale 2009 r. W drugim kwartale ceny powoli zaczy wzrasta przekra-
czajc w sierpniu 70 USD/bbl i pod koniec roku osigny poziom ok. 75 USD/bbl. Ceny
rednioroczne zmalay w roku 2009 o 3438% i wyrwnay si na poszczeglnych rynkach
(tab. 8). czny ich wzrost w okresie 20052009 nie by ju tak spektakularny jak w okresie
20042008, na rynku amerykaskim wzrosy o 9.3% (w latach 20042008 o 140%), na
rynku europejskim o 13.1% (poprzednio o 154%) i na Bliskim Wschodzie o 25% (poprzed-
nio o 180%). Konsekwentnie za cenami ropy poday ceny praktycznie wszystkich produ-
ktw pochodnych (tab. 8).
764 ROPA NAFTOWA
Tab. 8. Ceny ropy naftowej i produktw naftowych
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Ropa naftowa
WTI
1
56.64 66.05 72.34 99.67 61.92
Brent
2
54.52 65.14 72.39 97.26 61.67
Dubai
3
49.54 61.52 68.27 94.18 61.91
Benzyna
4
63.97 74.17 83.35 100.22 69.34
Olej napdowy
4
67.70 77.47 85.45 122.69 68.90
1
fob Cushing. Oklahoma USA. USD/bbl. cena rednioroczna EIA
2
fob Morze Pnocne. 37.1 API. 0.45% S. USD/bbl. cena rednioroczna IEA
3
fob Dubai. 30.7 API. USD/bbl. cena jw.
4
fob ARA. USD/bbl. cena jw.
RT
Podstawowymi rdami rtci (Hg) s zoa stratoidalne cynobru HgS oraz zoa hyd-
rotermalne i ekshalacyjne rud rtci (gwnie cynobru) lub rtciononych rud innych metali.
Ostatnio ronie rola rde wtrnych, wymuszonych m.in. czynnikami ekologicznymi.
Rt znana i uywana od staroytnoci obecnie znajduje zastosowanie gwnie
w elektrotechnice, przemyle chemicznym do produkcji chloru i sody kaustycznej, do pro-
dukcji instrumentw laboratoryjnych, termometrw i w stomatologii. Stwierdzona szkodli-
wo rtci dla organizmw ywych, zwizane z tym wprowadzanie jej substytutw w szere-
gu dotychczasowych zastosowa (np. w bateriach, termometrach czy dentystyce), a take
rozwj odzysku rtci ze rde wtrnych, sprawiaj, e jej poda ze rde pierwotnych
miaa trend spadkowy, zahamowany w latach 20072009, kiedy wzrosa z 1.2 tys. t/r Hg do
1.9 tys. t/r Hg, a krajem ktry najbardziej zwikszy wydobycie, byy Chiny odpowiadajce
na zwikszony popyt ze strony dynamicznie rozwijajcej si gospodarki.
Przedmiotem obrotu handlowego jest rt metaliczna o czystoci 99.9% Hg dostarcza-
na w butelkach stalowych (flaszka 34.5 kg) i rt wyszej czystoci 99.999% Hg.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce brak jest z rud rtci i perspektyw na ich odkrycie. Pewne koncentracje rt-
ci wystpuj w wglach kamiennych Grnolskiego Zagbia Wglowego, niektrych
zoach gazu ziemnego oraz zoach rud miedzi na Monoklinie Przedsudeckiej.
Produkcja
Rt w Polsce nie jest pozyskiwana ze rde pierwotnych, mimo e istotne jej iloci s
uwalniane do atmosfery w toku spalania wgli kamiennych i przetwrstwa rud Cu, zatru-
wajc rodowisko. Znaczna ilo rtci moe by odzyskiwana z odpadw zawierajcych ten
pierwiastek, takich jak: zuyte baterie, a przede wszystkim lampy wyadowcze, np. wie-
tlwki, lampy rtciowe. Lampy starszych generacji zawieraj rednio 40 mg Hg/szt, a naj-
nowsze produkty (wg dyrektyw UE) nie mog zawiera wicej ni 5 mg Hg/szt. Od 2002 r.
wszyscy przedsibiorcy i importerzy wprowadzajcy na rynek lampy wyadowcze, z wy-
czeniem wietlwek kompaktowych, s zobowizani do osignicia odpowiednich pozio-
mw ich recyklingu: min. 40% do koca grudnia 2007 r. W przypadku nie osignicia za-
kadanego poziomu recyklingu producent zobowizany jest do ponoszenia opaty produkto-
wej. Technologi recyklingu zuytych lamp wyadowczych dysponuje w Polsce kilka firm,
np.: Philips Lightning Poland S.A. w Pile, MAYA Sp. z o.o. w Warszawie, ABBA-

-EKOMED w Toruniu, EKO-NEUTRAL-ELEKTRON w Gorlicach oraz UTIMER
Sp. z o.o. w Warszawie. czna poda rtci wtrnej w Polsce zostaa po raz pierwszy odno-
towana w statystykach GUS w roku 2007 i wyniosa 675 kg, w 2008 r. wzrosa do 1332 kg,
a w 2009 r. zmalaa do 801 kg.
Obroty
Zapotrzebowanie krajowe na rt zaspakajane gwnie jest zmiennym ilociowo impor-
tem (tab. 1). Dostawcami byo kilka krajw zachodnioeuropejskich, spord ktrych najwik-
sze iloci sprowadzano z Holandii (tab. 2). Reeksport w pozycji CN 2805 40 Rt zanoto-
wano w latach 20052009 (tab. 1), a gwnymi odbiorcami w poszczeglnych latach odpo-
wiednio byy: Belgia, Holandia i Indie. Nie jest jednak jasne, co to by za surowiec, gdy za-
stanawiajco niska bya jego warto jednostkowa, rzdu 2532 PLN/kg (811 USD/kg),
podczas gdy wartoci jednostkowe importu rtci w tych latach wahay si w przedziale
328546 PLN/kg (tab. 4). Saldo obrotw rtci metaliczn w ostatnich piciu latach byo
ujemne, zmieniajc si w granicach 3.34.8 mln PLN (tab. 3).
Zuycie
Zuycie pozorne rtci w Polsce jest bardzo zmienne i prawdopodobnie do koca 2005 r.
odpowiadao wielkoci importu, natomiast notowany w latach 20062009 znaczny reeksport
766 RT
Tab. 1. Gospodarka rtci w Polsce CN 2805 40
t Hg
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 16 9 16 14 11
Eksport 3 34 62 18 47
Zuycie
p
13 -25 -46 -4 36
rdo: GUS
Tab. 2. Kierunki importu rtci do Polski CN 2805 40
t Hg
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 16 9 16 14 11
Hiszpania 8
Holandia 8 9 16 14 10
Pozostae 0 0 0 0 1
rdo: GUS
Tab. 3. Warto obrotw rtci CN 2805 40
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 113 896 1537 585 1204
Import 3958 4178 5403 4591 6010
Saldo -3845 -3282 -3866 -4007 -4806
rdo: GUS
spowodowa, e zuycie pozorne przyjo wartoci ujemne (tab. 1). Faktyczne zuycie oce-
niane jest na kilka t/r. Brak jest dokadnych danych na temat struktury zuycia, a prawdopo-
dobnie najwiksze iloci s zuywane przez wytwrnie chloru i sody kaustycznej dziaajce
w oparciu o technologi rtciow, a take do produkcji osprztu elektrycznego.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Wrd licznych typw z rud rtci najwiksze znaczenie maj zoa stratoidalne
w piaskowcach lub w zsylifikowanych wapieniach, m.in. Almaden (wyjtkowo due i bo-
gate, eksploatowane od 2000 lat, ktre dostarczyo cznie co najmniej 250 tys. t Hg),
El Entredicho (Hiszpania), Chaidarkan (Kirgistan), Nikitowka (Ukraina), Alasehir, Ka-
lecik (Turcja), Wanshan (Chiny), Huancavelica (Peru). Zoami hydrotermalnymi s m.in.:
Las Cuevas (Hiszpania), Monte Amiata (Wochy), Idria (Sowenia), Mra-Sma, Ismail (Al-
gieria), Djebel Adja (Tunezja), Hitzuco (Meksyk), Mac Dermitt, Cordero-Opalite, New
Almaden (USA). cznie znanych jest okoo 100 z rtci w 20 pastwach, w tym tylko kil-
ka duych, o zasobach powyej 10 tys. t Hg. Zasoby czne okrela si na 120240 tys. t Hg,
przy czym najwikszymi dysponuje Hiszpania, a mniejszymi Kirgizja, Algieria, Rosja, Ukrai-
na i Chiny.
Potencjalnymi rdami rtci s wgiel, ropa naftowa, a zwaszcza gaz ziemny z niekt-
rych z. Szczeglnie due zawartoci notowane s w permskich zoach gazu ziemnego,
m.in. w Slochteren-Groningen (Holandia), Altmark i Hannover (Niemcy), a take w Pol-
sce. Wanymi staj si rda wtrne rtci, np. stare aparaty pomiarowe.
Produkcja
Produkcja rtci ze rde pierwotnych ma trway trend spadkowy, wskutek ograniczania
zapotrzebowania w wielu dziedzinach jej zastosowa oraz rozwoju odzysku rtci ze rde
wtrnych. Zaostrzenie w wielu krajach norm ochrony rodowiska, dotyczcych uytkowa-
nia i skadowania rtci skutkowao m.in. wstrzymaniem wydobycia w wielu samodzielnych
kopalniach rud Hg. Z drugiej strony jako pierwiastek towarzyszcy niektrym rudom zota,
srebra, cynku i miedzi, jest czsto odzyskiwana ze wzgldw rodowiskowych, np. w Peru,
Meksyku i Chinach.
Tradycyjnie najwikszymi producentami rtci ze z s Chiny (zoa w prowincji Gu-
izhou) i Kirgizja, natomiast Hiszpania i Algieria ograniczyy bd wstrzymay produkcj
w ostatnich latach (tab. 5). wiatowym potentatem bya do niedawna hiszpaska firma Mi-
nas de Almaden y Arrayanes (MAA), ktra mimo znacznych zdolnoci wydobywczych
szacowanych na ok. 3500 t/r Hg, dostarczya w 2003 r. 745 t. W nastpnych latach nie pro-
RT 767
Tab. 4. Warto jednostkowa importu rtci do Polski CN 2805 40
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/kg 247 464 338 328 546
USD/kg 77 147 119 142 183
rdo: GUS
wadzono wydobycia (tab. 5), a sprzeda pochodzia z nagromadzonych zapasw. Wynikao
to zarwno z nieregularnoci popytu odbiorcw, jak i przestojw zakadu w Almaden, m.in.
ze wzgldw technicznych. Uruchomienie nowej kopalni podziemnej, ponowne otwarcie
starej oraz powikszenie odkrywki w El Entredicho, ktra z czasem obejmie nowo odkryte
zoe Nuevo Entredicho (o zawartoci okoo 23% Hg w rudzie), potencjalnie umoliwi
produkcj na poziomie 1000 t/r. Modernizacja kompleksu grniczego Chaidarkan w Kirgi-
zji pozwolia na zwikszenie zdolnoci produkcyjnych do 650 t/r, ktre wobec niekorzystnej
sytuacji na rynkach midzynarodowych s wykorzystywane tylko w 40% w ostatnim okre-
sie (tab. 5). Inny czoowy producent algierski Sonarem wskutek napitej sytuacji po-
litycznej zmuszony by wstrzyma wydobycie. Wahania poday rtci notowano take ostat-
nio w Chinach, gdzie produkowana jest ona m.in. w zakadach Tongren i Shaoguan.
Niezwykle istotna jest produkcja rtci ze rde wtrnych (zom aparatw pomiaro-
wych, lamp fluorescencyjnych, rt z procesu produkcji chloru metod przeponow). Jest
ona praktycznie wymuszona uregulowaniami prawnymi w zakresie zagospodarowania od-
padw zawierajcych rt, m.in. w USA, UE, Szwajcarii i Japonii. Brak danych o wielkoci
tej produkcji na wiecie, lecz mona j szacowa na ok. 1500 t/r.
Obroty
Obroty midzynarodowe rtci maj w ostatnich latach charakter bardzo nieregularny.
Wobec zaprzestania produkcji w Hiszpanii i Algierii, najwikszym obecnie eksporterem jest
Kirgistan, ktry dostarcza do niedawna rt niemal wycznie do krajw WNP, a ostatnio
rozwin sprzeda do Chin i Indii. Inny wany dostawca Chiny, wskutek dynamicznego
rozwoju gospodarczego w ostatnich latach znacznie zmniejszy eksport. Najwaniejszymi
odbiorcami rtci s przede wszystkim kraje europejskie, wschodnioazjatyckie oraz USA.
768 RT
Tab. 5. wiatowa produkcja rtci ze rde pierwotnych
t Hg
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Finlandia 34 23 45 33 25
Rosja
s
50 50 50 50 50
EUROPA 84 73 95 88 75
Algieria 0
Maroko 10 10 10 10 10
AFRYKA 10 10 10 10 10
Meksyk 6 8 8
w
21
w
21
Peru
1
102 22 34 136 140
USA 15 15 15 15 15
AMERYKA PN. i R. 123 45 57
w
172
w
176
Chiny
s
1094 760 800 800
w
1400
Kirgizja 250 250 250 250 250
Tadykistan
s
30 30 30 30 30
AZJA 1374 1040 1080 1080
w
1680
W I A T 1591 1168 1242
w
1350
w
1941
1
eksport
rdo: MY, MI
Zuycie
Gwne dziedziny zastosowa rtci to: przemys chemiczny (elektrolityczna produkcja
chloru i sody kaustycznej, katalizatory, barwniki), elektryczny (baterie, czci urzdze de-
tonujcych), produkcja instrumentw pomiarowych i dentystyka. Przykadowa struktura zu-
ycia rtci w USAw 2009 r.: produkcja chloru i sody kaustycznej 50%, osprzt elektryczny
i elektrotechniczny 25%, instrumenty pomiarowe i dentystyka 25%. W wikszoci tych zasto-
sowa rt oddaje pole substytutom (ind, gal i magnez), za wyjtkiem produkcji chloru i sody
kaustycznej, cho i w tej dziedzinie wprowadzane s nowe technologie bez jej uycia.
Trudnym do oszacowania jest zuycie rtci w produkcji zota ze z okruchowych,
gdzie wykorzystywana jest do wytwarzania amalgamatu, z ktrego po podgrzaniu w retor-
tach pozyskuje si zoto, a rt uwalniana jest do atmosfery, m.in. w maych kopalniach
w Brazylii, Peru, Wenezueli, Ghanie, Wietnamie i Chinach.
Ceny
Ceny biece rtci na rynku USA w okresie 20052006 silnie wzrosy, niemal o 21%,
a do 670 USD za flaszk (tab. 6). Powodem tego bya zmniejszona produkcja zarwno ze
rde pierwotnych (tab. 5), jak i wtrnych, a take rosnca produkcja zota metod amalga-
macji. W roku 2007 sytuacja rynkowa ulega zmianie, popyt zmala, a w rezultacie ceny
spady o ok. 21%, do 530 USD za flaszk (tab. 6). Pocztek roku 2008 przynis dalsze
spadki cen, nawet do 500 USD za flaszk, po czym ceny zaczy rosn i na koniec roku
osigny puap 700 USD za flaszk, a cena rednioroczna wyniosa 600 USD za flaszk.
W pierwszej poowie roku 2009 ceny wahay si w przedziale 600700 USD za flaszk, po
czym w drugiej poowie roku spady do 500600 USD za flaszk, a cena rednioroczna po-
zostaa na tym samym poziomie co w 2008 r. (tab. 6). Wzrost cen rtci koreluje ze spad-
kiem poday ze rde wtrnych, a take ze wzrostem cen zota.
RT 769
Tab. 6. Ceny rtci
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Metal
1
555 670 530 600 600
1
99.9% Hg, wolny rynek amerykaski, USD/flaszk, cena rednioroczna MY
RUBID
W przyrodzie rubid (Rb) wystpuje przewanie w rozproszeniu w kopalinach litu (do
1.35% w lepidolicie) i cezu (do 3.15% w pollucycie), karnalitowych solach potasowo-
-magnezowych oraz wodach jezior sonych i zmineralizowanych wodach termalnych. Pozy-
skiwany jest gwnie z alkarbu, tj. odpadw po przerbce koncentratw litu, a take
ubocznie przy produkcji cezu z pollucytu oraz z wd sonych.
Rubid obecnie stosowany jest przewanie na skal laboratoryjn, gwnie w chemii,
elektronice i medycynie. Brak przesanek do przewidywania zasadniczych zmian w struktu-
rze i wielkoci zuycia, bowiem wysoka cena rubidu i jego zwizkw ogranicza wielko
popytu na, zwaszcza e znane s liczne substytuty: cez, german, tellur, selen, krzem i in.
(gwnie w produkcji materiaw wiatoczuych).
Obroty handlowe ograniczaj si do rubidu metalicznego w dwch gatunkach: stan-
dard (min. 99.5% Rb) i wysokiej czystoci (min. 99.75% Rb) oraz zwizkw chemicznych:
chlorku, fluorku, siarczanu, wglanu i wodorotlenku rubidowego: technicznego (min.
99% Rb) i wysokiej czystoci(min. 99.8% Rb).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Polska nie posiada z kopalin rubidononych.
Produkcja
W Polsce nie produkuje si rubidu.
Obroty
Zapotrzebowanie jest pokrywane nieuchwytnym statystycznie importem, gwnie gbo-
ko przetworzonych wyrobw pochodnych.
Zuycie
Z uwagi na brak danych statystycznych nie jest moliwe podanie wielkoci i struktury
zuycia rubidu w Polsce.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Kopaliny rubidonone wystpuj gwnie w pegmatytach spodumenowo-mikroklinowo-
-albitowych, np. Bernic Lake (Kanada), Bikita (Zimbabwe), Karibib (Namibia) oraz perm-

skich zoach soli karnalitowych (Rosja i Niemcy), a take w zoach grejzenowych rud Sn,
Ta-Nb lub CaF
2
(Cinovec Czechy i kilka z w Kazachstanie i Chinach), oraz solankach
i wodach niektrych jezior sonych Morze Martwe (Izrael), Wielkie Jezioro Sone
(USA). Globalne zasoby rubidu szacuje si na kilka-kilkanacie milionw ton rubidu.
Produkcja
wiatowa produkcja rubidu i jego zwizkw jest oceniana tylko na okoo 6 t/r Rb,
z czego okoo 3 t/r Rb pozyskuje si z surowcw litu w Kanadzie, a reszta pochodzi z Nie-
miec, RPA i USA (Cabot Corp., wycznie z koncentratw lepidolitu importowanych
z Kanady) oraz by moe z Rosji. Dokadne statystyki produkcji, jak rwnie infor-
macje o producentach nie s dostpne.
Obroty
Obroty midzynarodowe rubidem i jego zwizkami nie s ujmowane w statystykach,
std niemoliwe jest oszacowanie ich wielkoci. Eksporterem surowcw rubidu jest Kana-
da, a gwnym odbiorc USA.
Zuycie
Rubid metaliczny jest uywany do produkcji fotokomrek, a zwizki rubidu do bu-
dowy urzdze do bezporedniej przemiany ciepa w energi elektryczn (konwertory ter-
mojonowe) i w elektronice. Dodatek tlenku rubidowego Rb
2
O w szkle (zamiast Na
2
O
i K
2
O) wybitnie podnosi jego twardo, ale obnia temperatur miknicia. Wykorzystywa-
ny jest w niewielkich ilociach, przewanie w postaci zwizkw (chlorek, siarczan i w-
glan). Surowce skaleniowe bogate w rubid stosowane s w produkcji ceramiki specjalnej
wiec zaponowych i izolatorw, z uwagi na korzystne waciwoci dielektryczne.
Ceny
Ceny surowcw rubidu nie s notowane na rynku, a jedynie publikowane przez po-
szczeglnych producentw. Zale od czystoci oraz iloci oferowanego towaru i w latach
20052009 wzrosy cznie o 1621%. Od roku 2003 na rynku prowadzone s notowania
rubidu metalicznego o czystoci 99.75%(tab. 1).
772 RUBID
Tab. 1. Ceny rubidu metalicznego
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Rubid metaliczny
1
56.50 58.20 58.20 60.80 68.40
Rubid metaliczny
2
10.85 11.18 11.18 11.68 12.58
1
99.75% Rb, ampuki 1 g, USD/g, rednioroczna cena producenta MY
2
99.75% Rb, ampuki 100 g, USD/g, cena jw.
SADZA
Sadza to drobne czstki wgla otrzymywane w wyniku niecakowitego spalania acety-
lenu, gazu ziemnego, take naftalenu, olejw itp. Na skal przemysow produkowana jest
z gazu ziemnego i uytkowana gwnie jako wypeniacz dla potrzeb przemysu gumowego,
na ktry przypada 9095% jej zuycia. Jest te wanym czarnym pigmentem.
Aktualnie czn produkcj wiatow sadzy ocenia si na ponad 10 mln t/r. Koncentruje
si ona w krajach Azji Poudniowo-Wschodniej, Ameryki Pnocnej i Europy.
Wyrnia si wiele gatunkw sadz wedug wielkoci czstek, ich struktury oraz was-
noci chemicznych (np. sadze aktywne). Wan cech sadzy jest powierzchnia waciwa
7150 m
2
/g, a w specjalnych gatunkach do 420 m
2
/g. Wydzielane s take jej gatunki w za-
lenoci od uytego surowca, np. sadza acetylenowa, sadza metanowa i in.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Gwnym rdem do produkcji sadzy technicznej w Polsce jest gaz ziemny, mniejsze
znaczenie ma uzyskiwanie jej z acetylenu, naftalenu, olejw itp.
Produkcja
Najwikszym producentem sadz technicznych w Polsce jest dziaajca w Jale spka
Evonik Carbon Black Polska Sp. z o.o. naleca do niemieckiego koncernu chemicznego
Evonik Industries AG. Spka od 2000 r. prowadzi dziaalno w sukcesywnie modernizo-
wanym dawnym Zakadzie Produkcji Sadz Technicznych Rafinerii Jaso. Dziaania te
przyniosy efekty. Od 2004 r. produkcja krajowa rosa przekraczajc 35 tys. t/r w latach
20072008 (tab. 1), a taki poziom notowano ostatni raz pod koniec lat 1980-tych. Spadek
zapotrzebowania ze strony krajowych uytkownikw sadz w 2009 r. spowodowa ograni-
czenie produkcji do ok. 28 tys. t.
Obroty
Rosnce krajowe zapotrzebowanie na sadze do 2004 r., byo w coraz wikszym stopniu
pokrywane importem. W 2004 r. tendencja ta zostaa powstrzymana. Polska pozostaje netto
importerem, ale zakupy na pokrycie krajowego popytu si nie zwikszaj, i od tego roku
ksztatuj si w granicach 7074 tys. t/r. Gwnym dostawc pozostaje Rosja, a zdecydowa-
nie mniejsze iloci pochodziy z Czech, Ukrainy, Wgier, Szwecji i innych pastw (tab. 2).
W tych samych latach wzrs eksport sadz. Polskie firmy stay si porednikami przy sprze-

day prawdopodobnie sadz rosyjskich i ukraiskich na rynek europejski. Najwiksze iloci
sadz wyeksportowano do Niemiec, Austrii, Czech, Francji, Sowacji, i innych (tab. 3).
Saldo obrotw sadz jest stale ujemne. Wzrost deficytu o ok. 43% w 2006 r. wywoay
due wzrosty wartoci jednostkowych obrotw. W 2007 r. aprecjacja zotego spowodowaa,
e ceny wyraone w zotych zmalay, a tym samym wzrost deficytu zosta powstrzymany.
W 2008 r. ponownie wzrosy wartoci jednostkowe obrotw, co wpyno na ok. 17%
wzrost ich deficytu. Sytuacja bya odwrotna w 2009 r., przy czym wikszy by spadek cen
w imporcie, co przy porwnywalnych wzrostach ilociowych importu i eksportu (tab. 1),
zmniejszyo deficyt o ok. 14% (tab. 4, 5). Pozytywne jest, e ceny eksportowe s zdecydo-
wanie wysze ni importowe.
Zuycie
Nie jest znana dokadna struktura zuycia sadz w kraju. W najwikszych ilociach sto-
sowane s w przemyle gumowym jako wypeniacz. Wielko ich zuycia cile koreluje
z wielkoci produkcji wyrobw gumowych, gwnie ogumienia rodkw transportu oraz
774 SADZA
Tab. 1. Gospodarka sadz w Polsce CN 2803, PKWiU 20132130
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 30.5 34.1 41.1 36.3 27.8
Import 113.3 122.8 112.1 116.8 127.7
Eksport 42.8 48.8 39.3 42.7 53.4
Zuycie
p
101.0 108.1 113.9 110.4 102.1
rdo: GUS
Tab. 2. Kierunki importu sadzy do Polski CN 2803
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 113.3 128.8 112.1 116.8 127.7
Belgia 0.6 0.4 0.6 0.3 0.1
Chiny 0.0 0.3 0.1 0.1 0.0
Czechy 16.6 20.0 22.4 19.5 19.2
Francja 1.4 2.1 1.9 2.7 2.4
Holandia 2.2 2.2 0.1 0.2 0.3
Niemcy 4.7 3.4 4.1 3.5 4.3
Rosja 68.5 63.6 44.9 58.3 76.1
Szwecja 8.3 7.0 5.4 3.6 4.7
Ukraina 9.8 18.7 15.3 13.6 9.3
Wgry 0.4 2.3 10.4 10.6 6.7
Wochy 0.4 0.8 2.1 0.3 2.4
Pozostae 0.3 6.8 1.9 1.1 1.9
rdo: GUS
maszyn i urzdze. Mniejsze iloci sadz zuywane s w przemyle tworzyw sztucznych,
farb i lakierw, do produkcji mas uszczelniajcych i produktw kosmetycznych.
SADZA 775
Tab. 3. Kierunki eksportu sadzy z Polski CN 2803
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 42.8 48.8 39.3 42.7 53.4
Austria 6.5 9.6 9.1 9.8 11.3
Belgia 0.9 0.7 0.6 0.5 0.7
Brazylia 0.0 0.2 0.1 0.0 0.1
Czechy 7.8 5.1 5.2 3.3 8.6
Francja 2.8 7.3 4.1 3.3 8.2
Holandia 1.9 0.5 0.5 0.8 0.8
Kanada 0.1 0.1 0.0 0.0
Luksemburg 3.6 0.4 0.0
Niemcy 13.3 10.6 5.8 10.1 13.0
Portugalia 0.5 0.2 0.0 0.1
RPA 4.5 0.2
Rumunia 0.1 2.2 0.0 0.2 0.4
Sowacja 5.2 5.9 6.0 5.0 6.0
Szwecja 1.0 0.3 1.4 0.2 0.1
USA 0.2 0.0 0.0
Wgry 0.2 0.7 1.1 2.1 0.6
Wochy 0.3 1.0 2.1 1.3 1.1
Pozostae 2.0 1.0 2.7 1.6 2.2
rdo: GUS
Tab. 4. Warto obrotw sadz w Polsce CN 2803
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 93722 138829 105829 130954 158258
Import 213097 309917 272481 326104 326730
Saldo -119375 -171088 -166652 -195150 -168472
rdo: GUS
Tab. 5. Wartoci jednostkowe obrotw sadz w Polsce CN 2803
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 2190.5 2843.3 2695.8 3067.1 2965.3
USD/t 679.7 905.0 965.4 1312.7 971.3
PLN/t 1880.5 2524.1 2430.3 2791.3 2559.4
USD/t 582.8 806.0 874.3 1186.0 836.1
rdo: GUS
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Gwnym rdem do produkcji sadzy technicznej jest w gospodarce wiatowej gaz
ziemny.
Produkcja
Tylko nieliczne kraje publikuj wyrywkowe dane o produkcji sadzy. Na podstawie rozwo-
ju przemysu gumowego szacuje si aktualnie czn poda wiatow na 10.010.5 mln t/r. Do
grona najwikszych producentw nale: Chiny (ok. 2.5 mln t/r), USA(ok. 1.8 mln t/r), Ro-
sja i Japonia (po ok. 0.7 mln t/r), Korea Pd. i Indie (po ok. 0.5 mln t/r). Produkcj w prze-
dziale 0.20.4 mln t/r wykazuj: Tajlandia, Brazylia, Niemcy, Kanada, Francja, Wochy
i Egipt. Wikszo wiatowej produkcji sadz skoncentrowana jest w globalnych firmach,
a najwiksze z nich to: Cabot Corp. z USA(ok. 2.0 mln t/r), Evonik Industries AG (daw-
na Degussa AG) z Niemiec (ponad 1.4 mln t/r), Columbian Chemicals Company z USA
(ok. 1.1 mln t/r), Aditya Birla Group z Indii (ok. 0.8 mln t/r), China Synthetic Rubber
Corp. z Tajwanu (ok. 0.7 mln t/r).
Obroty
Brak jest danych na temat wiatowych obrotw sadz techniczn, ale generalnie jest
ona przedmiotem ograniczonej wymiany midzynarodowej. Produkcja jest bowiem urucha-
miana zazwyczaj w krajach rozwijajcych przemys gumowy. Do wyjtkw naley rozwj
obrotw midzynarodowych w przypadku deficytu tego surowca w danym kraju (sytuacja
taka ma miejsce obecnie w Polsce).
Zuycie
Sadze techniczne uytkowane s gwnie jako wypeniacz w przemyle gumowym,
gdzie w ok. 70% wykorzystywane s do produkcji opon, a w 2023% do produkcji innych
wyrobw gumowych. Reszta wykorzystywana jest jako czarny pigment, przy produkcji pla-
stiku, atramentu, tuszu, czy farb.
Ceny
Nie prowadzi si notowa cen sadzy na rynku midzynarodowym. Przybliony poziom
ich wielkoci daj wartoci jednostkowe obrotw sadz w Polsce (tab. 5).
776 SADZA
SELEN
Selen (Se), cho tworzy szereg wasnych mineraw, pozyskiwany jest niemal wycz-
nie jako koprodukt przetwrstwa miedzi. Podstawowym jego rdem s szlamy anodowe
po elektrorafinacji miedzi (zawierajce 1030% Se) oraz pyy piecowe z hut Cu. Poda sele-
nu ze rde wtrnych systematycznie si zmniejsza w zwizku z upowszechnieniem fotore-
ceptorw organicznych lub krzemowych w produkcji bbnw do fotokopiarek, niegdy
gwnego przedmiotu recyklingu.
Poda selenu, niezalenie od jego ceny i ksztatowania si popytu, bya i pozostanie
w przyszoci pochodn wielkoci produkcji miedzi rafinowanej oraz liczby instalacji odzys-
ku tego metalu. Szacuje si, e w latach 20052009 produkcja selenu utrzymywaa si na
poziomie okoo 3 tys. t, wykazujc sab tendencj rosnc. Najwikszy wpyw na wielko
zuycia i ceny selenu miay natomiast wahania popytu ze strony konsumentw azjatyckich
(Chiny, Japonia, Indie), bdcych najwikszymi jego producentami i konsumentami. Zmia-
ny zapotrzebowania zwaszcza chiskich uytkownikw selenu byy podoem niestabilno-
ci jego notowa w ostatnich latach. Najwiksze perspektywy wzrostu popytu wi si
z postpem technologii fotowoltaicznych, a zwaszcza rozwojem produkcji cienkowarstwo-
wych baterii sonecznych najnowszej generacji Cu-In-Ga-Se (CIGS). W Chinach w naj-
bliszym czasie oczekiwane jest oywienie popytu, gwnie ze strony tamtejszych produ-
centw manganu metalicznego wytwarzanego z udziaem SeO
2
, a take rolnictwa i przemy-
su szklarskiego.
W handlu najpowszechniejszymi surowcami selenu s tzw. selen czarny (97.099.94%
Se, zwykle min. 99.5% Se), proszek dla przemysu szklarskiego i produkcji pigmentw
(min. 99.8% Se), selen wysokiej czystoci (od 99.95% do 99.99% Se, zwykle min. 99.9%
Se), sprzedawany w postaci pelet (nawet 99.9999% Se), lasek lub grudek oraz selen tech-
niczny (9099% Se) i seleniany: barowy, cynkowy i sodowy.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Selen wystpuje jako pierwiastek rozproszony w zoach rud miedzi na Monoklinie
Przedsudeckiej, jednak jego zasoby nie zostay okrelone. Koncentruje si gwnie w ru-
dzie wglanowej (r. 6.1 ppm). Zawarto Se w zou waha si w granicach 3.66.1 g/t
w zalenoci od typu rudy (r. 4.5 g/t). W toku przerobu hutniczego koncentratw miedzi
gromadzi si w szlamach anodowych, osigajc zawartoci 1.01.7% Se. Jego odzysk jest
wymuszony wzgldami ochrony rodowiska (wysoka toksyczno emisji do atmosfery).

Produkcja
Jedynym krajowym producentem selenu jest Wydzia Metali Szlachetnych przy
HM Gogw w KGHM Polska Mied S.A. Selen czarny proszkowy z okoo 99% Se jest
pozyskiwany w technologii Boliden Kaldo z pyw piecowych i szlamw anodowych hut
Gogw i Legnica. Produkcja selenu w KGHM w 2009 r. bya o okoo 16% nisza ni
w rekordowym roku 2006 i a o 11% ni w roku poprzednim (tab. 1).
Obroty
Wielko eksportu selenu technicznego z Polski od 2006 r. stopniowo si zmniejszaa,
co miao zwizek ze spadkiem zapotrzebowania gwnych dotychczasowych jego nabyw-
cw, tj. przede wszystkim Chin, Belgii i Niemiec (tab. 1, 2). W 2009 r. najwiksz ilo se-
lenu (63%) sprzedano do Woch (tab. 2). Prowadzony rwnoczenie import, gwnie z Nie-
miec i Francji, od 2006 r. radykalnie si zmniejszy, z 28 do zaledwie 8 ton w ostatnim roku
(tab. 1). Saldo obrotw selenem, ktre w 2007 r. osigno poziom niemal 8 mln PLN, po
okoo 40-procentowej obnice w 2008 r., w 2009 r. zwikszyo si do 5.6 mln PLN, tj.
o 19% (tab. 3), podajc za zmianami cen selenu na rynku midzynarodowym.
Wartoci jednostkowe eksportu selenu z Polski wykazyway podobne prawidowoci, jak
ceny na rynku wiatowym, zmieniajc si w przedziale od 74 do 42 tys. USD/t (tab. 4 i 6).
778 SELEN
Tab. 1. Gospodarka selenem w Polsce CN 2804 90, PKWiU 20132180
t Se
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 81.8 87.4 85.3 81.9 73.1
Import 18.5 27.7 16.6 19.1 8.2
Eksport 42.2 83.0 69.7 52.1 51.0
Zuycie
p
58.1 32.1 32.2 48.9 30.3
rdo: GUS, KGHM Polska Mied S.A.
Tab. 2. Kierunki eksportu selenu technicznego z Polski CN 2804 90
t Se
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 42.2 83.0 69.7 52.1 51.0
Belgia 18.9 5.0 7.6
Bugaria 1.0
Chiny 10.0 64.2 12.3 5.3
Czechy 4.4 2.6 3.3 2.1 1.3
Estonia 0.2 0.7
Litwa 0.1 0.3 0.2 5.2
Niemcy 8.6 6.2 29.6 10.1 7.7
Rosja 1.0 0.5
Ukraina 0.2 1.9 4.4 4.0 2.9
Wochy 1.0 10.2 28.1 32.1
Pozostae 0.6 0.9 1.6 1.7
rdo: GUS
W 2009 r. nastpia niemal 30-procentowa redukcja wartoci jednostkowych eksportu sele-
nu, co byo wynikiem spadku jego cen w obrotach midzynarodowych.
Zuycie
W ostatnich piciu latach zuycie pozorne selenu w Polsce zmieniao si w przedziale
3058 t/r, wykazujc tendencj malejc (tab. 1). Jego podwyszony poziom w 2005 r.
mgby stanowi przesank oywienia zapotrzebowania; prawdopodobnie jednak znaczna
cz selenu zostaa wwczas zgromadzona jako zapas strategiczny w zwizku ze zwyk cen
na rynku midzynarodowym. Gwnymi uytkownikami selenu w Polsce s: przemys szklar-
ski, producenci specjalnych typw stali i stopw metali nieelaznych, brana pigmentw,
a take przemys chemiczny. Dokadna struktura zuycia selenu i jego soli nie jest znana.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
wiatowe zasoby selenu w rozpoznanych zoach rud miedzi szacuje si na okoo
90 tys. t Se. Ocenia si, e w zoach niezagospodarowanych i potencjalnych mog by na-
wet 2.5-krotnie wiksze. Wysokie zawartoci selenu stwierdza si rwnie w zoach wgla
(od 0.5 do 12 ppm, rednio 1.5 ppm, tj. 8090 krotnie wicej ni w rudach miedzi), jednak
nie jest on odzyskiwany, mimo i jest to technicznie moliwe. Relatywnie niewielkie iloci
selenu s zwizane ze zoami rud innych metali, takich jak ow, nikiel, czy cynk do
wyjtkw naley zoe rud Zn-Ag Wolverine w Kanadzie z niespotykanie duym udziaem
Se. Produkcja selenu ze rde wtrnych, szacowana jeszcze na pocztku lat 2000-nych na
okoo 20% cznej poday, w ostatnich kilku latach niemal zanika w zwizku z wycofa-
niem z uytkowania selenowych bbnw kserokopiarek i topniejc poda ich zomu. Per-
spektyw oywienia poday selenu ze rde wtrnych stwarza natomiast recykling coraz
popularniejszych baterii sonecznych z udziaem Cu-In-Ga-Se CIGS, ktrego rozwj
w przyszoci wydaje si nieunikniony.
SELEN 779
Tab. 3. Warto obrotw selenem w Polsce CN 2804 90
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 9830 6531 10427 7442 6663
Import 5493 3973 2657 2748 1063
Saldo +4337 +2558 +7770 +4694 +5600
rdo: GUS
Tab. 4. Warto jednostkowa eksportu selenu z Polski CN 2804 90
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 232946 78691 149598 142840 130638
USD/t 73879 24917 53507 60976 42388
rdo: GUS
Produkcja
Podstawowym rdem pierwotnym pozyskiwania selenu s szlamy anodowe powsta-
jce w procesie rafinacji elektrolitycznej miedzi, w ktrych udzia Se siga od 3 do 25%
(sporadycznie nawet do 40% Se), r. 7%. Na znacznie mniejsz skal jest on odzyskiwany
jako koprodukt przetwrstwa rud oowiu, niklu, zota, platyny i cynku. Produkcja selenu
rozwija si przede wszystkim w krajach, bdcych rwnoczenie potentatami na rynku mie-
dzi rafinowanej, tj. USA, Kanadzie, Polsce i Zambii, a take dysponujcych duym poten-
cjaem przetwrstwa zomu z udziaem selenu, jak Japonia, USA, Niemcy i Belgia. Wyjtek
stanowi kraje poudniowoamerykaskie, bowiem eksploatowane tam rudy miedzi general-
nie charakteryzuj si niskimi koncentracjami Se. Stosowana tam powszechnie technologia
ugowania i ekstrakcji rozpuszczalnikowej rud miedzi (SX/EW) powoduje, e selenonone
szlamy anodowe nie s generowane. Precyzyjna ocena wielkoci globalnej poday selenu
jest utrudniona ze wzgldu na fakt, e nie wszystkie dziaajce na wiecie rafinerie miedzi wy-
kazuj produkcj selenu (ostatnio okoo 50; wiele eksportuje szlamy anodowe lub pprodukty
z udziaem selenu do dalszego przerobu). Wedug ocen ekspertw czna poda selenu
w skali globalnej moe siga od 3 do 3.5 tys. t/r. Szacuje si rwnie, e wykorzystanie ca-
oci szlamw anodowych generowanych w wiatowych rafineriach pozwolioby na odzys-
kanie okoo 4.6 tys. t/r Se.
Najwikszymi producentami selenu s: Japonia, USA (dane szacunkowe), Niemcy (po
weryfikacji podawanych wczeniej wielkoci), Belgia oraz Chiny. Rzeczywiste dane pro-
dukcyjne tych ostatnich zostay udostpnione dopiero w 2007 r. (tab. 5). W Kanadzie, po
spadku poday w latach 20052006, w kolejnych obserwowano stopniowy jej wzrost. Do
najwikszych dostawcw selenu na rynek midzynarodowy naleay: belgijski Umicore
(z rafineri Hoboken), firmy japoskie, m.in. Mitsubishi Materials Corp., Mitsui Metal
Mining and Smelting, Nikko Metals, Nippon Rare Metals, Sumitomo Metal Mining
Co., Shinko Chemicals, a take chiskie Jangxi Copper, Yunnan Copper, Jinchuan
Group, Tongling Nonferrous Metals Group, Daye Nonferrous Metals i Baiyin, przetwa-
rzajce gwnie surowce i pprodukty selenonone z importu (cznie okoo 1400 t/r w ostat-
nich dwch latach). Chiny, dysponujce w 2009 r. okoo 400 t/r zdolnoci produkcyjnych sele-
nu rafinowanego, zapowiedziay wdroenie nowej technologii jego produkcji, co skutkowa
bdzie rozbudow potencjau do 600 t/r. Jedynym amerykaskim producentem selenu rafino-
wanego jest firma Asarco Inc. z rafineri miedzi w Amarillo w stanie Teksas (w 2009 r. po-
wrcia ona do struktur Grupo Mexico); dwie inne rafinerie eksportuj szlamy anodowe,
a jedna selen w postaci pproduktu z 90% Se do przerobu usugowego w krajach Azji,
gwnie w Chinach. Wikszo surowcw selenononych stanowiy szlamy anodowe prze-
twrstwa metalurgicznego rud miedzi ze z w stanach Arizona i Utah, cho jedna z rafine-
rii przerabiaa anody miedziane importowane z Kanady. Na rynku europejskim liczcymi
si producentami selenu s przedsibiorstwa rosyjskie: Norilsk Nickel (80100 t), Uralelec-
tromed (7080 t/r selenu pozyskiwanego bezporednio z pyw metalurgicznych) i Kysztym-
ski Electrolyte Copper, a take polski KGHM Polska Mied.
Znaczna zwyka notowa metali kolorowych i samego selenu w 2005 r. spowodowaa
oywienie jego produkcji w kolejnych latach. Rok 2008 przynis zahamowanie wzrostu
poday, w czym najwikszy udzia miaa Japonia. Jego podoem byo osabienie popytu
chiskich producentw stopw aluminium i stali nierdzewnych, a take obserwowane od je-
sieni tego roku objawy powanego kryzysu cenowego na rynku miedzi i innych metali.
W 2009 r. wedug dostpnych danych poziom produkcji nieznacznie si zwikszy
780 SELEN
(o okoo 1%), co miao zwizek ze wzrostem produkcji miedzi. Jednym z najwaniejszych
czynnikw oddziaujcych na globalny rynek selenu pozostanie w najbliszych latach zapo-
trzebowanie gospodarki Chin, zwaszcza tamtejszego stalownictwa, przemysu szklarskiego
i ceramicznego oraz rolnictwa. Niezalenie jednak od ksztatowania si popytu i cen selenu,
rozwj jego poday bdzie nadal pochodn poziomu produkcji miedzi rafinowanej i
w mniejszym stopniu niklu, a take liczby instalacji odzysku selenu ze szlamw i odpa-
dw przetwrstwa metalurgicznego rud miedzi.
Obroty
Poziom midzynarodowych obrotw selenem nie jest znany. Wiadomo, e przedmiotem
handlu jest rwnie cz pproduktw selenononych hutnictwa miedzi (m.in. szlamy
anodowe do rafinacji, surowce wtrne), wysyanych przez niektre kraje do tzw. przerobu
SELEN 781
Tab. 5. wiatowa produkcja selenu
t Se
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Belgia
s
200.0 200.0 200.0 200.0 200.0
Finlandia 62.0 62.0 60.0
w
64.7
w
65.0
Niemcy
s
680.0
w
720.0
w
700.0
w
690.0
w
700.0
Polska 81.0 87.4 85.3 81.9 73.1
Rosja
s
100.0 110.0 120.0
w
130.0
w
140.0
Serbia 8.3 7.5 7.5 7.5 7.5
Szwecja
s
20.0
w
20.0
w
20.0
w
20.0
w
20.0
EUROPA 1151.3
w
1206.9
w
1192.8
w
1194.1
w
1205.6
Zambia 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
AFRYKA 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
Chile 84.0 74.0 70.0 78.0 70.0
Meksyk . 43.4 34.0 47.3 45.0
Peru 48.8 49.8 45.0 45.0 56.0
AMERYKA PD. 132.8 167.2 149.0 170.3 171.0
Kanada 107.0 106.0 144.0 156.0 173.0
USA
s
260.0 270.0 280.0 290.0 250.0
AMERYKA PN. i R. 367.0 376.0 424.0 446.0 423.0
Chiny
s
90.0 300.0 320.0 330.0 350.0
Filipiny 68.0 65.0 65.0 65.0 65.0
Indie 13.0 13.0 14.0 14.0 15.0
Japonia 624.6 730.1 805.6 754.0 780.0
Kazachstan
s
40.0 40.0 40.0 40.0 40.0
Uzbekistan
s
20.0 20.0 20.0 20.0 20.0
AZJA 847.6 1168.1 1264.6 1223.0 1270.0
Australia
s
7.0 7.0 7.0 7.0 7.0
OCEANIA 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0
W I A T 2515.7
w
2935.2
w
3047.4
w
3050.4
w
3086.6
rdo: MY, WM
usugowego (np. z USAna Filipiny, a nastpnie do Chin). Eksport surowcw selenu prowa-
dzony jest m.in. przez Japoni, sprzedajc na rynku midzynarodowym 6080% produkcji
(gwnie do Chin, a take m.in. Indii i Wielkiej Brytanii), Rosj, Kanad, Belgi, Chile, Fi-
lipiny, Polsk oraz USA (w ostatnich dwch latach odpowiednio 545 i 613 t/r gwnie
do Belgii, Niemiec, Australii, Chin, Hong-Kongu i Korei Pd.). Te ostatnie s rwnoczenie
duym importerem (508 i 260 t/r odpowiednio w latach 20082009). Najwikszymi do-
stawcami surowcw selenu do USA w 2009 r. byy m.in.: Belgia, Meksyk, Kanada i Japo-
nia, co wskazuje na przerb czci surowcw pochodzcych z USA w tych krajach. Czoo-
wym wiatowym importerem selenu stay si w ostatnich latach Chiny, sprowadzajce jego
ogromne iloci zwaszcza dla potrzeb stalownictwa (okoo 1400 t/r surowcw selenu).
W celu zwikszenia dostaw tych surowcw rzd chiski sukcesywnie obnia stawki taryfy
celnej na ich przywz (w 2009 r. do 3%, a w 2010 r. zapowied obniki do 2%). Naj-
wikszymi dostawcami selenu do Chin byy: Japonia, Korea Pd., Belgia, Kazachstan i Au-
stralia. Duymi importerami selenu s kraje wysoko rozwinite, takie jak Niemcy i inne eu-
ropejskie, ale take Indie (gwnie dla przemysu farmaceutycznego) i Meksyk. Handel od-
padami i zomami z udziaem selenu, cho prowadzony na coraz mniejsz skal, odgrywa
istotn rol m.in. w krajach Afryki i Oceanii, zaopatrywanych do niedawna gwnie przez
dostawcw z Europy. Jego skala ulega znacznemu ograniczeniu, gdy zgodnie z Konwen-
cj Bazylejsk eksport z Europy odpadw niebezpiecznych (w tym odpadw i zomu sele-
nu) zosta objty restrykcjami.
Zuycie
Jak si ocenia, wiatowa konsumpcja selenu w 2009 r. obniya si w stosunku do po-
ziomu poprzedniego roku, ktry by szacowany na okoo 3 tys. t. Spadek, wynikajcy z glo-
balnego spowolnienia gospodarczego, odnotowano niemal we wszystkich kierunkach uyt-
kowania selenu: w przemyle szklarskim o 1020%, w produkcji manganu elektrolitycz-
nego o 15%, w rolnictwie o 40%; tylko w przemyle chemicznym by on nieznaczny.
Wyjtek stanowiy pozostae zastosowania w metalurgii i elektronika, gdzie konsumpcja se-
lenu w ostatnim roku zwikszya si. W 2009 r. w strukturze jego wykorzystania w skali
globalnej zaszy zasadnicze zmiany. Na pozycj najwikszego uytkownika awansowaa
metalurgia, na ktr przypadao 35%, podczas gdy na dominujcy w niej przez ponad deka-
d przemys szklarski 25% (spadek z 40%). Udziay pozostaych kierunkw zastosowa-
nia selenu przedstawiay si nastpujco: rolnictwo 10%, przemys chemiczny i pigmen-
tw 10%, elektronika 10% i inne 10%. Wyrany spadek zapotrzebowania przemy-
su szklarskiego jest przypisywany kryzysowi w brany nieruchomoci.
Najwikszy wpyw na fluktuacje poziomu wiatowego zuycia selenu miay w ostatnim
czasie Chiny, ktrych zapotrzebowanie ocenia si na 15002000 t/r. Wielko popytu na se-
len w tym kraju koreluje z poziomem zuycia manganu w stalownictwie. Mangan pozyski-
wany jest elektrolitycznie z uyciem SeO
2
, stosowanym jako substytut SO
2
obniajcy zu-
ycie energii procesu (wymagana ilo to ok. 2 kg Se na 1 t wyprodukowanego Mn). Pod
koniec 2007 r. pojawiy si oznaki osabienia popytu w tej brany, ktre znalazy potwierdze-
nie w kolejnych dwch latach, przejawiajc si obnionym zuyciem manganu elektrolitycz-
nego w chiskich hutach stali. Znaczne iloci selenu byy natomiast wykorzystywane w tam-
tejszym przemyle szklarskim i ceramicznym (barwienie popularnej mozaiki ceramicznej na
odcienie czerwieni) oraz rolnictwie (dodatek do nawozw wzbogacajcych gleb w uprawie
rolin pastewnych i suplement do paszy zwierzt hodowlanych).
782 SELEN
Selen jest rwnie stosowany jako czynnik odbarwiajcy (usuwajcy zielony odcie
spowodowany zanieczyszczeniem zwizkami elaza) w produkcji opakowa szklanych i in-
nych wyrobw ze szka sodowo-wapniowego oraz jako dodatek redukujcy przenikanie
energii sonecznej w szkle budowlanym i architektonicznym. W tych zastosowaniach nie
znajduje on substytutw. Siarkoselenek kadmu stanowi natomiast skadnik kolorowego
szka artystycznego i m.in. intensywnie czerwonych reflektorw sygnalizacji wietlnej. Jed-
nak w konsekwencji wycofania z uycia pigmentw z udziaem toksycznego kadmu, a tak-
e w zwizku ze stosunkowo wysok cen, wykorzystanie tego zwizku w ceramice i prze-
myle tworzyw sztucznych stopniowo zamiera. W przemyle metalurgicznym selen stanowi
dodatek poprawiajcy m.in. waciwoci odlewnicze oraz zdolno formowania i skrawal-
no stopw elaza, stali, miedzi i oowiu rwnie niskoantymonowych (z 0.02% Se),
stanowicych skadnik siatek nonych akumulatorw samochodowych, a w rolnictwie
dodatek do nawozw poprawiajcych jako gleb ubogich w ten pierwiastek, m.in. w Chi-
nach czy Australii. W USA selen stosowany by rwnie jako skadnik stopw z bizmutem
(2% Se i 1% Bi tzw. Envirobrass), alternatywnie do oowiu, ktry zgodnie z ustaw
z sierpnia 1996 r. zosta wycofany z aplikacji zwizanych z uytkowaniem wody. Spowodo-
wao to konieczno wymiany wszystkich starych instalacji wodocigowych, wykonanych
z mosidzw zawierajcych do 7% Pb, na nietoksyczne rury z mosidzw bezoowiowych
z udziaem Se.
Sta tendencj jest ograniczanie zuycia selenu w produkcji fotoreceptorw powlekajcych
bbny kserokopiarek (dominujcej w strukturze uytkowania selenu w latach 1970-tych
i 1980-tych), w zwizku z upowszechnieniem fotoreceptorw organicznych (OPC) lub krze-
mowych (z krzemem amorficznym), neutralnych dla rodowiska, a przede wszystkim efek-
tywniejszych (wiksza szybko druku, wyduona ywotno sprztu) i taszych w stosun-
ku do fotoreceptorw selenowych. Mimo to zuycie selenu w elektronice pozostaje wyso-
kie, gwnie dziki utrzymujcemu si popytowi na urzdzenia wykorzystujce zjawisko fo-
toelektryczne oraz prostowniki prdu zmiennego (cho w tym przypadku selen na coraz
wiksz skal zastpowany jest wysokiej czystoci krzemem).
Najwiksze perspektywy rozwoju zapotrzebowania na selen w skali globalnej s zwizane
z ekspansj technik pozyskiwania energii ze rde niekonwencjonalnych, a zwaszcza ros-
nc lawinowo poda baterii sonecznych. Dominujcym wrd nich typem s ogniwa ba-
zujce na krysztaach krzemu (86% rynku w 2008 r.). Koszty ich produkcji s jednak znacz-
ne, bowiem musz by wytwarzane w warunkach prni i wysokiej sterylnoci. W zwizku
z tym, coraz wiksz popularno zyskuj tzw. ogniwa cienkowarstwowe, do ktrych wy-
tworzenia zuywa si 0.01% materiaw, niezbdnych do uzyskania baterii krzemowych. Ze
wzgldu na rodzaj substancji absorbujcej energi soneczn wyrnia si trzy gwne ich
rodzaje: z amorficznym lub krystalicznym krzemem (53% poday ogniw cienkowarstwo-
wych; 494 MW zdolnoci produkcyjnych w 2008 r.), kadmowo-tellurkowe CdTe (odpo-
wiednio 26% i 358 MW) oraz z udziaem Cu-In-Ga-Se CIGS (16%; 159 MW). W ska-
dzie tych ostatnich okoo 10% stanowi mied, 28% ind, 10% gal i 52% selen. Ze
wzgldu na niszy koszt wytwarzania i mniejsz uciliwo dla rodowiska w najszybszym
tempie rozwija si produkcja baterii cienkowarstwowych bez udziau krzemu. W 2009 r.
w rozwj produkcji CIGS zaangaowanych byo ponad 40 firm. Szacuje si, e do 2010 r.
z ogniw tego typu pochodzi bdzie 1 GW energii, a w perspektywie 2012 r. ju
2.5 GW. Jak si ocenia, wygenerowanie 1 GW energii z tego rda jest jednoznaczne ze
zuyciem 55 t selenu, 20 t indu, 15 t miedzi i 4 t galu.
SELEN 783
Globalne zapotrzebowanie na selen w najbliszych latach powinno si zwikszy, m.in.
wskutek przewidywanego oywienia popytu ze strony chiskich producentw manganu
elektrolitycznego i rolnictwa, przeamania kryzysu w przemyle szklarskim, a take postpu
w zakresie wytwarzania energii ze rde niekonwencjonalnych, zwaszcza cienkowarstwo-
wych baterii sonecznych CIGS. Prognozuje si, e wzronie take wykorzystanie niewielkich
dawek selenu (200400 mikrogramw) w suplementacji codziennej diety ludzi oraz profilak-
tyce nowotworw (zwaszcza prostaty), leczeniu wielu chorb (np. AIDS, choroba Alzhei-
mera, astma, artretyzm, choroby ukadu krenia, upie) oraz jako dodatku do nawozw
przeznaczonych dla gleb ubogich w selen i paszy dla zwierzt hodowlanych. Wrd naj-
nowszych medycznych kierunkw uytkowania selenu zwraca uwag wykorzystanie jego
waciwoci bakteriobjczych, antywirusowych i przeciwnowotworowych w produkcji ban-
day, soczewek kontaktowych i sprztu medycznego, a take w postaci amorficznej
(aSe) jako detektora umoliwiajcego bezporedni konwersj zdj rentgenowskich na
zapis cyfrowy.
Ceny
Wolnorynkowe ceny selenu s podawane dla czarnego amorficznego proszku o czysto-
ci minimum 99.5% Se oraz selenu rafinowanego 99.95% Se. Ich fluktuacje s cile
zwizane ze zmianami zachodzcymi na rynku miedzi, a take wahaniami zapotrzebowania
w krajach azjatyckich. Wzmoone zakupy selenu, realizowane w kontraktach dugotermino-
wych na pocztku lat dwutysicznych gwnie przez nabywcw chiskich uzalenionych od
zagranicznych dostaw tego metalu, uniemoliwiay realizacj transakcji na warunkach spot,
doprowadzajc do cakowitego wyczerpania wiatowych zapasw i drastycznego ogranicze-
nia iloci selenu dostpnego na wolnym rynku. Niedobr selenu skutkowa w 2005 r.
gwatown zwyk jego cen do nienotowanego w historii poziomu ponad 50 USD/lb
(tab. 6). Osabienie notowa w kolejnym roku wynikao z poprawy dostpnoci selenu na
rynkach midzynarodowych, przy rwnoczesnym zmniejszeniu dynamiki rozwoju popytu
w skali globalnej i jego wahaniach w Chinach. Zmiany wielkoci zapotrzebowania azjatyc-
kich konsumentw decydoway o ruchu cen selenu rwnie w nastpnych latach. W marcu
2008 r. poszyboway one do poziomu powyej 40 USD/lb, ale w kolejnych miesicach podle-
gay znacznym fluktuacjom, wrd ktrych przewaay spadki. rednia cena selenu w 2009 r.
bya o 26% nisza ni rok wczeniej, za co odpowiedzialno przypisuje si nadpoday, wy-
kreowanej w 2008 r. przez chiskich producentw manganu metalicznego. Tendencja spad-
kowa utrzymywaa si do lipca 2009 r. W sierpniu tego roku, dziki oywieniu popytu ze
strony producentw szka i ceramiki w Indiach oraz wytwrcw manganu elektronicznego
w Chinach, ceny selenu zaczy stopniowo pi si w gr, osigajc pod koniec roku po-
ziom 29 USD/lb.
784 SELEN
Tab. 6. Ceny selenu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Selen rafinowany
1
51.43 24.57 33.08 32.29 23.07
Selen czarny
2
48.66 23.41 32.91 31.29 .
1
min. 99.95% Se, rynek amerykaski, min. 100 funtw, USD/lb, cena rednioroczna MY
2
min. 99.5% Se, wolny rynek, magazyny Europy Zachodniej, USD/lb MB
SIARKA
Siarka (S) wystpuje w przyrodzie w stanie rodzimym oraz w wielu mineraach i zwiz-
kach. Niekiedy jest skadnikiem niepodanym lub wrcz szkodliwym. Jej zastosowania
znane byy ju kilka tysicy lat przed nasz er i rozwijane w czasach nowoytnych, np. do
produkcji prochu. Duy wzrost zapotrzebowania spowodowa rozwj przemysu chemiczne-
go, wykorzystujcego siark w postaci kwasu siarkowego do produkcji nawozw sztucz-
nych (gwnie nawozy fosforowe z apatytw i fosforytw, i in.), innych zwizkw che-
micznych (organicznych i nieorganicznych), wkien sztucznych, wyrobw gumowych i in.
W mniejszych ilociach, siarka i kwas siarkowy stosowane s w innych branach przemy-
su: petrochemicznego, papierniczego oraz ugowania rud miedzi czy uranu.
Siarka pozyskiwana jest ze z siarki rodzimej i pirytw (produkcja voluntary nie-
wymuszona) i odzyskiwana z innych rde (produkcja involuntary wymuszona), z kt-
rych poczwszy od lat 1980-tych uzyskuje si najwiksze jej iloci, obecnie ponad 91% pro-
dukcji SAF siarki z wszystkich rde. Wymusiy to wzgldy ekonomiczne (nisze
koszty produkcji siarki z odzysku), ale przede wszystkim ekologiczne i logistyczne, bowiem
konieczne stao si usunicie siarki z gazu ziemnego (H
2
S niekorzystny dla gazocigw)
i ropy naftowej, jak rwnie z gazw odlotowych hutnictwa przetwarzajcego rudy lub kon-
centraty siarczkowe (gwnie rud Cu, Zn, Pb, Ni i Mo), jako skadnika szkodliwego. Zmia-
ny polityczno-gospodarcze w krajach bloku wschodniego, krach cenowy oraz spadek zain-
teresowania nawozami fosforowymi na pocztku lat 1990-tych, doprowadziy do gwatow-
nego ograniczenia poday, gwnie ze z siarki rodzimej i pirytw. Na przeomie XX
i XXI wieku dochodzi do dalszego jej ograniczenia, m.in. w USA w 2000 r. zamknito
ostatni kopalni pozyskujc siark ze z, a w 2001 r. jedn z dwch czynnych w Polsce.
W latach 20022007 obserwowane byo oywienie w przemyle fosforowym oraz agodny
wzrost wiatowych cen siarki elementarnej. W 2008 r. wiatowy kryzys finansowy wywoa
gwatowne wzrosty cen wszystkich surowcw (take siarki), co przeoyo si na zahamowa-
nie tendencji wzrostowej w produkcji nawozw i spadek zapotrzebowania tej brany na siar-
k. Wysokie ceny spowodoway m.in. odejcie Chin (najwikszy importer i konsument siarki
SAF od 2004 r.) od ograniczania poday siarki z pirytw, jak rwnie wpyny na wzrost
wiatowej poday siarki wymuszonej. czna wiatowa produkcja siarki SAF osigna w la-
tach 20072008 nie notowan do tej pory wielko okoo 70 mln t/r S. W 2009 r. trwaa de-
koniunktura na rynku nawozowym, spaday rwnie gwatownie ceny siarki na rynkach
wiatowych. Przeoyo si to na spadek poday siarki niewymuszonej, a wic ze z siarki
rodzimej i pirytw, natomiast produkcja siarki wymuszonej utrzymywaa si na niezmienio-
nym poziomie. W konsekwencji doszo do 1% ograniczenia poday i popytu siarki SAF.
Rokowania dla brany siarkowej s nadal optymistyczne, m.in. prognozy zakadaj wzrost
popytu na nawozy fosforowe w tempie 2.4% na rok w najbliszej dekadzie, a tym samym

wzrost zapotrzebowania na kwas siarkowy czy wzrost jego zuycia przy ugowaniu rud.
W zakresie poday postpowa bdzie zwikszanie odzysku siarki elementarnej z gazu ziem-
nego i w wikszym stopniu z ropy naftowej oraz w innej postaci (kwas siarkowy).
Gwnym surowcem handlowym jest siarka elementarna w postaci ciekej lub staej
(kawakowa kruszona lub formowana granulowana, patkowana, pastylkowana
itp.), o minimalnej zawartoci 99.55% S. Marginalne znaczenie ma piryt. Surowcami o cha-
rakterze rynkowym s te kwas siarkowy, cieky dwutlenek siarki, oleum (SO
3
rozpusz-
czone w kwasie siarkowym), dwusiarczek wgla CS
2
i inne.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Podstawowym rdem siarki w Polsce s zoa siarki rodzimej. Pozostae, z ktrych
pochodzi tzw. produkcja wymuszona, to: zoa siarczkowych rud Cu i Zn-Pb oraz zasiar-
czone: ropa naftowa, gaz ziemny i wgle. Do praktycznie wykorzystywanych rde wtr-
nych mona zaliczy: odpadowy kwas siarkowy oraz wody technologiczne powstajce przy
eksploatacji z siarki.
Zoa siarki rodzimej wystpuj w pnocnej czci Zapadliska Przedkarpackiego,
gwnie w wapieniach pogipsowych miocenu. Zlokalizowane s w trzech obszarach: staszo-
wskim, tarnobrzeskim i lubaczowskim. Nale do najwikszych tego typu z na wiecie.
Udokumentowane zasoby bilansowe wg stanu na 31.12.2009 r. w 14 zoach wynosiy
515 mln t S (BZKiWP, 2010). Od 2002 r. eksploatowane jest tylko zoe Osiek, ktrego
zasoby bilansowe i przemysowe wynosz 28.5 mln t S.
Do 1996 r. szacunkowe zasoby siarki jako kopaliny towarzyszcej w zoach siarczko-
wych rud miedzi, cynku i oowiu wynosiy 35.5 mln t S. W 2008 r. przedokumentowano
zasoby w 6 niezagospodarowanych zoach rud Cu, w konsekwencji w 2009 r. wykazano
zasoby szacunkowe siarki w 3 zoach rezerwowych rud Cu, ktre okrelono na 5.5 mln t S,
natomiast wykazywane zasoby szacunkowe w zoach rud Zn-Pb wynosiy 2.89 mln t S.
Do tej pory odzyskuje si siark w czterech zoach gazu ziemnego o udokumentowanych za-
sobach: Barnwko-Mostno-Buszewo (BMB) 568 tys. t S, Cychry 39 tys. t S, Zielin
11 tys. t S i Grzyca 2 tys. t S (BZKiWP, 2010). Brak jest oszacowania jej zasobw
w zoach wgla oraz w wikszoci zasiarczonych z ropy naftowej i gazu ziemnego.
Produkcja
Od poowy 2001 r. caa produkcja siarki ze z siarki rodzimej w Polsce pochodzi
z Kopalni Siarki Osiek wchodzcej w skad KiZChS Siarkopol S.A. w Grzybowie.
Pomimo znacznego ograniczenia wydobycia ze z na pocztku XXI wieku, do 2009 r.
miaa ona podstawowe znaczenie dla gospodarki krajowej. W 2009 r. nastpio gwatowne
ograniczenie eksportu siarki i dalsze zmniejszenie zakupw krajowych, w konsekwencji
wydobycie zmalao o ok. 65%, a udzia siarki ze z w cznej produkcji siarki z wszyst-
kich rde SAF zmala do ok. 36% (tab. 1, 2). Pierwszy raz w historii tego przemysu
w Polsce udzia siarki z innych rde (tzw. wymuszonej) przekroczy 50%. Chodzi tutaj
o siark elementarn pochodzc z odzysku i siark w innych formach (gwnie w postaci
kwasu siarkowego) pozyskiwan podczas praenia koncentratw siarczkowych rud Cu, Pb
i Zn oraz w procesach koksowniczych.
786 SIARKA
W latach 20052008 powoli wzrasta odzysk siarki elementarnej podczas rafinacji ropy
naftowej w rafineriach w Pocku (PKN ORLEN S.A.) i Gdasku (Grupa LOTOS S.A.)
oraz z odsiarczania gazu ziemnego, koksowniczego i wd technologicznych (tab. 1). W tym
samym okresie jej udzia w cakowitej produkcji siarki SAF zwikszy si z 13% do 16%, na-
tomiast w 2009 r. spadek wydobycia siarki rodzimej spowodowa, e omawiany udzia wzrs
do 29%. Wikszo siarki z tych rde pochodzio z instalacji w rafineriach, ktrych czne
zdolnoci produkcyjne mona szacowa na ok. 220 tys. t/r S. Wzrost odzysku zwizany by
z przetwarzaniem coraz wikszych iloci zasiarczonej ropy naftowej, a take z rosnc pro-
dukcj wyrobw speniajcych wysokie normy ekologiczne (por.: ROPA NAFTOWA). Po-
zostaa ilo siarki uzyskiwana bya z odsiarczania gazu ziemnego, koksowniczego i wd
technologicznych.
Podobnie w 2009 r. udzia siarki w innych formach w poday siarki SAF, ktry
w ostatnich latach ksztatowa si w granicach 2224%, wzrs skokowo do 35% (tab. 1).
Siarka pozyskiwana jest w postaci kwasu siarkowego, ciekego SO
2
i oleum przez oddziay
hut miedzi i cynku: Gogw I, II i Legnica KGHM Polska Mied S.A., HC Miastecz-
ko lskie S.A., ZGH Bolesaw S.A. oraz w koksowniach.
SIARKA 787
Tab. 1. Struktura produkcji siarki (SAF) w Polsce
tys. t S
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja czna
s
(SAF) 1280.4 1309.9 1349.5 1278.9 734.7
Siarka elementarna
PKWiU089110001, 20132120,
201366
988.4 1002.9 1045.5 984.9 477.7
Siarka rodzima z wydobycia
1
801.8 799.8 833.6 762.1 262.8
Siarka z odzysku 186.6 203.1 211.9 222.8 214.9
z gazu ziemnego 21.2 20.0 23.0 21.3 24.8
wrafineriach ropynaftowej, kok-
sowniach
164.4 181.6 188.1 201.1 189.6
z innych rde 1.0 1.5 0.8 0.4 0.5
Siarka w innych formach
s,2
292.0 307.0 304.0 294.0 257.0
1
wytop metod Frascha w kopalni Osiek
2
odzyskiwana wpostaci H
2
SO
4
, SO
2
itp.
rdo: GUS, W
Tab. 2. Gospodarka siark elementarn PKWiU 14301250,
24131120, 241356, CN 2503, 2802
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 989.9 1005.1 1047.8 987.5 479.0
Import 78.8 83.5 79.0 104.0 36.4
Eksport 592.1 512.1 584.4 474.0 181.7
Zmiana zapasw
1
-17.5 56.8 -24.6 72.1 39.2
Zuycie 494.1 519.7 567.0 545.4 294.5
1
u producentw
rdo: GUS
czna produkcja siarki z wszystkich rde (SAF) w latach 20032007 powoli wzra-
staa osigajc 1.35 mln t S. Ograniczenie wydobycia siarki rodzimej w latach 20082009
spowodowao spadek produkcji siarki SAF o ok. 43% do 735 tys. t S (tab. 1).
Obroty
W 2009 r. eksport siarki elementarnej zmala o ok. 62% (tab. 3), a jego udzia w cako-
witej krajowej poday siarki elementarnej do 38% (tab. 2). Tradycyjnie w najwikszych
ilociach eksportowano j na rynek marokaski (eksport malejcy) i czeski. Pozostay eksport
uleg znacznemu rozdrobnieniu. Siark w niewielkich ilociach sprzedawano do 35 pastw
z wszystkich kontynentw, z wyjtkiem Oceanii. Warto zauway bardzo pozytywne zjawi-
sko ograniczenia o ok. 65% dostaw siarki do Polski, pochodzcych w ponad 90% z rynku
niemieckiego (tab. 2).
Saldo obrotw siark elementarn ma tradycyjnie dodatni warto (tab. 4). Gwatow-
ny wzrost cen wiatowych notowany od poowy 2007 r. do wrzenia 2008 r., odzwierciedli
si rwnie silnym wzrostem wartoci jednostkowych obrotw w Polsce, ktre w eksporcie
zwikszyy si o ok. 260% (w PLN/t), a w imporcie o ok. 340% (tab. 5). Takie wzrosty cen
przeoyy si na wzrost nadwyki salda obrotw, ale tylko o ok. 140% do 243 mln PLN.
W 2009 r. ceny w eksporcie wrciy do poziomu z 2007 r., natomiast ceny w imporcie zma-
lay, ale i tak pozostay prawie dwukrotnie wysze od eksportowych, co cznie z ogranicze-
niem wolumenu obrotw wpyno na spadek nadwyki salda obrotw do 25 mln PLN.
Z tych relacji oraz z analizy gospodarki siark w Polsce (tab. 2), mona wycign wniosek,
788 SIARKA
Tab. 3. Kierunki eksportu siarki z Polski CN 2503, 2802
tys. t S
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 592.1 512.1 584.4 474.0 181.7
Austria 9.4 6.6 1.6 8.2 0.4
Brazylia 50.9 30.1
Chiny 0.0 8.8
Chorwacja 1.6 2.5 2.7 2.3 1.2
Czechy 39.0 43.3 51.7 53.9 32.7
Finlandia 0.0 0.0 0.0 4.8 0.0
Maroko 475.9 442.5 406.6 344.7 137.8
Mozambik 24.0
Niemcy 3.7 1.7 2.1 1.9 0.8
Senegal 23.1
Sowacja 0.4 0.7 1.4 3.0 1.0
Sowenia 1.3 0.9 0.6 0.6 0.3
Szwecja 0.1 3.9 5.5 2.4 0.2
Tunezja 52.2
Ukraina 0.3 3.0 0.8 0.5 0.0
Wgry 1.0 1.1 1.1 1.0 0.8
Pozostae 7.2 5.9 6.6 11.7 6.5
rdo: GUS
e w latach 20082009 na polskim rynku siarki wystpiy niezrozumiae zjawiska. Zamiast
prowadzi import drogiej siarki do Polski, krajowe zapotrzebowanie mona byo w znacznie
wikszym stopniu zabezpieczy wydobyciem z jedynej na wiecie duej kopalni siarki ro-
dzimej Osiek.
Zuycie
Struktura zuycia siarki elementarnej w Polsce nie rni si zasadniczo od trendw
wiatowych. Podobnie jak na wiecie w ok. 7580% przeznaczana bya ona do produkcji
H
2
SO
4
. Z pozostaej czci produkowano inne zwizki chemiczne, w tym w najwikszej
iloci CS
2
(712%), lub zuywano w przemyle spoywczym, papierniczym, gumowym
i innych.
W 2009 r. wykorzystano 220230 tys. t siarki elementarnej do produkcji 700710 tys. t
kwasu siarkowego i oleum (spadek o ok. 500 tys. t) w instalacjach znajdujcych si w fa-
brykach nawozw fosforowych i azotowych. Kryzys na krajowym rynku nawozw fosforo-
wych (por.: FOSFOR) spowodowa, e spadek produkcji kwasu odnotowali wszyscy pro-
ducenci tych nawozw. O ok. 60% zmniejszono produkcj w ZCh Police S.A., a udzia tej
firmy w krajowej poday kwasu z siarki elementarnej zmala z 64% do 47%. Mniejsze
spadki odnotowano w GZNF Fosfory Sp. z o.o. w Gdasku i ZCh Siarkopol Tarno-
brzeg Sp. z o.o. w Tarnobrzegu, a niewielkie wzrosty w Zakadach Azotowych S.A.
w Tarnowie i ZA Puawy S.A. w Puawach. Reszt kwasu siarkowego pozyskano w hut-
nictwie metali nieelaznych i koksowniach z odsiarczania gazw odlotowych, a gwnym
producentem by KGHM Polska Mied S.A. (ok. 590 tys. t). cznie w 2009 r. uzyskano
ok. 1.5 mln t kwasu siarkowego, z czego na eksport skierowano ok. 21% (tab. 6).
KiZChS Siarkopol S.A. w Grzybowie jest najwikszym producentem dwusiarczku
wgla w Europie. Wielko produkcji uzaleniona jest od zapotrzebowania rynku europej-
SIARKA 789
Tab. 4. Warto obrotw siark elementarn CN 2503, 2802
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 101488 93212 118318 348620 40994
Import 21687 18183 18115 105373 15644
Saldo +79801 +75029 +100203 +243247 +25350
rdo: GUS
Tab. 5. Wartoci jednostkowe obrotw siark elementarn w Polsce
CN 2503, 2802
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 171.4 182.0 202.5 735.5 225.6
USD/t 53.0 58.1 73.2 326.5 71.6
PLN/t 275.2 217.8 229.3 1012.9 429.9
USD/t 85.3 69.2 82.6 449.4 140.0
rdo: GUS
skiego, na ktrym zakad lokuje wikszo swojej produkcji. W ostatnich latach wytworzo-
no 4055 tys. t/r CS
2
, zuywajc do tego celu 4257 tys. t/r siarki elementarnej.
Salda obrotw kwasem siarkowym i dwusiarczkiem wgla od lat pozostaj dodatnie. Po
duym wzrocie w 2008 r. wskutek zwyki cen tych produktw, zmalay w 2009 r. Spadek
dla kwasu zwizany by z bardzo duym spadkiem cen i ograniczeniem obrotw, natomiast
w przypadku CS
2
decydujcy by spadek wielkoci sprzeday, poniewa ceny tego produktu
w ostatnim roku wzrosy (tab. 7).
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Podstawowe znaczenie ma siarka elementarna pozyskiwana z gazu ziemnego i ropy
naftowej, niewielkie siarka ze z siarki rodzimej, piaskw i upkw bitumicznych, a ni-
790 SIARKA
Tab. 6. Gospodarka surowcami siarki w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Kwas siarkowy i oleum
CN2807, PKWIU2013243335
Produkcja
1
2104.3 2210.0 2315.5 2101.9
w
1514.8
Import 4.0 4.4 6.6 2.8 9.0
Eksport 124.5 208.5 280.8 411.6 316.0
Zuycie
p
1983.8 2005.9 2041.3 1693.1
w
1207.8
Dwusiarczek wgla
CN2813 10, PKWIU20132250
Produkcja 43 44 38 55 .
Eksport 44 43 40 52 30
Zuycie
p
-1 1 -2 3 .
1
cznie z kwasemsiarkowymz odzysku
rdo: GUS, W
Tab. 7. Warto obrotw kwasem siarkowym i dwusiarczkiem wgla w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Kwas siarkowy
CN2807
Eksport 12203 13925 25141 105528 12458
Import 1837 1945 3322 3138 3192
Saldo +10366 +11980 +21819 +102390 +9266
Dwusiarczek wgla
CN2813 10
Eksport 33471 32542 32925 54080 40953
Import 72 34 53 43 41
Saldo +33399 +32508 +32872 +54037 +40912
rdo: GUS
ke z wgla kamiennego. Coraz wikszego znaczenia nabiera siarka zawarta w kwasie
siarkowym pozyskiwanym z rud siarczkowych Cu, Zn, Pb, Mo i Ni, a znaczenie jako jej
rdo traci piryt. Poczwszy od lat 1980-tych najwaniejszymi wiatowymi rdami siarki
s: zasiarczony (kwany) gaz ziemny (nonikiem jest siarkowodr) oraz siarkowa i wysoko-
siarkowa ropa naftowa (zawierajca siark w postaci kompleksowych zwizkw organicz-
nych oraz rozpuszczonego siarkowodoru). Najwiksze, gospodarczo wykorzystywane na-
gromadzenia kwanego gazu ziemnego znajduj si w Kanadzie (prowincja Alberta, m.in.
zoa Leduc, Caroline, Bearberry), Rosji (rejon Astrachania i Orenburga), USA (zoa
w stanie Texas). Do najwaniejszych rejonw wystpowania zasiarczonej ropy naftowej, za-
rwno w zoach samodzielnych, jak i mieszanych, naley Zatoka Perska (m.in. Ghawar,
Manifa, Safaniyah w Arabii Saudyjskiej, Kirkuk w Iraku, Zakum w ZEA) oraz Rosja
(NW Syberia, rejon nadwoaski, uralski i inne).
Zoa siarki rodzimej nie maj obecnie ju takiego istotnego znaczenia jak w przeszoci,
chocia s znane na wszystkich kontynentach. Wyrnia si cay szereg typw z, jednak
aktualnie znaczenie gospodarcze maj tylko zoa pokadowe w wapieniach pogipsowych
(Osiek w Polsce i zoa na Ukrainie). Maleje rwnie znaczenie z pirytu, ktrych najwik-
sze wystpienia znane s w Europie, Azji i Ameryce Pn. Wyrnia si zoa: samodzielne
(Tharsis, Huelva w Hiszpanii, Krasnogwardyjskie, Kuba i inne w Rosji, Gunfu, Sengie
i inne w Chinach), zoa siarczkw Cu, Zn, Pb, Ni i innych (Outokumpu i Vihanti w Finlan-
dii, Bagacay na Filipinach, Ergani w Turcji, Prieska w RPA) oraz wgli, w ktrych piryt jest
skadnikiem towarzyszcym lub wspwystpujcym (zoa w Chinach). Niewielkie znacze-
nie, chocia obecnie wiksze ni zoa siarki rodzimej i na dodatek przyszociowe, maj pias-
ki i upki bitumiczne (eksploatowane zoe Athabasca w Kanadzie) oraz zasiarczone wgle
kamienne, z ktrych siarka pozyskiwana jest podczas zgazowania. Potencjalne, praktycznie
nieograniczone znaczenie jako rda siarki maj zoa siarczanw, tj. gipsu i anhydrytu.
W 2001 r. US Geological Survey szacowa zasoby wydobywalne siarki elementarnej zawarte
w zoach siarki rodzimej, gazie ziemnym i ropie naftowej, piaskach i upkach bitumicznych
oraz zoach siarczkw metali na 1.4 mld t, a potencjalne na 5 mld t siarki.
Produkcja
Siarka elementarna
Udzia siarki elementarnej w cakowitej produkcji wiatowej (sulphur in all forms
SAF) w latach 20052009 zmala do niespena 67%, przy czym tempo spadku w ostatnich
dwch latach wyranie zmalao. Jej ilo pochodzca z odzysku w 2009 r. stanowia 66%
produkcji SAF (tab. 8, 9 i 12).
czna produkcja siarki elementarnej z odzysku po wzrocie trwajcym do 2007 r.,
w kolejnych latach ustabilizowaa si na poziomie 45.8 mln t S (tab. 8, rys. 2). Struktura jej
produkcji zdominowana jest przez odzysk z ropy naftowej (ok. 50%) i z gazu ziemnego
(ok. 45%). Pozostaa ilo pochodzi z piaskw bitumicznych, zgazowania wgla kamienne-
go, odsiarczania gazw spalinowych, itp. W 2009 r. 63% jej cznej produkcji dostarczali:
USA 7.8 mln t S w rafineriach i 1.2 mln t S z gazu ziemnego; Kanada 4.5 mln t z ga-
zu, 1.6 mln t z piaskw bitumicznych i 0.5 mln t w rafineriach; Rosja 5.2 mln t z gazu
i 0.3 mln t w rafineriach i z wgla; kraje UE (w tym Polska) 3.3 mln t w rafineriach
i 1.3 mln t z gazu; Arabia Saudyjska 2.3 mln t z gazu i 0.9 mln t w rafineriach. Kolejne
25% przypadao na kraje pozyskujce w granicach 12.3 mln t/r S, a wic: Kazachstan, Ja-
poni, ZEA, Iran, Indie, Chiny i Meksyk. W latach 20072009 nastpio zahamowanie
SIARKA 791
792 SIARKA
Tab. 8. wiatowa produkcja siarki elementarnej z odzysku
tys. t S
Rok 2005 2006 2007
s
2008
s
2009
s
Austria
s
a 54 50 51 48 49
Belgia b 225 225 225 225 210
Czechy
s
b 60 65 65 61 55
Dania a 5 4 4 3 4
Finlandia b 70 70 125 117 127
Francja
s
c,b 622 616 606 590 570
Grecja a 160 162 165 120 142
Hiszpania
s
a,e 145 150 150 130 130
Holandia b 440 495 505 515 510
Niemcy c,b,e 1628 1706 1650 1580 1624
Norwegia b 20 20 18 28 25
Polska b,c,e 187 203 212 223 215
Rosja c 6300 6346 6372 6513 5514
Szwecja b 59 68 67 85 84
Wgry
s
a 50 50 65 55 50
Wielka Brytania b 125 115 130 135 145
Wochy b 650 680 650 645 625
EUROPA 10800 11025 11060 11073
w
10079
Algieria
s
a 20 19 20 20 20
Egipt
s
a 78 80 80 80 80
Libia
s
a 50 50 150 150 150
RPA
s
b 422 343 340 325 320
AFRYKA 570 492 590 575
w
570
Antyle Holenderskie
s
b 40 60 60 28 15
Aruba
s
b 55 50 98 81 70
Brazylia b,d 132 138 158 157 157
Ekwador
s
b,c 21 20 15 10 10
Kolumbia
s
b 8 6 5 6 10
Trynidad i Tobago
s
b 16 15 13 20 20
Wenezuela a 950 950 850 710 670
AMERYKA PD. 1222
w
1239
w
1199
w
1012
w
952
Kanada c,b,d 7915 7906 7622 7008 6577
Meksyk a 1017 1077 1026 1041 1114
USA b,c 8790 8390 8280 8690 9030
AMERYKA PN. i R. 17722 17373 16928 16739
w
16721
Arabia Saudyjska c,b 2717 2900 3089 3160 3214
Bahrajn b 72 65 72 80 108
Chiny
s
b,c 950 1000 1200 1290 1300
Indie
s
b 576 800 950 1100 1450
Indonezja b 90 90 100 110 110
Irak
s
a 50 50 100 100 100
i spadek odzysku siarki z gazu ziemnego. W pierwszych dwch latach znaczne ograniczenia
nastpiy tylko w Kanadzie, a w kolejnym roku dodatkowo w Rosji, ZEA i USA. Tych
spadkw nie zdoay zniwelowa wzrosty w Kazachstanie, Iranie czy Arabii Saudyjskiej.
Z kolei w zwizku z deklaracjami o produkcji paliw i produktw naftowych o niskiej za-
wartoci siarki, wzrasta i spodziewany jest dalszy wzrost odzysku siarki z ropy naftowej.
Dotyczy to bdzie w dalszym cigu producentw z USA, rejonu Zatoki Perskiej, Japonii,
SIARKA 793
Iran
s
c,b 1400 1440 1460 1630 1700
Izrael
s
b 44 42 34 50 50
Japonia b 1970 1950 1970 2035 1865
Katar
s
a 450 395 500 530 658
Kazachstan a 1590 1590 1660 1735 2250
Korea Pd.
s
b 780 660 660 660 660
Kuwejt
s
a 836 742 830 830 930
Oman
s
a 30 40 50 50 50
Singapur
s
b 250 250 212 220 225
Syria
s
b,a 36 43 41 40 40
Tajlandia
s
a 230 200 200 160 190
Tajwan b 268 246 249 212 250
Turcja b 54 69 65 63 45
Uzbekistan a 350 350 350 390 390
s
c,b 2060 2045 2183 1950 1770
AZJA 14803
w
14967
w
15975
w
16395
w
17355
Australia
s
b 60 60 60 60 60
OCEANIA 60 60 60 60 60
W I A T 45177
w
45156
w
45812
w
45854
w
45737
rdaodzyskusiarki: agaznaturalnyi ropanaftowa, bropanaftowa, cgaznaturalnydpiaski i upki
bitumiczne, e nie wyrnione
rdo: MY, CMY, WM, B, W
Tab. 9. wiatowa produkcja siarki elementarnej ze z
tys. t S
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Polska 802 800 834 762 263
Ukraina
s
139 133 131 134 109
EUROPA 941 933 965 896 372
Chile 15 15 10 5 5
Ekwador 4 4 4 4 4
Kolumbia 69 47 49 57 54
AMERYKA PD. 88
w
66
w
63
w
66
w
63
Turkmenistan
s
10 10 10 10 10
AZJA 10 10 10 10 10
W I A T 1039
w
1009
w
1038
w
972
w
445
rdo: MY, WM, B, W
Europy, Chin, Indii czy Kazachstanu. Rwnie skadane s deklaracje o zwikszeniu pro-
dukcji ropy naftowej z piaskw bitumicznych w Kanadzie, co pozwala sdzi, e w nieda-
lekiej przyszoci kraj ten znacznie zwikszy produkcj siarki z tego rda. Duy udzia
w produkcji siarki elementarnej z odzyskuna wiecie maj ponadnarodowe koncerny nafto-
we, takie jak: ExxonMobil, BP, ChevronTexaco, Shell, oraz due firmy narodowe, do kt-
rych mona zaliczy: Gazprom w Rosji, Saudi Aramco w Arabii Saudyjskiej, Gas de
France w Francji i inne.
Produkcja siarki elementarnej ze z siarki rodzimej, ktra jeszcze pod koniec lat
1980-tych odgrywaa powan rol w wiatowej produkcji siarki z wszystkich rde (rys. 2),
ze wzgldw ekonomicznych i ekologicznych oraz konkurencji coraz wikszych iloci ta-
niej siarki z odzysku, stracia zupenie na znaczeniu. Aktualnie produkcja wiatowa z tego
rda zmalaa do 450 tys. t S (tab. 9), a 60% wiatowego wydobycia pochodzi z kopalni
Osiek w Polsce.
Siarka winnych formach
Udzia siarki w innych formach ni siarka elementarna (przede wszystkim w postaci
kwasu siarkowego, a w niewielkim stopniu ciekego SO
2
lub oleum) w cakowitej produkcji
siarki z wszystkich rde wzrs do ponad 33%. W strukturze jej produkcji dominuje od-
zysk w hutnictwie metali nieelaznych 26% produkcji SAF (tab. 10, 11, 12).
Piryty, z przyczyn podobnych jak w przypadku siarki rodzimej, traciy na znaczeniu ja-
ko tradycyjne rdo siarki (rys. 2). Jednak obserwowany ponowny wzrost poday pirytw
w Chinach w ostatnich latach, ktre dostarczaj ju 90% produkcji siarki z tego rda, re-
kompensuje spadki produkcji u pozostaych producentw (tab. 10). W duszej perspekty-
794 SIARKA
Tab. 10. wiatowa produkcja siarki z pirytw
tys. t S
Rok 2005 2006 2007
s
2008
s
2009
s
Bugaria
s
30 35 35 30 35
Finlandia 184 200 194 226 154
Rosja
s
304 198 210 161 71
EUROPA 518 433 439 417
w
260
Namibia 1
RPA
s
133 68 71 61 60
Zambia 120 122 120 120 42
Zimbabwe 20 13 7 10
AFRYKA 274 203 198 191
w
102
Chiny
1,s
4010 4170 4200 4352 4370
Filipiny 65 60 60 40 30
KRL-D
s
20 18 18 16 18
Turcja 55 59 61 79 60
AZJA 4150 4307 4339 4487 4478
W I A T 4942 4943 4976 5095
w
4840
1
przeliczenie z produkcji brutto przy zaw. 35% S
rdo: MY, IMY, WM, B, W
wie czasowej przewiduje si jednak, e chiska produkcja z tego rda powinna male, za
czym przemawiaj deklaracje o wzrocie produkcji siarki w rafineriach (produkcja nisko-
siarkowych ropy i benzyn), a take inwestowanie w fabryki kwasu siarkowego wykorzystu-
jce siark elementarn.
Systematycznie wzrasta poda siarki odzyskiwanej gwnie w postaci kwasu siarkowe-
go z gazw powstajcych podczas praenia koncentratw siarczkowych miedzi, cynku, oo-
wiu, niklu i molibdenu w hutnictwie metali nieelaznych (tab. 11). Produkcja koncentruje
si w Azji, obu Amerykach, Europie oraz Australii, a wic w regionach, w ktrych dominu-
je produkcja hutnicza metali z koncentratw siarczkowych. Gwnymi producentami s:
Chiny, kraje UE (w tym Polska), Chile, Japonia, Indie, Australia, Korea Pd. i Kanada, do-
starczajce cznie 76% siarki uzyskiwanej z tych rde. Wrd firm zajmujcymi si t
dziaalnoci potentatami s: CODELCO Corp. z Chile; ASARCO Inc., Kennecott Corp.,
Phelps Dodge Corp. z USA; Dowa Mining Co., Nippon Mining and Metals Co., Mitsu-
SIARKA 795
Tab. 11. wiatowa produkcja siarki odzyskiwanej w innych formach
1
tys. t S
Rok 2005 2006 2007 2008
s
2009
s
Belgia
s
a 160 165 170 169 112
Bugaria
s
a 310 340 359 352 379
Finlandia a 304 326 326 331 274
Francja c 127 75 62 64 65
Hiszpania a,b 541 547 543 551 533
Holandia a 141 141 116 108 98
Niemcy a,c 600 550 600 600 600
Norwegia a 110 110 95 95 90
Polska
s
a,b 292 307 304 294 257
Rosja
s
a,c 640 740 790 750 705
Rumunia
s
c 80 60 64 61 74
Serbia a 50 20 20 20 20
Szwecja a 180 180 177 200 186
Wochy a 92 87 84 82 79
EUROPA 3627 3648 3710 3677
w
3472
RPA a 220 231 236 187 190
Zambia a 50 75 98 131 154
Zimbabwe
s
a,b 7 2 2 2 2
AFRYKA 277 308 336
w
320
w
346
Brazylia a 267 298 322 360 360
Chile a 1660 1664 1533 1540 1600
Peru a 200 204 333 467 449
AMERYKA PD. 2127 2166 2188
w
2367
w
2409
Kanada a 1058 1176 1167 1148 890
Meksyk a 703 621 556 441 412
USA a,b 711 674 817 753 750
AMERYKA PN. i R. 2472 2471 2540 2342
w
2052
bishi Materials Corp. z Japonii; Nonferrous Metals Co. z Chin; NORANDA Inc., CO-
MINCO Ltd. z Kanady; take KGHM Polska Mied S.A. Produkcja siarki w tej posta-
ci w najbliszych latach powinna wykazywa nadal trend rosncy, o czym wiadcz konty-
nuowane i zapowiedziane inwestycje, gwnie w hutnictwie miedzi i niklu.
Siarka z wszystkich rde (SAF)
czna produkcja siarki z wszystkich rde (SAF) wzrastaa w ostatnich latach w r-
nym tempie, do ponad 70 mln t w 2008 r. W 2009 r. dochodzi do powstrzymania tej tenden-
cji i 1% spadku jej produkcji (rys. 1, tab. 12). Ponad 92% produkcji wiatowej stanowi siar-
ka tzw. wymuszona (rys. 2), a wobec kontynuowanych i zadeklarowanych nowych inwesty-
cji w tym zakresie jej udzia powinien si systematycznie zwiksza, powodujc rwnocze-
nie wzrost wiatowej produkcji siarki SAF.
Najwikszym wiatowym producentem siarki SAF s Chiny, ktre dostarczyy 14.7% jej
produkcji w 2009 r. (tab. 12). Na drugim miejscu byy USA(14.1%), na trzecim cznie kraje
UE (11%, w tym Polska 1.1%), czwarta bya Kanada (10.8%), pita Rosja (9.1%), a na
szstym miejscu wsplnie Japonia i Arabia Saudyjska (po 4.6%). Polska, po ponownym
znacznym spadku produkcji, plasuje si na 17 miejscu wrd wiatowych producentw.
Obroty
wiatowe obroty surowcami siarkowymi sprowadzaj si praktycznie do handlu siark
elementarn. Do 2007 r. na rynku midzynarodowym oferowane byy coraz wiksze jej
iloci, ktre ksztatoway si w granicach 6063% poday. W latach 20082009 nastpia
korekta popytu, a obroty zmalay do 5859% poday. Najwikszym wiatowym dostawc
pozostaje Kanada, a kolejnymi s: Arabia Saudyjska, Rosja, cznie kraje UE, Kazachstan,
796 SIARKA
Chiny
s
a 3200 3590 3800 4000 4500
Filipiny a 160 180 200 230 200
Indie
s
a 637 800 950 1100 1080
Indonezja a 210 168 210 200 185
Iran
s
a 60 60 70 70 70
Japonia a,c 1284 1343 1250 1300 1350
Kazachstan
s
a 240 240 300 390 490
Korea Pd. a 860 899 910 990 900
KRL-D
s
a 22 20 20 20 20
Pakistan
s
c 24 25 28 29 29
Tajlandia
s
a 88 50 60 50 50
Turcja
s
c 20 15 10 10 10
Uzbekistan a 170 170 170 170 165
AZJA 6975 7560 7978
w
8559
w
9049
Australia a 915 915 915 870 930
OCEANIA 915 915 915 870 930
W I A T 16393 17068 17667
w
18135
w
18258
rda odzysku siarki: a gazy metalurgiczne, b wgiel, c nie wyrnione
1
w postaci H
2
SO
4
, oleum, ciekego SO
2
rdo: MY, CMY, WM, B, W
ZEA, Japonia, Iran i USA (od 2009 r.). Trzech pierwszych sprzedaje po ponad 3 mln t/r S,
a nastpni w granicach 1.52.6 mln t/r S, a cznie przypadao na nich 83% wiatowego
SIARKA 797
Europa
b. ZSSR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
70000
80000
1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t S
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji siarki z wszystkich rde
siarka elementarna
ze z
piryty
siarka elementarna
z odzysku
siarka odzyskiwana
w innych formach
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
70000
1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t S
Rys. 2. Struktura rodzajowa wiatowej produkcji siarki z wszystkich rde
798 SIARKA
Tab. 12. wiatowa produkcja siarki z wszystkich rde (SAF)
tys. t S
Rok 2005 2006 2007
s
2008
s
2009
s
Austria 54 50 51 48 49
Belgia
s
385 390 395 394 322
Bugaria
s
340 375 394 382 414
Czechy 60 65 65 61 55
Dania 5 4 4 3 4
Finlandia 558 596 645 674 555
Francja 749 691 668 654 635
Grecja
s
160 162 165 120 142
Hiszpania
s
686 697 693 681 663
Holandia
s
581 636 621 623 608
Niemcy 2228 2256 2250 2180 2224
Norwegia 130 130 113 123 115
Polska
s
1281 1310 1350 1279 735
Rosja
s
7244 7284 7372 7424 6290
Rumunia 80 60 64 61 74
Serbia 50 20 20 20 20
Szwecja 239 248 244 285 270
Ukraina
s
139 133 131 134 109
Wgry
s
50 50 65 55 50
Wochy
s
742 767 734 727 704
EUROPA 15886 16039 16174 16063
w
14183
Algieria
s
20 19 20 20 20
Egipt
s
78 80 80 80 80
Libia
s
50 50 150 150 150
Namibia 1 0 0 0 0
RPA 775 642 647 573 570
Zambia 170 197 218 251 196
Zimbabwe 27 15 9 12 2
AFRYKA 1148 1018 1133
w
1098
w
1020
Antyle Holenderskie
s
40 60 60 28 15
Aruba
s
55 50 98 81 70
Brazylia 399 436 480 517 517
Chile 1675 1679 1543 1545 1605
Ekwador
s
25 24 19 14 14
Kolumbia 77 53 54 63 64
Peru
s
200 204 333 467 449
Trynidad i Tobago
s
16 15 13 20 20
Wenezuela 950 950 850 710 670
AMERYKA PD. 3437
w
3471
w
3450
w
3445
w
3424
Kanada 8973 9082 8789 8156 7467
Meksyk 1720 1698 1582 1482 1526
eksportu. Powoli, ale stale wzrastaj dostawy z krajw Bliskiego Wschodu, dynamicznie
z Kazachstanu i w ostatnim roku z USA, a z drugiej strony silny spadek dostaw w ostatnich
trzech latach nastpi z Kanady i Rosji. Od 2001 r. najwikszym wiatowym odbiorc s
Chiny (skokowy wzrost zakupw do ponad 12 mln t S w ostatnim roku), ktre cznie z India-
mi (szsty wiatowy importer) i innymi krajami azjatyckimi (Jordani, Izraelem, Indonezj,
Syri, Kore Pd.) kupuj najwiksze jej iloci na wiecie. Wysoki jest poziom zakupw krajw
afrykaskich, gwnie Maroka (drugi wiatowy importer) i Tunezji (czwarty), ale take RPA,
Senegalu i Egiptu. Take USA(trzeci importer), Brazylia (pity) i kraje UE (sidmy) importuj
po ponad 1.2 mln t/r S, przy czymich zakupy w ostatnimroku istotnie zmalay. cznie na sied-
miu najwikszych wiatowych importerw przypadao 80% wiatowych zakupw.
Wykorzystanie pirytw jako rda siarki ze wzgldw ekonomicznych i ekologicznych
oraz poda na rynkach wiatowych zostay ograniczone na korzy siarki z taszych rde.
SIARKA 799
USA 9501 9064 9097 9443 9780
AMERYKA PN. i R. 20194 19844 19468 19081
w
18773
Bahrajn 72 65 72 80 108
Chiny
s
8160 8760 9200 9642 10170
Filipiny 225 240 260 270 230
Indie
s
1213 1600 1900 2200 2530
Indonezja
s
300 258 310 310 295
Irak
s
50 50 100 100 100
Iran
s
1460 1500 1530 1700 1770
Izrael
s
44 42 34 50 50
Japonia 3254 3293 3220 3335 3215
Katar 450 395 500 530 658
Kazachstan 1830 1830 1960 2125 2740
Korea Pd.
s
1640 1559 1570 1650 1560
KRL-D
s
42 38 38 36 38
Kuwejt 836 742 830 830 930
Oman
s
30 40 50 50 50
Pakistan
s
24 25 28 29 29
Singapur
s
250 250 212 220 225
Syria
s
36 43 41 40 40
Tajlandia 318 250 260 210 240
Tajwan 268 246 249 212 250
Turcja 129 143 136 152 115
Turkmenistan
s
10 10 10 10 10
Uzbekistan 520 520 520 560 555
AZJA 25938
w
26844
w
28302
w
29451
w
30892
Australia 975 975 975 930 990
OCEANIA 975 975 975 930 990
W I A T 67576
w
68181
w
69502
w
70068
w
69282
rdo: MY, WM, B, W
Wskutek tego poziom obrotw, oceniany jeszcze do niedawna na ponad 12% ich wiatowej
produkcji, zmala w ostatnim okresie do 35%. Chiny (najwikszy producent), Rosja oraz
inni wykorzystuj je praktycznie do wasnej produkcji kwasu siarkowego. Szacunkowa
wielko obrotw ksztatuje si w przedziale 150200 tys. t/r S w pirytach, przy czym han-
del tym surowcem odbywa si praktycznie wycznie na rynku europejskim. Najwikszym
dostawc jest Finlandia, a odbiorcami Norwegia i Niemcy.
Zuycie
Siarka elementarna ma szereg zastosowa, jednak podstawowym jest produkcja kwasu
siarkowego. Szacuje si, e na jego produkcj w skali wiata przypada ok. 80% poday
siarki elementarnej. Pozostaa cz stosowana jest do innych celw, m.in. do produkcji pe-
stycydw (rodkw ochrony rolin), pigmentw i farb nieorganicznych, innych zwizkw
nieorganicznych i organicznych, przy rafinacji ropy naftowej, produkcji myde i detergen-
tw, tworzyw sztucznych, karm dla zwierzt i wielu innych zastosowa. Brak jest szczeg-
owych danych o strukturze i wielkoci zuycia siarki elementarnej w poszczeglnych kra-
jach, dlatego zestawiono szacunkowe wielkoci zuycia pozornego w poszczeglnych re-
gionach wiata (tab. 13). Najwikszym uytkownikiem pozostaje Azja (gwatowny wzrost
do 20 mln t S w 2009 r.), a w niej Chiny, ktre odzyskay pozycj lidera w zuyciu indywi-
dualnym (wzrost do 13.5 mln t S), a take Indie (2.32.4 mln t S), Japonia, Korea Pd., Ka-
zachstan, Jordania i Izrael. Kolejna bya Ameryka Pn. i r. (spadek do 11.2 mln t S),
a w niej USA drugi najwikszy konsument (spadek do 9.3 mln t S). Afryka ponownie
jest trzecim uytkownikiem, a najwikszymi konsumentami s Maroko (3.33.4 mln t S)
i Tunezja (1.51.6 mln t S). W Europie indywidualnie znaczce iloci zuywa tylko Rosja
(2.42.5 mln t S), natomiast najwiksze iloci cznie kraje UE (3.43.6 mln t S). Jeszcze
tylko Brazylia w Ameryce Pd. w ostatnim roku zuya w przedziale 1.41.6 mln t S.
Zapotrzebowanie na siark we wszystkich formach (SAF) jest sum zapotrzebowania
na siark elementarn oraz pozyskiwan z innych rde, praktycznie w postaci kwasu
siarkowego. W skali globalnej produkcja kwasu siarkowego pochania ok. 90% poday
siarki SAF. Kwas siarkowy stosowany jest w wielu technologiach, m.in. w produkcji nawo-
zw fosforowych, siarczanu amonowego i potasowego, papieru i wkien sztucznych, wul-
kanizacji kauczuku, wyrobie pigmentw, ugowaniu rud (gwnie miedzi), w lecznictwie
itd. Jednak najwaniejszym zastosowaniem kwasu siarkowego jest produkcja nawozw fo-
800 SIARKA
Tab. 13. wiatowe zuycie pozorne siarki elementarnej
tys. t S
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Azja 17978 16862 18503 16225 19995
Ameryka Pn. i r. 11503 11191 11449 12194 11185
Afryka 7360 7262 7350 6830 6551
Europa 6904 6747 6418 8037 6230
Ameryka Pd. 1912 3402 2419 2673 1880
Oceania 770 817 1005 934 614
W I A T 46427
w
46281
w
47144
w
46893
w
46455
rdo: OW
sforowych (ok. 6070% cakowitego zuycia kwasu). Brak jest rwnie szczegowych da-
nych o strukturze i wielkoci zuycia siarki SAF w poszczeglnych krajach. Ameryka Pn.
i r. stracia pod koniec ubiegego wieku dugoletni prymat na rzecz dynamicznie zwiksza-
jcej zuycie Azji (tab. 14). O wielkoci zuycia w Azji decyduj gwnie Chiny (wzrost do
23.524.0 mln t S SAF), ktre s od 2004 r. najwikszym wiatowym konsumentem. Do
grona duych nale: Indie (3.63.7 mln t S), Japonia (1.71.9 mln t S) i Korea Pd.
(ok. 1 mln t S), a do mniejszych: Kazachstan, Iran, Izrael, Jordania, Tajwan i Indonezja.
Drugim wiatowym uytkownikiem jest USA (spadek do 10.2 mln t S), a do grona duych
zalicza si Meksyk (1.41.5 mln t S) i Kanad (1.21.4 mln t S). Kolejna jest Europa, a o jej
zuyciu decyduj kraje UE (cznie trzeci wiatowy konsument, 6.36.5 mln t S) oraz Rosja
(3.03.2 mln t S). Najwikszymi konsumentami na pozostaych rynkach s: Maroko i Tune-
zja, Brazylia (ok. 2.1 mln t S), Chile (ok. 1.8 mln t S), Australia (ok. 1.4 mln t S) i RPA
(ok. 1.1 mln t S).
Najwiksze iloci siarki SAF wykorzystywane s w postaci kwasu siarkowego. Aktual-
nie wielko jego produkcji z siarki SAF ksztatuje si w granicach 190200 mln t 100%
H
2
SO
4
/r. Najwikszymi producentami s: Chiny (ok. 60 mln t H
2
SO
4
w 2009 r.), USA
(ok. 30 mln t), kraje WNP (1012 mln t) i Maroko (910 mln t). Inni wani producenci to:
Japonia, Indie i Korea Pd. w Azji; Tunezja i RPA w Afryce; Niemcy, Hiszpania, Francja
i Polska w Europie; Kanada i Meksyk w Ameryce Pn. i r. oraz Brazylia i Chile w Amery-
ce Pd. Na wielko produkcji i zuycia kwasu siarkowego ma wpyw kondycja gwnego
jego uytkownika, tj. przemysu nawozw fosforowych (por. FOSFOR). Pomimo deko-
niunktury na rynku nawozowym, zakada si, e bdzie ona krtkotrwaa i w niedugim cza-
sie nastpi ponowny wzrost popytu na nawozy fosforowe do produkcji ywnoci w Azji
i Ameryce Pd., jak rwnie do produkcji biopaliw dodatkowo w innych rejonach wiata.
Wobec tego naley si spodziewa szybkiej odbudowy i wzrostu produkcji kwasu siarkowe-
go, przy czym dotyczy to bdzie jego produkcji z siarki elementarnej oraz ubocznej pro-
dukcji w przemyle metali nieelaznych, przy spadku lub stagnacji produkcji kwasu wytwa-
rzanego z pirytw.
Ceny
Ceny siarki elementarnej zwykle s negocjowane w poszczeglnych kontraktach, ale
istniej rwnie rynki, na ktrych notowane s na warunkach spot. Generalnie, obserwowa-
SIARKA 801
Tab. 14. wiatowe zuycie pozorne siarki we wszystkich formach (SAF)
tys. t S
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Azja 28893 28509 30390 28541 32802
Ameryka Pn. i r. 13823 13738 14053 15436 13231
Europa 10959 10815 10552 12096 10102
Afryka 8222 8088 8199 7656 7414
Ameryka Pd. 4404 5936 4967 5416 4669
Oceania 1535 1582 1770 1654 1394
W I A T 67836
w
68668
w
69931
w
70799
w
69612
rdo: OW
ny od 2002 r. powrt koniunktury w przemyle nawozw fosforowych i zwizany z tym
wzrost wiatowego popytu na siark, wywoa wzrost jej cen. Tylko w 2006 r. niewielka ko-
rekta na rynku fosforowym odbia si in minus, gwnie na cenach kontraktowych siarki ka-
nadyjskiej. W 2007 r. rynek fosforowy mia tendencj wzrostow, a od poowy roku zaczy
gwatownie wzrasta ceny. Lata 20082009 byy pod tym wzgldem ju zupenie wyjtko-
we. Od pocztku 2008 r. ceny gwatownie rosy na wszystkich rynkach, a w okresie lipiec-
-wrzesie 2008 r. sigay 840 USD/t na rynku kanadyjskim i ponad 600 USD/t na rynku
amerykaskim. W padzierniku-listopadzie tendencja si zmienia i rozpocz si gwatow-
ny spadek cen. Na rynku kanadyjskim zmalay one do niespena 40 USD/t i z niewielkimi
wahaniami utrzymyway si na tym poziomie do koca 2009 r. Natomiast na rynku amery-
kaskim wedug USGS zmalay one w styczniu 2009 r. niemal do zera, a w cigu ro-
ku odbudoway si do okoo 30 USD/t. Jeszcze ciekawiej zachowyway si ceny rednio-
roczne siarki oferowanej przez producentw na rynku amerykaskim. W 2008 r. wzrosy
one ponad siedmiokrotnie, natomiast w 2009 r. zmalay ponad stukrotnie (tab. 15).
802 SIARKA
Tab. 15. Ceny siarki elementarnej
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
kanadyjska
1
6065 3956 101185 40100 40
amerykaska
2
7376 6972 110113 . 30
amerykaska
3
30.92 32.85 36.49 245.12 1.68
1
kontraktowe fob Vancouver, USD/t, cena na koniec roku CMY
2
ex-terminal Tampa USA, USD/t, cena na koniec roku MY
3
loco kopalnia USA, USD/t, cena rednioroczna od dostawcw MY
SKALENIE I SUROWCE SKALENIOWE
Skalenie nale do najbardziej rozpowszechnionych mineraw skaotwrczych (ponad
50% skorupy ziemskiej, do 60% w skaach magmowych). Chemicznie s to bezwodne glino-
krzemiany potasu, sodu i wapnia. Mog one rwnie zawiera domieszki innych pierwiast-
kw, np. Mg czy Li. Wyrnia si dwie grupy: skalenie alkaliczne (K, Na) i plagioklazy
(Na, Ca). Wikszo skaleni mona potraktowa jako fazy systemu trjskadnikowego, ktre-
go skrajne czony stanowi: albit Na[AlSi
3
O
8
], ortoklaz K[AlSi
3
O
8
] i anortyt Ca[Al
2
Si
2
O
8
].
W przyrodzie mineray te spotykane s najczciej w takich skaach, jak m.in.: granity, peg-
matyty, aplity i syenity nefelinowe.
Surowce skaleniowe s pozyskiwane zarwno ze ska skaleniowych, jak i skaleniowo-
-kwarcowych zasobnych w alkalia (min. 6.5% Na
2
O+K
2
O), ktre powinny si charaktery-
zowa jak najnisz zawartoci tlenkw barwicych (Fe
2
O
3
i TiO
2
). S to podstawowe su-
rowce przemysu ceramicznego i szklarskiego. Zapotrzebowanie tych bran ma decydujcy
wpyw na ksztatowanie si poday skaleni w skali globalnej. Do czynnikw, ktre wyzna-
czyy kierunki rozwoju konsumpcji surowcw skaleniowych w ostatniej dekadzie naleay:
w ceramice upowszechnienie technologii szybkiego wypalania pytek ceramicznych oraz
rozwj produkcji pytek gres porcellanato, wymagajcych podwyszonej zawartoci skaleni
w skadzie masy ceramicznej; w przemyle szklarskim rozwj produkcji szka paskiego
(float) oraz powrt do opakowa szklanych w niektrych rejonach wiata. W 2009 r.,
w zwizku z kryzysem w sektorze nieruchomoci i bankowym, ktry pojawi si w 2007 r.
w USAi pogbi w kolejnych dwch latach, oddziaujc na rynki w innych czciach wia-
ta, nastpi wyrany spadek poday i popytu na surowce skaleniowe. Prognozy wskazuj
jednak, e w najbliszych latach naley si spodziewa wzrostu zapotrzebowania, ktre rosnc
w tempie 5.5%/rocznie powinno w horyzoncie 2012 r. osign poziom 30 mln t. Perspekty-
wy te zwizane s przede wszystkim ze spodziewanym przeamaniem recesji w krajach za-
chodnich oraz rozwojem budownictwa i infrastruktury w krajach Azji, a zwaszcza w Chi-
nach, ktre wykazyway wysok dynamik wzrostu popytu niemal w kadej dziedzinie go-
spodarki, w tym w przemyle ceramicznym (pytki ceramiczne, wyroby sanitarne, porcelana
stoowa) i szklarskim (opakowania szklane, monitory telewizyjne i komputerowe, szko bu-
dowlane, samochodowe i owietleniowe, materiay izolacyjne).
Przedmiotem handlu s koncentraty skaleni: dla przemysu szklarskiego (zwykle 46%
K
2
O, 57% Na
2
O, okoo 19% Al
2
O
3
, poniej 0.1% Fe
2
O
3
) oraz dla przemysu ceramicznego
(gwnie skalenie potasowe 514% K
2
O, poniej 0.08% Fe
2
O
3
), a take wiele surowcw
skaleniowo-kwarcowych oraz syenity nefelinowe i aplity dla przemysu szklarskiego i ce-
ramicznego. Wikszo produktw jest znana na rynku pod nazwami firmowymi, np. fi-
skie Alavus, czy FFF (Finnish Flotation Feldspar); norweskie Norfloat, Norflux, oraz sy-
enity nefelinowe Atafloat, Ataflux.

GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Baz zasobow kopalin skaleniowych w Polsce tworzy 11 z kopalin skaleniowo-
-kwarcowych i kwarcowo-skaleniowych zlokalizowanych gwnie na Dolnym lsku (9 z)
i w okolicach Krakowa (2 zoa, w tym jedno o zasobach pozabilansowych). Ich czne za-
soby bilansowe na koniec 2009 r. wynosiy 137.1 mln t (BZKiWP, 2010). W 2009 r. eks-
ploatowane byy zoa: Pagrki Wschodnie koo Sobtki (leukogranit) oraz Karpniki ko-
o Jeleniej Gry (porfirowaty granit). Jako rdo pozyskiwania skaleni wykorzystywano
rwnie kopalin ze z granitu: m.in. Pagrki Zachodnie, Strzeblw I, Graniczna, Ro-
gonica II, Czernica i Gniewkw.
Produkcja
W latach 20052008 produkcja surowcw skaleniowo-kwarcowych w Polsce zwik-
szya si o okoo 30%, osigajc poziom niemal 650 tys. t (tab. 1). W 2009 r., w wyniku
spadku zapotrzebowania gwnych odbiorcw, produkcja zmniejszya si o 26%. Najwik-
szym krajowym dostawc tych surowcw s Strzeblowskie Kopalnie Surowcw Mine-
ralnych Sp. z o.o. w Sobtce (6585% rodzimej poday), uytkujce zoa zlokalizowane
w masywie Strzegom-Sobtka: leukogranitu Pagrki Wschodnie oraz granitu Pagrki
Zachodnie i Strzeblw I (od 2007 r.). Potencja produkcyjny SKSM wynosi 500 tys. t/r gry-
sw i mczek skaleniowo-kwarcowych. W ostatnich latach przeprowadzono dokadniejsze
rozpoznanie z dotychczas eksploatowanych przez t firm oraz udostpniono zoe kopa-
liny skaleniowej Stary om, co w perspektywie najbliszych 3040 lat powinno umoliwi
utrzymanie produkcji surowcw skaleniowych na poziomie rzdu 400450 tys. t/r. SKSM
804 SKALENIE I SUROWCE SKALENIOWE
Tab. 1. Gospodarka surowcami skaleniowymi w Polsce CN 2529 10,
2529 30, PKWiU 0899290003
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie
1
457.4 431.3 497.9 599.1 445.5
Produkcja
2
505.2
w
477.6
w
591.8
w
643.7
w
478.0
Strzeblowskie KSM 422.1 354.1 382.7 424.7 343.5
Pol-Skal 20.0 45.0 90.0 100.0 65.0
Wrocawskie KSM 43.3 58.1 43.9 62.6 34.1
Jeleniogrskie KSM 4.8 5.4
w
5.2 6.3 5.2
Rogonica II i in. 15.0 15.0 70.0 50.0 30.0
Import
3
288.2 287.5 326.2 323.7 276.7
Eksport
3
2.1 5.5 2.7 5.5 9.2
Zuycie
p
791.3
w
759.6
w
915.3
w
961.9
w
745.5
1
wydobycie ze z Pagrki Wschodnie, Pagrki Zachodnie (do 2008 r.), Karpniki (od 2005 r.) oraz
Strzeblw I (od 2007 r.)
2
mczka i grys skaleniowo-kwarcowy oraz surowiec skaleniowo-kwarcowy z przerbki granitu
3
cznie z syenitem nefelinowym
rdo: GUS, W
produkuj gwnie grysy skaleniowo-kwarcowe (98% sprzeday) oraz niewielkie iloci mczek
skaleniowo-kwarcowych dla przemysu ceramicznego i szklarskiego.
Wanym producentem surowcw skaleniowo-kwarcowych staa si w ostatnich latach
firma Pol-Skal, bdca od 2004 r. uytkownikiem zoa Karpniki. W cigu pierwszych
czterech lat dziaalnoci wydobycie z tego zoa szybko si zwikszao, osigajc w 2008 r.
poziom 100 tys. t. W 2009 r. ulego ono ograniczeniu do okoo 65 tys. t. Oferowane gatunki
surowcw skaleniowych to gwnie grysy o uziarnieniu 08, 18 i 02 mm, uzyskiwane
w procesie prostej przerbki mechanicznej (kruszenie, mielenie i klasyfikacja ziarnowa).
W wikszoci byy one przeznaczone do produkcji pytek ceramicznych. Niewielki uamek
produkcji (35% rocznie) sprzedawano rwnie jako mieszanki dla drogownictwa.
Od poowy lat 1990-tych znaczne iloci surowca skaleniowo-kwarcowego pochodz
z kopalni granitu Graniczna nalecej do Wrocawskich Kopal Surowcw Mineral-
nych (w holdingu Tarmac Kruszywa Polska). Zastosowanie w przemyle ceramicznym
znajduj bogate w alkalia frakcje powstajce w toku biecej produkcji kruszyw amanych,
tj. piasek granitowy 02 mm (suchy i pukany) i mczka granitowa 01 mm, jak rwnie
drobnoziarnisty materia odpadowy zgromadzony na skadowisku. Surowiec ten jest z powo-
dzeniem stosowany w rodzimych zakadach pytek ceramicznych do produkcji wyrobw
szkliwionych, biskwitu, pytek klinkierowych i wyrobw ceramiki budowlanej. W ostatnich
latach jego sprzeda dla przemysu ceramicznego zmieniaa si w przedziale 3060 tys. t/r
(tab. 1). Mniejsze iloci drobnoziarnistych frakcji skaleniowo-kwarcowych (przewanie o uziar-
nieniu 05 mm) byy rwnie dostarczane przez innych producentw kamieni budowlanych
i granitowych kruszyw amanych, m.in. PPU Czernica Granit Sp. z o.o., Kopalnia Gniew-
kw, czy Kopalnia Granitu Rogonica II. Uboczna produkcja bogatych w alkalia surow-
cw odpadowych wykorzystywanych w ceramice, ktrej czny poziom szacuje si na
60120 tys. t/r, nie jest ujmowana w oficjalnych statystykach (tab. 1).
Niewielk produkcj surowcw skaleniowo-kwarcowych (okoo 5 tys. t/r), przeznaczo-
nych gwnie dla przemysu szklarskiego, wykazyway rwnie Jeleniogrskie Kopal Su-
rowcw Mineralnych ze Szklarskiej Porby.
Obroty
Import surowcw skaleniowych do Polski, ktry w latach 20072008 osign poziom
okoo 320 tys. t/r, w ostatnim roku zmniejszy si o 15%. Byo to spowodowane spadkiem
zapotrzebowania, gwnie ze strony producentw pytek ceramicznych. Najwikszemu ogra-
niczeniu ulegy dostawy z Turcji i Czech, bdcych gwnymi kierunkami importu (tab. 2).
Importowano mczki i grysy skaleniowe najwyszej czystoci dla przemysu porcelanowego,
koncentraty skaleniowe (0.1% Fe
2
O
3
) do produkcji wysokiej klasy szka, oraz syenit nefeli-
nowy dla potrzeb przemysu szklarskiego i sanitarnego. W 2009 r. dostawy syenitu nefeli-
nowego stanowiy okoo 30% cznego importu. Oprcz surowcw deficytowych o parame-
trach wymaganych w technologiach ceramiki szlachetnej i szka (niska zawarto tlenkw
barwicych, wysoki udzia alkaliw), znaczne iloci surowcw o relatywnie niszej czysto-
ci sprowadza przemys pytek ceramicznych (szacuje si, e ponad 60% cznych dostaw).
Miao to zwizek z wysokim i rosncym do 2008 r. zapotrzebowaniem tego sektora, zwasz-
cza na surowce do produkcji pytek typu gres porcellanato o podwyszonym do 5060%
udziale skalenia w skadzie masy ceramicznej. Najwikszymi dostawcami surowcw skale-
niowych, w tym do produkcji pytek (zwykle o charakterze sodowym, tj. z przewag Na
2
O
nad K
2
O w skadzie chemicznym), byy Turcja, Czechy i Norwegia. W 2009 r. z Czech po-
SKALENIE I SUROWCE SKALENIOWE 805
chodzio 34% cznego importu (gwnie grysy produkowane z kopaliny z: Halamky
uytkowanego przez LB Minerals/Lasselsberger oraz Krasno KMK Granit), podczas
gdy z Turcji 29% (gwnie skalenie sodowe wytwarzane przez firmy Esan, Kaltun i Ka-
lemaden), a z Norwegii 34% (koncentraty skaleni potasowych i sodowych oraz syenity
nefelinowe wytwarzane przez North Cape Minerals/Sibelco Nordic). Znacznie mniejsze ilo-
ci tych surowcw pochodziy z Francji (Imerys) i Finlandii (SP Minerals/Sibelco Nordic).
Notowano rwnie eksport niewielkich iloci surowcw skaleniowych i skaleniowco-
wych z Polski, ktry zwikszy si z poziomu okoo 2 tys. t/r do 5.59.2 tys. t/r w ostatnich
dwch latach (tab. 1). Najbardziej regularnymi odbiorcami tych surowcw byy: Ukraina,
Rosja i Wgry. Sporadycznie sprzedawano je rwnie do Czech, na Sowacj i innych kra-
jw ociennych. W 2009 r. niemal 82% (w poprzednim roku 65%) eksportu stanowi sy-
enit nefelinowy, wysyany gwnie na Ukrain i do Rosji (przypuszczalnie do zagranicznych
oddziaw produkcyjnych ceramiki sanitarnej firmy Cersanit).
Saldo obrotw surowcami skaleniowymi byo zawsze ujemne. Deficyt w handlu nimi
wynosi ostatnio 6466 mln PLN/r (tab. 3). Jego rozmiary byy w ostatnich dwch latach
w pewnym stopniu agodzone wpywami ze sprzeday zagranicznej (reeksportu) drogiego
syenitu nefelinowego.
W ostatnich piciu latach wartoci jednostkowe importu skaleni do Polski utrzymyway
si w granicach 5277 USD/t, tj. 160180 PLN/t (tab. 4). Wartoci jednostkowe dostaw
z dwch gwnych kierunkw, tj. Czech i Turcji wynosiy w 2009 r. odpowiednio: 46 USD/t,
tj. 142 PLN/t oraz 57 USD/t, tj. 188 PLN/t. Byy one znacznie nisze ni koszty importu
z innych krajw, zwaszcza z Norwegii (144 USD/t, tj. 437 PLN/t dla surowcw skalenio-
wych oraz 136 USD/t, tj. 412 PLN/t dla syenitu nefelinowego), ktre w istotny sposb
Tab. 2. Kierunki importu surowcw skaleniowych do Polski
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import czny 288.2 287.6 326.2 323.7 276.7
Skale
CN2529 10
217.3 222.0 250.1 245.2 194.3
Czechy 118.0 103.5 141.9 106.3 93.7
Finlandia 6.6 7.7 6.1 2.9 0.4
Francja 1.0 2.3 7.6 9.3 9.5
Hiszpania 0.6 0.5
Indonezja 2.0
Niemcy 1.9 1.8 1.7 2.8 2.4
Norwegia 18.9 24.7 15.5 11.4 10.6
Szwecja 0.4 0.4 0.3 0.1
Turcja 67.9 81.1 74.1 110.7 71.1
Wochy 2.4 1.4 6.5
Inne 0.5 0.4
Syenit nefelinowy
CN2529 30
70.9 65.6 76.2 78.5 82.4
Norwegia 70.9 65.6 76.1 78.5 82.3
Inne 0.0 0.1 0.0 0.1
rdo: GUS
wpyway na wynik finansowy obrotw handlowych surowcami skaleniowymi. Dla porw-
nania ceny grysw sprzedawanych przez rodzimego producenta Strzeblowskie Kopal-
nie Surowcw Mineralnych w 2009 r. na rynku krajowym mieciy si w przedziale
70108 PLN/t, a ceny mczek skaleniowo-kwarcowych oscyloway od 230 do 320 PLN/t.
Zuycie
Zapotrzebowanie na surowce skaleniowe w Polsce podobnie jak w innych krajach
ksztatuje si w zalenoci od popytu przemysu ceramicznego i szklarskiego, a pored-
nio kondycji budownictwa i oglnego stanu gospodarki. W przemyle ceramiki szlachet-
nej i technicznej surowce te, dziki wysokiej zawartoci alkaliw (Na
2
O i K
2
O) dziaaj jako
topniki, obniajc temperatur wypalania wyrobw. W przemyle szklarskim peni one
przede wszystkim rol nonika Al
2
O
3
, ktry jest niezbdny jako stabilizator zmniejszajcy
skonno do krystalizacji, a take poprawiajcy wytrzymao mechaniczn oraz trwao
i odporno chemiczn szka.
Dynamiczny rozwj produkcji pytek ceramicznych w Polsce, zwaszcza najnowszej
generacji pytek gres porcellanato (gresowych), oraz wyrobw sanitarnych, przyczyniy si
do znacznego zwikszenia zapotrzebowania na surowce skaleniowe i skaleniowo-kwarcowe.
Tab. 3. Warto obrotw surowcami skaleniowymi w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Skale
CN2529 10
Eksport 705 1280 803 943 928
Import 39154 36008 41352 43899 35462
Saldo -38449 -34728 -40549 -42956 -34534
Syenit nefelinowy
CN2529 30
Eksport 636 1419 908 2359 4648
Import 27175 23878 26883 25919 33958
Saldo -26539 -22459 -25975 -23560 -29310
rdo: GUS
Tab. 4. Warto jednostkowa importu surowcw skaleniowych do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Skale
CN2529 10
PLN/t 180 162 165 179 182
USD/t 56 52 59 77 58
Syenit nefelinowy
CN2529 30
PLN/t 383 364 353 330 412
USD/t 119 117 127 138 136
rdo: GUS
Jego wyrane oywienie obserwowano zwaszcza w latach dwutysicznych. Od koca lat
dziewidziesitych do 2008 r. zuycie surowcw skaleniowych i skaleniowo-kwarcowych
wzroso ponad dziewiciokrotnie, osigajc poziom 960 tys. t/r. W 2009 r., w lad za ogl-
nowiatowym kryzysem finansowym, spowolnieniem gospodarczym i zaamaniem na rynku
nieruchomoci, odnotowano pierwszy od wielu lat znaczny, bo okoo 22-procentowy spadek
zapotrzebowania na surowce skaleniowe w Polsce (tab. 1). Mia on bezporedni zwizek
z osabieniem popytu w budownictwie na materiay wykoczeniowe, takie jak pytki cera-
miczne, wyroby sanitarne i inne.
Przemys pytek ceramicznych dominuje w krajowej strukturze uytkowania surowcw
skaleniowych. Ostatnio na t bran przypadao ponad 80% cznej konsumpcji, podczas
gdy udziay pozostaych uytkownikw byy nastpujce: przemys szklarski 10%, cera-
miczne wyroby sanitarne 5%, wyroby z porcelany szlachetnej, elektrotechnicznej, por-
celitu, fajansu okoo 3%, chemikalia, emalie, wyroby ogniotrwae i in. 2%.
Przemys pytek ceramicznych wykazywa najwysze tempo rozwoju zapotrzebowania
na surowce skaleniowe. Zdolnoci produkcyjne tego sektora w cigu kilkunastu lat zwik-
szyy si z okoo 60 do ponad 140 mln m
2
/r, a produkcja pytek osigna w latach
20072008 poziom okoo 90 mln m
2
/r (tj. 1.9 mln t/r, ze spadkiem w 2009 r. poniej
1.8 mln t). Wizao si to z upowszechnieniem technologii szybkiego wypalania oraz roz-
wojem produkcji pytek gresowych, ktra w ostatnich piciu latach niemal si podwoia,
zwikszajc si do okoo 60 mln m
2
/r, z czego ponad 2/3 stanowi tzw. gres szkliwiony. Fe-
nomen ten by jedn z konsekwencji oywienia gospodarczego, do ktrego impuls dao
wprowadzenie zasad rynkowych oraz przeamanie zastoju w budownictwie pod koniec lat
dziewidziesitych. Polska staa si jednym z najwikszych wytwrcw pytek w Europie,
ustpujc jedynie Wochom i Hiszpanii.
Przewiduje si, e w 2010 r. zdolnoci produkcyjne zakadw pytek ceramicznych
zwiksz si do 150 mln m
2
/r, co powinno oznacza oywienie zapotrzebowania na surow-
ce skaleniowe po 2009 r. Perspektywy rozwoju poday tych wyrobw s zwizane zarwno
z przewidywanym wysokim popytem na rynku wewntrznym, wynikajcym ze spodziewa-
nego przyrostu iloci nowych budynkw (mieszkalnych i niemieszkalnych) oraz rozbudowy
infrastruktury w zwizku z organizacj Euro 2012, jak rwnie wzrostem eksportu py-
tek ceramicznych z Polski.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Wielko wiatowych zasobw skaleni nie zostaa oszacowana, ale uznawane s one za
wystarczajce, niezalenie od scenariuszy rozwoju zapotrzebowania. Zoa kopalin skale-
niowych i skaleniowo-kwarcowych, tj. leukogranitw, leukoporfirw, aplitw, pegmatytw,
piaskw skaleniowych, i innych kopalin bogatych w skalenie wystpuj na wiecie po-
wszechnie, cho przewaaj w nich skalenie o charakterze sodowym (7% Na
2
O). Wyej ce-
nione zoa skaleni potasowych (10% K
2
O) w skaach krystalicznych typu pegmatytowego
wystpuj stosunkowo rzadko (m.in. w Skandynawii i w pn.-zach. Rosji). W Europie naj-
wiksze zasoby piaskw skaleniowych znajduj si w Hiszpanii. Zoa wysokiej czystoci
skaleni sodowych (7%, nawet do 11% Na
2
O) wystpuj w Turcji w rejonie ine-Milas.
Stosunkowo rzadkie s natomiast wystpienia syenitw nefelinowych bogatych w alkalia
(15% K
2
O+Na
2
O) utworw o obnionym w stosunku do typowych ska skaleniowych
udziale SiO
2
(okoo 60%). Ich zoa eksploatowane s m.in. w Kanadzie (Blue Mountain
w Ontario), Norwegii (podziemna kopalnia na arktycznej wyspie Stjernoya), a take w Chi-
nach (zoa w prowincjach Shanxi, Henan, Guandong, Sichuan, Yunnan i Xinjiang), Brazy-
lii i Australii. Surowce te s zazwyczaj wykorzystywane w przemyle ceramicznym i szklar-
skim. Natomiast w Rosji koncentraty nefelinowe zuywane s do produkcji aluminy, w-
glanw Na i K oraz cementu portlandzkiego, a w USA (w stanie Arkansas) ze wzgldu
na poledni jako w drogownictwie i budownictwie (pokrycia dachowe). Zoa apli-
tw, stosowanych jako substytut waciwych surowcw skaleniowych w przemyle szklar-
skim, eksploatowane s w Japonii, USAi Woszech.
Produkcja
wiatowa produkcja surowcw skaleniowych przez wiele lat wykazywaa tendencj
rosnc, ktra w ostatnim czasie ulega wyranemu zahamowaniu (rys. 1). W 2009 r. poda
tych surowcw obniya si do niespena 21 mln t, tj. o niemal 12% w stosunku do poziomu
z lat 20072008, kiedy sigaa prawie 24 mln t/r (tab. 5). Gwn tego przyczyn by kryzys
w budownictwie i przemyle samochodowym USA oraz krajw zachodnich, skutkujcy
spadkiem zapotrzebowania na wyroby ceramiczne i szo paskie, a take znacznym wzro-
stem kosztw produkcji, wynikajcym ze zwyki cen paliw, energii i odczynnikw che-
micznych. Szacuje si, e okoo 2% wiatowej produkcji surowcw skaleniowych stanowiy
syenity nefelinowe wydobywane w Kanadzie, Norwegii, Chinach, Rosji i USA(tab. 5).
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
4000
8000
12000
16000
20000
24000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji surowcw skaleniowych
Tab. 5. wiatowa produkcja surowcw skaleniowych
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Bugaria 72.9 93.1 90.0 90.0 80.0
Czechy 472.0 487.0 514.0 488.0
w
431.0
Finlandia 52.4
w
43.2
w
48.9
w
45.3
w
40.0
Francja 651.0
w
650.0 650.0 650.0 650.0
Grecja 100.6
w
95.0 95.0 95.0 90.0
Hiszpania
1
650.0
w
674.8 650.0
w
675.0 550.0
Macedonia 27.1 32.8 32.8 28.9
w
19.4
Niemcy 168.6 167.3 171.3 161.4
w
140.0
Norwegia
2
590.0
w
395.0
w
377.0
w
408.0
w
318.0
Polska 505.2
w
47.6
w
591.8
w
643.7
w
478.0
Portugalia 133.3 257.6 168.6
w
372.0
w
320.0
Rosja
s
659.0 660.0 730.0 750.0 700.0
Rumunia 74.9 33.1 44.9 25.0
w
20.0
Serbia 3.5 3.5 3.5 3.5 3.5
Szwecja 43.0 42.0 42.0 42.0 40.0
Sowacja 3.0 3.0 10.0
w
10.0
w
0.5
Wochy 3335.0
w
4019.5 4727.0
w
4700.0
w
4700.0
EUROPA 7543.3
w
7705.9
w
8937.9
w
9188.3
w
8590.4
Egipt 357.1 360.0 135.3 360.0
w
354.0
Etiopia 0.4 0.5 0.5 0.4
w
0.4
Maroko
s
27.8
w
28.0
w
28.0
w
28.0
w
28.0
Nigeria 1.1
w
1.7 1.7 1.7 1.7
RPA 57.5 76.7
w
90.2 105.8 100.0
AFRYKA 443.9
w
466.9
w
255.7
w
495.9
w
484.1
Argentyna 151.3 170.7 291.6
w
220.2
w
214.0
Brazylia 122.9 77.3 171.6 170.0
w
150.0
Chile 5.8 5.8 6.7 17.8
w
20.0
Ekwador 38.3 67.8 14.3 14.0
w
14.0
Kolumbia 81.0 86.0 91.0 86.0
w
86.0
Peru 6.0 6.0 15.5 13.1 15.0
Urugwaj 2.2 2.5 2.5 2.5 2.5
Wenezuela 202.0 200.0 200.0 200.0 170.0
AMERYKA PD. 609.5 616.1 793.2
w
723.6
w
671.5
Gwatemala 3.8 17.2 30.2 30.0 30.0
Kanada
3
745.0
w
734.0
w
690.0
w
734.0 700.0
Kuba 8.0 5.5 5.6 4.3
w
4.7
Meksyk 373.4
w
459.2 438.7 445.5
w
383.0
USA 748.0 763.0 730.0 680.0 550.0
w
1978.9
w
1894.5
w
1893.8
w
1667.7
Chiny
s
1900.0
w
1950.0
w
2000.0
w
2000.0
w
2000.0
Filipiny 11.9 15.2 14.8 15.8
w
16.0
Struktura globalnej produkcji surowcw skaleniowych jest zdominowana przez kraje
Azji, gwnie za spraw utrzymywania jej wysokiego poziomu w Turcji i Chinach (tab. 5).
Udzia tego kontynentu w cznej poday w 2009 r. siga 45%, podczas gdy na Europ
drugi orodek produkcji tych surowcw na wiecie przypadao 41% (rys. 1). Surowce
skaleniowe s produkowane w ponad 50 krajach. Do najwikszych ich dostawcw nale
Wochy (4.7 mln t/r) oraz Turcja (spadek z 6.5 mln t/r w latach 20072008 do 4.2 mln t
w 2009 r.). Ta ostatnia zadebiutowaa w gronie producentw surowcw skaleniowych w la-
tach 1980-tych, a w okresie 20062008 zajmowaa pozycj wiatowego lidera. Gros tamtej-
szej produkcji trafiao do woskich i hiszpaskich zakadw ceramicznych oraz m.in. od-
biorcw ze rodkowego Wschodu, Azji (Chiny) i Europy rodkowej. Gwnym rejonem
wydobycia kopalin skaleniowych (zazwyczaj o czysto albitowym charakterze) jest masyw
metamorficzny Menderes w SW czci Anatolii, zwany trjktem skaleniowym. Jego
wierzchoki wyznaczaj miasta: Izmir (na pnocy), ine (na wschodzie) i Gllk (na za-
chodzie). Najwikszym tureckim producentem i rwnoczenie czoowym eksporterem wy-
sokiej czystoci skaleni sodowych i potasowych w rnych gatunkach jest firma Kaltun
(zdolnoci produkcyjne 1.7 mln t/r, sprzeda ponad 70% produkcji) drugi na wiecie (po
woskiej Gruppo Minerali Maffei) wytwrca surowcw skaleniowych. Inni wani produ-
cenci to: Esan Eczacibasi (1.4 mln t/r surowcw skaleniowych, pozyskiwanych z kopaliny
24 z; w ponad 90% eksportowanych do Rosji i Ukrainy oraz innych krajw Europy
Wschodniej), ine Akmaden (1.2 mln t/r wysokiej czystoci skaleni sodowych, wydoby-
wanych w 8 kopalniach i poddawanych wzbogacaniu w zakadzie przerbczym o zdolnoci
1.45 mln t/r, instalacji wzbogacania flotacyjnego 120 tys. t/r, i zakadzie produkcji kon-
centratu skalenia potasowego 50 tys. t/r) oraz Kalemaden (okoo 800 tys. t/r mielonych
skaleni sodowych z zakadw przerbczych w ine i Gllk), a w dalszej kolejnoci: Er-
mad (450 tys. t/r), Yavuzlar (410 tys. t/r), Matel Hammadde (305 tys. t/r), Gurbuz
(300 tys. t/r), Toprak (200 tys. t/r) i in.
Indie 414.6 386.7 397.3 400.0 410.0
Indonezja 24.0 25.0 25.0 26.0
w
26.0
Iran 286.0 290.0 512.3
w
300.0 500.0
Jordania 1.0 11.1 9.8 3.0
w
3.0
Japonia
4
800.0 800.0 750.0 700.0 600.0
Korea Pd. 644.5
w
427.4 398.5 344.3
w
622.7
Malezja 117.2 142.4 358.7 300.0 357.0
Pakistan 25.0 15.1 13.2
w
12.0
w
10.0
Sri Lanka 34.0 56.9
w
28.9
w
32.6
w
35.0
Tajlandia 1149.7 1067.7 684.7 678.0 600.0
Turcja 2332.0 5772.0 6548.8 6500.0 4210.0
Uzbekistan
s
4.3 4.3 4.3 4.3 4.3
AZJA 7744.2
w
10963.8
w
11746.3
w
11316.0
w
9394.0
Australia
2
95.4 100.0 105.0 102.0 100.0
OCEANIA 95.4 100.0 105.0 102.0 100.0
W I A T 18314.5
w
21831.6
w
23732.6
w
23719.6
w
20907.7
1
cznie z pegmatytami
2
cznie z produkcj syenitu nefelinowego
3
produkcja syenitu nefelinowego
4
cznie z aplitami
rdo: MY, IM
Najwikszym we Woszech i rwnoczenie na wiecie dostawc surowcw skaleniowych
jest Gruppo Minerali Maffei konsorcjum utworzone w 2007 r. w wyniku przejcia 80%
udziaw firmy Maffei przez Gruppo Minerali. Jego czne zdolnoci produkcyjne sigaj
3.0 mln t/r surowcw dla przemysu ceramicznego i szklarskiego (w tym 1.9 mln t/r surow-
cw skaleniowych). W strukturach grupy znalazy si oddziay produkcji skalenia i piasku
skaleniowego (Sasil, Industriali, Ecomin, Italmineraria, Sarda Silicati) w Toskanii, Pie-
moncie, Kalabrii i Sardynii, a take w Brazylii, Bugarii, Meksyku i Indiach, dotychczas za-
rzdzane przez Gruppo Minerali, jak i kopalnie, nalece do oddziau Maffei Sarda na
Sardynii (Orani 350 tys. t/r i Ottana 200 tys. t/r, wysokiej czystoci skalenie sodowe
i sodowo-magnezowe) oraz w rejonie Trento (Giustino 50 tys. t/r, skalenie sodowe prze-
znaczone do produkcji wyrobw sanitarnych i porcelany stoowej) i Livorno (kopalnia apli-
tu Campiglia Marittima 150 tys. t/r). Mniejszymi producentami s: Fimed Group
(ok. 150 tys. t/r), Silana Mineraria Srl (z dwoma zakadami w Kalabrii i na Sardynii
275 tys. t/r skaleni do produkcji pytek gres porcellanato) oraz Societa Minerali Industriali
Calabria SMIC (100 tys. t/r skaleni sodowych i sodowo-magnezowych). Wikszo produ-
kowanych sortymentw trafia do rodzimego sektora pytek ceramicznych (cznie okoo
190 wytwrcw; w 2009 r. produkcja 360 mln m
2
spadek z 513 mln m
2
rok wczeniej).
cis czowk wiatowych dostawcw zamykaj Chiny z produkcj rzdu 2 mln t/r.
Gros poday pochodzi ze z kopalin bogatych w skalenie potasowe w prowincjach Hu-
nan, Liaoning i Hubei, a take z syenitw nefelinowych w prowincjach Guangdong
i Jiangxi, ktrych czne zasoby szacowane s na okoo 370 mln t. Wrd duej liczby pro-
ducentw, z ktrych wikszo wytwarza 1030 tys. t/r, tylko kilku dysponuje potencjaem
ponad 100 tys. t/r, tj.: Wanpu Industrial Products 200 tys. t/r, oraz Jiangxi Sincere Mi-
neral Industry JSM (skalenie sodowe, potasowe i litowe, syenit nefelinowy, kwarc
i wollastonit), Yingde CT Mining Co. (syenit nefelinowy 20 tys. t/r z przeznaczeniem
do produkcji biaych pytek ceramicznych, oraz skalenie sodowe i potasowe, talk, wollasto-
nit, kaolin, dolomit, kwarc i kalcyt cznie 360 tys. t/r) oraz Guangdong Feldspar Co.,
Hunan Hengshan China Clay Mine, Hengshan Crown Bullion Albite Co.
W Azji, oprcz Turcji i Chin, relatywnie wysoki poziom produkcji skaleni wykazyway
rwnie: Korea Pd. (Shin Jang, Wooshin, Bojun, Hyupshin, Bayou), Tajlandia (Asia Mine-
ral Processing Co. 500 tys. t/r oraz Kittikorn Group 200 tys. t/r, Synrae i WBB Clay-
min, dostarczajce gwnie skalenie sodowe), Indie (Jumbo Mining Ltd. z produkcj
140 tys. t/r od 2007 r. wasno Imerys, Mahavir Minerals 280 tys. t/r, Gimpex Ltd.
120 tys. t/r surowej kopaliny skaleniowej, Ashapura Minechem) oraz Iran i Japonia.
Produkcja surowcw skaleniowych w Japonii (600800 tys. t/r) bazuje na zwietrzelinach
granitowych, aplitach i kopalinach pegmatytowych. W Stanach Zjednoczonych (od 2006 r.
spadek produkcji o 28%) ponad 40% poday pochodzio z Pnocnej Karoliny, a reszta
z 6 innych stanw. Wrd omiu amerykaskich producentw do najwaniejszych nale:
North America Ceramics filia Imerys, od 2007 r. zarzdzajca K-T Feldspar Corp.
(120 tys. t/r skaleni potasowych i sodowo-potasowych w zakadach w Pn. Karolinie i Ge-
orgii), Unimin Corp. z zakadami w Spruce Pine (Pn. Karolina) w znacznym stopniu
zniszczonym w listopadzie 2008 r. wskutek poaru, Emmett (Idaho) i Byron (Kalifornia),
a take Pacer Corp., APAC Arkansas Inc., Granite Rock Co., Feldspar Corp. oraz
US Silica Co. (skalenie sodowe).
Wrd krajw europejskich wanymi uczestnikami rynku skaleni s oprcz Woch:
Francja (drugi w Europie producent Denain-Anzin Mineraux DAM, nalecy do wia-
towego potentata Imerys, dysponujcego w skali globalnej potencjaem okoo 1.4 mln t/r su-
rowcw skaleniowych), Niemcy (Amberger Kaolinwerke Eduard Kick, Dorfner Group),
Hiszpania (Industrias del Cuarzo SA Incusa z potencjaem 250 tys. t/r naleca do
Saint Gobain i zaopatrujca w K-skalenie przede wszystkim huty szka tej firmy, Euroarce
Segovia cz grupy SAMCA 200 tys. t/r, Llansa SA, Compania Minera de Rio
Piron, Basazuri SL, Minas de Alcantara Minalca, oraz CFM Minerales przetwa-
rzajca 10 tys. t/r kopaliny bogatej w skale sodowy z Maroka), Norwegia (North Cape
Minerals/Sibelco Nordic), Czechy (LB Minerals/Lasselsberger 200 tys. t/r, KMK
Granit 150200 tys. t/r, Drustvo Drumapo, Agro Brno-Tuany, oraz Keramost
dostawca bogatych w alkalia fonolitw nefelinowych, stanowicych substytut surowcw
stricte skaleniowych) oraz Portugalia (Felmica Minerais Industriais). Duym producentem
tych surowcw staa si rwnie Rosja, gdzie produkcja zwikszya si z niespena 300 tys. t
na pocztku dekady do 700750 tys. t/r w ostatnich latach, w rezultacie rozbudowy poten-
cjau producentw grniczych na Uralu: Wiszniewogorsk GOK (450 tys. t/r) i Mayszew-
skoje RU (200 tys. t/r). Najwikszych europejskich producentw surowcw skaleniowych zrze-
sza Eurofel (European Feldspar Association) cz Industrial Minerals Association-
-Europe. Czonkami stowarzyszenia s m.in.: AKW (Niemcy), Arcillas y Felspatos Rio
Piron SAMCA oraz Incusa (Hiszpania), DAM/Imerys (Francja), Felmica Minerais In-
dustriais SA(Portugalia), North Cape Minerals/Sibelco Nordic (Norwegia) i SP Minerals/
/Sibelco Nordic (Finlandia) oraz Esan Eczacibasi (Turcja).
Wrd przedsibiorstw dziaajcych na globalnym rynku surowcw skaleniowych siln
pozycj zajmuje belgijska grupa Sibelco, bdca wacicielem przedsibiorstw w Europie,
Ameryce Pn., Azji (Malezji, Tajlandii, Indonezji i Indiach) i Australii. Zarzdza ona od-
dziaami innego potentata na rynku surowcw mineralnych Unimin, m.in. w USA, Ka-
nadzie (Unimin Canada syenity nefelinowe), Meksyku (3 zakady dziaajce w ramach
Unimin Grupo Materias Primas Monterrey), Australii (Unimin Australia). W pnocnej
czci Europy do Sibelco nale: fiski SP Minerals i norweski North Cape Minerals.
Wanym surowcem skaleniowym stosowanym w ceramice (m.in. jako substytut krze-
mianu cyrkonu do wytwarzania mas o wysokiej biaoci) i przemyle szklarskim s syenity
nefelinowe, wydobywane gwnie w Kanadzie przez Unimin Canada Co. ze zoa Blue
Mountain (700 tys. t w 2009 r.) i Norwegii North Cape Minerals/Sibelco Nordic
(270 tys. t w 2009 r., z podziemnej kopalni na arktycznej wyspie Styernoya), a take w Ro-
sji (JSC Apatit 1.7 mln t/r zdolnoci produkcyjnych koncentratu nefelinowego, wyko-
rzystywanego w iloci ok. 1.1 mln t/r do produkcji aluminy w zakadach Pikalewo Alumi-
na firmy JSC Sual), Chinach (Fineton Industrial Minerals, Yingde CT Mining), Brazylii
i RPA. W USA syenit nefelinowy wydobywany w stanie Arkansas ze wzgldu na wysok
zawarto tlenku elaza znajduje zastosowanie jako materia do budowy drg, pokry da-
chowych, oraz m.in. jako kruszywo do cementu. wiatowa poda gatunkw ceramicznych
pozyskiwanych z tej kopaliny wykazuje tendencj rosnc (cho nie potwierdzaj tego staty-
styki). wiadcz o tym doniesienia prasowe na temat uruchomionych w ostatnim czasie in-
westycji, m.in. w Brazylii, Chinach i Turcji.
Obroty
Najwikszym midzynarodowym dostawc surowcw skaleniowych jest systematycz-
nie rozwijajca sprzeda Turcja (4.6 mln t w 2008 r. wedug ostatnich dostpnych da-
nych). Jest ona wanym dostawc zwaszcza wysokiej czystoci skaleni sodowych do kra-
jw europejskich, skutecznie konkurujc zarwno pod wzgldem cen, jak i jakoci, z produ-
centami woskimi i hiszpaskimi na ich wewntrznych rynkach. W Azji duymi eksportera-
mi, zarwno skaleni sodowych, jak i potasowych, s: Chiny (ostatnio 900 tys. t/r), Tajlandia
i Indie. Gwnymi dostawcami w Ameryce Pn. s: Kanada, przeznaczajca na eksport po-
nad 70% swojej produkcji syenitu nefelinowego (gwnie do USA oraz Woch, Hiszpanii
i Holandii) i Meksyk, a w Europie: Norwegia (gwnie do Polski, Holandii, Wielkiej Bryta-
nii, Niemiec i Hiszpanii) oraz Wochy (importujce rwnoczenie znaczne iloci tych su-
rowcw z Turcji). Najbardziej chonnym rynkiem zbytu dla tych surowcw s kraje azjatyc-
kie: Tajwan, Malezja, Indonezja, Filipiny i Wietnam, a take kraje rodkowego Wschodu,
rozbudowujce potencja zakadw pytek ceramicznych i wyrobw sanitarnych.
Zuycie
Skalenie i syenity nefelinowe s przede wszystkim surowcami przemysu ceramicznego
i szklarskiego. W ceramice su jako topnik, obniajcy temperatur wypalania wyrobw.
W technologiach szklarskich wykorzystywane s jako nonik Al
2
O
3
, zapobiegajcy krystali-
zacji, poprawiajcy twardo, odporno chemiczn i trwao wyrobw. Na zastosowania
ceramiczne, decydujce o poziomie konsumpcji surowcw skaleniowych, tj. produkcj py-
tek ceramicznych, wyrobw sanitarnych i porcelany stoowej, przypada okoo 70% ich
wiatowej poday, reszta trafia do przemysu szklarskiego i innych bran. Rwnie w przy-
padku syenitw nefelinowych najwaniejszymi ich odbiorcami s przemysy ceramiczny
i szklarski, zuywajce okoo 70% produkcji. Wielko zapotrzebowania na te surowce za-
ley od koniunktury gospodarczej, w gwnej mierze od kondycji budownictwa, a w niekt-
rych krajach, jak USA i kraje Europy Zachodniej oraz ostatnio rwnie Chiny take
przemysu samochodowego.
Skalenie, najczciej z duym udziaem czstki ortoklazowej (potasowej), uywane s
w ceramice szlachetnej, pszlachetnej i elektrotechnicznej, a take w wytwarzaniu szkliw,
nadajc wyrobom wysok trwao i wytrzymao. Jako skadnik pytek ceramicznych sto-
sowane s tasze skalenie sodowe. Typowe zawartoci surowcw skaleniowych w wyro-
bach ceramicznych to: 1060% w pytkach ceramicznych, 1530% w porcelanie, 2535%
w wyrobach sanitarnych i 3050% w porcelanie elektrotechnicznej. W mniejszych ilociach
surowce skaleniowe wykorzystywane s w przemyle farbiarskim, gumowym, tworzyw
sztucznych i chemii gospodarczej, a take do produkcji materiaw polerskich.
Najwikszymi na wiecie orodkami produkcji wyrobw ceramicznych, zwaszcza py-
tek, a zarazem konsumpcji surowcw skaleniowych, z ktrymi wi si szanse na oywie-
nie popytu w skali globalnej w najbliszej perspektywie, s: Chiny, Wochy, kraje Ameryki
Pd. (Brazylia) i Azji Pd.-Wsch. oraz Hiszpania. Wielko globalnej poday pytek cera-
micznych ocenia si na okoo 8.5 mld m
2
, podczas gdy zuycie na okoo 8.3 mld m
2
, co
oznacza ich nadmiar na rynku i rosnc konkurencj, ktra zaostrzya si w ostatnim okresie
w zwizku ze spowolnieniem tempa rozwoju gospodarczego w wielu czciach wiata oraz
recesj w budownictwie krajw zachodnich, gwnie USA. Wrd wytwrcw pytek cera-
micznych czoowe pozycje w 2009 r. zajmoway: Chiny, z produkcj rzdu 3.6 mld m
2
(przy zuyciu 3.0 mln m
2
) Brazylia drugi od 2007 r. producent i konsument pytek na
wiecie (odpowiednio 715 i 645 mln m
2
), wyprzedzajca liderw europejskich: Wochy,
gdzie produkcja i zuycie pytek w ostatnich latach systematycznie si zmniejszay (odpo-
wiednio 360 i 146 mln m
2
), oraz Hiszpani (323 i 156 mln m
2
/r). W 2009 r. na trzecie miej-
sce w wiatowym rankingu awansoway Indie (401 i 494 mln m
2
). Relatywnie wysoki po-
ziom produkcji wykazyway rwnie: Turcja (okoo 300 mln m
2
/r), Meksyk (170 mln m
2
/r),
Tajlandia (135 mln m
2
/r), Iran (160 mln m
2
/r), Rosja (100115 mln m
2
/r), a take kilka kra-
jw oferujcych od 60 do 100 mln m
2
/r, m.in.: Indonezja, Meksyk, Tajwan, Portugalia, Pol-
ska, Niemcy i USA. W Stanach Zjednoczonych, gdzie jeszcze w 2004 r. produkcja sigaa
65 mln m
2
, od kilku lat notuje si jej spadek (poniej 50 mln m
2
/r), bdcy konsekwencj de-
koniunktury na rynku nieruchomoci i osabienia aktywnoci inwestycyjnej w sektorze bu-
dowlanym, wyraajcych si zmniejszon konsumpcj materiaw budowlanych, w tym m.in.
pytek ceramicznych i szka (w 2009 r. spadek o okoo 6%). Do produkcji tego ostatniego
przeznacza si okoo 70% tamtejszej poday surowcw skaleniowych i udzia ten stopniowo
si zwiksza, gwnie dziki rozwojowi zapotrzebowania na wkno szklane (przewidywane
tempo 3.3%/r do 2013 r.), a w mniejszym stopniu take na opakowania ze szka.
Wielko globalnej konsumpcji surowcw skaleniowych ocenia si na ponad 20 mln t/r.
Szacuje si, e okoo 50% przypada na kraje Azji. Rozwj zapotrzebowania na tym konty-
nencie by zwizany z rozbudow potencjau tamtejszych zakadw wyrobw ceramicz-
nych, zwaszcza pytek i ceramiki sanitarnej. Z t czci wiata zwizane s rwnie naj-
wiksze perspektywy rozwoju zapotrzebowania, ktre jak si przypuszcza w skali
globalnej moe osign poziom okoo 29.5 mln t w 2012 r. W samych Chinach uzna-
wanych za wiatowe centrum produkcji wyrobw ceramicznych (38% produkcji pytek,
40% produkcji ceramiki sanitarnej i 60% porcelany stoowej) zuycie surowcw ska-
leniowych w ostatnim czasie przekraczao 1 mln t/r. W Europie w ostatnich latach pojawiy
si oznaki nasycenia rynku i nadmiaru zdolnoci produkcyjnych, wice si ze wzmoo-
nym napywem surowcw skaleniowych z Turcji oraz wyrobw ceramicznych z Chin,
a take osabieniem dynamiki rozwoju popytu na pytki ceramiczne, zwaszcza w obszarze
Unii Europejskiej. W ostatnim czasie stagnacja w krajach strefy euro pogbia si w zwizku
z kryzysem finansowym i dekoniunktur w brany nieruchomoci w USA (zuycie pozorne
surowcw skaleniowych obniyo si tam z 760 tys. t w 2005 r. do 528 tys. t w 2009 r.). Per-
spektywy zrwnowaenia globalnego rynku surowcw skaleniowych s zwizane z wysok
dynamik rozwoju sektorw ceramicznych w krajach Azji (Chiny, Indie, Iran), Ameryki Pd.
(Meksyk, Brazylia) oraz Europy Wschodniej (zwaszcza w Rosji, a take w Polsce w zwizku
z organizacj Euro 2012), dziki ktrym tempo rozwoju globalnej produkcji wyrobw cera-
micznych w najbliszym czasie powinno si utrzyma na poziomie 5.5%/r.
W przemyle szklarskim stosowane s gwnie skalenie zasobne w czstk albitow
(skalenie sodowe, syenity nefelinowe, niekiedy piaski skaleniowe). W ostatnich latach zna-
mienne dla tej brany jest ograniczanie zuycia jednostkowego surowcw skaleniowych,
gwnie ze wzgldu na rozwj recyklingu opakowa szklanych, znaczne zmniejszenie gru-
boci cianek wyrobw, a take konkurencj opakowa z aluminium, papieru, czy plastiku.
Warto zaznaczy, e opakowania z materiaw alternatywnych, zwaszcza puszki aluminio-
we, ciesz si rosnc popularnoci w krajach rozwijajcych si, podczas gdy w krajach
wysoko rozwinitych preferowane s opakowania szklane, gwnie w produkcji napojw
(piwa, wina i niskoalkoholowych napojw chodzcych). Rwnoczenie zaznacza si ten-
dencja do zwikszania poday szka opakowaniowego podatnego na recykling kosztem tzw.
opakowa zwrotnych. Podobnie jak w przypadku zastosowa ceramicznych, konsumpcja
surowcw skaleniowych w produkcji szka paskiego i wkna szklanego jest skorelowana
z aktywnoci brany budowlanej. Duym i wanym odbiorc szka jest rwnie przemys
motoryzacyjny (szyby samochodowe), ktry jak budownictwo, jest podatny na wahania ko-
niunktury gospodarczej.
Ceny
Ceny surowcw skaleniowych byy podawane przez Industrial Minerals gwnie dla
koncentratw ceramicznego i szklarskiego na rynku amerykaskim, oraz surowcw
eksportowanych przez Turcj, Indie i RPA, a take norweskich i kanadyjskich syenitw ne-
felinowych dla ceramiki i szka (od koca 2009 r. udostpniany jest wycznie poziom cen
skaleni sodowych pochodzenia tureckiego). Wikszo z nich w ostatnich latach nie wykra-
czaa poza podawane przedziay. Jedynym gatunkiem, dla ktrego odnotowano zwyk cen
by skale sodowy szklarski o uziarnieniu 500 m, natomiast zakresy cen skaleni sprzedawa-
nych przez producentw amerykaskich nie ulegy zmianie (tab. 6). Rwnoczenie, w zwiz-
ku z systematycznym wzrostem cen paliw i stawek przewozowych w transporcie kolejowym
i koowym oraz kosztw wytwarzania surowcw skaleniowych, opacalno ich produkcji
i eksportu stale si zmniejszaa. Wyrazem tego bya zwyka rednich wartoci produkcji
sprzedanej na rynku wewntrznym w USA, ktre w analizowanym okresie (20052009)
zwikszyy si z 57 do 65 USD/t. Ceny gatunkw ceramicznych, mielonych zwykle do
uziarnienia 200 mesh lub poniej, przewyszay zazwyczaj ceny gatunkw szklarskich,
o uziarnieniu 2080 mesh (najpopularniejszy gatunek to 40 mesh).
Tab. 6. Ceny surowcw skaleniowych
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Skale ceramiczny
sodowy
1
6075 6075 6075 6075 .
potasowy
2
125 125 125 125 .
Skale szklarski
sodowy
3
4052 4052 4052 4052 .
sodowy
4
55 55 70 70 70
potasowy
5
8590 8590 8590 8590 .
Syenit nefelinowy
szklarski
6
97 97 97 97 .
ceramiczny
7
146 146 146 146 .
1
170200 mesh, fob Spruce Pine, Pnocna Karolina, USA, USD/st, IM
2
200 mesh, fob Monticello, Georgia, USA, USD/t, cena jw.
3
30 mesh, fob Spruce Pine, Pnocna Karolina, USA, USD/st, cena jw.
4
maks. 500 m, pakowany, fob Gllk/Turcja, USD/t, cena jw.
5
80 mesh, fob Monticello, Georgia, USA, USD/st, cena jw.
6
0.5 mm, norweski, luzem, fol (free of interest) port brytyjski, GBP/t, cena jw.
7
45 m, norweski, luzem, fol (free of interest) port brytyjski, GBP/t, cena jw.
SKAND
Skand (Sc) jest najlejszym spord pierwiastkw ziem rzadkich. Mimo, e znanych
jest kilka jego mineraw, np. thortveityt (do 53.5% Sc
2
O
3
), befamit, kolbeckit (do 39.2%
Sc
2
O
3
), gwnym jego rdem s odpady po przerbce wolframitu ze z grejzenowych,
rud uranu, tantalu, fluorytu i apatytu. Potencjalnie moe by rwnie pozyskiwany ze z
wgla, fosforytw itp.
Podobnie jak dla caej grupy pierwiastkw ziem rzadkich, rozwj specjalistycznych za-
stosowa skandu i jego zwizkw bdzie skierowany na otrzymywanie surowcw coraz
wyszej czystoci. Wysoka cena i ograniczone do wyspecjalizowanych bran zapotrzebowa-
nie sprawiaj, e rynek skandu jest jednym z najbardziej hermetycznych na wiecie. Mimo
to, brak substytutw i stay rozwj zastosowa skandu, stanowi gwarant dobrej koniunktu-
ry na jego surowce w przyszoci.
Najpowszechniejszymi w handlu surowcami skandu s: tlenek wysokiej czystoci
98.099.999%, a take ultraczystyz 99.9999% Sc
2
O
3
oraz zwizki: octan, bromek, wglan,
chlorek, fluorek, wodorek, jodek, azotan, szczawian, siarczek i in. Skand metaliczny
(99.999.99% Sc) dostpny jest w postaci wlewek, proszku, dendrytw, grudek i folii.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce brak jest z kopalin skandononych lub skandu, jak i perspektyw na ich
odkrycie.
Produkcja
Produkcja surowcw skandu nie jest prowadzona.
Obroty
Krajowe zapotrzebowanie na surowce skandu pokrywane jest importem. Jego wielko-
ci nie sposb oszacowa, gdy w statystykach obrotw ujmowany jest w jednej pozycji
z pierwiastkami ziem rzadkich i itrem. Import czny tych metali wynosi 0.66.8 t/r w okre-
sie 20052009 (por.: PIERWIASTKI ZIEM RZADKICH). W ostatnich latach gwnymi
dostawcami surowcw skandu do Polski byy Chiny i Holandia, a mniejszymi Francja,
Niemcy, inne kraje Europy Zachodniej oraz USA. Saldo obrotw surowcami skandu miao
w ostatnim okresie zmienn ujemn warto, zalen przede wszystkim od wielkoci reali-
zowanych dostaw oraz cen na rynkach midzynarodowych.

Zuycie
Poziom i kierunki zuycia surowcw skandu w Polsce nie s znane. Najprawdopodob-
niej s wykorzystywane gwnie jako katalizatory, w produkcji szkie specjalnych, laserw,
pprzewodnikw i innych materiaw elektronicznych.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Nagromadzenia mineraw skandu, gwnie krzemianu Sc-Y thorveitytu w zoach ty-
pu pegmatytowego, znane s m.in. w Norwegii (Iveland-Evje), na Madagaskarze (Befano-
mo), USA(Feitfield i Climax), Niemczech (Altenberg), Japonii (Kobe). Jednak ze wzgl-
du na zbyt niskie koncentracje, podstawowym rdem pozyskiwania surowcw skandu s
odpady po przerobie rud uranu (Kazachstan, w latach 1980-tych USA), apatytw (Rosja
pw. Kola) rud cyny, wolframu i elaza (Chiny, zoa w prowincjach Jangcy, Guangcy,
Guandong, Fujian i Zejian), rud elaza z uranem (Ukraina te Wody) oraz koncen-
tratw wolframitu i fluorytu (USA). Mniejsz rol jako ich rdo odgrywaj rudy itru i in-
nych lantanowcw, a charakter perspektywiczny maj odpady po przerobie rud tantalito-
wych.
Produkcja
Skand metaliczny i jego zwizki (gwnie tlenek) pozyskiwane s w cznej iloci rzdu
150 kg/r przede wszystkim w Chinach, Rosji, Ukrainie, Kazachstanie i USA (Sausville Che-
mical, Boulder Scientific Co., Interpro oddzia Concord Trading Corp., Aldrich-APL
oraz Recovery Dynamics of Johnson City), a na mniejsz skal we Francji, Norwegii,
Wielkiej Brytanii i Japonii. Szczegowe dane nie s publikowane, cho wiadomo e po-
ziom wiatowej produkcji ma w ostatnim okresie sta tendencj wzrostow, odzwierciedla-
jc rozwj technik kosmicznych, laserowych, elektroniki i optyki.
Obroty
Ze wzgldu na specyfik zastosowa skandu dane na temat poziomu wiatowych obro-
tw jego surowcami nie s publikowane. W latach 20052009 korzystna koniunktura na
rynku zachodnioeuropejskim i amerykaskim oraz zagodzenie przepisw eksportowych
sprzyjay znacznemu oywieniu dostaw z Chin, Rosji, Ukrainy i Kazachstanu.
Zuycie
Surowce skandu znajduj szereg specjalistycznych zastosowa, np. skand metaliczny
jako katalizator, skadnik specjalnych gatunkw stali aroodpornych, stopw aluminium dla
technik kosmicznych, jak te do celw badawczych. Tlenek skandu jest stosowany jako do-
datek poprawiajcy jako szkie specjalnych (kineskopy kolorowe wysokiej rozdzielczo-
ci), w produkcji laserw, lamp halogenowych, pprzewodnikw, granatw Y-Ga-Sc i ferry-
tw dla elektroniki. Arsenek i fosforek skandu wykorzystywane s w produkcji materiaw
najwyej ogniotrwaych o temperaturach topnienia rzdu 2700C.
Dobra koniunktura gospodarcza na przeomie stuleci w wysoko uprzemysowionych
krajach wiata sprzyjaa rozwojowi zapotrzebowania na surowce skandu. Przyczynio si
818 SKAND
do tego opracowanie i wdroenie nowych ich aplikacji, m.in. drutu do spawania, sprztu
sportowego wykonywanego ze stopu Sc-Al (USA), a take wyspecjalizowane zastosowania
w metalurgii, kosmonautyce, produkcji lamp halogenowych o wysokiej jasnoci (dodatek
skandu w postaci metalicznej lub jodku poprawia jako wiata, zbliajc jego kolor do
dziennego).
Spodziewany jest dalszy systematyczny wzrost zapotrzebowania na surowce skandu,
szczeglnie stopy specjalne z jego udziaem (m.in. Sc-Al). Najwiksze perspektywy zwiza-
ne s z postpem w takich dziedzinach jak: aeronautyka, produkcja specjalistycznego sprz-
tu sportowego, techniki laserowe.
Ceny
Ceny surowcw skandu znacznie si rni ze wzgldu na jako, ilo oraz posta
handlow (ampuki 1-, 2-gramowe, wlewki, folia). Cena sprzeday iloci gramowych jest
znacznie wysza, ni dla iloci mierzonych w kilogramach. W USA cena skandu metalicz-
nego we wlewkach jest zwykle dwukrotnie wysza ni tlenku skandu, z ktrego zosta wy-
produkowany, natomiast cena wyszej czystoci skandu destylowanego lub sublimowanego
moe by nawet 56 razy wysza od ceny surowca wyjciowego. W latach 20062007
zanotowano zmiany cen wszystkich rodzajw tlenkw. O 40% wzrosy ceny tlenku czysto-
ci 99.0%, a o 8% tlenku 99.9%. Ponadto w 2006 r. dla gatunku o czystoci 99.99% zanoto-
wano spadek o 42%, a tlenku o czystoci 99.999% o 50%, natomiast w roku 2007 ceny
wzrosy odpowiednio o 12% i 69% (tab. 1). Z kolei w roku 2008 ceny tlenku o czystoci
99.0% wzrosy o 28%, ceny pozostaych rodzajw tlenkw pozostay niezmienione i stan
ten trwa przez cay rok 2009 (tab. 1).
Ceny skandu destylowanego w roku 2005 wyniosy 162 USD/g, a w 2006 r. wzrosy do
rekordowych 208 USD/g i pozostay niezmienione w roku nastpnym, po czym w 2008 r.
spady ponownie o 11%, a w 2009 r. pozostay praktycznie na niezmienionym poziomie
(tab. 1). Mniejsze wahania cen dotyczyy skandu w postaci wlewek, ktre w latach 20052007
pozostaway niezmienione, a w okresie 20082009 wzrosy sumarycznie o 18% i osigny
155 USD/g (tab. 1).
SKAND 819
Tab. 1. Ceny surowcw skandu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Tlenek
1
99.0% 500 700 700 900 900
99.9% 1300 1400 1400 1400 1400
99.99% 2500 1450 1620 1620 1620
99.999% 3000 1500 2540 2540 2540
Metal
2
162 208 208 188 189
Metal wlewki
3
131 131 131 152 155
1
cena na koniec roku, uredniona od wszystkich dostawcw na rynek amerykaski, USD/kg MY
2
destylowany, kawakowy (dendryty), o czystoci 99.9%REO, pierwotne notowania po 0.5 g przez Johnson
Matthey Alfa AESAR USA, USD/g, cena na koniec roku MY
3
kawakowy, o czystoci 99.9% REO, notowania Johnson Matthey Alfa AESAR USA, USD/g, cena jw.
SOLE POTASOWE I POTASOWO-MAGNEZOWE
Sole potasowe oraz potasowo-magnezowe chlorkowe i siarczanowe (rzadsze, ale wy-
ej cenione) s gwnym rdem potasu i jego zwizkw, w mniejszym stopniu magnezu
(chlorek magnezu MgCl
2
). Pozyskiwane s w okoo 88% ze z naturalnych soli chlorko-
wych lub siarczanowych, a w okoo 12% ze z saletry potasowej KNO
3
oraz solanek je-
zior sonych i wd zmineralizowanych. Stosowane s w stanie naturalnym (zanikajce) lub
po wzbogaceniu i przerbce chemicznej, albo te w postaci nawozw mieszanych, niemal
wycznie w rolnictwie (95% zuycia), warunkujc jego rozwj i postp.
Sole potasowe i potasowo-magnezowe wraz z surowcami fosforu i azotem tworz gru-
p bardzo wanych surowcw mineralnych, warunkujcych rozwj produkcji rolniczej, sty-
mulowanej potrzebami ywnociowymi zwikszajcej si ludnoci wiata. Ich poda i popyt
w okresie 20022007, dziki poprawie popytu na nawozy, w tym potasowe, dynamicznie
wzrastay do wielkoci do tej pory nie notowanych, osigajc w 2007 r. 33.6 mln t K
2
O.
Gwatowny wzrost cen soli potasowych oraz zapocztkowany wiatowy kryzys ekonomicz-
ny spowodowa ograniczanie stosowania tych soli do produkcji ywnoci, w mniejszym
stopniu rolinnoci wykorzystywanej do produkcji biopaliw. Skutkowao to silnym spad-
kiem produkcji soli potasowych w 2009 r. do zaledwie 25 mln t K
2
O.
Surowcami w obrocie rynkowym s: sole naturalne sylwin, karnalit, langbeinit, sa-
letra, uzyskiwane po ich wzbogaceniu: chlorek potasu K40, K50 i K60 o rnym uziar-
nieniu, gwnie gruboziarnisty i granulat K60, tj. z 60% K
2
O, siarczan potasu produkowa-
ny take z soli chlorkowych oraz nawozy mieszane PK i NPK.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce sole K-Mg typu siarczanowego (polihality) wystpuj nad Zatok Puck.
Udokumentowano tam cztery zoa: Chapowo, Mieroszyno, Swarzewo i Zdrada o cz-
nych zasobach 597 mln t soli polihalitowych (BZKiWP, 2010) o zawartoci 7.713.7%
K
2
O (51 mln t K
2
O). Natomiast sole K-Mg typu chlorkowego (karnalit) obecne s w wysa-
dzie solnym Kodawa. Kopalin stanowi tzw. karnalitowiec kizerytowy o redniej zawar-
toci 8.5% K
2
O i 8.1% MgO. Udokumentowane zasoby bilansowe wynosz 72 mln t soli
karnalitowych (6 mln t K
2
O). Jest to kopalina towarzyszca, ktrej okresowe wydobycie jest
uzalenione od aktualnego stanu kopalni soli kamiennej.

Produkcja
W latach 1980-tych podjto w Kopalni Soli Kodawa produkcj uboczn karnalitowca
kizerytowego wykorzystywanego jako nawz dla rolnictwa oraz jako sl lecznicz do zabie-
gw balneologicznych. Warunki grnicze zalegania kopaliny oraz niska jako, ograniczaj
moliwoci jej opacalnego wykorzystania na wiksz skal. Jest ona pozyskiwana nieregu-
larnie w bardzo niewielkich ilociach (ostatni raz w 2000 r.).
Obroty
Zapotrzebowanie na surowce potasu pokrywane jest importem rnych gatunkw soli K
i K-Mg. Sprowadzany jest gwnie chlorek potasu (94% cznego importu w 2009 r.)
z Biaorusi, Rosji i Niemiec oraz sporadycznie w wikszych ilociach z innych pastw. Re-
szt w wikszoci stanowi siarczan potasowy pochodzcy gwnie z Niemiec, i w niewiel-
kich ilociach inne sole K-Mg. Poziom importu w latach 20052008 oscylowa w granicach
7941023 tys. t/r, by w 2009 r. spa skokowo do zaledwie 208 tys. t (tab. 1 i 2). Brak jest
w materiaach rdowych dokadnej specyfikacji jakociowej sprowadzanych soli chlorkowych,
ale jest prawdopodobne, e przewaa gatunek standard, o zawartociach skadnika uytecz-
nego 4060% K
2
O. ladowe iloci tych soli s eksportowane na rynek europejski (tab. 1).
Saldo obrotw solami potasowymi jest wysoce ujemne. Deficyt w 2008 r. pody za
gwatownie wzrastajcymi wartociami jednostkowymi importu, przekraczajc 1080 mln
822 SOLE POTASOWE I POTASOWO-MAGNEZOWE
Tab. 1. Gospodarka solami potasowymi w Polsce CN 3104,
PKWiU 201550
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja
1
2.4 1.9 6.0 6.0 2.4
Import 873.7 794.3 1022.6 843.9 208.2
Eksport 0.8 3.1 2.9 8.9 19.2
Zuycie
p
875.3 793.1 1025.7 841.0 191.4
1
syntetyczny chlorek i siarczan potasu
rdo: GUS
Tab. 2. Kierunki importu soli potasowych do Polski CN 3104
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 873.7 794.3 1022.6 843.9 208.2
Belgia 7.9 2.5 4.7 3.9 3.9
Biaoru 487.5 370.1 468.7 381.5 107.1
Izrael 0.1 0.1 0.5 1.0 0.7
Litwa 4.7 1.6 0.4 0.3 3.0
Niemcy 231.2 77.1 122.3 134.7 29.5
Rosja 134.9 320.7 416.5 312.2 45.4
Wielka Brytania 6.6 21.3 5.7 2.9 16.3
Inne 0.8 0.9 3.8 7.4 2.3
rdo: GUS
PLN, pomimo wyranego zmniejszenia wolumenu zakupw. Jednake w 2009 r. uleg on
poprawie do 282 mln PLN w zwizku z zaamaniem wielkoci importu soli, cho jego
wartoci jednostkowe (w PLN/t) wzrosy o 17% (tab. 3, 4).
Zuycie
Krajowe zapotrzebowanie na sole potasowe, tak jak na caym wiecie, limitowane jest
potrzebami rolnictwa. W zwizku z wysokimi cenami i pogorszeniem sytuacji ekonomicz-
nej w krajowym rolnictwie w 2009 r. zapotrzebowanie krajowe na sole potasowe zmalao
o niemal 80% (tab. 1).
Zwykle 6070% importowanych soli przeznaczane byo do produkcji nawozw wielo-
skadnikowych NPK zawierajcych azot, fosfor i potas (tab. 5), wytwarzanych gwnie
w najwikszych krajowych zakadach nawozowych ZCh Police S.A. Jednake w 2009 r. do
tych celw zuyto prawdopodobnie niemal cao importowanych soli. Reszta jest wykorzy-
stywana przez przemys chemiczny do produkcji zwizkw zawierajcych potas, nawozw
dla ogrodnictwa, sadownictwa lub stosowana bezporednio jako nawozy.
Niezalenie od tego jak ksztatowa si bdzie przysze zapotrzebowanie, jego pokrycie
bdzie wymagao importu soli chlorkowych K i K-Mg. Wynika to z faktu, e poznane na
wyniesieniu eby zoa soli polihalitowych K-Mg mog by jedynie rdem siarczanw K
i K-Mg, ktre poszukiwane s na rynkach wiatowych.
SOLE POTASOWE I POTASOWO-MAGNEZOWE 823
Tab. 3. Warto obrotw solami potasowymi w Polsce CN 3104
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 796 1817 2945 12582 36508
Import 506497 486241 663289 1101203 318491
Saldo -505701 -484424 -660344 -1088621 -281983
rdo: GUS
Tab. 4. Wartoci jednostkowe importu soli potasowych do Polski CN 3104
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 579.7 612.1 648.6 1304.9 1530.0
USD/t 180.3 195.3 231.3 572.5 513.8
rdo: GUS
Tab. 5. Produkcja nawozw wieloskadnikowych w Polsce w przeliczeniu
na czysty skadnik PKWiU 20157
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 2143.6 2136.7 2362.2 2077.3 1138.5
zawarto czystego K
2
O 313.1 291.4 351.2 307.8 188.6
rdo: GUS
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Wyrnia si trzy rodzaje z soli potasowych i potasowo-magnezowych: pokadowe,
sfadowane i wysadowe. Najwiksze znaczenie gospodarcze maj zoa pokadowe, mniejsze
sfadowane, a zoa w wysadach s wykorzystywane sporadycznie. czne zasoby wydo-
bywalne soli potasowych i potasowo-magnezowych na wiecie ocenia si na ok. 8.3 mld t
K
2
O. Charakterystyczna jest koncentracja soli potasowych, podobnie jak kamiennych, w po-
tnych basenach sedymentacyjnych rozmieszczonych nierwnomiernie na wiecie. Naj-
wiksze, i zarazem najwaniejsze gospodarczo, s zoa wieku dewoskiego zlokalizowane
w Kanadzie (Basen Elk Point obejmujcy prowincje Saskatchewan, Manitoba i Alberta,
w ktrym zgromadzone jest ponad 50% wiatowych zasobw) i Biaorusi (Depresja Pry-
pecka), oraz zoa wieku permskiego w Rosji (Depresja Przeduralska), Niemczech (Eu-
ropejski Basen Cechsztyski), a take w USA (Basen Delavare). Mniejsze zasoby s
w zoach modszych formacji, np. wieku kredowego (Basen Alagoas w Brazylii) lub trze-
ciorzdowego (np. Basen Alzacki we Francji, Basen Ebro w Hiszpanii, Basen Mioceski
na Ukrainie). Stosunkowo due nagromadzenia soli potasowych wystpuj w niektrych
zamknitych zbiornikach wodnych, np. Morze Martwe (Izrael, Jordania) czy Wielkie So-
ne Jezioro w USA.
Produkcja
wiatowa produkcja soli potasowych w latach 20022005, dziki rosncemu wiatowe-
mu popytowi, wzrastaa rokrocznie, do 32.9 mln t K
2
O w 2005 r. W 2006 r. odnotowano
ok. 10% spadek poday wiatowej, ktry szczeglnie by widoczny u najwikszych wiato-
wych producentw. W 2007 r. odrobiono straty z nadwyk produkcja wiatowa wzrosa
do rekordowej wielkoci 33.6 mln t K
2
O. W 2008 r. nastpia ok. 3% korekta wiatowej po-
day, a w 2009 r. silny spadek a o 25%, zwizany ze znacznym ograniczeniem zapotrzebo-
wania wiatowego rolnictwa na te surowce. Skutkowao to potnym spadkiem produkcji
w wikszoci krajw europejskich i w Kanadzie (rys. 1, tab. 6).
Okoo 3/4 produkcji grniczej stanowi sole chlorkowe, reszt siarczanowe. Liderem
pozostaje Kanada, gwnie najwikszy wiatowy producent PotashCorp. of Saskatchewan
z kopalniami w Rocanville, Lanigan, Allan, Saskatoon i Patience Lake (odzysk z wd)
w Saskatchewan oraz Sussex w New Brunswick, a take Mosaic Company z kopalniami
w Esterhazy (dwie), Colonsay i Belle-Plaine (odzysk z wd) w Saskatchewan oraz Ag-
rium Inc. z kopalni Vanscoy w Saskatchewan. Kolejnymi s: Rosja (JSC Uralkalij w Be-
renikach i JSC Silvinit w Solikamsku), Biaoru (Beraluskalij w Soligorsku) i Niemcy
(K+S Kali GmbH z kopalniami w Zielitz Saksonia Anhalt; Phillipsthal, Heringen
i Neuhof Hesja; Wunstorf Dolna Saksonia; Unterbreizbach Turyngia). cznie
wymienione kraje dostarczay w ostatnich latach do 75% poday wiatowej, przy ogranicze-
niu tego udziau do 65% w 2009 r. (tab. 6). Wanymi producentami s take: Izrael i Jorda-
nia (odzysk z wd Morza Martwego) oraz Chiny (istotny wzrost wydobycia, eksploatacja
w Basenie Qaidam w prowincji Qinghai), USA, Hiszpania i Wielka Brytania (w obu pas-
twach produkcja kontrolowana przez Israel Chemical Ltd.), Brazylia i Chile (tab. 6). We-
dug prognoz zdolnoci produkcyjne soli potasowych na wiecie wzrosn na koniec 2010 r.
do ok. 39 mln t/r K
2
O z obecnych ok. 38 mln t/r K
2
O. W kolejnych latach zdolnoci mog
SOLE POTASOWE I POTASOWO-MAGNEZOWE 825
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
0
5
10
15
20
25
30
35
40
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
mln t K
2
O
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji soli potasowych
Tab. 6. wiatowa produkcja soli potasowych
tys. t K
2
O
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Biaoru 4928 4605 4972 4967 3850
Hiszpania 495 493 503 444 400
Niemcy 3664 3625 3637 3281 2300
Rosja 6266 5724 6373 5935 3600
EUROPA 15792 14874 15915 15031 10550
Brazylia 405 403 471 383
w
400
Chile 547 496
w
515
w
559
w
600
AMERYKA PD. 952 899 986 942 1000
Kanada 10140
w
8518
w
11085
w
10455 6500
USA 1200
w
1100
w
1100
w
1100
w
840
w
9618
w
12185
w
11555
w
7340
Chiny
s
1450 1800
w
2600
w
2750
w
3000
Izrael 2224 2187 2146 2134
w
2100
Jordania 1115
w
1036
w
1096
w
1223
w
1100
AZJA 4789
w
5023
w
5842
w
6107
w
6200
W I A T 32873
w
30414
w
34928
w
33635
w
25090
rdo: MY, CMY, MMAR, WM
jednak wzrosn o dalsze co najmniej kilka mln t/r, m.in. dziki budowie nowych lub roz-
budowie istniejcych kopal i zakadw w Jordanii i Izraelu (solanki z Morza Martwego),
Kongo/Brazzavile (zagospodarowanie zoa Kouiliou), Tajlandii (zagospodarowanie z
Udon Thani South i North), Chinach (prowincja Qinghai), a take w Kanadzie, Rosji,
Biaorusi, Uzbekistanie, Laosie, Chile, Brazylii, czy Argentynie.
Obroty
wiatowe obroty solami potasowymi zmalay o ponad 30% w 2009 r. i byy oceniane na
1617 mln t K
2
O. Najwikszymi eksporterami byy: Kanada spadek do ok. 4 mln t K
2
O,
w tym ok. 2 mln t do USA, a reszt na rynek azjatycki i poudniowoamerykaski; Rosja (po-
niej 3 mln t K
2
O), oraz Biaoru (poniej 3 mln t K
2
O) na rynek azjatycki, europejski i po-
udniowoamerykaski; Niemcy (poniej 2 mln t K
2
O) gwnie na rynek europejski; Izrael
(1.71.8 mln t K
2
O) i Jordania (ok. 1 mln t/r K
2
O) gwnie na rynek azjatycki. Najwaniejszymi
importerami byy: USA(ograniczenie do 2.4 mln t K
2
O w 2009 r.), Brazylia (ok. 3 mln t K
2
O),
Indie (ok. 3 mln t K
2
O) i Chiny (take ok. 3 mln t K
2
O), a zdecydowanie mniejszymi szereg
krajw Azji Poudniowo-Wschodniej, wikszo krajw europejskich, a take RPA.
Zuycie
Sole potasowe w 9095% stosowane s do produkcji nawozw wieloskadnikowych lub
bezporednio jako nawz. Tylko kilka procent zuywa przemys chemiczny do produkcji
zwizkw potasu (chlorek, azotan, wglan, nadmanganian i in.). Wielko zuycia i zapo-
trzebowania soli potasowych zaley od kondycji rolnictwa w poszczeglnych krajach, re-
gionach i w skali wiata. Wida to zwaszcza w ostatnich dwch latach, gdy kryzys ekono-
miczny i wysokie ceny soli potasowych spowodoway drastyczne ograniczenie ich zuycia,
zwaszcza w Europie i Ameryce Pnocnej, w mniejszym stopniu w Chinach i Indiach. Naj-
wikszymi konsumentami wci pozostaj USA, Chiny, Brazylia i Indie, na ktre cznie
przypada ok. 60% wiatowego popytu.
Ceny
Ceny kontraktowe soli potasowych na rynku wiatowym do 2003 r. zmieniay si
w niewielkim zakresie. W 2004 r., w wyniku oywienia wiatowego popytu, nastpi skoko-
wy wzrost cen wszystkich gatunkw soli, kontynuowany do 2006 r. W latach 20072008
wzrost ich cen mia ju charakter gwatowny i trwa do lipca 2008 r., kiedy to osigny
700850 USD/st i utrzymyway si na tym poziomie do drugiej poowy 2009 r. Pod koniec
2009 r. ceny te, wobec potnego spadku zapotrzebowania na sole potasowe, ulegy obnie-
niu o poow (tab. 7). Ceny siarczanu potasu s prawdopodobnie dwu-, trzykrotnie wysze
ni chlorkw w zalenoci od gatunku, ale nie s notowane.
Tab. 7. Ceny soli potasowych
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Chlorek potasu standard
1
139 139 205 700800 390430
Chlorek potasu standard
2
280 290 400 700 820
1
luzem60% K
2
O, fob Saskatchewan, Kanada, USD/st, cena na koniec roku IM
2
60% K
2
O, fob kopalnia USA, USD/t K
2
O, rednioroczna warto sprzeday MY
SL (Chlorek sodu)
Sl (chlorek sodu NaCl) bya i jest jednym z podstawowych surowcw w historii cy-
wilizacji, uytkowanym od trzeciego tysiclecia p.n.e. Podstawowym jej rdem s zoa
pokadowe i wysadowe soli kamiennej, zawierajcej gwnie halit NaCl. Oprcz tych z,
chlorek sodu jest otrzymywany przez ewaporacj (odparowanie) wd sonych jezior, wd
morskich oraz solanek naturalnych i sztucznych, take zasolonych wd kopalnianych.
Przez wieki gwnym zastosowaniem soli byo bezporednie spoycie wraz z pokarmami
oraz konserwacja ywnoci. Dopiero ostatnie dwa stulecia przyniosy zmian w kierunkach
wykorzystywania chlorku sodu, ktry sta si podstawowym surowcem do produkcji sody
kalcynowanej i kaustycznej oraz chloru (por.: SUROWCE SODOWE; GAZY
TECHNICZNE).
wiatowa produkcja soli rozwijaa si bardzo dynamicznie od poowy lat 1990-tych,
osigajc blisko 217 mln t w 2001 r. Po stagnacji w latach 20012002, w okresie 20032006
nastpia odbudowa i dynamiczny rozwj wiatowej poday do 260 mln t, a najwiksze wzro-
sty odnotowano na rynku azjatyckim i europejskim, a zdecydowanie mniejsze na pozostaych.
W 2007 r. dochodzi do ponownego spadku poday wiatowej, lecz w latach 20082009
zwikszono j na wszystkich kontynentach z wyjtkiem Europy, osigajc w skali wiata re-
kordowy poziom ok. 266 mln t. Najwiksze spadki produkcji w ostatnich latach byy wi-
doczne we Francji, Hiszpanii, Meksyku i Australii, a najwiksze wzrosty w Indiach,
Egipcie, Chile i Peru.
W zalenoci od przeznaczenia surowca zrnicowane s wymagania jakociowe, np.
przemys chemiczny wymaga soli o wysokiej czystoci, a przemys spoywczy zainteresowany
jest gatunkami soli o odpowiedniej zawartoci domieszek, tzw. mikroelementw (m.in. zwiz-
kw siarki, jodu sl jodowana, pierwiastkw ladowych czy witamin) oraz o odpowied-
niej wilgotnoci i w opakowaniu.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Polska dysponuje wielkimi zoami soli kamiennej, ktrych udokumentowane zasoby
bilansowe na koniec 2009 r. wynosiy 85365 mln t (BZKiWP, 2010). Zasoby z zagospo-
darowanych stanowiy 14.7% bazy zasobowej kraju. Podstawowe znaczenie gospodarcze
maj zoa formacji cechsztyskiej, wystpujce w formie wysadw w obszarze kujawsko-
-poznaskim (eksploatowane s wysady Gra, Mogilno I i II oraz Kodawa), a w formie
pokadw na Pomorzu i Monoklinie Przedsudeckiej (eksploatowane zoe Sieroszowice,

gdzie sl wystpuje w nadkadzie z rud miedzi). Historyczne s ju zoa okolic Krako-
wa w utworach mioceskich Zapadliska Przedkarpackiego. W rejonie tym znajduj si
kopalnie w Wieliczce, Bochni i Krakowie-Baryczy. Najwikszymi udokumentowanymi ze
z mioceskich s Wojnicz koo Tarnowa oraz Rybnik-ory-Orzesze, ale ich zagospoda-
rowanie w przyszoci jest bardzo mao prawdopodobne.
Wielkim, ale w znikomym stopniu wykorzystywanym rdem NaCl s wody zasolone
zrzucane przez kopalnie wgla kamiennego w GZW i kopalni rud miedzi Rudna koo
Lubina. Jak dotychczas s w bardzo niewielkim stopniu zagospodarowane, a ich zrzut do
ciekw powierzchniowych przynosi szkody rodowisku oraz straty finansowe kopalniom.
Produkcja
W latach 20042006 produkcja czna soli przekraczaa 4.0 mln t/r. W 2007 r. ograni-
czono wydobycie soli kamiennej, a w latach 20082009 solanki, przy czym w 2009 r. po-
nownie zwikszono wydobycie soli kamiennej do ok. 1 mln t (tab. 1, 2). W efekcie krajowa
poda soli nieco wzrosa, ale nie do poziomu z 2006 r. (tab. 2). W strukturze produkcji
udzia soli kamiennej wzrs ponownie do 28%, a reszt stanowia solanka.
Krajowa poda soli w ok. 97% pochodzi z eksploatacji z soli kamiennej. Pozosta
cz stanowi sl uzyskiwana z odsalania wd doowych kopal wgla kamiennego i nie-
czynnych kopal soli kamiennej, a take w minimalnym zakresie z innych rde, np.
tni w Ciechocinku.
Najwikszym producentem soli kamiennej jest Kopalnia Soli Kodawa, gdzie z urob-
ku po prostym wzbogacaniu, otrzymuje si sl kamienn such dla celw spoywczych
i przemysowych. W 2005 r. wydobycie w kopalni przekroczyo 900 tys. t, w kolejnych
trzech latach zmalao do 450 tys. t, natomiast w 2009 r. odnotowano wzrost do 655 tys. t.
Drugim wanym producentem jest ZG Polkowice-Sieroszowice wchodzcy w skad
KGHM Polska Mied S.A. wydobywajcy j z nadkadu zoa Sieroszowice. Produkcja
tego zakadu po osigniciu 392 tys. t w 2006 r. i gwatownym spadku do 110 tys. t
w 2007 r., w latach 20082009 odbudowaa si, osigajc 366 tys. t (tab. 1). W symbolicz-
nych ilociach sl kierowan do bezporedniej konsumpcji dostarcza take Kopalnia Soli
Wieliczka.
828 SL (Chlorek sodu)
Tab. 1. Wydobycie soli kamiennej i solanki w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie 3909 4010 3217 3192 3431
Inowrocawskie Kopalnie
Soli S.A.
2574 2770 2587 2468 2218
Gra 1151 1194 1010 1058 1069
Mogilno I 1423 1576 1577 1410 1149
Investgas S.A. 182 . . 109 192
Mogilno II 182 . . 109 192
Kopalnia Soli Kodawa 907 848 517 448 655
Kodawa 907 848 517 448 655
KGHMPolska Mied S.A. 246 392 113 166 366
Sieroszowice 246 392 113 166 366
rdo: BZKiWP
Solanka, czyli wodny roztwr NaCl, otrzymywany drog ugowania z soli kamiennej,
jest zasadniczym jej surowcem pierwotnym w Polsce. Gwnym dostawc s Inowrocaw-
skie Kopalnie Soli SOLINO S.A. (Grupa ORLEN) dostarczajce ponad 90% soli w solan-
ce (tab. 1). Otworami wiertniczymi z powierzchni ugowane s dwa zoa soli Mogilno I oraz
Gra. Ponadto w wyeksploatowanych kawernach solnych na zou Gra powsta Podziemny
Magazyn Ropy i Paliw (PMRiP), ktry docelowo ma obejmowa 10 kawern o cznej po-
jemno ok. 5 mld m
3
. Polskie Grnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. poprzez swoj
spk Investgas S.A. prowadzi wydobycie ze zoa Mogilno II, ktre ma na celu budow
Kawernowego Podziemnego Magazynu Gazu Ziemnego (KPMG Mogilno). W pierw-
szym etapie budowy wyugowano 10 kawern o cznej pojemnoci 550600 mln m
3
gazu,
a wielko wydobycia zwizana jest z intensywnoci prowadzonych prac.
Region poudniowy Wieliczka-Bochnia z mioceskimi zoami soli kamiennej bdcy
kolebk polskiego grnictwa solnego od okoo 1000 lat, ma ju znaczenie tylko historyczne.
Z istniejcych na tym obszarze najstarszych polskich szybowych Kopal Soli Wieliczka
i Bochnia, wydzielono czci zabytkowe, ktre peni funkcje rehabilitacyjno-muzealn.
Dodatkowo w Kopalni Wieliczka, w celu zabezpieczenia zabytkowych wyrobisk, ujmowa-
ne s sone wody z wyciekw, z ktrych produkuje si do 23 tys. t/r soli warzonej.
Poza samodzielnymi zoami soli kamiennej rdem chlorku sodu s zmineralizowane
wody podziemne kopal wgla kamiennego GZW. Stanowi bardzo trudny problem, bo-
wiem zrzucane do ciekw powierzchniowych spowodoway stan katastrofy ekologicznej
w zlewni grnej Wisy i Odry. Pierwsz instalacj w zakresie ich utylizacji bya oddana do
uytku w 1975 r. instalacja Dbiesko I o zdolnoci produkcyjnej ok. 45 tys. t/r soli wa-
rzonej. W latach 19941995 wybudowano kolejn instalacj Dbiesko II o zdolnoci
ok. 110 tys. t/r. Od 1999 r. instalacje wchodz w skad Zakadu Odsalania Dbiesko
Sp. z o.o. (Kompania Wglowa S.A.), a produkcja soli warzonej ksztatuje si w granicach
8292 tys. t/r w ostatnich latach.
Sl warzona uzyskiwana jest w Polsce wycznie z solanek pochodzcych z wydobycia
i sonych wd kopalnianych. Najwiksze znaczenie ma warzelnia w Janikowie (Soda Pol-
SL (Chlorek sodu) 829
Tab. 2. Gospodarka sol w Polsce CN 2501, PKWiU 08931000, 10843000
tys. t NaCl
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 4013.1 4029.0 3521.9 3401.3 3532.1
sl kamienna
PKWiU0893100001,1084300001
1123.2 1129.9 591.2 618.1 998.7
solanka
PKWiU0893100003
2889.9 2899.1 2930.7 2783.2 2533.4
sl warzona
1
PKWiU0893100002,
PKWiU1084300002
695.1 702.2 677.6 622.4 669.3
sl wypadowa (strcana)
2
PKWiU0893100004
118.7 106.1 108.1 84.2 94.1
Import 378.1 586.1 313.3 357.3 483.3
Eksport 495.5 492.9 346.9 368.7 510.5
Zuyciep 3895.7 4122.2 3488.3 3389.9 3504.9
1
produkowana z solanki i wd kopalnianych
2
produkowana z solanki
rdo: GUS
ska Ciech Sp. z o.o. dawne JZS Janikosoda S.A.) produkujca do 600 tys. t/r soli wa-
rzonej prniowej o czystoci 99.8% NaCl. Pozosta ilo dostarczaj warzelnie w Wielicz-
ce i Dbiesku. Sl wypadowa (strcana) odzyskiwana jest z roztworw poprodukcyjnych
zakadw przetwarzajcych solank na inne produkty. W tym wypadku najwiksze znacze-
nie ma instalacja w ZA Anwil S.A. we Wocawku. czna krajowa poda soli warzonej
i wypadowej osigna 763 tys. t w 2009 r. (tab. 2), z czego 279 tys. t stanowia sl warzona
do celw spoywczych.
Obroty
Polska tradycyjnie eksportuje sl kamienn i warzon na rynek europejski. Od 2002 r. eks-
port wzrasta osigajc w latach 20052006 ok. 490 tys. t/r. W latach 20072008, prawdopodob-
nie z powodu agodnych zim, ograniczyo zakupy dwch najwikszych odbiorcw, Czechy
i Niemcy, co w konsekwencji spowodowao spadek eksportu o 25% (tab. 3), a udzia dostaw na
te dwa rynki zmala z 90% do 76%. Z kolei w 2009 r. sytuacja bya odwrotna, eksport przekro-
czy 500 tys. t, Czechy, Niemcy i Sowacja zwikszyy zakupy, a dostawy na te rynki osigny
85% eksportu. Z podobnych przyczyn w latach 20072008 Polska zredukowaa zakupy z kie-
runku wschodniego. Dotyczyo to gwnie Ukrainy i Biaorusi, gdzie zakupiono cznie o po-
ow mniej soli niskich gatunkw, przeznaczanych dla drogownictwa. W 2009 r. odbudowano
z nadwyk zakupy na Biaorusi oraz nieznacznie zwikszono na Ukrainie i w Niemczech,
a import przekroczy 480 tys. t (tab. 4). Polska tradycyjnie jest eksporterem netto soli, cho
w 2006 r. po raz pierwszy w powojennej historii zostaa chwilowo importerem netto soli,
a w kolejnych latach rnica pomidzy eksportem i importem si zmniejszya.
Saldo obrotw sol i czystym chlorkiem sodujest tradycyjnie dodatnie. W latach 2003
2004 kwota nadwyki przekraczaa 60 mln PLN, lecz od 2005 r. malaa osigajc 36 mln
Tab. 3. Kierunki eksportu soli i czystego chlorku sodu z Polski CN 2501
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 495 493 347 369 510
Austria 0 1 1 1 7
Belgia 12 18 22 23 22
Czechy 311 313 191 186 235
Finlandia 5 4 5 3 3
Francja 8 8 10 8 9
Holandia 1 1 5 10 2
Litwa 1 1 3 7 7
otwa 0 1 2 2 2
Niemcy 127 113 75 93 142
Norwegia 1 1 1 1 1
Rumunia 0 2 2 3 3
Sowacja 13 12 12 11 54
Szwecja 8 10 9 11 12
Wgry 4 3 4 4 5
Inne 4 5 5 6 6
rdo: GUS
PLN w 2008 r. W 2009 r. powrcia do stanu poprzedniego (tab. 5), czego generaln przy-
czyn s due korzystne rnice pomidzy cenami uzyskiwanymi w eksporcie i w imporcie
soli (tab. 6).
Zuycie
Gwnymi uytkownikami solanki s zakady sodowe i inne zakady chemiczne. W 2009 r.,
ok. 58% uzyskanej solanki zuyto do produkcji sody kalcynowanej, ok. 23% do produkcji
soli warzonej, a pozostae 19% do produkcji zwizkw chemicznych, w tym gwnie do
wytwarzania chloru i sody kaustycznej. Najwiksze iloci zuywane s przez Soda Polska
Ciech Sp. z o.o. (powstaa przez poczenie JZS Janikosoda S.A. z IZCh Soda-Mtwy
S.A.) w Janikowie (ok. 1150 tys. t NaCl, gwnie do produkcji sody kalcynowanej i soli wa-
Tab. 4. Kierunki importu soli i czystego chlorku sodu do Polski CN 2501
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 378 586 313 357 483
Biaoru 147 165 102 122 228
Brazylia 32 0
Niemcy 28 57 85 88 96
Sowacja 0 1 2 4 5
Ukraina 200 329 121 140 151
Inne 3 2 3 3 3
rdo: GUS
Tab. 5. Warto obrotw sol i czystym chlorkiem sodu w Polsce CN 2501
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 89105 95334 81946 81833 122683
Import 38890 59775 43026 45555 60619
Saldo +50215 +35559 +38920 +36278 +62064
rdo: GUS
Tab. 6. Wartoci jednostkowe obrotw sol i czystym chlorkiem sodu
w Polsce CN 2501
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 102.9 102.0 137.3 127.5 125.4
USD/t 31.9 32.6 49.7 51.6 40.8
PLN/t 179.8 193.4 236.2 222.0 240.3
USD/t 55.6 61.4 84.8 93.3 78.2
rdo: GUS
rzonej) i w Inowrocawiu-Mtwach (ok. 900 tys. t NaCl, gwnie do produkcji sody kalcy-
nowanej). Zdecydowanie mniejsze iloci zuywane byy w: ZA Anwil S.A. we Wocawku
(do 300 tys. t/r NaCl, do produkcji chloru i sody kaustycznej, zwizkw chemicznych, do-
datkowo odzyskuje si sl wypadow), i w ZCh Zachem S.A. w Bydgoszczy (Grupa
Ciech, do 100 tys. t/r, do produkcji chloru i sody kaustycznej oraz zwizkw chemicznych
(por.: SUROWCE SODOWE).
Sl kamienna i sl warzona s przewanie bezporednio spoywane przez ludzi i zwie-
rzta, uywane do konserwowania ywnoci, a take znajduj inne zastosowania w przemy-
le spoywczym i rolniczym. Dodatkowo, znaczce ich iloci wykorzystywane s w przemy-
le chemicznym, m.in. do produkcji chloru i sody kaustycznej (PCC Rokita S.A. w Brzegu
Dolnym, ZA Tarnw S.A. w Tarnowie), kwasu solnego itp., a w mniejszych ilociach
w przemyle rafineryjnym, tekstylnym, garbarskim, barwnikarskim i innych. Jednak w latach
20042006 i w roku 2009, ze wzgldu na warunki klimatyczne (dugie zimy) panujce
w kraju, gwnym ich uytkownikiem byo drogownictwo, ktre stosowao sl do zimowe-
go utrzymania drg.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zasadniczym rdem soli s zoa pokadowe i wysadowe soli kamiennej, zawierajcej
gwnie halit NaCl. Oprcz tych z, chlorek sodu jest otrzymywany przez ewaporacj
(odparowanie) wd sonych jezior, wd morskich oraz solanek naturalnych i sztucznych,
take zasolonych wd kopalnianych. Zasoby soli kamiennej na wiecie s ogromne, lecz
rozmieszczone nierwnomiernie. Wikszo z soli kamiennej jest wieku permskiego
(Europejski Basen Cechsztyski w Polsce, Niemczech, Danii, Holandii, Wielkiej Brytanii,
Depresja Przeduralska w Rosji), triasowego (Basen Akwitaski we Francji), jurajskiego
(np. zoa nad Zatok Meksykask w USA) oraz trzeciorzdowego (np. Basen Alzacki
we Francji, Basen Ebro w Hiszpanii, Basen Mioceski wzdu brzegu Karpat w Polsce,
Ukrainie i Rumunii). Niewyczerpywalne s zasoby chlorku sodu w wodzie morskiej.
Produkcja
Produkcja chlorku sodu (NaCl) w postaci soli kamiennej, solanki i ewaporatw ma miej-
sce w ponad stu krajach, gwnie na ich potrzeby wewntrzne. Po spadku do ok. 182 mln t/r
na pocztku lat 1990-tych, wzrosa ona do rekordowych 217 mln t w 2001 r. (rys. 1).
W 2002 r. ograniczenie jej poday na rynkach obu Ameryk powoduje spadek do 209 mln t.
Jednak w latach 20032006 nastpia szybka odbudowa i dynamiczny wzrost produkcji
wiatowej do okoo 260 mln t, w kolejnym ograniczono produkcj na wszystkich kontynen-
tach z wyjtkiem Azji, a w latach 20082009 zwikszono na wszystkich kontynentach
z wyjtkiem Europy, osigajc w skali wiata rekordowy poziom ok. 266 mln t (tab. 7). Od
2005 r. najwikszy udzia w wiatowej poday maj kraje azjatyckie, dostarczajce ok. 37%
produkcji wiatowej, w tym Chiny (22%), najwikszy wiatowy producent, ktre jednak
ostatnio wyhamoway dynamiczny rozwj. Nastpne s kraje Ameryki Pn. i r. cznie
ok. 26% (w tym USA17%) i europejskie ok. 23%. Poza Stanami Zjednoczonymi i Chi-
nami, innymi wielkimi producentami pozostaj Indie, Kanada, Niemcy i Australia. Na te
sze pastw przypada cznie okoo 64% wiatowej poday soli. Do grona duych zaliczy
mona rwnie: Meksyk, Brazyli, Chile, Holandi, Francj, Wielk Brytani, Ukrain, Hisz-
pani i Polsk. Wrd firm w Ameryce duymi producentami soli s: Cargill Inc., Morton
Inc. (K+S Group), North American Salt Co. (Compass Minerals Group), American
Rock Salt Co. (USA); The Canadian Salt Co., Sifto Canada Inc. (Compass Minerals
Group Kanada); Exportadora del Sal, Industria del Alcali i Quimica del Rey (Mek-
syk); Frota Oceanica Brasileira SA i Minerao e Quimica do Nordeste SA (Brazylia);
Salinas de Punta de Lobos SA (K+S Group) (Chile). W Chinach gwnymi producentami
s: China National Salt Industry Corp., Inner Mongolia Lantai Industrial Co., Shandong
Haihua Group Co., Yunnan Salt & Salt Chemical Co., Jiangsu Salt Industry Corp., Hebei
Nanpu Saltworks, Tianjin Changlu Tanggu Saltworks i kilkudziesiciu innych, natomiast
w Indiach szereg maych firm pastwowych i prywatnych. W Australii s to: Dampier Salt
Ltd. i Onslow Salt, a w Europie: European Salt Co. (K+S Group) i Sdsalz GmbH (Niem-
cy), Compagnie des Salinas du Midi et des Salines de lEst (Francja), Imperial Chemical
Industries plc i Irish Salt Mining and Exploration Co. (Wielka Brytania), Akzo Salt and
Basic Chemicals BV(Holandia) oraz Sta Italiana Sali Alcalini S.p.A. (Wochy).
wiatowa produkcja chlorku sodu jest bardzo rozproszona, jednak podobnie jak w przy-
padku innych surowcw widoczna jest coraz wiksza koncentracja u pojedynczych produ-
centw. Szacuje si, e cznie ok. 4045% poday globalnej kontrolowane jest przez
10 najwikszych producentw, tj.: China National Salt Ind. (Chiny), K+S Group (Niem-
cy), Cargill Group (USA), Compass Minerals Group (USA), Morton Salt (USA), Ca-
nadian Salt Company (Kanada), Dampier Salt (Australia), Artyomsol (Ukraina), Expor-
tadora del Sal (Meksyk) i Salins Group (Francja).
Europa
b. ZSRR
Azja Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
50
100
150
200
250
300
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
mln t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji soli
Tab. 7. wiatowa produkcja soli
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Albania 47
w
47 47 47 47
Armenia 35 37 35 37 29
Austria 773 765 737 867 1035
Azerbejdan 11 12 7 8 5
Biaoru 1840 2076 1665 1867 2089
Bugaria
s
1900 2000 2000 2100 1300
Chorwacja 37 30 33 55
w
57
Czarnogra 15 15 20 25 17
Dania
s
610 600 600 600 600
Francja 6730 9371 6140 6100s 6100
Grecja 198 200 212 220
w
189
Gruzja
s
30 30 30 30 30
Hiszpania 4400
w
4431
w
4144
w
4303
w
3554
Holandia
s
6155 6056 6177 6200 5967
Islandia
s
5 5 5 5 5
Niemcy 16713
w
17470 13397
w
13841 16872
Polska 4013 4029 3522 3401 3532
Portugalia 690 663 655 676
w
649
Rosja
s
2700 2900 2200 1800
w
1600
Rumunia 2443 2621 2475 2527 2500
Serbia 30 30 30 30 29
Sowacja 105 123 117 110 41
Sowenia 1 2 3 1 3
Szwajcaria 539 525 353 368
w
554
Ukraina
s
4811 5996 5548 4425 5395
Wielka Brytania
s
5800 5800 5800 5800 5800
Wochy
s
3476 2824 2214 2334 3471
EUROPA 64500
w
69074
w
58669
w
58315
w
62026
Algieria 197 260 183 201 269
Angola
s
30 35 35 35 35
Benin
s
15
w
15
w
15
w
15
w
15
Botswana 244 152 166 171 241
Burkina Faso
s
5 5 5 5 5
Dibuti 53 78 98 118 118
Egipt 1200 1200 1214
w
1879
w
2952
Erytrea 6 10 8 26 26
Etiopia 87 218 220 62
w
112
Ghana
s
250 250 250 239
w
250
Gwinea
s
15 15 15 15 15
Kenia 27 35 12 24 24
Libia
s
40 40 40 40 40
Madagaskar
s
65 70 70 70 70
Mali
s
6 6 6 6 6
Maroko 351 320 216 219 310
Mauritius 8 7 7 5 2
Mozambik
s
80 80 80 80 80
Namibia 573 604 811 732
w
700
Niger
s
1 1 1 1 1
RPA 399 465 407
w
416 408
Senegal
s
134 199 212 241 223
Sudan 30 12 23 11
w
36
Tanzania 52 35 35 26 27
Tunezja 1132
w
1127 933 1064 1260
Uganda
s
1 1
AFRYKA 5001
w
5240
w
5062
w
5701
w
7225
Argentyna 1846 1918 2358 1681
w
1478
Brazylia 7079 6745 6986
w
6800
w
6800
Chile 6068 4580 4404 6431 8382
Ekwador
s
75 75 75 75 75
Kolumbia 661
w
638
w
576
w
632
w
612
Peru 438
w
972
w
1185 1276 1568
Wenezuela
s
350 350 350 350 350
AMERYKA PD. 16517
w
15278
w
15934
w
17245
w
19265
Bahama 1470
w
1152 882
w
1024
w
1000
Dominikana
s
50 50 50 50 50
Gwadelupa
s
49 49 49 49 49
Gwatemala
s
60 50 50 50 50
Honduras
s
40 40 40 40 40
Jamajka
s
19 19 19 19 19
Kanada 13463 14389 11970
w
14224
w
14567
Kostaryka
s
20 20 20 20 20
Kuba 173
w
198 180 152 162
Martynika
s
200 200 200 200 200
Meksyk 9508 8371
w
8032 8809 7445
Nikaragua
s
30 30 30 30 30
Panama 19
w
19
w
20
w
21
w
20
Salwador 31
w
30 30 30 30
USA 45155 44355 44555 47255 46000
w
68972
w
66127
w
71973
w
69682
Afganistan
s
12 12 12 146
w
164
w
1600
w
1600
Bangladesz
s
350 350 360
w
360
w
360
Birma
s
117 84 61
w
101
w
127
Chiny 46611 56631 59755 59528 58451
Filipiny 421 418
w
438 510 516
Indie 18969
w
17899 17845 19151 23951
Indonezja
s
680 680 700 700 700
Irak 50
w
50
w
153
w
109
w
113
Obroty
W obrocie midzynarodowym znajduje si 1520% produkowanej soli. Powizania
handlowe determinuje koszt transportu, a wikszo mniejszych transakcji prowadzona jest
midzy ssiadujcymi krajami na zasadzie sprzeday nadwyek towarowych. Mona jednak
szacowa, e 4050% wiatowych obrotw realizowane jest drog morsk. Najwikszymi
eksporterami s Australia (11 mln t w 2009 r.) i Meksyk (6.3 mln t) na rynek wschodnio-
azjatycki, europejski i amerykaski. Okoo 56 mln t/r sprzedaj Kanada i Chile, gwnie
do USA, innych krajw Ameryki Pd. i Azji, natomiast 34 mln t/r Niemcy i Holandia na
rynek europejski. Najwikszymi importerami wiatowymi s Stany Zjednoczone (w ostat-
nim roku 12 mln t) i Japonia (ok. 9 mln t). Tajwan, Korea Pd., Chiny i Indonezja importuj
po 1.53.0 mln t/r. soli.
Zuycie
Wspczenie sl (chlorek sodu NaCl) znajduje liczne zastosowania, jednak najwaniej-
szym jej uytkownikiem jest przemys chemiczny, stosujcy j gwnie do produkcji chloru,
sody kaustycznej (wodorotlenku sodu) i sody kalcynowanej (wglanu sodu) oraz w zdecydo-
wanie mniejszych ilociach: kwasu solnego, chlorkw i innych zwizkw chemicznych. Sza-
Iran 2032 2618 2535 2158
w
2200
Izrael 406 434 400 421 357
Japonia 1227 1166 1138
w
1132
w
1095
Jemen 50 53 61 69 80
Jordania 29 29 17 25 3
Kamboda 91
w
59
w
77
w
78
w
30
Kazachstan 179 417 228 504
w
223
Korea Pd. 379 286 250 385 382
KRL-D
s
500 500 500 500 500
Kuwejt
s
50 50 50 50 50
Laos 34 35 9 1 1
Liban
s
4 4 4 4 4
Oman
s
11 26
w
10 11
w
31
Pakistan 1662 1874 1883 1859 1860
Sri Lanka
s
85 88 70 66
w
62
Syria 110 133 81 89 78
Tadykistan 66
w
52
w
47
w
47
w
51
Tajlandia 1174 1108 1235 1311 1300
Tajwan 114
w
108
w
108
w
118
w
172
Turcja 1726 1700 1886 1868 1800
Turkmenistan
s
215 215 215 215 215
Wietnam
s
898 842 857 847 850
AZJA 79990
w
89673
w
92492
w
93963
w
97326
Australia 12444
w
11424
w
10855 11160 10316
Nowa Zelandia
s
110 83 102 67 67
OCEANIA 12554
w
11507
w
10957
w
11227
w
10383
W I A T 248849
w
259744
w
249241
w
258424
w
265907
rdo: MY, MMAR, WM, CIM
cuje si, e w skali wiata przemys chemiczny zuywa na te cele 6065% produkowanej soli
w rnej postaci, przy czym dominujca forma to sl w solance. 1520% soli przeznaczane
jest na szeroko rozumiane cele spoywcze, obejmujce bezporedni konsumpcj przez
czowieka, konserwacj ywnoci oraz zastosowania rolnicze. W tych celach stosuje si
przede wszystkim sl w postaci staej, gwnie sl warzon, ale rwnie sl kamienn.
W niektrych krajach, gwnie europejskich (w tym rwnie w Polsce) i pnocnoamery-
kaskich, due iloci soli zuywane s do przeciwdziaania gooledzi, czyli tzw. zimowego
utrzymania drg. Na ten cel w skali wiata przeznacza si 1015% soli, przy czym jest to
gwnie sl staa uzupeniona o rodki przeciwdziaajce zbrylaniu. Do 5% produkowanej
soli w rnej postaci jest wykorzystywane w przemyle rafineryjnym, papierniczym, farma-
ceutycznym i innych.
Ceny
Na rynku wiatowym nie s prowadzone notowania cen soli. Podawane s jedynie ceny
producentw bd transakcyjne (tab. 8). Generalnie zwykuj one w okresach zwikszone-
go zapotrzebowania, gwnie przemysu chemicznego, ale rwnie np. drogownictwa. Takie
sytuacje miay miejsce m.in. w latach 20072009 (wszystkie gatunki) na rynku ameryka-
skim. W przypadku soli warzonej, ktrej cena wzrastaa rokrocznie, niebagatelne znaczenie
ma rwnie wzrost cen energii potrzebnej do jej produkcji.
Tab. 8. Ceny soli (chlorku sodu)
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Sl kamienna mielona
1
2030 2030 2030 2030 .
Sl w solance
2
7.03 6.99 7.11 7.99 7.85
Sl kamienna
3
25.84 24.98 27.84 31.39 36.08
Sl warzona prniowa
3
130.75 145.90 154.95 158.59 178.67
1
partie 1520 t, delivered Wielka Brytania, GBP/t, rednia cena na koniec roku IM
2
luzemfob zakad USA, USD/t, rednioroczna warto sprzeday MY
3
luzem, pakowana, na paletach fob zakad USA, cena jw.
SREBRO
Srebro (Ag) znane jest czowiekowi od czasw prehistorycznych i uywane byo w ju-
bilerstwie oraz jako nonik wartoci, np. w formie monet ze srebra lub jego stopw. Ta
ostatnia funkcja bya szczeglnie istotna w redniowieczu, lecz stracia na znaczeniu po od-
kryciu Ameryki, gdy do Europy napyny ogromne iloci srebra z tego kontynentu. Rozwi-
ny si natomiast zastosowania przemysowe tego metalu: pocztkowo w przemyle foto-
graficznym, a obecnie przede wszystkim w przemyle elektrycznym i elektronicznym. Jubi-
lerstwo pozostaje innym wanym konsumentem tego metalu.
Wikszo poday srebra na rynku wiatowym pochodzi z jego produkcji grniczej,
przy czym tylko ok. 30% dostarczaj samodzielne zoa rud srebra, a ok. 70% zoa rud in-
nych metali, gdzie srebro jest skadnikiem towarzyszcym. czna poda srebra na rynku
wiatowym osigna w 2005 r. rekordowy poziom 28.8 tys. t, lecz w okresie 20062009
ulega ograniczeniu o 4% do 27.6 tys. t w 2009 r. Okoo 80% srebra pochodzio z produkcji
grniczej, 18% ze zomw i innych odpadw srebrononych, a 2% ze sprzeday rezerw pa-
stwowych. Ograniczenie wyprzeday srebra z rezerw pastwowych, powany wzrost popytu
ze strony przemysu elektronicznego, a w ostatnim czasie w szczeglnoci wzrost popytu in-
westycyjnego spowodoway spektakularny, ponad trzykrotny wzrost jego cen na rynku
wiatowym do pierwszej poowy 2008 r. Druga poowa 2008 r. przyniosa ich ograniczenie
o ponad 30% wobec istotnego ograniczenia popytu przemysu, ale rosncy popyt inwestycyj-
ny doprowadzi do ponownego wzrostu cen srebra do 1719 USD/oz pod koniec 2009 r.
W obrocie rynkowym czyste srebro rafinowane elektrolitycznie (czystoci 99.999.99%
Ag) wystpuje w formie sztabek wytwarzanych przez kilkadziesit certyfikowanych wy-
twrni na caym wiecie, niekiedy take w formie granulek tej samej czystoci. Przedmio-
tem obrotu s take pierwotne i wtrne surowce srebronone, takie jak koncentraty rud
srebra, szlamy anodowe, metal Dorea, srebronone odpady fotograficzne, a take
zwizki srebra przede wszystkim azotan srebra.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Koncentracje srebra znane s w Polsce przede wszystkim w zoach rud miedzi na Mo-
noklinie Przedsudeckiej, ktre zawieraj 4080 g Ag/t rudy (rednio ok. 57 g Ag/t). Jego
nonikami s gwnie siarczki miedzi bornit lub chalkopiryt, w mniejszym stopniu mi-
neray wasne srebra jak stromeyeryt, tennantyt czy srebro rodzime. Znacznie mniejsze zna-
czenie maj obecnie tradycyjne rda srebra, jakimi s zoa rud Zn-Pb regionu lsko-

-krakowskiego. Tu srebro koncentruje si gwnie w galenie i sfalerycie, a jego przecitne
zawartoci wynosz poniej 10 g/t rudy. czne zasoby srebra w zoach rud miedzi wyno-
siy 102869 t, w tym 83890 t w zasobach przemysowych tych z (wedug stanu na
31.12.2009 r.), natomiast w zoach rud Zn-Pb zaledwie 1030 t (BZKiWP, 2010).
Produkcja
Srebro wystpujce w eksploatowanych przez KGHM Polska Mied S.A. rudach
miedzi, gwnie w formie domieszek w mineraach miedziowych, przechodzi wraz z nimi
do koncentratw, gdzie jego zawarto osiga 4001000 g/t. czna ilo srebra w koncen-
tratach miedzi osigna rekordow wielko 1373 t w 2004 r., przy redukcji do okoo
1200 t/r w kolejnych latach (tab. 1). Przetwrstwo metalurgiczne tych koncentratw, a nastp-
nie elektrorafinacja miedzi anodowej sprawiaj, e otrzymywane s srebronone szlamy
anodowe, zawierajce 3550% Ag. S one praktycznie w caoci przetwarzane w Wydziale
Metali Szlachetnych przy HM Gogw o zdolnoci produkcyjnej okoo 1400 t/r Ag. Sre-
bro odzyskiwane jest na pierwszym etapie przetwrstwa szlamw metod elektrorafinacji. Po
dalszej obrbce otrzymywane jest srebro rafinowane wysokiej czystoci (min. 99.99% Ag),
gwnie w formie granulek, czciowo take sztabek. S one oznaczane mark KGHM-HG
i posiadaj certyfikat Good Delivery nadany przez London Bullion Market Associa-
tion. Produkcja srebra w WMS HM Gogw osigna w 2004 r. rekordow wielko
1344 t, przy obnieniu do 1193 t w 2008 r. W 2009 r. wyniosa 1203 t (tab. 1).
Niewielkie iloci srebra rafinowanego s pozyskiwane przez Mennic Pastwow S.A.
(ze srebrononych zomw przemysowych) oraz Instytut Metali Nieelaznych w Gliwicach
(z rnego rodzaju odpadw z hutnictwa miedziowego, gdzie srebro wystpuje w niewielkich
ilociach). Do 2005 r. znaczcym producentem srebra rafinowanego by Ag-Tech Sp. z o.o.
w Katowicach, prowadzcy produkcj na bazie srebra Dorea (2040 t/r), dostarczanego
przez Hut Cynku Miasteczko lskie. Produkcja srebra rafinowanego poza WMS HM
Gogw w roku 2004 osigna 75 t, a nastpnie zostaa ograniczona do zaledwie 18 t
w 2009 r. czna produkcja srebra rafinowanego w Polsce wzrosa do 1419 t w 2004 r., przy
redukcji do 1221 t w 2008 i 2009 r. (tab. 1). Jest to gwnie konsekwencj spadku zawartoci
srebra w rudach miedzi eksploatowanych przez KGHM Polska Mied S.A.
840 SREBRO
Tab. 1. Gospodarka surowcami srebra w Polsce
t Ag
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Srebronone koncentraty rud
miedzi PKWiU0729110001
Produkcja = Zuycie
p
1263 1266 1199 1161 1207
Srebro metaliczne
PKWiU24411030, CN7106 91
Produkcja 1293 1270 1244 1221 1221
wtymKGHM 1244 1242 1215 1193 1203
Import 1 0 3 5 47
Eksport 1162 1145 1119 1078 1171
Zuycie
p
132 125 128 148 97
rdo: GUS, W
Obroty
Polska, a dokadnie rzecz ujmujc KGHM Polska Mied S.A., jest najwikszym
producentem srebra w Europie, bdc take najwaniejszym dostawc netto tego metalu na
rynki zachodnioeuropejskie (tab. 2). Certyfikat jakoci Good Delivery posiadaj zarwno
sztabki wytwarzane przez WMS HM Gogw (z London Bullion Market i London
Metal Exchange), jak i granulki (z London Metal Exchange). W ostatnich latach maleje
jednak eksport srebra na te giedy, a rozwija si do takich krajw jak Niemcy, Belgia, USA,
okresowo take do innych krajw. Udzia granulek srebra w eksporcie wynosi obecnie
okoo 80%, a sztabek srebra kierowanych wycznie do obrotu giedowego okoo
20%. Dane o strukturze geograficznej eksportu srebra metalicznego z Polski byy w latach
20052006 utajnione przez GUS z powodu tajemnicy statystycznej (tab. 2).
Import srebra rafinowanego do Polski jest zwykle niewielki, nie przekraczajc 1 t/r.
W ostatnich trzech latach wyranie wzrs do ok. 47 t w 2009 r., pochodzc gwnie z Nie-
miec i Woch (tab. 1).
Saldo obrotw srebrem metalicznym jest wysoce pozytywne. W 2009 r., wobec wyso-
kich cen srebra na rynku wiatowym, osigno rekordow warto 1613 mln PLN (tab. 3).
Eksport srebra ma znaczcy udzia w cznej wartoci polskiego eksportu.
Wartoci jednostkowe eksportu srebra metalicznego, wyraone w USD/t, w ostatnich
piciu latach wzrosy niemal dwukrotnie, co byo zgodne z ksztatowaniem si cen tego me-
talu na rynku wiatowym (tab. 4 i 6).
SREBRO 841
Tab. 2. Kierunki eksportu srebra metalicznego z Polski CN 7106 91
t Ag
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 1162 1145 1119 1078 1171
Belgia . . 340 304 200
Chiny . . 10
Estonia . . 20
Indie . . 10
Niemcy . . 139 129 120
Szwajcaria . . 10
Tajlandia . . 20
USA . . 20 40 20
Wielka Brytania . . 581 580 800
Pozostae . . 9 5 11
rdo: GUS
Tab. 3. Warto obrotw srebrem metalicznym w Polsce CN 7106 91
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 875735 1166451 1328293 1270542 1684407
Import 5366 6593 3539 5597 71590
Saldo +870369 +1159858 +1324754 +1264945 +1612817
rdo: GUS
Zuycie
Trudno okreli rzeczywisty poziom uytkowania srebra w Polsce, brak bowiem da-
nych o wielkoci odzysku srebra ze zomw, poziomie zapasw u producentw i uytkow-
nikw itp. Przyczynia si do tego take due rozproszenie uytkownikw srebra, szczegl-
nie w sektorze jubilerskim. Zuycie pozorne srebra, okrelane niemal wycznie tylko w od-
niesieniu do produkcji srebra ze rde pierwotnych, w ostatnich latach miecio si zwykle
w przedziale 97148 t/r (tab. 1). W cznym zuyciu srebra ze rde pierwotnych, 2540 t/r
stanowi zuycie przemysowe, a ponad 100 t/r zuycie srebra do celw jubilerskich, a take
do produkcji wyrobw stoowych srebrnych i platerowanych srebrem. Sporadycznie Men-
nica Pastwowa S.A. bije srebrne monety okolicznociowe. Wrd zastosowa przemyso-
wych najwiksze znaczenie ma produkcja wyrobw walcowanych i cignionych ze srebra
i jego stopw, cho ostatnio uytkowano je take do produkcji rnego rodzaju katalizatorw.
Stosunkowo may jest udzia przemysu fotograficznego, a take elektronicznego (m.in. brak
krajowej produkcji elementw skadowych komputerw czy telefonw komrkowych). Rze-
czywisty poziom zuycia srebra, uwzgldniajcy m.in. jego pozyskiwanie ze zomw jubiler-
skich i platerowanych, jest by moe nawet dwu-, trzykrotnie wyszy (300500 t/r), a w zwiz-
ku z tym udzia brany jubilerskiej i wyrobw platerowanych w cznym krajowym zuyciu
srebra moe przekracza nawet 90%.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Ponad 70% zasobw srebra znajduje si w zoach rud innych metali, gdzie wystpuje
ono w formie domieszek izomorficznych w mineraach innych metali lub wrostkw minera-
w wasnych srebra, a pozyskiwane jest ubocznie najczciej na etapie przerobu Ag-nonych
odpadw powstajcych przy produkcji metalu gwnego. Tylko niespena 30% srebra znaj-
duje si w zoach samodzielnych rud srebra. Najwiksze znaczenie maj zoa hydroter-
malne yowe lub metasomatyczne, ktrych udzia w wiatowych zasobach siga 30%. S
to zwykle zoa rud Zn-Pb lub Au z domieszk Ag, cho w tej grupie spotyka si te liczne
zoa ze srebrem jako metalem gwnym, m.in. w Meksyku (np. Fresnillo, Zacatecas, Real
de Angeles), USA (np. region Coeur dAlene) czy Peru (np. Yanacocha, Uchucchacua).
Wanymi rdami s take zoa masywnych siarczkw Cu i/lub Zn (np. Red Dog na
Alasce, Neves Corvo w Portugalii), zoa porfirowe rud Cu i Cu-Mo (np. Bingham, Mo-
renci w USA, Cuajone w Peru, Chuquicamata w Chile), zoa stratoidalne rud Cu (np.
region LGOM w Polsce, Copperbelt na granicy Zambii i Konga) oraz zoa zmetamorfi-
zowane rud Zn-Pb (np. Boliden w Szwecji, Broken Hill w Australii).
842 SREBRO
Tab. 4. Wartoci jednostkowe eksportu srebra metalicznego z Polski
CN 7106 91
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 753645 1018734 1187337 1179093 1438633
USD/t 233268 324306 424499 497928 462415
rdo: GUS
czne wiatowe zasoby srebra ocenia si obecnie na co najmniej 545 tys. t. Okoo
22% zasobw znajduje si w Peru, okoo 19% w Polsce, po okoo 13% w Chile i Australii,
ok. 8% w Chinach, ok. 7% w Meksyku, 5% w USA, 4% w Boliwii, a pozostae 9% w kil-
kudziesiciu innych krajach.
Wanym rdem wtrnym srebra jest jego zom pozyskiwany zarwno z wyrobw ju-
bilerskich i monet, jak i z wyrobw przemysowych takich jak zuyte katalizatory, sprzt
elektroniczny itp., a take inne odpady srebronone pochodzce gwnie z przemysu foto-
graficznego. Do rde tych zaliczy naley take rezerwy pastwowe.
Produkcja
czna poda srebra na rynku wiatowym, po osigniciu w 2005 r. 28.8 tys. t, w kolej-
nych trzech latach ulega niewielkiemu ograniczeniu o 4% do 27.6 tys. t w 2008 r., przy sta-
bilizacji na tym poziomie w 2009 r. Jego produkcja ze rde pierwotnych i wtrnych wy-
niosa w 2009 r. okoo 27.2 tys. t, co stanowio ponad 98% cznej poday. Pozostae nie-
spena 2% przypadao na sprzeda zapasw srebra z rezerw pastwowych (426 t w 2009 r.).
wiatowa produkcja srebra miaa w ostatnich latach cigy trend wzrostowy, osigajc
w 2009 r. okoo 27.2 tys. t, przy czym okoo 22.0 tys. t metalu pozyskano ze rde pierwot-
nych (rys. 1, tab. 5). Okoo 5.2 tys. t pochodzio z odzysku srebra ze zomw i innych rde
wtrnych. Produkcja srebra ze rde pierwotnych tylko w niewielkim stopniu pochodzia
z wasnych z rud srebra (ok. 30%), kluczowe znaczenie miao natomiast jego pozyskiwanie
ze z rud Zn-Pb (okoo 34%), miedzi (okoo 23%), zota (okoo 12%) oraz niklu i innych
metali (1%). Tradycyjnie najwikszy, ale malejcy udzia w poday miay kraje Ameryki
SREBRO 843
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
5000
10000
15000
20000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
t Ag
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji srebra
844 SREBRO
Tab. 5. wiatowa produkcja srebra
1
t Ag
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Armenia
s
4.0 4.0 4.0 4.0 4.0
Bugaria
s
55.0 65.0 55.0 55.0
w
55.0
Finlandia
2
47.5 50.8 44.9 69.9 69.6
Grecja 2.3
w
25.5 38.3 35.5 30.2
Gruzja 1.0
Hiszpania 5.2 2.4
Irlandia 10.5 12.9 9.7 7.2
w
5.3
Macedonia
s
10.0 30.0 40.0 35.0
Polska 1262.4 1265.7 1199.5 1161.0 1207.0
Portugalia 23.8 20.1 26.5 28.8 22.5
Rosja
s,2
1350.0 1250.0 1200.0 1300.0 1400.0
Rumunia
s
18.0 18.0 18.0 18.0 18.0
Serbia
s,2
2.4 2.4 2.4 2.4 2.4
Szwecja 309.9 292.3 323.2 293.1 288.6
Wielka Brytania 0.2
w
0.4
w
0.5
Wochy 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
EUROPA 3092.1
w
3019.2 2951.8
w
3015.4
w
3138.2
Algieria 0.1 0.1 0.0 0.1 0.2
Etiopia 0.9 0.9 0.9 1.1 1.0
Ghana 3.6 3.1 3.3
w
3.2
w
3.9
Kongo/Kinshasa 53.6 67.6 76.2 34.1
Maroko 185.7 202.3 177.7 201.2
w
210.0
Namibia 34.1 31.3 7.9
w
7.7
w
0.7
RPA 87.9 87.0 70.1 75.2 77.8
Sudan 2.6 2.4 2.4 2.0
w
1.7
Tanzania 12.5 14.9 12.4 10.4
w
8.2
Tunezja 4.0
Zimbabwe 3.4 1.0 1.1 0.5 0.0
AFRYKA 388.4 410.6 352.0
w
335.5
w
303.5
Argentyna 263.8 248.2 255.6 355.6
w
415.2
Boliwia 420.3 472.2 525.0 1114.0 1325.7
Brazylia 6.7 10.0 18.6 19.0 19.0
Chile 1399.5 1607.2 1936.5 1403.9 1301.0
Ekwador
s
0.3 0.3 0.4 0.4
w
0.4
Kolumbia 7.1 8.4 9.8 9.2 10.8
Peru 3193.1 3470.7 3493.1
w
3685.9 3854.0
AMERYKA PD. 5290.8 5817.0 6239.0
w
6588.0
w
6926.1
Dominikana 3.7 19.0
Gwatemala 7.1 49.7 88.3 99.5
w
129.3
Honduras 53.6 55.0 53.9 58.9 57.7
Kanada 1123.8 995.0 860.4 755.1
w
630.9
Meksyk 2894.2 3028.4 3135.4 3236.3 3553.8
Pnocnej, ktrych udzia spad do 25%. Z drugiej strony obecnie najwikszy udzia w wia-
towej produkcji za spraw Peru, Chile i Boliwii maj kraje Ameryki Poudniowej: po-
nad 31% w 2009 r. (rys. 1). Ronie take znaczenie krajw azjatyckich, gwnie dziki roz-
wojowi produkcji w Chinach. Produkcja srebra w Europie malaa za spraw Polski, jednak
w 2009 r. wzrosa za spraw jej rozwoju w Rosji (tab. 5).
Peru stao si od 2002 r. najwikszym producentem grniczym srebra na wiecie. Produk-
cja ta w 2009 r. przekroczya 3850 t (tab. 5). Jego rdem s tam zoa rud Zn-Pb (np. kopal-
nie Yanacancha, Quiruvilca, Huanzala), zoa rud Zn-Pb-Cu (np. kopalnie Antanamina,
San Cristobal, Mahr Tunel, Andaychagua, Yauricocha), zoa rud Cu (np. Toquepala
i Cuajone), zoa rud Au (np. Yanacocha, Orcopampa) oraz rud Ag (np. Uchucchacua)
1
.
SREBRO 845
Nikaragua 3.0 3.0 3.0 3.7 4.5
USA 1225.8 1155.3
w
1281.0
w
1250.0
w
1238.8
AMERYKA PN. i R. 5300.4 5236.7
w
5333.7
w
5304.0
w
5485.7
Arabia Saudyjska 13.5 9.1
w
9.0 8.2
w
6.9
Birma 2.3 0.7 0.2
Chiny
s
2500.0 2600.0 2700.0 2800.0 2900.0
Filipiny 19.2 23.5 27.8 14.2
w
33.8
Indie 31.5 30.9 82.3 93.7 138.1
Indonezja 328.7 261.4 269.0 226.1
w
326.8
Iran
s
25.0 30.0 40.0 40.0 40.0
Japonia 54.1 11.5
Kazachstan
2
812.1 806.1
w
722.9
w
645.6
w
618.1
Korea Pd. 3.5 1.5
w
1.4
w
1.5
w
1.7
KRL-D
s
50.0 50.0 50.0 50.0 50.0
Laos 3.4 6.3 4.5 6.7 14.7
Malezja 0.4 0.4 0.3 0.3 0.4
Mongolia 19.9 20.4 20.5
w
20.0 20.4
Oman 0.1
w
4.4
w
3.9
w
2.1
w
2.2
Tadykistan
s
1.2 1.2 1.2 1.2 1.2
Tajlandia 14.0 11.2 7.7 5.5 15.3
Turcja 137.6 167.3 198.0 180.0 180.0
Uzbekistan
s
60.0 60.0 60.0 60.0 60.0
AZJA 4076.5
w
4095.9
w
4198.7
w
4155.1
w
4409.6
Australia 2417.0 1727.0 1880.0 1926.0 1633.0
Fidi 1.4 0.5 0.0 0.3 0.3
Nowa Zelandia 43.0 27.2 10.6 31.0 14.3
Papua-Nowa Gwinea 51.1 51.3 52.5 48.1
w
55.1
OCEANIA 2512.5 1806.0 1943.1 2005.4
w
1702.7
W I A T 20660.7
w
20385.4
w
21018.3
w
21403.4
w
21965.8
1
produkcja srebra pierwotnego z rud i koncentratw
2
produkcja hut i rafinerii
rdo: MY, WMS, WNMS
1
Zoa peruwiaskie maj charakter polimetaliczny, wystpuj w nich noniki nie tylko wymienionych
metali.
Tylko cz koncentratw zawierajcych srebro jest przetwarzana w Peru produkcja srebra
metalicznego w tym kraju wynosi obecnie 12001300 t/r.
Meksyk pozostawa do 2001 r. najwikszym wiatowym producentem srebra, a obecnie
zajmuje drug pozycj. Srebro pozyskiwane jest tam gwnie ze z samodzielnych rud Ag,
a take z rud Cu, Au i w mniejszym stopniu innych metali. Produkcja grnicza srebra
w Meksyku w 2009 r. przekroczya 3550 t/r (tab. 5). Prowadzona jest przez kilkanacie
firm, lecz zasadnicze znaczenie maj dwie. Industrias Penoles dostarczajca okoo 50%
krajowej poday, z czego poowa pochodzi z kompleksu grniczego Fresnillo. Udzia dru-
giej firmy Grupo Mexico siga 25%. Srebro metaliczne w iloci 17002300 t/r pro-
dukowane jest gwnie w rafinerii firmy Met-Mex Penoles w Torreon.
Chiny w ostatnich latach zwikszay systematycznie produkcj do 2.9 tys. t w 2009 r.,
wskutek czego obecnie zajmuj trzeci pozycj wrd producentw grniczych srebra. Po-
owa poday pochodzi z kopal rud Zn-Pb, reszta z kopal rud Cu-Ag i Au-Ag. S one
przetwarzane w hutach: Jiyuan w prowincji Henan (Ag, Zn, Pb), Kunming w prowincji
Yunnan (Ag, Cu, Pb), Guixi w prowincji Jiangxi (Ag, Cu, Au), Chengdu w prowincji Si-
chuan (Ag, Au) i kilku mniejszych.
W Australii, bdcej obecnie czwartym producentem, od 2006 r. skokowo zmalaa pro-
dukcja grnicza w najwikszej obecnie pojedynczej kopalni rud Ag na wiecie Can-
nington. Tradycyjnymi rdami pozostaj kopalnie rud Zn-Pb i Zn-Pb-Cu w prowincjach
Queensland, Nowa Poudniowa Walia i Tasmania, szczeglnie kopalnia Mount Isa. czna
produkcja grnicza osigna rekordowy poziom 2.4 tys. t w 2005 r., przy ograniczeniu do
1.61.9 tys. t/r w ostatnich latach (tab. 5). Produkcja hutnicza nie przekracza 700 t/r.
Rosja w 2009 r. staa si pitym grniczym producentem srebra (ok. 1.4 tys. t w 2009 r.),
gwnie za spraw wzrostu produkcji m.in. w kopalni rud Ag Dukat firmy Polymetal w rejo-
nie Magadanu. Boliwia w 2009 r. staa si szstym grniczym producentem srebra (okoo
1.4 tys. t w 2009 r.) dziki rozwojowi kopalni San Cristobal oraz uruchomieniu nowej ko-
palni San Bartolome. W Chile, w 2009 r. bdcym sidmym grniczym producentem sre-
bra, produkcja ta wzrosa skokowo w latach 20062007 do ponad 1.9 tys. t/r, by ostatnio
zmniejszy si do 1.3 tys. t wskutek znacznego ograniczenia wydobycia w kopalniach
Au-Ag, przy utrzymaniu powanej ubocznej produkcji srebra w kopalniach rud Cu Es-
condida, La Coipa, take Andina, El Teniente, Salvador.
W USA produkcja grnicza srebra prowadzona jest z 13 z rud Au-Ag lub Ag oraz
12 z rud metali nieelaznych. Okoo 60% produkcji pochodzi obecnie z kopal rud zota
i srebra, 25% z kopal rud Zn i Zn-Pb, a pozostae ok. 15% z kopal rud Cu (udzia male-
je). Najwikszymi pojedynczymi jednostkami produkcyjnymi s obecnie: kopalnie rud Zn
lub Zn-Pb, zwaszcza na Alasce Greens Creek (Kennecott/Hecla Mining) i Red Dog
(Teck Cominco); kopalnie Au i Ag w stanie Nevada, m.in. Rochester (Coeur dAlene Mi-
nes Corp.), Midas, Carlin, Phoenix (Newmont Mining Corp.), Goldstrike (Barrick
Gold Corp.), Denton-Rawhide (Kennecott Minerals Co.), Smoky Valley (Kinross Gold
Corp.) i kilka mniejszych; kopalnie rud srebra w stanie Idaho np. Lucky Friday (Hecla
Mining) i Galena (Silver Valley Resources); a take kopalnie rud Cu i Cu-Mo w stanach
Arizona, Utah, Nowy Meksyk i Montana.
Powanymi producentami grniczymi srebra poza Polsk s jeszcze z produkcj
rzdu 600700 t/r: Kanada (ponad 50% z kopal rud Au-Ag m.in. Eskay Creek firmy
Homestake Mining Corp. i LaRonde firmy Agnico-Eagle, take produkcja uboczna ze z
846 SREBRO
rud Cu, Zn-Pb i Ni), oraz Kazachstan (z kopal rud Cu i Zn, gwnie firm Kazachmysz
i Kazzinc).
Produkcja srebra ze rde wtrnych ksztatuje si w ostatnich latach na poziomie
56 tys. t/r. Rekordow do tej pory wielko osigna w roku 2003: 5959 t, natomiast w 2009 r.
wyniosa 5154 t. Srebro jest pozyskiwane ze zomu srebra i stopw srebra z wyrobw jubiler-
skich, monet, a take katalizatorw i urzdze elektronicznych z udziaemsrebra. Innympowa-
nym rdem s srebronone odpady fotograficzne (odzysk srebra z tych odpadw maleje).
Wielkoci odzysku srebra ze rde wtrnych s znane stosunkowo dokadnie z krajw rozwi-
nitych. Brak natomiast takich precyzyjnych danych dla krajw rozwijajcych si (ale take dla
Polski). Niewtpliwie najwikszym problemem w tym wzgldzie jest ustalenie dokadnego po-
ziomu odzysku i powtrnego uytkowania srebra w jubilerstwie. Najwikszym producentem
srebra ze rde wtrnych pozostaj USA(ok. 1340 t w 2009 r.), podczas gdy cznie w Europie
Zachodniej produkcja ta wynosi okoo 2000 t/r, a w Japonii ok. 1000 t/r.
Niebagateln rol w cznej poday srebra na rynku wiatowym ma sprzeda jego zapa-
sw z rezerw pastwowych. Zjawisko to ma miejsce w rnym nasileniu od ponad 10 lat,
dotyczc niemal wycznie trzech krajw: Chin, Rosji i Indii. Tym niemniej w 2009 r.
sprzeda ta zmalaa o kolejne 50% do 426 t, bdc prowadzona gwnie przez Rosj.
Obroty
wiatowe obroty srebrem dotycz zarwno obrotw srebrem wytworzonym przez produ-
centw, jak i obrotu wtrnego. czna wielko wiatowych obrotw przekracza 20 tys. t/r
i jest zatem zbliona do rocznej produkcji tego metalu. Najwikszymi eksporterami srebra
rafinowanego na wiecie s zarwno czoowi jego producenci, jak i kraje, w ktrych istnie-
j zorganizowane giedy obracajce srebrem (najwaniejsze z nich to: London Bullion
Market i London Metal Exchange Wielka Brytania, gieda w Zurychu Szwajcaria,
Commodity Exchange COMEX w Nowym Jorku i Chicago Board of Trade USA,
Tokyo Commodity Exchange Japonia, gieda w Hong-Kongu Chiny). Niekiedy
znaczenie jako dostawcy srebra na rynek wiatowy maj kraje, gdzie obrt srebrem nie jest
tak sformalizowany (niektre kraje zachodnioeuropejskie, Korea Pd., Singapur), a okreso-
wo take kraje, ktrych banki centralne upynniaj cz swoich rezerw (np. Chiny). Naj-
wikszymi porednikami w fizycznym handlu srebrem rafinowanym s obecnie Wielka
Brytania z giedami LME i LBM (26 tys. t/r) oraz Szwajcaria z gied w Zurychu
(13 tys. t/r), mniejszymi na poziomie rzdu kilkuset t/r giedy amerykaskie, Japonia,
Hong-Kong, a wrd krajw bez sformalizowanych rynkw Niemcy (12 tys. t/r), Fran-
cja, Wochy, Korea Pd. i Singapur.
Wrd producentw srebra rafinowanego najwiksze znaczenie jako eksporterzy maj:
Meksyk (18002300 t/r), , Polska (11001200 t/r), Peru (9001300 t/r), Rosja (5001500 t/r),
Kazachstan (do 800 t/r), Australia (do 600 t/r) i Kanada (500 t/r). Najwaniejszymi importera-
mi tego metalu, poza wymienionymi wyej porednikami, pozostaj: Belgia (ponad 1000 t/r),
Hiszpania (200900 t/r), Brazylia (okoo 200 t/r), Indie (20003500 t/r), Tajlandia (500
1300 t/r), Oman (do 1000 t/r), Malezja i Tajwan (do 500 t/r kade) i Kuwejt (200250 t/r)
oraz Nowa Zelandia (9001100 t/r).
Przedmiotem obrotu s take koncentraty rud srebra oraz srebrononych rud Zn-Pb
i Cu. Ich dostawcami s gwnie Meksyk, Peru, Chile, Boliwia i Australia, a odbiorcami ra-
finerie japoskie, niemieckie i belgijskie, w mniejszym stopniu amerykaskie.
SREBRO 847
Zuycie
W ostatnich latach znaczco zmienia si struktura uytkowania srebra na wiecie. Za-
potrzebowanie na ten metal systematycznie roso, przede wszystkim ze strony przemysu,
przy niewielkim ograniczeniu zuycia w jubilerstwie i do produkcji monet. czne wiatowe
zuycie srebra wzroso w 2005 r. do rekordowych 28.8 tys. t, by w ostatnich czterech latach
ulec ograniczeniu o 4% do 27.6 tys. t/r w latach 20089. Zuycie przemysowe (gwnie prze-
mys elektryczny i elektroniczny) wzroso do 14.2 tys. t w 2007 r., a nastpnie ulego niewiel-
kiemu ograniczeniu do 13.5 tys. t w 2009 r. Systematycznie ograniczane jest zuycie srebra
w przemyle fotograficznym: w cigu szeciu lat o 60% do 2.6 tys. t. Udzia tej brany zma-
la z 50% do zaledwie 9%, co byo konsekwencj wzrostu znaczenia fotografii cyfrowej
i zmniejszenia jednostkowego zuycia zwizkw srebra do tradycyjnych filmw fotogra-
ficznych. Udzia przemysu elektrycznego i elektronicznego (zwaszcza telefony komrkowe
i osprzt komputerowy) wzrs do 13.8 tys. t w 2008 r., ale w 2009 r. zosta ograniczony do
niespena 11.0 tys. t. Jubilerstwo jest obecnie drugim co do znaczenia uytkownikiem srebra.
Notowao ono systematyczne przyrosty zuycia do 5.6 tys. t w 2003 r., jednak zmalao do
ok. 4.9 tys. t/r w latach 20082009 (19% cznego zuycia). Stosowanie srebra do bicia monet
i medali w 2009 r. wzroso do ok. 2.4 tys. t/r, a jego udzia zosta wzrs do 9%. Znaczenia na-
bra natomiast popyt inwestycyjny na srebro, ktry w 2009 r. osign bardzo wysoki puap
okoo 4.3 tys. t (15% cznego popytu).
Ceny
Ceny srebra rafinowanego, poczynajc od roku 2002, systematycznie wzrastay (tab. 6),
osigajc a ok. 20.9 USD/oz. w marcu 2008 r. Stao si tak gwnie dziki wzrostowi po-
pytu ze strony przemysu elektronicznego i zmniejszeniu dostaw z pastwowych rezerw,
a take dziki wzrostowi popytu inwestycyjnego. W drugiej poowie 2008 r. wobec osabie-
nia popytu przemysowego, mimo utrzymujcego si popytu inwestycyjnego, ceny srebra
spady do ok. 10 USD/oz. W 2009 r. cena srebra wykazywaa oglny trend rosncy, gw-
nie za spraw popytu inwestycyjnego, czciowo dziki odbudowujcemu si popytowi
przemysowemu. W konsekwencji przekroczya ona puap 19 USD/oz na pocztku grudnia
2009 r., a rok zakoczya na poziomie ok. 17 USD/oz.
Ceny srebra notowane s na kilku giedach wiatowych oraz przez kilku jego producen-
tw, jednak najwiksze znaczenie maj obecnie notowania rynku London Bullion Market
Association w Londynie, giedy Comex (gwnie opcje i futures) w Nowym Jorku oraz ce-
ny producenta Handy & Harman take w Nowym Jorku (tab. 6).
848 SREBRO
Tab. 6. Ceny srebra rafinowanego
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Srebro 99.99%
1
7.31 11.55 13.38 14.98 14.67
Srebro 99.99%
2
7.34 11.61 13.43 15.02 14.69
1
notowania fixed London Bullion Market Association, USD/oz, cena rednioroczna WMS
2
US Producer (Handy & Harman), USD/oz, delivered Nowy Jork, cena rednioroczna MY
STRONT
Stront (Sr) tworzy liczne mineray, ale praktyczne znaczenie maj tylko dwa: celestyn
SrSO
4
, przetwarzany powszechnie na wglan syntetyczny z 98% SrCO
3
, oraz rzadszy od
niego strontianit SrCO
3
.
Na szerok skal zwizki strontu wykorzystuje si od drugiej poowy XX w. do pro-
dukcji kineskopw kolorowych, magnesw ferrytowo-ceramicznych, farb i pigmentw oraz
w pirotechnice, lekarstwach, elektrolizie cynku, ceramice i in. Pord nich praktycznie dwa
dziay gospodarki tj. kineskopy kolorowe (wglan) oraz pirotechnika (azotan) decyduj
o bilansie poday-popytu surowcw strontu na rynku midzynarodowym, ksztatujcym
si ostatnio w granicach 350660 tys. t/r. Jednak w niedalekiej przyszoci mona si spodzie-
wa, e zmiany technologiczne, jakie zaszy w produkcji kineskopw, a wic produkcja pas-
kich kineskopw LCD opartych na technologiach ciekokrystalicznych, doprowadz do znacz-
nego ograniczenia zuycia wglanu strontu. Taka sytuacja obserwowana jest ju na rynkach
krajw wysoko rozwinitych (amerykaskim, europejskim czy japoskim), a o wielkoci po-
pytu decyduj rynki krajw rozwijajcych si, gwnie Azji Poudniowo-Wschodniej i Ame-
ryki Poudniowej.
Podstawowymi surowcami strontu w obrotach rynkowych s: koncentrat celestynu
o zawartoci min. 90% SrSO
4
, wglan syntetyczny z min. 97% SrCO
3
(syntetyczny stron-
tianit) oraz zwizki strontu, tj. azotan, chlorek, tlenek, wodorotlenek, nadtlenek i in.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce nie ma z kopalin strontu. Historyczne znaczenie ma mae zoe w Czar-
kowych nad Nid, ktrego pozostae zasoby ocenia si na 5300 t z 1528% SrSO
4
. Due
iloci celestynu zawieray wapienie siarkonone, wybierane odkrywkowo ze z siarki ko-
o Tarnobrzega. Moliwoci jego odzysku nie stwarza stosowana metoda otworowa wyta-
piania siarki z tych z (por.: SIARKA).
Produkcja
W Polsce nie produkuje si obecnie surowcw strontu. Na bazie importowanych, gw-
nie wglanu, wytwarzane s jedynie w niewielkich ilociach zwizki strontu.
Obroty
Zapotrzebowanie na surowce strontu pokrywane jest w caoci importem. Sprowadzany
jest niemal wycznie wglan strontu, przy czym jego zakupy zmalay w ostatnim czasie

o niemal 97% (tab. 1). Jego gwnym dostawc w latach 20062008 byy Niemcy (8094%
zakupw), lecz w 2009 r. staa si nim Japonia (50 t). Na niewielk skal bywa on take re-
eksportowany do rnych krajw. Nieregularnie importowane s tlenki, wodorotlenki i nad-
tlenki strontu, a take w znikomych ilociach stront metaliczny.
Saldo obrotw wglanem strontu jest ujemne, lecz w ostatnim okresie zmalao do
0.7 mln PLN (tab. 2). Wielko deficytu koreluje z iloci i cenami sprowadzanego wglanu
(tab. 3).
Zuycie
Brak jest danych na temat struktury zuycia surowcw strontu w Polsce. Poprzednio
gwnym kierunkiem uytkowania bya prawdopodobnie produkcja kineskopw.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Najwiksze znaczenie praktyczne pord z kopalin strontu maj zoa celestynu, gw-
nie metasomatyczne, niektre osadowo-diagenetyczne oraz hydrotermalne, m.in. w Chinach
(Yuxia, Aijingshan, Xinglong i Huatugou), Meksyku, Hiszpanii, Turcji, Iranie i Tadyki-
stanie (Szatasz). Mniejsze znaczenie maj zoa strontianitu, m.in. jedyne eksploatowane
850 STRONT
Tab. 1. Gospodarka wglanem strontu w Polsce CN 2836 92
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import = Zuycie
p
2293 1994 1212 486 80
rdo: GUS
Tab. 2. Warto obrotw wglanem strontu w Polsce CN 2836 92
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 1 1
Import 5051 4089 2550 1396 686
Saldo -5051 -4089 -2549 -1395 -686
rdo: GUS
Tab. 3. Wartoci jednostkowe importu wglanu strontu do Polski
CN 2836 92
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 2203 2051 2105 2871 8554
USD/t 678 656 735 1188 2923
rdo: GUS
Yuxia (Chiny) oraz perspektywiczne karbonatytowe Kangankunde Hill w Malawi. Stront
odzyskiwany jest take z solanek, m.in. w Zigong (Chiny). Wedug USGS zasoby wydoby-
walne kopalin strontu na wiecie, gwnie celestynu, wynosz 6.8 mln t Sr, a udokumento-
wane 12 mln t Sr. Jednak nie uwzgldniono w nich zasobw Chin, ktre wedug Chinese
Industrial Minerals (1998) oceniane byy na 15.1 mln t Sr (33 mln t SrSO
4
), w tym
2.3 mln t Sr zasobw wydobywalnych.
Produkcja
Maa ilo producentw surowcw strontu na wiecie (tab. 4), gwnie koncentratw ce-
lestynu, jak rwnie szacunkowy charakter statystyk wiatowych dotyczcych wielkoci ich
produkcji (zwaszcza chiskiej), powodowaa skokowe wzrosty i spadki w krtkich okresach
czasowych. Ostatnio pojawiy si stosunkowo wiarygodne dane o produkcji chiskiej, co po-
zwolio zweryfikowa i ponownie oszacowa wielko produkcji tego kraju, jak i wiata. Ta
ostatnia w roku 2005 osigna 660 tys. t, by zmale do ok. 354 tys. t w 2009 r. (tab. 4). Aktual-
nie o wiatowej poday decyduj Chiny dostarczajce 60% produkcji. Turcja stracia, a Meksyk
i Hiszpania powoli trac znaczenie na pierwotnym rynku tego surowca. Najwikszymi produ-
centami s: w Hiszpanii Canteras Industriales SL (kopalnia Montevives zamknita
w 2009 r.) i Solvay Minerales SA (kopalnia Escuzar), w Meksyku Minas de Celesti-
ta SA (100% Chemical Products Corp. z USA) i Ca. Minera La Valenciana S.A. Due
moliwoci rozwoju istniej w Chinach, ktre dysponuj znacznymi zasobami tego surowca.
Wedug najnowszych informacji w Basenie Qaidam (ok. 50% chiskich zasobw zbadanych
celestynu) w prowincji Qinghai wybudowano nowy kompleks obejmujcy kopalni i zakad
produkcji wglanu strontu (o zdolnoci ok. 30 tys. t/r). Obecnie najwiksze iloci koncentra-
tw celestynu pozyskuj firmy: Chongqing Dazu Celestite Mineral Co. i Chongqing Tian-
STRONT 851
Tab. 4. wiatowa produkcja surowcw strontu
1
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Hiszpania 336.6 280.2 149.1
w
138.6 90.0
EUROPA 336.6 280.2 149.1
w
138.6 90.0
Maroko
s
2.7 2.7 2.7 2.7 2.6
AFRYKA 2.7 2.7 2.7 2.7 2.6
Argentyna 7.2 19.8 4.9 14.9
w
10.0
AMERYKA PD. 7.2 19.8 4.9
w
14.9
w
10.0
Meksyk 110.8 128.3 96.9 29.6 37.6
AMERYKA PN. i R. 110.8 128.3 96.9
w
29.6 37.6
Chiny
s
180.0 180.0 190.0 200.0 210.0
Iran
s
0.7 1.0
w
2.0
w
2.0
w
2.0
Pakistan
s
1.9 1.5
w
1.6 1.7
w
1.8
Turcja
s
18.0 6.3 4.2 1.6
AZJA 200.6 188.8
w
197.8
w
205.3
w
213.8
W I A T
s
657.9 619.8
w
451.4
w
391.1
w
354.0
1
gwnie koncentraty celestynu
rdo: MY, IM, ChMD, MMAR, EMS
qing Strontium Chemical Co. Ltd. w prowincji Sichuan. W prowincji tej stront odzyskiwa-
ny jest take z solanek (rejon Zigong). Produkcja zwizkw strontu (zwaszcza wglanu) oraz
strontu metalicznego, gwnie na bazie koncentratw celestynu, jest zlokalizowana w duej
czci w krajach wysoko rozwinitych, m.in. Kanadzie, Niemczech, Japonii, Korei Pd., ale
take w Chinach i Meksyku. W USA w 2006 r. Chemical Products Corp. zamkn ostatni
zakad produkujcy wglan strontu z celestynu w Cartersville.
Obroty
Duym eksporterem koncentratw celestynu wci pozostaje Hiszpania, mniejszym
Meksyk, a gwnymi eksporterami zwizkw strontu Niemcy, Meksyk i Chiny. Nato-
miast znaczcymi ich importerami s: Japonia, Korea Pd., Kanada, Chiny, USAi kraje Eu-
ropy Zachodniej.
Zuycie
Pierwotne surowce strontu, gwnie celestyn, s przetwarzane przez przemys chemicz-
ny na zwizki strontu: azotan, chlorek, chloran, wglan (strontianit syntetyczny), wodoro-
tlenek i in., uywane w rnych dziedzinach. W najwikszej iloci wykorzystuje si wglan
do produkcji kineskopw kolorowych oraz azotan w pirotechnice. Obecnie w krajach wyso-
ko rozwinitych dochodzi do znacznego ograniczenia zuycia wglanu strontu na potrzeby
produkcji kineskopw (rozwija si produkcja monitorw i telewizorw LCD, gdzie nie jest
on stosowany). Jest to szczeglnie widoczne np. na rynku amerykaskim, gdzie kineskopw
ju si nie produkuje. Stront metaliczny pozyskiwany w maej iloci przez elektroliz sto-
pionego chlorku strontowego lub termiczn redukcj tlenku strontu, stosowano przewanie
jako pochaniacz gazw w lampach elektronowych. Ostatnio coraz wikszego znaczenia na-
biera on jako dodatek do niektrych stopw, np. stopy Sr-Al (90% Sr i 10% Al, najwikszy
producent firma Timminco Ltd. z Kanady) wykazuj wiksz rozcigliwo oraz moli-
wo eliminacji chodzenia w odlewach. Najwiksze zuycie surowcw strontu wykazuj
Chiny, Japonia, Niemcy, Korea Pd. oraz prawdopodobnie Rosja. Przykadowa struktura zu-
ycia zwizkw strontu w USAw 2009 r. przedstawiaa si nastpujco: pirotechnika i syg-
nalizacja wietlna 30%, magnesy ferrytowo-ceramiczne 30%, stopy 10%, elektro-
lityczna produkcja cynku 10%, pigmenty 10%, inne 10%.
Ceny
Na rynku amerykaskim w 2009 r. znacznie zmalay ceny koncentratu celestynu im-
portowanego z Meksyku, a ceny syntetycznego wglanu i azotanu wzrosy w 2008 r., przy
stabilizacji w 2009 r. (tab. 5).
852 STRONT
Tab. 5. Ceny surowcw strontu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Celestyn
1
56 64 67 64 47
Wglan
2
390 490 570 674 651
Azotan
3
890 870 1030 1140 1000
1
koncentrat z 43.88% Sr, USD/t, cena rednioroczna w imporcie z Meksyku do USA MY
2
syntetyczny 98% SrCO
3
, USD/t, cena rednioroczna w imporcie do USA, jw.
3
pakowany, USD/t, cena jw.
SUROWCE CERAMIKI BUDOWLANEJ
CERAMIKA BUDOWLANA
Surowce ceramiki czerwonej (budowlanej) to szeroka gama kopalin ilastych, takich
jak: gliny, iy, ioupki i muki, take lessy ilaste oraz odpady z kopal wgla i rud. O ich
przydatnoci decyduje m.in. plastyczno po zarobieniu wod. Gdy wykazuj one zbyt du
plastyczno, do zestawu surowcowego dodaje si rodki schudzajce, np. piasek, stuczk
ceglarsk, a ostatnio coraz czciej pyy i popioy lotne, niekiedy trociny. Szczeglnie cenio-
ne s surowce rednioplastyczne bez szkodliwych domieszek: gruboziarnistego margla, pi-
rytu i rozpuszczalnych w wodzie siarczanw powodujcych, tzw. wykwity na gotowych
wyrobach. Po wypaleniu wyroby powinny mie czerep porowaty, ale wytrzymay i odporny
na dziaanie czynnikw klimatycznych.
Surowce ceramiki budowlanej s surowcami o znaczeniu lokalnym, uytkowanymi po-
wszechnie w wikszoci krajw wiata. Informacja na temat wielkoci ich produkcji w po-
szczeglnych krajach jest wyrywkowa.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Polska jest krajem zasobnym w kopaliny ilaste ceramiki budowlanej. cznie udoku-
mentowano ponad 1230 z o cznych zasobach 2022 mln m
3
wg stanu na 31.12.2009 r.
(BZKiWP, 2009). Zasoby najwikszego, nie zagospodarowanego zoa Legnica-Pole Wschod-
nie stanowi ok. 36% zasobw krajowych i s zwizane z dolnolsk formacj wgla bru-
natnego (przerosty i nadkad). Zasoby z eksploatowanych stanowi 13% cznej wielko-
ci zasobw. Wikszo z kopalin ilastych ceramiki budowlanej znajduje si w Polsce po-
udniowej i rodkowej (gwnie trzeciorzdowe iy poznaskie, krakowieckie i in.). Na
pnocy kraju najwiksze znaczenie jako kopalina maj iy i muki zastoiskowe.
W ostatnich latach do produkcji materiaw budowlanych wykorzystywane s take su-
rowce odpadowe, gwnie popioy lotne z elektrowni i elektrociepowni. Wiele przedsi-
biorstw wytwarza wyroby na bazie popiow, nawet do 80% ich udziau w masie technolo-
gicznej. Zastosowanie znajduj te ule paleniskowe i mieszanki popioowo-ulowe jako
surowiec schudzajcy oraz odpady z kopal wgla kamiennego i brunatnego. Musz one
oczywicie spenia okrelone wymogi, dotyczce szczeglnie promieniotwrczoci i za-
wartoci metali cikich.
Produkcja
Wydobycie czne surowcw ilastych dla ceramiki budowlanej ksztatowao si do nie-
dawna w przedziale 2.42.7 mln m
3
/r, przy skokowym wzrocie do ok. 3.3 mln m
3
/r w la-

tach 20072008 i powrocie do ok. 2.6 mln m
3
w 2009 r. (tab. 1). Jest ono skoncentrowane
w wojewdztwach witokrzyskim, lskim, podkarpackim, dolnolskim, mazowieckim
i maopolskim. W ostatnich latach szczeglnie wzrosa wielko wydobycia w wojewdz-
twie witokrzyskim i lskim, przy duych wahaniach w innych wojewdztwach (tab. 1).
Wielko wydobycia surowcw ilastych dla ceramiki budowlanej odzwierciedla tylko
czciowo zmiany w strukturze asortymentowej wyrobw ceramiki budowlanej uytkowa-
nych w krajowym budownictwie, a to z tego wzgldu, e udzia surowcw wtrnych w pro-
dukcji tych wyrobw jest znaczcy. Wydobycie surowcw ilastych dla ceramiki budowla-
nej jest prowadzone zarwno przez due zakady ceramiki budowlanej (czsto z udziaem
kapitau zagranicznego), jak rwnie przez niewielkie cegielnie, zlokalizowane w pobliu
z (patrz: Zuycie).
Do najwaniejszych eksploatowanych obecnie z surowcw ilastych dla ceramiki bu-
dowlanej zaliczy naley:
Chwalimierz II, Kty Wrocawskie, Kunice III, Gozdnica, Paczkw i Wesele w Pols-
ce Poudniowo-Zachodniej;
Gnaszyn, Czerwone Osiedle, Patoka i Sierakowice na Grnym lsku;
Kolbuszowa-Kupno, Wola Rzdziska, Olenica 1, Odonw, Markowicze i Hady-
kwka w Polsce Poudniowo-Wschodniej;
Plecewice, Brzostw i Chesty w Polsce rodkowej;
Tadeuszw-Rudzienko i Lewkowo Stare w Polsce Pnocno-Wschodniej;
Lbork i Rudak w Polsce Pnocno-Zachodniej.
Obroty
Powszechno wystpowania z surowcw ilastych dla ceramiki budowlanej z jednej
strony i wysokie koszty transportu z drugiej, generalnie nie sprzyjaj obrotom midzynaro-
dowym tych surowcw. Maj one zwykle charakter surowcw lokalnych, a zagranicznej
854 SUROWCE CERAMIKI BUDOWLANEJ
Tab. 1. Wydobycie surowcw ilastych ceramiki budowlanej w Polsce
tys. m
3
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie czne 2527 2403 3355 3267 2640
Dolnolskie 256 357 748 443 257
Maopolskie 386 250 405 273 201
Mazowieckie 384 300 366 403 241
Opolskie 133 225 149 138 169
Podkarpackie 246 313 372 437 289
Pomorskie 140 127 93 108 179
lskie 336 297 287 375 390
witokrzyskie 108 109 258 392 409
Pozostae 6 wojewdztw 337 291 457 437 358
rdo: BZKiWP
wymianie handlowej podlegaj tylko wyprodukowane z nich wyroby ceramiki budowlanej
(por. Zuycie).
Zuycie
Ceramiczne materiay budowlane obejmuj bardzo szeroki asortyment wyrobw, znaj-
dujcych gwnie zastosowanie w budownictwie mieszkaniowym i przemysowym. Naj-
oglniej mona je podzieli na materiay niewypalane, uzyskiwane w drodze autoklawizacji
mieszanki piaskowo-wapiennej (por.: PIASKI DO PRODUKCJI WYROBW
WAPIENNO-PIASKOWYCH I BETONW KOMRKOWYCH) oraz wypalane. Te
ostatnie obejmuj wyroby o czerepie spieczonym: kamionk kanalizacyjn i kwasoodporn,
pytki kamionkowe, tzw. kafle, klinkier budowlany i drogowy (por.: IY CERAMICZNE
IOGNIOTRWAE), oraz wyroby porowate, tj. lekkie kruszywa budowlane (por.:
KRUSZYWA MINERALNE) oraz elementy cienne i dachowe. Ta ostatnia grupa mate-
riaw ceramicznych wypalanych czsto potocznie okrelana jest mianem ceramiki czerwo-
nej ze wzgldu na barw czerepu po wypaleniu. Najwaniejszymi jej wyrobami s: elemen-
ty cienne grubocienne (np. cega pena), elementy cienne cienkocienne: cega szczeli-
nwka, kratwka, dziurawka, pustaki cienne, pokrycia dachowe: dachwki o rnych
ksztatach (np. zakadkowa, holenderka, karpiwka) oraz gsiory, cienkocienne wyroby
stropowe, np. pustaki stropowe, cienkocienne rurki drenarskie o rnych rednicach i du-
goci, stosowane gwnie jako sczki melioracyjne.
Produkcja ceramiki budowlanej w Polsce, po generalnym regresie na pocztku dekady
wywoanym kryzysem budownictwa, w ostatnich latach, a szczeglnie w 2007 r., wykazy-
waa intensywny wzrost. By on szczeglnie widoczny w zakresie produkcji pustakw
ciennych, cegy elewacyjnej oraz dachwki ceramicznej. Kolejny kryzys w krajowym bu-
downictwie, zapocztkowany w drugiej poowie 2008 r., spowodowa, e produkcja tych
wyrobw bya w 2009 r. o prawie 20% nisza ni w 2007 r. (tab. 2).
W krajowym przemyle ceramiki budowlanej nastpi w ostatnich kilkunastu latach istot-
ny rozwj, zwizany z gbokimi zmianami technologicznymi, znacznymi nakadami inwesty-
cyjnymi (take w zupenie nowe zakady) oraz konsolidacj produkcji w rkach kilku midzy-
narodowych i krajowych firm. Do najwaniejszych firm midzynarodowych zaliczy naley:
SUROWCE CERAMIKI BUDOWLANEJ 855
Tab. 2. Produkcja wyrobw ceramiki budowlanej w Polsce
mln szt.
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Elementy cienne ceramiczne
(w przeliczeniu na ceg pen)
PKWiU23321110
1761 1884 2209 2093 1763
Cega elewacyjna 167 178 182 175 267
Pustaki cienne 1361 1413 1735 1712 1438
Pustaki i elementy stropowe
PKWiU2332113001
12 9 7 7 6
Elementy dachowe ceramiczne
PKWiU23321250
133 149 186 188 127
Rurki drenarskie
PKWiU23321300
1 1 1 0 0
rdo: GUS
austriacki Wienerberger (najwikszy na wiecie producent ceramiki budowlanej), z za-
kadami w Lborku, Zociecu, Osieku k. Piy, Toruniu, Lajsach k. Olsztyna, Dob-
rem k. Miska Mazowieckiego, Zielonce k. Warszawy, Koninie-Honoratce, Gnaszy-
nie k. Czstochowy, Krakowie-gu, Krakowie-Zesawicach, Kolbuszowej-Kupnie,
Olenicy k. Staszowa, Kunicach k. Legnicy i Jankowej agaskiej (obecnie najwik-
szy krajowy wytwrca, ponad 60% udziau w produkcji, gwnie pustakw ciennych
i cegie klinkierowych, ale take dachwek ceramicznych);
irlandzka firma CRH (rwnoczenie duy producent cementu, kruszyw i betonu), waci-
ciel grupy CRH Klinkier z zakadami Patoka koo Lublica, CERG Gliwice i Gozdni-
ca koo ar (najwikszy krajowy wytwrca wyrobw klinkierowych), a od 2007 r. take
Krotoszyskich PCB Cerabud, z gwnymi zakadami w Brzostowie i Witaszy-
cach (elementy cienne) oraz Krotoszynie (elementy dachowe);
niemiecka firma Roeben z nowoczesnym zakadem w rodzie lskiej (najwikszy
w Polsce producent dachwek ceramicznych i znaczcy cegie klinkierowych);
austriacki Leier z duym zakadem w Woli Rzdziskiej koo Tarnowa
1
, wyspecjalizo-
wany w produkcji pustakw ciennych i stropowych;
francuskie Monier (dawniej Lafarge Dachy) z zakadempokry dachowych w Przysusze.
Wrd najwikszych rodzimych inwestorw w sektorze wyrobw ceramiki budowlanej
wymieni naley firm FCB Wacaw Jopek, z zakadami w Bytomiu (dachwki ceramicz-
ne), Radziejowicach k. Warszawy (cegy elewacyjne), Paczkowie (pustaki cienne) oraz Sie-
rakowicach i Nowogrodcu (oba dostarczaj cegy klinkierowe), a take przedsibiorstwa
jednozakadowe, m.in.: Plecewice koo Warszawy, Cerpol-Kozowice w Kozowicach
koo Olesna, Lewkowo i Koplany koo Biaegostoku, Cegielnie Polskie w Bydgosz-
czy, Hadykwka koo Rzeszowa, Ceramika Budowlana Sp. z o.o. w Odonowie koo
Kazimierzy Wielkiej, a take jedyny zakad prowadzcy produkcj na bazie karboskich od-
padw ilastych powstaych po wzbogaceniu wgla kamiennego Ekoklinkier w Bog-
dance koo Lublina.
Import elementw ciennych (cegy, pustaki itp.) od 2001 r. nie przekracza 200 tys. t/r,
by skokowo wzrosn do niemal 1 mln t w 2007 r. i ok. 800 tys. t w 2008 r. wobec okreso-
wych brakw tych produktw na rynku krajowym bdcych rezultatem wzmoonego popy-
tu, jednake w 2009 r. zmala do ok. 450 tys. t (tab. 3). Import pochodzi gwnie z Niemiec,
Sowacji, Czech i Belgii. Eksport tych wyrobw take wzrs, do 162 tys. t w 2006 r., przy
wyranym ograniczeniu w kolejnych latach. Kierowane one byy gwnie do Ukrainy, Rosji
i Litwy. Eksport dachwek i innych elementw dachowych od 2008 r. ponownie przekro-
czy 70 tys. t/r (tab. 3). Tradycyjnie kierowane s one z zakadw w zachodniej Polsce do
Niemiec i Danii, a ostatnio take do Wielkiej Brytanii i na Ukrain. Wyranie wyszy jest
ostatnio import tych wyrobw do Polski, ktry od 2007 r. wzrs skokowo, do ok. 230 tys. t
w 2009 r. (tab. 3) i pochodzi gwnie z Niemiec i Czech.
Saldo obrotw zarwno ceramicznymi elementami ciennymi, jak i ceramicznymi ele-
mentami dachowymi, jest od lat negatywne. W okresie 20052006 wobec istotnego ograni-
czenia importu, ulego ono znacznej poprawie, natomiast od 2007 r. osigno rekordowe
wartoci ujemne w rezultacie skokowego, cho zapewne okresowego wzrostu importu tych
wyrobw do Polski (tab. 4).
1
od 2010 r. take ZCB Markowicze
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Surowce ilaste dla potrzeb ceramiki budowlanej s bardzo rozpowszechnione, a ich wia-
towe zasoby niemal nieograniczone. Powszechnie, zwaszcza w krajach rozwinitych, stoso-
wane s take surowce wtrne, jak np. popioy lotne z elektrowni, ule paleniskowe itp.
Produkcja
Surowce ilaste dla potrzeb ceramiki budowlanej wydobywane s powszechnie niemal we
wszystkich krajach, zwykle w ilociach odpowiadajcych potrzebom lokalnych rynkw mate-
riaw budowlanych. Trudno wic w tej brany wyrni gwnych producentw, cho po-
ziom wydobycia Meksyku (3840 mln t/r), USA(1824 mln t/r), Niemiec (okoo 20 mln t/r),
SUROWCE CERAMIKI BUDOWLANEJ 857
Tab. 3. Obroty wyrobami ceramiki budowlanej w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Ceramiczne elementy cienne
(cegy, pustaki)
CN6904
Import 134.4 111.6 986.6 800.7 450.1
Eksport 95.4 161.9 141.4 100.5 68.1
Dachwki i inne dachowe
elementy ceramiczne
CN6905
Import 70.4 75.8 209.2 218.9 229.5
Eksport 47.3 31.0 66.5 78.5 76.2
rdo: GUS
Tab. 4. Warto obrotw wyrobami ceramiki budowlanej w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Ceramiczne elementy cienne
(cegy, pustaki)
CN6904
Import 32036 40923 195666 175367 107592
Eksport 25468 41957 46132 46132 25061
Saldo -6568 +1034 -149534 -129235 -82531
Dachwki i inne dachowe
elementy ceramiczne
CN6905
Import 56427 78876 195880 199806 192306
Eksport 35885 72155 58586 35461 57964
Saldo -20542 -6721 -137294 -164345 -134342
rdo: GUS
Hiszpanii (okoo 15 mln t/r) i Wielkiej Brytanii (1011 mln t/r) znacznie odbiega od pozo-
staych krajw publikujcych dane o ich poday. Stworzeniu statystyki wydobycia tych su-
rowcw ilastych przeszkadza rwnie rnorodna stosowana nomenklatura (common clays,
structural clays, industrial clays, brick clays).
Obroty
Surowce ilaste ceramiki budowlanej nie podlegaj obrotom midzynarodowym i jako
surowiec lokalny maj znaczenie wwczas, gdy s wykorzystane w odlegoci 3040 km od
miejsca wydobycia. W przypadku wyrobw ceramiki budowlanej, wytwarzanych na ich ba-
zie, zasig ekonomicznej sprzeday zwiksza si do okoo 200300 km.
Zuycie
Surowce ilaste ceramiki budowlanej znajduj zastosowanie do produkcji licznych od-
mian wyrobw ceramiki budowlanej, m.in. elementw ciennych grubociennych, np. ce-
gy penej, elementw ciennych dronych, jak np. cega szczelinwka, kratwka, dziu-
rawka, pustaki cienne, ceramiczne pyty cienne, pokry dachowych: dachwek i gsiorw,
cienkociennych wyrobw stropowych oraz rurek drenarskich.
Ceny
Ceny surowcw ilastych ceramiki budowlanej nie s notowane na rynkach wiatowych.
Ich warto mona jedynie przeledzi na przykadzie rednich wartoci jednostkowych sprze-
day producentw amerykaskich, ktre w ostatnich latach ksztatoway si na poziomie
1011 USD/t. W Polsce w nielicznych przypadkach sprzeday surowcw ilastych ceramiki
budowlanej odbiorcom zewntrznym ich cena ksztatuje si w przedziale 3050 PLN/t.
SUROWCE HUTNICTWA SKALNEGO
Surowcami hutnictwa skalnego (petrurgicznymi) s przede wszystkim rne odmia-
ny bazaltw, take diabazw, amfibolitw, andezytw i in. W wyniku ich topienia otrzymuje
si dwa rodzaje produktw: wyroby z leizny kamiennej oraz wen mineraln (podstawo-
wy materia termoizolacyjny). Wyroby z leizny kamiennej, szczeglnie bazaltowej, od-
znaczaj si wysok wytrzymaoci na ciskanie (490590 MPa), zblion do odleww e-
liwnych, przewyszajc je odpornoci na cieranie oraz dziaanie czynnikw klimatycz-
nych i chemicznych. Wena mineralna jest produkowana poprzez topienie ska (bazaltw
lub zblionych ska magmowych) w temperaturze okoo 1400C, w piecach podobnych do
piecw szklarskich, z chromitem dodawanym jako zarodki krystalizacji. Produkowana te
moe by z odpadw przemysowych, np. z uli hutniczych (wena ulowa).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Tylko niektre dolnolskie bazalty byy do tej pory uytkowane jako surowce do pro-
dukcji leizny kamiennej i weny mineralnej. Bazanit nefelinowy z Mikoajowic jest najlep-
sz odmian bazaltu dla otrzymywania leizny bazaltowej. Z kolei do produkcji weny mine-
ralnej s wykorzystywane gwnie bazalty z Bukowej Gry i Sulikowa, w mniejszej iloci
ze z Ksiginki I i Mikoajowice. Mimo wielu zalet, bazalt nie jest optymalnym surow-
cem do tego celu, ze wzgldu na wysok zdolno krystalizacyjn. Wobec tego zaczto sto-
sowa gabro-diabaz ze zoa Supiec-Dbwka oraz gabro ze zoa Braszowice, ktre sta-
nowi ju ponad 50% surowcw uytkowanych do produkcji weny mineralnej.
Produkcja
Wyroby z leizny bazaltowej s w Polsce obecnie wytwarzane przez Przedsibiorstwo
Topienia Bazaltu Sp. z o.o. w Starachowicach oraz Przedsibiorstwo Produkcyjno-
-Usugowe Delma Bazalt Sp. z o.o. w Strzegomiu. Od kilku lat obydwie firmy s
zwizane kapitaowo ze wiatowym potentatem na rynku wyrobw z leizny bazaltowej
niemieck firm Kallenborn Kalprotect. Z topionego bazaltu wykonuje si odlewy skaliw-
ne, m.in. pytki do wykadzin, ramp kolejowych itp., rynny i rury do rurocigw podsadz-
kowych, kolana, ksztatki, kostki, kule itp. czna ich produkcja wynosia w ostatnich latach
810 tys. t/r.
Wena mineralna (gwnie bazaltowa i diabazowa) wytwarzana jest przez duski kon-
cern Rockwool w zakadach w Cigacicach koo Zielonej Gry oraz Makini, firm z kapi-

taem fiskim Paroc Polska Sp. z o.o. w zakadzie w Trzemesznie, nalec do hiszpa-
skiej Uralita Group firm URSAPolska w zakadzie w Dbrowie Grniczej oraz do aus-
triackiej grupy Isoroc firm Isoroc Polska Sp. z o.o. w Nidzicy. Wena szklana jest wytwa-
rzana wycznie przez nalec do francuskiego koncernu Saint Gobain firm Saint Goba-
in Construction Products Polska Sp. z o.o. w zakadzie w Gliwicach. Wszystkie wymie-
nione zakady zostay w ostatnich latach poddane gruntownej modernizacji i rozbudowie.
Rozwj zdolnoci produkcyjnych, jak rwnie dynamicznie rosncy krajowy popyt na
wen mineraln, skutkoway omiokrotnym wzrostem produkcji w okresie 19952007, kt-
ra osigna wielko 462 tys. t w 2007 r. W latach 20082009 nastpi jednak a 28% spa-
dek produkcji weny, gwnie za spraw ograniczenia jej eksportu (tab. 1).
Obroty
Wielko obrotw wen mineraln systematycznie si zwikszaa do 2007 r., przy
istotnym ograniczeniu eksportu w latach 20082009 (tab. 1). Gwnymi dostawcami weny
do Polski pozostaj Niemcy, Czechy i Sowacja, a odbiorcami Ukraina, Niemcy, Biaoru
i Wochy. Saldo obrotw tym wyrobem jest od kilku lat dodatnie (tab. 2). Do Polski impor-
towana jest gwnie wena mineralna najwyszej jakoci, o wysokiej wartoci jednostkowej
(tab. 3), podczas gdy przedmiotem znacznego eksportu jest zazwyczaj wena mineralna
w gatunkach standardowych. Ostatnio eksport stanowi ju niemal 50% wielkoci produkcji,
przy ograniczeniu do ok. 43% w 2008 r. i tylko 36% w 2009 r. Dodatnie saldo obrotw
wzroso a do 454 mln PLN w 2007 r., przy ograniczeniu o ok. 100 mln PLN rocznie w la-
tach 20082009 (tab. 2).
Zuycie
Wyroby z leizny kamiennej stosowane s przede wszystkim w kopalniach podziemnych
wgla kamiennego i rud (rurocigi podsadzkowe), zakadach chemicznych (wykadziny
860 SUROWCE HUTNICTWA SKALNEGO
Tab. 1. Gospodarka wen mineraln w Polsce CN 6806 10,
PKWiU 2399193001
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 392.9 453.1 461.9 381.4 334.1
Eksport 200.0 225.7 217.1 164.6 120.6
Import 16.3 20.8 20.8 24.9 17.6
Zuycie
p
209.2 248.2 265.6 241.7 231.1
rdo: GUS
Tab. 2. Warto obrotw wen mineraln w Polsce CN 6806 10
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 367053 430100 540985 424467 430281
Import 83388 77739 86853 87538 82179
Saldo +283665 +352361 +454132 +336929 +348102
rdo: GUS
w miejscach intensywnego dziaania mechanicznego lub silnych kwasw), budownictwie
kanaw miejskich, przesypowniach materiaw lunych i in.
Wena mineralna produkowana jest gwnie w formie pyt, mat i otulin do termoizola-
cji rurocigw o gstoci 45180 kg/m
3
w rnych rozmiarach i o rnej gruboci (zwykle
212 cm). Cz z nich jest hydrofobizowana. Niewielkie iloci weny mineralnej s dodawa-
ne do asfaltowych mieszanek nawierzchniowych i do wyrobw azbestowo-cementowych jako
substytut azbestu. Specjalne jej gatunki s uywane jako izolacyjne materiay ogniotrwae.
Zuycie weny mineralnej na jednego mieszkaca w Polsce, po niewielkim ogranicze-
niu w latach 20012002, w kolejnych piciu latach systematycznie roso, do okoo 7.0 kg/r
w 2007 r., przy ograniczeniu do 6.1 kg/r w 2009 r. Warto zwrci jednak uwag, e w Euro-
pie Zachodniej wskanik ten wynosi 1015 kg/r, a w krajach skandynawskich ponad 20 kg/r.
Ustawiczny wzrost cen energii, coraz ostrzejsze normy cieplne dla nowych budynkw,
wprowadzenie w 1998 r. Ustawy o wspieraniu przedsiwzi termomodernizacyjnych,
a z drugiej strony niemal nieograniczona dostpno krajowych surowcw do produkcji
weny mineralnej, powinny w najbliszej przyszoci nadal sprzyja wzrostowi krajowego
zuycia tych produktw.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Wyroby hutnictwa skalnego otrzymywane s przez stopienie ska lub ich mieszanin,
take niektrych odpadw przemysowych, oraz obrbk termiczn takich stopw. Surow-
cem do produkcji leizny kamiennej s gwnie zasadowe skay magmowe (bazalty, diabazy,
take hornblendyty, andezyty), skay metamorficzne (amfibolity), osadowe (iy, przywglo-
we upki ilaste, margle, dolomity, piaski), uboczne produkty przemysowe (ule hutnicze,
zwaszcza pomiedziowe, ule i popioy paleniskowe, pyy dymnicowe). Zasoby wiatowe
tych ska i innych surowcw cho nie okrelone, s jednak ogromne.
Produkcja
Znanymi producentami surowcw hutnictwa skalnego s m.in. Rosja, Ukraina, Francja,
Dania, Niemcy, Szwecja i Finlandia. Przeznaczane s one zazwyczaj do produkcji wyro-
bw, ktre maj znaczenie na rynkach lokalnych, std brak szczegowych danych w staty-
stykach midzynarodowych.
SUROWCE HUTNICTWA SKALNEGO 861
Tab. 3. Wartoci jednostkowe obrotw wen mineraln w Polsce
CN 6806 10
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 1835.6 2057.7 2492.0 2578.4 3567.2
USD/t 567.8 655.7 890.9 1097.5 1154.5
PLN/t 5101.4 3738.6 4170.4 3513.0 4674.3
USD/t 1585.8 1197.4 1501.8 1468.9 1532.2
rdo: GUS
wiatowa produkcja weny mineralnej jest zdominowana przez dwa koncerny: duski
Rockwool International AS (22 zakady w Europie, Ameryce Pnocnej i Azji) oraz fran-
cuski Saint Gobain Isover (ponad 30 zakadw na caym wiecie, cz produkuje take
lub gwnie wen szklan). Na rynku europejskim wiksze znaczenie maj take niemiecki
Pfleiderer, fiski Paroc i hiszpaska Uralita, a na rynku amerykaskim Owens Corning,
Thermafiber, Roxul i Fibrex. czn produkcj weny mineralnej w Europie szacuje si
na ok. 10 mln t/r. Konkuruje na rwnych prawach z wen (wat) szklan, ktrej produkcja
utrzymuje si na podobnym poziomie.
Obroty
Wyroby z leizny bazaltowej maj znaczenie krajowe, a obroty nimi na rynkach midzy-
narodowych s sporadyczne i osigaj niewielkie wartoci. Wiksze znaczenie maj obroty
wen mineraln, ktre na rynku europejskim szacuje si na kilkaset tysicy ton na rok.
Jednak i w tym przypadku wikszo produkcji kierowana jest na rynki wewntrzne.
Zuycie
Wena mineralna jest powszechnie produkowanym i uywanym materiaem termoizola-
cyjnym, znajdujcym zastosowanie gwnie w krajach o chodniejszym klimacie, szczeglnie
w Europie i Ameryce Pnocnej. Rynki Europy Zachodniej i Pnocnej s rynkami dojrzay-
mi, gdzie w ostatnim czasie notowany jest tylko powolny wzrost lub wrcz stagnacja zapo-
trzebowania na wen mineraln. Z kolei kraje Europy rodkowej i Wschodniej notuj lub b-
d w najbliszej przyszoci wykazywa dalszy wzrost zuycia tej grupy wyrobw.
Ceny
Brak dokadnych informacji o cenach wyrobw hutnictwa skalnego. Poziom cenowy
rnych gatunkw weny mineralnej to zazwyczaj 6002000 USD/t.
862 SUROWCE HUTNICTWA SKALNEGO
SUROWCE SODOWE
Do surowcw sodowych zalicza si rozmaite gatunki naturalnych wglanw i siar-
czanw sodowych pozyskiwanych ze z, jak i ich syntetyczne odpowiedniki. Spord na-
turalnych wglanw najwiksze znaczenie maj zoa trony Na
3
H[CO
3
]2H
2
O i sody rodzi-
mej Na
2
CO
3
10H
2
O, dostarczajce 30% produkcji wglanw sodu. Pozostae ok. 70% ich
poday przypada na syntetyczny wglan sodowy (soda kalcynowana), uzyskiwany metod
Solvaya z solanki i wapieni. Natomiast wrd siarczanw sodowych najwiksze znaczenie
maj siarczany naturalne pozyskiwane ze z mirabilitu (soli glauberskiej) Na
2
SO
4
10H
2
O
i thenardytu Na
2
SO
4
, z ktrych pochodzi okoo 90% produkcji wiatowej. Reszt stanowi
ich syntetyczne odpowiedniki, bdce produktem ubocznym przy produkcji wkien sztucz-
nych, kwasu solnego itp.
Wanym surowcem sodowym jest rwnie soda kaustyczna (soda rca, wodorotle-
nek sodowy NaOH), otrzymywana wycznie syntetycznie. Dawniej produkowano j z sody
kalcynowanej, a obecnie przede wszystkim wraz z chlorem metod elektrolizy chlorku so-
dowego NaCl.
wiatowa produkcja surowcw sodowych zaley bezporednio od koniunktury u wa-
nych ich uytkownikw, takich jak przemysy: szklarski, chemiczny, detergentw, papierni-
czy. Tym samym zaley od oglnej wiatowej sytuacji gospodarczej. Od kilkunastu lat no-
tuje si istotny wzrost zapotrzebowania na surowce sodowe, wskutek czego m.in. poda so-
dy kalcynowanej wzrosa do rekordowych 45.7 mln t w 2009 r.
Przedmiotem obrotu handlowego s m.in.: soda kalcynowana (bezwodna) techniczna
lekka oraz cika drobno- i gruboziarnista o zawartoci co najmniej 98.099.3% Na
2
CO
3
;
siarczan sodowy bezwodny techniczny w postaci proszku lekkiego lub cikiego z ponad
98% Na
2
SO
4
oraz w postaci mielonej i w bryach w gatunkach zawierajcych powyej 95%
i 91% Na
2
SO
4
; siarczan sodowy uwodniony techniczny w dwch gatunkach, z ponad
93% i 90% Na
2
SO
4
10H
2
O; wodorotlenek sodowy stay (soda kaustyczna, rca) z co
najmniej 9498% NaOH i jako roztwr wodny (ug sodowy) o zawartoci co najmniej
4445% NaOH oraz szereg pochodnych zwizkw sodu.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Krajowymi rdami do produkcji sody kalcynowanej metod Solvaya s wapienie i sl
kamienna. Dwa obecnie czynne zakady sodowe na Kujawach bazuj na wapieniach ze
z Piechcin i Barcin oraz solance pochodzcej ze z soli kamiennej Gra i Mogilno.

Sl kamienna jest take surowcem bazowym do produkcji sody kaustycznej. Zakady
wytwarzajce j rwnie korzystaj z solanki ze z Gra i Mogilno, a take soli kamien-
nej ze zoa Kodawa.
Produkcja
Soda kalcynowana jest obecnie w Polsce produkowana przez dwa due zakady na Ku-
jawach (Mtwy i Janikowo) nalece do Soda Polska CIECH S.A. czna ich produkcja
w ostatnich latach oscylowaa wok 1100 tys. t/r, lecz w 2009 r. spada poniej 900 tys. t
wskutek ograniczenia wielkoci eksportu (tab. 1). Z kadego z zakadw pochodzi okoo
poowy cznej produkcji.
Brak informacji na temat wielkoci produkcji siarczanu sodowego w Polsce. Wiadomo,
e uprzednio by on wytwarzany przez Zakady Chemiczne Alwernia w Alwernii.
W Polsce rozwinita jest rwnie produkcja sody kaustycznej (wodorotlenku sodowe-
go), ktra w niemal 80% pochodzi z elektrolizy soli kamiennej NaCl, a wspproduktem
jest chlor. S one wytwarzane m.in. przez Zakady Chemiczne Zachem w Bydgoszczy
i Zakady Azotowe Anwil S.A. we Wocawku (z solanki ze z Gra i Mogilno eks-
ploatowanych przez Inowrocawskie Kopalnie Soli). Produkcja brutto wodorotlenku sodo-
wego wzrosa skokowo w latach 20052007 do ok. 1110 tys. t w 2007 r., przy jej ogranicze-
niu o 20% w ostatnich dwch latach (tab. 2). Stenie ugu sodowego ulego ostatnio zmniej-
szeniu z 4849% do 3738% NaOH. Wielko produkcji ugu sodowego w 2009 r. wyniosa
807.8 tys. t brutto (295.1 tys. t NaOH), natomiast soda kaustyczna w postaci staej produko-
wana jest w mniejszych ilociach (72.7 tys. t brutto w 2009 r.). W przeliczeniu na czysty
skadnik czna produkcja wodorotlenku sodowego wyniosa 375.5 tys. t NaOH w 2005 r.,
przy wzrocie do 467.2 tys. t NaOH w 2007 r. i spadku do 366.7 tys. t NaOH w 2009 r.
864 SUROWCE SODOWE
Tab. 1. Gospodarka sod kalcynowan w Polsce CN 2836 20,
PKWiU 20134310
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 1116.3 1099.5 1111.5 1119.9 892.8
Import 16.4 11.1 18.9 24.8 30.6
Eksport 514.5 511.3 508.9 533.5 349.3
Zuycie
p
618.2 599.3 621.5 611.2 574.1
rdo: GUS
Tab. 2. Gospodarka sod kaustyczn w Polsce CN 2815 11,
PKWiU 20132525
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 700.1 1024.4 1109.5 922.1 880.4
Import 6.9 4.3 6.7 6.1 6.2
Eksport 66.4 68.0 80.5 68.0 59.1
Zuycie
p
640.6 960.7 1035.7 860.2 827.5
rdo: GUS
Obroty
Eksport sody kalcynowanej z Polski w ostatnich latach ponownie osign rekordow
wielko ponad 500 tys. t/r, jednake w 2009 r. uleg skokowemu ograniczeniu do niespena
350 tys. t (tab. 3). Kierowany by do ponad 40 krajw, gwnie do Czech, Niemiec, Finlan-
dii, Szwecji, Norwegii, Austrii, Wielkiej Brytanii i Sowacji. Import sody kalcynowanej
w latach 20052009 oscylowa w granicach 1030 tys. t/r, pochodzc gwnie z Ukrainy
i Rosji (tab. 1).
Soda kaustyczna, przewanie w formie ugu sodowego, jest rwnie przedmiotem trady-
cyjnego eksportu do wielu krajw europejskich, a take krajw Ameryki Poudniowej, Azji
Poudniowo-Wschodniej i Afryki (ponad 50 odbiorcw). Jego czna wielko waha si
w ostatnich latach w przedziale 5980 tys. t/r (tab. 4). Import jest niewielki: 47 tys. t/r (tab. 2).
Eksport siarczanu sodowego zazwyczaj nie przekracza 1 tys. t/r. Import jest natomiast
znaczcy, rzdu 4055 tys. t/r. Pochodzi gwnie z Hiszpanii, Austrii, Czech i Niemiec (tab. 5).
Salda obrotw sod kalcynowan i sod kaustyczn byy stale dodatnie, rosnc odpo-
wiednio do 290 i 85 mln PLN w 2008 r., przy znaczcej redukcji do odpowiednio
259 i 77 mln PLN w 2009 r. Saldo obrotw siarczanem sodowym jest trwale ujemne
i w 2009 r. wzroso do 30 mln PLN/r (tab. 6).
Wartoci jednostkowe eksportu sody kalcynowanej miay od kilku lat wyran tenden-
cj wzrostow, do 259 USD/t w 2009 r. (tab. 7). Poziom wartoci jednostkowych importu
sody kalcynowanej i eksportu siarczanw sodowych jest zmienny, co wynika z niewielkie-
go tonau tych obrotw, natomiast wartoci jednostkowe importu siarczanw sodowych miay
SUROWCE SODOWE 865
Tab. 3. Kierunki eksportu sody kalcynowanej z Polski CN 2836 20
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 514.5 511.3 508.9 533.5 349.3
Austria 5.6 18.6 19.3 35.6 32.8
Czechy 133.5 150.7 149.0 156.2 121.3
Dania 18.4 17.5 4.7 4.0 1.9
Estonia 8.3 10.4 8.2 11.8 7.5
Finlandia 77.7 57.0 60.2 60.2 37.2
Francja 13.7 2.5 2.5 2.1 5.7
Holandia 1.2 2.0 3.8 3.6 4.7
Indie 4.4 0.0 0.0
Indonezja 3.8 2.9
Litwa 3.3 0.7 0.2 1.7 3.4
Niemcy 87.9 103.8 114.8 112.1 38.4
Norwegia 47.1 40.1 35.3 34.4 24.4
Sowacja 12.9 12.0 16.8 19.2 14.2
Szwecja 61.2 61.3 50.7 53.1 42.7
Wgry 3.7 2.9 4.3 0.1 0.0
Wielka Brytania 31.8 22.3 11.2 22.2 5.4
Wochy 3.9 6.7 13.4 8.2 3.7
Inne 4.3 2.8 6.3 6.1 6.0
rdo: GUS
wyran tendencj wzrostow, do 189 USD/t w 2009 r. (tab. 7). Wartoci jednostkowe obro-
tw sod kaustyczn w ostatnich latach znacznie wzrosy do okoo 500 USD/t (tab. 7).
Zuycie
Uytkownikami sody kalcynowanej w Polsce s przede wszystkim przemysy: szklarski,
detergentw i chemiczny. Obserwowany rozwj dwch pierwszych, ze znacznym udziaem
kapitau zagranicznego, sprawia, e zapotrzebowanie krajowe na ten surowiec powinno zo-
sta utrzymane lub nieco wzrosn (tab. 1). Zalee to bdzie jednak od poday sody kau-
866 SUROWCE SODOWE
Tab. 4. Kierunki eksportu sody kaustycznej z Polski CN 2815 11
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 66.4 68.0 80.5 68.0 59.1
Argentyna 0.9 1.0 0.8 1.0 0.2
Austria 0.8 0.7 0.4 0.5 0.4
Belgia 0.6 0.8 0.5 0.5 0.4
Brazylia 10.6 8.5 11.1 10.1 9.6
Chile 1.7 1.4 1.0 1.2 1.1
Chiny 3.3 3.6 5.1 1.9 3.5
Czechy 2.0 3.2 2.8 3.3 2.2
Ekwador 2.3 2.6 2.0 2.6 1.4
Francja 0.5 0.8 1.1 0.6 0.2
Holandia 0.7 1.6 1.4 1.0 0.2
Kolumbia 5.7 4.1 8.8 3.7 2.4
Litwa 1.8 1.7 1.6 1.2 0.7
Malezja 0.9 1.4 1.2 0.9 0.9
Niemcy 2.4 3.6 4.0 4.7 1.6
Peru 2.8 1.2 1.6 0.7 3.1
Rosja 0.4 1.6 1.9 0.3 0.6
Ukraina 6.1 5.9 5.1 2.6 3.7
Wenezuela 1.1 2.0 2.8 3.1 1.7
Wochy 0.8 2.7 2.8 4.3 2.1
Inne 21.0 19.6 24.5 23.8 23.1
rdo: GUS
Tab. 5. Gospodarka siarczanem sodu w Polsce CN 2833 1119,
PKWIU 20134157
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja . . . . .
Import 55.1 46.1 39.7 39.8 52.3
Eksport 0.5 0.5 1.1 0.9 1.0
Zuycie
p
. . . . .
rdo: GUS
SUROWCE SODOWE 867
Tab. 6. Warto obrotw surowcami sodowymi w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Soda kalcynowana
CN2836 20
Eksport 253663 281527 284533 306918 283113
Import 9526 6437 10027 17171 24165
Saldo +244137 +275090 +274506 +289747 +258948
Soda kaustyczna
CN2815 11
Eksport 72260 75036 89671 92260 88022
Import 8627 5536 7255 7526 10489
Saldo +63633 +69500 +82416 +84734 +77533
Siarczan sodu
CN2833 1119
Eksport 268 269 760 478 587
Import 25969 20979 17235 17226 30645
Saldo -25701 -20710 -16475 -16748 -30058
rdo: GUS
Tab. 7. Wartoci jednostkowe obrotw surowcami sodowymi w Polsce
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Soda kalcynowana
CN2836 20
PLN/t 493.0 550.6 559.1 575.2 810.5
USD/t 152.5 175.1 201.0 241.1 259.0
PLN/t 582.4 580.4 529.9 691.9 790.2
USD/t 182.6 186.0 189.8 286.0 236.0
Soda kaustyczna
CN2815 11
PLN/t 1088.8 1104.1 1114.4 1356.4 1489.0
USD/t 338.1 352.2 400.0 571.9 474.8
PLN/t 1256.5 1275.3 1079.5 1228.7 1681.3
USD/t 387.5 405.6 390.3 522.3 542.5
Siarczan sodu
CN2833 1119
PLN/t 530.5 543.7 668.2 532.1 573.6
USD/t 163.9 172.9 246.8 221.0 189.5
stycznej, bdcej w wielu zastosowaniach substytutem sody kalcynowanej. Jest ona wa-
nym surowcem przede wszystkim w przemyle chemicznym, papierniczym i w oczyszczal-
niach ciekw. Siarczany sodowe maj podobne zastosowania, lecz ich gwnym uytkow-
nikiem jest przemys papierniczy.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Soda kalcynowana produkowana jest zarwno syntetycznie, jak i ze rde naturalnych.
Do najwaniejszych rde naturalnych nale zoa trony w USA (Green River Forma-
tion w stanie Wyoming) i Kenii (jezioro Magadi) oraz zawierajce sod rodzim jeziora
Searles (Kalifornia, USA), Texcoco (Meksyk) i Sua Pan (Botswana), a take w Chinach
(Mongolia Wewntrzna), Rosji i Kazachstanie. W skali wiata wiksze znaczenie ma jednak
syntetyczny wglan sodu uzyskiwany z solanki i wapieni metod Solvaya.
Siarczan sodu, podobnie jak soda kalcynowana, produkowany jest zarwno syntetycz-
nie, jak i ze rde naturalnych. Najwikszym na wiecie zoem mirabilitu (uwodnionego
siarczanu sodu) jest Zatoka Kara-Bogaz we wschodniej czci Morza Kaspijskiego, bdc
praktycznie niewyczerpywalnym jego rdem. W USA naturalnymi rdami siarczanu
sodu s zasolone jeziora, np. Searles (Kalifornia) czy Wielkie Jezioro Sone (Utah) oraz
podziemne solanki, np. w stanach Texas czy Kalifornia. Wielkie zoa podobnych typw
znane s take w Meksyku, Kanadzie, Argentynie, Hiszpanii, Turcji, Iranie, Chinach i szere-
gu krajach afrykaskich. Siarczan sodu jest take produkowany syntetycznie w wielu proce-
sach chemicznych, np. przy produkcji kwasu solnego z soli i kwasu siarkowego, czy te
przy wytwarzaniu wkien sztucznych.
Soda kaustyczna jest otrzymywana wycznie syntetycznie wraz z chlorem w wyniku
elektrolizy chlorku sodowego (w proporcji 1.1:1), rzadziej w procesie kaustyfikacji sody
kalcynowanej.
Produkcja
czna produkcja wiatowa sody kalcynowanej od kilkunastu lat ma wyrany trend ros-
ncy (rys. 1), do rekordowych 45.7 mln t w 2009 r. (tab. 8). Stao si tak za spraw szybkie-
go rozwoju produkcji w Chinach, a take jej odbudowy w USA, Rosji i u kilku innych pro-
ducentw. W ostatnim okresie udzia sody ze z w cznej produkcji wiatowej wynosi
2530%, gwnie za spraw USA, gdzie zaniechano produkcji sody syntetycznej, rozwija-
jc pozyskiwanie trony ze z w Wyoming. Pozostae 7075% stanowi soda syntetyczna,
wytwarzana gwnie metod Solvaya przede wszystkim w Europie i Azji Poudniowo-
-Wschodniej (tab. 8).
Gwnymi producentami europejskimi s: belgijski Solvay SA (wiatowy potentat
17% poday, zakady w Niemczech, Woszech, Hiszpanii, Francji, Portugalii i Bugarii),
brytyjska firma Brunner Mond & Co. Ltd. (zakady w Wielkiej Brytanii, Holandii i Kenii)
868 SUROWCE SODOWE
PLN/t 471.4 454.8 434.3 432.7 585.8
USD/t 145.2 144.6 156.1 184.2 188.8
rdo: GUS
naleca od 2006 r. do indyjskiego koncernu Tata Chemicals Ltd., oraz francuski Rhone-
-Poulenc Industries S.A. Solvay posiada take wikszociowe udziay w dwch zakadach
sodowych w USA (Solvay Chemicals Inc.), otrzymujc j z trony w Green River (Wyo-
ming) oraz z nahcolitu w Parachute (Colorado). Poza nim, najwikszymi amerykaskimi
producentami s FMC Wyoming Corp., OCI Chemical Corp. i General Chemical Part-
ners, bazujce na zoach trony w Wyoming, oraz Searles Valley Minerals Inc. pozysku-
jcy sod z jeziora Searles (Kalifornia). Poza USA gwnymi producentami sody ze rde
naturalnych s: The Magadi Soda Co. plc w Kenii nalece do Brunner Mond & Co.
Ltd., Soda Ash Botswana Pty. Ltd. w Botswanie, w niewielkim stopniu Yihua Group
w Mongolii Wewntrznej (Chiny). W Europie Wschodniej poza Polsk wielkie za-
kady syntetycznej sody kalcynowanej to: Sterlitamak i Berezniki na Uralu oraz Aczisk
na Syberii (Rosja), Krasnoperekopsk i Lisichask (Ukraina), Devnia (Bugaria), Govor-
na i Ocne Mures (Rumunia). Silnie rozwija si jej produkcja w Chinach, ktre od 2003 r.
s najwikszym wiatowym producentem (ju okoo 40% wiatowej produkcji). Znaczenie
maj tu przede wszystkim zakady Bohai Chemical Group w Tianjin, Weifang i Quin-
gdao w prowincji Shandong, Dalian (Liaoning), Tangshan (Hebei), Zhejiang Glass Co.
w Haixi (Qinghai), a take wspomniany wyej producent trony. Innymi wielkimi s Indie
(gwni producenci Gujarat Heavy Chemicals Ltd. i Tata Chemicals Ltd., due zakady
w stanie Gujarat) i Japonia (pi zakadw o cznych zdolnociach 1.6 mln t/r). Planowana
jest budowa nowych zakadw w Azji Poudniowo-Wschodniej (poza Chinami take w Uz-
bekistanie, Arabii Saudyjskiej i Omanie) oraz kopal na zoach w Afryce (Tanzania), Tur-
cji i USA(dalsze zakady w stanie Wyoming).
SUROWCE SODOWE 869
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
8000
16000
24000
32000
40000
48000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji sody kalcynowanej
870 SUROWCE SODOWE
Tab. 8. wiatowa produkcja sody kalcynowanej
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Austria
s,1
100
Bonia i Hercegowina
s,1
10
w
9
w
13
w
19
w
22
Bugaria
s,1
800 800 800 800 800
Francja
s,1
1000 1000 1000 1000 1000
Grecja
s,1
1 1 1 1 1
Hiszpania
s,1
500 500 500 500 500
Holandia
s,1
400 400 400 400 400
Niemcy
1
1533 1515 1510 1450 1450
Polska
1
1116 1100 1112 1120 893
Portugalia
s,1
150 150 150 150 150
Rosja
s,1
2600 2800 2900 2800 2800
Rumunia
1
346 453 453 450 450
Ukraina
s,1
700 700 700 700 700
Wielka Brytania
s,1
1000 900 900 500 500
Wochy
1
525 500 500 500 500
EUROPA 10781
w
10828
w
10939
w
10390
w
10166
Botswana
2
279
w
256
w
280
w
264
w
265
Czad
s,2
12 12 12 12 12
Egipt
s,1
50 50 50 50 50
Etiopia
2
8 4
w
0
w
2
w
2
Kenia
2
360 374 387
w
513 405
AFRYKA 709
w
696
w
729
w
841
w
734
Argentyna
1
86 161 70 70 70
Brazylia
s,1
200 200 200 200 200
Kolumbia
s,1
125 125 125 125 125
AMERYKA PD. 411 486 395 395 395
Meksyk
s,1
290 290 290 290 290
USA
2
10954 10960 11067 11268 10900
AMERYKA PN. i R. 11244 11250 11357 11558 11190
Chiny
1
14210 15600 17650
w
18540
w
19350
Indie
s,1
1500 1500 1500 1500 1500
Iran
1
130 130 140 140 140
Japonia
s,1
400 400 400 400 400
Korea Pd.
s,1
310 310 310 310 310
Pakistan
s,1
260 250 260 250 260
Turcja
1
869 891 947 950 950
AZJA 17679 19081 21207
w
22090
w
22910
Australia
s,1
300 310 310 310 310
OCEANIA 300 310 310 310 310
W I A T 41124
w
42651
w
44937
w
45584
w
45705
wtym: soda naturalna 11613
w
11606
w
11746
w
12057
w
11582
1
soda syntetyczna
2
soda naturalna
rdo: MY, IM, MMAR
Siarczan sodu produkowany jest w okoo 80% ze z siarczanw naturalnych, a w 20%
syntetycznie jako produkt uboczny wielu technologii chemicznych. Szybki rozwj wydoby-
cia naturalnego siarczanu sodowego, prawdopodobnie mirabilitu, notowany by w ostat-
nim czasie w chiskiej prowincji Sichuan (brak dokadnych danych na ten temat). Oprcz
Chin, ktre s najwikszym wiatowym producentem, pozyskuje si je gwnie w Hiszpanii
(Criaderos Minerales y Derivados SA, FMC Foret SA, SA Sulquisa i Minera de Santa
Marta SA), Meksyku (Quimica del Rey SA de CV), Stanach Zjednoczonych (North
American Chemical Co. w Kalifornii, Ozark Mahoning Co. w stanie Texas), Kanadzie
(gwnie Saskatchewan Minerals), Turcji (Alkim Alkali Kimya AS) i Iranie, a take
w Turkmenistanie, Rosji, i kilku innych krajach. Ich czna wielko na wiecie osigna
w ostatnich latach poziom 910 mln t/r. Produkcja siarczanu sodowego syntetycznego
w tym okresie bya szacowana na ok. 2 mln t/r. Koncentruje si ona w USA(gwnie Occi-
dental Chemical Corp., Courtaulds North American Inc., FMC Corp., Lenzing AG,
Indspec Chemical Corp., J.M. Huber), Japonii i szeregu krajach europejskich. Niektre,
m.in. Polska, Norwegia, Rumunia czy Szwajcaria nie podaj choby szacunkowych danych
o jej wielkoci.
Brak jest szczegowych danych na temat wiatowej produkcji sody kaustycznej. Praw-
dopodobnie przekracza ona 40 mln t/r. Najwikszymi producentami s: USAi Chiny (kade
po okoo 11 mln t/r), Japonia (okoo 4 mln t/r), Rosja (okoo 2 mln t/r), Niemcy i Francja
(po ok. 1.5 mln t/r) oraz Wochy, Wielka Brytania, Polska i Ukraina (ok. 1 mln t/r). Poza
Europ wiksze iloci s otrzymywane jeszcze w Brazylii i Indiach. Pozyskiwanie jej ma
nierozerwalny zwizek z wielkoci produkcji i zapotrzebowania na wspprodukt chlor.
Obroty
Najwikszymwiatowymeksporterem sody kalcynowanej s Stany Zjednoczone (4.9 mln t
w 2009 r.), zaopatrujce szereg krajw wschodnioazjatyckich i amerykaskich, take za-
chodnioeuropejskich. Innymi wanymi dostawcami na rynek europejski s m.in. Bugaria,
Polska, Rumunia i Rosja, a na rynek azjatycki Chiny (ok. 2 mln t/r), Kenia i Australia.
Siarczan sodu jest przedmiotem umiarkowanych obrotw midzynarodowych, najcz-
ciej w skali regionalnej. Rzadkie s obroty midzy kontynentami, cho maj miejsce, m.in.
eksport z USAdo Australii, Nowej Zelandii i Korei Pd. Brak danych na temat midzynaro-
dowych obrotw sod kaustyczn.
Zuycie
Soda kalcynowana zuywana bya tradycyjnie gwnie w krajach europejskich oraz USA.
Obecnie bardzo intensywnie wzrasta popyt w Chinach i innych krajach Azji Poudniowo-
-Wschodniej. Marginalne znaczenie maj natomiast kraje afrykaskie i poudniowoamery-
kaskie. Tradycyjnie najwikszym jej odbiorc jest przemys szklarski, przede wszystkim do
produkcji opakowa szklanych oraz szka paskiego. Dwoma pozostaymi konsumentami
s przemys chemiczny (do produkcji szerokiej gamy zwizkw, m.in. fosforanw, krzemia-
nw, chromianw i dwuwglanu) oraz przemys detergentw (do produkcji trjpolifosforanu
sodowego i krzemianw sodowych, z ktrych wytwarzane s zeolity syntetyczne). W mniej-
szym stopniu znajduje zastosowanie w produkcji pulpy i papieru, filtracji wody, odsiarcza-
niu gazw i in. Istotnymi substytutami w przypadku produkcji trjpolifosforanu sodowego
i przede wszystkim pulpy i papieru s soda kaustyczna i siarczany sodowe. Wystpuj re-
gionalne rnice w strukturze zuycia sody kalcynowanej. W skali wiata do produkcji
SUROWCE SODOWE 871
szka przeznacza si 53% (w USA48%, w Europie Zachodniej niemal 70%), w tym opako-
wa szklanych 28% (odpowiednio 25% i 40%). Na przemys chemiczny przypada na wie-
cie 21% (odpowiednio 29% w USAi 14% w Europie Zachodniej), na przemys detergentw
6% (odpowiednio 8% i 6%). Szanse na wzrost zapotrzebowania istniej gwnie w przemy-
le szklarskim, przede wszystkim w krajach azjatyckich, a umiarkowany rozwj powinien
mie miejsce w przemyle chemicznym i detergentw. W skali wiata spodziewany jest dal-
szy wzrost popytu w tempie 23%/r w najbliszych kilku latach.
Siarczan sodu jest tradycyjnie zuywany w przemyle papierniczym (produkcja pulpy
metod Krafta z uyciem niskiej jakoci siarczanu tzw. salt cake o zawartoci 9099%
Na
2
SO
4
) i przemyle detergentw (produkcja fosforanw sodowych skadnika proszkw
do prania). Ostatnie kilkanacie lat przynioso znaczne ograniczenia jego zuycia w przemyle
papierniczym krajw wysoko rozwinitych (wzgldy rodowiskowe), przy dalszym wzrocie
w krajach rozwijajcych si. W przemyle detergentw wprowadzane s nowe zwizki fo-
sforanowe sodu, stwarzajce mniejsze zagroenie dla rodowiska lub zeolity. Innymi kierun-
kami zastosowa s: przemys szklarski oraz w coraz wikszym stopniu przemys tekstylny.
Przykadowa struktura zuycia siarczanu sodu w USA w 2009 r.: przemys detergentw
35%, przemys szklarski 18%, przemys papierniczy 15%, przemys tekstylny 8%, inne 24%.
Pojawiajca si w przypadku rosncej wiatowej produkcji chloru nadpoda sody
kaustycznej na rynku wiatowym sprawia, e staje si ona konkurencyjna w stosunku do
sody kalcynowanej.
Ceny
Ceny sody kalcynowanej ulegaj kilkuletnim fluktuacjom, zalenym nie tylko od popytu
poszczeglnych bran, lecz take od konkurencyjnoci sody kaustycznej, jak rwnie siarcza-
nu sodowego i innych substytutw. W latach 20052008 zanotowano skokowy wzrost cen
sody kalcynowanej o ok. 90% (tab. 9), do niemal 135 USD/t na rynku amerykaskim, przy
lekkiej korekcie w 2009 r. Zrnicowanie cen gatunkw sody na rnych rynkach jest znacz-
ne. Ceny kontraktowe fob producentw amerykaskich s jednymi z najniszych. Natomiast
na rynku poudniowoazjatyckim ksztatuj si ostatnio na poziomie ponad 200 USD/t, podob-
nie jak producentw europejskich. Ceny siarczanu sodu na rynku amerykaskim nie ulegay
zmianie do 2009 r. (tab. 9). Ceny sody kaustycznej nie s podawane przez producentw.
872 SUROWCE SODOWE
Tab. 9. Ceny surowcw sodowych w USA
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Soda kalcynowana
1
88.4 106.5 114.1 134.6 132.3
Siarczan sodu
2
147.7 147.7 147.7 147.7 140.0
1
soda ze rde naturalnych, rednia warto sprzeday fob zakad USA, USD/t, cena rednioroczna MY
2
siarczan naturalny, cena jw.
TAL
Tal (Tl) obecny jest jako pierwiastek rozproszony w pokanej liczbie siarczkw i siarko-
soli, przewanie wystpujcych jako kopalina towarzyszca w niektrych zoach rud Zn i Pb,
pirytw i innych. Jest pozyskiwany z pyw i innych odpadw przetwrstwa rud Zn, a take
Pb i Cu, w procesach hydrometalurgicznych w formie wodorotlenku talowego. Jest to
pprodukt o randze rynkowej, przetwarzany na chlorek talowy, a nastpnie tal metaliczny
(99.799.99% Tl) i tal czysty(99.999% Tl), ktre wraz z produkowanym w procesie rafinacji
strefowej talem dla techniki pprzewodnikowej (99.9995% Tl) stanowi najpowszechniej-
sze jego surowce (ponad 80% poday). Reszta dostarczana jest w postaci zwizkw.
Tal po raz pierwszy zosta wykorzystany w 1896 r. w medycynie, ale dopiero po odkryciu
jego skutecznoci jako rodka tpicego gryzonie w 1925 r. rozwinito produkcj na skal
masow. Obecnie najbardziej obiecujcym kierunkiem zastosowa talu jest nadprzewodnic-
two (z udziaem tlenku Tl-Ba-Ca-Cu) oraz prace badawcze w dziedzinie technik laserowych.
Umieszczenie talu i jego zwizkw na licie substancji toksycznych Konwencji Bazylejskiej,
ktra wesza w ycie w styczniu 1998 r., doprowadzio do ponownej regresji jego rynku.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Tal wystpuje w lsko-krakowskich zoach rud cynku i oowiu w iloci 0.020.1%
Tl. Zasoby szacunkowe tych z ocenia si 11410 t Tl (BZKiWP, 2009), jednak w roku
2009 zasoby te nie byy ju wykazywane (BZKiWP, 2010).
Produkcja
Produkcja talu prowadzona bya do roku 1988 w HMN Szopienice.
Obroty
Zapotrzebowanie krajowe pokrywane jest importem surowcw talu. Import talu nieobro-
bionego i proszkw (CN 8112 51) w 2009 r. nie by odnotowany w statystykach GUS,
natomiast w okresie 20052008 wynosi 1 kg/r, pochodzc z USA (tylko w roku 2007 ze
Szwajcarii). Warto importu w latach 20052008 nie przekraczaa 2300 PLN/r. W latach
20052009 nie odnotowano obrotw odpadami i zomem talu (CN 8112 52). W przypadku
talu pozostaego (CN 8112 59) w latach 20052007 importu nie zanotowano, lecz w 2008 r.
wynis on a 1230 kg o wartoci 115398 PLN (51421 USD) i pochodzi gwnie z Chin oraz
Wielkiej Brytanii. W 2009 r. import spad do zaledwie 3 kg o wartoci 2200 PLN (795 USD),
a jedynym dostawc byy USA. Eksport surowcw talu odnotowano tylko w 2007 r. w iloci
10 kg o wartoci 413 PLN do Libanu.

Zuycie
Brak wiarygodnych danych o wielkoci i strukturze zuycia talu w Polsce.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Globalne zasoby talu ocenia si na 380 tys. t Tl. Jego koncentracje w zoach rud cyn-
ku, najpowszechniejsze s w Europie, Kanadzie i USA. Potencjalnym rdem talu jest w-
giel kamienny, w zoach ktrego zasoby oszacowano na ok. 630 tys. t Tl.
Produkcja
wiatowe zdolnoci produkcyjne ocenia si na 1315 t/r Tl, natomiast produkcj hut na
4 t/r, co stanowi okoo 1/4 talu zawartego w koncentratach rud cynku. Gwnymi producen-
tami talu rafinowanego s Belgia i Japonia, a mniejszymi Wielka Brytania, Francja, Mek-
syk, Kanada i inne. Wejcie w ycie w styczniu 1998 r. programu Konwencji Bazylejskiej,
majcej na celu cis kontrol oraz ograniczanie obrotw talem cznie z wyrobami go za-
wierajcymi, skutkowao ograniczeniem jego rynku do niezbdnego minimum.
Obroty
Obroty midzynarodowe talem nie s statystycznie uchwytne. Najwikszymi eksporte-
rami s Belgia i inne kraje Unii Europejskiej, Rosja, Meksyk, Kanada i Japonia. Najwik-
szym importerem s Stany Zjednoczone, gdzie sprowadzono 916 kg talu nieobrobionego
i proszkw w 2008 r. i 1600 kg w 2009 r., a w ostatnich latach take Chiny.
Zuycie
Wysoka toksyczno talu ogranicza wielko i kierunki jego zastosowa do elektroniki
(okoo 65%, m.in. nadprzewodniki). Reszt wykorzystuj: farmacja, producenci niskotopli-
wych stopw (bezpieczniki topikowe, termometry), specjalnych szkie optycznych i talo-
wych cieczy cikich (tzw. ciecz Retgersa). Zwizki talu bywaj uywane do wyrobu trutek
na gryzonie. Tlenek talowy znajduje zastosowanie jako dodatek do szka zwikszajcy
wspczynnik zaamania wiata oraz jako aktywator luminoforw. Otrzymuje si z niego
tlenosiarczki talowe uywane w elementach fotoczuych w podczerwieni.
Ceny
Ceny talu uzalenione s przede wszystkim od jego czystoci. Na rynku USAnotowany
jest od kilku lat tal o czystoci 99.999% w postaci granulek lub prtw (tab. 1). Jego ceny
wzrosy trzykrotnie w ostatnich latach (tab. 1), gwnie wskutek ogranicze poday ze stro-
ny gwnych producentw, przy silnym wzrocie zapotrzebowania uytkownikw, zwasz-
cza Chin.
874 TAL
Tab. 1. Ceny talu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Metal
1
1900 4650 4560 4900 5700
1
99.999% Tl, granulki w 100 g partiach, cena rednioroczna importu do USA, USD/kg MY
TALK I PIROFYLLIT
Talk i pirofyllit to uwodnione krzemiany pakietowe (odpowiednio magnezowy i glino-
wy), powstae w toku przemian hydrotermalno-metasomatycznych. Znane s zbite odmiany
talku steatyt i pirofyllitu agalmatolit o zblionych wasnociach fizycznych i przyda-
tnoci technologicznej.
wiatowa produkcja talku, pirofyllitu i surowcw pokrewnych w ostatnich latach
ksztatowaa si na poziomie ok. 8 mln t/r. Perspektywy rozwoju popytu na talk zwizane s
z kondycj budownictwa, a take z przemysem samochodowym w coraz wikszym zakre-
sie stosujcym tworzywa sztuczne wytwarzane z uyciem talku. Konkurencj dla niego
w gwnych zastosowaniach stanowi iy i pirofyllit (ceramika), kaolin i miki (produkcja
farb i gumy) oraz kaolin i wglan wapnia (wypeniacz w przemyle papierniczym).
Przedmiotem handlu midzynarodowego jest wiele odmian i gatunkw talku, wrd kt-
rych najwaniejsze to: talk surowy, talk mielony do rnych rednic, talk mikronizowany,
oraz odmiany specjalne, m.in. talk farbiarski, talk kosmetyczny i in. Wrd niewielu gatun-
kw pirofyllitu najpowszechniejszymi s pirofyllit ogniotrway i pirofyllit ceramiczny.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce zoa talku i pirofyllitu oraz ich odmian nie wystpuj i brak jest perspektyw
na ich odkrycie. W Braszowicach, Wirach i Sobtce znane s upki talkowo-chlorytowe
z talkiem wapniowo-magnezowym. Mimo znacznych zasobw, ich wydobycia nie podjto
ze wzgldu na nisk jako uzyskanych koncentratw.
Produkcja
W Polsce nie pozyskuje si talku ani pirofyllitu.
Obroty
Cao krajowego zapotrzebowania na talk i surowce pokrewne zaspokajana jest impor-
tem (tab. 1), gwnie z Finlandii i Austrii (tab. 2). czny poziom dostaw tych surowcw
zwikszy si w latach 20052008 z 21 do 28 tys. t/r., a nastpnie zosta ograniczony do
18 tys. t w 2009 r. Rwnoczenie notowano niewielki reeksport, gwnie na Ukrain a take
do Czech, Rumunii, Litwy, Wgier, Niemiec oraz na Biaoru. Stay deficyt w handlu tymi
surowcami zwikszy si wraz z rozwojem importu do niemal 27 mln PLN w 2008 r., po
czym w 2009 r. zmniejszy si do ok. 25 mln PLN (tab. 3).

rednie wartoci jednostkowe sprowadzanych do Polski talku i surowcw pokrewnych
w przeliczeniu na USD/t generalnie wzrastay (tab. 4). Uzalenione byy one w znacznym
stopniu od kosztw importu talku fiskiego oraz austriackiego. Notowana w latach 2005
2008 zwyka cen talku fiskiego (z 342 USD/t do 462 USD/t) rekompensowana bya dosta-
876 TALK I PIROFYLLIT
Tab. 1. Gospodarka talkiem i steatytem w Polsce CN 2526
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 20.5 23.3 24.7 28.3 18.4
Eksport 0.2 0.2 0.7 0.8 0.8
Zuycie
p
20.3 23.1 24.0 27.5 17.6
rdo: GUS
Tab. 2. Kierunki importu talku i steatytu do Polski CN 2526
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 20.5 23.3 24.7 28.3 18.4
Austria 5.3 7.9 9.5 8.2 3.2
Belgia 0.5 0.5 0.5 1.6 1.3
Chiny 1.2 1.6 1.6 1.7 1.4
Finlandia 9.5 8.5 7.1 10.6 6.2
Francja 0.5 0.3 0.4 0.8 1.0
Holandia 1.5 1.7 2.8 1.9 0.3
Niemcy 0.9 1.0 0.9 1.2 1.0
Sowacja 0.5 0.7 0.7 1.0 1.1
Wochy 0.4 1.0 0.8 0.9 2.6
Pozostae 0.2 0.1 0.4 0.4 0.3
rdo: GUS
Tab. 3. Warto obrotw talkiem i steatytem w Polsce CN 2526
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 394 214 1423 1448 1718
Import 21294 22437 24678 28396 26710
Saldo -20900 -22223 -23255 -26948 -24992
rdo: GUS
Tab. 4. Warto jednostkowa importu talku i steatytu do Polski CN 2526
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 1038.6 962.2 998.0 1001.9 1451.2
USD/t 322.3 308.1 361.6 424.5 473.9
rdo: GUS
wami znacznie taszego surowca z Austrii (238294 USD/t). Sytuacja zmienia si w 2009 r.,
gdy ceny talku od dostawcy austriackiego (Naintsch Mineralwerke GmbH w struktu-
rze Luzenac Group) wzrosy do 518 USD/t i przewyszyy wartoci jednostkowe importo-
wanego talku z Finlandii (472 USD/t).
Zuycie
Poziom zuycia talku i surowcw pokrewnych wedug bran w Polsce nie jest dokad-
nie znany. Wiadomo, e odmiany najwyszej czystoci stosowane s w przemyle papierni-
czym, ceramicznym, farmaceutycznym, kosmetycznym i tworzyw sztucznych, a gorszej ja-
koci jako wypeniacze do farb, gumy (np. mielony talk sowacki) oraz do pokry da-
chowych. Gwnym konsumentem talku importowanego z Austrii jest sektor pytek cera-
micznych. Steatyt mielony wykorzystywany jest m.in. w ceramice elektrotechnicznej (izola-
tor), a cite pyty stosowane s na okadziny kominkw. Dystrybutorem talku fiskiego jest
Omya Sp. z o.o. z Warszawy. czne zuycie pozorne talku i surowcw pokrewnych wzroso
w latach 20052008 z 20.3 do 27.5 tys. t, z ograniczeniem do 17.6 tys. t w 2009 r. (tab. 1).
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zoa talku i kopalin pokrewnych saponitu, steatytu oraz pirofyllitu s do rzadkie.
Wspwystpuj z nimi zazwyczaj chloryty, wglany (kalcyt, magnezyt, dolomit) i miki,
a rzadziej grafit, piryt i in. Zoa najwyszej jakoci talku znane s w: Chinach (gwnie
w okrgu Haicheng w prowincji Liaoning najwikszym na wiecie rejonie wydobycia
talku), USA(zwaszcza w stanach Montana, New York, Texas i Vermont), Indiach (gw-
nie zoa stanu Rajasthan), Finlandii (m.in. zoa Lahnaslampi, Horsmanaho i Lipasva-
ara) oraz we Francji (gwnie Trimouns). Natomiast 75% wiatowych zasobw pirofyllitu
wystpuje w Korei Pd. (m.in. Milyang, Ungyong, Wando), Japonii (m.in. Goto, Shoko-
zan) i Chinach (zoa w pd.-wsch. prowincjach: Zheijang i Fujian). Skoncentrowane s
gwnie w zoach hydrotermalnych, znacznie rzadziej osadowych. Due zasoby pirofyllitu
znane s rwnie w Australii (okolice Pambula w Nowej Poudniowej Walii) oraz w USA
(Pnocna Karolina).
Produkcja
wiatowa produkcja talku i surowcw pokrewnych w ostatnim okresie szacowana bya
na ok. 8 mln t/r (tab. 5). W latach 20082009 r. zostaa nieco ograniczona w zwizku z za-
chwianiem si istotnych rynkw zbytu tego surowca, tj. przemysu motoryzacyjnego, cera-
micznego oraz budownictwa mieszkaniowego. Wzrost zapotrzebowania na talk, uzalenio-
ny bdzie zatem od stabilizacji sytuacji gospodarczej na wiecie. Czowk producentw
talku i pirofyllitu tworz obecnie: Chiny, Indie, Korea Pd., USA i Finlandia, dostarczajce
okoo 70% cznej poday. Najwiksz produkcj steatytu wykazuj Indie (gwnie ze z
w stanie Rajasthan).
Najwikszym wiatowym producentem surowcw talku s Chiny (tab. 5), gdzie grnic-
two skoncentrowane jest w czterech prowincjach: w najbogatszej w talk na wiecie Liao-
ning, skd pochodzi 4250% produkcji (700900 tys. t/r z 47 kopal, gwnie podziem-
nych), Guangxi 2128% (500550 tys. t/r), Shandong 1721% (350500 tys. t/r)
TALK I PIROFYLLIT 877
Tab. 5. wiatowa produkcja talku, pirofyllitu i surowcw pokrewnych
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Austria n(s,t) 166.6 159.4 153.4 154.6
w
150.0
Finlandia t 508.2 547.1 535.9 527.7 500.0
Francja t 416.0 420.0 420.0 420.0 420.0
Hiszpania n(s,t) 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
Macedonia t 2.0 1.0 1.8 1.0
w
1.0
Norwegia
s
n(t,s) 29.0 28.0 28.0 28.0 28.0
Portugalia t 5.4 5.5 12.4 8.4
w
8.5
Rosja t 160.0 160.0 170.0 160.0 160.0
Rumunia
s
t 10.0 3.0 1.5 1.5 1.5
Szwecja
s
t 7.0 6.0 7.0 4.0 4.0
Wgry
s
t 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5
Wielka Brytania n(t,s,p) 6.0 4.3
w
2.9
w
2.4
w
2.0
Wochy n(s,t) 140.6
w
130.7
w
112.1
w
110.0
w
110.0
EUROPA 1551.3
w
1565.5
w
1545.5
w
1518.1
w
1485.5
Egipt n(p,t,s) 38.8 40.0 41.0
w
44.0
w
45.0
Maroko t,p 33.3
w
14.3
w
27.0
w
26.0
w
26.0
RPA p,t 68.8 85.9 137.9 85.8 119.6
Zimbabwe t 0.1 0.2 0.2 0.2
AFRYKA 140.9
w
140.3
w
206.1
w
156.0
w
190.8
Argentyna t,p 21.1
w
23.1
w
24.3
w
22.2
w
22.0
Brazylia n(t,p) 413.3 389.5 401.2 401.2
w
401.3
Chile t 4.2 2.0 2.1 2.1
w
2.0
Kolumbia n(p,t,s)
w
Paragwaj n(p,s,t) 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2

Peru p,t 23.8 24.1 23.1 32.7
w
28.0
Urugwaj
s
n(p,s,t) 1.1 1.2 1.2 1.2 1.2
AMERYKA PD. 463.7
w
440.1
w
452.1
w
459.6
w
454.7
Gwatemala t 1.6 0.5 1.3 1.0 6.4
Kanada n(p,s,t) 70.0 72.0 79.0 70.0 44.0
Meksyk t 64.8 9.8 9.8 32.4 32.4
USA
1
t 856.0 895.0 769.0 706.0 511.0
AMERYKA PN. i R. 992.4 977.3 859.1 809.4 593.8
Bhutan t 42.8 45.0 62.0
w
56.1
w
60.0
Chiny
s
n(t,s) 2300.0 2400.0 2000.0 2200.0 2300.0
Indie s,p,t 864.1
w
887.7
w
1030.9 1046.4 1040.0
Iran t 70.6 70.0 90.9
w
90.0 90.0
Japonia p,t 376.6 375.5 371.0 376.0
w
365.0
Korea Pd. p,t 969.0 741.6 807.6 899.1
w
906.5
KRL-D
s
n 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0
Nepal t 5.8 6.6 9.0 9.0
w
9.0
Pakistan p 20.6 24.5 28.0 26.0 25.0
i Jiangxi 510% (okoo 100250 tys. t/r). Do niedawna liczba producentw w tym kraju
przekraczaa 300. W ostatnim czasie wiele z maych, nierentownych kopal zostao zamkni-
tych w zwizku z programem konsolidacji i modernizacji przemysu wydobywczego w Chi-
nach. Do najwikszych wytwrcw talku w Chinach nale m.in.: Liaoning Haicheng Talc
Mine (390 tys. t/r), Guangxi Shanglin Talc Mine (300 tys. t/r), Guangxi Longguang Talc
Development Co. Ltd. (200 tys. t/r) Liaoning Aihai Talc Co. (200 tys. t/r) oraz Guilin Gui-
guang Talc Development Co. Ltd. (200 tys. t/r). Cz wydobywanej w Chinach kopaliny to
tzw. talk czarny przeznaczony gwnie dla ceramiki, a okoo 30% poday stanowi ceniona
w papiernictwie odmiana biaa, pochodzca przede wszystkim ze z w rejonie Haicheng
w prowincji Liaoning. Dotychczas wikszo talku z Chin sprzedawana bya w formie ka-
wakowej i patkowej, jednak w ostatnich latach obserwuje si zmian struktury poday ga-
tunkw o wyszej cenie i jakoci, zwaszcza talku mikronizowanego.
Czoowym producentem talku s rwnie Indie, gdzie wydobycie jest prowadzone, gw-
nie w stanie Rajasthan, przez: Golcha Group 300 tys. t/r (zoa Dausa i Bhilwara, ostat-
nio firma uruchomia ponadto w Tajlandii zakad przerbczy, o zdolnociach produkcyjnych
36 tys. t/r, ktry bdzie zaopatrywany z hinduskich z), Golcha Associated Group
230 tys. t/r (kopalnie w Bhungapar, Devpura i Devla) oraz Jai Group 100 tys. t/r (kopal-
nie Bharkundi 1, Bharkundi 2 oraz Harwar Block). Gwnym czynnikiem stymulujcym
wzrost jego produkcji w ostatnich latach jest zwikszajcy si popyt ze strony Chin oraz
krajw zachodnioeuropejskich. W najbliszych latach planowane jest w Indiach zwiksze-
nie produkcji talku m.in. przez: Golcha Associated Group o 100 tys. t/r, Jai Group
o 100 tys. t/r, a take Wolkem India Ltd. (dotychczas gwnie producenta wollastonitu)
oraz ekspansja na rynek australijski i azjatycki.
Wanym dostawc talku s Stany Zjednoczone, ktre w ostatnich latach znacznie ogra-
niczyy wielko produkcji tego surowca. Na skutek spadku zapotrzebowania na talk liczba
jego dostawcw w tym kraju spada w 2009 r. do trzech, tj.: Luzenac America Inc. (w sta-
nach Montana i Vermont), American Talc Co. (do 2006 r. World Talc Co., w 2006 r. fir-
ma zakupia od Zemex Corp. kopalni i zakad przerbczy w obszarze Van Horn w Teksa-
sie, dodatkowo przeja w 2007 r. Milwhite Inc. i staa si wycznym producentem talku
w tym stanie o zdolnociach produkcyjnych 180 tys. t/r) oraz Specialty Minerals Inc.
(w strukturze Mineral Technologies Inc. firma dziaa w stanie Montana). Trzej mniejsi
producenci: CalTalc Co., Alberene Soapstone Co. oraz Protech Minerals Inc. sprzeda-
Tajlandia p,t 188.0 136.2 418.9 109.9
w
108.0
Turcja n(t,p) 8.8 5.0 12.7 12.0 12.0
AZJA 4896.3
w
4742.1
w
4881.0
w
4874.5 4965.5
Australia t,p 155.2 131.2 121.2 121.2 121.2
OCEANIA 155.2 131.2 121.2 121.2 121.2
W I A T 8199.8
w
7996.5
w
8065.0
w
7938.8
w
7811.5
wtym: pirofyllit 1735.0 1444.4 1965.5 1732.9
w
1755.7
steatyt 681.6
w
739.9
w
826.0
w
820.3
w
820.0
talk 2458.8 2431.8 2291.8
w
2212.0
w
1992.2
niewyszczeglnione 3324.4
w
3380.4
w
2981.7
w
3173.6 3243.6
Oznaczenia: t talk, p pirofyllit, s steatyt, n niewyszczeglnione
1
bez produkcji pirofyllitu dane zastrzeone
rdo: MY, IM, IMY, WM, SMY
wali wycznie nagromadzone zapasy, podczas gdy dwie inne firmy zakoczyy dziaalno
(Gouverneur Talc Co. w pierwszym kwartale 2008 r. oraz R.T. Vanderbilt Ca. w poowie
2009 r.).
Znaczcym dostawc talku jest Finlandia, ktrej najwikszy producent Mondo Mine-
rals Oy, posiada potencja wydobywczy okoo 1.2 mln t/r, tj. okoo 650 tys. t/r wysokiej czy-
stoci talku mikronizowanego, uzyskiwanego w procesie flotacji. Zosta on przejty w 2007 r.
(po sprzeday firmie Finn Nickiel Ltd. zakadu przerbczego w Luikonlahti) przez firm
HgCapital Trust plc.
Duymi wiatowymi dostawcami talku s ponadto: Francja (SA Talc de Luzenac)
i Brazylia (Violamni & Cia., Cominas-Mineradora Conentos, Magnesita i in.). Poten-
cjalnym rdem talku mog sta si w przyszoci kraje zasobne w t kopalin, takie jak
Afganistan. Ponadto ostatnio odkryte zostao w kanadyjskiej miejscowoci Deloro (pooo-
nej w pobliu Timmins w prowincji Ontario), przez firm Globex Inc., zoe talku o wyso-
kiej jakoci, w ktrym wystpuje on wraz z magnezytem. Przeprowadzone badania wykaza-
y przydatno udokumentowanego talku jako wypeniacza w produkcji tworzyw sztucz-
nych oraz papieru. Fakt, i nie zawiera on wkien azbestu, czyni go ponadto potencjalnym
surowcem do zastosowa w kosmetyce.
Luzenac Group cz struktury Rio Tinto, objta w 2005 r. wraz z Rio Tinto Bo-
rax i Dampier Salt Ltd. wsplnym zarzdem i funkcjonujca jako Rio Tinto Minerals
to najwiksza na wiecie ponadnarodowa kompania specjalizujca si w produkcji talku,
z oddziaami w Ameryce Pn. (USA zakad w Houston, Kanada), Australii (kopalnia
Three Springs) oraz Europie (Austrii, Belgii, Francji, Woszech, Hiszpanii) oraz Japonii
(Nihon Mistron Co.). czna sprzeda Luzenac Group stanowi 1020% wiatowej pro-
dukcji talku. W latach 20062009 wyniosa ona 0.91.4 mln t/r surowcw talku, w tym po-
nad 200 tys. t produktw przeznaczonych dla przemysu polimerw asortymentu, stwarza-
jcego najwiksze perspektywy rozwoju poday. W 2007 r. Rio Tinto Minerals sprzedaa
dwa zakady przerbcze w zachodniej Austrii oraz zamkna zakad przerbczy w Wielkiej
Brytanii (Widnes), ze wzgldu na ich ograniczone zdolnoci produkcyjne, w tym samym cza-
sie firma rozpocza dwie inwestycje grnicze w Austrii (kopalnie Rabenwald oraz Klein-
feistritz). Z najnowszych doniesie wynika, i planowana przez Rio Tinto Minerals sprze-
da oddziaw zajmujcych si produkcj talku (Luzenac Group) oraz boru (Rio Tinto
Borax), zostaa odroczona do momentu poprawy sytuacji na rynku. Drugim potentatem na
rynku midzynarodowym (o zdolnociach produkcyjnych 760 tys. t/r) bya Mondo Mi-
nerals Oy (zakupiona w 2007 r. przez grup HgCapital Trust plc od Omya Group), z ko-
palniami i zakadami przerbczymi w Finlandii, Holandii, Norwegii, Portugalii i Turcji. No-
wy waciciel zamierza rozszerzy swoj dziaalno take na rynek azjatycki. Mondo Mi-
nerals jako pierwsze zagraniczna firma, staa si wspwacicielem chiskiego zoa talku
w Haicheng, po wejciu w spk z Beihai Group. Firma podpisaa ponadto umow ze
sowack Rozmin s.r.o. na zakup przez okres 10 lat, min. 60 tys. t/r. surowego talku z przy-
gotowywanego obecnie do eksploatacji zoa Gemerska Poloma (uruchomienie wydobycia
planowane w 2010 r.). Trzecim z najwikszych wiatowych producentw talku jest ameryka-
ski Speciality Minerals (cz Minerals Technologies Inc.), ktry przetwarza take surowiec
pochodzcy z importu (gwnie z Chin). Firma wystawia jednak na sprzeda zakady prze-
rbcze w Indianie i Ohio w zwizku z nieprzewidywalnoci dostaw oraz wysok cen chi-
skiego talku (w 2008 r. rednie ceny chiskiego talku wzrosy z 142 USD/t do 191 USD/t).
Duym producentem talku jest rwnie woska firma IMI Fabi SpA waciciel trzech
podziemnych kopal w Valmalenco oraz zakadu przerbczego w Torre St. Maria. Wydo-
bywa ona szary talk na potrzeby wewntrzne oraz innych krajw europejskich. Firma jest
ponadto importerem talku o lepszej jakoci z Chin oraz Australii, ktry przetwarza w zaka-
dzie w Postalesio we Woszech oraz w dwch zakadach w USA, na potrzeby przemysu
motoryzacyjnego oraz produkcji tworzyw sztucznych. W celu zapewnienia cigoci dostaw
surowca IMI Fabi SpA zakupia ostatnio kopalnie Sa Matta oraz Su Venosu, a take za-
kad przerbczy Monte Nieddu na wyspie Sardynii.
Najwikszymi producentami pirofyllitu s: Korea Pd. (0.70.9 mln t/r, kopalnie: Wando
firmy Chosan Refractories Co. oraz Kwangsung i Nowhado), Japonia (300400 tys. t/r,
firmy: Shinagawa Kaihatsu, Ohira Mining, Shokozan Mining, Goto Mining), Indie
(150270 tys. t/r, najwiksi producenci to: Khajurao Minerals, Jindutta Mineral, Banwa-
rilal Newatia, Madya Pradesh State Mining, Utkal Minerals), RPA(60120 tys. t/r), Taj-
landia (105400 tys. t/r), Maroko (1050 tys. t/r), Brazylia (ok. 140 tys. t/r agalmatolitu),
przypuszczalnie Chiny (produkcja rzdu 1 mln t/r z okoo 150200 maych kopal) oraz
USA(Piedmont Minerals Co., Standard Mineral Co. dane o wielkoci produkcji utaj-
nione). czna poda pirofyllitu na wiecie sigaa w ostatnich latach 1.42.0 mln t/r.
W ukadzie regionalnym wiatowej produkcji talku i surowcw pokrewnych dominuje
Azja (rys. 1). Udzia pozostaych kontynentw na przestrzeni ostatnich dziesicioleci relaty-
wnie zmala, cho w ostatnim okresie obserwowano wzrost produkcji w Europie.
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji talku, pirofyllitu
i surowcw pokrewnych
Obroty
Najwikszym eksporterem talku i pirofyllitu na rynki wiatowe s Chiny (0.60.7 mln t/r
w latach 20082009), dostarczajce talk surowy i mielony, a ostatnio rwnie zwikszone
iloci talku mikronizowanego, do Europy i Azji Pd.-Wsch. oraz Japonii, bdcej gwnym
odbiorc. W 2006 r. Chiny dostarczyy na rynek wiatowy ok. 650 tys. t talku, w tym:
256 tys. t talku mielonego (gwnie dla potrzeb przemysu ceramicznego Japonii 84 tys. t
i Tajlandii 60 tys. t) oraz 384 tys. t talku surowego (gwnie do produkcji tworzyw
sztucznych i lakierw, do USA 158 tys. t, Japonii 112 tys. t, Holandii 49 tys. t
i Woch 42 tys. t). W najbliszych latach spodziewane jest zahamowanie rozwoju dostaw
z Chin, wskutek wprowadzenia przez wadze ograniczenia eksportu wobec wyczerpywania
si zasobw talku na mniejszych gbokociach. Duymi dostawcami s rwnie: Francja
(180230 tys. t/r), Finlandia (140210 tys. t/r), Stany Zjednoczone (160 do 240 tys. t/r, m.in.
do Kanady i Meksyku), Indie (100150 tys. t/r.), Austria, Australia, Wochy oraz Korea Pd.
(gwnie pirofyllitu). Wysoka jako indyjskiego talku oraz jego konkurencyjna cena, zwiza-
na z mniej kosztown eksploatacj odkrywkow, mog spowodowa, i w najbliszych la-
tach Indie stan si jednym z gwnych dostawcw tego surowca. Najwikszym importerem
talku na wiecie jest Japonia (ponad 500 tys. t/r, m.in. z Chin 450 tys. t, Australii i RPA),
sprowadzajca jego surowce gwnie dla potrzeb przemysu motoryzacyjnego, a ponadto
dla papiernictwa i przemysu nawozw sztucznych. Due iloci talku kupuj na rynku
midzynarodowym rwnie Niemcy (210260 tys. t/r), USA (120310 tys. t/r), Holandia
(80180 tys. t/r, znaczny reeksport), Meksyk (110130 tys. t/r), Korea Pd. (80280 tys. t/r,
gwnie talku) i Tajwan (130140 tys. t/r).
Zuycie
Talk znajduje szereg rnorodnych zastosowa. Do gwnych kierunkw jego uytkowa-
nia nale: ceramika (stoowa, sanitarna, pytki ceramiczne i in.), przemys papierniczy (gatun-
ki kryjce), oraz przemys farb i lakierw, tworzyw sztucznych, nawozw i rodkw owado-
bjczych, kosmetyczny, wyrobw ogniotrwaych i gumowy, stosujcych talk jako aktywny
wypeniacz. Bywa rwnie wykorzystywany jako dodatek do wyrobu pokry dachowych,
komponent pasz, skadnik klejw i lepiszczy. Struktura jego zuycia wykazuje znaczne zr-
nicowanie regionalne. W Azji i Europie Zachodniej najwiksze zapotrzebowanie wykazuje
przemys papierniczy, cho ostatnio z tendencj schykow (na rzecz tworzyw sztucznych dla
przemysu samochodowego). Talk jest bowiem zastpowany w tym zakresie przez mielony
i strcany wglan wapnia (GCC i PCC). Stosowanie talku jako rodka wzmacniajcego i wy-
peniacza w produkcji gumy i tworzyw sztucznych jest najszybciej rozwijajcym si kierun-
kiem jego uytkowania, mimo i obecnie na wiecie wykorzystywane jest do tego celu tylko
ok. 500 tys. t/r. tego surowca. Ostatnio Luzenac Group opatentowaa nowy proces rozwarst-
wiania talku i wprowadzia na rynek gatunek o lepszych waciwociach, pozwalajcy na ob-
nienie kosztw produkcji w przemyle gumowym (gdzie czciowo zastpuje on sadz),
tworzyw sztucznych oraz papierniczym. Problemy finansowe wikszych koncernw samo-
chodowych w USAi Europie, poczone z ograniczeniem przez nie wielkoci produkcji mog
jednak niekorzystnie wpyn na zuycie talku w przemyle gumowym oraz tworzyw sztucz-
nych. Z drugiej strony produkcja i sprzeda samochodw szybko wzrasta w Chinach (gdzie
rzd obniy podatki dla kupujcych nowe samochody, aby zapobiec sprowadzaniu z zagrani-
cy aut uywanych) oraz Indiach. Zapotrzebowanie na talk w pierwszym z wymienionych kra-
jw jest tak due, i tamtejszy rzd wprowadzi restrykcje dotyczce eksportu tego surowca.
Ostatnie dostpne dane na temat zuycia talku w Chinach dotycz 2006 r., gdy najwikszym
jego konsumentem by przemys papierniczy 58%, farb i lakierw 19% i tworzyw
sztucznych 9%, podczas gdy na produkcj pytek ceramicznych i wyrobw sanitarnych
przypado tylko ok. 8% cznego zuycia, ocenianego na ok. 1.7 mln t. Znaczny wzrost zuy-
cia talku w przemyle papierniczym, tworzyw sztucznych oraz farbiarskim notowany jest
rwnie w Indiach. Z kolei w Ameryce Pnocnej i Poudniowej gwnym konsumentem tego
surowca jest przemys ceramiczny. Przykadowa struktura zuycia talku w USA w 2009 r.
przedstawiaa si nastpujco: ceramika (gwnie pytki ceramiczne) 23%, produkcja farb
i przemys papierniczy po 19%, tworzywa sztuczne 9%, pokrycia dachowe 7%, kos-
metyki 4%, guma 3%, inne, w tym farmaceutyki, ywno, wypeniacze w przemyle
samochodowym 16%. Naley podkreli, i od 2006 r. notowany jest spadek wielkoci zu-
ycia talku w USA(z 760 do ok. 420 tys. t/r w 2009 r.) Mniejsze zapotrzebowanie na talk wy-
kazuj niemal wszystkie z bran, w ktrych jest on stosowany (poza przemysem kosmetycz-
nym), zwaszcza ceramika, przemys papierniczy oraz farbiarski.
Pirofyllit, wykazujcy wysz twardo i odporno na dziaanie wysokich temperatur
ni talk, jest stosowany do wytwarzania wysokogatunkowych wyrobw ceramicznych, ma-
teriaw ogniotrwaych i izolatorw elektrycznych, farb, tworzyw sztucznych, gumy i rod-
kw owadobjczych. Struktura jego uytkowania w USAjest zdominowana przez dwa kie-
runki: przemys materiaw ogniotrwaych (znaczny spadek zapotrzebowania od 2005 r.)
i ceramiczny.
Ceny
Ceny poszczeglnych gatunkw talku zale od przeznaczenia, czystoci oraz stopnia
przetworzenia surowej kopaliny (tab. 6) i s realnie ustalane w indywidualnych kontraktach.
Tab. 6. Ceny talku i pirofyllitu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Talk
mielony
1
142190 142190 142190 142190 .
mielony 200 mesh
2
208233 208233 215235 215235 215235
mielony 350 mesh
2
214234 214234 220245 220245 220245
mikronizowany
3
220294 220294 220294 220294 .
kosmetyczny
4
190195 190195 190195 190195 190195
ceramiczny 325 mesh
5
115 115 115 115 115
ceramiczny 200 mesh
5
92 92 92 92 92
farbiarski 400 mesh
5
231 210 210 210 210
farbiarski 200 mesh
5
139 126 126 126 126
Pirofyllit
ceramiczny
6
2744 2744 2744 2744 2744
1
norweski, ex magazyny Wielkiej Brytanii, GBP/t, cena na koniec roku (w 2009 r. dane niedostpne) IM
2
chiski, GBP/t, cena jw.
3
norweski, ex works magazyny Wielkiej Brytanii, GBP/t, cena jw. (w 2009 r. dane niedostpne)
4
indyjski, 200230 mesh, USD/t, cena jw.
5
amerykaski, ex works, USD/st, cena jw.
6
koreaski, fob port Nohwado, 1519% Al
2
O
3
, USD/t, cena jw.
Ceny chiskiego talku mielonego wzrosy w 2007 r. o 67 GBP/t (tab. 6), natomiast amery-
kaskich gatunkw farbiarskich po zanotowanym w 2006 r. spadku, utrzymuj si na tym
samym poziomie. rednie ceny pirofyllitu pozornie nie zmieniay si (tab. 6), cho za suro-
wiec sprowadzany ostatnio do USA z Korei Pd. do produkcji wkna szklanego i materia-
w ogniotrwaych pacono 130166 USD/t, a za gatunki ceramiczne 2744 USD/t. O ich
poziomie decydoway takie parametry, jak zawarto tlenku aluminium, udzia elaza i in-
nych zanieczyszcze, barwa, cieralno itp.
TANTAL
Podstawowymi rdami tantalu (Ta) s rudy tantalu (stosunek Nb:Ta 0.35), tantalowo-
-niobowe (520) i niobu (ponad 20), rudy cyny, w ktrych wraz z niobem stanowi domiesz-
k, a take ule tantalonone hutnictwa cyny i in. Koncentraty tantalitowe wymagaj
skomplikowanej wstpnej przerbki chemicznej oraz metalurgicznej celem otrzymania me-
talicznego tantalu. Bezporednio uzyskuje si go take z uli tantalononych powstaych
po przerobie hutniczym kasyterytu.
Wysoka temperatura topnienia (2996C), odporno na korozj oraz dobra przewodno
ciepa i elektrycznoci tantalu wykorzystywane s gwnie w elektronice (kondensatory
tantalowe) oraz astronautyce, telekomunikacji, transporcie i przemyle zbrojeniowym (sa-
moloty, pociski, radiokomunikacja). Nadaj mu status metalu strategicznego.
wiatowa produkcja surowcw tantalu w latach 19992005 wzrosa a o ok. 100%. De-
cydowa o tym dynamiczny rozwj zapotrzebowania elektroniki na kondensatory z udziaem
tantalu. W roku 2005 produkcja praktycznie pozostaa niezmieniona, po czym w roku 2006
najwikszy producent Australia, znacznie ograniczajc produkcj doprowadzi do jej
spadku a o 1/3 w skali globalnej. W latach 20072008 ok. 30% rynku zdobyli producenci
afrykascy znacznie zwikszajc produkcj (ponad dwuipkrotnie) a producenci australijscy
zwikszyli produkcj o 16%, wobec czego poda wiatowa wzrosa o niemal 32%. Kryzys fi-
nansowy z drugiej poowy 2008 r. doprowadzi do spowolnienia gospodarczego, a w konsek-
wencji do ograniczenia popytu ze strony przemysu elektronicznego i metalurgicznego do-
prowadzajc w 2009 r. do ponownego, 39% spadku produkcji wiatowej surowcw tantalu.
Wedug prognoz na najblisze lata popyt przemysu elektronicznego decydowa bdzie
o ksztatowaniu si przyszego zapotrzebowania, mimo spodziewanych ogranicze zuycia
jednostkowego (miniaturyzacja i wyduanie ywotnoci wyrobw).
Podstawowymi surowcami s: koncentraty tantalitu (60% Ta
2
O
5
+ Nb
2
O
5
), ule tan-
talonone (1215% Ta
2
O
5
), tantal metaliczny (powyej 99.7% Ta), stopy z wolframem
(do 10% W), proszek tantalu (99.9% Ta), wglik tantalu (93% Ta, 6.3% C), a take spo-
radycznie syntetyczny koncentrat tantalitu (50% Ta
2
O
5
), pozyskiwany z uli odpado-
wych hutnictwa cyny.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce nie rozpoznano z kopalin tantalu i brak jest perspektyw na ich odkrycie.

Produkcja
Odzysk tantalu z surowcw wtrnych okresowo prowadzono w b. zakadzie Unitra-
-Cemat w Skawinie.
Obroty
Zapotrzebowanie, rzdu kilku ton/rok, pokrywane jest importem bardzo zmiennych ilo-
ci surowcw tantalu (tab. 1). Dostawy tantalu nieobrobionego (w tym proszkw, zomu
i odpadw) i wyrobw z tantalu (sztab, prtw, ksztatownikw, drutu, blach, tam i folii)
pochodziy gwnie z Niemiec i Austrii, a ostatnio take z Chin, USA i krajw UE. Syste-
matycznie notowany jest rwnie reeksport odpadw, zomu i wyrobw z tantalu, przewa-
nie do Wielkiej Brytanii, Niemiec i Rosji.
Saldo obrotw surowcami tantalu miao w ostatnich piciu latach zmienn, ujemn
warto (tab. 2). Zaley ona od wielkoci importu oraz cen na rynkach midzynarodowych,
co z kolei wpywa na warto jednostkow importu (tab. 3).
Zuycie
Poziom zuycia surowcw tantalu w gospodarce krajowej szacowany jest na kilka ton na
rok. Wykorzystywane s gwnie do produkcji stali szybkotncych, elementw odpornych na
temperatur i czynniki chemiczne (gwnie w elektronice) oraz narzdzi chirurgicznych.
886 TANTAL
Tab. 1. Gospodarka surowcami tantalu w Polsce CN 8103
kg
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 0 2 173 18
Import 239 198 3273 5455 1049
Zuycie
s
239 196 3100 5437 1049
rdo: GUS
Tab. 2. Warto obrotw surowcami tantalu w Polsce CN 8103
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 0 4 80 0
Import 152 92 199 157 92
Saldo -152 -88 -119 -157 -92
rdo: GUS
Tab. 3. Warto jednostkowa importu surowcw tantalu do Polski CN 8103
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/kg 636 465 61 29 88
USD/kg 195 147 22 12 28
rdo: GUS
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Najwikszymi zasobami rud tantalu dysponuj: Brazylia i Australia. Reszta przypada
na Kanad, Kongo/Kinshasa, Etiopi, Rosj i Kazachstan. Rudy maj charakter komplekso-
wy: Nb-Ta lub Li-Cs-Be-Ta-(Sn), i wystpuj w zoach albitytowych, pegmatytowych
i okruchowych. Pozyskiwane s z nich koncentraty tantalitowe, tantalitowo-niobitowe i inne
tantalonone. Natomiast ze rde wtrnych, gwnie odpadw grnictwa i hutnictwa cyny,
uzyskuje si: struveryt tantalonony i ule Ta-none, ktre zalenie od jakoci, przerabiane
s bezporednio na tantal metaliczny lub po wzbogaceniu, na proszek tantalu metalicz-
nego. Cenne rdo tantalu stanowi rwnie zomy stopw i wyrobw z jego udziaem.
Produkcja
Produkcja wiatowa surowcw tantalu wyniosa w 2005 r. 1524 t Ta (tab. 4) i w po-
rwnaniu do roku 1999 bya o ok. 100% wiksza. Najwiksze wzrosty produkcji zanotowa-
no w Australii i Brazylii, a w mniejszym stopniu w Mozambiku. W roku 2006 producenci
w Brazylii i Australii zmniejszyli znacznie wydobycie, wobec czego produkcja wiatowa
surowcw tantalu spada do zaledwie 1013 t Ta. W latach 20072008 producenci w Brazylii
utrzymywali swoj produkcj na stosunkowo staym poziomie, natomiast silnie wzrastaa
poda z krajw afrykaskich, m.in. z Rwandy, Konga i Mozambiku, a w mniejszym stopniu
take z Australii, wobec czego produkcja wiatowa wzrosa ponownie i osigna 1334 t Ta
w 2008 r. (tab. 4). Kryzys finansowy z drugiej poowy 2008 r. doprowadzi do spowolnienia
gospodarczego, a w konsekwencji do ograniczenia popytu ze strony przemysu elektronicz-
nego i metalurgicznego, doprowadzajc w 2009 r. do 39% spadku produkcji wiatowej su-
rowcw tantalu (tab. 4). Najwikszy spadek wystpi w Australii, gdzie firma Talison Mi-
nerals Pty. Ltd. wstrzymaa cakowicie wydobycie w najwikszej na wiecie kopalni rud
tantalu Wodgina.
Najwaniejszym od lat producentem koncentratw tantalitu jest Australia, gdzie w 2007 r.
firma Talison Minerals nabya od dotychczasowego waciciela firmy Sons of Gwalia za
sum 170 mln USD kopalni tantalitu Greenbushes (zasoby 26000 t Ta
2
O
5
, potencja pro-
dukcyjny 590 t/r) i kopalni Wodgina (zasoby 23200 t Ta
2
O
5
, potencja 450 t/r). W 2008 r.
nowy waciciel wstrzyma wydobycie w kopalni Greenbushes, w ktrej prowadzono prace
konserwacyjne, a produkcja pochodzia jedynie z kopalni Wodgina, jednak niesprzyjajca
sytuacja ekonomiczna na rynkach wiatowych zmusia wacicieli do wstrzymania wydoby-
cia rwnie w tej kopalni w 2009 r. Inn firm australijsk jest Tantalum Australia NL,
prowadzca produkcj koncentratw tantalitu (w iloci ok. 50 t/r) ze zoa Dalgaranga. Fir-
ma Tantalum Australia NL zagospodarowaa dwa nowe zoa rud Nb-Ta w Australii Za-
chodniej Gascoyne i Kimberley.
Do wiatowej czowki nale rwnie Kanada (Tantalum Mining Corp. oddzia
Cabot Corp. z USA zoe Tanco i firma IAMGOLD Corp. zoe Niobec), Brazylia
(Cia. Brasiliera de Metalurgia e Minerao (CBMM) zoe w kompleksie Araxa),
oraz Chiny (zoa Yichun i Nanping), Etiopia (zoe Kenticha), Mozambik (zoe Marro-
pino), Kazachstan i Rosja (tab. 4). Produkcja tantalu z uli hutnictwa cynowego w Tajlan-
dii, Malezji, Brazylii i Australii w ostatnich kilku latach miaa mniejsze znaczenie, a jej
wielko nie przekraczaa 200 t/r Ta
2
O
5
.
TANTAL 887
Przetwrstwem koncentratw tantalu na zwizki chemiczne i tantal metaliczny zajmu-
je si szereg specjalistycznych firm, gwnie w krajach wysoko uprzemysowionych: Cabot
Supermetals, Exotech, Kermet Electronics Corp., ATI Wah Chang i in. w USA, Cabot
Supermetals KK, Hi&M Corporation, Hitachi AIC Inc., NEC Tokin i Mitsui Mining
& Smelting Co. w Japonii, W.C. Heraeus GmbH i H.C. Starck GmbH z grupy Bayer
w Niemczech (oddziay w USA, Japonii i w Tajlandii) oraz m.in. Treibacher Industrie AG
w Austrii, Honeywell Belgium N.V. w Belgii, Tantalum Technologies A/S w Danii, Fira-
dec we Francji, ABS Industrial Resources Ltd., AVX Ltd., Advanced Alloy Services Ltd.
i in. w Wielkiej Brytanii, NAC Kazatomprom w Kazachstanie, Solikamsk w Rosji i in.
Obroty
Dostawy surowcw tantalu, gwnie w postaci koncentratw, metalu i proszku, na ryn-
ki wiatowe pochodz przede wszystkim z Australii, Kanady i Brazylii. Znaczny udzia
w obrotach maj rwnie zomy tantalu. Najwikszymi odbiorcami tych surowcw s kraje
wysoko uprzemysowione, m.in. Japonia, USA, Niemcy oraz Wielka Brytania, dysponujce
rozwinitym przemysem elektronicznym i lotniczym.
888 TANTAL
Tab. 4. wiatowa produkcja surowcw tantalu
1
t Ta
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Rosja
2,s
40 40 40 40 40
Ukraina
s
6 6 6 6 6
EUROPA 46 46 46 46 46
Burundi
s
9 3 9
w
16
w
16
Etiopia
3
49
w
57
w
52
w
37
w
37
Kongo/Kinshasa
4
33 14 71
w
100
w
87
Mozambik
s
81 27
w
56
w
110
w
113
Nigeria
5
5
w
10 20
w
25
w
20
Rwanda
4
68
w
46
w
120
w
120
w
104
Somalia 3 2
Uganda
s
0 0 0 0 0
AFRYKA 245
w
157
w
328
w
411
w
379
Brazylia
4
216
w
176 180 180 180
AMERYKA PD. 216
w
176 180 180 180
Kanada
3,s
63 56 45 40 25
AMERYKA PN. i R. 63 56 45 40 25
Chiny
2,s
50 50 50 50 50
Kazachstan
s
50 50 50 50 50
AZJA 100 100 100 100 100
Australia
4
854
w
478
w
441
w
557 81
OCEANIA 854
w
478
w
441
w
557 81
W I A T 1524
w
1013
w
1140
w
1334
w
811
1
bez produkcji Boliwii i Zambii
2
rne koncentraty
3
tantalit
4
kolumbit (niobit)-tantalit
5
zawarto tantalu w kolumbicie (niobicie)
rdo: MY, MCS
Zuycie
Unikalne wasnoci surowcw tantalu: wysoka temperatura topnienia i doskonaa pla-
styczno tantalu metalicznego, dielektryczno tlenku, stabilno wglika i in. decyduj
o kierunkach ich uytkowania. Nale do nich: elektronika (60%) i telekomunikacja (czci
urzdze, kondensatory), produkcja supertwardych narzdzi (wgliki spiekane) i narzdzi
o wysokiej odpornoci na korozj. O systematycznym wzrocie zuycia tantalu w ostatnich
latach decyduje cigy rozwj zapotrzebowania na jego proszek do kondensatorw dla elek-
troniki (telefony komrkowe, aparaty cyfrowe, kamery video, komputery), szczeglnie w kra-
jach wysoko uprzemysowionych. Przykadowo w USAich sprzeda wzrastaa o kilkanacie
procent rocznie, przy duym ich imporcie z Japonii. Prognozy wskazuj, e w najbliszych
latach wiatowe zapotrzebowanie na surowce tantalu w poszczeglnych branach jego uyt-
kowania bdzie miao tendencj wzrostow. Najbardziej spektakularny wzrost konsumpcji
bdzie dotyczy kondensatorw tantalowych dla elektroniki do 30 mld jednostek (tj.
1200 t Ta w formie proszku i drutu, mimo przewidywanego spadku zuycia jednostkowe-
go), nieco mniejszy w sferze produkcji wglikw spiekanych do narzdzi tncych i su-
perstopw dla lotnictwa.
Tantal stosowany jest przewanie w postaci metalicznej, wlewkw, proszku, stopw
z W, Co, Fe, Ni i zwizkw chemicznych (tlenki, wglik temp. topnienia ponad 3000C,
sole i in.). Proszek tantalu znajduje zastosowanie do produkcji kondensatorw tantalowych
dla przemysu komputerowego i telekomunikacji, przemysu zbrojeniowego (instrumenty
pomiarowe i kontrolne w samolotach wojskowych, pociskach sterowanych, statkach i in.).
Superstopy z Co, Fe, Ni i dodatkiem tantalu stosowane s w lotnictwie (czci silnikw od-
rzutowych). Wglik tantalu w poczeniu z innymi wglikami, m.in. Nb, Ti, W, uywany
jest do produkcji szczeglnie twardych ostrzy tncych, elementw odpornych na cieranie,
narzdzi rolniczych i wiertniczych oraz noy tokarskich; inne zwizki do wymiennikw
ciepa, ewaporatorw, zagszczaczy, jako wyoenie w reaktorach i zbiornikach itp. Kryszta-
y tantalanu litowego wykazuj wasnoci piezoelektryczne. Tlenek tantalowy jest skadni-
kiem szka tantalowego o wyjtkowo wysokim wspczynniku zaamania wiata, do 2.022.
Ceny
Koncentraty tantalitowe nie podlegaj otwartej wymianie handlowej, a ich ceny s naj-
czciej ustalane w bezporednich negocjacjach midzy producentami i konsumentami. No-
towane przez Metals Week ceny spot koncentratu tantalitowego w dostawach do portw
USA w roku 2005 wyniosy 35 USD/lb Ta
2
O
5
. W 2006 r. odnotowano ich spadek o prawie
9% spowodowany przez 33% spadek poday wiatowej, po czym w latach 20072008 cena
wzrosa do rekordowych 39 USD/lb Ta
2
O
5
(tab. 5), co w porwnaniu z 32% zwikszeniem
poday wiatowej wiadczy o duej nierwnowadze panujcej na rynku surowcw tantalu na
wiecie w tych latach. Kryzys finansowy z drugiej poowy 2008 r. skutkowa spowolnieniem
gospodarczym, a w konsekwencji ograniczeniem popytu ze strony przemysu elektronicznego
i metalurgicznego, doprowadzajc w 2009 r. do znacznego 31% spadku cen (tab. 5).
TANTAL 889
Tab. 5. Ceny surowcw tantalu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Koncentraty tantalitu
1
35 32 36 39 27
1
cena rednioroczna koncentratw importowanych do USA, USD/lb Ta
2
O
5
MY
TELLUR
Tellur (Te) jest jednym z pierwiastkw o najniszej koncentracji w skorupie ziemskiej.
Znanych jest kilkadziesit jego mineraw, nie tworzcych jednak wasnych z. Stanowi
domieszki, gwnie w rudach miedzi i w niektrych rudach srebra i zota. Produkcja tellu-
ru, podobnie jak selenu, jest podporzdkowana pozyskiwaniu metali szlachetnych ze szla-
mw anodowych hutnictwa miedzi (28%, r. 3% Te) oraz w mniejszym zakresie
oowiu. Wymaga procesw hydrometalurgicznych oraz rafinacji surowego telluru przez
destylacj lub topienie strefowe. Udzia rde wtrnych w cznej poday jest znikomy.
Zastosowania telluru na skal przemysow od chwili jego pierwszego uycia jako
rodka wulkanizujcego w przemyle gumowym (po II wojnie wiatowej) zdominowane
zostay przez metalurgi elaza (50% wiatowego zuycia). Najistotniejszymi zjawiskami
ksztatujcymi rynek telluru w latach 20052008 byo zmniejszenie dostaw z Kazachstanu,
Rosji i Uzbekistanu, co przy stale rosncym zapotrzebowaniu skutkowao spektakularnym,
ponad dziesiciokrotnym wzrostem cen. Z kolei w roku 2009 najwikszy wpyw na rynek tel-
luru mia wiatowy kryzys finansowy, determinujcy spadek zapotrzebowania u gwnych
konsumentw i doprowadzajc do niemal 30% spadku cen. W perspektywie najbliszych lat
czynnikiem bilansujcym rynek pozostanie zapotrzebowanie hutnictwa elaza oraz rozwj no-
wych zastosowa w inynierii materiaowej (nowe stopy, fotoogniwa i optoelektronika).
Najwaniejszymi w handlu surowcami telluru s: dwutlenek telluru, tellur wysokiej
czystoci (zwykle 99.999% Te do 99.99999% Te w gatunkach do produkcji detektorw).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce nie ma perspektyw na odkrycie z kopalin telluru. Niewielkie jego iloci
stwierdzono w zoach rud miedzi na Monoklinie Przedsudeckiej.
Produkcja
Nike koncentracje telluru w produktach przejciowych KGHM Polska Mied S.A.
powoduj, e nie prowadzi si jego odzysku ze szlamw anodowych powstajcych po elek-
trorafinacji miedzi.
Obroty
Krajowe zapotrzebowanie na tellur zaspokajane jest w caoci importem zmiennych je-
go iloci, gwnie z Belgii i innych krajw europejskich, a czciowo z Japonii, USAi Chin
(tab. 1).

Saldo obrotw tellurem miao w ostatnich latach ujemne wartoci, szczeglnie wysokie
w latach 20082009, pomimo znacznego spadku importu (tab. 2). Zmienna warto jednost-
kowa importu uzaleniona bya gwnie od iloci sprowadzanego w danym roku telluru,
lecz w latach 20082009 decydujcy wpyw miay wysokie ceny na rynkach midzynarodo-
wych (tab. 3, 5).
Zuycie
Nie jest znana struktura zuycia telluru w Polsce. Najprawdopodobniej jest stosowany
w produkcji stopw elaza i stopw metali nieelaznych.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Tellur najczciej wystpuje jako domieszka izomorficzna w siarczkach i siarkosolach
miedzi, oowiu i srebra. Praktycznego znaczenia nie maj nieliczne telluryny i tellurany
892 TELLUR
Tab. 1. Kierunki importu telluru do Polski CN 2804 50 90
kg Te
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import = Zuycie
p
1869 1959 1411 1055 907
Belgia 1317 1408 1104 301 405
Chiny 6 10
Francja 1
Holandia 100 199
Japonia 0 1 1
Niemcy 0 301 300 292
USA 2
rdo: GUS
Tab. 2. Warto obrotw tellurem w Polsce CN 2804 50 90
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import = Saldo -337 -377 -360 -541 -524
rdo: GUS
Tab. 3. Warto jednostkowa importu telluru do Polski CN 2804 50 90
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/kg 180.4 192.2 254.9 512.8 577.7
USD/kg 57.1 61.2 91.1 224.0 183.3
rdo: GUS
tworzce si w strefie utlenienia. Najwiksze znaczenie przypisuje si niektrym zoom li-
kwacyjnym rud Cu-Ni (Tanach w Rosji), ekshalacyjno-osadowym masywnych pirytw
(Szwecja, Kanada, Japonia), porfirowych rud Cu-Mo (USA, Chile, Armenia), hydrotermal-
nych rud Cu(-Pb-Zn) zasobnych w enargit i tennatyt (Kanada, USA, Peru, Chile, Rosja)
i epitermalnym zoom rud Ag-Au (Rumunia, Fiji). Pozyskiwanie z koncentratw rud oo-
wiu jest moliwe tylko w tych rafineriach, ktre oczyszczaj ow elektrolitycznie. Globalne
zasoby telluru ocenia si na 2147 tys. t Te w zoach rud miedzi, a najwiksz baz zaso-
bow dysponuj USA, Peru, Kanada, Australia, Rosja i Filipiny.
Produkcja
Najwiksze iloci telluru pozyskiwane s ubocznie przy rafinacji elektrolitycznej miedzi
ze redni wydajnoci ok. 65 g Te/t Cu, a niekiedy do 900 g/t. wiatow produkcj szacuje
si na okoo 500650 t/r Te (tab. 4). Informacje o poszczeglnych producentach s fragmen-
taryczne. Liderami s: Belgia (NV Umicore SA) i Filipiny (Pacific Rare Metal Industries
Inc.). redniej wielkoci producentami s USA (Asarco Inc.), Japonia (Mitsui Mining
& Smelting Co. Ltd., Dowa Mining Co. Ltd., Nippon Rare Metals Inc., Rasa In-
dustries Ltd.), Kanada (Noranda Advanced Materials), Kazachstan (kombinat w Ust-
-Kamienogorsku), Rosja (huty w Krasnojarsku i Jekaterinburgu) oraz Peru (Centromin
Peru SA).
Obroty
Podstawowym produktem handlowym jest tellur metaliczny o czystoci 99.7% Te w po-
staci proszku, wlewkw lub prtw. Notowane s te obroty proszkiem dwutlenku telluru
TELLUR 893
Tab. 4. Produkcja telluru na wiecie
1
t Te
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Belgia 150 150 150 150 150
Rosja 34 34 34 34 34
EUROPA 184 184 184 184 184
Chile 4 4 5 5 5
Peru 33 37
w
35
w
28
w
30
AMERYKA PD. 37 41
w
40
w
33
w
35
Kanada 11 10 14 19 16
Chiny
s
6 6 6 6 6
Filipiny
s
80 80 80 80 80
Japonia 34 35 41 40 38
AZJA . . . . .
WIAT . . . . .
1
Wielu producentw telluru, m.in. USA, Australia, Bugaria, Niemcy, Wielka Brytania, Kazachstan, Uzbeki-
stan, Indie i in., nie publikuj danych ilociowych. Dlatego okrelenie wielkoci produkcji wiatowej nie jest
moliwe.
rdo: MY, NMWW
(tellurum dioxide powder), elazotellurem i tellurem wysokiej czystoci 99.99999%. Obro-
ty surowcami telluru w skali wiata nie s statystycznie uchwytne. Materiay publikowane
przez USGS pozwalaj oceni import telluru nie obrobionego, odpadw i zomu do USA
w latach 20052009 w przedziale 31102 t/r Te brutto. Najwikszymi dostawcami na rynek
USAw tych latach byy: Chiny, Kanada, Belgia, Filipiny i Rosja. Natomiast eksport z USA
w latach 20052009 przyjmowa kilkukrotnie mniejsze wartoci: 351 t/r Te brutto. Gw-
nymi odbiorcami w tych latach byy: kraje Unii Europejskiej, Chiny, Japonia, Hong-Kong
oraz Filipiny.
Zuycie
Tellur jest metalem stopowym staliw na walce oraz stopw magnezu i miedzi (np.
mied tellurowa i jej stopy) na przewody. Jego dodatek korzystnie wpywa na wasnoci o-
yskowe stopw oowiu i cyny. Tlenek tellurowy i telluran sodowy s wprowadzane do
szka o barwie rubinowej, cho jest to ograniczane konkurencj znacznie taszych zwiz-
kw selenu. Ponadto tellur jest stosowany w metalurgii elaza (poprawa skrawalnoci stali
niskowglowych oraz skrawalnoci, odpornoci na korozj i wytrzymaoci stopw z oo-
wiem i miedzi). cznie na te kierunki zastosowa przypada ok. 48% cznego jego zuy-
cia. Pozostaymi uytkownikami byy: elektronika 25% (fotoreceptory, ogniwa soneczne
na bazie CdTe, termoelektronika, stopy SeTe, TeAs i inne, pprzewodniki), chemia 20%
(gwnie przemys gumowy, katalizatory), inne 7% (baterie, szko, pigmenty). Obiecu-
jcym kierunkiem zastosowania telluru s fotoogniwa (duy wspczynnik konwersji ener-
gii) z tellurku kadmu oraz detektory promieniowania gamma z tellurku Cd-Zn, moliwe do
wykorzystania w medycynie i wojskowoci.
Ceny
Ceny telluru metalicznego o czystoci min. 99.95% Te w latach 20042005 podajc
za gwatownie rosncym popytem ze strony wytwrcw stali specjalnych oraz producentw
fotoogniw wzrosy sumarycznie ponad siedmiokrotnie, po czym w latach 20062007 w wy-
niku pewnej stabilizacji na rynkach midzynarodowych spady o ok. 15% (tab. 5). Z kolei
w roku 2008 nastpio rozchwianie rynku spowodowane pogoskami o dalszym, silnym
wzrocie zapotrzebowania na tellur ze strony wytwrcw ogniw sonecznych na bazie
CdTe, co w konsekwencji mogoby doprowadzi do przerw w dostawach rynkowych. Wyni-
kiem tych spekulacji by gwatowny wzrost cen do rekordowych 240290 USD/kg na przeo-
mie kwietnia i maja, po czym w drugiej poowie roku sytuacja ulega uspokojeniu, ceny spad-
y do 160190 USD/kg a cena rednioroczna wyniosa 211 USD/kg. Spadek cen utrzymy-
wa si przez niemal cay rok 2009 wobec czego cena rednioroczna wyniosa 150 USD/kg
(tab. 5). Gwnym powodem spadku cen by kryzys finansowy skutkujcy spadkiem zapo-
trzebowania ze strony producentw stali i producentw ogniw sonecznych. Notowane s
te ceny proszku dwutlenku telluru (tellurum dioxide powder), elazotelluru i telluru wy-
sokiej czystoci 99.99999%. Premie uzyskiwane za materia o wyszej jakoci s znaczce.
894 TELLUR
Tab. 5. Ceny telluru
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Metal
1
96.0 89.0 82.0
w
211.0 150.0
1
min. 99.95% Te, bryki i proszki, cena rednioroczna na rynku Wielkiej Brytanii, USD/kg MJ
TOR
Tor (Th) jest pierwiastkiem promieniotwrczym (izotop Th
232
), jednake tylko kilka
procent jego surowcw uywanych jest jako paliwo w reaktorach atomowych. Wystpuje
w przyrodzie zazwyczaj z pierwiastkami ziem rzadkich, itrem i uranem. Jego mineray nie
tworz samodzielnych z, std pozyskiwany jest przede wszystkim z torononych piaskw
monacytowych, take piaskw cyrkonowych bogatych w Th oraz innych kopalin.
Naturalna promieniotwrczo tego pierwiastka stanowi problem dla grnictwa i prze-
rbki kopalin toru, ich uytkownikw oraz skadowania ich odpadw. Std coraz czciej
odchodzi si od jego stosowania na rzecz substytutw. Wobec tego coraz szersza substytucja
oraz fakt, e jest on pozyskiwany ubocznie, sprawiaj, e na rynku nieprzetworzonych su-
rowcw pierwotnych toru wystpuje trwaa nadpoda.
Produktami rynkowymi s: toronone koncentraty monacytu (711% Th
2
O), zwizki
toru gwnie Th
2
O (thoria), azotan do powok elementw arowych i do produkcji
elektrod, stop Mg-Th (80% Mg, 20% Th), tor metaliczny i inne.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Mineralizacj torow, bez znaczenia praktycznego, stwierdzono w Bogatyni, Szklar-
skiej Porbie i Woowej Grze (Sudety Zachodnie) oraz w Rance (Kotlina Kodzka).
Produkcja
Surowce pierwotne toru oraz tor bd jego zwizki nie s produkowane w Polsce.
Obroty
Zapotrzebowanie na tor oraz jego zwizki i stopy pokrywane byo do koca 1997 r. nie-
regularnym importem gwnie z Kanady. Natomiast w latach 19982009 nie sprowadzano
w ogle tych surowcw.
Zuycie
Surowce toru, o ile s w Polsce uytkowane (brak danych na ten temat), s prawdopo-
dobnie wykorzystywane do produkcji elementw o wysokiej aroodpornoci i trwaoci.

GOSPODARKAWIATOWA
rda
Jedynym mineraem uytecznym toru jest obecnie monacyt, tworzcy rozlege zoa
plaowe piaskw monacytowych, a lokalnie wystpujcy w yach hydrotermalnych i kar-
bonatytach. Zoa plaowe maj charakter kompleksowy; oprcz monacytu obecne s mine-
ray Ti, Zr lub Sn, Au, U, Y, Ta, Nb i in. S one podstawowym rdem pierwiastkw ziem
rzadkich (REE). Znanych jest okoo 100 z z monacytem w 20 pastwach, a najwiksze
z nich wystpuj w Indiach, Sri Lance, Tajlandii, Indonezji, Malezji, Australii, Norwegii,
USAi Kanadzie. Zasoby wiatowe ocenia si na 1.2 mln t ThO
2
.
Produkcja
Dane dotyczce wiatowej produkcji toru metalicznego i zwizkw toru (gwnie Th
2
O)
nie s publikowane. Mona j oceni na podstawie poday koncentratw monacytu, z kt-
rych s pozyskiwane. Produkcj tych ostatnich, gwnie z piaskw plaowych (black beach
sands), wykazuj obecnie 4 kraje, spord ktrych na Indie przypada znacznie ponad 50%
cznej poday (tab. 1, rys. 1). Gwnym dostawc koncentratw monacytu w Indiach jest
Indian Rare Earths Ltd., a w Brazylii Industria Nucleares do Brasil SA. W Malezji
koncentraty monacytu s pozyskiwane w trakcie przerbki kopalin kasyterytononych i pier-
wiastkw ziem rzadkich, a najwiksze dostawy pochodz z firmy Malaysian Rare Earth
Corporation Sdn. Bhd.s. Do innych krajw pozyskujcych koncentraty monacytu nale
prawdopodobnie rwnie kraje WNP, ktre jednak nie publikuj danych. Z kolei w Australii
koncentraty monacytu s pozyskiwane przez producentw koncentratw rutylu i cyrkonu
(por. CYRKON; TYTAN): Iluka Resources Ltd., Tiwest j.v., Consolidated Rutile Ltd.
(CRL) oraz RZM/Cable Sands Pty. Ltd. Jednak z powodu znikomego popytu na rynkach
midzynarodowych oraz wobec ich naturalnej promieniotwrczoci, firmy australijskie za-
wracaj pozyskiwane koncentraty monacytu do odpadw i nie wykazuj ich produkcji
(tab. 1). Mona domniemywa, e w przypadku zwikszonego zapotrzebowania kopalnie
australijskie mog ponownie zosta znaczcym dostawc surowcw torononych.
Przy duej poday koncentratw monacytowych wystpuje nadpoda zwizkw i odpa-
dw torowych, wydzielanych w formie rezyduw w toku pozyskiwania pierwiastkw ziem
896 TOR
Tab. 1. wiatowa produkcja koncentratw monacytu
1
t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Brazylia 958 958 1173 1200 1150
AMERYKA PD. 958 958 1173 1200 1150
Chiny
s
1800 1800 1800 1800 1800
Indie
s
5000 5000 5000 5000 5000
Malezja 320 894 682 233 250
AZJA 7120 7694 7482 7033 7050
W I A T 8078 8652 8655 8233 8200
1
produkuj je prawdopodobnie rwnie Indonezja, Korea Pd., KRLD, Nigeria i kraje WNP
rdo: MY, MMAR
rzadkich. Skadowane s jako odpad radioaktywny bd jako potencjalne paliwo jdrowe,
jednak zaostrzane w ostatniej dekadzie przepisy ochrony rodowiska powoduj drastyczny
wzrost kosztw prowadzenia dziaalnoci grniczej i przerbczej. Tylko niewielka cz
znajduje zastosowanie jako surowiec do produkcji zwizkw toru. Czoowym ich producen-
tem by francuski koncern chemiczny Rhodia Inc. (zakad w La Rochelle), ktry w ostat-
nim czasie zmieni rodzaj surowca z torononego koncentratu monacytowego na produkt
poredni chlorek pierwiastkw ziem rzadkich importowany gwnie z Chin, wolny
od domieszek toru. Brak danych o innych producentach zwizkw toru.
Obroty
Dane o wielkoci eksportu koncentratw monacytu s fragmentaryczne i podawano je
tylko w latach 1980-tych dla kilku krajw, np. Australii i Malezji. Natomiast Brazylia i In-
die nie eksportuj koncentratw z powodu obecnoci domieszki toru. Na podstawie danych
publikowanych przez USGS mona stwierdzi, e w okresie 20002005 oraz w latach
20072008 nie zanotowano ich importu do USA, natomiast w roku 2006 sprowadzono
z Kanady 10 t rud i koncentratw monacytu, w roku 2009 z Wielkiej Brytanii 26 t rud
i koncentratw, a w latach 20072009 wyeksportowano odpowiednio 1 t, 61 t i 18 t rud
i koncentratw monacytu, a gwnymi odbiorcami w tych latach byy Meksyk, Wielka
Brytania i Argentyna.
Surowce przetworzone toru znajdujce si w obrocie midzynarodowym to zwizki toru
i tor metaliczny. Ich eksport i import prowadz: Francja, Wielka Brytania, USA, Kanada,
Holandia, Niemcy, Japonia i Australia. Natomiast powoki torowe lamp arowych eksportu-
j Chiny i Brazylia.
TOR 897
Afryka
Azja
Oceania
0
5000
10000
15000
20000
25000
30000
35000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
t brutto
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji koncentratw monacytu
Zuycie
Brak danych o wielkoci zuycia surowcw toru na wiecie (prawdopodobnie w grani-
cach 100 t/r Th
2
O). Ponad poowa stosowana jest do produkcji materiaw najwyej ognio-
trwaych (m.in. tygli laboratoryjnych), okoo 20% na powoki elementw arowych w lam-
pach, ok. 10% w postaci stopw z Mg i Ni uywanych w przemyle lotniczym i kosmicznym.
Ponadto jest wykorzystywany do produkcji elektrod, katalizatorw chemicznych, szkie, ele-
mentw elektronicznych. Kilka procent surowcw toru uytkowanych jest jako paliwo w kil-
ku reaktorach atomowych (izotop Th
232
), a w ostatnich latach pojawiy si plany budowy
nowych reaktorw w Indiach i Rosji. Ich zalet ma by znacznie mniejsze zuycie paliwa
w stosunku do dotychczas stosowanych reaktorw. Zapotrzebowanie na te surowce w wik-
szoci dziedzin (w tym i w energetyce) sabnie, powodujc spadek produkcji wiatowej kon-
centratw monacytu ok. trzykrotny w porwnaniu do poowy lat 1980-tych (rys. 1). W r-
nych krajach struktura zuycia zwizkw toru jest rna, np. w USA w 2009 r. na powoki
elementw arowych przypadao 90%, na specjalne toronone wolframowe elektrody spa-
walnicze 8%, materiay ogniotrwae 2%, stopy z innymi metalami 0.5%.
Ceny
Mimo nadpoday toru zawartego w rezyduach po przerobie koncentratw monacyto-
wych, ceny azotanu toru w latach 20052009 byy stabilne (tab. 2), podobnie jak ceny tlen-
ku 99.9% Th
2
O w latach 20052006, po czym ich notowania w latach 20072009 zostay
wstrzymane, natomiast ceny tlenku 99.99% Th
2
O w okresie 20062008 wzrosy cznie a
o 235% do rekordowych 252 USD/kg, po czym pozostay niezmienione w roku 2009
(tab. 2). Ceny innych surowcw na rynku USApozostaway bez zmian w stosunku do roku
poprzedniego, np.: azotan do produkcji elektrod 5.46 USD/kg.
898 TOR
Tab. 2. Ceny surowcw toru
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Tlenek toru
1
82.50 82.50 . . .
Tlenek toru
2
107.25 175.00 200.00 252.00
w
252.00
Azotan toru
3
27.0 27.0 27.0 27.0 27.0
1
99.9% Th
2
O, rynek amerykaski, USD/kg Th
2
O, cena na koniec roku MY
2
99.99% Th
2
O, rynek amerykaski, USD/kg Th
2
O, cena na koniec roku MY
3
do powok elementw arowych, rynek amerykaski, cena jw.
TORF
Torf jest kopalin pochodzenia organicznego, gwnie rolinnego, powsta w wyniku
procesw torfienia obumarych rolin, przebiegajcych w okrelonych warunkach wodnych,
powietrznych i mikrobiologicznych. Skada si ze szcztkw rolin o rnym stopniu zhu-
mifikowania oraz humusu torfowego. W stanie naturalnym zawiera 8695% wody.
Istnieje wiele klasyfikacji torfw wedug kryteriw botanicznych, fizyczno-mechanicznych,
geomorfologicznych, genetycznych lub mieszanych. Jednak dla potrzeb gospodarczych wy-
rnia si powszechnie w wiecie torfy paliwowe oraz tzw. rolnicze, znajdujce zastosowanie
prcz rolnictwa w ogrodnictwie, sadownictwie, lecznictwie, w niewielkim stopniu w przemy-
le chemicznym oraz jako absorbent olejw i paliw ciekych. Jako paliwo wykorzystywane
jest 1517 mln t torfw rocznie z wykazywanej ich poday, a najwiksze iloci uytkuj
kraje skandynawskie, Irlandia oraz kraje WNP.
Obrotowi handlowemu podlegaj praktycznie wyroby torfowe przeznaczone dla rolnic-
twa, sadownictwa, warzywnictwa, ogrodnictwa itp. Polskie normy wyrniaj nastpujcy
asortyment: torfy ogrodnicze, podoa torfowe, mieszanki torfowe mineralne oraz torfy
rolnicze, ktre mog by sprzedawane w belach lub workach.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce znanych jest okoo 50000 torfowisk o cznej powierzchni ok. 1.2 mln ha, za-
wierajcych szacunkowo ponad 17 mld m
3
torfu. Wedug stanu na 31.12.2009 r. tylko 243
z nich o cznych zasobach bilansowych 75.68 mln t byo wczonych do bilansu z roz-
poznanych. Okoo 63% stanowiy zasoby z zagospodarowanych, a zasoby przemysowe
okrelono na 30.08 mln t (BZKiWP, 2010). Ponad 96% z zlokalizowanych jest w pnoc-
nej i centralnej czci kraju. Zoa o zasobach ponad 1 mln m
3
s rzadkie i wystpuj gw-
nie w wojewdztwach: zachodniopomorskim, warmisko-mazurskim, pomorskim, podlas-
kim, mazowieckim i lubelskim. Torfowiska niskie stanowi 89% i zwizane s z dolinami
i pradolinami Biebrzy, Narwi, Krzny, Noteci, Odry, Warty, Obry, Wizny, Baryczy i innych
rzek. Natomiast na torfowiska wysokie przypada jedynie 6.5% zasobw i wystpuj gwnie
w pasie nadbatyckim i podgrskim.
Produkcja
W porwnaniu do posiadanej bazy zasobowej produkcja torfu i wyrobw z torfu jest
praktycznie znikoma. Jedn z przyczyn jest traktowanie torfowisk jako terenw o szczegl-

nych walorach rodowiskowych (zbiorniki wd, itp.) i tworzenie w ich obrbie obszarw
chronionych. W 2009 r. 90 z byo zagospodarowanych, a eksploatacj prowadzono na 65
z nich. Wydobycie torfu surowego wynioso 1152 tys. t (tab. 1), w tym w wojewdz-
twie zachodniopomorskim 296 tys. t, mazowieckim 227 tys. t, warmisko-mazurskim
195 tys. t, a lubelskim 117 tys. t. Wikszo zakadw grniczych wydobywa po kilka
tysicy ton rocznie, a tylko nieliczne powyej 50 tys. t/r. Najwikszymi producentami s:
Wokas Kopalnie Torfu Sp. z o.o. w osicach eksploatujce 7 z torfu w wojewdz-
twach lubelskim, podlaskim i mazowieckim (cznie ponad 200 tys. t/r), Zakad Torfowy
Karaska Henryk Skowroski eksploatujcy zoe w wojewdztwie mazowieckim (okoo
180 tys. t/r) oraz Hollas Sp. z o.o. z Paska eksploatujca 4 zoa w wojewdztwach
warmisko-mazurskim i pomorskim (cznie ponad 140 tys. t/r). Produkcja torfu handlowe-
go (podawana przez GUS) stanowi zwykle 6070% wydobycia (tab. 1).
Obroty
Torfy rolnicze, ogrodnicze i wyroby z torfu s od lat tradycyjnie eksportowane z Polski,
gwnie na rynek europejski. Eksport jest bardzo rozdrobniony i wykazuje due wahania.
W latach 20072009 najwiksze iloci eksportowano do Woch, Ukrainy, Niemiec, Holan-
dii, Sowenii i Chorwacji (tab. 2). Rwnoczenie w coraz wikszych ilociach (tab. 3) im-
portuje si je z otwy, Biaorusi, Litwy, czy Ukrainy, a wyej przetworzone wyroby z torfu
gwnie z Niemiec, Holandii, czy Estonii.
Od lat saldo obrotw torfem i wyrobami z torfu jest ujemne, a w ostatnich latach defi-
cyt ten si zwiksza (tab. 4). Gwn przyczyn takiego trendu jest wzrost wolumenu im-
portu netto. Natomiast pozytywny jest fakt, e od 2006 r. ceny eksportowe s wysze od im-
portowych (tab. 5).
Zuycie
Zuycie torfu w kraju jest ukierunkowane na rolnictwo i dziay pokrewne, tylko w nie-
wielkim stopniu stosuje si go w celach leczniczych. Praktycznie w ponad 90% po osuszeniu
przeznaczany jest do konfekcjonowania lub produkcji wyrobw. Z torfu niskiego i przejcio-
wego o odpowiednich parametrach i wilgotnoci 6070% otrzymuje si: torf rolniczy, kom-
posty torfowe i doniczki torfowe. Natomiast z torfu niskiego, wysokiego i przejciowego
o wilgotnoci 4050% uzyskuje si: torf ogrodniczy w belach, workach i luzem, cik tor-
fow, podoa torfowe (substraty torfowe) i mieszanki torfowe mineralne w belach, wor-
900 TORF
Tab. 1. Gospodarka torfem i jego wyrobami w Polsce CN 2703,
PKWiU 089210
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie 949.4 986.9 984.1 1066.1 1151.5
Produkcja 639.0 576.9 641.0 632.0 620.0
Import 73.2 81.3 126.3 180.0 164.4
Eksport 34.4 23.6 46.8 52.9 51.7
Zuycie
p
677.8 634.6 720.5 759.1 732.7
rdo: BZKiWP, GUS
TORF 901
Tab. 2. Kierunki eksportu torfu i jego wyrobw z Polski CN 2703
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 34.4 23.6 46.8 52.9 51.7
Algieria 0.2 0.5 0.5
Belgia 0.3 0.0
Chorwacja 0.3 1.4 1.6 2.1 1.6
Czechy 4.9 0.0
Francja 0.3 0.1
Holandia 16.9 8.2 6.5 1.2
Irlandia 2.1
Libia 0.1 0.1
Macedonia 0.2 0.0 0.0 0.0
Malezja 0.1 0.1 0.4 0.5 0.5
Maroko 0.3 0.0 0.1
Modawia 0.1 0.1 0.3 0.2 0.1
Niemcy 5.4 1.1 3.3 6.8 1.5
Sowacja 0.1 0.1 0.0
Sowenia 1.8 2.3 3.4
Syria 0.7
Tunezja 0.4 0.2
Turcja 0.2 0.1
Ukraina 1.4 2.7 4.1 6.0 5.0
Wochy 1.6 7.7 27.2 29.7 37.1
Inne 0.8 1.1 1.0 2.0 2.4
rdo: GUS
Tab. 3. Kierunki importu torfu i jego wyrobw do Polski CN 2703
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 73.2 81.3 126.3 180.0 164.4
Biaoru 11.6 9.7 13.3 45.1 42.3
Czechy 1.2 0.1 0.2 0.9 0.7
Dania 0.2 0.2 0.6 0.9 0.1
Estonia 4.8 5.1 5.8 7.3 3.0
Finlandia 0.0 0.1 0.1 0.0
Holandia 0.2 2.8 4.2 2.8 0.3
Litwa 23.6 22.1 33.8 44.6 35.8
otwa 14.1 21.1 38.5 47.9 51.3
Niemcy 15.1 16.6 26.5 23.6 21.1
Rosja 1.8 2.5 1.9 1.9 2.4
Ukraina 0.6 1.0 0.9 3.4 5.9
Inne 0.0 0.0 0.6 1.5 1.5
rdo: GUS
kach i luzem. Torfy lecznicze musz spenia odmienne wymagania jakociowe, i dlatego
ich zoa dokumentowane i eksploatowane s tylko i wycznie w tym kierunku. Produkuje
si z nich: borowiny, pasty borowinowe, opatrunki i preparaty lecznicze, m.in. preparat
Topy do leczenia nowotworw.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Najwiksze zasoby torfu znajduj si na pkuli pnocnej w strefie klimatu umiarko-
wanego i umiarkowanie chodnego, gwnie w Rosji, Kanadzie i USA. Mniejsze zlokalizo-
wane s w Biaorusi, Ukrainie, Polsce, Estonii, Litwie, otwie, Finlandii, Irlandii, Szwecji
i innych krajach. W strefie podzwrotnikowej i tropikalnej wystpuj rwnie ogromne torfo-
wiska, rnice si od pnocnych szat rolinn, a tym samym materiaem, z jakiego s
zbudowane. Znane s m.in. w: Kongo, Indonezji, Kenii, Ugandzie, Brazylii, Nowej Zelan-
dii, Australii. Z ostatnich danych wynika, e rwnie w Chinach wystpuj znaczne zoa
torfu, zajmujce ok. 4 mln ha, a zasoby w obszarach eksploatowanych wynosz 7 mld t. Po-
tencjalne zasoby torfu szacowane s na ok. 2.0 bln t, w tym w krajach WNP na 770 mld t,
Kanadzie 510 mld t i w USAna 110 mld t.
Produkcja
Dane o produkcji torfu na wiecie s niepene i w duym stopniu szacunkowe. Dotyczy
to licznych pastw europejskich, a dodatkowo brak jest jakichkolwiek danych liczbowych
902 TORF
Tab. 4. Warto obrotw torfem i jego wyrobami w Polsce
CN 2703
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 6689 6999 14286 17431 23066
Import 16822 21332 32476 44416 45964
Saldo -10133 -14333 -18190 -26985 -22898
rdo: GUS
Tab. 5. Wartoci jednostkowe obrotw torfem i jego wyrobami w Polsce
CN 2703
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 194.3 297.2 305.2 329.3 446.1
USD/t 60.5 94.9 109.8 137.8 142.2
PLN/t 229.8 262.3 257.1 246.7 279.6
USD/t 71.3 83.6 92.2 103.2 89.8
rdo: GUS
o wielkoci produkcji i zuycia torfu w Chinach. czn wiatow produkcj torfw (rolni-
czych i paliwowych) ocenia si obecnie na ok. 25 mln t/r, przy czym ponad 60% stanowi
torfy paliwowe. Tego rodzaju torfy pozyskiwane s gwnie w Finlandii (ok. 8 mln t/r), Irlan-
dii (ok. 3 mln t/r), Biaorusi (ok. 2.5 mln t/r), Szwecji (ok. 1 mln t/r), Estonii (ok. 0.4 mln t/r)
oraz Rosji, Modawii, Litwie, otwie i na Ukrainie, oraz prawdopodobnie w Chinach.
W innych krajach, take gwnie europejskich, jak rwnie pnocnoamerykaskich, wik-
szo lub cao produkcji stanowi torfy rolnicze (tab. 6).
TORF 903
Tab. 6. wiatowa produkcja torfu
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Biaoru
s
a,b 2408 2225 2607 2600 2600
Dania b 298 298 295 295 300
Estonia a,b 1412 1714 1439 919 828
Finlandia a,b 8474 7815 9100 9100 9400
Francja
s
b 200 200 200 200 200
Hiszpania
s
b 60 60 60 60 60
Irlandia a,b 4575 4300 3270 3590 3500
Litwa b,a 604 521 323 322 536
otwa a,b 791 931 1000 1000 1000
Modawia
s
a 475 475 475 475 475
Niemcy b 116 108 112 99 94
Norwegia
s
b 30 30 30 30 30
Polska b 639 577 641 632 620
Rosja
s
a,b 2100 1900 1900 1800 1700
Szwecja
s
a,b 930 1370 910 1220 1110
Ukraina a,b 639 462 395 358 360
Wgry
s
b 45 77 89 90 90
Wielka Brytania
s
b 450 450 450 360 300
EUROPA 24246
w
23513
w
23296
w
23150
w
23203
Burundi
s
a 5 10 8 10 10
AFRYKA 5 10 8 10
w
10
Argentyna b 11 15 14 10 10
AMERYKA PD. 11 15 14 10
w
10
Kanada b 1304 1217 1280 1231 1131
USA b 685 551 635 615 609
AMERYKA PN. i R. 1989 1768 1915 1846
w
1740
Australia
s
b 6 7 7 7 7
Nowa Zelandia
s
b 25 27 27 27 26
OCEANIA 31 34 34 34 33
W I A T 26282
w
25340
w
25267
w
25050
w
24996
Oznaczenia: a torf paliwowy, b torf rolniczy (kolejno wg wielkoci produkcji)
rdo: MY, MCS
Obroty
Obrotowi handlowemu podlega praktycznie torf konfekcjonowany oraz wyroby z torfu
dla ogrodnictwa i rolnictwa. Najwikszym eksporterem jest prawdopodobnie Kanada (brak
szczegowych danych o wiatowych obrotach), ktra sprzedaje wikszo swojej produkcji
do USA (ok. 900 tys. t/r). Duymi eksporterami i reeksporterami s take: Irlandia, Biaoru,
Niemcy, Holandia, Estonia, Litwa, otwa, Rosja i Polska. Najwikszymi odbiorcami s USA
oraz kraje zachodnioeuropejskie, m.in. Francja, Wochy, Niemcy, Holandia, Belgia i inni.
Zuycie
Brak jest danych na temat wielkoci i struktury zuycia torfu w poszczeglnych pas-
twach. Mona jednak ocenia, e due iloci, zarwno w celach rolniczych, jak i opao-
wych, zuywane s w Rosji, na Ukrainie, w Estonii, Litwie, otwie i Szwecji. Natomiast
wrd krajw, w ktrych ponad 90% zuycia przypada na cele energetyczne, dominuj Fin-
landia, Irlandia, Biaoru i Modawia. Due iloci torfu zuywaj te USA, Kanada, Francja,
Polska, Niemcy, Dania i Wielka Brytania, wykorzystujce go praktycznie wycznie w ce-
lach rolniczych. Jako paliwo stosuje si na wiecie szacunkowo 1517 mln t torfu rocznie
(brak danych z Chin). Pozostaa ilo stosowana jest w celach rolniczych do produkcji wy-
robw torfowych dla potrzeb rolnictwa, sadownictwa, warzywnictwa, ogrodnictwa, a take
na utrzymanie trawnikw. Szczeglne znaczenie ma nawoenie torfem upraw pod szkem
czy foli, a take rekultywacja nieuytkw. Ostatnio wzrasta zainteresowanie torfem do pro-
dukcji bioproduktw, jak rwnie wykorzystywaniem go przy likwidacji katastrof ekolo-
gicznych (jako absorbent olejw i paliw ciekych na ldzie i wodzie).
Ceny
Nie istniej notowania rynkowe cen torfw. Jedynie USGS podaje informacje o red-
nich cenach na rynku amerykaskim dla poszczeglnych gatunkw (luzem i pakowanych)
loco producent, ktre w 2009 r. wynosiy odpowiednio: torf humusowy 29.61 USD/t, torf
turzycowy 19.74 USD/t, torf sfagnowy 68.61 USD/t.
904 TORF
TYTAN
Tytan (Ti) tworzy liczne, wasne mineray, wystpuje te w wielu innych jako domiesz-
ka. Znaczenie przemysowe maj polimorfy TiO
2
: rutyl, brookit i anataz. Tworz koncentra-
cje w karbonatytach i skaach zmetamorfizowanych lub produktach ich wietrzenia. Jednak
gwn kopalin uyteczn tytanu jest ilmenit FeTiO
3
. Mineray tytanu, odporne na wie-
trzenie, tworz zoa okruchowe piaskw tytanononych. Innymi kopalinami tytanu s: ty-
tanomagnetyt, tytanit (sfen) oraz mieszanina tlenkw leukoksen.
Tytan wykorzystywany jest w formie metalicznej od pocztku XX wieku, jednake
podstawowym jego zastosowaniem jest od wielu lat produkcja bieli tytanowej, tj. pigmentu
biaego, charakteryzujcego si stabilnoci chemiczn i wysok si krycia. Szybki rozwj
zapotrzebowania na biel tytanow ze strony przemysu farb i lakierw, papierniczego i in-
nych, przy wyparciu z rynku bieli dawniej stosowanych (cynkowej, barowej), spowodowa,
e aktualnie ponad 90% pierwotnych surowcw tytanu jest przeznaczanych wanie do pro-
dukcji bieli tytanowej. Popyt zarwno na biel tytanow, jak i na tytan oraz jego stopy od
ponad dekady rozwija si dynamicznie, wskutek tego poda wiatowa surowcw tytanu
wzrosa w latach 20052008 z 5.3 do ok. 6.5 mln t/r TiO
2
. Znaczcy spadek produkcji, do
ok. 6.1 mln t/r mia miejsce w 2009 r. w zwizku ze znacznym spadkiem zapotrzebowania
na biel tytanow, zwaszcza w przemyle farb i lakierw.
Podstawowymi surowcami pierwotnymi s: koncentraty ilmenitu FeTiO
3
o zawartoci
do 52% TiO
2
(po ugowaniu do 70% TiO
2
), koncentraty rutylu TiO
2
z min. 95% TiO
2
,
a take koncentraty leukoksenu (silnie zwietrzay ilmenit tworzcy agregaty tlenkw TiO
2
)
o zawartoci 6580% TiO
2
i rudy anatazu (inna odmiana TiO
2
) o zawartoci 20% TiO
2
.
Surowcami tytanu s te: ule tytanonone produkowane w Kanadzie w zakadzie Sorel-
-Tracy (uel Sorel o zawartoci 8085% TiO
2
oraz uel UGS o zawartoci 94.5% TiO
2
)
z rud Ti-magnetytowych i Ti-hematytowych, ule tytanonone Richards Bay (85% TiO
2
)
wytwarzane w RPA z koncentratw ilmenitu, rutyl syntetyczny (9296% TiO
2
) otrzymy-
wany z ilmenitu oraz: czterochlorek tytanu TiCl
4
(pprodukt do produkcji bieli tytanowej
i tytanu metalicznego), biel tytanowa (99.9% TiO
2
), gbka tytanowa (99.199.6% Ti
w zalenoci od gatunku) i tytan metaliczny.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Wiksze koncentracje mineraw tytanu i innych mineraw cikich stwierdzono w a-
wicach Odrzaskiej i Supskiej. Ich zasoby szacuje si na 12 tys. t TiO
2
.

Produkcja
W Polsce nie produkuje si surowcw tytanu.
Obroty
Zapotrzebowanie na surowce tytanu pokrywane jest importem. Gwnym dostawc
koncentratw ilmenitu jest norweska spka Titania AS (w strukturze Kronos Norge AS),
ktra podpisaa wieloletni kontrakt z krajowym producentem bieli tytanowej Zakadami
Chemicznymi Police S.A. Do grona mniejszych dostawcw nale: Kanada (do 2006 r.),
Ukraina i Czechy (tab. 1). Import tytanu metalicznego i proszku tytanu w latach 20052009
ksztatowa si na poziomie 3040 t/r (tab. 1). Gwnymi dostawcami byy Niemcy, Wielka
Brytania i Holandia, a ponadto w 2009 r. znaczne jego iloci sprowadzano z Ukrainy. Noto-
wany jest rwnie import elazotytanu oraz elazokrzemotytanu w iloci 100200 t/r, gw-
nie z Wielkiej Brytanii, Rosji, Chin, Ukrainy, Holandii i Niemiec (tab. 1).
Saldo obrotw rudami i koncentratami tytanu, tytanem metalicznym oraz elazotyta-
nem miao warto ujemn (tab. 2) i w ostatnich dwch latach wyranie zmniejszyo si do
ok. 50 mln PLN. Decydujce znaczenie ma warto salda obrotw rudami i koncentratami
tytanu. Wartoci jednostkowe importu surowcw tytanu do Polski uzalenione byy od
906 TYTAN
Tab. 1. Gospodarka surowcami tytanu w Polsce
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Rudy i koncentraty tytanu
CN2614
[tys. t]
Import 100.5 95.0 100.0 91.2 84.4
Czechy 0.3 0.5 0.7 0.6 0.5
Kanada 14.9 7.5
Norwegia 84.0 85.2 97.7 88.7 82.7
Ukraina 1.3 1.5 1.3 1.9 1.2
Pozostae 0.0 0.3 0.3 0.0 0.0
Eksport 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0
Zuycie
p
100.4 95.0 100.0 91.2 84.4
elazotytan i elazokrzemotytan
CN7202 91
Import 143 222 216 199 113
Chiny 8 9 24 7 22
Estonia 26 7
Holandia 10 15 16 11 4
Niemcy 4 6 4 22 0
Rosja 57 119 31 62 23
Ukraina 30 24 12 5
Eksport 12 38 3 96 15
Zuycie
p
131 184 213 103 98
wielkoci dostaw i cen na rynkach midzynarodowych (tab. 3, 10). W ostatnich piciu la-
tach zaznacza si silny spadek rednich wartoci jednostkowych importu elazotytanu i tyta-
nu metalicznego (zwaszcza w 2009 r. w zwizku z importem duych iloci taniego surow-
ca z Ukrainy ok. 4 tys. USD/t).
Zuycie
Koncentraty ilmenitu i rutylu przetwarzane s na biel tytanow w ZCh Police S.A. me-
tod siarczanow. Obecnie zdolnoci produkcyjne firmy wynosz ok. 40 tys. t/r, natomiast
w dalekiej perspektywie planowana jest modernizacja i rozbudowa instalacji do ok. 65 tys. t/r.
W ostatnich piciu latach wielko produkcji bieli tytanowej utrzymywaa si na poziomie
3642 tys. t/r (tab. 4).
TYTAN 907
Tytan
1
CN8108 20
Import 28 38 44 41 36
Holandia 0 10 1
Niemcy 24 32 28 23 6
Ukraina 5 20
Pozostae 1 0 0 1 0
Eksport 5 4 0 0 34
Zuycie
p
23 34 44 41 2
1
cznie z proszkiemtytanu
rdo: GUS
Tab. 2. Warto obrotw surowcami tytanu w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
CN2614
Eksport 132 62 92 40 24
Import 62186 54132 53516 46140 49719
Saldo -62054 -54070 -53424 -46100 -49695
CN7202 91
Eksport 335 1729 47 645 167
Import 4583 7377 4039 2728 923
Saldo -4248 -5648 -3992 -2083 -756
Tytan
1
CN8108 20
Eksport 252 142 0 1 435
Import 1716 2120 1490 1044 520
Saldo -1464 -1978 -1490 -1043 -85
1
rdo: GUS
W latach 20052009 import bieli tytanowej waha si od ok. 0.7 do ok. 5.8 tys. t/r
(tab. 5), a zdecydowan jej wikszo sprowadzano zazwyczaj z Niemiec, Woch, Finlandii
i innych krajw Europy Zachodniej (w latach 20062007 due iloci z Holandii), a innymi
wanymi dostawcami byy Czechy i Chiny (tab. 5).
Saldo obrotw biel tytanow byo ujemne, a deficyt pogbia si w okresach zwik-
szonych dostaw, osigajc najwiksz warto 42 mln PLN w 2006 r. (tab. 6). W ostatnich
trzech latach uleg on kilkukrotnemu zmniejszeniu za spraw ograniczenia importu, mimo
wzrostu cen w 2008 i 2009 r (tab. 7).
Biel tytanowa stosowana jest do wytwarzania pigmentw (obecnie kilkanacie gatun-
kw rutylowych i anatazowych) wykorzystywanych gwnie do produkcji farb i lakierw
(dla budownictwa i brany samochodowej), papieru (najwikszym krajowym konsumentem
bieli tytanowej z brany papierniczej jest Malta-Decor S.A.), oraz tworzyw sztucznych
(wyrobw foliowych, rur, profili okiennych, kabli i przewodw). Do pozostaych odbiorcw
nale m.in.: przemys ceramiczny, gumowy, wkienniczy, cementowy, kosmetyczny i far-
maceutyczny. Ponadto w Zakadzie Bieli Tytanowej w ZCh Police ma zosta zapocztko-
wana budowa instalacji do produkcji nanofotokatalizatorw TiO
2
. Moliwoci wykorzysta-
nia nanofotokatalizatorw, wytwarzanych z pproduktw bieli tytanowej, zwizane s m.in.
z oczyszczaniem wody, ciekw i likwidowaniem substancji niebezpiecznych.
908 TYTAN
Tab. 3. Wartoci jednostkowe importu surowcw tytanu do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
CN2614
PLN/t 619 570 535 506 589
USD/t 190 183 194 209 188
CN7202 91
PLN/t 32059 33245 18677 13733 8185
USD/t 9917 10562 6686 5978 2659
Tytan
1
CN8108 20
PLN/t 60570 55245 33693 25460 14547
USD/t 18480 17532 11910 10844 4954
1
rdo: GUS
Tab. 4. Gospodarka biel tytanow w Polsce CN 2823, PKWiU 24122415
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 41.2 42.0 39.4 40.4 36.4
Import 2.2 5.8 3.4 1.3 0.7
Eksport 0.2 0.0 0.0 0.1 0.0
Zuycie
a
43.2 47.8 42.8 41.6 37.1
rdo: GUS
Brak jest danych o kierunkach zuycia tytanu metalicznego oraz jego stopw (m.in.
z Al, Cr i Mn) i wyrobw. S cennymi tworzywami konstrukcyjnymi, m.in. w przemyle
stoczniowym, lotniczym, elektrotechnicznym, narzdziowym i in.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Znanych jest kilkaset z rud tytanu w okoo 30 pastwach. Wrd nich dominujce
znaczenie maj zoa piaskw plaowych z mineraami cikimi, m.in. Strabroke, Fraser,
TYTAN 909
Tab. 5. Kierunki importu bieli tytanowej do Polski CN 2823
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 2249 5836 3351 1292 699
Belgia 1 10 3 1 48
Chiny 138 219 166 111 46
Czechy 410 88 78 82 74
Finlandia 46 44 31 219 221
Francja 23 24 20 27 34
Hiszpania 9 29 43 24 14
Holandia 1 3194 1703 23
Japonia 2 0 7 23 26
Niemcy 996 1432 401 297 167
Ukraina 21 80 200 20
USA 11 0 0 6 5
Wochy 400 594 662 419 32
Inne 104 73 7 0 0
rdo: GUS
Tab. 6. Warto obrotw biel tytanow w Polsce CN 2823
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 1223 52 227 402 200
Import 16559 42400 23685 11150 9781
Saldo -15336 -42348 -23459 -10748 -9581
rdo: GUS
Tab. 7. Wartoci jednostkowe importu bieli tytanowej do Polski CN 2823
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 7364 7265 7068 8621 13988
USD/t 2287 2315 2473 3576 4520
rdo: GUS
Eneabba, Scott River (Australia), wyspa Hainan (Chiny), Kinta (Malezja), Travancore,
Orissa-Chatrapur (Indie), Pulmoddai (Sri Lanka), Richards Bay (RPA) i in. Innymi wa-
nymi rdami s zoa magmowe ilmenitu Kaczkanar, Kusiskie (Rosja), Otanmki
(Finlandia), Tellnes (Norwegia), Stanford Lake (USA), Lake Allard (Kanada), zoa kar-
bonatytowe anatazu Araxa, Tapira (Brazylia), oraz zoa metamorficzne rutylu
Piampadulo (Wochy), Szubin (Rosja), Roseland (USA). Potencjalne znaczenie maj zo-
a perowskitu Powderhorn (USA) i oparytu (pw. Kola w Rosji). Znaczne iloci ilme-
nitu i leukoksenu pozyskiwane s przy wzbogacaniu kasyterytu ze z okruchowych Pw.
Malajskiego, a niewielkie przy oczyszczaniu piaskw szklarskich.
Zasoby udokumentowane szacuje si na ok. 660 mln t TiO
2
(w tym 610 mln t w formie
ilmenitu i 50 mln t w formie rutylu). Najwiksze zasoby ilmenitu znane s w Chinach, Au-
stralii, Indiach, RPA, Norwegii, Kanadzie, Brazylii, USAi Ukrainie, natomiast rutylu w Au-
stralii, RPA, Indiach, Brazylii, Mozambiku, Ukrainie i USA.
Produkcja
Produkcja pierwotnych surowcw tytanu charakteryzuje si zoon struktur ze wzgl-
du na du ich liczb i zrnicowan jako. Podstawowymi s: koncentraty ilmenitu pozy-
skiwane gwnie w Australii, Chinach, Indiach, Norwegii, Mozambiku, Ukrainie, Wietna-
mie i USA (tab. 8), koncentraty rutylu pochodzce w znaczniejszych ilociach jedynie
910 TYTAN
Tab. 8. wiatowa produkcja surowcw tytanu
tys. t TiO
2
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Koncentrat ilmenitu
Norwegia
1
388
w
385
w
390
w
395
w
289
Ukraina
s
222
w
276
w
294
w
306
w
270
EUROPA 610
w
661
w
684
w
701
w
559
Egipt 60 60 54
w
44
w
40
Madagaskar 6 6
Mozambik 71
w
165
w
276
Sierra Leone 7 8 9
w
8
AFRYKA 60 67 133
w
224
w
330
Brazylia 78 89 96 97
w
95
AMERYKA PD. 78 89 96 97
w
95
USA
2,s
300 300 300 200 200
AMERYKA PN. i R. 300 300 300 200 200
Chiny
s
450 500 550 550
w
550
Indie
s
370 373 378 432 380
Malezja 20 25 30
w
30
w
30
Wietnam 209 242 254 330 200
AZJA 1054 1153 1225
w
1355
w
1173
Australia 1165 1408 1400 1320 1210
OCEANIA 1165 1408 1400 1320 1210
W I A T 3267
w
3678
w
3838
w
3897
w
3567
w
z Australii (obszar Perth na zachodnim oraz Brisbane na wschodnim wybrzeu), RPA(Ri-
chards Bay) i Ukrainy (Wolnogorsk), oraz ule tytanowe otrzymywane z przetapiania ca-
oci ilmenitu produkowanego w RPAi czci w Norwegii oraz na Madagaskarze, jak rw-
nie z przetapiania rud tytanomagnetytowych w Kanadzie. Mniejsze znaczenie maj kon-
centraty leukoksenu pozyskiwane jedynie w Australii (tab. 8).
czna produkcja surowcw tytanu, w zwizku z oywionym popytem na biel tytanow,
wzrosa w latach 20052008 z 5.3 do ok. 6.5 mln t/r TiO
2
, ze znaczcym spadkiem do
ok. 6.1 mln t/r w 2009 r. (rys. 1). Mimo to szacuje si, i w najbliszych latach zapotrzebowa-
nie na surowce tytanu, wykorzystywane w szczeglnoci do produkcji bieli tytanowej, prze-
kroczy moliwoci wytwrcze jego dostawcw. Najwikszym wiatowym producentem su-
rowcw tytanu jest Australia, ktrej udzia w wiatowej poday wynosi ok. 30%. Wiodcy-
mi dostawcami tytanu w tym kraju s firmy Iluka Resources Ltd., Cristal Australia Pty.
Ltd. (firma przeja w 2008 r. Bemax Resources Ltd.) oraz Tiwest JV. Iluka Resources
TYTAN 911
Koncentrat rutylu
Ukraina
s
57 57 57 57 57
EUROPA 57 57 57 57 57
Mozambik 8
w
6 2
RPA
s
109 117 117
w
117
w
110
Sierra Leone 71 79 75 61
AFRYKA 109 188 204
w
198
w
173
Brazylia 2 2 3 3 3
AMERYKA PD. 2 2 3 3 3
USA . . . . .
Indie 19 20 20 20 18
AZJA 19 20 20 20 18
Australia 168 220 297 309 293
OCEANIA 168 220 297 309 293
W I A T 355 487 581
w
587
w
544
Koncentrat leukoksenu
Australia 40 100
w
130
w
120
w
120
w
OCEANIA 40 100
w
130
w
120
w
120
w
W I A T 40 100
w
130
w
120
w
120
w
ule tytanowe
RPA
s
867 1050 1050
w
1050 1000
AFRYKA 867 1050 1050
w
1050 1000
Kanada
s
731 791 816 850 850
AMERYKA PN. i R. 731 791 816 850 850
W I A T
3
1598 1841 1866 1900 1850
1
ok. 30% koncentratw ilmenitu jest zuywanych do produkcji uli tytanowych
2
cznie z koncentratami rutyl
3
pewne iloci uli tytanowych s ponadto produkowane w Norwegii, Kazachstanie i Rosji
rdo: MY, IMY, BGS, MMAR
Ltd. z kopalniami w rejonie Murray Basin (Douglas, Echo, Kulwin) oraz w rejonie Eucla
Basin (wydobycie ze zoa Jacinth-Ambrosia uruchomiono w 2009 r.), a take w USA,
dostarczya w 2009 r. cznie 127 tys. t rutylu oraz 839 tys. t ilmenitu. Firma prowadzi po-
nadto produkcj rutylu syntetycznego na bazie ilmenitu, ktra w 2009 r. wyniosa 405 tys. t.
W zwizku z wyczerpaniem si zasobw, eksploatacja z Eneabba, Gingin i Waroona
zostaa zakoczona. W celu zwikszenia zdolnoci produkcyjnych Iluka Resources Ltd.
planuje uruchomienie eksploatacji m.in. w Zachodniej Australii (zoe Tutunup South) oraz
w USA w stanie Virginia (zoe Brink), gdzie firma eksploatuje ju zoe Stony Creek. Be-
max Resources Ltd., przejty przez Cristal Australia Pty. Ltd., jest drugim znaczcym
dostawc surowcw tytanowych w Australii. W 2009 r. dostarczy 344 tys. t ilmenitu,
ok. 57 tys. t rutylu oraz ok. 60 tys. t leukoksenu z kopalni Ginkgo (rejon Murray Basin).
Firma obecnie przygotowuje si do podjcia eksploatacji zoa Gwindinup w Australii Za-
chodniej oraz zoa Snapper w rejonie Murray Basin, a take zwikszenia moliwoci
produkcyjnych zakadu przerbczego w Broken Hill. Innym duym producentem jest Ti-
west JV (wsplne przedsiwzicie Exxaro Australia Sands Ltd. oraz Tronox Inc.) z ko-
palni Cooljarloo w Australii Zachodniej i zakadem produkcyjnym Chandala. Firma wy-
twarza ok. 420 tys. t/r. ilmenitu, 35 tys. t/r. rutylu oraz 20 tys. t/r. leukoksenu, a ponadto
ok. 230 tys. t/r rutylu syntetycznego. Inna australijska firma Consolidated Rutile Ltd. jest
wacicielem dwch kopal: Yarraman i Enterprise oraz zakadu przerbczego Pinkenba
w Queensland, dostarczajc ok. 150 tys. t/r ilmenitu oraz 70 tys. t/r rutylu.
Stosunkowo dua pozostaje produkcja uli tytanowych. Prowadzona jest ona gwnie
w RPA firmy Richards Bay Minerals, Exxaro Resources Ltd. (wraz ze spk crk
912 TYTAN
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t TiO
2
Rys. 1. Struktura geograficzna produkcji wiatowej surowcw tytanu
Namakwa Sands Ltd.) i Highveld Steel and Vanadium Corp. Ltd. (huta w Witbank
o moliwociach wytwrczych 48 tys. t/r), a take w Kanadzie zakad w Sorel firmy
QIT-Fer et Titane oraz w Norwegii francuska grupa Eramet (w 2008 r. zakupia od
norweskiej firmy Tinfos zakad Tyssedal o zdolnociach produkcyjnych 202 tys. t/r uli ty-
tanowych, ktry wraz z zakadem produkcji stopw manganu Kvinestal utworzy dzia
o nazwie Eralloys). Liderem w produkcji uli tytanowych jest Rio Tinto Iron & Tita-
nium (oddzia grupy Rio Tinto plc) waciciel wymienionej kanadyjskiej firmy QIT-
-Fer et Titane oraz wspwaciciel (37% udziaw, a pozostae 63% BHP Billiton) firmy
Richards Bay Minerals w RPA. Firma Richards Bay Minerals posiada koo Richards
Bay kopalnie i zakady przerbcze (o zdolnociach produkcyjnych 1280 tys. t/r ilmenitu
i 125 tys. t/r rutylu) oraz hut (zdolnoci 1000 tys. t/r uli tytanowych). Firma Exxaro Reso-
urces Ltd. w rejonie Brand-se-Baai i Richards Bay posiada analogiczne, mniejsze zakady
o cznych zdolnociach odpowiednio: 1090 tys. t/r ilmenitu, 45 tys. t/r rutylu i 450 tys. t/r
uli tytanowych. Firma QIT-Fer et Titane posiada kopalni ilmenitu w Lac Tio w Quebecu
(w 2009 r. zamknita na dwa miesice w zwizku z kryzysem gospodarczym) oraz hut w So-
rel o zdolnociach produkcyjnych 1100 tys. t/r. uli tytanowych Sorela o zawartoci ok. 80%
TiO
2
oraz 250 tys. t/r. uli tytanowych UGS o zawartoci 94.5% TiO
2
. W grudniu 2008 r. za-
lena od Rio Tinto Iron & Titanium (80% udziaw) firma QIT Madagascar Minerals
uruchomia kopalni Fort Dauphin na Madagaskarze, ktrej zdolnoci produkcyjne szacowa-
ne s na 750 tys. t/r. ilmenitu o zawartoci 60% TiO
2
oraz 15 tys. t/r. rutylu, a koncentrat ilme-
nitu transportowany jest do huty w Sorel (Kanada) celem produkcji uli tytanowych.
Prowadzone jest take przetwrstwo ilmenitu na rutyl syntetyczny w zakadach zlokali-
zowanych przy kopalniach, zwaszcza w Australii, gdzie najwiksze firmy, np. Iluka Resour-
ces Ltd., ponad 60% produkcji ilmenitu przetwarza bezporednio na rutyl syntetyczny, oraz
w USA, np. DuPont, Kerr-McGee Chemical Corp. i in., i w Indiach Indian Rare
Earth Ltd.
Notowany wzrost zapotrzebowania na surowce tytanowe spowodowa znaczne oywie-
nie poszukiwa z, jak rwnie planowanie nowych inwestycji. Szczeglnie duo przed-
siwzi rozpoczto w ostatnich latach w Australii (m.in. zoe Goondicum Crater firmy
Mondo Minerals); w Kanadzie (m.in. zoe Truro firmy NAR Resources Ltd.); w Kenii
(zoe Kwale firmy Tiomin Resources Inc.), a take w Kazachstanie, Ukrainie, Indiach,
Senegalu i Chile. W 2006 r., po zakoczeniu wojny domowej, wznowiono produkcj kon-
centratw rutylu i ilmenitu w Sierra Leone (Sierra Rutile Ltd.), a w 2007 r. firma Kenma-
re Resources plc rozpocza eksploatacj zoa Moma w Mozambiku, przy zdolnociach
produkcyjnych kopalni wynoszcych 700 tys. t/r koncentratw ilmenitu, 17 tys. t/r rutylu
i 60 tys. t/r cyrkonu (tab. 8).
Najwikszymi wiatowymi producentami surowcw tytanu w 2009 r. byy: Rio Tinto
Iron & Titanium (oddzia Rio Tinto) z zakadami produkcyjnymi w Kanadzie oraz RPA
(cznie ok. 1147 tys. t surowcw tytanu), Iluka Resources Ltd. z zakadami produkcyjny-
mi w Australii i USA (839 tys. t ilmenitu niemal dwukrotny spadek wielkoci produkcji
w ostatnich piciu latach, 127 tys. t rutylu), Exxaro Resources Ltd. z zakadami produkcyj-
nymi w RPA i Australii (819 tys. t, ilmenitu, 62 tys. t rutylu, 14 tys. t leukoksenu, 109 tys. t
rutylu syntetycznego, 245 tys. t ula tytanowego) oraz Bemax Resources z zakadami pro-
dukcyjnymi w Australii (344 tys. t ilmenitu, 57 tys. t rutylu oraz ok. 60 tys. t leukoksenu).
Brak jest dokadnych danych statystycznych o produkcji gwnego surowca przetworzo-
nego tytanu bieli tytanowej otrzymywanej metod siarczanow i nowoczeniejsz
TYTAN 913
chlorkow. Rzd wielkoci przybliaj informacje o zdolnociach produkcyjnych zakadw
bieli tytanowej w poszczeglnych pastwach (tab. 9). W ostatnich latach uruchomiono sze-
914 TYTAN
Tab. 9. Produkcja tytanu metalicznego (gbki) i zdolnoci produkcyjne
bieli tytanowej na wiecie w 2009 r.
tys. t
Kraj
Gbka tytanowa
(produkcja)
Biel tytanowa
(zdolnoci)
Belgia 74
Czechy 35
Finlandia 130
Francja 125
Hiszpania 80
Holandia 45
Niemcy 440
Norwegia 50
Polska 45
Rosja 34.2 20
Ukraina 9.9 120
Wielka Brytania 300
Wochy 80
EUROPA 44.1 1544
RPA 50
AFRYKA 50
Brazylia 100
AMERYKA PD. 100
Kanada 90
Meksyk 130
USA 23.1
1
1630
AMERYKA PN. i R. 23.1 1850
Arabia Saudyjska 52
Chiny 61.5 1100
Indie 60
Japonia 45.0 309
Kazachstan 25.4 1
Korea Pd. 30
Malezja 50
Singapur 42
Tajwan 80
AZJA 131.9 1340
Australia 241
OCEANIA 241
W I A T 199.1 5125
1
zdolnoci produkcyjne
rdo: MY, MMAR
reg nowych maych zakadw w Chinach (o mocach do 20 tys. t/r), rozbudowano kilka ist-
niejcych zakadw w USA, m.in. Millenium Chemicals, DuPont, Kerr McGee i in., Ka-
nadzie i Australii (North Capel firmy Iluka Resources Ltd.). Planowany jest dalszy
wzrost zdolnoci produkcyjnych, gwnie w Australii (dalsza rozbudowa zakadu North Ca-
pel oraz zakadu Kwinana firmy Tiwest JV), w Chinach przy notowanym bardzo dynamicz-
nym wzrocie zapotrzebowania, a take w krajach Azji Poudniowo-Wschodniej i RPA, przy
zamykaniu starszych zakadw np. w USA. Obecnie najwikszymi producentami bieli tytano-
wej s firmy DuPont (zakady produkcyjne w USA, Meksyku Chinach i na Tajwanie o cz-
nych zdolnociach produkcyjnych 1170 tys. t/r), Cristal Global (zakady produkcyjne w Ame-
ryce, Afryce, Australii i w Europie o cznych moliwociach wytwrczych 691 tys. t/r),
Huntsman Corp. (zakady w Europie, USA, Malezji i RPA 630 tys. t/r), Kronos Inc.
(zakady w Europie, USAi Kanadzie 573 tys. t/r), Tronox Inc. (zakady w USA, Austra-
lii i w Europie 535 tys. t/r), Sachtleben (zakady w Finlandii i Niemczech 230 tys. t/r)
oraz Ishihara Sangyo Kaisha Ltd. (zakady w Japonii i Malezji 209 tys. t/r). Zakad
produkcji bieli tytanowej o duych mocach wytwrczych ma powsta w najbliszych latach
w Indiach, aby sprosta wzrastajcemu zapotrzebowaniu tego kraju, pokrywanemu niemal
wycznie importem. Jego budow podja National Aluminium Co. (NALCO) wraz
z najwikszym indyjskim producentem ilmenitu i rutylu pastwow firm Indian Rare
Earths Ltd. (IREL), ktra do roku 2012 planuje podwoi zdolnoci produkcyjne zakadu
w Chatrapur w stanie Orissa do 500 tys. t/r ilmenitu oraz zakadu Manavalakurichi w sta-
nie Tamil Nadu do 200 tys. t/r, a ponadto posiada zakad Chavara w stanie Kerala o zdol-
nociach produkcyjnych 250 tys. t/r.
Tytan metaliczny produkowany jest tylko w kilku krajach (tab. 9). Ze wzgldu na jego
zastosowania w przemyle zbrojeniowym, kosmicznym i lotniczym, produkcja ta ma cha-
rakter strategiczny. Po stagnacji produkcji tytanu metalicznego w poprzedniej dekadzie,
zwizanej z ograniczonym popytem oraz nasileniem eksportu z Rosji (zakady VSPMO-
-Avisma w Bereznikach), Kazachstanu (kombinat w Ust-Kamienogorsku) i Ukrainy (kom-
binat w Zaporou), od pocztku lat 2000-nych notowany jest systematyczny wzrost pro-
dukcji, z ok. 96 tys. t w 2005 r. do ok. 199 tys. t w 2009 r. (tab. 9), wskutek wzrostu zapo-
trzebowania ze strony przemysu lotniczego.
Obroty
Przedmiotem obrotw midzynarodowych s przede wszystkim koncentraty rud tytanu
oraz szereg surowcw pochodnych, jak: rutyl syntetyczny, biel tytanowa, ule Ti, tytan me-
taliczny, elazotytan i gbka tytanowa. W obrotach uczestniczy okoo poowa pozyskanego
ilmenitu, wikszo uli i prawie caa poda rutylu. Czoowymi eksporterami koncentra-
tw s Australia, Indie, Norwegia, Wietnam, Kanada, Malezja i Ukraina; uli Ti RPA
i Kanada; gbki Ti USA, Japonia, Rosja, Chiny i Kazachstan; bieli tytanowej Austra-
lia, USA i Niemcy. Gwnymi importerami surowcw tytanowych (zarwno pierwotnych,
jak i pochodnych) s USA, Japonia, Chiny i kraje Unii Europejskiej.
Zuycie
Tylko 45% pierwotnych surowcw tytanu przeznaczanych jest do produkcji tytanu
metalicznego, stopw tytanu, stali z jego dodatkiem, elektrod spawalniczych i rdzeniowych,
wglika tytanu, zwizkw chemicznych itp. Tytan metaliczny w postaci wyrobw i stopw
stosowany jest gwnie jako czci samolotw, statkw kosmicznych i uzbrojenia. Przyka-
TYTAN 915
dowa struktura jego zuycia w USA w 2009 r.: lotnictwo i kosmonautyka 76%, przemys
chemiczny, przemys zbrojeniowy, energetyka, statki, implanty medyczne i inne 24%. Nato-
miast okoo 94% surowcw pierwotnych tytanu zuywanych jest do produkcji bieli tytano-
wej. Wykorzystywana jest ona przede wszystkim w przemysach: farb i lakierw oraz pa-
pierniczym i tworzyw sztucznych, a struktura jej zuycia w USA w 2009 r. bya nastpu-
jca: przemys farb i lakierw 59%, przemys tworzyw sztucznych i gumowy 25%, przemys
papierniczy 10%, inne 6% (katalizatory, ceramika, powoki na materiay i tekstylia, farby
drukarskie i in.). Najwikszym konsumentem bieli tytanowej s kraje azjatyckie (3040%),
europejskie (30%) oraz Ameryki Pnocnej (25%). Szacuje si, i w najbliszych latach za-
potrzebowanie krajw azjatyckich na biel tytanow bdzie szybko roso. wiatowe zapo-
trzebowanie na biel tytanow, ktre w 2008 r. oceniane byo na ok. 6.2 mln t/r, a tym sa-
mym przekraczao moliwoci produkcyjne jej dostawcw, w 2009 r. drastycznie spado do
okoo 4 mln t. Zmusio to cz firm do ograniczenia wielkoci produkcji (Tronox Inc.
zakad w Savannah w USA), a nawet do zamknicia niektrych zakadw (Tronox Inc.
zakad w Niemczech, Huntsman Corp. zakad w Wielkiej Brytanii). Gwnymi konsu-
mentami bieli tytanowej na wiecie s: przemys farb i lakierw (ok. 60%), tworzyw sztucz-
nych (ok. 25%) oraz papierniczy (ok. 15%).
Ceny
Na rynku midzynarodowym notowane s ceny rnych surowcw tytanu, zalene od
kraju, miejsca i rodzaju dostawy (tab. 10). W latach 20052009 obserwowana bya zwyka
cen koncentratw rutylu, natomiast ceny koncentratw ilmenitu wzrastay do 2008 r., po
czym w 2009 r. zanotoway znaczny spadek, o 34% (tab. 10). W najbliszych latach naley
oczekiwa bardziej wyranego wzrostu ich cen, ktre wedug szacunkw dla rutylu osign
redni poziom 775 USD/t w 2011 r. i 925 USD/t w 2012 r., natomiast dla ilmenitu bd si
ksztatowa na poziomie 110 USD/t w 2011 r. i 125 USD/t w 2012 r. Z kolei ceny tytanu
metalicznego oraz uli tytanononych s bardzo niestabilne, pierwsze z nich zmieniay si
od 14.76 do 20.62 USD/kg, natomiast drugie wahay si od 400 do 481 USD/t. Zmiany cen,
notowane szczeglnie w latach 20052006, wynikay w duym stopniu z bardzo silnego
wzrostu zapotrzebowania na tytan metaliczny ze strony przemysu lotniczego oraz kosmicz-
nego, a take stanu istotnej nierwnowagi na rynku surowcw pierwotnych tytanu wynika-
916 TYTAN
Tab. 10. Ceny surowcw tytanu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Ilmenit
1
80 80 80
w
111
w
73
Rutyl
2
470 475 488
w
525
w
533
uel tytanowy
3
472 481 438 400
w
420
Tytan
4
17.28 20.62 14.76 15.64 15.58
Biel tytanowa
5
1.15 1.10 1.08 1.14 1.10
1
koncentrat z min. 54% TiO
2
, luzem, fob Australia, USD/t, cena rednioroczna MY
2
koncentrat z min. 95% TiO
2
, luzem, fob Australia, USD/t, cena na koniec roku MY
3
uel 85% TiO
2
, fob Richards Bay, RPA, USD/t, cena rednioroczna MY
4
gbka tytanowa 99.199.6% Ti, rynek USA, USD/kg Ti, cena na koniec roku MY
5
fob zakady USA, USD/lb TiO
2
, cena jw.
jcego z zamykania niektrych kopal, przy maej w stosunku do potrzeb iloci no-
wych kopal dostarczajcych koncentraty ilmenitu i rutylu. Ceny bieli tytanowej nie wyka-
zyway waha wikszych ni o 10%/r (tab. 10) W najbliszych latach naley jednak oczeki-
wa ich znaczcego wzrostu, gdy w zwizku z wysokimi cenami surowcw, energii i fra-
chtu firmy produkujce biel tytanow balansuj na granicy opacalnoci.
TYTAN 917
URAN
Uran (U) tworzy liczne mineray, ktre wystpuj plejadami w wielu typach samodziel-
nych z rud uranu. Jako skadnik rozproszony lub towarzyszcy jest obecny w zoach
innych kopalin, np. fosforytw, skd jest pozyskiwany ubocznie (por.: FOSFOR). Kariera
uranu jako surowca strategicznego rozpocza si w 1939 r. po przeprowadzeniu pierwszej
reakcji jdrowej. Od lat 1960-tych stanowi wany surowiec energetyczny jako paliwo do
elektrowni jdrowych.
Dekada lat 1990-tych przyniosa spadek popytu na uran o poow wskutek ogranicze-
nia jego zuycia do celw militarnych (oglnowiatowe odprenie) i wczeniejszego na-
gromadzenia znacznych zapasw przez elektrownie. W okresie 19982003 nastpia stabili-
zacja produkcji wiatowej na poziomie 3136 tys. t/r U, ktra zmieniaa si w zakresie rzdu
kilku-kilkunastu procent rocznie. W okresie 20042005 produkcja wzrosa cznie o 18%
do 42 tys. t/r U, a w kolejnych czterech latach wzrost ten by kontynuowany w tempie
415%/r (z wyjtkiem 2006 r.), dziki czemu w 2009 r. osigna ona niemal 50.8 tys. t/r
i bya najwiksza od roku 1991.
Gwnymi produktami handlowymi s: tzw. ty kek (dwuuranian lub uranian sodo-
wy), tlenki uranu, uran metaliczny, uran wzbogacony w rozszczepialny izotop U
235
.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce w latach 1970-tych i 1980-tych rozpoznano zoa rud U: Rajsk w Zapadlisku
Podlaskim, oraz Okrzeszyn, Grzmica i Wambierzyce w Sudetach, nie majce obecnie
znaczenia praktycznego. Osobny problem stanowi moliwo pozyskiwania uranu z impor-
towanych fosforytw (zawarto 0.0010.01% U
3
O
8
). Na wiecie s znane technologie jego
odzysku z fosforytw (por.: FOSFOR), jednake w obecnej sytuacji rynku uranu s one
zbyt kosztowne, mimo e maj proekologiczny charakter.
Produkcja
W Polsce nie prowadzi si wydobycia rud uranu ani produkcji jego surowcw.
Obroty
Zapotrzebowanie na uran i zwizki uranu pokrywane byo importem z Rosji, Czech,
Hiszpanii a w 2008 roku z USA. W roku 2005 oraz w 2007 import nie przekracza 1 kg,
w roku 2006 i w 2008 wynis po 5 kg, a w roku 2009 nie by notowany w statystykach

GUS. Saldo obrotw surowcami uranu miao w ostatnich latach ujemn warto, ktra
w okresie 20052007 nie przekraczaa 1 tys. PLN/r. Z kolei w 2008 r. wzrosa do ok. 2.5 tys.
PLN i bya spowodowana wzrostem cen na rynkach midzynarodowych.
W roku 2008 wystpi import 12 kg uranu wzbogaconego w izotop U
235
z Rosji o war-
toci 12.9 mln PLN (5.3 mln USD). W 2007 r. import tego surowca wynis mniej ni 1 kg,
jego dostawc bya Korea Pd., a warto wyniosa 1707 PLN (632 USD). W roku 2006
import nie by notowany w statystykach GUS. Natomiast w 2005 r. wynis 2400 kg o war-
toci 6.1 mln PLN (2.0 mln USD) i pochodzi z Rosji.
Zuycie
Uran zuywany jest przede wszystkim do wytwarzania energii i bada naukowych w re-
aktorach badawczych Maria i Ewa w Instytucie Jdrowym w wierku pod Warszaw.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zoa rud uranu s bardzo zrnicowane i brak oglnie przyjtej ich klasyfikacji. Do
gwnych typw nale: zoa zwizane z proterozoiczn niezgodnoci stratygraficzn
w basenie Athabasca w prowincji Saskatchewan (Kanada) np. zoe Cigar Lake, oraz
w basenie McArthur w prowincji Northern Territory (Australia) np. zoe McArthur
River. Stanowi one najbogatsze nagromadzenia rud uranu o zawartociach niekiedy prze-
kraczajcych 20% U; zoa w piaskowcach w stanach Colorado, Nowy Meksyk, Wyo-
ming (USA) oraz w Kazachstanie; zoa w zmetamorfizowanych zlepiecach np. Elliot
Lake (Kanada), Witwatersrand (RPA). zoa uranononych granitw np. Rssing
(Namibia); zoa yowe najczciej polimetaliczne yy np. Pibram, Jachymov
(Czechy). Wanym rdem uranu bywaj take zoa innych kopalin, np.: Olympic Dam
(Australia) stratoidalne zoe rud Cu-U-Au w elazistych utworach gruboklastycznych,
te Wody (Ukraina) zoe metasomatyczne w zalbityzowanych kwarcytach elazi-
stych. Wielkie zasoby uranu znajduj si w fosforytach, upkach wglistych i bitumicznych,
wglach brunatnych, agpaitowych syenitach nefelinowych i alkalicznych lawach oraz w nie-
ktrych karbonatytach.
Zasoby udokumentowane rud uranu, ktrych wydobycie jest opacalne przy kosztach
nie przekraczajcych 80 USD/kg U, wynosz okoo 2.1 mln t U, a przy kosztach poniej
130 USD/kg U ok. 3.3 mln t U. Najwiksze znajduj si w Australii, Kazachstanie, Ka-
nadzie, USA, RPA, Nigrze, Namibii, Rosji i Ukrainie.
Produkcja
wiatowa produkcja koncentratw uranu, po osigniciu maksymalnego puapu okoo
70 tys. t U w 1980 r. (rys. 1), wykazywaa silny trend spadkowy cznie o 50% szcze-
glnie w latach 19901992. Czciowo stao si to dziki wiatowemu odpreniu i rozbro-
jeniu, ktre przyczyniy si do zmniejszenia zuycia uranu dla celw militarnych. Inn przy-
czyn byo nagromadzenie znacznych jego zapasw przez uytkownikw w poprzedniej de-
kadzie. Wskutek tych zjawisk, mimo i zapotrzebowanie na jdrowe paliwo uranowe wy-
nosio okoo 6070 tys. t/r U, produkcja w roku 2003 utrzymywaa si na dostosowanym do
potrzeb rynku poziomie 35.6 tys. t U (rys. 1). W latach 20042005 odnotowano znaczcy jej
920 URAN
wzrost o ok. 18% do 42.0 tys. t/r U (tab. 1), najwikszy w Kanadzie Namibii, Kazachstanie
i Uzbekistanie, wiadczcy o wyczerpywaniu si nagromadzonych uprzednio zapasw w po-
szczeglnych pastwach. W roku 2006, pomimo dalszego wzrostu produkcji w Kazachsta-
nie, Nigrze i w USA, zanotowano 6% spadek poday wiatowej, gwnie za spraw mniej-
szej produkcji w Kanadzie i Australii. Z kolei w latach 20072009 tendencje spadkowe pro-
dukcji wiatowej zostay zahamowane, a poda koncentratw uranu wzrosa do poziomu
niemal 50.8 tys. t U i bya najwiksza od roku 1991 (tab. 1, rys. 1). Istotny wzrost wydoby-
cia zanotowano w tych latach przede wszystkim w Kazachstanie i Namibii, natomiast naj-
wiksze spadki wystpiy w Australii i USA(tab. 1).
Gwnym producentem do roku 2008 bya Kanada (zoa na pnocy prowincji Saskat-
chewan eksploatowane przez firmy CAMECO i COGEMA), dostarczajca obecnie okoo
20% wiatowej poday uranu. W roku 2009 najwikszym producentem zosta Kazachstan,
gdzie firmy KazAtomProm i Uranium One od 2005 roku zwikszyy produkcj ponad
trzykrotnie. Nastpnymi w kolejnoci s: Australia (firmy ERA, BHP Billiton i Heathgate
Resources), Niger (francuski koncern COGEMA), Namibia (firma Rio Tinto) i USA (fir-
my CAMECO, Rio Algom, IMC Global, Uranium Resources). Mimo dwukrotnej re-
dukcji poziomu produkcji, powanymi dostawcami na rynek midzynarodowy pozostaj
Rosja (firma TVEL) oraz Uzbekistan (firma NAVOI) za spraw wyprzeday zapasw
strategicznych. Jednak w ostatnich latach gwnym czynnikiem rozwoju jest rozbudowa ist-
niejcych lub budowa zupenie nowych kopal i zakadw. Innymi znaczcymi producentami
s: RPA koncentraty uranu s pozyskiwane w trakcie wzbogacania rud zota, oraz Chiny
dziaa tam 5 kopal eksploatujcych zoa rud uranu w piaskowcach. Wielu europejskich
producentw znacznie zmniejszyo poda, dostosowujc j do potrzeb krajowych (Czechy,
URAN 921
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
70000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
t U
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji koncentratw uranu
Rumunia, Ukraina, Niemcy). W Bugarii i na Wgrzech przeprowadzono natomiast proces
likwidacji kopal rud uranu. Z powodu ograniczenia popytu wikszo zakadw grni-
czych na wiecie wykorzystuje ok. 60% swoich zdolnoci produkcyjnych.
Zmniejszenie udziau uranu pozyskiwanego z innych rde ni pierwotne w oglnym
bilansie rde paliwa jdrowego zmusio np. Rosj do poszukiwania nowych z rud ura-
nowych. Wielu odkry dokonano ostatnio w Kazachstanie. Prace poszukiwawcze prowa-
dzone byy przez specjalnie w tym celu zawizane rosyjsko-kazachskie spki, a ich zwie-
czeniem byo udokumentowanie szeregu nowych z, np. Zariecznoje, Semizbai, Bude-
nowskoje 1, Inkai, Akdala, Kartau i Kharassan. Rozpoczta eksploatacja tych z przy-
czynia si do wzrostu produkcji w Kazachstanie do rekordowych 13.8 tys. t U w roku 2009
(tab. 1). Zdolno wydobywcza poszczeglnych kopal nie przekracza 2 tys. t/r U. Koncen-
traty uranowe z Kazachstanu przesyane s do dalszej przerbki w rosyjskim Angarsku
i stanowi uzupenienie brakw w zaopatrzeniu rosyjskiej energetyki atomowej.
922 URAN
Tab. 1. wiatowa produkcja koncentratw uranu
t U
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Czechy 420 383 322 290 286
Francja 7 4 5 8
Niemcy 80 65 41 20
w
40
Rosja 3431 3262 3413 3521 3564
Rumunia 90 90 77 77 75
Ukraina 800 800 846 800 840
EUROPA 4828 4600 4703 4713
w
4813
Malawi 104
Namibia 3147 3067 2879 4366 4626
Niger 3093 3431 3154 2993 3243
RPA 674 542 525 655 629
AFRYKA 6914 7040 6558 8014 8638
Brazylia 110 190 299 330 345
AMERYKA PD. 110 190 299 330 345
Kanada 11627 9862 9475 9001 10259
USA 1039 1672 1654 1430 1453
AMERYKA PN. i R. 12666 11534 11129 10431 11712
Chiny 750 750 712 769 750
Indie 230 177 270 271 290
Kazachstan 4357 5279 6637 8521 13820
Pakistan 45 45 45 45 50
Uzbekistan 2629 2270 2320 2338 2429
AZJA 8011 8521 9984 11944 17339
Australia 9516 7606 8603 8471 7942
OCEANIA 9516 7606 8603 8471 7942
W I A T 42045 39491 41276 43903
w
50789
rdo: MI, WM, WMS
Utrzymujce si przez szereg lat stosunkowo niskie ceny uranu na rynkach wiatowych,
spowodoway, e najbardziej konkurencyjne s zakady stosujce niskokosztow metod in si-
tu leaching (ISL), w miejsce konwencjonalnego grnictwa odkrywkowego czy podziemnego.
Udzia tej metody w USAwynosi 65%, a w Kazachstanie i Uzbekistanie wzrs do 90%.
Du rol, cho w ostatniej dekadzie coraz mniejsz, w zapewnieniu poday na rynkach
midzynarodowych odgrywa uran odzyskiwany ze zuytego paliwa jdrowego, jak rwnie
z likwidowanych potencjaw broni atomowej, w ramach przestrzegania ukadw midzy-
narodowych, podpisanych pod koniec ubiegej i na pocztku obecnej dekady.
Obroty
Scharakteryzowanie rynku surowcw uranu jest niemoliwe ze wzgldu na ich nadal
strategiczne znaczenie, a dane o ich obrotach nie s zazwyczaj publikowane. Niekiedy po-
dawana jest warto obrotw towarowych, ale bez charakterystyki jakociowej surowca, co
rwnie uniemoliwia porwnanie.
Gwnymi eksporterami tego keku s Kanada, Australia, Namibia, Niger, Kazach-
stan, Uzbekistan i RPA. Grono importerw surowcw uranu obejmuje co najmniej kilkana-
cie krajw, wrd ktrych do najwaniejszych zalicza si Japoni, USA i Rosj. Kraje Unii
Europejskiej to zarwno importerzy, jak i eksporterzy surowcw uranu.
Zuycie
Uran podstawowe zastosowanie znajduje w energetyce jdrowej (jako paliwo rozszcze-
pialne) oraz w przemyle zbrojeniowym (gowice jdrowe). Podczas wzbogacania promie-
niotwrczego izotopu U
235
powstaj znaczne iloci materiau zuboonego, gwnie izotop
U
238
. Jest on uywany do tarcz antyradiacyjnych, oson, pancerzy oraz katalizatorw. Roz-
wj zastosowa militarnych izotopu U
235
osab znacznie po podpisaniu ukadw rozbroje-
niowych. Wykorzystanie uranu w energetyce jdrowej wzrasta, jednak nie w takim tempie
jak w latach 1970-tych i na pocztku 1980-tych. czne zdolnoci produkcyjne 441 pracu-
jcych obecnie na wiecie reaktorw jdrowych wyniosy 371.9 GW, a w trakcie budowy s
dalsze 63 bloki o cznej mocy 40 GW, gwnie w Chinach, Rosji, Indiach i Korei Poudnio-
wej. W niektrych pastwach jest on jednym z podstawowych nonikw energii (np. Francja,
Japonia), w innych ma mniejsze znaczenie lub nie rozwija si w wyniku naciskw ze strony
spoeczestwa, zwaszcza grup ekologicznych (np. w Niemczech, Szwecji). Najwicej czyn-
nych reaktorw jdrowych znajduje si w USA 104 szt. o cznej mocy 99 GW, we Fran-
cji 59 szt. o mocy 63.5 GW, w Japonii 53 szt. o mocy 46.2 GW i w Rosji 31 szt.,
ktrych czna moc wynosi 21.7 GW. W krajach takich jak Korea Pd., Kanada, Wielka Bry-
tania, Niemcy, Indie i Ukraina zainstalowano 1520 reaktorw jdrowych o cznej mocy od
4 GW (w Indiach) do 20 GW (w Niemczech). Najwiksza konsumpcja uranu w energetyce
wystpuje w USA, gdzie w ostatnich latach zuywano 2324 tys. t/r U, a innymi krajami
o duym zapotrzebowaniu na uran s Francja i Japonia zuycie na poziomie 9 tys. t/r U,
oraz Rosja, Niemcy, Kanada, Wielka Brytania i Korea Pd., gdzie zuycie waha si w grani-
cach 24 tys. t/r U.
Z pocztkiem obecnego stulecia wiat stan wobec narastajcego problemu ocieplenia
klimatu. Dziaaniem osabiajcym nasilanie si tego efektu jest zmniejszenie emisji gazw cie-
plarnianych, m.in. CO
2
, co wie si z ograniczeniem roli wgla kamiennego i innych paliw
kopalnych jako rde energii. Przewiduje si, e w perspektywie 3040 lat wiele krajw,
w ktrych podstawowym rdem energii jest wgiel kamienny i/lub brunatny, bdzie musiao
URAN 923
zmieni struktur pozyskiwania energii i zwikszy udzia energetyki jdrowej w bilansie
energetycznym, poniewa energetyka jdrowa jest bezemisyjna, a efektywno pozyskiwania
energii czsto wysza ni w porwnaniu z energetyk konwencjonaln opart na wglu.
Odrbnymi zagadnieniami s: niebezpieczestwo skaenia promieniotwrczego ludzi
podczas wydobywania rud uranu (zwaszcza bogatych) oraz podczas eksploatacji elektrowni
jdrowych (zdarzaj si awarie powane w skutkach), a take zagospodarowanie odpadw
promieniotwrczych energetyki jdrowej, reaktorw badawczych i in.
Ceny
Cen bazow koncentratw uranu s notowania gwnego wiatowego porednika
w handlu uranem Nuexco (Nuclear Corporation). W pocztkowych latach XXI w. ule-
gay wyczerpywaniu strategiczne zapasy nagromadzone w latach 1980-tych, a take zmniej-
szyo si wykorzystanie wysokowzbogaconego uranu z rozbrojonych gowic bojowych do
produkcji niskowzbogaconego uranu, nadajcego si do uytkowania w elektrowniach, co
stymulowao wzrost cen (tab. 2). W roku 2005 ceny wzrosy o 78% do 36.5 USD/lb U
3
O
8
,
a w 2006 r. niemal dwukrotnie do 72 USD/lb U
3
O
8
na koniec roku (tab. 2), odzwiercied-
lajc tendencje panujce na rynkach innych surowcw energetycznych. W pierwszej poo-
wie roku 2007 tendencje wzrostowe utrzymyway si w dalszym cigu, a ceny w lipcu
osigny rekordowe 138 USD/lb U
2
O
8
, po czym w drugiej poowie roku nastpio pewne
zrwnowaenie midzy popytem a poda na rynkach midzynarodowych i nastpi spadek
cen koncentratw uranu, ktre na koniec roku wynosiy ok. 90 USD/lb U
3
O
8
. W roku 2008
rynek nie by ju poddawany tak duej presji ze strony kupujcych, a ceny na koniec roku
spady a o 78% i wyniosy 53 USD/lb U
2
O
8
. W roku 2009 trend spadkowy utrzymywa
si do poowy kwietnia, kiedy ceny osigny 40.5 USD/lb U
2
O
8
, po czym z kocem
czerwca wzrosy do 55.0 USD/lb U
2
O
8
. Jednak w drugiej poowie roku ponownie spady
do 44.5 USD/lb U
2
O
8
(tab. 2).
924 URAN
Tab. 2. Ceny koncentratw uranu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Koncentrat uranu
1
36.5 72.0 90.0 53.0 44.5
1
USD/lb U
3
O
8
, cena na koniec roku, Nuexco MB
WANAD
Wanad (V) rzadko tworzy wasne fazy mineralne i praktycznie brak samodzielnych ich
koncentracji. Jest skadnikiem towarzyszcym wielu kopalin kompleksowych lub domieszk
izomorficzn w innych kopalinach tworzcych zoa. Podstawowymi rdami wanadu s:
wanadonone rudy tytanomagnetytowe, piaskowcowe rudy U-V, niektre fosforyty, boksy-
ty, piaski bitumiczne, cikie ropy naftowe oraz zom stali szlachetnych i zuyte katalizato-
ry wanadowe. Z surowcw wtrnych pozyskuje si gwnie tlenki wanadu, bdce produ-
ktami wyjciowymi dla wanadu metalicznego, stopw i zwizkw wanadu, wytwarza-
nych rwnie z surowcw pierwotnych.
Wanad jest jednym z najwaniejszych dodatkw stopowych stali, stosowanym prze-
wanie w formie elazowanadu lub innych stopw. Rozwj jego produkcji i zuycia przy-
pada na wiek XX, a stymulowany by rosnc produkcj stali stopowych oraz specjalnych.
Sytuacja na rynku wanadu w okresie 20042007 ulega zdecydowanej poprawie wskutek
ogromnego wzrostu popytu stalownictwa, w zwizku z czym jego produkcja osigna re-
kordowe 62.8 tys. t V w 2007 r. W latach 20082009 wystpi niewielki (cznie o ok. 4%)
spadek produkcji dostosowany do zmniejszonego zapotrzebowania przemysu stalownicze-
go. Silny wzrost zapotrzebowania notowany w ostatnich latach przyczyni si do spektaku-
larnego wzrostu cen na rynkach midzynarodowych.
Przedmiotem obrotu handlowego s: wanadonone ule hutnicze, piciotlenek wa-
nadu (min. 98.5% V
2
O
5
), trjtlenek wanadu (vanox), elazowanady niskowanadowe
(5060% V) i wysokowanadowe (powyej 70% V), elazowanad z krzemem i manganem
(ferrovan), stopy V-Al, wanad metaliczny (99.099.5% V), wglik wanadu (carvan), w-
glik elazowanadowy (ferrovanadium carbide), wglik wanadu z azotem (nitrovan).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Zoa rud miedzi ze rednio 0.010.03% V (gwnie w upku) na Monoklinie Przedsu-
deckiej zawieraj szacunkowo 141.59 tys. t V (BZKiWP, 2010). Znaczne iloci silnie roz-
proszonego wanadu obecne s w wglach kamiennych Grnego lska i upkach ordo-
wickich w NE Polsce.
Produkcja
Mimo licznych, potencjalnych krajowych rde, wanad z adnego nie jest pozyskiwany.

Obroty
Gospodarka krajowa jest cakowicie uzaleniona od importu. Regularnie sprowadzany
jest elazowanad w iloci 315465 t/r (tab. 1), gwnie z Rosji, RPA, Czech, Chin, a take
z krajw zachodniej Europy Austrii, Belgii, Holandii, Niemiec, Wielkiej Brytanii i in-
nych. W ostatnich piciu latach notowany by import tlenku wanadu w iloci nie przekra-
czajcej 11.5 t, a pochodzi gwnie z Holandii i Niemiec. Notowano take eksport elazo-
wanadu, ktry w latach 20052008 waha si w granicach 2992 t/r, a gwnymi odbiorca-
mi byy Czechy, Sowacja, Holandia, Niemcy, Szwecja i Ukraina. W roku 2009 eksport
wzrs do 173 t, a gwnym odbiorc bya Ukraina.
Saldo obrotw elazowanadem miao zmienn, ujemn warto, istotnie malejc w ostat-
nich latach (tab. 2). Zaley ona od wielkoci importu oraz cen na rynkach midzynarodo-
wych, co z kolei wpywao na warto jednostkow importu (tab. 3).
Zuycie
Niedostpne s dane o wielkoci i strukturze zuycia surowcw wanadu. Mona tylko
stwierdzi, e najwiksze ich iloci s uywane w stalownictwie, mniejsze w przemyle
chemicznym i petrochemicznym (katalizatory).
926 WANAD
Tab. 1. Gospodarka elazowanadem w Polsce CN 7202 92
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 352.7 465.6 445.3 417.8 314.8
Eksport 50.7 29.0 91.9 68.7 173.0
Zuycie
p
302.0 436.6 353.4 349.1 141.8
rdo: GUS
Tab. 2. Warto obrotw elazowanadem w Polsce CN 7202 92
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 7449 2956 6264 7582 8229
Import 57757 44057 37916 44150 18593
Saldo 50308 41101 31652 -36568 -10364
rdo: GUS
Tab. 3. Warto jednostkowa importu elazowanadu do Polski
CN 7202 92 00
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 163758 94623 85147 105673 59063
USD/t 51033 30192 30393 47664 19471
rdo: GUS
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Gwnym rdem wanadu s obecnie zoa magmowe rud Fe-Ti-V, dostarczajce
ok. 80% wiatowej produkcji jego surowcw, m.in. Otanmki, Mustavaara (Finlandia), Ma-
pochs, Uitvlug i inne w kompleksie Bushveld (RPA), Tahavus (USA). Potencjalne znaczenie
maj zoa magnetytw wanadononych w Australii (Windimurra) i w Karelii (Rosja).
Mniejsz rol jako rda wanadu (ok. 10%) odgrywaj zoa ropy naftowej i asfalty-
tw, zwaszcza odmian cikich zasobnych w siark (35% S). Zawieraj do 0.03% V i do
0.01% Ni. Wysokowanadowe ropy naftowe s znane w zagbiach: Orinoco (Wenezuela),
Athabasca (Kanada) piaski bitumiczne, Woga-Ural (Rosja) oraz na szelfie kalifornijskim
(USA). Podrzdne znaczenie maj zoa fosforytw, np. w Idaho (USA), gdzie ogromne po-
tencjalne zasoby wanadu (do 40% oglnych) s moliwe do pozyskania tylko przy praeniu
fosforytw. Podobna jest funkcja z oolitowych rud elaza. Zgromadzone w nich due za-
soby (zawarto wanadu rzadko przekracza 0.05%) nie s wykorzystywane ze wzgldu na
zaprzestanie ich eksploatacji, m.in. w Lotaryngii (Niemcy), Kerczu (Ukraina). Do koca
lat siedemdziesitych jednym z najwaniejszych rde wanadu 2050% poday wiato-
wej, byy zoa infiltracyjne rud U-V na Plateau Colorado (USA). Ich eksploatacja zostaa
z rnych wzgldw wstrzymana, a pozostae w nich zasoby s nike.
Potencjalnymi rdami wanadu s zoa: iw wanadononych (0.56% V), boksytw
(0.020.1% V), piaskw plaowych z tytanomagnetytem, upkw wglisto-bitumiczno-
-krzemionkowych z domieszkami U, Mo, V (0.10.8% V) i ewentualnie innych metali oraz
wgli i upkw palnych (zawarto w popiele dochodzi do 0.1% V).
Produkcja
Od roku 2000 produkcja wiatowa wanadu notuje znaczny wzrost. Powodem byo
zwikszone zapotrzebowanie producentw stali gwnie w Chinach, a take w USA, Japonii
i krajach Europy Zachodniej oraz ograniczenie dostaw tanich surowcw z Rosji, Chin i in.
W latach 20042005, w odpowiedzi na ogromne zapotrzebowanie przemysu stalowego, pro-
dukcja wzrastaa dynamicznie w tempie 78%/r, osigajc w roku 2005 niemal 60.4 tys. t V
(tab. 4). W roku 2006 zapotrzebowanie ze strony producentw stali byo nadal wysokie,
a zwikszona poda z Chin i RPA spowodowaa wzrost wiatowej produkcji wanadu o ko-
lejne 2.6% do 62.0 tys. t V (tab. 4). Tendencja wzrostowa utrzymywaa si rwnie w roku
2007, jednak jego tempo osabo do zaledwie 1%, gwnie za spraw spadku produkcji
w Rosji. W latach 20082009 zaznaczy si wpyw kryzysu finansowego, ktry doprowa-
dzi do zmniejszenia zapotrzebowania przemysu stalowniczego, wobec czego produkcja
wiatowa wanadu spada cznie o 4%, a najwiksze ograniczenia produkcji wystpiy
w RPA, natomiast Chiny nadal zwikszay poda i kraj ten w 2009 r. zosta najwikszym
producentem wanadu na wiecie (tab. 4).
Od 2009 r. gwnym dostawc surowcw wanadu s Chiny wytwarzajce z rud Fe-Ti-V
piciotlenek wanadu i elazowanad m.in. w zaliczanym do najwikszych na wiecie zaka-
dzie w Panhong nalecym do Panzhihua New Steel and Vanadium Co. Ltd., ktrego
zdolnoci produkcyjne wynosz obecnie 9 tys. t/r FeV i 18 tys. t/r V
2
O
5
. Innym wanym
producentem jest firma Chengde Xinxin Vanadium & Titanium Co. Ltd. posiadajca za-
kad wytwarzajcy gwnie ule wanadonone.
WANAD 927
Rwnorzdnym Chinom dostawc surowcw wanadu jest RPA (do niedawna lider),
gdzie najwikszy producent Highveld Steel & Vanadium Corp. wykorzystuje rudy
Fe-Ti-V Bushveldu do wytwarzania uli wanadononych, piciotlenku wanadu i elazo-
wanadu w zakadach w Witbank. Innymi, duymi dostawcami poudniowoafrykaskimi
(gwnie piciotlenku) s Vametco Minerals Corp. (oddzia amerykaskiej firmy STRAT-
COR Inc., zakad produkcyjny w Brits) oraz Xstrata Plc (kopalnie i zakady przetwrcze
Vantech i Rhovan w RPA). W 2006 r. wikszociowy pakiet (79%) akcji firmy Highveld
Steel & Vanadium Corp. naby rosyjski EVRAZ Group SA. Ponadto EVRAZ poprzez
zakup 73% udziaw w firmie STRATCOR Inc. przej kontrol nad Vametco Minerals
Corp.
Wanym producentem jest Rosja pozyskujca z rud Fe-Ti-V i popiow ze spalania ropy
naftowej piciotlenek i elazowanad w zakadach w Ninym Tagile, Tule, Serowie i Chu-
sowoju.
W Stanach Zjednoczonych obecnie jedynym rdem wanadu s popioy ze spalania
cikich rop naftowych i zuyte katalizatory. Silnie rozwinita produkcja piciotlenku wa-
nadu oraz szerokiej gamy innych jego surowcw prowadzona jest przez STRATCOR Inc.
w Hot Springs (Arkansas) oraz w Albany (Oregon), Energy Fuels Nuclear Inc. w Blan-
ding (Utah), Kerr-McGee Chemical Corp. w Soda Springs (Idaho), AMAX Metals Reco-
very Inc. w Braithwaite (Louisiana) oraz Gulf Chemical & Metallurgical Corp. w Free-
port (Texas). Zdolnoci produkcyjne wykorzystane s zaledwie w 3040% wskutek konku-
rencyjnoci dostaw z RPAi Rosji.
W najbliszych latach do czoowych producentw moe doczy Australia, gdzie w po-
owie 2009 r. planowano zakoczenie rozbudowy kopalni na zou Windimurra nalecej
do firmy Windimurra Vanadium Ltd. Zasoby zoa wynosz 98 mln t przy zawartoci
0.47% V
2
O
5
, a urobek bdzie przetwarzany na elazowanad oraz piciotlenek wanadu. Do-
celowe zdolnoci produkcyjne powstajcego zakadu szacowane s na 5600 t/r V. 10%
928 WANAD
Tab. 4. wiatowa produkcja wanadu
tys. t V
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Rosja
1,s
15.1 15.1 14.5 14.5 14.5
EUROPA 15.1 15.1 14.5 14.5 14.5
RPA
1
22.6 23.8 23.5 20.3 17.0
AFRYKA 22.6 23.8 23.5 20.3 17.0
USA
2
4.0 4.0 4.2 4.2 4.2
AMERYKA PN. i R. 4.0 4.0 4.2 4.2 4.2
Chiny
1,s
17.0 17.5 19.0
w
20.0 21.0
Japonia
2
0.6 0.6 0.6 0.6 0.6
Kazachstan 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
AZJA 18.6 19.1 20.6
w
21.6 22.6
Australia 0.1
OCEANIA 0.1
W I A T 60.4 62.0 62.8
w
60.6 60.3
1
produkcja z rud, koncentratw i uli
2
odzyskzprzeroburopynaftowej, popiowi zuytychkatalizatorw
rdo: MY
udziaw w projekcie rozbudowy kopalni Windimurra posiada firma Noble Group Ltd. za-
rejestrowana w Hong-Kongu, ktra zobowizaa si w pierwszych siedmiu latach do pro-
wadzenia sprzeday produktw wytwarzanych w zakadzie. Jednak niepewna sytuacja eko-
nomiczna na wiecie spowodowana kryzysem finansowym z koca roku 2008 zmusia in-
westorw do wstrzymania prac nad dokoczeniem rozbudowy kopalni Windimurra.
Odzysk piciotlenku wanadu z popiow i innych surowcw wtrnych ma miejsce tak-
e w Japonii, ale w znacznie mniejszej skali (tab. 4). Produkcja wanadu z tych rde praw-
dopodobnie prowadzona jest rwnie w Kanadzie, Niemczech (Geselschaft fr Electrome-
talurgie), Belgii, Austrii (Treibacher), Hiszpanii, Szwecji, Wielkiej Brytanii i Indiach, lecz
nie jest wykazywana.
Obroty
wiatowy rynek wanadu uleg w ostatnich dwudziestu latach gruntownej przebudowie.
Zanik eksport rud i koncentratw wanadononych, a dominujc pozycj zaj elazowa-
nad oraz piciotlenek. Podrzdne znaczenie maj surwka V-Ti, wanad metaliczny, ule
i pozostaoci po spalaniu lub rafinacji cikich rop naftowych. Gwnymi dostawcami ela-
zowanadu s kraje europejskie Czechy, Niemcy, Austria, Wielka Brytania i Rosja oraz
RPA, Chiny, Japonia, Kanada i USA. Wiele z nich, jak Niemcy, Wochy, Szwecja Wielka
Brytania i USA jest jednoczenie wanymi importerami tego surowca, np. USA w latach
20062008 sprowadzay 21402800 t/r, a w 2009 import wynis zaledwie 353 t (znaczny
spadek importu w porwnaniu do roku 2005 kiedy wynis a 11900 t). Jako elazowana-
du jest rna; do USAimportuje si stosunkowo bogaty, zawierajcy rednio 81% V.
W handlu midzynarodowym znajduj si trzy gatunki piciotlenku wanadu V
2
O
5
(su-
chy i topiony) o rnej zawartoci wanadu. Najwaniejszymi dostawcami s USA, RPA,
Chiny i Rosja, za odbiorcami kraje Beneluksu, Japonia, Wielka Brytania, Austria, Niemcy,
Kanada i Francja.
Zuycie
Zapotrzebowanie na wanad jest zwizane z koniunktur w stalownictwie, zuywajcym
92% cznej poday jego surowcw. Wykorzystywany jest przede wszystkim do produkcji
wysokowytrzymaociowych stali wglowych, nisko- i wysokostopowych, oraz narzdzio-
wych. Stosowany jest take do produkcji stopw z Al (stopy wstpne) oraz niektrych ga-
tunkw odleww staliwnych i superstopw. Mniejsze iloci zuywane s w przemyle che-
micznym (katalizatory), szklarskim, ceramicznym i elektronicznym. Przykadowa struktura
zuycia wanadu w USAw 2009 r.: stale wysokostopowe 41%, stale niskostopowe 34%, sta-
le wglowe 13%, stopy z metalami nieelaznymi (gwnie z Al) 11%, inne 1%.
Ceny
rednioroczne ceny piciotlenku wanadu w USA w roku 2005 wzrosy a trzykrotnie
do rekordowych 16.28 USD/lb (tab. 5), gwnie za spraw silnego zwikszenia zapotrzebo-
wania na surowce wanadonone ze strony stalownictwa. W latach 20062007 sytuacja na
rynku ulega uspokojeniu, a wzrastajca poda doprowadzia do spadku cen o ponad poow
do 7.40 USD/lb (tab. 5). Z kolei w roku 2008 wystpia druga fala wzrostw cen, ktrych
notowania zmieniay si w przedziale 7.2018.40 USD/lb, przy czym najwiksze wartoci
zanotowano w poowie roku, najmniejsze na pocztku i z kocem roku, a cena redniorocz-
na wyniosa 12.92 USD/lb (tab. 5). W roku 2009 najwikszy wpyw na ceny piciotlenku
WANAD 929
wanadu mia kryzys finansowy, ktry doprowadzi do zmniejszenia zapotrzebowania na stal,
a w konsekwencji do gwatownego, ponad dwukrotnego spadku cen, ktrych rednioroczne
notowania wyniosy 5.43 USD/lb (tab. 5), a najnisz warto zanotowano w maju zale-
dwie 3.60 USD/lb.
930 WANAD
Tab. 5. Ceny surowcw wanadu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Piciotlenek wanadu
1
16.28 7.86 7.40 12.92
w
5.43
1
topiony, 98% V
2
O
5
, rynek amerykaski USD/lb V
2
O
5
, cena rednioroczna MY
WAPIENIE, WAPNO
Wapienie to skay osadowe, ktrych gwnym skadnikiem jest kalcyt CaCO
3
, izomor-
ficzny z magnezytem MgCO
3
, syderytem FeCO
3
i innymi wglanami bezwodnymi, wsku-
tek czego obecne s w nich domieszki MgO, FeO itp. S skaami powstaymi najczciej
w rodowisku morskim, np. wapienie organogeniczne, wapienie chemiczne, rzadziej w ldo-
wym, m.in. tzw. wapienie jeziorne (kreda jeziorna). W zalenoci od domieszek innych
mineraw wyrnia si szereg odmian ska przejciowych: przy rosncej iloci mineraw
ilastych s to wapienie margliste, margle waciwe i margle ilaste, krzemionki opoki
i gezy, a kwarcu wapienie piaszczyste i piaskowce wapniste. Zwaszcza czsta jest do-
mieszka minerau dolomitu CaMg[CO
3
]
2
w skaach o charakterze mieszanym wapie-
niach dolomitycznych i dolomitach wapnistych. Szczegln odmian ska wapiennych,
zarwno ze wzgldu na genez, jak i wasnoci oraz wykorzystanie, jest kreda (por.:
KREDAPISZCAI SUROWCE POKREWNE). Wapienie poddane dziaaniu wysokich
temperatur i cinienia przekrystalizowuj w marmury kalcytowe. Inne, w niszych tempe-
raturach wraz z upywem czasu geologicznego zyskuj na zwizoci i wytrzymaoci na
ciskanie, mogc by wykorzystywane jako kamienie ozdobne okrelane potocznie rwnie
terminem marmury (por.: KAMIENIE BUDOWLANE I DROGOWE).
Jedn z najwaniejszych pochodnych wapieni, poza cementami, jest wapno, otrzymy-
wane przez wypalanie wapieni wysokiej czystoci. Obecnie terminem tym okrela si szereg
produktw, znajdujcych zastosowanie jako spoiwa budowlane, surowce przemysu hutni-
czego, chemicznego, papierniczego, cukrowniczego i innych. Najwaniejszymi odmianami
s: wapno palone w bryach lub mielone, wapno sucho gaszone (hydratyzowane), wap-
no gaszone (ciasto wapienne) i wapno hydrauliczne. Innymi produktami wapienniczymi
s: kreda pastewna i malarska, kreda techniczna, mczka wapienna, py wapienny
i sorbent wglanowy. Przemys wapienniczy tradycyjnie oferuje te nawozy wapniowe
wglanowe i tlenkowe z drobnoziarnistych odpadw oraz niekiedy kruszywa ama-
ne wapienne. Niektre zakady wapiennicze produkuj znaczce iloci kamienia wapien-
nego na zbyt, uytkowanego jako topnik wielkopiecowy lub w cukrowniach do produkcji
wapna palonego niezbdnego do oczyszczania soku buraczanego.
Ograniczenie zapotrzebowania na wapno ze strony hutnictwa elaza, a w ostatnich la-
tach na skutek kryzysu finansowego rwnie ze strony budownictwa i energetyki, najwa-
niejszych jego uytkownikw, jest rwnowaone przez wzrost popytu na nie w ochronie
rodowiska. Dostpne dane statystyczne, w tym rwnie szacunkowe dotyczce Chin, skd
obecnie pochodzi ponad 60% wiatowej produkcji wapna, wskazuj, e poziom globalnej
poday w 2009 r. uleg nieznacznemu ograniczeniu, zbliajc si do 290 mln t/r. Znaczce
ograniczenia produkcji na kontynencie europejskim i pnocnoamerykaskim s rekompen-
sowane wzrostem poday w krajach azjatyckich, gwnie w Chinach.

GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Polska posiada liczne zoa ska wapiennych za wyjtkiem najszlachetniejszych odmian
marmurw rzebiarskich i architektonicznych. Baz zasobow tych kopalin dzieli si na grupy
z, udokumentowane pod ktem konkretnego uytkownika, a wic wapienie dla przemysu
wapienniczego, wapienie i margle dla przemysu cementowego(por.: CEMENT), wapienne
kamienie budowlane i drogowe (por.: KAMIENIE BUDOWLANE I DROGOWE;
KRUSZYWAMINERALNE), oraz wapienie jeziorne (kreda jeziorna). Nie s to cise li-
nie podziau, gdy na poszczeglnych zoach dziaaj np. kombinaty cementowo-wapienni-
cze, wykorzystujce czystsze ich partie do produkcji wyrobw wapienniczych, a pozostae
do cementu.
Zoa wapieni dla przemysu wapienniczego znane s gwnie w wojewdztwie wito-
krzyskim (62% zasobw cznych) oraz dzkim, opolskim i lskim. czne zasoby 114 z
wynosiy na koniec 2009 r. 5664 mln t (BZKiWP, 2010). czne zasoby 72 z wapieni
i margli dla przemysu cementowegozbilansowano na 12601 mln t (por.: CEMENT).
Zoa wapieni dla potrzeb budownictwa i drogownictwa wystpuj przede wszystkim
w regionie witokrzyskim (okoo 90% zasobw). Liczne udokumentowano rwnie na
Wyynie Krakowsko-Czstochowskiej, a pojedyncze w Karpatach, Sudetach (marmury
kalcytowe), Wyynie Lubelskiej i in. czne zasoby 119 z wapieni i ska pokrewnych
dla budownictwa i drogownictwa wynosiy w 2009 r. 2133 mln t, przy czym w 8 zoach
wapie wystpowa razem z dolomitem (znaczny wzrost zasobw zwizany by z udoku-
mentowaniem 6 nowych z), a marmurw dla budownictwa i drogownictwa 53.5 mln t
w 11 zoach (BZKiWP, 2010). Kopalin konkurencyjn wobec najczystszych odmian wa-
pieni jest te kalcyt, ktrego zasoby w czterech nie zagospodarowanych zoach yowych
w okolicach Kielc wynosz 287 tys. t (BZKiWP, 2010).
Pokrewn kopalin s wapienie jeziorne (kreda jeziorna) wykorzystywane gwnie jako
nawz rolniczy. Ich zoa znane s w pnocnej czci kraju, przede wszystkim w wojewdz-
twach zachodniopomorskim, pomorskim i warmisko-mazurskim. czne zasoby 176 z na
koniec 2009 r. wynosiy 165.4 mln t (BZKiWP, 2010).
Wykorzystywanie rde wtrnych do produkcji surowcw wapienniczych jest ograni-
czone. W budownictwie w niewielkim stopniu stosuje si wapno pokarbidowe uzyskiwane
w wytwrniach acetylenu (zaw. min. 65% CaO+MgO w suchej masie). W wikszej iloci
wykorzystuje si odpady z produkcji sody, kwasu siarkowego z keku oraz celulozy o duej
zawartoci wglanu wapnia do otrzymywania wglanowych nawozw wapniowych.
Produkcja
W 2008 r. wapienie byy wydobywane w 62 odkrywkach, w tym: 15 kopalniach wapie-
ni i margli dla przemysu cementowego, 16 kopalniach wapieni dla przemysu wapiennicze-
go (uruchomienie nowego zoa Ia I w 2009 r.), 2 kopalniach wapieni dla przemysu
cementowego i wapienniczego (Grade i Bukowa), 29 kopalniach uytkujcych zoa
wapieni lub marmurw udokumentowanych w grupie kamieni budowlanych i drogowych
(w 2009 r. otwarcie dwch nowych kopal Lisowice-Wie i Strzelczyce I, tab. 1) oraz 4 ko-
palniach kredy jeziornej. Wiele uruchomionych w latach wczeniejszych odkrywek kredy
jeziornej obecnie nie jest eksploatowana z powodu nieopacalnoci produkcji nawozw
932 WAPIENIE, WAPNO
wapniowych, a zoa maj status zagospodarowanych, eksploatowanych czasowo (tab. 4).
W zwizku z oywieniem w budownictwie i drogownictwie oraz wzrostem popytu na rne
materiay konstrukcyjne, w ostatnich latach wzroso znaczco wydobycie rnych gatunkw
wapieni, osigajc ponad 46.8 mln t w 2008 r. (tab. 1, 2). Rok 2009 przynis niestety ogra-
niczenie ich wydobycia do 43.7 mln t, przy czym najwiksze spadki byy odnotowane
w grupie kopalin dla potrzeb przemysu cementowego (spadek o 9%) i dla potrzeb przemy-
su wapienniczego (spadek o 8%). Natomiast przed skutkami kryzysu udao si obroni gru-
pie wapieni ze z kamieni budowlanych i drogowych, w ktrej odnotowano niewielki 2%
wzrost wydobycia (tab. 2).
WAPIENIE, WAPNO 933
Tab. 1. Produkcja grnicza wapieni i ska pokrewnych
1
w Polsce
tys. t
Wojewdztwo-zoe
K
i
e
r
u
n
e
k
u
d
o
k
u
m
e
n
-
t
o
w
a
n
i
a
K
i
e
r
u
n
k
i
z
a
s
t
o
s
o
w
a
2005 2006 2007 2008 2009

Wydobycie cznie
1
33965 39881 46509 46837 43719
Dolnolskie 173 226 442 472 624
Biaa i Zielona Marianna K-M b 0 0 1 0 0
Podgrodzie C-W c 0 31 57 9 10
Poom W k,,n,w 173 165 302 394 340
Poom K-W k,,n 30 82 69 274
Barcin-Piechcin C-W c,k,,n,w 4446 5008 5119 4943 4805
Lubelskie 2432 2392 2614 2185 1987
Babia Dolina K-W k 33 32 37 23 13
Chem C-W c 2200 2198 2321 1921 1840
Jzefw K-W b 3 3
Rejowiec C-M c 197 161 255 237 130
Zakcie W k 2 1 1 1 1
dzkie 1785 2154 2846 2591 2666
Czepw K-D b, 1 0 1
Dziaoszyn-Trbaczew C-W c 1175 1490 1968 1608 1532
Lisowice-Wie K-W n, k 1
Niwiska Grne-Grdy C-W C 203 335 550 760 910
Owadw-Brzezinki W K 86 71
Raciszyn II K-W n,k,b 236 157 127 22
Sawno K-W n,w 85 101 200 223 200
Maopolskie 1898 1864 1958 1620 1622
Czatkowice W ,w 1336 1452 1470 1448 1540
Czatkowice K-W ,k 469 393 421 113 49
Gocza-Przy Potoku W k,n 10
Mirw-Kamir K-W k,n 5 52
Paza W n,w, k 73 35 18
Ulina Wielka K-W k,n 10 14 15 24 15
934 WAPIENIE, WAPNO
Wierzbica-Pole A C-W C 2 11 10 10 10
Ia I W K 51
Opolskie 6352 7350 8094 8114 7720
Grade W c,,n,w 1897 2378 2454 2356 2622
Grade C-W C 1206 1327 1422 1442 1140
Izbicko II W ,n,w 9 20 107 106 38
Odra II C-M C 531 582 608 512 590
Opole-Folwark C-M C 1541 1707 1684 1734 1652
Sawniowice K-M B 6 8 8 7 2
Strzelce Opolskie C-W c,k,n 107 152 302 544 601
Strzelce Opolskie I W ,n,w 2 1 3 3 1
TarnwOpolski W ,n,w 1053 1175 1512 1410 1074
Podkarpackie 5 12 10 9 7
Brusno-Wgierka K-W k,n 5 12 10 9 7
lskie 918 918 1080 983 900
Latoswka-Rudniki C-W,M C 665 669 772 657 536
Leszna Grna K-W K 253 249 308 326 364
witokrzyskie 15954 19946 24333 25910 23327
Bolechowice K-D b, k 0 1 55
Budy
2
K-W k,,n 731 1081 1114 1209 1379
Bukowa C-W ,n,w 17 232 135
Bukowa W ,n,w 1108 1361 1655 1651 1670
Celiny I K-W k, 226 25 544 493
Chciny-Wolica W w 5 54 18 112 252
Drugnia-Rzdowa W k, 6 11 17 4 9
Gliniany-Duranw C-M C 2711 3485 4104 3835 3225
Guchowiec K-W K 69 78 91 112 102
Gniedziska-Gra
Makowa
W k, 165 185 255 320 281
Jawica
2
K-W k,,n 769 925 1479 1739 1215
Jzefka
2
K-W k,n 436 465 559 545 548
Kostomoty K-W k,n 148 164 108 113 120
Kowala C-W C 1109 1666 1773 1828 1650
Lenica-Maogoszcz C-W C 1286 1607 2361 2028 1514
agwIV K-W k, 2 30
agwV K-W k, 11 638
Morawica III K-W k,,n, b 1452 1522 1879 1812 1454
Nowy Staw K-D b,k, 191 466 447
Ostrwka i Oowianka W k,,w 3026 3801 4092 4163 3400
Piczw K-D B 1
Ptasznik 1 K-W 150 133 211 204 208
Skrzelczyce K-W K 197
Skrzelczyce I K-W K 271
Szczukowskie Grki I K-W k,n 75 184 326 330 306
Trzuskawica W k,,n,w 2244 2880 3364 3462 2949
Wapienie s uytkowane do produkcji kilku grup wyrobw: cementu (por.: CEMENT),
wyrobw wapienniczych, kruszyw wapiennych amanych, elementw budowlanych i na-
wozw. Wyroby wapiennicze wypalane i niewypalane, o zrnicowanym asortymencie, s
wytwarzane przez kilkanacie zakadw, ktre w wikszoci zostay sprywatyzowane z udzia-
em zagranicznych koncernw specjalizujcych si w produkcji wapna lub innych materia-
w budowlanych.
Wyroby wypalane s obecnie produkowane w szeciu zakadach nalecych do dwch
midzynarodowych koncernw wapienniczych:
dwa due zakady produkcyjne w Bielawach i Sitkwce poczone od kwietnia 2007 r.
w jedn spk ZPW Trzuskawica S.A. nalece do irlandzkiego koncernu CRH,
z poziomem produkcji 600670 tys. t/r.;
cztery zakady belgijskiej grupy Lhoist trzy due: Lhoist Bukowa Sp. z o.o. w Bu-
kowej, Lhoist Opolwap S.A. w Tarnowie Opolskim (z zakadami w Tarnowie Opols-
WAPIENIE, WAPNO 935
Wierzbica W k, 51 285 597 555
Wierzbie W k, 39 39 45 49 79
Wochy K-D B 1 0
Wola Morawicka K-D B 1 3 4 3
Wymysw K-W k,,n 198 251 358 341 342
Kierunki udokumentowania zoa: C-Mmargle dla przemysu cementowego, C-Wwapienie dla przemy-
sucementowego, K-Dkamieniebudowlanei drogowe(wapieniedekoracyjne), K-Mkamie-
niebudowlanei drogowe(marmuryi wapieniekrystaliczne), K-Wkamieniebudowlanei drogo-
we (wapienie), W wapienie dla przemysu wapienniczego
Kierunki zastosowa: bkamiebudowlany(bloki, pytyitp.), ccement, kkruszywaamane, kamie
amany na zbyt, n nawozy wapniowe, w wyroby wapiennicze
1
bez wydobycia ze z kredy jeziornej (tab. 2 i 4)
2
zoe wapieni i dolomitw, podano wydobycie czne
rdo: BZKiWP, W
Tab. 2. Gospodarka wapieniami w Polsce CN 2521, PKWiU 08112050
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie 34036 39959 46565 46888 43764
Wapienie i margle ze z dla
przemysu cementowego
17379 20428 23324 22301 20278
Wapienie ze z dla przemysu
wapienniczego
11233 13645 15581 16110 14881
Wapienie ze z kamieni
budowlanych i drogowych
5352 5807 7603 8426 8560
Kreda jeziorna do produkcji
nawozwwapniowych
71 79 56 51 45
Produkcja
1
24607 29299 34044 32958 29821
wtymkamie na zbyt 10510 11702 12696 12844 12316
Import 72 98 55 53 52
Eksport 655 420 464 399 224
Zuycie
p
24024 28977 33635 32612 29649
1
notowanaprzezGUSprodukcjakamieniawapiennegoprzemysowego(wtymnazbyt)orazmczekwapiennych
rdo: GUS, BZKiWP
kim i Czstochowie-Sabinowie), Zakady Wapiennicze Lhoist Sp. z o.o. w Gra-
dach oraz jeden mniejszy: Zakad Wapienniczy Wojcieszw Sp. z o.o. w Wojcie-
szowie, z produkcj czn 9001040 tys. t/r.
Potencjalnym producentem moe by rwnie niewielki zakad GiGa Sp. z o.o. utworzo-
ny po przejciu majtku zlikwidowanego Zakadu Wapienniczego Paza w Pazie, ktry
wskutek modernizacji piecw nie prowadzi produkcji i wydobycia w latach 20062007. Pro-
cesy modernizacyjne pozwoliy na podjcie krtkotrwaej trzymiesicznej produkcji pod ko-
niec 2007 r., ktrej kontynuacja bya niemoliwa z powodu przyznania spce bardzo nis-
kiego limitu emisji CO
2
. Od 2008 r. podjto ponownie eksploatacj zoa, niemniej parame-
try kopaliny pozwalay jedynie na produkcj kruszywa, a wypa wapna nie by prowadzony.
Pogorszenie jakoci kopaliny w zou Paza uniemoliwia prowadzenie produkcji wapna
palonego na bazie tego surowca.
Wyroby wapienne niewypalane produkowane s w bardzo szerokim asortymencie po-
czwszy od kamienia wapiennego na zbyt, nawozw wapniowych i wapiennych kruszyw a-
manych po sorbenty, mczk wapienn, py wapienny, kred i inne przez ZPW Trzuska-
wica S.A. w zakadzie w Sitkwce, przez wszystkie wymienione wyej zakady koncernu
Lhoist, a ponadto przez Kopalni Wapienia Czatkowice Sp. z o.o. w Czatkowicach
(produkcja ostatnich lat 1.52.0 mln t/r), Nordkalk Sp. z o.o. w Krakowie, eksploatujc
zoa Ostrwka i Oowianka, Chciny-Wolica i Sawno (z poziomem produkcji wszyst-
kich asortymentw handlowych 4.74.8 mln t/r), Przedsibiorstwo Labtar Sp. z o.o.
w Tarnowie Opolskim, Kopalnie Odkrywkowe Surowcw Drogowych w Kielcach
(eksploatujce kilka z w woj. witokrzyskim), Zakady Przetwrcze Surowcw Che-
micznych i Mineralnych Piotrowice Sp. z o.o. w Piotrowicach, Zakad Produkcyjno-
-Handlowy APG w Sokoowie koo Kielc oraz Zakad Przerobu Surowcw Mineral-
nych Minera Sp. z o.o. w Waczu.
Kamie wapienny na zbyt jest dostarczany w znaczcych ilociach poza wyej wy-
mienionymi take przez Kopalni Wapienia Morawica w Morawicy, a w mniej-
szych ilociach przez kilka innych firm regionu witokrzyskiego. czne dostawy kamie-
nia wapiennego na zbyt charakteryzoway si znacznymi wahaniami w ostatnich latach
w granicach 10.512.8 mln t/r, gwnie za spraw zmieniajcego si zapotrzebowania hut-
nictwa elaza (tab. 2). Poza t bran jest on sprzedawany gwnie do firm z brany cu-
krowniczej i przemysu chemicznego.
Produkcja wapna, po dwuletnim okresie (20062007) wyranego wzrostu, bdce-
go konsekwencj znaczcej poprawy koniunktury w sektorze budowlanym i oywienia za-
potrzebowania na materiay budowlane, w 2008 r. zmalaa o okoo 10%, do niespena
2 mln t (tab. 3). Spadek ten znaczco pogbi si w roku 2009, gdy osigna ona zaledwie
nieco powyej 1.7 mln t. Okoo 84% produkcji pochodzio z zakadw przemysu wapienni-
czego (gwnie wojewdztwa witokrzyskiego niemal 57% w 2009 r.), reszta z Od-
dziaw Wapna w nalecych do Arcelor Mittal Poland oddziaw-hut w Krakowie
i Dbrowie Grniczej (15%). Udzia cukrowni produkujcych wapno na wasne potrzeby
jest obecnie minimalny poniej 1%, ze wzgldu na podyktowane regulacjami unijnymi
ograniczanie produkcji cukru w Polsce (tzw. kwoty cukrowe).
Produkcja wapna palonego, stanowicego ostatnio ponad 70% cznej produkcji wap-
na, wykazywaa podobne fluktuacje w ostatnim okresie. Po okresie wzrostu do ponad
1.5 mln t w 2007 r., odnotowano wyrane jej spadki o 9% w 2008 r. i 14% w 2009 r.
(tab. 3). Wapno palone w bryach stanowi okoo 2535% poday i pochodzi gwnie z za-
936 WAPIENIE, WAPNO
kadw: Trzuskawica, Lhoist Opolwap, Lhoist Bukowa i ZW Lhoist, za wapno palone
mielone stanowice pozostae 6575% wytwarzane jest gwnie przez zakady: Trzuskawi-
ca, Lhoist Opolwap, Lhoist Bukowa. Produkcja innych gatunkw wapna: hydratyzowa-
nego, dolomitowego hydraulicznego i innych prowadzona gwnie w zakadach Trzus-
kawica, Kujawy, ZW Lhoist, Lhoist Bukowa, Lhoist Opolwap i Wojcieszw po
okresie systematycznego spadku w latach 20032006, nieznacznie odrodzia si do 576 tys. t
w 2007 r. (tab. 3). Podobnie jak w przypadku innych produktw wapienniczych, rwnie
i tu odnotowano ograniczenie produkcji do 472 tys. t w 2009 r. (tab. 3).
Wan grup wyrobw wapienniczych niewypalanych s wyroby wapiennicze mielone
(mczki wapienne
1
itp.) w wielu gatunkach dla rnych odbiorcw. Ich znaczenie wyranie
wzroso, a czna produkcja wraz z kred pastewn moe przekracza ponad 2 mln t/r. Obe-
cnie wytwarzane s:
WAPIENIE, WAPNO 937
Tab. 3. Gospodarka wapnem w Polsce CN 2522, PKWiU 235210
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wapno cznie
CN2522, PKWiU235210
Produkcja 1748.5 1936.0 2142.8 1951.6 1715.9
Import 87.6 69.2 98.7 107.1 54.8
Eksport 29.6 16.3 19.9 12.8 37.0
Zuycie
p
1806.5 1988.9 2221.6 2045.9 1733.6
Wapno palone
CN2522 10, PKWiU23521033
Produkcja 1159.0 1389.6 1566.5 1429.7 1229.0
Import 79.1 64.3 76.1 84.9 39.0
Eksport 17.2 9.5 10.5 3.9 24.9
Zuycie
p
1220.9 1444.4 1632.1 1510.7 1243.1
Wapno hydratyzowane (gaszone)
CN2522 20, PKWiU23521035
Produkcja 522.3 492.8 556.3 502.7 472.5
Import 8.2 4.5 22.1 21.2 15.4
Eksport 12.4 6.7 9.2 8.9 11.8
Zuycie
p
518.1 487.8 544.7 515.0 476.1
Wapno hydrauliczne
CN2522 30, PKWiU23521050
Produkcja 53.8 53.6 19.9 19.2 14.3
Import 0.3 0.4 0.5 1.0 0.4
Eksport 0.0 0.1 0.2 0.0 0.3
Zuycie
p
54.1 53.9 20.2 20.2 14.4
rdo: GUS
1
od 2005 r. GUS nie udostpnia danych na temat ich produkcji
mczka wapienna i sorbent wglanowy do odsiarczania spalin gwnie z zakadw
Lhoist (niemal 1/3 cznej poday mczek z zakadw Opolwap i Bukowa), a ponadto
z zakadw Trzuskawica, Czatkowice, Nordkalk i Labtar;
mczka wapienna do mas bitumicznych z zakadw: Trzuskawica, Lhoist Opol-
wap, Lhoist Bukowa, Nordkalk, Czatkowice, Labtar i KOSD Kielce;
mczka wapienna dla przemysu szklarskiego z zakadw Trzuskawica, Lhoist Bu-
kowa, Omya i Nordkalk;
py wapienny do hamowania wybuchw wglowych z zakadw: Labtar, Lhoist
Bukowa i KOSD Kielce;
kreda pastewna z zakadw: Lhoist Opolwap, Lhoist Bukowa, Labtar, Cemento-
wnia Warta i Minera Wacz;
kreda techniczna i malarska z zakadw: Trzuskawica, Piotrowice, Lhoist Buko-
wa i APG Sokow.
Wapienne kruszywa budowlane i drogowe pozyskiwane s ze z kamieni budowla-
nych i drogowych, jak rwnie w niektrych zakadach wapienniczych (tab. 1). Drobne
frakcje odpadowe z produkcji kruszyw s czsto przeznaczone na wapniowe nawozy wgla-
nowe. Wikszo produkcji pochodzi z rejonu Gr witokrzyskich, gwnie od duych
producentw takich jak: Kopalnia Wapienia Morawica S.A., eksploatujca zoe Mo-
rawica III; ZPW Trzuskawica S.A.; Kopalnie Dolomitu S.A. w Sandomierzu, wydo-
bywajca wapie ze z Budy i Wymysw; Kopalnie Odkrywkowe Surowcw Drogo-
wych w Kielcach pozyskujce wapie ze z Grki Szczukowskie, Guchowiec,
Jzefka i Kostomoty; Kieleckie Kopalnie Surowcw Mineralnych, uytkujce zoe
wapienia i dolomitu Jawica; Kopalnia Granitu Kamienna Gra Sp. z o.o., eksploatu-
jca zoe Celiny I; Spdzielnia Pracy Surowce Mineralne w Kielcach, uytkujca
zoa Ptasznik, Gniedziska-Gra Makowa i Drugnia-Rzdowa. Kruszywa wapienne
s take produkowane w regionie lsko-krakowskim (m.in. firma Kosbud Sp. z o.o. eks-
ploatujca zoe Leszna Grna) oraz w pojedynczych kamienioomach w innych cz-
ciach kraju (tab. 1).
Na bazie urobku ze z wapieni i ska pokrewnych dla budownictwa i drogownictwa
prowadzona jest rwnie produkcja wapiennych elementw kamiennych. Struktura ich pro-
dukcji z uwzgldnieniem najwaniejszych dostawcw zostaa szczegowo omwiona w od-
dzielnym rozdziale (por.: KAMIENIE BUDOWLANE I DROGOWE).
Nawozy wapniowe tlenkowe i wglanowe wytwarzane s z odpadw w zakadach wa-
pienniczych i cementowo-wapienniczych oraz kruszywowych. Produkcja nawozw wgla-
nowych pochodzi w wikszoci ze z wapieni jeziornych pozyskiwanych przez lokalnych
producentw w pnocnej czci kraju. Ich wydobycie, prowadzone obecnie z czterech z
w wojewdztwach zachodniopomorskim, warmisko-mazurskim i wielkopolskim, systema-
tycznie maleje w ostatnich latach (tab. 4). Su one, podobnie jak drobnoziarniste odpady
z zakadw wapienniczych i zakadw produkcji wapiennych kruszyw amanych, do pro-
dukcji nawozw wapniowych. czna wykazywana przez GUS produkcja nawozw
wapniowych w Polsce, po spadku do 0.270.29 mln t/r CaO w latach 20052006 (tj. okoo
0.560.59 mln t/r brutto), stopniowo odradzaa si w kolejnych latach, osigajc poziom
0.40 mln t CaO (0.89 mln t brutto) w 2008 r. W 2009 r. ich produkcj ujto w nieco szerszej
pozycji PKWiU 081100000101 Mineralne rodki dla rolnictwa wapniowe (tlenkowe
i wglanowe) i prawdopodobnie zdecydowana wikszo stanowiy tu nawozy. Wielko
ich produkcji wyniosa niemal 0.45 mln t CaO (tj. ponad 1 mln t brutto).
938 WAPIENIE, WAPNO
Obroty
Spord surowcw wapienniczych tradycyjnie eksportowano przede wszystkim wapno
palone, cho w 2008 r. w strukturze eksportu przewaao wapno hydratyzowane, gwnie
z zakadw Lhoist Bukowa i Lhoist Opolwap, oraz ZW Lhoist, ZPW Trzuskawica i in.
czny eksport wapna ksztatowa si ostatnio na poziomie kilkunastu tysicy ton rocznie,
przy wyranym ograniczeniu w 2008 r. i ponownym wzrocie w 2009 r. (tab. 5). Najwik-
szym fluktuacjom podlega eksport wapna palonego (tab. 5). Tradycyjnie znaczcym od-
biorc polskiego wapna byy Niemcy (gwnie wapno hydratyzowane), lecz w ostatnich la-
tach wzrosa take rola Litwy (niemal 50% eksportu w 2009 r.), Ukrainy, Sowacji i Danii
jako konsumentw polskiego surowca (tab. 5).
W przypadku importu, ktrego wielko rednio dwu-czterokrotnie przewysza poziom
eksportu, gwnymi dostawcami pozostaj: Niemcy i Sowacja, a okazjonalnie take Cze-
WAPIENIE, WAPNO 939
Tab. 4. Wydobycie kredy jeziornej
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie 71 79 56 51 45
Pomorskie 1 3 10
rdo: BZKiWP
Tab. 5. Kierunki eksportu wapna z Polski CN 2522
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 29.6 16.3 19.9 12.8 37.0
wapno palone 17.2 9.5 10.5 3.9 24.9
wapno hydratyzowane (gaszone) 12.4 6.7 9.2 8.9 11.8
wapno hydrauliczne 0.0 0.1 0.2 0.0 0.3
Biaoru 0.2 0.3 0.4 0.7 0.7
Czechy 1.2 0.2 0.0 0.1 0.7
Dania 3.7 0.1 2.6 2.1 1.7
Finlandia 12.1 4.7 0.3 0.0
Francja 1.0
Ghana 3.3 2.0
Litwa 2.2 0.7 3.9 2.4 15.3
Niemcy 2.3 6.1 4.1 1.9 3.0
Nigeria 1.7 1.6 0.3 0.4 0.4
Rosja 1.4 4.3 1.6 1.7 1.8
Sowacja 0.2 0.1 0.0 0.0 3.6
Szwecja 0.0 0.0 0.0
Ukraina 1.0 2.5 1.9 1.8 7.1
Pozostae 0.3 0.4 0.4 0.4 0.7
rdo: GUS
chy i Biaoru (tab. 6). W imporcie przewaa wapno palone, stanowice ostatnio niemal 80%
cznych dostaw wapna (tab. 6). W ostatnich latach ronie rwnie import wapna hydratyzo-
wanego, sprowadzanego gwnie z Niemiec (tab. 6). Wzrost importu i rwnoczesny spadek
eksportu wpyny na saldo obrotw wapnem, ktre w latach 20052008 stao si ujemne,
a jego deficyt pogbia si z roku na rok (tab. 7). W 2009 r. natomiast odnotowano dodatnie
saldo obrotw wapnem (tab. 7), gwnie za spraw ograniczenia importu, zwaszcza wapna
palonego, ktry zmniejszy si ponad dwukrotnie w stosunku do 2008 r. (tab. 5, 6).
Eksport kamienia wapiennego z Polski wykazuje wyran tendencj spadkow i w 2009 r.
osign 224 tys. t (tab. 2). Jest on kierowany niemal wycznie do Niemiec. Import kilka-
krotnie niszy od eksportu rwnie uleg ograniczeniu w ostatnich dwch latach do zale-
dwie 52 tys. t/r (tab. 2). Relacje midzy poziomem eksportu i importu kamienia wapiennego
skutkuj wysoce dodatnim saldem jego obrotw, cho na skutek znacznego ograniczenia
eksportu w 2009 r., saldo obrotw zmniejszyo si ponad dwukrotnie (tab. 8). Przedmiotem
obrotw s take mczki wapienne (wystpujce obecnie w jednej wsplnej pozycji CN 2521
z kamieniem wapiennym). Notowane s take znaczce obroty (szczeglnie import) wa-
940 WAPIENIE, WAPNO
Tab. 6. Kierunki importu wapna do Polski CN 2522
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 87.6 69.2 98.7 107.1 54.8
wapno palone 79.1 64.3 76.1 84.9 39.0
wapno hydratyzowane (gaszone) 8.2 4.5 22.1 21.2 15.4
wapno hydrauliczne 0.3 0.4 0.5 1.0 0.4
Biaoru 39.3 37.8 18.6 10.4 5.0
Czechy 0.6 0.8 15.6 2.5 0.7
Niemcy 18.2 26.4 39.6 56.8 32.8
Sowacja 29.4 4.0 24.8 37.1 16.1
Pozostae 0.1 0.2 0.1 0.3 0.2
rdo: GUS
Tab. 7. Warto obrotw wapnem i wapieniami w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wapienie
CN2521
Import 1749 2783 2380 1629 2838
Eksport 20281 12545 11893 9473 6846
Saldo +18532 +9762 +9513 +8114 +4008
Wapno
CN2522
Import 17530 15857 23843 27999 16677
Eksport 10758 4856 5021 4184 13358
Saldo -6772 -11001 -18822 -23815 +3319
rdo: GUS
piennymi elementami budowlanymi, lecz s to niemal wycznie elementy marmurowe
(por.: KAMIENIE BUDOWLANE I DROGOWE).
Wartoci jednostkowe produkcji kamienia wapiennego na rynku krajowym od 2007 r.
przekroczyy warto 10 USD/t. Znacznie nisze byy wartoci jednostkowe w eksporcie,
WAPIENIE, WAPNO 941
Tab. 8. Wartoci jednostkowe produkcji i obrotw wapieniami i wapnem
w Polsce
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Kamie wapienny
CN2521, PKWiU08112050
Wartoci jednostkowe
produkcji
PLN/t 27.8 29.2 29.9 33.9 35.9
USD/t 8.6 9.4 10.8 14.1 11.5
PLN/t 30.9 29.8 25.7 24.4 30.6
USD/t 9.6 9.5 9.2 10.2 9.6
PLN/t 24.4 28.4 43.4 30.6 54.9
USD/t 7.6 8.9 15.6 12.1 18.9
Wapno palone
CN2522 10, PKWiU23521033
Wartoci jednostkowe
produkcji
PLN/t 259.6 254.9 264.8 291.4 301.8
USD/t 80.3 82.2 95.7 120.9 96.8
PLN/t 398.9 311.1 270.6 350.2 359.5
USD/t 125.3 99.9 96.6 151.5 116.9
PLN/t 192.8 214.5 239.3 255.5 312.9
USD/t 59.2 68.2 85.3 109.9 100.9
Wapno hydratyzowane (gaszone)
CN2522 20, PKWiU23521035
Wartoci jednostkowe
produkcji
PLN/t 283.8 289.9 299.0 315.1 323.6
USD/t 87.8 93.5 108.0 130.8 103.8
PLN/t 313.3 279.4 228.1 318.7 376.9
USD/t 95.6 88.9 82.1 138.4 117.2
PLN/t 255.3 410.0 244.6 281.0 283.8
USD/t 79.9 133.0 86.5 121.7 92.9
rdo: GUS
ktre po 2007 r. ksztatoway si na poziomie 9.210.2 USD/t, podczas gdy w imporcie
w 2009 r. odnotowano maksimum tej wartoci 18.9 USD/t (tab. 8). Od 2005 r. dane GUS
dotyczce produkcji mczek wapiennych nie s dostpne, niemoliwe jest wic oszacowa-
nie poziomu ich rednich wartoci sprzeday. Znane s jedynie aktualne ceny katalogowe
podawane przez producentw krajowych, ktre w zalenoci od gatunku (bitumicznych,
szklarskich, sorbentw do odsiarczania), uziarnienia i sposobu pakowanie (luzem, palety,
worki) wahaj si w granicach 100200 PLN/t.
Wartoci jednostkowe importu wapna palonego wyranie nisze (59110 USD/t) od
wartoci na rynku krajowym (80121 USD/t, tab. 8) w latach 20052008, a w ostatnim ro-
ku nieznacznie przewyszay wartoci rodzimej produkcji. Wartoci jednostkowe eksportu
wapna palonego byy wysze od tych uzyskiwanych na rynku krajowym. Wartoci jednostko-
we sprzedanej produkcji krajowej wapna hydratyzowanego (gaszonego), wykazyway trend
wzrostowy i do 2007 r. byy wyranie wysze od wartoci importu i eksportu. Od 2008 r. do-
tychczasowe proporcje zostay zaburzone, tak i najwyszy poziomosigny jednostkowe war-
toci eksportowanego wapna hydratyzowanego (tab. 8).
Zuycie
Struktura zuycia surowcw wapiennych jest rwnie zoona jak struktura asortymento-
wa ich produkcji, co wynika ze znacznej iloci moliwych zastosowa. Kamie wapienny
zuywany jest przede wszystkim przez hutnictwo elaza jako topnik wielkopiecowy do
wizania SiO
2
i Al
2
O
3
w uel oraz do wasnej produkcji wapna palonego. W funkcji top-
nika jest rwnie stosowany w hutnictwie metali nieelaznych. Due znaczenie ma dla prze-
mysu chemicznego, gwnie do produkcji sody, karbidu, saletrzaka i wielu zwizkw che-
micznych wapnia. Kamie wapienny jest take zuywany przez cukrownie, ktre wytwa-
rzaj wapno palone wykorzystywane do oczyszczania soku buraczanego oraz przez prze-
mys celulozowy do produkcji celulozy metod siarczynow. Wanym odbiorc, o rosncym
znaczeniu w ostatnich latach, jest drogownictwo, stosujce kamie wapienny do podbudo-
wy drg i produkcji kruszyw wapiennych, a po zmieleniu w postaci mczki jako skadnik
mieszanek bitumicznych (211% mieszanki).
Najwaniejszym surowcem produkowanym z kamienia wapiennego jest wapno palone,
ktre nastpnie moe by mielone lub sucho gaszone (wapno hydratyzowane). Wapno palo-
ne w bryach stosowane jest gwnie w przemyle chemicznym, np. do produkcji karbidu,
w hutnictwie jako topnik w procesie stalowniczym, w cukrownictwie (o ile cukrownie same
nie wypalaj wapna), w przemyle celulozowym i papierniczym (do zmikczania wody i go-
towania szmat) i in. Wapno palone mielone w ogromnej wikszoci zuywane jest do pro-
dukcji wyrobw wapienno-piaskowych (silikatowych), niektrych odmian betonw komrko-
wych i innych materiaw budowlanych takich jak suche zaprawy i mieszanki tynkarskie.
Moe by rwnie stosowane w drogownictwie do osuszania gruntw, dziki waciwoci po-
chaniania nadmiaru wilgoci, a take do produkcji farb i lakierw, gdzie wykorzystuje si rw-
nie kred i wapno hydratyzowane oraz w przemyle chemicznym do wytwarzania szeregu
zwizkw organicznych (epichlorohydryna, tlenek propylenu), fosforanw wapnia, chlorkw,
bromkw, krzemianw i inne. Wapno hydratyzowane, w ogromnej wikszoci stosowane jest
w budownictwie do zapraw tynkarskich i murarskich. W drogownictwie stosowane jest rw-
nie jako dodatek do mas asfaltowych (12% mieszanki) poprawiajcy jako i trwao ma-
sy, a take zwikszajcego odporno nawierzchni asfaltowej na koleinowanie. Jest to roz-
wizanie powszechnie stosowane w USA i wielu krajach europejskich. Zastosowanie to przy
942 WAPIENIE, WAPNO
oywieniu budownictwa drogowego, jak rwnie moliwo wykorzystania wapna hydratyzo-
wanego w ochronie rodowiska, stwarza korzystn perspektyw wzrostu zainteresowania tym
produktem. Wg informacji GUS w 2009 r. struktura zuycia wapna przedstawiaa si nastpu-
jco: procesy stalownicze w produkcji metali 23.4%; produkcja wyrobw wapienno-
-piaskowych 27.6%, budownictwo (wapno hydratyzowane do zapraw tynkarskich i murar-
skich) 8.6%, przemys chemiczny 6.3%; wytwarzanie energii elektrycznej, gwnie od-
siarczanie spalin 6.6%; grnictwo podziemne 1.4%; uzdatnianie wody, oczyszczanie
ciekw 1.1%; przemys papierniczy i celulozowy 0.5%; produkcja wyrobw gumo-
wych i z tworzyw sztucznych 0.5%; cukrownictwo 0.1%, pozostae 23%.
Do niedawna drobne sortymenty kamienia wapiennego, nieprzydatne do produkcji wap-
na palonego, kamienia na zbyt czy te kruszyw, nie byy wykorzystywane i kierowano je ja-
ko odpad na zway. Obecnie w znaczcym stopniu stosuje si je do wytwarzania wglano-
wych nawozw wapniowych. Natomiast drobne frakcje powstae podczas wypalania wapna
tradycyjnie kierowane s do mielenia i uytkowane jako tlenkowe nawozy wapniowe.
Inne wyroby wapiennicze, czyli rnego rodzaju mczki i pyy, produkowane po zmie-
leniu kamienia wapiennego, wykorzystywane s w nastpujcy sposb: standardowa mcz-
ka wapienna jako wypeniacz do mas bitumicznych; wysokiej czystoci mczka wapienna
dla przemysu szklarskiego i ceramicznego (gwnie z Trzuskawicy); kreda pastewna jako
skadnik pasz dla zwierzt; kreda techniczna przez przemys chemiczny, farb i lakierw,
chemii budowlanej i inne oraz py wapienny jako py przeciwwybuchowy w grnictwie w-
gla kamiennego; sorbenty wglanowe do odsiarczania gazw spalinowych w elektrowniach
wglowych (w zalenoci od technologii stosowane s produkty wypalane wapno hydra-
tyzowane i wapno palone mielone oraz niewypalane mczki wapienne). Wanym i rozwija-
jcym si kierunkiem uytkowania wapna jest te utylizacja ciekw przemysowych i od-
padw (wapno palone i hydratyzowane). Te dwa kierunki zastosowa, a take moliwy roz-
wj zuycia mczek wapiennych w przemyle szklarskim i ceramicznym, to gwne dzie-
dziny, w ktrych zapotrzebowanie wyrobw wapienniczych powinno rosn. W pozosta-
ych branach uytkujcych wyroby wapiennicze, w tym przede wszystkim wapno lub ka-
mie wapienny (hutnictwo elaza, przemys chemiczny czy cukrownictwo), zaznaczy si
stagnacja zuycia tyche wyrobw bd nawet regres.
Kruszywo amane wapienne jest produkowane zarwno przez zakady kruszywowe, jak
i ubocznie przez zakady wapiennicze. Ze wzgldu na parametry fizykomechaniczne (zazwy-
czaj wytrzymao na ciskanie nie przekracza 100 MPa) znajduj one zastosowanie gwnie
w budownictwie do produkcji betonw niskich i rednich klas oraz w drogownictwie do pod-
budw drogowych. Praktycznie nie stosuje si ich w budownictwie kolejowym. Natomiast
pewne iloci grysw wapiennychi wikszo grysw marmurowychwykorzystuje si do wy-
konywania lastrico. Marmury z regionu kieleckiego, jak rwnie dolnolskie marmury
kalcytowe, znajduj zastosowanie do produkcji pyt itp. elementw budowlanych.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Wapienie s jednymi z najpowszechniej wystpujcych ska osadowych w skorupie
ziemskiej. Std ich zasoby w skali wiata s ogromne, rzdu dziesitkw lub nawet setek bi-
lionw ton. Wystpuj one powszechnie na wszystkich kontynentach, cho zaznacza si
WAPIENIE, WAPNO 943
zrnicowanie czstoci ich wystpowania w skali regionalnej. Najwiksze znaczenie maj
morskie wapienie pochodzenia organogenicznego, mniejsze pochodzenia chemicznego i wa-
pienie ldowe (trawertyny, wapienie jeziorne itp.).
Produkcja
Wapienie s jedn z najpowszechniej pozyskiwanych kopalin w gospodarce wiatowej.
Ich wydobycie (cznie z marmurami) stanowi a okoo 60% cznego wydobycia ska zali-
czanych do kamieni budowlanych i drogowych i w ostatnich latach przekroczyo poziom
3 mld t/r, bez krajw WNP oraz Chin. Wrd krajw, dla ktrych publikowane s dane sta-
tystyczne, potentatami s Stany Zjednoczone, Indie, Japonia, Tajwan, Tajlandia i Hiszpania
(tab. 9). Wydobycie ponad 50 mln t/r wykazuj take: Wielka Brytania, Niemcy, Egipt, Bra-
zylia, Meksyk, Iran, Korea Pd. i Malezja (tab. 9). cznie eksploatacj wapieni (z uwzgld-
nieniem marmurw) prowadzi ponad 80 krajw.
944 WAPIENIE, WAPNO
Tab. 9. Wydobycie wapieni na wiecie
1
mln t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Armenia
s
17.0 17.0 17.0 17.0 17.0
Austria
s,2
25.6 25.0 25.0 25.0 25.0
Azerbejdan 1.3 1.3 1.3 1.3 1.0
Belgia
s,2
30.0 30.0 30.0 30.0 30.0
Bugaria
3
3.3 3.3 3.3 3.3 3.1
Czechy 9.9 10.2 11.3 11.5 9.5
Dania 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
Estonia 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4
Finlandia
3
3.1 3.1 3.2 3.2 3.0
Francja 11.6 11.0 11.0 11.0 10.0
Grecja
s,2
26.5 26.5 26.5 26.0 25.0
Hiszpania
s,2
270.0 270.0 270.0 270.0 250.0
Irlandia
s
1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
Litwa
s
1.2 1.3 1.2 1.2 1.2
otwa
s
0.4 0.4 4.0 4.0 4.0
Macedonia 0.6 0.6 0.8 0.8 0.7
Malta
s
1.2 1.2 1.2 1.2 1.2
Niemcy
3
75.0 73.2
w
75.6 72.1
w
62.3
Norwegia 7.2 7.2 7.2 7.2 7.0
Polska 33.7 39.9 46.6 46.8 43.7
Portugalia
s,2
51.0 50.0 50.0 50.0 48.0
Rumunia
s
4.0 4.0 4.0 4.0 3.5
Serbia i Czarnogra
s
1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
Sowacja
s
8.4 8.9 8.7 8.4 8.2
Sowenia 6.7 6.7 6.5 6.5 6.0
Szwecja 9.0 9.0 9.1 9.0 8.5
WAPIENIE, WAPNO 945
Wgry 3.0 3.3 3.2 3.2
w
3.0
Wochy
s,2
47.4 45.8 47.0 48.0 45.0
Wielka Brytania 77.6 80.0 80.0 81.8 75.0
EUROPA 729.4 734.0
w
748.7 748.3
w
696.1
Angola
s,4
0.2 0.2 0.1 0.1 0.1
Burkina Faso
4
0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Egipt
s,2
65.0 65.0 67.5 68.0 68.0
Etiopia 1.6 1.8 1.9 1.8 1.8
Kamerun
2
0.2 0.2 0.1 0.1 0.1
Kenia 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
Malawi 0.1 0.1 0.0 0.0 0.0
Niger 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Nigeria
s,2
1.2 15.3 3.3 3.9
w
3.9
RPA
3
24.9 25.0 25.0 25.0 25.0
Tanzania 2.0 1.6 1.3 1.3 1.3
Uganda 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5
Zambia 0.8 1.2 1.2 1.3 2.0
Zimbabwe 0.1 0.1 0.0 0.0 0.0
AFRYKA 97.8 112.2 102.1 103.2
w
103.9
Argentyna 12.5 13.0 13.0 13.0 13.0
Brazylia
s,2
60.5 60.5 60.0 60.0 60.0
Chile
2
6.8 7.1 7.0 7.0 6.5
Ekwador
2
4.9 4.9 5.3 5.0 5.0
Kolumbia 12.1 12.0
w
13.2
w
12.7
w
11.3
Paragwaj
2
0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Peru
2
6.6 6.6 6.6 6.5 6.5
Trynidad i Tobago
s
1.0 1.0 1.0 0.9 0.9
Urugwaj
2
1.2 1.2 1.2 1.2 1.2
Wenezuela 18.8 18.0 18.0 18.0 18.0
AMERYKA PD. 124.6 124.5
w
125.5
w
124.5
w
122.6
Barbados
s
1.9 1.9 1.9 1.9 1.9
Belize
s
0.1 0.3 0.3 0.3 0.3
Dominikana
s
1.2 1.2 1.2 1.2 1.2
Gwatemala
2
4.0 4.9 5.0 6.1 6.0
Haiti
2
0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Honduras
2
1.2 1.2 1.2 1.2 1.2
Jamajka
2
2.6 2.8 3.0 2.5 2.2
Kostaryka 1.5
w
1.7
w
1.9
w
1.5
w
1.5
Meksyk
2
57.6 69.5 70.0 70.0 70.0
Nikaragua 1.4 1.1 1.1 1.2 1.2
Panama
s
0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Salwador
s
1.2 1.2 1.2 1.2 1.2
USA 1050.0 1120.0 1040.0 938.0 796.0
w
1206.2
w
1127.2
w
1025.5
w
883.1
Najwaniejszym, poza cementem, surowcem otrzymywanym z wapieni jest wapno,
wywarzane w ponad 70 krajach na wszystkich kontynentach. Jego wiatowa produkcja mi-
mo znacznej redukcji poday w Europie i Ameryce Pn., w skali wiata w 2009 r. ulega tyl-
ko nieznacznemu ograniczeniu w stosunku do poprzedniego roku do niespena 283 mln t,
gwnie w wyniku znacznego rozwoju produkcji w Chinach (rys. 1, tab. 10). Stay si one
w ostatnich latach najwikszym dostawc, a ich produkcja szacowana jest na 185 mln t
w 2009 r. (tab. 10). Wieloletni lider produkcji wapna USA ograniczy j do niespena
16 mln t w ostatnim roku, na skutek znacznego spadku zapotrzebowania w hutnictwie stali
i procesach oczyszczania gazw spalinowych w elektrowniach wglowych ze wzgldu na
zmniejszony popyt na energi elektryczn. Kolejnymi wielkimi producentami (59 mln t/r)
s Japonia, Brazylia, Rosja, Wochy, Niemcy i Meksyk, znacznymi za: Francja, Belgia,
Hiszpania, Rumunia, Polska i Wielka Brytania, a poza Europ Korea Poudniowa, Turcja,
Iran, Australia, Wietnam i Kanada (tab. 10).
946 WAPIENIE, WAPNO
Bhutan 0.5 0.6 0.5 0.6 0.6
Birma 3.4 3.4 3.5 3.4 3.4
Cypr
2
3.4 2.9 3.4 3.4 3.4
Filipiny
2
21.2 21.0 21.0 21.0 21.0
Fiji 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Indie 165.8 170.4 196.7 188.1 190.0
Indonezja
4
1.7 1.6 1.7 1.8 1.9
Iran 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0
Izrael
4
0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Japonia 165.2 166.6 167.0 167.0 165.0
Jordania
s,3
0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Katar
s
1.0 1.1 1.1 1.1 1.1
Korea Pd. 79.2 79.4 82.7
w
83.5
w
77.9
Laos 0.5 0.8 0.8 0.8 0.8
Malezja 30.8 33.4 58.1 58.0 58.0
Nepal 0.3 0.4 0.8 0.8 0.8
Oman 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Pakistan 14.9 22.4 31.0
w
34.0
w
36.0
Sri Lanka 1.0 1.1 1.1 1.1 1.1
Tajwan
2
252.0 351.0 210.0 227.0 230.0
Tajlandia 130.6 136.6 137.0 137.0 137.0
Turcja
2
35.0 40.0 40.0 40.0 40.0
AZJA 987.7 1113.7 1040.4
w
1055.3
w
1063.6
Australia
s
18.3 18.2 18.2 18.2 17.5
Nowa Zelandia 5.2 5.0 5.1 4.8 4.5
OCEANIA 23.5 23.2 23.3 23.0 22.0
W I A T 3085.9
w
3313.8
w
3167.2
w
3079.8
w
2891.3
1
bez Chin, krajw b. ZSRR, Kanady i szeregu mniejszych producentw
2
cznie z marmurami
3
cznie z dolomitami
4
wycznie marmury
rda: MY, IM, UKMY, SMY, MCSCz, BRR, IMY
W Europie najwikszym producentem wapna jest belgijski Lhoist SA z potencjaem
16.4 mln t/r i zakadami produkcyjnymi we Francji (w tym rwnie udziay w przynalenej
do Lhoist firmie Balthazard & Cotte), Belgii, Portugalii, Danii, Holandii, Wielkiej Bryta-
nii, Czechach i Polsce, a take w USA (100% udziaw w Chemical Lime Company),
Meksyku (udziay w Grupo Calider) i ostatnio Niemczech (po przejciu Reinkalk).
Drugie miejsce zajmuje belgijska grupa Carmeuse SAdostarczajc rocznie 13 mln t wap-
na z zakadw w Belgii, Francji, Holandii, Turcji, Wgrzech, Rumunii, Woszech (rwnie
udziay w Mineraria Sacilese SpA), Czechach, USA, Kanadzie, Turcji i Ghanie. Do grupy
wanych producentw nale rwnie: fiska grupa Nordkalk o zdolnociach produkcyj-
nych 4 mln t/r wszystkich wyrobw palonych (prowadzca dziaalno w 39 zakadach
w 9 krajach, gwnie pnocnej Europy); niemiecki Fels-Werke z potencjaem 2 mln t/r wap-
na palonego i produkcj roczn 5 mln t wapna i wapieni do rnych zastosowa, z zakadami
w Niemczech, Czechach i Rosji (nowy zakad w budowie); ponadto hiszpaski Calcinor SA
(800 tys. t/r), woskie Fornaci Crovato SpA, brytyjskie firmy Buxton Lime Industries,
Singleton Birch Ltd., Tilcon Ltd., czy te woskie firmy grupy Gnecci-Donadoni i grupy
Ghisalberti.
Obroty
Powszechno wystpowania z wapieni przydatnych do produkcji wapna, jego sto-
sunkowo niska cena oraz fakt, e wikszo produkcji wapna w poszczeglnych krajach
jest przeznaczona na zaspokojenie potrzeb wewntrznych sprawiaj, e obrotom midzy-
narodowym podlega jedynie 23% jego poday. Ograniczaj si one do sprzeday nadwy-
WAPIENIE, WAPNO 947
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Oceania
0
50000
100000
150000
200000
250000
300000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji wapna
948 WAPIENIE, WAPNO
Tab. 10. Produkcja wapna na wiecie
1
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Austria
s
460
w
465
w
491
w
612
w
500
Belgia
s
2300 2400 2400
w
2400
w
2400
Bonia i Hercegowina
s
186 218 237 216
w
281
Bugaria 1352 1409 1443
w
1420
w
1300
Chorwacja 186 260 572 600 600
Czarnogra 6 8 7 10 5
Czechy 1211 1186 1277 1012 1000
Dania 120 115 115 110 100
Finlandia 470 502 517 482 500
Francja 3400 4000 4000 4000 3500
Hiszpania
s
1700 2000 2000 2000 2000
Irlandia
s
300 300 300 300 300
Macedonia 15 13 8 3
Malta
s
10 10 10 10 10
Niemcy 6823 6890
w
6970
w
6970
w
5600
Norwegia
s
100 100 100 100 100
Polska 1749 1936 2143 1952 1715
Portugalia
s
200 200 200 200 200
Rosja
s
8200 8200 8200 8200 7000
Rumunia 1791
w
1942
w
1900 2000
w
2000
Serbia 400 377 320 292
w
290
Sowacja
s
946 1104 1123 1082 867
Sowenia
s
1500 1500 1500 1500 1500
Szwajcaria
s
85
w
90
w
90
w
90
w
80
Szwecja
s
740
w
750
w
780
w
750
w
600
Wgry 500 500 500 500 500
Wielka Brytania
s
2000 2000 2000 1500 1500
Wochy
s
5894 5900 6000 6000 6000
EUROPA 42644
w
44375
w
45203
w
44308
w
40451
Algieria 100 100 100 100 100
Egipt
s
800 800 800 1000
w
1000
Kongo/Kinshasa
s
25 25 25 25 25
Libia
s
250 250 250 250 250
Malawi
s
22 21 19 19 20
RPA 1417 1583 1599 1593 1375
Tunezja
s
424 401 395 369
w
370
Uganda
s
10 10 10 10 10
Zambia
s
150 150 160
w
165
w
130
AFRYKA 3198 3340 3358 3531
w
3280
Brazylia 6500 7057 7393 7400 7450
Chile
s
575 660 720
w
690
w
700
Kolumbia
s
1300 1300 1300 1300 1300
ek krajom ociennym, np. z Kanady (gwnie wapno palone w ilociach 238322 tys. t/r)
i Meksyku (wapno hydratyzowane ok. 2224 tys. t/r) do USA, z Polski i Czech do Nie-
miec, z Japonii do Tajwanu. Jeszcze mniejsze znaczenie i podobny charakter wymiany
z krajami ociennymi maj obroty kamieniem wapiennym.
WAPIENIE, WAPNO 949
Paragwaj
s
90 90 90 90 90
Peru
s
215 216 215 215 215
Urugwaj
s
10 10 10 10 10
Wenezuela
s
400 400 400 400 400
AMERYKA PD. 9090 9733 10128
w
10105
w
10165
Dominikana 100 100 100 100 100
Jamajka 280 304 276 313 300
Kanada 2289 2185 2134 2046
w
1601
Kostaryka 10 10
Kuba 80 80 80 80 80
Meksyk
s
6000 6500 6200
w
6000
w
5500
Nikaragua 2 2 2 2 2
Panama 4 4 4 4 3
USA 20000 21000 20200 19900 15800
AMERYKA PN. i R. 28765 30185 28996
w
28445
w
23386
Arabia Saudyjska
s
350 350 400 400 400
Chiny
s
150000 160000 170000 180000 185000
Cypr 17 18 14 14.3 12
Indie 471 291 414 474 480
Iran
s
2500 2600 2600 2700 2700
Izrael 166 158 282 481
w
430
Japonia 8879 9014 9359 9528
w
8400
Kazachstan 702 769 828 885
w
804
Kirgistan
s
10 10 10 10 10
KRL-D
s
200 220 220 220 220
Korea Pd.
s
3600 3700
w
3900
w
4000
w
3800
Kuwejt
s
50
w
50
w
50
w
50
w
45
Liban
s
14 14 14 14 14
Mongolia 81 60 60 60 60
Tajwan
s
444 440 450 450 450
Turcja
s
3400 3800
w
4000
w
4000
w
3800
Turkmenistan 16 16 16 16 16
Wietnam 1737 1592
w
1438
w
1679
w
1700
s
50 50 50 50 50
AZJA 172686
w
183152
w
194105
w
205031
w
208391
Australia
s
1600 1600 1600 2200
w
2000
Nowa Zelandia
s
20 20 20 20 20
OCEANIA 1620 1620 1620 2220
w
2020
W I A T 258003
w
272405
w
283409
w
293641
w
287693
1
cznie z dolomitempraonym(tam, gdzie jego produkcja wystpuje)
rdo: MY, IMY, SMY
Zuycie
Ponad poowa wiatowej poday kamienia wapiennego przeznaczana jest do produkcji
cementu i wapna oraz innych zastosowa przemysowych. Prawdopodobnie rzd kilkuset
milionw ton rocznie wapieni uytkowanych jest jako kamienie budowlane i drogowe,
gwnie do produkcji kruszyw. Tylko okoo 30 mln t/r stanowi kamienie bloczne, szcze-
glnie marmurowe, uytkowane jako elementy kamienne.
Poza trzema podstawowymi kierunkami zastosowa wapieni (cement, wapno, kruszy-
wa) s one uytkowane, podobnie jak w Polsce, jako kamie wapienny dla hutnictwa ela-
za (topnik) i przemysu chemicznego (m.in. produkcja sody i karbidu, kwasu cytrynowego,
podchlorynu wapniowego i innych zwizkw), mczka wapienna dla przemysu szklarskie-
go i ceramicznego (gwnie szko sodowo-wapienne) i dla grnictwa wgla kamiennego (do
zwalczania wybuchw pyu wglowego), nawozy wapniowe dla rolnictwa (odkwaszanie
gleby), a w ostatnim czasie w rosncej iloci do oczyszczania gazw spalinowych w elektro-
wniach wglowych (gwnie dwutlenku siarki, w mniejszym stopniu chloro- i fluorowodr).
Wielko wiatowego zapotrzebowania na wapno zaley od koniunktury w budownic-
twie, hutnictwie i przemyle chemicznym. W najwikszej iloci (8090%) zuywane jest
wapno palone. Duo mniejsze znaczenie ma wapno hydratyzowane dla budownictwa, a nie-
wielkie wapno hydrauliczne. Kade z zastosowa wymaga nieco odmiennych jakociowo ga-
tunkw wapna, gwnie palonego (budowlane, hutnicze, dla cukrownictwa, przemysu papier-
niczego itp.). Trudno jest ustali ich udzia w cznym zuyciu na wiecie. Oglnie mona za-
uway zmniejszajce si zapotrzebowanie na wapno w procesie produkcji stali, ustabilizowa-
ne lub lekko rosnce zapotrzebowanie budownictwa, cho ten ostatni kierunek najbardziej
skurczy swoj chonno w ostatnich dwch latach na skutek kryzysu finansowego, bardzo
wyranie odczuwalnego w sektorze budowlanym. Mimo chwilowego ograniczenia zapotrze-
bowania na wapno do procesw odsiarczania gazw z elektrowni na skutek spadku popytu na
energi elektryczn w 2009 r., udzia zastosowa rodowiskowych w procesach uzdatniania
wody, oczyszczania ciekw, odkwaszania gleb i innych systematycznie ronie. Przykadowo,
w USAw 2009 r., mimo spadku zuycia wapna do poziomu niespena 16 mln t, w strukturze
zuycia udzia zastosowa rodowiskowych wzrs z 30% do ponad 34%, z czego ponad
57% przypada na sorbenty do odsiarczanie gazw z elektrowni. W stosunku do 2007 r. znacz-
nie spado natomiast zuycie w budownictwie z 12% do okoo 9%. Udzia pozostaych
bran przedstawia si nastpujco: metalurgia 31% (delikatny wzrost zapotrzebowania odno-
towano dopiero w IV kwartale 2009 r., za w stosunku do 2008 r. spadek z 36%), przemys
chemiczny 8%, produkcja strcanego wglanu wapnia 6%, przemys papierniczy 5%, cu-
krownictwo 4%, szko, materiay ogniotrwae, nawozy dla rolnictwa i pozostae 3%. W in-
nych krajach struktura ta moe znaczco si rni od przedstawionej dla USA. W Niem-
czech rwnie wzrasta udzia konsumpcji wapna w zastosowaniach rodowiskowych z 22%
w 2008 r. do 26% w 2009 r., cho nadal dominujcym kierunkiem zuycia pozostaje metalur-
gia (36% w 2009 r.). Na pozostae kierunki budownictwo i przemys chemiczny przy-
pada odpowiednio 23% i 11%. Wedug ocen European Lime Association w krajach Unii
Europejskiej hutnictwo elaza i stali pozostaje nadal wiodcym konsumentem wapna zuywa-
jc 45% jego poday. Udzia innych sektorw w strukturze zuycia przedstawia si nastpu-
jco: budownictwo 25%, ochrona rodowiska 20%, przemys chemiczny, przemys metali nie-
elaznych, papierniczy, cukrowniczy i inne poniej 10%. Struktura geograficzna konsumpcji
wapna jest zbliona do struktury produkcji ze wzgldu na ograniczony obrt midzynarodo-
wy. Najwikszymi jego uytkownikami s wic Chiny, USA, Rosja, Japonia i Niemcy.
950 WAPIENIE, WAPNO
Ceny
Lokalny lub regionalny charakter rynkw wapna i wapieni oraz powszechno ich pro-
dukcji powoduj, e ceny ustalane s zazwyczaj przez producentw lub te midzy dostawc
a odbiorc (ceny kontraktowe). US Minerals Yearbook dla rynku amerykaskiego podaje
redni poziom cen sprzeday wapna, zarwno cznie, jak i dla poszczeglnych jego gatun-
kw. Dla wapna hydratyzowanego w cigu ostatnich lat obserwuje si systematyczny wzrost
cen do ponad 126 USD/t w 2009 r., podobnie jak dla wapna palonego, dla ktrego w cigu
ostatnich piciu lat odnotowano ponad 40% wzrost do ponad 100 USD/t w 2009 r. (tab. 11).
WAPIENIE, WAPNO 951
Tab. 11. rednie ceny wapna w USA
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wapno palone
1
72.1 78.1 84.6 89.9 102.0
Wapno hydratyzowane
1
91.1 98.3 102.4 107.2 126.4
1
wszystkie gatunki, loco zakad USA, USD/t, uredniona cena rednioroczna MY
WAP
Wap (Ca) jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych pierwiastkw w skorupie
ziemskiej. Wap metaliczny o czystoci minimum 98% Ca jest otrzymywany przez elek-
troliz stopionego chlorku wapniowego lub metod aluminiotermiczn (tzw. proces Pidge-
on) przez praenie w 1300C mieszaniny czystego tlenku wapniowego (uzyskiwanego
przez kalcynowanie wapienia) z proszkiem aluminium. Ma zwykle posta blokw zwanych
koronami (crowns), koron kruszonych, granul i ksw. Wymaga szczeglnej ochrony przed
wilgoci. Natomiast zwizki wapnia s wytwarzane z jego mineraw i ska, a nie z wapnia
metalicznego.
Dynamiczny rozwj produkcji i uytkowania wapnia metalicznego nastpi po odkry-
ciu jego znaczenia jako reduktora w produkcji uranu oraz jako rda wodoru (wodorek Ca)
w meteorologii (balony meteorologiczne). Wykorzystywanie w technice jdrowej nadaje mu
status metalu strategicznego. Obroty wapniem metalicznym s marginalne w porwnaniu ze
zwizkami wapnia (por.: WAPIENIE, WAPNO).
W obrotach rynkowych wyrnia si trzy gatunki wapnia metalicznego: tzw. handlo-
wy, topiony (oba z min. 98.8% Ca) i redestylowany o najwyszej czystoci, min. 99.5% Ca.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Polska dysponuje bardzo duymi zasobami wapieni znakomitej jakoci, zdatnymi do
produkcji wapnia metalicznego.
Produkcja
W Polsce nie produkuje si wapnia metalicznego.
Obroty
Krajowe zapotrzebowanie pokrywane jest importem zmiennych iloci wapnia metalicz-
nego z Europy Zachodniej, Chin, Kanady, i/lub Rosji oraz Sowacji (tab. 1). W roku 2006,
po raz pierwszy w ostatnich latach, zanotowano reeksport wapnia metalicznego, a odbiorca-
mi byy Argentyna i Chiny. W 2007 r. eksport wzrs o 75% i przewyszy import (tab. 1).
W latach 20082009 eksport spad kilkukrotnie, lecz nadal przewysza import, wobec cze-
go zuycie pozorne nadal byo ujemne. Jedynym odbiorc w 2007 r. byy Wgry, w roku
2008 Wgry i Sowacja, a w 2009 r. jedynie Sowacja. Saldo obrotw wapniem me-
talicznym miao w latach 20052006 oraz w roku 2009 zmienn, ujemn warto (tab. 2),

zalen od wielkoci i wartoci importu (tab. 3), a w 2006 r. rwnie od wielkoci i wartoci
eksportu. Wysoki eksport w latach 20072008 zdecydowa o dodatnim saldzie obrotw za-
notowanym w statystykach GUS (tab. 2), pomimo stosunkowo duej rnicy pomidzy jed-
nostkowymi wartociami eksportu i importu (tab. 3).
Zuycie
Zuycie wapnia metalicznego w Polsce w ostatnim okresie byo zmienne, nie przekra-
czajc kilku ton na rok. Brak informacji o kierunkach zastosowa.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Mineray i skay zasobne w wap, np. wapienie, margle, dolomity, gipsy, anhydryty,
apatyty, fosforyty i in., tworz zoa o ogromnych zasobach, stanowice rdo zaopatrzenia,
m.in. budownictwa, drogownictwa, przemysu wapienniczego, cementowego, gipsowego,
chemicznego i in. Tylko w ograniczonym stopniu przeznaczane s do pozyskiwania wapnia
metalicznego.
954 WAP
Tab. 1. Gospodarka wapniem metalicznym w Polsce CN 2805 12
t Ca
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 1.3 35.7 27.1 7.6 12.6
Eksport 28.3 49.6 13.4 17.4
Zuycie
p
1.3 7.4 -22.5 -5.8 -4.8
rdo: GUS
Tab. 2. Warto obrotw wapniem metalicznym w Polsce CN 2805 12
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 249 595 141 164
Import 38 557 500 107 194
Saldo -38 -308 +95 +34 -30
rdo: GUS
Tab. 3. Warto jednostkowa importu wapnia metalicznego do Polski
CN 2805 12
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 29077 15597 18450 14079 15397
USD/t 9226 5036 6677 5974 4890
rdo: GUS
Produkcja
W stosunku do iloci pozyskiwanych ska zasobnych w Ca, wiatowa produkcja wapnia
metalicznego jest nieproporcjonalnie maa. Szacowana jest na okoo 50006000 t/r w ostat-
nim okresie. Do grona najwikszych producentw wapnia metalicznego i jego stopw,
m.in. Ca-Mg, Ca-Al, Ca-Si-Ba-Al, nale: Stany Zjednoczone (Materials Technologies
Inc.: Ca metaliczny, stopy Ca-Mg; Elkem Metals Co.: stopy Ca-Si-Ba-Al), Kanada (Tim-
minco Ltd.: Ca metaliczny, stopy Ca-Al i Ca-Mg), Francja (Pechiney Electrometallurgie)
i Chiny, ktre w ostatnich latach stay si liderem tej brany, a take Rosja, Japonia, Francja,
Niemcy i Szwajcaria.
Obroty
Zbilansowanie wielkoci obrotw midzynarodowych wapniem metalicznym wobec
fragmentarycznoci danych statystycznych nie jest moliwe. Przypuszcza si, e czoowymi
eksporterami s Chiny, Rosja, USA, Kanada, Japonia i kraje Unii Europejskiej.
Zuycie
Gwnymi uytkownikami wapnia metalicznego s producenci oowiowych akumula-
torw bezobsugowych, stalownictwo (odsiarczanie i odtlenianie stali szlachetnych), rafine-
rie oowiu (modyfikator zawartoci domieszek, m.in. bizmutu) oraz atomistyka. Suy jako
reduktor przy otrzymywaniu wielu metali z ich tlenkw i fluorkw, np. toru, uranu, plutonu,
cyrkonu, hafnu, wanadu, wolframu, pierwiastkw ziem rzadkich i in., a take pozyskiwaniu
neodymu i boru z ich tlenkw do produkcji staych magnesw Nd-Fe-B. Istotnym, cho
niewielkim odbiorc wapnia w postaci wodorku jest meteorologia (balony pogodowe uno-
szone wodorem).
Przysze zapotrzebowanie na wap najwikszych uytkownikw (producenci bezobsugo-
wych hermetycznych akumulatorw samochodowych) uzalenione jest w ogromnym stopniu
od zmian pogody (ulegaj zniszczeniu w ekstremalnych temperaturach). Prognozy przewiduj
powolny wzrost w tym sektorze w tempie 12%/r. Wiksze znaczenie bdzie mia rozwj po-
pytu stalownictwa oraz ekspansywnego rynku producentw staych magnesw.
Ceny
Ceny wapnia metalicznego 98% byy regularnie notowane do poowy 2002 r. i wahay
si w przedziale 1.701.85 USD/lb na rynku USA. W drugiej poowie 2002 r. notowania
cen zawieszono i w latach 20032009 nie prowadzono ich.
WAP 955
WERMIKULIT
Wermikulit to uwodniony krzemian pakietowy, zwykle powstajcy w wyniku wietrze-
nia biotytu, flogopitu, niektrych chlorytw i innych krzemianw oraz glinokrzemianw za-
sobnych w magnez lub w strefie zmian kontaktowych ska zasadowych z intruzjami kwa-
nymi. Rzadko tworzy koncentracje zoowe. Swoist jego cech jest to, e gwatowne
ogrzanie do temperatury okoo 900C lub wyszej powoduje szybkie parowanie wody mi-
dzypakietowej i nawet 40-krotne zwikszenie jego objtoci (w praktyce 812 razy) i przej-
cie w wermikulit ekspandowany (eksfoliowany) o bardzo niskiej gstoci i trwaoci
w zakresie temperatur od 260C do +1100C. Stanowi to o jego wykorzystaniu jako mate-
riau termoizolacyjnego i dwikochonnego, zarwno w postaci lunej, jak i wyrobw
ksztatowanych na osnowie cementowej i gipsowej. Wermikulit eksfoliowany pozyskiwa-
ny jest w wielu gatunkach, rnicych si gstoci pozorn i uziarnieniem. Przykadowo
w USA produkuje si 5 gatunkw (411 lb/ft
3
, tj. okoo 62170 kg/m
3
oraz od 3 do ponad
35 mesh), w RPA 6 gatunkw o wielkoci ziarn 0.516 mm, a w Australii 4 gatunki.
wiatowa produkcja wermikulitu utrzymywaa si w ostatnim okresie na poziomie
nieco powyej 500 tys. t/r, znacznie niszym ni notowany w poprzednich dekadach (600
650 tys. t/r). Unikalne waciwoci tego surowca, sprzyjajce rozwojowi nowych zastoso-
wa (m.in. produkcja wysokiej jakoci cementu i ognioodpornych materiaw budowla-
nych), pozwalaj oczekiwa wzrostu poday i popytu w najbliszym okresie, mimo i
wrd licznych zastosowa budownictwo pozostaje nadal najwaniejszym uytkownikiem
wyrobw z udziaem wermikulitu.
Produkt handlowy koncentrat wermikulitu jest sprzedawany w rnych frak-
cjach ziarnowych: klasa gruba 48 mm, rednia 24 mm, drobna 12 mm, bardzo drobna
0.51 mm, mikronowa 0.250.5 mm. Najpowszechniej wykorzystywany jest wermikulit
eksfoliowany, ktrego najdrosze gatunki maj gsto objtociow niespena 100 kg/m
3
,
a gorsze co najwyej 150200 kg/m
3
.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce nie wystpuj zoa kopalin wermikulitowych. Brak rwnie perspektyw na
ich odkrycie.
Produkcja
Wermikulit nie jest w Polsce produkowany.

Obroty
Poziom importu wermikulitu jest trudny do ustalenia, gdy zgodnie z nomenklatur han-
dlu zagranicznego jego obroty ujmowane s cznie z innymi surowcami (CN 2530 10 90
wermikulit i chloryty, nieporowate). Wermikulit porowaty (gwnie w postaci pyt) nato-
miast ujmowany jest w imporcie w pozycji CN 6806 20 cznie z innymi artykuami z iw
porowatych, uli spiekanych i innych podobnych materiaw mineralnych. W okresie
ostatnich piciu lat wielko zakupw tych surowcw nieporowatych zmieniaa si w prze-
dziale 140470 t/r, osigajc najniszy poziom w 2009 r. (tab. 1). Wikszo dostaw pocho-
dzia z Niemiec (ponad 7080% importu w latach 20062007), w ostatnim roku rwnie
z Chin, Rosji, RPAi Biaorusi. Sporadycznie notowano rwnie reeksport niewielkich iloci
(rzdu kilkudziesiciu kilogramw) tych surowcw: w latach 20042005 na Ukrain,
w 2007 i 2009 r. na Litw, a w 2008 r. gwnie na Wgry. Pyty wermikulitowe natomiast
byy sprowadzane gwnie z Niemiec za porednictwem firmy Europolit Sp. z o.o., specjali-
zujcej si w produkcji i sprzeday bezazbestowych materiaw termoizolacyjnych, w iloci
kilkunastu ton na rok. Ich dystrybucj zajmuj si take inne firmy handlowe jak: Promat
Top z Warszawy (pyty o nazwie handlowej Promclad), Graftex z Bydgoszczy, czy Zakad
Izolacji Ogniotrwaych IZO z Gliwic. Wermikulit ekspandowany, zarwno do celw bu-
dowlanych jak i rolniczych, by rwnie sprowadzany do Polski z RPAprzez firm Rominco
Polska Sp. z o.o. z Krakowa. Poziom importu tych wyrobw wzrasta w ostatnich latach
i w 2009 r. siga niemal 21 tys. t. Permanentny deficyt w handlu wermikulitem niepo-
rowatym wykazywa znaczne wahania i w ostatnich latach ksztatowa si w przedziale
400200 tys. PLN/r (tab. 2). Znacznie wyszym rwnie ujemnym saldem zamyka si han-
del zagraniczny wyrobami z glin porowatych, w tym wermikulitem porowatym (ponad
8 mln PLN w 2009 r.), co ma swoje rdo w bardzo niskim poziomie eksportu/reeksportu
rzdu 34 tys. t/r w ostatnich latach.
958 WERMIKULIT
Tab. 1. Gospodarka wermikulitem
1
w Polsce CN 2530 10 90
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 348 408 471 205 139
Eksport 0 0
Zuycie
p
348 408 471 205 139
1
cznie z chlorytem
rdo: GUS
Tab. 2. Warto obrotw wermikulitem
1
w Polsce CN 2530 10 90
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 0 0
Import 303 362 412 193 243
Saldo -302 -362 -412 -193 -243
1
cznie z chlorytem
rdo: GUS
Zuycie
Wermikulit jest wykorzystywany gwnie w budownictwie w postaci pyt wermikulito-
wych ze wzgldu na swoje termoizolacyjne i aroodporne waciwoci (wytrzymao og-
niowa nawet do 1100
o
C). Pyty takie s stosowane jako izolacja ogniowa w piecach przemy-
sowych, kotach, grzejnikach, kominkach i piecach akumulacyjnych, oraz jako tylna wars-
twa izolacyjna urzdze do obrbki cieplnej rwnie sprztu AGD. W budownictwie
wykorzystywana jest rwnie wysoka dwikochonno wermikulitu, dlatego stosowany
jest w jako skadnik tynkw w salach koncertowych, teatralnych i operowych. Ponadto
znajduje zastosowanie w ogrodnictwie jako granulat do wytwarzania mieszanek ogrodowych
i w hydroponice oraz w terrarystyce jako doskonae podoe do inkubacji jaj gadw. Poziom
jego zuycia pozornego wskazuje, e zapotrzebowanie na w Polsce jest zmienne, ale wci
bardzo niewielkie (tab. 1). Brak danych na temat struktury jego uytkowania.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Znaczenie gospodarcze maj jedynie nieliczne zoa wermikulitu, w ktrych stanowi
produkt wietrzenia biotytu, flogopitu oraz niektrych chlorytw. Najwiksze zoa tego typu
znane s w pnocnym Transvaalu w RPA Palabora o zasobach 73 mln t i Libbey
w Montanie (USA). Na te dwa kraje przypada ponad 90% wiatowych zasobw wermikuli-
tu. W Stanach Zjednoczonych w stanach Poudniowa Karolina (okolice Enoree i Wood-
ruff) i Virginia (rejon Louisa), a take w Chinach (np. zoe Qieganblank w prowincji
Xinjiang) wystpuj rwnie zoa innego typu, w ktrych wermikulit powsta w strefie
kontaktu ska zasadowych z intruzjami kwanymi.
Produkcja
wiatowa produkcja grnicza wermikulitu surowego w ostatnich czterech latach zmie-
niaa si w przedziale 510525 tys. t/r (tab. 3). Najwikszymi dostawcami pozostaj aktual-
nie dwie firmy o zasigu midzynarodowym, ktrych czna produkcja w 2009 r. stanowia
65% globalnej poday: Rio Tinto plc z siedzib w Wielkiej Brytanii z orodkiem pro-
dukcyjnym Palabora Mining Co. w Transvaalu w RPA (potencja 620 t na dzie) oraz
francuski Imerys Industrial Minerals z oddziaami Samrec Vermiculite Ltd. w Zimbab-
we (kopalnia na zou Shawa), Australian Vermiculite Industries na zou Mud Tank
w pobliu Alice Springs w zachodniej Australii oraz Xinjiang Yuli Xinlong Vermiculite
w rejonie Yuli w Chinach.
W USA producentami koncentratw wermikulitu s dwie firmy: W.R. Grace & Co.
z zakadem w okolicy Enoree (Pd. Karolina) oraz Virginia Vermiculite Ltd. z zakadami
w pobliu Woodruff (Pd. Karolina) i Boswells Tavern (Virginia). Ich produkcja utrzymuje
si od kilku lat na stosunkowo stabilnym poziomie okoo 100 tys. t/r. Przetwarzaniem suro-
wego wermikulitu na lekki produkt eksfoliowany zajmuje si 13 firm w 17 zakadach.
W 2009 r. wytworzyy one cznie 69 tys. t wermikulitu eksfoliowanego, zarwno z surow-
ca krajowego, jak i importowanego. W Ameryce Pn. krtkotrwa produkcj wermikulitu
prowadzia rwnie firma Regis Resources na unikalnym w skali globu zou Cavendish
Township (Ontario), w ktrym wermikulit wystpuje jako kopalina towarzyszca wapie-
WERMIKULIT 959
niom krystalicznym. Zakad Vermiculite Canada zosta uruchomiony w 2004 r., niemniej
ju w 2009 r. nastpio jego zamknicie, a w statystykach wiatowych nadal brak informacji
o wielkoci wydobycia kanadyjskiego producenta. Wiadomo, e otrzymywany tam koncen-
trat wermikulitu o rnym stopniu rozdrobnienia (od drobnouziarnionego do mikronizowa-
nego) by oferowany gwnie na rynku pnocnoamerykaskim, a po zmieszaniu z gipsem
wykorzystywany do produkcji niepalnych pyt okadzinowych.
W Chinach wermikulit surowy pozyskiwany jest w ponad 60 kopalniach rozproszonych
w caym kraju, o cznych zdolnociach produkcyjnych ponad 150 tys. t/r. Niemal cao
produkcji pochodzi z dwch rejonw: Yuli w prowincji Xinjiang (4 zakady o cznych
zdolnociach 50 tys. t/r, m.in. zakad Xinjiang Yuli francuskiego Imerys Industrial Mine-
rals) oraz Lingshou w prowincji Hebei (1550 tys. t/r, przede wszystkim Hebei Metals
& Minerals Import and Export Corp. Hebei Minmetals). Wanymi producentami
wermikulitu surowego i eksfoliowanego s rwnie: Rosja, eksploatujca pooone za kr-
giem polarnym zoe Kowdor, Brazylia (Mamore Minerao e Metalurgia oraz Euca-
tex SA Industria e Comercio), Japonia, a od 2001 r. rwnie Uganda, z kopalni na zou
Namekara (o zasobach okoo 55 mln t). Ta ostatnia inwestycja, uruchomiona przez Inter-
national Business Investment Corporation IBI, zostaa w marcu 2007 r. sprzedana fir-
mie Rio Tinto, niemniej z powodu wojny domowej w ssiedniej Kenii i kopotw z trans-
portem urobku przez jej terytorium, produkcja zostaa znacznie ograniczona, a inwestor
w kwietniu 2009 r. podj decyzj o sprzeday kopalni Namekara australijskiej firmie Gulf
960 WERMIKULIT
Tab. 3. wiatowa produkcja wermikulitu
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Rosja
s
25.0 25.0 25.0 25.0 25.0
EUROPA 25.0 25.0 25.0 25.0 25.0
Egipt
s
12.0 12.0 5.8
w
7.6
w
8.0
RPA 209.8 197.8 198.5 199.8 193.3
Uganda 3.1 3.0 3.5 1.0 3.0
Zimbabwe 23.0 20.0 15.0 15.0 10.0
AFRYKA 247.9 232.8 222.8
w
223.4
w
214.3
Argentyna 1.4 1.6 1.7
w
1.8
w
1.8
Brazylia 24.2 19.3 18.9 20.0 25.1
AMERYKA PD. 25.6 20.9 20.6
w
21.8
w
26.9
USA
s
100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
AMERYKA PN. i R. 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
Chiny
s
100.0 110.0 110.0 120.0
w
130.0
Indie 3.4 6.7 11.8
w
10.8
w
11.0
Japonia
s
6.0 6.0 6.0 6.0 6.0
AZJA 109.4 122.7 127.8
w
136.8
w
147.0
Australia 12.0 13.0
w
13.0
w
13.0
w
12.0
OCEANIA 12.0 13.0
w
13.0
w
13.0
w
12.0
W I A T 519.9 514.4
w
509.2
w
520.0
w
525.2
rdo: MY, MMAR
Resources Ltd. W 2009 r. do grona producentw doczya brazylijska firma Brasil Mine-
rios z uruchomion kopalni i zakadem So Luiz o miesicznej zdolnoci produkcyjnej
3 tys. t na zou Catalao.
W ukadzie regionalnym, do koca lat 1980-tych wrd producentw dominoway kraje
Ameryki Pn., a waciwie Stany Zjednoczone, dostarczajce 5060% wiatowej poday
(rys. 1). Jednak po zakoczeniu wydobycia z najwikszego na wiecie zoa Libbey (Mon-
tana), utraciy one swoj pozycj na rzecz krajw Afryki. W latach 1990-tych konkurencj
dla nich staa si Azja, gwnie za spraw rozwoju produkcji w Chinach. Obecnie surowiec
z wikszoci kopal, w tym rwnie chiskich, poddawany jest restrykcyjnym testom pod
ktem zawartoci szkodliwych amfiboli.
Obroty
Dane dotyczce wiatowych obrotw wermikulitem nie s publikowane. Najwikszymi
dostawcami s: RPA firma Palabora Mining Co. (przeznaczajce na eksport ponad 90%
swojej produkcji, gwnie do krajw europejskich, pd.-wsch. Azji i Ameryki Pn.); a take
Chiny (sprzeda 80% produkcji, do Japonii, Korei Pd. i Ameryki Pn.) i Zimbabwe (eks-
port 2/3 produkcji wysokiej jakoci wermikulitu wielkopatkowego z kopalni Shawa do Euro-
py; reszta kierowana jest na rynki Azji i rodkowego Wschodu). Niewielkie iloci tego su-
rowca, rzdu 20% produkcji krajowej, eksportuje Australia (do Japonii, Europy, Nowej Zelan-
WERMIKULIT 961
Europa
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
100
200
300
400
500
600
700
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji wermikulitu
dii, Tajwanu, na rodkowy Wschd), a w ostatnich latach rwnie Indie (1.02.4 tys. t/r).
Sprzeda USA, mimo duej produkcji, jest niewielka (35 tys. t/r w ostatnich latach) i ograni-
cza si praktycznie do dostaw na rynek kanadyjski. Znaczne iloci wermikulitu (3990 tys. t/r)
s natomiast sprowadzane do USA, przede wszystkim z RPA (5370%) i Chin (3046%).
Jednym z najwikszych europejskich importerw i konsumentw wermikulitu jest Wielka
Brytania. W 2009 r. tamtejsza firma Dupre Minerals Ltd. podpisaa kontrakt na dostaw
33 tys. t wermikulitu (w okresie trzyletnim) z kopalni Namekara w Ugandzie przejtej
w maju 2009 r. przez australijskiego inwestora Gulf Resources Ltd.
Zuycie
Specyficzne waciwoci wermikulitu, zwaszcza zdolno do wymiany jonowej, zdol-
no absorpcji cieczy oraz odporno termiczna, stwarzaj szerokie moliwoci jego stoso-
wania. Prcz wielu tradycyjnych kierunkw wykorzystania, zwaszcza w budownictwie,
ogrodnictwie i rolnictwie, w coraz wikszym zakresie drobnouziarniony wermikulit stoso-
wany jest do produkcji okadzin hamulcowych (jako bezpieczny dla rodowiska substytut
azbestw), powok ochronnych przeciwogniowych i uszczelniajcych, wypeniaczy do farb
i tworzyw sztucznych, a take jako tzw. surowiec ekologiczny do oczyszczania wody
i gleby z toksyn i trucizn, utylizacji odpadw nuklearnych i innych toksycznych, neutralizo-
wania skae i wyciekw substancji radioaktywnych. Moliwoci rozwoju zapotrzebowania
stwarza wykorzystanie jego postaci zdyspergowanej do produkcji folii opakowaniowej i usz-
czelniajcej oraz termicznych bon anizotropowych, a wermikulitu surowego do wytwa-
rzania cementw wysokich marek, ognioodpornych zapraw strukturalnych dla budownictwa
oraz jako dodatku uniepalniajcego do farb, tworzyw sztucznych, okadzinowych pyt cien-
nych i in. Ksztatki z udziaem wermikulitu s stosowane jako materia izolacyjny w proce-
sach metalurgicznych wytopu metali o niskich temperaturach topnienia (do 1200
o
C), zwa-
szcza aluminium.
Najpopularniejsz obecnie postaci tego surowca jest wermikulit eksfoliowany. Struktu-
ra jego konsumpcji w Europie zdominowana jest przez produkcj materiaw budowlanych
(ostatnio 55%). W USAdo celw budowlanych, gwnie produkcji lekkich kruszyw do be-
tonw, zapraw i tynkw wykorzystuje si ponad 35% cznej konsumpcji wermikulitu. Oko-
o 89% znajduje zastosowanie w produkcji materiaw izolacyjnych, powok ochronnych
i uszczelniajcych, 22% wykorzystywane jest w ogrodnictwie, natomiast pozostae 35% jest
zuywane jako nonik nawozw i skadnik poprawiajcy jako gleb w rolnictwie i do innych
celw. Poziom zuycia wermikulitu w USA zmala w ostatnim roku do 154 tys. t, w konsek-
wencji kryzysu oraz na skutek stosowania w niektrych dziedzinach surowcw alternatyw-
nych, np. perlitu ekspandowanego i kruszyw lekkich uzyskiwanych z ula, surowcw ila-
stych czy upkw w budownictwie. Jako materia izolacyjny stosowany jest rwnie perlit,
wkno szklane, wata ulowa, wena mineralna, polistyren, a w rolnictwie torf, perlit,
trociny, kora i inne materiay rolinne oraz syntetyczne. W krajach europejskich wermikulit
jest take stosowany jako cika dla zwierzt oraz dodatek do pasz zwierzcych, jednak zu-
ycie w tych kierunkach maleje na rzecz substytutw (np. bentonitw).
Ceny
Ceny wermikulitu i warunki dostaw zwykle ustalane s przez najwikszych wiatowych
producentw. Jako podstawa przyjmowane s ceny eksportowe RPAoraz ceny producentw
amerykaskich. Zakres cen podawany m.in. przez Industrial Minerals ma znaczenie jedynie
962 WERMIKULIT
orientacyjne. Cena krajowego koncentratu surowego wermikulitu w USA podawana przez
IM do maja 2009 r. ksztatowaa si na staym poziomie 170250 USD/t zalenie od granula-
cji (tab. 4). Cena koncentratu wermikulitu surowego importowanego z RPA do Europy do li-
stopada 2008 r. bya niezmienna w przedziale 160260 USD/t. W grudniu natomiast nastpi
znaczcy wzrost jego ceny do 280450 USD/t (tab. 4). Systematyczny wzrost cen obserwo-
wano rwnie do 2008 r. dla wermikulitu eksfoliowananego na rynku amerykaskim.
W 2009 r. jego cena minimalnie obniya si (tab. 4).
WERMIKULIT 963
Tab. 4. Ceny wermikulitu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wermikulit surowy
1
170250 170250 170250 170250 .
Koncentrat wermikulitu
2
160260 160260 160260 280450 280450
Wermikulit eksfoliowany
3
410 406
w
429
w
489
w
487
1
luzem, fob zakad USD/st, cena na koniec roku IM
2
poudniowoafrykaski, luzem, fob Rotterdam, USD/t, cena jw.
3
luzem, fob producent USA, rednia cena sprzeday, USD/t, cena rednioroczna MY
WGIEL BRUNATNY
Wgiel brunatny jest sabiej uwglon odmian wgla ni kamienny, o zdecydowanie
mniejszej wartoci opaowej, zwykle 15004165 kcal/kg (6.317.5 MJ/kg) lub nawet do
5700 kcal/kg (23.9 MJ/kg) i niekiedy do duej zawartoci siarki (ponad 3%) oraz popielno-
ci (do 40%). W wielu krajach nazwa wgiel brunatny odnosi si tylko do jego twardej od-
miany, tj. wgla subbitumicznego (subbituminous coal) o kalorycznoci 41655700 kcal/kg
(17.523.9 MJ/kg), podczas gdy dla odmiany mikkiej zachowuje si nazw tradycyjn lig-
nit (kaloryczno poniej 17.5 MJ/kg). Wystpuje w maych lub ogromnych zoach, gw-
nie wieku trzeciorzdowego i kredowego. Jest jednym z podstawowych i najtaszych rde
energii pierwotnej w wielu krajach, cho o mniejszym znaczeniu ni ropa naftowa, gaz
ziemny i wgiel kamienny. Jego udzia w produkcji energii pierwotnej w skali wiata wyno-
si okoo 4%. W wikszoci jest przetwarzany na miejscu na energi elektryczn w sprzo-
nych z kopalniami elektrowniach i praktycznie nie podlega wymianie midzynarodowej.
wiatowa poda wgla brunatnego, po wyranym spadku w latach 1990-tych do
ok. 910 mln t w 1999 r., od pocztku XXI wieku cigle wzrastaa do 1065 mln t w 2008 r.
Do 2003 r. wzrost zwizany by z rozwojem wydobycia w ograniczajcej je do tej pory Eu-
ropie i Azji. Produkcj zwikszyli zarwno Niemcy, jak i praktycznie wszyscy pozostali eu-
ropejscy producenci, z wyjtkiem Rosji. Z kolei w Azji duy spadek wydobycia w Turcji
zrekompensowany zosta z nadwyk przez Chiny, Indie i Indonezj. W Ameryce Pn. i Oce-
anii obserwowana bya stagnacja produkcji. Wzrost produkcji wiatowej od 2004 r. zwizany
by gwnie z rozwojem w Azji, gdzie dalej szybko zwikszay wydobycie Chiny i Indone-
zja, wolniej Indie, a Turcja je odbudowaa z nadwyk. Niewielki wzrost obserwowany by
rwnie w Australii. Natomiast w Ameryce Pn. i Europie odnotowano ograniczenia poday.
W 2009 r., pierwszy raz od 10 lat dochodzi do powstrzymania tej tendencji i spadku wiato-
wej produkcji, czego przyczyn byo spowolnienie wzrostu wydobycia w Azji oraz spadki na
pozostaych kontynentach. Utrzymujce si wysokie ceny innych surowcw energetycznych
dobrze rokuj na przyszo, chocia wizao si to bdzie ze znacznymi nakadami finanso-
wymi w tej brany, co dotyczy moe rwnie Polski (udostpnienie nowych z i ewentu-
alna budowa nowych elektrowni).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Zoa wgla brunatnego, gwnie ksylitowo-ziemistego o znaczeniu przemysowym wy-
stpuj gwnie w zachodniej i centralnej czci kraju i zwizane s z utworami trzeciorz-

dowymi Niu Polskiego. S to wgle o niskiej wartoci opaowej (711 MJ/kg), mikkie,
o zrnicowanym skadzie substancji organicznych i mineralnych, cechujce si ma za-
wartoci alkalii, a w wikszoci z take siarki (0.21.2% S w zoach eksploatowanych
i 0.43.9% S w nie zagospodarowanych). Dua, ponad 50% zawarto wody oraz popiel-
no (412% w zoach eksploatowanych i 1128% w niezagospodarowanych) zawaj
kierunki ich wykorzystania zwaszcza w zakresie przerbki chemicznej.
Rozpoznanych byo 78 z wgla brunatnego o cznych zasobach bilansowych
14859 mln t (stan na 31.12.2009 r.), z ktrych eksploatowano 11 (tab. 1), w tym zoe
Bechatw pole Szczercw gdzie rozpoczto wydobycie. Zasoby przemysowe stanowi-
y 9.2% zasobw bilansowych kraju i wynosiy 1374 mln t, w tym w zou Bechatw
pole Szczercw: 620 mln t (BZKiWP, 2010).
Produkcja
Aktualnie Polska jest smym wiatowym producentem wgla brunatnego, po Niemczech,
Chinach, Rosji, Turcji, Australii, USA i Grecji. Krajowe wydobycie w latach 20052009
zmalao o 7.3% do 57.1 mln t (tab. 1). Pomimo spadku wydobycia udzia wgla brunatnego
w strukturze pozyskania energii pierwotnej w Polsce zwikszy si do ok. 18% (16.2%
w 2005 r.).
W produkcji dominuje KWB Bechatw (56.1%), o cznej zdolnoci wydobywczej na
dwch polach ok. 42 mln t/r, zaspakajajca potrzeby elektrowni Bechatw o mocy 4.4 GW
(tab. 1, 2). KWB Turw, o zdolnoci wydobywczej rzdu 13 mln t/r, dostarcza 19.3% wy-
dobycia do sprzonej z ni elektrowni Turw o mocy 2.1 GW. Pozostay wgiel zabezpie-
cza potrzeby Grupy Kapitaowej Zespou Elektrowni Ptnw-Adamw-Konin S.A.,
966 WGIEL BRUNATNY
Tab. 1. Struktura wydobycia wgla brunatnego w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wydobycie czne 61636 60846 57704 59501 57061
PGEKWBBechatw S.A. 35225 32988 30923 32906 32039
pole Bechatw 35225 32988 30923 32906 31772
pole Szczercw 267
PGEKWBTurw S.A. 11913 12158 11522 12104 11013
Turw 11913 12158 11522 12104 11013
KWBKonin S.A. 9961 10721 10223 9926 9430
Drzewce 1784 2225 1592 1882
Lubstw 3225 2814 1282 1352 683
Lubstwpnoc 352 395
PtnwIII 4664 4636 2847 2655 1879
PtnwIV 2072 1487 3517 3932 4986
KWBAdamw S.A. 4484 4907 4970 4431 4414
Adamw 2177 2878 3368 3125 2939
Komin 239 1158
Komin pole poudnie 1588 1335 857 543
Wadysaww 719 694 745 524 317
KWBSieniawa sp. z o.o. 53 72 67 133 165
Sieniawa 1 53 72 67 133 165
rdo: BZKiWP
ktra kontroluje cztery elektrownie: Ptnw (o mocy 1.2 GW), Ptnw II (0.5 GW), Ko-
nin (0.3 GW) i Adamw (0.6 GW). Wgiel dla elektrowni Ptnw, Ptnw II i Konin do-
starcza KWB Konin o zdolnoci ok. 13 mln t/r. Wydobycie KWB Adamw, o zdolnoci
ok. 5 mln t/r, jest gwnie kierowane do elektrowni Adamw. Niewielkie, ale wzrastajce
iloci wgla na potrzeby lokalne, wydobywa KWB Sieniawa sp. z o.o.
Po zmianach, ktre zaszy w brany paliwowo-energetycznej w latach 20022008 (por.
BILANS 20022008), na rynku wgla brunatnego w 2009 r. dziaa jeden dominujcy pod-
miot Polska Grupa Energetyczna S.A. (PGE S.A.), w ktrej strukturach znalazy si
kopalnie Bechatw i Turw. Pozostae kopalnie, a wic Konin, Adamw i Sieniawa
dziaay samodzielnie.
W 2009 r. rozpoczto wydobycie ze zoa Szczercw (KWB Bechatw S.A.) o zaso-
bach bilansowych 729 mln t i przemysowych 620 mln t. Kopalnia ma mie zdolno wydo-
bywcz rzdu 36.5 mln t wgla rocznie. Osignicie penej zdolnoci wydobywczej zapla-
nowano w roku 2013. Zastpi ona kopalni na zou Bechatw (planowane zakoczenie
wydobycia w 2019 r.), a take zabezpieczy potrzeby budowanego nowego bloku (projekt
Bechatw II) o mocy 858 MW w nalecej do PGE S.A. elektrowni Bechatw.
Obroty
Wydobywany w Polsce wgiel brunatny mikki nie jest w zasadzie przedmiotem han-
dlu midzynarodowego. Dawniej w wikszych ilociach eksportowany by ze zoa Turw
tamocigami do Niemiec, ale sprzeda stopniowo zanikaa. W 2008 r. niewielkie iloci
sprzedano do Czech, Niemiec i na Wgry. W 2009 r. sprzeda do Czech osigna wielko
63 tys. t., zwikszono dostawy na Wgry, a mniejsze iloci ulokowano w Austrii i Niem-
czech (tab. 3). W latach 20062009 GUS odnotowa import wgla brunatnego w pozycji
WGIEL BRUNATNY 967
Tab. 2. Gospodarka wglem brunatnym w Polsce CN 2702 10,
PKWiU 052010
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 61636 60844 57538 59668 57108
Eksport 8 0 1 68
Zmiana zapasw 39 49 17 36 -14
Zuycie 61589 60795 57521 59631 57054
rdo: GUS, OW
Tab. 3. Kierunki eksportu wgla brunatnego z Polski CN 2702
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport czny 8.2 0.3 1.0 68.3
Austria 0.8
Czechy 0.1 62.6
Niemcy 8.2 0.3 0.5 0.5
Wgry 0.4 4.2
Inne 0.0 0.2
rdo: GUS
CN 2702 10 (odpowiednio 5.4, 7.6, 19.9 i 30.1 tys. t), jednak wysokie ceny (tab. 5) jakie
pacono wskazuj, e kupowano wysoko przetworzony produkt, ktry zaliczono do importu
brykietw. cznie w 2006 r. sprowadzono 9.2 tys. t, w 2007 r. 11.4 tys. t, w 2008 r.
27.9 tys. t, a w 2009 r. 37.3 tys. t brykietw, z Czech i Niemiec.
Warto salda obrotw wglem brunatnym i brykietami do 2005 r. bya dodatnia. Prak-
tycznie cakowity zanik eksportu, a wzrost zakupw brykietw spowodowa, e deficyt
przekroczy 9 mln PLN w 2008 r., a w 2009 r. wzrost wielkoci eksportu pozwoli na jego
redukcj do 8.4 mln PLN (tab. 4).
Zuycie
Zuycie wgla brunatnego w Polsce ma charakter monokultury, bowiem niezalenie od
jakoci urobku wykorzystywany jest on niemal w caoci w energetyce, przy czym blisko
99% przypada na energetyk zawodow. Wielko zuycia determinowana jest maksymalny-
mi mocami bazujcych na nim elektrowni Bechatowa, Turowa, Ptnowa, Ptnowa II,
Adamowa i Konina oraz ich wykorzystaniem. Udzia wgla brunatnego w zuyciu ener-
gii pierwotnej wynosi 13%, natomiast udzia w produkcji energii elektrycznej ok. 33%. Ener-
gia elektryczna uzyskiwana z tego wgla jest jedn z najtaszych w kraju.
Uytkowanie wgla brunatnego w innych celach ma marginalne znaczenie. Jego zuy-
cie bezporednie jako paliwa przez drobny przemys i odbiorcw indywidualnych powoli
wzrasta (tab. 6). Niewielkie iloci stosowane byy jako nawz dla rolnictwa. W 2001 r.
przestaa dziaa jedyna w kraju przemysowa brykietownia Marantw (przy KWB Ko-
968 WGIEL BRUNATNY
Tab. 4. Warto obrotw wglem brunatnym i brykietami w Polsce CN 2702
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 512 19 111 7091
Import 472 3061 3614 9264 15522
Saldo +40 -3042 -3614 -9153 -8431
rdo: GUS
Tab. 5. Wartoci jednostkowe obrotw wglem brunatnym w Polsce
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wgiel brunatny
CN2702 10
PLN/t 62.4 61.1 109.6 103.6
USD/t 19.1 20.7 36.3 34.9
Brykiety
CN2702 20
PLN/t 242.4 303.7 372.5 284.8 356.1
USD/t 74.8 97.0 133.8 103.7 121.4
rdo: GUS
nin) o mocy produkcyjnej 160 tys. t/r brykietw, ktra jeszcze w 2000 r. wyprodukowaa
21.4 tys. t brykietw. Natomiast jest prawdopodobne, e od 2002 r. dziaa w kraju niewielka
instalacja do brykietownia lub produkcji produktw kwalifikowanych jako brykiety, ale
brak jest danych na ten temat.
Wykorzystanie wgla brunatnego niemal wycznie w energetyce jest najmniej efek-
tywnym uytkowaniem tego surowca. W latach 1950-tych prowadzono w Polsce prace ba-
dawcze nad niekonwencjonalnym, gwnie chemicznym przetwarzaniem, ktre jednak zo-
stay zaniechane i do tej pory nie wznowiono ich. Efektem jest brak rodzimych produktw
pochodnych wgla brunatnego, takich jak wosk montanowy, kwasy huminowe, sorbenty
wglowe, ksylity oraz konieczno sprowadzania ich z zagranicy.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Wedug danych IEA wiatowe zasoby udokumentowane wgla brunatnego, ktrych
wydobycie jest opacalne ekonomicznie, szacowane s na okoo 270 mld t, gwnie w Azji,
Europie i Ameryce Pn. Ich nagromadzenia powstaway praktycznie poczwszy od mezozoi-
ku, wyjtek stanowi wgle permskie, np. Zagbie Podmoskiewskie w Rosji. Najwiksze
zagbia o znaczeniu gospodarczym znajduj si w Europie: w Niemczech (Reskie, uy-
ckie, rodkowoniemieckie), Rosji (np. Uralskie), Polsce, Rumunii (Motru-Jiu-Rovinari),
Czechach (Pnocno-Czeskie), i zawieraj przede wszystkim bardziej powszechny, wgiel
brunatny mikki. Poza Europ zoa o podobnej wielkoci zasobw wystpuj w USA(sta-
ny: Dakota, Montana, Texas, Alabama i Louisiana), Australii (zagbie Gippsland) oraz
w strefie okoopacyficznej w Azji. Mniej powszechny wgiel brunatny twardy jest pozyski-
wany ze z w Rosji (np. zagbie Kasko-Achiskie, Podmoskiewskie, Irkuckie), Chi-
nach (zoa prowincji Neimenggu, Yunnan, Guangdong, Guangxi-Zhuang), Mongolii,
Czechach, Australii, Indonezji, USAi Polsce (klasyfikowany jako wgiel kamienny).
Produkcja
wiatowa produkcja wgla brunatnego dynamicznie wzrastaa do 1989 r., kiedy osign-
a swe maksimum ok. 1240 mln t. W latach 19901999 obserwowany by regres do okoo
911 mln t (rys. 1), za spraw malejcego wydobycia w Europie, gwnie w Niemczech (sil-
ny trend spadkowy), Rosji, Czechach, Rumunii i w mniejszym stopniu w Polsce. Ta sytua-
cja zmienia si w latach 20002003, kiedy to producenci europejscy odbudowali poda
z nadwyk, a wydobycie w Europie wzroso do 604 mln t. Z kolei, w latach 20042008
WGIEL BRUNATNY 969
Tab. 6. Struktura zuycia wgla brunatnego w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Zuycie czne 61589 60795 57521 59631 57054
przemiany energetyczne 61075 60231 56895 58646 56059
zuycie bezporednie 513 564 626 725 651
straty i rnice bilansowe 1 260 344
rdo: GUS, OW
wydobycie oscylowao wok 585 mln t/r z nieznaczn tendencj spadkowa, a w 2009 r.
nastpi 7% spadek do 550 mln t, tj. wielkoci z 1999 r. (tab. 7). Wydobycie ograniczyli
wszyscy producenci, a najwiksze spadki odnotowano w Rosji, Niemczech i Rumunii.
W okresie 19972000 ograniczay wydobycie take Chiny (restrukturyzacja przemysu wy-
dobywczego), co od razu (in minus) odbio si na wielkoci produkcji Azji. Od 2001 r. Chi-
ny zwikszyy produkcj ponad dwukrotnie (drugi wiatowy producent), podobne tempo
wzrostu notowane jest w Indonezji i Mongolii, mniejsze w Indiach i Turcji (trzeci wiatowy
producent), chocia oprcz Chin, w 2009 r. we wszystkich krajach zauwaalne byo spowol-
nienie, a nawet spadek produkcji (Turcja). Pomimo tego w ostatnim roku kraje azjatyckie
odnotoway dalszy wzrost, a w w porwnaniu do roku 2000 wydobycie wzroso o ponad
125 mln t. W Oceanii i Ameryce Pnocnej do 2006 r. obserwowana bya stagnacja. W latach
20072009 spadek o blisko 11 mln t/r odnotowano w USA, natomiast w Australii po wzrocie
w 2008 r. w ostatnim roku spadek o 8 mln t. W konsekwencji wielko wiatowej produkcji
w 2009 r. zmalaa o 4%, pierwszy raz w XXI w. O poday i popycie wgla brunatnego decy-
duj nadal kraje europejskie, chocia ich udzia zmala do 54% wydobycia wiatowego. Naj-
wikszymi producentami pozostaj Niemcy, Grecja i kraje centralno-wschodniej Europy oraz
Chiny, Turcja, USA, Australia, Indonezja, Kanada i Indie. Charakterystyczne jest rwnie
to, e rozwj wydobycia obserwowany by m.in. w krajach dysponujcych ogromnymi zo-
ami wgla kamiennego i innych surowcw energetycznych, czego powodem jest przede
wszystkim niski koszt pozyskiwania energii, konkurencyjny do innych rde.
Najwikszym producentem w Europie i rwnoczenie na wiecie s Niemcy, gdzie
ok. 55% krajowego wydobycia pochodzi z Zagbia Reskiego. Trzy prosperujce tam ko-
palnie (najwiksza o zdolnoci produkcyjnej 35 mln t/r) s wasnoci firmy RWE AG.
970 WGIEL BRUNATNY
Europa
b. ZSRR
Azja
Ameryka Pn i r.
Oceania
0
200000
400000
600000
800000
1000000
1200000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji wgla brunatnego
Kolejne 33% wydobywane jest w Zagbiu uyckim, a trzy kopalnie nale do Vattenfall
Europe Mining AG. W Niemczech kontynuowany jest program modernizacji i restruktu-
ryzacji grnictwa i energetyki wgla brunatnego. Mimo zdecydowanych ogranicze wydo-
WGIEL BRUNATNY 971
Tab. 7. wiatowa produkcja wgla brunatnego
mln t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Bugaria 24.7 25.7 28.3 29.0 27.2
Czechy 49.1 49.4 49.7 47.5 45.4
Estonia 14.6 14.1 16.5 16.2 15.0
Grecja 69.4 64.8 66.3 65.7 64.7
Hiszpania 10.9 10.1 9.3 2.9 2.5
Macedonia 6.9 6.6 6.5 7.6 5.0
Niemcy 177.9 176.3 180.4 175.3 169.9
Polska 61.6 60.8 57.5 59.6 57.1
Rosja 73.7 74.2 71.1 82.5 68.2
Rumunia 31.1 34.9 35.8 35.9 30.6
Serbia 35.1 36.8 37.1 38.7 38.3
Sowacja 2.5 2.2 2.1 2.4 2.6
Sowenia 4.5 4.5 4.5 4.5 4.4
Ukraina 0.4 0.3 0.2 0.3 0.2
Wgry 9.6 10.0 9.8 9.4 9.0
EUROPA 581.1 580.8 585.7
w
589.2 550.1
Kanada 36.8 36.1 35.6 34.9 35.0
USA 76.2 76.4 71.2 68.7 65.8
AMERYKA PN. i R. 113.0 112.5 106.8 103.6 100.8
Birma 0.4 0.4 0.4 0.4 0.5
Chiny
s
88.7 91.3 97.4 107.6 117.2
Indie 30.1 31.3 34.0 32.4 34.7
Indonezja 27.1 30.7 36.7 38.5 36.2
Izrael 0.5 0.5 0.4 0.4 0.4
Kazachstan 3.8 4.2 4.3 4.9 5.3
Kirgizja 0.3 0.3 0.3 0.4 0.5
KRL-D
s
7.7 7.9 6.5 7.2 9.0
Mongolia 7.4 7.9 9.1 9.9 10.8
Tajlandia 20.9 19.0 18.2 18.0 17.7
Turcja 56.2 61.9 72.9 76.8 70.5
Uzbekistan 3.0 3.1 3.3 3.1 3.2
AZJA 246.1 258.5 283.5
w
299.6
w
308.0
Australia 67.2 67.7 65.6 72.4 64.0
Nowa Zelandia 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
OCEANIA 67.5 68.0 65.9 72.7 64.3
W I A T 1007.7 1019.8 1041.9
w
1065.1
w
1023.2
rdo: IEA, EIA, MY
bycia do 1999 r., nadal pozostaj liderem, dostarczajc obecnie 16.6% wiatowej poday
(tab. 7). Wane miejsca wrd producentw zajmuj rwnie: Grecja (szsty producent),
Polska (smy), Czechy, Rumunia, Serbia i Bugaria. Due iloci, mniej powszechnego twar-
dego wgla brunatnego, s pozyskiwane z ogromnych z Rosji (czwarty producent).
Przeksztacenia gospodarcze i restrukturyzacja przemysu wpyny na znaczne ograniczenia
wydobycia. Zakoczono wydobycie w Zagbiu Podmoskiewskim i obecnie wikszo
pochodzi z Zagbia Kasko-Achiskiego. W USA (pity producent) wydobycie zlokali-
zowane jest w rejonie Zatoki Meksykaskiej (stany: Texas, Louisiana i Mississippi) oraz
pnocnej Dakocie, przy czym ponad 60% pochodzi z rejonu zatoki. Wydobycie kontrolo-
wane jest przez kilka firm, a najwiksze z nich to: North American Coal, TXU, Westmo-
reland Coal, Coteau Properties Com., Alcoa, Falkirk Mining Com. W Australii (sid-
my producent) cao wydobycia pochodzi z zagbia Latrobe Valley (stan Victoria). Jest
praktycznie kontrolowane przez trzy firmy energetyczne: Loy Yang Power, Hazelwood
Power i Yallourn Energy.
Obroty
Wgiel brunatny, ze wzgldu na swoje wasnoci jak i uytkowanie, praktycznie nie jest
przedmiotem handlu midzynarodowego, bowiem elektrownie stanowi najczciej jeden
organizm gospodarczy z kopalni. Midzynarodowe obroty ograniczone s praktycznie do
przygranicznej wymiany midzy Polsk, Niemcami, Czechami, Sowacj, Wgrami, Aus-
tri, Soweni oraz Boni i Hercegowin w Europie oraz midzy USA, Kanad i Meksy-
kiem. W ostatnich latach drog morsk sprzeda uruchomia Indonezja, kierujc go na ry-
nek azjatycki, gwnie do Tajwanu. Cakowita wielko obrotw jest znikoma w stosunku
do produkcji i mieci si w granicach 1620 mln t/r.
Zuycie
Wgiel brunatny jest uytkowany na miejscu i w zdecydowanej wikszoci przetwarza-
ny na energi elektryczn, w mniejszym stopniu na brykiety. W wielu krajach, w rejonach
ubogich w paliwa, dla potrzeb lokalnych wykorzystywane s szeroko, nawet mae zoa po-
ledniej jakoci. Jego przykadowy udzia w produkcji energii elektrycznej w 2007 r. wyno-
si: w USAok. 2%, w Niemczech ok. 26%, w Polsce ok. 34%, natomiast w Grecji ok. 55%.
W niektrych krajach, np. Niemcy, Czechy, rozwino si przetwrstwo chemiczne i kokso-
chemiczne wgla brunatnego na wosk montanowy, kwasy huminowe, ksylity i in.
Ceny
Ceny wgla brunatnego nie s notowane na rynku midzynarodowym. Na rynku krajo-
wym w 2009 r. rednia cena zbytu wgla (loco kopalnia) wzrosa o 9.9% z 51.97 PLN/t do
57.11 PLN/t.
972 WGIEL BRUNATNY
WGIEL KAMIENNY I ANTRACYT
Wgiel kamienny wystpuje w zoach rnych typw, tworzcych z reguy rozlege
zagbia wglowe, gwnie wieku pno paleozoicznego (grny karbon, perm) i mezozoicz-
nego, rzadziej kenozoicznego. Od lat jest jednym z najwaniejszych paliw stosowanych
w gospodarce wiatowej. Po ropie naftowej, jest drugim pod wzgldem wielkoci zuycia
nonikiem energii, cho zapotrzebowanie niektrych wanych uytkownikw (hutnictwo ela-
za, transport, gospodarstwa domowe), zwaszcza w krajach wysoko rozwinitych wyranie
malao. Zastrzeenia dotyczce energetyki jdrowej oraz monopolistyczna pozycja gwnych
dostawcw ropy naftowej decyduj o zmniejszeniu dynamiki spadku jego udziau w poday
energii pierwotnej i komplikuj prognozy, ktre w tym wzgldzie nie s jednoznaczne.
Rnorodno klasyfikacji wgli, jak te niejednolite przyjmowanie umownej granicy mi-
dzy kamiennym a brunatnym powoduj, e statystyka wiatowej produkcji wgla kamiennego,
zestawiona cznie, a nie w rozbiciu jakociowym, jest mao precyzyjna i ma charakter orienta-
cyjny. W takim ujciu wielko poday i popytu wgla na wiecie systematycznie wzrastaa do
ponad 3.8 mld w 1997 r. Po okresie spadkowymw latach 19982000, wykazuje ponownie silny
trend wzrostowy i osigna 6 mld t w 2009 r. Gdyby dla produkcji wgla kamiennego przyj
analogiczne parametry jakociowe jak dla jego obrotw rynkowych, mona oszacowa, e jest
ona mniejsza o 1/41/5 od wykazywanej i w tym ujciu w 2009 r. oscylowaa w granicach
4.54.8 mld t. Gwn przyczyn takiej sytuacji jest zwikszanie poday i popytu na rynku azja-
tyckim, przede wszystkim w gwatownie rozwijajcych si ostatnio Chinach, ale take w In-
diach, Indonezji i innych. Trudno jest prognozowa z roku na rok sytuacj na wiatowym rynku
wgla kamiennego, jednak wydaje si, e utrzymanie si wysokich cen ropy naftowej i gazu
ziemnego w najbliszych latach spowoduje dalszy rozwj rynku wglowego nie tylko krajw
rozwijajcych si, ale rwnie wysoko rozwinitych, w tymeuropejskich.
Przedmiotem obrotu midzynarodowego s zazwyczaj wgle kamienne o wartoci opa-
owej powyej 5700 kcal/kg (23.9 MJ/kg). Standardowy wgiel energetyczny ma warto
opaow 60006200 kcal/kg (25.126.0 MJ/kg), zawarto popiou do 12%, siarki cakowi-
tej do 1%, wilgotno do 8%, natomiast wgiel koksowy ma warto opaow 7000 kcal/kg
(29.3 MJ/kg), zawarto popiou 6.9%, siarki w stanie suchym 0.7%, czci lotnych do
24%, wilgoci cakowitej 8.0%, a antracyt warto opaow 8390 kcal/kg (35.1 MJ/kg),
przy zawartoci popiou 5.6%, czci lotnych 7.9%, siarki cakowitej 0.9%.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Zoa wgla kamiennego rozpoznano w trzech zagbiach wypenionych utworami karbo-
nu grnego: Grnolskim (GZW), Dolnolskim (DZW) i Lubelskim (LZW). W 2000 r.

zakoczono wydobycie w DZW, a wszystkie pozostae zasoby w 7 zoach zostay prze-
kwalifikowane do zasobw pozabilansowych. Wedug stanu na 31.12.2009 r. (BZKiWP,
2010) udokumentowanych byo 141 z, przy czym w 43 zaniechano wydobycia. Zasoby
bilansowe wynosiy 43853 mln t, w tym w 47 zoach zagospodarowanych 16571 mln t
(37.8%). Zasoby przemysowe okrelono na 4356 mln t.
Gwna cz zasobw wgla kamiennego znajduje si w GZW w 123 udokumento-
wanych zoach (w tym 34 zaniechane). Zasoby bilansowe wynosiy 34576 mln t. Eksploa-
towano 46 z o zasobach bilansowych 15755 mln t i przemysowych 3857 mln t. Wgle
nale gwnie do typw 3137. W wikszoci s to wgle energetyczne (ok. 61% zasobw
eksploatowanych). W duych zoach, zwaszcza we wschodniej czci zagbia, maj one
gorsz jako (niska warto opaowa, wysoka zawarto siarki 2% i popiou 20%), odpo-
wiadajc w praktyce wglowi brunatnemu. S w niewielkim stopniu zagospodarowane lub
odstpiono od ich eksploatacji z powodu trudnoci ze zbytem. Natomiast wgle z zachod-
niej i poudniowo-zachodniej czci zagbia maj szereg zalet: wysok warto opaow
r. 26.4 MJ/kg, ma wilgotno r. 3.8%, czsto stosunkowo nisk zawarto popiou
poniej 13% i siarki r. 0.8%, a take wysok wytrzymao mechaniczn. W okolicy
Gliwic, Rybnika i Jastrzbia Zdroju wystpuj wgle koksowe.
W LZW udokumentowano 11 z, a ich zasoby bilansowe wynosiy 9277 mln t. Eks-
ploatowane jest jedno zoe o zasobach bilansowych 816 mln t (w tym 318 mln t przemy-
sowych). Zoa zagbia charakteryzuj si trudnymi warunkami geologiczno-grniczymi.
Wystpujce wgle typw 3137, wykazuj due zrnicowanie wartoci opaowej w prze-
dziale 16.732.8 MJ/kg (w zoach bilansowych r. 25.9 MJ/kg) oraz zmienn zawarto
popiou 339% (r. 14.6%) i siarki 0.37.5% (r. 1.36%).
W DZW w 2000 r. zakoczono wydobycie wgla kamiennego. Pozostae w zoach za-
soby wgla, w tym deficytowych w kraju wgli koksowych typu 37 oraz wgli antracyto-
wych i antracytu (typy 4143), przekwalifikowano do zasobw pozabilansowych lub wy-
krelono z krajowego Bilansu Zasobw Kopalin.
Produkcja
W latach 20052009 produkcja wgla kamiennego zmalaa o 19.8 mln t, do 78.1 mln t
w 2009 r. (tab. 1), co byo efektem redukcji zapotrzebowania ze strony krajowych i zagranicz-
974 WGIEL KAMIENNY I ANTRACYT
Tab. 1. Gospodarka wglem kamiennym w Polsce CN 2701,
PKWiU 051010
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 97904 95223 88313 84345 78064
wgiel energetyczny 83834 80650 74677 72321 69524
wgiel koksowy 14070 14573 13636 12024 8540
Import 3372 5271 5924 10331
w
10793
Eksport 19369 16735 11900 8461
w
8396
Zuycie
p
81907 83759 82337 86215
w
80461
zmiana zapasw 1469 -2370 -3000 3547 4731
Zuycie 80438 86129 85337 82667
w
75730
rdo: GUS
nych odbiorcw, jak rwnie zakoczenia wydobycia w cakowicie lub czciowo likwidowa-
nych kopalniach. Pomimo tak duego spadku wydobycia, Polska nadal pozostaje w gronie
najwikszych wiatowych jego producentw, ale w 2007 r. stracia sm pozycj na rzecz
Kazachstanu (tab. 8). Udzia wgla kamiennego w strukturze pozyskania energii pierwotnej
w kraju maleje i w roku 2009 wynosi 66%.
W wydobyciu zdecydowanie dominuje wgiel energetyczny typw 3133, a jego udzia
stanowi ponad 89% krajowej produkcji (tab. 1). Pozostaa cz przypadaa na wgle kokso-
we typw 3435. W ostatnich latach nastpia stabilizacja jakoci produkowanych wgli, a ich
rednie parametry jakociowe wynosiy: warto opaowa 23.9 MJ/kg, zawarto popiou
15.9% i zawarto siarki 0.77%. Generalnie wgle energetyczne gorszej jakoci uytko-
wane byy w kraju, natomiast wgle o wartoci opaowej min. 26.8 MJ/kg byy eksportowane.
W poowie 2009 r. nastpi debiut giedowy LW Bogdanka S.A., a pod koniec roku
Skarb Pastwa sprzeda kolejn parti akcji. cznie Skarb Pastwa zmniejszy swj udzia
w kapitale spki do ok. 60.5%. W sierpniu zakoczono wydobycie w dawnej kopalni Wi-
rek, obecnie Ruch Wirek KWK Halemba-Wirek, wchodzcej w skad Kompanii W-
glowej S.A. Z kocem roku Katowicki Holding Wglowy S.A. zakoczy prace zwizane
z poczeniem KWK Murcki z KWK Staszic, a ich poczenie ma nastpi w styczniu
2010 r. Na koniec 2009 r., wydobycie prowadzone byo w 32 kopalniach i zakadach grni-
czych, przy czym: 16 naleao do Kompanii Wglowej S.A.; 6 do Jastrzbskiej Spki
Wglowej S.A.; 5 tworzyo Katowicki Holding Wglowy S.A.; 2 zakady tworzyy Po-
udniowy Koncern Wglowy S.A. (Tauron PE S.A.); LW Bogdanka S.A. w 60.5% nale-
aa do Skarbu Pastwa; Kazimierz-Juliusz sp. z o.o. w 100% nalea do KHW S.A.; do-
datkowo funkcjonowaa SILTECH sp. z o.o. pierwsza i jedyna kopalnia prywatna
w Polsce (tab. 2). Najwikszymi zdolnociami produkcyjnymi dysponowaa Kompania W-
WGIEL KAMIENNY I ANTRACYT 975
Tab. 2. Struktura wydobycia wgla kamiennego w Polsce
tys. t
Podmioty gospodarcze
Produkcja netto
2005 2006 2007 2008 2009
KWKHalemba 3162.6 2974.9
KWKPolska-Wirek 1715.8 1242.3
KWKHalemba-Wirek 3324.0 2646.3 2335.2
KWKPokj 1523.6 1848.5 1650.9 1727.6 1478.7
KWKBielszowice 2494.0 2470.6 2635.5 2144.2 2490.7
KWKBolesawmiay 1561.1 1802.1 1730.0 1853.6 1582.8
KWKKnurw 2732.3 2584.8 2417.4 2453.3 2280.4
KWKSonica 1098.5
KWKSonica-Makoszowy 4179.1 5096.8 5171.1 4574.0 4173.0
KWKSzczygowice 2744.7 2541.9 2104.5 1829.1 1935.5
KWKBrzeszcze-Silesia 3204.8 3044.3 2372.7 2268.9 2046.0
KWKPiast 5370.0 5065.7 5217.9 4441.0 4705.0
KWKZiemowit 4449.8 4325.2 4368.5 4838.6 4288.1
KWKChwaowice 2656.0 2472.5 2469.5 2500.4 2430.9
KWKJankowice 3908.5 3590.6 3515.3 2898.2 3056.4
glowa S.A. okoo 45 mln t/r, ktra jest jednoczenie najwiksz firm grnicz w Unii
Europejskiej. Wszystkie likwidowane przedsibiorstwa grnicze i spki wczono w struk-
tury Spki Restrukturyzacji Kopal S.A. lub Bytomskiej Spki Restrukturyzacji Ko-
pal Sp. z o.o. W kwietniu 2009 r. nastpio poczenie BSRK Sp. z o.o. z SRK S.A.
Obroty
W okresie 20052009 eksport wgla kamiennego zmala o 43%, przy czym najwiksze
spadki notowane byy w latach 20062008 (tab. 3). Wielko eksportu pozostaje w cisej
korelacji z zakupami krajw europejskich (w 2009 r. 94.3% wolumenu sprzeday ulokowa-
no na rynku europejskim). Najwikszymi odbiorcami byy kraje UE, tj.: Niemcy, Czechy,
Austria, Wielka Brytania, Sowacja, Francja, Irlandia i inni. W dostawach dominuje wgiel
energetyczny jego udzia wynosi ok. 80%; reszt stanowi wgiel koksowy i inne produ-
kty wglowe. W wikszoci sprzedawane s gatunki wgli, ktre speniaj wymagania jako-
ciowe rynku midzynarodowego, a monopolist w tym zakresie jest Wglokoks S.A. Ak-
KWKMarcel 2496.0 2539.4 2483.0 2795.9 2613.8
KWKRydutowy-Anna 3521.0 3021.0 2615.6 2818.3 2562.5
KWKBobrek-Centrum 2789.0 2880.2 2312.7 2785.6 2339.7
ZGPiekary (+ZGBrzeziny) 2987.2 2872.0 2372.3 1979.9 1880.6
Kompania Wglowa S.A. 52594.0 50372.6 46760.8 44554.9 42199.4
KWKMurcki 2565.6 2108.5 2104.4 2195.9 1932.3
KWKMysowice 1789.8 1576.0
KWKWesoa 3608.4 3381.7
KWKMysowice-Wesoa 4080.1 3153.4 3334.0
KWKStaszic 3836.6 3653.3 3363.0 2842.0 2842.0
KWKWieczorek 1544.5 1856.5 1729.4 1727.4 1701.0
KWKWujek (+lsk) 3536.4 3694.4 3139.2 3468.7 3075.9
Katowicki Holding Wglowy S.A. 16881.3 16270.4 14716.0 13387.4 12885.2
KWKBorynia 2227.3 2200.7 1903.3 1834.7 1550.1
KWKBudryk 2879.3 2810.5
KWKJas-Mos 2072.8 2564.0 1942.8 1671.8 1305.2
KWKKrupiski 2243.9 2264.7 1987.5 1758.7 1790.6
KWKPniwek 3674.0 3703.9 3737.6 3064.6 2696.9
KWKZofiwka 2607.0 2591.9 2251.2 2430.4 1246.9
Jastrzbska Spka Wglowa S.A. 12825.0 13325.2 11822.4 13639.5 11400.2
Spki Wglowe S.A. RAZEM 82300.3 79968.2 73299.2 71581.8 66484.8
Poudniowy Koncern Wglowy S.A.
(ZGSobieski + ZGJanina)
5282.3 5010.2 4632.2 5573.7 4938.8
Lubelski Wgiel Bogdanka S.A. 5373.4 5056.4 5122.0 5576.6 5236.7
KWKBudryk S.A.
s
3208.3 3499.0 3437.4
KWKKazimierz-Juliusz Sp. z o.o. 822.3 733.7 719.6 666.8 608.0
SILTECHsp. z o.o.
s
122.5 137.3 196.5 248.6 180.9
Kopalnie Spki Samodzielne RAZEM 14808.7 14436.6 14107.6 12065.6 10964.4
C Z N I E 97109.0 94404.8 87406.8 83647.4 77449.2
rdo: W, MGiP, MG, LW Bogdanka S.A.
tualnie Polska jest 11 wiatowym eksporterem wgla kamiennego po Australii, Indonezji,
Rosji, Kolumbii, USA, RPA, Chinach, Kanadzie, Kazachstanie i Wietnamie.
W 2008 r. Polska staa si pierwszy raz w swojej powojennej historii netto importerem
wgla kamiennego. W 2009 r. import wzrs ponownie, ale ju tylko o 4.6% do 10.8 mln t,
i by wyszy o 2.4 mln t od eksportu (tab. 1). Stosunkowo wysoki wzrost wolumenu zaku-
pw dotyczy wgla energetycznego, natomiast dla wgla koksowego odnotowano spadek
do poziomu roku 2007 (tab. 4). Wikszo wgla kupowana jest na rynku rosyjskim (ok. 83%
Tab. 3. Kierunki eksportu wgla kamiennego z Polski CN 2701
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 19371 16741 11900 8462 8396
wgiel koksowy 3151 3601 2363 1683 1725
inne produkty 2 6 0 1 0
Austria 1707 1900 1838 1383 1212
Belgia 649 291 1 1 79
Bonia i Hercegowina 2 40
Brazylia 70
Czechy 1240 1890 2396 1875 1452
Dania 837 516 353 151 91
Egipt 355 298
Finlandia 667 513 273 88 224
Francja 1230 762 340 0 390
Hiszpania 140 179 64 26 73
Holandia 270 248 70 2 165
Irlandia 287 235 255 266 240
Islandia 9 19 0 0 0
Litwa 2 2 1 4 0
Macedonia 3 11 0 0 1
Maroko 436 247
Niemcy 7054 6466 4345 3655 2661
Norwegia 141 160 134 124 66
Portugalia 223 1 2
Serbia 30 20 17 22 1
Sowacja 872 1118 617 355 487
Sowenia 9 9 3
Szwecja 174 287 294 59 59
Turcja 278 72 478
Ukraina 27 36 0 32 20
USA 117 0
Wgry 459 370 260 212 76
Wielka Brytania 1614 1015 277 197 577
Wochy 541 249 111
Inne 1
w
4
w
4
w
8
w
2
rdo: GUS
wgla do celw energetycznych w 2009 r.), czeskim i USA(cznie ok. 93% wgla do kok-
sowania). Do celw energetycznych sprowadzany jest rwnie antracyt (w 2009 r.
330 tys. t), gwnie z Ukrainy.
Saldo obrotw wglem kamiennym do 2007 r. byo dodatnie. W zwizku ze zmianami,
jakie zachodziy na rynku krajowym od 1990 r., a wic spadkiem produkcji oraz zapotrze-
bowania krajowego, jak rwnie ograniczeniem koniunktury na polski wgiel na rynkach za-
granicznych, pierwszy raz w historii w 2008 r. wystpi deficyt obrotw wglem kamiennym.
W 2009 r. deficyt nieznacznie zmala i wynis 340 mln PLN (tab. 5). Przed wikszym defi-
cytem chroni nas korzystne relacje cenowe: wartoci jednostkowe eksportu wgla kamienne-
go s wysze od ich wartoci importowych. Dotyczy to obrotw wglem energetycznym, bo-
wiem wgle koksowe kupowane s ju po cenach wyszych ni w eksporcie (tab. 6).
Zuycie
czne zuycie wgla kamiennego w Polsce w latach 20052009 wahao si w grani-
cach 75.786.1 mln t/r (tab. 7), przy tendencji malejcej, ktra przyspieszya w ostatnim ro-
ku. Systematycznie maleje rwnie udzia wgla kamiennego w strukturze zuycia energii
pierwotnej w kraju z 46.0% do 44.0%.
Gwnym krajowym konsumentem wgla energetycznego jest sektor energetyki, gdzie
wgiel wykorzystywany jest do produkcji energii elektrycznej i ciepa. W latach 20042007
wielko zuycia sektora stabilizowaa si w przedziale 5153 mln t/r, natomiast w latach
20082009 nastpi spadek do 4749 mln t/r (tab. 7). Udzia tej gazi jest nadal wysoki
i stanowi ok. 62% zuycia krajowego. Stosunkowo due iloci wgla energetycznego przy-
padaj na tzw. zuycie bezporednie, czyli jego spalanie w przemyle, transporcie i na cele
Tab. 4. Kierunki importu wgla kamiennego do Polski CN 2701
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 3372 5271 5924 10340 10820
wgiel koksowy 610 1422 2268 3500 2259
inne produkty 0 0 0 9 27
Australia 35 0 63 64
Chiny 5 10 12 9 5
Czechy 586 1570 2061 1803 1751
Francja 12
Holandia 1 0 207 0
Kazachstan 87 160 140 387 298
Kolumbia 56 80 175 505 255
Niemcy 21 1 7 13 30
Norwegia 2 0 104
Rosja 2390 3330 3047 5039 7075
RPA 167 3
Ukraina 188 118 176 329 352
USA 0 0 302 1703 963
Inne 1 2 4 11 12
rdo: GUS
bytowo-komunalne. W przemyle od pewnego czasu w tych celach wykorzystuje si cz
importowanego antracytu, zastpujc drogi koks, np. w zakadach sodowych.
Wgiel koksowy jest kluczowym surowcem przemysu koksochemicznego, z ktrego pod-
czas termicznej przerbki uzyskuje si m.in. koks, gaz koksowniczy, pkoks, smo wglow
surow, benzol surowy oraz ich pochodne (por.: KOKS; GAZ ZIEMNY). Jest rwnie
w minimalnych ilociach zuywany w hutnictwie metali nieelaznych jako paliwo i reduktor.
Innym kierunkiem przemysowych zastosowa odpowiednio dobranych sortymentw
wgli, antracytu, koksu kalcynowanego itp. jest produkcja wyrobw wglowych, wrd kt-
rych wyrnia si: wyroby grafityzowane, metalografitowe, wglowo-ceramiczne i inne.
Tab. 5. Warto obrotw wglem kamiennym w Polsce CN 2701
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 4900144 4008364 3046732 3359428 2965037
Import 714441 1066246 1453569 3776351 3305137
Saldo +4185703 +2942118 +1593163 -416923 -340100
rdo: GUS
Tab. 6. Wartoci jednostkowe obrotw wglem kamiennym w Polsce
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wgiel kamienny
CN2701
PLN/t 253.0 239.4 256.0 397.0 353.2
USD/t 78.0 76.0 91.6 167.8 113.8
PLN/t 211.9 202.3 245.4 365.2 305.5
USD/t 65.5 64.6 88.3 150.5 98.3
Wgiel energetyczny
CN2701 11, 2701 12 90, 2701 19
PLN/t 226.8 210.1 232.0 366.7 339.9
s
USD/t 70.0 66.7 83.2 154.7 109.2
s
PLN/t 193.2
s
179.2 200.0 278.3 258.9
s
USD/t 59.6
s
57.2 71.5 110.4 83.5
s
Wgiel koksowy
CN2701 12 10
PLN/t 387.4 346.2 352.8 513.9 402.9
s
USD/t 119.5 109.9 125.4 218.5 131.2
s
PLN/t 296.5
s
264.6 318.4 527.4 481.3
s
USD/t 92.3
s
84.7 115.5 225.2 153.9
s
rdo: GUS, OW
Produkuje si z nich bloki wykadzinowe wielkich piecw elektrycznych, elektrolizerw
aluminium itp., pyty wykadzinowe, elektrody piecw ukowo-gazowych do produkcji kar-
bidu, szczotki i styki maszyn elektrycznych, rnego rodzaju ksztatki i inne. Wyroby te
wytwarzane s przez SGL Carbon Polska S.A., posiadajcy dwa zakady produkcyjne
w Biegonicach koo Nowego Scza oraz w Raciborzu (por.: GRAFIT).
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Najwiksze rozprzestrzenienie i zarazem znaczenie gospodarcze ma wgiel kamienny
wystpujcy w rozlegych basenach grnokarboskich i permskich. Najwiksze zoa wieku
karboskiego wystpuj w prowincji euroamerykaskiej, cigncej si od zachodniej czci
Ameryki Pn. (np. zagbia: Alberty i Kolumbii Brytyjskiej w Kanadzie, Appalachw
i Pensylwanii w USA) przez Europ (np. zagbia: Yorkshire w Wielkiej Brytanii; Ruhry
w Niemczech; GZW, DZW i LZW w Polsce; Donieckie na Ukrainie), Afryk Pn. (Jera-
da w Maroku, Kenadza w Algierii) do zachodniej Azji (zagbia Karagandy i Ekibastus-
kie w Kazachstanie). Zoa wieku permskiego wystpuj w Europie (np. zagbie Peczor-
skie w Rosji), rodkowej i wschodniej Azji (np. zagbia Kunieckie, Minusiskie i Tun-
guskie w Rosji; prowincji Shanxi, Shaanxi, Shandong, Henan w Chinach, Raniganj,
Jharia i Bokaro w Indiach), Australii (Nowej Poudniowej Walii, Wielkiej Synkliny,
Collie), Afryce Pd. (zagbia RPA w Transvaalu, Natalu i Kraju Przyldkowym; Wan-
kie w Zimbabwe) i Ameryce Pd. (Rio Grande do Sul i Santa Catarina w Brazylii; w Ar-
gentynie). Mniejsze znaczenie gospodarcze maj zagbia wieku mezozoicznego i kenozo-
icznego, chocia w ostatnich latach obserwuje si wzrost wydobycia tych wgli, np. w Ko-
lumbii (m.in. zagbia: Cesar, Guajira, Santander), Wenezueli (Gusare) czy w Indonezji.
wiatowe zasoby udokumentowane wgla kamiennego, ktrych wydobycie jest opacalne
ekonomicznie, szacowane przez World Energy Council (2007) wynosiy ok. 676 mld t,
w tym ok. 411 mld t wgla bitumicznego i ok. 265 mld t subbitumicznego. Najwiksza
cz zasobw zlokalizowana jest w Azji i Ameryce Pnocnej.
Produkcja
Wgiel kamienny wydobywany jest w ok. 60 pastwach na wszystkich kontynentach
(tab. 8). Zestawienie wielkoci jego wiatowej produkcji nie jest precyzyjne ze wzgldu na
Tab. 7. Struktura zuycia wgla kamiennego w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Zuycie 80438 86129 85337 82667
w
75730
Przemiany energetyczne 62140 65915 66487 62194
w
56444
elektrownie
1
50903 53117 52937 48793
w
47009
koksownie 11237 12798 13550 13401
w
9435
Zuycie bezporednie 16582 17778 18100 18322
w
17554
Straty i rnice bilansowe 1716 2436 750 2151
w
1732
1
elektrownie, elektrociepownie i ciepownie
rdo: GUS, OW
Tab. 8. wiatowa produkcja wgla kamiennego
1
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Belgia 109 28
Bugaria 9 27 215 41 199
Czechy 13254 13394 12894 12663 11001
Francja 617 452 380 277 200
Hiszpania 8548 8353 7873 7314 6953
Niemcy 28018 23762 24185 19068 14971
Norwegia 1471 2395 3995 3282 2641
Polska 97904 95223 88313 84345 78064
Rosja 209213 210419 217878 222432 228602
Serbia 100
Ukraina 60007 61439 58739 59465 54809
Wielka Brytania 20498 18517 17007 18054 18374
Wochy 95 21 158 120 72
EUROPA 442843
w
437610
w
435237
w
430861
w
418886
Botswana 967 889 810 858 1036
Egipt 25 24 25 24 24
Kongo/Kinshasa 120 124 128 132 116
Mozambik
s
3 41 24 38 25
Ngwane
s
240 311 281 300 300
Niger
s
182 176 171 180 170
Nigeria
s
8 8 8 8 8
RPA 244986 244774 247666 252251 247297
Zambia 244 260 276 170 168
Zimbabwe 3622 3447 3237 3039 3750
AFRYKA 250397 250054
w
252626
w
257000
w
252894
Argentyna 25 141 110 110 110
Brazylia 6255 5888 5971 6612 6018
Chile 544 674 243 667 622
Kolumbia 59064 65596 69902 73502 72903
Peru
s
43 107 112 142 128
Wenezuela 7195 7338 7647 6174 3680
AMERYKA PD. 73126 79744 83985 87207
w
83461
Kanada 29086 29900 32811 32840 27961
Meksyk 10755 11487 12514 11478 10548
USA 962440 991473 981690 1007222 918716
AMERYKA PN. i R. 1002281 1032860 1027015 1051540
w
957225
Birma 993 1019 1075 1124 1173
Chiny 2115729 2266491 2466428 2734421 2971413
Filipiny 2877 2353 3398 3609 3500
Indie 404461 428247 454356 488550 526145
rnice w klasyfikowaniu wgla kamiennego i brunatnego. Brak jest rwnie dokadnych
danych dla wszystkich waniejszych producentw o wielkoci produkcji kadego z podsta-
wowych typw, tj. energetycznego i koksowego. Wedug szacunkw IEA w 2009 r. ponad
86.5% wydobycia na wiecie przypadao na wgle energetyczne.
Wydobycie wgla kamiennego po osigniciu w 1997 r. rekordowej na tamte czasy
wielkoci 3.81 mld t, w kolejnych trzech latach zmalao do 3.64 mld t (rys. 1), przy czym
najwiksze ubytki nastpiy w Chinach, USA, Polsce, Kazachstanie, Wielkiej Brytanii,
Niemczech i Kanadzie. Od 2001 r. wskutek gwatownego i cigego wzrostu wydobycia
w Chinach, spokojniejszego wzrostu w Indiach, Indonezji, Australii, Rosji, a take w Ko-
lumbii, Wietnamie, RPA i Kazachstanie, duych wahaniach produkcji w USA lub mniej-
szych w Kanadzie i Meksyku, a z drugiej strony, spadku wydobycia gwnie u pozostaych
producentw europejskich (w tym w Polsce), doszo do szybkiej odbudowy i gwatownego
wzrostu produkcji. W 2009 r. osigna ona niemal 6 mld t, a wic zwikszya si od po-
cztku XXI wieku o 2.2 mld t, przy czym tylko w Chinach wzrost produkcji wynis
1.7 mld t/r. aden inny surowiec mineralny na wiecie nie wykazuje tak gwatownego
wzrostu ilociowego w XXI wieku. Chiny, USA i szeciu pozostaych najwikszych produ-
centw (z produkcj powyej 100 mln t/r) oraz Polska, dostarczaj od lat cznie ponad
90% wiatowej poday wgla kamiennego (tab. 8).
Chiny posiadajce ugruntowan pozycj lidera, w ostatnich latach w tempie dotd nie no-
towanym oddaliy si od pozostaych najwikszych wiatowych producentw. Wydobycie
osigno tam wielko blisko 3 mld t/r, a wzrosty w poszczeglnych latach s imponujce.
Wikszo produkcji w Chinach kontrolowana jest przez rzd chiski, a restrukturyzacj tej
brany zajmuje si m.in. Narodowa Komisja Rozwoju i Reform (National Development
and Reform Commission, NDRC). Wedug NDRC rzd planuje zgrupowanie wydobycia
w 13 wielkich okrgach wglowych: Shendong, Jinbei, Jindong, Mengdong, Yungui, He-
nan, Luxi, Jinzhong, Lianghuai, Huanglong, Jizhong, Ningdong i Shanbei; w ktrych
znajdzie si ponad 40 zagbii wglowych o zasobach bilansowych rzdu 700 mld t (70% za-
Indonezja 152204 195789 223845 235107 263336
Iran 1330 1529 1634 1600 1650
Kazachstan 82788 92010 93538 106200 96246
Kirgistan 50 46 37 55 130
Korea Pd. 2832 2824 2886 2773 2519
KRL-D
s
26864 27161 23861 25098 28550
Malezja 802 1062 1075 1476 1686
Pakistan 4871 3643 4124 3738 3257
Turcja 2170 2319 2462 2601 1879
Wietnam 32396 38910 42546 38826 42143
AZJA 2830367 3063403 3321265
w
3645178
w
3943627
Australia 304856 309400 324571 325375 335242
Nowa Zelandia 5021 5516 4574 4655 4303
OCEANIA 309877 314916 329145
w
330030
w
339545
W I A T 4908891
w
5178587
w
5449273
w
5801816
w
5995638
1
cznie z antracytem
rdo: IEA, EIA, MY, MMAR, B
sobw chiskich). Zagbia zlokalizowane s w 14 prowincjach, gwnie centralnych Chin,
a 19 z nich znajduje si w prowincjach: Shanxi (wydobywa si tam ponad 25% wgla)
i Mongolii Wewntrznej. Do 2010 r. z 13 okrgw wglowych ma pochodzi okoo 80%
wydobycia chiskiego. Najwiksz firm na rynku jest Shenhua Group Corp. o wydobyciu
ponad 200 mln t/r, a kolejn China National Coal Group o wydobyciu ponad 100 mln t/r.
Wydobycie w USA w 2009 r. zmalao gwatownie o ponad 88 mln t, gwnie wskutek
znacznego ograniczenia zapotrzebowania krajowego. Tradycyjnie wikszo, bo ok. 500 mln t
wgla wydobyto w obszarze zachodnim (stany: Arizona, Colorado, New Mexico, Utah,
Washington i Wyoming), a ok. 310 mln t w obszarze Appalachw (Alabama, Maryland,
Ohio, Pennsylvania, Tennessee, Virginia i wschodnie Kentucky). Pozostaa cz pochodzia
z obszaru centralnego (Arkansas, Illinois, Indiana, Kansas, zachodnie Kentucky, Missouri
i Oklahoma). Na rynku amerykaskim dochodzi do coraz wikszej kontroli wydobycia
przez kilku najwikszych producentw. W 2009 r. 5 najwikszych firm amerykaskich (Pea-
body, Arch Coal, Cloud Peak Energy z wikszociowym udziaem Rio Tinto Energy
America, Alpha Natural Resources i CONSOLEnergy) dostarczyo 53% wgla.
Nadal dynamicznie wzrasta produkcja w Indiach (trzeci wiatowy producent) i Indone-
zji (ju pity), w mniejszym stopniu w Australii (czwarty). U pozostaych wielkich produ-
centw, a wic w RPA (szsty), Rosji (sidmy) i Kazachstanie (smy) obserwowane s
okresy stagnacji, wzrostu i niewielkich spadkw, natomiast tylko w Polsce (dziewity) wy-
dobycie cigle spada. W Indiach okoo 83% wydobycia wgla pochodzi z 8 spek wglo-
wych kontrolowanych w 100% przez rzdow Coal India Ltd. (najwikszy producent w-
gla na wiecie), 10% ze spki Singareni Collieries Co. Ltd. (50% udziaw wadze stanu
Andhra Pradesh i 50% CIL), natomiast pozostae 7% pozyskuj spki prywatne zwizane
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka Ameryka Pd. Ameryka Pn. i r. Oceania
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
mln t
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji wgla kamiennego
przewanie z przemysem stalowniczym. Rzdowe spki wglowe produkoway w grani-
cach 20100 mln t wgla na rok. W Australii wydobycie wgla skoncentrowane jest w sta-
nach Queensland i Nowa Poudniowa Walia. Pi najwikszych firm wglowych, tj. BHP
Billiton, Xstrata, Coal and Allied, Anglo Coal i Rio Tinto, dostarczao ok. 58% krajowej
produkcji. Okoo 30% wgla wydobywane jest w kopalniach podziemnych, natomiast reszta
w odkrywkowych. W RPA ok. 90% wydobycia pochodzi z prowincji Transvaal z obsza-
rw Witbank, Highveld i Vereeniging-Sasolburg. W ostatnich latach doszo do powanej
konsolidacji w brany wglowej. Obecnie cztery najwiksze firmy, tj. BHP Billiton Coal,
Anglo Coal, Glencore i Sasol Mining (South Africa Coal and Oil Corp.) kontroluj 87%
wydobycia tego kraju. W Rosji aktualnie funkcjonuje ok. 220 kopal, z czego 106 to od-
krywkowe, a 114 podziemne. Okoo 60% wydobycia pochodzi z zachodniej i centralnej Sy-
berii (basen Kuniecki i Achiski), a najwiksz firm tam dziaajca jest Siberian Coal
Energy Co. (SUEK, ok. 40% wydobycia). Bardzo szybko wydobycie zwiksza Indonezja,
a najwiksza kompania wglowa PT Bumi Resources dostarcza ponad 70 mln t/r.
Obroty
Wgiel kamienny bdcy przedmiotem obrotw na rynku midzynarodowym odpowiada
terminowi hard coal i ma zwykle najwysze parametry jakociowe. Powoduje to pewn od-
mienno statystyk obrotw od statystyk produkcji. Generalnie w ostatnich latach 1517%
wiatowej produkcji wgla kamiennego trafia na rynki, przy czym ju ponad 90% stanowi
obroty zamorskie, reszt obroty wewntrzregionalne, ktre praktycznie dotycz rynku euro-
pejskiego i pnocnoamerykaskiego. W 2009 r. zosta nieznacznie powstrzymany notowany
wzrost obrotw wglem, chocia z danych dotyczcych importu to nie wynika (tab. 9, 10).
7578% obrotw przypadao na wgiel energetyczny (tab. 11, 12). W 2009 r. doszo rwnie
do istotnej zmiany, Chiny, ktre pozostaj jeszcze znaczcym eksporterem wgla, zwikszyy
zakupy o ponad 90 mln t, stajc si drugim odbiorc wgla na wiecie. Gwnymi dostawca-
mi wgla kamiennego s: Australia, Indonezja i Kanada przewanie na rynek japoski
i chiski, pozostay azjatycki i europejski; RPA na rynek azjatycki, europejski, afrykaski
i poudniowoamerykaski; USA i Kolumbia na rynek Unii Europejskiej i obu Ameryk;
Rosja na rynek europejski, azjatycki i do krajw WNP; Kazachstan na rynek azjatycki
i WNP; Chiny i Wietnam na rynek azjatycki; Polska na rynek europejski. Najwikszy-
mi dostawcami s Australia i doganiajca j Indonezja, a kolejnymi Rosja, Kolumbia, RPA
i USA (tab. 9). Z kolei najwikszymi odbiorcami s Japonia, doganiajce j Chiny i Korea
Pd., oraz Indie, Tajwan i niektre kraje UE (tab. 10). Gdy uwzgldni si czn wielko im-
portu Unii Europejskiej (27 krajw), ktry w roku 2009 wynis 198 mln t, to ona wysuwa si
na pozycj lidera. Wydziela si odrbne rynki wgla energetycznego i koksowego.
W 2009 r. po dwuletniej stagnacji wzrs eksport wgla energetycznego (tab. 11). Wrd
wielkich eksporterw najwiksze wzrosty odnotowano w Indonezji, Australii, Rosji i RPA, nato-
miast spadki tylko w Chinach, Kazachstanie, USA i Polsce. Gwnymi dostawcami s Indone-
zja, Australia i Rosja (cznie 63% eksportu), oraz Kolumbia, RPA, Wietnam, Kazachstan,
Chiny, USA, Kanada i Polska. Najwaniejszymi odbiorcami s kraje azjatyckie, europejskie
i pnocnoamerykaskie (tab. 12), a wrd nich Japonia, Chiny, Korea Pd., Tajwan i Indie oraz
Wielka Brytania, Niemcy, Rosja i USA. Gdy uwzgldni si czny import Unii Europejskiej
(166 mln t w 2009 r.), to ona jest najwikszymodbiorc wgla energetycznego na wiecie.
W ostatnim roku, w przeciwiestwie do 2008 r., wyranie zmalay obroty wglem kok-
sowym (tab. 13 i 14). Najwaniejszym dostawc pozostaje od lat Australia (spadek do
125 mln t w 2009 r.), a zdecydowanie mniejszymi s USA, Indonezja, Kanada i Rosja.
cznie te pastwa zabezpieczaj 95% wiatowych dostaw (tab. 13). Polska znajduje si
w gronie maych dostawcw, a w obrbie UE najwicej sprzedaj Czechy. Z kolei gwny-
mi odbiorcami s kraje azjatyckie, w tym Japonia, Chiny, Indie i Korea Pd. oraz Brazylia
i Niemcy. Gdy uwzgldni si czny import Unii Europejskiej w 2009 r., ktry wynis
36 mln t, to znajduje si ona na drugim miejscu.
Zuycie
Wgiel energetyczny stosowany jest gwnie jako paliwo w elektroenergetyce do gene-
racji prdu elektrycznego i ciepa, a w mniejszym stopniu zuywany bezporednio jako opa
Tab. 9. Eksport wgla kamiennego na wiecie
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Belgia 1209 1079 1479 1213 3270
Czechy 5261 6692 6869 6236 5769
Dania 96 110 183 157 64
Francja 262 123 165 165 9
Holandia 7374 9858 11882 7528 4732
Niemcy 255 199 310 519 311
Norwegia 1666 2266 3371 3331 2397
Polska 19369 16735 11900 8461 8396
Rosja 86006 91392 98054 97470 116203
Ukraina 3666 3457 3621 4794 5291
EUROPA 125702 132358 138375
w
130484
w
146954
RPA 71442 68747 65867 59997 66921
AFRYKA 71442 68747 65867
w
59997
w
66921
Kolumbia 53607 61967 64575 68079 69454
Wenezuela 7143 7286 7373 5953 3627
AMERYKA PD. 60750 69253 71948 74032
w
73081
Kanada 28064 27989 30422 31513 28326
USA 45095 44860 53359 73688 53380
AMERYKA PN. i R. 73159 72849
w
83781
w
105201
w
81706
Chiny 71676 63211 53111 45288 22794
Indie 1989 1554 1627 1655 2171
Indonezja 127442 171434 196986 202595 229658
Kazachstan 25455 27432 29498 42699 22718
Wietnam 17987 25128 30931 20604 25583
AZJA 244549
w
288759 312153 312841 302924
Australia 231311 231296 243588 252189 261745
Nowa Zelandia 2331 2720 2014 2561 2107
OCEANIA 233642 234016 245602 254750 263852
W I A T 809244
w
865982
w
917726
w
937305
w
935438
rdo: IEA, EIA, MY, WMS, CMY, B, W
Tab. 10. Import wgla kamiennego na wiecie
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Austria 4340 4120 4428 4063 4085
Belgia 8804 8056 7415 7436 7321
Bugaria
s
1744 3902 4268 4913 3080
Chorwacja 1060 1180 1200 1350 1100
Czechy 1263 1997 2553 2285 1787
Dania 6031 8688 8122 7570 6711
Finlandia 4723 6684 6670 5672 5936
Francja 19851 20391 18958 21285 14445
Grecja 646 383 605 664 170
Hiszpania 24756 23704 24439 20967 17038
Holandia 20415 22844 26035 21157 19906
Irlandia 2947 2587 2253 2502 2072
Islandia 117 108 138 109 97
Luksemburg 111 153 109 99 30
Niemcy 37105 42132 46287 45427 38475
Norwegia 667 530 610 643 425
Polska 3372 5271 5924 10331 10793
Portugalia 5272 5782 4782 3829 5061
Rosja
s
22390 25742 23441 30992 23514
Rumunia 2717 3107 4756 3809 383
Serbia
s
1100 1595 1460 1560 1240
Sowacja 5263 4665 5286 4600 4359
Szwajcaria 100 152 224 152 178
Szwecja 3203 3052 3180 2857 1898
Ukraina
s
7303 9754 11863 10275 7873
Wgry 1447 1759 2002 1931 1304
Wielka Brytania 43968 50528 43365 43875 38223
Wochy 24150 24633 24953 25099 19438
EUROPA 254865 283499
w
285326
w
285452
w
236942
Algieria 930 1060 1100 1100 1070
Egipt 1850 1830 1790 1750 1750
Kenia 200 200 150 150 150
Maroko
s
4900 4900 5000 4500 3700
RPA 1860 1850 1800 1300 1000
AFRYKA 9740 9840
w
9840
w
8800
w
7670
Argentyna
s
2000 1700 1600 1600 1200
Brazylia 13726 13398 14800 17674 14877
Chile
s
5100 5300 6750 7160 6000
Peru 1130 1200 1260 1000 1350
AMERYKA PD. 21956 21598
w
24410
w
27434
w
23427
Kanada 21225 20867 18437 20548 12708
Meksyk 7261 7622 5459 4261 6004
USA 27506 32691 32865 30912 20408
AMERYKA PN. i R. 55992 61180 56761
w
55721
w
39120
Chiny
s
26172 38105 47629 45616 136957
Filipiny
s
7100 7800 7820 9170 7860
Hong-Kong 10823 11402 12174 13499 12369
Indie 38586 43078 49794 59003 67744
Izrael 12684 12693 12585 13072 12642
Japonia 176985 179100 187004 184192 164780
Kazachstan 31 6 2898 73 267
Korea Pd. 76758 79707 88285 99585 102981
Malezja 12350 12730 15720 18100 14500
Pakistan
s
2800 4250 5990 4650 4270
Tajwan 55455 57061 59344 58019 60278
Tajlandia
s
8600 11160 14480 15900 14700
Turcja 17360 20286 22945 19489 20367
AZJA 445704 477378 526668
w
540368
w
619715
Nowa Zelandia 1085 1240 730 610 702
OCEANIA 1085 1240 730 610 702
W I A T 789342 854735
w
903735
w
918385
w
927576
Tab. 11. Eksport wgla energetycznego na wiecie
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008
s
2009
s
Belgia 1199 1069 1464 1213 2370
Czechy 2051 2096 2027 1947 2447
Dania 96 110 183 157 64
Francja 262 123 165 165 9
Holandia 7138 9813 11882 7505 4704
Niemcy 255 199 310 519 201
Norwegia 1666 2266 3371 3331 2397
Polska 16218 13134 9537 6778 6671
Rosja 76023 81384 88035 83856 104968
Ukraina 3157 2927 3503 4597 5134
EUROPA 108598 113563 121008
w
110528
w
129467
RPA 70918 68075 65056 59440 66322
AFRYKA 70918 68075 65056 59440
w
66322
Kolumbia 53607 61967 64575 67761 69372
Wenezuela 7143 7286 7373 5953 3572
AMERYKA PD. 60750 69253 71948 73714
w
72944
Kanada 1354 2786 3748 4870 6922
USA 19094 19914 24161 35089 19577
AMERYKA PN. i R. 20448 22700
w
27909
w
39959
w
26499
Chiny 66416 58867 50568 41831 21331
Indie 1943 1447 1591 1546 1968
Indonezja 116642 146839 167654 173020 200177
Kazachstan 25173 27102 29199 42323 22245
Wietnam 17987 25128 30931 20604 25583
AZJA 228161
w
259383 279943 279324
w
271304
Australia 107415 111984 112424 115265 136502
Nowa Zelandia 73
OCEANIA 107415 111984 112424 115265 136575
W I A T 596290
w
644958
w
678288
w
678230
w
703111
Tab. 12. Import wgla energetycznego na wiecie
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008
s
2009
s
Austria 2277 2315 2568 2132 2424
Belgia 5271 4566 4168 4443 4942
Bugaria 1734 2954 3601 4494 3066
Chorwacja 1060 1180 1200 1350 1100
Czechy 771 1021 1489 1182 1010
Dania 6031 8688 8122 7570 6711
Finlandia 3322 5611 5252 4595 4977
Francja 13596 14396 12767 14046 10861
Grecja 646 383 605 664 170
Hiszpania 21185 20082 20757 17596 14980
Holandia 15428 18286 21669 16860 16857
Irlandia 2947 2587 2253 2502 2072
Islandia 103 89 108 59 51
Luksemburg 111 153 109 99 30
Niemcy 29953 33440 36660 36172 32027
Norwegia 667 530 610 643 425
Polska 2762 3849 3656 6831 8534
Portugalia 5272 5782 4782 3829 5061
Rosja 21524 25575 23441 29542 22064
Rumunia 1140 381 1858 1397 55
Serbia 900 1300 1200 1300 1040
Sowacja 2531 1818 2434 1957 1970
Szwajcaria 100 152 224 152 178
Szwecja 1248 1320 1593 1196 829
Ukraina 401 1993 3686 2897 4675
Wgry 549 499 533 491 331
Wielka Brytania 37417 43754 35883 37526 33059
Wochy 18366 18645 18664 19028 16289
EUROPA 197312 221349
w
219892
w
220553
w
195788
w kotowniach. Natomiast wgiel koksowy jest podstawowym surowcem przemysu kokso-
wego i koksochemicznego (por.: KOKS) oraz innych gazi chemii (przemys gazowniczy,
wytlewczy). Wgiel kamienny jako paliwo jest rwnie wanym surowcem przemysu ce-
mentowego, ceramicznego, papierniczego i innych.
wiatowe zuycie wgla kamiennego, podobnie jak jego produkcja, w 2009 r. osigno
blisko 6 mld t (tab. 15). Stao si tak za spraw kolejnego gwatownego wzrostu konsumpcji
w Azji, do czego ponownie przyczyniy si przede wszystkim Chiny (o kolejne 350 mln t)
i Indie (o 46 mln t), natomiast u innych konsumentw azjatyckich wzrosty byy mniejsze
(Kazachstan, KRL-D, Korea Pd., Tajwan, Indonezja, i inni) albo wrcz nastpiy spadki
(Japonia, Malezja, Wietnam, Tajlandia, i inni). Minimalny wzrost odnotowano jeszcze tylko
w Oceanii, a na pozostaych kontynentach spadki, w tym najwiksze w Ameryce Pn. (USA
i Kanada) i Europie (kraje UE, Rosja, Ukraina).
Wedug szacunkw IEA ponad 86% wiatowego zuycia wgla kamiennego przypada-
o na wgiel energetyczny. Jego gwnymi uytkownikami pozostaj Chiny (wzrost do 50%
Egipt 50 50 50 50 50
Kenia 200 200 150 150 150
Maroko 4800 4800 4900 4400 3600
AFRYKA 5050 5050 5100
w
4600
w
3800
Argentyna 1200 1200 1200 1200 1000
Brazylia 4330 4272 4470 6362 5930
Chile 3500 3600 4950 5460 5000
Peru 1130 1200 1260 1000 1350
AMERYKA PD. 10160 10272 11880 14022
w
13280
Kanada 16997 16614 15115 17262 10500
Meksyk 7261 7622 5459 4261 6004
USA 25903 31158 31350 29332 19461
AMERYKA PN. i R. 50161 55394 51924
w
50855
w
35965
Chiny 18977 33442 41410 35347 102226
Filipiny 7100 7800 7820 9170 7860
Hong-Kong 10823 11402 12174 13499 12369
Indie 21695 25202 27765 37923 44279
Izrael 12684 12693 12460 12768 12642
Japonia 120455 121428 128799 126806 112536
Kazachstan 31 6 2898 73 267
Korea Pd. 56131 59626 65753 75502 82351
Malezja 12350 12730 15720 18100 14500
Tajwan 50487 52189 54861 53262 56926
Tajlandia 8600 11160 14480 15900 14700
Turcja 12417 14796 17828 13439 15664
AZJA 331750 362474 401968
w
411789
w
476320
Nowa Zelandia 1085 1240 730 610 702
OCEANIA 1085 1240 730 610 702
W I A T 595518 655779
w
691494
w
702429
w
725855
rdo: IEA, EIA, WMS, CMY, B
Tab. 13. Eksport wgla koksowego na wiecie
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008
s
2009
s
Belgia 10 10 15 900
Czechy 3210 4596 4842 4289 3322
Holandia 236 45 0 23 28
Polska 0 0 0 0 110
Rosja 3151 3601 2363 1683 1725
Ukraina 9983 10008 10019 13614 11235
EUROPA 17104 18795 17367 19956
w
17487
RPA 524 672 811 557 599
AFRYKA 524 672 811
w
557
w
599
Kolumbia 318 82
Wenezuela 55
AMERYKA PD. 318 137
Kanada 26710 25203 26674 26643 21404
USA 26001 24946 29198 38599 33803
AMERYKA PN. i R. 52711 50149
w
55872
w
65242
w
55207
Chiny 5260 4344 2543 3457 1463
Indie 46 107 36 109 203
Indonezja 10800 24595 29332 29575 29481
Kazachstan 282 330 299 376 473
AZJA 16388 29376 32210 33517
w
31620
Australia 123896 119312 131164 136924 125243
Nowa Zelandia 2331 2720 2014 2561 2034
OCEANIA 126227 122032 133178 139485 127277
W I A T 212954 221024
w
239438
w
259075
w
232327
Tab. 14. Import wgla koksowego na wiecie
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008
s
2009
s
Austria 2063 1805 1860 1931 1661
Belgia 3533 3490 3247 2993 2379
Bugaria 10 948 667 419 14
Czechy 492 976 1064 1103 777
Finlandia 1401 1073 1418 1077 959
Francja 6255 5995 6191 7239 3584
Hiszpania 3571 3622 3682 3371 2058
Holandia 4987 4558 4366 4297 3049
Islandia 14 19 30 50 46
Niemcy 7152 8692 9627 9255 6448
zuycia wiatowego), USA (spadek do 16%) i Indie (10%), a kolejnymi RPA, Japonia, Ro-
sja i Korei Pd. (cznie 9%). Na kraje Unii Europejskiej przypada cznie 4.5% zuycia. Od
lat systematyczne wzrosty notowane s w Chinach, Indiach, Korei Pd., Australii, Tajwanie,
czy Indonezji.
Wedug IEA (po weryfikacji danych) w 2009 roku zuycie wgla koksowego na wie-
cie zwikszyo si o 2.6% (z 742 do 761 mln t), do czego tradycyjnie przyczyniy si Chiny
(wzrost o 58 mln t, obecny udzia w zuyciu ok. 59%), Indie i Rosja. Kraje UE cznie zu-
yy 7.4% i byy drugim wiatowym konsumentem tego surowca. Kolejnymi byy Indie
(7.3%) i Japonia (6.9%), a za nimi inni wielcy konsumenci, tj.: Rosja, Ukraina, Korea Pd.,
USA, Kazachstan i Brazylia, na ktre cznie przypadao 16.2% zuycia wiatowego.
Polska 610 1422 2268 3500 2259
Rosja 0 0 0 0 0
Rumunia 866 167 0 1450 1450
Serbia 1577 2726 2898 2412 328
Sowacja 200 295 260 260 200
Szwecja 2732 2847 2852 2643 2389
Ukraina 1955 1732 1587 1661 1069
Wgry 6902 7761 8177 7378 3198
Wielka Brytania 898 1260 1469 1440 973
Wochy 6551 6774 7482 6349 5164
EUROPA 57553 62150
w
65434
w
64899
w
41154
Algieria 930 1060 1100 1100 1070
Egipt 1800 1780 1740 1700 1700
Maroko 100 100 100 100 100
RPA 1860 1850 1800 1300 1000
AFRYKA 4690 4790
w
4740
w
4200
w
3870
Argentyna 800 500 400 400 200
Brazylia 9396 9126 10330 11312 8947
Chile 1600 1700 1800 1700 1000
AMERYKA PD. 11796 11326
w
12530
w
13412
w
10147
Kanada 4228 4253 3322 3286 2208
USA 1603 1533 1515 1580 947
AMERYKA PN. i R. 5831 5786 4837
w
4866 3155
Chiny 7195 4663 6219 10269 34731
Indie 16891 17876 22029 21080 23465
Izrael 125 304
Japonia 56530 57672 58205 57386 52244
Korea Pd. 20627 20081 22532 24083 20630
Pakistan 2800 4250 5990 4650 4270
Tajwan 4968 4872 4483 4757 3352
Turcja 4943 5490 5117 6050 4703
AZJA 113954 114904 124700
w
128579
w
143395
W I A T 193824 198956
w
212241
w
215956
w
201721
rdo: IEA, EIA, WMS, CMY, B
Tab. 15. wiatowe zuycie pozorne wgla kamiennego
1
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008
s
2009
s
Austria 4340 4120 4428 4063 4085
Belgia 7704 7005 5936 6223 4051
Bugaria 1753 3929 4483 4954 3279
Chorwacja 1060 1180 1200 1350 1100
Czechy 9256 8699 8578 8712 7019
Dania 5935 8578 7939 7413 6647
Finlandia 4723 6684 6670 5672 5936
Francja 20206 20720 19173 21397 14636
Grecja 646 383 605 664 170
Hiszpania 33304 32057 32312 28281 23991
Holandia 13041 12986 14153 13629 15174
Irlandia 2947 2587 2253 2502 2072
Islandia 117 108 138 109 97
Luksemburg 111 153 109 99 30
Niemcy 64868 65695 70162 63976 53135
Norwegia 472 659 1234 594 669
Polska 81907 83759 82337 86215 80461
Portugalia 5272 5782 4782 3829 5061
Rosja 145597 144769 143265 155954 135913
Rumunia 2717 3107 4756 3809 383
Serbia i Czarnogra 1200 1595 1460 1560 1240
Sowacja 5263 4665 5286 4600 4359
Szwajcaria 100 152 224 152 178
Szwecja 3203 3052 3180 2857 1898
Ukraina 63644 67736 66981 64946 57391
Wgry 1447 1759 2002 1931 1304
Wielka Brytania 63928 68598 59831 61319 56085
Wochy 24245 24654 25111 25219 19510
EUROPA 572006 588751 582188 585829 508874
Algieria 930 1060 1100 1100 1070
Botswana 967 889 810 858 1036
Egipt 1875 1854 1815 1774 1774
Kenia 200 200 150 150 150
Kongo/Kinshsasa 120 124 128 132 116
Maroko 4900 4900 5000 4500 3700
Mozambik 3 41 24 38 25
Ngwane 240 311 281 300 300
Niger 182 176 171 180 170
Nigeria 8 8 8 8 8
RPA 175404 177877 183599 193554 181376
Zambia 244 260 276 170 168
Uytkowanie wgla kamiennego jako paliwa w kotowniach domowych ma znaczenie
tylko w kilku krajach, w szczeglnoci w: Chinach, Indiach, RPA, Rosji i Polsce. Wanymi
jego konsumentami s rwnie inne gazie przemysu, m.in. chemiczny (chemiczne prze-
twrstwo wgla i koksu), mineralny (zwaszcza produkcja cementu, ceramiki budowlanej),
papierniczy, wydobywczy i inne.
Zimbabwe 3622 3447 3237 3039 3750
AFRYKA 188695 191147 196599 205803 193643
Argentyna 2025 1841 1710 1710 1310
Brazylia 19981 19286 20771 24286 20895
Chile 5644 5974 6993 7827 6622
Kolumbia 5457 3629 5327 5423 3449
Peru 1173 1307 1372 1142 1478
Wenezuela 52 52 274 221 53
AMERYKA PD. 34332 32089 36447 40609 33807
Kanada 22247 22778 20826 21875 12343
Meksyk 18016 19109 17973 15739 16552
USA 944851 979304 961196 964446 885744
AMERYKA PN. i R. 985114 1021191 999995 1002060 914639
Birma 993 1019 1075 1124 1173
Chiny 2070225 2241385 2460946 2734749 3085576
Filipiny 9977 10153 11218 12779 11360
Hong-Kong 10823 11402 12174 13499 12369
Indie 441058 469771 502523 545898 591718
Indonezja 24762 24355 26859 32512 33678
Iran 1330 1529 1634 1600 1650
Izrael 12684 12693 12585 13072 12642
Japonia 176985 179100 187004 184192 164780
Kazachstan 57364 64584 66938 63574 73795
Kirgizja 50 46 37 55 130
Korea Pd. 79590 82531 91171 102358 105500
KRL-D 26864 27161 23861 25098 28550
Malezja 13152 13792 16795 19576 16186
Pakistan 7671 7893 10114 8388 7527
Tajwan 55455 57061 59344 58019 60278
Tajlandia 8600 11160 14480 15900 14700
Turcja 19530 22605 25407 22090 22246
Wietnam 14409 13782 11615 18222 16560
AZJA 3031522 3252022 3535780 3872705 4260418
Australia 73545 78104 80983 73186 73497
Nowa Zelandia 3775 4036 3290 2704 2898
OCEANIA 77320 82140 84273 75890 76395
W I A T 4888989 5167340 5435282 5782896 5987776
1
zuycie pozorne nie uwzgldnia ruchu zapasw oraz strat i rnic bilansowych
rdo: OW
Ceny
Generalnie rok 2009 przynis spadek cen wgla kamiennego na wiecie. Ta oglna ten-
dencja nie dotyczya jednak wszystkich rynkw wiatowych. Ceny wgla energetycznego
w imporcie (cif), oferowanego na rynku europejskim zmalay rednio o 28% a oferowanego
na rynku japoskim o 10%. Ceny w eksporcie (fob) dla wgla oferowanego w Australii zma-
lay o 13%, natomiast ceny wgla oferowanego na rynku amerykaskim, ktrych notowania
w 2008 r. wykazyway najmniejsze wzrosty, rosy nadal o 30% wyrwnujc si z cenami w-
gla australijskiego (tab. 16). Ceny wgla koksowego w imporcie (cif) na rynku europejskim
zmalay rednio o 5%, przy czym np. dla wgla rosyjskiego by to spadek wikszy, bo 26%.
Inaczej wygldaa sytuacja na rynku japoskim, gdzie odnotowano 8% wzrost cen w impor-
cie, o czym zdecydoway wysokie ceny kupowanego wgla w pierwszym proczu (byy
wysze ni w IV kwartale 2008 r.). Ceny w eksporcie fob porty Australii zmalay rednio
o 26%, przy czym najwiksze spadki zanotowano w II kwartale roku, natomiast ceny w USA
zmalay o 12% (tab. 17). Na rynku krajowym rednia cena zbytu wgla (loco kopalnia)
w 2009 r. wzrosa o 11.5% z 247.36 PLN/t (2008) do 275.93 PLN/t, a rednia cena zbytu w-
gla w eksporcie zmalaa o 20.5% z 341.97 PLN/t do 271.73 PLN/t (loco kopalnia).
Tab. 16. Ceny wgla energetycznego
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Australijski
1
48.86 47.05 51.11 92.23 80.03
Amerykaski
2
67.09 55.66 52.61 62.76 81.33
Polski
3
78.34 75.65 94.13 156.01 .
Rosyjski
3
68.46 67.93 79.03 131.62 91.25
Importowany
3
71.27 69.80 82.21 137.79 99.74
Importowany
4
62.73 63.33 70.92 125.42 112.39
1
fob porty Australii, USD/t, cena rednioroczna w eksporcie IEA
2
fob porty wschodniego wybrzea USA, cena jw.
3
cif kraje UE, USD/t, cena rednioroczna w imporcie IEA
4
cif porty Japonii, cena jw.
Tab. 17. Ceny wgla koksowego
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Australijski
1
88.94 98.27 84.16 194.87 143.83
Amerykaski
2
89.91 111.72 98.10 148.39 129.77
Polski
3
138.92 118.82 139.47 245.85 .
Rosyjski
3
86.05 81.34 92.15 147.83 108.78
Importowany
3
109.61 125.86 125.73 197.84 187.29
Importowany
4
88.80 93.10 88.43 184.13 198.40
1
fob porty Australii, USD/t, cena rednioroczna w eksporcie. IEA
2
fob porty wschodniego wybrzea USA, cena jw.
3
cif kraje UE, USD/t, cena rednioroczna w imporcie IEA
4
cif porty Japonii, cena jw.
WOLFRAM
Wolfram (W) pozyskiwany jest gwnie z samodzielnych z rud scheelitowych i wol-
framitowych lub ze z kompleksowych rud Sn, Mo, Cu, Bi (skadnik wspwystpujcy lub
towarzyszcy). Koncentraty rud wolframu najczciej s wstpnie przerabiane na parawol-
framian amonu, z ktrego nastpnie otrzymuje si proszek wolframu dla potrzeb metalurgii
oraz zwizki wolframu dla przemysu chemicznego. Bezporednio z koncentratw mona
otrzyma elazowolfram, natomiast wglik wolframu wytwarza si z proszku wolframu.
Rynek surowcw wolframu, w duej mierze zaleny od zapotrzebowania przemysu
zbrojeniowego, wykazywa siln tendencj spadkow po zakoczeniu zimnej wojny. Gw-
nym kierunkiem zastosowa wolframu jest obecnie produkcja wglikw spiekanych, narz-
dzi tncych i skrawajcych, stali nierdzewnej oraz wkien wolframowych do arwek
i lamp elektrodowych. Poda surowcw wolframu w okoo 90% pochodzi z Chin oraz Ro-
sji. Niemniej sytuacja polityczno-ekonomiczna w tych dwch krajach bardzo silnie oddzia-
ywuje na rozwj rynku wolframu, mimo ograniczenia strategicznej jego roli. Pozycja Chin
nie ogranicza si jedynie do zaspakajania potrzeb surowcowych ponad poowy wiatowych
klientw, lecz dotyczy take znacznego wpywu na poziom cen oraz bilans popytu-poday.
W okresie 19982004 systematycznie rosa produkcja wiatowa, cznie a trzykrotnie. Jed-
nake w latach 20052007 zostaa ograniczona, cznie o ok. 19%, po czym w okresie
20082009 wzrosa ponownie o 13%. W latach 20042006 zanotowano silny wzrost cen
surowcw wolframu, szczeglnie intensywny w 2005 r.
Podstawowymi surowcami wolframu s: koncentraty scheelitu (70% WO
3
) i wolfra-
mitu (65% WO
3
), parawolframian amonu, elazowolfram (90% W), wolfram metalicz-
ny, proszek wolframu (min. 99.9% W), wglik wolframu i inne.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W 2008 r. udokumentowano zoe rud Mo z W i Cu typu porfirowego Myszkw, kt-
rego zasoby wynosz 550.8 mln t rudy zawierajcej 238 tys. t W (BZKiWP, 2010). Zoe
ma form sztokwerku zawierajcego okruszcowanie siarczkowo-tlenkowe, zwizane z wa-
ryscyjskim magmatyzmem granitoidowym.
Produkcja
W Polsce nie wydobywa si rud wolframu oraz nie produkuje surowcw wolframu.

Obroty
Zapotrzebowanie na wolfram pokrywane jest w caoci importem jego surowcw (tab. 1).
Prawdopodobnie w ostatnim okresie koncentraty scheelitowe lub wolframitowe zostay za-
stpione przez parawolframian amonu (APT) zaliczony przez GUS do koncentratw, ze
wzgldu na brak jego odrbnego wyrnienia w CN. Nieregularny eksport rud i koncentra-
tw, notowany np. w 2005 r., by prawdopodobnie spowodowany wyprzeda zapasw. W la-
tach 20052009 importowano zmienne iloci proszku wolframu, przewanie z Czech, innych
krajw europejskich oraz Chin (tab. 1). elazowolfram importowany by rwnie w zmien-
nych ilociach (tab. 1), gwnie z Chin oraz krajw Europy Zachodniej, cho w 2006 r. gw-
nym dostawc bya Rosja. Zanotowany w latach 20072008 duy reeksport do Czech, Szwe-
cji i Sowacji, znacznie przewyszajcy import, spowodowany by wyprzeda zapasw.
996 WOLFRAM
Tab. 1. Gospodarka surowcami wolframu w Polsce
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Rudy i koncentraty wolframu
CN2611
Import 0.0 0.0 0.0
Austria 0.0
Niemcy 0.0 0.0
Zuycie 0.0 0.0 0.0
Wolfram: proszek i metal
CN8101 10, 8101 94
Import 23.5 26.5 11.8 17.1 10.3
Austria 0.4 0.5 0.9 0.6 0.2
Chiny 4.4 0.6 0.2 0.1 0.1
Czechy 14.2 19.8 4.9 11.3 1.3
Holandia 0.6
Niemcy 0.1 0.3 0.4 1.4 4.1
Wochy 0.1 0.1 0.2 0.1 0.0
Pozostae 0.1 0.3 0.3 0.1
Eksport 2.6 11.2 11.4 2.1
Czechy 11.0 11.0 0.0
Niemcy 2.4 0.0 0.3 2.1
Ukraina 0.0 0.2 0.1
Wielka Brytania 0.2
Zuycie
p
20.9 15.3 0.4 15.0 10.3
elazowolfram
CN7202 80
Import 8.7 10.7 15.1 22.0 8.5
Belgia 1.0
Chiny 5.2 2.4 8.5 8.5 3.0
Hiszpania 0.5 2.0
Holandia 1.5 1.5
Saldo obrotw elazowolframem miao w latach 20052006 oraz w roku 2009 ujemn
warto, natomiast w okresie 20072008 w wyniku znacznego reeksportu stao si ono do-
datnie (tab. 2). Saldo obrotw rudami i koncentratami wolframu oraz wolframem meta-
licznym take charakteryzowao si bardzo zmienn, ujemn wartoci (tab. 2). Cech zna-
mienn jest, e warto jednostkowa importu poszczeglnych surowcw jest znacznie wy-
sza od ich wartoci eksportowej (tab. 2, 3).
Zuycie
Importowane surowce pierwotne wolframu, tj. rudy i koncentraty lub ATP, stosowane s
do wytwarzania wglikw lub ich spiekw (Instytut Obrbki Skrawaniem IOS w Krako-
WOLFRAM 997
Niemcy 2.5 1.0 1.5 2.5 1.0
Rosja 5.8
RPA 1.0
Rumunia 0.5
Sowacja 1.0 0.5
USA 0.1 0.0 0.0
Wietnam 1.0
Eksport 4.7 1.5 33.9 132.2
Bugaria 2.0
Czechy 2.5 1.5 8.9
Sowacja 0.2 10.2
Szwecja 25.0 122.0
Zuycie
p
4.0 9.2 -18.8 -110.2 8.5
rdo: GUS
Tab. 2. Warto obrotw surowcami wolframu w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
CN2611
Eksport
Import 1 4 2
Saldo -1 -4 -2
CN8101 10, 8101 94
Eksport 74 1228 1253 68
Import 2976 3920 2204 2972 2200
Saldo -2902 -2692 -951 -2904 -2200
elazowolfram
CN7202 80
Eksport 300 107 2322 8794
Import 335 757 1135 1430 574
Saldo -35 -650 +1187 +7364 -574
rdo: GUS
wie), proszku wolframu oraz wyrobw z wolframu, lecz brak dokadnych informacji o wiel-
koci tej produkcji. Elektrody do spawania (wolframowe i wolframowo-lantanowe) oraz
wyroby z wolframu (druty stosowane w przemyle owietleniowym, elektronicznym i elek-
trycznym o zawartoci wolframu min. 99.95%, grzejniki wolframowe stosowane do pokry-
wania powierzchni cienk warstwa metalu, proszki, blachy, druty, ksztatki, prty) wytwa-
rzane s przez Zakady Hutnicze Metali Wysokotopliwych Polam-Warszawa. W skali
kraju, produkcja wyrobw z wolframu (z wyjtkiem odpadw i zomu) zanotowana w staty-
stykach GUS, wyniosa 5486 kg w roku 2008 i 8153 kg w roku 2009, podczas gdy w latach
20052007 nie bya odnotowywana.
elazowolfram jest zuywany przede wszystkim w przemyle stalowniczym do produk-
cji stali specjalnych i narzdziowych, a wielko jego zuycia jest zmienna.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Znanych jest ok. 200 z rud wolframu w ok. 40 krajach. Wrd najwaniejszych ty-
pw wyrnia si: zoa sztokwerkowe (grejzenowe i hydrotermalne), np. Akczatau, Kara-
oba (Kazachstan), Inkur (Rosja), Jugodzyr, Aczit Nur (Mongolia), Xihuashan (Chiny),
Mt. Mulgine (Australia), Mt. Pleasant (Kanada); hydrotermalne yowe Panasqueira
(Portugalia), Antonowa Gora, Chotoson (Rosja), Dajishan, Kweimeishan, Shanping
(Chiny), Mawchi (Birma), Mannon (KRL-D), Choila, Viloco (Boliwia), Pasto Buena (Pe-
ru); skarnowe Tyrny Auz (Rosja), Huanpodi, Chen-chen (Chiny), Kramat Pulai (Ma-
lezja), King Island (Australia), Pine Creek (USA), Mactung (Kanada) oraz zoa stratoi-
dalne w regionalnie zmetamorfizowanych seriach wulkaniczno-osadowych Felbertal-
-Mittersill (Austria), Kte-Teberda (Rosja), Sangdong (Korea Pd.), Breuji (Brazylia).
wiatowe zasoby bilansowe ocenia si na ok. 2.8 mln t W. Najwikszymi dysponuj
Chiny ok. 64%, Rosja 9%, USA 5% i Kanada 4%, a mniejszymi Boliwia, Portu-
galia i Austria.
998 WOLFRAM
Tab. 3. Warto jednostkowa importu surowcw wolframu do Polski
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
CN2611
PLN/t 280000 307692 333333
USD/t 81400 136538 115333
CN8101 10, 8101 94
PLN/t 126621 147936 186788 173801 213592
USD/t 38639 46695 65555 74139 68702
elazowolfram
CN7202 80
PLN/t 38529 70785 75159 65000 67529
USD/t 12273 22386 26523 27358 21512
rdo: GUS
Produkcja
Produkcja koncentratw rud wolframu na wiecie wykazuje du zmienno, odzwier-
ciedlajc dobrze kondycj przemysu zbrojeniowego na tle sytuacji geopolitycznej. Jej wiel-
ko zaley zdecydowanie od produkcji Chin, a w mniejszym stopniu Rosji, dostarcza-
jcych w ostatnich latach cznie ok. 90% wiatowej poday (rys. 1). W latach 20012004
produkcja koncentratw rud wolframu wykazywaa siln tendencj wzrostow z 50.7 tys. t
W do rekordowych 69.4 tys. t W (tab. 4, rys. 1), a rozwijano j przede wszystkim w Chi-
nach, do niemal 60 tys. t w 2004 r. W latach 20052007 produkcja w Chinach spada cz-
nie o ok. 32% i ustabilizowaa si na poziomie przekraczajcym 40 tys. t/r W, natomiast
w okresie 20082009 w odpowiedzi na zwikszone zapotrzebowanie gospodarki chiskiej
produkcja wzrosa do 50 tys. t W. W rezultacie produkcja wiatowa w roku 2009 wzrosa
o 13% i wyniosa 60.8 tys. t W (tab. 4). wiadczy to o powodzeniu reform sektora wydoby-
cia i przetwrstwa rud wolframu podjtych w Chinach na pocztku lat 1990-tych, kiedy za-
soby rud wolframu uznano za chronione, wycofano subsydia rzdowe do produkcji i eks-
portu, zamknito wiele nieefektywnych kopal oraz przekazano zarzdzanie kopalniami, za-
kadami przetwrczymi i jednostkami badawczo-rozwojowymi w rce rzdw poszczegl-
nych prowincji Jiangxi, Hunan, Yunan, Guangdong, Guangxi i in. W ten sposb kontro-
lowane jest okoo 70% krajowej produkcji, a pozostae 30% przypada na mae kopalnie b-
dce w posiadaniu spdziel, wsplnot wiejskich i osb prywatnych. Rola rzdu centralnego
zostaa ograniczona do ustanawiania prawodawstwa, nadzorowania sektora wydobywczego
WOLFRAM 999
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Oceania
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
70000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
t W
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji koncentratw wolframu
oraz prowadzenia polityki surowcowej i przemysowej poprzez wyznaczanie limitw produk-
cyjnych i eksportowych, ktre w 2007 r. wynosiy: 59270 t (65% WO
3
) limit produkcyjny,
oraz 15400 t W limit eksportowy. W roku 2008 limit produkcyjny zwikszono do 66850 t
(65% WO
3
) a limit eksportowy zmniejszono do 14900 t W, natomiast w 2009 r. limit produk-
cyjny wynosi 68555 t (65% WO
3
), a eksportowy 14600 t W.
Po roku 1999 zaniky ograniczenia produkcji w Rosji, gdzie notowany wczeniej spa-
dek zuycia w przemyle zbrojeniowym doprowadzi do przerwania eksploatacji zoa Tyr-
ny Auz i ograniczenia wydobycia w kopalni Lermontow. Pod koniec 2003 r. operator ko-
palni Lermontow Lermontov Mining and Ore Co. zbankrutowa, a kopalni przeja
firma Lermontovska Mining Company. Czasowe jej zamknicie wpyno na zmniejsze-
nie wydobycia w skali kraju w latach 20052006, pomimo rozwijania produkcji w innych
kopalniach, np. Wostok-2 nalecej do firmy Primorsky GOK, bdcej z kolei najwik-
szym producentem grniczym rud i koncentratw wolframu w Rosji.
1000 WOLFRAM
Tab. 4. wiatowa produkcja koncentratw wolframu
t W
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Austria 1280 1153 1117 1122 887
Hiszpania 194 284
Portugalia 816 780 846 892
w
823
Rosja
s
2800
w
2800
w
3300
w
3300
w
2500
EUROPA 4896
w
4733
w
5263
w
5508
w
4494
Burundi 94 238 163 230
w
100
Kongo/Kinshasa
s
180 500 570
w
340
w
400
Rwanda
s
318
w
820
w
1534
w
975
w
650
Uganda 36 75 86 48 50
AFRYKA 628
w
1633
w
2353
w
1593
w
1200
Boliwia 531 868 1106 1150 1100
Brazylia 557 525 537 550 550
AMERYKA PD. 1088 1393 1643 1700 1650
Kanada 484 1983
w
2305
w
2277
w
2200
USA . . .
w
2305
w
2277
w
2200
Birma 166 197 183 136
w
100
Chiny
s
51200 45000 41000 43500 50000
Kazachstan 50 100 100 100
KRL-D
s
650
w
900
w
250
w
350
w
350
Mongolia
s
78 80 245
w
142
w
100
Tajlandia 345
w
303
w
477
w
600
w
600
AZJA 52439
w
46530
w
42255
w
44828
w
51250
Australia 44 13 30 11 17
OCEANIA 44 13 30 11 17
W I A T 59579
w
56285
w
53849
w
55917
w
60811
rdo: MY, WM
Podobne zjawiska odnotowano take u innych wanych producentw, m.in. zamknicie
duych kopal Sangdong w Korei Pd., Pasto Bueno i Palca firmy Avocet Ventures Inc.
w Peru, Mittersill firmy Wolfram Bergbau und Htten GmbH w Austrii, Panasqueira
firmy Beralt Tin & Wolfram SAw Portugalii, a take ograniczenia wydobycia w Boliwii
i Tajlandii. Niektre z nich otwarto ponownie, gwnie w krajach europejskich, m.in. w Por-
tugalii (Panasquiera uruchomiona w styczniu 1995 r.) i w Austrii (Mittersill). Uruchomio-
no j natomiast na du skal w Kanadzie w 2005 r. (firma North American Tungsten
Corporation) ze zoa Cantung (NW Territories) eksploatowanego poprzednio do 1986 r.
(tab. 4). W 2003 r. portugalska kopalnia Panasqueira firmy Beralt Tin & Wolfram SA
bya zagroona upadoci, jednak dziki poyczce udzielonej przez rzd Portugalii oraz ko-
rzystnemu, dwuletniemu kontraktowi na sprzeda koncentratw, utrzymano wydobycie. Po-
nadto prowadzone s prace udostpniajce nowe pola wydobywcze oraz modernizacyjne,
majce na celu popraw efektywnoci procesu wydobywczego.
Wzrasta systematycznie zainteresowanie wyej przetworzonymi surowcami wolframu,
gwnie parawolframianem amonu APT. Jego podstawowymproducentemi dostawc od wie-
lu lat s Chiny, ktrych zdolnoci produkcyjne w ostatnich latach wzrosy do ok. 190 tys. t/r.
Najwikszymi chiskimi firmami produkujcymi APT s: Tungsten Co. Ltd., Jiangxi Ra-
re Earth & Rare Metals, Tungsten Group Corp., China Minmetals Corp., Chongyi
Zhangyuan Tungsten Industry Co. Ltd., Xiamen Tungsten Co. Ltd. Innymi duymi pro-
ducentami s: Japonia Advanced Material Japan Corp., Japan New Metals Co. Ltd.,
USA Avocet Tungsten Inc., Buffalo Tungsten Inc., Dow Chemical Co., General
Electric, Kennametal Inc., Global Tungsten & Powders Corp. i Teledyne Advanced
Materials, Wielka Brytania Amalgamated Metal Corporation Plc., Rosja Wol-
fram Company CJSC, Niemcy HC Starck GmbH, Szwecja Sandvik Tooling AB
oraz Uzbekistan Uzbek Refractory & Heat-Resistant Metal Works.
Obroty
Przedmiotem obrotw midzynarodowych s koncentraty rud wolframu, oraz szereg su-
rowcw pochodnych, jak: parawolframian amonu, elazowolfram (90% W), wolfram meta-
liczny, proszek wolframu (min. 99.9% W), wglik wolframu i inne. W obrotach dominuj
koncentraty eksportowane gwnie przez Chiny, zajmujce pozycj monopolisty, a w znacz-
nie mniejszym stopniu przez Rosj, Portugali i Boliwi. Odbiorcami s kraje o rozwinitej
produkcji stali lub nie posiadajce wasnych z rud W, takie jak: USA, Japonia i kraje Unii
Europejskiej. Eksporterami surowcw pochodnych jak APT i wglik wolframu, s gwnie
Chiny i Rosja, a odbiorcami kraje Europy Zachodniej i Azji Poudniowo-Wschodniej.
Zuycie
Wolfram jest stosowany gwnie w postaci wglika do produkcji materiaw skrawa-
jcych i tncych, naraonych na szybkie zuycie, m.in. w obrbce skrawaniem, grnictwie,
wiertnictwie i in. (okoo 63% zuycia surowcw wolframu). Proszek wolframu metaliczne-
go wykorzystywany jest w przemyle elektrycznym i elektronicznym (drut wolframowy do
arwek i lamp elektronowych), a niektre jego stopy z Cu lub Ag do produkcji stykw
elektrycznych (19% cznego zuycia surowcw W). Wolfram metaliczny zuywany jest do
oson termicznych i radiacyjnych pojazdw kosmicznych, elektrod do spawania w osonie
gazw szlachetnych, katod emitujcych promieniowanie X, elementw grzewczych w pie-
cach przemysowych i in. Jako skadnik stopowy stosowany jest do produkcji stali szybko-
WOLFRAM 1001
tncych, narzdziowych i matrycowych oraz superstopw odpornych termicznie i na koroz-
j. Zastosowanie znajduj rwnie zwizki chemiczne wolframu, m.in. w farbiarstwie i la-
kierach, emaliach, przy barwieniu szkie, jako katalizatory, odczynniki chemiczne i in.
Struktura zuycia w USA w 2009 r. przedstawiaa si nastpujco: narzdzia tnce, ciki
sprzt grniczy, wiertniczy, budowlany 75%, superstopy i stale specjalne 14%, urzdze-
nia elektryczne i elektroniczne 10%, zwizki chemiczne (pigmenty, katalizatory, luminofo-
ry) 1%. W niedalekiej przyszoci moliwe jest ograniczenie popytu w sektorze elektrycz-
nym w zwizku z opracowaniem nowych, bezwolframowych arwek (E Lamp), o cztero-
krotnie mniejszym zuyciu energii i dziesiciokrotnie duszym czasie ycia w stosunku do
konwencjonalnych. Popyt na surowce wolframu w innych dziedzinach jest w pewnym stop-
niu zdeterminowany moliwoci stosowania substytutw, np. kompozytw ceramiczno-meta-
licznych, wglikw i azotkw do produkcji twardych spiekw narzdziowych, a w przemyle
zbrojeniowym i lotniczym poprzez zuboony uran.
Ceny
Prowadzone przez rzd chiski dziaania majce na celu popraw kondycji krajowego
przemysu wolframowego oraz poprawa kondycji przemysu stalowniczego na wiecie skut-
koway w latach 20052006 znacznym wzrostem cen surowcw wolframowych na rynku
europejskim, jak i w USA, i to zarwno koncentratw, jak i APT (tab. 5). Wzrost cen
wiadczy, e dostawy z Chin, monopolisty rynkowego, nie naday za wzrostem zapotrze-
bowania na rynkach midzynarodowych, jak i silnie rosncym zapotrzebowaniem rynku
wewntrznego. Rnica midzy popytem a poda na wiecie w 2006 r. szacowana bya a
na 15 tys. t W.
Lata 20072008 przyniosy stabilizacj na rynku poda bya bardziej dostosowana
do popytu, a ceny na rynku USA, jak i w Europie spady sumarycznie o kilka procent
(tab. 5). Kryzys finansowy zapocztkowany w III kwartale 2008 r. spowodowa oglnowia-
towe spowolnienie gospodarcze, ktre zaowocowao znacznym spadkiem popytu na surow-
ce wolframu, co w poczeniu z rosnca poda doprowadzio w 2009 r. do spadku cen
koncentratw wolframitu na rynku europejskim o 8% oraz APT i koncentratw wolframitu
na rynku USA o 1819% (tab. 5). Rozwj sytuacji w najbliszych latach bdzie uzalenio-
ny przede wszystkim od polityki gospodarczej Chin i rozwoju sytuacji na rynku stali.
1002 WOLFRAM
Tab. 5. Ceny surowcw wolframu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Koncentraty
wolframitu/scheelitu
1
123 166 165 164 150
wolframitu
2
146 200 189 184 151
Parawolframian amonu APT
3
223 261 248 249
w
204
1
65% WO
3
, poczone notowania koncentratw wolframitu i scheelitu, cif rynek europejski, USD/mtu WO
3
,
cena rednioroczna MB
2
65% WO
3
, cif porty USA, USD/mtu WO
3
, cena rednioroczna MW
3
cif rynek europejski, USD/mtu WO
3
, cena rednioroczna MB
WOLLASTONIT
Wollastonit metakrzemian wapnia (CaSiO
3
) powstaje w procesach metamorfozy
wapieni, bd w wyniku oddziaywania bogatych w krzemionk fluidw na osady wapienne
w toku przeobrae metasomatycznych. Tworzy trzy odmiany polimorficzne, z ktrych
dwie, tj. trjskony wollastonit T i jednoskony wollastonit 2M (parawollastonit),
wystpuj w przyrodzie w zoach skarnowych i skarnoidalnych. W temperaturze powyej
1126C przechodz w trjskon modyfikacj wysokotemperaturow pseudowollastonit.
Teoretycznie zawiera 48.3% CaO i 51.7% SiO
2
, a niekiedy ladowe iloci glinu, elaza,
magnezu, manganu, potasu i sodu.
Midzynarodowy rynek wollastonitu charakteryzuje znaczna koncentracja produkcji
oraz silna konkurencja, zwizana zarwno z wysokimi wymaganiami odbiorcw, jak te
ekspansj dostaw tanich surowcw z Chin i Indii skd pochodzi ponad 75% produkcji. Glo-
balna poda tego surowca zmalaa w ostatnim roku do niespena 550 tys. t, ze wzgldu na
kryzys rynkw finansowych, ktry wywar siln presj na przemys motoryzacyjny, two-
rzyw sztucznych i budownictwo gwnych odbiorcw wollastonitu. Od czasu podpisania
protokou z Kyoto, producenci, zwaszcza w Europie, due nadzieje na rozwj rynku wi
z wykorzystaniem wollastonitu w procesie sekwestracji CO
2
na drodze mineralnej karbona-
tyzacji poredniej, w ktrej pod wpywem kwasu octowego jony wapniowe ulegaj ekstrak-
cji z wollastonitu.
Na rynku dostpne s dwa gatunki wollastonitu: igiekowy (acicular) o wysokimwspczyn-
niku wyduenia ksztatu (high aspect ratio HAR), oraz mielony w postaci proszku, cha-
rakteryzujcy si niskim stopniem wyduenia (low aspect ratio LAR). Producenci do-
starczaj na rynki oba gatunki o rnych parametrach, np. igiekowy o wspczynniku wydu-
enia ksztatu 15:1, 20:1, a nawet 30:1, oraz mielony o uziarnieniu zwykle 100400 mesh,
a nawet 1250 mesh, stosownie do wymaga odbiorcw. Do najbardziej znanych na rynku ma-
rek nale produkty amerykaskiej firmy NYCO Minerals Inc., np. NYCOR, NYGLOS,
NYCEM, Wollastocoat, czy indyjski Kemolit.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Polska nie posiada z wollastonitu, ani perspektyw na ich odkrycie. Znane s jedynie
jego wystpienia w skarnach i kontaktowo zmienionych wapieniach w Gbczycach (Ma-
syw Strzeliski), a take w wapieniach w dolinie Szklarki koo Krzeszowic. Nie maj one
znaczenia gospodarczego.

Produkcja
Wollastonit nie jest w Polsce produkowany.
Obroty
Wollastonit jest do Polski importowany gwnie dla potrzeb przemysu ceramicznego,
zazwyczaj przez porednikw handlowych. Wielko tych dostaw jest trudna do ustalenia,
gdy zgodnie z nomenklatur handlu zagranicznego (CN 2530 90), obroty wollastonitem s
ujmowane cznie z innymi surowcami.
Zuycie
Brak statystyk obrotw wollastonitem uniemoliwia oszacowanie poziomu jego zuycia
w kraju. Nieznana jest rwnie struktura jego konsumpcji. Wiadomo, e niewielkie iloci im-
portowanego surowca wykorzystywano w ceramice jako dodatek do szkliw ceramicznych.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zoa wollastonitu wystpuj zazwyczaj w skarnach, a kopalina zawiera czsto domie-
szki innych mineraw (kalcyt, diopsyd, granaty i/lub kwarc). Najwikszymi jego zasobami
na wiecie, rzdu 370 mln t, dysponuj Chiny. Liczne zoa zlokalizowane s w 19 prowin-
cjach, a przede wszystkim Jilin (m.in. Tiegongshan o zasobach 15 mln t), oraz Yunnan
(m.in. Mingguang zasoby 34 mln t), Hunan, Jangxi i Liaoning. Wollastonit wystpuje
tam rwnie jako kopalina towarzyszca rudom metali (Cu, Pb, Zn, Mo i in.) i jest pozyski-
wany jako koprodukt ich przerbki, np. ze zoa rud Zn-Pb Bayernor w Mongolii We-
wntrznej (zasoby 1.8 mln t), zoa rud Mo Luchanchuan (2.5 mln t). Zoa wollastonitu
rozpoznano rwnie w USA, gwnie w stanach Nowy Jork (zagospodarowane Oak Hill
i Lewis w rejonie Willsboro oraz Harrisville), a take Arizona, Kalifornia, Idaho, Nevada
i Nowy Meksyk; w Kanadzie (liczne zoa w prowincjach Ontario, British Columbia i Que-
bec), Meksyku (zoe Pilares w pobliu Hermosillo o zasobach ponad 27 mln t), Serbii,
Grecji, Hiszpanii (zasoby okoo 3.5 mln t, w tym ok. 900 tys. t czystego wollastonitu), Fin-
landii (wollastonit towarzyszcy kalcytowi w zou Lappeenrata), Indiach (okoo 50 mln t,
zoa Belkapahar i Kherataria w stanie Rajasthan), Czechach (cznie 3.3 mln t), Ka-
zachstanie, Rosji oraz krajach Afryki, m.in. RPAi Namibii, Maroko (Rommani).
Produkcja
Poziom wiatowej produkcji wollastonitu mona jedynie szacowa na podstawie nie-
penych danych statystycznych (tab. 1). Mimo stosunkowo duej bazy zasobowej, grupa pro-
ducentw jest nieliczna, co wynika z ostrej konkurencji, hermetycznoci rynku oraz nadmier-
nie rozbudowanych zdolnoci produkcyjnych (ponad 1 mln t/r) znacznie przewyszajcych
aktualny popyt (produkcja roczna 500600 tys. t). Dynamiczny rozwj produkcji nastpi do-
piero na pocztku lat 1980-tych wraz z ekspansj wydobycia w Chinach i Indiach. Wedug
ocen US Geological Survey i Industrial Minerals wiatowa poda wollastonitu wzrosa
z okoo 150 tys. t w poowie lat 1980-tych do ponad 700 tys. t/r na pocztku lat 2000-nych
(tab. 1). Niemniej w ostatnich latach jej poziom obniy si do niespena 550 tys. t/r, w wyni-
1004 WOLLASTONIT
ku ograniczenia produkcji w USA i Chinach. Spadek produkcji obserwowany jest rwnie
w Indiach, ktre ze wzgldu na znacznie nisze koszty produkcji stanowi obecnie siln
konkurencj dla Chin. Chiny najwikszy wiatowy producent i eksporter dyktujcy wa-
runki handlu na rynku midzynarodowym, zwikszyy poda z zaledwie 5 tys. t w 1981 r.
do 200300 tys. t/r w poowie lat 1990-tych i okoo 400 tys. t/r na pocztku biecej dekady.
Produkcja ostatnich lat szacowana na 350 tys. t/r, spada w 2009 r. do okoo 300 tys. t, przy
zdolnociach produkcyjnych okrelanych na 565 tys. t/r (tab. 1). Czoowym chiskim pro-
ducentem jest Lishu Dadingshan Wollastonite Co. Ltd. (80 tys. t/r w 10 zakadach grni-
czych), dostarczajcy surowiec zarwno w formie bry i proszku (200 lub 325 mesh), jak
i wollastonit igiekowy, na rynek europejski (Holandia) i do Japonii z portw Dalian, Zhan-
jiang i Guangzhou. Inni wani wytwrcy to: Jilin Shanwei Wollastonite Mining Co. Ltd.
(60 tys. t/r bry i proszku), Xinyu South Wollastonite Industry Co. (50 tys. t/r wollastonitu
w postaci bry i 20 tys. t/r proszku), Sanyi Mining Development Co. (40 tys. t/r bry
i 20 tys. t/r proszku), Panshi Victory Wollastonite Mine (55 tys. t/r), Lianxian Wollastoni-
te Mine (30 tys. t/r), Anhui Pioneer Mining Co. (20 tys. t/r bry i 6 tys. t/r proszku), Chang-
xing Wollastonite Mine (25 tys. t/r), Huangshi Wollastonite Co. Ltd. (25 tys. t/r), Dayu
Mineral Materials Co. (20 tys. t/r) i inne. W 2004 r. powstao joint venture S&B Indus-
trial Minerals SAz chisk firm Jilin Wollastonite Development Co. w celu uruchomie-
nia kopalni wollastonitu w pobliu Hulan (zasoby zoa okoo 1.5 mln t, zdolno wydoby-
wcza kopalni 50 tys. t/r, potencja zakadu przerbczego 24 tys. t/r). Pod koniec
2005 r. do przedsiwzicia doczy niemiecki producent piaskw i kaolinu Quarzwerke
GmbH tworzc trjstronn spk o nazwie Orykton z 34% udziaem strony chiskiej.
Drugim wiatowym producentem wollastonitu s Indie z dominujc na rynku firm
Wolkem India Ltd. o potencjale 160 tys. t/r oraz znacz iloci mniejszych producentw, np.
Galaxy Corp. (610 tys. t/r). Wolkem India Ltd. prowadzi eksploatacj dwch kopal od-
krywkowych Belkapahar i Kherataria w prowincji Rajasthan, z ktrych w wikszoci
rcznie sortowany wollastonit przetwarzany jest w zakadach przerbczych w Sirohi i Udai-
WOLLASTONIT 1005
Tab. 1. Produkcja wollastonitu w niektrych krajach na wiecie
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Finlandia 16.0 16.2 16.5 16.4 15.6
Hiszpania 1.6 10.0 20.0 20.0 9.5
EUROPA 17.6 26.2 36.5 36.4 24.1
Namibia 0.3 0.1 0.1 0.1 0.1
AFRYKA 0.3 0.1 0.1 0.1 0.1
Meksyk 27.1 44.3 44.0 28.0 40.0
USA
s
123.0 121.0 110.0 95.0 65.0
AMERYKA PN. i R. 150.1 165.3 154.0 123.0 105.0
Chiny
s
350.0 350.0 350.0 325.0 300.0
Indie 169.0 128.6 131.6 118.7
w
110.0
Turcja 5.0 5.0 5.0 5.0 5.0
AZJA 524.0 483.6 486.6 490.0 415.0
W I A T
s
692.0 675.2 677.2 649.5 544.2
rdo: IM, MY, WM
pur, na produkty mielone o uziarnieniu od 100 mesh do 500 mesh (znane pod nazw handlow
Kemolit), mikronizowane od 5 m do 25 m (znane w handlu jako Wolkron) i modyfikowa-
ne powierzchniowo (Fillex); o rnym wspczynniku wyduenia ksztatu (od 3:1 do 20:1).
Wydobycie wollastonitu w USA w 2009 r. byo prowadzone w stanie Nowy Jork przez
dwie firmy: NYCO Minerals Inc. z zakadem przerbczym w Willsboro (zdolno pro-
dukcyjna 150 tys. t/r wysokiej czystoci wollastonitu igiekowego HAR, rwnie modyfiko-
wanego powierzchniowo, uboczna produkcja granatw) i R.T. Vanderbilt Co. Inc. (zakad
w Balmat o potencjale okoo 40 tys. t/r, rwnie produktw modyfikowanych powierzchnio-
wo). W zwizku z uruchomieniem w 1998 r. nowej inwestycji NYCO w Pilares w Meksyku
(Minera NYCO SAde CV z najwikszym na wiecie zakadem Hermosillo 200 tys. t/r
wollastonitu mielonego), nastpi wyrany spadek poday wollastonitu w USA. Niemniej
czna sprzeda z zakadw w USA i Meksyku, po okresie spadku do 7582 tys. t/r na po-
cztku lat dwutysicznych, w okresie 20052007 ponownie przekroczya poziom ponad
100 tys. t/r. Niestety w wyniku kryzysu finansowego i sabej kondycji rynku motoryzacyjne-
go i budowlanego, w kolejnych latach poda wollastonitu w USAdrastycznie spada do za-
ledwie 65 tys. t w 2009 r., przy czym 45 tys. t. pochodzio z zakadu NYCO (tab. 1).
Znacznie mniejsze iloci wollastonitu, rzdu 3040 tys. t/r (tab. 1) s pozyskiwane
w Meksyku (Minera Roco Rodando wczeniejsze Minera NYCO SAde CV oraz Mine-
rales y Macquilas del Norte i General de Minerales SA/Lamosa), i to mimo zdolnoci
produkcyjnych na poziomie 250 tys. t/r, a take w Finlandii (Partek Nordkalk z zakadem
Lappeenranta wollastonit odzyskiwany na etapie flotacji kalcytu), Turcji (Kalemaden
5 tys. t/r), Namibii, oraz Pakistanie, Maroku (Morocco Minerals Co. zdolno wydo-
bywcza 20 tys. t/r) i KRL-D. Produkcja zdecydowanej wikszoci z nich kierowana jest do
lokalnych odbiorcw z brany ceramicznej, a jej poziom nie jest znany.
Na rynku europejskim natomiast pojawi si nowy dostawca wollastonitu Hiszpania,
ktra minimaln produkcj ok. 500 t odnotowaa ju w 2003 r. Firma Compania Mineral
Ilustracion (CM) naleca do grupy Crimidesa Group of Salamanca, swoj ofert su-
rowca o stosunkowo wysokiej zawartoci tlenkw elaza, skierowaa w nowo zarysowujc
si nisz rynkow zwizan z regulacj emisji CO
2
, gdzie wollastonit moe by wykorzysta-
ny w procesie sekwestracji jako donor jonw wapniowych w reakcji karbonatyzacji mine-
ralnej. Ponadto odbiorcami hiszpaskiego wollastonitu s te producenci opakowa szkla-
nych, zwaszcza Saint Gobain i Arciblansa. Mimo znaczcych zdolnoci produkcyjnych
szacowanych na 100 tys. t/r, produkcja w 2009 r. wyniosa niespena 10 tys. t (tab. 1).
Niewykluczone jest te pojawienie si kolejnych dostawcw na rynku wollastonitu. Ka-
nadyjska firma Canadian Wollastonite Co., ju od dawna, planuje uruchomi inwestycj
na zou St. Lawrence o zasobach 9 mln t wysokiej jakoci wollastonitu igiekowego i wy-
sokim wspczynniku wyduenia ksztatu. Docelowe zdolnoci produkcyjne zakadu prze-
rbczego maj wynosi 20 tys. t/r., lecz decyzja o planowanym rozpoczciu produkcji jesie-
ni 2009 r. zostaa ponownie odroczona w czasie, do momentu cakowitego upewnienia si,
i surowiec jest wolny od zanieczyszcze azbestem. Ponadto ponowne uruchomienie pro-
dukcji w kwietniu 2010 r. zapowiada firma Namaqua Wollastonite z RPA, ktra wydoby-
cie prowadzia do koca 1999 r. Pocztkowa wielko produkcji w kopalni Magata plano-
wana jest na poziomie 9 tys. t/r, przy zasobach szacowanych na 3.2 mln t.
Prcz wollastonitu pierwotnego stosowane s jego syntetyczne odpowiedniki, pozyski-
wane z kwarcu i surowcw wapniowych. Wollastonit syntetyczny wytwarzany jest m.in.
przez Redco SA w Belgii, Reinische Kalksteinwerke GmbH (RKW) w Niemczech,
1006 WOLLASTONIT
a take Dalian Huangiu Minerals Co. w Chinach i Energyar w Brazylii (500 t/r). RKW
dostarcza okoo 10 tys. t/r wollastonitu w dwch gatunkach o niskiej i bardzo niskiej zawar-
toci elaza dla potrzeb ceramiki: typ MW o zawartoci 0.2% Fe
2
O
3
i SW 0.75% Fe
2
O
3
,
podczas gdy Redco SA produkuje gwnie zbliony do wollastonitu syntetyczny ksonolit
stosowany do produkcji farb, ywic i nonikw chemicznych.
Obroty
Poziom midzynarodowych obrotw wollastonitem nie jest znany. Najwikszym wia-
towym eksporterem s Chiny, zaopatrujce gwnie rynek azjatycki (Japonia, Korea Pd.),
europejski i USA, przewanie w gatunki niej przetworzone. Sprzeda z tego kierunku ro-
nie, wypierajc systematycznie innych dostawcw (zwaszcza gatunkw wollastonitu mielo-
nego dla ceramiki i metalurgii); w 1995 r. szacowano j na 100 tys. t, a w ostatnich latach
na okoo 190 tys. t/r. W najbliszym czasie prawdopodobne jest osabienie pozycji Chin na
rynku midzynarodowym w zwizku ze zniesieniem 10% ulgi na wollastonit przeznaczony
na eksport oraz umacnianiem si pozycji Indii. Wyranie zmniejsza si eksport z USA, cho
w 2008 r. prawdopodobnie ze wzgldu na zwizane z kryzysem zmniejszenie zapotrzebo-
wania krajowego odnotowano znacznie wyszy poziom eksportu rzdu 30 tys. t, gwnie do
Australii, krajw UE oraz Ameryki Pd. i aciskiej. W 2009 r. poziom eksportu wollasto-
nitu z USAby szacowany na 2225 tys. t, za import nie przekroczy 4 tys. t.
Zuycie
Wollastonit znajduje szereg rnorodnych zastosowa. Wollastonit igiekowy o wyso-
kim wspczynniku wyduenia ksztatu (HAR), uywany jest gwnie jako wypeniacz do
gum i tworzyw sztucznych, substytut azbestw, a w mniejszych ilociach do produkcji farb
i lakierw, natomiast mielony w formie proszku o niskim stopniu wyduenia ziarn (LAR)
stosuje si gwnie w ceramice i metalurgii.
Dziki niskiemu wspczynnikowi rozszerzalnoci cieplnej dodatek wollastonitu do mas
ceramicznych i szkliw (zwaszcza na pytki ceramiczne) zapobiega pkniciom woskowa-
tym szkliwa, rozwarstwianiu podczas prasowania, kurczeniu wyrobw, pozwalajc na ich
szybki wypa i oszczdno energii, a take poprawia ich biao oraz odporno na oddzia-
ywanie czynnikw chemicznych. W roli wypeniacza do farb i lakierw poprawia wasno-
ci kryjce, odporno na dziaanie chemikaliw i wietrzenie, zmniejsza zuycie pigmentu,
dziaajc jako rodek matujcy i stabilizator zawiesiny. Ponadto stosowany jest jako kompo-
nent elementw ciernych, spoiw i zapraw do tynkw, izolacji szklanych. Jest rwnie wyko-
rzystywany w produkcji gum i tworzyw sztucznych, znacznie poprawiajc ich gitko
i rozcigliwo przy ograniczeniu zuycia drogich ywic, a take podnoszc odporno
elektryczn, termiczn i trwao ksztatw w podwyszonej temperaturze. Ze wzgldu na
wknisty pokrj oraz obojtno chemiczn i stabilno parametrw w wysokich tempera-
turach suy jako substytut rakotwrczych azbestw, wycofywanych z uytku w wikszoci
krajw. W Europie i USA jest rwnie stosowany w metalurgii jako topnik przy spawaniu
oraz modyfikator w procesach COS. Ostatnio prowadzone s badania nad zastosowaniami
wollastonitu (gwnie syntetycznego) w medycynie jako materiau na implanty kostne, ze
wzgldu na jego wysok biozgodno z yw tkank. Jednak najwiksze perspektywy roz-
woju zapotrzebowania na wollastonit zwizane s z sektorem tworzyw sztucznych, zwasz-
cza przeznaczonych dla przemysu samochodowego. W ostatnim czasie wzroso zaintereso-
wanie wykorzystaniem wollastonitu w tzw. dziedzinach ekologicznych, np. jako regulatora
WOLLASTONIT 1007
pH zanieczyszczonych wd oraz jako czynnika wprowadzajcego jony wapniowe w dwu-
stopniowej reakcji karbonatyzacji mineralnej poredniej, podczas procesu sekwestracji CO
2
.
W przyblionej strukturze konsumpcji wollastonitu na wiecie dominuje ceramika
3040%. W opinii NYCO Minerals Inc. jednego z gwnych dostawcw wollastonitu
do zastosowa ceramicznych moe trafia rocznie nawet 200450 tys. t tego surowca.
Na pozostae kierunki przypada odpowiednio: 3035% na tworzywa sztuczne, gumy, poli-
mery i zastosowania alternatywne dla azbestw, 1015% przemys rodkw kryjcych,
farb i lakierw. Udziay poszczeglnych kierunkw uytkowania w rnych krajach mog
by odmienne, np. w Chinach okoo 60% poday wykorzystuje si jako dodatek do mas
i szkliw w ceramice, 30% w formie proszku dla odlewnictwa i prtw spawalniczych,
a 10% jako napeniacz do farb, gumy i in. Natomiast w USA struktura zuycia zostaa
w ostatnich latach zdominowana przez sektor tworzyw sztucznych i gum 2535%, pod-
czas gdy na ceramik przypadao 2025%, przemys farb i lakierw 1015%, metalurgi
1015%, materiaw ciernych do 1015% i inne 1015%.
Ceny
Zakresy cen wollastonitu chiskiego, publikowane przez Industrial Minerals w anali-
zowanym okresie nie ulegay znacznym zmianom. Przyczyn ich stagnacji bya, mimo
wzrostu kosztw produkcji i transportu, reakcja na siln konkurencj ze strony Indii. We
wrzeniu 2008 r. ceny chiskiego surowca spady rednio o 1015% (tab. 2). Na rynku
amerykaskim natomiast, po zwyce cen rednio o 58% w czerwcu 2007 r., notowania dla
wszystkich gatunkw pozostaway niezmienne do marca-kwietnia 2009 r. Wwczas odnoto-
wano znaczcy wzrost cen dla wollastonitu igiekowego o wysokim wspczynnikiem wy-
duenia ziarn, przy rwnoczesnym spadku notowa dla pozostaych gatunkw (tab. 2). Cy-
towane w tabeli 2 notowania naley traktowa jako wskanikowe, gdy ich rzeczywisty po-
ziom ustalany jest w kontraktach i zaley od czystoci, rozdrobnienia, wspczynnika wy-
duenia ziarn i innych parametrw.
1008 WOLLASTONIT
Tab. 2. Ceny surowcw wollastonitu
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Wollastonit chiski
1
igiekowy 200 mesh
1
80100 80100 80100 8090 8090
igiekowy 325 mesh
1
90110 90110 90110 90100 90100
Wollastonit amerykaski
igiekowy wyduony
2
345 345 373 373 444
igiekowy
3
200 mesh 205 205 205 205 182
325 mesh 248 248 264 264 191
400 mesh 275 275 290 290 .
1
fob Chiny, USD/t, cena na koniec roku IM.
2
o wspczynniku wyduenia 15:120:1, w magazynach USA, USD/t, cena jw.
3
w zakadach, USD/st, cena jw.
WOSKI MINERALNE
Ozokeryt, dawniej niesusznie okrelany nazw wosk ziemny, jest produktem natural-
nej dyferencjacji ropy naftowej, zasobnym w stae wglowodory nasycone, z domieszk
wglowodorw pynnych i gazowych. Przewanie przetwarzany jest na cerezyn, suc
m.in. do wyrobu wiec, papieru woskowego itp. Znaczenie gospodarcze ozokerytu jest bar-
dzo ograniczone wobec moliwoci stosowania syntetycznych substytutw, np. woskw
mineralnych torfowych, sapropelowych, Montana, uzyskiwanych przez ekstrakcj torfu,
wgla sapropelowego lub wgla brunatnego rozpuszczalnikami organicznymi w temperatu-
rze poniej 100C.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
W Polsce nie wystpuj zoa ozokerytu. Wgiel brunatny ekstrakcyjny, przydatny do
produkcji wosku montanowego, obecny jest m.in. w niektrych partiach zoa Turw.
Produkcja
W Polsce nie produkuje si ozokerytu, ani pozostaych woskw mineralnych.
Obroty
Niemcy s gwnym dostawc do Polski surowego wosku montanowego. W ostatnich
latach wystpowa te import z Woch. czny import surowego wosku Montana i innych
woskw naturalnych z reguy nie przekracza 100 t/r, a w 2009 r. spad do zaledwie 3 t
(tab. 1). Przedmiotem obrotw s take pozostae woski mineralne w iloci 100200 t/r.
Saldo obrotw tych surowcw jest tradycyjnie ujemne (tab. 2), na co wpyw maj bardzo
wysokie wartoci jednostkowe (tab. 3).
Tab. 1. Gospodarka surowym ozokerytem, woskiem montanowym i torfowym
w Polsce CN 2712 90 11, PKWiU 192041
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import = Zuycie
p
78 53 11 33 3
Niemcy 75 48 6 28 3
Wochy 3 5 5 5 0
rdo: GUS

Zuycie
Ozokeryt i woski mineralne s zuywane w Polsce gwnie do wyrobu wiec, past do
podg, papieru woskowego i materiaw izolacyjnych.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zoa ozokerytu s bardzo rzadkie, znane gwnie z Ukrainy i Rosji. Pewne gatunki tor-
fu, wgla brunatnego i sapropelowego s surowcem wyjciowym do produkcji woskw mi-
neralnych.
Produkcja
wiatowa produkcja ozokerytu jest niewielka prawdopodobnie nie przekracza 1000 t/r.
Najwikszymi producentami s: Ukraina ze z w okolicy Borysawia, Dwiniacza i Sta-
runi (obecnie produkcja wstrzymana) oraz Rosja ze z na pwyspie Czekelen nad Mo-
rzem Kaspijskim. Mniejsze iloci s sporadycznie wydobywane w innych krajach.
Wrd woskw mineralnych najwiksze znaczenie ma wosk montanowy produkowany
z wgli brunatnych m.in. w Niemczech, Czechach, USA. czn wielko jego produkcji oce-
nia si na kilkadziesit tysicy ton/rok. Brak danych o poday innych woskw mineralnych.
Obroty
Obroty ozokerytem i woskami mineralnymi s znikome. Brak danych na ich temat.
Zuycie
Podobnie jak w Polsce, ozokeryt i woski mineralne s zuywane prawdopodobnie
gwnie do wyrobu wiec, past do podg, papieru woskowego i materiaw izolacyjnych.
Ceny
Ceny ozokerytu i woskw mineralnych na rynku wiatowym nie s notowane, a jedynie
ustalane w kontraktach z odbiorc.
1010 WOSKI MINERALNE
Tab. 2. Warto obrotw surowym ozokerytem, woskiem montanowym
i torfowym w Polsce CN 2712 90 11
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import = Saldo -378 -278 -121 -198 -50
rdo: GUS
Tab. 3. Wartoci jednostkowe importu surowego ozokerytu, wosku
montanowego i torfowego do Polski CN 2712 90 11
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 4813 5244 10986 6033 15514
USD/t 1508 1648 3970 2490 4937
rdo: GUS
ZEOLITY
Zeolity to grupa okoo 50 uwodnionych glinokrzemianw o skomplikowanej budowie
wewntrznej i zoonym chemizmie, z jonami pierwiastkw alkalicznych (Na, K) i ziem al-
kalicznych (gwnie Ca i Mg) w skadzie. Do najbardziej znanych nale: chabazyt (najcen-
niejszy), klinoptilolit (najpowszechniejszy w przyrodzie), erionit, analcym, ferrieryt, heu-
landyt, laumontyt, mordenit i phillipsyt. Tworz si zazwyczaj w warunkach hydrotermal-
nych, w strefie oddziaywania sonych lub alkalicznych roztworw na py wulkaniczny. Mi-
mo, i ich koncentracje w przyrodzie s zazwyczaj niewielkie, niekiedy stanowi istotne
skadniki tufw, tufitw, czy ska ilastych itp. Najcenniejsze ich wasnoci, tj. zdolno sorpcji
i wymiany jonowej, wynikaj ze szkieletowej budowy, w ktrej pory po usuniciu tzw. wody
zeolitowej maj rednice 212 . Pozwala to na ich szerokie stosowanie m.in. w przemyle,
rolnictwie, medycynie i ochronie rodowiska.
wiatowa produkcja zeolitw naturalnych jest szacowana na 2.83.3 mln t/r, z czego
ponad 65% dostarczaj Chiny. Na rynku oferowane s surowce kruszone w postaci sypkiej
lub granul oraz mielone (w klasach o odpowiednim uziarnieniu), a take modyfikowane
bd w mieszankach z innymi surowcami. Szybko rozwija si rwnie produkcja zeolitw
syntetycznych, stosowanych na coraz wiksz skal m.in. w petrochemii, chemii gospodar-
czej i rolnictwie. Spord okoo 150 rodzajw produkowanych obecnie syntetycznych zeoli-
tw, najpowszechniejsze s syntetyczne zeolity sodowe (m.in. typu A, X, Y i ZMS-5) po-
zyskiwane z wodnych roztworw krzemianu i glinianu sodowego w temperaturze okoo
100C. Szerokie i rnorodne zastosowania zeolitw, zarwno naturalnych, jak i syntetycz-
nych, przede wszystkim w dziedzinach zwizanych z ochron rodowiska, s podstaw sta-
ego rozwoju zapotrzebowania na nie w przemyle chemicznym, rolnictwie, petrochemii,
medycynie i in.
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Polska nie posiada udokumentowanych z kopalin zeolitowych. Za jedyne naturalne
ich rdo mona uzna wystpienia iw montmorillinitowych bogatych w klinoptilolit
w kompleksie upkw pstrych w jednostce skolskiej w okolicy Rzeszowa, na terenie wiosek
Futoma i Szklary. Prowadzone od wielu lat badania doprowadziy do wyznaczenia w tym
rejonie dwch obszarw zoowych ioupka klinoptilolitowo-montmorillonitowego, zawie-
rajcego 1821% zeolitu (w niektrych partiach nawet powyej 30%) oraz 5075% mont-
morillonitu. Zasoby prognostyczne tych obszarw w miejscowociach Dylgwka i Ulani-

ca ocenia si na odpowiednio 900 i 600 tys. t. Perspektywy pozyskiwania zeolitw z krajo-
wych rde s zwizane z wykorzystaniem surowcw krzemo- i glinononych w produkcji
ich syntetycznych odpowiednikw, np. kopaliny haloizytowej ze zoa Dunino na Dolnym
lsku, albo surowcw odpadowych, takich jak popioy lotne.
Produkcja
W Polsce, z powodu braku naturalnych rde zeolitw, wytwarzane s ich syntetyczne
odpowiedniki oraz tzw. sita molekularne, a take produkty na bazie naturalnych surowcw
importowanych z zagranicy. Ewidencja zeolitw syntetycznych prowadzona bya do 2008 r.
w trzech pozycjach PKWiU. Na skutek zmiany klasyfikacji w 2009 r. zostaa jeszcze bar-
dziej zaszyfrowana w grupie zawierajcej bardzo szeroki wachlarz licznych substancji
chemicznych. Soda Polska Ciech Sp. z o.o. dostawca sorbentw zeolitowych syntetycz-
nych, stosowanych jako sita molekularne, obecnie ewidencjonuje ich produkcj w pozycji
PKWiU 20595210.
Zeolity naturalne niemodyfikowane byy do 2008 r. zaliczane w pozycji PKWiU 14301389
jako substancje mineralne pozostae gdzie indziej niesklasyfikowane od 2009 r. ewidencjo-
nowane s w rwnie szerokiej grupie wyrobw (pozycja PKWiU 089119 Pozostae minera-
y chemiczne i do produkcji nawozw). W tej pozycji ewidencjonowana jest produkcja zeo-
litw przetwarzanych z naturalnego surowca sprowadzanego ze Sowacji w Przedsibior-
stwie Techniczno-Przemysowym Certech w Niedomicach. Wytwarzane s tam podsypki
higieniczne dla kotw Zeo-Cats oraz zeolit mineralny ZM 08 w formie kruszonego granu-
latu do rnych zastosowa przemysowych i rolniczych.
Producentem zeolitw syntetycznych jest natomiast Soda Polska Ciech Sp. z o.o. (do-
tychczasowe Inowrocawskie Zakady Chemiczne Soda-Mtwy S.A., obecnie w struktu-
rze kapitaowej Grupy Chemicznej Ciech S.A.), ktra dostarcza kilka ich typw, ostatnio
jedynie w postaci sorbentw sodowych i potasowo-sodowych. W zakadach Soda Polska
Ciech zeolity pozyskiwano z surowcw pochodzenia krajowego (glinka bentonitowa, szko
wodne, ug sodowy, chlorek wapnia i potasu) oraz importowanego wodorotlenku glinu. Poda
sorbentw zeolitowych wykazywaa wyran tendencj spadkow, zwaszcza po 2006 r., nie
przekraczajc poziomu 10 t/r w 2007 r. i 6 t/r w latach 20082009 (tab. 1). Wikszo sta-
nowiy sorbenty sodowe (okoo 80%) i sodowo-potasowe (20%). Wyrany spadek produk-
cji zakadw w Inowrocawiu, zwizany jest najprawdopodobniej z pojawieniem si na ryn-
ku konkurencyjnych zeolitw francuskiej firmy Arkema, ktra w 2000 r. uruchomia Wy-
twrni Sit Molekularnych Arkema Sp. z o.o., rwnie w Inowrocawiu. Zeolity typu A
(o wielkoci kanalikw 35 ) w formie proszku wytwarzane s tu na bazie wodorotlenku
glinu i szka wodnego, a nastpnie czciowo granulowane. Produkcja zakadu, ewidencjo-
nowana w pozycji PKWiU 24135270, waha si w granicach 510 tys. t/r (brak dokadnych
danych) przy zainstalowanych zdolnociach nie przekraczajcych 10 tys. t/r.
1012 ZEOLITY
Tab. 1. Produkcja zeolitw w Polsce PKWiU 20595210
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Sorbenty zeolitowe syntetyczne
1
11.1 13.3 9.9 5.9 5.9
1
dane wycznie dla Soda Polska Ciech Sp. z o.o.
rdo: SodaPolska Ciech Sp. z o.o.
Moliwoci pozyskiwania zeolitw stwarza kilka opracowanych technologii ich syntezy
z popiow lotnych energetyki (np. opatentowana przez firm Energomar Nord Sp. z o.o.
z Warszawy). Dotychczas nie doszo jednak do jej wdroenia na skal przemysow.
Obroty
Poziom obrotw zeolitami zarwno naturalnymi, jak i syntetycznymi jest trudny do usta-
lenia, gdy ujmowane s one z innymi substancjami: naturalne w pozycji CN 2530 90 98, za
syntetyczne w pozycji CN 3824 90 98 50. Mona jednak przypuszcza, e ich dostawy
do Polski nie przekraczaj kilkuset ton na rok. Wiadomo, e zeolity naturalne ostatnio
znacznie w mniejszej iloci ni w latach poprzednich (35 t w 2009 r.) byy sprowadzane ze
Sowacji dla potrzeb Przedsibiorstwa Techniczno-Przemysowego Certech w Niedomi-
cach do produkcji wirkw zoologicznych Zeo-Cats oraz granulowanych sorbentw mine-
ralnych. Niewielkie iloci zeolitw syntetycznych z Arkema Sp. z o.o. s przedmiotem eks-
portu na rynek europejski.
Zuycie
Zapotrzebowanie na zeolity syntetyczne wyszych gatunkw jest w caoci pokrywane
importem, gwnie z Niemiec. Ich duymi konsumentami s producenci detergentw, zmie-
rzajcych do wykluczania szkodliwych fosforanw ze skadu rodkw piorcych w tej bran-
y. Podanym, perspektywicznym kierunkiem rozwoju wykorzystania zeolitw s nato-
miast technologie oczyszczania wody i ciekw przemysowych oraz zdegradowanych gleb
(usuwanie metali cikich, pierwiastkw promieniotwrczych, zanieczyszcze ropopochod-
nych i olejowych).
Zeolity syntetyczne produkowane w Soda Polska Ciech w caoci sprzedawane s na
rynku krajowym dla potrzeb przemysu chodniczego, elektromechanicznego, ciepownicze-
go (gbokie osuszanie powietrza) oraz odlewnictwa. Natomiast zeolity syntetyczne francus-
kiej Arkemy znajduj gwnie zastosowanie w sektorze budowlanym, jako absorbent umie-
szczany wewntrz szyb zespolonych, a ponadto w chodnictwie, petrochemii i ukadach kli-
matyzacyjnych. Wytwarzane w kraju sorbenty i sita molekularne znajduj zastosowanie
rwnie w medycynie i farmaceutyce (zabezpieczenie przed wilgoci), rolnictwie (dodatki
do pasz i nawozw, noniki pestycydw i herbicydw), przemyle chemicznym, rafineryj-
nym, energetyce (adsorpcja gazw spalinowych, unieszkodliwianie odpadw niebezpiecz-
nych, odsiarczanie, osuszanie gazw, usuwanie zanieczyszcze wglowodorw ciekych),
budownictwie i przemyle samochodowym (pochanianie zuytych pynw chodzcych z uka-
dw klimatyzacji) i innych branach. Dokadna struktura uytkowania zeolitw w Polsce
nie jest znana.
Zeolity naturalne przetwarzane w firmie Certech sprzedawane s w formie wirkw
zoologicznych Zeo-Cats oraz granulatu mineralnego ZM 08 do zastosowa w rolnictwie,
filtracji wd, osuszaniu gazw, likwidacji zanieczyszcze ropopochodnych i wielu innych.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
wiatowe zasoby zeolitw nie zostay oszacowane. Ich zoa wystpuj na obszarach
objtych modym wulkanizmem, np. w Japonii, Iranie, Nowej Zelandii, Kubie, Chinach (za-
ZEOLITY 1013
soby rzdu 950 mln t) i in. Znaczenie gospodarcze maj rwnie zoa rozpoznane w Sta-
nach Zjednoczonych, gwnie chabazytu (Arizona, Nevada), klinoptilolitu (Kalifornia, Ida-
ho, Nevada, Nowy Meksyk, Oregon i Teksas) i mordenitu (Nevada). W Europie wystpie-
nia zeolitw znane s w Bugarii (okolice Kirdzali), na Wgrzech (rejon Tokaju), Ukrainie
(w Karpatach i na Krymie), Sowacji (we wschodniej i centralnej czci kraju), Jugosawii,
Grecji i we Woszech (Pola Flegrejskie).
Produkcja
Wielko wiatowej produkcji zeolitw naturalnych jest szacowana przez US Geologi-
cal Survey na 2.83.3 mln t/r, w czego 1.752.25 mln t/r stanowi wydobycie Chin, prowa-
dzone w okoo 50 kopalniach odkrywkowych, gwnie we wschodniej czci kraju (m.in.
Hailin, Jilin Jiutai, Hebei Weichang, Anhui Nanling, Nenjiang). Wikszo produkcji
zuywana jest jako dodatek puzzolanowy do cementu. Ten sam kierunek zastosowa znaj-
duj rwnie zeolity pozyskiwane w Jordanii, w iloci 400450 tys. t/r. Znaczne iloci wyso-
kiej jakoci klinoptilolitu produkowane s take w Japonii (140160 tys. t/r), m.in. przez fir-
m Zeiklite Chemical Mining Co., dostarczajc okoo 5060 tys. t/r produktu, ktry zna-
laz do nietypowe dla zeolitw zastosowanie, jako wypeniacz w przemyle papierniczym.
Podobne iloci klinoptilolitu produkowane s take w Korei Pd. (160170 tys. t/r).
W USA wydobycie naturalnych zeolitw w 2009 r. byo prowadzone przez 10 firm,
a ponadto jedna zajmowaa si sprzeda surowca zakupionego u producentw grniczych lub
z nagromadzonych zapasw. czna poda ulega minimalnemu ograniczeniu do 59.5 tys. t
w porwnaniu z ubiegym rokiem, kiedy wynosia 60.1 tys. t. Klinoptilolit, przewaajcy na
rynku amerykaskim by wydobywany w piciu stanach przez omiu producentw. Naj-
wikszymi dostawcami s St. Cloud Mining Co. (oddzia Imagin Minerale Inc.) w No-
wym Meksyku oraz Zeotech Corp. (ZEOX Corp.) w stanie Teksas (kopalnia Tilden), do-
starczajce cznie okoo 70% amerykaskiej produkcji. Kanadyjski ZEOX Corp. podj
w 2009 r. rozmowy na temat przejcia Imagin Minerals, posiadajcego okoo 54% udzia-
w w amerykaskim rynku zeolitw naturalnych. ZEOX ju w 2007 r. przej udziay
dwch innych mniejszych wytwrcw zeolitw GSA Resources Inc. z Arizony oraz
Ash Meadows LLC z kopalni w Kalifornii. Przejcie St. Cloud Mining Co. zapewnioby
mu pozycj lidera na rynku. W ostatnich latach wzroso rwnie znaczenie niedawnego de-
biutanta firmy Bear River Zeolite Co. (oddzia United States Antimony Corp.) z Idaho,
ktra w 2009 r. mimo nieznacznego 3% spadku produkcji, dostarczya na rynek 11.5 tys. t kli-
noptilolitu, zaopatrujc gwnie wytwrcw systemw filtracji wody (ponad 50% sprzeda-
y) oraz suplementw pasz zwierzcych i pochaniaczy zapachw (ponad 35% sprzeday).
Na znacznie mniejsz skal pozyskiwany jest rwnie chabazyt (GSA Resources Inc.
i UOPInc. w Arizonie) oraz mordenit (UOPInc. w Arizonie).
Do nielicznej grupy producentw zeolitw na wiecie nale rwnie: Turcja (okoo
100 tys. t/r klinoptilolitu w zakadzie Gordes firmy Incal Mineral Mining and Trading
Co., gwnie do zastosowa w rolnictwie, ogrodnictwie i hodowli zwierzt), Sowacja
(3748 tys. t/r klinoptilolitu), Wgry (2030 tys. t/r klinoptilolitu i mordenitu), Bugaria
(15 tys. t/r klinoptilolitu), RPA (1015 tys. t/r), Kuba (25 tys. t/r klinoptilolitu, mordenitu,
analcymu heulandytu), Australia (510 tys. t/r z kopal firm Zeolite Australia Ltd. oraz
Currumbin Sand and Gravel Pty.), Gruzja (57 tys. t/r), Nowa Zelandia (1720 tys. t/r),
Grecja (35 tys. t/r klinoptilolitu w zakadzie firmy S&B Industrial Minerals), Wochy
(okoo 4 tys. t/r chabazytu i phillipsytu), Kanada (4 tys. t/r), Rosja (okoo 510 tys. t/r, mo-
1014 ZEOLITY
liwy wzrost o 20 tys. t/r po rozpoczciu wydobycia z nowego zoa w okolicach Chaba-
rowska), Ukraina (2040 tys. t/r) oraz Kazachstan (2.5 tys. t/r zeolitw dla sektora ropy
i gazu), Ekwador (2.1 tys. t/r), a take przypuszczalnie Indonezja, Argentyna i Niemcy, jed-
nak brak informacji o skali ich produkcji. Generalnie w krajach zasobnych w kopaliny zeo-
litowe s one czsto stosowane na du skal, jako substytuty innych surowcw, zwykle de-
ficytowych, w produkcji cementw puzzolanowych, kruszyw lekkich, kamieni budowla-
nych oraz dodatkw wzbogacajcych gleby w rolnictwie.
wiatowa produkcja zeolitw syntetycznych rozwija si od 1948 r. (pierwsza synteza ze-
olitw bdcych analogiem mordenitu, pniej typw A, X i Y). S one stosowane coraz
powszechniej, gdy w przeciwiestwie do zeolitw naturalnych, wyrnia je wysoka czy-
sto i brak zanieczyszcze, a take moliwo projektowania geometrii i rednicy ich kana-
w odpowiednio do parametrw konkretnych procesw technologicznych, w ktrych maj
suy jako adsorbenty czy katalizatory. Jednym z najwaniejszych zeolitw syntetycznych
jest ZSM-5, opatentowany w 1978 r. przez firm Mobil Oil i stosowany od ponad 20 lat
w przemyle petrochemicznym. Obecnie w procesie krakingu katalitycznego ropy naftowej
jest rwnie powszechnie stosowany fuajasyt, zwany rwnie zeolitem typu Y. Do najbar-
dziej znanych producentw zeolitw syntetycznych w Europie nale: Lurgi GmbH (katali-
zatory) i Tricat Zeolites GmbH (sita molekularne) z Niemiec oraz Institut Francais
du Petrole z Francji (katalizatory). W wiecie na najwiksz skal pozyskiwane s w USA,
Japonii i w krajach Europy Zachodniej.
Obroty
Tylko niewielkie iloci naturalnych zeolitw podlegaj wymianie midzynarodowej, jed-
nak dane te zazwyczaj nie s publikowane. Przykadowo w USA wielko obrotw systema-
tycznie maleje. W 2009 r. eksport nie przekroczy 500 t, za import wynis niespena 200 t.
Zuycie
Mnogo i zrnicowanie zastosowa zeolitw wynika przede wszystkim z ich waciwo-
ci jonowymiennych oraz wysokiej pojemnoci sorpcyjnej i doskonaej selektywnoci. Produ-
kty zeolitowe z duym udziaem smektytw znajduj zastosowanie jako adsorbenty, m.in. do
dokadnego osuszania i oczyszczania gazw i cieczy technologicznych, wychwytywania chro-
mianw czy selenianw, a take rozdziau gazw i wglowodorw o rnych typach acu-
chw. Dziki duej pojemnoci jonowymiennej i selektywnoci stosowane s jako wymienia-
cze jonowe (kationity), zwaszcza w roli dodatku zmikczajcego wod do rodkw piorcych
(usuwaj kationy Ca
+2
i Mg
+2
), wypierajc powszechne wczeniej fosforany. Jednym z naj-
waniejszych kierunkw ich uytkowania jest neutralizacja odpadw niebezpiecznych, np.
promieniotwrczych izotopw, oraz oczyszczanie ciekw z metali cikich. Wykorzystywane
s take w rolnictwie jako rodek osuszajcy oraz nonik nawozw i glebowych substancji
odywczych, a w hodowli ryb, byda i drobiu jako dodatek do pasz. Zdolnoci jonowymienne
i selektywno, m.in. wobec amoniaku, pozwoliy na zastosowanie, gwnie naturalnego
klinoptilolitu, jako pochaniacza zapachw w rnych rodowiskach (dezodoryzacja ciek
zwierzcych), do oczyszczania powietrza z takich zwizkw jak: CO
2
, SO
2
, H
2
S i H
2
O, ogrze-
wania i klimatyzacji zamknitych pomieszcze, wzbogacania powietrza w tlen w samolotach.
Stosowane s ponadto do produkcji lekkich betonw i cementw, a kruszywo lekkie o gsto-
ci 0.8 g/cm
3
i porowatoci 65% otrzymywane przez praenie klinoptilolitu w temperaturze
okoo 12001400C cechuje si wysz wytrzymaoci i odpornoci na cieranie ni perlit
ZEOLITY 1015
ekspandowany. Dziki wysokiej aktywnoci, selektywnoci i zdolnoci do wielokrotnej rege-
neracji, zeolity cenione s rwnie jako katalizatory, powszechnie stosowane w przemyle pe-
trochemicznym w reakcjach krakingu, hydrokrakingu i izomeryzacji.
W ostatnim czasie si napdow rozwoju zapotrzebowania na zeolity byo ich wykorzy-
stanie w systemach filtracji wody. W latach 20012005 sprzeda zeolitw dla tej brany
w USAwzrosa dziewiciokrotnie do okoo 2500 t. Przez wiele lat byy one stosowane przede
wszystkim do oczyszczania wody w basenach pywackich, ale w ostatnim czasie znacznie
wzroso ich znaczenie jako rodka skutecznie filtrujcego wod przemysow i wodocigow
(w miejsce tradycyjnie stosowanych filtrw antracytowych czy piaskowych, w porwnaniu
z ktrymi redukuj o 50% mtno i poprawiaj natenie przepywu). W USAw 2009 roku
ponad 75% konsumpcji naturalnych zeolitw przypadao na trzy kierunki: suplementacja pasz
zwierzcych, oczyszczanie wody oraz produkcja podsypek dla zwierzt domowych, przy
czym najwysz dynamik rozwoju sprzeday wykazyway dwie pierwsze z wymienionych
dziedzin. Natomiast w Chinach, zeolity znajduj gwnie zastosowanie w sektorze budowla-
nym jako dodatek puzzolanowy w produkcji cementu znacznie obniajcy ilo zuywanego
kamienia wapiennego, a tym samym redukujcym emisj technologiczn CO
2
do atmosfery.
Szacuje si, e roczne ich zuycie w budownictwie przekracza obecnie 55% ich cznej kon-
sumpcji, podczas gdy na zastosowania rolnicze (suplementacja pasz, nonik nawozw, pocha-
niacz zapachw w mleczarniach i hodowlach zwierzt itp.) przypada ponad 30%. Pozostae
15% poday znajduje zastosowanie w ochronie rodowiska i licznych gaziach przemysu.
Zdolno sorpcji, ktra stanowi najszerzej dotychczas wykorzystywan cech zeolitw,
stwarza rwnoczenie najwiksze perspektywy rozwoju ich zastosowa, zwaszcza do oczy-
szczania wd i gleb z toksycznych metali i ich zwizkw, np. chromu, miedzi, oowiu, cyn-
ku, arsenu i niklu. Wraz z zaostrzaniem standardw ochrony rodowiska, a take postpem
bada nad syntez krystalicznych sit molekularnych, coraz powszechniej zamiast zeolitw
naturalnych, stosowane s zeolity syntetyczne, zwaszcza w produkcji detergentw, a take
w roli katalizatorw w petrochemii. Brana rodkw piorcych staa si w ostatnich latach
najwikszym ich wiatowym konsumentem (okoo 70%, tj. ponad 1 mln t). Jednak, w zwiz-
ku z rosnc popularnoci ich pynnych odpowiednikw i koncentratw, a take globalnym
nadmiarem zdolnoci produkcyjnych w tym sektorze (w Europie 3040%, w Azji
100%, w Ameryce Pn. 1020%) przewiduje si zahamowanie rozwoju popytu. Z kolei
najwikszy udzia wartociowy w strukturze uytkowania zeolitw syntetycznych (55%) ma
sektor katalizatorw, gdzie zapotrzebowanie jest funkcj poday paliw pynnych.
Ceny
Ceny naturalnych zeolitw nie s oficjalnie notowane. Ustalane s w indywidualnych
kontraktach, zalenie od czystoci i stopnia przetworzenia. W USA w 2009 r. wartoci jedno-
stkowe sprzeday producentw amerykaskich wahay si w granicach 30900 USD/t, przy
czym ceny wikszoci gatunkw mieciy si w przedziale 100200 USD/t i dotyczyy
w wikszoci sprzeday hurtowej. Zeolity do zastosowa przemysowych i rolniczych mona
byo kupi w cenie 3070 USD/t dla produktw o granulacji do 40 mesh i 50120 USD/t dla
zeolitw bardzo drobno mielonych do 325 mesh. Ceny zeolitw wykorzystywanych jako
podsypka dla kotw, pochaniacz zapachw i w akwarystyce, sprzedawanych w ilociach
detalicznych na kilogramy ksztatoway si na znacznie wyszym poziomie 0.54.5 USD/kg
(tj. 5004500 USD/t). Najwyej by ceniony klinoptilolit modyfikowany i chabazyt aktywo-
wany, sprzedawane nawet powyej 8 USD/kg (8000 USD/t).
1016 ZEOLITY
ZOTO
Zoto (Au) znane jest czowiekowi od czasw prehistorycznych i uywane byo w jubi-
lerstwie oraz jako nonik wartoci (zote monety). W wielu krajach ograniczane s rezerwy
pastwowe zota, co niekiedy wpywa depresyjnie na jego wiatowy rynek. Jubilerstwo po-
zostaje najwaniejszym kierunkiem uytkowania zota, ale dynamicznie rozwijaj si jego
zastosowania techniczne: w elektronice, telekomunikacji, lotnictwie i astronautyce itp. w for-
mie czystej lub stopw ze srebrem, miedzi, platyn, cynkiem.
czna poda zota na rynku midzynarodowym od dziesiciu lat waha si w stosunkowo
wskim przedziale 3.84.3 tys. t/r. Okoo 6065% tej wielkoci przypada na produkcj grni-
cz, 2139% na zomy, a udzia sprzeday rezerw bankw centralnych zmala w 2009 r. do
1%. Z kolei 8085% produkcji grniczej zota pierwotnego pochodzi z jego z samo-
dzielnych, a 1520% ze z rud innych metali, gdzie zoto jest skadnikiem towarzyszcym.
Ceny zota zwykuj od 2002 r., gdy zakupy zota inwestorw prywatnych stay si wysze
od ich wyprzeday. Silny wzrost popytu inwestycyjnego w latach 20082009 spowodowa, e
ceny zota osigny historycznie wysoki poziom, ponad 1000 USD/uncj w marcu 2008 r.,
a po korekcie w drugiej poowie 2008 r. do 700850 USD/uncj, w 2009 r. kontynuoway
trend wzrostowy do rekordowego poziomu ponad 1200 USD/uncj w grudniu 2009 r.
W obrocie handlowym czyste zoto (prby 995 lub wyszej) wystpuje w formie szta-
bek o wadze okoo 400 uncji trojaskich, wytwarzanych przez okoo 50 certyfikowanych
wytwrni na caym wiecie. W jubilerstwie przedmiotem obrotu s jednak zwykle stopy
zota z innymi metalami, gwnie z miedzi i srebrem, niekiedy take z niklem czy platy-
nowcami. Jest to zwykle zoto prby 583 (58.3% Au, pozostae 41.7% w stopie przypada
na inne metale), okrelane te jako zoto 14-karatowe (1 karat 1/24 cz), rzadziej zo-
to prby 750 (18-karatowe) czy prby 875 (21-karatowe).
GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Zoto wystpuje w Polsce praktycznie wycznie na Dolnym lsku, przy czym koncen-
tracje o znaczeniu gospodarczym maj w chwili obecnej niewielkie znaczenie. Cztery gw-
ne formy wystpowania zota w tym regionie to: piaski zotonone w dolinach Kaczawy
(rejon Zotoryi i Legnicy) i Bobru (rejon Bolesawca), yy zotonone w Grach Kaczaw-
skich (Stara Gra, Czarnw i in.), rudy arsenopirytowe w zou Zoty Stok oraz domieszki
zota w rudach Cu Monokliny Przedsudeckiej.
W zou zotononych rud arsenopirytowych w Zotym Stoku, ktrego eksploatacji za-
niechano w 1960 r., rednia koncentracja wynosi 2.8 ppm Au, a zasoby w pozostaej rudzie

bilansowej oceniane s na okoo 1.5 t (BZKiWP, 2010). Prace poszukiwawcze w latach
1990-tych w ramach wydanej dla KGHM Polska Mied S.A. koncesji zakoczyy si
niepowodzeniem.
Realne znaczenie gospodarcze maj zatem tylko domieszki zota w rudach Cu Mono-
kliny Przedsudeckiej. Koncentracja zota, gwnie w upkach miedziononych, waha si
w bardzo szerokim przedziale od setnych ppm do nawet ponad 0.1%. Wystpuje w for-
mie mineraw wasnych lub podstawie w innych mineraach (np. w bornicie). Jego zaso-
by w rudach Cu KGHM Polska Mied S.A. szacuje na ponad 50 t.
Produkcja
KGHM Polska Mied S.A. jest wycznym krajowym producentem zota ze rde
pierwotnych, tj. rud miedzi (por. MIED), w ktrych rednia zawarto zota ksztatuje si
na poziomie setnych grama na ton, a w ich koncentratach dziesitnych grama na ton.
Zoto surowe odzyskiwane jest po elektrolizie srebra w dwustadialnym procesie ugowania
i strcania, ze szlamw anodowych po rafinacji miedzi. Otrzymywany tzw. piasek zota
jest przetapiany w sztabki zota o czystoci 99.9999.995% Au. Uzysk zota w tym procesie
siga 99.8%. Wielko rocznej produkcji zaley gwnie od zawartoci zota w wydobywa-
nych rudach. W ostatnich latach wahaa si ona w przedziale 700900 kg/r, przy incydental-
nym wzrocie do 1700 kg w 2006 r. (tab. 1).
Obroty
Obroty zotem w formie surowej (sztaby, proszek), jak i pproduktw (m.in. prty, dru-
ty, tamy, arkusze itp.) s bardzo zmienne, na co wpyw ma czciowo statystycznie nieu-
chwytne przenikanie tych form zota czy to w formie przemytu, czy tzw. handlu waliz-
kowego. Aspekt ten ma jednak duo wiksze znaczenie w przypadku wyrobw jubiler-
skich ze zota.
Eksport zota w stanie surowym (w tym w formie proszku) z Polski wedug oficjalnych
danych GUS ksztatowa si na poziomie 100200 kg/r, tylko w latach 20052006 nie prze-
kracza 20 kg/r, a w 2008 r. wzrs do 435 kg (tab. 2). Odbiorcami zota surowego z Polski
s zwykle Niemcy oraz liczne inne kraje europejskie. Ponadto w ostatnich latach eksporto-
wano 100300 kg/r prtw, drutw i innych pproduktw ze zota (wyjtkowo w 2006 r.
eksport ten wzrs do 1342 kg, a w 2008 r. do a 13424 kg, przy spadku do 1018 kg
w 2009 r.).
1018 ZOTO
Tab. 1. Gospodarka zotem surowym
1
w Polsce CN 7108 1112,
PKWiU 24412030
kg Au
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja
2
713 1700 883 902 814
Import 102 128 456 1088 352
Eksport 16 2 124 435 103
Zuycie
p
595 1826 1215 1555 1063
1
take w postaci proszku
2
produkcja zota pierwotnego w KGHM Polska Mied S.A.
rdo: GUS, W
Import zota surowego do Polski by rwnie nieregularny, jak jego eksport, zwykle mie-
szczc si w przedziale 100500 kg/r, tylko w 2008 r. wzrs do 1088 kg (tab. 1 i 3). Pocho-
dzi gwnie z Niemiec i innych krajw zachodnioeuropejskich, cho ostatnio wanym do-
stawc staa si Sowacja (tab. 3). Sprowadzano take 300800 kg/r pproduktw ze zota,
tylko w 2007 r. import ten wzrs do 6627 kg, a w 2008 r. wynis 3421 kg.
Eksport zota surowego z Polski by do 2004 r. wyranie wyszy ni jego import, co spra-
wiao, e utrzymywao si dodatnie saldo obrotw. Sytuacja ulega cakowitej zmianie od
2005 r., a saldo osigno wartoci ujemne, do ponad 26 mln PLN w 2008 r., przy widocznej
poprawie w 2009 r. (tab. 4). Wartoci jednostkowe obrotw zotem surowym s bardzo
zmienne, co wynika z faktu, e czciowo w pozycjach dotyczcych zota moe pojawia si
obrt stopami zota o niszej wartoci lub te proszku zota wysokiej czystoci (tab. 5).
ZOTO 1019
Tab. 2. Kierunki eksportu zota surowego
1
z Polski CN 7108 1112
kg Au
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 16 2 124 435 103
Czechy 6 16
Litwa 2 2
Niemcy 0 93 431 83
Sowacja 4
Szwajcaria 14
Wochy 1 6 4 3
Pozostae 1 13 1
1
rdo: GUS
Tab. 3. Kierunki importu zota surowego
1
kg Au
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 102 128 456 1088 352
Austria 7
Belgia 23
Czechy 3 6 5 39 9
Ghana 26
Litwa 8
otwa 5
Niemcy 94 110 135 184 207
Sowacja 2 260 579 67
Szwecja 3 3 1 2
Wgry 2 9 24 42
Wochy 3 7 22 227 5
Pozostae 2 1 7
1
rdo: GUS
Zuycie
Zoto wytwarzane w Polsce przez KGHM Polska Mied S.A. oraz sprowadzane do
Polski czy to w formie surowej, czy te w formie pproduktw, znajduje gwnie zastoso-
wanie przemysowe (elektronika, wyroby precyzyjne, aparatura specjalistyczna, fotografika).
Uytkowane jest take przez Mennic Pastwow S.A. (kilkadziesit kilogramw na rok),
a w pewnych ilociach take do wyrobw jubilerskich zotych i pozacanych, oraz groma-
dzone jako nonik wartoci w postaci sztabek. czna wielko zuycia zota ze rde ofi-
cjalnych (produkcja krajowa pierwotna, import) oceniana jest na 10001800 kg/r. Rzeczy-
wisty poziom zuycia zota w Polsce jest niesychanie trudny, a waciwie niemoliwy do
ustalenia. Brak jest bowiem jakichkolwiek danych o wielkoci odzysku zota ze zomw,
szczeglnie zomw jubilerskich, a take o poziomie zapasw u producentw i uytkowni-
kw zota itp. Przyczynia si do tego take due rozproszenie uytkownikw zota, szcze-
glnie w sektorze jubilerskim. czna wielko zuycia zota w jubilerstwie, cznie z prze-
robem zomu zota jubilerskiego prb 583, 750 i 875, prawdopodobnie wynosi 1020 t/r.
Szacuje si, e zuycie zota w przemyle (gwnie elektronika) oraz do bicia monet cznie
nie przekracza 300600 kg/r.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
Zoto w 8085% pochodzi z samodzielnych z zota, a pozostae 1520% ze z rud
innych metali, z ktrych zoto pozyskiwane jest ubocznie na rnych etapach wzbogacania
1020 ZOTO
Tab. 4. Warto obrotw zotem surowym
1
w Polsce CN 7108 1112
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 687 7173 7296 29518 10834
Import 11470 13408 26601 56429 22991
Saldo -10783 -6235 -19305 -26911 -12157
1
2
warto eksportu KGHM Polska Mied S.A.
rdo: GUS
Tab. 5. Wartoci jednostkowe obrotw zotem surowym
1
w Polsce
CN 7108 1112
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/kg 42910 3586509 58840 67856 105189
USD/kg 13940 1127991 23292 28163 31927
PLN/kg 112448 104749 58336 51865 65315
USD/kg 34931 33546 21461 21570 20167
1
rdo: GUS
i przetwarzania. Najwiksze znaczenie maj zoa zmetamorfizowanych zlepiecw zoto-
nonych, ktrych udzia w wiatowych zasobach przekracza 50%. S nieliczne, ale bardzo
zasobne, np. w okrgu Witwatersrand (RPA). Wane s zoa yowe rnych typw,
m.in. kwarcowo-zote (np. Murun-Tau w Uzbekistanie, wikszo z w Nevadzie), zoto-
-srebrowe (np. szereg z meksykaskich) czy polimetaliczne ze znaczc domieszk zota
(np. Idaho Springs w USA). Przypada na nie cznie ponad 20% wiatowych zasobw zo-
ta. Powane znaczenie maj, take historyczne, zoa okruchowe, powszechne m.in. w za-
chodnich stanach USA(Kalifornia, Nevada), w Australii czy na Syberii (Rosja). Mniejsze jest
znaczenie z zmetamorfizowanych formacji elazistych (np. Obuasi w Ghanie), pirytowo-
-polimetalicznych rud Cu-Zn(-Pb), porfirowych rud Cu i Cu-Mo, rud Ni-Cu, platynowcw
i in. czne zasoby ocenia si obecnie na okoo 51 tys. t, z czego okoo 14% znajduje si
w Australii, okoo 12% w RPA, 10% w Rosji, 7% w Chile, po 6% w USA i Indonezji, 5%
w Brazylii, po 4% w Peru i Chinach, a pozostae 32% w ponad 100 innych krajach.
Wanym rdem wtrnym zota jest jego zom pozyskiwany gwnie z wyrobw jubi-
lerskich i monet. Do rde tych zaliczy naley take rezerwy bankw centralnych, stop-
niowo upynniane w ostatnim czasie. Ocenia si, e obecnie rezerwy zota w bankach cen-
tralnych wynosz okoo 26.6 tys. t (w tym 8.1 tys. t w banku centralnym USA, a 12.2 tys. t
w europejskich bankach centralnych), natomiast czna ilo zota w rkach prywatnych
w formie monet czy wyrobw jubilerskich siga 136 tys. t.
Produkcja
Poda zota na wiecie pochodzi gwnie z biecej produkcji grniczej oraz ze zomw
wyrobw jubilerskich i monet, w mniejszym stopniu z produktw przemysowych. czna
poda zota na rynku midzynarodowym od dziesiciu lat waha si w stosunkowo wskim
przedziale 3.84.3 tys. t/r (ok. 4287 t w 2009 r.). O ile produkcja grnicza zota osigna
swe maksimum w roku 2000 (rys. 1), to wielko poday zota w zomach bya wysoka
(2139% cznej poday, ok. 1674 t w 2009 r.). Poziom wyprzeday zota z zapasw ban-
kw centralnych spad z ok. 480 t w 2000 r. do zaledwie 41 t w 2009 r. (1% cznej poda-
y). Upynnianie zapasw przez producentw i inwestorw prywatnych, do due do roku
2000, ostatnio miao znaczenie marginalne.
wiatowa produkcja grnicza zota nadal pochodzi gwnie z wasnych z rud zota
(8085%), podrzdnie ze z rud innych metali (1520%). Maleje znaczenie wikszoci
producentw afrykaskich (zwaszcza RPA), a w ostatnich latach take krajw Ameryki
Pnocnej (gwnie USA) i Australii, przy rosncym znaczeniu dostawcw z Ameryki Po-
udniowej i Azji (zwaszcza Chin) i utrzymujcym si cho zmiennym znaczeniu Ro-
sji (tab. 6). W ostatnim okresie znacznie wzroso znaczenie na rynku wiatowym kilku kra-
jw, ktrych udzia siga obecnie co najmniej kilku %. S to m.in. Chiny, Peru, Indonezja
(due wahania), Uzbekistan, Ghana, Papua-Nowa Gwinea, Brazylia, Argentyna, Mali i Tanza-
nia (tab. 6). W rezultacie czna produkcja grnicza zota osigna maksymalnie 2.56 tys. t
Au w 2000 r., by po utrzymywaniu si na poziomie ok. 2.5 tys. t/r Au do 2005 r., spa do
zaledwie 2.29 tys. t w 2008 r., przy widocznej odbudowie do 2.45 tys. t w 2009 r. Wyrane
ograniczenie wydobycia w ostatnich piciu latach zanotowano w RPA, USA, Kanadzie
i Australii (rys. 1).
Chiny stay si najwikszym grniczym producentem zota w 2007 r., a obecnie ich pro-
dukcja signa 320 t (tab. 6). Ponad 80% produkcji pochodzi z kopal zota, a niespena
20% z ubocznej produkcji zota w kopalniach rud metali nieelaznych (gwnie miedzi). Pro-
ZOTO 1021
wadzona jest w kilkunastu prowincjach, przy czym najwikszy udzia maj prowincje Shan-
dong, Henan, Jiangxi, Fujian i Yunnan (cznie ponad 60% produkcji). Picioma najwikszy-
mi producentami z samodzielnych kopal zota s obecnie: Shandong Zhaojin Mining Co.
Ltd. (1/3 produkcji), Henan Lingbao Gold Co. Ltd., Zhongkuang Gold Industry Co.
Ltd., Henna Zhongyuan Gold Smelting Co. Ltd. oraz Shandong Hengbamg Smelting
Co. Ltd., natomiast dwoma czoowymi producentami zota jako koproduktu miedzi s:
Jiangxi Copper Group i Yunnan Copper Group. Nastpuje ustawiczna koncentracja wy-
dobycia, jeszcze do niedawna prowadzona w ponad 1200 kopalniach, w wikszoci niewiel-
kich, a obecnie w okoo 700. Wiodc rol na chiskim rynku zota odgrywa utworzona
w 2001 r. China Gold Association.
Od 2008 r. Stany Zjednoczone mimo dalszego spadku produkcji wysuny si na drugie
miejsce (10% wiatowej produkcji grniczej). Okoo 93% pochodzi z samodzielnych z
yowych zota, 2% ze z okruchowych, a pozostae 5% z rud innych metali (gwnie ze
zoa rud Cu Bingham Canyon). Produkcja przez lata przekraczaa 300 t/r, przy wyranym
ograniczeniu do ok. 223 t w 2009 r., co wizao si m.in. ze spadkiem zawartoci zota
w urobku kopal w stanie Nevada, a take nieprzewidzianymi problemami technicznymi
w niektrych kopalniach w tym stanie (tab. 6). Nastpia wyrana jej koncentracja, z ograni-
czeniem liczby czynnych kopal z ponad 120 do okoo 30, a take konsolidacja producen-
tw. Okoo 80% produkcji dostarcza stan Nevada. Najwaniejszymi producentami s obec-
nie: Barrick Gold Corp. (ponad 36% produkcji, kopalnie: Goldstrike, Meikle, Cortez,
Turquoise Ridge, Ruby Hill, Bald Mountain i Storm w Nevadzie, Golden Sunlight
w Montanie), Newmont Gold Co. (ok. 29%, najwiksze kopalnie: Carlin, Twin Creeks,
1022 ZOTO
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Ameryka Pd.
Ameryka Pn. i r.
Oceania
0
400
800
1200
1600
2000
2400
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
t Au
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji grniczej zota
ZOTO 1023
Tab. 6. wiatowa produkcja grnicza zota
t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Armenia
s
1.4 0.9 0.6 0.6 0.7
Azerbejdan 0.3
Bugaria 3.9 3.8 4.0 4.2 4.7
Finlandia 1.3 1.3 1.6 1.3
w
4.0
Gruzja 1.6 2.4 3.1 3.1 3.1
Hiszpania 2.1 1.6
Polska 0.7 1.7 0.9 0.9 0.8
Rosja 163.2 159.3 156.9 184.5 205.2
Rumunia
s
0.5 0.5 0.5 0.5 0.5
Serbia 0.3 0.3 0.3 0.2
w
0.3
Sowacja 0.1 0.1 0.1
Szwecja 6.6
w
6.8
w
5.2
w
5.0
w
5.5
Ukraina
s
0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Wielka Brytania 0.1
w
0.2
w
0.2
EUROPA 181.8
w
178.8
w
173.4
w
200.6
w
225.4
Algieria 0.6 0.4 0.2 0.6 0.9
Botswana 2.7 3.0 2.7 3.2 1.6
Burkina Faso 1.4 1.6 2.3 7.6 13.2
Burundi 3.9 4.3 2.4 2.2 2.0
Czad
s
0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Etiopia 3.7 3.8 3.3 3.6
w
4.9
Gabon
s
0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Ghana 66.9 69.8
w
83.6
w
80.5
w
79.9
Gwinea 25.1 16.9 15.6
w
21.2
w
21.4
Gwinea Rwnikowa 0.2 0.2 0.1 0.1 0.1
Kamerun
s
0.6 0.6 0.6 0.6 0.6
Kenia 0.6 0.4 3.0
w
0.3 1.1
Kongo/Kinshasa 7.2
w
10.3
w
5.1
w
3.3
w
2.0
Liberia
s
0.0 0.0 0.3 0.6
w
0.5
Madagaskar 0.0 0.0 0.1
w
0.1
w
0.1
Mali 49.2
w
51.9 48.9 41.2
w
42.4
Maroko
s
1.8
w
1.3
w
0.8
w
0.6
w
0.4
Mauretania 0.3 2.3
w
6.3 7.9
Mozambik 0.1 0.1 0.1 0.3 0.5
Namibia 2.7 2.8 2.5 2.1 2.0
Niger 5.0 2.6 3.4 2.3 2.1
Nigeria 0.0 0.0 0.2
w
0.2
w
0.2
RPA 294.7
w
272.1 252.6 212.7 197.6
Senegal
s
0.6 0.6 0.6 0.6 5.7
Sierra Leone 0.1
w
0.1 0.2 0.2 0.2
Sudan 4.7 3.2
w
2.7 2.3 1.9
1024 ZOTO
Tanzania 47.3
w
39.8
w
40.2 36.4
w
39.1
Togo 6.2 7.2 10.2 10.0 10.0
Uganda 1.5 2.2 2.5 0.9
w
2.1
Wybrzee Koci Soniowej 1.6 1.3 1.2 4.2
w
6.9
Zambia 0.4 1.0 1.3 1.7 2.8
Zimbabwe 13.5 11.4 7.0 3.6 5.0
AFRYKA 542.8
w
509.7
w
496.5
w
450.0
w
455.6
Argentyna 27.9 44.1 42.0 42.0
w
46.6
Boliwia 8.9 9.6 8.8 8.4 7.2
Brazylia 38.3 40.1
w
49.6 55.7
w
57.0
Chile 40.4 42.1 41.5 39.2 40.8
Ekwador 5.2 5.2 3.2 3.2
w
3.2
Gujana 5.7
w
6.4 7.4 8.1 9.3
Gujana Francuska 2.6
w
3.1
w
2.8
w
1.9
w
1.3
Kolumbia 35.8 15.7 15.5 34.3 47.8
Peru 207.8 203.3 170.1 179.9 182.4
Surinam 10.6 9.4 8.6 10.3 12.8
Urugwaj 2.9 2.8 3.2 2.4 2.0
Wenezuela 10.5
w
11.6
w
10.1
w
10.1
w
10.5
AMERYKA PD. 396.6
w
393.4
w
362.8
w
395.5
w
420.9
Dominikana 0.0 0.2
Grenlandia 1.8 2.3 1.8
w
1.6
w
0.0
Gwatemala 0.7 5.0 7.1 7.5 8.5
Honduras 4.4 4.1 3.0
w
1.8
w
2.1
Kanada 120.5 104.4 102.4 96.5
w
97.4
Kostaryka 0.5
w
1.9
w
1.2
w
0.2 0.2
Meksyk 30.4 39.0 39.4
w
50.4
w
51.4
Nikaragua 3.7 3.4 3.3 3.0 2.6
Panama 0.8
USA 255.8 251.9 238.1 233.3
w
223.3
w
412.0
w
396.3
w
394.3
w
386.5
Birma 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Chiny
s
225.0
w
245.0
w
275.0 285.0
w
320.0
Filipiny 37.5 36.1 38.8 35.6 37.0
Indie 3.1 2.4 3.0 2.7 2.0
Indonezja 143.2
w
85.4 117.9 64.4 127.7
Iran 0.3 0.9 0.9 0.9 0.9
Japonia 8.3 8.9 8.9 6.9 7.7
Kazachstan 18.1 22.6
w
21.8
w
20.8
w
22.5
Kirgistan 16.8 10.3 10.6 18.1 17.0
Korea Pd. 0.3 0.3 0.2 0.2 0.3
Laos 6.3 6.1 4.2 4.3 5.0
Malezja 4.2 3.5 2.9
w
2.5 2.4
Phoenix, Midas, Lone Tree w Nevadzie), Kinross Gold Corp. (11%, kopalnie: Smoky
Valley w Nevadzie i Fort Knox na Alasce) oraz Kennecott Corp. (4%, kopalnie: Bing-
ham Canyon w Utah i Denton-Rawhide w Nevadzie). Wobec wysokich cen zota spodzie-
wane jest otwarcie kilku nowych kopal w Nevadzie i na Alasce.
Produkcja grnicza zota w Australii osigna swe maksimum w 2003 r., przy widocz-
nym spadku w kolejnych latach, zwizanym gwnie z eksploatacj partii z o mniejszej
zawartoci zota, wyczerpywaniem si zasobw w starszych kopalniach oraz opnieniami
w uruchomieniu nowych. Mimo spadku produkcji, w 2009 r. Australia wci bya trzecim
po Chinach i USA producentem zota. Pozyskiwanie zota tradycyjnie koncentruje si
w prowincji Western Australia, szczeglnie w okrgu Kalgoorlie (okoo 60% krajowej pro-
dukcji), a take w prowincjach New South Wales, Northern Territory, Queensland i Tasma-
nia. Dominujce znaczenie jako producenci maj midzynarodowe koncerny: Rio Tinto
Ltd. (ok. 30%), Newmont Mining Corp., Barrick Gold Ltd. i Newcrest Mining Ltd. (po
1013%) oraz Gold Fields Ltd. i AngloGold Ashanti Ltd. (po 56%).
Tradycyjnym, wanym producentem jest Rosja, swego czasu drugi wiatowy dostawca.
W ostatnich latach odbudowano produkcj, wskutek zwikszenia finansowania tego sektora
oraz liberalizacji w zakresie produkcji i handlu. Po osigniciu wielkoci ok. 170 t/r w 2004 r.,
produkcja ulega ostatnio niewielkiemu ograniczeniu, by w 2009 r. osign poziom ok. 205 t
dziki otwarciu nowej kopalni Kupol. Gwnym producentem jest obecnie Polyus Gold
Mining Co. (ok. 30%).
Produkcja grnicza zota w RPA, przez 80 lat najwikszego producenta wiatowego,
spada systematycznie od kilkunastu lat powodujc, e udzia tego kraju zmala z ponad 50%
w 1980 r. do zaledwie 8% w 2009 r., ze wzgldu na pogorszenie si warunkw geologiczno-
-grniczych w eksploatowanych zoach okrgu Witwatersrand, wzrost pac, niedobr wy-
kwalifikowanych pracownikw, okresowe problemy z zapewnieniem dostaw energii elek-
trycznej, oraz wysokie koszty produkcji. Dziaa tu czterech spord pitnastu najwikszych
producentw: AngloGold Ashanti Ltd., Harmony Gold Mining Company Ltd., Gold
Fields Ltd. i DRD Gold Ltd.
ZOTO 1025
Mongolia 24.1 21.3
w
17.5 15.2 9.8
Oman 0.4 0.4 0.2 0.1 0.1
Tadykistan
s
1.9 1.9 2.0
w
1.7
w
1.4
Tajlandia 4.4 3.5 3.4 2.7 5.4
Turcja 4.2 8.0 9.9 11.1 15.0
Uzbekistan 84.2 76.6 72.9 73.2 73.0
Wietnam
s
3.0 3.0 3.0 3.0 3.0
AZJA 592.9
w
541.5
w
597.6
w
553.0
w
654.7
Australia 263.0 247.0 245.0 215.0
w
222.0
Fidi 2.8 1.4 0.0 0.7
w
1.1
Nowa Zelandia 10.6 10.6 8.8
w
13.4
w
13.4
Papua-Nowa Gwinea 68.5 58.3 57.5 67.5
w
67.8
Wyspy Salomona 0.0 0.0 0.0 0.1 0.1
OCEANIA 344.9 317.3 311.3
w
296.7
w
304.4
W I A T 2476.8
w
2352.7
w
2337.9
w
2290.1
w
2447.5
rda: MY, WMS, WNMS
Do innych czoowych producentw zaliczy naley: Peru dziki znacznej produkcji
kopalni Yanacocha (jedna z dwch najwikszych kopal zota na wiecie 80110 t/r)
i Perina (ok. 40 t/r); Indonezj gwnie wskutek rozwoju wydobycia rud Cu-Ag ze zo-
a Grasberg, gdzie w ostatnich latach notowano due wahania produkcji w przedziale
40100 t/r; Kanad, gdzie jednak produkcja w ostatnich latach zmalaa do niespena 100 t/r.
Do krajw, w ktrych zanotowano w ostatnim okresie najwiksze wzrosty produkcji zaliczy
naley (poza Chinami i Rosj) Ghan, Brazyli, Argentyn i Meksyk (tab. 6). W ujciu re-
gionalnym uwidacznia si rozwj znaczenia Ameryki Poudniowej i Azji (rys. 1).
Obroty
wiatowe obroty zotem dotycz zarwno zota pierwotnego, jak i wtrnego. W zwiz-
ku z tym najwikszymi eksporterami s zarazem czoowi jego producenci grniczy, jak
i kraje, w ktrych istniej zorganizowane giedy zota (najwaniejsze to: London Bullion
Market Association Wielka Brytania, gieda w Zurychu Szwajcaria, Commodity
Exchange (COMEX) w Nowym Jorku i Chicago Mercantile Exchange USA, SIMEX
Singapur, Tokyo Gold Exchange Japonia, Shanghai Gold Exchange Chiny, SYFE
w Sydney Australia). Niekiedy znaczenie jako dostawcy zota na rynek wiatowy maj
kraje, gdzie obrt zotem nie jest tak sformalizowany (niektre kraje zachodnioeuropejskie,
Korea Pd., Hong-Kong), a okresowo take kraje, ktrych banki centralne upynniaj cz
swoich rezerw zota. Najwikszymi porednikami w handlu zotem s obecnie Chiny
z gied w Szanghaju (obroty ponad 2000 t/r), Szwajcaria z gied w Zurychu (obroty rzdu
12001700 t/r) oraz Wielka Brytania z gied LBM (4001200 t/r), mniejszymi giedy
amerykaskie (200400 t/r, dodatkowo eksport 200300 t/r z wasnej produkcji), Australia (do
200 t/r, dodatkowo eksport 250300 t/r z wasnej produkcji), Japonia i Singapur (zwykle poni-
ej 100 t/r), a wrd krajw bez sformalizowanych rynkw Korea Pd. (200700 t/r).
Wrd producentw grniczych zota, poza USAi Australi, najwiksze znaczenie jako
eksporterzy maj: RPA(ok. 200 t/r), Kanada (ok. 100 t/r), Peru (ponad 150 t/r), Rosja Indo-
nezja, Ghana, Mali i Papua-Nowa Gwinea (50100 t/r kady). Eksporterami na poziomie
2050 t/r s: Argentyna, Brazylia, Chile, Tanzania, Uzbekistan, Mongolia i Kazachstan.
Do najwaniejszych importerw zota, poza wymienionymi porednikami, nale: Wo-
chy (ponad 300 t/r), Francja (do 150 t/r), Niemcy (do 150 t/r) i Hiszpania (do 100 t/r) oraz
Tajlandia (do 500 t/r), Indie (do 500 t/r), Hong-Kong (do 400 t/r), Arabia Saudyjska (do
200 t/r) i Tajwan (do 160 t/r).
Zuycie
Gwnym kierunkiem uytkowania zota jest w ostatnich dziesicioleciach jubilerstwo.
Zuycie to osigno okoo 3175 t w 2000 r., przy spadku do zaledwie 1759 t w 2009 r.
Zmienne zapotrzebowanie na wyroby jubilerskie ze zota byo odnotowywane praktycznie
w kadym regionie wiata, cho w 2009 r. najwysze spadki zuycia zota do celw jubiler-
skich zanotowano na Bliskim Wschodzie, Europie, Indiach i Azji Wschodniej. Zuycie zota
do innych wyrobw (wyroby przemysowe, stomatologia) zmalao do okoo 475 t w 2001 r.,
przy wyranym wzrocie do 671 t w 2007 r. oraz zaamaniu do 373 t w 2009 r. Do 2007 r.
wzrost zuycia notowano gwnie w elektronice (do 310350 t/r, przy spadku do 246 t
w 2009 r.), przy stagnacji w stomatologii (5570 t/r) i zmiennych ilociach zota uywanego
do bicia monet (tu warto odnotowa istotny wzrost do 256 t w 2008 r. i 286 t w 2009 r.).
Istotnym kierunkiem uytkowania zota sta si ostatnio popyt inwestycyjny ukierunkowany
1026 ZOTO
na zakup sztabek zota, popularny przede wszystkim w Azji, a zwaszcza w Indiach (66 t
w 2009 r.), Azji Wschodniej (72 t) i krajach Zatoki Perskiej (36 t). czny poziom inwesty-
cji w sztabki zota w ostatnich latach wynosi 220260 t/r, przy wyranym spadku do 160 t
w 2007 r., skokowym wzrocie do 384 t w 2008 r. i ograniczeniu do 187 t w 2009 r.
W ostatnich latach wielkiego znaczenia gwnie w Europie i Ameryce Pn. nabra
take inny rodzaj inwestycji w zoto poprzez fundusze inwestycyjne (tzw. ETF), w ktrych
udziay nabywaj inwestorzy indywidualni, a nabywc fizycznego zota s wymienione fun-
dusze. W 2009 r. inwestycje tego rodzaju signy 414 t.
Ceny
Wybitnie niskie ceny zota notowane do 2001 r., od 2002 r. w ujciu redniorocznym
nieustannie wzrastaj (tab. 7). W marcu 2008 r. po raz pierwszy w historii przekroczyy po-
ziom 1000 USD/uncj, przy duych wahaniach w kolejnych miesicach. Std w ujciu rednio-
rocznym wyniosy one ok. 765 USD/uncj. W 2009 r. ceny zota, z niewielkimi wahaniami,
szyboway do gry, z ok. 815 USD/ uncj w styczniu do rekordowych 1215 USD/ uncj
w grudniu 2009 r. Cena rednioroczna przekroczya 970 USD/ uncj (tab. 7). Radykalne
wzrosty ceny zota spowodowane byy malejc produkcj grnicz zota, gromadzeniem re-
zerw zota przez producentw, ale w ostatnim okresie szczeglnie zwikszeniem zakupw
zota przez inwestorw prywatnych jako alternatywy inwestycyjnej wobec sabncych rynkw
giedowych. Przyczynio si do tego take osabienie dolara amerykaskiego (a w tej walucie
notowane s kursy) oraz niepewna sytuacja polityczna i ekonomiczna na wiecie.
ZOTO 1027
Tab. 7. Ceny zota
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Zoto czyste 1000
1
444.45 604.33 696.66 765.79 972.35
Zoto czyste 1000
2
446.20 605.83 698.95 767.57 973.73
1
London Bullion Dealers, USD/oz, cena rednioroczna MB
2
Engelhard Corp., USD/oz, cena rednioroczna MY
ELAZO I STAL
elazo (Fe) jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych pierwiastkw w skorupie
ziemskiej. Podstawowymi jego surowcami s: rudy i koncentraty o zrnicowanym ska-
dzie mineralnym, surwka, tj. stop elaza ze znaczn (okoo 4.5%) zawartoci wgla, stal,
eliwo i staliwo odlewnicze.
Tlenkowe rudy elaza (hematytowe Fe
2
O
3
i magnetytowe Fe
3
O
4
) i ich koncentraty s
gwnymi pierwotnymi surowcami do produkcji surwki elaza, a w dalszej kolejnoci
stali oraz eliwa i staliwa odlewniczego. Rudy zawieraj minimum 25% Fe, a ich koncen-
traty 5070% Fe. Inne typy rud np. wglanowe (syderytowe), krzemianowe, piaski e-
lazonone itp. maj niewielkie znaczenie w wikszoci krajw poza Chinami.
Surwka produkowana jest przede wszystkim w wielkich piecach poprzez redukcj
koksem tlenkowych rud elaza i ich koncentratw, ktre s zwykle spiekane (aglomerowa-
ne) lub grudkowane przed wsadem. Wytwarzana jest w dwch podstawowych rodzajach ja-
ko: surwka odlewnicza (do produkcji eliwa i staliwa odlewniczego) oraz surwka
przerbcza (do produkcji stali). W ostatnich latach coraz wiksze znaczenie praktyczne
zyskuje konkurencyjne dla surwki elazo gbczaste, uzyskiwane bezporednio z rud i kon-
centratw metod DRI przy niszych kosztach i oszczdnoci energii.
Wsad surwki do wytopu stali surowej uzupeniany jest zomem stalowym i elaznym,
a stali gatunkowych odpowiednimi elazostopami. Produkcja stali w piecach marteno-
wskich zastpowana jest konwertorami tlenowymi i piecami elektrycznymi, coraz czciej
z zastosowaniem cigego odlewania stali (COS). Wyrnia si stale wglowe (ze znaczc
domieszk wgla) i stopowe. Ze wzgldu na przeznaczenie dzieli si je na konstrukcyjne,
narzdziowe i specjalne, produkowane w duym asortymencie gatunkw i odmian, znorma-
lizowanych i opatrzonych symbolami handlowymi. Stopniowo zmniejsza si produkcja stali
wglowych (niestopowych, zwykych, technicznych) na rzecz stopowych stali jakocio-
wych, uszlachetnianych dodatkami metali staliwnych (Co, Cr, Mn, Mo, Nb, Ni, Ta, Ti, V,
W, Zr i in.). Stal surowa zuywana jest do produkcji szerokiej gamy wyrobw walcowa-
nych (blachy, blachy ocynkowane, blachy ocynowane, rury, tamy, ksztatowniki, profile
itp.) oraz wyrobw wyciskanych i cignionych (prty, druty). Czyste elazo jest wytwa-
rzane w bardzo maych ilociach do celw specjalnych.
wiatowe hutnictwo elaza i stalownictwo, po krtkotrwaej recesji w okresie 19971998,
zanotowao niezwyke oywienie, a produkcja stali surowej wzrosa do rekordowych niemal
1350 mln t w 2007 r. Spektakularny wzrost produkcji wiatowej stali w latach 20002007 by
wynikiem dynamicznie rozwijajcego si popytu w krajach Azji Poudniowo-Wschodniej,
a przede wszystkim w Chinach i Indiach przy zahamowaniu spadku w Rosji, Ukrainie i Ka-
zachstanie. Jednym z waniejszych zjawisk na rynku stali bya zmiana struktury geograficz-

nej produkcji: w czowce wiatowej znalazy si kraje Azji Poudniowo-Wschodniej, rod-
kowego Wschodu i Ameryki Poudniowej. Lata 20082009 przyniosy 9% spadek produkcji
stali w rezultacie wiatowego kryzysu finansowego majcego wpyw na zmniejszenie popytu
na stal w wielu krajach rozwinitych gospodarczo, jak kraje europejskie, USA, czy Japonia.
Podobne tendencje miaa produkcja wiatowa surwki i elaza gbczastego (rosncy
udzia w miejsce surwki), a take surowcw pierwotnych, tj. rud i koncentratw elaza
(wzrost produkcji do rekordowej jak dotychczas wielkoci ponad 2.25 mld t brutto w 2009 r.).
Tak silny wzrost popytu doprowadzi w rezultacie do wzrostu cen zarwno rud i koncentra-
tw elaza, jak i stali, powodujc naruszenie wzgldnej rwnowagi midzy poda i popy-
tem na rynkach midzynarodowych. Nierwnowag rynkow pogbi jeszcze bardziej kry-
zys finansowy z 2009 r. doprowadzajc z kolei do gwatownych spadkw cen, w przypadku
niektrych surowcw elaza nawet niemal o poow.
Najwaniejszymi surowcami w obrocie midzynarodowym s: rudy magnetytowe i he-
matytowe zawierajce 6067% Fe, koncentraty magnetytowe z 6266% Fe, koncentraty
magnetytowo-hematytowe i hematytowe z 5264% Fe, ich aglomeraty (spieki), pelletki
(grudki), zwykle z 6068% Fe, 35% SiO
2
, 0.010.03% P, surwka (okoo 8% domieszek,
w tym okoo 4.5% C oraz Mn, Si), elazo bezporednio zredukowane (gbczaste), eliwa
(3.24% C, do 2% Mn, 34% Si, do 1.2% P, do 0.12% S), stale surowe (do 2% C oraz Si,
Mn, P, S, O, N), stale wglowe konstrukcyjne (0.051.25% C, poniej 0.8% Mn oraz
ewentualnie Si, P, S, Cr, Cu i Ni), stale stopowe konstrukcyjne, stale specjalne (nierdzew-
ne, kwasoodporne, aroodporne, na magnesy trwae i in.) oraz szeroki asortyment wyrobw
hutniczych.
GOSPODARKAKRAJOWA
Rudy i koncentraty elaza
rda
Brak w Polsce z rud elaza o znaczeniu gospodarczym, jak i perspektyw na ich od-
krycie.
Produkcja
W Polsce nie wydobywa si rud elaza, ani nie produkuje ich koncentratw.
Obroty
Hutnictwo elaza w Polsce bazuje cakowicie na importowanych rudach i koncentra-
tach Fe. W latach 20052009 import by bardzo zmienny w granicach 3.88.7 mln t/r
(tab. 1). Jego wielko odzwierciedlaa niestabiln sytuacj finansowo-organizacyjn pols-
kiego hutnictwa, w powizaniu ze zmienn koniunktur rynku midzynarodowego. Impor-
towane rudy i koncentraty elaza pochodziy gwnie z Ukrainy, Rosji, Brazylii, a w ostat-
nich latach take z Boni i Hercegowiny (tab. 2).
Dominujcy udzia w imporcie maj koncentraty i grudki, natomiast rudy i aglorudy
stanowi mniejszo, co jest podane i zgodne z postpem technologicznym hutnictwa e-
laza. W ostatnich latach sprowadzane s te, gwnie z Hiszpanii, malejce iloci wyprao-
nych pirytw elazowych w latach 20082009 ich import mia cakowicie marginalne
1030 ELAZO I STAL
znaczenie, a w latach 20052007 by wstrzymany (tab. 2). W cigu ostatniej dekady notowa-
no nieregularny eksport niewielkich iloci niespiekanych rud i koncentratw elaza (tab. 1).
Saldo obrotw rudami i koncentratami elaza miao zawsze ujemn warto, ktra
w ostatnich latach zmieniaa si w do szerokich granicach 7731932 mln PLN (tab. 3),
a warto jednostkowa importu wyraona w USD/t (tab. 4) odzwierciedla trendy zmian cen
rud elaza na rynkach midzynarodowych (tab. 16).
ELAZO I STAL 1031
Tab. 1. Gospodarka surowcami pierwotnymi elaza w Polsce CN 2601
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 6789 8576 8747 7783 3792
Eksport 0 0 10 15
Zuycie
p
6789 8576 8747 7773 3777
rdo: GUS
Tab. 2. Struktura asortymentowo-geograficzna importu surowcw
pierwotnych elaza do Polski CN 2601
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Import 6788.6 8576.3 8746.7 7783.4 3791.9
rudy kawakowe, aglorudy,
koncentraty
5785.2 6594.2 5606.4 5691.3 3457.5
grudki rud 1003.4 1982.1 3140.3 2092.1 334.4
wypraone piryty elazowe

0.0 0.0
Brazylia 586.2 567.5 189.4 92.8 64.7
Kanada 62.6
Rosja 2495.7 4066.0 4554.8 3763.3 514.0
Szwecja 144.2 23.7 31.0 30.4 17.0
Ukraina 2995.8 3281.4 3583.0 3638.6 3006.4
USA 62.8
Wenezuela 187.9 62.6
Inne 3.8 8.4 5.0 4.0 11.0
rdo: GUS
Tab. 3. Warto obrotw rudami i koncentratami elaza w Polsce
CN 2601
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 18 23 3225 3483
Import 1308299 1429942 1750981 1935484 776714
Saldo 1308281 1429942 1750958 1932259 -773231
rdo: GUS
Zuycie
Rudy i koncentraty elaza zuywane s w Polsce wycznie do produkcji surwki elaza.
Surwka elaza
Produkcja
Polska jest znaczcym producentem surwki elaza. W latach 20052009 jej poda by-
a bardzo zmienna i osigna maksimum 5.8 mln t w 2007 r., a minimum 3.1 mln t
w 2009 r. (tab. 5). Spadek produkcji w latach 20082009 spowodowany by wyczeniem
w padzierniku 2008 r. wielkiego pieca nr 3 w hucie ArcelorMittal Poland Oddzia
w Dbrowie Grniczej z powodu kryzysu finansowego na rynkach midzynarodowych
skutkujcego drastycznym spadkiem zamwie od dotychczasowych odbiorcw. Po wyga-
szeniu pieca przystpiono do prac remontowo-modernizacyjnych, ktre trway przez cay
rok 2009. Od 2007 r. 100% produkcji stanowi surwka przerbcza, wobec zaprzestania wy-
twarzania surwki odlewniczej (tab. 5).
Obecnie surwka elaza produkowana jest w dwch duych zakadach: ArcelorMittal
Poland Odzia w Dbrowie Grniczej (2.04.0 mln t/r) oraz Oddzia w Krakowie
(1.02.5 mln t/r), nalecych od koca 2003 r. do ArcelorMittal Poland S.A. Zakady
w Dbrowie Grniczej i Krakowie wytwarzaj wycznie surwk przerbcz. Dodatkowo,
Huta Szczecin S.A. produkowaa do 2006 r. surwk odlewnicz. W latach 20072009 jej
produkcji zaprzestano z powodw ekonomicznych (tab. 5).
Obroty
Import surwki elaza w latach 20052008 pozostawa na do stabilnym poziomie
221238 tys. t/r, przy redukcji do 156 tys. t w 2009 r. (tab. 5). Natomiast eksport, kierowany
1032 ELAZO I STAL
Tab. 4. Warto jednostkowa importu rud i koncentratw elaza do Polski
CN 2601
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
PLN/t 192.7 166.7 200.2 248.7 204.8
USD/t 60.3 53.5 72.0 107.4 69.5
rdo: GUS
Tab. 5. Gospodarka surwkami elaza w Polsce CN 7201,
PKWiU 24101100
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 4476.6 5332.6 5804.4 4933.8 3095.0
surwki wielkopiecowe przerbcze 4458.2 5311.4 5804.4 4933.8 3095.0
surwki wielkopiecowe odlewnicze 18.4 21.2
Import 238.3 220.6 228.1 236.4 156.4
Eksport 4.8 19.2 8.3 5.5 10.2
Zuycie
p
4710.1 5534.0 6024.2 5164.7 3241.2
rdo: GUS
gwnie do odbiorcw z Unii Europejskiej, wykazywa bardzo due wahania, pomidzy
19 tys. t w 2006 r. a zaledwie 5 tys. t w 2005 r. (tab. 5).
Saldo obrotw surwk elaza miao w latach 20052009 warto ujemn, zmieniajc
si w szerokim zakresie 147310 mln PLN/r (tab. 6).
Zuycie
Surwka przerbcza jest zuywana wycznie do produkcji stali, za odlewnicza do
produkcji eliwa i staliwa.
Zom eliwny, stalowy i staliwny oraz inne surowce wtrne elaza
Produkcja (odzysk)
Zom elaza stanowi odpady zakadw metalurgicznych z biecej produkcji oraz zom
poamortyzacyjny konstrukcji, maszyn i wyrobw eliwnych, staliwnych i stalowych. Pra-
widowego traktowania wymaga oddzielanie od niego wyrobw czy czci z innych metali
i stopw, zwaszcza wyrobw ze stali szlachetnych, wykonanych metodami metalurgii prosz-
kw, z ktrych odzyskuje si metale uszlachetniajce stal. Zbirka i przygotowanie zomu
elaza w Polsce s nie do koca rozwizanym, powanym zagadnieniem gospodarczym.
Stanowi zom znaczn cz wsadu do piecw odlewniczych i stalowniczych.
Gwny Urzd Statystyczny notowa do koca 2000 r. zbirk zomu stalowego, stali-
wnego i eliwnego, ktra w 2000 r. osigna poziom niewiele przekraczajcy 1.9 mln t/r.
By to gwnie zom stalowy, z niewielkimi tylko ilociami zomu staliwnego i eliwnego
(26 tys. t). Odzysk zomu stalowego w hutach elaza jest oceniany nawet powyej poziomu
skupu zomu, a mianowicie na ponad 3.0 mln t/r. Rwnie do koca 2000 r. notowano dane
o pozyskiwaniu odpadw elazononych (elazodajnych), ktre wynioso 296 tys. t w 2000 r.
Od 2001 r. notowana jest tylko zbirka zomu stalowego, natomiast dane o pozostaych ro-
dzajach nie s dostpne (tab. 7). W latach 20052008 odzysk zomu stalowego waha si
w bardzo szerokich granicach: maksimum ok. 1.6 mln t osign w 2006 r., a minimum
ok. 1.2 mln t w 2007 r. (tab. 7).
Obroty
Wielko eksportu zomu elaza z Polski w latach 20052007 spada do 1.2 mln t, wo-
bec zmniejszonego odzysku w kraju, a po nieznacznym wzrocie w 2008 r. do niemal
1.4 mln t, w 2009 r. spada ponownie do 960 tys. t (tab. 7). Zom sprzedawany by gwnie
do krajw Unii Europejskiej. W ostatnich piciu latach przedmiotem eksportu s take nie-
wielkie iloci (do 9.3 tys. t/r) odpadw elazodajnych. W roku 2005 import zomu elaza
ELAZO I STAL 1033
Tab. 6. Warto obrotw surwk elaza w Polsce CN 7201
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 5130 18896 8987 6981 10973
Import 227550 211342 237803 317699 157722
Saldo 222420 192446 228816 310718 -146749
rdo: GUS
osign poziom 238 tys. t i w latach 20062009 systematycznie wzrasta, osigajc rekordo-
we 603 tys. t, a gwnym dostawc byy Czechy (tab. 7). Import odpadw elazodajnych
by na przestrzeni ostatnich lat marginalny. Saldo obrotw surowcami wtrnymi elaza mia-
o w latach 20052009 niezwykle wysok dodatni warto 0.651.3 mld PLN/r, gwnie
z powodu zwikszajcego si eksportu. Wyjtkiem byy odpady elazodajne, dla ktrych
w 2005 r. oraz w latach 20072008 odnotowano ujemne saldo obrotw (tab. 8).
Zuycie
Zom elaza ma znaczny udzia we wsadzie do produkcji stali surowej, okrelany na
okoo 40% w ostatnich latach (pozostae 60% stanowi surwka przerbcza). Zom ten ma
jeszcze wiksze znaczenie w odlewnictwie. Jego udzia we wsadzie do produkcji odleww
eliwnych i staliwnych szacuje si nawet na 6070% (reszt stanowi surwka odlewnicza).
1034 ELAZO I STAL
Tab. 7. Gospodarka surowcami wtrnymi elaza w Polsce
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Zomstalowy i eliwny
CN7204, PKWiU38115800
Produkcja . . . . .
zomstalowy 1382.5 1611.8 1197.9 1429.4 .
Import 237.8 286.3 313.7 491.3 603.2
Eksport 1400.2 1197.6 1162.4 1378.3 960.0
Zuycie
p
. . . . .
Odpady elazodajne
CN2619, PKWiU24101400
Produkcja . . . . .
Import 6.1 0.1 6.7 21.5 3.3
Eksport 0.3 2.7 5.5 2.1 9.3
Zuycie
p
. . . . .
rdo: GUS
Tab. 8. Warto obrotw surowcami wtrnymi elaza w Polsce
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Zomstalowy i eliwny
CN7204
Eksport 1263657 1378278 1607032 1795782 1090583
Import 157477 249579 328525 485053 444528
Saldo +1106180 +1128699 +1278507 +1310729 +646055
Odpady elazodajne
CN2619
Eksport 49 486 375 712 3534
Import 1327 71 1791 7274 443
Saldo 1278 +415 1416 6562 +3091
rdo: GUS
Stal i wyroby stalowe
Produkcja
Polska jest znaczcym europejskim producentem stali surowej i produktw stalowych.
Obecnie czynnych jest 17 hut elaza produkujcych stal surow i/lub produkty stalowe,
w tym dwa due zakady nalece do ArcelorMittal Poland S.A. Oddzia w Krakowie
oraz w Oddziale w Dbrowie Grniczej. Pi hut zlokalizowanych jest poza Grnym ls-
kiem: huta w Krakowie oraz ISD Huta Czstochowa Sp. z o.o., CELSA Huta Ostro-
wiec Sp. z o.o., Stalowa Wola S.A. i Arcelor Huta Warszawa Sp. z o.o.
Produkcja stali surowej w Polsce w latach 20052009 bya bardzo zmienna i osigna
maksimum 10.6 mln t w 2007 r., a minimum 7.1 mln t w 2009 r. (tab. 9).
W pierwszych trzech kwartaach 2008 r. notowano bardzo dobre wyniki produkcyjne
i ekonomiczne. Od IV kwartau 2008 r. rynek cakowicie si zmieni na niekorzy. Zam-
wienia spady o 4060% w stosunku do redniej rocznej. W przemyle samochodowym,
AGD, maszynowym i budowlanym notowano postoje. Produkcja w krajowym hutnictwie
w IV kwartale 2008 r. spada w stosunku do IV kwartau 2007 r. o 37%, a wykorzystanie
zdolnoci produkcyjnych wynioso 49%.
W 2009 r. sytuacja na rynku stali zmienia si diametralnie na niekorzy. Negatywny
wpyw zjawisk kryzysowych o charakterze globalnym by szerszy i wikszy ni zakadano
w prognozach z pocztku 2009 r. W konsekwencji, recesja w przemysach zuywajcych stal
do produkcji dbr inwestycyjnych i konsumpcyjnych wpyna na produkcj hut (w wikszo-
ci regionw wiata, w Europie i w Polsce rwnie) oraz na przychody ze sprzeday w ca-
ym przemyle stalowym. W Polsce mimo, e podstawowe tendencje i relacje gospodarcze
ksztatoway si korzystniej ni w wikszoci krajw UE, sytuacja w wielu przemysach ule-
ga jednak pogorszeniu. Pogorszya si dostpno do rodkw finansowych, przedsibior-
stwa napotkay problemy z uzyskaniem kredytw, wzrosy koszty finansowania bankowego.
Zjawiska te nie sprzyjay rozwojowi wielu podstawowych gazi przemysu. W 2009 r. kra-
jowe zuycie stali zmniejszyo si a o 30% wzgldem odnotowanego w 2008 r., w efekcie
czego produkcja stali spada o ok. 26%. Trudnoci rynkowe zmusiy producentw do jesz-
cze gbszej redukcji kosztw i do szukania nowych szans na przyszo.
W 2009 r. okoo 45% produkcji stali surowej w Polsce pochodzio z konwertorw tle-
nowych w hutach nalecych do ArcelorMittal Poland S.A.: Oddzia w Dbrowie Grni-
ELAZO I STAL 1035
Tab. 9. Gospodarka stal surow w Polsce CN 7206, PKWiU 24102100
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja 8336 9991 10621 9727 7128
z piecwelektrycznych 3443 5766 4433 4502 3893
z konwertorw 4893 4225 6188 5225 3235
Import 3 3 20 35 7
Eksport 2 19 20 19 12
Zuycie
p
8337 9975 10621 9743 7123
rdo: GUS
czej i Oddzia w Krakowie, a 55% z piecw elektrycznych pozostaych zakadw: CMC
Zawiercie S.A., CELSAHuta Ostrowiec Sp. z o.o., ISD Huta Czstochowa Sp. z o.o.,
ArcelorMittal Warszawa Sp. z o.o., Huta Stalowa Wola S.A., Huta Batory Sp. z o.o.
oraz FERROSTALabdy Sp. z o.o. Spord nich najwiksze zdolnoci produkcyjne po-
siada CMC Zawiercie S.A. ok. 1.2 mln t/r, natomiast CELSA Huta Ostrowiec Sp.
z o.o., ISD Huta Czstochowa Sp. z o.o. produkuj na poziomie 600800 tys. t/r. Pozostae
4 huty to zakady mniejsze, z produkcj nie przekraczajc 400 tys. t/r.
W wyniku realizowanego w latach 20022007 programu restrukturyzacji brany, w ma-
ju 2002 r. utworzono koncern Polskie Huty Stali S.A. (PHS S.A.) jednoosobow spk
Skarbu Pastwa poprzez wniesienie akcji czterech spek: Huty Katowice S.A., Huty
im. T. Sendzimira S.A., Huty Cedler S.A. i Huty Florian S.A., a nastpnie w 2003 r. Mi-
nister Skarbu Pastwa podpisa z LNM Holding N.V. umow o sprzeday 60% akcji kon-
cernu PHS S.A. Pozostae 25% naleao do Skarbu Pastwa, a 15% akcji do pracownikw.
LNM zobowiza si wykupi dugi najwikszych wierzycieli, podnie o 800 mln PLN ka-
pita PHS S.A. oraz zainwestowa 2.4 mld PLN po przejciu firmy. W 2004 r. nowy waci-
ciel przeksztaci PHS S.A. w Ispat Polska Stal S.A., pod koniec 2004 r. powoano nowy
podmiot Mittal Steel Poland S.A., wreszcie w padzierniku 2007 r., po poczeniu firm
Arcelor i Mittal Steel nazw firmy zmieniono na ArcelorMittal Poland S.A. Prywatyza-
cja ta bya istotnym, uzgodnionym z Komisj Europejsk, punktem przyjtego przez Rad
Ministrw programu restrukturyzacji polskiego hutnictwa elaza i stali. Zgodnie z umow,
inwestor m.in. wykupi za 621 mln PLN dugi wobec gwnych wierzycieli spki (na kwo-
t 1.241 mld PLN) i za 370 mln PLN dugi wobec Agencji Rozwoju Przemysu S.A. Pozo-
stae zaduenie (ok. 3.4 mld PLN), uregulowano zgodnie z harmonogramami wczeniej
uzgodnionymi z wierzycielami. Jednoczenie, podwyszony zosta kapita spki o 800 mln
PLN. Przyjto ponadto zobowizanie realizacji zatwierdzonego przez Komisj Europejsk
biznesplanu. Rzd RP i Komisja Europejska uznay, e program restrukturyzacji zosta zreali-
zowany, a jego zakoczenie nastpio w II kwartale 2007 r. i inwestorowi udao si zrealizo-
wa wszystkie kluczowe jego zaoenia. Ostatecznie proces prywatyzacji koncernu Polskie
Huty Stali S.A. zakoczono 16 padziernika 2007 r., kiedy Minister Skarbu zby na rzecz
ArcelorMittal Poland S.A. posiadany kontrolny pakiet 25.21% akcji za 436 mln PLN.
Trudna sytuacja ekonomiczna brany hutniczej w latach 20002003 doprowadzia sze-
reg innych zakadw do stanu upadoci, wymuszajc nastpnie zmiany wasnociowe i or-
ganizacyjne. W stan upadoci postawiono Hut Czstochowa S.A., Hut Maapanew
S.A., Hut Baildon S.A., Hut Ostrowiec S.A., Hut Jedno S.A., Hut Batory S.A.
i Hut Andrzej S.A. Na bazie majtku produkcyjnego utworzono nowe podmioty, jak Hu-
ta Stali Czstochowa Sp. z o.o., Maapanew Zakady Odlewnicze Sp. z o.o., przeznaczo-
ne z kolei do dalszej prywatyzacji. Natomiast w padzierniku 2003 r. Hut Ostrowiec S.A.
naby hiszpaski koncern CELSA. Ponadto w lipcu 2003 r. 71% akcji Huty Zawiercie S.A.
nabya amerykaska firma Commercial Metals Company od dotychczasowego wacicie-
la firmy Impexmetal S.A. Rok 2005 przynis kolejne przeksztacenia: Huta Stali Cz-
stochowa Sp. z o.o. staa si wasnoci Zwizku Przemysowego Donbasu, Huty Batory
oraz Bankowa zostay nabyte przez notowan na Giedzie Papierw Wartociowych w War-
szawie spk ALCHEMIA S.A., Huty Ferrostal abdy oraz HSW Huta Stali Jako-
ciowych nabya spka ZOMREX wyspecjalizowana w przetwarzaniu zomu, a Huta
Lucchini Warszawa staa si wasnoci koncernu Arcelor. Ponadto w 2008 r. rosyjski
koncern Severstal zosta wacicielem huty Technologie Buczek S.A. w Sosnowcu.
1036 ELAZO I STAL
Obroty
Obroty stal surow s sporadyczne, a w ostatnich piciu latach nie przekroczyy
54 tys. t/r (tab. 9).
Zuycie
Krajowe zuycie stali surowej, wykazuje zblione tendencje do produkcji (tab. 9).
W przeliczeniu na jednego mieszkaca w Polsce zuywa si ok. 220360 kg/r stali i jest
ono niemal ptora raza mniejsze ni w innych krajach Unii Europejskiej i ok. dwa razy
mniejsze ni w Japonii.
Najwaniejszymi produktami finalnymi hut elaza s wyroby gorco walcowane, wyro-
by zimno walcowane, rury, prty i druty (tab. 10). Wikszo hut specjalizuje si w wybra-
nych pwyrobach i wyrobach, np.:
blachy walcowane na gorco ArcelorMittal Poland S.A. Oddzia w Krakowie,
Czstochowa, Pokj, Batory, Stalowa Wola;
blachy walcowane na zimno i blachy ocynowane ArcelorMittal Poland S.A.
Oddzia w Krakowie i Stalowa Wola;
blachy ocynkowane ArcelorMittal Poland S.A. Oddziay w Krakowie i wi-
tochowicach;
tamy zimno walcowane ArcelorMittal Poland S.A. Oddziay w Krakowie,
witochowicach i Sosnowcu, Arcelor Warszawa;
rury ArcelorMittal Poland S.A. Oddzia w Krakowie, ISD Czstochowa, Jed-
no, Andrzej, Ferrum, Batory, Buczek, Severstallat.
Niemal wszystkie zakady produkuj wyroby walcowane na gorco (bez blach). Wyjt-
kiem s huty Andrzej, Severstallat, ISD Czstochowa i Ferrum. Z kolei huty Zygmunt,
Maapanew i Zabrze w ogle nie wytwarzaj produktw stalowych, lecz jedynie wyroby
eliwne i staliwne (gwnie odlewy).
Struktura produkcji wyrobw stalowych charakteryzuje si wci wysokim udziaem
prtw i profili (ksztatownikw) walcowanych na gorco oraz utrzymujcym si na zbli-
onym poziomie udziale blach zimno walcowanych. Cech negatywn, niezgodn z trenda-
mi wiatowymi, jest malejca produkcja blach gorco walcowanych, a take zbyt may po-
ELAZO I STAL 1037
Tab. 10. Produkcja gwnych wyrobw stalowych w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Szyny 173.0 232.1 223.6 128.3 164.3
Prty i profile 3921.4 4735.0 4922.9 4774.6 4102.4
Blachy walcowane na gorco 1796.4 2389.8 2606.0 2473.9 1917.6
Blachy walcowane na zimno 811.6 920.9 898.4 689.4 557.7
Blachy ocynkowane 452.4
w
508.9
w
436.3
w
437.4
w
395.9
Ksztatowniki gite na zimno 340.4 482.8 524.5 529.3 531.5
Rury 380.0 416.7 400.8 408.7 346.5
Druty 320.2 326.5 335.2 271.6 213.6
rdo: GUS
ziom produkcji blach ocynkowanych. Realizowany w latach 20022007 program restruktu-
ryzacji hutnictwa znacznie poprawi kondycj brany. ArcelorMittal Poland zbudowa
w oddziale w Krakowie zupenie now walcowni gorc blach (zamiast modernizacji ist-
niejcej dotychczas), uwaan za najnowoczeniejsz w Europie i jedn z najnowoczeniej-
szych na wiecie. Ponadto w oddziale w Dbrowie Grniczej zbudowano lini cigego
odlewania stali (COS) o wydajnoci 3 mln t/r (zamiast planowanej linii o wydajnoci
1.5 mln t/r), w oddziale w Sosnowcu zmodernizowano walcowni walcwki jakociowej,
a w oddziale w witochowicach oddano do uytku now lini powlekania organicznego
blach. ArcelorMittal Poland, bdcy najwikszym producentem stali w Polsce, wytwarza-
jcym okoo 65% produkcji krajowej, sta si nowoczesn firm, zdoln do dostarczania
najwyszej jakoci stali na wiatowe rynki. W 2008 r. w szeregu polskich hut prowadzono
dalsze prace modernizacyjne, m.in. w ArcelorMittal Poland S.A. zmodernizowano wielki
piec, uruchomiono nowe urzdzenie do cigego odlewania stali, oraz uruchomiono pie-
co-kad; w ArcelorMittal Warszawa Sp. z o.o. uruchomiono now walcowni gorc pr-
tw; w Celsa Huta Ostrowiec Sp. z o.o. zmodernizowano urzdzenie COS i piec elek-
tryczny; w ISD Huta Czstochowa Sp. z o.o. uruchomiono trzy piece komorowe do termo-
obrbki blach i zmodernizowano piec w walcowni blach grubych; a w CMC Huta Zawier-
cie S.A. uruchomiono now walcownie walcwki. W 2009 r. inwestorzy kontynuowali inwe-
stycje w nowe technologie i w procesy przetwarzania swoich wyrobw. Uruchomiono dwie
nowe walcownie gorce wyrobw dugich (w Celsa Huta Ostrowiec Sp. z o.o. i w CMC Huta
Zawiercie S.A.) oraz zmodernizowano walcowni zimn blach cienkich (w ArcelorMittal
Poland S.A. Oddzia w Krakowie). Przedsiwzicia te znaczco wzmocniy i poszerzyy
ofert hut, a rynek otrzyma bogat palet nowoczesnych wyrobw gotowych i lepsze ich
przystosowanie do potrzeb klientw.
Wyroby stalowe s jednym z gwnych produktw eksportowych Polski, lecz ich import
odgrywa z roku na rok coraz bardziej znaczc rol w gospodarce krajowej. Warto eks-
portu wyrobw stalowych wzrastaa w ostatnich latach i osigna 12.2 mld PLN w 2008 r.
(tab. 11). Jednak wymagania krajowych uytkownikw wyrobw stalowych s tylko w cz-
ci zaspokajane ofert polskich hut. Braki w zaopatrzeniu pokrywane s importem, gwnie
z krajw Unii Europejskiej oraz CEFTA, ktry w ostatnich latach znaczco wzrs i osign
warto ponad 20 mld PLN/r w latach 20072008 (tab. 11). W 2009 r. hutnictwo naleao
do bran najbardziej dotknitych przez kryzys. Spadek zuycia stali o blisko 30% spowodo-
wa zmniejszenie krajowej produkcji, a saby popyt wpyn dodatkowo na znaczne obnie-
nie cen wyrobw gotowych. Skutkowao to 42% spadkiem wartoci eksportu wyrobw sta-
lowych z Polski, a warto importu spada o 32%. W strukturze asortymentowej eksportu
1038 ELAZO I STAL
Tab. 11. Warto obrotw wyrobami stalowymi w Polsce
CN 72077217, 72197223,
72257229
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 6243423.5 7213714.2 10440179.9 12209156.7 7136058.7
Import 12152834.3 15632517.6 20890431.4 20571345.4 13954292.6
Saldo 5909410.8 8418803.4 10450251.5 8362188.7 -6818233.8
rdo: GUS
dominuj wyroby o niskiej wartoci wlewki i pwyroby oraz wyroby walcowane dugie
(mao przetworzone), a importowane s wyroby znacznie przetworzone i odpowiednio
drosze, np. wyroby walcowane paskie. W ujciu ilociowym czny import wyrobw sta-
lowych w latach 20052008 wzrs niemal dwukrotnie do rekordowych 8.0 mln t, nato-
miast eksport, po spadku do 3.5 mln t w 2006 r., w latach 20072008 wyranie si odbudo-
wa do 5.4 mln t. W roku 2009 import znaczco zmala i osign wielko 5.2 mln t, a eks-
port spad do poziomu 4 mln t.
Saldo obrotw wyrobami stalowymi ma w ostatnich piciu latach ujemn warto, ktra
w roku 2007 przekraczaa 10 mld PLN, przy pewnej poprawie w latach 20082009 (tab. 11).
GOSPODARKAWIATOWA
Rudy i koncentraty elaza
rda
Najwaniejsze znaczenie gospodarcze maj zoa tlenkowych rud Fe typu zmetamorfi-
zowanego: Krzywy Rg Ukraina, rejon Kurska w Rosji, zoa pw. Labrador w Kana-
dzie, Mesabi i Marquette USA, Quadrilatero, Ferrifero w Brazylii, Middleback
Australia i in. oraz magmowego: Allard Lake Kanada, Sanford Lake USA, Otan-
mki Finlandia, Kaczkanar, Podogorskie Rosja, Kiruna Szwecja, Algarrobo
Chile i in. Mniejsze znaczenie posiadaj zoa osadowe, skarnowe i laterytowe. Oglne za-
soby wiatowe rud Fe szacuje si na 160 mld t, zawierajcych ok. 79 mld t elaza. Wystpuj
gwnie na Ukrainie, w Rosji, Brazylii, Chinach, Australii, Kazachstanie, USA, Indiach, We-
nezueli, Szwecji, Iranie i Kanadzie. Na kraje te przypada ponad 90% oglnych zasobw.
Produkcja
Wielko wiatowej produkcji rud i koncentratw elaza od 2001 r. wzrastaa niezwy-
kle silnie do rekordowych 2254.0 mln t brutto w 2009 r. (rys. 1, tab. 12). rednie tempo
wzrostu w latach 20012008 zmieniao si w przedziale 517%/r, a w 2009 r. spado do nie-
spena 2% (rys. 1). Pozostaje to w cisej zalenoci od kondycji wiatowego stalownictwa.
Czynnikiem stymulujcym wzrost w latach 20052008 by wzmagajcy si popyt na rynku
azjatyckim i pnocnoamerykaskim, jednak kryzys finansowy z koca 2008 r. spowodowa
w 2009 r. znaczny spadek zapotrzebowania na rynku pnocnoamerykaskim i europejskim,
podczas gdy produkcja bya nadal rozwijana w Azji, przede wszystkim w Chinach bdcych
obecnie najwikszym wiatowym producentem (tab. 12). Poda Chin w okresie 19982001
miaa tendencj spadkow, jednak w latach 20022009 zanotowano ponad trzykrotny wzrost
produkcji. Biorc pod uwag nisk zawarto elaza w rudzie (33%), ocenia si, e niespena
50% urobku jest wykorzystywane. Jest to niewystarczajce w stosunku do zapotrzebowania,
wymuszajc zarwno import rud, jak i nowe inwestycje grnicze w kraju i zagranic.
Ponad 90% wydobycia rud elaza na wiecie pochodzi z 11 krajw: Chin firmy An-
shan Iron and Steel Co., Shoudu Iron and Steel Co., Panzhihua Mining Co. i in., Bra-
zylii VALE, Mineracoes Brasilieras Reunidas, Samarco Minerao SAi in., Australii
Hammersley Iron Pty. Ltd., Mt. Newman Joint Venture, Robe River Iron Ore As-
sociates, BHP Iron Ore Ltd. i in., Rosji Uralruda, Kombinat Lebiediskij, Sibruda,
Kaczkanar, Kowdor i in., USA Tilden Mine, Empire Iron Mining Partnership, Hib-
ELAZO I STAL 1039
bing Taconite Co., LTV Steel Mining Co. i in., Indii Steel Authority of India Ltd.,
Kudremukh Iron Ore Co. Ltd., Tata Iron & Steel Co. i in., Ukrainy (okrg grniczy
Krzywy Rg) kopalnie Siewiernyj, Potawskij, Junyj Kriworoskij i in., Kanady
Quebec Cartier Mining Co., Iron Ore Co. of Canada, Wabush Mines Ltd., RPA
Kumba Resources (dawniej Iscor Ltd.), ASSMANG, Highweld Steel and Vanadium
Corp. i in., Wenezueli C.V.G. i Szwecji Luossavaara-Kiirunavaara AB (tab. 12).
Zarwno poprawa popytu w latach 20052009, jak i wyczerpywanie si zasobw z
eksploatowanych, m.in. Brockman i Savage River w Australii, Itabira w Brazylii, Kedia
w Mauretanii, wpyny na rozbudow i modernizacj zdolnoci produkcyjnych w wielu
krajach: Australii (nowe kopalnie na zoach West Angelas i Hope Downs, rozbudowa ko-
pal Mount Whaleback, Yandicoogina i in.), Brazylii (Aguas Claras, Mutuca, Germano
i in.), Chinach, Indiach (Bailadila), Iranie (Chadormalu, Choghart i in.), Turcji, Chile
(Los Colorados) i Peru. Do ich redukcji doszo natomiast w wikszoci krajw europej-
skich, Zimbabwe i Argentynie.
Produkcja rud i koncentratw elaza netto (w przeliczeniu na czysty skadnik) wzrosa
do rekordowych 1220 mln t Fe w 2009 r. W takim ujciu najwikszymi producentami byli:
Chiny, Australia, Brazylia, Indie, Rosja, Ukraina, RPA, Kanada, USA, i Szwecja.
Obroty
Rudy i koncentraty elaza (okoo 40% produkcji w 2009 r.), a take grudki i spieki (aglo-
meraty) s przedmiotem obrotw midzynarodowych. Gwnymi eksporterami s: Brazylia,
Australia (przypada na nie cznie ok. 70% wiatowego eksportu), oraz Indie, RPA, Kanada,
1040 ELAZO I STAL
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Oceania
0
300000
600000
900000
1200000
1500000
1800000
2100000
2400000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t brutto
Rys. 1. Struktura geograficzna wiatowej produkcji rud i koncentratw elaza
ELAZO I STAL 1041
Tab. 12. wiatowa produkcja rud, koncentratw, grudek
i aglomeratw rud elaza
tys. t brutto
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
% Fe
1
Austria 2048 2092 2153 2033 2002 32.0
Azerbejdan
s
7 11 18 28 20 51.7
Bonia i Hercegowina
s
3046 3440 2944 2667 2727 50.0
Grecja 1500 1500 1500 1500 1500 38.3
Macedonia
s
10 10
w
w

Niemcy 360 416 422 455 364 13.9
Norwegia 642 619 630 746 896 67.7
Portugalia 12 12 12 12
Rosja
s
96764 103810 105000 99900 92000 57.9
Rumunia 265 40 11
Sowacja 259 312 349 392 352 35.0
Szwecja 23256 23302 24714 23888 17677 65.7
Ukraina
s
69456 74010 77930 72688 66452 55.0
EUROPA 197626 209575 215684
w
204310
w
183990
Algieria
s
1878 2340 1982 2077 1307 50.0
Egipt 2600 2500 2500 2000 2000 50.0
Maroko 10 35 48 23 30 50.0
Mauretania
s
11000 11127 11815 10968 10275 65.0
Nigeria
s
85
w
88
w
58
w
62
w
99 45.0
RPA 39542 41326 42101 48982 55313 63.0
Tunezja 206 217 181 108 151 53.4
Zimbabwe 328 104 104 104 100 53.0
AFRYKA 55649
w
57737
w
58789
w
64324
w
69275
Brazylia 285200 317800 354674 351200
w
327000 65.3
Chile 8100 8629 8817 9315 8242 60.0
Kolumbia 607 644 624 475 281 55.1
Peru 6895 7250 7740 7825
w
5250 66.2
Wenezuela 21179 22100 20650
w
21500
w
21000 65.0
AMERYKA PD. 321981 356423 392505
w
390315
w
361773
Gwatemala 11 7 31 1 5 63.6
Kanada 30387 35543 32744
w
32102
w
31699 63.0
Meksyk 14468 14568 10916
w
11709 17693 60.1
USA 54329 52700 52500 53600
w
26000 62.9
AMERYKA PN. i R. 99195 102818 96191
w
97412
w
75397
Chiny
s
426232 601000 707073 824011 880171 28.0
Indie 165230 187696 213246
w
215437
w
213371 61.0
Indonezja 32 5
Iran 26244 31537 35195 38200
w
38200 47.4
Kazachstan
s
19471 18254 19582 21486
w
22281 56.5
Rosja i Ukraina, a take Szwecja, Mauretania i Wenezuela. Najwiksi odbiorcy to: Chiny
(66% wiatowego importu w roku 2009), kraje Europy Zachodniej (10%), Japonia (8%),
Korea Pd. (3%) i USA. W latach 20052009 nastpio znaczne oywienie obrotw mi-
dzynarodowych za spraw ogromnego wzrostu zapotrzebowania w Chinach i Indiach, po-
mimo znacznego spadku zanotowanego w 2009 r. w Japonii, Europie i Korei Poudniowej.
Zuycie
Rudy i koncentraty elaza zuywane s przede wszystkim (ok. 98%) do produkcji su-
rwki i elaza gbczastego. W statystyce nie uwzgldnia si maej iloci zazwyczaj ubogich
rud wykorzystywanych w postaci tlenkw w innych gaziach przemysu (do odsiarczania
gazu ziemnego, produkcji cementu portlandzkiego, w przemyle szklarskim, jako dodatek
do piaskw formierskich), a take naturalnych pigmentw elazowych (ochra, umbra i in.)
stosowanych do produkcji farb, lakierw i emalii (por.: PIGMENTYELAZOWE). Przy-
sze zapotrzebowanie na pierwotne surowce elaza (rudy i koncentraty) w hutnictwie elaza
uzalenione jest od zmian technologicznych i rozwoju wykorzystania zomu, jego dostpno-
ci i cen. Warto zaznaczy, e w ostatnim czasie wysokie ceny zomu byy jednym ze sty-
mulatorw wzrostu popytu na surowce pierwotne. Najwikszymi uytkownikami pierwot-
nych surowcw elaza s Chiny, kraje europejskie (gwnie Rosja, Niemcy, Ukraina), Japo-
nia, USA, Brazylia i Korea Pd.
Surwka elaza, elazo gbczaste
rda
Najwaniejszym produktem przerobu rud i koncentratw elaza jest surwka elaza
otrzymywana niemal wycznie w wielkim piecu, przetwarzana nastpnie na stal w proce-
sach wieenia. Metoda wielkiego pieca wymaga jako skadnika wsadu duej iloci koksu
oraz topnikw. Coraz wiksz popularno zyskuje rozwijana w niektrych krajach metoda
bezporedniej redukcji rud Fe gazem ziemnym (DRI), w efekcie ktrej powstaje elazo
gbczaste, uywane do produkcji stali szlachetnych i stopw specjalnych.
1042 ELAZO I STAL
Korea Pd. 213 227 291 366 455 42.9
KRL-D
s
5000 5000 5000 5000 5000 28.0
Malezja 950 667 802 982 1470 64.0
Mongolia 168 180 265 1387 1379 45.0
Pakistan 104 131 126 130 130 50.0
Tajlandia 231 264 1555 1710 529 52.7
Turcja 3820 3252 4550 3990 4170 53.8
Wietnam 1009 1020 1060 1100 1800 55.0
AZJA 648704 849233 988745
w
1113799
w
1168956
Australia 261796 275042 299038 342435
w
394068 62.1
Nowa Zelandia 2250 2146 1724 2020 586 30.0
OCEANIA 264046 277188 300762 344455 394654
W I A T 1587201
w
1852974
w
2052676
w
2214615
w
2254045 53.8
1
rednia zawarto Fe w 2009 r. [%]
rda: MY, WM, MJ, ABARE, IISI
Produkcja
Produkcja wiatowa surwki elaza, po okresie spadku i stabilizacji w pierwszej poo-
wie lat 1990-tych, wzrasta systematycznie od 1997 r. (rys. 2). W okresie 19992007 zanoto-
wano spektakularny jej wzrost, w sumie a o ok. 79%, do rekordowych niemal 964 mln t
w 2007 r., natomiast w latach 20082009 zaznaczy si wpyw wiatowego kryzysu finanso-
wego, ktry doprowadzi do oglnowiatowego spowolnienia gospodarczego, a w konsek-
wencji do spadku produkcji surwki o 5% (rys. 2, tab. 13). W roku 2009 najwiksze spadki
produkcji zanotowano w krajach europejskich, Japonii, USA, Kanadzie, Brazylii i Korei
Pd., natomiast Chiny i Indie nadal zwikszay produkcj. Postp technologiczny i wci za-
ostrzane normy ochrony rodowiska stanowi istotne kryterium wyboru technologii produk-
cji surwki i stali. W krajach uprzemysowionych doprowadziy one do wyeliminowania
tradycyjnych hut elaza i ograniczenia udziau surwki na rynku. Najbardziej dynamiczny
rozwj poday surwki notuje si w Azji, a zwaszcza w Chinach Anshan Iron & Steel
Co. huta w Anshan, Baoshan Iron huta w Szanghaju, Baotou Iron huta w Bao-
tou, Fushun Iron huta w Fushun i in., Korei Pd. koncern POSCO huty w Po-
hang, Gwangyang i in., i Indiach koncerny SAIL huty w Dhanbad, Durgapur, Ro-
urkela oraz Burnpur i TATA huta w Jamshedur, przy stagnacji w Japonii koncerny
Nippon Steel huty w Kitakyushi, Kimitsu, Tokai i Oita oraz JFE huty w Fukuja-
mie Kurashiki, Chita, Keihin, Chiba i Nishinoyima. Nie maleje znaczenie krajw euro-
pejskich takich jak: Niemcy koncern Thyssen-Krupp (huty w Dortmundzie, Duisbur-
gu, Bochum, Hamborn, Schwelgern i in.), Wielka Brytania Corus Group (huty
w Redcar, Scunthorpe, Newport, Port Talbot i in.), Francja, Luksemburg i Hiszpania
ELAZO I STAL 1043
Europa
b. ZSRR
Azja
Afryka
Oceania
0
100000
200000
300000
400000
500000
600000
700000
800000
900000
1000000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 2. Struktura geograficzna wiatowej produkcji surwki elaza
1044 ELAZO I STAL
Tab. 13. wiatowa produkcja surwki elaza
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Austria 5444 5547 5908 5795
w
4353
Belgia 7254 7516 6577 6977 7407
Bonia i Hercegowina
s
60 60 60 243 482
Bugaria 1081 1147 1069 441 400
Czechy 4627 5192 5287 4737 3483
Finlandia 3056 3158 2915 2943 2042
Francja 12596 12874 12426 11372 8104
Hiszpania 4160 3432 3976 3995 2700
Holandia
1
6031 5417 6412 6130 4655
Niemcy 28854 30360 31149 29111 20104
Norwegia
s
100 100 100 100 100
Polska 4477 5333 5804 4934 3095
Portugalia 100 100 100 100 100
Rosja 49175 51683 51523 48300 43945
Rumunia 4098 3946 3923 2958 1575
Serbia 1529 1485 1582 1008
Sowacja 3681 4145 4012 3529 3019
Szwajcaria 100 100 100 100 100
Szwecja 3730 3701 3947 3708 1966
Ukraina 30747 32937 35647 30991
w
25683
Wgry 1338 1336 1393 1289 1050
Wielka Brytania 10188 10696 10960 10137 7674
Wochy 11423 11497 11100 10400 5670
EUROPA 193528 201806 205873 189874
w
148716
Algieria 952 1093 1193 690 493
Egipt 1100
w
1100
w
1000
w
900
w
800
Maroko
s
15 15 15 15 15
RPA 6130 6159 5358 5160
w
4376
Zimbabwe 129 38
AFRYKA 8326
w
8405
w
7566
w
6765
w
5684
Argentyna 2646 2481 2593 2581
w
2042
Brazylia 33884 32452 35571 34871 25135
Chile 1074 1115 1147 1150 920
Kolumbia 325 352 343 308
w
634
Paragwaj 123 136 137 120 100
Peru 263 306 351 395 100
AMERYKA PD. 38315 36842 40142 39425
w
28931
Kanada 8274 8305 8577 8770
w
5273
Meksyk 4278 3790 4077 4450
w
3925
USA 37214 37903 36337
w
33729
w
19018
AMERYKA PN. i R. 49766 49998 48991
w
46949
w
28216
ArcelorMittal (huty w Dunkirk Cedex, Hayange, Fos-Dur-Mer Cedex i in.), Wochy
Riva (huty w Taranto, Triecie, Bolzano i in.), Rosja kombinaty Magnitogorsk, Kuz-
nieck, Nowolipieck, Ninyj Tagi, Nosta i in., oraz Ukraina kombinaty w Dniepropie-
trowsku, Krzywym Rogu, Doniecku, Mariampolu i in. Innymi wanymi producentami
s: USA gwnie koncern US Steel, m.in. z hutami w Gary, Great Lakes, Granite Ci-
ty, Pittsburgh, Birmingham i in., oraz Brazylia firmy Acesita huta Timoteo, Aco-
minas huta Rodovia, Siderurgica huty So Paulo, Betim i in. (tab. 13).
Dynamicznie ronie produkcja elaza gbczastego otrzymywanego metod redukcji
bezporedniej (DRI). Lata 20052008 przyniosy wzrost produkcji cznie o 18%, nato-
miast w 2009 r. spada ona o 6% podajc za spadkiem produkcji surwki elaza (tab. 14).
Rozwijana jest przewanie w krajach posiadajcych znaczne zasoby gazu ziemnego i/lub
rud elaza. Gwni jego producenci to: Indie Essar Gurajat Ltd. w Gurajat, Nippon
Denro Ispat w Raigad i in., Wenezuela firmy Minorca (Minerales Ordaz CA)
zakad w Puerto Ordaz, Sidetur zakady w Matanzas i in., Iran NISCO w Ahwaz
i Esfahan, Meksyk Imexsa w Lazaro-Gardenas, Arabia Saudyjska Hadeed-
-Al-Sinayih, a take Rosja kombinat Oskolskij, Indonezja PT Krakatau Steel, Ar-
gentyna Acindar Industria Argentina de Aceros SA, Malezja Amsteel Mills Sdn
Bhd i kilka innych krajw (tab. 14).
Perspektywy rozwoju alternatywnych metod produkcji zwizane s przede wszystkim
z rejonami: Azji Poudniowo-Wschodniej (Indie, Malezja), Zatoki Perskiej oraz Ameryki
Poudniowej (Trynidad i Tobago, Wenezuela), Ameryki Pnocnej (Meksyk, USA) i Rosji.
Prowadzone w tych rejonach inwestycje pozwol w niedalekiej przyszoci zwikszy pro-
dukcj o kolejne kilka milionw ton. Rosnce z roku na rok wykorzystanie tej metody
zwizane byo m.in. z deficytem zomu stalowego i jego wysokimi cenami. Wzgldy ekolo-
giczne sprzyjaj pojawianiu si nowych, bezpiecznych dla rodowiska i niskokosztowych
ELAZO I STAL 1045
Birma 2 2 2 2 2
Chiny 343750 412450 476520 470674 543748
Indie 27125 28256 36488
w
37313
w
38233
Iran 2305 2041 2118 2176
w
2433
Japonia 83058 84270 86771 86171 66943
Kazachstan 3582 3393 3795 3105 2409
Korea Pd. 27308 27559 29437 31043 27475
KRL-D 900 900 900 900 900
Pakistan 1500 1250 1300 900
w
750
Tajwan 9447 10407 10518
w
9823
w
7939
Turcja 5971 5952 6235 6697 6913
Wietnam 202 211 170 255
w
275
AZJA 505150 576691 654254
w
649059
w
698020
Australia 6203 6433 6351 6057
w
4370
Nowa Zelandia 652 664 679 622 608
OCEANIA 6855 7097 7030 6679 4978
W I A T 801940
w
880839
w
963856
w
938751
w
914545
1
cznie z elazostopami wielkopiecowymi
rda: MY, MW, IISI
technologii wytopu (DIOS, Hismelt, Fastmelt, COREX i in.) omijajcych etapy praenia,
spiekania, redukcji koksem i pelletyzacji, a wykorzystujcych atwo dostpne i tasze miay
rud elaza.
Obroty
Surwka elaza podlega bardzo ograniczonej wymianie midzynarodowej (12% pro-
dukcji), gwnie w Europie i Azji, jest bowiem typowym pproduktem, przeznaczonym do
dalszego przerobu. Na eksport kierowane s zazwyczaj niewielkie nadwyki. Podobnie ob-
roty elazem gbczastym s ograniczone do niewielkich nadwyek.
1046 ELAZO I STAL
Tab. 14. wiatowa produkcja elaza gbczastego
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Niemcy 440 580 590 500 380
Rosja
s
3340 3280
w
3410
w
4560
w
4000
Szwecja 114 124 125 125 96
EUROPA 3894 3984
w
4125
w
5185
w
4476
Egipt 2900 3100 2786 2643
w
3051
Libia 1669 1633 1660 1569 1077
Nigeria 150 200 200 200
RPA 1781 1795 1736 1178
w
1386
AFRYKA 6350 6678 6382 5590
w
5714
Argentyna 1821 1947 1810 1847
w
807
Brazylia 411 376 362 302 11
Peru 78 84 90 74
w
100
Trynidad i Tobago 2055 2072
w
2065
w
1601
w
1182
Wenezuela 8897 8420 7782 6826
w
5508
AMERYKA PD. 13262 12899
w
12109
w
10650
w
7608
Kanada 591 446 910 704
w
342
Meksyk 5973 6167 6265 6012 4147
USA 220 240 250 260 200
AMERYKA PN. i R. 6784 6853 7425 6976
w
4689
w
4530
w
4623
Birma
s
40 40 40 40 40
Chiny 314 212 623 1000 1200
Indie
s
12052 14740 20110
w
20916
w
20754
Indonezja 1390 1290 1400 1300 1200
Iran 6873 6929
w
7491
w
7399
w
8099
Katar 816 877 1223
w
1681
w
2097
Malezja
s
1350 1277 1872
w
1958
w
2388
AZJA 26465 28946
w
36860
w
38824
w
40401
Australia 600 600 600 600 600
OCEANIA 600 600 600 600 600
W I A T 57355 59960
w
67501
w
67825
w
63488
rdo: MY, IISI
Zuycie
Surwka elaza i elazo gbczaste s zuywane wycznie do produkcji stali, eliwa
i staliwa.
Stal surowa
Produkcja
Produkcja stali surowej prowadzona jest w niemal 100 krajach. Lata 19992007 przy-
niosy systematyczny, spektakularny w historii wzrost produkcji stali na wiecie, w sumie a
o 73%, w wyniku czego w 2007 r. w skali wiata wyprodukowano rekordowe niemal
1350 mln t (rys. 3, tab. 15). W drugiej poowie 2008 r. globalny kryzys finansowy spowodo-
wa spowolnienie gospodarcze trwajce rwnie w 2009 r., a w konsekwencji spadek
produkcji stali surowej o 9% do 1224 mln t (tab. 15). Najwiksze spadki produkcji zanotowa-
no w krajach europejskich, USA, Japonii, Kanadzie, Brazylii, Korei Pd., Tajwanie i Meksy-
ku, a zaledwie kilka Chiny, Indie, Iran i Arabia Saudyjska byo w stanie zwikszy
produkcj (tab. 15).
Czowk wiatowych producentw tworz: Chiny (wzrost o 215 mln t w ostatnich piciu
latach do 568 mln t w 2009 r.), Japonia, Indie, Rosja, USA, Korea Pd., Niemcy, Ukraina, oraz
Brazylia, Wochy, Francja, Tajwan i Turcja. Ponadto znacznymi producentami s Hiszpania,
Wielka Brytania, Belgia, Polska, RPA, Kanada, Meksyk, Iran i Australia. W 2006 r. doszo do
ELAZO I STAL 1047
Europa
b. ZSRR
Azja
Oceania
0
200000
400000
600000
800000
1000000
1200000
1400000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
tys. t
Rys. 3. Struktura geograficzna wiatowej produkcji stali
1048 ELAZO I STAL
Tab. 15. wiatowa produkcja stali surowej
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Albania
s
179 205 263 300 250
Austria 7031 7129 7577 7593 5662
Azerbejdan 286 335 273 75 79
Belgia 10422 11631 10692 10673 5635
Biaoru 2075 2136 2214 2478 2330
Bugaria 1969 2102 1909 1330 726
Chorwacja 73 81 76 122 52
Czarnogra 193 174 202 130
Czechy 6189 6862 7059 6387 4594
Finlandia 4739 5054 4431 4417 3078
Francja 19481 19852 19250 17879 12840
Grecja 2266 2416 2554 2477 2000
Hiszpania 17826 18391 18998 18640 14357
Holandia 6919 6372 7368 6853 5193
Luksemburg 2194 2802 2858 2582 2141
otwa 550 690
w
696
w
635
w
692
Macedonia 321 326 370 345 299
Modawia 1016 785 965 885 380
Niemcy 44524 47224 48550 45832 32670
Norwegia 705 684 708 560 591
Polska 8336 9991 10621 9727 7128
Portugalia 1400 1400 1847
w
1630
w
1587
Rosja 66146 70830 72389 68700 59200
Rumunia 6280 6266 6269 5035 2761
Serbia 1630 1478 1662 1061
Sowacja 4485 5093 5082 4489 3747
Sowenia 583 628 638 640 428
Szwajcaria 1158 1252 1264 1312 934
Szwecja 5725 5466 5673 5196 2804
Ukraina 38636 40899 42830 37279
w
29855
Wgry 1958 2089 2227 2097 1401
Wielka Brytania 13239 13931 14932 13520 10080
Wochy 29061 31624 31506 30589 18847
EUROPA 307353 326859
w
334255
w
312729
w
234027
Algieria 1007 1158 1278 646 458
Egipt 5603 6045 6224 6198 5508
Ghana 25 25 25 25 25
Libia 1255 1151 1250 1137 914
Maroko
s
205 314 512 478 479
Mauretania 1 1 1 2 2
ELAZO I STAL 1049
Nigeria 100 100 100 100 100
RPA 9492 9718 9098 8550 7484
Tunezja 66 68 61 82
w
155
Uganda
s
7 7 7 7 7
Zimbabwe 107 24 23 10 10
AFRYKA 17868 18611 18579 17235
w
15142
Argentyna 5382 5533 5388 5541
w
4013
Brazylia 31631 30901 33782 33716 26506
Chile 1541 1607 1689 1523
w
1308
Ekwador 84 86 87 129 259
Kolumbia 1007 1211 1245
w
1053
w
1052
Paragwaj 101 103 109 83 64
Peru 790 901 857 1002 718
Urugwaj 64 57 71 86 56
Wenezuela 4907 4864 5005 4224 3808
AMERYKA PD. 46219 45936 48928
w
47847
w
38201
Dominikana 66 81 75 68 67
Gwatemala 207 292 349 250
w
224
Kanada 15327 15493 15572
w
14845
w
9286
Kuba 245 257 262 274 266
Meksyk 16202 16313 17573 17209
w
13957
Salwador
s
48 72 73 70 56
USA 94897 98557 98102 91350
w
58142
AMERYKA PN. i R. 126992 131065 132006
w
124066
w
81998
Bangladesz 20 10
Birma 25 25 25 25 25
Chiny 353240 419150 489660 500488 568033
Filipiny 470 558 718 711
w
824
Hong-Kong
s
500 500 550 550 550
Indie 45780 49450 53468
w
57791
w
62838
Indonezja 3675 3756 4160
w
3915
w
3501
Iran 9404 9789 10051 9964 10908
Izrael
s
300 300 300 300 300
Japonia 112471 116226 120203 118739 87534
Jordania 150 150 150 150 150
Kazachstan 4477 4244 4784 4244 4146
Katar 1057 1003 1147
w
1406
w
1448
Korea Pd. 47820 48455 51517 53322 48572
KRL-D 1070 1180 1230 1279 1200
Malezja 5296 5834 6895 6423
w
4004
Pakistan 825 1040 1090 1000 800
Singapur 572 607 640 764 664
Sri Lanka 30 30 30 30 30
poczenia dwch czoowych firm stalowych na wiecie ponadnarodowego konglomera-
tu Mittal Steel oraz europejskiej grupy Arcelor. Transakcja ta doprowadzia do powstania
ponadnarodowej firmy, kontrolujcej okoo 10% zdolnoci produkcyjnych stali na wiecie.
czna produkcja tego giganta w 2009 r. wyniosa 77.5 mln t. Firma ArcelorMittal posiada
huty w Niemczech, USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Meksyku, Algierii, Rumunii, Cze-
chach, Kazachstanie, Polsce, Ukrainie, Francji, Luksemburgu i Hiszpanii. Ponadto do naj-
wikszych firm stalowych na wiecie w 2009 r. zaliczay si: chiski Baosteel (31.3 mln t)
Szanghaj; koreaski POSCO (31.1 mln t) Pohang, Gwangyang; japoski Nippon
Steel (26.5 mln t) huty i stalownie w Kitakyushi, Kimitsu, Tokai i Oita; japoski JFE
(25.8 mln t) Fukuyama, Kurashiki, Chita, Keihin, Chiba i Nishinoyima; chiski Jiang-
su Shagang Group (23.3 mln t) Jiangsu; TATA Steel & Corus Group Indie, Wiel-
ka Brytania, Holandia (20.5 mln t) Redcar, Scunthorpe, Newport, Port Talbot i in.;
chiski Angang (20.1 mln t) Anshan; Severstal Rosja, USA, Wochy (16.7 mln t)
Cherepovets, Dearborn, Piombino, Triest; Evraz Rosja, Ukraina, Sowacja, USA, Wo-
chy (15.3 mln t) Ninyj Tagi, Nowokuznietsk, Dniepropietrowsk, Witkowice i in.;
US Steel USA, Sowacja (15.2 mln t) Gary, Great Lakes, Granite City, Pitts-
burgh, Birmingham, Koszyce; chiski Shougang (15.1 mln t) Pekin; Gerdau SA
Brazylia, Argentyna, Kanada, Chile, Kolumbia, Gwatemala, Meksyk, Peru, USA, Urugwaj
(14.2 mln t); amerykaski Nucor (14.0 mln t) Auburn, Birmingham, Jackson, Kanka-
kee i in.; chiski Wuhan Steel Group (13.7 mln t) Wuhan, Hubei; indyjski SAIL
(13.5 mln t) Bokaro, Durgapur, Rourkela, Burnpur; chiski Hebei Steel Group
(12.0 mln t) Tangshan; woski Riva (11.3 mln t) Taranto, Triest, Bolzano; japoski
Sumitomo Metal Industries (11.1 mln t) Kashima, Wakayama, Osaka; niemiecki
Thyssen-Krupp(11.0 mln t) Dortmund, Bochum, Hamborn, Schwelgern, Duisburg.
Rynek stali surowej w latach 20052009 charakteryzoway znaczce zmiany w udziale
poszczeglnych producentw. Kraje wysoko uprzemysowione utrzymay wprawdzie swj
wysoki okoo 50% udzia, mimo nikego wzrostu gospodarczego w Europie Zachodniej
(Francja, Niemcy) i Japonii. Imponujco wzrasta natomiast produkcja w Chinach, ktre
zwikszyy swj udzia w wiatowej produkcji do ponad 45%. Coraz wikszy udzia ma
hutnictwo i stalownictwo w Azji (Indie, Indonezja, Iran, Korea Pd., Malezja, Tajwan, Tur-
cja, Tajlandia) oraz Ameryce aciskiej (Brazylia, Meksyk, Wenezuela, tab. 15).
1050 ELAZO I STAL
Syria 70 70 70 70 70
Tajlandia 5161 4914 5565 5211
w
3646
Tajwan 18563 20094 20898 19882
w
15873
Turcja 20961 23308 25761 26809 25304
Uzbekistan 595 730 649 682 718
Wietnam 890 1869 2024 2250
w
2700
Zjednoczone Emiraty Arabskie 90
w
90
w
90
w
90
w
90
AZJA 637698
w
717356
w
806319
w
820762
w
848618
Australia 7789 7937 8047 7625 5249
Nowa Zelandia 889 810 845 799 765
OCEANIA 8678 8747 8892 8424 6014
W I A T 1144808
w
1248574
w
1348979
w
1331063
w
1224000
rda: MY, MW, IISI
Wysoki, ustabilizowany poziom (2831 mln t/r) wykazuje produkcja stali jakociowych
(powszechnie zwanych szlachetnymi), wytwarzanych ze stali surowej po wprowadzeniu do-
datkw metali staliwnych Mn, Cr, Ni (stal nierdzewna), Co, Mo, W, Zr i in., oraz wyro-
bw z nich wykonywanych. Skoncentrowana jest w Japonii (25%) Aichi Steel Works
Ltd., Daido Steel Co. Ltd., Kawasaki Steel Corp., Nippon Metal Industry Co. Ltd.
i in., USA(14%) Al Tech Specialty Steel Corp., ARMCO Inc., Carpenter Technolo-
gy Corp. i in., Chinach (10%) TISCO i in. oraz Niemczech (9%) ThyssenKrupp
Stainless GmbH i in., a take w szeregu innych krajach europejskich, Korei Pd.
POSCO, Indiach i Tajwanie, oraz w Kanadzie, Brazylii i RPA.
Obroty
Przedmiotem obrotw jest stal surowa oraz szeroki asortyment pwyrobw i wyrobw,
a ich rynek jest bardzo rozbudowany, zwaszcza w Europie (okoo 3/4 obrotw) i Azji.
Wzrasta rwnie wymiana handlowa wrd krajw rozwijajcych si. Sta tendencj jest
ograniczanie obrotw stal surow na rzecz stali szlachetnych i wyrobw stalowych. Do
czowki eksporterw stali i pwyrobw stalowych nale: Japonia, Rosja, Ukraina, Brazy-
lia, Belgia, Niemcy, Francja, Wielka Brytania i inne kraje Unii Europejskiej, oraz Indie,
RPA i Turcja. Natomiast najwikszymi importerami s USA, Chiny, kraje Azji Pd.-Wsch.
Tajlandia, Tajwan, Korea Pd., Hong-Kong, Wietnam, Filipiny, Indonezja, Singapur, Ma-
lezja oraz Iran, kraje Europy Zachodniej i Bliskiego Wschodu Arabia Saudyjska i Zjed-
noczone Emiraty Arabskie.
Zuycie
Stal, a gwnie produkowane z niej pwyroby i wyroby, zuywane s w przemyle mo-
toryzacyjnym i budownictwie, a take maszynowym, elektromaszynowym, budownictwie
okrtowym, kolejnictwie, grnictwie, przemyle opakowa i zbrojeniowym. Do najwaniej-
szych wyrobw stalowych nale blachy walcowane na zimno lub na gorco o gruboci po-
niej 3 mm (w mniejszym stopniu blachy powyej 3 mm), w duej czci ocynkowane,
a take przekroje i profile walcowane, rury i armatura instalacyjna, druty i kable, tamy wal-
cowane oraz szyny kolejowe.
Ceny surowcwelaza
Ceny rud i koncentratw elaza zalene s od asortymentu, skadu chemicznego i mi-
neralnego oraz miejsca i warunkw transakcji (tab. 16). Ustalane s w kontraktach dugoter-
minowych, tzn. 1015-letnich, ktre wpywaj na mniejsze ich wahania ni innych surow-
cw. Ceny w tych kontraktach s negocjowane co roku, np. w Europie zazwyczaj na przeo-
mie listopada i grudnia, a najwaniejsze znaczenie ma cena ustalona na dostaw rudy
CVRD fines z Brazylii na rynek niemiecki na warunkach cif Rotterdam (tab. 16). Natomiast
w Japonii ustala si j na przeomie stycznia i lutego dla rud typu Hammersley lub BHP na
warunkach fob porty Australii. Lata 20052007 przyniosy systematyczny, rednio o 30%/r,
wzrost ich cen w sumie o ok. 120%. Z kolei w samym tylko 2008 r. na rynku japoskim
wzrost wynis 80% dla rud australijskich i 65% dla rud brazylijskich. Na rynku europej-
skim ceny rud brazylijskich wzrosy o 65%, natomiast grudki podroay o 96%, a pellety
o 87% (tab. 16). Natomiast ceny stali w USA w latach 20052008 wzrosy cznie o 41%
(tab. 16). Tak istotny wzrost cen rud i koncentratw elaza oraz stali by spowodowany sil-
nym popytem ze strony gospodarki Chin i innych krajw rozwijajcych si, co doprowadzi-
ELAZO I STAL 1051
o do naruszenia wzgldnej rwnowagi midzy poda i popytem na rynkach midzynaro-
dowych. Rok 2009 przynis radykaln zmian na rynku rud i koncentratw elaza. Ogl-
nowiatowe spowolnienie gospodarcze wywoane kryzysem finansowym doprowadzio do
spadku produkcji stali w wielu krajach, a w konsekwencji do zmniejszenia zapotrzebowania
na rudy i koncentraty elaza. Koncerny hutnicze w trakcie negocjacji z producentami rud
wynegocjoway znaczne obniki cen sigajce niemal 33% dla dostaw rud drobnych na ry-
nek japoski oraz 28% dla dostarczanych na rynek europejski (tab. 16). W przypadku gru-
dek i pelletw spadki cen byy jeszcze wiksze i signy 48% (tab. 16). Nisze ceny surow-
cw pierwotnych elaza przeoyy si na ceny wyrobw stalowych, ktre na rynku USA
spady w roku 2009 o 25% (tab. 16).
1052 ELAZO I STAL
Tab. 16. Ceny surowcw elaza
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Ruda elaza
cif Japonia:
drobna Hammersley
1
61.7 73.4 80.4 144.7 97.0
drobna CVRD
2
62.5 74.4 81.5 134.4 96.5
cif Rotterdam
drobna CVRD
3
65.0 77.3 84.7 140.6 100.9
Grudki CVRD
4
79.6 94.7 100.5 197.4 102.6
Pellety CVRD
4
115.5 112.0 118.0 220.2 113.8
Stal
5
1029.4 1122.1 1200.2 1452.2 1087.5
1
64.3% Fe, cena w USD/dltu Fe MY
2
Carajas standard 64.5% Fe, cena jw.
3
Carajas standard 64.5% Fe, cena USD/dmtu, cena jw.
4
cif Europa, USD/dmtu, cena jw.
5
wyroby walcowane, rednia cena w USA, USD/t, cena jw.
ELAZOSTOPY
elazostopy byy i s wytwarzane przez huty elaza i stalownie z rud metali i ich
koncentratw. W wielkich piecach wytapia si zasobn w mangan surwk zwierciadli-
st, elazomangan wglowy 68% C i elazokrzem o zawartoci 1015% Si. Jednak od
kilkunastu lat elazostopy produkowane s gwnie przez wyspecjalizowane zakady elek-
trometalurgiczne, zlokalizowane przy kopalniach, np. z krzemianowych i laterytowych
rud niklu elgruda niklowa (Ni matte) i elazonikiel (gwnie) przy uzysku 9395%
Ni zawartego w rudzie. Podobnie wytwarzane s: elazochrom nisko-, rednio- i wysoko-
wglowy, zawierajcy 60% Cr, a co najmniej 55% Cr, elazochromokrzem, elazochro-
monikiel, elazocyrkon z 1855% Zr, elazofosfor, elazokrzem w gatunkach zrnico-
wanych wedug zawartoci krzemu w granicach 2092% Si, elazokrzemoaluminium
w kilku gatunkach z 2560% Si i 1050% Al, elazokrzemomangan, elazokrzemoty-
tan, elazokrzemowap, elazokrzemowolfram, elazomangan w kilku gatunkach, e-
lazomolibden z 5060% Mo, elazoniob i elazotantal, elazowolfram, elazostopy
azotowane z celowo wprowadzonym azotem.
elazostopy odgrywaj decydujc rol w rozwoju produkcji stali szlachetnych (narz-
dziowych, nierdzewnych, arowytrzymaych, aroodpornych i in.). Ich rynek od 1997 r.
charakteryzuje si wzrostem poday wiatowej, ktra w 2009 r. osigna rekordowe
38.7 mln t, co jednak nie zrwnowayo ogromnego popytu stalownictwa, doprowadzajc
do spektakularnego wzrostu cen, skorygowanego w 2009 r. Najwiksze perspektywy dal-
szego jej rozwoju rysuj si przede wszystkim w Chinach, Indiach, RPA oraz krajach
rodkowego i Dalekiego Wschodu. Zwizane s z przewidywanym wzrostem zapotrzebo-
wania stalownictwa tych pastw w efekcie przyspieszonego rozwoju gospodarczego, po-
mimo trwajcego od III kwartau 2008 r. do koca 2009 r. kryzysu finansowego, ktry
wywoa oglnowiatowe spowolnienie gospodarcze. Dodatkowym czynnikiem stymulu-
jcym rozwj bdzie te powikszajca si przewaga obrotw stopami nad rudami (gw-
nie Mn i Cr) po integracji brany w ponadnarodowych joint ventures producentw grni-
czych i hutniczych.
W obrocie rynkowym obecne s liczne gatunki elazostopw, zrnicowane ze wzgl-
du na liczb i zawartoci metali oraz wgla (nisko-, rednio- i wysokowglowe). Wrd
nich najwikszy udzia maj: elazomangany (6080% i 90% Mn), elazokrzemoman-
gany (6065% Mn i 1030% Si), elazokrzem (5590% Si, gwnie 50% i 75% Si), e-
lazochrom (5055% Cr), a take m.in. elazonikiel (2545% Ni), elazowolfram (6580%
W), elazomolibden (5864% Mo), elazoniob (6268% Nb) i inne (por.: MANGAN;
KRZEM; CHROM; NIKIEL; MOLIBDEN; NIOB).

GOSPODARKAKRAJOWA
rda
Oprcz z kwarcu yowego i kwarcytu uywanych do produkcji elazokrzemu (por.:
KRZEM), Polska nie posiada z adnych innych kopalin stosowanych do produkcji ela-
zostopw.
Produkcja
elazostopy wyszych gatunkw: elazokrzemomangan i elazokrzem, produkowane
byy w Hucie aziska S.A. w aziskach Grnych (technologia piecw elektrycznych).
Produkcja czna tego zakadu w latach 20052006 spada ponad trzykrotnie i wyniosa
20.8 tys. t w 2006 r. (tab. 1), a powodem spadku produkcji bya za sytuacja finansowa za-
kadu. Lata 20072008 przyniosy wiksze zamwienia ze strony przemysu stalowego oraz
popraw sytuacji finansowej Huty aziska, powodujc w konsekwencji wzrost produkcji do
84.0 tys. t w 2008 r., a gwnym produktem by elazokrzem (tab. 1). W 2009 r., w wyniku
zmniejszonego zapotrzebowania na elazostopy w krajowym przemyle stalowym, jak rw-
1054 ELAZOSTOPY
Tab. 1. Gospodarka elazostopami w Polsce
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
cznie elazostopy
Produkcja 86.8 25.3 82.4 92.5 15.7
Import 126.2 147.9 179.8 132.6 133.6
Eksport 87.7 29.8 69.3 93.9 38.7
Zuycie 125.3 143.4 192.9 131.2 110.6
elazostopy wielkopiecowe
Produkcja 7.8 4.1 2.1 8.5 1.5
elazomangan
CN7202 11, PKWiU24101215
7.8 4.1 2.1 8.5 1.5
Import 27.0 29.2 35.2 31.8 27.3
Eksport 10.0 5.3 3.4 8.0 1.5
Zuycie 24.8 28.0 33.9 32.3 27.3
elazostopy z piecw elektrycznych
Produkcja 79.0 21.2 80.3 84.0 14.0
elazokrzemomangan
CN7202 30, PKWiU24101245
10.2 3.3 15.6 25.1 0.0
elazokrzem
CN7202 2129, PKWiU24101230
65.1 13.0 58.5 56.0 9.7
elazochrom
CN7202 4149, PKWiU24101240
0.4
pozostae
CN7202x, PKWiU24101290
3.7 4.5 6.2 2.9 4.2
Import 99.2 118.7 144.6 100.8 106.3
Eksport 77.7 24.5 65.9 85.9 37.2
Zuycie 100.5 115.4 159.0 98.9 83.1
rdo: GUS
nie z powodu sabncej kondycji finansowej huty, produkcja spada gwatownie do zale-
dwie 14 tys. t (tab. 1).
elazomangan wielkopiecowy wytwarzany jest przez firm STALMAG Sp. z o.o.
w Rudzie lskiej. Jeszcze w 2004 r. wyprodukowano niemal 47 tys. t, jednak od 2005 r.
produkcja systematycznie spadaa i w 2007 r. wyniosa zaledwie 2.1 tys. t. W 2008 r. wzro-
sa do 8.5 tys. t, po czym w 2009 r. zmniejszone zapotrzebowanie stalowni spowodowao po-
nowny spadek produkcji do zaledwie 1.4 tys. t (tab. 1). Produkcja elazochromu w 2006 r.,
wykazana w statystykach GUS na poziomie 400 t (tab. 1), nie pochodzia z piecw elek-
trycznych Huty aziska S.A., ale najprawdopodobniej z ktrego z orodkw badawczo-
-rozwojowych.
Obroty
Zapotrzebowanie na rne gatunki elazostopw pokrywane jest gwnie importem,
w tym rwnie na odmiany produkowane w kraju (tab. 2). Najwaniejszymi dostawcami
ELAZOSTOPY 1055
Tab. 2. Struktura geograficzna importu elazostopw do Polski
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
elazostopy z wielkich piecw 27.0 29.2 35.2 31.8 27.3
elazomangan wielkopiecowy
CN7202 11
27.0 29.2 35.2 31.8 27.3
Austria 0.4
Chiny 0.4 0.2 0.1 0.9 0.0
Czechy 2.1 0.6 0.3 0.3 1.1
Finlandia 2.6
Francja 0.0 0.1 0.3
Holandia 0.5 0.3
Hiszpania 5.1 3.3 2.7 1.4 0.1
Indie 2.2 1.5 1.4 0.4
Niemcy 0.3 0.0 0.2 0.3 0.8
Norwegia 1.4 0.0 1.7 1.0 15.1
Rosja 0.1 0.4 2.0 0.2
RPA 0.5 1.2 1.6 4.2 3.2
Rumunia 2.0 0.1
Sowacja 7.2 10.2 10.9 13.7 1.7
Szwajcaria 0.7 0.6
Ukraina 3.8 10.6 13.6 5.2 3.3
USA 2.0
Wochy 0.2 0.0 0.0 0.0
Pozostae 0.6 0.3 0.2 0.8 0.3
elazostopy z piecw elektrycznych 99.2 118.7 144.6 100.8 106.3
elazomangan
CN7202 19
2.8 6.5 10.1 4.2 3.6
Brazylia 0.4 0.0
Chiny 0.0 0.6 0.3 0.2 0.1
Holandia 0.1 0.1 0.1 0.0 0.0
1056 ELAZOSTOPY
Indie 0.2 0.1
Niemcy 0.1 0.3 0.4 0.1 0.1
Norwegia 1.8 3.1 3.3 2.7 3.1
RPA 0.3 0.4 0.4 0.0 0.0
Sowacja 0.1 2.0 4.7 0.4
Szwecja 0.2
Turcja 0.1 0.0
Ukraina 0.1 0.5 0.0
Pozostae 0.2 0.0 0.2 0.2 0.1
elazokrzem
CN7202 2129
22.4 23.9 24.4 19.5 15.9
Belgia 0.1 0.7 0.6 0.2
Brazylia 0.5
Bugaria 0.3
Chiny 3.3 6.8 8.2 1.0 0.3
Czechy 3.5 3.6 4.6 3.0 2.0
Francja 0.2 0.1
Hiszpania 1.4 0.1
Holandia 0.2 0.3 0.5 1.1 0.5
Indie 0.6 1.1
Islandia 0.0 0.4
Kazachstan 0.8 0.1
Luksemburg 2.2 1.5
Macedonia 0.6 0.8 0.4 0.6 0.2
Niemcy 0.4 0.9 0.4 1.2 2.2
Norwegia 0.8 1.2 1.8 1.9 1.4
Rosja 0.8 3.2 3.8 0.8 0.9
RPA 0.0 0.0
Sowacja 6.8 4.2 2.6 3.4 1.4
Sowenia 0.3 0.5 0.5 0.4 0.1
Ukraina 4.0 1.2 0.2 0.2 2.2
Wochy 0.1 0.2 0.0 0.3 0.1
Pozostae 0.7 0.5 0.6 0.5 0.3
elazokrzemomangan
CN7202 30
54.1 64.0 83.0 50.8 73.0
Chiny 0.3 1.3 4.7 3.1 0.8
Czechy 6.5 4.0 1.9 1.9 2.6
Francja 0.2 0.4
Gruzja 1.7 0.3
Indie 0.8 5.2 1.1 2.2 0.8
Kazachstan 1.4 3.9 0.7 0.1
Niemcy 0.2 0.1 0.4 1.1 1.4
Norwegia 6.4 2.6 3.4 1.4 17.4
Rosja 0.1 0.1
RPA 0.9 0.6 1.0
Sowacja 11.3 15.2 19.4 11.0 5.5
w latach 20052009 byy przede wszystkim Ukraina, Norwegia (szczeglnie w 2009 r.),
Sowacja, Rosja, Niemcy, Hiszpania i Kazachstan. W ostatnich latach zmalay znacznie do-
stawy z Francji (zwaszcza elazomanganu wielkopiecowego), natomiast wzroso znaczenie
Czech (tab. 2).
ELAZOSTOPY 1057
Sowenia 0.3 0.0
Ukraina 25.2 31.6 49.7 28.9 42.1
Pozostae 0.2 0.1 0.2 0.3 0.9
elazochrom
CN7202 4149
10.9 12.3 13.9 14.0 5.7
Brazylia 0.1 0.0
Chiny 1.0 0.2
Cypr 1.0 0.4
Czechy 0.8 0.8 0.1 0.4 0.5
Holandia 0.3 0.3 0.1 1.0 0.1
Indie 0.0 0.3 1.4 2.2 0.7
Kazachstan 1.9 0.8 2.7 1.2 0.5
Luksemburg 0.2 0.0
Niemcy 0.1 0.1 0.3 0.1 0.1
Rosja 5.4 7.6 6.1 3.0 1.7
RPA 0.2 0.5 0.9 2.0 1.7
Sowacja 0.8 0.1 0.9 0.1
Szwajcaria 0.2 0.0
Szwecja 0.1 0.0
Turcja 0.1 1.0 1.5 1.2 0.1
Zimbabwe 0.3 0.3 0.1
Pozostae 0.2 0.2 0.3 0.3 0.0
elazokrzemochrom
CN7202 50
0.1 0.2 0.1
elazonikiel
CN7202 60
0.0 0.0
elazomolibden
CN7202 70
1.2 1.2 1.5 1.5 0.7
elazowolframi elazokrzemowolfram
CN7202 80
0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
CN7202 91
0.1 0.2 0.2 0.2 0.1
elazowanad
CN7202 92
0.3 0.5 0.4 0.4 0.3
elazoniob
CN7202 93
0.1 0.2 0.4 0.2 0.2
elazofosfor
CN7202 99 10
0.9 1.2 1.5 1.3 0.6
elazokrzemomagnez
CN7202 99 30
3.4 4.0 4.3 4.1 2.6
Pozostae
CN7202 99 80
3.0 4.7 4.8 4.4 3.3
rdo: GUS
Szczegowa struktura geograficzna obrotw elazostopami majcymi mniejszy udzia
w caoci obrotw jest podana w poszczeglnych rozdziaach (por.: TYTAN; MOLIBDEN;
WOLFRAM; WANAD itd.) W latach 20052009 import elazomanganu wielkopiecowe-
go utrzymywa si na w miar stabilnym poziomie 2735 tys. t/r, natomiast import elazo-
stopw otrzymywanych w piecach elektrycznych by bardziej zmienny, a najwiksze ich
iloci sprowadzano do Polski w 2007 r. 144.6 tys. t, z kolei najmniejszy import wystpi
w roku 2005 i wynis 99.2 tys. t (tab. 2).
W okresie 20052009 eksport elazostopw by bardzo zmienny, odzwierciedlajc kon-
dycj ekonomiczn krajowego hutnictwa elaza i stali. Tradycyjnie wzorem lat ubiegych
w eksporcie dominoway: elazokrzem, elazokrzemomangan i elazomangan wielkopie-
cowy, a gwnymi odbiorcami byy Niemcy i inne kraje Europy Zachodniej (tab. 3).
1058 ELAZOSTOPY
Tab. 3. Struktura geograficzna eksportu elazostopw z Polski
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
elazostopy wielkopiecowe 10.0 5.3 3.4 8.0 1.5
elazomangan wielkopiecowy
CN7202 11
10.0 5.3 3.4 8.0 1.5
Belgia 1.1 0.0
Czechy 4.3 0.5 0.2 0.5 0.6
Francja 0.2 0.5
Luksemburg 0.3
Niemcy 1.9 2.7 0.8 7.1
Rosja 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
Sowacja 0.9 0.3 0.1 0.2 0.7
Sowenia 0.6 0.1 0.1
USA 1.5
Wgry 2.0 0.0 0.0 0.0
Pozostae 0.3 0.2 0.3 0.0 0.1
elazostopy z piecw elektrycznych 77.7 24.5 65.9 85.9 37.2
elazomangan
CN7202 19
1.1 1.3 1.5 1.0 0.9
Indonezja 0.2 0.2 0.3 0.2 0.2
Rosja 0.1 0.3 0.2 0.1
Wgry 0.4 0.5 0.6 0.5 0.4
Wochy 0.2 0.2 0.2 0.2 0.1
Pozostae 0.2 0.1 0.2 0.1 0.1
elazokrzem
CN7202 2129
64.8 16.2 46.7 53.4 16.2
Austria 3.5 0.7 3.5 1.9 0.9
Belgia 0.3
Czechy 8.6 5.0 9.9 8.5 5.1
Finlandia 0.6 0.1 0.6 1.5
Francja 0.6 0.0 0.0
Indonezja 0.1 0.1 0.1 0.1 0.0
ELAZOSTOPY 1059
Litwa 0.2 0.0
Niemcy 36.1 4.5 18.0 23.2 4.2
Rosja 0.1 0.1 0.1 0.2 0.1
Rumunia 0.2
Serbia 0.3 0.7
Sowacja 8.1 2.3 8.8 8.4 0.9
Sowenia 0.4 0.3 1.7 3.6 0.9
Szwecja 1.8 0.0 2.6 3.2 1.4
Wgry 0.6 0.2 0.3 0.5 0.1
Wielka Brytania 0.2
Wochy 2.4 2.5 0.7 2.7 0.8
Pozostae 0.4 0.2 0.2 0.3 0.1
elazokrzemomangan
CN7202 30
10.8 5.5 15.3 28.7 18.3
Austria 0.5
Belgia 0.1
Czechy 4.2 1.3 3.3 3.8 6.7
Holandia 5.6 0.1
Indonezja 0.1 0.1 0.1 0.0 0.0
Francja 1.4
Luksemburg 0.3
Niemcy 4.9 3.2 9.6 16.5 8.3
Rumunia 0.1 0.2 0.0
Sowacja 0.4 1.7 2.1 1.1
Sowenia 0.2
Wgry 0.1
Wielka Brytania 0.3 0.1
Wochy 0.4
Pozostae 0.4 0.2 0.3 0.2 0.1
elazochrom
CN7202 41,49
0.6 0.5 1.5 1.8 0.4
Bonia i Hercegowina 0.1 0.1
Czechy 0.4 0.2 0.5 0.1 0.1
Holandia 0.2 0.4
Sowacja 0.1 0.2 0.3 0.8 0.1
Rumunia 0.2 0.0 0.0
Ukraina 0.1 0.0
Wgry 0.1
Pozostae 0.1 0.1 0.3 0.2 0.1
Pozostae
1
0.4 1.0 0.9 1.0 1.4
1
w 2005, FeMo, FeW i FeSiW, FeTi, FeSiTi, FeV, FeP, FeNb i inne;
w 2006, FeMo, FeW i FeSiW, FeTi i FeSiTi, FeV, FeNb, FeP, FeSiMg i inne;
w 2009, FeNi, FeMo, FeTi and FeSiTi, FeV, FeNb, FeP, FeSiMg i inne;
rdo: GUS
Saldo obrotw elazostopami miao tradycyjnie warto ujemn, ktra w latach 2005
2007 gwatownie wzrosa do rekordowych 552 mln PLN, gwnie za spraw zwikszone-
go importu, jak i rosncych cen na rynkach midzynarodowych, podczas gdy w latach
20082009 warto salda zmalaa i utrzymywaa si na w miar stabilnym poziomie 463
477 mln PLN (tab. 4).
Zuycie
elazostopy krajowe, jak i importowane, s prawie w caoci zuywane przez przemys
stalowy do produkcji stali nisko- i wysokostopowychoraz czciowo szlachetnych. W 2005 r.
zuycie spado o 23% do poziomu porwnywalnego z rokiem 2002, natomiast w latach
20062007 wzrastao systematycznie, cznie o rekordowe 54%, by z kolei w okresie
20082009 zmale a o niemal 43% (tab. 1), w odpowiedzi na zmniejszenie produkcji stali.
GOSPODARKAWIATOWA
rda
elazostopy produkowane s z rud i koncentratw elaza oraz rud i koncentratw me-
tali, np. Mn, Cr, V, Mo, W i in., ich zwizkw np. tlenkw, form metalicznych, np. prosz-
kw lub niemetali np. P, S, Si, poddawanych nastpnie obrbce metalurgicznej w celu
otrzymania stopu Fe z okrelon zawartoci jednego lub kilku elementw.
Produkcja
wiatowa produkcja elazostopw systematycznie rosa w okresie 20022008 i osign-
a 38 mln t (tab. 5). Wpyw na to miaa dobra sytuacja gospodarcza na wiecie, oraz zwik-
szone zapotrzebowanie ze strony producentw stali, w tym rwnie nierdzewnych i specjal-
nych. Kryzys finansowy z przeomu lat 2008/2009 doprowadzi do oglnowiatowego spo-
wolnienia gospodarczego, objawiajcego si spadkiem produkcji stali, a w konsekwencji e-
lazostopw u wielu wanych producentw, m.in. w Rosji, Ukrainie, RPA, Brazylii i Ka-
zachstanie. Jednak w Chinach i Indiach kryzys by mniej dotkliwy i kraje te w 2009 r. nadal
zwikszay produkcj, wobec czego czna poda elazostopw na wiecie w tym roku po-
nownie wzrosa o 2% i wyniosa rekordowe 38.7 mln t (tab. 5).
Konkurencja i rywalizacja o rynki zbytu doprowadzia do powstania licznych joint ventu-
res integrujcych producentw rud w rnych krajach z wytwrcami elazostopw oraz/lub
firmami handlowymi i konsumenckimi, np. midzy Fesil (Norwegia) i szwajcarsk firm
handlow Gurta na dostawy FeSi, Maranatha Holdings Zimbabwe i Gurta na produkcj
1060 ELAZOSTOPY
Tab. 4. Warto obrotw elazostopami w Polsce CN 7202
tys. PLN
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
Eksport 240025 108963 288367 470854 177218
Import 599360 592830 840961 933695 564549
Saldo -359335 -483867 -552594 -462841 -477331
rdo: GUS
ELAZOSTOPY 1061
Tab. 5. wiatowa produkcja elazostopw
tys. t
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
s
Albania
s
c 35.8 17.0 1.0 8.4 5.3
Austria
s
mo,n,w 13.7 13.7 14.5 12.8 12.7
Bonia i Hercegowina k,kr 0.6 0.6 0.6 0.6 0.6
Bugaria
s
k 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
Czechy
s
i 2.7 2.8 1.7 2.8 1.9
Finlandia c 234.9 243.3 241.8 233.5 123.3
Francja
s
wm,km,m,kr,k,n,i 394.3
w
429.8
w
414.1
w
337.0
w
335.0
Grecja n 95.0 88.0 90.0 91.0
w
45.0
Gruzja
s
m,km 122.9 122.1 113.0 128.5 125.0
Hiszpania
s
m,km,k,kr 210.0
w
207.0
w
211.0
w
200.0
w
195.0
Islandia k 114.8 113.8 114.9 112.0 135.8
Macedonia
s
n,kr 108.0 108.5 172.9 178.4 31.7
Niemcy
s
kr,c,ck,i 77.0
w
77.1
w
71.4
w
76.1
w
46.3
Norwegia k,m,km,c,kr,i 870.0
w
813.0
w
905.0
w
883.5
w
854.0
Polska wm,k,c 86.8 25.3 82.4 92.5 15.7
Rosja
s
k,c,wm,kr,n,ck,f,sz 1630.8
w
1780.1
w
1847.2
w
1689.2
w
1385.9
Rumunia
s
km,m 119.6 70.3 26.9 16.2 5.0
Sowacja
s
c,m,k,km,i 107.8
w
134.7
w
154.3
w
131.9
w
100.0
Sowenia
s
k 15.5 12.5 6.0
Szwecja c,k 137.2
w
141.0
w
128.7
w
118.7
w
50.0
Ukraina
s
km,k,m,n,wm,sz 1805.4
w
1938.4
w
2016.7
w
1678.0
w
1235.3
Wgry
s
k,kr 7.5 7.5 7.5 7.5 7.5
Wochy km,c,m,i 149.0 146.6 137.0 127.0 86.0
EUROPA 6349.3
w
6503.1
w
6768.5
w
6135.6
w
4807.0
Egipt k,m 85.0 80.0 80.0 89.0 108.0
RPA c,m,km,k,kr,i 4038.0 3942.4 4109.3 4593.9 3865.7
Zimbabwe c,ck 228.0 202.7 207.1 156.5 77.6
AFRYKA 4351.0 4225.1 4396.4 4839.4 4051.3
Argentyna km,k,kr,i 42.0
w
34.0
w
34.0
w
34.0
w
34.0
Brazylia km,k,m,kr,c,n,ck,i 1345.0
w
975.6
w
1110.4
w
1174.5
w
713.8
Chile mo 9.2 14.0
w
14.8
w
16.9
w
15.0
Kolumbia n 122.7
w
118.9
w
121.0
w
97.0
w
118.0
Peru
s
k 0.6 0.6 0.6 0.6 0.6
Urugwaj
s
k 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2
Wenezuela
s
k,km,m,n 201.3 202.0
w
196.3 200.5
w
199.0
AMERYKA PD. 1721.0
w
1345.3
w
1477.3
w
1523.7
w
1080.6
Dominikana n 74.0 76.7 75.1 47.4 45.0
Kanada
s
k,kr,w 69.8
w
74.4
w
71.5
w
71.7
w
91.6
Meksyk m,km 194.4 160.0 183.9 211.7 127.6
USA m,k,kr,c,i 307.0 337.0 363.0 371.0 343.0
AMERYKA PN. i R. 645.2 648.1
w
693.5
w
701.8
w
607.2
FeCr, Ferromanganese de Paris-Outreau SFPO (Francja) i Samancor (RPA) na dosta-
wy rud Mn, Samancor (RPA) i Minera Autlan (Meksyk) na dostawy rud Mn. Powoduje
to obnienie kosztw funkcjonowania przedsibiorstw, a tym samym wzrost produkcji,
zwaszcza w RPA(tab. 5). Ponadto w ostatniej dekadzie doszo do serii fuzji midzy produ-
centami elazostopw lub przej wydzielonych z wikszych firm samodzielnych dziaw
produkcyjnych, np. midzy francuskimi firmami Eramet i Comilog (produkcja FeMn), za-
kup przez Samancor dziau BHP zajmujcego si produkcj FeMn, nabycie przez Eramet
dziau norweskiej firmy Elkem produkujcego FeMn i szereg innych.
1062 ELAZOSTOPY
Bhutan k 20.0 20.0 21.0 36.6 36.6
Chiny
s
k,km,kr,wm,c,m,i 10700.0
w
14700.0
w
18460.0
w
19260.0
w
22780.0
Indie c,m,km,k,ck,i 1400.0
w
1600.0
w
1900.0 2220.3 2514.6
Indonezja
s
n,m,km 36.0 31.8
w
35.5
w
36.6
w
31.6
Iran
s
c,k 57.7 58.0 58.0 55.0 59.0
Japonia m,n,c,km,k,i 963.2
w
834.4 858.3 827.9 722.3
Kazachstan
s
k,c,ck,i 1539.5 1614.3 1704.9 1592.6 1243.8
Korea Pd. m,km 198.4 263.3 314.9 327.3 270.0
KRL-D
s
m,k,i 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0
Tajwan m,k 0.0
Turcja c,ck 32.7
w
75.3
w
76.3
w
81.9
w
43.9
AZJA 14957.5
w
19207.1
w
23439.0
w
24448.1
w
27711.8
Australia
s
m,k,kr 298.1 252.9 274.6 289.0 285.0
Nowa Kaledonia n 172.1
w
180.7
w
170.9 149.0
w
156.5
OCEANIA 470.2
w
433.6
w
445.5 438.0
w
441.5
W I A T 28494.2
w
32362.4
w
37220.2
w
38086.6
w
38699.3
wtym:
elazostopy wielkopiecowe 954 860
w
839
w
825
w
812
surwka zwierciadlista
1
12 12 12 12 12
elazomangan
1
830 759
w
744
w
728
w
720
inne 112 89 83 85
w
80
elazostopy z piecw elektrycznych 27540
w
31502
w
36381
w
37262
w
37887
elazomangan
2,3
4051
w
4202
w
4861
w
4924
w
4463
krzemomangan
2
6235
w
7156
w
7989
w
7825
w
7748
elazokrzem 5833
w
6514
w
7386
w
7480
w
7660
krzemmetaliczny 809
w
774
w
793
w
771
w
733
elazochrom
4
6999 7432 8738 8140 6694
elazonikiel 1130
w
1500
w
2010
w
1670
w
1660
inne 2483
w
3924
w
4604
w
6452
w
8930
Rodzaj: celazochrom, ckelazochromokrzem, f elazofosfor, i inne, kelazokrzem, kmkrze-
momangan, kr krzem metaliczny, m elazomangan, mo elazomolibden, n elazonikiel,
szsurwkazwierciadlista,welazowanad,wkwapniokrzem,wmelazomanganwielkopiecowy
1
surwk zwierciadlist produkowan w Niemczech podano cznie z elazomanganemwielkopiecowym
2
cznie z krzemomanganemprodukowanymw Bugarii, Kanadzie, Niemczech i KRL-D
3
zawiera elazochromokrzemprodukowany w RPA, USA i Japonii
rda: MY, WM, OW
Zdecydowanym liderem wrd wiatowych producentw elazostopw s Chiny, na
ktre przypada w ostatnich latach ponad 50% produkcji wiatowej (m.in. Jilin Ferroal-
loy Co.: FeCr, FeMo, FeSi, FeMn, FeSiMn; Shanghai Steel Co.: FeCr, FeCrSi, FeMn
i in.). Innymi duymi producentami s: RPA (Samancor Ltd.: FeCr, FeMn, FeSiMn;
Xstrata AG: FeCr i in.), Indie (m.in. Tata Steel: FeCr, FeSi, FeMn, FeCrSi; NBV Ltd.:
FeCr, FeCrSi, FeSi, FeMn i in.), Rosja (ChEMK: FeSiMn, FeSi, FeMn; Sierow:
FeSiCr, FeSi, FeCr; Kuznieck: FeSi; Tuachermet Corp.: FeV), Ukraina (Nikopol:
FeSiMn, FeSi, FeMn, FeNb, FeNi; Zaporoe: FeCr, FeSi, FeMn), Brazylia (Vale-Usiminas
Participacoes SA: FeSi, FeSiMn, FeMn, FeNb i in.) i Kazachstan (Jermak: FeCr, FeSi;
Aktiubisk: FeCr). Innymi wanymi producentami s: Japonia (Nippon Denko Co. Ltd.:
FeCr, FeSiMn, FeMn; Mizushima Ferroalloy Co. Ltd.: FeMn i in.), Norwegia (Elkem
ASA: FeCr, FeSi, FeCrSi, FeSiMn; Fesil ASA: FeSi, Si i in.), USA(AMAX Inc.: FeMo;
AIMCOR: FeSi; Cabot Corp.: FeNb, FeNi; Cyprus Minerals Co.: FeMo; Globe Me-
tallurgical Inc.: FeSi, FeSiMg, Si; Macalloy Corp.: FeCr; STRATCOR: FeV; FMC
Corp.: FeP i in.), Francja (Eramet: FeMn) oraz Niemcy (Thyssen Stahl: FeMn; Elektro-
werk Weisweiler: jedyny producent niskowglowego FeCr w Unii Europejskiej i in.).
Obroty
Midzynarodowe obroty elazostopami zdominowane s przez kraje Unii Europejskiej,
RPA, Japoni, Chiny, Brazyli, USA i Rosj. Najwikszym wiatowym eksporterem pozo-
staje od lat RPA, ktra przeznacza na ten cel wikszo swej produkcji. Innymi duymi do-
stawcami s Chiny, Indie, Brazylia, Rosja, Kazachstan, Norwegia, USA, Zimbabwe, Austra-
lia i Nowa Kaledonia.
Grono importerw elazostopw obejmuje najbardziej rozwinite kraje wiata. Najpo-
waniejszym wrd nich jest Japonia, a pozostae to USA, Niemcy, Belgia, Wochy, Wielka
Brytania, Francja, Korea Pd., Kanada, Turcja i Tajwan.
Zanotowane w ostatnich latach due fluktuacje cen elazostopw na rynkach midzyna-
rodowych spowodoway zaostrzenie warunkw dostaw, np. Komisja Europejska wszcza
postpowania antydumpingowe w stosunku do Chin, Kazachstanu i Ukrainy w sprawie do-
staw elazokrzemomanganu, natomiast rzd Meksyku wprowadzi 54% co antydumpingo-
we na dostawy elazokrzemomanganu z Chin. Z kolei rzd chiski, chcc zapewni krajo-
wemu przemysowi stalowemu stabilno zaopatrzenia w poszczeglne rodzaje elazosto-
pw, wprowadzi w czerwcu 2005 r. 5% co wywozowe w eksporcie wszystkich rodzajw
elazostopw Mn, po czym w listopadzie 2006 r. co wywozowe zostao podniesione do
10%, a 1 stycznia 2008 r. do 20%.
Zuycie
elazostopy s zuywane w ok. 95% w stalownictwie, do produkcji stali niskowglo-
wych (np. FeMn, FeSi, FeV jako odtleniacze i reduktory), stali szlachetnych jako uszla-
chetniajce dodatki stopowe stali nierdzewnych (FeCr, FeNi), kwasoodpornych (FeNb,
FeNbTa), aroodpornych (FeTi) i in. oraz przy produkcji staliw i eliw stopowych. Znacz-
nie mniejsze iloci, ok. 5%, stosuje si w produkcji stopw specjalnych SiAl, FeCaSiAl i in.
Najwiksze iloci elazostopw zuywaj tradycyjnie kraje o rozwinitym przemyle
stalowym kraje Unii Europejskiej, Chiny, Japonia, USA, Rosja, Ukraina, kraje Azji
Poudniowo-Wschodniej i Brazylia.
ELAZOSTOPY 1063
Ceny
Ceny poszczeglnych elazostopw podano przy innych, gwnych surowcach (por.
m.in.: MANGAN; CHROM). Dla rynku amerykaskiego ceny rednioroczne gwnych
rodzajw elazostopw, wg Platts Metals Week w 2005 r. spady dla elazomanganu
o ponad 60% i elazokrzemu o 5%, natomiast wzrosy elazochromu, elazowanadu oraz
elazomolibdenu (tab. 6). W 2006 r. wzrosy ceny elazomanganu (o 25%), elazokrzemu
(o 14%) i elazochromu o niespena 2%, natomiast ceny elazowanadu spady a o 42%,
a elazomolibdenu o 28% (tab. 6). Lata 20072008 przyniosy z kolei bardzo silny wzrost cen
niemal wszystkich notowanych rodzajw elazostopw, najmniejszy dla elazomolibdenu
(o ok. 18%), a najwikszy dla elazomanganu (o 92%) oraz elazochromu (o ok. 67%), jed-
nak zaobserwowane w kocwce roku 2008 spadki byy zapowiedzi korekty cen. W 2009 r.
wiat zmaga si z kryzysem finansowym, ktry doprowadzi do spowolnienia gospodarczego
i spadku produkcji stali. W konsekwencji ceny wszystkich rodzajw elazostopw gwatownie
spady, od 30% dla elazomanganu i elazomolibdenu, do nawet 60% dla elazowanadu
(tab. 6).
1064 ELAZOSTOPY
Tab. 6. Ceny elazostopw
Rok 2005 2006 2007 2008 2009
elazochrom
1
0.684
w
0.695
w
1.048
w
1.748
w
0.950
elazomangan
2
639.1 867.0 1423.0 2736.0
w
1915.0
s
elazokrzem
3
0.55 0.63 0.74 1.16 0.77
elazowanad
4
32.9 19.1 19.6 30.2 12.0
s
elazomolibden
5
73.10 58.94 73.70
w
69.66 48.76
s
1
68% C, 60% Cr, cena w USD/lb Cr MY
2
7576% Mn, cena w USD/lt MY
3
50% Si, cena w USD/lb Si MY
4
80% V, cena w USD/lb V MY
5
60% Mo, cena w USD/kg Mo MY
MATERIAY RDOWE
Anuario Estadistico de la Mineria Mexicana 2009, Mexico, Meksyk.
Australian Mineral Statistics, 20052009, kwartalnik ABARE, Canberra, Australia.
Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski na tle gospodarki wiatowej edycje
z lat 19921996, Krakw.
Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i wiata kolejne edycje od 1997 r.,
Krakw.
Bilans zasobw kopalin i wd podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009 r., PIG
Warszawa 2010, oraz wczeniejsze edycje.
BP Statistical Review of World Energy 20052009.
Canadian Minerals Yearbook, 20052009, Natural Resources of Canada.
Cement Wapno Beton 20052009. Dwumiesicznik Stowarzyszenia Producentw
Cementu.
Coal Information 20052009, IEA.
Copper Bulletin, miesicznik 20052009, International Copper Study Group.
Encyklopedia Surowcw Mineralnych pod red. A. Bolewskiego. Wyd. CPPGSMiE
PAN 19911994.
Energy Prices and Taxes, kwartalnik IEA.
European Mineral Statistics 20052009. British Geological Survey.
Gold Bulletin 2009, World Gold Council, London.
Gospodarka Materiaowa 20052009, GUS.
Gospodarka Paliwowo-Energetyczna w latach 20052009, GUS.
GUS bazy danych o obrotach i produkcji surowcw mineralnych w latach 20052009.
Indian Minerals Yearbook, 20052009, Indian Bureau of Mines, Nagpur, Indie.
Industrial Minerals, miesicznik, lata 20052009.
Informatory Stowarzyszenia Producentw Cementu, 20052009.
KGHM Polska Mied S.A. Raport roczny 2009.
Lead and Zinc Statistics, International Lead and Zinc Study Group.
London Bullion Market Association Statistics 20052009, London.
Metal Bulletin, miesicznik, lata 20052009.
Mining Journal, czasopismo, lata 20052009, Mining Communications Ltd.
Mining Summary of Departamento Nacional de Produo Mineral, 2009, Brasilia, Bra-
zylia.
Mineral Commodity Summaries of the Czech Republic, 2009, Geofond of the Czech
Republic, Praha, Czechy.
Natural Gas Information 20052009, IEA.
Nomenklatura Scalona CN, GUS.

Oil Information 20052009, IEA.
Panorama Minero 20052009. El Instituto Geolgico y Minero de Espaa (IGME),
Hiszpania.
Polska Klasyfikacja Wyrobw i Usug PKWiU 2008, GUS.
Polski Jubiler, kwartalnik 20052009.
Polski Przemys Stalowy, 20052009. Hutnicza Izba Przemysowo-Handlowa.
Produkcja wyrobw przemysowych w 2009 r., GUS.
Roczniki Statystyczne GUS 20052009.
Rohstoffsituation 2009 Bundesrepublik Deutschland, BGR, Hannover, Niemcy.
Slovak Minerals Yearbook 2009. Geological Survey of Slovak Republic.
Steel Statistical Yearbook, 20052009. International Iron and Steel Institute.
United Kingdom Minerals Yearbook 2009. British Geological Survey, Keyworth, Wielka
Brytania.
USGS Mineral Commodity Summaries 2009.
USGS Minerals Yearbook 2009.
World Metal Statistics 2009. World Bureau of Metal Statistics.
World Mineral Production 2009. British Geological Survey.
World Nonferrous Metal Statistics 20052009. Natural Resources Canada 2009.
World Silver Survey 2009. Silver Institute.
1066 MATERIAY RDOWE
STOSOWANE ZNAKI I SKRTY
. brak danych
zjawisko nie wystpuje
# wielko lub warto ujta w pozycji inne
nn nienotowany
0 wielko lub warto mniejsza od 0.5 w stosowanej jednostce miary
0.0 wielko lub warto mniejsza od 0.05 w stosowanej jednostce miary
s
wielko lub warto szacunkowa (ocena)
p
pozorne
w
wielko lub warto zweryfikowana w stosunku do poprzedniej edycji
ABA ABARE Australian Mineral Statistics
AMM American Metal Market
API American Petroleum Institute
ARA Amsterdam Rotterdam Antwerpia
ARE Agencja Rynku Energii
B Bilans Gospodarki Surowcami Mineralnymi Polski i wiata ... ...
BP BP Statistical Review of World Energy 2004
BRR Rohstoffsituation Bundesrepublik Deutschland
BZKiWP Bilans Zasobw Kopalin i Wd Podziemnych w Polsce
CB Copper Bulletin, International Copper Study Group
CemB Cembureau
ChIM Chinese Industrial Minerals
ChNBS National Bureau of Statistics of China
CIM Industrial Minerals of CIS
CMY Canadian Minerals Yearbook
Comex lub
Nymex
Commodity Exchange (gieda nowojorska) lub
New York Commodity Exchange
DNP Departamento Nacional de Produo Mineral (Brazil)
EIA Energy Information Administration
EMJ Engineering and Mining Journal
EMS European Mineral Statistics
EPaT Energy Prices and Taxes
GUS wydawnictwa Gwnego Urzdu Statystycznego
ICR International Cement Review
IEA wydawnictwa International Energy Agency

1068 STOSOWANE ZNAKI I SKRTY
IGM Instituto Geolgico y Minero de Espaa
IISI materiay International Iron and Steel Institute
ILZSG wydawnictwa International Lead and Zinc Study Group
IM Industrial Minerals
IMY Indian Minerals Yearbook
JMP Johnson Matthey Platinum
LME London Metal Exchange (gieda)
LPPM London Platinum and Palladium Market
MB Metal Bulletin
MBPD Metal Bulletins Prices and Data
MCS Mineral Commodity Summaries
MCSCz Mineral Commodity Summaries of the Czech Republic
MG materiay Ministerstwa Gospodarki
MGiP materiay Ministerstwa Gospodarki i Pracy
MI Annuaire Statistique Mondial des Minerais et Metaux BRGM
MJ Mining Journal
MMAR Minerals and Metals Annual Review
MW Metals Week
MY U.S. Minerals Yearbook
OCMA Oil Companies Materials Association
OW Obliczenia wasne
PGNiG materiay Polskiego Grnictwa Naftowego i Gazownictwa S.A.
PJ Polski Jubiler
SAF Sulphur in all forms (siarka we wszystkich formach)
SMY Slovak Minerals Yearbook
SPC Wydawnictwa Stowarzyszenia Producentw Cementu
UEPG Union Europeene des Producteurs de Granulats (European Aggregates As-
sociation)
UKMY UK Minerals Yearbook
WA World Aluminium
WM World Mineral Production
WMS World Metal Statistics
WNMS World Nonferrous Metal Statistics
WSI World Stone Industry
W rda wasne
OBJANIENIA STOSOWANYCH JEDNOSTEK
I FORMU CENOWYCH
MIARY
Miary masy
Kamienie szlachetne i diamenty
Metale szlachetne
Rt
Ropa naftowa
Jest to miara objtoci, gdy ropa pochodzca z rnych z i obszarw rni si gsto-
ci, ktr uwzgldnia si przy dokadnym ustalaniu iloci (masy) wyraonej w tonach.
Zwykle przyjmuje si:
1 baryka ropy (statystyczna) = 0.137 t
Miary zawartoci metalu (skadnika uytecznego) w masie surowca
(masa netto)
t, mt (metric ton) tona, tona metryczna = 1000 kg
st, sht (short ton) tona krtka = 2000 lbs = 907.185 kg
lt (long ton) tona duga, tona angielska = 2240 lbs = 1016.047 kg
lb, lbs (pound) funt (funty) = 0.453592 kg
kr karat (karat metryczny) = 0.200 g
lb.t., lbs.t. (pound troy) funt trojaski (funty) = 12 ou.t. = 0.3732 kg
ou.t., oz.t. (ounce troy) uncja trojaska, uncja jubilerska = 31.103496 g
flaszka (flask) flaszka = 34.3 kg
bbl (barrel, barrels) baryka = 158.984 dm
3
tu, mtu (ton unit, metric ton unit) 1%skadnika wtonie = 10 kg
stu, shtu (short ton unit) = 20.00 lbs = 9.07 kg
ltu (long ton unit) = 22.40 lbs = 10.16 kg

Miary energii i ciepa
Dul (J) i jego wielokrotnoci (najczciej petadule PJ) s powszechnie stosowan
w wiatowych i krajowych statystykach jednostk wartoci energetycznej gazu ziemnego.
Coraz rzadziej operuje si miar objtociow, np. m
3
gazu. Wartoci energetyczne gazu
ziemnego s odmienne dla kadego zoa i wahaj si w granicach 0.330.52 PJ/1 mln m
3
.
Dul i jego wielokrotnoci uywane s rwnie w statystykach energii cieplnej oraz in-
nych surowcw energetycznych poza gazem ziemnym (w bilansach energetycznych).
Miara wielkoci ziarn surowcw sypkich
mesh liczba oczek przypadajca na 1 cal biecy sita tkanego z drutu, ktrego prze-
wity odpowiadaj gruboci drutu, np.:
WALUTY
Obowizuje powszechnie przyjty sposb oznaczania walut symbolami trzyliterowymi, np.:
FORMUYCENOWE SUROWCW MINERALNYCH
W obrocie midzynarodowym stosowane s zdefiniowane przez Midzynarodow Iz-
b Handlow formuy handlowe (stanowice baz cen) zwane najpierw Trade Terms,
a pniej Incoterms. Okrelaj w sposb jednolity obowizki kupujcego i sprzedajcego,
nie majc charakteru prawa wicego lecz obowizuj wwczas, gdy strony wyranie zga-
dzaj si na ich stosowanie. Reguluj zobowizania tylko midzy kupujcym i sprzeda-
jcym, nie dotycz natomiast innych osb, tj. przewonikw czy bankw.
W niniejszej publikacji stosowano nastpujce formuy:
formuy typu loco:
1070 OBJANIENIA STOSOWANYCH JEDNOSTEK
1 PJ = 10
3
TJ = 10
15
J
1 Btu = 1005.1 J
1 Gcal = 4.1868 10
9
J
100 mesh ASTM wielko bloku przewitu = 150 mm
200 mesh ASTM wielko bloku przewitu = 75 mm
CAD dolar kanadyjski
EUR euro
GBP funt brytyjski
USD dolar USA(rwnie USc 1 USc = 0.01 USD)
AUD dolar australijski
PLN zoty polski
ex works na bramie zakadu
ex store na bramie magazynu
ex terminal na bramie terminalu
formuy typu franco:
FOB, fob (free on board) uwzgldnia dostaw i zaadunek na statek (wymieniony
port zaadunku);
FAS, fas (free alongside ship) uwzgldnia dostaw wzdu burty statku (wymieniony
port zaadunku);
CIF, cif (cost, insurance & freight) uwzgldnia dostaw do portu przeznaczenia
wraz z wyadunkiem ze statku (wymieniony port rozadunku);
DEL, del (delivered) uwzgldnia dostaw do wymienionego miejsca przeznaczenia.
W dokumentach handlowych i notowaniach giedowych funkcjonuje rwnie termin
spot, oznaczajcy cen surowca mineralnego z dostaw natychmiastow.
OBJANIENIA STOSOWANYCH JEDNOSTEK 1071

Bilans Gospodarki Surowcami Mineralnymi Polski I Swiata 2009

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilans Gospodarki Surowcami Mineralnymi Polski I Swiata 2009

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MINISTERSTWO RODOWISKA

Kazachstan 305.5 314.7 292.6 230.1 230.0

materiay ogniotrwae i inne

Chiny 200.0 220.0 220.0 220.0 280.0

Honduras 42.7 37.6 29.2 28.5 36.4

AFRYKA 60000 60000 60000 60000 60000

Szwecja 9.8 4.6 4.3

Paragwaj n(p,s,t) 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2

2005 2006 2007 2008 2009

You might also like