Listy od Piotra

Filtry aktywne
cz 1
W kilku najbliszych Listach od Piotra przedstawi Ci podstawowe informa cje o filtrach. Nie bdziemy wgbia si w meandry teorii filtrw, bo to na prawd jest bardzo trudna dziedzina. Teoria filtrw prezentowana jest w licznych, gorszych i lepszych ksi kach, wic jeli chcesz, zbadaj zaga dnienie samodzielnie. Ostrzegam, e nie jest to atwe. Jedn z przyczyn jest fakt, e warunkiem zrozumienia przedstawianych rozwaa i wzorw jest znajomo wyszej matematyki, a poza tym poszczeglni autorzy pod chodz do tematu z rnych stron. Szczerze mwic, praktykowi takie mu jak Ty, teoria nie jest potrzebna. Wystarczy, e zrozumiesz podstawo we zasady i zaprojektujesz potrzebne filtry. Jeli chcesz, moesz wgbia si w teori, by zrozumie wszystkie szczegy (czsto zadziwiajce) i by z pen wiadomoci projektowa nawet bardzo wyszukane filtry. Ja jed nak radz Ci zacz od praktyki. Wiem, e nazwy, parametry, okre lenia i skomplikowane wzory przera aj wikszo elektronikw. Nie bj si! Nie bd Ci tego wbija do gowy. Nie musisz si na wszystkim zna postaraem si z tej ogromnej masy materiau wyselekcjonowa to, co dla praktyka najwaniejsze. Najpierw omwimy najwaniejsze zagadnienia wstpne. Nie zlekcewa tego materiau da Ci oglny obraz za gadnienia. W kolejnych odcinkach po dam praktyczne sposoby obliczania podstawowych rodzajw filtrw. Bd to sprawdzone, proste recepty na naj popularniejsze rodzaje filtrw. Bar dziej zaawansowani znajd dodatko wo oglne wzory, pozwalajce dobra dodatkowe parametry.

W wielu ukadach elektronicznych trzeba od dziela od siebie albo tumi skadowe o r nych czstotliwociach. Potrzebne s do tego filtry. Najprostszy filtr mona zbudowa wy korzystujc rezystor i kondensator. Rysunek 1 pokazuje prociutkie filtry grnoprzepusto wy i dolnoprzepustowy oraz ich charaktery styki. Ukady ze wzmacniaczami operacyj nymi mog dodatkowo wzmacnia sygna. Skadajc filtr dolno i grnoprzepustowy mona zbudowa filtr rodkowoprzepusto wy, czyli pasmowy. Rysunek 2 pokazuje przykadowy ukad i charakterystyk. Niestety, proste filtry z rysunkw 1, 2 nie s zbyt skuteczne. S to tak zwane filtry pierwszego rzdu. Sabo tumi sygnay spo za pasma przepustowego. Charakterystyki najprostszych filtrw maj agodne zbocza, tymczasem dobre filtry powinny mie cha rakterystyki ostre, jak na przykad na rysun ku 3, gdzie na jednym wykresie zaznaczyem charakterystyki trzech filtrw. Nie mona radykalnie poprawi stromoci charakterystyki, czc kilka jednakowych ogniw RC. Rysunek 4a pokazuje ide na przykadzie filtru dolnoprzepustowego. Nie stety, kolejne ogniwa obciaj poprzednie i na pewno nie tdy droga do dobrego filtru. Niezbyt dobrym pomysem jest te dodanie wtrnikwbuforw separujcych ogniwa wedug rysunku 4b albo zastosowanie kilku ogniw wedug rysunku 4c. Co prawda mo na w ten sposb uzyska znaczn stromo, ale na kracach pasma przepustowego po wstanie agodne kolano zaamanie cha

Rys. 1 Rys. 2

rakterystyki na kra cach pasma jest zdecy dowanie zbyt agodne. Szersza analiza nie jest konieczna wnio sek jest prosty: aby uzyska filtr o charak terystyce zblionej do prostokta, trzeba wy korzysta ukady nie co bardziej zoone ni te z rysunku 1b, 1d i zastosowa odpo wiednio du liczb takich ukadw. Dawniej skuteczne filtry realizowano z uyciem cewek i kondensatorw. Byy to tak zwane filtry LC. Obecnie filtry LC sto suje si tylko w zakre sie wysokich czsto tliwoci. Natomiast filtry na zakres ma ych czstotliwoci, w tym czstotliwoci akustycznych, z po wodzeniem realizuje si wykorzystujc wzmacniacze opera cyjne oraz odpowie dnio dobrane obwody RC w ptli sprzenia zwrotnego. S to tak

24

Elektronika dla Wszystkich

Listy od Piotra
my podstawowe moduy nazywane ogniwa mi, zawierajce jeden wzmacniacz operacyj ny i kilka elementw RC. W wielu sytua cjach wystarczy jedno ogniwo. Jeli filtr ma mie ostrzejsze zbocza, musi zawiera kilka takich ogniw. Rysunek 5 pokazuje charakterystyk pewnego filtru. Rysunek 6 pokazuje dwa ukady, ktre maj tak wanie charaktery styk. Zwr uwag na obecno w kadym filtrze czterech podstawowych ogniw. Tu mgbym przygwodzi Ci informa cj, e s to filtry LP smego rzdu o czsto tliwoci 3decybelowej rwnej 200Hz. Jeden z nich jest filtrem SallenKeya, a drugi fil
Rys. 5

Rys. 3

trem MFB (z wielokrotnym sprzeniem zwrotnym). Oba s filtrami Czebyszewa o fa listoci charakterystyki 2dB... Nadasz? Takie i podobne okrelenia, spotykane w ksikach i czasopismach, skutecznie od straszaj od filtrw nie tylko pocztkujcych. Nie przestrasz si ich! Sprbujmy najpierw uporzdkowa podstawowe pojcia zwizane z filtrami.

zwane filtry aktywne. Dziki zastosowaniu wzmacniacza operacyjnego moliwe jest wy eliminowanie niewygodnych cewek. Pocztkujcy pytaj, jak to si dzieje, e wzmacniacz operacyjny poprawia sytuacj i eliminuje cewki? Pena odpowied nie bya by atwa do zrozumienia. Z grub sza biorc, dziki odpowiedniej p tli sprzenia zwrotnego wzmac niacz co dodatkowo dodaje albo dodatkowo ujmuje i poprawia cha rakterystyk, a nawet j radykalnie zmienia. Nie pomyl jednak, e jeden je dyny wzmacniacz operacyjny roz wizuje problem stromoci zboczy. W praktyce czsto wykorzystuje
Rys. 4

LP, BP, HP
W literaturze na temat filtrw niewtpliwie napotkasz skrty LP, BP, HP. Pochodz one od angielskich okrele: LP Low Pass dolnoprzepustowy BP Band Pass pasmowoprzepustowy (rodkowoprzepustowy) HP High Pass grnoprzepustowy By moe te spotkasz okrelenia band stop pasmowozaporowy i allpass wszechprzepustowy.

Czstotliwoci graniczne Pasmo

Na wykresach zazwyczaj czstotliwo i tu mienie zaznaczamy w skali logarytmicznej. Wartoci tumienia czy te wzmocnienia (w tym artykule oglnie: amplituda) podane s w decybelach. Jednym z najwaniejszych pa rametrw filtru jest czstotliwo graniczna (lub czstotliwoci graniczne). Jako czstotli wo graniczn uznaje si czstotliwo, przy ktrej wzmocnienie jest o 3 decybele mniejsze,

Rys. 7 Rys. 6

Elektronika dla Wszystkich

25

Listy od Piotra
ni najwiksze wzmocnienie w pamie prze pustowym. Rysunek 7 ilustruje najwaniej sze parametry zwizane z charakterystyk amplitudow. na rysunku 8. Na rysunku tym znajdziesz charakterystyki filtrw dolno i grnoprzepu stowych o czstotliwoci granicznej fo i r nych stromociach charakterystyki. W praktyce wzmacniacz operacyjny wsp pracuje w dwoma, a czasem trzema kondensa torami). Zapamitaj, e typowe ogniwa filtrw grno i dolnoprzepustowych (na przykd te z rysunku 6) maj dwukrotnie wiksz stro mo charakterystyki. Jeden wzmacniacz ope racyjny pozwala atwo zrealizowa filtr o na chyleniu zbocza 40dB/dekad (12dB/oktaw), czyli tak zwany filtry drugiego rzdu. Na ry sunku 8 s to krzywe czerwone.
Rys. 8

Rzd filtru
Prociutki filtr z rysunku 1a czy 1b to w su mie dzielnik napicia, gdzie jeden z elemen tw jest kondensatorem. Reaktancja konden satora wyraa si znanym wzorem: Xc = 1 2fC

Filtr trzeciego rzdu ma stromo 60dB/dekad (18dB/okt), a np. filtr 8. rzdu 160dB/dek. (48dB/okt.). Charakterystyki filtrw 8. rzdu zaznaczyem na rysunku 8 kolorem niebieskim. Mona je uzyska w ukadach z rysunku 6, stosujc odpowie dnie wartoci elementw RC. Oglnie bio rc, czym bardziej stroma ma by charaktery styka, tym wicej ogniw, czyli filtr wyszego rzdu trzeba zastosowa. Okrelenie rzd filtru zwizane jest z ma tematycznymi sposobami opisu charaktery styki; nie zawracaj sobie tym gowy. Piotr Grecki

Ju to pokazuje, e przy dwukrotnym (o oktaw) wzrocie czstotliwoci f, reaktancja Xc zmniejszy si dwukrotnie (o 6 decybeli). Przy dziesiciokrotnej zmianie czstotliwoci (o dekad), reaktancja te zmienia si dziesiciokrotnie (o 20 decybeli). Zaleno taka powoduje, e najprostsze fil try pokazane na rysunku 1 maj poza pa smem przepustowym cile okrelon stro mo charakterystyki. Fachowo ujmujemy to nastpujco: tumienie w pamie przejcio wym i zaporowym prostego filtru wg rysun ku 1 zmienia si z szybkoci 20dB/dekad, czyli 6dB/oktaw. Mwimy, e s to filtry pierwszego rzdu. Ilustruj to zielone krzywe
R E K L A M A R E K

Listy od Piotra

Filtry aktywne
cz 2
W kilku najbliszych Listach od Piotra przedstawi Ci podstawowe informa cje o filtrach. Nie bdziemy wgbia si w meandry teorii filtrw, bo to na prawd jest bardzo trudna dziedzina. W ramach niniejszego cyklu najpierw omwimy najwaniejsze zagadnienia wstpne. Nie zlekcewa tego materia u da Ci oglny obraz zagadnienia. Dopiero po omwieniu podstaw, w ko lejnych odcinkach podam praktyczne sposoby obliczania podstawowych ro dzajw filtrw. Bd to sprawdzone, proste recepty na najpopularniejsze ro dzaje filtrw. Bardziej zaawansowani znajd dodatkowo oglne wzory, po zwalajce dobra dodatkowe parame try. A na razie kontynuujemy omawia nie kluczowych parametrw filtrw.

Charakterystyka czstotliwociowa nic nie mwi na przykad o odpowiedzi na cig impul sw. Czy po zakoczeniu cigu impulsw sy gna na wyjciu filtru zaniknie od razu, czy drgania bd gasn powoli. Rysunek 10 poka zuje odpowied dwch filtrw na paczk impul sw. Kolorem zielonym narysowaem przebieg wejciowy, kolorem czerwonym wyjciowy. Od razu wida, e w filtrze nr 2 oscylacje na wyjciu zanikaj wolniej mwimy, e ten filtr ma wiksz skonno do dzwonienia.

Rodzaje filtrw
Ju rysunek 6 pokaza, e filtr o potrzebnej charakterystyce mona zrealizowa na rne sposoby, czyli wedug rnych schematw. Istnieje mnstwo rodzajw i odmian rozwi za ukadowych, niektre o wrcz poraaj cych nazwach. Oto przykadowe nazwy fil trw: SallenKeya, ze rdem napiciowym sterowanym napiciowo, INIC, z wielokrot nym sprzeniem zwrotnym, filtry zmien nych stanu, filtry uniwersalne, filtry bikwa dratowe, itd. Teoretycy oraz specjalici w specyficznych dziedzinach wymylili i wci wymylaj kolejne rozwizania ukadowe. Oprcz klasycznych filtrw z elementami RC wykorzystuje si tak zwane filtry z przecza nymi pojemnociami. Ostatnio, ze wzgldu na lawinow eks pansj techniki cyfrowej, filtry realizuje si programowo, a fil

Inne parametry
Cho charakterystyka amplitudowa zwykle jest najwaniejsza, nie pokazuje wszystkich parametrw filtru. Ty projektujc jedynie proste filtry na razie nie musisz przejmowa si wszystkimi parametrami. Warto jednak mie o nich oglne pojcie. Profesjonalici w niektrych przypadkach musz uwzgldni, jaka jest faza poszczegl nych skadowych, ktre przechodz przez filtr. Dlatego czsto podaje si te charakte rystyk fazow filtru. Na rysunku 9 pokaza ne s charakterystyki amplitudowa i fazowa dwch filtrw dolnoprzepustowych drugiego rzdu. Niebieskie krzywe to charakterystyki amplitudowe, czerwone fazowe. W niektrych przypadkach bardzo istotne jest, jakie waciwoci ma filtr w pamie za porowym. W innych zastosowaniach kluczo we znaczenie ma sposb, w jaki filtr reaguje na kilka impulsw o okrelonej czstotliwo ci lub jak odpowiada na specyficzne sygna y, jak choby impuls prostoktny. W takich wypadkach obok charakterystyki fazowej istotny jest pokrewny parametr opnienie grupowe.
Rys. 9

A oto kolejny para metr, o ktrym warto wiedzie. Amatorzy zu penie nie zwracaj uwa gi na parametry filtru zwane wraliwoci. Pa rametry te wskazuj mi dzy innymi, jak zmienia j si waciwoci filtru przy zmianie wartoci elementw. Moe Ci si to wyda dziwne, e na przykad w jed nym filtrze zmiana pojemnoci kondensatora o 5% zaowocuje zmian czstotliwoci gra nicznej te o 5%, a w innym tylko o 3%. Oczywicie lepszy jest ten drugi, mniej wra liwy na nieuniknione rozrzuty wartoci ele mentw. Jeszcze raz powtarzam: na razie nie mu sisz si przejmowa tymi dodatkowymi para metrami. W zdecydowanej wikszoci przy padkw bdziesz si interesowa jedynie charakterystyk amplitudow, a niekiedy te skonnoci do dzwonienia.

Rys. 10

trowanie polega na przetwarzaniu strumienia informacji. My w ramach niniejszego cyklu artyku w zajmiemy si gwnie dwoma klasycz nymi i wci popularnymi rodzajami filtrw. S to: filtry z wielokrotnym sprzeniem zwrot nym filtry ze sterowanym rdem napicio wym, zwane filtrami SallenKeya. Podstawowe ogniwa tych filtrw (filtry drugiego rzdu) znajdziesz na rysunku 11.

24

Elektronika dla Wszystkich

Listy od Piotra
Zwr uwag na podobiestwa charaktery styka zaley od rozmieszczenia rezystorw i kondensatorw. rakterystyk uzysku a) jemy w tym samym ukadzie przy r nych wartociach elementw RC porwnaj rysunek 12b, gdzie warto kondensatora C1 we wszystkich przypad b) kach wynosi 10nF. W filtrze (o cha rakterystyce) Czeby szewa uzyskujemy najlepsze tumienie w pamie przejcio wym, tu powyej czstotliwoci granicznej. Niestety, filtr ten ma najgorsz charakterysty k fazow, opnieniow, a do tego zafalo wania w pamie przepustowym. Dlatego przy omawianiu i projektowaniu filtrw (o charak terystyce) Czebyszewa oprcz czstotliwoci granicznej podaje si te zafalowania w pa mie przepustowym (wyraane w decybe lach). W praktycznych ukadach dopuszcza si falisto charakterystyki co najwyej 3dB. Inaczej jest z filtrem Bessela (kolor nie bieski). Nie ma adnych zafalowa w cha rakterystyce amplitudowej. Faza i opnie nie grupowe s najlepsze, ale za to charakte rystyka amplitudowa najmniej stroma.

Rodzaj charakterystyki
Pora teraz wyranie rozdzieli dwa zupenie rne zagadnienia. W poprzedzajcym frag mencie wymieniem kilka bardziej popular nych nazw rozwiza ukadowych. Kade takie rozwizanie pozwala zrealizowa filtr dolnoprzepustowy, grnoprzepustowy i rod kowoprzepustowy. Podana nazwa wskazy waa, wedug jakiego schematu zrealizowany jest filtr. Nazwa ta nie mwi jednak nic o szczegach przebiegu charakterystyki. Natomiast okrelenia: filtr Butterwortha, Czebyszewa, Cauera, Bessela, Thomsona czy filtr eliptyczny nie mwi nic o fizycznej rea lizacji, czyli o schemacie, tylko o najwaniej szych waciwociach (charakterystykach am plitudowej, fazowej, opnienia grupowego, itp.). Rysunek 12a pokazuje trzy charaktery styki filtru dolnoprzepustowego drugiego rz du o schemacie z rysunku 11c i czstotliwoci granicznej 1kHz. Czerwone linie to charakte rystyki fazowe (ktre teraz nas niewiele inte resuj). Niebieskim kolorem zaznaczyem filtr i charakterystyk Bessela. Kolorem zielonym Butterwortha, a kolorem fioletowym Cze byszewa. Zauwa, e odmienny przebieg cha
Rys. 11

Rys. 12

Zaznaczona na zielono charakterystyka Butterwortha jest, mona powiedzie, kompro misowa. Filtr Butterwortha jest w pewnym sensie filtrem rednim: przebieg charakte rystyki amplitudowej w pamie przepustowym a do czstotliwoci granicznej jest maksymal nie paski, stromo powyej czstotliwoci granicznej i inne parametry nieze. Filtry (o charakterystyce) Butterwortha s wykorzystywane bardzo czsto. Filtry Bessela rzadko, gwnie w ukadach im pulsowych, gdzie istotna jest faza i ksztat impulsu na wyjciu. Filtry (o charakterysty ce) Czebyszewa s stosowane tam, gdzie najwaniejsze s ostre zbocza charaktery styki amplitudowej. Zwr uwag, e filtr Czebyszewa zapew nia tumienie nieco lepsze odinnych, ale r nica niejest dua, co najwyej kilkanacie de cybeli nachylenie charakterystyki dla cz stotliwoci znacznie wikszych od granicznej jest takie samo, jak w filtrach Butterwortha i Bessela. Potwierdza si wniosek, e aby uzyska zdecydowanie wiksz stromo, trzeba zastosowa filtr wyszego rzdu, za wierajcy kilka ogniw. Na marginesie dodam, e rysunki 3, 7, 8 pokazuj charakterystyki filtrw Butterwor tha, a rysunek 5, jak wspomniaem Czeby szewa o falistoci 2dB. Porwnujc rysunek 5 z fioletow krzyw z rysunku 12a zwr uwag, e czym wyszy rzd filtru Czebysze wa, tym wicej zafalowa w pamie przepu stowym. Tak samo jest z filtrami grnoprzepustowy mi, nieco inaczej ze rodkowoprzepustowymi. Przypominam, e te charakterystyki Besse la, Butterwortha i Czebyszewa mona osign w tym samym ukadzie elektrycznym, odpo wiednio dobierajc wartoci elementw RC. I tyle w tym odcinku. W nastpnym nadal bdziemy zajmowa si kolejnymi wanymi zagadnieniami oglnymi, a potem zaczniemy wreszcie projektowa filtry.

Piotr Grecki

Elektronika dla Wszystkich

25

Listy od Piotra

Filtry aktywne
Cz 3
W tym Licie od Piotra, podobnie jak w dwch poprzednich, przekazuj Ci dalsze istotne informacje oglne o fil trach aktywnych. Dopiero potem po dam Ci praktyczne sposoby obliczania podstawowych rodzajw filtrw. Bd to sprawdzone, proste recepty na naj popularniejsze rodzaje filtrw. Bar dziej zaawansowani znajd dodatko wo oglne wzory, pozwalajce dobra rozmaite kluczowe parametry filtrw.

Jak wspomniaem w pierwszym odcinku, charakterystyka amplitudowa nie charaktery zuje filtru w peni. W niektrych zastosowa niach bardzo wana jest charakterystyka fa zowa. W jeszcze innych kluczowe znaczenie ma skonno do dzwonienia oraz charak ter odpowiedzi na impuls lub cig impulsw. W gr wchodzi nie tylko zachowanie filtru w dziedzinie czstotliwoci, ale te w dziedzi nie czasu. Aby nad tym wszystkim w peni zapano wa i zaprojektowa filtr o podanej charak terystyce, trzeba przeprowadzi do skom plikowane obliczenia. Trzeba wykorzysta matematyczne metody obliczania odpowie dzi filtru na sygnay inne ni sinusoidalne. I wanie dlatego przy obliczeniach filtrw wykorzystuje si tak zwany rachunek opera torowy. W podrcznikach spotkasz takie okrelenia jak transformata Laplacea (czyt. laplasa), bieguny i zera, zmienna zespolona s, zespolona czstotliwo czy zespolona trans mitancja. Takie nazwy, parametry, okrelenia i skomplikowane wzory dotyczce filtrw przeraaj wikszo elektronikw. Przyst pujc do pisania cyklu artykuw o filtrach zaplanowaem sobie pewn kolejno pre zentowania materiau. W ramach wprowa dzenia, a przed podaniem kolejnych recept, chciaem przedstawi moliwie przystpnie oglny zarys teorii i oswoi Ci z takimi po jciami jak bieguny, zera, transmitancje, itp. I te informacje miay by w niniejszym, trze cim odcinku. W trakcie pisania okazao si jednak, e nawet pobiene wyjanienie tych

spraw zajoby bardzo duo miejsca kilka odcinkw. Zmieniem wic plan: informacje dla dociekliwych by moe uka si na ko cu, cyklu, o ile w ramach Miniankiety wyra zicie takie yczenie. Ty nie bj si wspomnianych poj i okre le na razie nie bd Ci potrzebne. Wystar czy, e przyswoisz sobie podstawowe infor macje, konieczne do projektowania prostych, ale jak najbardziej poytecznych filtrw. Za nim jednak do tego przejdziemy, koniecznie musimy wyjani pewne nieporozumienie dotyczce dobroci i zaj si spraw podze spow.

Jeli spord wielu rnych sygnaw mamy wydzieli sygna o jednej, cile okre lonej czstotliwoci, potrzebujemy filtru o duej dobroci. Taki filtr skutecznie stumi niepodane sygnay spoza pasma przeno szenia. Rysunek 14 pokazuje przykadowe charakterystyki filtrw pasmowych o tej sa mej czstotliwoci rodkowej fo, o maej i duej dobroci .

Rys. 14

Rys. 13

Dobro filtru
W poprzednim odcinku przypomniaem, e czstotliwoci graniczne wyznaczone s przez spadek charakterystyki amplitudowej o 3dB. To chyba oczywiste! Zapewne wiesz te co nieco o dobroci filtrw pasmowych. Dobro filtru (w sko)pasmowego to stosunek czstotliwoci rodkowej i 3decybelowego pasma przepu stowego. Dobro zwykle oznaczamy liter Q. Q = fo / BW gdzie: fo czstotliwo rodkowa, BW (bandwidth), czyli 3decybelowe pasmo przenoszenia. Ilustruje to rysunek 13. Dla danej czstotliwoci rodkowej, czym wik sza dobro, tym wsze pasmo i tym bardziej stroma charakterystyka.

W zalenoci od potrzeb, dobro filtru rodkowoprzepustowego moe wynosi na przykad 2, 5 czy 10, a w pewnych przypad kach nawet 100. Dobro 100 oznacza na przykad, e filtr pasmowy o czstotliwoci rodkowej 1kHz bdzie mia pasmo przepu stowe rwne tylko 10Hz. Powiemy, e to bar dzo wski filtr. Wszystko jasne? Jak wobec tego rozumie dobro filtrw dolno i grnoprzepustowych? To nie arty! Projektujc od podstaw filtr aktywny, take dolno czy grnoprzepusto wy, moemy dowolnie wybra jego parame try, midzy innymi wanie dobro. Oczywi cie w przypadku takich filtrw podany wczeniej wzr na dobro nie ma sensu, ale... Czy rozumiesz, co to jest dobro filtru, i jak wpywa na charakterystyki? Czy filtry powinny mie jak najwiksz dobro? Czy dobro filtrw dolno i grno przepustowych okrela stromo charaktery styki amplitudowej?

26

Elektronika dla Wszystkich

Listy od Piotra
Sprawd swoj wiedz w tym wzgldzie za pomoc testu. Popatrz na rysunek 15. Czy z filtru dolnoprzepustowego pokazanego na rysunku, o charakterystyce oznaczonej A (krzywa czerwona) mona przez zwiksze nie dobroci uzyska charakterystyk B (krzy wa zielona) lub C (niebieska)? ... take pasmowych. Pokazuje to w pewnym uproszczeniu rysunek 17. Z prostego filtru o dobroci 0,5...0,7 (krzywa zielona), przez zwikszenie dobroci uzyskuje si podbicie charakterystyki, a przy okazji coraz wsze 3decybelowe pasmo przenoszenia. Przyka dowy filtr, gdzie przebiegi wygldaj jak na rysunku 10b (EdW10/2001 str. 24) ma wik sz dobro, ni filtr z przebiegami wedug ry sunku 10a. sona). Gdy natomiast najwaniejsza jest stro mo charakterystyki i gdy moemy dopu ci pewne podbicie w okolicach czstotli woci granicznej moemy troch zwikszy dobro, uzyskujc filtr Czebyszewa. Przy do broci okoo 1,3..1,4 podbicie bdzie wynosi okoo +3dB, a tendencje do dzwonienia nie bd znaczce. W praktyce prawie nie uy wamy filtrw dolno i grnoprzepustowych drugiego rzdu o dobroci wikszej ni 1,5. Ogniwa o wikszej dobroci wchodz jedynie w skad niektrych bardziej skomplikowa nych filtrw wyszych rzdw, ale to inna hi storia. W kadym razie dziki temu moemy zna komicie uproci obliczenia, ograniczajc je do filtrw drugiego rzdu i najpopularniej szych wartoci: Q=0,5, Q=0,707 oraz Q ~ 1,35, gdy podbicie charakterystyki am plitudowej wynosi okoo +3dB. Wartoci dobroci wiksze ni 1,5 bdzie my stosowa tylko w przypadku filtrw pa smowoprzepustowych. Tu sprawa jest nieco inna. Projektujc filtr pasmowy czsto chce my uzyska wskie pasmo, co mona bardzo atwo osign przez zwikszenie dobroci, a skonno do dzwonienia nam nie prze szkadza. W przypadku filtrw LC maej cz stotliwoci zwikszenie dobroci zwykle jest powanym problemem ze wzgldu na rezy stancj cewki i straty w rdzeniu cewki. W fil trach aktywnych zwikszenie dobroci nie na potyka na wiksze przeszkody. Nie znaczy to, e zwikszanie dobroci jest idealnym i uniwersalnym sposobem na uzyskanie filtru w bardzo wskim pamie przepustowym. Gdy skonno do dzwo nienia nie jest wad, wtedy wystarczy je den modu filtru o duej dobroci. W in nych przypadkach, gdy skonno do dzwonienia przekrela moliwo uycia takiego filtru, trzeba zbudowa filtr, zawie rajcy kilka moduw o niewielkiej do broci wypadkowa charakterystyka ampli tudowa bdzie podobna, a skonno do dzwonienia radykalnie mniejsza. Modu y mog by dostrojone do tej samej czsto tliwoci, ale zazwyczaj lepiej jest rozsun minimalnie czstotliwoci moduw, co po zwala uzyska jeszcze korzystniejsz cha rakterystyk. Szczegy wykraczaj poza zakres naszego cyklu, w kadym razie uczulam na problem dzwonienia, bo jest to zagadnienie zupenie niedoceniane przez amatorw. Na marginesie dodam, e filtr o duej do broci zachowuje si jak generator drga ga sncych. Natomiast filtr o dobroci rwnej nieskoczonoci jest jednoczenie... genera torem przebiegu sinusoidalnego. Tyle o dobroci. W nastpnym odcinku po dam Ci gar uwag na temat podzespow.

Rys. 15

I tu pojawia si pewien pogld, rwnie bdny jak popularny tak wanie wyobraa to sobie wielu pocztkujcych. Jeli Ty uwaasz, e nie mona, masz ra cj! Dobro ma niewielki zwizek ze stromo ci charakterystyki. Charakterystyka B o stromoci 80dB/dekad dotyczy filtru czwartego rzdu, a charakterystyka C szstego rzdu (120dB/dek). Nie mona jej uzyska w filtrze drugiego rzdu przez zwikszenie dobroci, trzeba zastosowa dwa albo trzy typowe moduy majce stromo po 40dB/dekad. Co wic daje zwikszenie dobroci filtru? Zwikszenie dobroci powoduje zwiksze nie skonnoci do dzwonienia oraz wyst pienie szkodliwego podbicia w okolicach czstotliwoci granicznej. Pokazuje to rysu nek 16. Owszem, charakterystyka w pamie zaporowym staje si nieco lepsza, bo ley tro szk niej, jednak stromo w pamie zaporo wym nadal pozostanie rwna 40dB/dekad. Zasadniczo zwizek wielkoci podbicia charakterystyki amplitudowej ze skonnoci do dzwonienia dotyczy wszelkich filtrw,
Rys. 16

Rys. 17

Skonno do dzwonienia wcale nie jest podana, a czsto wrcz jest zdecydo wanie szkodliwa. Dotyczy to na przykad ukadw (np. modemw), gdzie trzeba wy krywa krtkie paczki impulsw o okre lonej czstotliwoci oraz przerwy midzy nimi. Dugo dzwonicy filtr uniemoliwi zidentyfikowanie krtkich przerw midzy paczkami impulsw. Do takich zastoso wa filtr o duej dobroci po prostu si nie nadaje. Ju tu wida, dua dobro czsto nie jest zalet, tylko powan wad. Zapamitaj raz na zawsze zwikszanie dobroci filtrw dol no i grnoprzepustowych powyej 0,707 po woduje powstanie podbicia charakterystyki w okolicach czstotliwoci granicznej oraz zwiksza skonnoci do dzwonienia. Nieprzypadkowo bardzo czsto wykorzystujemy filtry dolno i grnoprzepustowe o dobroci 1 0,707 2 , bo maj one najbardziej pa sk charakterystyk amplitu dow w pamie przepusto wym to wspomniana wcze niej charakterystyka Butter wortha. Przy dobroci 0,5 otrzymujemy filtr o tak zwa nym tumieniu krytycznym zwany filtrem Bessela (Thom

( )

Piotr Grecki

Elektronika dla Wszystkich

27