You are on page 1of 11

Emilia Woniak

II rok wiedzy o teatrze


W maym dworku od parodii realizmu do metafizyki
Witkacy napisa swj dramat jako bezporedni odpowied na
wystawiane z duym sukcesem w 1!" roku na deskac# krakowskiej $eduty W maym
domku $ittnera% &en dramat z 1"' roku posuy Witkiewiczowi jako pars pro toto
dramatu realistyczne(o ) konwencji zdecydowanie przez nie(o odrzucanej% Wskazuj
na to ju pierwsze sowa* jakie padaj na scenie z ust +yapanaze(o ,ibka - ./ wi0c
po prostu zrobimy normaln ekspozycj0% 1waajmy to wszystko za dramat* za
pocztek dramatu2
1
% 3ucja Iwanczewska interpretuje poj0cie .dramatu2* jako uyte
tutaj w znaczeniu potocznym* co koresponduje z jej 4acanowskim odczytaniem
W maym dworku* jako yciowe(o dramatu /nastazji
!
% 5ednak w przytoczonym
6ra(mencie wyst0puje przecie jeszcze jedno - wyranie nie potoczne s6ormuowanie
- ekspozycja* co dobitnie wskazuje na obnaenie realistycznej konwencji* c#o7 dzi
cz0ciej byoby c#yba odczytywane jako (ra z teatralnoci i iluzj% ,iedu(o potem
czytajc sowa 8osi natra6iamy na kolejny przytyk w stron0 realizmu - tym razem je(o
duo bardziej powaane(o przedstawiciela - 9enryka Ibsena% :dwane sowa
dwunastoletniej dziewczynki* ktra mwi o swojej zmarej matce .&atu z ni si0 te
bawi jak z lalk - to bya nasza wsplna lalka% ;ama mwia* e u nas w rodzinie
wszystkie panienki w dwunastym roku przestaj si0 bawi7 lalkami% 5a sko<czyam
1
Witkiewicz S.I., W maym dworku, [w:] Wybr dramatw, wyboru dokona i wstpem poprzedzi J.
o!ski, "rak#w 1$%&, s. &1,
'
Iwanczewska (., Musz si odrodzi. Inne spotkania z dramatami Stanisawa Ignacego
Witkiewicza, "rak#w '))%, s.1*&,
dwanacie lat i mama umara2 =s% '>? nie tylko mocno uderzaj* ale te nasuwaj
skojarzenia z t sam meta6or* uyt w przypadku ibsenowskiej ,ory% &en (est
Witkace(o wyranie pokazuje* e walczy on nie tylko z dramatem $ittnera* ani nawet
ze wszystkimi dramatami te(o nurtu* ktre znajdoway poparcie u widowni% @ierujc
ostrze parodii w stron0 klasyka (atunku* wymierzy je tak naprawd0 w (atunek sam
w sobie%
5ednak to wanie dramat $ittnera sta si0 kanw* na ktrej Witkacy zbudowa
swoj .sztuk0 w trzec# aktac#2* podejmujc niemal identyczn 6abu0 i de6ormujc j%
8 realistycznie przedstawione(o ludzkie(o dramatu stworzy oniryczn wizj0 pen
dystansu% &rudno jednoznacznie okreli7 dlacze(o Witkacy przenis dramat
w rodowisko szlac#eckie% ,ie wykluczam* e powd moe by7 czysto 6ormalny =co
szcze(lnie w przypadku Witkace(o nie moe by7 rozumiane pejoratywnie? - by7
moe sam tytu zdeterminowa tak decyzj0% W maym dworku wydaje si0 idealnie
wskazywa7 na swoje(o* dobrze znane(o publicznoci* przeciwnika* jak i okazuje
wobec nie(o dystans% W tym wypadku to miejsce akcji decydowaoby o stanie
spoecznym bo#aterw% 5ednoczenie przecie szlac#ta take w innyc# dramatac# jest
dla Witkace(o wietnym materiaem do kpin =nie paskic#* ale zawsze
umotywowanyc# duo (0biej - jako wiata zde(radowane(o* nie aspirujce(o do
meta6izyki? - c#o7by w Matce ) c#o7 :brock* to jednak pisanej przez .ck2% :bok te(o
Witkacy kpi take z niszyc# warstw* dla ktryc# wysokie urodzenie jest szczytem
marze< ) najsilniej wida7 to na pocztku aktu II* kiedy @uc#arka upominajc
dziewczynki (rozi* e b0d musiay caowa7 j w r0k0 upatrujc w tym momencie
wadzy nad podopiecznymi* szans0 na zrekompensowanie sobie samej niszej pozycji
spoecznej =s%A1?% By7 moe Witkiewicz c#cia te pokaza7* e nie tylko
mieszcza<stwo jest warstw zde(enerowan* na co wskazywa w swoim dramacie
$ittner% Crzenoszc w wiat innej warstwy spoecznej* dramat oparty na tym samym
zaoeniu miosne(o trjkta prowadzce(o do tra(edii* wskazuje* e winne nie s
mieszcza<skie konwenanse* ale (eneralnie - urzdzenia te(o wiata% &o* co u $ittnera
byo krytyk spoecze<stwa u Witkace(o nabiera c#arakteru uniwersalne(o%
@onwenanse i relacje mi0dzyludzkie wprowadzaj do dramatu problem prawdy
i ycia w zakamaniu* ktry staje si0 tutaj zasadniczym motywem% Witkacy ukazuje
rzeczywisto7 zde(enerowan* w ktrej szczero7 moe pojawi7 si0 tylko za spraw
zawiatw% &aka jest bowiem 6unkcja Widma* ktre de6iniuje siebie samo wielokrotnie
powtarzanymi sowamiD .Widma nie kami ni(dy2* co w maym dworku jest praktyk
niecodzienn% Wskazuje na to take strac#* jaki pojawienie si0 /nastazji wywouje
w @ozdroniu - jest on bowiem jedyn osob* ktra na widok duc#a rea(uje
.normalnie2* reszta domownikw przyjmuje bowiem je(o obecno7 bez zdziwienia%
5ak tumaczy sama /nastazja to dlate(o* e @ozdro< od zawsze by tc#rzem =s%A!?%
5est on te jedyn osob* ktra przez powrt /nastazji moe co straci7 - jej mier7
musiaa by7 dla nie(o pewne(o rodzaju ul( i szans na zerwanie z yciem
w kamstwie% Wyjcie na jaw je(o romansu z on sze6a to nieuc#ronna kl0ska te(o
bo#atera* ktra wci nad nim wisi% Witkacy kieruje jednak wypadkami inaczejE
Cowrt /nastazji ma swoicie kojcy wpyw na wypadki w @ozowicac#% +y ona
do po(odzenia m0czyzn* z ktrymi bya zwizana% &akie(o wymiaru nabiera te jej
wczeniejsza aktywno7 - dziennik* ktry pisaa by dla niej specy6icznym wentylem
bezpiecze<stwa* dzi0ki ktremu bya w stanie prowadzi7 ycie* takie jak wszyscy -
zanurzone w kamstwie% Co jej mierci staje si0 on jedynym rdem prawdy* ktra
wczeniej bya nie do osi(ni0cia% 5ej nowa e(zystencja nie pozwala na
kontynuowanie dawnyc# kamstw% /nastazja sama okrela siebie jako t* ktra ma
.#onor* jakie(o nie maj* niestety* yjcy ludzie2 =s%F>?% &en #onor c#ciaaby take
obudzi7 w @uzynie* proszc (o w scenie rozstania .,iec# nie odc#odz0 z twoim
kamstwem% :statni raz tu jestem% ,ie kam2 =s%A?% Gowa te odnosz si0 do
zapewnie< @uzyna* e je(o serce naley tylko do niej% :na jednak ju wie* jak
rozwinie si0 je(o romans z /net% &o kolejny wany motyw* jaki wprowadza Witkacy
- przewidywanie przyszoci%
5u w pierwszej scenie* w ktrej pojawia si0 /nastazja* wypowiada ona sowaD
.8obaczysz* co za okropne rzeczy std wynikn2 =s% 'F? zdradzajc w ten sposb
swoje inklinacje do przewidywania przyszoci% 5ednak nie jest to tylko jej
waciwo7% W dru(im akcie take 8osia przyznaje si0 do swoic# dziwnyc# myli
i przeczucia* e nie wrci ju wraz z siostr do klasztoru* co oczywicie si0 sprawdza
=s%A!?% ,ajdobitniejsz jednak scen przewidywania przyszoci jest moment
odczytania przez 50zore(o wiersza* ktry udao mu si0 stworzy7 po okresie
pozbawionym natc#nienia =s%H>?% Crzewiduje w nim bardzo dokadnie moment mierci
dziewczynek% &o* co prawda nie prolo(* ale koniec dru(ie(o aktu* jednak pomimo to
zabie( ten przywodzi na myl Eurypidesa* ktry zdradza cay przebie( wypadkw nie
w zaskoczeniu widza upatrujc istot0 swojej sztuki% &ake Witkacy* nie w przebie(u
wypadkw widzia istot0 dramatu% Gcena proroctwa to jednak w najwi0kszym stopniu
kpina z 6i(ury romantyczne(o wiersza% 50zory od mierci /nastazji narzeka na brak
natc#nienia% Croroczy wiersz wedle je(o zapewnie< jest wynikiem ponowne(o
spotkania z t .tra(edi je(o istnienia2* jak j nazywa =s%F'?% Wykpiony zostaje nawet
sposb je(o wy(oszenia - @uzyn .czyta z papierka2* a w 6inale przerywa mu
zapowied (ocia* na ktr ,ibek odpowiada niewybrednym wyzwiskiem wobec
suce(o% Coeta doma(a si0 uznania swoje(o romansu z /nastazj* w obecnoci jej
m0a* tylko po to* aby we wasnyc# oczac# utrzyma7 obraz siebie jako romantyczne(o
koc#anka* ktry dzi0ki sile mioci moe tworzy7% 5ednoczenie w innyc# miejscac#
Witkacy zestawia (o z obc romantyzmowi kwestiD .;0czyem si0 strasznie* ale
pisaem wiersze jak maszyna2 =s%I1?* co w je(o ustac# oznacza tyle co .duo2% Cod
pirem Witkace(o nabiera to jednak c#arakteru pejoratywne(o% 50zory okrelony
zostaje jako jednostka pozbawiona indywidualnoci i odle(a prawdziwej poezji% ,a
ten aspekt mec#anizacji* jako spoeczne(o tworu* w ktrym jednostka jest tylko
jednym z trybikw* zwraca uwa(0 4ec# Gok* przekonujc* e poj0cie to bywao
b0dnie rozumiane* jako niec#07 Witkace(o wobec tec#nicyzacji
>
% J#o7 bez wtpienia
niesie ono takie znaczenie* nie ne(uje =a wr0cz tworzy spjny system mylowy?
z wyst0pujc w innyc# miejscac# krytyk* czy przynajmniej dystansem wobec
tec#niki% &akie(o wymiaru nabiera wypowied @uzyna z trzecie(o aktu* kiedy
rozliczajc si0 z wasn osob i poddajc si0 szerszej autoanalizie - znw na wzr
bo#aterw romantyzmu - pytaD ./ (dybym mia automobliK J by mi z te(o
przyszoK Jzy nie bybym tym samym m0czennikiemK2 =s%'?% ,a ten kr( znacze<
wskazuje take motto zaczerpni0te z wiersza Jzyewskie(o ./ teraz id0 do
czuciowej*L do przepot0nej mac#inyL me(o rozumu2 =s%>F?% Wybrane tutaj
zestawienie uczu7* maszyny i rozumu wydaje si0 zaskakujce i z pewnoci mocno
wykracza poza prost parodi0 romantyczne(o wieszcza% 8namienne wydaj si0 te
+
Sok# ,., Wstp [w:] Witkiewicz S.I., W maym dworku Warszawa 1$%', s.$,
ostatnie sowa @uzyna w dramacie* z ktrymi z(adza si0 /netaD .$ozumiem to* ale nic
nie czuj02=s%1"F? * ktryc# romantyczny bo#ater za nic nie m(by wypowiedzie7%
Wszystkie te kwestie rozci(aj t0 posta7 pomi0dzy dwie sprzeczne ideolo(ie -
#odujcy wielkim indywidualnociom romantyzm oraz zac#wycony tec#nicyzacj
6uturyzm% Witkiewicz* jak si0 zdaje* wymiewa je oba* z waciwym sobie dystansem
wobec wszelkic# kierunkw w sztuce* ktry najsilniej c#yba pokaza publikujc
Manifest Piurblagizmu% J#o7 na podstawie innyc# przesanek* tak te podsumowa
Witkace(o 5an Bo<skiD .Witkacy zmierza bowiem do omieszenia i zdruz(otania*
kadej postawy i kade(o pro(ramu =E?* ktre by nie opieray si0 na doktrynie sztuki
jako odblasku meta6izycznej tajemnicy2
'
% Cewien .pro(ram pozytywny2 dostrze(a
jednak u Witkace(o 4ec# Gok w podejciu do Gtrindbe(ra* z ktre(o Sonaty widm
Witkacy zaczerpn naczelny pomys konstrukcji* nie odnoszc si0 do nie(o
parodystycznie
I
%
Wracajc jednak do kwestii proroctwa 50zore(o* bardzo wana w tej scenie
wydaje si0 reakcja pozostayc# bo#aterw na je(o sowa% Game dziewczynki s
zac#wycone t wizj - to kolejny moment* kiedy wyraaj one swoj t0sknot0 za
snem% /melka obok te(o pozwala sobie jednak - jak sama przyznaje ) powiedzie7
prawd0D .5ezio jest (upiD on nic nie rozumie2=s%H'?% Wynika z te(o* e sama wizja jest
bliska dziewczynce* nie odpowiada jej jednak sposb opisu% Wizja 50zore(o jest
bowiem ponura* jak z koszmaru* natomiast mier7 dla 8osi i /melki jest obietnic
radoci% ,ibek i /nastazja na sowa 50zore(o rea(uj paczem% : ile jest to zrozumiae
w przypadku ojca =ktry tym niemniej za c#wil0 b0dzie ju rozmawia o interesac#?*
&
o!ski J., Wstp [w:] Witkiewicz S.I., op.cit., s.'1,
*
Sok# ,., op.cit., s. '1,
o tyle budzi wtpliwoci w przypadku matki* ktra daje nam sy(nay* e wie* jak
zako<czy si0 ta #istoria i ostatecznie sama inicjuje taki bie( wypadkw% 5ej sowa
jednak odnosz si0 do poezji @uzyna - zwraca ona uwa(0* e swoje natc#nienie
zawdzi0cza on /necie* nie jej% By7 moe wi0c jej zy spowodowane s poruszeniem*
jakie wywoa w niej sam wiersz =nota bene niezwykle (ra6oma<ski* zamieszczony
tam z(odnie z niewtpliwym zamiowaniem Witkace(o do pokracznoci?* a nie
#istoria* jak opisuje% /nastazja wzrusza si0 poezj 50zore(o* podkrelajc* e pacze
mimo* e nie uznaje je(o wierszy* nie zwracajc jednak uwa(i na jej przeraajce
odniesienie do rzeczywistoci* a na rdo natc#nienia 50zore(o% By7 moe jest to
swoista autoparodia Jzystej Mormy* w ktrej tre7 stoi zawsze na dru(im planie%
@olejn kluczow kwesti dramatu Witkace(o jest problem Widma
i rozstrzy(ni0cia* co jest .prawdziwym wiatem2* a co snem% :d same(o pojawienia
si0 /nastazji jej rodzina wyraa wtpliwoci* co do jej ontolo(iczne(o statusu% &ake
ic# zac#owanie wobec niej moe wprawia7 czytelnika w zdumienie% W pierwszyc#
sowac# skierowanyc# do niej @uzyn wyrokuje* e jest ona jedynie za#ipnotyzowana
=s%'A?% ,iedu(o potem jednak jej r0ka pozbawiona ci0aru przekonuje (o* e jest
duc#em% Gwoim wtpliwociom b0dzie jednak dawa wyraz do same(o ko<ca%
Wielokrotnie zadaje jej i sobie pytanie* czy moe to kiedy /nastazja bya widmem*
a teraz rzeczywicie yje% W monolo(u poddaje w wtpliwo7 take swoje istnienieD
.Byem tylko widmem% &o ja byem* 6aktycznie byem widmem2 =s%>?% &rudno
jednoznacznie stwierdzi7* jak Witkacy wartociuje kad z tyc# s6er% 8(odnie z je(o
sowami matka widzc o#yd0 ycia* zabiera swoje crki na tamten wiat
A
% Wbrew je(o
-
Sok# ,., op.cit., s.'',
wizji s wi0c interpretacje porwnujce /nastazj0 do ;edei* w ktryc# powraca ona*
aby si0 zemci7 przez zabjstwo wasnyc# dzieci i doprowadzi7 tym samym do
samobjstwa swoje(o m0a =by7 moe wi0c jest to take parodia mitu ;edei? % 8a tym
wskazywaby take 6akt* e to przecie nie kto inny* jak 8osia i /melka przyzywaj
swoj matk0 ponownie do mae(o dworku* co w obliczu ic# nieustannie wyraanej
t0sknoty za innym wiatem* przybiera posta7 wiadomie wybranej dro(i% ;imo to*
/nastazja nie jest budowana jako posta7 krysztaowa* c#ocia bez wtpienia
wprowadza pewne pozytywne aspekty do rzeczywistoci* w ktrej si0 pojawia%
Wskazuje na to wedu( mnie tym szcze(lniej* interpretowane jako pozytywne*
zako<czenie* ktre Witkacy dopisa w 1!I roku% :braz ojca* postaci wybitnie
ne(atywnej* doczajcy do rodziny* burzy wizj0 lepsze(o wiata* ktry by7 moe
czeka na nic# =nasK? (dzie indziej% W tym c#yba jednak tkwi caa tajemnica
Witkace(o - mier7 jako mani6estacja niez(ody na istniejc rzeczywisto7* nie musi
wcale oznacza7 wiary w to* e (dzie indziej istnieje jaka lepsza% Crzecie takie(o
same(o wymiaru nabiera je(o wasny* osobisty wybr* jaki podj w 1> roku%
:statni wan dla mnie kwesti jest posta7 /nety% Bo#aterka umyka* sprawia
wraenie dru(oplanowej* jednak wydaje si0 znamienne* e to ona zaczyna i ko<czy
dramat% 5est zdecydowanie przeciwstawiana widmu /nastazji zarwno w wiecie
6abuy dramatu* kiedy bezczelnie o(asza dziewczynkom .Crzyjec#aam zastpi7 wam
matk02 =s%'!? oraz jako nowe natc#nienie dla 50zore(o* jak i na planie symbolicznym%
W dru(im akcie po du(ic# przy(otowaniac# pojawia si0 na niadaniu w biaym
ubraniu% @olor ten dotd reprezentowany by przez widmo /nastazji =w czym
dostrze(a7 moemy zreszt parodi0 teatralnej tradycji* z(odnie z ktr przedstawiano
tak :6eli0? i musia znaczco wyrnia7 si0 pord tabaczkowyc# i czarnyc#
m0czyzn* jak i rowo)b0kitnyc# dziewczynek% &ake w jej relacji z @uzynem
Witkacy mocno zaznaczy jej wtrno7 wobec /nastazji% W nast0pujcyc#
bezporednio po sobie scenac# rozmowy 50zore(o z Widmem i /net* zwraca si0 on
do nic# tym samym zdrobnieniem - /ni =s% I i H?% +o /nety kieruje te sowaD
.Wiem* kto jeste% Wczoraj poznaem ci0* kiedy (raa2 =s%H?% Codobnie zwraca si0
take do Widma* ju po mierci dziewczynek =s%1"'?% By7 moe jest to kolejny
element parodiujcy 6i(ur0 romantyczne(o wieszcza* ktry jest przekonany o tym* e
.(0biej odczuwa rzeczywisto72% W tym* jak i kilku innyc# wypowiedziac# Witkacy
nie daje nam oczywistyc# przesanek% Interpretacji moe by7 wiele ) by7 moe
rozpozna w /necie bratni* artystyczn dusz0 =dlate(o czy to z momentem jej (ry
na 6ortepianie?* by7 moe odnalaz w niej to* cze(o szuka =lub* co utraci?
w /nastazji% By7 moe /neta to /nastazja z przeszociK &a sama e(zystencja* nie
wzbo(acona jednak o t0 niesamowit moliwo7 spojrzenia z dystansu na ten wiat
i dojrzenia je(o beznadziei% &ake kwestia ponoszenia winy za mier7 dziewczynek
czy te dwie postacie - /nastazja posuwa je do te(o czynu* /neta - nie zapobie(a
mu* c#ocia* jak w pierwszyc# sowac# po mierci dziewczynek zwraca jej uwa(0
,ibek* .;iaa im zastpi7 matk02=s%1">?% ,ajbardziej znamienne wydaj mi si0
jednak sowa /nety ko<czce dramat* ktre zreszt najdobitniej uzupenia
wczeniejsza wypowied /nastazjiD ./rtyci to take rodzaj widm* tylko tu* na ziemi2
=s%I?% /neta mwiD .,ie ma ju widm mi0dzy nami% G tylko trupy i ludzie
yjcy2=s%1"H?% Nwiat Witkace(o niezmienne dcy ku za(adzie* pozbawiony
artystw i .prawdziwyc# ludzi2 nie daje nadziei na przyszo7% W warstwie
symbolicznej wanie przyszo7 ukazywana jest pod postaci /nety .rozumiejcej
wszystko* a nie czujcej nic2* natomiast Widmo to wiat* ktry ju odc#odzi%
W rozmaityc# klasy6ikacjac# =ktryc# sensu c#yba ni(dy nie zdoam dostrzec?
W maym dworku bywa ustawiane (dzie w cieniu Wielkic# Witkacowskic#
+ramatw% 4ec# Gok wyraa przekonanie* e .+yskusji 6ilozo6icznyc# w nim brak%
5e(o zasadniczym zadaniem jest wyszydzenie i kompromitacja dramatu
realistyczne(o2
F
% +ostrze(ajc w nim jednak kwestie miejsca prawdy w dzisiejszym
wiecie* relacji pomi0dzy wiatem doczesnym a mierci i tym* co po niej* nie tylko
parodystyczn* ale te po(0bion re6leksj0 nad starymi i nowymi prdami w sztuce i )
tym samym - kierunkami myli czowieka o czowieku* trudno mi z(odzi7 si0 z tak
opini% Gowna brutalno7 w onirycznym szta6au budzi niepokj* od ktre(o ju
przecie niedaleko do &ajemnicy% Witkacy wyc#odzc od parodii moralizatorskie(o
dramatu $ittnera* wznis si0 ponad znienawidzon dydaktyk0 i wprowadzi nas
w wiat* w ktrym nic nie podle(a prostym rozrnieniom% :stra krytyka
mieszcza<stwa wzniosa si0 u nie(o na poziom re6leksji o nadc#odzcym wiecie%
Bibliografia:
Iwanczewska 3%* Musz si odrodzi. nne s!otkania z dramatami
Stanisawa gnacego Witkiewicza* tu rozdziaD Melanc"olia #nastaz$i%Medei& @rakw
!""F*
%
Sok# ,., op.cit., s.1*.
Gkwara ;%* W'r(d Witkacoid(w. W 'wiecie tekst(w& w 'wiecie mit(w* Wrocaw
!"1!* s% ')A*
Gok 4% Wst! OwDP G%I% Witkiewicz* W maym dworku* Warszawa 1F!*
Witkiewicz G%I%* Pa!ierek lakmusowy) na$nowsza artystyczna nowalia
*Piurblagizm* teorya czyste$ blagi na$le!sze utwory !iurblagist(w& 8akopane*
Witkiewicz G%I% Wyb(r dramat(w* wyboru dokona i wst0pem poprzedzi 5an
Bo<ski* @rakw 1F'* tuD Wst!& W maym dworku.

You might also like