You are on page 1of 6

Emilia Woniak

II rok wiedzy o teatrze


Midzy estetyk a metafizyk. O teatrze marionetek Heinricha von Kleista
Dla historykw i teoretykw teatru lalek romantyzm jest epok szczegln. Jej
przedstawiciele swoim zainteresowaniem woec tej ! wwczas ludowej i podrz"dnej !
#ormy sztuki umo$liwili jej dalszy rozwj i pog%"ion re#leksj" teoretyczn.
&ajsilniej tendencje te zaznaczy%y si" w kr"gu romantykw niemieckich' y( mo$e
dlatego' $e w%a)nie tam y%y najpotrzeniejsze. Johann *ottsched i +aroline &euerin
, re#ormatorzy teatru niemieckiego , postulowali odnow" i prymat dorego smaku'
w ramach ktrego teatr lalek si" nie mie)ci%. -odej)cie romantykw rzecz jasna nie
y%o jednolite i rozwija%o si" z czasem. *oethe powrci% do tradycji staro$ytnej
i )redniowiecznej traktujc teatr lalek jako rd%o meta#or' w du$ej mierze na wzr
szerszego motywu ! theatrum mundi' ale te$ o dalece tragiczniejszej wymowie
wynikajcej z martwej materii marionetki. Wykorzysta% te$ tkwicy w tym temacie
potencja% satyryczny np. w Das neuerffnette moralisch-politische Puppenspiel'
Jarmarkfest von Plunderweilern' czy Prolog zu Bahardt. &a niego zwraca% te$ uwag"
.udwig /ieck' dla ktrego rd%em gorzkiego humoru y%a niewsp%mierno)(
wielkich tematw poruszanych przez teatry marionetkowe 0takich jak 1aust' *enowe#a
czy Don Juan2 woec ich estetyki. Dotykajc liskiej romantykom groteski /ieck
jednocze)nie wyszed% poza meta#oryk" relacji cz%owieka losu i 3oga i wskaza% na
#ormalne w%a)ciwo)ci lalki. /o interesowa%o tak$e E./.4. 5o##manna' cho( pozornie
w du$o ardziej pragmatycznym wymiarze. W dialogu Selt-same Leiden eines
Theaterdirektors

zwraca on uwag" na r$nice w prowadzeniu zespo%u aktorw


i marionetek. W tonie z natury rzeczy do)( humorystycznym' wychwala on wi"ksz
pos%uszno)( woec dyrektora' zgod" i serdeczno)( panujce w zespole' skromne
potrzey i niskie ga$e. Jednak wydaje si"' $e pod t $artoliw scenk' mi"dzy
wierszami' 5o##mann wyra$a zupe%nie powa$nie ch"( d$enia do doskona%o)ci dzie%a
teatralnego' o ktr co raz trudniej we wsp%czesnym mu teatrze i ktrej szans mo$e
1
Jego fragment zosta opublikowany w jzyku polskim w roku 1970 w numerze 1. Teatru Lalek,
sta( si" marionetka. 6odel lalki jako aktora idealnego popierali tak$e /ieck' Jean
-aul' 4ugust 6ahlmann czy Justinius +erner. &ajdoitniej jednak postulat ten wyrazi%
5einrich 7on +leist w relacji z dialogu ! teatrze marionetek
"
#
+leist w klarownym i precyzyjnym wyk%adzie prezentuje zasady dzia%ania
mechaniki lalki porwnujc j z niedoskona%ym cia%em ludzkim. Jej tajemnica kryje
si" w paradoksach. -ocztkowo przyznajc marionetce wy$szo)( nad animatorem
0okre)lanym zreszt przez niego technicznym terminem $echanist
%
2' sugeruje' $e jej
ruch tylko w niewielkim stopniu jest od niego zale$ny. -otem jednak przyznaje' $e
linia jego dzia%a8 jest rwnorz"dnym ta8cem ! drog duszy.
+leist stosujc pierwszoosoow narracj" staje niejako po stronie sceptycznego
czytelnika. 9azem z nim daje si" przekonywa( uznanemu tancerzowi opery' ktry
okazuje si" y( jednocze)nie amatorem ulicznych teatrw marionetek' co ju$ na
wst"pie przyiera #orm" %amania pewnego tau. :aieg ten jest tym ardziej
wiarygodny' $e +leist zdaje si" w pewnej mierze rezygnowa( z dotychczas
wyznawanych przez sieie zasad. /ak kwesti jest opozycja natury i mechaniki.
+leist ! zwolennik teorii 9ousseau' ktry dwukrotnie prowa% osiedli( si"
w ;zwajcarii jako w%a)ciciel ziemski w my)l powrotu do natury' w tym tek)cie
znaczco pog%"ia t" cz")( swojego )wiatopogldu' rezygnujc z kategorycznych
rozr$nie8. 9ozmwcy dziel teatr marionetek na ten poruszany ruchem d%oni
animatora oraz odgrywany <w krainie mechanicznych si%= 0s. >?>2' czyli za pomoc
kory. /en drugi jest oczywi)cie warto)ciowany przez nich negatywnie' nazywany
<ezdusznym=. &ie zmienia to jednak #aktu' $e tak$e pierwszy jego rodzaj
nierozerwalnie wi$e si" z mechanik lalki' a i pierwiastek ludzki nieustannie powraca
w rozmowie jedynie w twardym poj"ciu $echanist. /ak$e w polskim przek%adzie'
w s%owach narratora' w%a)nie <mechanikiem= 0s. >?@2 nazwany zostaje hipotetyczny
twrca lalki doskona%ej o w%a)ciwych <proporcjach' ruchliwo)ci i lekko)ci=' a tak$e
o <li$szym naturze uk%adzie )rodkw ci"$ko)ci=. :namienne jednak' $e pan A. tego
samego cz%owieka nazywa artyst. +leist zdaje si" przekonywa( samego sieie'
2
ro!es ten sz!zeg"owiej opisuje #enryk Jurkowski w publika!ja!$% Dzieje teatru lalek: od
romantyzmu do wielkiej reformy, &arszawa 197', tu% Romantyczny teatr lalek w Niemczech oraz
Zakoczenie( Szkice z teorii teatru lalek, )"*+ 199,, tu% Z dziejw pol!dw na teatr lalek, s. 1,-19,
,
.leist #., " teatrze marionetek# przeka* J. /kier 0w%1 $i%ma teoretyczne niemieckich romantykw#
&ro!aw 2000, s. 273,
podsumowujc i rozwijajc swoje pogldy' w tek)cie pisanym przecie$ na rok przed
samojcz )mierci. 4utor &oz'itego dz'ana zdaje si" nie ez powodu zestawia( ze
so #igury 6echanika i 4rtysty' dostrzegajc' $e opiewanie pi"kna przyrody w poezji
jest tak samo dalekie naturze jak tworzenie maszyn , oie postawy s przecie$
w rwnym stopniu wytworem kultury. /en romantyczny paradoks u +leista naiera
jednak wymiaru meta#izycznej syntezy i harmonii 0w pe%ni ju$ zgodnej z duchem
epoki2' tak jak ca%y dialog' ktry od )cis%ych' technicznych wskazwek
zakorzenionych w geometrii nieeuklidesowej' wychyla si" w stron" rozwa$a8
o naturze cz%owieka i jego miejscu we wszech)wiecie.
&aczeln kategori dla tego aspektu re#leksji +leista staje si" nie)wiadomo)(.
/o ona pozwala marionetce zachowa( wdzi"k ruchw niedost"pny dla ludzi.
-rzyczyn takiego stanu rzeczy jest w <pierwszy okres ludzkiego rozwoju= 0s.>?B2'
czyli zjedzenie owocu z drzewa poznania' rwnoznaczne z pocztkiem umys%owo)ci
i kluczowej dla tekstu )wiadomo)ci. /o temat wa$ki i cz"sto poruszany przez
#ilozo#w romantyzmu' nie majcy wiele wsplnego z #reudyzmem' jak s%usznie
zauwa$y% 4lert 3Cguin. D romantykw nie)wiadomo)( <nie jest hipotez naukow'
lecz wielkim mitem=
E
. W #ilozo#ii epoki y%a zawsze odzwierciedleniem d
integraln cz")ci wszech)wiata. Ju$ *oethe nazwa% j <korzeniem istoty=
>
' ci"$ko
jednak doszukiwa( si" prekursora tego my)lenia. 4lert 3Cguin' w przytaczanym ju$
przeze mnie tek)cie po)wi"conym temu prolemowi 0w ktrym opuszcza on jednak
teori" +leista2' wielkim #ilozo#em nie)wiadomo)ci epoki pnego romantyzmu
nazywa A.*. Aarusa. 3y% on jednak tylko niejako kompilatorem my)li' ktra ju$
wygasa%a , jego pierwsza ksi$ka ()k*ad) ps)chologii pochodzi z roku FBGF' a wi"c
na dziesi"( lat po niemieckiej #ali romantyzmu i dwadzie)cia po +'er das
$arionettentheater. Jego my)l zawiera w soie przekonania *oethego' &o7alisa czy
Jeana!-aula. /o tak$e )wiatopogld +leista' ktrego odr"no)( jednak trzea
zaznaczy( ! cho( cz"sto jego pogldy styka%y si" z pogldami epoki nie y% on
romantykiem sensu stricto. 6y)l +leista wyrasta%a mocniej z o)wiecenia' jednak ze
znaczcym prze%omem zwizanym z recepcj +anta. &iemo$no)( dotarcia do prawdy
3
4eguin 5., Romantycy niemieccy i nie&wiadomo&', przeka* J. 6urowska 0w%1 Szko(a enew%ka w
krytyce) *ntoloia., &arszawa 1977, s.113,
2
8yt. 9a% 4eguin 5., op.!it., s. 107,
sta%a si" dla +leista osoist tragedi 0jak pisa% w listach <9un% mj jedyny'
najwy$szy cel' innego nie mam=
@
2' na ktr reakcj y% nie kult suiektywizmu' jak
u romantykw' ale odwrt od rozumu w stron" , przecie$ te$ romantycznego ,
uczucia.
?
Aho( dotar% do tego samego punktu' jego droga y%a inna' a w wielu
kwestiach zupe%nie rozmija%a si" z romantykami. /ak' jak dla #ilozo#w natury w teorii
nie)wiadomo)ci +leista wa$na jest idea Dpadku' jednak ju$ nie :%otego Wieku. Dla
niego <pe%ni' asolutem' najszcz")liwszym celem=
B
y%a )mier(. Hjawi%o si" to
tragicznie w jego w%asnej historii' ale tak$e w rysunku ohaterw jego dramatw.
+si$" 5omurg' +asia z 5eilronn' czy -entesilea to postacie' ktre , jak pisze
6aria Janion , <dojrzewaj do )mierci=
I
.
Ao tak$e wa$ne w teorii Aarusa to' $e %czy on zerwanie z doskona% harmoni
z nadu$ywaniem w%asnej woli
FJ
' co u +leista nie pada dos%ownie' przywo%ywane jest
jednak po)rednio przez akt zerwania owocu' ktry y% przecie$ wyrazem wolnej woli.
/o poj"cie istotne tak$e w kontek)cie my)li ;chopenhauera' ktrego g%wne dzie%o
powsta%o na I lat po traktacie +leista.
D &o7alisa stanem' do ktrego powinni)my d$y( jest po%czenie )wiadomo)ci
i nie)wiadomo)ci' ktre jest rwnoznaczne z zaw%adni"ciem wszelkimi rejonami
duszy
FF
. D +leista' a za nim i Aarusa jest to raczej przekroczenie )wiadomo)ci
i nie)wiadomo)ci i d$enie do osko)ci' czyli )wiadomo)ci' ktr +leist nazywa
niesko8czon. 5anne 5elmann' ktrej pogldy przytacza 5enryk Jurkowski
FK
' %czy
+leista z #ilozo#i ;chellinga i wyros% na jej gruncie my)l 1.;chlegla. :godnie z ni
)wiadomo)(' ktra narusza odwieczn harmoni" ska$ona jest pr$no)ci cz%owieka.
-owrt do pierwotnego stanu mo$e zapewni( jedynie geniusz artysty. Istotnie
wszystkie te elementy mo$emy znale( w tek)cie +leista , wdzi"czenie si" aktora 0czy
te$ w innym przek%adzie , krygowanie2 przeciwstawia on naturalnemu wdzi"kowi
marionetki' ktrego po)rednim twrc jest artysta' ktry j stworzy% i ten' ktry
wprawi% j w ruch. ;chellingowska droga od monotonii 0nie)wiadomo)ci2 do harmonii
'
8yt. 9a% Janion :., *+%olut# nami,tno&'# traedia 0w%1 #einri!$ ;on .leist, Dramaty wy+rane, .rak"w
2000, s.,21,
7
6ygulski 9., -%t,p 0w%1 #einri!$ ;on .leist, Dzie(a wy+rane, &arszawa 19'0, s.17,
7
Janion :., op.!it., s. ,22,
9
<bi*em., s.,22,
10
4eguin 5, op.!it., s. 111,
11
<bi*em, s.11,,
12
Jurkowski #., Dzieje teatru lalek: od romantyzmu do wielkiej reformy, &arszawa 197', s. 2'2-2'',
0)wiadomo)ci asolutnej2 prowadzi przez dysharmoni" 0)wiadomo)( ludzk2.
D +leista conditio humana i zwizana z ni kategoria )wiadomo)ci jest stanem
po)rednim pomi"dzy dwukrotnie zestawianymi ze so w tek)cie #igurami kuk%y
i stwa' co zreszt znamienne iorc pod uwag" pocztki lalki w kulturze i jej
zakorzenienie w rytuale. Warto wi"c jeszcze zaznaczy(' $e dla autora +'er das
$arionettentheater nie)wiadomo)( w $adnym z punktw nie jest rozumiana
pejoratywnie' tak jak mo$na si" tego doszukiwa( w schellingowskim okre)leniu
<monotonia=. Wr"cz przeciwnie , zdaje si"' $e +leistowi li$sza jest droga do
)wiadomo)ci niesko8czonej przez nie)wiadomo)(. /o w niej z pewno)ci widzi on
szans" dla sztuki o czym mo$e )wiadczy( tak$e jego w%asny doroek. &a tle epoki
+leist jawi si" jako swoisty odmieniec' ktry nie rozwodzi% si" nad poetyk' czy
estetyk. /o jeszcze spadek po +ancie' ktry wywo%a% w nim niech"( woec #ilozo#ii.
Je)li prace teoretyczne uzna( za domen" )wiadomej re#leksji' natomiast twrczo)(
artystyczn za wyraz nie)wiadomych odcw' +leist wyranie opowiada si" po
stronie sztuki i razem z ni ! nie)wiadomo)ci. ;po)rd kilku pozostawionych przez
niego prac oglnoestetycznych tylko ! teatrze marionetek zosta%o uznane za istotne'
cho( przecie$ w swoim przes%aniu te$ swoiste. /o <arcydzie%o estetycznej meta#izyki=
, jak nazwa% je /omasz 6ann
FG
! daleko wykracza poza re#leksj" teoretyczn'
sutelnie i wymownie prezentujc to' co nazwa( mo$emy <wiedz najwy$sz=
FE
.
Bibliografia:
3aniewicz E.' ,leist - galernik wra-liwo.ci LwMN Tw/rczo.01 FII> nr ?OB' s.
KBB!KI@'
3Cguin 4.' &omant)c) niemiecc) i nie.wiadomo.0' przek%ad J. Purowska LwMN
Szko*a genewska w kr)t)ce# 2ntologia' Warszawa FIIB'
3nc)klopedia romant)zmu1 przek%ad 5. +"szycka' Warszawa FIIK' tuM
Alaudon 1.' &omant)zm1 Literatura1
5o##mann E./.4.' Szar) i 'r4zow) 0#ragment Selt-same Leiden eines
Theaterdirektors51 LwMN Teatr Lalek1 FI?J nr F'
1,
8yt. 9a% =amowi!z >., $i%ma teoretyczne niemieckich romantykw, s. 272,
13
9namienne, ?e @!zenie refleksji na temat kultury i sztuki z tematyk@ metafizy!zn@, kt"re u .leista
jest jesz!ze nowatorstwem, stanie si symptomaty!zne *la !aej nowo!zesnej filozofii po!zynaj@! o*
=ietzs!$ego.
Janion 6.' 2'solut1 nami6tno.01 tragedia LwMN 5einrich 7on +leist' Dramat)
w)'rane' +rakw KJJJ'
Jurkowski 5.' Dzie7e teatru lalek8 od romant)zmu do wielkie7 reform)'
Warszawa FI?@' tuM &omant)czn) teatr lalek w 9iemczech1 :ako;czenie'
Jurkowski 5.' $).l estet)czna teatru lalek LwMN Teatr Lalek1 FI?J nr F'
Jurkowski 5.' Szkice z teorii teatru lalek' Qd FIIG' tuM : dzie7/w pogl4d/w
na teatr lalek'
+leist 5.' ! teatrze marionetek' przek%ad J. Ekier LwMN Pisma teoret)czne
niemieckich romant)k/w' Wroc%aw KJJJ'
Qotman J.' Lalki w s)stemie kultur)' przek%ad -. Dstrzykowski LwMN Tekst)'
FI?B nr @' s. E@!>G'
6aar 6.' Przekl6te napo7e ,leista i (agnera' przek%ad 6. Qukasiewicz' LwMN
Literatura na .wiecie' FIIB nr G' s. KKB!KGI'
&amowicz /.' (st6p LwMN Pisma teoret)czne niemieckich romant)k/w'
Wroc%aw KJJJ'
:ieli8ski J#1 Lekc7a ,leista LwMN Tw/rczo.01 FIBG nr FJ' s. FEF!FEK'
Pygulski :.' (st6p LwMN 5einrich 7on +leist' Dzie*a w)'rane' Warszawa FI@J.

You might also like