7

Tomasz Baranowski


Motywy mozartowskie
w twrczoci Adama Mickiewicza

Tym, co wyrnia Adama Mickiewicza spord wielkich polskich poetw
romantycznych, jest niewtpliwie obok skali talentu i wielostronnoci
aktywnoci twrczej (jako poety, dramaturga i naukowca) wysoka kultura
muzyczna. Muzyka, wci obecna w yciu poety, w duym stopniu zawaya na
ksztatowaniu si jego wiatopogldu artystycznego i w konsekwencji
pozostawia niezatarte pitno na jego twrczoci. Mona postawi tez, i
Mickiewicz by jednym z prorokw romantycznego ideau zblienia muzyki i
literatury, a take w dalszej perspektywie Baudelaireowskiej idei
correspondance des arts. Nowy w swoim czasie wymiar twrczoci
kompozytorskiej, czyli tzw. literacko muzyki, jak odnajdujemy w dzieach
Schumanna, Berlioza i Liszta, przejawia si w caej peni i zarazem niejako
rebours, tj. jako muzyczno literatury, wanie w utworach polskiego poety.
Szczegln rol odgryway w yciu i twrczoci Mickiewicza pieni ludowe i
narodowe, ktrych dobr znajomo wynis on z domu rodzinnego oraz z
okresu studiw wileskich, gdy wedug wiadectwa przyjaci czsto bra
udzia w obrzdach ludu i piewach gminnych
1
. Ich wtki i struktury
inspiroway go do wasnych wierszy, a ich rang i znaczenie upamitni w wielu
wypowiedziach, ktre weszy w skad romantycznego programu, wyraonego
najdobitniej w strofach Pieni Wajdeloty z Konrada Wallenroda: O pieni
gminna, ty stoisz na stray / Narodowego pamitek kocioa / Skarby mieczowi
spustosz zodzieje / Pie ujdzie cao. Swoje przemylenia na temat roli pieni
Mickiewicz wyrazi stwierdzeniem: We wszystkich pieniach narodowych
panuje ten sam spokj, ta sama czysto i zbono, jak podziwiamy w poezji
hebrajskiej [psalmy] i chrach greckich [hymny]. [...] Bez muzyki nie masz
poezji lirycznej
2
. Warto doda, e problem zwizkw midzy muzyk a poezj
zajmowa poet szczeglnie w latach jego wykadw w paryskim Collge de
France. Studiowa on wwczas rozprawy Johanna Gottfrieda Herdera, zabiera
gos w sprawie relacji midzy piewnoci a wyrazistoci jzyka polskiego,
wreszcie te postulowa wymagania wobec pieniowego gatunku wiersza
(Uwagi nad dum, niedokoczone).
Wraliwo muzyczna Mickiewicza zaowocowaa rwnie prbami w
dziedzinie kompozycji. Napisa on muzyk do kilku wierszy; w tym do swojej
Pie anioa z III czci dramatu Dziady, dwch mniej znanych polskich
lirykw oraz jak mwi rda do jakiej ody Horacego. By wreszcie
Mickiewicz aby dopeni obrazu muzycznych kwalifikacji poety jednym z



8
najwybitniejszych improwizatorw swojej epoki. Jego improwizacje poetyckie,
poprzedzone zazwyczaj inspiracj muzyczn (gwiazda wieczoru jak
czytamy w rdach potrzebowaa nastrojenia
3
) i przebiegajce przy wtrze
fletu lub fortepianu (w latach 1932-34 by to kilkakrotnie fortepian Chopina),
odbiy si szerokim echem w salonach Wilna, Kowna, Moskwy, Petersburga,
Parya i kilku innych miast wczesnej Europy.
Kategoria improwizacji, tj. sztuki in statu nascendi sztuki pierwotnej,
radosnej, nieskrpowanej jakkolwiek konwencj, wydaje si by pierwszym
tropem do zbadania problemu faktycznego wpywu muzyki Mozarta na ycie i
dzieo Mickiewicza. Improwizacja, rozumiana jako droga do spenienia
artystycznego powoania odegraa bowiem podobn rol w yciu cudownego
dziecka rodem z Salzburga, jak te u jednego z wielu jego spadkobiercw...
rodem z Wileszczyzny.
W swoich upodobaniach estetycznych w dziedzinie muzyki Mickiewicz
wielokrotnie wyrnia dziea operowe Mozarta (zwaszcza opery Don
Giovanni, Wesele Figara, i Czarodziejski flet), a take opery Webera i
Rossiniego oraz muzyk fortepianow Chopina i Marii Szymanowskiej. Pozycja
Mozarta ugruntowana w preferowaniu opery jako potencjalnego rda
inspiracji dla wasnej twrczoci poetyckiej i dramatycznej zajmuje w tej
mozaice zdecydowanie pierwsze miejsce. Zainteresowanie Mickiewicza muzyk
twrcy Czarodziejskiego fletu jest bardzo bogato powiadczone w literaturze
rdowej, przede wszystkim w wypowiedziach samego poety, wspomnieniach
jego przyjaci, w pierwszych biografiach, jak te w publicystyce krytyczno-
literackiej epoki. Historycy literatury polskiej w ostatnich dziesicioleciach
wprowadzili nawet termin mozartyzm Mickiewicza jako jeden z aspektw
bada nad dzieem poety
4
. Dotychczas nie podjli oni jednak by moe z
obawy przed ryzykiem wyjcia poza granice wasnej dyscypliny prb
wnikliwego spenetrowania tego zagadnienia.
Dobr znajomo muzyki Mozarta zawdzicza Mickiewicz przede
wszystkim bardzo wczesnej i szerokiej recepcji dzie autora Wesela Figara w
Polsce. Warto podkreli, e polskie premiery trzech spord najwikszych oper
Mozarta miay miejsce w Warszawie niemal bezporednio po ich prapremierach
(Don Giovanni 1789, Uprowadzenie z seraju 1783, Don Giovanni 1789,
Czarodziejski flet 1793); wkrtce potem wystawiane byy one w innych
polskich miastach (m. in. w Wilnie miecie studiw Mickiewicza), nie tylko w
wersji oryginalnej, lecz take w tumaczeniu na jzyk polski, co w znacznym
stopniu zadecydowao o ich rosncej popularnoci. Niezwykle czsto
rozbrzmiewao w polskich kocioach Mozartowskie Requiem, wykonywane w
Warszawie, Krakowie, Wilnie i Lwowie podczas wszystkich wikszych
uroczystoci pogrzebowych, jak na przykad po mierci Tadeusza Kociuszki w
roku 1817.
Bogata recepcja twrczoci Mozarta w Polsce w poczeniu z entuzjazmem,
jaki dziea Mozarta wywoyway u jednego z najwybitniejszych poetw polskich



9
tamtych czasw sprawiy, e to wanie Mickiewicz sta si wielkim
ambasadorem jego muzyki i tym samym wsptwrc owej recepcji. Z biegiem
czasu na salonach wielu miast Europy coraz czciej wiedziano, e tam, gdzie
bdzie goci polski poeta, winna rozbrzmiewa muzyka Mozarta; ukadano
wrcz specjalne programy zoone gwnie z Mozartowskich arii operowych
tak, aby sprawi rado bohaterowi wieczoru i skoni go do improwizacji
poetyckiej.
Oto krtkie kalendarium wydarze z mozartowskiej biografii Mickiewicza
romantycznego wdrowca, podrujcego zawsze (na szlakach midzy
Wilnem a Kownem, Odess a Paryem, Petersburgiem a Moskw, Rzymem a
Neapolem) z Mozartem w sercu... Przytoczone w tej kronice fakty, wypowiedzi
i refleksje dokumentuj rol, jak muzyka Mozarta odegraa w yciu poety, a
take w rezultacie w yciu jego rodziny, przyjaci i licznych wielbicieli
jego talentu.
- Kowno, lipiec 1824. Mickiewicz pisze list do przyjaciela z okresu
studiw w Wilnie Franciszka Malewskiego, w ktrym pojawia si
pierwsza wzmianka o muzyce Mozarta: Di piacere mi ball il core! (Z
radoci skacze mi serce!). Pozdrw ode mnie pann Mari...
Zacytowany zwrot wywodzi si oczywicie z arii Zerliny z pierwszego
aktu opery Don Giovanni: Se nel seno va bulica il core... Ah! Che
piacer, che piacer...).
- Odessa, luty 1825. Mickiewicz oglda spektakl Wesela Figara,
wystawiony przez dziaajcy tam francuski zesp operowy.
- Petersburg, zima 1828. Opery Mozarta przede wszystkim Don
Giovanni i Wesele Figara staj si przedmiotem wielkiej admiracji
Mickiewicza; poeta uczestniczy w ich wystawieniach w Teatrze
Wielkim, a take w teatrze domowym rosyjskiej arystokratki Zinajdy
Wokoskiej.
- Moskwa, jesie 1828. Arie z oper Mozarta piewa Mickiewiczowi
Aleksander Ricci sawny tenor, a przy tym kompozytor i poeta
woski, onaty ze piewaczk rosyjsk.
- Petersburg, grudzie 1828. W salonie ksinej Wokoskiej ma
miejsce synna improwizacja poetycka Mickiewicza na cze hetmana
Lwa Sapiehy, przy akompaniamencie fortepianowym Malewskiego
grajcego ari Non pi andrai.
- Weimar, sierpie 1829. Mickiewicz uczestniczy w uroczystociach
jubileuszu 80-tej rocznicy urodzin Goethego. Spotyka si tam z
Johannem Nepomukiem Hummlem, ktry jak wiadomo by w
dziecistwie uczniem Mozarta, a po latach mistrzem i przyjacielem
Marii Szymanowskiej (przyszej teciowej poety). Muzyka twrcy
Czarodziejskiego fletu to jeden z gwnych wtkw wieczornej
rozmowy obydwu artystw w pokoju hotelowym
5
.



10
- Wenecja, padziernik 1829. Mickiewicz wraz z przyjacielem, poet
Antonim Odycem podziwia nagrobek synnego rzebiarza woskiego
Antonia Canovy. Nagrobek ten wykona on sam i przeznaczy na grb
Tycjana, tymczasem po mierci twrcy postawiono go nad jego
prochami. Mickiewiczowi jak donosi jego towarzysz podry
nasuna si wwczas dziwna analogia ze sawnym Requiem Mozarta,
ktre napisa on dla kogo innego, a ktre grano naprzd na jego
wasnym pogrzebie
6
.
- Rzym, grudzie 1829. Nowa znajoma poety, Henrietta Ewa Ankwicz
donosi w korespondencji do Gazety Lwowskiej m. in.: Mickiewicz
zna tak dobrze muzyk, jakby cae ycie strawi na jej nauce,
szczeglnie unosi si nad dzieami Mozarta
7
.
- Neapol, czerwiec 1830. Mickiewicz odwzajemnia komplement
Henrietty w nastpujcych sowach: Panna Henrietta zna Neapol
lepiej ode mnie, a o kraterze Wezuwiusza tyle syszaa opowiada, ile
menuetw Mozarta
8
.
- Pary, lata 1840-1844. Okres wykadw Mickiewicza w Collge de
France tak wspomina crka poety Maria Gorecka: Za czasw Collge
de France, kiedy mia przygotowa prelekcj, najczciej w wili
wieczorem przechadza si po salonie, a mama grywaa mu Mozarta
caymi godzinami. Notat nie robi nigdy adnych i nazajutrz rano
wychodzi z prelekcj gotow
9
.
- Florencja, kwiecie 1848. Mickiewicz wraz ze swoimi legionistami
ucztuje w salonach ksicia Karola Poniatowskiego. Relacj z tego
wieczoru przytacza w biografii poety jego syn Wadysaw: W
arcymuzykalnym domu Poniatowskich zapomniano na chwil o
polityce, aby rozprawia o muzyce i Karol Poniatowski, wiedzc jak
Mickiewicz zachwyca si Mozartem, usiad do fortepianu i odpiewa
mu piknym barytonowym gosem par kawakw z Don Juana
10
.
- Pary, padziernik 1849. Caa polska emigracja z Mickiewiczem na
czele egna Fryderyka Chopina. Podczas ceremonii pogrzebowych
rozbrzmiewaj wzniose tony Mozartowskiego Requiem.
- Pary, stycze 1853. Jeden z najbliszych przyjaci poety w ostatnich
latach jego ycia, Armand Levy donosi w licie do siostry: W
pierwszych dniach roku obiadowaem u Mickiewiczw. Syszaem
troch muzyki i to dobrej... Pewien mody pianista wykona kilka
utworw Haydna i Mozarta, szczeglniej Mozarta, po mistrzowsku i to
zrozumiale dla serca. [...] Mozart by stale w repertuarze wieczorw u
pana Adama
11
.
Powysze fakty i relacje wiadcz dobitnie o istnieniu u Mickiewicza
prawdziwej pasji, z jak odnosi si on do muzyki Mozarta. Nie miayby one
jednak wikszego znaczenia tak w aspekcie indywidualnej kariery poety, jak
te w oglniejszej perspektywie dziewitnastowiecznej recepcji twrczoci



11
Mozarta gdyby nie znalazy swego dopenienia w sferze artystycznego
dowiadczenia (resp. przesania) tego polskiego autora o wiatowej renomie...
W twrczoci Mickiewicza jedynym dzieem, w ktrym inspiracja
Mozartowska przejawia si w caej peni jest dramat Dziady. Mona postawi
tez, i utwr ten jako niekwestionowany skarb polskiej kultury narodowej
wanie niejako za porednictwem oper Mozarta niesie przesanie uniwersalne,
tj. ponadczasowe i ponadnarodowe. A zwizkw z operami Mozarta da si tu
znale wiele. Ujawniaj si one nie tylko na paszczynie powierzchownej
inspiracji muzyka, a cilej mwic dramma in musica twrcy
Czarodziejskiego fletu wsptworzy konstrukcj Dziadw oraz sprzyja
pogbieniu interpretacji poszczeglnych scen. Kategoria dramatu jest obok
wspomnianej na wstpie improwizacji drugim tropem do zbadania relacji:
Mozart Mickiewicz.
Obecno Mozarta w dramacie Mickiewicza wyraona jest expressis verbis w
czci III Dziadw, tj. w tzw. Dziadach drezdeskich, napisanych w roku 1932
dziesi lat pniej ni czci II, IV i nieukoczona I, skadajce si na tzw.
Dziady kowiesko-wileskie. W didaskaliach do tekstu tej czci dziea poeta
wskaza na trzy fragmenty z oper Mozarta: ari Non pi andrai z Wesela Figara
oraz menuet i ari Komandora z Don Giovanniego. Te trzy momenty
muzyczne wyrniaj si spord licznych piewanych lub te taczonych
partii dramatu (Dziadw cz III to wszak z jednej strony dramat, z drugiej za
semi-opera
12
); towarzysz one zawsze nagym zwrotom akcji,
zapowiadajcym kulminacj dramaturgicznego napicia.
Melodia arii Non pi andrai farfallone amoroso towarzyszy tzw. pieni
zemsty Konrada, gwnego bohatera III czci dramatu, w pierwszej scenie I
aktu scenie raczej ponurej i pospnej (Pie ma bya ju w grobie, ju
chodna...). Moe wic dziwi tu przywoanie radosnej, skocznej wrcz
melodii. Uzasadnienie jej uycia odnajdujemy porwnujc sytuacj dramatyczn
bohaterw obydwu dzie. Figaro w swej arii, bdcej nauk dla Cherubina,
opiewa na wstpie uroki beztroskiego ycia, potem za zachwala ycie
wojskowe, pozbawione doranych przyjemnoci i powicone wyszym celom.
Zwrot ten koresponduje z przemian Gustawa romantycznego kochanka w
Konrada wojownika i wybawc ojczyzny. Symboliczne znaczenie tej arii
Mozarta mona upatrywa rwnie w odniesieniu do biografii samego
Mickiewicza. Ot stanowi ona wany element ukrytej w Dziadach swego
rodzaju spowiedzi poety, wynikajcej z poczucia winy wobec rodakw
walczcych w powstaniu listopadowym. W tym czasie wid bowiem
Mickiewicz beztroski i hulaszczy ywot mozartowskiego pazia cieszy si
powodzeniem (w wielorakim znaczeniu tego sowa) z dala od areny, na ktrej
wayy si losy jego narodu. Sytuacja z opery, w ktrej bezporednio po arii
Figara wszyscy zwracaj si do speszonego Cherubina upominajc go, ywo
przypomina t, w jakiej znalaz si wwczas poeta, ktremu liczni przyjaciele
wypominali, e nie suy ojczynie na polu walki.



12
Po raz drugi muzyka Mozarta rozbrzmiewa w scenie VIII dramatu, ktra
przedstawia bal u Senatora. Rzeczywistym wzorem tej postaci by dygnitarz
rzdu cara Aleksandra I Mikoaj Nowosilcow sprawca przeladowa Polakw,
w tym zwaszcza patriotycznej modziey zrzeszonej w tajnych
stowarzyszeniach, w latach 1823-1830. W didaskaliach do tej sceny piewanej
Mickiewicz zamieszcza nastpujce wyjanienie: Muzyka gra menueta z Don
Juana z lewej strony stoj czynownicy, czyli urzdnicy i urzdniczki z
prawej kilku z modziey, kilku modych oficerw rosyjskich, kilku starych
ubranych po polsku i kilka modych dam. Na rodku menuet. Mamy tu zatem
do czynienia z typow inscenizacj baletu operowego. Menuet ksztatuje form
wiersza i czyni ze sceny piewanej prawdziwe libretto operowe. W pieni
zemsty Konrada bya harmonia rytmiczna wiersza z muzyk, tutaj za wystpuje
harmonijne zespolenie trzech elementw: wiersza, muzyki i taca. Ponadto
mona dostrzec wyrane analogie treciowe pomidzy porwnywanymi
fragmentami. I tak na przykad: na balu u Don Giovanniego Masetto nie chce
taczy z Leporellem, na balu u Senatora za sowietnik odmawia taczenia w
parze z regestratorem jako czowiekiem niszego stanu. W wietle tych
spostrzee wydaje si oczywiste, e wpyw opery Mozarta wykracza tu
zdecydowanie poza sfer czysto muzycznej inspiracji; Mickiewicz przenis
niejako ca scen z Don Giovanniego w realia swojego dramatu, sugerujc tym
samym jej odczytanie przez pryzmat Mozartowskiego przesania.
Nagle muzyka si zmienia i graj ari Komandora czytamy dalej w
didaskaliach. Silny kontrast muzyczny towarzyszy gwatownej zmianie sytuacji
dramatycznej. Jeden z bohaterw, Justyn Pol pyta: Czy go [Senatora] nikt za
nas nie skae? Nikt si nie pomci!..., na co Ksidz Piotr odpowiada: Bg!.
Chwil pniej sycha gromy, wszyscy uciekaj... Potem dowiadujemy si, e
od uderzenia pioruna zgin Doktor, jeden z zausznikw Senatora. Analogicznie
do opery Mozarta, aria Komandora jest w Dziadach zapowiedzi bliskiej kary
Boej po niej dopenia si miara nieprawoci Senatora i jego niegodziwych
kompanw.
Zawarte w dramatycznej fabule Don Giovanniego problemy religijne i
etyczne: grzechu i pokuty, winy i kary, wreszcie ingerencji nadprzyrodzonego
wiata zmarych w sprawy doczesne, byy niewtpliwie bliskie pogldom i
mistycznym skonnociom Mickiewicza. W tym kontekcie paralela midzy
dwoma rodowiskami moralnego zepsucia i zbrodni, midzy Senatorem i jego
poplecznikami a Don Giovannim, moga w sposb niemal oczywisty zaistnie w
wyobrani poety.
Inspiracj mozartowsk w III czci Dziadw mona dostrzec take w
perspektywie bardziej oglnej, tj. interpretujc sam konstrukcj dramatu w
kategoriach wspomnianej semi-opery. Pie zemsty Konrada oraz scena balu u
Senatora to bowiem nie jedyne muzyczne fragmenty tego dziea, ktre wydaje
si stanowi z punktu widzenia muzykologa utwr nawizujcy do gatunku
singspielu. Rl piewanych tak solowych i chralnych jest w nim bowiem



13
wicej. Wedug objanie poety zamieszczonych w didaskaliach dramatu
brzmi w nim melodie polskich kold, pieni wielkanocnych, a take
popularnych wwczas w Polsce piosenek francuskich (jak Quel honneur, quel
bonheur! Pierrea Jeana Berangera w scenie VII). Warto doda, e wiele z tych
pieni ma form refrenow, co podkrela jak si wydaje muzyczny tok
akcji dramatycznej. Ponadto w komentarzu do jednej ze scen Mickiewicz
wskazuje na flet jako instrument towarzyszcy pieni gwnego bohatera.
Chodzi o wspomnian pie zemsty Konrada, piewan na melodi arii Non
pi andrai czyby bya to aluzja do ulubionego przez poet Czarodziejskiego
fletu Mozarta?...
Nowatorsk cech III czci Dziadw, charakterystyczn zreszt dla dramatu
romantycznego w ogle, jest zerwanie z tradycyjn zasad jednoci estetyki,
ktra w dramacie klasycznym wykluczaa przeplatanie si scen tragicznych z
komicznymi. W utworze Mickiewicza scen o wymowie tragicznej jest
zdecydowana wikszo, ale wystpuj rwnie fragmenty komiczne, jak na
przykad scena VI, przedstawiajca Senatora drczonego we nie przez diaby.
rde takiego przemieszania gatunkw mona jak si wydaje poszukiwa w
operach Mozarta, ktre czsto cechuje czenie rnych form wypowiedzi
dramaturgicznej. Zacytowane przez Mickiewicza Wesele Figara oraz Don
Giovanni reprezentuj wszake indywidualn koncepcj dramma giocoso;
podobnie w Mozartowskich singspielach mamy do czynienia z zespoleniem
gatunkw opery buffa, opery seria i dialogu mwionego. Tendencja do
swobodnego, nieskrpowanego konwencj traktowania formy operowej,
wynikajca z zacienienia wizi pomidzy warstw muzyczn a warstw
dramaturgiczn, czyni Mozarta w pewnym sensie prekursorem dramatu
romantycznego.
Analogie na poziomie samej konstrukcji dziea, wskazane powyej w
odniesieniu do dramatu Mickiewicza i oper Mozarta, naley oczywicie
rozwaa jako pewn hipotez, tj. jako trop cakowicie intuicyjny, nie poddajcy
si atwo naukowej weryfikacji. Pozostaj one w sferze improwizacji w tym
przypadku improwizacji badacza. Faktyczna wi, czca Mickiewicza z
Mozartem ujawnia si w peni w aspekcie drugiej ze wskazanych wczeniej
kategorii czcej obydwu twrcw, tj. w sferze dramatu. To wanie przede
wszystkim na paszczynie idei (nie za formy), a zarazem za porednictwem
muzyki, postawiony tu zosta wany krok w historii twrczoci artystycznej
epok klasycyzmu i romantyzmu. Mickiewicz przywoa w Dziadach
Mozartowskie przesanie geniusza muzyki, przemawiajcego w sposb
uniwersalny, tj. poprzez dwiki ale jednoczenie poprzez sowa i ukryte w nich
sensy...
Dramat romantyczny, tj. dramat artystysamotnika, ktrego rdo mona
dostrzec w operach Mozarta, znalaz w dziele Mickiewicza swoje pene
urzeczywistnienie, potem za powrci niejako na ono historii muzyki. Warto
bowiem przypomnie na zakoczenie, e Dziady odegray znaczc rol w



14
twrczoci Gustava Mahlera ostatniego przedstawiciela tradycji muzycznej
romantyzmu. Mickiewicz by jak wiadomo jednym z ulubionych autorw
Mahlera, przy czym wanie to dzieo polskiego poety nie tylko pobrzmiewa w
jego II Symfonii (ktrej pierwsza cz nosia pierwotnie tytu Totenfeier), lecz
take przywoane jest expressis verbis w listach kompozytora, pisanych w
ostatnich latach ycia do Bruno Waltera (w ktrych cytuje on Wielk
Improwizacj Konrada)
13
. Nie ulega wtpliwoci, e Mahler, czc w swoich
symfoniach i pieniach sfer instrumentaln z wokaln (resp. dramatyczn),
wiele nauczy si od Mozarta i jego mniej lub bardziej bezporednich
kontynuatorw. W t wielk tradycj muzyki europejskiego romantyzmu
wpisuje si jak si wydaje skromny epizod Mickiewiczowski.



Przypisy

1
Ignacy Domeyko, Moje podre. Pamitniki wygnaca, t. I, Wrocaw 1962, s. 45.

2
Por. Adam Mickiewicz, Prelekcje paryskie, t. II, prze. F. Wrotnowski, Pary 1843, kurs II, wykad 13.

3
Wadysaw Mickiewicz, ywot Adama Mickiewicza, t. III, Pozna 1894, s.44.

4
Por. Franciszek German, Mickiewicz i Mozart, Katowice 1971, s. 15.

5
Ibidem, s. 9.

6
Antoni Edward Odyniec, Listy z podry, t. III, Warszawa 1876, s. 14.

7
Gazeta Lwowska, nr 17/1830.

8
Adam Mickiewicz, Dziea, t. 14: Listy, Warszawa 1953, s. 484.

9
Maria Gorecka, Wspomnienia o Adamie Mickiewiczu, wyd. III, Krakw 1897, s. 63-64.

10
Wadysaw Mickiewicz, op. cit., s. 114.

11
Cyt. za: Wadysaw Mickiewicz, op. cit., t. IV, Pozna 1895, s. 346-347.

12
Por. Mieczysaw Tomaszewski, Mickiewicz [haso], w: Encyklopedia Muzyczna PWM. Cz biograficzna,
red. E. Dzibowska, t. VI, Krakw 2000, s. 244.

13
Por. Constantin Floros, Gustav Mahler, t. III: Die Symphonien, Wiesbaden 1985; Tomasz Baranowski, Wtek
Mickiewiczowski w II Symfonii Gustava Mahlera, Muzyka, nr 1/2003, s. 55-60.