Zestaw EdW09 zawiera nastpujce

elementy (specykacja rodzajowa):

1. Diody prostownicze 4 szt.
2. Ukady scalone 4 szt.
3. Tranzystory 8 szt.
4. Fotorezystor 1 szt.
5. Przekanik 1 szt.
6. Kondensatory 22 szt.
7. Mikrofon 1 szt.
8. Diody LED 11 szt.
9. Przewd 1 m
10. Mikroswitch 2 szt.
11. Piezo zgeneratorem 1 szt.
12. Rezystory 64 szt.
13. Srebrzanka 1 odcinek
14. Zatrzask do baterii 9V 1 szt.
15. Pytka stykowa prototypowa
840 pl stykowych 1 szt.
Cena zestawu EdW09 47 z brutto
(www.sklep.avt.pl)
Uwaga Szkoy
Tylko dla szk prenumerujcych
Modego Technika
przygotowano Pakiety Szkolne
zawierajce
10 zestaww EdW09
(PS EdW09) wpromocyjnej
cenie 280 z brutto,
tj. zrabatem 40%.
PRAKTYCZNY
KURS
ELEKTRONIKI
cz. 14
Jeli nie masz bladego pojcia oelektronice, ale chtnie
by pozna jej podstawy, to nadarza Ci si niepowtarzalna
okazja. We wsppracy zbratni redakcj miesicznika
Elektronika dla Wszystkich publikujemy wModym
Techniku cykl fascynujcych lekcji dla zupenie pocztku-
jcych. Jest to Praktyczny Kurs Elektroniki (PKE) zakcen-
tem na Praktyczny, gdy kada lekcja skada si zprojektu
iwykadu zwiczeniami, przy czym projekt to konkretny
ukad elektroniczny samodzielnie montowany iurucha-
miany przez kursanta. Pewnie mylisz sobie piknie,
ale jak ja mam montowa ukady, nie majc lutownicy ani
adnych czci elektronicznych. Ot jest rozwizanie.
Lutownicy nie bdziesz wogle uywa, gdy wszystkie
ukady bd montowane na pytce stykowej, do ktrej
wkada si nki elementw na wcisk.
Irzecz najwaniejsza! Wydawnictwo AVT przy-
gotowao zestaw EdW09, zawierajcy pytk stykow
iwszystkie elementy, jakie bd potrzebne do wykonania
kilkunastu projektw zaplanowanych wPKE. Zestaw
EdW09 mona kupi wsklepie internetowym
www.sklep.avt.pl lub wsklepie rmowym AVT
(Warszawa, ul. Leszczynowa 11) cena brutto 47 z.
Ale Ty nie musisz kupowa! Dostaniesz ten zastaw
za darmo, jeli jeste prenumeratorem MT lub wykupisz
wkrtce prenumerat. Wystarczy wysa na adres:
prenumerata@avt.pl dwa zdania:
Jestem prenumeratorem MT izamawiam bezpatny
zestaw EdW09. Mj numer prenumeraty: ......................
Jeli otrzymamy to zamwienie przed 28 marca
2014roku, to zestaw EdW09 wylemy Ci wpoowie
kwietnia 2014, wraz zmajowym numerem MT.
Uwaga uczniowie!
Szkoy prenumerujce MT otrzymuj Pakiety Szkolne
PS EdW09, zawierajce po 10 zestaww EdW09 (kady
zestaw EdW09 zawiera komplet elementw zpytk sty-
kow) skalkulowane na zasadach non prot wpromocyj-
nej cenie 280 z brutto za jeden pakiet PSEdW09 (tj. zra-
batem 40% 28 z brutto za pojedynczy zestaw EdW09,
ktrego cena handlowa wynosi 47 z). Upewnij si, czy
Twoja szkoa prenumeruje MT (niemal wszystkie szkoy
ponadpodstawowe iwiele podstawowych otrzymuj
MT wprenumeracie sponsorowanej przez Ministerstwo
Nauki iSzkolnictwa Wyszego) iprzeka nauczycielom
informacj oPraktycznym Kursie Elektroniki zpromo-
cyjnymi dostawami Pakietw Szkolnych PS EdW09
do wicze praktycznych.
Oto czternasta cz PRAKTYCZNEGO KURSU ELEKTRONIKI, ktry zainaugurowalimy wMT 2/2013 ibdziemy
kontynuowa wkolejnych wydaniach. Zainteresowanie kursem jest olbrzymie, dlatego zdecydowalimy si umo-
liwi czytelnikom doczenie do niego wdowolnym momencie. Wszystkie poprzednie czci s dla wszystkich do-
stpne wformacie PDF na stronie www.mt.com.pl. Mona znich korzysta wkomputerze lub sobie je wydrukowa.
Mona te kupi wszystkie archiwalne numery MT na www.ulubionykiosk.pl. Publikacja kadej kolejnej czci jest
zawsze poprzedzona jedn stron wstpnych informacji (jest to wanie ta strona), eby nowi czytelnicy mogli zapo-
zna si zzasadami KURSU idoczy do kursantw. ZAPRASZAMY!
Autorem Praktycznego Kursu Elektroniki jest Piotr
Grecki, redaktor naczelny kultowego wwiecie hob-
bystw elektronikw miesicznika Elektronika dla
Wszystkich iautor legendarnych cykli artykuw iksi-
ek uczcych elektroniki od podstaw.
76 m.technik - www.mt.com.pl
Na warsztacie
S
Z
K
O

A
P
o
z
i
o
m

t
e
k
s
t
u
:

r
e
d
n
i
o

t
r
u
d
n
y
Projekt 14
Wzorcowy generator
sinusoidalny
PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI
A
Na fotografii wstpnej pokazany jest model generatora sygnau sinusoidalnego. Jak wiadomo,
matematyczny przebieg sinusoidalny jest przebiegiem podstawowym, elementarnym, pierwotnym
iwpewnym sensie czystym. Wbrew pozorom, wygenerowanie takiego przebiegu nie jest wcale pro-
ste kady realny przebieg jest wpewnym stopniu znieksztacony. Wwielu przypadkach potrzebny
jest generator przebiegu sinusoidalnego ojak najmniejszych znieksztaceniach. My wramach kursu
PKE zracji ograniczonego skadu zestawu EdW09 realizujemy tylko proste ukady. Jednak nawet za
pomoc skromnych rodkw moemy zrealizowa ukady ozaskakujco wysokich parametrach, na
+
w
y
j

c
i
e
D2
R
F
R
F
=10k+4,7k
R
F
=10k+4,7k
R13
4,7k
T6
BC548
T2
BC548
R3
10k
LED1
biaa
LED3
biaa
C
F
C
F
D1-D3
1N4148
8
T7
BC548
T8
BC558
sztuczna masa
Pot R14
1k
C2
100nF
BAT
R2
1k
D1
T1
BC558
R1 22k
R10
22k
R5
22k
3 2
1
4
5
6
7
LED4
nieb.
R
A
LED2
ta
R12
47k
LED5
nieb.
T3
T5
BC548
B
C
5
5
8
R6
* patrz tekst
T4
BC558
100nF
1
0
0
n
F
+
U1A
U1A
LM358
U1B
LM358
+
+
+
C4
100F
100nF lub 1F
C1
1F
C5
100F
C3
LED6
ziel.
R9
2,2k
R8 100
R7
100
220 R15
R4
10k
R11
22k
D3
R10
2,2k
77
C
B
przykad generator bardzo czystego sinusa wedug rysunku A. Taki
autonomiczny generator moe by znakomit pomoc przy pomiarach,
gwnie sprztu audio. Wprawdzie czysty sygna sinusoidalny mona
dzi wygenerowa za pomoc karty dwikowej komputera, ale lepiej
jest, jeli generator bdzie oddzielnym urzdzeniem, najlepiej zasila-
nym zbaterii, anie zzasilacza, akomputer moe by wykorzystany do
pomiarw jako analizator, anie jako generator.
Opis ukadu dla zaawansowanych
Chcemy zbudowa generator owysokich parametrach zasilany zbate-
rii 9V, dlatego na wszelki wypadek zastosujemy stabilizator napicia
ztranzystorami T1, T2. Zasadniczo taki stabilizator nie jest konieczny,
ale zasad jest, e wszelkie precyzyjne ukady zasilamy napiciem
stabilizowanym, anie napiciem wprost zbaterii, ktre znacznie si
zmienia podczas wyadowania.
Aby wpeni wykorzysta bateri, zastosowalimy prosty stabilizator typu LDO (Low Drop Out
omaym minimalnym spadku napicia), ktry utrzymuje na wyjciu okoo 7V, gdy napicie bate-
rii jest oco najmniej 0,1V wiksze. Tylko 0,1V midzy wejciem iwyjciem stabilizatora wystarczy
do jego prawidowej pracy. Rezystor rozruchowy R1 jest potrzebny, bo bez niego taki stabilizator
nie zacznie pracowa po doczeniu baterii. Zasadniczo tego typu stabilizatory realizuje si we-
dug idei zrysunku B ztrzema tranzystorami. Napicie wyjciowe ustala tu dzielnik R
A
, R
B
. Dioda
Zenera wytwarza stabilne napicie odniesienia U
REF
, aukad dy do tego, by napicie U
A
byo rw-
ne U
REF
. Gdy napicie na wyjciu jest za due, bardziej otwiera si tranzystor T
A
iprzejmuje wicej
prdu, pyncego przez rezystor R
E
. Zmniejsza tym samym prd pyncy przez T
B
, czyli prd bazy
tranzystora T
C
. Zmniejszenie prdu bazy zmniejsza te prd kolektora T
C
, ato zmniejsza napicie
wyjciowe iprzywraca rwnowag.
Wmodelu zamiast diody Zenera DZ, rdem napicia odniesienia jest szeregowe poczenie
krzemowej diody D2 ibiaej diody LED, co daje napicie owartoci nieco powyej 3,5V. Obwd
ten jest te wykorzystywany jako sztuczna masa, niezbdna przy zasilaniu generatora pojedynczym
napiciem jednej baterii. Wukadzie wykorzystane s wszystkie tranzystory zzestawu EdW09 ipo
prostu zabrako jeszcze jednego tranzystora do stabilizatora (T
A
). Dlatego ukad jest uproszczony
izamiast T
A
idzielnika R
A
, R
B
wczone s dwie diody wiecce (LED2, LED3), ktre peni funkcj
diody Zenera.
Podczas pracy stabilizatora mocno wieci biaa dioda LED1, przez ktr pynie znaczny prd
okoo 3mA. Sabiej wiec te diody LED2, LED3, ktre przy okazji s te monitorem stanu baterii
gdy nie wiec, napicie jest za niskie ibateri trzeba wymieni.
Najwaniejsz czci projektu jest wyrniony t podkadk klasyczny generator zmostkiem
Wiena, zbudowany na wzmacniaczu operacyjnym U1A. Czstotliwo generatora wyznaczaj pary
jednakowych elementw R
F
, C
F
: (f = 1/2R
F
C
F
). Rezystory R4, R5 gwarantuj, e ukad zacznie wy-
twarza drgania po wczeniu zasilania. Sygna sinusoidalny zwyjcia oscylatora U1A podawany
jest na wtrnik U1B idalej na wyjcie. Na wyjciu mona wczy potencjometr (1k...2,2k), aja
wmodelu dodaem dzielnik R14, R15 ipodaem ze sygna na wejcie liniowe laptopa audio, ktry
wraz zodpowiednim programem posuy jako oscyloskop ianalizator.
Wkadym generatorze zmostkiem Wiena potrzebny jest ukad stabilizacji amplitudy wytwarza-
nego przebiegu. Wzasadzie generator mgby mie prosty schemat, jak na rysunku C, gdzie wyko-
rzystany jest prosty stabilizator-ogranicznik zdiodami krzemowymi D
X
, D
Y
.
Gdy warto R5 jest zbyt dua, generator chce wytworzy przebieg oduej amplitudzie, awtedy
wszczytach sinusoidy przez diody D
X
, D
Y
pynie prd inastpuje ograniczanie amplitudy drga
przebieg wyjciowy jest jednak znaczco znieksztacony. Jeli zmniej-
szymy warto R5, generator chce wytwarza przebieg omniejszej
amplitudzie diody D
Y
, D
X
, rwnie przewodz, ale ich prd, atake
znieksztacenia przebiegu s mniejsze. Czym mniejszy prd diod,
tym mniejsze znieksztacenia przebiegu sinusoidalnego. Gdy jednak
nadmiernie zmniejszymy warto R5, generator przestanie wytwarza
drgania inie zacznie pracy po wczeniu zasilania.
Wtakich prostych generatorach Wiena ze stabilizacj diodo-
w wroli R5 stosuje si potencjometr itak ustawia jego warto,
eby niezalenie od zmian temperatury iinnych czynnikw zagwa-
rantowa szybkie powstanie iutrzymanie drga, ajednoczenie
w
y
j

c
i
e
w
e
j

c
i
e
R
A
R
E
(R3)
R
S
(R1)
T
C
(T1)
R
B
DZ
R
R
T
B
(T2)
T
A
U
REF U
A
+ +
+
R
F
R
S
R4
10k
D
Y
D
X
R
F
R5
C
F
C
F
*
ok. 20k
78 m.technik - www.mt.com.pl
Na warsztacie
S
Z
K
O

A
P
o
z
i
o
m

t
e
k
s
t
u
:

r
e
d
n
i
o

t
r
u
d
n
y
PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI
D
byznieksztacenia nie byy zbyt due.
Caa sztuka budowy iregulacji takiego generatora
polega na dobraniu jak najmniejszej wartoci R5:
nie moe ona by za maa, bo generator po wcze-
niu zasilania nie zacznie pracowa;
nie moe by za dua, bo przebieg bdzie
znieksztacony.
WInternecie mona znale mnstwo schematw
podobnych do tego zrysunku C, ale trudno byoby zna-
le rozwizanie zdwoma monitorami, jak wnaszym
projekcie. My nie mamy wzestawie ani jednego poten-
cjometru, ktry umoliwiby tak regulacj, wic po-
trzebn rezystancj uzyskamy, doczajc rwnolegle do
R5 rezystor R6 lub kilka rezystorw owikszej wartoci. Aby to zrobi bez przyrzdw, mamy te
wukadzie dwa monitory, kontrolujce parametry wytwarzanego przebiegu sinusoidalnego.
Monitor amplitudy zbudowany jest na tranzystorach T7, T8. Jeli na wyjciu generatora wystpi
przebieg oamplitudzie powyej 0,6V, zawieci si zielona dioda LED6.
Monitor znieksztace zawiera tranzystory T3, T4, ktrych zcza baza-emiter peni funkcj
diod D
Y
, D
X
zrysunku B. cilej biorc, prd baz tych tranzystorw odpowiada prdom, pyncym
przez diody D
Y
, D
X
. Poniewa znieksztacenia wytwarzanego przebiegu s proporcjonalne do pr-
dw baz, sprawdzamy, czy prdy te nie s zbyt due. Wykorzystujemy do tego prdy kolektorw T3,
T4, ktre s proporcjonalne do prdw baz. Jeli znieksztacenia, atym samym prdy baz ikolekto-
rw T3, T4 bd zbyt due, spadki napicia na R9 iR10 bd otwiera tranzystory T5, T6 izawie-
ca niebieskie diody LED4, LED5. Prg zadziaania monitora znieksztace wyznaczaj rezystory
R9, R10.
Rysunek D zrzut zekranu oscyloskopu pokazuje, e wukadzie modelowym uzyskujemy
adny przebieg sinusoidalny oczstotliwoci 107,8Hz iwartoci midzyszczytowej 1,56V, co daje
amplitud 0,78V iwarto skuteczn 0,55V. Jeli wieci zielona dioda LED6, anie wiec niebieskie
LED4, LED5, to wytwarzany przebieg ma znieksztacenia poniej 1%. Staranny dobr rezystancji
R5 pozwala uzyska duo mniejsze znieksztacenia.
Wnaszym ukadzie mamy do dyspozycji nieprecyzyjne elementy, wtym rezystory otolerancji
5%. Dlatego dobr optymalnej wartoci rezystancji R5 polega na doczaniu rwnolegle do niej re-
zystora R6 lub kilku rezystorw. Zapewne bez rezystora R6 bd wieci iLED6, iniebieskie LED4,
LED5. Naley doczy R6 onominale 100k. Zapewne wszystkie te diody wtedy zgasn wypad-
kowa rezystancja jest za niska. Nomina 100k trzeba odczy iwstawi 220k. Jeli po docze-
niu R6 = 220k zielona dioda LED6 zganie, trzeba zastosowa R6 = 470k. Najprawdopodobniej
jednak po doczeniu R6 = 220k dioda LED6 bdzie nadal wieci. Jeli zgasn przy tym niebie-
skie LED4, LED5, procedur mona byoby zakoczy. Jednak niezalenie od stanu niebieskich
diod warto rwnolegle do R5, R6 doda kolejny rezystor (470k, 1M, 2,2M, 4,7M, 10M) lub
szeregowe ich poczenie, przy ktrym zielona LED6 wieci, apo doczeniu baterii zawieca si
wczasie nie duszym ni jedna sekunda. Tak dostrojony ukad bdzie wytwarza sinusoid oza-
skakujco maych znieksztaceniach.
Uwaga!Po kadej zmianie wukadzie, wszczeglnoci zmianie R
F
iC
F
, procedur dobierania
rezystancji naley powtrzy!
Jak pokazuje fotografia wstpna, wmodelu zkondensatorami C
F
= 100nF do R5, oprcz rezystan-
cji R6 = 220k, rwnolegle doczone s te dwa rezystory osumarycznej wartoci 5,7M
(4,7M + 1M).
Tego rodzaju generator moesz zpowodzeniem wykorzystywa do pomiarw. Dla ciekawoci
sprawd, jak brzmi czysta sinusoida ijak ucho odbiera znieksztacenia wtym celu do wyjcia
generatora docz suchawki przez rezystor owartoci 470 lub 1k.
Wykad zwiczeniami 14
Poznajemy elementy iukady elektroniczne
Wprojekcie wstpnym wykorzystalimy generator oparty na mostku Wiena, wedug idei zrysun-
ku1. Uwani Czytelnicy spostrzegli te, e podobny generator wykorzystywalimy ju wczeniej
79
1
2
3
patrz wykad 9, rysunki 11
i12. Dwa jednakowe rezystory R
F

ikondensatory C
F
tworz obwd
selektywny, ktry przy czsto-
tliwoci f = 1/2R
F
C
F
najmniej
tumi sygna (trzykrotnie) inie
przesuwa wtedy fazy. Sprzenie
zwrotne przez ten obwd jest
dodatnie, ale aby skompensowa
trzykrotne tumienie, wgenera-
torze potrzebne s rezystory R
A
,
2R
A
, ktre zapewni wzmocnie-
nie rwne 3, by wzmocnienie
wypadkowe wynosio 1 iby
ukad wytwarza drgania.
Zuwagi na zmiany tempe-
ratury iinnych czynnikw,
pocztkowe wzmocnienie
powinno by nieco wiksze
od jednoci, apo powstaniu
drga powinno by na bieco
regulowane, by miao warto
dokadnie rwn jednoci, co
zagwarantuje wytwarzanie
nieznieksztaconego przebiegu
sinusoidalnego. Wpraktyce ukad generatora musi zawiera obwd stabilizacji amplitudy wytwa-
rzanego przebiegu. Wliteraturze znajdziesz rozmaite rozwizania takiej stabilizacji. Wzasilanej
napiciem symetrycznym wersji zrysunku 2a zwyka arweczka (ojak najmniejszym prdzie)
ma dodatni wspczynnik cieplny. Gdy powstan drgania, przez arwk popynie prd zmienny,
co rozgrzeje wkno, zwikszy jego rezystancj itym samym zmniejszy wzmocnienie, stabilizujc
amplitud wytwarzanego sinusa. Tego rodzaju proste generatory zarwk byy dawniej bardzo
czsto wykorzystywane, nawet wsprzcie profesjonalnym. Wwersji zrysunku 2b do stabilizacji
amplitudy suy termistor oujemnym wspczynniku cieplnym (NTC), ktry po powstaniu drga
pod wpywem prdu inagrzewania zmniejsza swoj rezystancj, zmniejszajc wzmocnienie.
Jeeli masz wdomu arweczk onaprawd maym prdzie, np. od choinki lub telefoniczn
oprdzie 20mA, moesz sprbowa zrealizowa prociutki generator wedug rysunku 2a, zasila-
ny napiciem symetrycznym 4,5V 9V. Zuwagi na bardzo ma rezystancj zimnego wkna
arwki potrzebna warto rezystancji R
X
wyniesie kilkanacie do kilkudziesiciu omw, awtedy
problemem okae si maa wydajno prdowa wzmacniacza operacyjnego.
Powtarzalno idobre parametry zapewnia obwd regulacyjny ztranzystorem polowym z-
czowym (JFET) prosty przykad na rysunku 3a. Jeszcze lepsze, znikomo mae znieksztacenia
mona uzyska wgeneratorze ztransoptorem zawierajcym fotorezystor wedug idei zrysunku 3b.
Dopracowane wersje takich generatorw zodpowiedniej jakoci wzmacniaczem operacyjnym po-
zwalaj wytworzy bardzo czysty, niemal idealny przebieg sinusoidalny ozawartoci znieksztace
rzdu tysicznych czci
procenta.
Przy okazji wspomnij-
my, e znieksztacenia
nieliniowe to realne
znieksztacenia. To kade,
jakiekolwiek odksztacenie
przebiegu sinusoidalne-
go, ktry, jak wiemy, jest
przebiegiem podstawo-
wym, elementarnym. Co
bardzo ciekawe iwane
wpraktyce, kady przebieg
okresowy, powtarzalny,
jest znieksztaconym
+
R
F
R
F
R
F
R
A
R
A
R
F R
F
2R
A 2R
A
C
F
C
F
2
R
F
C
F
2
C
F
C
F
C
F
Generator z mostkiem Wiena
a) b)
1
f= U
wy
= 0 przy czstotliwoci
U
w
e
~
U
wy
1
f=
~
a) b)
+
R
F
arweczka
o jak najmniejszym
prdzie
UWAGA! ZASILANIE NAPICIEM SYMETRYCZNYM!
R
F
dobierany
*
R
X
C
F C
F
wy
_
U
+U
+
R
F
termistor (NTC)
R
F
Tm
C
F C
F
wy
_
U
+U
dobierany
*
R
X
+
+
a) b)
+
R
F
R
F
10k
C
F C
F
wy
D1
1N4148
T1- JFET N
22
1M
dobierany
*
ok. 5k
+
R
F
transoptor
z fotorezystorem
R
F
C
F C
F
wy
* *
*
ukad
sterujcy
80 m.technik - www.mt.com.pl
Na warsztacie
S
Z
K
O

A
P
o
z
i
o
m

t
e
k
s
t
u
:

r
e
d
n
i
o

t
r
u
d
n
y
PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI
5
6
4
przebiegiem sinusoidalnym.
Jak to byo zasygnalizowane
wwykadzie 9, kady przebieg
powtarzalny oczstotliwoci f
jest wrzeczywistoci sum sinu-
soidalnych skadowych oczsto-
tliwociach harmonicznych 2f,
3f, 4f, 5f,... Na przykad przebieg
prostoktny mona rozoy,
choby za pomoc filtrw, na ele-
mentarne skadowe sinusoidalne:
podstawow oczstotliwoci f,
oraz na harmoniczne (wycznie
nieparzyste) oczstotliwociach
3f, 5f, 7f,... Mona byoby tak-
e zbudowa zharmonicznych
przebieg odowolnym ksztacie.
Interesujce zobrazowanie tego
znajdziesz np. na stronach: www.
falstad.com/fourier czy te www.
indiana.edu/~acoustic/s522/
fourapdkp.html. Znieksztacenie
przebiegu sinusoidalnego polega
wic na obecnoci dodatkowych
harmonicznych, dlatego mwimy
oznieksztaceniach harmonicz-
nych. Natomiast wspczynnik
THD (Total Harmonic Distortion),
podawany wprocentach, wyraa
sumaryczn zawarto wszyst-
kich harmonicznych wdanym
przebiegu. Jeli zawarto har-
monicznych nie przekracza 1%,
sygna uznaje si za przyzwoity
sinus. Szczegow analiz (metodami matematycznymi, zwykorzystaniem transformaty Fouriera)
przeprowadzaj analizatory widma, powszechnie stosowane wodtwarzaczach audio. Dostpne s
te programy komputerowe do takich pomiarw, jak choby synny darmowy RMAA (http://audio.
rightmark.org/download.shtml). Pochodzcy zniego rysunek 4 pokazuje zawarto harmonicznych
wsygnale generatora zwiczenia wstpnego. Jak wida, harmoniczne s ookoo 60dB, czyli 1000
razy mniejsze od skadowej podstawowej, co oznacza, e znieksztacenia s rzdu 0,1%. Nasz
wzmacniacz operacyjny LM358 ma sab dynamik wymiana na szybszy ilepszy NE5532 (ktre-
go, niestety, nie masz wzestawie EdW09) pozwala, jak pokazuje rysunek 5, uzyska harmoniczne
rzdu 70dB poniej podstawowej, czyli znakomit warto wspczynnika THD rzdu 0,03%.
Natomiast popularny wzmacniacz TL072 nie zapewnia takiej poprawy.
Wukadach audio czsto wykorzystuje si czstotliwo 1kHz, ktr moglibymy uzyska przy
C
F
= 10nF iR
F
= 15,9k. Jednak przy takich elementach iczstotliwoci przebieg jest wyranie
znieksztacony,
jak pokazuje
rysunek 6a.
Natomiast rysu-
nek 6b pokazu-
je przebieg przy
zastosowaniu
wzmacniacza
operacyjnego
NE5532 (fo-
tografia7).
Wtedy moe-
my uzyska
81
9
7
8
znieksztacenia THD rzdu 0,1% znakomicie jak na tak prosty
ukad, zawierajcy wycznie nieprecyzyjne elementy. Wlepszej
wersji generatora tytuowego zastosowalibymy te stabilniejsze
rezystory orezystancji 1% idobralibymy tranzystory T3, T4, by
miay jak najbardziej jednakowe parametry (wzmocnienie prdo-
we). Na wyjciu naleaoby jeszcze doda (zaznaczony na rysun-
ku Aszarym kolorem) potencjometr, np. owartoci 1k4,7k.
Zachcam do samodzielnych eksperymentw ztego rodzaju
generatorami. Jeeli nawet nie masz oscyloskopu, do pomiarw
moesz wykorzysta komputer/laptop, wktrym jest dobra karta
zwejciem liniowym (wejcie mikrofonowe zwykle si nie nadaje,
bo dodany jest tam wzmacniacz osabych parametrach) zzainsta-
lowanym odpowiednim programem (fotografia 8). Zdarmowych,
oprcz wspomnianego RMAA RightMark Audio Analyzer, moesz
wykorzysta Audacity (http://audacity.sourceforge.net) do nagry-
wania ianalizowania widma (rysunek 9). Moesz te wykorzysta
zaskakujco potny iniezbyt skomplikowany wobsudze podsta-
wowych funkcji analizator SpectrumLab ze strony www.qsl.net/
dl4yhf/spectra1.html, akonkretnie zlinku http://dl4yhf.ssl7.com/
speclab/install_speclab.zip.
Wdarmowym SpectrumLab oprcz dokadnego analizatora
znajdziesz te funkcj dwukanaowego oscyloskopu rysunek10.
Zamienisz swj komputer woscyloskop, tylko pamitaj, e na
wejcie karty dwikowej nie mona
poda zbyt duych napi ipotrzeb-
ny bdzie dzielnik (std R14, R15 na
rysunkuAiwmodelu).
Przebieg sinusoidalny mona te wy-
twarza na kilka innych sposobw.
Generatory zprzesuwnikiem fazo-
wym. Zwykadw 9 i10 dowiedzieli-
my si, e wobwodach RC (take RL)
wystpuje przesunicie fazy midzy
przebiegiem wejciowym iwyjcio-
wym. Jak pokazuje rysunek 11, jeden
obwd (filtr) RC moe przesun faz
maksymalnie o90 stopni, ateoretycznie
dwa jednakowe obwody RC mogyby
przesun faz o180 stopni, czyli
odwrci faz awtedy sprzenie
zwrotne zujemnego stanie si dodatnie.
Niestety, czym wiksze jest przesunicie
fazy, tym wiksze jest te tumienie syg-
nau przez taki filtr wr do pocztku
wykadu 10 izamieszczonych tam ry-
sunkw 1 i2.
Aby przesun faz o180 stopni, czyli odwrci
sygna inie stumi go przy tym nadmiernie, potrzeb-
ne s co najmniej trzy ogniwa RC, czyli co najmniej
filtr 3-ogniwowy. Zgodnie zrysunkiem 11, prosty
obwd zrysunku 12a przesuwa faz o180 stopni
dla jakiej czstotliwoci, wikszej od f
0
= 1 / 2R
F
C
F

iprzy okazji znacznie tumi sygna. Jeli dodamy
wzmacniacz odwracajcy odpowiednim wzmocnieniu
(R
B
/R
A
), wtedy skompensujemy to tumienie iotrzy-
mamy generator (rysunek 12b).
Oglnie biorc, wzmacniacz ze sprzeniem zwrot-
nym zamienimy wgenerator przebiegu sinusoidal-
nego, jeli dla jakiej czstotliwoci wypadkowe
82 m.technik - www.mt.com.pl
Na warsztacie
S
Z
K
O

A
P
o
z
i
o
m

t
e
k
s
t
u
:

r
e
d
n
i
o

t
r
u
d
n
y
PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI
!
@
#
-
przesunicie fazy bdzie rwne
0 stopni (dodatnie sprzenie
zwrotne) ijednoczenie wzmoc-
nienie wypadkowe ukadu bdzie
dokadnie rwne 1 s to tzw.
warunki fazy iamplitudy. Te
same warunki dotycz te gene-
ratora zmostkiem Wiena. Gdy
wzmocnienie wypadkowe bdzie
wiksze od jednoci, ukad bdzie
generowa przebieg zobcitymi
wierzchokami trapezowy, ana-
wet prostoktny. Gdy wzmocnie-
nie bdzie mniejsze od jednoci,
ukad nie bdzie generowa, tylko
bdzie filtrem dzwonicym tym
bardziej, im blisze jednoci bdzie
wzmocnienie wypadkowe.
Na rysunku 13 ina fotografii 14
masz generator ztrzystopniowym
przesuwnikiem fazowym. Wartoci
R
F
oraz C
F
nie musz by jednakowe
zawsze dla jakiej czstotliwoci
przesunicie fazy wyniesie 180
stopni itak czstotliwo moe
wytworzy generator, jeeli wzmoc-
nienie wypadkowe bdzie odpo-
wiednie. Rezystancje R4 iR3 usta-
laj wzmocnienie wypadkowe na
warto nieco wiksz od jednoci,
eby po wczeniu zasilania genera-
tor pewnie rozpocz prac. Wprak-
tyce R3 trzeba dobra zwiksza,
zaczynajc od 22k a do progu
gaszenia drga. Wmoim
modelu ta rezystancja jest
zoona zszeregowo po-
czonych rezystorw 22k,
4,7k, 1k, 470. Obwd
zdiodami LED1, LED2 ire-
zystorem R5 jest ograniczni-
kiem amplitudy. Taki prosty
ogranicznik wprowadza oczy-
wicie pewne znieksztacenia,
niemniej przy duej wartoci
R5 (10M) moemy uzy-
ska generator przyzwoitego
przebiegu sinusoidalnego
180
225
270
360
0.01
90
45
0
100
135
315
Czstotliwo znormalizowana f/f
0
1 ogniwo RC
P
r
z
e
s
u
n
i

c
i
e

f
a
z
y

(
s
t
o
p
n
i
e
)
2 ogniwa RC
3 ogniwa RC
4 ogniwa RC
10 1 0.1
b)
R
B
R
A
C
F
a)
+
wyjcie
R
F
*
R
X
_
U
+U
C
F
R
F
C
F
R
F
C
F
R
F
C
F
R
F
C
F
R
F
sygna o przeciwnej fazie
i mniejszej amplitudzie
U
we
U
wy
+
+
wy
R
B
R5 10M
LED1
LED2
R4 1M
+
+
R3
R2
100k
C1
LM358
dobierany
U1B
U1A
*
C
F
100n
C
F
100n
C
F
100n
R
F
10k R
F
10k R
F
10k
+9...+12V
100F
7
4
5
6
3
2
1
8 100
R7
220
R6
2,2k
R1
100k
83
^
&
%
$
(rysunek 15). Znw kiepskie waci-
woci wzmacniacza LM358 spowodo-
way widoczn deformacj sygnau,
natomiast ze wzmacniaczem NE5532
mona uzyska znieksztacenia rzdu
0,2%.
Taki generator zprzesuwnikiem
fazowym jest bardziej kapryny ni ge-
nerator zmostkiem Wiena inie wyko-
rzystujemy go wpraktyce. Rysunek16
pokazuje koncepcj generatora kwa-
draturowego, ktry na swoich dwch
wyjciach daje przebiegi sinusoidalne
ofazach przesunitych o90 stopni,
czyli ojedn czwart okresu. Wprak-
tyce take itaki generator musi by
wyposaony wjaki obwd ogranicza-
nia istabilizacji amplitudy.
WInternecie znajdziesz takie ipokrewne generato-
ry zprzesuwnikami fazowymi, np. generator Bubby
(Bubba oscillator), ktry daje na czterech wyjciach
sygnay ofazie przesunitej o45 stopni. Generatory
zprzesuwnikami fazowymi doprowadziy nas do kolej-
nego bardzo wanego tematu.
Samowzbudzenie. Problem obwodw zasilania. Co
wane, kilka obwodw RC przesunie o180 stopni faz
sygnaw ojakiej czstotliwoci itym samym zmie-
ni sprzenie zujemnego na dodatnie. Tumaczy to,
dlaczego wzmacniacze do czsto same zmieniaj si
wgeneratory, czyli nastpuje wnich niepodane
samowzbudzenie. Dotyczy to np. konstruowanych
przez hobbystw tranzystorowych wzmacniaczy
mocy. Ot wrealnych ukadach wzmacniajcych
wystpuje mnstwo ukrytych obwodw opnia-
jcych RC, zarwno wewntrz wzmacniacza, wptli
sprzenia zwrotnego, atake wobwodach zasilania.
Zwykle takie szkodliwe rezystancje ipojemnoci s
mae, wic znaczce przesunicie iodwrcenie fazy
+
+
sin
R
F
C
F
R
F
C
F
C
F
R
F
generator kwadraturowy
cos
+
R
W
+
+
filtry RC tumice sygnay zmienne
niepodanego sprzenia zwrotnego
wy
+
+
+
ME
+
R
W
+
+
+
+
+
+
niepoadane ptle
sprzenia zwrotnego
wy
ME
+
+
bateria
o rezystancji
wewntrznej
R
W
a)
I
CC
I
ZAS
ptla
ujemnego
sprzenia
zwrotnego
+ R
W
bateria
o rezystancji
wewntrznej
R
W
ptla
ujemnego
sprzenia
zwrotnego
U = I
ZAS
*R
W
b)
84 m.technik - www.mt.com.pl
Na warsztacie
S
Z
K
O

A
P
o
z
i
o
m

t
e
k
s
t
u
:

r
e
d
n
i
o

t
r
u
d
n
y
*
(
skutkujce samowzbudzeniem wy-
stpuje dopiero przy wysokich cz-
stotliwociach. Izwykle na takich
wysokich czstotliwociach wzbu-
dza si system.
Trzeba te wiedzie ipamita, e
we wzmacniaczach tworz si do-
datkowe obwody sprzenia zwrot-
nego, midzy innymi przez obwody
zasilania iobwody masy. Itak jak
ilustruje rysunek 17a, choby tyl-
ko zuwagi na spadek napicia na
niezerowej rezystancji wewntrznej
zasilacza/baterii R
W
, napicie zasila-
jce waha si wtakt poboru prdu
(wtakt sygnau). Te zmiany wracaj
potem przez rezystory polaryzujce
na wejcie wzmacniacza niewt-
pliwie tworz si dodatkowe ptle
sprzenia zwrotnego. Sprzenie
zwrotne jest tym silniejsze, im
wiksza jest rezystancja wewntrzna
baterii (R
W
). Wzmacniacz mikrofo-
nowy zzasady ma due wzmocnie-
nie, wic atwo zamienia si wgenerator, bo dla jakiej czstotliwoci spenione s wspomniane
warunki amplitudy ifazy. Aby do tego nie dopuci, musimy stumi sygna niepodanego sprz-
enia zwrotnego, czyli zmniejszy ttnienia wobwodzie szyny zasilania. Midzy innymi dlatego
wobwodzie zasilania wczamy filtry RC przykad na rysunku 17b. Tumi one niepodane
sygnay, ale jednoczenie przesuwaj ich faz jeli oka si za mao skuteczne, to one wyznacz
czstotliwo generacji podczas samowzbudzenia.
Problem niepodanych ptli sprzenia zwrotnego wystpuje te wobwodzie masy. wiczenia
wykadu 12 pokazay problem zapomnianych rezystancji iudowodniy, e na rezystancjach cie-
ek iprzewodw masy, gdzie pyn due prdy, wystpuj znaczce spadki napi, ktre mog
by porwnywalne zsygnaami zmikrofonu niewtpliwie nie bdzie to korzystne. Zalenie od
wzajemnego rozmieszczenia obwodw, gdzie pyn wiksze prdy, te spadki napi mog si do-
dawa lub odejmowa od sygnaw wejciowych. Po pierwsze, obwd masy powinien wic mie
jak najmniejsz rezystancj, dlatego zwykle cieki ipoczenia masy s grubsze od innych cieek
ipocze. Po drugie, problem moe zosta zminimalizowany przez odpowiednie skonfigurowanie
obwodw masy.
Rysunek 18a pokazuje ewidentnie
bdn konfiguracj, poniewa due
prdy zasilajce wzmacniacza mocy,
modulowane wzmacnianym sygnaem,
powoduj znaczce spadki napi
wobwodzie masy przedwzmacniacza.
Spadek napicia U1 dodaje si do
sygnau mikrofonowego (lub odejmu-
je), aspadek napicia U2 dodaje si
lub odejmuje od sygnau wyjciowego
przedwzmacniacza. Na pewno spowo-
duje to znieksztacenia igrozi te sa-
mowzbudzeniem systemu. Prawidowa
jest konfiguracja zrysunku 18b, gdzie
przez mas przedwzmacniacza nie
pyn due prdy zasilajce wzmac-
niacza mocy. Rezystancje wobwodzie
masy s identyczne, ale spadki napi
na nich (U1, U2) s teraz zdecydo-
wanie mniejsze iproblem jest mocno
+
a)
b)
M
M
U
wy
U
we
U
M
U
1
U
2
U
3
+
U
wy
U
we
U
1
~0V U
2
U
3
C
P
C
P
C
P
~
2
3
0
V
u
r
z

d
z
e
n
i
a
e
l
e
k
t
r
o
n
i
c
z
n
e
u
r
z

d
z
e
n
i
a
e
l
e
k
t
r
o
n
i
c
z
n
e
p
r
o
s
t
o
w
n
i
k
i

f
i
l
t
r
zasilacz
ttnienia
zasilacza 100Hz
zakcenia z sieci 230V
ziemia
85
)
zredukowany (cho
nie wyeliminowany
cakowicie).
Wliteraturze cz-
sto zaleca si konfi-
guracj zwan star
ground, czyli mas
wpostaci gwiazdy.
Nie zawsze jednak
jest to optymalne,
aczasem wrcz nie-
moliwe. Problem
prowadzenia obwo-
dw masy okazuje
si powany, szcze-
glnie wurzdze-
niach audio, wroz-
budowanych uka-
dach pomiarowych,
atake systemach,
gdzie ukady analo-
gowe (wzmacniacze) wsppracuj zcyfrowymi (np. mikroprocesorami). Aby unikn problemu,
stosuje si tam oddzielne obwody zasilania ukadw analogowych icyfrowych, amasy analogow
(GNDA) icyfrow (GNDD) czy si tylko wjednym, sensownie dobranym punkcie.
Zakcenia zewntrzne. Omawiany wanie problem niepodanych sygnaw wobwodach za-
silania imasy dotyczy nie tylko samowzbudzenia iznieksztace, ale take przenikania zakce
zewntrznych. Itak obwd masy nigdy nie powinien tworzy zamknitej ptli, poniewa wtakiej
jednozwojowej cewce obce pola magnetyczne zaindukuj prdy, ktre wywoaj spadki napi
iprzejd do toru sygnaowego, gwnie jako brum sieci 50Hz.
Zkolei napicie zasilajce moe zmienia si pod wpywem czynnikw przechodzcych zsieci
energetycznej, jak ilustruje rysunek 19. Bd to niedoskonale stumione ttnienia wyprostowane-
go napicia sieci (100Hz) oraz rne krtkie iszybkie zakcenia impulsowe zsieci energetycznej
przechodzce przez szkodliwe pojemnoci C
P
wzasilaczu ipojemnoci do ziemi.
Problem ten najostrzej wystpuje wukadach zlampami elektronowymi. Ukady ztranzystorami
komplementarnymi, wtym wzmacniacze operacyjne, atwiej jest optymalizowa pod wzgldem
przenikania zakce zszyny zasilania. Wkatalogach wzmacniaczy operacyjnych podawany jest
parametr oznaczany PSR lub PSRR tumienie ttnie zasilania, wyraany wdecybelach, aczasem
te zaleno tego tumienia od czstotliwoci itemperatury. Niestety, cho wzmacniacze opera-
cyjne dobrze tumi ttnienia zasilania, jednak te mog przenika do toru sygnaowego przez inne
obwody. Dlatego wniektrych ukadach spotyka si rozbudowane, kilkustopniowe filtry obwodw
zasilania iobowodw polaryzacyjnych, niekiedy zawierajce take dawiki (cewki), aregu jest
rwnolege czenie kondensatora elektrolitycznego 10mF...1000mF, ktry dobrze radzi sobie zprze-
biegami omniejszych czstotliwociach zmaym kondensatorem ceramicznym 100nF, ktry lepiej
tumi ewentualne mieci owysokich czstotliwociach. Dobrym zwyczajem jest zasilanie obwo-
dw sygnaowych ze (scalonych) stabilizatorw. Natomiast wzmacniacze mocy audio zzasady s
zasilane napiciem filtrowanym, ale niestabilizowanym.
Na koniec gorco zachcam do samodzielnych eksperymentw zbuduj tego rodzaju czuy
wzmacniacz mikrofonowy, najlepiej dwustopniowy, na przykad wedug rysunku 20 (wzasadzie
warto byoby doczy jeszcze monitor napi zmiennych zdiod LED, np. wg rysunku A, by kon-
trolowa te wzbudzanie na czstotliwociach ponadakustycznych). Docz do wyjcia suchawki,
ale NIE podczaj mikrofonu. Usuwajc zaznaczone rowymi podkadkami kondensatory, prze-
konaj si, na ile skonno do samowzbudzenia zaley od skutecznoci filtracji zasilania. Podczaj
zasilanie wrnych miejscach. Moesz te rozdzieli obwd masy ipomidzy takie dwie czci
wczy rezystor 10 omw (lub dwa poczone rwnolegle, dajce 5), udajcy fatalnie zrealizowa-
ne poczenie doczaj zasilanie zrnych stron takiej rezystancji masy.
Wwykadzie 14 omwilimy dwa bardzo wane zagadnienia realizacj generatorw sinusoidal-
nych oraz zapobieganie samowzbudzeniu. Za miesic nadal bdziemy wykorzystywa wzmacniacze
operacyjne.
Piotr Grecki
+
+
+U
ZAS
+
9
_
15V
+
+
NIE
docza
mikrofonu
R5
220k
+
C5
100F
C3 1
C4
10F
C2
10F
C6
100F lub
1000F
R7 2,2 k
R4
100k
R1 100k
U1A
LM358
C1 100nF
R2
1k
R3
100k
R6
4,7k
3
2
8
4
1
+
+
+
R11
220k
C5
1000
C2
10F
R12
220
R9 100k
2,2k
R8
U1B
LM358
7
6
5
R10
220k
86 m.technik - www.mt.com.pl
Na warsztacie
S
Z
K
O

A
P
o
z
i
o
m

t
e
k
s
t
u
:

r
e
d
n
i
o

t
r
u
d
n
y