Piotr Makowski

Sfera publiczna i detranscendentalizacja intersubiektywnoci.

Uwagi na temat normatywnoci teorii spoecznych

Nie bdzie chyba przesad stwierdzenie, e wraz z wydaniem w 1962 roku pracy
!r"ena #abermasa Strukturwandel der ffentlichkeit
1
rozpocz$o si powane,
wszechstronne zainteresowanie tym, co we wsp%$czesne& 'iteraturze przedmiotu bywa
okre('ane &ako )s*era pub'iczna+
2
, -d te"o czasu prob'ematyka te"o, co pub'iczne, zyska$a
wie'oaspektowe, normatywne opracowania teoretyczne, .zym &est )s*era pub'iczna+/ 0
u&ciu same"o #abermasa oznacza ona 1ffentlichkeit2, &ak wiadomo, szeroko rozumiane,
intersubiektywnie dostpne )ycie spo$eczne+ 3 po&te &ednak w do(4 skonkretyzowany
spos%b5 &ako taki spo$eczno6ku'turowy, re"u'owany demokratycznie obszar, w kt%rym
mo'iwa &est otwarta, niczym nie skrpowana wymiana i krytyka po"'d%w czy idei7 obszar
stanowicy, w opinii niemieckie"o *i'ozo*a, co( zasadniczo odrbne"o od samych
administracy&nych struktur pa8stwowych i wo'ny tak od systemowo dzia$a&cych
mechanizm%w rynkowych, &ak i prywatnych, partyku'arnych interes%w ekonomicznych,
9oncepc& s*ery pub'iczne& #abermasa zwyk$o si uznawa4 za &edn z trzech 3 obok
e'itarystyczno6a"onistyczne& koncepc&i :rendt oraz 'ibera'ne& wiz&i neutra'ne"o dia'o"u
;
3
)normatywnych+ propozyc&i, kt%re w mode'owy spos%b wp$ywa& na wsp%$czesne debaty i
teorie z zakresu *i'ozo*ii, teorii spo$eczne&, a take soc&o'o"ii teoretyczne&,
Po&cie s*ery pub'iczne& nie musi &ednak posiada4 tak skonkretyzowane"o,
normatywnie zanurzonego znaczenia, &ak ma to mie&sce w pracach, w kt%rych s*er pub'iczn
wype$nia si normatywnymi tre(ciami, odnoszonymi do sposobu *unkc&onowania ku'tury
demokratyczne&, 0 &zyku potocznym 3 a take w popu'arnych pracach z zakresu teorii
1
, #abermas, Strukturwandel der ffentlichkeit, #ermann <uchterhand =er'a", >armstadt 3 Neuwied 1962
?t$um, po'skie5 Strukturalne przeobraenia sfery publicznej, prze$, 0, <ipnik @ M, Aukasiewicz, 0N P0N
0arszawa 2BBCD,
2
0 dyskursie nauk spo$ecznych po&awia& si r%wnie terminy )przestrze8 pub'iczna+ czy )domena
pub'iczna+, kt%re czsto bywa& uywane zamiennie 1zw$aszcza w%wczas, "dy rozumiemy &e o"%'nikowo, zob,
nie&,2, Mona &ednak &e rozr%nia4, d'ate"o w ca$ym tek(cie stosu& termin sfera publiczna, by unikn4
niepotrzebnych kontrowers&i,
;
Eob, F, Genhabib, Models of Public Space: Hannah rendt! "he #iberal "radition! and $%rgen Habermas, w5
Habermas and the Public Sphere, .rai" .a'houn ed,, MHI Press, .ambrid"e, Mass, 3 <ondon 1996, s, J;69C
?t$um, po', "rzy modele przestrzeni publicznej, t$um, :, -sto'ski, 9rytyka Po'ityczna, Nr ;, s, JK6C9D,
1
medi%w, teorii in*ormac&i czy w o"%'e teorii ku'tury 3 )s*era pub'iczna+ &est swoist meta*or,
kt%re& uywamy, "dy my('imy o wirtua'nym mie&scu wymiany o"%'nie dostpnych, i w tym
te sensie 3 pub'icznych in*ormac&i, idei oraz po"'d%w
K
, Iakie potoczne, o"%'nikowe po&cie
s*ery pub'iczne&, chocia posiada pozytywne konotac&e warto(ciu&ce, nie stanowi samo w
sobie podstawy, kt%ra by$aby w &aki( istotny koncepcy&nie spos%b przydatna d'a
normatywnych teorii spo$ecznych,
-bydwa uycia te"o terminu 3 potoczne i normatywne 3 posiada& swo&e odrbne
konteksty, ma& &ednak, cho4 w r%ny spos%b, odnosi4 si do zasadniczo te& same& dziedziny i
okre('a4 ten sam przedmiot, Na czym wic po'e"a r%nica/ Na &akie& podstawie po&cie s*ery
pub'iczne& w dane& teorii spo$eczne& obarcza si ba"aem normatywnym, skoro d'a
uytkownik%w &zyka )bardzie& potoczne"o+ ba"a ten wyda&e si niepotrzebny/
Normatywnie zanurzone tre(ci po&cia s*ery pub'iczne& mona podda4 pewne& ana'izie
*i'ozo*iczne&,
Po&cia, kt%rymi pos$u"u&emy si, tworzc normatywne teorie, w za$oeniu
ukierunkowane krytycznie i mody*iku&co wz"'dem zastane& s*ery praktyczne& i &e& r%nych
wymiar%w 1np, ekonomiczne"o czy po'ityczne"o2, czsto obarczone s tre(ciami, kt%re
niekoniecznie musz by4 w pe$ni adekwatne do ce'u, w &akim *ormu$owana &est dana teoria,
Po&cia takie, &ako tkwice w &u6danych, okre('onych ku'turowo kontekstach
znaczeniowych, mo" zawiera4 3 i z re"u$y zawiera& 3 tre(ci, kt%re s naznaczone
na'ecymi do przesz$o(ci sposobami my('enia, M%wic meta*orycznie, semantyka wie'u
po&4 uywanych w naukach spo$ecznych y&e w$asnym yciem, 0 e*ekcie takie& podsk%rne&,
niewidoczne& d'a uytkownik%w &zyka nauk spo$ecznych dynamiki po&4, teorie mo" nie
przystawa4 do rzeczywisto(ci, kt%r stara& si zinterpretowa4 1ambitnie&5 pr%bu& zmieni42,
Mona wrcz zaryzykowa4 stwierdzenie, e tendenc&a do inerc&i i anachronizmu wpisana &est
w sam )natur+ termino'o"ii nauk, kt%re odnosz si do prob'ematyki spo$eczno6
praktyczne&, Powszechna dzi( z"oda na mo'iwo(4 nieustanne& krytyki czy rewiz&i danych
teorii
L
stanowi po(rednio potwierdzenie te&, niepod'e"a&ce& nasze& wo'i, specy*iki &zyka i
my('enia, -znacza to, e praktyki &zykowe konserwu& znaczenia, a'e te, zarazem, e
z&awisko to mona podda4 odpowiednie& obserwac&i, 0 ninie&szym tek(cie spr%bu& w
skr%cie pokaza4, w &aki spos%b obserwac&a taka moe wy"'da4 na przyk$adzie po&cia s*ery
pub'iczne& i &akie wnioski mona z nie& wyci"n4, Postaram si wic wskaza4 ki'ka
*i'ozo*icznych trop%w, &akie mo" by4 przydatne d'a pe$nie&sze"o okre('enia semantyki
K
Eob, np, :, Mc9ee, "he Public Sphere& n 'ntroduction, .ambrid"e, .ambrid"e MP 2BBL, s, Nii, K,
L
Iak &ak np, w przypadku krytyki #abermasa przez Genhabib, Eob, F, Genhabib, "rzy modele(, dz, cyt,
2
po&cia )s*ery pub'iczne&+, ods$ania&c tym samym prob'em normatywno(ci nauk
spo$ecznych, w kt%rych po&cie to od"rywa wsp%$cze(nie do(4 istotn ro', #abermasowskie
po&cie s*ery pub'iczne&, cieszce si wsp%$cze(nie znacznym zainteresowaniem teoretyk%w
spo$ecznych
6
, stanowi pod tym wz"'dem w zasadzie mode'owy obiekt ana'izy, d'ate"o za
punkt odniesienia obieram w$a(nie koncepc& niemieckie"o badacza,

Io, co #abermas nazywa s*er pub'iczn 1ffentlichkeit2, posiada, w &e"o

interpretac&i, swo& "enea'o"i w O=HH i O=HHH6wiecznych k%$kach dyskusy&nych i sa'onach
'iterackich, w kt%rych narodzi$a si mo'iwo(4 rac&ona'ne& wymiany po"'d%w i krytyki
abso'utystyczne"o systemu pa8stwowe"o, Mkszta$towana w ten spos%b przestrze8
komunikacy&na by$a, w przekonaniu autora "eorii dzia)ania komunikacyjnego, tworem
autonomicznym wz"'dem pa8stwa oraz partyku'arnych interes%w ekonomicznych
spo$ecze8stwa buruazy&ne"o i otwartym na nieskrpowan po'ityczn debat, co czyni$o &
nowoytnie trans*i"urowanym odpowiednikiem warunk%w demokrac&i w staroytne& polis,
Iym, co &est w wiz&i s*ery pub'iczne& #abermasa interesu&ce, s oczywi(cie normatywne, a
w$a(ciwie& by$oby powiedzie4 3 &ak to si okae nieco nie& 3 idea'istyczne soczewki, przez
kt%re #abermas patrzy na nowoczesne warunki istnienia omawiane& tu s*ery, Io, co
pub'iczne, &est bowiem d'a niemieckie"o badacza de*inicy&nie wytyczone &ako )przestrze8+
niezak)*conej sytuacji rozmowy
J
3 nie pod'e"a&ce& przymusowi zewntrznemu i wp$ywowi
czynnik%w zwizanych z tym, co prywatne, F*era pub'iczna &est wic tu rozumiana &ako
domena komunikacy&nie okre('onych 3 by wyrazi4 rzecz &zykiem 'o"iki 1sic+2 3
symetrycznych, r*wnych i wymiennych re'ac&i pomidzy uczestnikami rac&ona'ne"o dyskursu,
0 ten te spos%b #abermas pr%bu&e 3 i &est to #eitmotif &e"o *i'ozo*owania w o"%'e 3
kontynuowa4 o(wieceniowe tradyc&e niemieckie& *i'ozo*ii praktyczne&, Gez wdawania si na
tym etapie w niuanse uzasadnienia, &akie #abermas, inspirowany tekstami 9anta i :pe'a, da&e
6
Eob, np, <, Poode, $%rgen Habermas: ,emocracy and the Public Sphere, P'uto Press, <ondon 2BBL7 fter
Habermas& -ew Perspecti.es on the Public Sphere, N, .ross'ey @ <,M, Qoberts eds,, G'ackwe'' Pub'ishin",
-R*ord 2BBK7 ,M, Qoberts, /thics of 0ree Speech& 1ethinking the Public Sphere, Pa"raNe Macmi''an, New Sork
2BB;7 , McPui"an, 2ulture and the Public Sphere, Qout'ed"e, <ondon 3 New Sork 19967 Habermas and the
Public Sphere, ., .a'houn ed,, MHI Press, .ambrid"e, Mass, 3 <ondon 19967 Q, :'e&andro, Hermeneutics!
2itizenship! and the Public Sphere, Funy Feries in Po'itica' Iheory, .ontemporary Hssues, Ftate MniNersity o*
New Sork Press, :'bany 199;,
J
0 ninie&sze& szkicowe& interpretac&i po"'d%w #abermasa przy&mu&, e pomidzy propozyc& ze
Strukturwandel( a "heorie des 3ommunikati.en Handelns i p%Tnie&szymi pracami badacza istnie&e da'eko idca
komp'ementarno(4, Iaki zabie" oznacza (wiadome zi"norowanie 3 historycznie rzecz biorc, by4 moe
istotnych 3 wie'u niuans%w teoretycznych 1przyk$adowo5 do(4 osob'iwe po&cie )niezak$%cone& sytuac&i
rozmowy+ zosta$o przez #abermasa wypracowane w p%Tnym okresie &e"o tw%rczo(ci i nie ma "o e4plicite w
Strukturwandel(2, Ea$oenie to pozwa'a, &ak sdz, heurystycznie uwypuk'i4 charakter koncepc&i niemieckie"o
teoretyka,
;
swo&e& koncepc&i r%wno(ciowe"o dyskursu i idea'ne& wsp%'noty komunikacy&ne&, przy&rzy&my
si owym idea'istycznym soczewkom, kt%re w wyraTny spos%b przes$ania& *i'ozo*iczne t$o
propozyc&i autora /rl5uterungen zur ,iskursethik,
Eaczn od proste&, pozornie bana'ne& uwa"i konceptua'ne&5 mo'iwo(4 okre('enia
cze"o( &ako publicznego, z istoty opiera4 si musi na intersubiektywno(ci, rozumiane& &ako
przestrze8 midzypodmiotowa, Hnacze& m%wic 3 po&cie te"o, co pub'iczne, za'ene &est od
po&cia te"o, co intersubiektywne, F*era wymiany opinii czy krytyki po"'d%w mo'iwa &est
wszak wy$cznie &ako s*era, w kt%re& konstytuu&e si to, co powsta&e pomidzy podmiotami
zdo'nymi do komunikac&i i dzia$a8 &ako takich, Mona t my(' s*ormu$owa4 r%wnie has$owo
i nieco eni"matycznie5 s*era pub'iczna koniecznie zak)ada intersubiektywno67 &ako sw%&
warunek, ee'i wic s*er pub'iczn mamy po&mowa4, &ak #abermas 3 &ako domen wo'nych
dzia$a8 komunikacy&nych, uskutecznianych przez uczestnik%w r%wno(ciowe"o dyskursu, to
intersubiektywno(4, warunku&ca t przestrze8, sama w sobie musi stanowi4 wystarcza&c i
adekwatn podstaw do takie& w$a(nie konceptua'izac&i, M&mu&c rzecz z dru"ie& strony, &e('i
s*era intersubiektywna nie by$aby pod wz"'dem normatywnym przestrzeni r%wnych,
symetrycznych i wymiennych re'ac&i, wirtua'n przestrzeni rea'izac&i zasady wzajemno6ci, to
s*era pub'iczna r%wnie musia$aby prezentowa4 si pod tym wz"'dem inacze&, ee'i wic
#abermas chce widzie4 "enez wsp%$czesne& s*ery pub'iczne& w O=HHH 1czy nawet O=HH2 3
wiecznych sa'onach 'iterackich, to znaczy to, ni mnie& ni wice&, e w$a(nie w%wczas
wykszta$ci$y si empiryczne warunki d'a r%wnych i symetrycznych re'ac&i
midzypodmiotowych, stwarza&ce )sytuac& niezak$%cone& rozmowy+, Pytanie o
#abermasowsk s*er pub'iczn &est zatem r%wnie pytaniem o przy&mowany implicite przez
te"o autora model intersubiektywno6ci, kt%ry umo'iwia okre('one charakterystyki re'ac&i
midzypodmiotowych,

.zyte'nikowi obeznanemu z 'iteratur z zakresu k'asyczne& *i'ozo*ii niemieckie&

zapewne nasun si, przy tak zaprezentowanym u&ciu s*ery pub'iczne& u #abermasa, si'ne
sko&arzenia z my(' ohanna P, Uichte"o czy Vdmunda #usser'a, Io w$a(nie u tych autor%w,
szcze"%'nie u Uichte"o, mamy do czynienia z pierwsz pr%b pe$ne"o przedstawienia "enezy i
konstytuc&i s*ery midzypodmiotowe&
C
, H, &ak sdz, to w$a(nie Uichtea8skie pode&(cie do
prob'emu 3 pod wz"'dem rezultat*w podzie'ane r%wnie przez #e"'a i #usser'a
9
3 wskazu&e
C
0 te& sprawie zob, np, prace Marka , Fiemka,
9
0yniki, do kt%rych dochodzi #e"e', s w pewnym sensie zb'ione do Uichtea8skich, Por, s$ynne zdanie
dotyczce podmiot%w, kt%re dzia$a& w oparciu o zasad wza&emno(ci5 )Mzna& one siebie &ako wzajemnie siebie
K
tropy, kt%re prowadz do mode'u intersubiektywno(ci przy&mowane"o przez autora
0ilozoficznego dyskursu nowoczesno6ci, Ee wz"'du na ramy ninie&szych rozwaa8, nie
pozwa'a&ce na obszernie&sze, szcze"%$owe om%wienie Uichtea8skie"o czy #usser'owskie"o
mode'u intersubiektywno(ci, a take ze wz"'du na *akt, i prob'ematyka ta posiada &u wie'e
rzete'nych opracowa8
1B
, nie bd tu rekonstruowa$ koncepc&i tych k'asyk%w, Ewr%c &edynie
uwa" na ich podstawowe rysy, istotne d'a ninie&sze"o tekstu,
Uichtea8skie u&cie intersubiektywno(ci ma charakter transcendentalny5 autor "eorii
8iedzy stara si bowiem wskaza4 ca$kowicie przedempiryczn podstaw, bdc warunkiem
mo'iwo(ci 3 a take normatywnym miernikiem 3 poszcze"%'nych, konkretnych re'ac&i
midzyosobowych w empirycznych warunkach spo$ecznych, Sensu largo pode&(cie to po'e"a
na ana'izie 'o"iczne& mo'iwo(ci same& indywidua'ne& podmiotowo(ci 3 na ana'izie, w kt%re&
wychodzimy od te"o, co &est nam na&b'isze 3 mianowicie radyka'ne&, subiektywne&
perspektywy pierwszoosobowe&, Perspektyw t 'o"icznie uzupe$nia inna, kadorazowo
cudza perspektywa pierwszoosobowa, Powsta&e wirtua'na przestrze8 midzypodmiotowa,
dziki kt%re& sama podmiotowo(4 zysku&e charakter re'acy&ny7 &est dana zawsze w 'iczbie
mno"ie& i zak$ada s*er odniesie8 dane"o podmiotu do innych podmiot%w, .o na&wanie&sze,
intersubiektywno(4 &est tu dedukowana z takie& konstytuc&i podmiotowo(ci, kt%re&
transcendenta'ny schemat przypisu&emy potenc&a'nie wszystkim 'udziom &ako formalnie
niezmienny 3 nieza'enie od te"o, o &aki podmiot indywidua'ny mo"$oby chodzi4, Iu
uwidacznia& si idea'istyczne soczewki, przez kt%re Uichte patrzy na intersubiektywno(4,
0y$ania si ona z wymienno(ci perspektyw, a wic sie4 re'ac&i, d'a kt%rych &est ona matryc,
opiera si wprost na zasadzie wzajemno6ci, Na poziomie transcendenta'nym s*era
intersubiektywno(ci musi pozostawa4 ca$kowicie symetryczna i r%wna 1inacze& nie by$oby
mowy o podmiotowo(ciW2, Io za( r%wnie znaczy5 wolna od zniekszta$ce8 i wypacze8, >ziki
swoiste& ana'izie perspektywy radyka'nie e"o'o"iczne& Uichte uzysku&e komunikacy&n
wsp%'not, "eneru&c podstaw d'a ca$kowite& symetryczno(ci re'ac&i i wymienno6ci
perpektyw &a 3 ty
11
, Przestrze8 intersubiektywna &est tu &akby niewidzia'n sieci o idea'ne&
uznaj9ce+, P,0,U, #e"e', 0enomenologia ducha, prze$, X,U, Nowicki, :'etheia, 0arszawa 2BB2, s, 1;K 1podkr,
aut2, e('i chodzi o p%Tnie&sze teorie, kt%re id ('adem rezu'tat%w uzyskanych przez Uichte"o, #e"'a i #usser'a,
to tym tropem poda te MaR Fche'er oraz tzw, *i'ozo*owie dia'o"u 1Guber, Qosenzwei", <eNinas2,
1B
Pioniersk prac, kt%ra wskazu&e na donios$o(4 *i'ozo*ii Uichte"o w odniesieniu do teorii
intersubiektywno(ci, &est 1wydany w dok$adnie tym samym roku, co #abermasowski Strukturwandel der
ffentlichkeit2 tekst Q, <autha, #a probl:me de l;interpersonnalit< chez 0ichte, :rchiNes de Phi'osophie, Paris,
=o', 2L 119622, s, ;2L6;KK, -d te"o czasu na temat intersubiektywno(ci u Uichte"o, #e"'a i #usser'a powsta$y
dziesitki prac 1na "runcie nie ty'ko po'skim reprezentatywne s r%wnie prace Fiemka2,
11
Eob, Iene, =rundlage des -aturrechts nach Prinzipien der 8issenschaftslehre, YY ; i K, w5 $&=& 0ichte>
=esamtausgabe, =o', H, ;, Q, <auth @ #, P'iwitzky 1#rs",2, Uriedrich Urommann, Ftutt"art 3 Gad .annstatt
1962, .iekawe om%wienie te& kwestii mona zna'eT4 np, w artyku'e :''ena 0ooda, :, 0ood, 0ichte;s
'ntersubjecti.e ', HnZuiry, =o', K9, No, 1 12BB62, s, 626J9,
L
"sto(ci i wie'ko(ci ok, zarzucon na &ednostki5 dziki nie& &ednostki uzysku& &edyny,
)transcendenta'nie wany+ punkt odniesienia bycia sob 3 uzysku& probierz bycia uznanym
&ako osob, podmiot,
Praktycznie i spo$ecznie zorientowan ar"umentac& Uichte"o w zasadzie powt%rzy$ i
zradyka'izowa$, ty'e, e na poziomie czysto epistemo'o"icznym, Vdmund #usser', 0
przypadku teorii tw%rcy *enomeno'o"ii transcendenta'ne )my+ take &est wynikiem dedukc&i
w oparciu o re*'eks& e"o'o"iczn, &ednak ma ona by4 tu rozumiana bardzie& Tr%d$owo, Nie
chodzi bowiem wy$cznie o 'o"iczn ana'iz perspektywy pierwszoosobowe&, a'e &e& wymiaru
e'ementarnie poznawcze"o, Gezpo(rednia pierwszoosobowo dana (wiadomo(4 stanowi4 ma
*undamenta'n podstaw przypisywania cudze& (wiadomo(ci, kt%ra &est w pierwszoosobowe&
)optyce+ dana zawsze po(rednio, podmiotowe"o charakteru, #usser' pr%bu&e wic zna'eT4
takie bazowe operac&e poznawcze, kt%re pozwa'a& przypisa4 cudze& (wiadomo(ci
podmiotowo(4, Easada ana'o"ii oraz swoiste wczuwanie si w inne indywiduum ma& nas
zaprowadzi4 do dedukc&i wsp%'noty podmiot%w 3 s*ery intersubiektywno(ci,
Iranscendenta'ny wymiar konstytuu&ce& si w ten spos%b )s*ery+ wyraa si w tym, e
r%nic sposobu do(wiadczania siebie i inne"o indywiduum mona )oczy(ci4+, podobnie &ak
u Uichte"o, do r%nicy &edynie perspektywy, : wic 3 transcendenta'nie rzecz biorc 3
podmioty, &ako )e'ementy+ re'ac&i intersubiektywne&, u #usser'a r%wnie okazu& si
ca$kowicie wymienne, symetryczne i r%wne
12
3 i implicite stanowi te normatywny punkt
odniesienia w s*erze dzia$a8,
!
Powr%4my do #abermasa, ak wskaza$em, po&cie s*ery pub'iczne& autora
Moralbewu?tsein und kommunikati.es Handeln za'ene &est od wyraTnie normatywnie
zanurzone"o po&cia intersubiektywno(ci5 )niezak$%cona sytuac&a rozmowy+ mo'iwa &est
wszak dziki temu, i sama komunikacy&na s*era re'ac&i midzypodmiotowych &est domen
r%wno(ci i symetrii dyskursu 3 dyskursu wolnego od wp$ywu interes%w ekonomicznych i
wolnego ku mo'iwo(ci niczym nie skrpowanych dzia$a8 komunikacy&nych na rzecz korekty
systemu spo$eczne"o, Fdz zatem, e istnie&e do(4 znaczce pokrewie8stwo pomidzy
Uichtea8sk czy #usser'owsk propozyc& rozumienia intersubiektywno(ci &ako
transcendentalnej uniwersalnej matrycy relacji mi@dzyludzkich, a po&ciem
12
Na&zwiT'e&szy wyk$ad koncepc&i intersubiektywno(ci transcendenta'ne& #usser'a zna&du&e si w
Medytacjach 3artezjaAskich, Eob, V, #usser', Medytacje 3artezjaAskie, prze$, :, 0a&s, 0N P0N, 0arszawa
19C2 1Medytacja Pi9ta2, #usser' swo& teori rozwi&a$ na przestrzeni ki'kudziesiciu 'at 1por, r%wnie zapisy
wydane po(miertnie w trzech tomach &ako Bur Phanomenologie der 'ntersubjekti.it5t: "e4te aus dem -achlass2,
6
intersubiektywno(ci, kt%re mona wyinterpretowa4 z teorii #abermasa, 0 obu przypadkach
chodzi bowiem o pr%b ods$onicia *i'ozo*iczne"o terminus w pe$ni ukonstytuowane"o,
wo'ne"o podmiotu, (wiadome"o te"o, i istnie&e we wsp%'nym, komunikacy&nie dostpnym
(wiecie ycia, wo'nym od przemocy i wo'nym ku symetrii dyskursu z r%wnymi sobie
&ednostkami, 0 obu wypadkach mamy do czynienia z sieci re'ac&i opartych o zasad
r%wno(ci, wza&emno(ci i wymienno(ci perspektyw,
Nie zamierzam oczywi(cie su"erowa4, i po&cie przestrzeni pub'iczne& #abermasa
&est wprost inspirowane e"o'o"icznymi )*i'ozo*iami podmiotu+ Uichte"o czy #usser'a i
proponowanymi przez tych autor%w transcendenta'nymi dedukc&ami intersubiektywno(ci,
Gy$oby to coko'wiek dziwne zwaywszy, i sam autor ,zia)ania komunikacyjnego i
detranscendentalizacji rozumu nie&ako pro"ramowo wystrze"a si inspirac&i teoriami, kt%re
na'e do tzw, parady"matu e"o'o"iczne"o, #abermasowi za'ey przecie na tym, by
ostatecznie %w parady"mat opu(ci4 1)wy&(4 z *i'ozo*ii podmiotu+
1;
2, Fdz mimo wszystko,
i strate"ia, kt%r *orsu&e #abermas, naznaczona &est dok$adnie tym samym sposobem
my('enia 1wraz z &e"o charakterystycznymi konste'ac&ami znaczeniowymi2, kt%ry moemy
przypisa4 teoriom w$a(nie tych k'asycznych *i'ozo*%w, .o wice&, zwizane z tym sposobem
my('enia o s*erze re'ac&i midzy'udzkich normatywne tre(ci 3 owe idea'ne soczewki 3 s w
przypadkach obu typ%w teorii niema' identyczne, Mona zatem zaryzykowa4 stwierdzenie, i
#abermasowska intersubiektywno(4 nosi 1chyba wbrew w$asnym intenc&om2 semantyczne
brzemi transcendenta'ne& )*i'ozo*ii podmiotu+, Hnnymi s$owy5 rozumienie w pe$ni
ukonstytuowane& s*ery re'ac&i midzypodmiotowych tkwi u #abermasa dok$adnie w tym
samym horyzoncie my('owym, co rozumienie intersubiektywno(ci u Uichte"o i #usser'a,
e('i teza ta &est s$uszna, to sam #abermasowski pro&ekt )wy&(cia+ z te& *i'ozo*ii, zak$ada&cy
porzucenie 1rzekomo ca$kowicie aporetyczne"o2 parady"matu e"o'o"ii i podmiotowo(ci na
rzecz parady"matu intersubiektywno(ci i komunikac&i, przemyca tre(ci, kt%re s
charakterystyczne d'a porzucane"o w$a(nie )przedmiotu+, edn z wanie&szych spraw &est
oczywi(cie to, czy mode' intersubiektywno(ci C la *i'ozo*ia transcendenta'na 1Uichte czy
#usser'2 &est w o"%'e do utrzymania &ako *i'ozo*icznie przekonu&ca propozyc&a 3 czy
parady"mat my('enia e"o'o"iczne"o &est w stanie uzasadnia4 normatywny *undament teorii
spo$ecznych, M%wic &eszcze inacze&5 czy po wskazaniu te"o, &akim po&ciem
intersubiektywno(ci pos$u"u&e si #abermas, mona &e uzasadni4 1)wzmocni4+2, powo$u&c
si e4plicite na *i'ozo*iczn tradyc& transcendenta'ne& teorii intersubiektywno(ci/
1;
Eob, , #abermas, 8yk)ad D': 'nne wyj6cie z filozofii podmiotu& 1ozum komunikacyjny .s& 1ozum
ze6rodkowany w podmiocie, w5 Ie"o, 0ilozoficzny dyskurs nowoczesno6ci, prze$, M, Aukasiewicz, MniNersitas,
9rak%w 2BBB, s, ;;K6;JJ,
J
-dpowiedT na to pytanie &est ne"atywna, est tak oczywi(cie nie d'ate"o, e
dotychczas 3 o i'e mi wiadomo 3 nikt nie pr%bowa$ e4plicite wesprze4 teorii s*ery pub'iczne&
#abermasa Uichtea8skim czy #usser'owskim mode'em intersubiektywno(ci, Fdz, e
koncepc&e transcendenta'ne& intersubiektywno(ci nie mo" wsp%$cze(nie na poziomie
uzasadnienia wspiera4 teorii s*ery pub'iczne& 1koncepc&i z zakresu soc&o'o"ii teoretyczne&,
psycho'o"ii spo$eczne& i nauk spo$ecznych w o"%'e2 z dok$adnie tych samych powod%w, kt%re
kaza$y #abermasowi zrezy"nowa4 z kate"orii transcendenta'nie po&te"o rozumu
1K
, Ea$oenia
tych koncepc&i s po prostu zbyt mocne, a ich rezu'taty wiod na *i'ozo*iczne manowce, .zy
to oznacza, e #abermasowskie po&cie intersubiektywno(ci &est przestarza$e/
!
Qzu4my na&pierw okiem na kwesti prob'emu aktua'no(ci intersubiektywno(ci w
sensie transcendenta'nym, Na te"o typu rozumienie za"adnienia s*ery re'ac&i midzy'udzkich
rea"owano nie ty'ko aprobat
1L
, 'ecz r%wnie zdecydowan krytyk
16
, .o ciekawe, istnie&e
dzi( racze& z"oda co do s$uszno(ci ar"ument%w krytycznych5 prob'ematyczne w
transcendenta'ne& )dedukc&i+ intersubiektywno(ci &est oczywi(cie pode&(cie metodycznie
e"o'o"iczne, e('i wychodzimy od ana'izy pierwszoosobowe& )optyki+ dzia$ania i
poznawania, to r%nica sposobu dania (wiadomo(ci i podmiotowo(ci w$asne& oraz cudze& nie
moe by4 wy$cznie r%nic perspektywy, :symetria w sposobie dania pra"nie8 i de8
w$asnych i cudzych &est przy takim pode&(ciu podstawowa, a to ods$ania aporetyczno(4
)dedukc&i+ transcendenta'ne&, )Hdea'ny+ charakter intersubiektywno(ci 1transcendenta'ne
)My+2, &ako rezu'tat te& dedukc&i, nosi znamiona *ikcy&no(ci i trudno & po"odzi4 z radyka'nie
rozumian, *aktycznie dan perspektyw pierwszoosobow, 0 takim (wiet'e broniona przez
Uichteanist%w i *enomeno'o"%w intersubiektywno(4 transcendenta'na, rzekomo owocu&ca
zasad wza&emno(ci, symetri i r%wno(ci konstytuu&cych & podmiot%w, musi si okaza4
ca$kowicie &a$owa pod wz"'dem normatywnym, Nie moe s$uy4 za normatywny probierz
d'a konkretnych postaci empirycznych spo$eczno(ci, &e('i nie przy&miemy, i to w$a(nie same
*aktyczne spo$eczno(ci stanowi &u odpowiedni )*i'tr+ d'a urzeczywistnienia danych norm
1rea'izu&cych idea$ intersubiektywno(ci2 &ako norm w$a(nie, Fama )dedukc&a
1K
, #abermas, ,zia)anie komunikacyjne i detranscendentalizacja rozumu, prze$, 0, <ipnik, -*icyna
Naukowa, 0arszawa 2BBK,
1L
0 ten spos%b mona odczytywa4 *i'ozo*iczne )przes$anie+ cz(ci prac Marka Fiemka,
16
>o niema' &u k'asycznych krytyk%w za'iczy4 mona np, -rte" y Passeta czy :'*reda Fch!tza, Eob,
-rte"a y Passet, 2z)owiek i ludzie, w5 Ie"o, Eunt mas i inne pisma socjologiczne, prze$, P, Nik'ewicz @ #,
0oTniakowski, wstp , Fzacki, P0N, 0arszawa 19C27 :, Fch!tz, "he Problem of "ranscendental
'ntersubjecti.ity in Husserl, w5 Ie"o, 2ollected Papers, =o', HHH, Ihe #a"ue, Ni&ho** 1966,
C
transcendenta'na+ traci przeto status adekwatne"o wy&a(nienia, >zie&e si tak tym bardzie&, e
istnie&e wy&a(nienie a'ternatywne, duo bardzie& przekonu&ce, )My+ 3 &u nie dane dziki
samowiedzy i od nie& 'o"icznie za'ene, i niewyma"a&ce spec&a'ne& re*'eks&i 3 &est
e'ementarnym sposobem bycia w (wiecie, danym w same& zdo'no(ci rozumienia i
&zykowe"o odnoszenia si do rzeczywisto(ci, ee'i wic odrzucamy uzasadnienie
transcendenta'ne, to intersubiektywno(4 o"ranicza4 si musi kadorazowo do *aktycznych
wsp%'not 'udzkich
1J
, -ormatywno67 tre(ci omawiane"o #abermasowskie"o po&cia
intersubiektywno(ci sta&e si wic prob'ematyczna
1C
,
.zy zatem mona w o"%'e utrzyma4 #abermasowskie po&cie intersubiektywno(ci
&ako aktua'ne i heurystycznie p$odne/ Ui'ozo* pr%bu&e oczywi(cie unikn4 zarysowane"o tu
obcienia ba"aem )*i'ozo*ii podmiotu+ poprzez przesunicie punktu ciko(ci swoich
rozwaa8, z &edne& strony, na "enea'o"iczne wskazanie empiryczne"o i historyczne"o punktu
zaczepienia d'a wyidea'izowane& wiz&i przestrzeni pub'iczne& 1Strukturwandel(2, z dru"ie&
za( 3 na p$aszczyzn same& komunikac&i i &e& warunk%w 1np, "heorie des 3ommunikati.en
Handelns, Bwei Eemerkungen zum praktischen ,iskurs2, 0 obu wypadkach po&awia& si
&ednak prob'emy i 3 podobnie, &ak w przypadku intersubiektywno(ci transcendenta'ne& 3 w
zasadzie sprowadza& si one do prob'em%w zwizanych z )normatywno(ci+, Po pierwsze,
#abermasowskie wskazanie Tr%de$ nowoczesne& s*ery pub'iczne& nie wystarcza, by uzna4 &e
za przesdza&ce 3 tzn, wyk'ucza&ce zasadno(4 i heurystyczn moc zupe$nie innych
"enea'o"icznie sposob%w )wywiedzenia+ tre(ci po&cia s*ery pub'iczne&
19
, :utor "eorii
dzia)ania komunikacyjnego by$ oczywi(cie te"o (wiadom, e"o transcendenta'ne uzasadnienie
normatywnych ram komunikac&i w p%Tnie&szym okresie tw%rczo(ci mona potraktowa4 &ako
ko'e&n pr%b pokazania s$uszno(ci normatywne"o po&mowania omawiane& tu domeny,
Przypomni&my5 wed$u" #abermasa 1kt%ry z"adza si tu z 9,6-, :pe'em2 samo uczestnictwo
w komunikac&i )zak$ada+ akceptac& &e"o normatywnych ram, bez kt%rych komunikowanie
nie by$oby mo'iwe, Qamy te #abermas po&mu&e w$a(nie &ako wytyczone przez zasad
r%wno(ci, wza&emno(ci i symetrii uczestnik%w komunikac&i, :r"umentac&a ta opiera si
1J
:r"umenty na rzecz takie"o rozumienia intersubiektywno(ci mona zrekonstruowa4 np, w oparciu o
koncepc& )onto'o"ii *undamenta'ne&+ #eide""era, Eob, np, U,Q, >a''mayr, Heidegger on 'ntersubjecti.ity,
#uman Ftudies, =o', ; 119CB2, s, 22162K6,
1C
>'a autora "eorii dzia)ania komunikacyjnego przedstawione ar"umenty by$yby zapewne przekonu&ce7
wpisu& si one bowiem o"%'nie w )zwrot komunikacy&ny+ w *i'ozo*ii i teorii spo$eczne&, Io, i
transcendenta'nie po&mowana intersubiektywno(4 racze& nie moe s$uy4 za uzasadnienie #abermasowskie"o
po&cia s*ery pub'iczne&, nie powinno &ednak przes$ania4 wskazane& wye& za'eno(ci tre(ci po&cia
intersubiektywno(ci, &akim pos$u"u&e si ten autor, w$a(nie od tre(ci po&cia intersubiektywno(ci
transcendenta'ne&,
19
Motyw ten &est eksp'orowany przez )postmodernist%w+ w rodza&u Uoucau'ta 1por, &e"o a'ternatywne
koncepc&e dyskursu historyczne"o2,
9
&ednak na b$dzie 'o"icznym
2B
, Fame transcendenta'ne warunki komunikac&i 3 podobnie, &ak
transcendenta'ny wymiar podmiotowo(ci w przypadku transcendenta'ne& )dedukc&i+
intersubiektywno(ci u Uichte"o czy #usser'a 3 nie stanowi same w sobie Tr%d$a
&akie&ko'wiek normatywno(ci, kt%ra by$aby w stanie przesdza4 z "%ry o poszcze"%'nych
tre(ciach komunikac&i,
Naszkicowa$em wye& schemat krytyki po&cia s*ery pub'iczne& u #abermasa w
oparciu o po&cie intersubiektywno(ci transcendenta'ne&, 0 obu wypadkach, &ak si okazu&e,
krytyka ta ods$ania prob'em duo bardzie& zasadniczy, ni aktua'no(4 #abermasowskie"o
po&cia s*ery pub'iczne&, .hodzi mianowicie o normatywno(4 3 nie ty'ko koncepc&i te"o
autora, a'e w o"%'e normatywno(4 teorii z zakresu nauk spo$ecznych,
!
Normatywno(4 3 po&cie, kt%rym sza*u&e si dzi( w dyskursie spo$ecznym &ako
s$owem6wytrychem 3 rzadko kiedy poddawana &est ana'izie, Na dobr spraw nie wiadomo
dok$adnie, co to znaczy, "dy pewni badacze 'ub ich zwo'ennicy twierdz5 )nasza teoria &est
normatywna+, )my &este(my nastawieni normatywnie+ itp, Penera'nie zapewne chodzi o to,
e dana teoria ma zdo'no(4 kierowania dzia$aniem, tzn, powinni6my zmieni4 z"odnie z ni
nasze postpowanie, instytuc&e i w o"%'e system spo$eczny, ak &ednak na'ey to rozumie4/
.zy chodzi o to, e teoria powinna &e zmieni4 w tym sensie, e w$a(nie dziki nie& wszyscy
powinni6my czu7 do te"o odpowiedni motywac&, by zmienia4 instytuc&e/ :'e skd w%wczas
wiadomo, e owa powinno(4 zmiany (wiata spo$eczne"o w ten a nie inny spos%b &est czym(
w$a(ciwym/ : moe powinni(my zmienia4 nasze dzia$anie i instytuc&e z"odnie z sam tre(ci
teorii 3 powiedzmy, ty'ko d'ate"o, e &est ona )rac&ona'na+/
21
2B
2irculus in demonstrando 1#abermas zak$ada to, cze"o pr%bu&e dowie(45 komunikac&a rozumiana &est przez
nie"o )a priori+ r%wno(ciowo2& G$dy autora 0ilozoficznego dyskursu nowoczesno6ci zosta$y wypunktowane
nieza'enie przez ki'ku autor%w, d'ate"o nie bd wnika$ tuta& w t kwesti, 0 te& sprawie 3 zob, przede
wszystkim5 V, Iu"endhat, 8yk)ad *smy5 /tyka dyskursu, w5 Ie"o, 8yk)ady o etyce, prze$, , Fidorek, -*icyna
Naukowa, 0arszawa 2BBK, s, 16C61CK7 #, 9r[mer, /tyka integralna, prze$, M, Porba, 0ydawnictwo Qo'ewski,
Nowa 0ie( 2BBK, s, ;26;J7 Q, Gittner, 8hat 1eason ,emands, trans', Ih, Ia'bot, .ambrid"e MP, .ambrid"e
19C9, YY KB6K1,
21
Hnteresu&e mnie tuta& wy$cznie wy&a(nienie )mocne"o+ sensu po&cia normatywno(ci teorii, czy'i &e&
powinno(ciowe"o potenc&a$u mody*ikowania pewnych wymiar%w ycia spo$eczno6ku'turowe"o, F$absze
sposoby rozumienia normatywno(ci 1np, mnie& wice& tosame z )warto(ciu&cym charakterem+ nauk
spo$ecznych 3 z"odnie z propozyc& MaRa 0ebera2, nie musz prowadzi4 do rozwiza8, kt%re tu proponu& 3
nie musz sta4 te w sprzeczno(ci wz"'dem nich,
Nadmieniam, e w ninie&szym para"ra*ie wykorzystu& niekt%re z rezu'tat%w, &akie opub'ikowa$ niedawno
>aNid .opp w odniesieniu do prob'emu normatywno(ci mora'no(ci, Eob, >, .opp, Moral -aturalism and "hree
=rades of -ormati.ity, w5 -ormati.ity and -aturalism, ed, P, Fchaber, Urank*urt am Main 3 <ancaster, -ntos
=er'a" 2BBK, s, J6KL ?-aturalizm moralny i trzy stopnie normatywno6ci, prze$, Piotr Makowski, Vtyka, =o', K2
12B1B2 1w druku2D,
1B
Po&cie normatywno(ci &est dzi( szeroko dyskutowanym za"adnieniem w *i'ozo*ii i nie
ma tu mie&sca na cho4by szkicow prezentac& ca$e& prob'ematyki, kt%ra si z nim wie,
>o(4 &ednak powiedzie4, e &e('i nie chcemy, by powinno(4 okre('one& zmiany system%w
spo$ecznych, wynika&ca z te"o, e dana teoria &est )normatywna+, by$a a'bo ta&emniczym,
meta*izycznym arte*aktem czy zrzdzeniem boskim, a'bo wy$cznie arbitra'nym )widzimisi+
wieszcza6teoretyka zza biurka, kt%ry swo& )s$uszn i prawdziw+ teori wyczyta$ wprost z
ksi"i natury i za &e& pomoc pr%bu&e poruszy4 rzesze do dzia$ania, to nie zosta$o nam zbyt
wie'e mo'iwo(ci wy&a(nie8 przekonu&cych i adekwatnych,
Qzu4my &ednak na&pierw okiem na te z wy&a(nie8 normatywno(ci, kt%re mo"
wydawa4 si na pierwszy rzut oka odpowiednie,
Moemy na przyk$ad twierdzi4, e teoria &est normatywna, poniewa po prostu &est
)s$uszna+ i d'ate"o powinna stanowi4 pewien kompas d'a naszych dzia$a8 3 powinna nas,
sama z siebie, na mocy swo&e& s$uszno(ci, motywowa4 do okre('onych postaw i zachowa8,
-czywi(cie rzekoma )s$uszno(4+ teorii nie wy&a(nia &e& normatywno(ci5 teoria, kt%ra &est
)nies$uszna+, r%wnie dobrze moe by4 normatywna, Nie trzeba chyba te dodawa4, e
okre('enie )po prostu s$uszna+ &est wysoce prob'ematyczne 1czy zawsze/ d'a ko"o/ pod &akim
wz"'dem/ skd wiadomo, e s$uszna/2, Ieorie z zakresu nauk spo$ecznych 3 &ak kade teorie
3 nie s F$owem Goym, H nawet "dyby nim by$y5 dop%ki nie ma zgody co do te"o, czym &est
s$uszno(4 teorii, nie bdzie ona wy&a(nia4 &e& normatywno(ci,
Qozwamy dru" mo'iwo(4, Przypu(4my, e normatywno(4 teorii stanowi po prostu
&e& e'ementarn w$asno(4, kt%r rozpozna&emy 1powiedzmy, nieza'enie od &e& )s$uszno(ci+2,
odr%nia&c & od teorii )deskryptywne&+, i kt%ra sprawia, e w spos%b przesdza&cy
wp$ywa ona na nasze dzia$anie, E"odnie z tym pode&(ciem, &e('i teoria m%wi co( o kierunku,
w &akim powinny zmierza4 nasze dzia$ania, ma&ce na ce'u zmian 1'ub zachowanie2 systemu
spo$eczne"o, w%wczas &est normatywna w tym sensie, e powinni(my czu7 motywacj@ do
dzia$ania z"odnie z &e& tre(ci, ednak w tym wypadku r%wnie 3 podobnie, &ak w przypadku
poprzednim 3 nie mamy adne& mo'iwo(ci przekonania ko"o(, kto bdzie twierdzi$, e teoria
ta nie &est d'a nie"o w adnym istotnym sensie te"o s$owa )normatywna+ i e nie czu&e
motywac&i do dzia$ania po zapoznaniu si z ni, Moemy spr%bowa4 przy&4 stanowisko
intuic&onistyczne, z"odnie z kt%rym w$asno(4 normatywno(ci teorii by$aby czym(, co pod'e"a
spec&a'nemu rozpoznaniu 1)my widzimy t normatywno(4, a ty nie+2, -czywi(cie, &est to
ty'ko przesunicie prob'emu, a nie &e"o rozwizanie5 zdanie si na intuic& oznacza przecie,
e kto(, kto intuic&i te& nie posiada i kto kwestionu&e to, co ona )rozpozna&e+, bdzie musia)
przy&4 cudze twierdzenia )na wiar+, Ponadto 3 nawet "dyby(my posiada'i spec&a'n
11
wra'iwo(4 poznawcz na normatywno(4 teorii, to nie oznacza$oby to &eszcze, e wynika z
nie& d'a wszystkich odpowiednia motywac&a do dzia$ania, : wic, dop*ki nie ma zgody co do
istnienia nieomy'ne& w$adzy rozpoznawania w$asno(ci bycia normatywnym i (ci('e z ni
zwizane&, rzekome& motywac&i do dzia$ania, dop%ty taki intuic&onistyczny rea'izm
normatywno(ci teorii trzeba uzna4 &edynie za postu'at,
0eTmy pod rozwa" trzeci, na pierwszy rzut oka na&bardzie& przekonu&c
mo'iwo(4 w postaci odwo$ania si do rac&ona'no(ci, Mona by sdzi4, e &e('i \a\,
s*ormu$owana przez nas teoria &est rac&ona'na i &e('i \b\, my &este(my rac&ona'ni, to nasze
postpowanie z"odnie z tym, co m%wi teoria bdzie rac&ona'ne5 powinni(my wic
przekszta$ca4 instytuc&e w z"odzie z tym, co m%wi teoria, Mzasadnienie takie wy"'da na
oczywiste, Prob'em &ednak w tym, e nie &este(my w stanie &ednoznacznie i de*initywnie
wykaza4 temu, kto rozumie nasz teori, a'e si z nami si nie z"adza 1i nie zamierza
postpowa4 w z"odzie z tym, co m%wi teoria2, e &est irrac&ona'ny
22
, e('i nada' uzna&emy, e
nasze po&cie rac&ona'no(ci &est odpowiednie, to znaczy to, e przy&'i(my &edn z
normatywnych koncepc&i rac&ona'no(ci, w ramach kt%rych inacze& po&mu&e si irrac&ona'no(4,
Nie moemy &ednak pode&mowa4 si wyt$umaczenia normatywno(ci &u & zak$ada&c,
,op*ki nie ma zgody co do te"o, &ak wykaza4 irrac&ona'no(4 komu(, kto rozumie, co do nie"o
m%wimy, a'e nie chce przysta4 na nasz propozyc&, dop%ty wy&a(nienie normatywno(ci nauk
spo$ecznych w oparciu o rac&ona'no(4 trzeba uzna4 za b$dne,
Pomimo tych wtp'iwo(ci, etykietowanie teorii &ako normatywnych nie &est &ednak
ty'ko dek'arac& bez pokrycia, -drzuca&c wymienione wye& przyk$adowe mo'iwo(ci
wy&a(nienia normatywno(ci, trzykrotnie odwo$a$em si do braku pewne& zgody 1np, co do
&edne& de*inic&i rac&ona'no(ci, sposobu rozumienia s$uszno(ci cze"o( czy istnienia swoiste&
w$adzy poznawcze& i sprzone& z ni odpowiednie& motywac&i do dzia$ania2, Fdz, e
w$a(nie w tym mie&scu na'ey szuka4 rozwizania prob'emu )normatywno(ci teorii+, Io
w$a(nie oznacza&cy mo'iwo(4 z"ody, *aktyczny, intersubiektywny konsensus, a wic to, co
wie si z przygodn9, historycznie zmienn specy*ik 'udzkich interakc&i, do kt%rych
odnosz si nauki spo$eczne, pozwa'a sensownie wy&a(nia4 normatywno(4, edyna
)normatywno(4+, &aka pozosta$a nam, zwo'ennikom )normatywnych+ teorii spo$ecznych,
by$aby wic taka, e to my chcemy, by teoria by$a normatywna, tzn, 3 chcemy, by wytycza$a
kierunek przemian systemu spo$eczne"o, -wo chcenie nie &est czym( czysto arbitra'nym
22
.o wice&, sama niez"oda na czy&( propozyc& teoretyczn 3 zw$aszcza w%wczas, "dy &est poparta
rozwaeniem ar"ument%w za i przeciw 3 &u &est swoistym dowodem na rac&ona'no(4, 1Mamy tu po&cie
rac&ona'no(ci minima'ne&, kt%r mona traktowa4 &ako pewien niezmiennik antropo'o"iczny, Hnacze& m%wic 3
te"o typu rac&ona'no(4 wie si z byciem (wiadom istot yw, z kt%r mo'iwa &est komunikac&a2,
12
dop%ty, dop%ki istnie&e co do te"o porozumienie, a wic 3 pewien odpowiednio
wykwa'i*ikowany konsensus, wsp%'nota z"ody
2;
, 0 normatywno(ci teorii nie ma zatem
nicze"o ta&emnicze"o,
!
Ponownie powr%ci'i(my do obszaru prob'emowe"o, w kt%rym porusza si teoria
#abermasa5 do przestrzeni komunikacy&nie po&mowanych re'ac&i intersubiektywnych,
Qe*'eks&a nad )zdetranscendenta'izowanym+ po&ciem intersubiektywno(ci, kt%ra umo'iwia
pewne podstawowe wy&a(nienie te"o, na czym po'e"a normatywno(4 teorii spo$ecznych,
pozwa'a r%wnie oszacowa4 )normatywny+ charakter wiz&i s*ery pub'iczne& *rank*urckie"o
teoretyka, E"odnie z tym, co powiedzia$em wye&, pro&ekt autora Strukturalnych przeobraeA
sfery publicznej uchodzi za normatywny, est &ednak taki ty'ko w tym sensie, i tre(4 &e"o
teorii )utra*ia+ w 1czy'i dobrze wyraa2 pewien przy"odny konsensus *aktycznych podmiot%w
tworzcych przestrze8 intersubiektywno(ci, M%wic inacze&, my(' #abermasa reprezentu&e i
e"zemp'i*iku&e 3 przyna&mnie& w cz(ci swoich konk'uz&i 3 pewne historyczne porozumienie
co do sposobu normowania re'ac&i midzy'udzkich, Moemy oczywi(cie etykietowa4 &e &ako
)uniwersa'ny dia'o" wo'nych i r%wnych+, mo'iwy dziki )idea'ne& sytuac&i rozmowy+, e('i
&ednak zarysowane wye& wy&a(nienie normatywno(ci &est zasadne, to trzeba pamita4, i
oznacza ono pewien kontyn"entny konsensus, Iakie wyt$umaczenie demasku&e &ednake
okre('enia w sty'u )idea'na sytuac&a rozmowy+ &ako wy$cznie em*atyczny, uyteczny flatus
.ocis, E porozumieniem co do wano(ci okre('onych norm 3 a z tym w$a(nie mamy do
czynienia w przypadku teorii #abermasa, kt%r mona rozumie4 &ako e"zemp'i*ikac& takie"o
porozumienia 3 wie si powinno67, Ieoria &est normatywna d'ate"o, e wynika z nie&
okre('ony przymus dzia$a8, 0 przypadku Urank*urtczyka chodzi o tro&ak powinno(4 3 o
powszechn powinno(4 uznawania zasady r%wno(ci 1bo musi ona obowizywa4 r%wnie tych,
kt%rzy &e& nie uzna&2, o powinno(4 uczestniczenia w dyskursie r%wno(ciowym 1bo dotyczy
r%wnie tych, kt%rzy nie chc w takim dyskursie uczestniczy42 oraz 3 powinno(4
akceptowania decyz&i, &akie w nim zapada& 1bo musi obowizywa4 wszystkich, nieza'enie
od te"o, czy &est si po stronie mnie&szo(ci czy nie2
2K
, Io, czy %w bdcy potenc&a'nym
2;
Io, o &akie"o rodza&u konsensus tu chodzi, stanowi odrbn kwesti i wyma"a$oby osobne"o om%wienia,
Eaznaczam &edynie, e &e"o charakter moe by4 odmienny i mie4 r%ny zakres d'a r%nych typ%w teorii z
zakresu nauk spo$ecznych, 0 pewnych wypadkach moe chodzi4 wy$cznie o konsensus ekspert%w
1porozumienie w ramach wsp%'noty uczonych2, w innych wypadkach, zw$aszcza tych, kt%re odnosz si do
warto(ci mora'nych 1&ak w przypadku teorii #abermasa2, chodzi o szerokie porozumienie spo$eczne,
wykracza&ce poza poszcze"%'ne wsp%'noty empiryczne,
2K
Eob, #, 9r[mer, /tyka integralna], s, ;;,
1;
Tr%d$em norm konsensus bdziemy t$umaczy4 3 patrzc przez )idea'ne soczewki+ 3 &ako
korzystne przekszta$cenie pub'iczne& s*ery dzia$a8 i komunikac&i w autonomiczn przestrze8
wo'nych i r%wnych partner%w niezak$%cone"o dia'o"u, wyda&e si przes$ania4 *aktyczny
kszta$t i )uk$ad si$+ w przestrzeni re'ac&i intersubiektywnych,
Edetranscendenta'izowana intersubiektywno(4 stanowi domen rea'nych re'ac&i
midzypodmiotowych wsp%'not 'udzkich 3 re'ac&i, w kt%rych de'iberac&a, konsensus i
rac&ona'no(4 s czym( przy"odnym i nie zawsze mo'iwym do urzeczywistnienia, e('i takie
po&cie intersubiektywno(ci powiemy z po&ciem s*ery pub'iczne&, to w e*ekcie bdziemy
musie'i przyzna4, i to, co pub'iczne, w r%wne& mierze podatne &est na )ko'onizowanie+
poprzez konsensus, &ak i przez radyka'ny p'ura'izm i anta"onizm interes%w
2L
, przez
kooperac& i dia'o", &ak i asymetri roszcze8 i brak porozumienia, 1F*era pub'iczna w duych
zbiorowo(ciach mie&skich i'ustru&e %w *akt a nadto dobrze,2 e('i intersubiektywno(4 &est
mo'iwa ty'ko dziki temu, i konstytuu& & *aktyczne podmioty, wraz ze swoimi
prywatnymi interesami, r%nymi pra"nieniami i odmiennymi strate"iami yciowymi,
26
to
przestrze8 pub'iczna r%wnie &est mo'iwa ty'ko dziki nim, Hnteresy prywatne 3
nieunikniony e'ement zdetranscendenta'izowane& intersubiektywno(ci 3 w wymiarze
sensotw%rcze"o potenc&a$u spo$eczno6ku'turowe"o r%wnie dobrze konstytuu& s*er
pub'iczn, co interesy )pub'iczne+
2J
, Normatywne koncepc&e s*ery pub'iczne&, takie, &ak
#abermasowska, musz by4 wic z za$oenia ukierunkowane se'ektywnie w odniesieniu do
wie'oaspektowo(ci i bo"actwa te"o, co pub'iczne, Fe'ektywno(4 oznacza tu pewne
uz"odnione pre*erenc&e w odniesieniu do wiz&i s*ery pub'iczne&, Ieorie posiada& potenc&a$
normatywny ty'ko tak d$u"o, &ak d$u"o owa se'ektywno(4 3 reprezentowana przez
powinno(ciowy wymiar teorii, &e& zdo'no(4 mody*ikowania system%w spo$ecznych 3
e"zemp'i*iku&e okre('ony konsensus, Przyk$ad #abermasowskie"o po&cia
intersubiektywno(ci uczy, i konsensus %w mona 3 a z merytorycznych i praktycznych
wz"'d%w wrcz na'ey 3 poddawa4 pr%bom wytrzyma$o(ci i rewiz&i,
2L
0 dedykowane& #abermasowi pracy Nico'as Qescher w parady"matyczny wrcz spos%b pokaza$, na czym
po'e"a& spo$eczne i ku'turowe za'ety radyka'ne"o p'ura'izmu, Eob, N, Qescher, Pluralism& gainst the ,emand
for 2onsensus, .'arendon Press, -R*ord 2BBL
2
,
26
0arto zaznaczy4, e ca$e sedno prob'emu konceptua'izac&i po&4 intersubiektywno(ci czy przestrzeni
pub'iczne&, kt%re na'e w$a(ciwie do po&4 podstawowych w teoriach spo$ecznych, tkwi w pode&(ciu do
prob'ematyki podmiotowo(ci, ak si wyda&e, to w$a(nie od mode'u podmiotu 1&aTni, )&a+ itp,2 uza'enione s na
bardzo abstrakcy&nym poziomie *ormu$owania teorii &e& *ina'ne wyniki )normatywne+, - wako(ci te& kwestii
in*ormu&e na przyk$ad niedawna praca V''iotta 2oncepts of the Self, Eob, po'skie t$umaczenie5 :, V''iott,
3oncepcje FjaG, prze$, F, 9r%'ak, 9ey 9oncepts, FicW, 0arszawa 2BBJ, Ea'eno(4 wiz&i intersubiektywno(ci i
praktycznych rezu'tat%w teorii od przy&mowane"o mode'u podmiotu omawiam 1na przyk$adzie teorii etycznych2
w tek(cie Spektrum praktyczne etyki a intersubiektywno67& ,wa modele podmiotu, w5 'ntersubiektywno67, P,
Makowski @ :, >worek, MniNersitas, 9rak%w 2B1B 1w przy"otowaniu2,
2J
:r"ument te"o rodza&u przedstawi$ &u :'e&andro, Eob, Q, :'e&andro, Hermeneutics! 2itizenship( , s, 1C;6
1CK,
1K
1L