Adam LEPA

wiat manipulacji
Redaktor serii: ks, Ireneusz Skubi Redaktor tomu: Karol Klauza Redakcja techniczna:
Karol Klauza
Beata Stypukowska
ISB !"#!$%&$#''#(
) *opyri+ht by
,y+odnik Katolicki -iedziela.
*z/stochowa, 011&
*z/stochowa, 011&, 2ydanie II # poszerzone 3ruk i oprawa#4 *z/stochowskie 5akady 6ra7iczne 8l4
ajwi/tszej 9aryi :anny (;, *z/stochowa
Wstp
Odkrycie prawdy o manipulacji stao si nowym wstrzsem dla wielu
mieszkacw tej czci Europy. W machinie propaandowej komunizmu
stosowano w poczuciu cakowitej !ezkarnoci wszystkie dostpne sposo!y
manipulowania" zakadajc naiwnie" #e zniewolony umys czowieka nie
!dzie w stanie odkry$ maskowanych skutecznie mechanizmw" ktre
%unkcjonoway w celu zawadnicia caym spoeczestwem" a!y nim
dowolnie i !ez oranicze dysponowa$. &e#eli za mwiono pu!licznie o
manipulacji" to zawsze odnoszono j wycznie do kapitalistycznych systemw
wadzy. W ustroju socjalistycznym !owiem nie moo !y$ miejsca na
jakkolwiek manipulacj
'
.
(oniewa# jednak wielkie oranizmy spoeczne z du# powolnoci przyswajaj
so!ie prawdy trudne i niepopularne" przetojeszcze dzi mwienie o
manipulacji w mass mediach mo#e !udzi$ zdziwienie poczone z
niedowierzaniem. )ym !ardziej" #e spoeczestwo posttotalitarne swoj
specy%ik wyprowadza wnie z dowiadcze na polu o!cowania z me*
diami" a w szczelnoci w nastpstwie zaawansowanej uleoci wo!ec
wpyww propaandowych. (rowadzi to ostatecznie do sytuacji !dneo
koa. +m skuteczniejsza jest !owiem manipulacja" tym !ardziej jest ona
ukryta dla ,zwykeo o!ywatela-" !dceo przedmiotem jej wpyww.
)aka sytuacja z kolei utwierdza o w cakowitym spokoju i uniemo#liwia
stawianie krytycznych pyta w tej dziedzinie. .lateo te# czowiekowi
manipulowanemu niez!dna jest pomoc z zewntrz" ktra w spos!
przekonujcy ukazaa!y mu samo istnienie manipulacji oraz ro/! jej
rozleych nastpstw.
(ropaanda w swojej warstwie manipulacyjnej jest dzi z!yt skuteczna" a!y
mo#na !yo nie dostrzea$ pro!lemw moralnych i wychowawczych
wynikajcych z jej %unkcjonowania. .o!rze o!mylana manipulacja"
zwaszcza w postaci roz!u*
dowanych systemw" prowadzi do spustoszenia w o!r!ie oso!owoci
czowieka oraz do licznych nieprawidowoci w podstawowych strukturach
spoeczestwa. 0ieprzypadkowo wic mwi si dzi 1a*naloicznie do
ekspansji propaandy2" #e koczcy si wiek 33 jest stuleciem ma*
nipulacji
4
.
Wymienione sytuacje i okolicznoci zadecydoway o podjciu przez autora
pro!lematyki manipulowania czowiekiem. wiat manipulacji jest ksi#k"
ktra zmierza do osinicia przede wszystkim dwch celw5
'. (ranie przekona$ 6zytelnika" #e w!rew utrwalonym pozorom i
utartym stereotypom istnieje ju# dzi cay ,wiat- manipulacji"
wykraczajcy daleko poza ranice %unkcjonujcych mediw i przenikajcy
!oko w stosunki midzyludzkie. 4. 7anipulacja ju# dawno przestaa !y$
wycznym atry!utem propaandy prowadzonej za porednictwem mass
mediw. .zi jej wyra/ne symptomy mo#na dostrzec w r#nych %ormach
interakcji 1kri rodzinne" ssiedzkie" kole#eskie" pracownicze itp.2
8
. 9
one widoczne niemal na
wszystkich polach aktywnoci czowieka" np. w handlu" administracji"
prawodawstwie a nawet w !adaniach naukowych i w wychowaniu. )en %akt
cakowicie uzasadnia u#ycie w stosunku do zjawiska manipulacji sowa
,wiat-.
6ele" jakie winna osin$ niniejsza ksi#ka" wskazuj jednoczenie na podjty
w niej wny pro!lem. &est nim pytanie o natur manipulacji" o peny zakres
jej %unkcjonowania oraz o najwa#niejsze skutki. Wydaje si" #e takie
postawienie pro!lemu nadaje ksi#ce wymiar praktyczny" wychodzcy
naprzeciw aktualnym oczekiwaniom ,spoeczestwa posttotalitarne*o-. )o z
kolei zadecydowao o znacznej roz!udowie rozdziau +++" w ktrym zawarto
do$ rozlee treci na temat mechanizmu manipulacji.
W (olsce do ':;: r. nie wolno !yo mwi$ caej prawdy o manipulacji. )akie
pu!likacje !yy!y dziaaniem wrcz samo!jczym dla dysponentw
propaandy" ktra w czasach totalitaryzmu komunistyczneo najchtniej
siaa po rozwizania manipulatorskie. One przecie# warantoway jej
najwy#sz skuteczno$.
(u!likowane w tamtych czasach prace na ten temat same nie !yy wolne od
pitna manipulacji" stanowi wic dzi niewielk warto$ poznawcz i s ju#
martwym pomnikiem systemu" ktry przeszed do lamusa historii.
W krajach zachodnich opracowania na temat manipulacji pojawiy si
stosunkowo p/no. &eszcze w latach sze$dziesitych haso ,manipulacja- 1w
sensie propaandowym2 nie !yo o!ecne w sownikach i encyklopediach
1socjoloicznych" pedaoicznych" z zakresu wiedzy o komunikowaniu
masowym itp.2
<
. (ierwsze znaczce kroki w tym kierunku podjto tam dopiero
na przeomie lat sze$dziesitych i siedemdziesitych w postaci opracowa
naukowych i artykuw pu!licystycznych
8
. &eszcze p/niej pojawio si haso
,manipulacja- w sownikach olnych i specjalistycznych
=
.
W (olsce pierwsze prace podejmujce pewne zaadnienia z dziedziny
manipulacji ukazay si w druiej poowie lat siedemdziesitych
>
. W tym
samym czasie i jeszcze wczeniej opu!likowano przekady ksi#ek autorw
zachodnich" ukazu*
jce m.in. wy!rane pro!lemy z teo zakresu
;
. .u#o p/niej haso
,manipulacja- w interesujcym nas znaczeniu znalazo si w niektrych
sownikach i encyklopediach?. W czasach komunistycznych" ze wzldu na
cenzur i ewentualne represje" autorzy polscy pu!likuj swoje prace na
tematy zwizane z propaand i manipulacj al!o za ranic" al!o te# w
tzw. druim o!ieu
'@
.
Aata dziewi$dziesite przynosz nowe pu!likacje" rozpatrujce m.in.
1zasadniczo na marinesie innych zaadnie2 zjawisko manipulacji.
&ednak#e dominuj prace o charakterze pu!licystycznym. Bkazuj si te#
przekady z jzykw zachodnich-.
(o ':;: r" me ma jednak nadal pu!likacji" ktra stanowia!y syntetyczny i
w miar caociowy wykad na temat manipulacji. Opu!likowane dotd
prace s zwizymi komentarzami do konkretnych %aktw manipulacji
dowiadczanych przez pewne instytucje al!o te# opieraj si na %achowej
analizie %unkcjonujcych w (olsce mass mediw
''
.
Crak o!szerniejszych pu!likacji eD pro%es*so podejmujcych pro!lematyk
manipulacji jest m.in. nastpstwem !raku szerzej zakrojonych !ada w tej
dziedzinie
'8
.
Wnikliwy od!iorca mass mediw w (olsce jest jednak w stanie
dowiedzie$ si o %unkcjonujcych %ormach manipulacji. &ednym ze /rde
tej wiedzy s m.in. r#ne spory prowadzone midzy dwiema 1lu! wicej2
stronami kon%liktw politycznych" w ramach ktrych wysuwane s
oskar#enia o stosowanie nieuczciwych technik propaandowych czy wrcz
mani*pulatorskich. )ak !yo np. w ostatniej %azie kampanii prezydenckiej
w pa/dzierniku '::E r." dy kandydaci do Celwederu zarzucali mediom
nieuczciwo$ o charakterze manipulatorskim" natomiast przedstawiciele
prasy" radia i telewizji imputowali rozmwcom 1kandydatom na
prezydenta2 ,chwyty- z !oateo arsenau manipulacji" szczelnie za w
postaci rzucanych pu!licznie i -na wyrost- o!ietnic przedwy!orczych
'<
.
wiat manipulacji w jakim sensie kontynuuje wiat propagandy, wydany
w Ci!liotece ,0iedzieli- w '::< r. (rzy czym podkrela si w o!ecnej
pu!likacji" #e manipulacja spenia rol niezwykle skuteczneo instrumentu
w rkach propaandy. 6ho$ nie zawsze dziaalno$ propaandowa opiera si
na technikach manipulatorskich" a sam propaandysta nie musi !y$
manipulatorem. 0atomiast w stosunkach midzyludzkich daj zna$ o so!ie
daleko idce lady manipulacji" przy !ardzo nikej o!ecnoci elementw
propaandowych.
Fsi#ka niniejsza powstaa w oparciu o materia romadzony w zwizku z wy*
kadami z zakresu pedaoiki mass mediw" ktre autor prowadzi w Wy#szym
9eminarium .uchownym w Godzi 1od ':>E r.2" a ostatnio 1od roku '::<2 tak#e
w Hkademii )eoloii Fatolickiej w Warszawie. &eo uzupenieniem !yy
wsplne ze studentami poszukiwania w ramach seminarium maisterskieo
oraz odczyty wyaszane na temat mass mediw w r#nych rodowiskach w
(olsce.
Wiele z poruszonych w ksi#ce zaadnie zostao omwionych wczeniej w
opracowaniach naukowych i w artykuach pu!licystycznych" ktre autor
zamieci w kwartalnikach ,Ethos- i ,Fatecheta-" w miesiczniku
,Wiadomoci Hrchidiecezjalne Gdzkie-" w tyodnikach ,Gad- i ,0iedziela-"
w dzienniku katolickim ,9o*
wo- oraz podj w wywiadach dla prasy wieckiej i dla aencji prasowych
'E
.
&akkolwiek wspomniane wykady i odczyty wyaszane !yy w aspekcie peda*
oicznym" to jednak uwzldniay szero*ko pro!lematyk manipulacji.
jWszak zjawisko to stanowi w wysokim stopniu czynnik konkurencyjny w
stosunku do dziaa wychowawczych" w szczelnoci za w procesie
ksztatowania oso!owoci modeo czlowieka.(onadto zwyka o!serwacja
mass mediw w (olsce pozwolia autorowi utwierdzi$ si w przekonaniu" #e
wraz ze zmian ustroju polityczneo nie ustay dziaania manipulatorskie.
(rzeciwnie" na o!szarze propaandy one si wzmoy i zyskay na
skutecznoci" poniewa# otoczka ideoloicznej kompromitacji i !ankructwa"
jaka im wczeniej to*warzyszya" teraz zastpiona zostaa hasami
demokratycznymi" ktre w od!iorze spoeczestwa miay pozyska$ now
wiaryodnoci %unkcjonowanie mediw wpywa te# znaczco ich %aktyczna
kondycja moralna. Etos ludzi pracujcych w mass mediach pozostawia coraz
wicej do #yczenia. &ak tra%nie napisa jedenz pu!licystw5 ,Fryzys moralny
mediw i polea wanie na tym" #e znika !ariera wstydu. Filka lat temu
dziennikarz" ktoremu udowodniono manipulowanie !y skompromitowany
w oczach rodowiska i czytelnikw. .zisiaj do#ylimy czasw" kiedy
dziennikarze chwal si !ieoci w manipulowaniu-
'=
.
Bkazane wy#ej o!szary" na ktrych mass media wywieraj wpyw na
jednostk i spoeczestwo" zdeterminoway charakter tej pu!likacji. &est ona
przede wszystkim wykadem prezentujcym zjawisko manipulacji z
najwa#niejszymi jeo pro!lemami" jakie wynikaj zwaszcza dla
oso!oweo rozwoju czowieka" dla samej praktyki wychowawczej"
porednio za dla Focioa w (olsce" ktry upatruje w manipulacji
laicyzujcej czowieka powa#ne zaro#enie dla prowadzonej o!ecnie
ewanelizacji.
Fsi#ka podejmuje te# pr! uporzdkowania niektrych poj$"
uzupenienia stosowanych dotychczas klasy%ikacji i przedstawienia w miar
peneo o!razu neatywnych skutkw" jakie powstaj w nastpstwie
prowadzenia dziaa mani*pulatorskich. 9amo zjawisko manipulacji
ukazane zostao w wietle istniejcej teorii oraz w zestawieniu z
konkretnymi %aktami. (rzy czym te ostatnie odnosz si najczciej do
manipulacji" ktr stosuj pewne orodki propaandowe wo!ec Focioa
katolickieo w (olsce.
Aiczne synay na o!szarze polskich mediw dowodz" #e zjawisko
nazywane dotychczas propaand antykocieln ewoluuje w kierunku
propaandy o charakterze antykatolickim" a nawet anty*chrzecijaskim.
(rzedmiotem dziaa manipulatorskich staj si coraz wyra/niej5
katolicyzm jako reliia" doktryna katolicka oraz sami katolicyI i odpowied*
nio5 chrzecijastwo z jeo wartociami" kultur" dziaalnoci
chrystianizacyjn itp. (ropaandowe ataki wymierzane !ezporednio w
Foci katolicki w (olsce stay si nowym sposo!em do u%ormowania w
wiadomoci od!iorcw mass mediw zmanipulowaneo o!razu katolicyz*
mu i chrzecijastwa.
(rowadzi to nieuchronnie do znieksztacenia o!razu samej reliii * jej
istoty" sensu i znaczenia w #yciu jednostki i spoeczestwa.
Wykorzystywanie zatem technik manipulatorskich do r#nych %orm laicyzacji
przestaje !y$ wycznym pro!lemem Focioa katolickieo" staje si
historycznym wyzwaniem dla wszystkich wsplnot reliijnych i dla ka#deo
czowieka wierzceo
'>
.
7anipulacja ukazana jest w ksi#ce jako trudny pro!lem pedaoiczny.
9tanowi przecie# wpywy wysoce konkurencyjne dla oddziaywa
wychowawczych i tym !ardziej nie!ezpieczne dla pedaoii" #e s realizowane
skrycie a wic poza kontrol opinii spoecznej i oddziauj destruktywnie na
oso!owo$ czowieka.
J tej racji proponowane s konkret*nerozwizania zarwno dla teorii jak i prak
tyki wychowania" realizowaneo w r#norakich rodowiskach 1rodziny"
szkoy" para%ii itp.2.
W zamieszczonej !i!liora%ii dominuj wyra/nie pozycje w je#yku polskim ze
szczelnym uwzldnieniem wypowiedzi pu!licystycznych. Wynika to z
%aktu" #e w ksi#ce rozpatruje si zjawisko manipulacji na runcie polskim w
sytuacji" dy warsztaty naukowe pracuj na tym polu w tempie spowolnionym
i dlateo
nale#y sia$ po prace pu!licystyczne" ktrych autorami s %achowcy w
dziedzinie mass mediw.
(onadto ksi#ka w zamierzeniach autora ma spenia$ tak#e %unkcj pomocy
dydaktycznej" wspierajcej w codziennej dziaalnoci te oso!y" do ktrych
zostaa zaadresowana5 nauczycieli szk wszystkich typw" wychowawcw"
duszpasterzy i katechetw" dziennikarzy oraz suchaczy studiw teoloicznych"
pedaoicznych i dziennikarskich. 7o oni zaczerpn$ z ksi#ki praktyczne
wskazania do dalszych" oso!istych ju# i po!ionych lektur oraz twrczych
poszukiwa na temat pot#neo ,wiata- manipulacji. &e#eli nawet w dro!nej
czci stanie si to %aktem" cel ksi#ki zostanie osinity.
I. Co to jest manipulacja?
W wielorakich dziaaniach czowieka" ktre o!ejmuje si nazw ,manipulacja-
s nadal liczne zaadki i zjawiska nie z!adane do koca. .ecyduje o tym
specy%ika manipulacji oraz jej rosnca r#norodno$. 0iemniej jednak mo#na
dzi podj$ pr! zde%iniowania manipulacji i ukazania jej natury.
)K
Pojcie manipulacji
7anipulacja jest to celowe i skryte dziaanie" przez ktre narzuca si jednostce
lu! rupie ludzi %aszywy o!raz pewnej rzeczywistoci
'
. )en znieksztacony
o!raz nie odnosi si do caej rzeczywistoci" przekraczao!y to mo#liwoci
dysponentw i realizatorw manipulacji. (rzedmiotem dziaa
manipulatorskich staje si zawsze jaki wycinek otaczajcej czowieka
rzeczywistoci. .lateo te# w okreleniu manipulacji nale#y mwi$ o
,pewnej rzeczywistoci-. ) tak np. %aszowanie rzeczywistoci w propaan*
dzie antykocielnej mo#e polea$ na celowym znieksztacaniu o!razu
papie#a" Focioa hierarchiczneo" kapanaLkatechety itp.
0astpuje !okie utrwalenie znieksztaconeo o!razu i poszerzenie jeo
pola" dy dziaania mani pul atorskie wkraczaj w %az prania mzu.
7o#na wtedy mwi$ o znieksztaconym o!razie ustroju polityczneo"
niektrych okresw w dziejach pastwa" a nawet caeo spoeczestwa
8
,
Fa#da
'
manipulacja charakteryzuje si dwiema wnymi waciwociami5
jest planowana i skryta. 9kuteczna manipulacja jest zawsze odpowiednio
zaplanowana. &e#eli jakie dziaanie powstao spontanicznie" !ez
zastanowienia" czy jako tzw. z!ie okolicznoci" nie mo#e !y$ nazwane
manipulacj w cisym znaczeniu" cho$ pewne cechy teo dziaania
mo wskazywa$ na charakter manipulatorski. O dziaaniu cile
manipulatorskim wspdecyduje odpowiednia intencja"
ktra mu towarzyszy. W manipulacji zatem czowiek od sameo pocztku
kieruje si o!mylanym zamiarem za%aszowania o!razu pewnej
rzeczywistoci w wiadomoci druieo czowieka * dla do!ra dysponentw
manipulacji. .lateo nie mo#na nazwa$ manipulacj zatajenia prawdziweo
o!razu choro!y czy spreparowanie jakiej ,wersji zastpczej- w o!razie
stanu zdrowia pacjenta" dy wymaaj teo uzasadnione racje medyczne
1np. uchronienie choreo przed !okim stresem2.
W dziaaniach manipulatorskich" ktre podejmowane s w ramach tzw.
wielkiej manipulacji pracuj cae zespoy pro%esjonalistw" ktrzy
o!mylaj w szczeach nie tylko nowe i doskonalsze techniki" ale przede
wszystkim ca stratei dziaa" przyotowujc dokadnie kolejne
kampanie propaandowe i ich skuteczny prze!ie. .ysponenci do!rze
wiedz" #e stan przyotowa oraz do!r odpowiednich rodkw i technik
rozstrzyaj o skutecznoci" a wic o ostatecznym powodzeniu ich pracy.
0atomiast w manipulacji" ktra %unkcjonuje w ramach stosunkw
midzyludzkich jej ,planowanie- oranicza si zasadniczo do o!mylenia
sposo!u wasnej 1manipulatorskiej2 wypowiedzi pod adresem rozmowy"
s%ormuowania zarzutu czy cho$!y uo#enia scenariusza dla zachowa
kokieteryjnych 1inracjacja2
8
.
.ziaania manipulatorskie s skryte. 6echa ich skrytoci dotyczy przede
wszystkim celw" jakie maj osin$ dysponenci manipulacji oraz
mechanizmw stosowanych w ramach dziaa ma*nipulatorskich.
9kryto$ jest t cech manipulacji" ktra w najwikszym stopniu decyduje o
jej skutecznoci. 9prawia ona" #e adresat manipulacji nie jest w stanie jej
odkry$ w swoim rodowisku" a zwaszcza jej mechanizmw" dy sama
manipulacja jest ,szyta ru!ymi ni$mi-. 0ajtrudniej jednak jest pozyska$
orientacj w odniesieniu do wnych celw dziaa manipulatorskich. 9
one strze#one przez dysponentw wyjtkowo hermetycznie.
W manipulacji istnieje mechanizm sprz#enia zwrotneo. (olea on na tym"
#e utrzymywana konsekwentnie skryto$ dziaa prowadzi do !ardziej
jeszcze skuteczneo %aszowania o!razu rzeczywistoci. 0atomiast ten
%aszywy o!raz niez!dny jest do trwaeo zaistnienia manipulacji. )aki
o!raz 1%achowo spreparowany2 eliminuje ze wiadomoci ludzi sam %akt
istnienia dziaa manipulatorskich. (er%ekcyjnie realizowana skryto$
manipulacji sprawia prawdopodo!nie" #e z!yt p/no zaczto o niej pisa$ i
mwi$ pu!licznie" zarwno na Jachodzie" jak i w (olsce.
M W wypowiedziach autorw na temat manipulowania" szczelnie w pu!li*
cystyce" zauwa#a si dwojakie rozumienia terminu ,manipulacja-. 7wi si
wtedy np. o manipulacji ,tekstem-" ,wypowiedzi-" ,in%ormacj- itp.
<

&ednak#e jako istotn i najwa#niejsz ukazuje si zawsze manipulacj
czowiekiem 1czy spoeczestwem2. )aka te# jest natura manipulacji5
odpowiednie preparowanie materiau 1sowa" o!razu" in%ormacji2 tzn.
manipulowanie nim jest niez!dne" a!y mo#na !yo dokona$ manipulacji
czowiekiem. 7wic inaczej" manipulacja odpowiednim materiaem jest
pierwsz %az tej samej manipulacji" ktrej celem i zarazem o%iar staje si
czowiek.
J dotychczasowej re%leksji wynika" #e ,manipulacja- jest sowem" ktre
wykazuje wyd/wik pejoratywny" oznacza zawsze zjawisko moralnie ze.
.lateo nie ma ,do!rej manipulacji- na wzr ,do!rej- propaandy.
.rui wniosek pynie ze skrytoci" ktra jest wrcz korelatem manipulacji.
&e#eli wic manipulacja staje si skuteczna dziki dziaaniu skrytemu"
przeto manipulacja zdemaskowana przestaje !y$ manipulacj. 0atomiast
totalitarny system rzdzenia rozkada dodatkowy jeszcze parasol ochronny
nad skryto*ci manipulacji 1prawodawstwo" decyzje administracyjne" np.
cenzura itp.2" odradzajc szczelnie machin propaandy manipulacyjnej od
ewentualneo wldu ze strony zniewolonych o!ywateli.
Podstawowe tworzywo manipulacji
Widzc w manipulacji %unkcjonujc struktur" nale#y pyta$ o jej skadniki
podstawowe tzn. te elementy" ktre jako najmniejsze kka i try!iki !uduj
ca maszyneri propaandy i manipulacji. W zwizku z tym mwi si
czsto" #e skadnikiem elementarnym manipulacji jest in%ormacja
E
.
)ymczasem" a!y mo#na !yo skutecznie manipulowa$ m.in. in%ormacja
1naukow" handlow" polityczn itp.2" u#ywa si jeszcze !ardziej prosteo
tworzywa. 9 nim przede wszystkim sowo i o!raz.
9owo jest uniwersalnym i do$ wyodnym w praktyce tworzywem w
manipulacji. Wszak w stosunkach midzyludzkich manipulacja prze!iea
przede wszystkim na o!szarze sowa mwioneo.
0a rol sowa w manipulowaniu czowiekiem zwrci uwa z waciw
so!ie tra%noci papie# &an (awe ++. W homilii wyoszonej w Olsztynie
podczas +K pielrzymki do (olski w '::' r. (apie# mwi o
odpowiedzialnoci za wypowiadane sowo. 9twierdzi wtedy" #e pewne
sowa" ktre w rzeczywistoci stanowi dla czowieka zo" ,mo !y$ tak
podawane" tak preparowane" #e!y zro!i$ wra#enie" #e s do!rem-. + doda &an
(awe ++ natychmiast5 ,)o si nazywa manipulacja-
=
.
(owszechno$" a nawet ,wszecho!ecno$- sowa i jeo skuteczno$ s dzi
wzmacniane %unkcjonowaniem r#norakich mediw" w szczelnoci za
prasy" radia i telewizji. 9prawia to" #e manipulacja za porednictwem sowa
wykazuje dzi coraz wiksz si i skuteczno$.
Nakt" #e podstawowym tworzywem w manipulacji jest sowo zadecydowa"
#e mwi si o manipulacji jzykowej w znaczeniu manipulowanie lud/mi za
porednictwem jzyka naturalneo. W tym nurcie &. (uzynina wyr#nia dwa
znaczenia manipulacji5 w szerszym znaczeniu manipulacja dokonuje si za
porednictwem tekstw i wtedy wystpuje w postaci kamstwa" kamu%la#u"
demaoii itp. W znaczeniu w#szym natomiast prowadzenie manipulacji
umo#liwiaj okrelone cechy wyrazw czy struktury ramatycznej" a nie
treci w nich zawarte
>
. Wtedy te# uwzldni si te cechy jzyka" ktre np.
wprowadzaj do!r atmos%er w kontakcie z rozmwc" uatwiaj
zapamitanie wypowiadanych sw i ukazuj ich pikno.
O!ok tej rupy rodkw jzykowych jest drua rupa" rwnie chtnie
wykorzystywana przez dysponentw manipulacji. 9 to rodki jzykowe" ktre
pozwalaj ich adresatowi od!iera$ je w spos! wieloznaczny" mtny i dro
takich skojarze" ktrych oczekuje nadawca.
9owa 1czsto ilustrowane o!razem2 !uduj rwnie# wiksze caoci wystpie
mani*pulatorskich" jak np. insynuacja" prowokacja" demaoia
;
.
.ruim tworzywem podstawowym w manipulacji jest o!raz. Jastosowanie
najnowszych technik w mass mediach stwarza wielkie mo#liwoci w s%erze
manipulowania za porednictwem o!razu. Btrwala si w wiecie ,cywilizacja
o!razu-" w ktrej postpuje stale dominacja o!razw nad sowami. W zwizku
z tym wymienia si takie jej symptomy" jak ,inwazja o!razu-" ,ikonos%era-"
,uwizienie sowa- itp.
:
)wierdzi si powszechnie o mediach audiowizualnych" #e wanie ze wzldu
na wystpujcy w nich przerost o!razu" s naj!ardziej manipulatywnymi
mediami. Wrd nich na pierwszym miejscu pod tym wzldem stawia si
%ilm. 7wi si o nim" #e z natury swojej przekazuje %aszywe od!icie wiata"
dlateo zasuuje w peni na miano ,krzyweo zwierciada- istniejcej
rzeczywistoci. (rowadzi to do opinii" #e %ilm zrcznie i skutecznie okamuje
od!iorc i spenia w szerokim zakresie %unkcj mitotwrcz
'@
. .lateo te#
zastosowanie nowoczesnych technik w monta#u zapisaneo sowa i o!razu
wyznacza dziaaniom manipulatorskim wielkie mo#liwoci wpywu" w
szczelnoci w ramach przekazw na podwiadomo$ czowieka-.
J wymienionych racji wspczeni pedaoowie z du# rezerw odnosz si
do dominacji o!razu w kulturze masowej" a zwaszcza do %ilmu. Hnalizujc
zjawisko percepcji wzrokowej u od!iorcy %ilmu i telewizji" ze sceptycyzmem
oceniaj oni wychowawczy walor emocji" ktre rodz si w rezultacie
o!cowania z ruchomym i kolorowym o!razem
'4
.
Moralny i pedaoiczny wymiar manipulacji
J dotychczasowych uwa wynika" #e manipulacja jest specy%iczn %orm
kamstwa
'8
. E%ektem jej %unkcjonowania jest krzywda moralna" jak wyrzdza
manipulator druiemu czowiekowi. (rzy czym zo moralne jest tym wiksze"
im szersze kri zatacza manipulacja. .ziaania manipulatorskie" uruchomione
w ramach tzw. wielkiej manipulacji" wykazuj znamiona za spoeczneo.
&e#eli za trwa ono du#ej i w ramach totalitarneo systemu wadzy" mo#e
przy!ra$ posta$ swoistej patoloii spoecznej. )o sprawia" #e staje si ono
tak#e pro!lemem pedaoicznym. .lateo w pedaoii wszystkich typw po*
winno si uwzldnia$ %akt manipulacji" !dcej zaro#eniem dla oso!oweo
rozwoju czowieka. (rzedmiotem pilnej uwai pedaow powinien !y$
rwnie# makiawelizm * postawa nastawiona na manipulowanie innymi lud/mi.
W procesie wychowania licz si wszystkie wpywy manipulacji * istniejce w
o!r!ie oddziaywania na masy ludzkie 1manipulacja wielka2 oraz te" ktre
wystpuj w ramach codziennych stosunkw midzyludzkich 1manipulacja
maa2.
Jakres za moralneo" !dceo produktem dziaa manipulatorskich"
uzale#niony jest w du#ej mierze od przyjmowanej przez ich dysponentw
koncepcji czowieka. Oozstrzya tu zatem i %ilozo%ia czowieka i jeo
koncepcje psycholoiczne. W koncepcji !e*haPiorystycznej np. z!udowanej
przez psycholow" zachowanie czowieka jest cakowicie sterowane przez
rodowisko zewntrzne. Ozecznicy teo stanowiska proponuj zaakceptowanie
tzw. in#ynierii !ehaPiorystycznej" ktra wykorzystuje mo#liwoci
mody%ikowania zachowania czowieka przez wykorzystanie dziaa
manipulatorskich ze strony rodowiska spoeczneo
'<
. 0ie !ez wpywu tak#e
na jako$ manipulacji i kierunki jej prze!ieu jest przyjcie przez centra
dyspozycyjne okrelonej teorii komunikowania masoweo
'E
.
0ale#y jeszcze podkreli$" #e mass media s najwa#niejszym kanaem dla
strateii manipulacyjnej poszczelnych rodowisk politycznych i orodkw
ksztatowania opinii pu!licznej
'=
. )o sprawia" #e zasi i promieniowanie za
zwizaneo z dziaalnoci manipulatorsk uleaj oromnemu
zwielokrotnieniu 1prasa wielkonakadowa" satelitarne radio i telewizja itp.Q.
Przypisy do rozdzia!u I
Cp H. Aepa" Manipulowanie czowiekiem jako problem wspczesnej pedagogii, ,Ethos-
'::4" nr l" s. >> ns.
2
&. O. 0owak" Odstraszanie od Polski, ,9owo- z ;*'@+3 '::EI por. F. Fersten" Narodziny
systemu wadzy, (ary# ':;=I F. 9kar#yski aty!, (ary# '::@.
8
0p. zdanie z o!szaru maej manipulacji5 ,(rzecie# nikt cie!ie nie traktuje powa#nie-"
wymaa odpowiednieo namysu" a!y moo si sta$ skuteczne.
<
F. 6zu!a" Media i wadza, Warszawa '::< 1zo!. rozdz. + Manipulacja in"ormacj#$%
K. Rolko%% 1opra$.2" &ezintegracja 1tum. z %ranc.2. Warszawa '::'.
=
&an (awe ++" 'ielka praca nad mow#, ,ASOsserPatore Oomano- '::'" nrE 1wyd.
polskie2. &. (uzynina" (owo )manipulacja* w je+yku polskim% W5 ,e+yk warto-ci% Warszawa
'::4" s 4'; ns.
;
7. Towiski" Rytua i demagogia% Warszawa "##$.
U O. Volloway" .eyond /0e /mage, TenePa ':>>I T. Aazzati 1red.2" /mmitgini e regione
nell1eta dei mass media, 7illano ':;8I E. 0atta" // linuaggio
II. %&licza manipulacji
(owiedziano ju# wczeniej" #e manipulacja praktycznie mo#e zaistnie$
wszdzie. &est zjawiskiem powszechnym. ,Bjawnia- przy tym r#ne swoje
o!licza. Bkazujc je w skrcie" czyni si zado$ o!owizkowi przedstawienia
klasy%ikacji teo zjawiska. (ozwoli to jeszcze !li#ej pozna$ jeo natur i zasi
wpyww.
Manipulacja wiel'a i ma!a
Je wzldu na zakres oddziaywa wyr#nia si manipulacj wielk i ma.
(rzy czym ,zakres oddziaywa- to przede wszystkim zr#nicowana licz!a
os! uczestniczcych w dziaaniach manipula*torskich 1jako ich podmiot i
przedmiot2" zaana#owanie r#nych rodkw 1np. rozmowa tele%oniczna
prywatna i pu!liczna wypowied/ w studio telewizyjnym2" r#ny zasi
terytorialny 1np. ssiedzi we wsplnym domu i cae spoeczestwo2" a tak#e
r#norakie skutki manipulacji 1znieksztacony o!raz przyja/ni u jednostki i
s%aszowany o!raz historii narodu2.
7anipulacja wielka odnosi si do caeo spoeczestwa al!o do pewnej jeo
czci. 0a polu propaandy antykocielnej przykadem manipulacji wielkiej
!ya iantyczna kampania propaandowa" jak na przeomie lat ':=EW':==
komunici w (olsce przeprowadzili w odpowiedzi na Or2dzie !iskupw
polskich do !iskupw niemieckich z listopada ':=E r. Cya to manipulacja
wielka i niezwykle skuteczna
'
. &ej presji uleali nawet !ardzo wiatli katolicy.
W spoeczestwie przyjmowano wtedy !ezkrytycznie haso z propaandy
o%icjalnej ,o mieszaniu si Focioa do polityki-. Jarzut ten s%ormuowano
jeszcze w czasach stalinowskich. )eraz za padajc na podatny runt
1spoeczestwa coraz !ardziej niepoin%ormowaneo2" haso to prowadzio do
zaplanowanych przez jeo dysponentw rezultatw. Ja!iei manipulatorskie
dotyczyy zarwno sameo tekstu Or2dzia, jeo celw" jak i pu!licznych
wypowiedzi przedstawicieli Episkopatu (olski. &ednoczenie w t pot#n
manipulacj spoeczestwem wprznito niemal wszystkie dostpne media5
poczwszy od ksi#ki" przez ca% pras" radio" telewizj" a skoczywszy na
plakatach" ulotkach i transparentach.
(rzypomnianej wy#ej manipulacji powicono ju# kilka pozycji ksi#kowych.
Cyy natomiast w czasach komunistycznych wielkie manipulacje" o ktrych
nadal nie pu!likuje si rozpraw. )ymczasem skutki wielu z nich s o!ecne
jeszcze dzi w myleniu i dziaaniu wielu (olakw. 0ale#y tu przykadowo
wspomnie$ wielk manipulacj przeprowadzon w ramach propaandy
antykocielnej" ktra miaa cae pokolenia (olakw utwierdzi$ w przekonaniu"
#e reliia jest prywatn spraw czowieka.
Xwczesna propaanda tak doskonale opanowaa techniki manipulacyjne" #e
zdoano te# przekona$ miliony katolikw w (olsce" i# jako ludzie wierzcy
traktowani !yli przez wadze zupenie sprawiedliwie.
.lateo te# jedynie oso!y wyjtkowo krytyczne" niezale#ne w myleniu i
majce dostp do r#nych /rde in%ormacji" moy stwierdzi$ w!rew
propaandzie o%icjalnej" #e katolicy !yli w (OA o!ywatelami druiej kateorii.
Cyy to do$ trwae owoce do!rze o!mylanych i zrcznie kamu%lowanych ma*
nipulacji" jakie stosowano wtedy w ramach propaandy ideoloicznej i
antykocielnej
4
.
(o ':;: r. jedn z naj!ardziej rozleych manipulacji zastosowano w
odniesieniu do sprawy powrotu nauki reliii do szkoy. Wielk manipulacj w
tym czasie !ya 1i jest nadal2 pr!a narzucenia spoeczestwu mitu o
antysemityzmie (olakw oraz mitu o totalnej klerykalizacji (olski" zmierzaj*
cej do utworzenia pastwa wyznanioweo.
7anipulacja maa wystpuje przede wszystkim w r#nych ukadach stosunkw
midzyludzkich. 9potyka si j w krach rodziny" ssiedztwa" kole#estwa"
zespow pracowniczych. 9owem tam" dzie ludzie si spotykaj" prze!ywaj
ze so!" pracuj" mo si uruchomi$ pewne mechanizmy manipulacyjne.
Okazj ku temu mo#e !y$ %akt u!ieania si o wy#sze stanowisko w tej samej
instytucji" sytuacja ,trjkta ma#eskieo-" kandydowanie do presti#owej
narody" dostp do in%ormacji
8
.
6zsto do ,chwytw- manipulatorskich uciekaj si oso!y" ktre utraciy
autorytet wrd swoich podwadnych" uczniw" czy wsppracownikw.
.e%icyt autorytetu jest wtedy rekompensowany dziaaniami manipulatorskimi.
9ytuacja taka mo#e powsta$ w odniesieniu do ojca w rodzinie" nauczyciela w
szkole" czy przedstawicieli wadz wszystkich szcze!li
<
.
Bjawniona manipulacja maa" wystpujca w stosunkach midzyludzkich
otrzymuje w jzyku potocznym swoiste okrelenia. 7wi si wtedy o
czowieku*manipulatorze" #e jest w swoim dziaaniu prze!iey i chytry" #e
posuuje si demaoi" intry" insynuacj" szanta#em" #e jest o!udnikiem"
czowiekiem dwu*licowym" prowadzi podwjn r i potra%i !ez trudu
,wyprowadzi$ ka#deo w pole-.
Manipulacja so&( i druim cz!owie'iem
Je wzldu na oso! manipulatora 1w relacji5 podmiot * przedmiot
manipulowania2 nale#y wskaza$ na manipulacj so!
1automanipulacja2 oraz manipulacj druim czowiekiem al!o rupa ludzi
1hetero*manipulacja2.
0ajczciej mwi si dzi o druim typie tj. o manipulacji druim czowie*
kiem. )ymczasem wiele wskazuje na to" #e wzrasta licz!a ludzi dotknitych
automanipulacja. (owstaje ona w czowieku wnie w oparciu o pen
akceptacj doznawaneo przeze manipulowania ze strony innych ludzi" a
tak#e w nastpstwie rezynacji z wasnej to#samoci i z u!ieania si o
dojrza indywidualno$. Hutomanipulacja wystpuje jako wny skadnik
mentalnoci zmanipulowanej
E
.
.ysponentom dziaa manipulatorskich zale#y !ardzo na tym" a!y
doprowadzi$ adresatw swoich poczyna do automani*pulacji. 9twarza si
wtedy dla nich sytuacja szczelnie doodna" poniewa# czowiek z
automanipulacja realizuje ju# ,wasnymi rkami- scenariusz manipulacji
opracowanej przez nich wczeniej i skutecznie ukrywany. .o manipulacji
so! czowiek na o nie przyznaje si" jest to przecie# stan psychiki" nie
!dcy powodem do satys%akcji.
7o#na jednak spotka$ ludzi" ktrzy pu!licznie przyznaj si do
automanipu*lacji" dajc w ten spos! wiadectwo prawdzie
=
.
Manipulacja s'uteczna) daremna i z e*e'tem &umeranowym
9kuteczno$ manipulacji pozwala wyodr!ni$ kolejne jej typy. 7anipulacja
skuteczna o!ejmuje te dziaania manipulatorw" ktre zdotay osin$
postawione wczeniej cele.
7wic o skutecznoci manipulacji" nale#y pamita$ o dwch etapach w
realizowaniu tych celw. 0ajpierw osiane s cele !ezporednie" ktre
mo 1cho$ nie zawsze2 prowadzi$ do zrealizowania celw wnych.
(rzykadem mo#e !y$ manipulacja zmierzajca poprzez poderwanie
autorytetu kandydata na prezydenta do zmniejszenia licz!y jeo
potencjalnych wy!orcw. 0a pierwszym etapie manipulacja ta mo#e !y$
skuteczna 1skompromitowanie kandydata2" natomiast na druim etapie
1odejcie zwolennikw2 mo#e si zakoczy$ %iaskiem.
.aremna manipulacja nie osia zaplanowaneo wczeniej celu. 7o#e to
nastpi$ z wielu przyczyn5 w nastpstwie zastosowania niewaciwej techniki"
pojawienia si niekorzystnych okolicznoci" czy przedwczesneo ujawnienia i
naonienia dziaa raanipulatorskich.
&e#eli manipulacja osia skutek odwrotny do zaplanowaneo" nazywa si
manipulacj z e%ektem !umeranowym. W czasach totalitaryzmu
komunistyczneo" dy stosowano techniki manipulators*kie w ramach akcji
ateizowania spoeczestwa" !ardzo czsto adresaci tych dziaa utwierdzali si
w przekonaniu" #e zwaszcza teraz nale#y strzec w so!ie ,wiary ojw- i
spenia$ reularnie praktyki reliijne" dajc jednoczenie pu!liczne wiadectwo
swojej wiary.
Manipulacja tradycyjna i najnowsza
.ysponenci manipulacji odwouj si w swoich dziaaniach przede wszystkim
do przekona adresatw" a wic do intelektu i do woli" ale !ezporednio
oddziauj al!o na ich zmysy 1wzrok" such" wyo!*
ra/nia2" al!o te# na ich podwiadomo$. 7o#e !y$ wtedy manipulacja
wizualna" audialna" audiowizualna oraz manipulacja w oddziaywaniu
pozazmysowym.
7anipulacja ,tradycyjna- realizuje si przy u#yciu tradycyjnych technik
stosowanych w o!r!ie konkretnych mediw5 prasy" radia" %ilmu" telewizji"
plakatu" ulotki. 7imo stosowaneo kamu%la#u mo#e ona !y$ odkryta i
odpowiednio nazwana nawet przez czowieka" ktry nie jest pro%esjonalist w
dziedzinie mass mediw. (owstaj jednak trudnoci nie do przezwyci#enia w
odczytaniu manipulacji" dy w jej prze!ieu stosuje si techniki oddziaywania
na podwiadomo$ czowieka.
0adawane w taki spos! treci nie mo !y$ uwiadomione przez czowieka"
dy# przesyane s poni#ej prou jeo wiadomoci. Jmysy zatem nie s
zdolne do ich ode!rania.
9tosuje si wtedy r#ne techniki oddziaywania na podwiadomo$ czowieka
za porednictwem konkretneo medium" np. ,technik wsteczneo zapisu-
1pyta kompaktowa" %ilm" telewizja itp.2" czy ,technik jednej klatki- 1%ilm"
proram tele*
wizyjny itp.2. Okazuje si ponadto" #e !ariera jzykowa nie stanowi
przeszkody dla ,nadawania- pewnych treci na podwiadomo$ czowieka.
&u# od du#szeo czasu odnotowuje si w (olsce wprowadzanie w o!ie
spoeczny zakamu%lowaneo zapisu w niektrych mediach" ktry
przekazuje okrelone in%ormacje do podwiadomoci.
0ie s to wycznie treci o charakterze komercyjnym 1reklama2. 3naczny
procent tak nadawanych in%ormacji wykazuje charakter ideoloiczny" a
cilej antychrze*cijaski czy wrcz satanistyczny. 0ajczciej w technice
wsteczneo zapisu 1an. !acward maskin2 dro aresji na pod*
wiadomo$ przekazywane s tzw. akty strzeliste pod adresem szatana
>
.
.ziaania manipulatorskie nazywa si czsto zdalnym sterowaniem ludzk
wiadomoci
;
. 0azwa ta jest szczelnie stosowna w odniesieniu do
dziaa" ktrych !ezporednim przedmiotem staa si podwiadomo$
czowieka. )ra%nie uj istot teo typu manipulacji &. Oeim!auld w tytule
cytowaneo artykuu5 Pogwacenie -wiadomo-ci przez przekazy do
pod-wiadomo-ci%
Manipulacja polityczna) ideoloiczna i +andlowa
.ziaania manipulatorskie uleaj istotnemu zr#nicowaniu ze wzldu na
swoj tre$. Wyr#nia si na tej podstawie przede wszystkim manipulacj
polityczn" ideoloiczn i handlow.
0ajpot#niejszy o!szar dziaania wykazuje manipulacja polityczna"
poniewa# stoj za ni liczce si w spoeczestwie urupowania polityczne.
7anipulacja ta staje si w najwy#szym stopniu skuteczna" dy %unkcjonuje
w totalitarnym systemie sprawowania wadzy
:
. 0atomiast w systemach
demokratycznych manipulacja jest czsto wykrywana 1cho$ nie zawsze na
pocztkowym jej etapie2" poniewa# konkurujce ze so! urupowania
polityczne dysponuj pro%esjonalistami" ktrzy zdolni s ujawni$ konkretn
manipulacj i odpowiednio j naoni$.
0iektre centra propaandowe zainteresowane s tak#e manipulacj
ideoloiczn
'''
. W (olsce najczciej spotykan jej postaci jest ma*
nipulacja antykocielna 1np. caa mitoloia antykocielna2 oraz manipulacja
stosowana
w ramach takich dziaa kompleksowych" jak indoktrynacja" laicyzacja czy
ateizacja spoeczestwa. 6zsto manipulacja ideoloiczna wykazuje charakter
cile polityczny.
Jwyka o!serwacja dowodzi" #e manipulacje natury ideoloicznej w krajach
postkomunistycznych s nadal do$ trudne do wykrycia. 9tare nawyki w
myleniu" ocenianiu i dokonywanych wy!orach wyniesione z propaandy
komunistycznej s jeszcze #ywo o!ecne w zachowaniach spoeczestwa
posttotalitarneo.
7anipulacja handlowa o!ecna w r#nych %ormach !udzi dzi !okie o!awy
u pedaow" katechetw" duszpasterzy i psycholow-. &est tak dlateo" #e
reklama staje si o!ecnie rwnie# suestywnym nonikiem elementw
ideoloicznych. Btwierdza ona ponadto swoich od!iorcw w przekonaniu" #e
podporzdkowanie wartoci wy#szych 1ktre zaspokajaj u czowieka potrze!y
duchowe2 * ni#szym wartociom 1zaspokajajcym potrze!y !ioloiczne2 jest
zjawiskiem cakowicie normalnym.
W nastpstwie stosowanych manipulacji treci reklamowe oddziauj
skutecznie
iluzj" dziki ktrej adresat reklamy nie zastanawia si nad rzeczywistymi
walorami towaru" lecz przekonuje si nieodparcie" #e dany produkt jest
wyjtkowy i niezastpiony. H zatem w reklamie jest wyra/nie o!ecny element
oszustwa. H!y ono moo pozosta$ niezauwa#one" a sama reklama !ya
skuteczna" stosuje si czsto techniki manipulacyjne.
0iezwykle suestywna reklama 1dziki manipulacji2 wykazuje te# swoje
o!licze pedaoiczne. 9taje si ona" wnie przez porednictwo telewizora
swoist dywersj w rodowisku rodziny
'4
. Je wzldu na tre$ manipulacji
wyr#ni$ mo#na inne jeszcze pola jej dziaalnoci" stanowice r#norakie
o!licza %unkcjonujcych dziaa manipulatorskich" np. manipulacja wojskowa
1zwaszcza w czasie wojny2" manipulacja stosowana w sporcie" w administracji
pastwowej" w szkolnictwie itp.
'8
.
Omwienie wszystkich typw manipulacji przekroczyo!y jednak ramy niniej*
szej pu!likacji.
Manipulacja prasowa) radiowa i telewizyjna
0a zr#nicowanie wpyww manipulacji wpywa rwnie# rodzaj u#yteo me*
dium. 0ajczciej stosowane s w tym celu tzw. media szy!kie" np. prasa
codzienna" radio" telewizja" ulotka itp. 7o#na je czsto zmienia$" doskonali$
czy koryowa$. J tej racji na dalszy plan w praktyce manipulacyjnej schodz
media powolne" jak ksi#ka" periodyk" 1rocznik" procznik itp.2 czy %ilm
%a!ularny.
W propaandzie dziaania manipulator*skie s nastawione na skutek
natychmiastowy. (onadto w kampaniach propaandowych jedna manipulacja
wspiera inn" tworzc sie$ dziaa" ktra mo#e przeksztaci$ si w cay"
doskonalcy si system. Hna#owane s wtedy r#ne media. J tej racji mwi
si najczciej o manipulacji prasowej" radiowej i telewizyjnej
'<
.
)rudno dzi rozstrzyn$ !ez odpowiednich !ada" ktre z tych trzech mediw
wykazuje najwikszy udzia w dziaaniach manipulator*skich. J wypowiedzi
%achowcw oraz z codzienneo oso!isteo do*
wiadczenia wynika" #e naj!ardziej skuteczna jest manipulacja stosowana w
telewizji
'E
. &est to szczelnie doodne i %unkcjonalne medium dla
suestywnych w od!iorze manipulacji" stosowanych w sowie" o!razie"
muzyce i ludzkiej emoc*jonalnoci.
Przypisy do rozdzia!u II
S (. 7adajczyk" Na drodze do pojednania% 'ok Or2dzia biskupw polskic0 do biskupw
niemieckic0 z 4567 roku% Warszawa '::<" s. ::*'=:I (. Oaina" ardyna 'yszy!ski%
Or2dzie .iskupw a reakcja wadz% Warszawa '::E.
4
0a poszczelne kampanie propaandowe skaday si manipulacje czstkowe" np.
eliminowanie z lektur szkolnych autorw katolickich" manipula*torski do!r %ilmw z
zaranicy itp. Jo!. np. C. 6hrzastowska 1opra$.2. 8iteratura wspczesna )9le obecna w
szkole*, Wrocaw '::@.
8
Jdaniem Aypacewicza ,Cardzo szkodliwa" ale niestety do$ powszechna %orma
manipulowania in%ormacjami wystpuje w stosunkach midzy przeo#onym i
podwadnym. 0iektrzy kierownicy nie przekazuj wielu in%ormacji podwadnym sdzc
!dnie" #e atwiej jest kierowa$ lud/mi nie poin%ormowanymi 1udaje si to tylko do
czasu2-" 9. Gypacewicz" sztatowanie stosunkw mi2dzyludzkic0% Warszawa ':>E" s. '4;.
E8
'E
(or. np. 7. 7rozowski" Propaganda socjologiczna: ;elewizyjna rozrywka we0ikuem
ideologii, ,Prze'azy i %pinie- ':;4" nr <" s. 4>*<:I 7. Czerwi.s'i 1red.2. ;elewizja i
spoecze!stwo% Warszawa ':;@.
III. Mec+anizmy manipulacji
7anipulacja jest postaci konkretnej aktywnoci czowieka. .lateo" a!y j
pozna$" nale#y dokadnie przyjrze$ si jej %unkcjonowaniu. W tym celu
dokonano przeldu najwa#niejszych mechanizmw w dziaaniach
manipulatorskich.
". Mec+anizmy manipulacji i jej s'uteczno/0
Jnaczenie sowa ,mechanizm- zdaje si suerowa$ pewn niejawno$ a nawet
skryto$ dziaa w o!r!ie manipulacji. Wida$ to wyra/nie" dy w tym samym
sensie porwna si dwa terminy5 ,mechanizm zeara- i ,mechanizm
manipulacji-. )en drui ,mechanizm- jako zesp wspdziaajcych ze so!
skadnikw jest zawsze !oko enimatyczny.
9kryto$ mechanizmw manipulacji idzie jeszcze dalej ni# skryto$ mechaniz*
mw propaandy
'
. Wszak te ostatnie s czsto ,szyte ru!ymi ni$mi- i dlateo
!ez trudu staj si widoczne dla od!iorcw mass mediw. )ak jest np. w
niektrych mechanizmach dyskredytowania autorytetu Focioa
hierarchiczneo w ramach propaandy antykocielnej 1technika omieszania2.
)ymczasem dysponenci manipulacji nie mo so!ie pozwoli$ na jakiekolwiek
ujawnienie ukrytych mechanizmw" dy# !yo!y to rwnoznaczne z
unicestwieniem manipulacji. .ziki swoim skrycie %unkcjonujcym
mechanizmom manipulacja staje si skuteczna i sprawia" #e oparta na niej
propaanda osia zaplanowane cele. &e#eli struktura manipulacji i jej %unk*
cjonowanie s podstawowymi skadnikami teo zjawiska" to ,mechanizmy-
stanowiy!y jeo warstw naj!ardziej istotn dla skutecznoci manipulacji w
myl zasady5 jakie s mechanizmy dziaa manipulator*skich taka jest ich
skuteczno$.
0ale#y przy tym zaznaczy$" #e w ksi#ce pomija si interesujc skdind
pro!lematyk mechanizmw psycholoicznych 1np. projekcji" identy%ikacji2"
ktre s
uruchamiane pod wpywem oddziaywania propaandy na oso!owo$
czowieka
4
. &ednak#e uwzldnienie tej pro!lematyki znacznie przekroczyo!y
ramy przyjte w niniejszym opracowaniu.
H!y odpowiedzie$ na pytanie o najwa#niejsze mechanizmy manipulowania
czowiekiem nale#y rwnie# uwzldni$ natur mass mediw" ktre s
wnym nonikiem manipulacji oraz postawy ich od!iorcw" ktrzy nadal
tworz spoeczestwo posttotalitarne" od!ieajce daleko od modelu
spoeczestwa poin%ormowaneo
8
.
0ale#y jeszcze podkreli$" #e wpyw mechanizmw w machinie
manipulowania staje si coraz !ardziej skuteczny poniewa# ana#owane s do
teo celu stale doskonalone techniki masoweo komunikowania. (ot#ne
imperium mass mediw ma to do sie!ie" #e cile wi#e ze so! swoich
od!iorcw" po!iajc sukcesywnie potrze! wzajemneo o!cowania
<
.
Wyr#nia si nastpujce rupy mechanizmw manipulacji5 rodki
manipulacji" techniki manipulacji" systemy manipulacji.
4. Yrodki manipulacji
Yrodek" ktry %unkcjonuje w dziaaniach manipulatorskich jako tworzywo
dla zastosowanych technik staje si rwnie# pewneo rodzaju
mechanizmem manipulacji. 0ajpierw omwione zostan cztery rodki
manipulacji !dce wnie jej tworzywem5 stereotyp" mit" plotka i
kamu%la#. (oniewa# stosowane sju# w caym wiecie techniki
manipulowania wiadomoci czowieka poprzez przekazy na jeo pod*
wiadomo$" przeto nale#y nieco uwai powwici$ rwnie# tworzywu"
ktre su#y temu celowi. 9tanowi je trzy podstawowe skadniki5 sowo"
o!raz i muzyka
E
.
Podstawowe rodki manipulacji1 stereotyp) mit) plot'a i 'amu*la2
Wszystkie cztery rodki manipulacji5 stereotyp" mit" plotka i kamu%la# s
rwnie# rodkami w dziaaniach propaandowych
=
. &ednak#e manipulatorzy
posuuj si nimi przede wszystkim w tym
celu" a!y za%aszowa$ o!raz pewnej rzeczywistoci u adresatw
manipulacji. (onadto jak wiadomo nie ka#da %orma propaandy opiera si
na za!ieach manipula*torskich.
9tereotyp jest naj!ardziej %unkcjonalnym rodkiem manipulowania w mass
mediach. Cdcy ,otow %orm mylenia- stereotyp jest konstruowany i
rozprzestrzenia si dziki dwom towarzyszcym mu okolicznociom5
tendencji psychiki czowieka do dokonywania uolnie oraz staej
niechci do poddawania stereotypw czynnoci sprawdzania.
.lateo stereotypy %unkcjonuj poza kontrol ze strony czowieka i staj si
w manipulacji elementem wysoce doodnym i w du#ej mierze decydujcym
o jej skutecznoci. J tej racji s !odaj jedynym rodkiem przenoszenia
in%ormacji o innych" ktremu wprost przypisuje si %unkcje manipulacyjne.
Opinia ta opiera si na dwch waciwociach stereotypw5 na
nieuchronnoci ich istnienia oraz na zmiennoci ksztatowanej r#norakimi
uwarunkowaniami
>
. .zi taki stereotyp jak ,Foci zacian*
='
<,
kowy-" ,ciemnord katolicki- czy ,pastwo wyznaniowe-" stay si ju#
hasami wywoawczymi w r#nych kampaniach nowej propaandy
antykocielnej
;
.
Yrodkiem manipulacji !ardziej zo#onym ni# stereotyp jest mit. (ropaand" a
tym samym dysponentw manipulacji interesuje mit wspczesny 1spoeczny2.
&est to pold" ktry nieistniejcym wydarzeniom i zjawiskom nadaje pozory
niewzruszonej prawdy
:
. 7it skutecznie znieksztaca %akty" jest zatem
odpowiednim rodkiem dla manipulacji" ktrej celem jest %aszowanie o!razu
rzeczywistoci.
Oprcz starych mitw na temat Focioa %unkcjonuj o!ecnie mity nowe" po*
wstae po ':;: r. &ednym z nich jest mit oszcy" #e ,o!ecnie w (olsce rzdzi
Foci- 1al!o5 Episkopat" kler" pro!oszczowie2. Elementami !udujcymi ten
mit s liczne ju# stereotypy" jak np. stereotyp ,Focioa mieszajceo si do
polityki-.
J kolei pewne mity antykocielne mo si sta$ liczcymi si skadnikami nie*
ktrych systemw manipulacji" o czym !dzie mowa nieco p/niej.
(lotka jest wykorzystywana nie tylko w ,propaandzie szeptanej-. 6zerpie z
niej tre$ i si niejedna technika manipulacji. (lotka jest potajemnym 1,na
ucho-" ,z ust do ust-" ,w sekrecie- itp.2 przekazywaniem niesprawdzonych
in%ormacji i opinii" ktre dziaaj na niekorzy$ koo trzecieo-.
&est ona zjawiskiem" ktreo mo#na dowiadcza$ niemal na co dzie" lecz
niestety" nie doczekaa si w (olsce odpowiednich !ada i pu!likacji.
W propaandzie politycznej 1i nie tylko2 plotka spreparowana w nastpstwie
dziaa manipulatorskich mo#e doprowadzi$ do skompromitowania konkretnej
oso!y" urupowania polityczneo czy instytucji. 9taje si wtedy doodnym
tworzywem dla tych zwaszcza technik manipulacyjnych" ktre zmierzaj do
skonstruowania neatywneo o!razu czowieka al!o rupy ludzi.
9penia wyjtkowo szkodliw rol dy np. w stosunkach midzyludzkich
prowadzi do uprzedze" niechci" a nawet do nienawici i aresji. W niejednej
instytucji za porednictwem rozpuszczonych plotek
psuje si. konkretnej oso!ie opini" a!y j np. wyeliminowa$ z u!ieania si
o eksponowane stanowisko.
(oniewa# manipulacja z natury swojej opiera si na zakamaniu" przeto
kamu%la# jest dla niej rodkiem wyjtkowo skutecznym i dlateo cakowicie
niez!dnym. W najwy#szym stopniu !owiem warantuje skryto$
podejmowanych dziaa" tak istotn dla skutecznej manipulacji.
Famu%la# jest dziaaniem" ktre polea na maskowaniu si" wprowadzaniu
w !d innych ludzi. )erminem tym o!ejmuje si r#ne postacie %aszerstwa
propaandoweo" a tak#e niektre rodzaje kamstwa polityczneo
'8
. Jdolny
jest kamu%la# skutecznie przesoni$ prawdziwe cele dziaa
manipulatorskich.
O!ecno$ kamu%la#u wida$ przede wszystkim na o!szarze dezin%ormacji.
Oezultatem dziaa kamu%la#owych w ramach propaandy antykocielnej
jest naaniana enericznie opinia" #e o!ecnie nikt Focioa nie atakuje" a
zatem nie istnieje #adna propaanda antykocielna.
rod'i manipulowania pod/wiadomo/ci(1 s!owo) o&raz i muzy'a
W dziaaniach manipulatorskich" ktrych !ezporednim przedmiotem jest
podwiadomo$ czowieka" najchtniej stosowanymi rodkami s5 sowo"
o!raz i muzyka. 9 one jednoczenie podstawowym tworzywem dla
konstruowanych w tym celu technik manipulowania.
.zi coraz czciej mwi si o wpywie podwiadomym mass mediw.
(olea on na swoistej penetracji psychiki" dokonywanej przez treci
emitowane w mediach" nie uwiadamiane przez jednostk" lecz dajce o
so!ie zna$ w e%ekcie kocowym. H!y wpyw podwiadomy !y skuteczny
1wedu ustaloneo wczeniej scenariusza2 stosuje si dzi wyszukane
wrcz techniki" ktrych wspln cech jest skryto$ dziaania.
0aj!ardziej powszechnym rodkiem w dziaaniach manipulatorskich na
podwiadomo$ jest sowo * mwione i drukowane. &est tak zarwno w
manipulacji wielkiej jak i w maej 1stosunki midzy*
ludzkie2. 9owem posuuje si autor niezwykle suestywnej reklamy w radio
czy autor proramu telewizyjneo" w ktrym z tzw. sondy ulicznej wy!iera w
spos! manipulatorski te wypowiedzi" ktre potwierdzaj jeo wasn tez.
.zi sowo jest praktycznie o!ecne w ka#dym z czterech omwionych
wczeniej rodkw manipulacji * w stereotypie" micie" plotce i w kamu%la#u.
+stnieje tam nawet cise i trwae zespolenie jzyka z konkretnym rodkiem. O
micie i jzyku mwi si np." #e s elementami procesu komunikacyjneo" przy
czym sam mit jest jeszcze rodkiem identy%ikacji" zapewniajcym jednostce
poczucie to#samoci w konkretnej wsplnocie. )aki u#ytek sowa prowadzi
dzi do znacznej jeo dewaluacji
'8
.
O wielkich mo#liwociach wykorzystywania jzyka dla dziaa
manipulatorskich mwi liczne ju# pu!likacje ukazujce ten jzyk jako
niezwykle !oaty nonik wartoci" ale te# jako #ywe siedlisko sw*sym!oli"
sw*kluczy" neosemantyzmw oraz jako o!szar dowolneo #onlowania
meta%or" eu%emizmem itp.
'<
&zyk wic
stwarza coraz to nowe szans dla manipulacji przede wszystkim w trzech
podstawowych mediach5 w prasie" radiu i telewizji
'E
.
W propaandzie ideoloicznej jednym z najwa#niejszych celw jest narzucenie
spoeczestwu noweo jzyka. .lateo w stosowanej wtedy manipulacji jzyk
spenia podwjn %unkcj5 jest rodkiem wprowadzania do o!ieu spoeczneo
noweo jzyka 1,nowomowy-2 i w pewnym zakresie sam staje si tym nowym
jzykiem
'=
.
&zyk mwiony u#ywany jest w coraz szerszym zakresie jako rodek w tech*
nikach manipulowania podwiadomoci czowieka. )echniki te s omwione
w druiej czci niniejszeo rozdziau. Hna#uj one do sweo
%unkcjonowania rwnie# sowo drukowane.
Yrodkiem manipulatorskieo oddziaywania na podwiadomo$ jednostki jest
rwnie# o!raz. .zi w do!ie cywilizacji o!razu daje si zao!serwowa$ jeo
rosnc dominacj w stosunku do sowa drukowaneo. Wykorzystuj t now
sytuacj dysponenci manipulacji" a!y konstruowa$ coraz doskonalsze techniki.
Ownie# w propaandzie antykocielnej manipulacja o!razem ma swoj
!oat kart. Wystarczy przypomnie$ kr#ce w o!ieu pu!licznym w czasach
komunistycznych %otomonta#e" ktre pokazyway papie#a (iusa 3++
udzielajceo rzekomo !oosawiestwa wojskom hitlerowskim
'>
.
.zi ju# ka#deo typu o!raz mo#e !y$ wykorzystywany jako rodek w
manipulacji podwiadomoci czowieka. 6zsto w osianiu teo celu o!raz
wspomaany jest suestywnym sowem. W o!razie wystpuje zawsze warstwa
in%ormacyjna" ktr stosunkowo atwo mo#na spreparowa$ i wykorzysta$ do
skonstruowania technik su#cych manipulowaniu podwiadomoci
jednostki
';
.
.o dziaa manipulatorskich wciany jest w szerokim zakresie o!raz
%ilmowy. O!ok %ilmu reklamoweo rwnie# %dm %a!ularny korzysta z
suestywnych technik manipulowania czowiekiem" wrd ktrych czsto
oddziauje si na podwiadomo$ czowieka 1tzw. wpyw kumulatywny2
':
.
7. 7edPed mwic o manipulacji w %ilmie stwierdzi" i# ,prawdziwa pota
mediw polea na tym" #e to one wskazuj nam" co ma !y$ normalne-
4@
. &est to
niewtpliwie jedna z najwikszych manipulacji" jakie dokonuj si na
wiadomoci czowieka 1przez jeo podwiadomo$2 za porednictwem
odpowiednio skonstruowaneo o!razu.
O!ok sowa i o!razu rwnie# muzyka wykorzystywana jest jako rodek w
manipulowaniu czowiekiem" tak#e w manipulatorskich przekazach na jeo
podwiadomo$.
Wida$ to przede wszystkim na przykadzie muzyki rockowej. 7uzyka ta"
wzmacniana suestywnym sowem wykazuje wiele elementw" ktre
skutecznie oddziauj na podwiadomo$ jednostki. 9 to w szczelnoci5
intensywny ruch" pociajcy rytm" %izyczna !lisko$ druieo czowieka. .o
teo dochodzi zapach potu" papierosw" alkoholu" narkotykw. Ypiewowi
towarzysz westchnienia" pomruki" kania" jki itp. Bczestnicy piewu i taca
prze#ywaj !okie ekscytacje" dy przychodzi apoeum transu
4'
. Wszystko
to wywiera !oki lad na podwiadomoci czowieka. )e wpywy nakadaj
si" potuj" a!y p/niej wywoa$ u modeo uczestnika takich spotka
reakcje watowne i nie do koca kontrolowane.
8. )echniki manipulacji
W dziaaniach manipulatorskich najczciej stosowane s techniki" po ktre
sia tak#e szeroko pojta propaanda
44
. (rzykadem mo#e !y$ technika
autorytetu" manewru odciajceo czy selekcji. 9 jednak techniki
specy%iczne dla manipulacji" m.in. ze wzldu na daleko posunity w nich
kamu%la#" mo#liwo$ %aszowania rzeczywistoci i zawarantowana skry*to$.
W ksi#ce omwione zostay wycznie techniki specy%iczne dla manipulacji.
9 to5 technika %ramentacji" natychmiastowoci w in%ormowaniu" inracjacji"
manipulacji za porednictwem cliche" suestii i techniki oddziaywania na
podwiadomo$-.
W ksi#ce celowo u#ywa si terminu ,technika-" a nie ,metoda- poniewa# ter*
min ,technika- odpowiada naj!ardziej ter*
minowi ,mechanizm manipulacji-" ktry w du#ym stopniu oddaje natur
dziaa manipulatorskich.
Nramenacja
&est to technika" ktra uniemo#liwia czowiekowi peny od!ir rzeczywistoci.
Jnieksztacenie o!razu rzeczywistoci" do jakieo prowadzi %ramentacja
powstaje w nastpstwie ,punktoweo-" a wic wy!irczeo jej ukazywania.
6zsto pomija si wtedy najwa#niejszy wymiar prezentowaneo przedmiotu.
W odniesieniu do Focioa %ramentacja sprawia" #e jest on przedstawiany w
mass mediach z cakowitym pominiciem pierwiastka nadprzyrodzoneo i z
nadmiernym podkreleniem warstwy instytucjonalnej. Od ':;: r. w
propaandzie antykocielnej w (olsce pojawia si tendencja pewnych
rodowisk laickich 1jej apoeum nastpio w '::E r.2" a!y Foci ukazywa$
pu!licznie jako pewneo rodzaju urupowanie polityczne" w ktrym
%unkcjonariuszami s duszpasterze
4<
. )echnika %ramentacji w odniesieniu do
Focioa ma swoj du histori.
&ej wyra/ne lady daj si zauwa#y$ m.in. w (pi+owej bramie ). Crezy z ':=@
r. Foci jest tam przedstawiony w kilku wyselekcjonowanych aspektach z
pominiciem teo co jest w nim najistotniejsze.
)echnik %ramentacji stosuje w znacznym zakresie reklama. Wy!rane walory
daneo produktu s tak eksponowane" #e przesaniaj jeo sa!e strony.
Ownie# na drodze manipulatorskiej %ramentacji ukazuje si w mass mediach
wartoci chrzecijaskie" oraniczajc si celowo do niektrych tylkoI wnie
w tym celu" a!y wz!udzi$ w spoeczestwie uprzedzenia i niechci do
wszystkich wartoci. Wtedy eksponuje si haaliwie np. zakaz a!orcji jako
naczeln warto$ chrzecijask.
Nramentacj stosuj te# rodowiska nieprzychylne Focioowi w (olsce w od*
niesieniu do Fonkordatu" podkrelajc nadmiernie jeo rzekomo ,sa!e
punkty-" a pomijajc historycznej rani walory tej umowy midzynarodowej
4E
.
(ermanentne stosowanie techniki %ramentacji w mass mediach prowadzi do
powszechnej dezorientacji spoeczestwa
w sprawach !ardzo wa#nych" np. w dziedzinie wiedzy historycznej" w polityce"
w o!razie wasneo narodu itp.
3atyc+miastowo/0 w in*ormowaniu
J samej nazwy nie wynika jakikolwiek zwizek tej techniki z manipulowaniem
lud/mi. Nunkcjonuje ona w oparciu o kardynaln zasad dziennikarstwa" ktra
osi" #e in%ormacj trze!a przekazywa$ nie tylko szy!ko" ale coraz szy!ciej. J
tym wi#e si rosnca wielo$ in%ormacji oraz potujca si czstotliwo$
przekazywania. &e#eli jakie centrum in%ormacyjne opanowao t technik
per%ekcyjnie i jest w posiadaniu odpowiednio pot#nych rodkw in%ormacji
1prasa wielkonakadowa" sieci radiowe i telewizyjne2 mo#e skutecznie
wpywa$ na opini pu!liczn w kraju.
)echnika natychmiastowoci w in%ormowaniu dlateo jest skuteczna i %unk*
cjonalna w dziaaniach manipulatorskich" poniewa# zdolna jest doprowadzi$
do trzech nastpujcych rezultatw.
'2 Cyskawiczno$ w przekazywaniu in%ormacji wzmaa si niektrych
1wyselekcjonowanychZ2 wiadomoci. (rzekazywanie in%ormacji ,na #ywo-" ,z
ostatniej chwili-" ,z pierwszej rki-" ,z k do!rze poin%ormowanych- itp.
prowadzi do uwiaryodnienia ich treci i wz!udzania do nich szacunku ze
strony od!iorcy mediw.
42 0atychmiastowe przekazywanie coraz to nowych in%ormacji
dezaktualizuje automatycznie inne in%ormacje" ktre mo !y$
niewyodne" czy wrcz szkodliwe dla daneo orodka in%ormacyjneo. 7o#e
si wtedy uruchomi$ mechanizm ,manewru odciajceo-" co sprawia" #e
czytelnik" radiosuchacz czy telewidz odwraca uwa od poprzedniej in*
%ormacji" jako ju# przestarzaej i !ezwartociowej.
82 +n%ormacje przekazywane !yskawicznie 1i permanentnieZ2 si rzeczy
powoduj u od!iorcw mediw o!ni#enie stopnia wra#liwoci" np. na
okrelony o!szar wartoci 1duchowych" moralnych" czy najolniej *
chrzecijaskich2. 9zy!kie i coraz czstsze przekazywanie in%ormacji !urzy w
wiadomoci adresatw skupienie uwai i pr!y koncentracji na pewnych
zaadnieniach" pro!lemach i zjawiskach w otaczajcej ich rzeczywistoci.
Gatwiej jest wtedy eksponowa$ nowe idee i wartoci oraz skutecznie do nich
przekona$ spoeczestwo.
&ak wida$" technika natychmiastowoci w in%ormowaniu zapewnia
dysponentowi manipulacji oromne mo#liwoci e%ektywneo dziaania. (od
pozorem samarytaskiej wrcz troski o poin%ormowanie spoeczestwa
%unkcjonuje ukryty mechanizm prowadzcy do manipulowania o!ywatelami
wedu wczeniej ustaloneo scenariusza.
Ylady tej techniki zauwa#a si m.in. w !lokach in%ormacyjnych" w ktrych za*
ledwie maleki ich wycinek dotyczy ostatniej podr#y apostolskiej papie#a
&ana (awa ++ do 9tanw Jjednoczonych" natomiast rwnolele z t
wiadomoci nastpuj inne" s%ormuowane sensacyjnie" eksponujce aktualne
pro!lemy Focioa w B9H i wyol!rzymiajce jeo !ie#ce trudnoci.
(rzesonio to niewtpliwie !ok wymow" ran i owocowanie samej
pielrzymki apostolskiej.
Inracjacja
9pecy%ika tej techniki sprawia" #e wystpuje ona przede wszystkim na
o!szarze maej manipulacji" w s%erze stosunkw midzyludzkich.
Fonstrukcja inracjacji oparta jest na dwch podstawowych dziaaniach.
&ednym z nich jest ,zaskar!ienie so!ie ask- u adresata manipulacji"
zdo!ycie penej akceptacji i uznania" zapewnienie w stosunku do sie!ie
uczu$ pozytywnych 1sympatii" #yczliwoci" mioci2" wyjednywanie tak
zwanych wzldw. .ruie dziaanie" skorelowane z pierwszym" polea na
zwikszaniu wasnej atrakcyjnoci i pociajceo imaeSu" a!y
o!udzi$ w manipulowanym partnerze pozytywny stosunek do sie!ie" a
nawet korzystne i po#dane postawy. Ja takim dziaaniem kryje si
konkretny cel inracjatora 1tj. oso!y podejmujcej czynnoci inracjacji2"
odpowiednio kamu%lowany. )en cel jest identyczny z jeo oso!istym intere*
sem" al!o z do!rem urupowania" ktre on reprezentuje.
.ziki mass mediom technik inracjacji mo#na atwo dostrzec w
kampaniach wy!orczych kandydatw do parlamentu i do %otela
prezydenckieo. W wystpieniach wielu z nich jest znaczna doza kokieterii
w stosunku do potencjalneo elektoratu. &est tam i przymilanie si i zrczne
operowanie komplementami i ,kupowanie- przyszych wy!orcw licznymi
o!ietnicami. (oniewa# jest to wykonywane w spos! pro%esjonalny" na
zaplanowane rezultaty tych dziaa nie trze!a duo czeka$. .zi mwi si
nawet o sympatii" przyja/ni i mioci jako o narzdziu wpywania na innych
ludzi
4=
.
+nracjacja posuuj si czsto jednostki" ktrych nie sta$ na autorytet
oso!owy" na odpowiednie kompetencje" natomiast wykazuj ra#cy !rak
talentw oranizacyjnych. 9iaj wtedy po dziaania manipulatorskie"
spord ktrych inracjacja jest naj!ardziej powszechna. 0ie !udzi ona
podejrze" dlateo staje si technik !ardzo skuteczn.
W jzyku codziennym zachowanie inracjatora nazywane
jest,nadskakiwaniem-" ,pod*Fzywaniem si-" ,podkadzaniem-" a sam in*
racjator nazywany !ywa ,wazeliniarzem-
4>
.
0a wpywy inracjacji s !ardzo podatni i uleaj jej w szczelnoci ludzie o
neatywnym o!razie sie!ie" z kompleksami" naiwni oraz z poczuciem maej
wartoci. Bwa t nale#y odnie$ zarwno do manipulacji wielkiej jak i do
maej.
Manipulacja za po/rednictwem clic+e
)echnika ta opiera si rwnie# na punktowym 1wy!irczym2 podejciu do
pewnych treci 1in%ormacje" opinie" opis %aktw2. &ednak#e ta
%ramentacyjno$ dotyczy sdw wartociujcych w odniesieniu do pewnych
cech" zachowa" postaw" hierarchii wartoci" itp.
)ermin cliche jest zapo#yczony z dziedziny %otora%iki i w jzyku %rancuskim
oznacza ,klisz neatywow-" al!o po prostu ,neatyw-. 9am technik okre*
la si jako ,maskujce uproszczenie cech opisu-
4;
. 7anipulacja za
porednictwem clich$ de%ormuje wic o!raz oso!y 1al!o instytucji2"
przedstawiajc j jedynie w kateorii neatywnej i przesaniajc jednoczenie
jej cechy pozytywne.
W manipulacji maej 1stosunki interpersonalne2 mo#e si ta technika wyrazi$ w
poardliwym tonie wypowiedzi o danej oso!ie" w machniciu rk i sowach
,przecie# to dyletantZ-. 0atomiast w wielkiej manipulacji 1politycznej2 wida$
to np. w odniesieniu do Focioa w (olsce" dy twierdzi si pu!licznie" #e ,z
tak zamknitym Focioem nie mo#na i$ do EuropyZ- J kolei o
spoeczestwie polskim mwi si w niektrych mediach5 ,c# z teo" #e
pokonao komun" kiedy teraz panuje w nim antysemityzm i kseno%o!ia-. Ja
teo rodzaju stwierdzeniami nie widzi si na o intencji manipulatorskich" a
poniewa# takie opinie wyaszane !ywaj w tonie ostrej krytyki i z
zaana#owaniem emocjonalnym" zapewniaj przeto dysponentom manipulacji
du#y stopie wiaryodnoci" samej za technice * znaczn si perswazji
propaandowej.
W!rew pozorom" technik manipulowania za porednictwem cliche stosuje si
dzi w do$ szerokim zakresie. 0a tej technice opierano po ':;: r. r#ne kam*
panie propaandowe w stosunku do Focioa" m.in. przeciwko powrotowi
katechizacji do szkoy 1neatyw5 !d kon%likty wyznaniowe2" przeciwko
duszpasterstwu w wojsku 1neatyw5 !d naruszone zasady tolerancji i
pluralizmu2" czy przeciwko raty%ikacji konkordatu ze 9tolic Hpostolsk
1neatyw5 niezodno$ z konstytucj" niejasno$ s%ormuowa2.
(rzeciwiestwem techniki cliche jest podejcie caociowe i wszechstronne
w ujmowaniu pro!lemw i zjawisk. Wanie dlateo nie jest ono
akceptowane w wielu wypowiedziach i dyskusjach pu!licznych. Cyo!y
!owiem elementem pewnej dywersji w stosunku do manipulacji
przeprowadzonych technik cliche.
4ec+ni'a suestii
Jwyka o!serwacja dowodzi" #e liczne dziaania propaandowe oparte s na
suestii. 9zczelnie wa#n rol speniaj wtedy hasa. 9uestywno$ hase
jest miar ich skutecznoci
4:
. &ednoczenie w ich od!iorze liczy si stopie
podatnoci czowieka na suesti. +nteresuj nas hasa o treci ideo*
loicznej" cho$ istnieje zawsze dominacja hase o charakterze politycznym.
(ierwsze z nich naania si we wszystkich liczcych si mediach 1prasa"
radio" telewizja2" ostatnio ich nonikiem stay si rwnie# meaplakaty"
ktre na wielkich arteriach miast i na ruchliwych placach swoj lini"
kolorem i suestywnym tekstem przykuwaj uwa przechodniw.
Ool hase w propaandzie wida$ wyra/nie na przykadzie manipulowania
Ywiadomoci ko!iety w (olsce. O!ok hase o wymowie pejoratywnej jak
,kura domowa-" czy ,ko!ieta niepracujca- %unkcjonuj tak#e hasa
pozytywne" ktre zmierzaj do z!udowania noweo modelu ko!iety
,postpowej-" jak np. ,cywilizacyjny awans ko!iety-" ,ko!ieta sukcesu-
itp.
8@
&u# w samej naturze jzyka 1mwioneo i drukowaneo2 tkwi %unkcja
impresywna. Element nakaniania wida$ naj!ardziej wyra/nie w jzyku
propaandy
8'
. J kolei" a!y nakanianie !yo skuteczne powinno !y$
konstruowane z odpowiedni doz suestii.
.lateo w jzyku propaandy suestia jest czynnikiem %undamentalnym dla
teo typu dziaalnoci. W warstwie suestywneo oddziaywania na
od!iorc mass me*
diw jest propaanda naj!ardziej manipu*latorska. W o!r!ie !owiem
stosunkw midzyludzkich suestia staje si impulsem popychajcym
jednostk do zachowania si zodneo z jej treci
84
. .lateo znaczna cz$
technik propaandowych oparta jest na %unkcjonowaniu suestii.
W propaandzie prowadzonej po ':;: r. skuteczno$ niektrych hase staa si
zdumiewajca. (rzykadem mo !y$ dwa wspierajce si hasa" ktre w
krtkim stosunkowo czasie zro!iy karier propaandow. Cyo to najpierw
haso ,ru!ej kreski- oraz haso komplementarne ,nie !dzie polowania na
czarownice-. (u!liczna dyskusja pozwolia z czasem wydo!y$ z tych hase
do$ nie!ezpieczne podteksty i doprowadzia do rezynacji z nich. 0iemniej
jednak zostay s%ormuowane tak suestywnie" #e !yy nawet pr!y" a!y nada$
im motywacj chrzecijask.
0ale#y jeszcze doda$" #e suestywno$ sameo komunikatu propaandoweo
1np. hasa2 jest wzmacniana wpywem innych oniw %unkcjonujcych w
procesie komunikowania masoweo" takich jak jeo nadawca 1indywidualno$"
zdolno$ wpywania na in*
nych itp.2" sam kana 1prasa" radio" telewizja2" czy od!iorca 1jeo uleo$ al!o
odporno$ wo!ec propaandy2
88
.
4ec+ni'i manipulowania pod/wiadomo/ci(
0aj!ardziej ro/n dla oso!owoci czowieka jest manipulacja jeo
podwiadomoci. B#ywa si do teo celu techniki ,!om!ardujce-
podwiadomo$ w zao#eniu" #e wprawdzie jest to droa dziaania okr#neo"
to jednak zapewnia takiej postaci manipulacji najwiksz skuteczno$ i
warantuje jej cakowit skryto$ dziaa.
Omawiana rupa technik oddziauje najpierw na zmysy czowieka" przede
wszystkim na such i wzrok. .ysponenci takiej manipulacji wykorzystuj tzw.
pr a!solutny w %unkcjonowaniu daneo zmysu" np. suchu al!o wzroku. )en
pr a!solutny stanowi okrelone minimum po!udzania" jakie przyjmuje oran
zmysowy" a!y moo doj$ do doznania zmysoweo. &e#eli dziaanie
pewnych !od/cw zostao celowo ustalone poni#ej prou a!solutneo" wtedy
jednostka nie jest wiadoma tych wpyww" cho$ jej wzrok i such w jaki
spos! zarejest*
roway o!ecno$ !od/cw. 9 one wtedy przyjmowane przez podwiadomo$"
maazynowanie w niej i wzmacniane 1przez wzajemne nakadanie si2. J
czasem mo doprowadzi$ do konkretnych zmian w zachowaniu czowieka"
zaproramowanych w scenariuszu dysponentw takiej manipulacji.
)rze!a te# podkreli$" #e wzrok i such s ,zmysami wy#szymi-" poniewa# w
znacznym stopniu przyczyniaj si do rozwoju #ycia umysoweo
8<
. Nakt ten
sprawia" #e przekazy na podwiadomo$ przez porednictwo wzroku i suchu
powoduj !sze lady w psychice czowieka" ni# moo!y si wydawa$.
+lustracj powy#szych uwa niech !d dwie techniki stosowane dzi
najczciej. Fa#da z nich wykorzystuje inny zmys5 jedna * such" drua za
wzrok.
)echnika wsteczneo zapisu 1an. !ack*ward maskin2 ,dostaje si- do
podwiadomoci czowieka za porednictwem zmysu suchu. .zieje si to za
porednictwem pyty 1ramo%onowej" kompaktowej2" tamy maneto%onowej"
teledysku 1o!raz i sowo2 itp." ktre ,wzmocnione- s w tzw. wsteczny zapis
z odpowiednio uo#on treci. 7o#e to !y$ np. apel odnoszcy si do
na!ywania konkretneo produktu spo#ywczeo czy kosmetyku 1reklama2I
jednak#e !ywa dzi coraz czciej" #e tre$ takieo zapisu ma charakter
moralny i ideoloiczny poniewa# reklamuje palenie papierosw i u#ywanie
narkotykw" a tak#e propauje kult szatana. W tym ostatnim zadaniu
1szerzenie satanizmu2 posuuj si manipulatorzy najczciej muzyk roc*
kow
8E
.
)rze!a tu podkreli$" #e w muzyce tej manipulacja prze!iea jeszcze jednym
kanaem" ktrym s konkretne hasa z!udowane z odpowiednich sw.
Jespolone cile z muzyk w jej kulminacyjnym punkcie staj si czytelne dla
od!ierajcej je psychiki i w!rew pozorom najskuteczniej oddziauj na oso!o*
wo$ modeo czowieka
8=
.
J kolei w technice "jednej klatki- materiaem i zarazem rodkiem jest o!raz.
.ysponenci tej techniki wykorzystuj odpowiedni czstotliwo$ z jak
przesuwana jest tama %ilmowa dajca o!raz na ekranie kinowym czy
telewizyjnym. W ruchu tamy celuloidowej 1tradycyjnej2 wynosi ona 4< klatki
na sekund 1w tamie '= mm i szerszej2" nato*
miast w odniesieniu do tamy elektronicznej 1wideo2 czstotliwo$ ta osia 4E
klatek na sekund. W o!r!ie tej techniki na ka#de 4< klatki 1w tamie
tradycyjnej2 jest wmontowana jedna klatka z treci" ktra ma !om!ardowa$
widza w przekazie na jeo podwiadomo$. 0ie jest on w stanie dostrzec
,wprowadzoneo- w ten spos! o!razu w ciu 'W4< sekundy" a zatem nie
uwiadamia so!ie teo o!razu
8>
.
O!raz ten jednak ,dostaje- si do jeo podwiadomoci. (oprzez powtarzanie teo
dziaania 1reularnie co sekund2 manipulator sprawia" #e ten o!raz nakada si"
staje si wzmocniony i wplywa na zachowanie si jed*noslki wedu planu
wczeniej ustaloneo przez dysponentw manipulacji. Ownie# w ,technice jednej
klatki- wykorzystywane s treci reklamujce nowe produkty" a ponadto
propauje si palenie papierosw" za#ywanie narkotykw i elementy
satanistyczne.
&ak podkrelaj autorzy wypowiadajcy si na temat przedstawionych technik
zmierzaj one ostatecznie do powacenia wiadomoci przez przekazy
wprowadzane do podwiadomoci
8;
. 9tanowi zatem !ardzo trudny pro!lem dla
wychowawcw" nauczycieli i duszpasterzy.
5 6ystemy manipulacji
W czasach przeomu spoeczneo i polityczneo oraz w okresach
historycznych trans%ormacji o!serwuje si w caym wiecie wyjtkowe
nasilenie r#norakich kampanii propaandowych. Wtedy te# w szczelnym
stopniu licz dysponenci propaandy na wasne wielkie pro%ity" na pokonanie
wroa polityczneo 1czy ideoloiczneo2 oraz na uzyskanie daleko idcych
koncesji.
.o takich zada u#ywa si caych systemw manipulacji wedle wczeniej
opracowanej strateii" a!y zapewni$ swoim dziaaniom szczeln si
wpywu.
9ystem manipulacji jest zespoem powizanych ze so! r#nych rodkw i
technik stosowanych w ramach konkretnej kampanii propaandowej. (onadto
dany system manipulowania jest wzmocniony w swoim %unkcjonowaniu
poprzez cise wspdziaanie wszystkich dostpnych dysponentom mass
mediw" ktre s nadal najpowszechniejszym kanaem propaandy i
manipulacji.
0ie trze!a dowodzi$" #e system manipulacji jest mechanizmem propaando*
wym o najwikszej sile oddziaywania" dlateo zasuuje na szczeln uwa
zarwno ze strony dysponentw jak i jej adresatw.
Fa#dy system manipulowania staje si wrcz nie!ezpiecznym zaro#eniem dla
jednostki i spoeczestwa je#eli sta si narzdziem w rkach polityczneo
totalitaryzmu"1
6ystem dezin*ormacji spo!ecze.stwa
.ezin%ormacja przyjmuje r#ne postaci. 7aa dezin%ormacja wystpuje w
ramach stosunkw interpersonalnych i ma czsto charakter dziaa dora/nych"
niepro%esjonalnych" wrcz spontanicznych. Wizana te# jest z innymi
dziaaniami jednostki" ktra podejmuje teo rodzaju manipulacj
1usprawiedliwienie wasneo zachowania" lk przed omieszeniem" przed
odkryciem swoich !dw itp.2. Wtedy dezin%ormacja przyjmuje czsto posta$
,wprowadzania w !d-" ,okamywania- czy ,oszukiwania-.
.ezin%ormacja wielka wykazuje znamiona dziaalnoci o!mylanej i zorani*
zowanej. O!ejmuje te# liczn rup ludzi" a nawet cale spoeczestwo.
W t dziaalno$ zaana#owani s %achowcy w dziedzinie propaandy i ma*
nipulowania. B#ywa si te# wielu kanaw masoweo komunikowania i
r#norakich technik manipulacji. W takim ukadzie" zdaniem K. Rolko%%a
,dezin%ormacja stawia so!ie za cel realizacj konsekwentneo proramu
zmierzajceo do zastpienia w wiadomoci" a przede wszystkim
podwiadomoci mas !dcych przedmiotem tych dziaa" poldw
uznawanych za niekorzystne dla dezin%ormatora takimi" ktre uwa#a on za
korzystne dla sie!ie-
<@
. Joranizowana dezin%ormacja spoeczestwa
wystpuje nie tylko w systemach totalitarnych" jest rwnie# wyra/nie o!ecna w
krajach postkomunistycznych i w spoeczestwach z utrwalon demokracj
<'
.
&est zawsze czynnikiem dezoranizujcym stosunki midzyludzkie w skali
caeo kraju
<4
.
Orodki dezin%ormacji kieruj si am!icj wpywania tak#e na podwiadomo$
ludzi tworzcych spoeczestwo" dlateo uciekaj si do wypr!owanych
technik manipulowania.
9ystem dezin%ormacji spoeczestwa posuuje si r#nymi %ormami dziaania
praktyczneo. &edn z nich jest dezin%ormacja !udowana na strukturze
dwustopnioweo przepywu in%ormacji
<8
. W tym ukadzie in%ormacja
przekazywana jest najpierw do tzw. przywdcw opinii" ktrzy wykazuj si
wiksz ni# inni wiedz" umiejtnoci przekazu" wpywem na druieo
czowieka i zainteresowaniem si 1czy wrcz pasj2 w dziedzinie zdo!ywania i
przekazywania in%ormacji
<<
. 6ieszcy si uznaniem ze strony swoich
rodowisk ,przywdcy opinii- przekazuj skutecznie in%ormacje w swoich
krach spoecznych" docierajc do poszczelnych os!.
9chemat ten realizowany jest rwnie# w odniesieniu do dziaa w dziedzinie
dezin%ormacji. +nicjatywy takie prze!ieaj zatem tak#e na dwch etapach"
przy czym szczelnie daleko idce mo#liwoci wyznacza tym dziaaniom
%akt" dy przywdca opinii wykazuje postaw makiawe*lizmu al!o postaw
zody na manipulo*
wanie so!
<E
. (ostawy te prowadz do zwielokrotnienia skutecznoci dziaa
dezin%ormacyjnych.
+nn postaci zoranizowanej dezin%ormacji jest loomachia. &ej dziaanie
przypomina schemat dezin%ormacji w dwustopniowej strukturze przepywu
in%ormacji.
Aoomachia polea na takim konstruowaniu pewnych in%ormacji" a!y moy
one zainteresowa$ najpierw %achowcw pracujcych w mediach. (rzy czym
in%ormacje te s redaowane w spos! e%ektowny i suestywny cho$ same
od!ieaj od prawdy. Tdy za przekazywane s dalej przez dziennikarzy prasy"
radia i telewizji" spoeczestwo przyjmuje je jako prawdziwe i nie !udzce
najmniejszych wtpliwoci
<=
.
.ysponenci manipulacji dezin%ormujcej puszczaj w o!ie spoeczny
odpowiednio o!mylane i chwytliwie zredaowane hasa" ktre ju# inni w
mass mediach rozpracowuj i przekazuj dalej.
W o!r!ie propaandy antykocielnej po ':;: r. wiele jest takich hasowo
spreparowanych tematw" ktre podrzuca si dziennikarzom do dalszeo ich
rozpowszechniania.
.la przykadu wymiemy takie tematy*hasa jak ,%inanse Focioa-" ,czarna
cenzura-" ,penalizacja ko!iety-" ,pezajca teokracja-" ,chomeinizacja (olski-
itp.
9ystemem dezin%ormacji spoeczestwa o !ardzo wysokim stopniu
zakamu%lowania jest okamywanie ludzi za porednictwem prawdy. Oto w
zoranizowanym systemie kamstwa tak si preparuje prawd" tzn. poddaje si
j takiemu zmanipulowaniu" #e su#y ona kamstwu i traci swoj odno$. W
takiej sytuacji" nawet gdy niektre cz2-ci skadowe wielkiej machiny
dezin%ormacji s prawdziwe" to jednak cao$ wykazuje charakter zakamania.
Wtedy te# w momencie ujawniania si kamstwa ka#da prawda wykorzystana
w systemie manipulacji staje si wysoce podejrzana
<>
.
0iezwykle trudnym do wykrycia systemem dezin%ormacji spoeczestwa jest
szum in%ormacyjny. Jjawisko to jest cile zwizane z przekazem in%ormacji.
Oto w procesie przesyania in%ormacji od /rda do od!iorcy pojawia si
wpyw r#norakich czynnikw u!ocznych" ktre to przesyanie utrudniaj" a
nawet je unie*mo#liwiaj
<;
. .zi mwi si nawet o nieuchronnoci tych
czynnikw" std wiaryodne w oczach opinii pu!licznej staj si te dziaania
dezin%ormujce" ktre %unkcjonuj w spos! podo!ny do czynnikw
wsptworzcych szum in%ormacyjny. (rzy czym szum in%ormacyjny natury %i*
zykalnej jest niezale#ny od nadawcy in%ormacji.
0atomiast szum in%ormacyjny majcy znami propaadowe jest cile o!my*
lany i re#yserowany przez pro%esjonalistw. .lateo w tym celu" a!y
in%ormacja zostaa znieksztacona w drodze do adresata" al!o" a!y do nie
dotara" podejmuje si rozmylne dziaania.
9tosowana na tym polu manipulacja porednio tylko odnosi si do treci in%or*
macyjnych" przesyanych za porednictwem mass mediw. &ej zadaniem
!ezporednim jest odpowiednie operowanie czynnikami" ktre znieksztacaj
in%ormacj" al!o nie dopuszczaj jej do adresata.
Oan wrcz sym!olu osin szum in%ormacyjny w czasach
komunistycznych" dy zauszano zachodnie rozonie radiowe
1,TosHmeryki-" ,Oadio Wolna Europa-"
,Oadio CC6-" a nawet Oadio Watykaskie2. .zi szum in%ormacyjny
przy!iera nowe zupenie postaci" np. w tym samym czasie nakadaj si 1w
wyniku dziaa rozmylnych2 przer#ne" czsto przeciwstawne so!ie
in%ormacje" prowadzce u jednostki do niezrozumienia wiadomoci" do ich
nadmierneo natoku" op/nioneo rozumienia czy do zwykej
dezin%ormacji
<
S
'
.
Cywa rwnie# i tak" #e cznie z in%ormacj" na ktr od!iorca czeka"
przekazuje si tre$" ktra wykazuje znami antyin*%ormacji" majcej za cel
zneutralizowanie wiadomoci oczekiwanej przez adresatw. 0p. w
proramach in%ormacyjnych radia i telewizji podawano w '::E r.
in%ormacj
@ aktualnej dziaalnoci &ana (awa ++
' natychmiast po niej przekazywano sensacyjn wrcz 1w intencjach
dysponentw manipulacji2 wiadomo$ na temat rzekomeo ,przejcia
(apie#a na emerytur-.
9ystem kreowania wroa
7ass media zdolne s do wykreowania nowej rzeczywistoci. ) cech tra%nie
ukazaa +nstrukcja duszpasterska =etatis
no>ae w lapidarnym wrcz zdaniu5 ,.la wielu rzeczywistoci jest to" co
rodki przekazu uznaj za rzeczywisteI wszystko" czemu nie powicaj
uwai" wydaje si poz!awione znaczenia- 1H[" nr <2.
Oozleym kanaem" przez ktry media kreuj now rzeczywisto$ jest
dziaalno$ propaandowa" a w jej trzonie wnym * manipulacja lud/mi
!dcymi adresatami treci propaandowych. Wprawdzie manipulacja
tworzy rzeczywisto$ %aszyw" znieksztacon" to jednak jest to pojawienie
si nowej jakoci" a wic nastpuje wykreowanie nowej rzeczywistoci"
ktra przez jej adresatw od!ierana jest na o !ez zastrze#e.
Wczeniej mwiono o konstruowaniu nowych mitw propaandowych.
One rwnie# s rezultatem tej kreatywnoci" ktra realizuje si dziki mass
mediom.
&ednym z wa#nych elementw propaandy politycznej 1i ideoloicznej2 jest
,kreowanie wroa-. H!y to zadanie moo !y$ zrealizowane skutecznie i
!ez ryzyka ujawnienia" dysponenci propaandowi musz u#ywa$
odpowiednich technik manipulacyjnych.
W manipulacji" ktr posuiwano si w latach ':;:*'::E powsta cay
panteon r#nych ,wrow-. W kampaniach propaandowych musia !y$
zawsze jaki ,kozio o%iarny-" tzn. wr spoeczestwa" wolnoci" postpu"
otwarcia si na Europ itp. )akim elementem !y w czasach totalitaryzmu
komunistyczneo5 ,kuak- 1zamo#ny rolnik2" ,!andyta- 1#onierz HF2" ,wr
ludu- 1arystokrata" intelient2" ,czarny reakcjonista- 1ksidz katolicki2.
9pord wszystkich znanych ustrojw totalitarnych" w stopniu najwy#szym
roz!udowa system kreowania wroa totalitaryzm komunistyczny.
9konstruowan dokadnie koncepcj za*wroa wida$ ju# w propaandzie
!olszewickiej. .zi mwi si nawet" #e %unkcjonowanie wroa !yo w tamtym
ustroju warunkiem istnienia proletariatu" a sami !olszewicy swoje zwycistwo
zawdziczali propaandowemu systemowi wykreowania wroa
E@
.
W propaandzie komunistycznej element wroa mia %ilozo%iczn inspiracj i
pod!udow w marksistowskim postulacie walki klas" stanowicym ideow i
moraln apro!at dla nienawici do czowieka i wy!ranej rupy ludzi.
W nowej propaandzie antykocielnej" ktrej pocztek z!iea si z przeomem
politycznym i ospodarczym w ':;: r. wystpuje rwnie# element wroa w
odniesieniu do Focioa katolickieo lecz w postaci !ardziej zakamu%lowanej
ni# w okresie poprzednim. )eraz dysponenci i animatorzy propaandy
posuuj si synonimami Focioa * wroa" dlateo dziaania propaandowe z
koniecznoci musz !y$ wspierane technikami manipulacji.
)e synonimy- ,wroa-" ktre odnosz propaandyci do Focioa w (olsce to
przede wszystkim5 ,Foci jako zaro#enie dla spoeczestwa-" ,Foci jako
zo-" ,Foci jako przeszkoda w pochodzie do Europy-" ,Foci jako
o!l#ona twierdza-" ,Foci jako oraniczenie wolnoci-
E'
.
6hytro$ ujmowania teo pro!lemu polea m.in. na tym" #e nie mwi si pu!*
licznie i wprost" i# Foci jest zem sam w so!ie. 0atomiast eksponuje si
jeo rzekomo neatywny stosunek do pastwa" spoeczestwa" jednostki"
mniejszoci wyznaniowych" ko!iety*matki" postpu" no*
woczesnoci" re%orm" pochodu do Europy itp.
)reci teo rodzaju przekazywane s spoeczestwu poprzez odpowiednie
dziaania manipulatorskie" ktre celowo i skrycie %aszuj o!raz Focioa.
H!y wzmocni$ oddziaywanie tych przekazw na spoeczestwo stosuje si
technik autorytetu przeniesioneo. 6zynnie uczestnicz w jej
%unkcjonowaniu oso!y znane w (olsce 1jako autorytety2 z racji penionych
przez sie!ie %unkcji w parlamencie" na wysokich urzdach pastwowych" w
partiach politycznych. 0p. media naaniaj enericznie wypowied/ parla*
mentarzysty" ktry stwierdzi pu!licznie" #e Foci w (olsce jest zaco%any.
0atomiast rzecznik praw o!ywatelskich przekonuje spoeczestwo" #e
Foci w (olsce d#y do pastwa wyznanioweo.
J kolei liderzy pewnych urupowa lewicowych owiadczaj" #e ten
Foci jest zaciankowy" zamknity i tak upolityczniony" #e praktycznie
stanowi parti polityczn
E4
.
.ziennikarze za" pracujcy w prasie drukowanej" radiu i telewizji" jak si
szacunkowo ocenia" w >@\ s niechtni Focioowi. O takiej ich postawie
zdecydoway5 proweniencja komunistyczna" hodowanie marksistowskiej
koncepcji reliii" ra#ca nieznajomo$ Focioa" naiwne przyjmowanie tezy
o rzekomej klerykali*zacji (olski itp. Wielu z tych dziennikarzy naania
skwapliwie oskar#enia kierowane pod adresem Focioa" potujc na tym
polu skuteczno$ dziaa manipulator*skich.
W nastpstwie takich ukadw w polskich mediach oraz staych za!iew
manipulator*skich pod adresem Focioa katolickieo powstaa sytuacja
wrcz paradoksalna5 oto w pierwszych szeciu latach po ustpieniu
totalitaryzmu komunistyczneo wicej si w (olsce straszy spoeczestwo
Focioem ni# komunizmem. &est to niewtpliwie jeden z najwa#niejszych
rezultatw manipulators*kieo kreowania Focioa na noweo ,wroa- i
widoczny e%ekt technoloii kamstwa
E8
.
0ale#y jeszcze wyra/nie podkreli$" #e przy o!ecnych technikach
manipulowania spoeczestwem posuiwanie si elementem ,wroa- jest
wrcz nie!ezpiecznym szalestwem" prowadzi !owiem do aktw nienawi*
ci" aresji i chaosu spoeczneo. .lateo przestrzeaj wiat przed tym
procederem wy!itni znawcy pro!lematyki manipulacji na JachodzieU
<
.
.la dysponentw propaandy element urojoneo wroa jest pot#n si
napdow i zapewnia wysok skuteczno$ dziaaniom manipulatorskim.
7atrucie in*ormacyjne
&est to system manipulacji o wyjtkowym stopniu szkodliwoci. J natury od*
nosi si !owiem do hierarchii wartoci. Jatrucie in%ormacyjne w swoim
podstawowym trzonie polea na tym" #e sprawy !ardzo wa#ne i wa#ne ukazuje
si celowo i skrycie jako niewiele znaczce al!o !ez #adnej wartoci
EE
. J teo
okrelenia wynika" #e zatrucie in%ormacyjne %unkcjonuje na zasadzie
manipulacji. &eo rezultatem jest za%aszowany o!raz rzeczywistoci na
o!szarze wartoci.
Ywiat wartoci spenia niezwykle donios rol w #yciu czowieka
E=
. Jnana jest
prawidowo$ wyra#ana na ten temat w popularnym stwierdzeniu5 ,(owiedz
mi jakie s twoje
wartoci" a ja ci powiem kim jeste-. 0ajwa#niejsza jest warto$ nadrzdna 1ta
ze szczytu piramidy wartoci2" nazywana w naukach o wychowaniu wartoci
strukturaln
E>
. Vierarchia wartoci 1a zwaszcza warto$ naczelna2 przyjta
przez jednostk rzutuje na liczne sektory jej #ycia i na zachowanie. J !ada
wynika" #e np" od hierarchii wartoci uzale#niony jest w du#ej mierze u daneo
czowieka jeo optymizm al!o pesymizm" a tym samym caa s%era
ustosunkowa do wiata i do innych ludzi" a tak#e o!szar jeo decyzji i
#yciowych wy!orw
E''
.
9zczelnie w rozwoju oso!owym czowieka liczy si jeo wiat wartoci.
.lateo wielu zwolennikw zyskuje dzi stanowisko" ktre osi" #e
wychowanie jest wprowadzaniem modeo czowieka 1ucznia" wychowanka2 w
wiat wartoci
E:
. )ym wikszeo zatem znaczenia na!ieraj ,wartoci
chrzecijaskie-. 9taj si rodkiem" %undamentem" a nawet caym klimatem w
wychowaniu.
0iestety" wielu intelektualistw 1rwnie# katolickich2 z!yt pochopnie w stoso*
wanym przez sie!ie nazewnictwie zamienia przymiotnik ,chrzecijaskie- na
przymiotnik ,olnoludzkie-" ,uniwersalne-" a nawet ,europejskie-" co
niewtpliwie uatwia dziaania manipulatorskie na tym o!szarze
=@
.
&est %aktem historycznie stwierdzonym" #e wartoci chrzecijaskie stay si
czynnikiem warantujcym kulturze polskiej znami trwaoci i elementem
wsp!udu*jcym jej to#samo$
='
. 0ic dziwneo zatem" #e zakcenia w
hierarchii wartoci jednostki mo doprowadzi$ do !ardzo przykrych" a nawet
traicznych skutkw 1alienacja" wykolejenie moralne" samo!jstwo2
=4
.
(rawidowo$ ta" lecz w makro*skali" wystpuje w odniesieniu do spoe*
czestwa" zwaszcza wtedy" dy zakcenia na o!szarze hierarchii wartoci
re#yserowane s celowo i przez pro%esjonalistw.
9ystem manipulacji realizujcy w spoeczestwie zatrucie in%ormacyjne posu*
uje si r#nymi %ormami i opiera si na sprawdzonych mechanizmach. Wida$
to najwyra/niej na przykadzie praktyczneo stosunku dysponentw
propaandy antykocielnej do wartoci chrzecijaskich. 0a tym o!szarze"
ktry staje si terenem
niespotykanej dotd wojny z chrzecijastwem dziaania id w wielorakich
kierunkach. W tym celu podejmuje si r#ne pr!y. 0p. przez manewr
podmiany stereotypu usiuje si zlaicyzowa$ terminoloi chrzecijask w
o!r!ie wartoci chrzecijaskich
=8
. + tak w miejsce ,mioci !li/nieo-
puszcza si w o!ie spoeczny i promuje takie terminy*stereotypy jak
,tolerancja-" ,dialo- czy ,solidarno$ ludzka--
<
.
7wic o pastwie przyszoci media w (olsce przyotowuj spoeczestwo
do peneo zaakceptowania wizji pastwa ,neutralneo wiatopoldowo-" w
ktrym nie przewiduje si nale#neo miejsca dla sprawdzonych i powszechnie
cenionych wartoci chrzecijaskich. Cudujc nowy mit takieo pastwa
%aszuje si w wiadomoci spoeczestwa o!raz pastwa przyszoci" poprzez
manipulacj w o!r!ie wartoci spoecznych
=E
.
W odniesieniu do wiata wartoci stosuje si tak#e technik perswazji ukrytej.
(olea ona na tym" #e now hierarchi wartoci przedstawia si pu!licznie jako
porzdek wrcz oczywisty i apro!owany
przez wikszo$ spoeczestwa
==
. W nastpstwie teo" neatywny stosunek
jednostki do nowej propozycji oceniany jest jako niepostpowy i
przestarzay" a wic kompromitujcy dan oso! 1al!o instytucj2.
7anipulacja taka znajduje swj wyraz m.in. w demaoicznym
przeciwstawianiu Focioa katolickieo w (olsce * Europie
+nn technik manipulacji stosowan w ramach zatrucia in%ormacyjneo jest
lekcewa#enie i omieszanie wartoci chrzecijaskich. (o ':;: r. technika
ta otrzymaa nowy wymiar" wszak nie stoj ju# za ni dawne struktury
powoane przez parti komunistyczn do walki z chrzecijastwem. J tej
racji staa si technik o wiele skuteczniejsz w nowych warunkach
ustrojowych. Oealizuje si j w r#nych %ormach. &edn z nich jest deprec*
jonowanie wartoci chrzecijaskich poprzez pu!liczn i wrcz aresywn
walk z zapisem dokonanym na ich temat w o!owizujcych ustawach
=;
.
+nn technik prowadzc do postawy lekcewa#enia wartoci
chrzecijaskich jest wprowadzanie neatywnych 1emoc*
jonalnie2 nacechowa pewnych sw" ktre te wartoci sym!olizuj.
(rzykadem s takie sowa jak ,ksidz-" ,katecheta-" ,zakonnica-
=:
. (r!y
teo rodzaju przedostay si nawet na estrady i s podejmowane przez
niektrych artystw w (olsce.
Ownolele z omieszaniem wartoci chrzecijaskich wprowadza si do
o!ieu spoeczneo antywartoci. 9 one prezentowane w spos!
atrakcyjny i z du# doz suestywnoci. W manipulntorskim systemie
zatrucia in%ormacyjneo stosuje si technik dziaania porednieo" dy np.
w niektrych mass mediach wychwalane s pewne sekty i ruchy
parareliijne. +ch przedstawiciele i entuzjaci wprowadzaj do wiadomoci
modych ludzi ca hierarchi antywartoci" w wietle ktrej nale#y np. do
do!reo tonu i jest wyrazem ,postpowej- nowoczesnoci wypowiadanie
!lu/nierstw przeciwko wierze" !ezczeszczenie krzy#y i miejsc witych"
apoteo*zowanie eutanazji" a!orcji i nienawici do Focioa" ostentacyjna
chepliwo$ z powodu ekspansji permisy wizmu i kultu szatana].
Hntywartoci s tak zmylnie ,wrzucane- do wiadomoci ludzi" #e tyl*
ko nieliczni z nich zdaj so!ie spraw z %aktu" #e w #yciu spoecznym w
(olsce %unkcjonuje ju# od dawna caa warstwa anty wartoci.
0iedostrzean nadal postaci manipulacji poredniej w o!r!ie zatrucia
in%ormacyjneo jest propaandowe posuiwanie si tzw. zasad 7arshalla
7cAuhana. Nunkcjonuje ona w oparciu o tez kanadyjskieo uczoneo" #e
ju# sam rodek przekazu jest jakim przekazem
>'
. &est to technika
manipulacji o du#ym stopniu zakamu%lowana. W swoim dziaaniu !ez*
porednim prowadzi m.in. do zdyskredytowania mediw !dcych w
dyspozycji Focioa" a w szczelnoci prasy katolickiej. Oceny krytyczne
pod adresem tej prasy s tak konstruowane" #e deraduj jej o!raz w
panoramie prasy polskiej.
(rzekadajc zasad 7cAuhana na jzyk konkretnej rzeczywistoci" nale#y
stwierdzi$" #e np. ten sam artyku inaczej jest czytany 1od!ierany2 w pimie"
ktre cieszy si presti#em spoecznym" a inaczej w pimie" ktre jest
permanentnie lekcewa#one i kompromitowane
>4
. (od wpywem takich
dziaa manipulatorskich prasa katolicka
traci na skutecznoci zwaszcza na polu ewanelizacji" ktra jest jej
podstawowym celem. ) pewnie o to tak#e za!ieaj dysponenci
manipulacji antykocielnej.
.o$ skomplikowany i niezwykle trudny do wykrycia system
manipulowania w dziedzinie wartoci opiera si w du#ej mierze na caej %ali
trans%ormacji ospodarczej w (olsce. W tym kontekcie jednym z
,chwytw- manipulatorskich jest usprawiedliwianie upowszechniania
pornora%ii nowo powstaym systemem kapitalistycznym. (u!licznie
ukazuje si to zjawisko tak#e jako nieodczny atry!ut kapitalizmu. (onadto
w wietle noweo systemu mwi si w taki spos! o ospodarce" #e sam
czowiek schodzi na marines hierarchii wartoci
>8
.
Jnamiona systemu manipulowania nosi w so!ie !ardzo rozlea akcja"
realizowana w (olsce i w wielu krajach Europy" poleajca na
propaowaniu nowych wartoci za porednictwem autorytetw znanych
intelektualistw.
9tosuje si wtedy m.in. manipulatorsk technik autorytetu przeniesioneo.
7anipulowanemu spoeczestwu sueruje si.
#e za now wartoci ,postpow- i ,europejsk- o!staje wielu
,najwy!itniejszych intelektualistw-. &ednak#e spokojna analiza !iora%ii tych
ludzi i rzeczywista ich dziaalno$ dowodz czsto" #e zasada kompetencji jest
tam cakowicie zawieszona" natomiast uruchomione zostay mechanizmy
manipulowania
><
.
&ednym z nie!ezpiecznych skutkw manipulacji na o!szarze wartoci jest
postawa relatywizmu moralneo" widoczna dzi w wielu rodowiskach
>E
.
(onadto" !adania przeprowadzone w kilku krajach na Jachodzie wykazay" #e
przekazywanie wiary jest zawsze cile zwizane z przekazywaniem
wartoci
>=
.
.lateo te#" je#eli kto atakuje w spos! nieuczciwy wartoci chrzecijaskie
omieszajc je czy pu!licznie wyra#ajc wo!ec nich poard" atakuje wtedy
przekaz wiary i jeo podstawy.
W tym kierunku nale#y te# interpretowa$ skutki neatywneo stosunku
pewnych urupowa w (olsce do raty%ikacji Fonkordatu" ktry jest w jakim
sensie odniesieniem do wartoci chrzecijaskich oraz ich prawnym
za!ezpieczeniem. )en stosunek do Fonkordatu stale naaniany w mediach
1zreszt najczciej w spos! manipulator*ski2 * rwnie# neatywnie rzutuje na
przekaz wiary" a wic na ewanelizacj.
Omieszanie zatem wartoci chrzecijaskich" czy neatywny stosunek do ra*
ty%ikacji Fonkordatu jest w wietle teorii manipulacji elementem dziaania
systemoweo" ktre zmierza do ateizowania spoeczestwa. )rze!a podkreli$5
elementem chytrze skonstruowanym i dlateo !ardzo skutecznym. 9tanowi
wic wyra/ne zaro#enie dla ewanelizacji w (olsce
>>
.
Wo!ec %aktu pu!liczneo postponowania i lekcewa#enia wartoci chrzecija*
skich zaj stanowisko papie# &an (awe ++ w czasie krtkieo po!ytu w (olsce
4@ maja '::E r. )ak powiedzia na ten temat w 9koczowie5 ,(od hasami
tolerancji w #yciu pu!licznym i w rodkach masoweo przekazu szerzy si
nieraz wielka" mo#e coraz wiksza nietolerancja. Odczuwaj to tak#e ludzie
wierzcy. Jauwa#a si tendencj do spychania ich na marines #ycia spoecz*
neo" omiesza si i wyszydza to" co dla nich stanowi nieraz najwiksz wie*
to$-
>9
.0a koniec nale#y jeszcze podkreli$"#e manipulatorskie ataki na
wartoci chrzecijaskie id w (olsce zazwyczaj w parze z podo!nymi atakami
na wartoci patriotyczne i narodowe
>:
.
6ystem 68M86
Bruchomienie systemu 9*7*9 dyktowane jest aktualnymi celami dysponentw
manipulacji. 9 to przede wszystkim5 wzniecanie chaosu w dziedzinie idei"
poj$ i wartoci" wszczepianie poczucia niezrozumienia spraw najwa#niejszych
i wa#nych" odwracanie uwai od istotnych pro!lemw w #yciu narodu.
)eo rodzaju zjawiska s !ardzo na rk pewnym rodowiskom" orientacjom"
centrom opiniotwrczym * szczelnie w czasach historycznych przeomw i
kon%liktw spoecznych. 9taj si !owiem !ardzo #yzn le! dla
wprowadzania noweo stylu #ycia" nowej moralnoci i nowej kultury.
Nunkcjonuje wtedy zwyky mechanizm ,wytwarzania mtnej wody-" w ktrej
owi si ry!y !ez najmniejszeo trudu" co w stopniu szczelnym odpowiada
konstrukto*
rom i dysponentom nowej propaandy i noweo adu. 9tan niezrozumienia
pewnych aktualnych sytuacji" pro!lemw" zaro#e itp. pocia za so!
dotkliwe konsekwencje.
Oparty na !adaniach pold osi" #e od rozumienia konkretneo wycinka
rzeczywistoci uzale#nione s cile inne elementy recepcji" np. opinie"
zainteresowanie dan pro!lematyk" samo zapamitanie emitowanych treci" a
nawet liczce si przekonania
;@
.
9ystem 9*7*9 opiera si na odpowiednio dozowanej eskalacji sensacji" muzyki
i seksu. )e trzy pola aktywnoci ludzkiej s w tym systemie o!szarami
o!mylanej manipulacji" ktra odwouje si do aktualnych potrze! i oczekiwa
ze strony spoeczestwa" al!o pewnych jeo rup" a tak#e wz!udza je i
wyzwala.
6zynnikiem wspierajcym w znacznym stopniu te dziaania jest natrtna
reklama" ktra poprzez suestywne propozycje na rynku ksi#ki" %ilmu" nara
muzycznych i pornora%ii podsyca apetyty potencjalnych na!ywcw.
Wszystko to ro!i na o wra#enie przyzwoitej o!sui klientw i nic nie
wskazuje na %unkcjonowanie jakieokolwiek systemu manipulacji. 9td
wpywy te" szczelnie kamu%lowane" staj si wyjtkowo skuteczne" tym
!ardziej" #e adresowane s wnie w stron modeo pokolenia" ktre zdradza
!oki !rak krytycyzmu oraz in%antyln wrcz naiwno$ wo!ec smutneo
dziedzictwa z czasw komunistycznych
;'
.
)rzy elementy stanowice trzon systemu 9*7*9 zdolne s poruszy$ caeo
czowieka" dy uwzldniaj odpowiednie zasady propaandy
;4
. Jodno$ ich
oddziaywania z aktualnymi potrze!ami od!iorcw warantuje za!ieom
manipula*torskim wysoki stopie skutecznoci.
(osuiwanie si sensacj pozwala pozyska$ dysponentom do$ szerok stre%
wpyww na od!iorcw mediw. )ym !ardziej" #e sensacja wykazuje
wielorakie o!licza i wtedy atwiej jest utra%i$ w odpowiednie ,usty-
czytelnika" radiosuchacza i telewidza. .lateo na tym polu prasa" radio i
telewizja nidy nie stawiaj swoim od!iorcom am!itnych wymaa.
Oezynuj nawet z proponowania im wartociowych treci
;8
. 9td w aurze
sensacji
tym atwiej mo si zanie/dzi$ na o!szarze komunikowania masoweo
rozliczne anty wartoci. )am znajduj doodn dla sie!ie le!.
W spos! sensacyjny mo#na dzi przekaza$ i skomentowa$ wiadomo$ o pou%*
nych rzekomo rozmowach Watykanu z przywdc ktreo z ostatnich pastw
komunistycznych" o przyznanej pokojowej narodzie 0o!la" o korupcji w
policji" o a%erze w szpitalu" czy o upadoci !anku. Opis %aktu jest wtedy
odpowiednio spreparowany i opatrzony pikantn otoczk sensacji" a!y
wywiera jak naj!sze wra#enie u od!iorcw. .zi na sensacj skadaj si
oprcz zaskoczenia rwnie# elementy rozy" przemocy" walki i aresji
;<
.
9ama sensacja jest o!ecna w wielu %ormach komunikowania masoweo5 w %il*
mie kryminalnym" w reporta#u telewizyjnym" w ulotkach z kampanii
wy!orczej 1o kontrkandydacie2" w ksi#ce demaskatorskiej. Jmieniaj si
%ormy przekazu sensacyjneo i jeo treci" natomiast lawina sensacji przelewa
si przez niemal wszystkie mass media" ura!iajc odpowiednio opinie"
zapatrywania" a nawet postawy ich
od!iorcw. )o wanie elementy sensacji oraz towarzyszce im czynniki
,wzmacniajce- 1powtarzanie" suestywna %orma" demaskacja sa!oci
ludzkich" prostota jzyka itp.2 warunkuj i wyjaniaj rosnce dzi
zainteresowanie znacznej czci spoeczestwa pras sensacyjn czy
,rewolwerow-
;E
.
Odpowiednio spreparowana i naoniona sensacja demaskuje" omiesza"
kompromituje" !udzi u adresatw niechci" uprzedzenia" a nawet nienawi$.
&ednym oso!om od!iera osy wy!orcze" innym ich przysparzaI jednym
rujnuje karier polityczn" a druich kreuje na popularnych politykw. &est
wic sensacja liczcym si instrumentem zarwno w polityce jak i w
samych systemach manipulowania spoeczestwem.
W (olsce urynkowienie mass mediw pchno wielu wydawcw prasy"
dystry!utorw %ilmw" handlarzy sowem i o!razem w kierunku
poszukiwania atweo zysku. (ostawili wic na loty niskie i wcale nie
am!itne" operujc w poszerzanym stale zakresie r#nymi %ormami sensacji"
rwnie# sensacji za wszelk cen-
;=
. Oni najlepiej wiedz" #e rodki
sensacji parali#uj mylenie czowieka i uruchamiaj jeo podwiadomo$"
a!y wz!udzi$ potrze! opowiadania si za pseudo wartociami
;>
.
9ensacj uzupenia i wspiera w omawianym systemie manipulowania
muzyka. Jnajduje si ona w polskich mass mediach pod wyjtkowo
szczliw wiazd. Jajmuje znaczn cz$ czasu radioweo i te*
lewizyjneo. 0owa %ala muzyki pojawia si z chwil powstania radiostacji
prywatnych. (rym wiedzie muzyka popularna" w szczelnoci muzyka
rozrywkowa 1rockowa" aktorska" ka!aretowa" szlaier piosenkarski itp.2. &ej
o!ecno$ w mediach audialnych i audiowizualnych stale wzras*ta
;;
.
Oozwija si tak#e sie$ dyskotek i iantyczny rynek nara. W sklepach s
dostpne praktycznie narania wszystkich liczcych si zespow wiata.
Oonie te# przemys pracujcy dla teo rynku. 9olici i zespoy staj si
dzi idolami modzie#y. (lakaty z ich podo!iznami zdo!i mieszkania
modych ludzi. 7uzyka dziki mediom wypenia domy rodzinne dzieci i
modzie#y i rozprzestrzenia si tam wrcz
#ywioowo" poniewa# na o dostp do rodkw masoweo przekazu nie jest
oranizowany przez rodzicw
;:
.
Oecepcja muzyki jest zr#nicowana w zale#noci od takich czynnikw jak
wra#liwo$ estetyczna" poczucie rytmu" a nawet pe$ modych melomanw
:@
.
.zi w (olsce piosenka wykonywana na estradzie 1koncerty" przeldy"
%estiwale2 coraz czciej zawiera treci natury ideoloicznej" antykocielnej" a
nawet anty*katolickiej
:'
. Ewidentnym przykadem ilustrujcym t opini jest
rozpatrywany czsto -najwa#niejszy rodek przekazu- muzyki rockowej"
ktrym jest 7usie )e*lePision 17)K2" amerykaski kana %unkcjonujcy ca
do! 1dziki satelitom emituje muzyk i o!raz na cay wiat" rwnie# w
systemie ka!lowym2. 7wi si o 7)K" #e jeo wpyw jest !liski stanowi
halucynacji" a za porednictwem muzyki i o!razu w spos! per%ekcyjny kreuje
iluzje i proponuje skutecznie wzory zachowa anty*reliijnych 1zachta do
apostazji" satanizmu" z!oczenia seksualneo itp.2
:4
.
7o#na dzi ju# mwi$ o caym wiecie muzyki i piosenki" w ktrym #yje
mody czowiek. (rze#ywanie pewnych rodzajw muzyki 1zwaszcza
rockowej2 wi#e si z takimi aktami" jak rytualna przemoc" ekstaza"
prowokacja seksualna" ataki histerii lu! otpienia" znaki mioci i nienawici
:8
.
Wywiera to !oki wpyw na oso!owo$ modeo czowieka" zwaszcza" dy
niesie w so!ie przesanie ideowe 1Ywiat wartoci2 i polityczne" ktre producent
skrycie zapisuje na pycie czy tamie maneto%onowej" a!y wpywa$
skutecznie na podwiadomo$ od!iorcy.
W omawianym systemie manipulacji spoeczestwem szczeln role spenia
seks. &eo propaanda jest !ardzo skuteczna w krajach postkomunistycznych"
w ktrych reklama seksu !ya zawsze prawnie zakazana. O!ecnie w (olsce t
reklam trudni si nawet tytuy prasowe* majce aspiracje pism
presti#owych
'
U
<
.
Element seksu sta si tak#e nonikiem treci propaandowych" !dc
interaln czci caeo systemu manipulowania spoeczestwem.
7anipulacja za porednictwem seksu prze!iea r#nymi kanaami. .zieje si
tak dlateo" #e seks jest t aktywnoci czowieka" w ktrej z natury prze!iea
zawsze jaki proces komunikowania
:E
. W stosunkach interpersonalnych jest
wiele %orm wzajemneo komunikowania so!ie r#norakich treci na tym
o!szarze prze#y$" np. sownictwo erotyczne" dowcipy" esty" operowanie
pu!likacjami pornora%icznymi itp. .ziaania te" dy s o!ecne w mediach
staj si zwielokrotnione w swoim wpywie na masy ludzkie.
Element seksu w systemie manipulowania spoeczestwem %unkcjonuje w %or*
mach znacznie zakamu%lowanych" np. w tzw. edukacji seksualnej" w
dziaalnoci niektrych krw %eministek" w walce
@ uznanie zwizkw homoseksualnych r#nych orientacji" w polityce
antynatalis*tycznej" w omieszaniu katolickiej etyki seksualnej" w
propaowaniu a!orcji na #danie i antykoncepcji itp.
:%t
(onadto takie
dziaania manipulatorskie" jak !analizo*wanie pciowoci" wymiewanie
czystoci i wiernoci w mioci" oszenie permisy*wizmu w
,wychowaniu- seksualnym i w zwizkach ma#eskich" powoduj w
wiadomoci modych ludzi wyjtkowy chaos poj$ i wartoci. O to jednak z
uporem za!ieaj dysponenci dziaajcy w ramach systemu 9*7*9.
W!rew pozorom" szczelnie skuteczna w manipulowaniu spoeczestwem
jest pornora%ia. ^erujc na sa!ociach modych ludzi dokonuje ona daleko
idceo za%aszowania o!razu czowieka
:>
. (onadto wu*+aryzuje i
dehumanizuje seksualizm ludzki" czynic czowieka niezdolnym do podjcia
!ezinteresownej" wiernej i odpowiedzialnej mioci do wy!ranej oso!y
:;
.
+nn %orm manipulowania lud/mi za porednictwem elementu seksu s tzw.
ry erotyczne %unkcjonujce za porednictwem komputera. .zi mo#na ju#
mwi$ o caych sieciach komputerowych" ktre staj si operatywnymi
kanaami prowadzcymi do uprawiania seksu i do kontaktw o charakterze
satanistycznym. Erotyka elektroniczna z caym podtekstem treci
przemycanych w spos! manipulatorski" jest ju# w (olsce szeroko znana i
rozwija si" osiajc cele" jakie postawili przed ni !ezwzldni dysponenci
::
.
9eks jako element manipulowania masami stanowi pot#ne imperium zmierza*
jce do skuteczneo zniewolenia czowieka. &e#eli jest ,upikszony-
odpowiedni muzyk i wzmocniony sensacj" mo#e stanowi$ wyodny system
w planowym sterowaniu jednostk i spoeczestwem
'@@
. 0a zakoczenie teo
rozdziau nale#y doda$" #e oprcz dziaa manipulatorskich prowadzonych w
ramach r#nych kampanii propaandowych czy w o!r!ie zoranizowanych
systemw manipulowania istnieje caa masa podejmowanych inicjatyw
1indywidualnych" dora/nych" pozornie dro!nych2" ktre rwnie# na swj
spos! !om!arduj wiadomo$ jednostki i spoeczestwa" znieksztacaj
o!raz spraw wa#nych i wprowadzaj chaos do wiata in%ormacji" idei i
wartoci
'@'
.
Przypisy do rozdzia!u III
'
.zi mwi si nawet o ,skrytych technoloiach- w oddziaywaniu na wiadomo$ jedno*
stki i spoeczestwa" zwaszcza w dziedzinie ideoloii. Jo!. np. 0. (ostman" ;ec0nopoly%
;0e (urrender o" ?ulture to ;ec0nology, 0ew Rork ':88" s. '48*'<8.
8
H. Janaschi" 8a s"ida dei mass media, Ooma ':>;" s. '8<*'8>.
'4@
(rWypisy
4
&. (omorski" (poecze!stwo in"ormacji, ,)yodnik (owszechny-" ':;8" nr 88I por" &. A.
Fulikowski" /n"ormacja i -wiat w ktrym +yjemy, Warszawa ':>;" s. <@<*<'@I ks. 7.
Au!aski" 'prowadzenie do in"ormatyki% Warszawa ':>:" s. 44;*48EI .. 6ornali" 8e
nuo>e "rontiere delia comunicazione% @erso una socict9 del"in "ormaAzione, )?redere
Oggi*, 4557, nr 2, s% 7A4B%
C
=% (te"anizzi, 8e nuo>e tec0nologie di comuAnicazione, Ooma ':;8I N" Nerrarotli" Mass
media e societa di massa, Ooma '::4" s. >'*''4.
s
9owo i o!raz omwiono w rozdziale l traktujc je wycznie jako podstawowe
tworzywo wszystkich typw manipulcji. O!ecnie dwa te skadniki ukazywane s przede
wsWyslkim jako +worzywo*mcchanizm stosowany w manipulacji podwiadomoci
czowieka.
@
V. +. 9chiller" (ternicy -wiadomo-ci 1tum. z an.2" Frakw ':>=" s. 44*E4I !p H. Acpa"
wiat propagandy, 6zstochowa '::<" s. <@*EE.
>
&. Furcz" 3mienno-D i nieuc0ronno-D stereotypw% Warszawa '::<I por. V. )raczyska"
Najdu+ej +yj# stereotypy, ,9owo- z '@*'4 3+ '::E.
-
O
Cp H. Aepa" ariera stereotypw i sukces propagandy, ,0iedziela-" '::<" nr ''I zo!.
tak#e ten#e. Fatecheta i wiat stereotypw" ,Fatecheta-" ':;E" nr l" s. 8*'4.
:
Cp H. Aepa" atec0eta i -wiat mitw, ,Fatecheta-" '::8" nr 4" s. =E*>4I por. E. Wolicka"
Obecno-D mitu Ewczoraj i dzi-,, "Jeszyty 0aukowe FBA-" ':;=" nr 4" s. 8'*<=I zo!. ks. &.
7irewicz" Mity wspczesne, Ozym ':=;.
:=
F. Wtniewska*Ooszkowska" Frotyzm a "eminizm, ,0iedziela-" '::<" nr <8. O edukacji
seksualnej jako %ormie manipulacji dzie$mi i modzie# zo!. K. Oiches" Gandlarze marze!% W5
H@/// Mi2dzynarodowy ongres Iodziny, red. H. 6zarnooki" Warszawa '::<" s. ';=*':@.
:>
Fs. &. Cajda" 3a"aszowanie obrazu czowieka: pornogra"ia, ,Ethos-" '::8" nr <" s. >4*:'I ..
9colt" Pornogra"ia% ,ej wpyw na rodzin2, spoecze!stwo, kultur2 1tum z an.2" Tdask '::E.
:;
F. Ostrowska" Psyc0ologiczne aspekty pornogra"ii, W5 Pornogra"ia a wyc0owanie do odA
powiedzialnego rodzicielstwa, red. H. 9zymaski" Warszawa '::8" s. '8*4@.
w
&. H. Fys" omputer i wyc0owanie% 9zczecin '::E.
'@@
,9poeczestwo" ktre !awi si seksem" staje si otwarte na wszelk manipulacj" stajc si
niewiadomym !udowniczym teo imperium-. Jo!. 7. Oachorowski" Nowy imperializm% War*
szawa '::E" s. ;@.
-- 7o&. np. M. Przeciszews'i) Manipulacje serwisem =/, ,9owo- z E I "##9: &. ;.
0owak" /ntryga wa-niewskiego i Mic0nikaJ ,6!owo- z "< = '::EI ;. Wrzesi.s'i)
'alka z o-cioem trwa, ,9owo- z ': 3 '::E.
I>. Cele manipulacji
Wielo$ %orm manipulacji oraz daleko idce zr#nicowanie w stosowanych
technikach i w podejmowanych inicjatywach" a tak#e skryto$ dziaania
sprawiaj" #e w rozwa#aniach na temat jej celw trze!a odstpi$ od
szczeowych analiz i docieka. &ednak#e krytyczna ocena konkretnych
%aktw z dziedziny manipulacji pozwala wyoni$ wne cele jej
%unkcjonowania" a tym samym !li#ej jeszcze pozna$ natur i skutki dziaa
mani*pulatorskich.
Licz( si tyl'o cele manipulator?w
0ale#y najpierw podkreli$" #e za!iei podejmowane w ramach manipulacji re*
alizuj zawsze cele" ktre istniej poza czowiekiem" !dcym ich
!ezporednim przedmiotem. 7anipulatorzy osiaj za*
wsze wasne cele" al!o cele swoich mocodawcw i wnych dysponentw.
Wida$ to wyra/nie" dy porwnuje si ze so! dwie aktywnoci czowieka5
wychowanie i manipulacj
'
.
.la manipulatorw czowiek nie tylko nie jest celem ich dziaalnoci" lecz
staje si rodkiem do osinicia tych celw" ktre istniej poza nim. H
wic w manipulacji idzie zasadniczo o co" co istnieje poza czowiekiem
!dcym jej adresatem" a co stanowi do!ro rupy mocodawcw i
dysponentw. 0atomiast w wychowaniu idzie zawsze o koo" tj. o
czowieka i jeo oso!owy rozwj. 6elem wnym dziaa
wychowawczych jest rzeczywiste do!ro wychowanka.
Tdy wic w wychowaniu drui czowiek jest oso!*partnerem" to w
manipulacji jej adresat staje si wycznie przedmiotem oddziaywa" a
nawet narzdziem do osinicia celw" ktrych wcale nie zna.
Wychowanie wyzwala czowieka z r#nych zniewole" tymczasem
manipulacja uzale#nia o cakowicie i czyni w peni dyspozycyjnym. Wida$
to najwyra/niej na
etapie prania mzu" do ktreo manipulacja polityczna nieuchronnie
prowadzi.
W nastpstwie dziaa manipulators*kich nastpuje zdo!ywanie czowieka"
a nawet zawadnicie nim i dowolne dysponowanie. Ostatecznie przecie#"
jak twierdzi 6. W. 7ills" manipulacja d#y do pozyskania spoeczestwa-.
J tej racji ka#da propaanda polityczna za!iea o stosowanie technik
manipulatorskich. 6ele wne manipulacji s zatem wyjtkowo na rk tej
propaandzie. .owolne sterowanie spoeczestwem jest przedmiotem
marze ka#deo dysponenta propaandy i staje si jednym z wnych
motyww jeo skutecznych dziaa.
Prawdziwe czy upozorowane cele?
(ewne %ormy manipulacji uleaj jednak ujawnieniu i staj si czsto przed*
miotem wypowiedzi w ramach opinii pu!licznej. W takich sytuacjach
dysponenci manipulacji podejmuj pr!y wytumaczenia swoich dziaa.
Wskazuj wtedy na cele i motywy" ktre maj w ich mniemaniu
usprawiedliwi$ dziaalno$ manipula*
torsk. W rzeczywistoci jednak s to jedynie pseudoarumenty" ktre
%aktycznie zmierzaj do odwrcenia uwai opinii pu!licznej od celw
prawdziwych. Wida$ to wyra/nie na przykadzie manipulacji stosowanej w
propaandzie antykocielnej.
0ie ma ju# dzisiaj #adnych wtpliwoci co do istnienia po ':;: r. nowej
propaandy antykocielnej. 9tanowisko takie podzielaj przede wszystkim
%achowcy w dziedzinie mass mediw" dziennikarze oraz intelektualici
katoliccy
8
. 0awet w pu!licystyce laickiej" nieprzychylnej Focioowi"
pojawiaj si tosy dostrzeajce nadmiern aresj w propaandzie
antykocielnej
<
. )ymczasem podnoszone s osy" ktre usprawiedliwiaj
propaand antykocieln.
Wrd przeciwnikw tezy o istnieniu propaandy antykocielnej" a wic i
manipulacji wymierzonej w Foci" spotka$ mo#na czsto stanowisko
oszce" #e z winy sameo Focioa zdarzaj si ataki i manipulacja wo!ec
nieo. Tdy!y np. nie !yo w nim trium%alizmu" antysemityzmu" postawy
,o!l#onej twierdzy- i tendencji
do totalnej klerykalizacji #ycia pu!liczneo w (olsce" nie !yo!y #adnej
propaandy antykocielnej. &est to swoista samoo!rona spoeczestwa" cW.y
mniejszoci wyznaniowych przed ekspansj katolicyzmu * wyjaniaj
rzecznicy teo stanowiska.
+nni znw twierdz" #e to" co ,nazywane jest z przesad- propaand czy
manipulacj antykocieln" jest w rzeczywistoci niez!dne Focioowi dla
jeo wewntrznej naprawy 1katharsis_2" otwarcie si na prdy li!eralne oraz
do skuteczneo dialou ze wiatem.
9 wreszcie i tacy" ktrzy mwi" #e to. co si w (olsce dzieje w ramach
atakw na Foci" jest zjawiskiem cakowicie normalnym. Odwouj si
do praktyki" jaka istnieje w mediach zachodnich" dzie ,nikoo si nie
oszczdza-. Htaki takie maj !y$ rzekomo przejawem dojrzaej demokracji.
.laczeo wic w (olsce Foci mia!y !y$ pod tym wzldem uprzywile*
jowany * pytaj z niepokojem jeo adwersarze
E
.
;zeczywiste cele manipulacji anty'o/cielnej
9tosowana w propaandzie antykocielnej manipulacja realizuje cele" ktre
stanowi !ezporednie zaro#enie dla ezystencji Focioa" dla jeo rozwoju i
podstawowych misji" z ktrych ewanelizacja wiata nale#y do zada podsta*
wowych i naczelnych
=
.
.o takiej oceny prowadzi analiza treci pu!likowanych zwaszcza w prasie
lewicowej" laickiej i li!eralnej" a tak#e emitowanych w radio i telewizji. )rze!a
jednoczenie doda$" #e manipulacja antykocielna w (olsce ma swoj
specy%ik i dlateo jest ona praktycznie nieporwnywalna z innymi krajami" w
ktrych Foci katolicki zajmuje inn zupenie pozycj" a orodki
antykocielne maj za so! wieloletnie dowiadczenia w ramach struktur
zoranizowanych.
(onadto" nale#y jeszcze podkreli$" #e nieznajomo$ w spoeczestwie
rzeczywistych celw manipulacji w ole" a w szczelnoci manipulacji
antykocielnej czy antykatolickiej jest zwyk
konsekwencj skrytoci jej dziaa i nieznajomoci sameo zjawiska.
Oto pi$ najwa#niejszych celw manipulacji stosowanej w propaandzie
antykocielnej na o!szarze polskich mass mediw.
&ednym z najwa#niejszych celw manipulacji jest marinalizacja Focioa ka*
tolickieo. .ziaalno$ ta nazywana jest ostatnio ,wyciszaniem Focioa-" al!o
,neutralizowaniem o-. )rze!a tu podkreli$" #e teo rodzaju pr!y podejmuje
si wycznie wo!ec Focioa katolickieo. Wolne s od teo inne kocioy
chrzecijaskie 1prawosawie" luteranizm itp.2 oraz reliie niechrzecijaskie
1np. mozaizm" islam2.
7arinalizacja Focioa ma prowadzi$ do cakowiteo wyeliminowania o z
#ycia pu!liczneo. )en cel realizowany jest niezmiennie zarwno w
odniesieniu do Focioa hierarchiczneo" jak i do laikatu katolickieo.
H!y ten cel m !y$ osinity" podejmuje si r#norakie dziaania" ktre
maj doprowadzi$ do upowszechnienia nastpujcych ocen na temat miejsca
Focioa w spoeczestwie polskim.
'. (rzede wszystkim ten Foci z nastaniem noweo ustroju polityczneo zwol*
niony zosta z tz.w. %unkcji zastpczych" jakie peni w systemie totalitarnym
1o!rona praw o!ywateli" ujmowanie si za przeladowanymi" przemawianie w
imieniu narodu" przestrzeanie przed nie!ezpieczestwami itp.2.
H zatem Foci ten nie jest ju# potrze!ny caemu spoeczestwu" jak to !yo
przed ':;: r.
4. Foci katolicki w (olsce uzurpuje so!ie prawo do udziau w #yciu politycz*
nym narodu. (rzekracza w ten spos! swoje kompetencje i sprzeniewierza si
swojemu posannictwu. 9td te# nadal %unkcjonuje zarzut" ktry kiedy !y
majstersztykiem w machinie manipulacyjnej komunizmu5 ,Foci miesza si
do polityki-. (oniewa# nie ma ju# !iura polityczneo partii i praktycznie cae
spoeczestwo uczestniczy$ mo#e w #yciu politycznym swojeo kraju"
zatem oceny moralne Focioa na temat polityki te# nikomu nie s potrze!ne.
Ownie# wieccy katolicy nie powinni si zajmowa$ polityk" poniewa# jest to
dziaalno$ z runtu za i rzeszna. Wida$ tu zatem
r#ne manipulatorskie pr!y wyeliminowania katolikw z #ycia polityczneo
1parlamentu" rzdu itp.2.
8. (oniewa#" mimo ostrze#e ze strony wiatych i ,postpowych- o!ywateli. Fo*
ci nadal usiuje si miesza$ do polityki" z koniecznoci zanied!uje
najwa#niejsze swoje %unkcje" jak np. ewanelizacj" katechez" dziaalno$
charytatywn. .lateo w tym celu wynajduje si r#ne em!ara na in%ormacje o
!ie#cej dziaalnoci Focioa w (olsce" a!y jeo o!raz !y wrcz u!oi.
Oldajc telewizj" suchajc radia czy te# czytajc pras laick odnosi si
wra#enie" #e Foci w (olsce za!iea wycznie wok spraw politycznych"
walczc z a!orcj i o raty%ikacj konkordatu.
Wymienione wy#ej pretensje i oczekiwania pod adresem Focioa w (olsce s
rwnie# rodkiem prowadzcym do kolejneo celu dziaa manipulatorskich"
ktrym jest skcenie wiernych z Focioem hierarchicznym.
J tej racji wysuwa si i naania inne jeszcze oskar#enia pod adresem Focioa"
majce podkopa$ zau%anie do Episkopatu" duszpasterzy" katechetw. 0p. jest on
rzekomo Focioem*krezusem" ktry zdradza niepohamowan pazerno$
wo!ec pastwa 1od!ieranie zaarniteo majtku Focioa2 i w stosunku do
wiernych 1nadmierne wymaania %inansowe duszpasterzy2.
O!serwuje si w zwizku z tym cae akcje propaandowe" ktre maj wznieca$
niechci i uprzedzenia do Focioa 1np. sprawa ,%inansw Focioa- na
szpaltach wszystkich azet laickich" czy pro!lem wynarodzenia ksi#y
zatrudnionych w katechizacji szkolnej2
>
.
+nnym celem" ktremu podporzdkowane s za!iei manipulatorskie w ramach
propaandy antykocielnej jest doprowadzenie ewanelizacji w (olsce do dzia*
a nieskutecznych" a nawet ze skutkiem !umeranowym 1odwrotnym do
zamierzoneo2.
W zwizku z tym dziaania manipulatorskie id w kierunku omieszenia auto*
rytetu Focioa. Epitet ,ciemnorodu-" zapo#yczony z arsenau propaandy
komunistycznej" odnosi si do caeo Focioa w (olsce" w szczelnoci
jednak do Focioa hierarchiczneo" do katechizuj*cych" a nawet do mass
mediw katolickich.
0p. omieszanie prasy katolickiej 1i innych mediw2 zodnie z pewnymi
prawidowociami 1zasada 7c Auhana2 ma doprowadzi$ m.in. do zmniejszenia
skutecznoci jej oddziaywa ewanelizacyjnych
;
.
Nunkcjonujcy za system 9*7*9 ma doprowadzi$ do swoistej dywersji w
rozumieniu treci ewanelicznych u ludzi !dcych adresatami ewanelizacji"
poprzez wprowadzanie chaosu w o!r!ie poj$" wartoci" prawd wiary i norm
moralnych. W tym kontekcie nie jest dzieem przypadku np. emitowanie
%ilmw %a!ularnych" ktre w spos! jednostronny i neatywny ukazuj o!raz
os! duchownych 1ksidz" zakonnica2" a!y w ten spos! doprowadzi$ do
skutecznej manipulacji
:
.
9tosunek si lewicowych" laickich i li!eralnych w (olsce do raty%ikacji
Fonkordatu jest jednym z manipulatorskich sposo!w na o!ni#enie autorytetu
9tolicy Hpostolskiej i Focioa hierarchiczneo. )rudno uwierzy$" #e zarzuty
stawiane przez koa antyklerykalne w (olsce pod adresem tej doniosej umowy
midzynarodowej s na tyle powa#ne" a!y miay !y$ przeszkod w jej
raty%ikacji. &est to niewtpliwie zmy*
+n manipulowanie opini pu!liczn" a!y osin$ ukryte cele
,pozakonkordatowe
(rzeciwnicy Focioa do!rze wiedz" jak donios rol spenia autorytet w
nauczaniu i wychowaniu. (odwa#anie o nie pozostaje !ez wpywu na
skuteczno$ ewanelizacji
''
.
(ropaanda antykocielna nie zawsze uderza w Foci !ezporednio.
6zsto o!iera so!ie w tym celu dro okr#n" zodnie z wymoiem
manipulacji skutecznej. .lateo te# jej czstym przedmiotem staje si
o!szar wartoci chrzecijaskich. 7anipulatorom przywieca wtedy zapew*
ne %akt ciseo powizania przekazu wiary 1ewanelizacji2 i przekazu
wartoci chrzecijaskich.
&ak ju# wczeniej podkrelono" z !ada wynika" #e niesprawiedliwy atak na
wartoci chrzecijaskie stawia pod znakiem zapytania skuteczno$
ewanelizacji
'4
.
W celu zdezawuowania wartoci chrzecijaskich stosuje si r#norakie
techniki manipulacji. J tej racji wprowadzono do nowej propaandy m.in.
sprawdzony ,mit prywatnoci reliii-. 7it ten
%unkcjonuje nadal skutecznie" czeo dowodem jest m.in. swoista
am!iwalencja w stosunku do zawieszenia krzy#a w klasie szkolnej 1motyw5
tolerancja" pluralizm itp.2.
9zczelnie skutecznej manipulacji wymaa jeden jeszcze jej cel5
odwracanie u w a i od spraw najwa#niejszych dla Focioa i narodu. W
tych dziaaniach mani*pulatorskich stosuje si m.in. r#norakie ,manewry
odciajce-.Cli#sza analiza %unkcjonowania mediw !dcych w rkach
ludzi o orientacji laickiej" lewicowej i li!eralnej wskazuje" #e pewne wa#ne
o!szary in%ormacji s niedopuszczane do szerokich krw spoeczestwa.
Ewidentnym teo przykadem jest ura!ianie przez niektre media
znieksztaconeo o!razu papie#a &ana (awa ++. (odejmowane s w zwizku
z tym odpowiednie za!iei" a!y odwrci$ uwa od!iorcw mediw od
oso!y i dziaalnoci (apie#a.
Jdaniem wielu o!serwatorw #ycia polityczneo w (olsce" po ':;: r.
podejmowane s konkretne za!iei" a!y odwrci$ uwa opinii pu!licznej
od sprawy rozliczenia tzw. minioneo okresu" z czym
'<>
6ele manipulacji
wiza!y si pro!lem dekomunizacji pastwa. &ednym z elementw teo
manipu*latorskieo manewru jest pozornie niezrozumiaa do koca wojna z
Focioem katolickim. (rowadzona jest przede wszystkim w mass mediach
i w nurcie pro%esjonalnej propaandy.
(rzedstawiono jedynie najwa#niejsze cele" po ktre sia czsto
manipulacja %unkcjonujca w propaandzie antykocielnej. &est ich du#o
wicej" jednak#e omwienie wszystkich celw przekraczao!y ramy
niniejszej pu!likacji 1np. zacieranie zasu Focioa w (OA" prowadzenie
do automanipulacji" przyotowanie runtu pod pranie mzu itp.2
'8
.
n<
@to o're/la cele manipulacji?
Oe%leksja nad celami manipulacji w propaandzie antykocielnej prowadzi
nieuchronnie do pytania" kto za tymi dziaaniami stoi. Od '::8 r. zauwa#a
si wyra/ny wzrost pu!likacji" w ktrych autorzy podejmuj pr!
odpowiedzi na to %rapujce pytanie. 7wi si w nich m.in." #e aktywnymi
manipulatorami staj si o!ecnie"
'<;
Odpowiedzialny za manipulacj
oprcz ludzi mass mediw" * tak#e niektrzy politycy" oso!y zajmujce
eksponowane stanowiska w pastwie" parlamentarzyci" a tak#e niektrzy
artyci" ludzie pira i estrady.
W wypowiedziach pu!licystycznych wymienia si ich nazwiska i wskazuje
na reprezentowane przez nich urupowania polityczne" instytucje naukowe"
%undacje" wyspecjalizowane remia i r#neo rodzaju lo!!y o zasiu
krajowym i midzynarodowym.
Od niedawna te# pu!licyci katoliccy w (olsce" wychodzc od zjawiska
propaandy antykocielnej" dochodz w swoich rozwa#aniach do pewnych
uwa i opinii na temat okrelonych centrw antykocioa czy jeszcze
szerzej * antyewanelizacji" powizanych z ideoloi marksizmu" masonerii
i ruchw o charakterze satanistycznym
'<
.
W prasie katolickiej synalizowana jest rwnie# dziaalno$ antykocielna
orodkw opiniotwrczych" skupionych wok kilku tytuw prasowych
oraz aktywne %unkcjonowanie oranizacji" ktrych rzeczywistym celem jest
skuteczna ateizacja
'<:
6ele manipulacji
spoeczestwa 1 ,0eutrum-" ,)owarzystwo Fultury Ywieckiej- itp.2
iE
.
0ale#y wyrazi$ nadziej" #e po!ione !adania i studia nad kierunkami
propaandy antykocielnej w (olsce pozwol znale/$ w niedalekiej przyszoci
wyczerpujc odpowied/ na pytanie" kto stoi za rozle dziaalnoci
manipulatorsk" ktra od ':;: r. 1w nowym wcieleniu_2 w spos! skryty
atakuje Foci katolicki" zarwno hierarchi" jak i laikat. Cadania takie
wymaaj cisej wsppracy przedstawicieli r#nych dyscyplin naukowych i
ludzi mass mediw" a!y na postawione im pytania moy pa$ odpowiedzi
dokadne i kompetentne.
Przypisy do rozdzia!u I>
"
Ap A. Lepa) Manipulowanie czowiekiem jako problem wspczesnej pedagogii, s% ;4 ns.
4
6. W. 7ills" Flita wadzy, s% <@@.
8
&. Ai!erek" Informacja czy manipulacja? Jak Gazeta Wyborcza" pisze o o!ciele" ,WiB-
"##$) nr l" s. 4'*<4I C. Paj(') #rbana $ie" w wojnie z o!cioem katolickim" Lu&lin "##D:
E. ;. Nowak, rl jest nagi czyli Wprost" kontra o!ci%" ,.emokracja Pols'a- "##D) nr
4" s. '4*'EI W. 6hudy" Jaki o!ci%" jaka &emokracja"
"9F
(rzypisy
jaki dialogJ ' eklezjolo(ii =dama Mic)nika" ,0iedziela- "##D) nr <: M. A. Wasilews'i)
atolicyzm jako (ro*ba" ,Gad- "##D) nr $F: E. Maziars'i) o!ci% jako zo" ,Gad- "##D) nr
$$: @. Czu&a) Me&ia i wa&za+ Warszawa '::<I P. 6'?rzy.s'i) ,itwa o o!ci%" ,6!owo- z
D I> '::EI E. Poia'8Pal'iewieB. Nowa -ra czy nowe barbarzy.stwo? ,0iedziela- '::E" nr
8;.
%pinii tej nie podzielaj( Hal&o podzielaj z zastrze2eniamiI m.in. katolicy ze /rodowis'
lewicuj(cyc+.
5
3p. W. @ot) /)ic)ot zza otarza" ,Wprost- "##D) nr D") s. >=*>>.
9
Ap A. Lepa) /)ytra informacja czy zwyka propa(an&a? "J0ie&ziela" "##5) nr DJ.

Cp H. Aepa" Manipulacja w propagandzie antyko-cielnej i jej rzeczywiste cele,

,Wiadomoci Hrchidiecezjalne Gdzkie- '::E" nr =" s. 4<=*4E8.
4
Fs. &. 7lazek" .ogaty o-ciJ ,(rzeld Fatolicki- '::<" nr '.
J
7o&. np. M. Pcza') rucjata ojca Ry&zyka" ,(olityka- "##9) nr ": E. Pola'8
Pan'iewicz) 1i2tna!cie minut 'jca Ry&zyka" ,0iedziela- "##9) nr 8@.
:
(. 9moorzewski" KwagaL Nadc0odzi )si#dz* )(owo* z ';*4@ K+++ '::E.
'@
Fs. W. Tralski 1red.2" Prawda o onkordacie, 6zstochowa '::<.
- H. Noltaska" omu przeszka&za 1apie3? ,Przel(d Fatolicki- '::E" nr 8<I zo&. !p A.
Lepa) /zy polskie mass media za(ra3aj4 ewanA
'E'
gelizacjiJ ,Wiadomoci Hrchidiecezjalne G?dz'ie- '::E" nr '@" s. <8= ns.
'4
V. 9chloel" 1rzekazywanie wiary a przekazywanie warto-ci, s. ;'*:8.
'8
Fs. T. Falwarczyk" Jeszcze o ksi2&zu Jerzym" ,Przel(d @atolic'i- '::<" nr D#: 's. P.
Aort'iewicz) ' kamstwo i tumanienie" ,6!owo- 5 E = '::EI 7. Pcza') Rezerwuar nienawi!ci"
,Polity'a- "##9) nr <.
'<
6. @rajs'i) Masone.a polska+ Warszawa "##D: M. 7asny" (prane mzgi masonw, ,(olska
;odzina- "##9) nr <) s. <: por. &p H. Aepa" 6ntykatec))eza w mediac0 masowyc0J ,Wiadomoci
Arc+idiecezjalne G?dz'ie- "##$) nr "F8"") s. DF58DFJ: 's. C. 6. Aartni') Walka '
o!ci% w 1olsce" Lu&lin "##9: E. Pola'8Pa!'iewicz) $owa -ra czy nowe barbarzy.stwo?
,0iedziela- "##9) nr DJ: W. Aojars'i) Wi2cej 1olski7 6(resja i obrona dzisiaj, ,6!owo- z 44*
4< +3 '::E.
'E
Fs. H. (oniski" Gazetowy antyklerykalizm" W!oc!awe' "##5 HmaszynopisI: A. ;oz&ors'i) 4.
Wysocka" 8umani!ci czy atei-ciJ ,3iedziela- "##9) nr DJ: E.;. 3owa') 1%praw&y Wybor9
czej"" ,6!owo- z 4= 3 '::E.
>. 6'ut'i manipulacji
7anipulacja" ktra osia ustalone wczeniej cele jest dziaalnoci skuteczn.
(rzy czym" ze wzldu na skryto$ dziaa" tylko na zasadzie wyjtku mo#na
dokadnie i szczeowo pewne %akty i zjawiska wyjani$ %unkcjonowaniem
skutecznej manipulacji. 0ajczciej jednak dopiero ujawniona manipulacja
pozwala rozpatrywa$ w spos! miarodajny warunki i zakres jej skutecznoci.
Kwarunowania skutecznoci
W pu!likowanych wypowiedziach na temat manipulacji %unkcjonuje
najczciej !ardzo olna ocena ktra osi" #e dziaania manipulatorskie
prowadz do deradacji czowieka" poniewa# opieraj si na traktowaniu oso!y
ludzkiej jako narzdzia do osiania niejasnych i zakamu%lowanych celwS.
Crak po!ionych !ada na ten temat prowadzi najczciej do wypo*
wiadania opinii z!yt olnych i do$ powierzchownych.
W o!ecnym rozdziale omawiane s najwa#niejsze skutki" jakie wywouje
manipulacja na o!szarze oso!owoci czowieka. Je zrozumiaych racji
1szczupo$ miejsca" rozleo$ zaadnienia" przyjte zao#enia itp.2
pominite zostay te skutki manipulacji" ktre s nastpstwem realizacji jej
dalekosi#nych celw oraz skutki" ktrych dowiadcza cae spoeczestwo.
Wymienione skutki wymaaj przeprowadzenia runtownych !ada" a!y
mo#na !yo je przedstawi$ zodnie z istniejca rzeczywistoci.
0a o!szarze wszystkich skutkw" jakie wynikaj z poczyna
manipulatorskich wyr#ni$ nale#y dwie podstawowe rupy5 skutki
!ezporednie" tzn. te skutki" ktre dysponent przewidywa w !ezporedniej
reakcji jednostki na manipulacj oraz skutki trwae" ktre pochodz od
du#ej trwajcych dziaa manipulatorskich i powoduj do$ !oki lad w
psychice czowieka.
0ale#y podkreli$" #e skutki manipulowania za porednictwem mass
mediw s cile zwizane z e%ektami oddziaywania samych mediw. )ym
ostatnim ju# od dawna powica si du#o uwai w !adaniach i
pu!likacjach
4
. Od kilku lat wszak#e rozpatrywane jest zjawisko
uzale#nienia czowieka od mass mediw. &est ono niewtpliwie
sprzymierzecem dla skutecznej propaandy i manipulacji
8
. Wi#e si z
nim nie!aatelne zjawisko dominacji ideoloicznej 1orientacji
wiatopoldowych" opcji politycznych2 w spoeczestwie za
porednictwem mediw
<
. &e#eli konkretna manipulacja zastosowana w ra*
mach kampanii propaandowej spotyka si ze sprzyjajcym so!ie
kontekstem 1u*zale#nienie od mass mediw" dominacja ideoloiczna"
przyotowana wczeniej opinia pu!liczna itp.2 mo#e osin$ wysok
skuteczno$.
O!ecna cz$ rozwa#a jest pr! zwizej i uolnionej odpowiedzi na
pytanie" co si dzieje z czowiekiem" ktry poddany zosta skutecznym
wpywom manipulacji.
6'ut'i &ezpo/rednie
.zi mo#na najwicej powiedzie$ o !ezporednich skutkach manipulacji. &est
tak dlateo" poniewa# na pierwszym etapie dziaa manipulatorskich stosuje
si zawsze du# r#norodno$ technik" odejmujc nimi wielk licz! ludzi.
(onadto za" skuteczno$ manipulacji na tym etapie jest !ardziej widoczna ni#
na etapach p/niejszych 1dy maj !y$ osiane wne cele dysponentw
manipulacji2. .owodz teo liczne ju# pu!likowane wypowiedzi" ktre
dokonuj otwartej demaskacji zachowa manipulatorskich" pitnuj je i
naaniaj.
Aista skutkw" wynikajcych !ezporednio z dziaa manipulatorskich jest dzi
!ardzo dua. Oto najwa#niejsze z nich.
'. .ysponenci manipulacji id zawsze w tym kierunku" a!y ludzi poz!awi$
pewnej wiedzy w o!r!ie okrelonej pro!lematyki. (rzekazywane in%ormacje
celowo odnosz si do wyselekcjonowanej czci spraw" pro!lemw i
zaadnie. E%ekt taki powstaje m.in. w wyniku ,punkoweo-" a wic
selektywneo eksponowania pewnych in%ormacji" co od!ywa si kosztem
pozostaej wiedzy na dany temat. .o podo!neo rezultatu prowadz tak#e
r#ne manewry odciajce.
4. +nnym skutkiem manipulacji jest niezrozumienie %aktw" zjawisk" ukadw
itp. w ich istotnej wymowie i zasadniczym przesaniu. .o takieo skutku
prowadz zazwyczaj nadmiar in%ormacji" luki w jej przekazywaniu"
uwieloznacznienie u#ytych s%ormuowa czy skomplikowany jzyk. .o
wspomnianeo niezrozumienia mo#e tak#e prowadzi$ dysponowanie jednym
wycznie /rdem in%ormacji. &e#eli in%ormuje ono w spos! stronniczy" a
jeo od!iorca nie ma dostpu do innych /rde in%ormacji" ro/!a
niezrozumienia spraw wa#nych staje si %aktem.
8. (oczucie chaosu w pewnych dziedzinach #ycia pu!liczneo" np. w polityce"
ospodarce" prawodawstwie" w wiedzy o wasnym spoeczestwie !ywa
rwnie# nastpstwem dziaa manipulatorskich. (rowadzi do teo
wyczerpujce !om!ardowanie psychiki czowieka wieloci niezrozumiaych
!od/cw" a tak#e przekazywanie sprzecznych ze so! i nakadajcych si na
sie!ie in%ormacji. .o poczucia chaosu prowadz te# suestywne hasa" od*
noszce si do hierarchii wartoci.
<. W nastpstwie preparowania in%ormacji" manipulacja d#y zawsze do
dezin%ormacji swoich adresatw. 7o#na nawet powiedzie$" #e
manipulacja jest z natury swojej dezin%ormacyjna" poniewa# w ramach
przekazywania za%aszowaneo o!razu pewnej rzeczywistoci wprowadza
do o!ieu in%ormacj niepen" znieksztacon" nieprawdziw.
E. &edn z %unkcji dziaa manipulators*kich" a zwaszcza systemw
manipulacji" jest odwracanie uwai od spraw wa#nych w #yciu narodu i
pastwa. 0astpuje ono najczciej w wyniku zastosowania techniki
manewru odciajceo. )o odwrcenie uwai mo#e !y$ epizodyczne" dy
odnosi si do konkretneo wydarzenia" oso!y al!o instytucjiI mo#e te# !y$
stae" dy jeo przedmiotem jest jaka trudna sprawa" ktrej nie da si w
inny spos! rozwiza$ 1np. pro!lem dekomunizacji w (olsce2.
=. 7anipulacja pocia za so! skutki w #yciu emocjonalnym czowieka.
0ajczciej wz!udza uczucia neatywne" np. niechci" uprzedzenia" a nawet
nienawi$ w stosunku do os!" instytucji" idei i hierarchii wartoci
8
. &e#eli
to jest w interesie dysponentw" manipulacja prowadzi rwnie# do uczu$
przyjaznych w stosunku do wy!ranych os!" instytucji czy ideoloii.
4rwa!e 6ady manipulacji
7anipulacja duotrwaa i prowadzona w spos! pro%esjonalny" powoduje
w psychice ludzi lad odpowiednio !oki i trudny do usunicia.
(o!iaj o jeszcze !ardziej kompleksowe stosowanie technik manipula*
torskich oraz dziaania zmierzajce do prania mzu. Oto najczciej
spotykane lady" utrwalone do$ !oko w psychice ludzi poddawanych
skutecznym za!ieom manipulacji.
'. Ooz!udzone i utrwalone zau%anie os! manipulowanych do ,wasnych-
mass mediw 1!dcych w dyspozycji manipulatorw2 przy jednoczesnej
trwaej nieu%noci 1i podejrzliwoci2 wo!ec mediw konkurencyjnych. )en
neatywny stosunek ,do o!cych- mo#e si przerodzi$ w akt nienawici.
4. Fultura masowa moc swojeo specy%iczneo wpywu prowadzi do
niwelowania indywidualnoci u jej od!iorcw. &ednak#e skutek ten
osiany jest stosunkowo szy!ko" dy wczone zostaj odpowiednie
techniki manipulacyjne. 0astpuje wtedy sprowadzenie do wsplneo
mianownika pewnych postaw u os! manipulowanych i postpujca ju#
uni%ormizacja takich o!szarw jeo oso!owoci" jak zainteresowania" styl
#ycia" poldy polityczne" aspiracje itp.
8. 7anipulacja prowadzi rwnie# do pewnych neatywnych postaw" jak
np. postawa oportunizmu" serwilizmu i kola!oracji 1z wroami narodu"
Focioa2. 9 to ,produkty u!oczne-" wynikajce z procesu niewolenia
czowieka" ktre jest zawsze wnym i !ardzo rozleym skutkiem dziaa
manipulatorskich
=
.
<. 9kutkiem manipulacji stosunkowo szy!ko dostrzeanym 1zwaszcza
przez naj!li#sze otoczenie2 jest !ierno$. 9 autorzy" ktrzy twierdz" #e
stan !iernoci jest naczelnym celem dziaa manipulatorskich
>
.
0astpstwa stanu !iernoci s szczelnie niepokojce5 zu!o#enie
oso!owoci czowieka przez zmniejszanie s%ery jeo aktywnoci"
oraniczenie twrczoci i !lokada jej rozwoju" doprowadzenie do
nie!ezpieczneo !ezwadu w sprawach spoecznych" a zwaszcza w
dziedzinie polityki itp.
E. 7anipulowanie czowiekiem mo#e z czasem przyczyni$ si do
u%ormowania w nim postawy zody na manipulacj. &est ona wypadkow
wielu czynnikw" m.in. specy%iczneo charakteru spoeczestwa
posttotalitarneo" ktre staje si wyjtkowo korzystn le! dla rozwoju
takich i podo!nych postaw
;
. Jnacznym uatwieniem w powstawaniu
postawy zody na manipulacj jest najpierw pewna skonno$ do uleania
jej wpywom. (sycholoia motywacji mwi o dziwnej tendencyjnoci
czowieka w podejmowaniu decyzji" a tak#e o uleaniu interesom kon*
kretnej rupy i kierowaniu si presj wasnych potrze! w dokonywanych
wy!orach
:
. (ostawa zody na manipulacj wyra#a si przede wszystkim w
tym" #e jednostka traktuje doznawan manipulacj jako oso!iste do!ro" a
nawet jako specy%iczny spos! na #ycie
'@
.
Oso!y" ktre przejawiaj postaw zody na manipulacj" zasadniczo nie
przyznaj si do to
''
.
=. (ostawa zody na manipulacj prowadzi do wyksztacenia w psychice
os! manipulowanych * automanipulacji. &est to szczelnie ro/na posta$
manipulacji" poniewa# manipulacja z zewntrz doznaje wzmocnienia ze
strony oso!y poddawanej takim wpywom. W tej sytuacji przedmiot
manipulacji uto#samia si z jej podmiotem.
+deaem wrcz dysponentw manipulacji jest doprowadzenie ich adresatw
do takieo stanu" a!y ju# sami i na wasny rachunek urzeczywistniali cudze
plany skuteczneo sterowania ich wiadomoci.
>. .uotrwaa i !ardzo skuteczna manipulacja mo#e u%ormowa$ u
czowieka stan zmanipulowania. (rowadzi to z kolei do mentalnoci
zmanipulowanej" ktra stanowi wrcz ,!etonow zapor- dla pr!y
wywierania wpyww pozytywnych na oso!owo$ czowieka
'4
. 6zowiek
,zma*nipulowany- wiadczy o du#ej skutecznoci manipulacji i jest
niewtpliwie jakim ukoronowaniem za!iew jej dysponen*
tw. 9tan zmanipulowania jest m.in. rezultatem wczenia si
mechanizmw automanipulacji.
;. 9kutecznie i duo trwajca manipulacja mo#e przyotowa$ w jednostce
podatny runt dla nastpnych etapw sterowania ludzk wiadomoci.
&ednym z nich jest specy%iczne oddziaywanie na czowieka" nazywane
praniem mzu 1an. !rainwashin2
'8
. (olea ono przede wszystkim na
wywoywaniu niekorzystnych zmian sktrukturalnych w oso!owoci
jednostki" dyktowanych motywami politycznymi al!o ideoloicznymi.
0astpuje wtedy w oso!owoci rozlu/nienie auto*kontroli i krytycyzmu"
prze#ywanie poczucia ni#szoci i zawstydzenia np. z przynale#noci do
Focioa oraz neatywne uczucia do Focioa hierarchiczneo 1u*
przedzenia" niechci" a nawet nienawici2.
Wymieniono jedynie najczciej spotykane i najwa#niejsze skutki
manipulacji. W rzeczywistoci jest ich wicej
'<
. Truntowne !adania podjte
nad zjawiskiem manipulacji" zwaszcza nad jej recepcj i wpywem"
pozwol zapewne na zidenty%ikowanie innych jeszcze skutkw oraz
na ich precyzyjne nazwanie
'E
. )e za skutki" ktre pokrtce omwiono s
nowym i pilnym wyzwaniem pod adresem teoretykw i praktykw
wychowania.
J przedstawionych uwa i opinii wynika" #e poniewa# mass media w (olsce
uprawiaj skuteczn manipulacj ideoloiczn 1antykatolick"
antychrzecijas*k2" staj si si rzeczy orodkami anty*ewanelizacji i przez
to przyspieszaj w spoeczestwie procesy laicyzacyjne
'=
.
Przypisy do rozdzia!u >
'
0awet o samym stereotypie wprznitym w manipulacj mwi si dzi" #e ,konsekwentnie
depersonalizuje stosunki midzyludzkie...- Jo!. 7. Towiski" Mowa i zo, ,Ethos- '::4" nr l" s.
:;.
$
3p. E. @lapper) :)e -ffects of Mass /om9munication" 3ew Lor' "#<F.
8
7. Wol%" Mli e""etti sociali dei media, 7ilano '::4" s. ;>*:=.
<
(. 9orlin" Mass Media, 0ew Rork '::<" s. 4;*<8I por. (. Toldin" ;0e Mass Media, 0ew
Rork ':;<" s. >;*'@4I ks. A. .yczewski" ?ec0y polskic0 mass mediw, ,0iedziela- '::E" nr
84.
8
)h. 7. 0ewcom!" O. V. )urner" (h E. 6onPerse" Psyc0ologia spoeczna% (tudium interakcji
ludzkic0 1tum. z an.2" Warszawa ':=E" s.
0$'
(rzypisy
<E8*<;<I E. Hronson" ?zowiek A istota spoeczna 1tum. z an.2. Warszawa ':>;" s. 48@*4EE.
=
H. Cousawski" O manipulacji% W5 (prawy sowa, Warszawa '::<" s. 4':*44:.
>
&est tak przede wszystkim dlateo" ,poniewa# !ierno$ zapewnia utrzymanie status `uo-.
Jo!. V. +. 9chiller" (ternicy -wiadomo-ci, s. <;*E4.
;
O. H. Jiemkiewicz" );F;* nad 'is#, ,.e!ata- '::<" nr 4" s. >@*>4I &. 7aziarski" ' bolA
szewickim stylu, ,Gad- '::E" nr '4.
:
V. Authe" ?o to jest manipulacjaJ s% 4': ns.
'@
Okolicznoci" ktra uatwia utrwalenie si tej postawy jest znana prawidowo$ psychiki.
Oto pewne czynniki skaniaj czowieka do poddania si konkretnemu wpywowi"
poniewa# utwierdzaj o w przekonaniu" #e tylko uleo$ wo!ec teo wpywu mo#e !y$
dla !ardzo korzystna. (or. O. 6ialdini" 'ywieranie wpywu na ludzi, s. '8*84.
''
;&arzaj4 si jedna' nieliczne wyjtki. ,3ieprawd( jest" twierdzi @. @('olews'i) 2e
!ylimy przez 'omunizm oszu'iwani. 6hcielimy !y$ oszu'iwani. Cz!owie' sam
wy&iera wp!yw) 't?remu c+ce ulec-. 7o&. @. @('olews'i) NieApoznaniejako *r%&o
za" ,Et+os- "##$) nr l) s. 5".
n
+stnieje analoia midzy dwoma terminami5 ,czowiek demoralizowany- i ,czowiek zdemo*
ralizowany- oraz ,mentalno$ manipulowana- i ,mentalno$ znianipulowana-. (or. !p H.
Aepa" Mentalno-D zmanipulowanaJ ,0iedziela- '::<" nr <:.
'=E
>I. Manipulacja wyzwaniem dla pedaoi'i
Wiedza na temat manipulacji nadal nie jest zjawiskiem powszechnym w
rodowiskach polskich pedaow" zarwno praktykw jak i teoretykw.
)ylko nieliczni z nich mo si wykaza$ runtown znajomoci
manipulacji. (oniewa# jest ona du#ym zaro#eniem dla rozwoju oso!owo*
ci czowieka" powinna si sta$ przedmiotem #yweo zainteresowania ze
strony wszystkich" ktrzy zajmuj si wychowaniem modeo pokolenia.
W o!ecnej czci rozwa#a stawia si dwa istotne pytaniaI dlaczeo
manipulacja jest dzisiaj wyzwaniem dla pedaoiki_ oraz" co wynika z
omwionych wczeniej neatywnych skutkw manipulacji dla teorii i
praktyki wychowania_
'
.
(ostulaty pedaoiczne w odniesieniu do mass mediw wysuwaj dzi
zarwno ich %achowi przedstawiciele jak i wychowawcy*praktycy oraz r#ne
remia wyspecjalizowane w tej dziedzinie
4
.
Mlaczeo wyzwanie?
Filka racji zadecydowao o tym" #e manipulacja stal si historycznym wy*
zwaniem dla pedaoiki. (rzyjrzyjmy si niektrym z nich
8
.
'. 7wi si dzi coraz wyra/niej" #e manipulacja nie tylko utrudnia prawid*
owy rozwj oso!owoci" ale ten rozwj zdolna jest rwnie# udaremni$. 9am
rozwj nastpuje wtedy" dy spenione zostaj odpowiednie warunki.
0ajwa#niejsze z nich" to5 klimat wychowawczy" charakteryzujcy si
wolnoci i mioci 1wyzwala on do samodzielnoci2" mo#liwo$ rozwijania
uzdolnie i wypowiadania si w samodzielnej twrczoci" am!itna hierarchia
wartoci" o!ecno$ #ywych wzorcw oso!owych 1nieprzecitna indywidu*
alno$ mistrza2" stay kontakt z kultur" przez ktr czowiek !ardziej staje si
czowiekiem
<
.
W odniesieniu do rozwoju oso!owoci chrzecijaskiej niez!dne s ponadto
takie czynniki" jak stae po!ianie wiedzy reliijnej" %ormowanie postawy
wiary i mioci prowadzcych do coraz doskonalszych %orm #ycia reliijneo"
mo#liwo$ przezwyci#ania kryzysw wiary" akceptowanie chrzecijaskiej
hierarchii wartoci" kontakt ze wiadkami wiary
E
.
Wymienione przykadowo czynniki" warunkujce rozwj oso!owy jednostki
wskazuj wyra/nie" jak rozley mo#e !y$ o!szar oddziaywa manipulatora
na czowieka. Wpywy manipulacji mo nie tylko oranicza$ ten rozwj ale
o rwnie# cakowicie niweczy$. .la zilustrowania tej tezy wystarczy wskaza$
na klimat wolnoci" niez!dny dla rozwoju jednostki" a z druiej strony stan
zniewolenia" !dcy jednym z nastpstw oddziaywa manipu*latorskich na
czowieka.
4. 7anipulacja nie tylko oranicza czy wrcz uniemo#liwia rozwj oso!owy
czowieka. (owoduje rwnie# w o!r!ie jeo oso!owoci niekorzystne
zmiany" wkraczajc w ten spos! jeszcze dalej na pole zainteresowa
pedaoiki. (rzykadem tych zmian mo !y$ postawy neatywne" do ktrych
doprowadza czowieka manipulacja. &u# wczeniej stwierdzono" #e dwie
spord nich s szczelnie nie!ezpieczne dla dalszych losw danej jedno*
stki5 postawa uleoci wo!ec manipulacji 1zody i penej akceptacji2 oraz
postawa automanipulacji. +stnienie teo typu postaw jest niewtpliwie"
sytuacj alarmow zarwno dla wychowawcw" jak i dla nauk o
wychowaniu.
8. Folejn rup czynnikw" ktre wz!udzaj zainteresowanie manipulacj
ze strony pedaoiki" stanowi pro!lemy moralne i pedaoiczne
manipulatorw wynikajce z ich dziaa. +dzie tu zarwno o oso!y" ktre
uprawiaj manipulacj zawodowo" jak i o tych wszystkich" ktrzy stali si
dysponentami postawy makiawe*lizmu i odnosz si w spos! manipulator*
ski do innych ludzi w ramach codziennych stosunkw midzyludzkich. W
kontekcie tych zjawisk" pedaoik interesuje zjawisko autodestrukcji"
ktre w du#ej mierze znamionuje ludzi !dcych podmiotami dziaa
manipulatorskich
=
.
<. (edaoika katolicka rozpatruje te# manipulowanie czowiekiem jako
czynnik" ktry mo#e neatywnie wpywa$ na skuteczno$ ewanelizacji
>
.
&est tak np. wtedy" dy dany czowiek" !dcy przedmiotem oddziaywa
ewanelizacyjnych staje si jednoczenie przedmiotem manipulacji al!o
te#" dy pod wpywem manipulacji staje si on o!ojtny na r#ne %ormy
ewanelizacji 1katecheza" prasa katolicka" duszpasterstwo para%ialne itp.2
;
.
7anipulacja %unkcjonujca w ramach propaandy antykocielnej zdolna
jest rwnie# wznieci$ u swoich adresatw uprzedzenia i niech$ w stosunku
do Focioa" a tak#e postaw nienawici" o!ejmujc swoim zasiiem cae
dzieo ewanelizacji. .zieje si tak np. wtedy" dy wskazujc na pewne
%ormy ewanelizacji 1duszpasterstwo w wojsku" katecheza w szkole2
komentuje sieje w propaandzie antykocielnej jako przejawy klerykalizacji
(olski zmierzajce do ustanowienia pastwa wyznanioweo.
Pedaoi'a wo&ec manipulacji
W dotychczasowych re%leksjach przedstawiono ca panoram
neatywnych skutkw" ktre wywouj w wiadomoci 1i nie tylko2
jednostki i spoeczestwa dziaania manipulatorskie. O!ecnie nale#y od*
powiedzie$ na pytanie" jakie wnioski i postulaty pyn z tych skutkw dla teorii
i praktyki wychowania. (ozwoli to jednoczenie ustali$ naj!ardziej pilne
zadania" przed ktrymi stoj dzi nauki pedaoiczne.
'. &ednym z najpilniejszych zada ze strony nauk o wychowaniu jest
opracowanie oczekiwanej od dawna teorii wychowania do mass mediw.
6zowiek ,wychowany- do prawidoweo o!cowania z pras" %ilmem" radiem i
telewizj !dzie w stanie ustrzec si neatywnych skutkw propaandy i
manipulacji. (o!iona znajomo$ mediw oraz ich mechanizmw pozwoli
od!iorcom pj$ jeszcze dalej i skutecznie oddziaywa$ na te media.
(edaoika katolicka w podejmowaniu swoich inicjatyw opiera si przede
wszystkim na dokumentach kocielnych" na stosownych !adaniach wasnych i
nauk pomocniczych" a tak#e na staym przekonaniu" #e mass media zdolne s
spenia$ pozytywn rol w interalnym rozwoju czowieka oraz w
prawidowym ksztatowaniu stosunkw midzyludzkich
:
.
4. &ednym z liczcych si zada wspczesnej pedaoiki powinno !y$
wyra/ne i konsekwentne wskazywanie na zaro#enia oso!owoci" jakie
pociaj za so! dziaania manipulatorskie. 9twierdza si na tym o!szarze
!rak konstruktywneo osu pedaow*teoretykw i wychowa*wcw*
praktykw. W lad za pu!likacjami pedaow powinny pj$ wypowiedzi
pu!licystw i dziennikarzy na temat konkretnych zaro#e oso!owoci ze
strony mass mediw.
W tym samym nurcie dziaa nale#y wskaza$ jednoznacznie" jak si ma wy*
chowanie do manipulacji oraz idea wychowania do modelu czowieka
poddawaneo oddziaywaniom manipulatorskim.
8. 9pord konkretnych prac" ktre pedaoika powinna podj$ na u#ytek
praktyki wychowania" nale#y wymieni$ nastpujce5
a. W oparciu o wnikliw ocen wszystkich neatywnych postaw" ktre rodzi
trwajca du#ej manipulacja" nale#y rozpracowa$ przede wszystkim postaw
ma*kiawelizmu" postaw automanipulacji i postaw uleoci czowieka wo!ec
wpyww manipulatorskich. 0a t konkretn pomoc czekaj wszyscy"
zarwno pedaodzy" jak i wychowankowie.
(edaoiczna analiza tych postaw wsparta danymi z !ada
psycholoicznych i socjoloicznych mo#e si okaza$ wielce po#yteczna dla
praktyki wychowawczej we wszystkich szkoach i rodowiskach" w ktrych
romadz si dzieci i modzie# oraz dla samowychowania ludzi dorosych.
Jadania te s przede wszystkim w estii 1i w kompetencji2 pedaoiki mass
mediw" cho$ #ywe zainteresowanie tymi pro!lemami powinna przejawia$
tak#e pedaoika spoeczna oraz psycholoia * spoeczna i wychowawcza.
!. 9zczelnie cenn inicjatyw ze strony nauk pedaoicznych !yo!y
opracowanie teorii postaw pozytywnych" ktre powinny !y$ %ormowane u
wychowankw w odpowiedzi na zjawisko manipulacji" %unkcjonujce w
mass mediach i w stosunkach interpersonalnych. 0aj!ardziej pilnym
zadaniem na tym odcinku jest skonstruowanie teorii pedaoicznej wo!ec
dwch zwaszcza postaw5 postawy odpornoci na manipulacj i postawy
dialou empatyczneo. (ierwsza z nich jest przeciwiestwem postawy
uleoci wo!ec manipulacji oraz postawy automanipula*cji. .rua postawa
natomiast stanowi an*tynomi postawy makiawelizmu
'@
. 0ale#y tak#e
odpowiedzie$ na pytanie" w jaki spos! poszczelne mass media mo
,uczestniczy$- w %ormowaniu dzieci i modzie#y do prawidoweo od!ioru
rodkw masoweo komunikowania
''
. (race !adawcze na tym odcinku s
w estii pedaoiki mass mediw. Wychowanie do mediw powinno
uwzldni$ %akt" #e s one tak#e nonikiem propaandy i manipulacji.
c. (edaoika powinna te# inspirowa$ tworzenie takich mass mediw" ktre
!yy!y alternatywnymi rodkami wychowania. W teo typu mediach
istniao!y z pewnoci tzw. komunikowanie uczestniczce" ktre polea
m.in. na tym" #e %unkcjonuje w nim dwukierunkowy przepyw in%ormacji5
od komunikatora do recipienta 1jak dotychczas2 i odwrotnie * od recipienta
do komunikatora. 9ystem komunikowania uczestniczceo nie tylko
utrudnia dziaania manipulatorskie w danym medium"
lecz tak#e prowadzi do ich ujawnienia i wyeliminowania. 9zczeln misj
do spenienia na tym polu maj media !dce w dyspozycji Focioa. +ch
%unkcjonowanie jest dla od!iorcw 1czytelnikw" radiosuchaczy"
telewidzw2 alternatyw w stosunku do tych mediw" ktre uwikane s w
dziaalno$ manipulatorsk
'4
.
d. .otychczasowe opinie i uwai dowiody zapewne" #e niez!dne jest jak
najpilniejsze podjecie szeroko zakrojonych !ada pedaoicznych nad
manipulacj. (rzeprowadzono dotd przede wszystkim !adania
socjoloiczne i psycholoiczne. 0adal istnieje dotkliwy niedostatek !ada
pedaoicznych nad zjawiskiem manipulacji. Oozwizanie pewnych
pro!lemw naukowych na tym o!szarze !dzie wymaao runtownych
!ada opartych na zaana#owaniu wielu %achowcw" zwaszcza ludzi
mediw oraz na wsppracy interdyscyplinarnej. &eden z takich nieatwych
pro!lemw zawarty jest w znanym pytaniu" w jakim stopniu totalitaryzm
komunistyczny w (olsce uksztatowa w spoeczestwie skonno$ do
uleoci wo!ec propaandy oraz dziaa manipulator*skich w mass
mediach.
(rzeprowadzone !adania pedaoiczne nad manipulacj pozwoliy!y nie
tylko osin$ nowe dane z tej dziedziny" ale rwnie# odkryy!y niektre
mechanizmy dziaa ma*nipulatorskich. J kolei wydane drukiem opra*
cowania na ten temat przyczyniy!y si do po!ienia w spoeczestwie
wiedzy o manipulacji.
Przypisy do rozdzia!u >I
'
W ksi#ce stosuje si zamiennie nastpujce terminy5 ,pedaoika-"" .nauki
pedaoiczne- i ,nauki o wychowaniu-" pomijajc kwestie sporne na o!szarze
terminoloii oraz spraw tra%noci sameo nazewnictwa w tej dziedzinie nauki. Jo!. ks.
7. 0owak" &yskusje nad pedagogik# jako nauk#, ,Ooczniki 0auk 9poecznych- '::@" t.
';" s. >'*;@.
4
0p. &. Tral" F. Flauza" Mass Media a religijno-D, W5 Ieligijno-D Polakw '::'" red. A.
Hdam*czuk i ks. W. Jdaniewicz" Warszawa '::8" s. '>*''>I zo!. 7emorandum B0.H *
WH66 * EBOO(a zatytuowane sztatowanie umiej2tno-ci prawidowego odbioru
audiowizualnyc0 -rodkw przekazu pal#c# potrzeb# edukacji spoecznej i duszpasterskiej,
,.Fultura i 7edia- '::E" nr l" s. ''*4EI ks. H. &. 0owak" 'olno-D% Manipulacja%
ierownictwo, s. 8;*<E.
8
Cp H. Aepa" Pedagogika katolicka wobec manipulowania w mass mediac0,
,Wiadomoci Hrchidiecezjalne Gdzkie- '::E" nr ''.
i -rodowisko, red. C. (assini i ). (ilch" Warszawa ':>:" s. 888*8E=I R. Courron"
=udio>isuel: pedagogie et communication, (aris ':;@I J. Aorenzi" Fducaze ai media,
)rento ':;4. '4 9. Pan 6alster" rodki masowego przekazu: wyc0owanie alternatywneJ
,6ommunio- '::4" nr 8" :<*''<I ks. A. .yczewski" 4N zalece! wa-ciwego stosunku do
mass mediw, ,0iedziela- '::E" nr 84.
>IL Ea' si przeciwstawia0 manipulacji?
Wo!ec dziaa manipulatorskich nie wolno trwa$ w o!ojtnoci. Bjmujc pro!lem
najolniej" nale#y przejawia$ w stosunku do teo zjawiska postaw sprzeciwu"
ktry przy!iera r#norakie postaci5 od !raku solidarnoci i wspdziaania z
manipulatorami" przez wyra#ame krytycznych opinii" a# po %ormy
zoranizowaneo protestu.
Mlaczeo sprzeciw?
7anipulacja wykazuje tak specy%iczn natur dziaania i wpywu" #e !rak
sprzeciwu wo!ec niej mo#e si przyczyni$ do atweo poddania si treciom
narzucanym przez manipulatorw. 9kutecznemu jej wpywowi sprzyja tak#e
postawa niezdecydowania i am!iwalencji ze strony jej adresatw. 0ajatwiej
zreszt jest manipulowa$ lud/mi" ktrzy wykazuj takie wanie cechy oso!o*
we" a tak#e !rak pewnoci sie!ie" r#ne kompleksy" nisk ocen wasneo
dziaania itp.
0ajwaciwsz postaci sprzeciwu wo!ec manipulacji jest %ormowanie
stosownej postawy w relacji do teo zjawiska. W poprzednim rozdziale !ya
mowa o pracy nad pozytywnymi postawami w stosunku do manipulacji. )eraz
nale#y podkreli$" #e w ka#dej z tych postaw jest element sprzeciwu jako m.in.
naturalna reakcja wo!ec dokonujceo si za moralneo. 9przeciw" jako
odpowied/ na manipulacj jest postaci neacji za ze strony chrzecijanina.
.roowskazem w tym dziaaniu jest apel watykaskiej instrukcji =etatis no>ae
podkrelajcy" #e Foci powinien -zdecydowanie i z odwa przeciwstawia$
si wszelkim %ormom manipulowania- 1H[" nr '82
'
. Wynika z teo apelu" #e
przed powinnoci przeciwstawiania si manipulacji stoj wszyscy" ktrzy
stanowi Foci" a wiec tak#e laikat katolicki. H!y ten postulat m !y$
zrealizowany" nale#y podj$ odpowiednie inicjatywy. 0iektre z nich s
przedmiotem dalszej re%leksji.
Poznawa0 mec+anizmy manipulacji
W celu rozeznania dziaa manipulators*kich nale#y wczeniej zapozna$ si z
natur i podstawowymi mechanizmami mass mediw. Fa#de z mediw
wykazuje swoj specy%ik w oddziaywaniu na od!iorcw. Wida$ to cho$!y na
o!szarze jzyka5 inny jest jzyk wypowiedzi prasowej 1prasy drukowanej2" a
inny jzyk %ilmu czy radia
4
. 9am jzyk" jak powiedziano wczeniej" jest polem"
na ktrym dokonuje si wielu !ardzo su!telnych manipulacji.
Jhajomoc mediw prowadzi z czasem do poznania mechanizmw
propaandy i manipulacji* 9u# temu ukazujce si ju# czciej pu!likacje na
ten temat" w szczelnoci zamieszczane w prasie katolickiej.
H!y jednak zdo!y$ pewn !ieo$ w tej dziedzinie wiedzy" nie wystarcza
czyta$ na ten temat. 9ystematyczna lektura powinna !y$ stale uzupeniana
po!ion re%leksj" a tak#e wymian uwa" opinii" komentarzy itp. )rze!a
wic rozmawia$ i dyskutowa$ na ten temat z innymi lud/mi. 9zczelnie po*
#yteczne mo si okaza$ !ezporednie spot*
kania z lud/mi mediw" ktrzy potra%i mwi$ na temat manipulacji ze
znawstwem i w spos! interesujcy. &ednym ze zjawisk" ktre wymaaj
staeo ustosunkowania si od!iorcy mass mediw s liczne sonda#e"
przeprowadzane przez instytucje wyspecjalizowane oraz przez niektre media.
9onda#e opinii pu!licznej" realizowane zwaszcza przez placwki komercyjne
oceniane s krytycznie przez naukowcw. Wyniki sonda#y !ywaj o!szarem
ukrytej manipulacji. (owinny !y$ zatem przedmiotem krytycznej oceny" ktra
dziki wymianie zda staje si !ardziej rzeczowa i po!iona
8
.
7anipulacje nale#y ujawnia$
)ylko ujawniona manipulacja przestaje !y$ szkodliwa. )rze!a zatem mwi$ o
%aktach manipulacji" o!ecnych zarwno w polityce" handlu" jak i w stosunkach
midzyludzkich. W r#ny spos! prze!iea ujawnianie manipulacji5
poczwszy od rozmowy w ronie przyjaci lu! znajomych" przez posyanie
listw protestacyjnych z ze!ranymi podpisami" a skoczywszy na
wypowiedziach pu!licznych w prasie" radio czy w telewizji.
+n%ormowanie innych os! o zaistniaej manipulacji z!iea si czsto z metod
,otwierania oczu-" ktr stosuje si wo!ec os! naiwnych" mao krytycznych i
zupenie nie zorientowanych w pro!lematyce propaandy i manipulacji.
.ziaania teo typu s tym !ardziej trudne" #e jednym z e%ektw dziaa
manipulators*kich ma !y$ przekonanie" i# nie ma #adnej manipulacji. &est ona
wytworem podejrzliwej choro!liwie wyo!ra/ni niektrych ludzi. W tej sytuacji
ujawnianie manipulacji w mass mediach nie jest zadaniem atwym. Wymaa
odwai cywilnej" konsekwencji w dziaaniu" niezra#ania si trudnociami i
!okiej wra#liwoci na prawd.
(oniewa# ka#da manipulacja jest jak %oim zakamania" przeto jej ujawnienie
mo#e si sta$ pu!licznym dawaniem wiadectwa. .la chrzecijanina jest to
wiadectwo dawane 6hrystusowi" ktry jest (rawd 1& '<" =2
<
.
Cywa jednak#e najczciej" #e dopiero naonienie manipulacji prowadzi do
jej unicestwienia. J kolei cisza i milczenie wok teo zjawiska daj do
zrozumienia" #e nikt nie dostrzea #adnej manipulacji" a wic ona nie istnieje.
9zczeln misj do spenienia na tym polu maj ci wszyscy" ktrzy w
ramach swojej pracy zawodowej przemawiaj do r#nych zespow
ludzkich5 nauczyciele szk wszystkich typw" duszpasterze i katecheci" a
tak#e pu!licyci" dziennikarze i ludzie sztuki.
3a manipulacje reaowa0 s'utecznie
9amo ujawnienie konkretneo %aktu manipulacji nie wyczerpuje postawy
sprzeciwu wo!ec teo zjawiska. Aicz si w tej kwestii wszystkie reakcje
jednostki odnoszone do spostrze#onej manipulacji. 0awet reakcja wer!alna
mo#e si okaza$ skuteczna" je#eli !dzie prawidowo s%ormuowana.
(rzykadem mo !y$ r#ne reakcje katolikw na zarzut stwierdzajcy" #e
,Foci w (olsce miesza si do polityki-. 6zsto wtedy w orczkowym
%erworze dyskusji katolicy usiuj usprawiedliwi$ swj Foci" tumaczc"
#e on wcale si nie miesza do polityki" !o to nie jest jeo sprawa.
Japominaj wtedy o zasadzie" ktr Nrancuzi s%ormuowali w postaci
sentencji ,`ui sSeD`uise sSaccuse- 1kto si usprawiedliwia" ten si oskar#a2.
.lateo na wspomniany zarzut powinno si odpowiada$ np. innym
pytaniem5 ,H dlaczeo to Focioowi w jeo laikacie nie wolno
uczestniczy$ w #yciu politycznym narodu_- )aki zakaz !y!y przecie#
przejawem noweo totalitaryzmu.
6zsto ju# w samym zarzucie wkomponowana jest zrcznie manipulacja.
Tdy np. rodowiska katolickie zaprotestoway enericznie wo!ec %aktu
rozpowszechniania w (olsce antykatolickieo %ilmu pt. si#dz, postawiono
pu!licznie zarzut" #e w ten spos! postuluj oni przywrcenie instytucji
cenzury 1nowe widmo ,czarnej- cenzury2. + wtedy w odpowiedzi na ten
manipulatorski zarzut mo#na !yo usysze$ tak pu!liczn odpowied/5 czy
w tej samej (olsce m!y !y$ rozpowszechniony %ilm" w ktrym
wczeniej ujawniono jakie dro!ne elementy antysemickie_ W przypadku
niedopuszczenia takieo %ilmu do pu!licznej projekcji nikt nie mwi!y
ono o nierespektowaniu zasady tolerancji i pluralizmu. 0ikt te# zapewne
nie twierdzi!y o reaktywowaniu cenzury
E
.
0ale#y zatem pamita$" #e #yjemy ju# w ,wiecie- manipulacji i nasze
reakcje
w stosunku do nieo nie s !ez znaczenia .lateo te#" je#eli oka#e si to
skuteczne" nale#y sia$ po r#ne %ormy protestu wo!ec konkretnych %aktw
manipulacji. 7o to !y$ listy otwarte" skierowane do dysponentw
manipulacji" listy protestacyjne poparte podpisami innych os!" a tak#e
rozmowy tele%oniczne z dziennikarzami odpowiedzialnymi za media lokalne i
olnopolskie" czy wreszcie ,pertraktacje- prowadzone z wydawcami"
prezesami spek wydawniczych" z czonkami rad nadzorczych" koncernw
prasowych itp.
6olidarno/0 z innymi
Norm sprzeciwu wo!ec manipulacji jest rwnie# popieranie pu!licznych
wypowiedzi wyra#ajcych jej krytyk" oraz wartociowych proramw w radio
i telewizji" ktre przyczyniaj si do u%ormowania w spoeczestwie postawy
odpornoci na manipulacj. 0iestety" proramy takie nadal nale# do wyjtkw
w mediach pu!licznych i s stale zaro#one widmem likwidacji. 0iektre z
nich maj wysoce niekorzystny czas oldalnoci i suchalnoci 1emitowane s
np.@ pnocy2. .lateo powinny !y$ chronione
i pu!licznie popierane
=
.
W zwizku z tym nale#y podejmowa$ pewne przedsiwzicia" w ktrych
wyra#ana !dzie apro!ata dla wartociowych treci" emitowanych w mass
mediach bwysyanie pochle!nych opinii" skadanie ratulacji" przyznawanie
nard itp.2
>
.
Wiele mo dokona$ w tej dziedzinie r#ne zespoy dziaajce w para%iach" a
w szczelnoci zespoy synodalne. Oprcz nich istniej ju# struktury
zoranizowane jak np. 9towarzyszenie Oodzin Fatolickich" Fatolickie
9towarzyszenie 7odzie#y" 9towarzyszenie Oodzicw oraz terenowe koa Fa*
tolickieo 9towarzyszenia .ziennikarzy i Fatolickieo 9towarzyszenia
Nilmoweo
;
.
.ziaalnoci tych remiw oraz os! prywatnych zaana#owanych w r#ne
%ormy apostolatu powinna towarzyszy$ am!itna zasada" #e nie tylko od!iorcy
zmieniaj si pod wpywem mass mediw" ale rwnie# same media mo si
pozytywnie zmienia$ pod wpywem ich przemylanych interwencji" protestw"
pu!likowanych opinii i ocen itp. 0iestety" ci#y dzi na wielu ludziach trway
sceptycyzm wyniesiony z czasw ko*
munistycznych" kiedy to wrcz ideaem !y wieloraki minimalizm posusznych
o!ywateli" a jakiekolwiek interwencje wo!ec mass mediw spotykay si al!o z
milczeniem odpowiednich instytucji" al!o z represjami. &edn ze smutnych
,pamitek- tamtych czasw jest dzi stosunkowo atwe uleanie ze strony
spoeczestwa posttotalitarneo pontnej pokusie ,apatii suerowanej-
:
.
Audowa0 loos*er
Jjawiskiem" ktre staje si wyjtkowo doodne dla r#norakich manipulacji jest
ikonos%era
'@
. Yrodowisko o!razw ma rwnie# to do sie!ie" #e o!ni#a u czowieka
krytycyzm w od!iorze in%ormacji" usypia czujno$ wo!ec zjawisk zara#ajcych
jeo rozwojowi i mo#e oraniczy$ rozwj intelektualny. .zieje si tak zwaszcza
wtedy" dy prymat sowa przed o!razem zostaje zachwiany" al!o unicestwiony
''
.
J !ada wynika jednoznacznie" #e zanika stopniowo popularno$ kultury opartej o
sowo przy jednoczesnym dynamicznym wzrocie kultury opartej o o!raz
'4
.
9ytuacja ta rzutuje rwnie# na wpyw jaki wywieraj mass media na s%er
reliijnoci czowieka.
0ie mo#na nie docenia$ ol!rzymieo wpywu ikonos%ery na oso!owo$
czowieka. Yrodowisko o!razw wykazuje oddziaywanie pozytywne i neatywne"
dlateo nie wolno mechanicznie oranicza$ teo wpywu" czy poddawa$ o
czynnociom neutralizowania.
7o#na natomiast pozytywnie wpywa$ na u#ytkownikw ikonos%ery. 9zczelnie
korzystnym rozwizaniem teo pro!lemu*dylematu 1wychowawczeo i
moralneo2 jest celowe i przemylane tworzenie loos%ery tj. rodowiska sowa
Cyo!y ono uzupenieniem ikonos%ery czowieka" a nawet jej przeciwwa w
sytuacji" dy rodowisko o!razu dominuje nad sowem mwionym i drukowanym.
Hnaloicznie do ikonos%ery nale#y rwnie# mwi$ o strukturze loosrery. 9kada
si na ni przede wszystkim sowo mwione 1przez u#ytkownikw tej stery i
oso!y z zewntrz2 i kierowane !ezporednio do partnerw dialou. 7oo!y ono
wtedy przy!iera$ r#ne %ormy5 posta$ sowa mwioneo w rozmowie
spontanicznej 1opinie" komentarze" polemika2" jak rwnie# sowa czytaneo w
ramach onej lektury 1poezja" proza artystyczna" teksty reliijne itp.2" a tak#e
sowa suchaneo z mass mediw 1radio" telewizja" tama maneto%onowa" pyta
kompaktowa itp.2.
W strukturze loos%ery powinno si rwnie# znale/$ miejsce na reularne
spotkania z mistrzami sowa5 z literatami oraz z oso!ami" ktre sowo to
piknie recytuj. Aoos%era !owiem to rodowisko kultury sowa.
+ wreszcie loos%era to tak#e stae o!cowanie ze sowem drukowanym w
%ormie ksi#ki i prasy oraz permanentne tworzenie !i!lioteczki domowej" a
w rodowisku para%ii i wszdzie tam dzie stale romadz si ludzie 1klu!y"
stowarzyszenia" zespoy kocielne2 * tworzenie i rozwijanie wsplnych
!i!liotek i czytelni.
Cudowanie twrczej loos%ery to rwnie# doskonalony stale kolporta#
sowa drukowaneo oraz skuteczne stymulowanie czytelnictwa prasy
am!itnej i wartociowej.
O!ecnie" w czasach dominacji o!razu w kulturze nale#y ju# mwi$ o pilnej
potrze!ie sowa" zarwno ze strony Focioa i spoeczestwa" jak i rodziny
oraz ka#deo czowieka
'8
.
Wsptworzenie tak pomylanej loos%ery i twrcze uczestnictwo w niej
mo#e !y$ wyjtkowo skutecznym rodkiem
w przeciwstawianiu si manipulacji. 0astpi to zwaszcza wtedy" dy
loos%era stanie si rwnie# rodowiskiem ksztaccym mylenie krytyczne
w odniesieniu do treci emitowanych przez mass media.
.la chrzecijanina loos%era jest ponadto tym rodowiskiem sowa" w
ktrym kim najwa#niejszym jest Aoos * 6hrystus. &est On 9owem
przedwiecznym i jest jednoczenie 9ensem Co#ym" dy# ,loos- znaczy
rwnie# ,sens-" co w tworzeniu loos%ery przez chrzecijan ma tym !sze
znaczenie" #e przecie# manipulowanie czowiekiem wnosi do jeo rodo*
wiska chaos i zachowania dalekie od #ycia sensowneo.
Ownie# chrzecijanin nade wszystko zdaje so!ie spraw" jak wiele znacz#
w !udowaniu loos%ery sowa" ktre wypowiedzia 6hrystus do Ojca w
7odlitwie Hrcy*kapaskiej5 ,9owo )woje jest prawd. &ak )y 7nie
posae na wiat" tak i &a ich na wiat posyam. H za nich &a powicam w
o%ierze sameo sie!ie" a!y i oni !yli uwiceni w prawdzie- 1& '>" '>*':2.
Elementem rozwijajcej czowieka loos%ery jest rwnie# o!raz. 7a on
jednak su#y$ sowu i uzupenia$ je. 0a przykad dziea malarstwa
pozwalaj nam poj$ !iej jak artyci widz i prze#ywaj 9owo
'<
.
)aka loos%era w #yciu czowieka wierzceo jest rwnie# miejscem sowa
wyra#aneo w modlitwie" w szczelnoci do .ucha Ywiteo" ktry
wyposa#a chrzecijanina w odpowiednie dary 1ducha mdroci" rozumu"
rady i mstwa2" a!y m si skutecznie przeciwstawia$ tym wszystkim
wpywom" ktre poprzez manipulacj chciay!y o zniewoli$ i cakowicie
so!ie podporzdkowa$.
Przypisy do rozdzia!u >II
'
Cp H. Aepa" PrzeciwstawiaD si2 manipulacji, ,Gad-" '::4" nr 8<I ten#e" ,ak si2
przeciwstawiaD manipulacji w mass mediac0J ,Wiadomoci Hrchidiecezjalne Gdzkie-"
'::E" nr >*;" s. 4:@*4:;.
4
&. (a#ewski" ,2zyk "ilmu% Warszawa ':;@I .. To%%redo" // linguaggio dei media, Ooma
':;<I E. 0atta" 44 linguaggio deli1imagine, 7i*lano ':;=I !p H. Aepa" O aktywno-ci
laikatu wobec mass mediw% W5 Ieligia w +yciu spoecznym, red. !p C. Cejze" Warszawa
'::E" s. '<E*'<:.
O
O. .yoniziak" (onda+ to nie dowd, ,)yodnik (owszechny-" '::E" nr 8=I por. &. O.
0owak" )Pro i ?ontra*, ,9owo- z = +3 '::E.
<
(rzykadem takieo dziaania jest pu!liczne ujawnienie przez polskie katoliczki
licznych manipulacji zwizanych z +K Ywiatow Fon%erencj Fo!iet w (ekinie. Jo!" +.
Fowalska" Po airze i Pekinie 1wywiad H. 9jki2" ,(rzeld Fatolicki-" '::E" nr <8.
<
Por. A. 6zyma.s'i) $ietolerancja" ,6!owo- z 44*4< I= "##9.
=
(rzykadem mo#e !y$ proram telewizyjny '?wadrans prowadzony przez W.
6ejrowsieo. &edn z jeo pozytywnych %unkcji jest skuteczne otwieranie oczu
telewidzw na wiat manipulacji. Btrzymuje si on na antenie wnie dziki poparciu
spoecznemu telewidzw. Jo!. np. 7. &urek" 'splnie z widzami broni2 ?ejrowskiego,
,9two- z 4@*44 3 '::E.
>
0ale#y na tym polu odnotowa$ wyra/ny wzrost aktywnoci laikatu w (olsce. Jo!. np. ..
9tawicka" (prawozdanie 3espou rodkw Masowego Przekazu i /nterwencji za rok
4552P455O, ,Tos Odrodzenia * 0oPa et Ketera-" '::8" nr ''" s. '@*''.
;
H. (otocki 1opra$.2. on"erencja (towarzysze! atolickic0% /n"ormator, Warszawa '::<.
:
Cp H. Aepa" Polemika w mediac0 katolickic0 J ,0iedziela-" '::E" nr 8;.
'@
7. (ore!ski" /konos"era, Warszawa ':>4I !p H. Aepa" atec0eta i -wiat obrazw,
,Fatecheta-" '::8" nr <" s. ':8*'::I F. (itkowska" ultura a ikonos"era% Gd/ '::<.
''
&. Tritti" ?ulture et tec0ni#ue de masse, )oumai ':=>" s. =;*><I !p H. Aepa" Kwi2zienie
siowa czy ekspansja obrazuJ, s. 4>*8'.
'4
&. Tral" F. Flauza" 7ass media a religijno-D, W5 Ieligijno-D Polakw 4554, red. A.
Hdamczuk i ks. W. Jdaniewicz" Warszawa '::8" s. '@>*''>.
F
,@o/ci?! potrze&uje sowa- * mwi w "#JF r. w 7onachium papie# Ean Pawe! II. 7o&. @.
Flauza" o!ci%f potrzebuje sowa"" ,Ethos-" '::4" nr 4*8" s. 48>*4<<.
'<
Eliminacja ikonos%ery czowieka jest szkodliwa. W 3K+ w. protestanci spodziewali si. #e
dy wszyscy naucz si czyta$" o!razy reliijne przestan !y$ u#yteczne. W imi tej idei
dokonano wtedy zniszczenia wielu arcydzie reliijnych uznajc je za twory !awochwalcze.
Jo!. ks. &. 9. (asier!" Przedmowa, W5 .iblia w malarstwie 1tum. z niem.2" (ozna ':;>" s. '8*
'E
>III. @o/ci?! wo&ec manipulacji w mass mediac+
Jjawisko manipulacji postrzeane jest powszechnie jako wielorakie zaro#enie
dla czowieka i jeo rozwoju oso!oweo. (rzeto jako pro!lem moralny jest
ono rwnie# wyzwaniem dla FocioaI tym !ardziej" #e #ywioowy wrcz
rozwj technik komunikowania masoweo stwarza coraz to nowe o!szary dla
skutecznych dziaa martipula*torskich
'
.
9p/niona krytyka manipulacji_
9twierdzono ju# wczeniej" #e manipulacja w znaczeniu propaandowym
pojawia si do$ p/no w krytycznym polu widzenia uczonych oraz instytucji
wyspecjalizowanych w dziedzinie mass mediw. )ak stao si rwnie# w
krajach zachodnich" dzie nie istniaa totalitarna cenzura i mo#na !yo
krytycznie ocenia$ wpywy manipulatorskie
w mass mediach" czy w innych strukturach spoecznych. W krajach
komunistycznych za ukazay si wprawdzie pu!likacje powicone
pro!lematyce manipulowania" jednak#e o!ci#one !yy pitnem
propaandy o%icjalnej
4
.
W spoeczestwach postkomunistycznych pierwsze krytyczne pu!likacje na
temat manipulacji w o!ieu o%icjalnym moy si ukaza$ dopiero po ':;: r.
Widoczne op/nienia w warsztatach naukowcw na wiecie sprawiy" #e
!y w tej dziedzinie pewien niedosyt rwnie# na rynkach ksiarskich i w
wypowiedziach pu!licystycznych. 0ic dziwneo zatem" #e w nauczaniu
o%icjalnym Focioa temat manipulacji pojawi si do$ p/no. O tym
zjawisku nic nie mwi np. so!orowy &ekret o -rodkac0 spoecznego
przekazywania my-li z ':=8 r." cho$ przestrzea m.in. przed
znieksztacaniem in%ormacji pu!likowanych w mass mediach
8
. Jakada w
ten spos! istnienie konkretnych dziaa manipulators*tch na polu
in%ormowania spoeczestwa.
(ro!lematyki manipulacji nie podja te# wprost synna instrukcja
duszpasterska ?ommunio et progressio ooszona w ':>< r. przez (apiesk
Fomisj ds. Yrodkw 9poeczneo (rzekazu" a rozpatrujca eD pro%esso
r#ne aspekty mass mediw 1m.in. po raz pierwszy * aspekt teoloiczny2.
&ednak#e autorzy teo dokumentu mieli zapewne w polu widzenia istniejce
manipulacje w o!r!ie mediw" skoro instrukcja stana zdecydowanie w
o!ronie swo!odneo i sprawiedliweo dostpu wszystkich o!ywateli do
in%ormacji. J tej racji przede wszystkim do$ szy!ko zyskaa so!ie miano
,wielkiej karty wolnoci in%ormacji-
<
. 9amo zjawisko manipulacji nie
zostao w tekcie instrukcji nazwane wprost i po imieniu.
Pro&lem manipulacji w nauczaniu Eana Paw!a
Aiczni autorzy wyra#aj dzi opini" #e na przestrzeni ostatnich stu lat &an
(awe B jest pierwszym (apie#em" ktry pro!lematyk mass mediw
rozpatruje we wszystkich liczcych si wymiarach
E
.
Wrd wielu zaadnie" jakie (apie# podejmuje z dziedziny mediw
szczelne miejsce zajmuje zjawisko manipulacji. &an (awe ++ pranie
przede wszystkim przekona$ swoich suchaczy" #e manipulacja jest rozleym
zaro#eniem dla jednostki i spoeczestwa. W encyklice IedemAptor 0ominis
(apie# nazywa manipulacj ,nie!ezpieczestwem dla rozwoju czowieka w
paszczy/nie jeo c!y$d. 7anipulacja dokonuje zniewolenia czowieka"
dlateo te# autor encykliki podkrela" #e sprawa ta znalaza si ,u korzenia
wspczesnej troski o czowieka- 1OV" nr '=2.
6zsto &an (awe ++ zwraca uwa Focioa i wiata na rol jzyka w
manipulacji propaandowej. Wprawdzie w adhortacji ?aAtec0esi t"adendae nie
ma sowa ,manipulacja-" to jednak (apie# wyra/nie nawizuje do teo
zjawiska" podkrelajc %akt nadu#ywania jzyka" kiedy to ,ka#e si mu su#y$
zakamaniu ideoloicznemu" niwelowaniu sposo!w mylenia i spychania
czowieka do rzdu jak!y przedmiotu- 16)" nr E:2.
Bkazujc pro!lematyk manipulowania w przemwieniu wyoszonym w
siedzi!ie B0E96O w (ary#u w ':;@ r. (apie# nakreli wrcz anatomi teo
zjawiska
=
.
(unktem wyjcia w przedo#eniu papieskim !y nieprawidowy proces
wychowania" w ktrym dochodzi do przesaniania sameo czowieka.
(rowadzi to do cakowitej alienacji wychowania5 ,zamiast pracowa$ na rzecz
teo" kim czowiek powinien c!y$d" %unkcjonowao!y ono tylko na rzecz teo"
czym czowiek mo#e si wykaza$ w dziedzinie cmad" cposiadad. .alszy krok
tej alienacji * to przyzwyczai$ czowieka" #e jest przedmiotem wielorakiej
manipulacji5 czy to manipulacji ideoloicznej czy te# politycznej realizowanej
za porednictwem rodkw opinii pu!licznejI manipulacji ze strony monopolu
czy kontroli si ekonomicznych lu! wadzy politycznej przy pomocy rodkw
przekazu in%ormacji * ode!ra$ mu w kocu podmiotowo$ i cnauczy$d #ycia
jako tak#e swoistej manipulacji samym so!- 1nr '82.
J tej wypowiedzi (apie#a pynie doniose przesanie przede wszystkim dla
praktyki wychowawczej. 6zowiek straciwszy podmiotowo$" przyjmuje w
kocu taki spos! #ycia" ktry prowadzi do swoistej automanipulacji.
Hutoedukacji przeciwstawia &an (awe n auto*manipulacj" analoicznie do
antynomii" jaka istnieje midzy wychowaniem druieo czowieka" a jeo
manipulowaniem przez innych.
&an (awe ++ wskazuje na manipulacj rwnie# wtedy" dy rozpatruje pewne
zjawiska" ktre aktualnie niepokoj Foci. +ch %unkcjonowanie jest cile
zwizane z r#nymi %ormami manipulacji. &edn z nich jest np. oranizowanie
,systematycznych kampanii przeciw przyrostowi naturalnemu-" w ktrych
u#ywa si %aszywych wrcz twierdze i koncepcji na temat rozwoju czowieka
i spoeczestwa.
(ro!lem ten podj (apie# w encyklice (otiidtudo rei socialis, podkrelajc" #e
wspomnianym kampaniom towarzyszy ,zupeny !rak poszanowania wolnej
decyzji zainteresowanych os!" m#czyzn i ko!iet" poddanych nierzadko
!ezwzldnym naciskom" rwnie# ekonomicznym" majcym podporzdkowa$
ich tej nowej %ormie przemocy- 19O" nr 4E2.
.o takich dziaa wraca (apie# w encyklice ?entesimus annus, podkrelajc"
#e teo rodzaju presja ,na skutek u#ycia nowych technik tak rozcia zasi
sameo oddziaywania" #e podo!nie jak dwojna chemicznac prowadzi do
zniszczenia #ycia milionw !ez!ronnych istot ludzkich- 16H" nr 8:2.
.ziaania te maj charakter manipulatorski" poniewa# w ich charakterystyce
wymienia si takie czynniki" jak %aszowanie o!razu rzeczywistoci" wpyw
poza wiadomoci adresatw" stosowanie %orm nacisku i przemocy oraz
u#ywanie nowych technik komunikowania masoweo.
W encyklice F>angelium >itae &an (awe B mwi ju# wprost o ,dspisku
przeciw #yciuc" w ktry zamieszane s tak#e instytucje midzynarodowe"
zajmujce si przyotowaniem i planowaniem prawdziwych kampanii na rzecz
upowszechnienia antykoncepcji" sterylizacji i a!orcji- 1EK" nr '>2.
(apie# stwierdza" #e w rym spisku !ior tak#e udzia rodki spoeczneo
przekazu. Jakada zapewne stosowanie przez mass media technik
manipulatorskich skoro podkrela ich udzia w ,spisku przeciw #yciu- 1w r#*
nych kampaniach propaandowych2 i w ura!ianiu w opinii pu!licznej owej
kultury" ktra ukazuje antykoncepcj" sterylizaj" a!orcj i eutanazj ,za
przejaw postpu i zdo!ycz wolnoci-
>
.
W kontekcie powa#nych zaro#e dla wiata" pro!lem manipulacji podejmuje
&an (awe ++ w encyklice &i>es in mise!cordia, dy mwi o ,pokojowym-
ujarzmianiu jednostek" rodowisk" caych spoeczestw i narodw uchodzcych
za niewyodne tym ,ktrzy dysponuj odnonymi rodkami i s otowi
posuiwa$ si nimi !ez skrupuw- HMM) nr ''2.
.o ujarzmienia oso!y ludzkiej prowadz rwnie# pewne mechanizmy propaandy
ideoloicznej. .zieje si tak wtedy" pisze (apie# w adhortacji Qamiliaris
consoitio, dy np. mass media staj si ,nosicielami * czasem zrcznie i
systematycznie manewrowanymi" co niestety zdarza si w r#nych stronach wiata
* ideoloii rozkadajcych i znieksztacajcych poldy na #ycie" rodzin" relii"
moralno$" nie szanujcych prawdziwej odnoci i przeznaczenia czowieka- 1N6"
nr >=2.
+nnym zjawiskiem" ktre dzi niepokoi wiat jest stosowanie przemocy. W
adhortacji ?0!sti"ideies Mci (apie# wskazuje m.in" na mass media jako na siy"
ktre dokonuj uprzedmiotowienia oso!y ludzkiej" wykazujc wrcz swoist
aresywno$ 16A" nr E2.
(oprzez manipulacj dokonuje si tak#e zakamywanie prawdy o czowieku.
9praw t (apie# podejmuje m.in. w swoim 8i-cie do rodzin z '::< r. Oto
czowiek ,nie jest dzi tym kim sie!ie olda w reklamie i propaandzie w
nowoczesnych rodkach masoweo przekazu-" poniewa# one ,s poddane
pokusie manipulacji przekazem" zakamujc prawd o czowieku- 1nr 4@2
s
.
.okonano wy!oru niektrych wypowiedzi &ana (awa ++ na temat
manipulacji. &est ich wiele" rwnie# w licznych przemwieniach
wyaszanych podczas pielrzymek apostolskich" na audiencjach i
skierowanych do ludzi mediw
:
. (ene omwienie wypowiedzi (apie#a na
temat manipulacji czeka nadal na caociowe
opracowanie
Instru'cja 6eiatis no=ae wo&ec manipulacji
(ierwszym dokumentem rozpatrujcym eD pro%esso pro!lematyk mass me*
diw" w ktrym Foci wypowiedzia si na temat manipulacji jest
instrukcja =etatis no>aez '::4 r.-
O manipulacji nic jeszcze nie mwi dokument Fonreacji ds.
Wychowania Fatolickieo pt. 'skazania na temat "ormacji przyszyc0
kapanw w dziedzinie mass mediw wydany w ':;= r.
+nstrukcja =etatis no>ae kilkakrotnie wraca do zjawiska manipulacji"
rozpatrujc je w r#nych kontekstach. 7wi np. o niej" dy podkrela" #e
mass media s narzdziem manipulowania czowiekiem w dziedzinie
ideoloii i polityki 1H[" nr E2. )ym narzdziem mo !y$ zarwno media
pu!liczne jak i skomercjalizowane. .okument porusza spraw manipulacji
w zwizku z postulatem o!jcia ochron ludzi nara#onych na wpywy
manipulator*skie 1H[" nr '=2. .u# rol powinny spenia$ na tym
o!szarze media alternatywne" wspierane przez Foci z myl o
ewanelizacji i dla do!ra czowieka. .eklaracja mwic o oczekiwaniach
,wielu narodw i ludzkich spoecznoci- w systemach niesprawiedliwoci
spoecznej" zachca do ich zoranizowanej ochrony przed manipulacj
ze strony czynnikw rodzimych i zaranicznych.
)aka ochrona podejmowana przez oso!y odpowiednio przyotowane w
zakresie wiedzy o mass mediach powinna !y$ realizowana w spos!
waciwy" tzn. w atmos%erze dialou" z odrzuceniem oso!istych korzyci i
w takim stylu" a!y nie moa si kojarzy$ z chci manipulacji 1H[" nr ';2.
Hetatis noPae o manipulacji
+nstrukcja =etatis no>ae zwraca te# uwa na pewne zjawiska w wiecie"
ktre wspieraj manipulacj przy wspudziale elit politycznych 1H[" nr '8
i '<2. Wymienione w dokumencie zjawiska to5 se*kularyzm"
konsumpcjonizm" materializm" o!ojtno$ wo!ec u!oich" poz!awienie
pewnych rup ludzi prawa dostpu do mass mediw i do in%ormacji"
zmonopolizowanie mediw przez elity ospodarcze" spoeczne i polityczne.
Bkazujc neatywne skutki manipulacji oraz ich rozmiary instrukcja
=etatis no>ae zasza pilny postulat" #e Foci powinien ,zdecydowanie i
z odwa- przeciwstawia$ si wszelkim %ormom manipulowania 1H[" nr
'82. W postulacie tym zawarta jest opinia" #e nie jest atwo pokonywa$
maniU pulacj we wspczesnym wiecie. &ej %unkcjonowanie wi#e si
cile z pot#nym imperium mediw" ktre stale powiksza si i wykazuje
rosnc ekspansj na o!szar ludzkieo ducha i etosu. H!y manipulacja
przestaa zara#a$ czowiekowi" cay Foci" a wic hierarchia i laikat"
powinien si jej zawsze przeciwstawia$ ,zdecydowanie i z odwa-.
I=. Mass media w s!u2&ie prawdy
)ytu rozdziau ma charakter postulatu. 0iestety" nadal nie mo#na dzi
mwi$
@ mediach" #e s w su#!ie prawdy. +stniejce na tym polu wyjtki !udz
jednak nadziej" #e nastpi kiedy od dawna oczekiwana sytuacja" dy
najwiksz am!icj ka#deo z mediw stanie si szczera su#!a prawdzie.
W wiecie mass mediw nie ma !owiem trzeciej droi5 al!o szanuj
prawd" al!o j zakamuj. Ownie# postawa o!ojtnoci wo!ec zakamania
jest aktem sprzeniewierzenia si prawdzie
'
.
(oniewa# na %orum pu!licznym losy prawdy uzale#nione s od mediw" po*
wstaje pilny i kateoryczny postulat jej skutecznej ochrony" zarwno ze
strony dziennikarzy" jak i od!iorcw prasy" radia
' telewizji.
Mass media w warun'ac+ systemu posttotalitarneo
,9poeczestwo posttotalitarne- to nie tylko spoeczestwo" ktre #yje po
okresie totalitaryzmu komunistyczneo i d/wia na so!ie pot#ny !aa#
traicznych dowiadcze. &est to przede wszystkim spoeczestwo" ktre
znajduje si pod wpywem systemu posttotalitarneo i samo wsptworzy
o w jakim stopniu. 9pecy%iczn cech totalitaryzmu komunistyczneo
!yo zakamanie. 7wiono przecie# o nim 1m.in. w pu!likacjach druieo
o!ieu2" #e !y ,systemem zakamania-. 0ad skutecWnym okamywaniem
spoeczestwa pracoway liczne zespoy %achowcw. 7o#na wic mwi$ o
caych strukturach zaplanowaneo kamstwa. )o ponure dziedzictwo jest
o!ecne przede wszystkim w mentalnoci spoeczestwa posttotalitarneo"
ktra cechuje si du# zdolnoci konserwowania niektrych ,pamitek- po
komunizmie.
W komunistycznym systemie sprawowania wadzy prawda !ya t
wartoci" ktr notorycznie lekcewa#ono" u#ywajc dowolnie do wasnych
celw i zada. 9ytuacja ta sprawia. ^e spoeczestwo zdoao si
przyzwyczai$ do aktw zakamania
4
. &ednoczenie w swojej ol!rzymiej
wikszoci wykluczao w tej dziedzinie wszelki pu!liczny sprzeciw czy
zoranizowany protest. &eszcze dzi w wiadomoci !ardzo wielu o!ywateli
teo spoeczestwa drzemie przekonanie" #e wszelka ich interwencja w
sprawie znieksztaconej prawdy w mass mediach oka#e si daremna" a
nawet wysoce ryzykowna.
W czasach panowania totalitaryzmu komunistyczneo oparteo na
niesprawiedliwym monopolu w mediach" spoeczestwo skazane !yo na
jedno wycznie /rdo in%ormacji. Wywoao to daleko idce zakcenia w
%ormowaniu zmysu krytyczneo u !ardzo wielu od!iorcw mediw.
.lateo mwi si dzi o du#ej dozie naiwnoci politycznej spoeczestwa
posttotalitarneo. &est ona wykorzystywana przez politykw i ludzi mass
mediw
8
.
&est jeszcze jedno zjawis'o) 't?re nale#y odnotowa0 w c+ara'terystyce
spoeczestwa posttotalitarneo na o!szarze mass mediw. Oto w systemie
komunistycznym realizowany !y patoloiczny wrcz model in%ormowania
o!ywateli przez mass media. 9poeczestwo przywyko do teo modelu" nie
dostrzeajc w nim odchyle od normy. .lateo spoeczestwo post*
totalitarne nie ma podstawowej orientacji w zakresie modelu mediw
1pu!licznych i komercyjnych2 w pastwie demokratycznym. +norancja ta
uatwia wielu ludziom mediw !ezkarne nieliczenie si z prawd. J kolei w
o!r!ie mentalnoci spoeczestwa posttotalitarneo wida$ tak#e
zdumiewajcy pramatyzm" ktreo wyrazem jest zadzanie si ludzi na
oszukiwanie ich przez elity rzdzce. (owstaje zatem pytanie" jak dalece
prawdziwa jest stara teza oszca" #e mimo wszystko lud chce !y$
oszukiwany
<
. 0ie chce !owiem zna$ caej prawdy o so!ie" o pastwie i jeo
ustroju. Woli przejawia$ w tych sprawach postaw ,witeo spokoju- i
wyklucza jakiekolwiek zaana#owanie. 7o#e to !y$ %orma leku przed
niewyodn prawd o rzeczywistoci" ktra z czasem mo#e si sta$
,prawd nie do zniesienia-.
0ie mo#na rwnie# wykluczy$" #e zoda na okamywanie jest cen pacon
przez spoeczestwo za pewne ustpstwa czy przywileje ze strony wadzy.
7wic o prawdzie w ,mediach post*totalkarnych- nale#y jeszcze zwrci$
uwa na pewne okolicznoci" ktre uatwiaj w (olsce znieksztacanie
prawdy za porednictwem mass mediw. O#norakie ataki kierowane dzi z
niespotykan zaciekoci przeciwko wartociom chrzecijaskim odnosz
si tak#e do prymatu prawdy jako jednej z wartoci nadrzdnych w
chrzecijastwie. Omiesza si i lekcewa#y ran prawdy w #yciu jednostki
i spoeczestwa. &ednoczenie deprecjonuje si autorytet Focioa" ktry ma
odwa przypomina$ wiatu sowa 6hrystusa5 ,(oznacie prawd" a prawda
was wyzwoli- 1& ;" 842.
9poeczestwo posttotalitarne odznacza si tak#e nisk wra#liwoci na
prawd" al!o !rakiem tej wra#liwoci. &an (awe ++. piszc w encyklice
Reritalis splendor o nowej sytuacji" jaka zaistniaa w spoeczestwach
posttotalitamych przestrzea przed ro/! ,?sprzeniewierzenia si
demokracji z relatywizmem etycznymd" ktry od!iera spoecznoci
cywilnej cw spos! radykalnyd" zdolno$ rozpoznawania prawdy-.
0atomiast moralno$ w ka#dej dziedzinie #ycia oparta na prawdzie ,i w
niej otwierajca si na autentyczn wolno$- su#y ,nie tylko pojedynczej
oso!ie i jej wzrastaniu ku do!ru" ale tak#e spoeczestwu i jeo
prawdziwemu rozwojowi- 1K9" nr '@'2.
.zi osi si wrcz prymat" czy nawet a!solutyzacj wolnoci we
wszystkich sektorach #ycia czowieka. Wiadomo za" #e oderwanie
wolnoci od prawdy stanowi powa#ne zaro#enie dla jednostki i spoecze*
stwa" a w szczelnoci dla kultury" ktra na o!szarze mass mediw
posuuje si czsto r#norakimi postaciami kamstwa.
Jnaczcy wpyw na stosunek czowieka mediw do prawdy wywieraj
rwnie# r#norakie trendy" wywodzce si z kryzysu prawdy. Fryzys ten
ujawnia si dzi w odniesieniu do Coa i prawd reliijnych
E
.
(rawda o (olakach i o Fociele cierpi z teo powodu" #e du#a cz$ prasy
wychodzcej w (olsce znajduje si w rkach wydawcw zachodnich.
Oso!icie nie s oni zainteresowani ksztatowaniem pozytywneo imaeSu
narodu i reliii w wiadomoci swoich czytelnikw. Oto np. spord E@ min
ezemplarzy jednorazoweo nakadu tzw. pisemek kolorowych 1,9uper
)K-" ,(opcorn- itp.2 prawie a# jedna trzecia oparta jest na kapilale
niemieckim. Ownie# co trzeci tyodnik wydawany w (olsce jest
wasnoci wydawcw zaranicznych 10iemcw" Nrancuzw" 9zwajcarw"
Wochw" 0orwew2. 7wi si przy tej okazji" #e na etapie prze*
chodzenia z komunizmu do ,kapitalizmu pery%eryjneo- nie tylko od!ywa
si sterowanie teo kapitalizmu ze wiatowych metropolii lecz nastpuje
rwnie# szkodliwy proces ,latynoamerykanizacji mass mediw-
=
. )o
wszystko z kolei oznacza wyjtkowo niesprzyjajce warunki dla prawdy i
jej promocji w mediach oraz wiadomoci ich od!iorcw.
Wydaje si" #e w zarysowanym wy#ej kontekcie ,uwarunkowa
posttotalitar*nych- spoeczestwo z du# po!a#liwoci przylda si
#ywioowemu rozwojowi mediw" w ktrym prawda traktowana jest
czsto jako intratny towar
>
. Cywa wtedy sprowadzana do poziomu rodka w
zdo!ywaniu wadzy" sawy i pienidzy" W tym celu jest ona odpowiednio
preparowana i sprzedawana w postaci rozlicznych pprawd i mitw.
Odpowiedzialno$ czy tylko niezale#no$
W wielu miejscach tej ksi#ki wskazywano na mass media jako na noniki
r#nych postaci zakamania. Wszak manipulacja jest specy%iczn %orm
kamstwa rwnie# w wymiarze spoecznym. Famstwo za w ka#dej postaci
ma to do sie!ie" #e korumpuje prawd i sameo czowieka" ktry si od niej
uchyla-.
Famstwo szerzone w ramach manipulacji ujawnia tym wiksz ,si ra#enia-"
#e odnosi si nie tylko do pewnych %aktw czy zjawisk" lecz przede wszystkim
%aszuje jaki wa#ny o!raz z rzeczywistoci" ktra otacza czowieka. W
nastpstwie takich za!iew powstaje zakamany o!raz spoeczestwa"
Focioa" modzie#y" wiata pracy itp. Famliwo$ manipulacji wida$
najwyra/niej na o!szarze stereotypu" mitu" plotki i kamu%la#u" ktrymi
najchtniej posuuj si dysponenci manipulacji. .zi przed zaro#eniem
prawdy w tych czterech rodkach manipulacji przestrzeaj nie tylko
duszpasterze i moralici" lecz rwnie# %ilozo%owie" teoretycy kultury i ludzie
mediw
:
.
Tosy %achowcw w tej dziedzinie s tym !ardziej pomocne" #e kamstwo w
o!r!ie stosowanych rodkw i technik jest dzi coraz skuteczniej ukrywane.
0admierne eksponowanie wolnoci we wspczesnej kulturze" a niedocenianie"
czy wrcz lekcewa#enie prawdy w jej wymiarze indywidualnym i spoecznym
doprowadzio m.in. do takieo splotu sytuacji" #e dziennikarze prasy" radia i
telewizji ju# mniej mwi o swojej odpowiedzialnoci za pu!likowane sowa i
o!razy w mass mediach" podkrelajc nadmiernie swoj postaw
niezale#noci
'
-.
0iektre deklaracje wiata dziennikarskieo stay si wrcz o!owizujc
mod. Odnosz si one przede wszystkim do prawdziwej al!o urojonej
niezale#noci" ktr odmienia si we wszystkich niemal przypadkach i w
tonacji uroczystej. 6zsto jednak jest to swoista kokieteria" ktr
dziennikarze 1redakcje2 posuuj si" a!y uwiaryodnia$ swoje
wypowiedzi i powikszy$ rono od!iorcw 1czytelnikw" radiosuchaczy"
telewidzw2.
(omijajc narzucajc si wtpliwo$" czy mo#na !y$ dzisiaj
dziennikarzem cakowicie niezale#nym oraz pytanie" jakie s ostateczne
ranice dziennikarskiej niezale#noci" nale#y podkreli$" #e losy prawdy w
mass mediach rozstrzyaj si przede wszystkim w o!r!ie odpowiedzial*
noci dziennikarza. &est to odpowiedzialno$ za sowo i o!raz" ktrymi
posuuj si ludzie mediw. .oda$ nale#y" #e jest to odpowiedzialno$
specy%iczna" wszak sia i zasi wpywu tych treci" ktre zawarte s w
pu!likowanych sowach i o!razach" zostaj zwielokrotnione w nastpstwie
wprznicia mass mediw w su#! zakamania. 7yl t uj z waciw
so!ie tra%noci &an (awe ++" dy w Olsztynie w '::' r. przemawia na
temat ,wielkiej potrze!y odkamania naszeo #ycia-. 7wi wtedy (apie#"
#e ,wszystkie tzw. rodki przekazywania myli to przecie# spotowana
ludzka mowa" ktra al!o daje wiadectwo prawdzie al!o te# nie-
''
.
Oan odpowiedzialnoci ludzi mediw wida$ zwaszcza wtedy" dy
przyrwnuje si powoanie dziennikarza do powoania nauczyciela" czy
wychowawcy
'4
. Wtedy ju# nie jest to tylko ze strony dziennikarza
poredniczenie w przekazywaniu in%ormacji" czy dostarczanie jej na czas" a
wic jak najszy!ciej. Wiadomo" #e mass media wykazuj coraz wiksz
skuteczno$ nie tylko w ksztatowaniu opinii" lecz przede wszystkim w
%ormowaniu postaw jednostki i spoeczestwa. &est to zatem wpyw mediw
na ca oso!owo$ czowieka. 9koro tak si dzieje" w rkach dziennikarzy
pracujcych w prasie" radio i telewizji" znajduj si narzdzia rzeczywisteo
wpywu na myli" uczucia" decyzje i zachowania jednostek i spoeczestw.
&e#eli w posuiwaniu si nimi nie jest o!ecne poczucie odpowiedzialnoci"
powstaj szkody nie do odro!ienia.
9zczelnie donios rol do spenienia w szereach dziennikarzy maj w
tej dziedzinie katolicy. W encyklice Iedemptor 0ominis &an (awe ++
przypomnia" #e ,poczucie odpowiedzialnoci za prawd jest jednym z
podstawowych wymaa" okrelajcych powoanie czowieka we wsplnocie
Focioa- 1OV" nr ':2. Wym ten odnosi si przede wszystkim do tych ludzi
mediw" ktrzy na co dzie ,dotykaj- prawdy w pu!likowanych przez sie!ie
sowach oraz o!razach i jednoczenie identy%ikuj si z Focioem. Wszak 6hrys*
tus" ktreo s wyznawcami" nazywa sie!ie (rawd 1por. & '<" =2 i oczekuje od
nich pu!liczneo dawania wiadectwa prawdzie 1por. 7t '@" 84*882.
Odpowiedzialnoci dziennikarzy nie oranicza si jedynie do samych treci" ktre
oni pu!likuj za porednictwem sw i o!razw. .ziennikarze odpowiadaj rw*
nie# za nastpstwa swojej pracy w mass mediach. +nstrukcja duszpasterska ?omA
munio et progressio przypomniaa" #e ocen moraln" a wic tak#e swoj oso!ist
odpowiedzialnoci dziennikarz powinien o!ejmowa$ takie elementy" jak rodzaj
zastosowaneo medium 1np. telewizja olnopolska i pismo su!lokalne2I spos!
prezentacji pro!lemu 1np. w przedstawianiu zjawiska pornora%ii czy prostytucji2I
wiek od!iorcw 1np. sceny drastyczne z wojny" ktre w ciu dnia oldaj w te*
lewizji rwnie# dzieci2I czas emisji w radio i telewizji 1np. proram patriotyczny
pokazywany w telewizji w odzinach nocnych2I sytuacja w spoeczestwie
1stajca si zarzewiem kon%liktu spoeczneo i chaosu" dy np. nadmiernie
naania si !ulwersujce a%ery polityczne i ospodarcze2-. W tym doniosym
%ramencie swojej wypowiedzi +nstrukcja nawizuje do so!oroweo .ekretu o
rodkach spoeczneo przekazywania myli" ktry domaa si" a!y w dziedzinie
mediw mie$ zawsze na uwadze ,warunki i wszystkie okolicznoci" jak cel"
oso!y" miejsce" czas i inne" w jakich dokonuje si przekaz" a ktre mo zmienia$
si lu! wrcz wypacza$ jeo odzi*wo$- 1.9(" nr <2.
Prawda w mass mediac+ i odpowiedzialno/0 od&iorc?w
W iantycznej sieci mediw w r#noraki spos! prawda doznaje licznych ora*
nicze" presji" uszczer!kw i za%aszowa.
&est lekcewa#ona i znieksztacana nie tylko wprost i !ezporednio. (ada
rwnie# o%iar niezliczonych wieloznacznoci" niedomwie i pomini$.
9tosowanie jzyka poz!awioneo cisoci i precyzji tak#e rzutuje z czasem na
kierunek %unkcjonowania prawdy w mass mediach i w caym spoeczestwie
'<
.
Odpowiedzialno$ za media nie jest wycznie atry!utem ludzi mediw. 9po*
czywa ona rwnie# na od!iorcach prasy" radia i telewizji.
7imo rosnceo po ':;: r. chaosu na o!szarze mass mediw i przykreo dzie*
dzictwa poprzednieo systemu w tej dziedzinie" od trzech lat mo#na w (olsce
zao!serwowa$ r#norakie inicjatywy i za!iei podejmowane w celu
ochronienia prawdy w mass mediach.
(rzede wszystkim dzi mwi si ju# na ten temat ono i jednoznacznie
nazywajc rzeczy po imieniu. O!ok licznych artykuw naukowych i
pu!licystycznych" wydawane s ju# pierwsze pozycje ksi#kowe" ktre w
spos! kompetentny nawietlaj zjawiska !dce zaro#eniem dla prawdy.
9zczelne zasui na tym polu wykazuje tyodnik katolicki ,0iedziela-. 0a
!ie#co wrcz odnotowuje i omawia te %akty w mass mediach" ktre zniekszta*
caj prawd i %aszuj o!raz rzeczywistoci
'=
. Ownie# dziennik katolicki
,9owo- systematycznie uwra#liwia swoich czytelnikw na o!ecno$
zakamania w mass mediach
'>
.
Wspomniane wy#ej opracowania speniaj donios rol w uwra#liwieniu spo*
eczestwa posttotalitarneo na istniejce zaro#enia w stosunku do prawdy.
9 rodkiem w stosowaniu metody ,otwierania oczu- wo!ec ludzi naiwnych i
atwowiernych. 9amo poprawne nazywanie zjawiska" !dceo zaro#eniem
dla prawdy ma znaczenie zasadnicze dla wychowania oraz dla waciweo
rozwoju kultury. Ewidentnym dowodem na to jest w (olsce trwajca od kilku
lat pu!liczna dyskusja na temat caej prawdy o a!orcji i ochronie dziecka
poczteo. Odwa#ne i jednoznaczne wypowiadanie si w tej kwestii
poszerzyo wiedz i po!io postawy u oromnej czci spoeczestwa
';
. W
lad za pu!likacjami id dziaania. 9 to najczciej dora/ne interwencje czy*
telnikw" radiosuchaczy i telewidzw" ktrzy wyra#aj tele%onicznie lu! w
listach swoje o!urzenie wo!ec %aktw %aszowania prawdy w mass
mediach. 9. rwnie# wyaniane deleacje" ktre udaj si do os!
odpowiedzialnych za %unkcjonowanie poszczelnych mediw i
przedstawiaj im stanowisko tych" ktrych reprezentuj. O takich
poczynaniach in%ormuj swoich duszpasterzy oraz redakcje pism
katolickich
'
S
'
.
W stowarzyszeniach katolickich powstaj wyspecjalizowane zespoy" ktre
permanentnie analizuj stosunek mediw do prawdy i w razie potrze!y
inicjuj stosowne interwencje
4@
.
&edn z nowszych %orm %aszowania w (olsce o!razu czowieka jest
pornora%ia
4
S. &ej nonikiem i pasmem transmisyjnym s niektre mass
media. Bczestnicz one w ten spos! w nie!ezpiecznym znieksztacaniu
prawdy o mioci" rodzinie" wychowaniu potomstwa i rozwoju oso!owoci
czowieka.
.zi trze!a ju# mwi$ o caym przemyle pornora%icznym !udowanym w
oparciu o mass media. Crak odpowiednieo przyotowania os!" ktre
podejmuj pewne pro!lemy wspczesneo #ycia sprawia" #e rwnie# w
mediach pu!licznych dochodzi do kryptoreklamy pornora%ii
44
. W kilku
rodowiskach wielkomiejskich" poczwszy od '::E r. powstaj udane pr!y
protestw" a nawet !ojkotu wo!ec rozpowszechniania pornora%ii
4
S.
Jnieksztacenie prawdy o czowieku prowadzi atwo do przyjmowania
za%aszowaneo o!razu jeo narodu" historii i Focioa
'<
. .lateo %akty i
zjawiska" ktre dzi w mediach zara#aj prawdzie powinny !y$ z
najwiksz wnikliwoci rozpatrywane. W tym wsplnym pochyleniu si
nad prawd w mediach i w caej kulturze masowej powinni uczestniczy$
zarwno %achowcy reprezentujcy wiedze
@ masowym komunikowaniu i nauki pedaoiczne" jak i od!iorcy prasy"
radia
i telewizji. 9kuteczna aktywno$ na tym o!szarze" podejmowana w imi
mioci do prawdy oka#e si z pewnoci owocnaI przede wszystkim za w
wychowaniu dzieci i modzie#y. 9tanie si tak rwnie# wtedy" dy
zainteresowani zdo!ywa$ si !d cho$!y na ,strateie maych krokw-"
inicjujc w swoich rodowiskach tzw. komunikowanie uczestniczce 1np.
tele%on ,na #ywo- do studia radioweo i telewizyjneo w trakcie trwania
proramu2. (rzejawiana w taki spos! aktywno$ od!iorcw mass mediw
mo#e doprowadzi$ do daleko idcych zmian na lepsze w relacji mediaL
prawda.
(otrze! aktywnoci wo!ec mass mediw Nrancuzi ujmuj od niedawna w
apelu" w ktrym do!ra tre$ idzie w parze z r sw5 ,6onsommateurs de
medias" mediactiPez*PousZ- 1Od!iorcy mediw" !d/cie aktywni wo!ec
mediwZQ
4E
.
Oosnce zaana#owanie w codziennym zatroskaniu o prawd w mass
mediach pozwoli ich od!iorcom u%ormowa$ prawidowy stosunek do prasy"
radia i telewizji. Fontakt z tymi mediami stanie si wtedy /rdem rzetelnej
wiedzy i pomoc w pracy nad dojrza oso!owoci.
Przypisy do rozdzia!u I=
S (or. F. Flauza" &ziennikarstwo nie jest neutralne, ,Gad- '::8" nr <.
4
Cp H. Aepa" Prawda w spoecze!stwie postAtotalitamym A wyzwanie dla mediw
katolickic0,
(rWypisy
,Wiadomoci Hrchidiecezjalne Gdzkie- '::=" nr ++.
'
Jo!. np. &. 0ar!utl" Mra pozorw i magia -rodka, ,9owo- z 4=*4; K++ '::=.
&
Fs. 6. 9. Cartnik" 8ud c0ce byD oszukiwanyJ, ,9owo- z l l 3++ '::E.
E
Jo!. np. O. 7artin" ryzys prawdy% =tak na wiar2, moralno-D i misj2 w o-ciele
katolickim 1tum. z an.2" Frakw '::E" s. '<*':I por. !p C. Ccjze 1red.2" 'obec .ogu i
moralno-ci% Warszawa '::=.
@
(or. np. &. Cecker" Mi2dzy cenzurowan# i skomercjalizowan# opinia publiczn# w
systemowej przemianie Furopy 'sc0odniej, ,Jeszyty (raso*znawcze- '::8" nr '*4" s. '4*
48I J. Cajka" apita zagraniczny w polskic0 mediac0, w5 Pi2ciolecie trans"ormacji
mediw S45T5A455C$, red. H. 9omko wska. Warszawa '::E" s. ;>*'@8I C. Fulkowski"
(zybki taniec na wolnym rynku, ,Wiadomoci Fulturalne- '::E" nr ;.
>
(or. F. Janussi" Prawda czy towarJ w% &ziennikarski etos, red J. Fo!yliska" O. ..
Tra!owski" Olsztyn '::=" s. 4<:*4E;.
F
W. 6hudy" amstwo jako korupcja antropologiczna, ,Elhos- '::4" nr l" s. ;;*:=.
y
Jo!. A. Foakowski" Obecno-D mitu, Wrocaw '::<" s. '4E*'<=I ks. A. Caller"
Problematyczno-D -rodkw przekazu, ,6ommunio- '::E" nr =" s. 8*=I F. 6zu!a" Ftyczne
konsekwencje manipulacji w mass mediac0, w5 &ziennikarski etos, dz. cyt."s. '84*'<:I H.
&ura" O obiektywizm i warto-ci w telewizji, w5 O Panu .ogu w telewizji, red. ks. A.
.yczewski" 6zstochowa '::=" s. 8:*=4.
7a'o.czenie
Oozlea i zo#ona jest dzi pro!lematyka wynikajca z %unkcjonowania
manipulacji. W nowych jej %ormach stosowane s craW doskonalsze
techniki. (ierwsze na wiecie mass media stay si jednoczenie doodnym
o!szarem dla skutecznej dziaalnoci przedsi!iorczych dysponentw
manipulacji. Cdc doniosym kanaem przepywu in%ormacji"
wykorzystane zostay rwnie# jako narzdzie do sterowania jednostk i
spoeczestwem. 0ikt wtedy nie m przewidzie$" #e nowe media stan si
rodkiem prowadzcym do ujarzmienia caych narodw" co znalazo swj
ewidentny wyraz w totalitarnych systemach wadzy.
^ywioowy rozwj mediw" stae doskonalenie samej manipulacji" a
zwaszcza jej skryto$ sprawiy" #e w lej dziedzinie jest wiele zaadek i
tajemnic. W nastpstwie spowolnionych poszukiwa naukowcw" znaczc
ran zyskuj dzi wypowiedzi kompetentnych pu!licystw. )e ostatnie
wykazuj zwaszcza dwa walory5 s pisane przez pro%esjonalistw" ktrzy
,czuj- mediaI dlateo te# odnotowuj najwa#niejsze %akty manipulacji ,na
!ie#co-" co pozwala czytelnikom wyro!i$ so!ie po!ion opini na ten
temat. W tej sytuacji niniejsza ksi#ka stanowi pr! olneo zarysowania
pro!lematyki z uwzldnieniem nowszych wynikw !ada oraz do$ !oatej
pu!licystyki.
Hutor #ywi nadziej" #e przedstawione re%leksje przynajmniej w niewielkim
stopniu zdoay przekona$ 6zytelnika" i# manipulacja staa si ju# jednym ze
,wiatw- czowieka #yjceo u schyku == wieku. Ywiadomo$ teo %aktu
powinna wic skania$ do aktywnych postaw wo!ec manipulacji" a!y uchroni$
jednostk i spoeczestwo przed jej przykrymi nastpstwami. Vistoryczn
wrcz misj maj tu do spenienia pedaoowie*praktycy oraz nauki o
wychowaniu.
9zerokie zastosowanie technik manipulacji w nowej propaandzie
antykocielnej doprowadzio w (olsce do rezultatw" ktre daj si stwierdzi$
w o!r!ie postaw i opinii pu!licznej spoeczestwa. 0ajwa#niejsze z nich
zostay w ksi#ce odnotowane i omwione" jak cho$!y paradoksalny %akt" #e
po ':;: r. w polskich mass mediach wicej si straszy spoeczestwo
Focioem" ni# komunizmem.
&ednoczenie autor zdaje so!ie spraw" #e pewne zaadnienia nie zostay w
ksi#ce po!ione" np. postawa makiawelizmu nastawiona na manipulowanie
innymi" czy zjawisko prania mzu" !dce ,ukoronowaniem- za!iew
dysponentw manipulacjiS.
Wyczerpujce przedstawienie tych o!szernych pro!lemw naruszyo!y jednak
kompozycj ksi#ki i przyjte w niej zao#enia. Fa#dy z nich !owiem m!y
dzi stanowi$ przedmiot odr!neo opracowania.
(onadto" niektre zaadnienia z wielkieo o!szaru manipulowania
czowiekiem nie zostay nawet zasynalizowane wyra/nie" jak np. mechanizmy
manipulowania opini pu!liczn" czy rola w tych dziaaniach elit politycznych
oraz dziennikarzy 1z podkreleniem etyki zawodowej2
4
.
Bkazanie manipulacji jako niepokojceo zjawiska w stosunkach midzyludz*
kich i w mass mediach oraz nakrelenie waciwych postaw wo!ec teo
zjawiska stao si wnym zadaniem ksi#ki. 7o#e wiec stanowi$ materia do
re%leksji dla os!" ktre pracuj w mediach" dla zajmujcych si wychowaniem
do ich od!ioru" oraz dla wszystkich" ktrzy przez podjcie !ada zamierzaj
pro!lematyk t po!i$.
(oniewa# manipulowanie czowiekiem jest rwnie# wyzwaniem dla Focioa"
przeto niech zechc przyj$ t ksi#k jako pomoc dydaktyczn tak#e ci
wszyscy" ktrzy w jeo wsplnocie speniaj odpowiedzialn posu
duszpasterzy" nieatw misj katechetw oraz historyczne posannictwo
dziennikarzy
8
.