Professional Documents
Culture Documents
s
k
C
i
e
s
z
y
s
k
i
Rada Narodowa Ksistwa
Cieszyskiego lokalny
polski rzd powstay ju 19
padziernika 1918r. w
Cieszynie
RNKC porozumiaa si z lokalnymi czeskimi wadzami i w
rezultacie lsk zosta wstpnie podzielony wedug kryterium
etnicznego. Jednak wadze nowoutworzonej Czechosowacji
sprzeciwiy si tej decyzji uznajc, e lsk Cieszyski z
historycznego punktu widzenia naley do Czech.
W styczniu 1919r. wojska czeskie zaatakoway jego polsk cz
i zajy wikszo terenw. W lipcu 1920r. ententa narzucia
Polsce niekorzystny podzia lska Cieszyskiego z granic na
rzece Olzie. Odebranie tego obszaru, zwanego Zaolziem Polacy
uznali za bardzo niesprawiedliwe, gdy po stronie czeskiej
pozostao 120tys. Polakw.
G
a
l
i
c
j
a
Z
a
c
h
o
d
n
i
a
Polska Komisja
Likwidacyjna lokalny
koalicyjny rzd polski
utworzona 28 padziernika
1918r. w Krakowie.
W skad PKL weszy polskie partie polityczne z Galicji m.in. PSL
Piast z Wincentym Witosem na czele.
Wikszo tutejszych mieszkacw bya Polakami, wic przejcie
wadzy odbyo si tu niemal bezkrwawo. Grupy Polakw w nocy z
30 na 31 padziernika rozbroiy onierzy austriackich w
Krakowie, onierze nie stawiali oporu.
Upadek pastw
zaborczych
Uznanie potrzeby
powstania
niepodlegego pastwa
polskiego przez
zwyciskie pastwa
ententy
Powstanie polskich
orodkw
politycznych i
wojskowych w
kraju i na emigracji
Kryzys i wojna
domowa w Rosji
Klska w wojnie
wiatowej
Niemiec i
Austro-Wgier
G
a
l
i
c
j
a
W
s
c
h
o
d
n
i
a
Mieszkao tutaj 60% Ukraicw, 30% Polakw i 10% ydw. Wadze austriackie przekazay tam
rzdy Ukraicom, ktrzy 1 listopada 1918r. utworzyli Zachodnioukraisk Republik Ludow
(ZURL).
Pojawienie si ukraiskich flag we Lwowie wywoao gwatowny protest Polakw, bdcych
wikszoci mieszkacw miasta. Opanowali oni Lww i dziki posikom do poowy lipca 1919
wyparli Ukraicw za lini rzeki Zbrucz.
K
r
l
e
s
t
w
o
P
o
l
s
k
i
e
Rada Regencyjna
zoona z Polakw,
powoana przez rzdy w
Berlinie i w Wiedniu,
ktra jednak nie cieszya
si przychylnoci
wikszoci Polakw. W
rezultacie Rada nie bya w
stanie utworzy rzdu
narodowego.
Tymczasowy Rzd
Ludowy Republiki
Polskiej z Ignacym
Daszyskim na czele,
powsta 7 listopada
1918r.
Obszary Krlestwa Polskiego od 1915r. byy okupowane przez
pastwa centralne.
Pocztkowo Polacy przejli wadz na poudniowych obszarach
Krlestwa Polskiego (Lublin opanowany przez uzbrojone grupy z
POW, kierowanej tam przez pk. Edwarda Rydza-migego)
Powoany rzd skada si z niepodlegociowych politykw z partii
socjalistycznych i ludowych. 7 listopada ogosili manifest, w ktrym
zapowiadano, e Polska bdzie republik ludow z szerokimi
swobodami obywatelskimi, z powszechnym prawem wyborczym,
take dla kobiet. Robotnikom obiecano omiogodzinny dzie pracy,
chopom reform roln, dziki ktrej otrzymaliby ziemi z
parcelacji. Zapowiadano te upastwowienie kopal i bezpatne
szkolnictwo.
Jzef Pisudski powrci z Magdeburga do okupowanej przez Niemcw Warszawy 10 listopada
1918r. 11 listopada 1918r. Rada regencyjna przekazaa mu dowdztwo nad polskim wojskiem,
tworzonym pod kontrol pastw centralnych od czasu ogoszenia aktu 5 listopada 1916r.
Jedn z pierwszych decyzji Pisudskiego ju 11 listopada byo wydanie rozkazu
rozbrojenia Niemcw. Po raz pierwszy od 123 lat w Warszawie sytuacj kontroloway
polskie wojska.
11 listopada uznano za symboliczn dat odzyskania niepodlegoci i ustanowiono w
tym dniu Narodowe wito Niepodlegoci.
Rada regencyjna rozwizuje si 14 listopada przekazujc Pisudskiemu ca wadz
cywiln
Razem z Jdrzejem Moraczewskim Pisudski powouje rzd.
o Rzd ten wydaje dekret 22 listopada, powierzajcy Pisudskiemu urzd
Tymczasowego Naczelnika Pastwa, czyli przekazujcy mu najwysz wadz
pastwow. Do jego uprawnie naleao:
Powoywanie i odwoywanie rzdu
Stanowienie prawa
o Najwysz wadz mia sprawowa do czasu zwoania Sejmu Ustawodawczego
o Ustalono, e Polska bdzie republik
Wikszo orodkw wadzy powstaych w tworzcej si Rzeczypospolitej uznaa zwierzchno
Pisudskiego. Nie uczynia tego m.in. Komunistyczna Partia Robotniczej Polski, ktra
podporzdkowaa si utworzonej w Moskwie III Midzynarodwce. Polscy komunici planowali
wywoanie rewolucji wzorowanej na bolszewickiej. Wadzy Pisudskiego nie uznaway te
rodowiska prawicowe, gwnie endecja z Romanem Dmowskim na czele.
WOJSKO: Pocztkowo tworzono je z onierzy ochotnikw pochodzcych z rnych formacji
(najliczniej zgosili si bojownicy z POW oraz legionici uwolnieni z obozw internowania). W
styczniu 1919r., aby zwikszy liczebno armii, wprowadzono pobr przymusowy i ju w tym
samym miesicu wojsko liczyo ponad 100 tys. onierzy. Na pocztku 1919 do Polski przeniesiona
zostaa z Francji bkitna armia gen. Hallera
W
i
e
l
k
o
p
o
l
s
k
a
Naczelna Rada Ludowa
organ wadzy polskiej w
Wielkopolsce
Sejm Dzielnicowy
Za reprezentacj
narodow uznaway one
Komitet Narodowy Polski
w Paryu, nie za rzd
Pisudskiego w
Warszawie.
Niemcy, chocia pokonane zabiegay o utrzymanie zaboru pruskiego.
Jednak Polacy w Wielkopolsce dyli do niepodlegoci. Dziki pracy
organicznej nie tylko zachowali polsko, ale i doprowadzili do
gospodarczego rozkwitu Poznaskiego
Wielkopolanie pod koniec 1918r. prezentowali dwie koncepcje
prowadzenia dziaalnoci niepodlegociowych
Cz z nich opowiadaa si za wystpieniami zbrojnymi.
Planowano wybuch powstania narodowo-wyzwoleczego na
pocztku 1919r. i wyzwolenie Wielkopolski spod wadzy
zaborcy.
o Do zwolennikw dziaa zbrojnych naleeli m.in.
dziaacze konspiracyjnej POW zaboru pruskiego oraz
legalnych organizacji harcerskich, Sokoa, czy
organizacji niepodlegociowych zakonspirowanych
pod szyldami klubw sportowych, tj. Unia, Warta
Druga koncepcja odrzucaa krwawe walki i zakadaa
kontynuowanie pracy organicznej, stopniow polonizacj
urzdw i szk oraz ograniczanie si do akcji politycznych
o Jej zwolennicy, dziaacze zwizani z wielkopolsk
Narodow Demokracj, sdzili, e o losach zaboru
pruskiego zadecyduje kongres pokojowy w Paryu.
Dziaania te popieraa Naczelna Rada Ludowa i Sejm
Dzielnicowy
POWSTANIE WIELKOPOLSKIE
Do Wielkopolski 26 grudnia 1918r. przybywa Ignacy Paderewski, wybitny pianista, czonek KNP
w Paryu. Polacy entuzjastycznie przywitali wybitnego rodaka, organizujc demonstracje
patriotyczne i dekorujc cae miasto flagami Polski i pastw ententy.
Nastpnego dnia 27 grudnia 1918r. oddziay niemieckie wspierane przez niemieck ludno
zorganizoway kontrdemonstracj, podczas ktrej zrywano flagi i ostrzeliwano Bazar (hotel,
symbol polskoci, gdzie zatrzyma si Paderewski). Doszo do chaotycznych walk, ktre
spontanicznie przeksztaciy si w powstanie.
Pierwszym dowdc zosta kpt. Stanisaw Taczak, a w poowie stycznia 1919r.
dowodzenie przej gen. Jzef Dowbor-Municki
W cigu kilku dni powstanie objo ca Wielkopolsk. Powstacy rozbrajali niemieckie
garnizony, blokowali linie kolejowe
Powstanie solidarnie poparo cae spoeczestwo mieszczanie, chopi, duchowni i
ziemianie
Do pocztku stycznia 1919r. powstacy opanowali Pozna i wikszo Wielkopolski, nie
zdoali jednak wcign do walki Polakw z Pomorza i Grnego lska.
Na zajtych terenach wadz przeja Naczelna Rada Ludowa, ktra spolszczaa
administracj, policj i szkolnictwo, przystpiono do formowania armii wielkopolskiej
Naczelnym prezydentem prowincji poznaskiej zosta Wojciech Trmpczyski
Niemcw zaskoczy wybuch i zasig powstania. Nie mogli pocztkowo przystpi do
tumienia walk, poniewa w Berlinie wybuchy zamieszki rewolucyjne zorganizowane
przez komunistyczny Zwizek Spartakusa. Dopiero po opanowaniu rewolucji podjli w
poowie stycznia kontrofensyw.
Delegacja polska z Romanem Dmowskim na czele nakonia do interwencji marszaka
Francji, Ferdinanda Focha. Foch zagrozi Niemcom, e ich atak na Wielkopolsk
spowoduje wznowienie dziaa zbrojnych na Zachodzie.
16 lutego 1919r. podpisano w Trewirze traktat rozejmowy, ustalajcy lini demarkacyjn
midzy wojskami niemieckimi i wielkopolskimi. Polacy kontrolowali niemal ca Wielkopolsk.
Stanowio to wany argument w negocjacjach dotyczcych wczenia jej do Rzeczypospolitej
s
k
Polska utracia lsk w I poowie XIV wieku na rzecz Czech. Jego ludno od czasw redniowiecza
ulegaa germanizacji, ale pod koniec XIX wieku wrd lzakw, zwaszcza na Grnym lsku,
odradzaa si polsko. Repolonizacji sprzyja napyw ludnoci spoza lska do pracy w kopalniach
i hutach.
Cz Polakw, gwnie nalecych do POW Grnego lska przygotowywaa si do
zbrojnej walki o przyczenie do Polski.
Cz opowiadaa si za dziaaniami, ktre umoliwiyby odniesienie sukcesu w plebiscycie
Na konferencji paryskiej delegacja dya do wczenia Grnego lska do Polski, argumentujc
swoje stanowisko przewag liczebn ludnoci polskiej na tym terenie, tradycj historyczn oraz
znaczeniem tego wanego orodka gospodarczego dla nowo tworzonej II Rzeczypospolitej. Niemcy
natomiast twierdzili, e Grny lsk jest tak silnie gospodarczo zwizany z ich pastwem, e
polskie panowanie na lsku przed kilkoma wiekami nie moe by argumentem za jego
przyczeniem do pastwa polskiego.
Stanowisko Niemcw poparli Brytyjczycy i postanowili, e o losie Grnego lska zadecyduje
plebiscyt. Nad jego przebiegiem miaa czuwa Midzysojusznicza Komisja Rzdzca i
Plebiscytowa Grnego lska.
I powstanie lskie
17.08.-24.08.1919
Geneza: po zakoczeniu I wojny wiatowej na lsk powrcili pochodzcy stamtd
zdemobilizowani onierze niemieccy i wwczas fabrykanci, w wikszoci Niemcy zaczli
przyjmowa do pracy rodakw, a zwalnia polskich robotnikw. Doprowadzio to do wybuchu
strajku generalnego, ktry po interwencji wojska niemieckiego w kopalni Mysowice przeksztaci
si w powstanie
Spontaniczny zryw oraz przewaga niemieckich si spowodoway, e upado ono po tygodniu walk.
Skutki:
wycofanie wojsk niemieckich z terenw plebiscytowych, ktre na pocztku 1920r.
zastpiy oddziay brytyjskie, francuskie i woskie
wadz na Grnym lsku przeja Midzysojusznicza Komisja Rzdzca i Plebiscytowa
Grnego lska
utworzone zostay dwa komisariaty plebiscytowe polski i niemiecki. Na czele polskiego
stan Wojciech Korfanty
II powstanie lskie
20.08-25.08.1920
Geneza: obecno oddziaw midzynarodowych na Grnym lsku nie wpyna na uspokojenie
sytuacji. Trwaa ostra walka propagandowa i regularnie dochodzio do krwawych star midzy
grupami Polskiej Organizacji Wojskowej Grnego lska a niemieckimi oddziaami Selbstschutzu.
W sierpniu 1920, gdy bolszewicy podchodzili pod Warszaw, nasiliy si niemieckie ataki i doszo
do spontanicznego wybuchu II powstania lskiego.
Skutki:
wprowadzenie policji mieszanej niemiecko-polskiej, podlegajcej wadzom alianckim
Plebiscyt na Grnym lsku zosta przeprowadzony 20 marca 1921r. Polacy przegrali go ze
wzgldu na skuteczniejsz akcj propagandow. Polska okrelana bya przez Niemcw krajem
sezonowym, czyli istniejcy tylko chwilowo. Wykorzystali te oni w plebiscycie zasad,
wprowadzon na polskie danie, e mog w nim wzi udzia osoby urodzone na Grnym lsku,
chocia tam niemieszkajce. Za przynalenoci Grnego lska do Niemiec zagosowao ponad
700 tys. ludzi, do Polski niecae 500 tys. Niemcy, popierane przez dyplomacj Wielkiej Brytanii i
Woch chciay utrzymania przez nie caego Grnego lska. Polska natomiast popierana przez
Francj dya do podziau lska na podstawie wynikw gosowania w poszczeglnych
powiatach. Przygotowywano si do kolejnego powstania.
III powstanie lskie
3.05-5.07.1921
Geneza: Polacy 2 maja zorganizowali strajk generalny, a w nocy wysadzili mosty na Odrze,
odcinajc praktycznie poczenie z Niemcami.
3 maja 1921r. dochodzi do wybuchu powstania. Jego przywdztwo obj Wojciech Korfanty.
Wyda on Manifest do ludu grnolskiego, w ktrym ogosi si dyktatorem powstania i wezwa
Polakw do walki. Pocztkowo powstacy opanowali wikszo obszaru plebiscytowego. Niemcy
szybko przystpiy do kontrataku.
Najcisz walk stoczyli powstacy o Gr witej Anny, ale przegrali j. Siy niemieckie
poniosy jednak na tyle due straty, e i9ch atak si zama. W czerwcu 1921r. zaprzestano walk, a
zbrojne oddziay polskie i niemieckie pod kontrol si alianckich zostay wycofane ze spornych
terenw.
W padzierniku 1921r. Rada Ligi Narodw podja decyzj o podziale Grnego lska. Do Polski
przyczono 29% terenu plebiscytowego, na ktrym znajdowaa si wikszo grnolskich
zakadw przemysowych. Niemcom przypady gwnie tereny rolnicze. Rzd polski przej
ostatecznie wadz administracyjn na przyznanych obszarze Grnego lska w poowie 1922r.
Zgodnie z wczeniejszymi obietnicami przyznano mu duy zakres autonomii, wcznie z prawem
do posiadania lokalnego parlamentu Sejmu lskiego.
Rzd Paderewskiego
pastwa ententy nie byy jednomylne w kwestii polskiej. Szczeglnie nieufnie odnoszono si do
Pisudskiego, ktry w czasie wojny walczy po stronie pastw centralnych, a przy tym by socjalist. W
tej sytuacji polscy politycy rnych opcji porozumieli si:
o Pisudski w kraju zawar kompromis z prawic, bojkotujc rzd Moraczewskiego
W styczniu 1919, Roman Dmowski zosta szefem polskiej delegacji na kongres paryski,
a Ignacy Paderewski premierem i ministrem spraw zagranicznych (na miejsce
Moraczewskiego)
Rzd polski zosta formalnie uznany przez Rad Najwysz Mocarstw
Sprzymierzonych 21 lutego 1919r.
o Delegacja polska w lutym 1919 przedstawia na konferencji paryskiej
projekt granic naszego pastwa. W znacznym stopniu propozycje
pokryway si z granicami przedrozbiorowymi z pewnym posuniciem
na zachd.
Ententa a sprawa polska
Pastwa ententy, decydujc o polskich granicach, nie ustaliy ich na wschodzie, co wynikao gownie z
niejasnej wizji przyszoci Rosji
o Gdyby wadz przejli biali, wwczas ententa uznaaby Rosj za sojusznika. Biali planowali
odbudow rosyjskiego imperium w przedwojennych granicach lub ewentualnie, gdyby musieli
uzna niepodleg Polsk, to w granicach z 1795r.
o Gdyby zwycistwo w wyborach odnieliby komunici, wwczas Francja wolaaby dysponowa
siln Polsk, stanowic zapor przed bolszewikami i Niemcami. Clemenceau opowiada si za
przyczeniem do Polski Wielkopolski, caego Grnego lska i czci Pomorza wraz z
Gdaskiem.
Wpywy Clemenceau malay ze wzgldu na jego pogarszajcy si stan zdrowia, a prezydent USA
Wilson skoncentrowa si na sprawach Ligi Narodw. W rezultacie o polskich granicach decydowa
brytyjski premier Lloyd George. By on przeciwny odbudowie silnej wielonarodowej Rzeczypospolitej
i przeforsowa projekt przeprowadzenia plebiscytw, ktre miay zadecydowa o ustaleniu
zachodnich granic. Nie zgadza si na wczenie terenw zamieszkiwanych przez ludno biaorusk
ukraisk. Obawia si wzmocnienia Francji, ktra przez sojusz z Polsk, Czechosowacj, Jugosawi i
Rumuni staaby si mocarstwem zagraajcym koncepcji rwnowagi si.
Traktat wersalski
o Podpisany 28 czerwca 1919r. usankcjonowa istnienie pastwa polskiego
o Polska otrzymaa Wielkopolsk wraz z Bydgoszcz (ktrej powstanie wielkopolskie nie
objo), Pomorze Gdaskie pas o szerokoci 70km z Mierzej Helsk (bez portw)
o Gdask otrzyma status wolnego miasta pod zarzdem komisarza Ligi Narodw. Wczono
Gdask w polsk stref celn.
o Na Warmii, Mazurach i Powilu w lipcu 1920r. przeprowadzono plebiscyty (Polacy przegrali)
o Polska zostaa zmuszona do podpisania maego traktatu wersalskiego.
Gospodarka II Rzeczypospolitej
Po odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci w 1918 roku, przed
modym pastwem stao bardzo wiele problemw. Oprcz
spraw zwizanych z utrzymaniem niepodlegoci i ksztatem
nowopowstaego pastwa, gwnym problemem by bardzo zy
stan polskiej gospodarki.
Okres odbudowy gospodarki po I wojnie wiatowej
Na ziemiach nowo utworzonej Polski w czasie I wojny
wiatowej odbyway si bardzo cikie walki. Ofensywy Rosjan
oraz Niemcw i Austriakw z drugiej strony, poczyniy wielkie
spustoszenia na terenach II Rzeczypospolitej. Polska poniosa
bardzo due straty materialne podczas wiatowego konfliktu.
Pierwszym problemem, przed ktrym stany polskie wadze
byo, wic zapewnienie podstawowych rodkw do ycia
obywatelom. Realna bya groba godu w zimie na przeomie
roku 1918 i 1919. Wadzom udao si temu zapobiec, co niewtpliwie powstrzymao spoeczestwo od radykalizacji
nastrojw, ktra rwnaaby si grobie wybuchu komunistycznej rewolucji. Kolejnym problemem, z jakim musiao
sobie poradzi mode pastwo polskie, byo wielkie zrnicowanie ziem obecnie scalonych, ale przez ponad 100 lat
pozostajcych w innych organizmach pastwowych. Wizao si to z nierwnomiernym rozwojem poszczeglnych
regionw. Ziemie zaboru niemieckiego byy gospodarczo najlepiej rozwinite, zdecydowanie gorzej sytuacja
wygldaa w zaborze rosyjskim, a ziemie Galicji charakteryzoway si bardzo niskim rozwojem przemysu i
prymitywnym oraz rozdrobnionym gospodarowaniem na roli. Ten region by w zwizku z tym najbiedniejszy i
najbardziej zacofany gospodarczo. Zarysowany zosta wic podzia na Polsk A i Polsk B. Bardzo dobrym
przykadem zrnicowania i problemw z tym zwizanych by inny rozstaw torw w dawnym zaborze rosyjskim.
Kolejnym problemem byo uzalenienie produkcji i handlu w poszczeglnych regionach od swej dawnej metropolii.
Wiele towarw musiao by eksportowanych w cakiem innym kierunku, gdy dawne, przedwojenne rynki nie byy
ju dostpne dla polskich towarw (np. dawny rynek rosyjski).
Ziemie polskie bdce pod zaborami znajdoway si na peryferiach imperiw zaborczych, wic nie przywizywano
wielkiej wagi do rozwoju przemysu na tych terenach. W zwizku z tym z wyjtkiem ziem zaboru pruskiego,
gospodarka opieraa si na uprawie ziemi. Po wojnie 65 % Polakw byo rolnikami. Jednak tylko w Wielkopolsce
istniao dobrze rozwinite rolnictwo. Pozostae regiony byy pod tym wzgldem zaniedbane, a rolnictwo opierao si
na wielkiej wasnoci ziemskiej majcej swe korzenie jeszcze w czasach szlacheckich. Wikszo mieszkacw wsi
nie posiadao swej ziemi, co rodzio potrzeb reformy rolnej opartej gwnie na parcelacji wielkich majtkw
ziemskich. Uchwa Sejmu z 1919 roku maksimum posiadanej ziemi to 60 ha na zachodzie i 180 ha na wschodzie.
Nadwyki miay by obowizkowo wykupione po cenach urzdowych. Parcelowana ziemia miaa by przekazana
bezrolnym i maorolnym chopom.
Dla gospodarki powojennej Polski kluczow rol odgrywa handel wglem, bdcy w tamtych czasach jedn z
gwnych wiatowych gazi gospodarki. Dlatego tak kluczow rol w polityce polskiej miaa kwestia Grnego lska.
Po trzecim Powstaniu lskim zgodnie z decyzjami Ligi Narodw cz terenw spornych ze zdecydowan
wikszoci kopal i zakadw przemysowych dostaa si w rce Polakw. Poza tym do roku 1925 Niemcy musieli
kupowa okrelone iloci polskiego wgla bez nakadania na nie ca.
Nastpny trudny do rozwizania problem to kwestia Gdaska bdcego polskim oknem na wiat. Zgodnie z
decyzjami Ligi Narodw zostawa on wolnym miastem. Jednak Niemcy uniemoliwiali Polakom swobodne korzystanie
z gdaskiego portu. Zrodzio to wic konieczno stworzenia wasnego portu, ktrego budowa rozpocza si w 1923
roku w Gdyni.
Ustabilizowanie granic i utworzenie ram konstytucyjnych pastwa nie rwnao si jednak kocowi problemw
polskiej gospodarki. Wrcz przeciwnie, w 1923 i 1924 roku nastpi wielki spadek wartoci pienidza (marki polskiej)
i wzrost inflacji. Pojawio si zjawisko hiperinflacji (kilkusetprocentowa inflacja). Do rozwizania tego problemu zosta
powoany nowy premier i minister skarbu Wadysaw Grabski. Wprowadzi on nadzwyczajny podatek majtkowy,
zmniejszy wydatki administracji oraz ograniczy dotacje dla nierentownych przedsibiorstw pastwowych.
Doprowadzio to do zrwnowaenia budetu pastwowego, ale ubocznym skutkiem by znaczny wzrost bezrobocia.
Dla rozwizania problemu hiperinflacji stworzono niezaleny od rzdu Bank Polski, emitujcy now walut, zotwk.
Kolejnym problemem, jaki pojawi si bya wojna celna z Niemcami. Po wyganiciu obowizku nie nakadania ca na
polski wgiel przez Niemcw, rzd polski postanowi wprowadzi zaporowe ca na wszystkie towary sprowadzane z
Niemiec. Rzd niemiecki odpowiedzia tym samym. Spowodowao to wielkie straty polskiej gospodarki, gdy Niemcy
byy w tym czasie naszym gwnym partnerem handlowym. Szczeglnie trudna bya sytuacja polskiego grnictwa.
Kryzys czciowo rozwizao dopiero znalezienie nowego rynku zbytu na polski wgiel, jakim bya Szwecja.
Gospodarka w latach wielkiego kryzysu
Krach na giedzie Wall Street w 1929 roku (tzw. czarny czwartek 29 X 1929 r.) spowodowa wielki kryzys
gospodarczy waciwie na caym wiecie. Gwnymi symptomami kryzysu byo zmniejszenie produkcji, bankructwa
przedsibiorstw i bankw oraz idcy za tym wzrost bezrobocia. Kryzys nie omin te Polski, w ktrej trwa mniej
wicej a do 1935 roku (kryzys wiatowy trwa od 1929 do okoo 1933). Specyficznymi cechami polskiego kryzysu
bya katastrofalna sytuacja rolnictwa oraz ucieczka kapitau za granic. Podobnie jak w innych krajach prbowano
walczy z kryzysem za pomoc interwencjonizmu pastwa. Postaci wic si z prbami rozwizania kryzysu jest
minister Eugeniusz Kwiatkowski. W 1936 roku zainicjowa on 4-letni plan inwestycyjny polegajcy na odgrnym
planowaniu gospodarki i licznych inwestycjach. Wprowadzano take liczne preferencje dla przedsibiorcw
inwestujcych na obszarach kraju szczeglnie zagroonych kryzysem.
Kolejnym wielkim przedsiwziciem ministra Kwiatkowskiego byo powstanie Szecioletniego Planu Modernizacji i
Rozbudowy Si Zbrojnych. Z planem tym cile zwizane byo powstanie Centralnego Okrgu Przemysowego (COP).
COP umiejscowiony zosta w widach Wisy i Sanu. Lokalizacja ta wizaa si z oddaleniem od granic z Niemcami i
ZSRR, bliskoci surowcw (siarka, ropa naftowa, gaz ziemny, wgiel), oraz tani si robocz z przeludnionych
galicyjskich wsi. Powstanie COP likwidowao take rnice midzy tzw. Polsk A i Polsk B. W obrbie COP-u
powstao wiele fabryk gwnie o charakterze zbrojeniowym, m.in. fabryki lotnicze w Rzeszowie i Mielcu, huta w
Stalowej Woli, liczne elektrownie, fabryki broni w Radomiu i Sanoku oraz fabryka samochodw ciarowych w
Lublinie.
Przewrt majowy w 1926 roku i rzdy sanacji
Przewrt majowy
Sytuacja w Polsce pod rzdami tzw. chjeno-piasta (koalicji endecji i PSL Piast) nie bya dobra. Pojawiay si liczne
problemy gospodarcze, zwizane gwnie z wojn celn z Niemcami (15 VI 1925 wygasa wano nakazu
nakadajcego na Niemcy obowizek dopuszczenia na swj rynek bez ca 500 tys. ton wgla z Polski). Polska 1 VII
wprowadzia maksymalne taryfy celne na artykuy importowane z Niemiec, a Niemcy w odpowiedzi zrobili to samo z
artykuami z Polski). Due zaniepokojenie budzia take sytuacja Polski na arenie midzynarodowej. Ukad w Locarno
z 1925 roku gwarantujcy granice Niemiec z zachodnimi ssiadami, natomiast niewspominajcy nic o Polsce i
Czechach by dla Polakw jasnym sygnaem, e Niemcy nie rezygnuj z chci przesunicia swej wschodniej granicy
kosztem Polski. Innym problemem byo take zacienianie si wsppracy radziecko-niemieckiej (ukad z Rapallo
1922 r.)
Wszystkie te problemy wewntrzne jak i zewntrzne coraz bardziej zwikszay popularno J. Pisudskiego. By on
powszechnie uwaany za jedyn osob, ktra moe wprowadzi porzdek w targanym konfliktami partyjnymi
pastwie. By on przez wielu kreowany na ma opatrznociowego, posiada take poparcie wikszoci wojska.
Jednak marszaek przez duszy czas wstrzymywa si od konkretnych dziaa. Ze swojego Sulejwka w sposb
krytyczny recenzowa poczynania rzdu, co przysparzao mu jeszcze popularnoci. Oprcz wielu wojskowych
(wywodzcych si gwnie z legionw), Pisudskiego popieray partie lewicowe, z ktrych si wywodzi (PPS, PSL
Wyzwolenie).
Sytuacja zdynamizowaa si na pocztku maja 1926 roku, gdy premierem po raz trzeci zosta Wincenty Witos. Ten
fakt zaktywizowa Pisudskiego i popchn jego zwolennikw do dziaania. 12 V 1926 roku w podwarszawskim
Rembertowie nastpia koncentracja wojsk wiernych Pisudskiemu. Nastpnie oddziay wierne marszakowi zajy
warszawsk Prag. Rzd ogosi stan wyjtkowy, jednak jego prby sprowadzenia do stolicy wojsk wiernych rzdowi
nie powiody si z powodu sprowokowanego przez popierajcych Pisudskiego socjalistw strajku kolejarzy. W dniu
13 V odbyo si sawne spotkanie Pisudskiego z Prezydentem Wojciechowskim na mocie Poniatowskiego. W dniach
13 i 14 V trway na terenie Warszawy walki midzy zwolennikami marszaka a wojskami wiernymi rzdowi. 14 V
zajto Belweder, a Prezydent Wojciechowski zoy rezygnacj. 15 V do dymisji poda si take Wincenty Witos. W
dniu 31 V sejm zdecydowan wikszoci gosw wybra na prezydenta J. Pisudskiego, jednak ten nie przyj tego
stanowiska. Istnieje jednak opinia, e jego wybr przez parlament by swego rodzaju zalegalizowaniem przewrotu
majowego, ktry w sposb ewidentny by niezgodny z konstytucj. Po rezygnacji Pisudskiego na prezydenta
wybrano kandydata wysunitego przez marszaka, Ignacego Mocickiego.
Przewrt majowy by zrozumiaym skutkiem de spoeczestwa do wzmocnienia wadzy wykonawczej, kosztem
niewydolnego systemu parlamentarnego. Istniaa tendencja do szukania charyzmatycznego przywdcy, ktry
obejmie rzdy silnej rki. Takie pogldy panoway w wwczas w prawie caej Europie, a wic przypadek polski nie
by tutaj odosobniony.
Nowela sierpniowa
W dniu 2 VIII 1926 roku wprowadzono nowelizacj konstytucji, (tzw. nowela sierpniowa) ktra wzmacniaa wadz
wykonawcz i realizowaa podstawowe postulaty obozu Pisudskiego.
Gwne zmiany wprowadzone przez nowel sierpniow to:
a) Prezydent mia prawo rozwizywa parlament na wniosek Rady Ministrw;
b) Sejm nie moe rozwiza si sam;
c) Rada Ministrw uchwali swj projekt budetu, jeeli Sejm nie bdzie w stanie tego zrobi;
d) Ewentualne votum nieufnoci dla rzdu rozpatrzone bdzie na nastpnych obradach Sejmu a nie na tym, na
ktrym byo zgoszone;
e) Prezydent wydawa dekrety z moc ustaw w czasie, gdy Sejm nie obraduje;
f) Prezydent zarzdza nowe wybory.
Rzdy sanacji
Sanacja, czyli odnowa pastwa jeden z gwnych postulatw, hase obozu pisudczykw, nazwa ta przylgna
pniej do wszystkich zwolennikw Pisudskiego.
Po przewrocie majowym premierem zosta dawny wsppracownik Pisudskiego Kazimierz Bartel. Pniej przez dosy
krtki okres Pisudski take by premierem. Marszaek stara si jednak raczej kierowa wszystkim nie bezporednio.
Byo to moliwe dziki ogromnemu autorytetowi, jaki posiada wrd swoich wsppracownikw. Dziki niemu obz
sanacji skadajcy si z ludzi o bardzo rnych pogldach tworzy w miar spjn cao. Pisudski postanowi nie
rozpisywa nowych wyborw. Jednak stary sejm, w ktrym przewag miaa prawica podporzdkowywa si
decyzjom marszaka, gdy ten posiada poparcie spoeczestwa i wojska.
Zwolennicy Pisudskiego stworzyli Bezpartyjny Blok Wsppracy z Rzdem (BBWR), ktry wystartowa w wyborach do
parlamentu w 1928 roku. Zgodnie z oczekiwaniami BBWR te wybory wygra, jednak nie tak wielk iloci gosw
jakby tego pragn Pisudski. W tym czasie wzrs w parlamencie sprzeciw wobec polityki Pisudskiego. Doprowadzio
to do zawizania koalicji PPS, PSL Wyzwolenie (partie te popieray przewrt majowy), PSL Piast i chadecji
(Chrzecijaskiej Demokracji). Koalicja ta nazywana bya centrolewem. Zdoaa ona w 1929 roku uchwali wotum
nieufnoci dla rzdu obozu sanacji (premiera K. witalskiego). Opozycja dya do zradykalizowania mas i wywoania
ostrej konfrontacji z wadz. Zapowiedziano zrzucenie prezydenta si, wezwano do bojkotu podatkw, co grozio
destabilizacj gospodarki, zapowiedziano na wrzesie 1930 wielkie manifestacje w caym kraju. Pisudski zdecydowa
si na zduszenie buntu. Prezydent Mociki rozwiza Sejm, nastpnie aresztowano 19 przywdcw opozycji (w tym
Wincentego Witosa), ktrych osadzono w Brzeciu. W tym samym roku odbyy si wybory do Parlamentu,
zakoczone zdecydowanym zwycistwem BBWR. Wybory te nazywane s wyborami brzeskimi (1930 rok), gdy
przywdcy opozycji byli aresztowani, a wadza dopuszczaa si wielu naduy.
BBWR i Pisudski posiadali praktycznie peni wadzy. Jednym z gwnych celw stao si, wic stworzenie nowej
konstytucji odpowiadajcej deniom pisudczykw jak i samego marszaka. W tym czasie nastpio te zjednoczenie
opozycji. Po poczeniu PSL Piast i Wyzwolenie powstao Stronnictwo Ludowe pod kierownictwem St.
Mikoajczyka. Na prawicy posta endecki Obz Wielkiej Polski.
W 1935 roku wprowadzono now ordynacj wyborcz, ktra w praktyce umoliwiaa wejcie do parlamentu tylko
osobom popieranym przez obz rzdowy. W tym samym roku 23 IV powstaa nowa konstytucja zwana Konstytucj
Kwietniow (1935 rok). Rnia si ona w sposb bardzo znaczcy od poprzedniej ustawy zasadniczej. Utrzymywaa
wprawdzie trjpodzia wadzy, ale ze zdecydowan przewag wadzy wykonawczej (rzd, prezydent) nad wadz
ustawodawcz (parlament). Zgodnie z Konstytucj Kwietniow, szczeglnie siln pozycj otrzymywa prezydent. By
on odpowiedzialny tylko przed Bogiem i histori. Podlegay mu: rzd, Sejm, Senat, armia, sdy i kontrola
pastwowa. Mianowa on: premiera i ministrw, sdziw, w tym Pierwszego Prezesa Sdu Najwyszego, sdziw
Trybunau Stanu, prezesa NIK. By zwierzchnikiem si zbrojnych. Prezydent zarzdza wybory, mia prawo veta
zawieszajcego, prawo aski, wydawa dekrety z moc ustawy. Wybory prezydenckie odbyway si, co 7 lat, a prawo
wybierania miao Zgromadzenie Elektorw (50 z Sejm, 25 z Senatu, 5 wirylistw). Gwne cechy konstytucji to,
zawarty w niej pogld, e podmiotem wadzy jest nie Nard, lecz Pastwo. Wynika z niej zasada elitaryzmu, czyli
faworyzowania jednostek wybitnych, przydatnych spoeczestwu. Odchodzono od zasad liberalizmu (interesw
jednostki) na rzecz interesw caego spoeczestwa, oraz od systemu parlamentarno-gabinetowego w kierunku
autorytarnego systemu prezydenckiego.
mier Pisudskiego i dekompozycja obozu sanacyjnego
Niedugo po uchwaleniu konstytucji, 12 V 1935 roku zmar marszaek Jzef Pisudski. Rzd ogosi z tego powodu
aob narodow. mier Pisudskiego tak jak mona si byo tego spodziewa spowodowaa konflikty w onie
BBWR, ktrej jedno utrzymywa dotd jedynie autorytet marszaka. Rywalizujcym frakcjom przewodzili Walery
Sawek bdcy szefem BBWR, prezydent Ignacy Mociki przewodzcy tzw. Frakcji zamkowej, oraz Gwny Inspektor
Si Zbrojnych (czyli waciwie gwny zwierzchnik armii funkcja stworzona wczeniej specjalnie dla Pisudskiego)
genera a pniej marszaek Rydz-migy. W tym czasie nastpowa wzrost niezadowolenia spoecznego, wielkie
strajki chopskie z roku 1937. Jednak w obliczu zagroenia zewntrznego ze strony hitlerowskich Niemiec,
popularno sanacji i marszaka Rydza-migego rosa. W 1937 w miejsce rozbitego BBWR powoano Obz
Zjednoczenia Narodowego (tzw. ozon), ktry gosi hasa solidaryzmu spoecznego i pastwowego. W przededniu
wojny faktycznie udao si rzdzcym zjednoczy nard wobec wielkiego zagroenia cicego nad Polsk.