Ta lektura, podobnie jak tysice innycl, jest dostpna online na stronie

wolnelektury.pl.
Utwor opracowany zosta w ramacl projektu Wolne Lektury przez fun
dacj Nowoczesna Polska.
ZYGMUNT KRASISKI
Nie-Boska komedia
,Do |lv, nagromaonych przez przolv, oalt to, czego nte znalt tch przolovte
vahante st t |oazn, t stalo st zatem, ze zntlnlt z povterzchnt ztemt t vtellte
mtlczente est po ntch".
Beztmtenny
,To |e, or not to |e, that ts the questton".
Hamlet
Posvtcone Martt
Do |lv nagromaonych. dwa pierwsze wydania (s,,, s,;), a take rkopimienna kopia jako
rodo cytowanycl sow podaj Koran ls. :, vers. .8. Jak stwieri Kleiner (w poprzednicl wyd. Bibl. Nar.)
zdania takiego w Korante nie ma, a wskazane miejsce powicone jest potpieniu niewiernycl, ktorzy podobni
s luiom zatykajcym sobie uszy przed grzmotem. W III wydaniu motto podpisane zostao. Bezimienny,
co oznacza miao samego autora NieBoskiej komedii wydawanej anonimowo. W uyciu tego motta mona
dopatrzy si clarakterystyki sytuacji arystokracji i osobistego stosunku Krasiskiego do wasnej klasy.
To |e or not to |e. (ang.) By albo nie by oto jest pytanie. Jest to pocztek synnego monologu
Hamleta z tragedii Szekspira. Krasiski wraz z wieloma wspoczesnymi uwaa te sowa za wyraenie, ktorego
sens w peni mogo zrozumie pokolenie romantykow. Nigdy na tym wiecie nie znalazem nic, co by dla
mnie dorownywao sile nieodpartej, mocy magicznej tego wiersza pisa poeta w licie z r. s, do Joanny
Bobrowej, dodajc. iesi razy na ie jest on na mycl ustacl lub w mej myli.
Posvtcone Martt pod imieniem Marii ukrywa si kobieta, ktora w tym okresie (s,s,) odegraa
w yciu uczuciowym Krasiskiego wybitn rol Joanna Bobrowa. W wyd. III utworu dedykacji brak. De
dykowanie utworu osobie o tym samym imieniu co bolaterka dramatu, ona lrabiego Henryka, pobuio
niektorycl krytykow do snucia pomysow interpretacyjnycl. Dedykowanie utworu Marii staje si piknem ju
w pierwszej przygrywce poetycznej orkiestry, a wystpuje i poniej, kiedy w wyraeniu. Maria, imieniu o po
dwojnym sensie, zjawia si ambolia marzycielskiej mioci. Czy jest to nieszczliwa ona bolatera, ktorej
nieskoczona wierno zostaa nagroona obkaniem, czy ju tu jest to apoteoza katolicyzmu. Maria gwiazda
morza, wieczny symbol macierzyskiej mioci: S to aluzje do obu, do adnej z osobna, aluzje, ktore stapiaj
si w jedn wierno kobiec (A. Jung, Etn polntscher Dante |w.] Charaltere, Charaltertsttlen un vermtschte
Schrtjten, Konigsberg s, s. :6).
CZ PIERWSZA
Gwiazdy wokoo twojej gowy pod twoimi nogi fale morza na falacl morza tcza
Poeta, Poezja
przed tob pi i roziela mgy co ujrzysz, jest twoim brzegi, miasta i luie tobie
si przynale niebo jest twoim clwale twojej niby nic nie zrowna.
*
Ty grasz cuym uszom niepojte rozkosze. Splatasz serca i rozwizujesz gdyby
wianek, igraszk palcow twoicl zy wyciskasz suszysz je umieclem i na nowo
umiecl strcasz z ust na clwil na clwil kilka czasem na wieki. Ale sam co
czujesz: ale sam co tworzysz: co mylisz: Przez ciebie pynie strumie piknoci,
ale ty nie jeste piknoci. Biada ci biada! ieci, co pacze na onie mamki
Wiea
kwiat polny, co nie wie o woniacl swoicl, wicej ma zasugi przed Panem od ciebie.

*
Skde powsta, marny cieniu, ktory zna o wietle dajesz, a wiata nie znasz, nie
wiiae, nie obaczysz: Kto ci stworzy w gniewie lub w ironii: Kto ci da ycie
nikczemne, tak zwodnicze, e potrasz uda Anioa clwil, nim zagrzniesz w boto, nim
jak paz pojiesz czoga i zadusi si muem: Tobie i niewiecie jeden jest pocztek

*
Ale i ty cierpisz, clo twoja bole nic nie utworzy, na nic si nie zda. Ostatniego
Bog, Cierpienie
narza jk policzon miy tony larf niebieskicl. Twoje rozpacze i westclnienia
opadaj na do i Szatan je zbiera, dodaje w radoci do swoicl kamstw i zue a Pan
je kiedy zaprzeczy, jako one zaprzeczyy Pana.
*
Nie przeto wyrzekam na ciebie, Poezjo, matko Piknoci i Zbawienia. Ten tylko
nieszczliwy, kto na wiatacl pocztycl, na wiatacl, majcycl zgin, musi wspomina
lub przeczuwa ciebie bo jedno tycl gubisz, ktorzy si powicili tobie, ktorzy si stali
ywymi gosami twej clway.
*
Bogosawiony ten, w ktorym zamieszkaa, jak Bog zamieszka w wiecie, niewi
iany, niesyszany, w kadej czci jego okazay, wielki, Pan, przed ktorym si uniaj
stworzenia i mowi. On jest tutaj. Taki ci bie nosi gdyby gwiazd na czole
Epickoliryczne partie NteBoslte lomett porownywane byy czsto przez badaczy utworu do uwertur
muzycznycl. Peni one jakby funkcj komentarza do czci dramatycznycl. Cytowany ju A. Jung pisa. ()
jak powabnie rzuca poeta miy opadajc a wznoszc si kurtyn cigle now larmoni tonow, ktora wpro
waa nas w to, co nadcloi. Te poetyczne intermezza godne s najwyszej uwagi. Icl istota jest cakowicie
muzycznej natury, a za kadym razem stanowi uwertur do tego, co ma nastpi (s. :,:6).
gy|y jakby, jak gdyby to by (wianek).
To|te t ntevtescte een est pocztel zgodne to z pogldem Krasiskiego wyraonym w licie do Reeve'a,
e kobiety to istoty zupenie ziemskie, majce jednak zdolno do stania si anioami w clwili jednej (list
z , II s,,).
Jest to baro clarakterystyczna dla Krasiskiego skrocona forma poltczon zamiast. policzony, z|avton
zamiast. zbawiony itp.
Nieszczliwym jest poeta, ktory dostrzega obiektywnie istniejc poezj i odtwarza j w sferze materialnej,
a wic takiej, ktora musi ulec zagaie. Bogosawionym za jest ten poeta, ktorego samo ycie jest poezj.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,
swoim, a nie odieli si od twej mioci przepaci sowa. On bie kocla lui
i wystpi mem porod braci swoicl. A kto ci nie doclowa, kto zdrai za wczenie
i wyda na marn rozkosz luiom, temu sypniesz kilka kwiatow na gow i odwrocisz
si, a on zwidymi si bawi i grobowy wieniec splata sobie przez cae ycie. Temu
i niewiecie jeden jest pocztek.
~ior s+nz
Anio, Maestwo
Pokoj luiom dobrej woli bogosawiony porod stworze, kto ma serce
on jeszcze zbawion by moe. ono dobra i skromna, zjaw si dla niego i ieci
nieclaj si uroi w domu waszym.
przelatue
cnn zrvcn rtcnv
Szatan, Kuszenie
W drog, w drog, widma, lecie ku niemu! Ty naprzod, ty na czele, cieniu nao
nicy, umarej wczoraj, odwieony w mgle i ubrany w kwiaty, iewico, koclanko poety,
naprzod.
W drog i ty, sawo, stary orle wypclany w piekle, zdjty z palu, kdy ci strzelec
Sawa
zawiesi w jesieni le i roztocz skrzyda, wielkie, biae od soca, nad gow poety.
Z naszycl sklepow wynid, sproclniay obrazie Edenu, ieo Belzebuba iury
Natura, Pozory
zalepiem i rozwieiemy pokostem a potem, potno czaroiejskie, zwi si w clmur
i le do poety wnet si rozwi naokoo niego, opasz go skaami i wodami, na przemian
noc i dniem. Matko naturo, otocz poet!
Wtes losctl na losctolem Antol Strz st lolysze.
|~ior s+nz]
Anio
Jeli dotrzymasz przysigi na wieki, biesz bratem moim w obliczu Ojca niebie
skiego.
zntla
Rozwaania zawarte w tym wstpie do Czci I odiaay wyranie na Sowackiego, ktory w Bentovsltm
przeciwstawienie poezjisztuki i poezjiycia uj w znane, wersety. () Roj / ni, tworz, lar[ uywam lub
bicza / I to jest moja poetyczna droga. / Lecz z mego ycia poemat dla Boga (III, ,s,). W Opovtet
na ,Psalmy przyszlosct" pisa. Jam sprobowa na mej gowie / Na ksztat pery kaakuckiej / Nosi gwiazd myli
lukiej / I z t gwiazd y surowie jest to wedug Kleinera aluzja do obrazu owego bogosawionego,
ktory poezj nosi na czole niby gwiazd. Problem jednoci poezji i ycia nurtowa wiadomo romantycznego
pokolenia. Kleiner stwiera w przypisie. Mickiewicz przecie zerwie z poezj, by ycie w poemat zmieni.
Przytacza te w tym miejscu, rozwaania romantykow niemieckicl, Z. Wernera i Justinusa Kernera. Ten ostatni
twieri, e prawiwa poezja milczy tak jak bol prawiwy.
Nad sowami Anioa Stroa w wyd. I i II znajduje, si epigraf. De toutes les |ouonnertes la plus srteuse
est le martage. Ftgaro. (Ze wszystkicl bazestw najpowaniejszym jest maestwo. Beaumarclais, Wesele
Ftgara).
NteBosla lometa zostaa uznana przez Kleinera za dramat o braku serca. Clo w tej formule nie mieci
si caa skomplikowana problematyka dramatu, niewtpliwie w utworze, ktoremu autor clcia nada clarak
ter moralitetu clrzecaskiego, operowanie wskazaniami etyki clrzecaskiej z jej podstawowym nakazem
mioci Boga i bliniego nabiera szczegolnej wagi.
Een (lebr.) raj.
Belze|u| (z lebr.) w Novym Testamencte pan piekie i przywodca zycl duclow. W utworze Krasi
skiego ma on by tworc sproclniaego obrazu raju, ktory to obraz niby dekoracj teatraln ze ducly
przeclowuj w sklepacl, czyli poiemiacl (staropolskie. sllep piwnica, locl, poiemie). Woko inter
pretacji obrazu Edenu rozwina si polemika miy A. uckim a Z. NiemojewskGruszczysk (A. ucki,
O|raz Eenu v NieBoskiej komedii, Rucl literacki, nr ,, s.6,6;, Z. NiemojewskaGruszczyska, W
spravte o|razu Eenu v NieBoskiej komedii, tame, nr ,, s. s,,s,,, A. ucki, Jeszcze v spravte o|razu
Eenu v NieBoskiej komedii, tame, nr 6, s.s,ss,:). Kleiner si, e obraz Edenu to przyroda zespo
lona z jakimi utopnymi marzeniami, e plan pierwotny by odmienny, przyroda miaa by narziem
szatana, kuszcego wyobrani poety. Za t interpretacj iie te wyd. Libery i Sawrymowicza. Wedug M.
Janion interpretacja Edenu jako jednej z trzecl wizjikusze moe by dwojaka. Po pierwsze mona uzna, e
Eden stanowi tu synonim natury, tak jak rozumieli j romantycy. to raj utracony, stan naturalnej szczliwoci,
przeciwiestwo ycia w cywilizacji, prosty i larmonny ywot. Ale mona rozumie ow symboliczny Eden jako
owieceniowy stan naturalny czowieka zwizany z lozoczn utopi XVIIIwiecznycl racjonalistow. Wtedy
pokus szatask czy naley z obrazem przyszego szczcia lukoci, jak roztacza Pankracy w rozmowie
z lrabi Henrykiem.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa
Wntrz losctola svtalt gromntca na oltarzu.
ksirz
Maestwo
slu| ae
Pamitajcie na to.
Wstae para Mz sctsla rl zony t oae lrevnemu vszyscy vycho on
sam zostae v losctele.
|mz]
Zstpiemdo ziemskicl lubow, bomznalaz t, o ktorej marzyemprzeklstwo lub, Przeklestwo
mojej gowie, jeli j kiedy kocla przestan.
*
Komnata pelna os| |al muzyla svtece lvtaty. Panna Mloa val
Wesele, Panna moda
cue t po ltllu olrgach stae, przypaltem napotyla mza v tlumte t glov, optera na ego
ramtentu.
r~ mrorv
Jake mi pikna w osabieniu swoim w nieaie kwiaty i pery na wosacl
twoicl poniesz ze wstydu i znuenia o, wiecznie, wiecznie biesz pieni moj.

r~~ mror~
Bd wiern on tobie, jako matka mowia, jako serce mowi. Ale tyle lui jest Kobieta, ona
tutaj tak gorco i luczno.
r~ mrorv
Id z raz jeszcze w taniec, a ja tu sta bd i patrze na ci, jakem nieraz w myli
patrza na suncycl anioow.
r~~ mror~
Pojd, jeli clcesz, ale ju si prawie nie mam.
r~ mrorv
Prosz ci, moje koclanie.
Tantec t muzyla.
*
Noc pochmurna Duch zly po postact tevtcy, lecc
Szatan, Kobieta
demoniczna, Przebranie
|rtcn zrv]
Niedawnom jeszcze biegaa po ziemi w tak sam por teraz gnaj mnie czarty
i ka wit udawa.
lect na ogroem
Kwiaty, odrywajcie si i lecie do moicl wosow.
lect na cmentarzem
wieo i wiki umarycl iewic, rozlane w powietrzu, pynce nad mogiami,
lecie do jagod moicl.
Wntrz wntrze.
Zstptlem o ztemsltch slu|v najwaniejsze znaczenie dla Ma miay luby duclowe niebia
skie. luby ziemskie zatem byy pewnego roaju znieniem, zstpieniem z wyyn niebiaskicl do ziemskiej
rzeczywistoci.
przellstvo forma oboczna do. przeklestwo, przeklctwo. M niejako sam sprowaa na siebie kl
tw. Kleiner pisze przy tej okazji, e romantycy cltnie wizali losy tragiczne z kltw jak tajemnicz ()
wracano w ten sposob do idei staroytnego fatum. Tu jednak kltwa nie jest tajemnicza. Zanik uczucia do
ony wywouje skutki, ktore mieszcz si w ramacl motywacji psyclologicznej (oczywicie w zakresie dramatu
roinnego).
Scena ta miy Panem Modym a Pann Mod, naszkicowana jak migawka weselna, odezwie si eclem
w analogicznej scenie Wesela Wyspiaskiego. Na szkicowo scen w NteBoslte lomett zwracano wielokrot
nie uwag. Ju Mickiewicz w wykaie o NteBoslte. w Prelelcach paryskicl mowi. Sytuacje s ledwie
zarysowane. caa ta ponura powie z ycia domowego zawarta jest w stu wierszacl, opowieiana na jednej
karcie, ale kade sowo jest jakby kropl wycinit z ogromu cierpie i boleci. Osoby przesuwaj si jak cienie
w latarni czarnoksiskiej, ukazuj nam swoj prol, rzadko kiedy pene oblicze. Mimoclodem jeno rzucaj nam
kilka sow, ale rozwaajc, rozbierajc te sowa, mona by uzupeni ten obraz (Kurs III, wykad VIII).
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,
Tu czarnowosa si rozsypuje cienie jej puklow, zawincie mi nad czoem. Pod
tym kamieniem zgasycl dwoje ocz bkitnycl do mnie, do mnie ogie, co tla w nicl!
Za tymi kraty sto gromnic si pali ksin i poclowano suknio atasowa,
biaa jak mleko,oderw si od niej! Przez kraty leci suknia do mnie, trzepoczc si jak
ptak a dalej, a dalej.
*
Pol syptalny lampa nocna stot na stole t |ltslo osvteca Mza sptcego o|ol Zony.
Koclanek romantyczny,
Kobieta demoniczna,
Maestwo, M, Mio
romantyczna, Nuda, Szatan,
ona
mz
przez sen
Skde przybywasz, nie wiiana, nie syszana od dawna jak woda pynie, tak pyn
twoje stopy, dwie fale biae pokoj witobliwy na skroniacl twoicl wszystko, com
marzy i kocla, zeszo si w tobie.
prze|ua st
Gie jestem! la, przy onie to moja ona.
vpatrue st v Zon.
Siem, e to ty jeste marzeniem moim, a oto po dugiej przerwie wrocio ono
i ronym jest od ciebie. Ty dobra i mia, ale tamta Boe co wi na jawie
rzirvic~
Upadek, Zdrada
Zdraie mnie.
zntla
mz
Przeklta niecl bie clwila, wktorej pojemkobiet, wktorej opuciemkoclank
lat modycl, myl myli moicl, dusz duszy mojej
zo~
prze|ua st
Co si stao czy ju ie czy powoz zaszed: Wszak mamy jecla isiaj
po rone sprawunki.
mz
Noc gucla p p gboko.
zo~
Moe zasab nagle, moj drogi: Wstan i dam ci eteru
Opieka
mz
Zan.
zo~
Powie mi, drogi, co masz, bo gos twoj niezwyczajny i gorczk nabiegy ci jago
dy.
mz
zryvac st
wieego powietrza mi trzeba. Zosta si przez Boga, nie clod za mn nie
wstawaj, powiadam ci raz jeszcze.
vychot
*
Ogr przy svtetle lstzyca za parlanem losctl.
mz
Od dnia lubu mojego spaem snem odrtwiaym, snem arokow, snem fabrykanta ycie snem
Niemca przy onie Niemce wiat cay jako zasn wokoo mnie na podobiestwo
Trudno tu rozstrzygn, czy ona uwaa eter za rodek trzewicy, czy kojcy, nasenny. Dowiadczenia
Krasiskiego z zaywaniem eteru poclo z okresu poniejszego.
co masz zwrot bdcy kalk z n. qu'as tu? w znaczeniu. co ci jest:
agoy tu. policzki.
Typowo romantyczna sceneria. noc ksiycowa w pobliu kocioa, goina bliska ponocy, zjawia si upior
iewicy.
Fabrykant Niemiec jest dla lrabiego Henryka uosobieniem listerstwa i prozaicznoci, bezdusznoci i zma
terializowania. Jest to zarazem wyraz przekona samego Krasiskiego, ielonycl przez niego wraz z wieloma
romantykami.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa 6
moje jeiem po krewnycl, po doktoracl, po sklepacl, a e ieci ma si mi na
roi, mylaem o mamce.
Be ruga na vtezy losctola.
Do mnie, pastwa moje dawne, zaludnione, yjce, garnce si pod myl moj
suclajce natclnie moicl niegdy odgos nocnego wonu by lasem waszym.
chot t zalamue rce
Boe, czy Ty sam uwici zwizek dwocl cia: czy Ty sam wyrzek, e nic icl
Ciao
rozerwa nie zdoa, clo dusze si odepcln od siebie, pojd kada w swoj stron i ciaa,
gdyby dwa trupy, zostawi przy sobie:
Znowu jeste przy mnie o moja o moja, zabierz mnie z sob. Jeli zue
niem, jelim ci wymyli, a ty si utworzya ze mnie i teraz objawiasz si mnie, niecle
i ja bd mar, stan si mg i dymem, by zjednoczy si z tob.
rzirvic~
Pojieszli za mn, w ktorykolwiek ie przylec po ciebie:
mz
O kadej clwili twoim jestem.
rzirvic~
Pamitaj.
mz
Zosta si nie rozpraszaj si jako sen. Jeli piknoci nad piknociami, po
mysem nad wszystkimi myli, czego nie trwasz duej od jednego yczenia, od jednej
myli:
Olno otvtera st v przyleglym omu.
oros korircv
Moj drogi, clod nocy spadnie ci na piersi, wracaj, moj najlepszy, bo mi tskno samej
Opieka
w tym czarnym, duym pokoju.
mz
Dobrze zaraz.
Znik ducl, ale obieca, e powroci, a wtedy egnaj mi, ogrodku i domku, i ty, stwo
Dom
rzona dla ogrodka i domku, ale nie dla mnie.
oros
Zmiuj si coraz clodniej nad rankiem.
mz
A ieci moje o Boe!
vychot
*
Salon vte svtece na jorteptante lole|la z usptonym tecltem v lcte Mz
rozctgntty na lrzesle, z tvarz ulryt v lontach Zona przy jorteptante.
zo~
Byam u Ojca Beniamina, obieca mi si na pojutrze.
mz
ikuj ci.
zo~
Posaam do cukiernika, eby kilka tort przysposobi, bo podobno duo goci spro
si na clrzciny wiesz takie czokoladowe, z cyn Jerzego Stanisawa.
mz
ikuj ci.
zo~
Bogu iki, e ju raz si odbie ten obrzdek e Orcio nasz zupenie clrzeci
iecko
ltlla tort kilka tortow.
|os. uzo gosct sprostl M przed spotkaniem z iewic sam zabiega o to, aby clrzest wypad okazale.
czololaove czekoladowe.
z cyjr z inicjaem.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ;
janinem si stanie bo clo ju clrzczony z wody, zdawao mi si zawsze, e mu nie
dostaje czego.
tte o lole|lt
p, moje ieci czy ju si tobie co ni, e zrzucie koderk ot, tak teraz
le tak. Orcio mi isiaj niespokojny moj maleki moj liczny, p.
mz
na stronte
Parno duszno burza si gotuje ryclo tam ozwie si piorun, a tu pknie
serce moje:
zo~
vraca, staa o jorteptanu, gra t przeryva, znovu grac zaczyna t przestae znovu
isiaj, wczoraj acl! moj ty Boe, i przez cay tyie, i ju od trzecl tygodni, od
miesica sowa nie rzeke do mnie i wszyscy, ktorycl wi, mowi mi, e le wy
gldam.
mz
na stronte
Nadesza goina nic jej nie odwlecze.
glosno
Zdaje mi si owszem, e dobrze wygldasz.
zo~
Tobie wszystko jedno, bo ju nie patrzysz na mnie, odwracasz si, kiedy wclo,
i zakrywasz oczy, kiedy sie blisko. Wczoraj byam u spowiei i przypominaam
sobie wszystkie grzecly a nie mogam nic znale takiego, co by ci obrazi mogo.

mz
Nie obrazia mnie.
zo~
Moj Boe moj Boe!
mz
Mio
Czuj, e powinienem ci kocla.
zo~
Dobie mnie tym jednym. powinienem. Acl! lepiej wsta i powie nie
koclam przynajmniej ju bd wieiaa wszystko wszystko.
zryva st t |terze teclo z lole|lt
Jego nie opuszczaj, a ja si na gniew twoj powic iecko moje koclaj iecko
Matka, Powicenie
moje, Henryku.
przyllla
mz
ponoszc
Nie zwaaj na to, com powieia napadaj mnie czsto ze clwile nudy.
zo~
Przysiga
O jedno sowo ci prosz o jedn obietnic tylko powie, e go zawsze kocla
biesz.
mz
I ciebie, i jego wierzaj mi.
chrzczony z voy tzn. bezporednio po uroeniu przez kogo z otoczenia, bez uiau kapana i litur
gicznego obrzdu, przez pokropienie wod i wymowienie formuki clrztu. Zabieg taki dopuszczany jest przez
przepisy Kocioa katolickiego w przypadku, kiedy niemowl roi si sabe i istnieje obawa, i moe nie doy
do waciwego obrzdu clrztu.
nte ostae brakuje mu czego.
zle chvtle nuy znany bolaterom romantycznym stan depresji, melanclolii, znieclcenia, znuenia,
zwany przez Francuzow malustcle (clorob wieku). Kleiner w przypisie wylicza bolaterow romantycznycl,
ktorym znana bya ta dolegliwo. Oberman E. P. de Senancoura, Rene Clateaubrianda, Clilde Harold Byrona,
Lambro i Kordian Sowackiego. G. Sand pisaa w zwizku z Obermanem o cierpieniacl moralnycl, ktore da
si poieli na trzy kategorie. Prtmo namitno napotykajca przeciwnoci w swoim rozwoju, a wic walka
czowieka z otaczajc go rzeczywistoci. Secuno wiadomo wyszycl uzdolnie przy braku woli, ktora
mogaby je uczyni przydatnymi. Tertto wiadomo miernycl uzdolnie, wiadomo jasna, oczywista,
nieodparta, ujawniona. Te trzy kategorie cierpie moralnycl mona wyjani i zamkn w trzecl imioniacl.
Werter, Rene, Oberman (Esee, Warszawa s,,, s. ,:).
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa
Calue v czolo a ona go o|emue ramtonamt Wtem grzmot slychac zaraz
potem muzyl alor po alorte, t coraz tlsze.
zo~
Co to znaczy:
tect ctsnte o pterst. Muzyla st uryva.
Wchot Dtevtca.
|rzirvic~]
Kobieta, Mczyzna,
Pozory, Wzrok
O moj luby, przynosz ci bogosawiestwo i rozkosz clod za mn.
O moj luby, odrzu ziemskie acucly, ktore ci ptaj. Ja ze wiata wieego, bez
koca, bez nocy. Jam twoja.
zo~
Najwitsza Panno, ratuj mnie! to widmo blade, jak umary oczy zgase i gos
jak skrzypienie woza, na ktorym trup ley.
mz
Twe czoo jasne, twoj wos kwieciem przetykany, o luba.
zo~
Caun w szmatacl opada jej z ramion.
mz
wiato leje si naokoo ciebie gos twoj raz jeszcze nieclaj zagin potem.
rzirvic~
Ta, ktora ci wstrzymuje, jest zueniem. Jej ycie znikome jej mio jako
li, co ginie wrod tysica zesclycl ale ja nie przemin.
zo~
Henryku, Henryku, zaso mnie, nie daj mnie czuj siark i zaducl grobowy.

mz
Kobieto z gliny i bota, nie zazdro, nie potwarzaj nie blu patrz to myl
pierwsza Boga o tobie, ale ty posza za rad wa i staa si, czym jeste.
zo~
Nie puszcz ci.
mz
O luba! rzucam dom i id za tob.
vychot
zo~
Henryku Henryku
mlee t paa z tecltem rugt grzmot
*
Chrzest Goscte Octec Bentamtn Octec Chrzestny Matla Chrzestna
mamla z tecltem na soe na |olu stet Zona v gl|t sluzcy.
rirnvszv oos
po ctchu
iwna rzecz, gie Hrabia si poia.
rntoi oos
Zabaamuci si gie lub pisze.
Kleiner wskaza, i wprowaenie tego ikiego akompaniamentu towarzyszcego ukazaniu si widma
iewicy wie si z wpywem romantycznej opery Karola Marii Webera Fretschutz (Wolny strzelec), ktor
pozna Krasiski ju w s:6 r., wywieraa ona poniej na niego silne wraenie. W operze tej ukazywaniu si
duclow, straclow, niedopyrzow towarzyszy niespokojna muzyka.
ona reaguje na upiora iewicy zgodnie z natur zjawiska. Zapacl siarki wskazuje na piekielne po
cloenie zjawy, zapacl grobowy pynie od jej stroju wzitego z umarycl iewic. Kleiner zwraca uwag na
fakt, e takie jednoczesne a odmienne wienie zjaw pozaziemskicl przez dwie osoby wystpowao ju niejed
nokrotnie w literaturze (np. u Szekspira w Hamlecte, u Goetlego w ballaie Erllntg).
nte potvarza czasownik od. potwarz, cloi o rzucanie faszywycl i obraliwycl oskare.
Aluzja do biblnego podania o pocloeniu czowieka stworzonego z gliny oraz o uwieeniu pierwszej
kobiety, Ewy, przez szatana ukrytego w postaci wa. M wypowiadajc te sowa nie zdaje sobie sprawy z tego,
e sam pada oar pokus szataskicl upostaciowanycl w iewicy.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,
rirnvszv oos
A Pani blada, niewyspana, sowa do nikogo nie przemowia.
+nzrci oos
Clrzest isiejszy przypomina mi bale, na ktore zaprosiwszy gospodarz, zgra si wili
w karty, a potem goci przyjmuje z grzecznoci rozpaczy.
czv~n+v oos
Opuciem liczn ksiniczk przyszedem siem, e bie sute niadanie,
a zamiast tego, jako Pismo mowi, pacz i zgrzytanie zbow.
oj circ rri~mi
Clrzest, Poeta
Jerzy Stanisawie, przyjmujesz olej wity:
oj circ i m~+k~ cnnzrs+~
Przyjmuj.
j rrr z oosci
Patrzcie, wstaa i stpa, jak gdyby we nie.
rntoi oos
Roztoczya rce przed si i clwiejc si iie ku synowi.
+nzrci oos
Co mowicie! Podajmy jej rami, bo zemdleje.
oj circ rri~mi
Jerzy Stanisawie, wyrzekasz si Szatana i pycly jego:
oj circ i m~+k~ cnnzrs+~
Wyrzekam si.
j rrr z oosci
Cyt suclajcie.
zo~
llac lonte na glovte tectcta
Gie ojciec twoj, Orcio:
oj circ rri~mi
Prosz nie przerywa.
zo~
Bogosawi ci, Orciu, bogosawi, ieci moje. Bd poet, aby ci ojciec
kocla, nie odrzuci kiedy.
m~+k~ cnnzrs+~
Ale pozwole, moja Marysiu.
zo~
Ty ojcu zasuysz si i przypodobasz a wtedy on twojej matce przebaczy.
iecko, Matka
oj circ rri~mi
Boj si Pani Hrabina Boga.
zo~
Przeklinam ci, jeli nie biesz poet.
mlee vynosz slugt
ooscir
razem
Co nawyczajnego zaszo w tym domu, wyclodmy, wyclodmy!
Tymczasem o|rz st lonczy tect placzce onosz o lole|lt.
Obywatel, Ojczyzna
oj circ cnnzrs+v
prze lole|l
vtlt w wigili, poprzedniego dnia.
A. Jung podkrela wag tej sceny. () zrozpaczona, porzucona matka bogosawi go przed Bogiem na
poet, ale bogosawiestwo jest mk, ale bogosawiestwo jest przeklestwem, ktore odtd jak ducl zemsty
nawiea roin i pi Ma od upadku do upadku. () W ten sposob synne powieenie Freiligratla, przez
wielu rozumiane faszywie, e poezja jest przeklestwem zostao wszeclstronnie poetycko umotywowane
i przewa si przez ca sztuk. Poniewa poezja ukazuje si tu istotnie jako ycie dla mierci, clo zarazem jako
mier za ycia (s. :).
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa sc
Jerzy Stanisawie, dopiero co zosta clrzecaninem i wszed do towarzystwa lu
kiego, a poniej zostaniesz obywatelem, a za staraniem roicow i ask Bo znakomi
tym urzdnikiem pamitaj, e Ojczyzn kocla trzeba i e nawet za Ojczyzn zgin
jest piknie
Wycho vszyscy.
*
Ptlna ololtca vzgrza t lasy gry v oalt.
Koclanek romantyczny,
Mio romantyczna, Szatan
mz
Tegom da, o to przez dugie modliem si lata i nareszciem ju bliski mojego celu
wiat lui zostawiem z tyu nieclaj sobie tam kada mrowka biey i bawi si
Kondycja luka
dbem swoim, a kiedy go opuci, niecl skacze ze zoci lub umiera z alu.
oros rzirvicv
Otcla
Tdy tdy.
przechot
*
Gry t przepascte pona morzem gste chmury |urza.
mz
Gie mi si poiaa nagle rozpyny si wonie poranku, pogoda si zamia
stoj na tym szczycie, otcla pode mn i wiatry lucz przeraliwie.
oros rzirvicv
Anio, Kobieta demoniczna,
Koclanek romantyczny,
Mio romantyczna,
Samobojstwo, Szatan,
Klska, Rozczarowanie
v oalentu
Do mnie, moj luby.
mz
Jake ju daleko, a ja przesai nie zdoam przepaci.
oros
v po|ltzu
Gie skrzyda twoje:
mz
Zy duclu, co si natrzsasz ze mnie, gar tob.
oros rntoi
U wiszaru gory twoja wielka dusza, niemiertelna, co jednym rzutem niebo przele
cie miaa, ot kona! i nieboga twoicl stop si prosi, by nie szy dalej wielka dusza
serce wielkie.
mz
Pokacie mi si, wecie posta, ktor bym mog zgi i obali. Jeli si was ulkn,
bodajbym Jej nie otrzyma nigdy.
rzirvic~
na rugte stronte przepasct
Uwi si doni mojej i wzle.
mz
Co si ieje z tob kwiaty odrywaj si od skroni twoicl i padaj na ziemi, a jak
tylko si jej dotkn, lizgaj jak jaszczurki, czogaj jak me.
rzirvic~
Moj luby!
mz
Przez Boga, sukni wiatr zdar ci z ramion i rozdar w szmaty.
rzirvic~
Czemu si ocigasz:
mz
Deszcz kapie z wosow koci nagie wyzieraj z ona.
tovarzystvo tu. (w dawnym znaczeniu) spoeczestwo.
z|lem zamiast. dbem. Wyd. Libery i Sawrymowicza tumaczy t form wymow poety.
U vtszaru na urwisku, na nawisym cyplu gory.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ss
rzirvic~
Obiecae przysige
mz
Byskawica zrzenice jej wyara.
cnn rtcnv zrvcn
Stara, wracaj do pieka uwioda serce wielkie i dumne, poiw lui i siebie sa
mego. Serce wielkie, id za lub twoj.
mz
Boe, czy Ty mnie za to potpisz, em uwierzy, i Twoja pikno przenosi o cae
niebo pikno tej ziemi za to, em ciga za ni i mczy si dla niej, aem sta si
igrzyskiem szatanow!
rtcn zrv
Suclajcie, bracia suclajcie!
mz
Doba ostatnia goina. Burza krci si czarnymi wiry morze dobywa si na
skay i cignie ku mnie niewidoma sia pcla mnie coraz dalej coraz bliej z tyu
tum lui wsiad mi na barki i prze ku otclani.
rtcn zrv
Radujcie si, bracia radujcie!
mz
Na prono walczy rozkosz otclani mnie porywa zawrot w duszy mojej
Boe wrog Twoj zwycia!
~ior s+nz
Clrzest
pona morzem
Pokoj wam, bawany, uciszcie si.
W tej clwili na gow iecicia twego zlewa si woda wita.
Wracaj do domu i nie grzesz wicej.
Wracaj do domu i koclaj ieci twoje.
*
Salon z jorteptanem vchot Mz Sluzcy ze svtec za ntm.
Dom, Maestwo, M,
Poeta, Szaleniec, Szatan,
ona
mz
Gie Pani:
srto~ j v.
Pani saba.
mz
Byem w jej pokoju pusty.
srto~
Jasny Panie, bo JW. Pani tu nie ma.
mz
A gie:
srto~
Odwieli j wczoraj
mz
Gie:
srto~
Do domu wariatow.
zrzentce renice, oczy, twarz iewicy przemienia si w trupi czaszk z pustymi oczodoami.
Pod wpywem straclu i poczucia niemocy M oyskuje jasno spojrzenia, rozeznanie wasnej sytuacji.
Od tej clwili serce lrabiego Henryka jest skazane na pieko, tj. udrki piekielne, sygnay tego prze
klestwa rozsiane s dalej po caym tekcie.
Podobne pokusy przeywa Manned Byrona, za nim za Kordian Sowackiego, kiedy znajduj si na szczy
tacl alpejskicl. Tu obraz urwiska skalnego poczony zosta z obrazem wzburzonycl bawanow. Scena ta jest
jakby zapowiei innej, w ktorej lrabia Henryk, stojc na odamku baszty nad przepaci, w clwil przed
skokiem mowi o otclani wiecznoci.
A wic scena clrztu i otrzewienia Ma z pokus szataskicl odbywaj si rownoczenie.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa s:
uctela z polou
mz
Suclaj, Mario, moe ty udajesz, skrya si gie, eby mnie ukara: Ozw si, prosz
ci Mario Marysiu
Nie nikt nie odpowiada. Janie Katarzyno! Ten dom cay ogucl
oniemia.
T, ktorej przysigem na wierno i szczcie, sam strciem do rzdu potpionycl
Fasz
ju na tym wiecie. Wszystko, czegom si dotkn, zniszczyem i siebie samego znisz
cz w kocu. Czy na to pieko mnie wypucio, bym trocl duej by jego ywym
obrazem na ziemi:
Na jakieje poduszce ona i gow pooy: Jakie dwiki otocz j w nocy:
Skowyczenia i piewy obkanycl. Wi j czoo, na ktorym zawsze myl spokojna,
witajca uprzejma przezieraa poclylone trzyma a myl dobr swoj posaa
w nieznane obszary, moe za mn, i bka si biedna, i pacze.
oros skrsis
Dramat ukadasz.
mz
Ha! moj Szatan si oywa
|tezy lu rzvtom, rozpycha povoe
Tatara mi osioda paszcz moj i pistolety!
*
Dom o|llanych, v grzyste ololtcy. Ogr vololo.
zo~ rok+on~
z pltem lluczv u rzvt
Moe Pan krewny Hrabiny.
mz
Jestem przyjacielem jej ma, on mnie tu przysa.
zo~ rok+on~
Obraz wiata, Poeta,
Poetka, Poezja, Rewolucja,
Szaleniec, Upadek, Wiea
Babel
Prosz Pana wiele sobie z niej obiecywa nie sposob moj m wyjecla, byby
to lepiej wyuszczy przywieli j zawczoraj bya w konwulsjacl. Jakie gorco.

o|ctera tvarz
Mamy duo clorycl adnego jednak tak niebezpiecznie, jak ona. Imainuj
sobie Pan, ten instytut kosztuje nas ze dwakro sto tysicy. Patrz Pan, jaki widok na
gory ale Pan, wi, niecierpliwy wic to nieprawda, e jakobinyjej ma porwali
w nocy: Prosz Pana.
*
Pol lratovane olno ltlla lrzesel lzlo Zona na lanapte.
mz
vchot
Clc by z ni sam na sam.
Dramat ullaasz problem uprawnie artysty do poetyzowania realnego ycia, do tworzenia literatu
ry z cierpie innycl lui, spleciony z zagadnieniem szczeroci artysty, nurtowa Krasiskiego w tym okresie
baro silnie. Gos oywajcy si skdsi nazywa M gosem Szatana, jest to bowiem gos krytycyzmu
i sceptycyzmu. Ten typ romantycznycl rozterek Ma, ktore s wyrazem rozterek wasnycl Krasiskiego, po
traktowa Sowacki satyrycznie w Fantazym.
Imatnu imaginuj (z n. tmagtner), wyobra sobie. Grupa gosek ge, gt w wyrazacl pocloenia obcego
bya wymawiana czsto jako e, t, t, np. jeograa, jenera.
al|tny przenonie. rewolucjonici. Nazwa pocloi od klubu rewolucyjnego z czasow rewolucji nan
cuskiej s;, r., ktorego czonkowie zbierali si w kociele w. Jakuba w Paryu. W l. s;,:s;, objli wa
i iaali w duclu konsekwentnego rewolucjonizmu buruazyjnodemokratycznego. Plotka, ktor powtarza
ona Doktora, wprowaa nowy element do dramatu. Ukazuje Ma ju nie tylko w jego sytuacji roin
nej, ale i w spoecznej, przy czym czytelnik otrzymuje tu pierwsz informacj, w jakim wzajemnym stosunku
pozostaje M i jakobini rewolucjonici.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa s,
oros zz~ rnzvi
Moj m by si gniewa, gdyby
mz
Daje mi W. Pani pokoj!
rzvt za so| zamyla t tte lu Zonte
oros z~r stri+t
W acucly sptalicie Boga. Jeden ju umar na krzyu. Ja drugi Bog, i rownie
wrod katow.
oros sror rorrooi
Na rusztowanie gowy krolow i panow ode mnie poczyna si wolno ludu.
oros zz~ rn~vrj sci~v
Klkajcie przed krolem, panem waszym.
oros zz~ rrvrj sci~v
Kometa na niebie ju byska ie strasznego sdu si zblia.
mz
Czy mnie poznajesz, Mario: Przysiga, lub,
Maestwo, Wierno zo~
Przysigam ci na wierno do grobu.
mz
Clod daj mi rami, wyjiemy.
zo~
Nie mog si podnie dusza opucia ciao moje, wstpia do gowy.
Ciao, Dusza
mz
Pozwol, wynios ciebie.
zo~
Dozwol clwil kilka jeszcze, a stan si godn ciebie.
mz
Jak to:
zo~
Modliam si trzy nocy i Bog mnie wysucla.
mz
Nie rozumiem ci.
zo~
Od kiedym ci stracia, zasza odmiana we mnie Panie Boe mowiam i biam
si w piersi, i gromnic przystawiaam do piersi, i pokutowaam, spu na mnie ducla
poezji i trzeciego dnia z rana staam si poet.
mz
Mario
zo~
Henryku, mn teraz ju nie pogarisz jestem pena natclnienia wieczorami
Los, Przeklestwo
ju mnie nie biesz porzuca.
mz
Nigdy, nigdy.
zo~
Patrz na mnie. Czy nie zrownaam si z tob: Wszystko pojm, zrozumiem,
wydam, wygram, wypiewam. Morze, gwiazdy, burza, bitwa. Tak, gwiazdy, burza,
morze acl! wymkno mi si jeszcze co bitwa. Musisz mnie zaprowai na
bitw ujrz i opisz trup, caun, krew, fala, rosa, trumna.
Nieskoczono mnie obleje
I jak ptak, w nieskoczonoci
Gosy obkanycl clarakteryzuj okres zamtu, dezorganizacji, epok zbliajcej si katastro[. Kleiner
zwraca uwag, e pomys wydaje si zbliony do powieci Lourdoueixa (wydanej bezimiennie w r. ss;) pt.
Les Foltes u stcle. (Szalenstva vtelu) reprezentuj rone postaci w szpitalu wariatow. bonapartysta, legity
mista, fanatyk zgody, czowiek uwaajcy siebie za lud i wobec tego za wadc. Przypomina te Kleiner, e
szpital wariatow zjawia si jako motyw literacki ju w XVIII w. (np. w Dosvtaczynsltm Krasickiego), e So
wacki w Kortante rownie wprowai podobn scen. Biograczne rodo inspiracji moga stanowi wizyta
Krasiskiego w szpitalu obkanycl w Dblingu koo Wiednia w lecie s,, r.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa s
Bkit skrzydami rozwiej
I lecc, si rozemdlej
W czarnej nicoci.
mz
Przeklstwo przeklstwo!
zo~
o|emue go ramtonamt t calue v usta
Henryku moj, Henryku, jakem szczliwa.
oros sror ros~rzki
Trzecl krolow wasn rk zabiem iesiciu jest jeszcze i ksiy stu piewa
jcycl msz.
oros z rrvrj s+nov
Soce trzeci cz blasku stracio gwiazdy zaczynaj potyka si po drogacl
swoicl niestety niestety.
mz
Dla mnie ju nadszed ie sdu.
zo~
Rozjan czoo, bo smucisz mnie na nowo. Czego ci nie dostaje: Wiesz,
powiem ci co jeszcze.
mz
Mow, a wszystkiego dopeni.
zo~
Twoj syn bie poet.
mz
Co:
zo~
Na clrzcie ksi mu da pierwsze imi poeta a nastpne znasz, Jerzy Stanisaw.
Jam to sprawia bogosawiam, dodaam przeklstwo on bie poet. Acl,
jake ci koclam, Henryku.
oros z stri+t
Bog, Clrystus, Upadek,
Koniec wiata, Wizja
Daruj im, Ojcze, bo nie wie, co czyni.
zo~
Tamten iwne cierpi obkanie nieprawda:
mz
Najiwniejsze.
zo~
On nie wie, co gada, ale ja ci ogosz, co by byo, gdyby Bog oszala
|terze go za rl
Wszystkie wiaty lec to na do, to w gor czowiek kady, robak kady krzyczy
Ja Bogiem i co clwila jeden po drugim konaj gasn komety i soca. Clry
stus nas ju nie zbawi krzy swoj wzi w rce obie i rzuci w otcla. Czy syszysz,
jak ten krzy, naieja milionow, rozba si o gwiazdy, amie si, pka, rozlatuje w ka
waki, a coraz niej i niej a tuman wielki powsta z jego odamkow Najwitsza
Matka Boska
Bogaroica jedna si jeszcze modli i gwiazdy, Jej suebnice, nie odbiegy Jej dotd
ale i Ona pojie, kdy iie wiat cay.
mz
Mario, moe clcesz wiie syna:
przellstvo przeklestwo. W tekcie dramatu czsto pojawia si to sowo i jest ono znakiem odia
ywania na losy bolaterow zowrogiego fatum. Szalestwo Marii (przy czym okrelenie jej przemiany jako
szalestwa, obdu jest dyskusyjne) oraz poniejsze dowiadczenia, ktore dotkn Orcia i samego Henryka s
prezentowane w aurze fatalizmu.
ntestety ntestety w poprzednicl wyd. Bibl. Nar. niestety.
Wizj szalonego Boga, pomys niezwykle miay, zestawia Kleiner ze sowami wstpu do Irytona. Bogi
i luie szalej. Tam jednak mowa o bogacl staroytnego wiata. Tu wizja oszalaego Clrystusa utrzymana jest
w stylu apokaliptycznym.
moze chcesz vttec syna M stara si sprowai na ziemi swoj on, optan poezj, przypominajc
o roli spoecznej kobiety w roinie, nie przynosi to jednak podanego skutku.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa s,
zo~
Jam mu skrzyda przypia, posaa miy wiaty, by si napoi wszystkim, co pikne
i straszne, i wyniose. On wroci kiedy i uraduje ciebie. Acl!
mz
le tobie:
zo~
W gowie mi kto lamp zawiesi i lampa si koysze nieznonie.
mz
Mario moja najdrosza, bde mi spokojna, jako dawniej bya.
zo~
Kto jest poet, ten nie yje dugo. mier
mz
Hej! ratunku pomocy!
Wpaa lo|tety t Zona Doltora.
zo~ rok+on~
Piguek proszkow! Nie nic zsiadego owszem, pynne jakie lekarstwo.
Magosiu, bie do apteczki! Pan sam temu przyczyn moj m mnie wyaje.
zo~
egnam ci, Henryku.
zo~ rok+on~
To JW. Hrabia sam w osobie swojej!
mz
Mario, Mario!
sctsla
zo~
Dobrze mi, bo umieram przy tobie.
spuszcza glov
zo~ rok+on~
Jaka czerwona. Krew rzucia si do mozgu.
mz
Ale jej nic nie bie!
Wchot Doltor t z|ltza st o lanapy.
rok+on
Ju jej nic nie ma umara.
zavtestl w poprzednicl wyd. Bibl. Nar.. zawieci.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa s6
CZ DRUGA
Czemu, o ieci, nie lasasz na kku, nie bawisz si lalk, mucl nie mordujesz, nie wbasz
iecko, iecistwo,
Poeta
na pal motyli, nie tarzasz si po trawnikacl, nie kradniesz akoci, nie oblewasz zami
wszystkicl liter od A do Z: Krolu mucl i motyli, przyjacielu poliszynela, czarcie
maleki, czemu tak podobny do anioka: Co znacz twoje bkitne oczy, poclylone,
clo ywe, pene wspomnie, clo ledwo kilka wiosen przeszo ci nad gow: Skd
czoo opierasz na rczkacl biaycl i zdajesz si marzy, a jako kwiat obarczony ros, tak
skroni twoje obarczone mylami:
*
A kiedy si zarumienisz, poniesz jak stulistna roa i, pukle odwajc w ty, wzrocz
kiem sigasz do nieba powie, co syszysz, co wiisz, z kim rozmawiasz wtedy:
Bo na twe czoo wystpuj zmarszczki, gdyby cieniutkie nici, pynce z niewiialnego
kbka bo w oczacl twoicl janieje iskra, ktorej nikt nie rozumie a mamka twoja
pacze i woa na ciebie, i myli, e jej nie koclasz a znajomi i krewni woaj na ciebie
i myl, e icl nie poznajesz twoj ojciec jeden milczy i spoglda ponuro, a za mu si
zakrci i znowu gie przepadnie.
*
Lekarz wzi ci za puls, liczy bicia i ogosi, e masz nerwy. Ojciec Clrzestny
ciast ci przynios, poklepa po ramieniu i wroy, e biesz obywatelem porod wielkie
go narodu. Profesor przystpi i maca gow twoj, i wyrzek, e masz zdatno do
nauk cisycl. Ubogi, ktoremu da grosz, przecloc, do czapki, obieca ci pikn
on na ziemi i koron w niebie. Wojskowy przyskoczy, porwa i podrzuci, i krzyk
n. Biesz pukownikiem. Cyganka dugo czytaa do twoj praw i lew, nic
wyczyta nie moga, jczc odesza, dukata wzi nie clciaa. Magnetyzer palcami
ci wion w oczy, dugimi palcami twarz ci okry i przelk si, bo czu, e sam zasypia.
Ksi gotowa ci do pierwszej spowiei i clcia uklc przed tob, jak przed
obrazkiem. Malarz nadszed, kiedy si gniewa i tupa nokami, nakreli z ciebie
szatanka i posai ci na obrazie dnia sdnego miy wykltymi duclami.
*
Tymczasem wzrastasz i pikniejesz nie ow wieoci iecistwa mleczn i po
ziomkow, ale piknoci iwnycl, niepojtycl myli, ktore clyba z innego wiata pyn
ku tobie bo clo czsto oczy masz gasnce, niade lica, zgite piersi, kady, co spoj
rzy na ciebie, zatrzyma si i powie. Jakie liczne ieci! Gdyby kwiat, co widnie,
Cz druga opatrzona bya w wyd. I i II nastpujcym epigrafem. Du Gemtsch von Koth un Feuer.
Faust, Goetle. (Ty mieszanino bota i ognia). Jest to cytat niedokadny. Faust w dramacie Goetlego mowi
do Mesta. Du Spottge|urt von Drecl un Feuer (Z ognia i gnoju ty pomiocie w przek. F. Konopki).
Kleiner opatruje epigraf uwag. Zastosowanie tycl sow do mieszaniny ziemskoci i anielstwa w Orciu jest
do iwne. Trzeba jednak przypomnie odpowiednie miejsce ze wstpu do Czci I, gie mowa o poecie.
Kto ci da ycie tak nikczemne, tak zwodnicze, e potrasz uda Anioa clwil, nim zagrzniesz w boto. Tu
wic sowa epigrafu odnosz si rownie raczej do tego, co stanowi istot poety w ogole, a bariej zdaj si
dotyczy Ma, ktory daje si porwa marzeniom o sawie, marzeniom gornym, w istocie za prowacym
do upadku. O wstpie do Czci II pisze A. Jung. Nic nie przewysza pikna drugiej uwertury, w ktorej fatalny
los iecka dwiczy lirycznie, tak e w nale moe by powieiane. Poeta jest wszystkim i dlatego te wczenie
powraca w wszeclwiat (Der Dtchter tst Alles, aher lehrt er auch jrh tn as All zurcl)(s. ,s).
laloct w wyd. I i II. akocie.
poltszynel (z n. poltchtnelle) pajac, od wos. pulcinella kogucik. Jedna ze staycl postaci komicznycl
woskiej komedii ludowej (commeta ell'arte).
W XIX w. cieszya si popularnoci teoria F. Galla (s;,s:), wedug ktorej istnieje zwizek mi
y ksztatem lukiej czaszki a zdolnociami, ceclami intelektualnymi czowieka. Teoria ta, majca clarakter
pseudonaukowy, nazywaa si nenologi.
Magnetyzer czowiek posiadajcy umiejtno wprawiania lui w stan magnetyczny (lipnotyczny)
zbliony do naturalnego snu. W wieku XIX stosowano magnetyzowanie Jako zabieg leczniczy.
ullc i poprawna forma. ulkkn.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa s;
mia dusz z ognia i natclnienie z nieba, gdyby na kadym listku, clylcym si ku ziemi,
anielska myl leaa miasto kropli rosy, ten kwiat byby do ciebie podobnym, o ieci
moje moe takie byway przed upadkiem Adama.
Cmentarz Mz t Orcto przy gro|te v gotyclte lary t vtezyczlt.
Matka, Ojciec, Poeta,
Poetka, Poezja, Syn, Wizja,
Zawiaty
mz
Modlitwa
Zdejm kapelusik i modl si za dusz matki.
oncio
Zdrowa Panno Maryjo, aski Boej pena, Krolowa niebios, Pani wszystkiego, co
kwitnie na ziemi, po polacl, nad strumieniami
mz
Czego odmieniasz sowa modlitwy modl si, jak ci nauczono, za matk, ktora
temu iesi lat wanie o tej samej goinie skonaa.
oncio
Zdrowa Panno Maryjo, aski Boej pena, Pan z Tob, bogosawiona miy Anio
ami, i kady z nicl, kiedy przecloisz, tcz jedn z skrzyde swycl wyiera i rzuca
pod stopy Twoje. Ty na nicl, jak gdyby na falacl
mz
Orcio!
oncio
Kiedy mi te sowa si nawaj i bol w gowie tak, e, prosz Papy, musz je powie
ie.
mz
Wsta, taka modlitwa nie iie do Boga. Matki nie pamitasz nie moesz jej
kocla.
oncio
Widuj baro czsto Mam.
mz
Gie, moj maleki:
oncio
We nie, to jest, niezupenie we nie, ale tak, kiedy zasypiam, na przykad zawczoraj.

mz
iecko moje, co ty gadasz:
oncio
Bya baro biaa i wycluda.
mz
A mowia co do ciebie:
oncio
Zdawao mi si, e si przeclaa po wielkiej i szerokiej ciemnoci, sama baro biaa,
i mowia.
Ja bkam si wszie,
Ja wszie si wieram,
Gie wiatow krawie,
Gie anioow pienie,
I dla ciebie zbieram
Kleiner przypomina, e jest to aluzja do pogldu, i grzecl Adama sprowai upadek caej natury.
Scena ta ma cecly wspomnienia z iecistwa Z. Krasiskiego, tak jak w ogole w postaci Orcia dostrzec
mona duy uia stylizowanego pierwiastka autobiogracznego.
Modlitwa Orcia zwrocona do Marii jest wedug A. Junga jeszcze jednymdowodem, e to imi, umieszczone
w dedykacji i noszone przez on, jest aluzj do symbolicznego sensu imienia Maria. To aluzyjne imi jawi si
w swej uroczej wieloznacznoci niby rozpryskujca si w gbi sceny wspaniaa raca. Porownaj tylko modlitw
Orcia na cmentarzu (s. :6).
zavczora przedwczoraj.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa s
Ksztatow roje,
O ieci moje!
Myli i natclnienie.
I od duclow wyszycl,
I od duclow niszycl
Farby i odcienie,
Dwiki i promienie
Zbieram dla ciebie,
By ty, o synku moj!
By, jako s w niebie,
I ojciec twoj
Kocla ciebie
Wii Ojciec, e pamitam sowo w sowo prosz koclanego Papy, ja nie kami.

mz
opterac st o lar gro|u
Mario, czy ieci wasne clcesz zgubi, mnie dwoma zgonami obarczy: Co ja
mowi: Ona gie w niebie, cicla i spokojna, jak za ycia na ziemi marzy si tylko
temu biednemu clopiciu.
oncio
I teraz sysz gos jej, lecz nic nie wi.
mz
Skd w ktorej stronie:
oncio
Jak gdyby od tycl dwocl modrzewi, na ktore pada wiato zaclocego soca.
Ja napoj
Usta twoje
Dwikiem i potg,
Czoo przyozdobi
Jasnoci wstg,
I matki mioci
Obu w tobie
Wszystko, co luie na ziemi, anieli w niebie
Nazwali piknoci,
By ojciec twoj,
O synku moj!
Kocla ciebie
mz
Czy myli ostatnie przy zgonie towarzysz duszy, clo dostanie si do nieba moe
Dusza
by ducl szczliwym, witym i obkanym zarazem:
oncio
Gos Mamy sabieje, ginie ju prawie za murem kotnicy, ot tam tam
jeszcze powtarza
O synku moj!
By ojciec twoj
Kocla ciebie
mz
Bog, Los, Modlitwa
Boe, zmiuj si nad ieckiem naszym, ktorego, zda si, e w gniewie Twoim prze
znaczye szalestwu i za wczesnej mierci. Panie, nie wyieraj rozumu wasnym
stworzeniom, nie opuszczaj wity, ktore Sam wybudowa Sobie spojrzyj na mki
sla|tee wspocz. sabnie.
losctntca forma stworzona przez Krasiskiego, waciwie. kostnica.
W kopii objanienie. zakadajc rce do modlitwy.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa s,
moje, i anioka tego nie wydawaj pieku mnie przynajmniej obdarzy si na wytrzy
manie natoku myli, namitnoci i uczu, a jemu: dae ciao do pajczyny podobne,
ktore lada myl wielka rozerwie o Panie Boe o Boe!
Od lat iesiciu dnia spokojnego nie miaem nasae wielu lui na mnie, ktorzy
mi szczcia winszowali, zazdrocili, yczyli spucie na mnie grad boleci i zniko
mycl obrazow, i przeczuciow, i marze aska Twoja na rozum spada, nie na serce
moje dozwol mi ieci ukocla w pokoju, i nieclaj stanie mir ju miy Stworc
i stworzonym. Synu, przeegnaj si i clod ze mn. Wieczny odpoczynek.
Wycho.
*
Spacer amy t lavalerovte Ftlozoj Mz.
rirozor
Filozof, Historia, Obraz
wiata, Rewolucja
Powtarzam, i to jest nieodbit, samowoln wiar we mnie, e czas nadcloi wy
zwolenia kobiet i Murzynow.
mz
Pan masz racj.
rirozor
I wielkiej do tego odmiany w towarzystwie lukim w szczegolnoci i w ogolnoci
z czego wywo odroenie si rodu lukiego przez krew i zniszczenie form starycl.

mz
Tak si Panu wydaje:
rirozor
Podobnie jako glob nasz si prostuje lub poclyla na osi swojej przez nage rewolucje.
Rewolucja

mz
Drzewo
Czy wiisz to drzewo sproclniae:
rirozor
Z modymi listkami na dolnycl gazkacl.
mz
Dobrze. Jak sisz wiele lat jeszcze sta moe:
rirozor
Czy ja wiem: Rok dwa lata.
mz
A jednak isiaj wypucio z siebie kilka listkow wieycl, clo korzenie gn coraz
bariej.
rirozor
Co z tego:
mz
Nic tylko, e gruclnie i pojie precz na wgle i popio, bo nawet stolarzowi nie
zda si na nic.
rirozor
Przecie nie o tym mowa.
mz
Jednak to obraz twoj i wszystkicl twoicl, i wieku twego, i teorii twojej.
przeczuctv forma dopeniacza l. mn. utworzona logicznie do formy rzeczownikow mskicl, uywana
czsto jeszcze w XIX w.
mtr starosowiaskie, uywane jeszcze w staropolszczynie sowo oznaczajce pokoj, przymierze.
samovolna vtara wiara wynikajca z wasnej woli, z wasnego wyboru.
tovarzystvo (z n. societe) spoeczestwo.
Caa scena miy Filozofem a Mem wydaje si suy clarakterystyce pogldow Krasiskiego na pewne
teorie lozoczne owczenie rozpowszeclnione. Autor NteBoslte lomett uwaa mianowicie lozo goszc
postp spoeczny za wywoc si od materialistow nancuskicl osiemnastowiecznycl, ktorycl ieem bya
rewolucja nancuska. W r. s,6 pisa do Gaszyskiego clarakteryzujc pogldy H. Heinego. Henryk Heine jest
to wyraz zgrzybiaej lozoi, wpadajcej nazad w iecistwo, wracajcej do materializmu i lekkomylnoci ()
Heine i caa jego szkoa, clcc koniecznie co nowego utworzy, nie pomiarkowali, e do baro starycl zasad si
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa :c
Przecho.
*
Wvz pomty gramt.
Obywatel, Szatan, Upadek,
Prawda, Pozory, Historia,
Waa, Walka
mz
Pracowaem lat wiele na odkrycie ostatniego koca wszelkicl wiadomoci, rozkoszy
i myli, i odkryem proni grobow w sercu moim znam wszystkie uczucia po
imieniu, a adnej y, adnej wiary, mioci nie ma we mnie jedno kilka prze
czuciow kry w tej pustyni o synu moim, e olepnie o towarzystwie, w ktorym
wzrosem, e rozprzgnie si i cierpi tak, jak Bog jest szczliwy, sam w sobie, sam
dla siebie.
oros ~ior~ s+nz~
Sclorzaycl, zgodniaycl, rozpaczajcycl pokoclaj blinicl twoicl, biednycl bli
nicl twoicl, a zbawion biesz.
mz
Kto si oywa:
mrris+o
przechoc
Kaniam unienie lubi czasem zastanawia podronycl darem, ktory natura osa
ia we mnie. Jestem brzuclomowca.
mz
ponoszc rl o lapelusza
Na kopersztyclu podobn twarz gie wiiaem.
cofaj, e przedrewolucyjny materializm Helwecjusza i panow dworskicl, przebrawszy go tylko w mieszczaskie
szaty, nazad stawiaj na nogacl(Ltsty Zygmunta Krastnsltego o Konstantego Gaszynsltego, Lwow s:, s. ,6).
Dlatego te pogldy Filozofa wyznawcy wyzwolenia kobiet (analogicznie do saintsimonistow) i Murzynow
(sprawa dyskutowana w Anglii w r. s,,), rzecznika odroenia lukoci przez krew i zwolennika teorii
rozwoju wiata przez kataklizmy jako wywoce si z teorii materialistycznycl, uwaa M za przestarzae,
sproclniae. Wydaje si, e interpretacja NiemojewskiejGruszczyskiej, na ktor powouje si Kleiner, a ktora
pogardliwe sowa Ma odnosi do caej lukoci, nie do lozofow, jest niesuszna.
eno jedynie.
Interpretatorzy NteBoslte lomett wczenie zwrocili uwag na pokrewiestwo tej sceny z dwoma drama
tami nalecymi do romantycznycl dramatow lozocznycl czy jak je nazwaa G. Sand metazycznycl.
z Faustem Goetlego i Manjreem Byrona. Kleiner w przypisie przypomina nazwiska badaczy, ktorzy powi
cili temu zagadnieniu osobne uwagi (W. M. Kozowski, J. Kleiner, T. Sternal). Wypowiada si na ten temat
rownie S. Treugutt. Okreliwszy bolatera NteBoslte. jako bolatera faustycznego, wskaza, e w lrabim
Henryku rysy bolenie dowiadczonego ma wieku sprzgnite zostay z faustowskimi ceclami poszuki
wacza i sceptyka oraz z koncepcj tytanaPrometeusza (Dvuglos v spravte zalonczenta NteBoslte. Oprac.
A. Witkowska. Sprawozd. z Prac Nauk. Wy. Nauk Spo. PAN, s,6s, z. . Kleiner za w przypisie do wyd.
Bibl. Nar. kaie nacisk na zbieno treci monologu Ma z monologami tytuowycl bolaterow dramatow
Goetlego i Byrona. Faust mowi. Przestudiowaem wszystkie fakultety / Acl, lozo, medycyn, prawo /
I w teologi te, niestety, / Do dna samegom wgryz si prac krwaw / I jak ten gupiec u mdroci wrot /
Stoj i tyle wiem, com wieia wprzod / () Obca mi zwtpie i skrupuow mka / () Lecz za to rado
wszelk mi wydarto (Faust, cz. I, w. ,,,,6s i ,;c,;:. Prze. F. Konopka, Warszawa s,6:, s. ;s). Manned
za. Wiea jest mk, bo im wicej wiemy, / Bariej czujemy t nieszczsn prawd, / e drzewo ycia nie
jest drzewem wiey. / Jam lozo zbada, jam przenikn / roda mdroci i cudow tej ziemi. / () Nic mi
nie trwoy, czuj w sobie tylko / Przeklty ciar nieznania bojani, / Nic mi nie nci, a ni naieja, / Ni
zwodny urok czego bd na wiecie (Manjre. Prze. J. Paszkowski, akt I, w. s:s6, :;,c). Kleiner wii te
podobiestwo tej sceny NteBoslte lomett do scenerii w akcie II w dramacie Byrona (dolina w Alpacl). Trzeba
jednak sprostowa informacj, jakoby w scenie tej Mannedowi ukazywa si orze. Orze przelatuje w scenie
: aktu I, kiedy Manned stoi na skaacl Jungnau i patrzy w przepa (por. przypis w Czci I do sow Ma
rozkosz otclani mnie porywa).
Mesto od imienia szatana. Mestofeles, spopularyzowanego przez Fausta Goetlego. Pocloenie tego
imienia nie jest zupenie jasne. Jedna interpretacja czy t nazw z grec. Mephostophtles nie lubicy wiata
(ducl ciemnoci), druga z lebr. Mer niszczyciel, Tojel kamca, lub Mephtstoph burzyciel dobrego.
Tu Mesto wystpuje jako kamca przypisujcy sobie sowa wypowieiane przez Anioa Stroa.
Dla Krasiskiego pozostawanie pod wpywem szatana wie si z brniciem w kamstwo z niemono
ci rozpoznania prawdy, co w ujciu autora (zarowno w NteBoslte lomett, jak w Irytonte) stanowi roaj
tragicznego uwikania duszy bolatera i jest zwizane z iaaniem Fatum.
|rzuchomovca czowiek posiadajcy umiejtno mowienia bez poruszania ustami, przy czym gos wy
daje si pocloi od innej osoby.
lopersztych (z niem. Kupjersttch) mieioryt.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa :s
mrris+o
na stronte
Hrabia ma dobr pami.
glosno
Niecl bie poclwalon
mz
Na wieki wiekow amen.
mrris+o
vchoc pomty slaly
Ty i gupstwo twoje.
mz
Biedne ieci, dla win ojca, dla szau matki przeznaczone wiecznej lepocie nie
dopenione, bez namitnoci, yjce tylko marzeniem, cie przelatujcego anioa, rzu
cony na ziemi i bcy w znikomoci swojej. Jaki ogromny orze wzbi si nad
Pokusa, Ptak, Sawa, W
miejscem, w ktorym ten czowiek znikn!
onzrr
Witam ci witam.
mz
Leci ku mnie, cay czarny wist jego skrzyde jako wist tysica kul w boju.
onzrr
Szabl ojcow twoicl b si o icl cze i potg.
mz
Roztoczy si nade mn wzrokiem wa grzeclotnika ssie mi rzenice la!
rozumiem ciebie.
onzrr
Nie ustpuj, nie ustp nigdy a wrogi twe, pode wrogi twe pojd w py.
mz
egnam ci wrod ska, pomiy ktorymi znikasz bd co bd, fasz czy prawda,
zwycistwo czy zaguba, uwierz tobie, posanniku clway. Przeszoci, bd mi ku
pomocy a jeli ducl twoj wroci do ona Boga, nieclaj si znow oderwie, wstpi we
mnie, stanie si myl, si i czynem.
zrzuca zm
Id, pody gaie jako strciem ciebie i nie ma alu po tobie w naturze, tak oni
wszyscy stocz si w do i po nicl alu nie bie sawy nie zostanie adna clmura
si nie odwroci w eglue, by spojrze za sob na tylu synow ziemi, gincycl pospou.

Oni naprzod ja potem.

Bkicie niezmierzony, ty ziemi obwasz ziemia niemowlciem, co zgrzyta i pacze
ale ty nie drysz, nie suclasz jej, ty pyniesz w nieskoczono swoj.
Matko naturo, bd mi zdrowa id si na czowieka przetworzy, walczy id
z braci moj.
*
Pol. Mz Lelarz Orcto.
Cloroba, Wzrok, Ojciec,
Poeta, Syn
na ztemt tak w wyd. III. W wydaniu jubileuszowym Dtel pod red. J. Czubka i w poprzednicl wyd.
Bibl. Nar.. o ziemi.
vzroltem vza grzechotntla W grzeclotnik naley do rzdu wow jadowitycl, ktore poluj czekajc
na zdobycz z dugotrwa cierpliwoci. Poniewa we nie posiadaj ruclomycl powiek, wytworzy si pogld,
e nieruclomy wzrok wa oczekujcego na zdobycz ma waciwoci obezwadniajce oar.
zagu|a w poprzednicl wyd. Bibl. Nar.. zguba.
Matlo naturo w swej polemice z uckim (por. przypis dotyczcy Edenu w cz.I dramatu) Niemojew
skaGruszczyska uwaa te sowa za realizacj zapowiei szataskiej z Czci I kuszenie Ma obrazem
sproclniaego Edenu, czyli natury martwej. Na pytajce jakby spojrzenie Ma, obojtnoci odpowieiaa
matka Natura. M egna j, iie miy lui, odtd bie szuka natclnie czowieczycl, czowieka, nie
natur naladowa bie. Czemu ostatnie tclnienie natury wspoiaao tak solidarnie z wezwaniem ora:
Czemu M nie odczuwa pyncego z przyrody wzniosego prdu mioci braterskiej () Czowiekowi wo
onemu na pokuszenie szatan nie pozwoli w piknym przyroeniu czyta. Pomiy nim i natur stanie
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ::
mz
Nic mu nie pomogli w Panu ostatnia naieja.
rrk~nz
Baro mi zaszczytnie
mz
Mow panu, co czujesz.
oncio
Ju nie mog ciebie, Ojcze, i tego pana rozpozna iskry i nicie czarne lataj przed
moimi oczyma, czasem z nicl wydobie si na ksztat cieniutkiego wa i nu robi
si clmura ota ta clmura w gor podleci, spadnie na do, prynie z niej tcza i to
nic mnie nie boli.
rrk~nz
Sta, Panie Jerzy, w cieniu wiele Pan lat masz:
patrzy mu v oczy
mz
Skoczy czternacie.
rrk~nz
Teraz odwro si do okna.
mz
A co:
rrk~nz
Kamstwo, Lekarz
Powieki przeliczne, biaka przeczyste, yy wszystkie w porzdku, muszkuy w sile.

o Orcta
miej si Pan z tego Pan biesz zdrow jak ja.
o Mza
Nie ma naiei. Sam Pan Hrabia przypatrz si rzenicy nieczua na wiato
Ciao, Dusza, Oko, Upadek
osabienie zupene nerwu optycznego.
oncio
Mg zacloi mi wszystko wszystko.
mz
Prawda rozwarta Szara bez ycia.
oncio
Kiedy spuszcz powieki, wicej wi ni z otwartymi oczyma.
rrk~nz
Myl w nim ciao przepsua naley si ba katalepsji.
mz
oprovaac Lelarza na stron
Wszystko, co zadasz po mojego majtku
rrk~nz
Dezorganizacja nie moe si zreorganizowa.
|terze l t lapelusz
Najniszy suga Pana Hrabiego, musz jecla zdj jednej pani katarakt.
mz
Zmiuj si, nie opuszczaj nas jeszcze.
wywleczona ze sklepow szataskicl dekoracja Edenu. Odgroi go od roda wyszycl natclnie (Rucl
Literacki s,:;, s. s,,).
panu w wyd. I, II i III. panie. Czubek objania, e w kopii pierwsz wersj. panu poprawiono
na. panie, skd bd przeszed do edycji drukowanycl. Skaony tekst poprawi Tarnowski, za nim Czubek
i nastpne wydania.
|talla zarowno kopia, jak wyd. I i II maj. biako. Wyd. III wprowaio tu poprawk na l. mn. Kleiner
przyjmuje t wersj wbrew Czubkowi, ktory poszed za rkopisem. Wydaje si, e obie formy s prawidowe.
Tekst niniejszy przyjmuje wersj wyd. III i Kleinera.
przepsula w poprzednicl wyd. Bibl. Nar.. popsua.
latalepsa (z grec.) w medycynie. odrtwienie caego lub czci ciaa, wystpuje przy listerii, w letargu,
stanacl lipnotycznycl, przy niektorycl clorobacl psyclicznycl.
Dezorgantzaca nte moze st zreorgantzovac w korespondencji Krasiski czsto stosowa t formu
zarowno do stanu wasnego zdrowia, jak do wspoczesnego mu stanu stosunkow spoecznycl.
lataralta zmtnienie soczewki ocznej, ktore mona usun drog operacyjn.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa :,
rrk~nz
Moe Pan ciekawy nazwiska tej cloroby:
mz
I adnej, adnej nie ma naiei:
rrk~nz
Zowie si po grecku, amaurosts. Jest to lepota spowodowana clorob czy uszko
eniem nerwu wzrokowego lub zmianami w mozgu.
vychot
mz
Szatan, Rozpacz
przyctslac syna o pterst
Ale ty wiisz jeszcze cokolwiek:
oncio
Sysz gos twoj, Ojcze.
mz
Spojrzyj w okno, tam soce, pogoda.
oncio
Peno postaci mi si we miy rzenic a powiek wi twarze wiiane, zna
jome miejsca karty ksiek czytanycl.
mz
To wiisz jeszcze:
oncio
Tak, oczyma duszy, lecz tamte pogasy.
mz
paac na lolana
Chvtla mtlczenta.
Przed kim uklkem gie mam si upomnie o krzywd mojego iecka:
vstac
Milczmy raczej Bog si z modlitw, Szatan z przeklstw mieje.
oros skrsis
Twoj syn poet czego dasz wicej:
*
Lelarz Octec Chrzestny
oj circ cnnzrs+v
Zapewnie, to wielkie nieszczcie by lepym.
rrk~nz
I baro nawyczajne w tak modym wieku.
oj circ cnnzrs+v
By zawsze sabej kompleksji, i matka jego umara nieco tak
rrk~nz
Jak to:
oj circ cnnzrs+v
Poniekd tak Wa Pan rozumiesz bez pitej klepki.
Mz vchot.
mz
Poeta, Wizja
Przepraszam Pana, em go prosi o tak ponej goinie, ale od kilku dni moj biedny
syn bui si zawsze okoo dwunastej, wstaje i przez sen mowi prosz za mn.
rrk~nz
Clodmy. Jestem baro ciekawy owego fenomenu.
*
amaurosts w kopii, w wyd. I, II i III mylnie. amavrosis, poprawione przez Czubka.
Mtlczmy racze Bg st z molttv, Szatan z przellstv smtee zdanie to, majce form penego goryczy
aforyzmu, stanowi wiadectwo zagubienia duclowego lrabiego Henryka, pozostajcego miy tym, co boskie,
a tym, co szataskie. Ma on nie do koca jasne przeczucia obu tycl sfer.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa :
Pol syptalny. Sluzca Krevnt Octec Chrzestny Lelarz Mz.
knrvv
Ciclo.
rntoi
Obui si, a nas nie syszy.
rrk~nz
Prosz Panow nic nie mowi.
oj circ cnnzrs+v
To rzecz arcyiwna.
oncio
vstac
O Boe Boe.
knrvv
Jak powoli stpa.
rntoi
Jak trzyma rce zaoone na piersiacl.
+nzrci
Nie mrugnie powiek ledwo e usta roztwiera, a przecie gos ostry, przecigy
z nicl si dobywa.
srtzcv
Jezusie Nazareski!
oncio
Precz ode mnie ciemnoci jam si uroi synem wiata i pieni co clcecie ode
mnie: czego dacie ode mnie:
Nie poddam si wam, clo wzrok moj ulecia z wiatrami i goni gie po prze
strzeniacl ale on wroci kiedy, bogaty w promienie gwiazd, i oczy moje rozogni
pomieniem.
oj circ cnnzrs+v
Tak jak nieboszczka, plecie sam nie wie co to widok baro zastanawiajcy.
rrk~nz
Zgaam si z Panem Dobroiejem.
m~mk~
Najwitsza Panno Czstoclowska, we mi oczy i daj jemu.
oncio
Matko moja, prosz ci matko moja, nal mi teraz obrazow i myli, bym y
wewntrz, bym stworzy drugi wiat w sobie, rowny temu, jaki postradaem.
knrvv
Co mylisz, bracie, to wymaga rady familnej.
rntoi
Czekaj ciclo.
oncio
Nie odpowiadasz mi o matko! nie opuszczaj mnie.
rrk~nz
Lekarz, Prawda
o Mza
Obowizkiem moim jest prawd mowi.
oj circ cnnzrs+v
Tak jest to jest obowizkiem i zalet lekarzy, Panie Konsyliarzu.
rrk~nz
Paski syn ma pomieszanie zmysow, poczone z nawyczajn draliwoci nerwow,
co niekiedy sprawia, e tak powiem, stan snu i jawu zarazem, stan podobny do tego,
ktory oczewicie tu napotykamy.
mz
na stronte
lonsyltarz (z ac. constltartus doradca) dawna nazwa lekarza.
avu jawy.
oczevtscte wspocz. oczywicie.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa :,
Boe, patrz, on Twoje sdy mi tumaczy.
rrk~nz
Clciabym piora i kaamarza Cerast lauret va grana etc. etc.
mz
W tamtym pokoju Pan znajiesz prosz wszystkicl, by wyszli.
orosv romirsz~r
Dobranoc dobranoc do jutra
vycho
oncio
|uc st
Dobrej nocy mi ycz mowcie o dugiej nocy o wiecznej moe ale nie
o dobrej, nie o szczliwej.
mz
Wesprzyj si na mnie, odprowa ci do oka.
oncio
Ojcze, co to si ma znaczy:
mz
Okryj si dobrze i zan spokojnie, bo doktor mowi, e wzrok oyskasz.
oncio
Tak mi niedobrze sen mi przerway gosy czyje.
zasypta
mz
Anio, Przeczucie, Los,
Upadek
Niecl moje bogosawiestwo spoczywa na tobie nic ci wicej da nie mog, ni
szczcia, ni wiata, ni sawy a doba goina, w ktorej bd musia walczy, ia
a z kilkoma ludmi przeciwko wielu luiom. Gie si ty poiejesz, sam jeden
i wrod stu przepaci, lepy, bezsilny, ieci i poeto zarazem, biedny piewaku bez su
claczy, yjcy dusz za obrbami ziemi, a ciaem przykuty do ziemi o ty nieszczliwy,
najnieszczliwszy z anioow, o ty moj synu:
m~mk~
u rzvt
Pan Konsyliarz kae JW. Pana prosi.
mz
Dobra moja Katarzyno, zosta si przy maym.
vychot
Cerast lauret va grana dwa grany kropli laurowycl, gran dawna jednostka wagi aptekarskiej, ok.
s/s6 grama (6: miligramy). Znany dawniej rodek leczniczy o iaaniu uspokajajcym.
W tekcie Krasiskiego. dobra noc. i poprawna jest pisownia czna.
co to st ma znaczyc w wyd. Czubka i poprzednicl Bibl. Nar.. co to ma si znaczy.
Kleiner zwraca uwag, e M odczuwa jaki fatalizm w swym losie. Podobnie bowiem wyczuwa zblia
nie si fatalnego przeomowego momentu w Czci I, kiedy postanowi porzuci on, aby poj za widmem
iewicy. Nadesza goina nic jej nie odwlecze.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa :6
CZ TRZECIA
REWOLUCJA
Do pieni do pieni.
Rycerz
Kto j zacznie, kto jej dokoczy: Dajcie mi przeszo, zbrojn w stal, powiewn
rycerskimi piory. Gotyckie wiee wywoam przed oczy wasze rzuc cie katedr
witycl na gowy wam. Ale to nie to tego ju nigdy nie bie.
*
Ktokolwiek jeste, powie mi, w co wierzysz atwiej by ycia si pozby, ni wiar
Upadek
jak wynalaz, wzbui wiar w sobie. Wstydcie si, wstydcie wszyscy, mali i wielcy,
Historia, Krew, Los
a mimo was, mimo ecie mierni i nni, bez serca i mozgu, wiat dy ku swoim
celom, rwie za sob, pi przed si, bawi si z wami, przerzuca, odrzuca walcem wiat
si toczy, pary znikaj i powstaj, wnet zapadaj, bo lisko bo krwi duo krew
wszie krwi duo, powiadam wam.
*
Czy wiisz owe tumy, stojce u bram miasta wrod wzgorzow i saonycl topoli
Lud, Pastwo, Uczta
namioty rozbite zastawione deski, dugie, okryte misiwem i napojami, podparte
pniami, drgami. Kubek lata z rk do rk a gie ust si dotknie, tam gos si
wydobie, groba, przysiga lub przeklstwo. On lata, zawraca, kry, tacuje, zawsze
peny, brzczc, byszczc, wrod tysicow. Nieclaj yje kielicl pastwa i pociecly!

*
Czy wiicie, jak oni czekaj niecierpliwie szemrz miy sob, do wrzaskow si
Robotnik
gotuj wszyscy nni, ze znojem na czole, z rozczuclranymi wosy, w aclmanacl,
z spiekymi twarzami, z doniami pomarszczonymi od trudu ci trzymaj kosy, owi
potrzsaj motami, leblami patrz ten wysoki trzyma topor spuszczony a tamten
stemplem elaznym nad gow powa, dalej w bok pod wierzb clopi mae wiszni
iecko, Kobieta
do ust kaie, a dugie szydo w prawej rce ciska. Kobiety przybyy take, icl
matki, icl ony, godne i biedne jak oni, zwide przed czasem, bez ladow piknoci
Cz trzecia opatrzona bya w wyd. I i II oraz w rkopimiennej kopii nastpujcym epigrafem. Il jut
amtntstr, parce que le ntats emanatt un prtre, puts penu la sattsjactton gnrale etc. etc. Rapport u cttoyen
Catllot, commtssatre e la stxtme cham|re |w kopii. sectton] an III, , pratrtal (Opatrzony zosta sakramentami,
poniewa, dure, zada ksia, poniej powieszony ku ogolnemu zadowoleniu. Raport obywatela Caillota,
komisarza izby szostej, roku III |tj. trzeciego roku ery rewolucyjnej, liczonej od :: wrzenia s;,:, a wic
r. s;,,] pitego prairiala |tj. :: maja pratrtal, czyli miesic k, by iewitym miesicem w kalendarzu
rewolucyjnym]). By moe cloi tu o ktory z raportowF. M. Cailleux (s;6ss;,6), czonka klubu jakobinow,
ktory, mianowany ocerem municypalnym, by stranikiem roiny krolewskiej w czasie jej pobytu w wizieniu
w Tempie.
o ptesnt wystpuje tu nieznany (anonimowy) autor, ktoremu jednak nie dane jest, jak dawnym re
dniowiecznym piewakom, opiewa wzniosej, rycerskiej i bolaterskiej przeszoci, lecz teraniejszo skarla
i nn.
ptry piorami.
|o lrvt uzo wystpuje tu pogld, e rozwoj wiata, ktory dy ku swoim celom, odbywa si poprzez
krew.
vzgrzv wzgorz.
tystcv tysicy.
rozczuchranymt rozczoclranymi.
stempel prt metalowy do czyszczenia i nabania strzelb dawnego typu, adowanycl od koca lu[.
Z wymienionycl tu narzi pracy, ktore w rkacl zrewolucjonizowanego tumu zamieniy si w bro, roz
pozna mona skad socjalny rewolucjonistow. S tu wic kowale, stolarze czy ciele, szewcy, rzenicy, za
waciciel stempla to by moe dworski strzelec.
vtsznt wini.
chlopt male. scena ta, czy raczej obrazek zaledwie, bya przez badaczy interpretowana metaforycznie
szydo w rku iecka ma za clwil przebi wini, by rozla si jej krwistoczerwony sok. W ten sposob (ale
w dalszycl scenacl rownie na inne sposoby) Krasiski pokazuje, e w obozie rewolucji nawet ieci bawi
si zabaniem. Ryciny z okresu rewolucji nancuskiej s;, r. ukazyway np. ieci igrajce odcit gow
zgilotynowanej oary rewolucji.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa :;
na icl wosacl kurzawa bitej drogi na icl onacl poszarpane oiee w icl oczacl
co gasncego, ponurego, gdyby przedrzenianie wzroku ale wnet si oywi kubek
lata wszie, obiega wszie. Niecl yje kielicl pastwa i pociecly!
*
Teraz szum wielki powsta w zgromaeniu czy to rado, czy rozpacz: kto roz
Przywodca
pozna jakie uczucie w gosacl tysicow: Ten, ktory nadszed, wstpi na sto, wskoczy
na krzeso i panuje nad nimi, mowi do nicl. Gos jego przecigy, ostry, wyrany
kade sowo rozeznasz, zrozumiesz rucly jego powolne, atwe, wtoruj sowom, jak
muzyka pieni czoo wysokie, przestronne, wosa jednego na czaszce nie masz, wszyst
kie wypady, strcone mylami skora przyscla do czaszki, do licow, otawo si wcina
pomiy kocie i muszkuy a od skroni broda czarna wiecem twarz opasuje
nigdy krwi, nigdy zmiennej barwy na licacl oczy niewzruszone, wlepione w suclaczy
clwili jednej zwtpienia, pomieszania nie dojrze, a kiedy rami wzniesie, wycignie,
wyty ponad nimi, sclylaj gowy, zda si, e wnet uklkn przed tym bogosawie
stwem wielkiego rozumu nie serca precz z sercem, z przesdami, a niecl yje
sowo pociecly i mordu!
*
To icl wcieko, icl koclanie, to waca icl dusz i zapau on obiecuje im
clleb i zarobek krzyki si wzbiy, rozcigny, pky po wszystkicl stronacl Niecl
yje Pankracy! clleba nam, clleba, clleba! A u stop mowcy opiera si na stole Antysemityzm, yd
przyjaciel czy towarzysz, czy suga.
*
Oko wsclodnie, czarne, cieniowane dugimi rzsy ramiona obwise, nogi uginajce
si, ciao niedonie w bok sclylone na ustacl co lubienego, co zoliwego, na
palcacl zote piercienie i on take gosem clrapliwym woa Niecl yje Pankracy!
Mowca ku niemu na clwil wzrok obroci. Obywatelu przeclrzto, podaj mi
clustk.
*
Tymczasem trwaj poklaski i wrzaski. Clleba nam, clleba, clleba! mier
Clleb
muszluly muskuy.
precz z sercem, z przesamt Juliusz Kleiner zwraca uwag, e zestawienie tu serca i przesdow
wskazuje na signicie do lase rewolucji nancuskiej, ktora walczya z przesdami, jako nieopartymi na rozumie,
rozum za odrzuca postaw uczuciow, serce.
vlaca wadca.
Ukazanie postaci przywodcy rewolucji we wstpie do Czci III jako mowcy na zaimprowizowanej a hoc
trybunie przemawiajcego do tumu, a wic jak gdyby od razu we waciwej mu akcji, jest zabiegiem interesuj
cym i moe by odczytane jako wskazowka dla inscenizatora. Dokadny opis wygldu i gestykulacji Pankracego
ukazuje go jako wprawnego przywodc ludu demagoga. Posta Pankracego przycigaa uwag wszystkicl
badaczy NteBoslte lomett, ktorzy szukali dla woa rewolucji pierwowzoru. We Wstpte do NteBoslte lome
tt w wyd. Bibl. Nar. pisze Kleiner, e Pankracy, odarty z uroku poetyckiego, jest kontrastem bezwzgldnym
Henryka. Tamten jest wyobrani bez serca, on rozumem bez serca () Tamten musi by malarsko pikny
on jest posgowo brzydki. Dalej pisze Kleiner, i Pankracy ma co z psycliki Napoleona. I jest, jak Napoleon
wobec monarclow, czowiekiem bez przodkow, bez wykwintnoci rasowej, ale czujcym, e w nim skupia si
wola zbiorowa (s. XXXV). Podobnego zestawienia dokona w poowie XIX w. krytyk modoniemiecki, cy
towany ju A. Jung. Stary, dumny, upudrowany arystokratyzm, ktory swoj skonno do uycia, poetyczne
zamiowania i esprtt datuje od czasow Ludwika XIV, zostaje przeniesiony z Parya do Warszawy i do swo
icl zamkow, demokratyzm, ktory przenika do szkoy wojskowej w Brienne, zapala prometejsk agiew swej
sawy od tuloskicl lontow, zostaje przeniesiony na rkacl wiwatujcego ludu i osaony na tronie, krotko
mowic. M i Pankracy, szlaclta i Napoleon musz ulec () (s. ,c). Nadanie przywodcy rewolucji imienia
znaczcego (Panlracy z gr.. Wszeclwadca) jest jeszcze jednym sposobem clarakteryzowania bolatera.
O|yvatelu przechrzto od czasu rewolucji nancuskiej forma o|yvatel (w miejsce dawnego pan) wesza
wskad sownika demokratycznego, przechrzta nazwa nadawana ydom, ktorzy zmienili wyznanie z judaizmu
na clrzecastwo.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa :
panom, mier kupcom clleba, clleba!
Szalas lamp ltlla lstga rozvarta na stole Przechrzty.
Antysemityzm
rnzrcnnz+~
Ksika
Bracia moi podli, bracia moi mciwi, bracia koclani, ssajmy karty Talmuu jako
Matka
pier mleczn, pier ywotn, z ktorej sia i miod pynie dla nas, dla nicl gorycz i trucizna.
cnn rnzrcnnz+v
Jelowa pan nasz, a nikt inny. On nas porozrzuca wszie, On nami, gdyby
W
splotami niezmiernej gainy, oplot wiat czcicielow Krzya, panow naszycl, dumnycl,
gupicl, niepimiennycl. Po trzykro plumy na zgub im po trzykro prze
klstwo im.
rnzrcnnz+~
Cieszmy si, bracia moi. Krzy, wrog nasz, podcity, zbutwiay, stoi i nad kau
krwi, a jak raz si powali, nie powstanie wicej. Dotd pany go broni.
cnn
Dopenia si praca wiekow, praca nasza markotna, bolesna, zawzita. mier pa
nom po trzykro plumy na zgub im po trzykro przeklstwo im!
rnzrcnnz+~
Na wolnoci bez adu, na rzezi bez koca, na zatargacl i zociacl, na icl gupstwie
Wolno, Zbawienie,
Zmartwyclwstanie
i dumie osaim potg Izraela tylko tycl panow kilku tycl kilku jeszcze zepcln
w do trupy icl przysypa rozwalinami Krzya.
cnn
Krzy znami wite nasze woda clrztu poczya nas z ludmi uwierzyli po
garajcy mioci pogaronycl.
Wolno lui prawo nasze dobro ludu cel nasz uwierzyli synowie clrzecan
w synow Kajfasza.
Przed wiekami wroga umczyli ojcowie nasi my go na nowo i umczym i nie
zmartwyclwstanie wicej.
rnzrcnnz+~
Clwil kilka jeszcze, jadu mii kropel kilka jeszcze a wiat nasz, nasz, o bracia
W
moi!
cnn
Jelowa Pan Izraela, a nikt inny. Po trzykro plumy na zgub ludom po
trzykro przeklstwo im.
Slychac stulante.
rnzrcnnz+~
Do roboty waszej a ty, wita ksigo, precz std, by wzrok przekltego nie zbrui
kart twoicl.
Talmu chova
Kto tam:
ssamy ssmy.
Talmu (z lebr.. nauczanie) jedna z najwaniejszycl ksig relignycl ydowskicl, ktora powstawaa
w cigu kilku wiekow z uzupenie, objanie, komentarzy do Starego Testamentu, ronego roaju przepisow
itp. W w. XVIII i XIX w zwizku z dyskusj nad emancypacj intelektualn i obywatelsk ydow powsta
a obta literatura, ktora przedstawiaa czsto Talmud jako rodo ydowskiego szowinizmu, obskurantyzmu
i innycl ujemnycl cecl ortodoksyjnycl sekt relignycl. W literaturze polskiej problem ten podj m.in. J.
U. Niemcewicz, ktorego powie Le|e t Stora (s:s) zawieraa obrazy ujemnego wpywu Talmuu na spoe
czestwo ydowskie w Polsce. Znajdujemy tam wypowiadane przez przedstawicieli obskurantow ydowskicl
podobne okrelenia, jakicl w NteBoslte lomett uywa Przeclrzta (por. np. () te skarby najpierwszej m
droci naszej, owe to Talmuy, owe komentarze nad nimi, owe to kabalistyczne i mistyczne ksigi, sowem te
wszystkie roda mistycznej rozkoszy).
nteptsmtennych nieznajcycl witego Ptsma, tj. Talmuu.
Kajasz wedug Ewangelii arcykapan ydowski, ktory wyda wyrok skazujcy na mier Clrystusa.
zmtt i popr.. mi.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa :,
oros zz~ rnzvi
Swoj W imieniu Wolnoci, otwieraj.
rnzrcnnz+~
Bracia, do motow i powrozow.
otvtera
rro~nr
vchoc
Dobrze, Obywatele, e czuwacie i ostrzycie puginay na jutro.
o enego z ntch przystpue
A ty co robisz w tym kcie:
j rrr z rnzrcnnz+v
Stryczki, Obywatelu.
rro~nr
Masz rozum, bracie kto od elaza nie padnie w boju, ten na gazi skona.
rnzrcnnz+~
Miy Obywatelu Leonarie, czy sprawa pewna na jutro:
rro~nr
Ten, ktory myli i czuje najpotniej z nas wszystkicl, wzywa ci na rozmow przeze
Przywodca
mnie. On ci sam na to pytanie odpowie.
rnzrcnnz+~
Id a wy nie ustawajcie w pracy Jankielu, pilnuj icl dobrze.
vychot z Leonarem
v tmtentu Wolnosct laso przejte z rewolucji nancuskiej, ktora gosia Wolno, Rowno, Braterstwo
(Lt|ert, Egaltt, Fraterntt).
Ten, ltry myslt t czue mowa o Pankacym, Leonard jest przedstawiony jako zapaleniec zalepiony
w stosunku do swego woa, ktoremu przypisuje nie tylko najwysze moliwoci intelektualne, ale i uczuciowe.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,c
cnn rnzrcnnz+v
Powrozy i sztylety, ke i paasze, rk naszycl ieo, wyjiecie na zatrat im oni
panow zab po boniacl rozwiesz po ogrodacl i boracl a my icl potem zabem,
powiesim. Pogareni wstan w gniewie swoim, w clwa Jelowy si ustroj, sowo
Jego zbawienie, mio Jego dla nas zniszczeniem dla wszystkicl. Plumy po trzykro
na zgub im, po trzykro przeklstwo im!
*
Namtot porozrzucane |utellt, lteltchy.
r~kn~cv
Przywodca, Tum
Piiesiciu lulao tu przed clwil i za kadym sowem moim krzyczao Vtvat
czy clo jeden zrozumia myli moje: poj koniec drogi, u pocztku ktorej laasuje:
Acl! servtle tmttatorum pecus.
Wchot Leonar t Przechrzta.
Pan, Szlaclcic, Zemsta,
Antysemityzm, yd
Czy znasz lrabiego Henryka:
rnzrcnnz+~
Wielki Obywatelu, z wienia raczej ni z rozmowy raz tylko, pamitam, prze
cloc na Boe Ciao, krzykn mi Ustp si i spojrza na mnie wzrokiem pana
za co mu lubowaem stryczek w duszy mojej.
CHOR PRZECHRZTOW Wprowaenie przez Krasiskiego do NteBoslte lomett wtku zowro
giego spisku przeclrztow stanowi wyrazisty znak antysemityzmu autora. Grupa przeclrztow clarakteryzowana
jest w utworze poprzez totalny nililizm. obudnie i zdraiecko przyczaj si oni do rewolucjonistow po to
jedynie, by icl rkami zrealizowa swoj jedyny cel, tj. obalenie bronionego ju tylko przez szlaclt Kocioa
oraz ustanowienie na gruzacl wiata potgi Izraela. Mickiewicz w swycl wykadacl paryskicl mowic o Nte
Boslte lomett na ogo pocllebnie, wyrazi jednak sd, e we nagmentacl dotyczcycl Izraelitow Krasiski
dopuci si wystpku narodowego. W okresie Wiosny Ludow Krasiski doszed do wniosku, e rownie
sam Mickiewicz jest ydem (ze wzgldu na matk) oraz pozostaje pod wpywem ydow (ze wzgldu na on
przeclrzciank). Miao to jego zdaniem dyskredytowa pogldy poety. O tym, e pogldy Krasiskiego mo
na okreli jako antysemickie decyduje to, e dawa on wyraz swemu przekonaniu (rownie w korespondencji
prywatnej), e yd zawsze pozostaje ydem, a clrzest nie jest w stanie zmieni jego natury. to czyni jego
antyjudaizm rasowym. rode antysemityzmu Krasiskiego naley szuka w jego rodowisku i wyclowaniu.
Wan person by tu jego nauczyciel, Luigi Cliarini, profesor jzykow orientalnycl i listorii Kocioa na
Uniwersytecie Warszawskim, wystpujcy w roli eksperta od judaizmu w komitecie na rzecz reformy ydow
iaajcym w Krolestwie Polskim. W swycl ieacl, krytykowanycl ju przez wspoczesnycl za szerzenie nie
uzasadnionycl, obraliwycl i szkodliwycl sdow, Cliarini przekonywa, e istnieje antyclrzecaski spisek
neotow. Z uporczyw zawzitoci zwalcza Talmud, szerzcy jego zdaniem fanatyzm, nietolerancj i despo
tyzm religny zagraajcy caemu wiatu, ksiga ta zaclcaa te jego zdaniem do mordow rytualnycl. Cliarini
uwaa, e ydow naley cloby gwatem oderwa od Talmudu, znie Kalay, a przeclrzczonym do trzecie
go pokolenia zakaza maestw miy sob (podobne wtki mona zreszt znale np. u Niemcewicza, por.
przypis redaktorski do sowa Talmud w tym wydaniu). Cliarini by inspiratorem ojca Zygmunta Krasiskiego,
generaa Wincentego, jako autora nancuskojzycznej broszury z ss r. Uvagt o Zyach, w ktorej autor da wyraz
swej nienawici do nankistow (grupy ydow, ktorzy, idc za nauk Jakuba Franka, przeszli na clrzecastwo).
W pojciu generaa stanowili oni tajemnicz i niebezpieczn sekt ydowsk (ydow wystpujcycl w prze
braniu clrzecan), ktorej istotnym celem byo opanowanie stanowisk dajcycl wa w kraju (w podobny
sposob Cliarini clarakteryzowa marranow, ydow liszpaskicl w redniowieczu zmuszonycl do przejcia na
katolicyzm, co jednak nie ustrzego icl przed podejrzeniami o nieszczero konwersji oraz przeladowaniami
inkwizycji). Ojciec by jedn z najwaniejszycl osob w yciu Zygmunta Krasiskiego i jego zdanie z pewnoci
zawayo na pogldacl poety w wielu najistotniejszycl kwestiacl. Przeclrzty w NteBoslte lomett ss Tal
mud niby matczyn pier, czerpic z tej ksigi naiej na wasne wywyszenie i ponienie wszystkicl innycl.
szlaclty, czcicieli krzya i rewolucjonistow. Krasiski kreuje w swym dramacie wizj iejow podobn do tej,
jak przynosz niesawne Protololy Mrcv Syonu, tekst znacznie przecie poniejszy. Na ow zaiwiajc
analogi wskazywa w krytycznym wydaniu tego paszkwilu Janusz Tazbir (J. Tazbir Protokoy Mdrcow Syjo
nu: autentyl czy jalsylat, Warszawa s,,:), wykazujc przy tym, e NteBosla. naley do do szeregu tekstow
przygotowujcycl pojawienie si Protololv., obok np. powieci Dumasa Jzej Balsamo, czy Btarrttz Herma
na Goedscle. NteBosl lomet wie z Protololamt. nie tylko ogolne przewiadczenie o wiatowym spisku
ydow, ale take niektore konkretne metaforyczne obrazy, np. przedstawienie zwizku ydow jako wa opla
tajcego wiat. Na temat powyszycl kwestii por. te teksty. M. Janion, Do Europy tal, ale razem z naszymt
umarlymt, Warszawa :ccc, s. 6, i n. oraz. Teje, Mtt zalozyctelslt polsltego antysemttyzmu, |w.] Spoleczenstva
europeslte t Hololaust, Poszerzona olumentaca lonjerenct v Zyovsltm Instytucte Htstorycznym v Warszavte
;o vrzesnta :oo z olazt ;,. urotn Feltlsa Tycha, wydana przez Fundacj im. Friedricla Egberta w Polsce,
Warszawa :cc, s. ss.
servtle tmttatorum pecus (ac.) niewolnicza trzoda naladowcow. Jest to paranaza z Horacego Eptstolarum
lt|er s,. O tmttatores, servum pecus! (O naladowcy, trzodo niewolnicza!). W rkopisie, wyd. I i nast. a do wyd.
T. Piniego miejsce to byo skaone bdem (znieksztacono pierwsze sowo uytego zwrotu, odczytujc je jako
jervte (ac.) zapalony, gorliwy, zagorzay).
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,s
r~kn~cv
Jutro jak najraniej wybierzesz si do niego i owiadczysz, e clc si z nim wiie
Tclorzostwo
osobicie, potajemnie, pojutrze w nocy.
rnzrcnnz+~
Wiele mi dasz lui: Bo nieostronie byoby si puszcza samemu.
r~kn~cv
Pucisz si sam, moje imi stra twoj szubienica, na ktorej powiesilicie Barona
zawczoraj, plecami twymi.
rnzrcnnz+~
Aj waj!
r~kn~cv
Powiesz, e przyjd do niego o dwunastej w nocy, pojutrze.
rnzrcnnz+~
A jak mnie kae zamkn lub obe:
r~kn~cv
To biesz mczennikiem za Wolno Ludu.
rnzrcnnz+~
Wszystko, wszystko za Wolno Ludu
na stronte
Aj waj
r~kn~cv
Dobranoc, Obywatelu.
Przechrzta vychot.
rro~nr
Przywodca
Na co ta odwoka, te porodki, ukady rozmowy: Kiedym przysig uwielbia
i sucla ciebie, to e ci miaem za bolatera ostatecznoci, za ora leccego wprost do
celu, za czowieka stawiajcego siebie i swoicl wszystkicl na jedn kart.
r~kn~cv
Milcz, iecko.
rro~nr
Wszyscy gotowi przeclrzty bro ukuli i powrozow nasnuli tumy krzycz,
woaj o rozkaz, daj rozkaz, a on pojie jak iskra, jak byskawica, i w pomie si zamieni,
i przejie w grom.
r~kn~cv
Krew ci be do gowy to konieczno lat twoicl, a z ni walczy nie umiesz i to
nazywasz zapaem.
rro~nr
Rozwa, co czynisz. Arystokraty w bezsilnoci swojej zawarli si w w. Trojcy i cze
Szlaclcic
kaj naszego przybycia jak noa gilotyny. Naprzod, Mistrzu, bez zwoki naprzod, i po
nicl.
r~kn~cv
Wszystko jedno oni stracili siy ciaa w rozkoszacl, siy rozumu w proniactwie
legn musz.
Sv. Trca Okopy witej Trojcy, warownia obronna na Podolu, zaoona na polecenie Jana III Sobie
skiego w zwizku z walkami z Turcj. S. Skwarczyska w artykule U zrla novatorsltego tematu NieBoskiej
komedii (Zygmunt Krastnslt. W stulecte smterct, Warszawa s,6c, s. ;,s) zaja si szczegoowo interpretacj
motywow wyboru przez Krasiskiego tego wanie zamku jako miejsca rozstrzygajcej walki miy obozem
arystokracji i demokracji. Nie cloi tu mianowicie o symboliczn nazw, jak sugeruje przypis w wyd. Libery
i Sawrymowicza, nie jest to te wprost odbicie wspomnie z podroy Zygmunta na Podole w r. s:,, kiedy
oglda dawn warowni. Wybor taki ma wg Skwarczyskiej uzasadnienie w clci relabilitacji nazwiska,
w Okopacl w. Trojcy bowiem rozegra si nagment konfederacji barskiej, w ktorej czoow rol odegrali
przedstawiciele rodu poety, a z okolicami Okopow w. Trojcy byli Krasiscy zwizani zarowno przez nieda
leki Kamieniec Podolski, rezydencj biskupa Krasiskiego, jak przez aktualnie bdcy w icl posiadaniu maj
tek Dunajowce. Waniejszym jednak motywem zgromaenia przedstawicieli europejskiej arystokracji rodu
i pienia w muracl zameczku wanie na wsclodnim kracu Europy jest wedug Skwarczyskiej fakt, e
rewolucja, ktor ukazuje NteBosla lometa, to ta rewolucja powszeclna, ktorej plan nakreli karbonaryzm
(czyli wglarstwo, tajna europejska organizacja rewolucyjna z pierwszej poowy XIX w., dca do obalenia
rzdow absolutnycl i utworzenia miynarodowej republiki demokratycznej), ona to zapia na wsclodnie
ziemie dawnej Polski uciekajcycl przed zagad przedstawicieli obalonycl rewolucyjnie spoeczestw.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,:
rro~nr
Kogo si boisz kto ci wstrzymuje:
r~kn~cv
Nikt jedno wola moja.
rro~nr
I na lepo jej mam wierzy:
r~kn~cv
Zaprawd ci powiadam na lepo.
rro~nr
Ty nas zdraasz.
r~kn~cv
Jak zwrotka u pieni, tak zdrada u koca kadej mowy twojej nie krzycz, bo gdyby
Zdrada
nas kto podsucla
rro~nr
Tu szpiegow nie ma, a potem co:
r~kn~cv
Nic tylko pi kul w twoicl piersiacl za to, e mia gos podnie o ton jeden
wyej w mojej przytomnoci.
przystpue o ntego
Wierz mi daj sobie pokoj.
rro~nr
Uniosem si, przyznaj ale nie boj si kary. Jeli mier moja za przykad
suy moe, sprawie naszej lartu i powagi doda, rozka.
r~kn~cv
Jeste ywy, peny naiei i wierzysz gboko najszczliwszy z lui, nie clc
pozbawia ci ycia.
rro~nr
Co mowisz:
r~kn~cv
Myl wicej, gadaj mniej, a kiedy mnie zrozumiesz. Czy posae do magazynu po
dwa tysice adunkow:
rro~nr
Posaem Dejca z odiaem.
r~kn~cv
Suga, Szlaclcic, Walka klas
A skadka szewcow oddana do kasy naszej:
rro~nr
Z najszczerszym zapaem si zoyli co do jednego i przynieli sto tysicy.
r~kn~cv
Jutro zaprosz icl na wieczerz. Czy syszae co nowego o lrabim Henryku:
rro~nr
Pogaram zanadto panami, bym wierzy temu, co o nim mowi upadajce rasy
energii nie maj mie nie powinny, nie mog.
r~kn~cv
On jednak zbiera swoicl wocian i, zaufany w icl przywizaniu, gotuje si i na
odsiecz zamkowi witej Trojcy.
rro~nr
Kto nam zdoa si oprze przecie w nas wcielia si Idea wieku naszego.
Historia
r~kn~cv
Ja clc go wiie spojrze mu w oczy przenikn do gbi serca przecign
na nasz stron.
rro~nr
Zabity arystokrata.
Wwyd. Bibl. Narod. kwestia ta jest przypisana Przeclrzcie, co stanowi oczywisty bd, nie tylko ze wzgldu
na tre wypowiei, ale cloby i dlatego, e posta ta ju opucia scen.
Majtek lr. Henryka znajdowa si w pobliu Okopow w. Trojcy. Komentatorzy NteBoslte lomett
przypominali, e majtek Krasiskicl, Dunajowce, oddalony by od Okopow o osiem mil.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,,
r~kn~cv
Ale poeta zarazem. Teraz zostaw mnie samym.
rro~nr
Przebaczasz mi, Obywatelu:
r~kn~cv
Zan spokojnie gdybym ci nie przebaczy, ju by zasn na wieki.
rro~nr
Jutro nic nie bie:
r~kn~cv
Dobrej nocy i miego marzenia.
Leonar vychot.
Hej, Leonarie!
rro~nr
vracac
Obywatelu Wou
r~kn~cv
Pojutrze w nocy pojiesz ze mn do lrabiego Henryka.
rro~nr
Syszaem.
vychot
r~kn~cv
Przywodca, Konikt
wewntrzny
Dlaczego mnie, woowi tysicow, ten jeden czowiek na zawaie stoi: Siy jego
mae w porownaniu z moimi kilkaset clopow, lepo wierzcycl jego sowu, przy
wizanycl mioci swojskicl zwierzt To na, to zero. Czemu tak pragn go
wiie, omami czy ducl moj napotka rownego sobie i na clwil si zatrzyma:
Ostatnia to zapora dla mnie na tycl rowninacl trza j obali, a potem Myli
Rozum, Tum, Tworczo
moja, czy nie zdoasz ui siebie, jako drugicl uisz wstyd si, przecie ty znasz
swoj cel, ty jeste myl pani ludu w tobie zesza si wola i potga wszystkicl
i co zbrodni dla innycl, to clwa dla ciebie. Luiom podym, nieznanym, nadaa
imiona luiom bez czucia wiar nadaa wiat na podobiestwo swoje wiat
nowy utworzya naokoo siebie a sama bkasz si i nie wiesz, czym jeste. Nie,
nie, nie ty jeste wielk!
paa na lrzeslo t uma
*
Br porozvteszane pltna na rzevach v srolu lla, na ltre stot szu|tentca
szalasy namtoty ogntsla |eczlt tlumy lut.
mz
prze|rany, v czarnym plaszczu, z czapl czervon volnosct na glovte, vchot trzy
mac Przechrzt za ramt
Pamitaj!
rnzrcnnz+~
po ctchu
JW. Panie, oprowa ci nie wydam ci, na lonor.
mz
Mrugn okiem, palec podnie, a w eb ci strzel moesz si domyli, e nie dbam
o ycie twoje kiedym wasne na to odway.
rnzrcnnz+~
Aj waj elaznymi kleszczami do mi ciskasz co mam robi!
Pankracy opiera swoj plan przecignicia lr. Henryka na stron rewolucjonistowna moliwoci odiaania
na poetyck wyobrani arystokraty. Poniej w rozmowie ze swym antagonist bystro spostrzee. traem do
nerwu poezji.
svtat na poo|tenstvo svoe w poprzednicl wyd. Bibl. Nar. brak tycl sow.
Monolog Pankracego ukazuje przywodc rewolucji jako czowieka penego wtpliwoci.
czapla czervona volnosct tzw. czpaka nygska, noszona w czasie rewolucji nancuskiej przez jakobinow,
z czasem staa si symbolem de wolnociowycl lub wprost rewolucji.
oprova ct poprawka wprowaona przez Czubka za rkopisem. W poprzednicl wyd.. odprowa.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,
mz
Lud, Taniec, Walka klas,
Wolno
Mow ze mn jak ze znajomym, z przyjacielem nowo przybyym. Co to za taniec:

rnzrcnnz+~
Taniec wolnycl lui. Tacuj mczyni i kobiety wokoo szubienicy i piewaj.
cnn
Clleba, zarobku, drzewa na opa w zimie, odpoczynku w lecie! Hura Hura!
Bog nad nami nie mia litoci Hura Hura!
Krolowie nad nami nie mieli litoci Hura Hura!
Panowie nad nami nie mieli litoci Hura!
My i Bogu, krolom i panom za sub poikujem Hura Hura!
mz
Kobieta, Suga,
Sprawiedliwo
o tevczyny
Cieszy mnie, e tak rumiana i wesoa.
rzirvczv~
A dy tomy dugo na taki ie czekay. Juci, ja myam talerze, widelce szurowaa
cierk, dobrego sowa nie syszaa nigdy a dy czas, czas, bym jada sama tacowaa
sama Hura!
mz
Tacuj, Obywatelko.
rnzrcnnz+~
ctcho
Zmiuj si, JW. Panie kto moe ci pozna wyclodmy.
mz
Jeli kto mnie pozna, to zgin idmy dalej.
rnzrcnnz+~
Konikt, Suga, Walka klas
Pod tym dbem siei klub Lokajow.
mz
Przyblimy si.
rirnvszv rok~j
Juem ubi mojego dawnego pana.
rntoi rok~j
Ja szukam dotd mojego barona zdrowie twoje!
k~mrnrvrn
Obywatele, sclyleni nad prawidem w pocie i ponieniu, glancujc buty, strzyc
Honor, Wolno
wosy, poczulimy prawa nasze zdrowie klubu caego!
cnn rok~i
Zdrowie Prezesa on nas powieie drog lonoru.
k~mrnrvrn
ikuj, Obywatele.
Jak zauwaa Kleiner, jest to parodia tacow rewolucyjnycl dokoa drzewa wolnoci. Zestawienia tycl
elementow, ktore przej Krasiski z rewolucji nancuskiej dla stworzenia obrazu obozu rewolucyjnego w swoim
dramacie, dokona S. Dobrzycki w studium o NteBoslte lomett. W polskiej tradycji z okresu insurekcji
warszawskiej znane s spolonizowane wersje pieni i tacow rewolucyjnycl, wzorowane na nancuskicl (por.
Karmaniol. Na ruinacl tyranow/ Monowadcowi panow, / Fanatyzmu i zbrodni / Skaczcie, luie swobodni,
J. Kott, Poeza polsltego Osvtecenta. Antologta, Warszawa s,,, s. ,;s).
Zwizek wypowiei iewczyny z rozmow, jak przeprowai Krasiski w karczmie w Ferney na temat
rewolucji w Lyonie ze suc, odnotowa ju J. Kallenbacl w monograi Zygmunt Krastnslt., Lwow s,c.
Relacja z tej rozmowy zawarta jest w licie do Reeve'a (Corresponance, t. I, s. ,;,s).
Jeslt lto w poprzednicl wyd. Bibl. Nar.. Jeli kto.
Wielka rewolucja nancuska wprowaia nazw klubow dla ugrupowa politycznycl (np. klub jakobi
now). W czasie powstania listopadowego iaa klub patriotyczny. Tu Krasiski wprowai nazw klubow dla
zawodowycl ugrupowa rewolucjonistow.
strzyzc strzygc.
Lokajstwo wycisno pitno zawodowe na czonkacl klubu. Posuguj si oni nazeologi dawnycl panow,
przeciw ktorym wystpuj (tytu Prezesa, droga lonoru), oburza si na to nieco dalej lr. Henryk.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,,
cnn rok~i
Z przedpokojow, wizie naszycl, razem, zgodnie, jednym wypadlimy rzutem
Vtvat! Salonow znamy miesznoci i wszeteczestwa Vtvat! Vtvat!
mz
Robotnik, Walka klas,
Zbrodnia
Co to za gosy, twardsze i iksze, wycloce z tej gstwiny na lewo:
rnzrcnnz+~
To clor rzenikow, JW. Panie.
cnn nzrzikv
Obucl i no to bro nasza szlacltuz to ycie nasze. Nam jedno. czy bydo,
czy panow rzn.
ieci siy i krwi, obojtnie patrzym na drugicl, sabszycl i bielszycl kto nas
Krew
powoa, ten nas ma dla panow woy, dla ludu panow bi biem.
Obucl i no bro nasza szlacltuz ycie nasze szlacltuz szlacltuz szlacl
tuz.
mz
Tycl lubi przynajmniej nie wspominaj ani o lonorze, ani o lozoi. Dobry
Kobieta, Kobieta upada
wieczor Pani.
rnzrcnnz+~
ctcho
JW. Panie, mow Obywatelko lub Wolna Kobieto.
korir+~
Co znaczy ten tytu, skd si wyrwa: Fe fe cuclniesz starzyzn.
mz
Jzyk mi si zaplta.
korir+~
Jestem swobodn, jako ty, niewiast woln, a towarzystwu za to, e mi prawa przy
Wolno
znao, rozdaj mio moj.
mz
Towarzystwo znow za to ci dao te piercienie i ten acucl ametystowy. Ocl!
podwojnie dobroczynne towarzystwo!
korir+~
Nie, te drobnostki zdaram przed wyzwoleniem moim z ma mego, wroga mego,
wroga wolnoci, ktory mnie trzyma na uwizi.
mz
ycz Obywatelce miej przeclaki.
przechot
Kto jest ten iwny onierz oparty na szabli obosiecznej, z gowk trupi na Waa, onierz, Pozycja
spoeczna czapce, z drug na felceclu, z trzeci na piersiacl: Czy to nie sawny Biancletti,
taki i kondotier ludow, jako dawniej bywali kondotiery ksit i rzdow:
rnzrcnnz+~
On sam, JW. Panie dopiero od tygodnia do nas przybyy.
mz
Nad czym tak zamyli si Genera:
vszeteczenstva w drukacl. wszetecznoci, poprawione przez Czubka na podstawie rkopisu.
szlachtuz (z niem. Schlachthaus) rzenia.
jelcech (z niem. Feletchen) pas ukony od ramienia do biodra, sucy do zawieszania broni siecznej.
S. Skwarczyska w osobie Bianclettiego wii jeden z dowodow, e obraz rewolucji w NteBoslte.
wzorowany by na planie karbonarskiej rewolucji powszeclnej. Nazwisko Biancletti powstao z poczenia na
zwiska Filippo Miclele Bounarrotti, jednego z najwybitniejszycl woskicl rewolucjonistow zwizanycl z kar
bonaryzmem, oraz LouisAuguste Blanqui, nancuskiego rewolucjonisty, ktory, powizany z organizacjami
rewolucyjnymi w wojsku, otrzyma stopie generaa przyszej rewolucji. Nazw lonottera (w. conotttere
najemnik) mianowano pierwotnie we Woszecl opacanego odem dowodc wojsk najemnycl, z czasem nazwa
przesza na dowodcow wojsk najemnycl nie tylko we Woszecl, nastpnie bya uywana w sensie przenonym
dla okrelenia czowieka gotowego suy kadej sprawie, jeli przynosia ona zysk osobisty. Biancletti jest
przywodc armii rewolucyjnej jako faclowiec, co nie oznacza, przynajmniej w oczacl lr. Henryka, e jest
on ideowo zwizany z obozem rewolucji. Std dalsze jego ostrzeenie, e z takicl wanie lui wyronie no
wa arystokracja. Kleiner przypomina w przypisie, e kondotierzy we Woszecl docloili nawet do way
ksicej.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,6
ri~cnr++i
Wiicie, Obywatele, ow luk miy jaworami: Patrzcie dobrze dojrzycie tam
na gorze zamek doskonale wi przez moj lunet mury, okopy i cztery bastiony.

mz
Trudno go opanowa.
ri~cnr++i
Tysic tysicy krolow! mona obej jarem, podkopa si, i
rnzrcnnz+~
mrugac
Obywatelu Generale.
mz
po ctchu
Czujesz ten kurek odwieiony pod moim paszczem:
rnzrcnnz+~
na stronte
Aj waj!
glosno
Jake wic to uoy, Obywatelu Generale:
ri~cnr++i
zaumany
Clociaecie moi bracia w wolnoci, nie jestecie moimi brami w geniuszu po
zwycistwie dowie si kady o moicl planacl.
ochot
mz
o Przechrzty
Ra wam, go zabcie, bo tak si poczyna kada Arystokracja.
nzrmirsrik
Robotnik, Walka klas
Przeklstwo przeklstwo.
mz
Co robisz pod tym drzewem, biedny czowiecze czemu patrzysz tak iko i mga
wo:
nzrmirsrik
Przeklstwo kupcom, dyrektorom fabryki najlepsze lata, w ktorycl inni luie
koclaj iewczyny, b si na otwartym polu, egluj po otwartycl morzacl, ja prze
lczaem w ciasnej komorze, nad warsztatem jedwabiu.
mz Antysemityzm, Fasz, yd
Wyclyle czar, ktor trzymasz w doni.
nzrmirsrik
Si nie mam podnie do ust nie mog ledwo si tutaj przyczogaem, ale
dla mnie ju nie zawita ie wolnoci. Przeklstwo kupcom, co jedwab sprzedaj,
i panom, co nosz jedwabie przeklstwo przeklstwo!
umtera
rnzrcnnz+~
Jaki brzydki trup.
mz
Tclorzu wolnoci, obywatelu Przeclrzto, patrz na t gow bez ycia, pywajc w po
krwawie zaclocego soca.
|asttony (z n.) narone umocnienia waow fortecznycl, wiee fortykacyjne.
Tystc tystcy lrlv rewolucyjne przeklestwo, w ktorym w miejsce diabow wystpuj krolowie.
S. Skwarczyska pisze w zwizku z t scen. () myl o kondotierstwie, o geniuszu, z ktorego poczyna si
wszelka arystokracja mog zaszczepi Krasiskiemu Napoleon, niegdy genera wojsk rewolucyjnej Francji,
a potem cesarz, ten, ktory rewolucj zdrai (s. :).
W tym, e przedstawiciel klasy robotniczej, wyzyskiwanej przez kupcow i fabrykantow, jest rzemielnikiem
fabryki jedwabiu, mona dopatrzy si ecla wraenia, jakie na Krasiskim wywary rozrucly tkaczy lyoskicl.
polrvava krwawy odblask, jest to neologizm utworzony przez Krasiskiego analogicznie do formy
powiata.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,;
Gie si poiej teraz wasze wyrazy, wasze obietnice rowno doskonao
i szczcie rodu lukiego:
rnzrcnnz+~
na stronte
Bodajby take za wczenie zdecl i ciao twoje psy rozerway na sztuki.
glosno
Puszczaj mnie musz zda spraw z mojego poselstwa.
mz
Powiesz, em ci mia za szpiega i dlatego zatrzyma.
o|ztera st naololo
Odgosy biesiady gucln z tyu przed nami ju same tylko sosny i wierki, oblane
promiemi wieczoru.
rnzrcnnz+~
Nad drzewami skupiaj si clmury lepiej by wroci do swoicl lui, ktorzy i tak
ju od dawna czekaj na ciebie w jarze witego Ignacego.
mz
iki ci za troskliwo, moci yie nazad! Clc obywateli raz jeszcze
w zmierzclu obejrzy.
oros romi(rzv rnzrv~mi
Clop, Konikt, Poezja,
Szlaclcic, Walka klas,
Sprawiedliwo
Syn clamow dobranoc zasya staremu sonku.
oros z rn~vrj
Zdrowie twoje, dawny wrogu nasz, co nas pi do pracy i znoju jutro, wsclo
c, zastaniesz twoicl niewolnikow przy misiwie i konwiacl a teraz, szklanko, id
do czarta!
rnzrcnnz+~
Orszak clopow tu cignie.
mz
Nie wyrwiesz si stoj za tym pniem i milcz.
cnn cnrorv
Naprzod, naprzod, pod namioty, do braci naszycl naprzod, naprzod, pod cie
jaworow, na sen, na mi wieczorn gawdk tam iewki nas czekaj tam woy
pobite, dawne pugow zaprzgi, czekaj nas.
oros j rrr
Cign go i wlok, zyma si i opiera id w rekruty id!
oros r~~
ieci moje, litoci, litoci.
oros rntoi
Wro mi wszystkie dni paszczyzny.
oros +nzrci
Wskrze mi syna, Panie, spod batogow kozackicl.
oros czv~n+v
Clamy p zdrowie twoje, Panie przepraszaj ci, Panie.
Wyd. Libery i Sawrymowicza sugeruje w przypisie, e zarzut lr. Henryka skierowany jest rzekomo do
obozu rewolucyjnego, jako odpowieialnego za mier robotnika, ktory przecie jednak zgin jako oara
wyzysku kapitalistycznego. Podobnie Kleiner uwaa, e Henryk niesusznie wysnuwa ze mierci robotnika
zarzuty przeciw partii Pankracego. Wydaje si jednak, e Henrykowi cloi o to, i cierpienia zycznego
i mierci rewolucja nie jest w stanie odsun od lukoci, e zatem obietnice doskonaoci i szczcia rodu
lukiego s oszustwem.
promtenmt promieniami.
Brak ju w poprzednicl wyd. Bibl. Nar.
raz eszcze w poprzednicl wyd. Bibl. Nar.. jeszcze raz.
lttosct, lttosct w poprzednicl wyd. Bibl. Nar. nie ma powtorzenia. litoci.
Wyd. Libery i Sawrymowicza wyjania, e mowa tu o subie magnackej, zwanej kozakami. Moe to jed
nak by mowa o karze wymierzonej rekrutowi przez odia wojskowy Kozakow za jakie przestpstwo przeciw
regulaminowi. Powyej bowiem Gos Jeden jako jeden ze sposobow drczenia Pana wymienia pojcie w re
kruty. Duga suba w wojsku carskim obowizujca clopow bya jednym z jaskrawycl przykadow krzywdy
spoecznej.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,
cnn cnrorv
przechoc
Upior ssa krew i poty nasze mamy upiora nie pucim upiora przez biesa,
przez biesa, ty zginiesz wysoko, jako pan, jako wielki pan, wzniesion nad nami wszyst
kimi. Panom tyranom mier nam biednym, nam godnym, nam struonym
je, spa i pi. Jako snopy na polu, tak icl trupy bd jako plewy w mockarniacl,
tak perzyny icl zamkow przez kosy nasze, siekiery i cepy, bracia, naprzod.
mz
Nie mogem twarzy dojrze wrod zastpow.
rnzrcnnz+~
Moe jaki przyjaciel lub krewny JWgo.
mz
Nim pogaram, a was nienawi poezja to wszystko ozoci kiedy. Dalej,
yie dalej!
zapuszcza st v lrzalt
*
Inna czsc |oru vzgrze z rozpalonymt ogntamt zgromaente lut przy pocho
Bog, Bunt, Obrzdy
ntach.
mz
na ole, vysuvac st zza rzev z Przechrzt
Gazie podary na aclmany moj czapk wolnoci. A to co za pieko z rudawycl
pomieni, wznoszce si wrod tycl dwocl cian lasu, tycl dwocl nawaow ciemnoci:

rnzrcnnz+~
Zabilimy, szukajc wwozu witego Ignacego nazad w krzaki, bo tu Leonard
odprawia obrzdy nowej wiary.
mz
vstpuc
Przez Boga, naprzod! tegom da wanie, nie lkaj si, nikt nas nie pozna.
rnzrcnnz+~
Ostronie powoli.
mz
Wszie rozwaliny jakiego ogromu, ktory musia wieki przetrwa, nim run
lary, podnoa, kapitele, wiertowane posgi, rozrzucone oresy, ktorymi opla
tano starodawne sklepienia teraz mi pod stop zamigna stuczona szyba zda
si, e twarz Bogaroicy na clwil wyjrzaa z cieniu i znow tam ciemno tu, patrz,
caa arkada ley tu krata elazna, zasypana gruzem z gory lun bysk poclodni
wi po rycerza picego na poowie grobu gie jestem, przewodniku:
Kleiner przypuszcza, e okrelenie Pana jako upiora moe by reminiscencj drugiej czci Dtav Mic
kiewicza, gie wystpuje widmo zego pana, nazwane przez Gularza upiorem.
Ironiczna gra sowo wzniesieniu panowwclwili wieszania icl na szubienicy znana bya od czasu wyrokow
w okresie insurekcji warszawskiej (por. np. Bie wywyszon nieco od ziemi, Do zracv vyvteszanych
t zycych, J. Kott, Poeza polsltego Osvtecenta., s. ,;).
Jest to wyrana aluzja do pomysow saintsimonistow, ktorzy zwaszcza w latacl s,cs,: postulowa
li stworzenie nowej doktryny relignej, nowej wiary relignej. (Tytu wykadu szesnastego Doltryny Sa
tntStmona jego uczniow, A. Bazarda i B. Enfantina, Warszawa s,6s, z :, VII s:, brzmia. Ltst o trunosctach,
alte sto tsta na zavate przyctu nove vtary reltgne). Henryk stwiera, i tego wanie da. zobaczy
kapana nowej wiary. Nieobcy musia mu by pogld saintsimonistow, e misja poety, podobnie jak misja
kapana, polegaa zawsze na tym, by porywa masy ku realizowaniu przyszoci, ktor jeden z nicl opiewa,
a drugi gosi () przyszo poczy obie te funkcje w jedn (s. ,c:). W pojciu wic lr. Henryka musia by
Leonard jako kapanpoeta szczegolnie interesujcy.
lapttele (z ac. caput. gowa) gowice kolumn.
cvtertovane wiartowane.
joresy (z ac. jores. kwiaty) ozdoby, ornamenty przedstawiajce gazki, odygi i kwiaty.
zamtgnla migna.
z ctentu z cienia.
arlaa (z ac. arcus uk) sklepienie ukowe w arclitekturze.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,,
rnzrcnnz+~
Nasi luie krwawo pracowali przez czterieci dni i nocy, a wreszcie zburzyli
ostatni kocio na tycl rowninacl. Teraz wanie cmentarz mamy.
mz
Wasze pieni, luie nowi, gorzko brzmi w moicl uszacl czarne postacie z tyu,
z przodu, po bokacl si cisn, a pone wiatrem blaski i cienie przeclaaj si po
tumie, jak yjce ducly.
rnzrcnorzcv
Wolno
W imieniu Wolnoci pozdrawiam was obu.
rntoi
Przez mier panow witam was obu.
+nzrci
Czego si nie pieszycie: Tam piewaj kapani Wolnoci.
rnzrcnnz+~
Niepodobna si oprze zewszd nas pclaj.
mz
Bunt, Kobieta, Mio,
Waa
Kto jest ten mody czowiek, na gruzacl przybytku stojcy: Trzy ogniska pal si
pod nim, wrod dymu i uny twarz jego ponie, gos jego brzmi szalestwem.
rnzrcnnz+~
To Leonard, prorok natclnity Wolnoci naokoo stoj nasze kapany, lozo[,
Pozycja spoeczna
poeci, artyci, corki icl i koclanki.
mz
Ha! wasza arystokracja poka mi tego, ktory ci przysa.
rnzrcnnz+~
Nie wi go tutaj.
rro~nr
Podanie
Dajcie mi j do ust, do piersi, w objcia, dajcie pikn moj, niepodleg, wyzwolon,
obnaon z zason i przesdow, wybran sporod corek Wolnoci, oblubienic moj.
oros rzirvicv
Wyrywam si do ciebie, moj koclanku.
rntoi oros
Patrz, ramiona wycigam do ciebie upadam z niemocy tarzam si po zglisz
czacl, koclanku moj.
+nzrci oros
Wyprzeiam je przez popio i ar, ogie i dym stpam ku tobie, koclanku moj.

mz
Z rozpuszczonym wosem, z dyszc piersi wiera si na gruzy namitnymi pod
rzuty.
rnzrcnnz+~
Tak co noc bywa.
rro~nr
Do mnie, do mnie, o rozkoszo moja coro Wolnoci. Ty drysz w boskim
szale. Natclnienie, ogarn m dusz suclajcie wszyscy teraz wam prorokowa
bd.
mz
Gow poclylia, mdleje.
az vreszcte poprawka wprowaona przez Piniego i Czubka na podstawie rkopisu. W wyd. I, II i III.
raz wreszcie. Kleiner przypuszcza, e Krasiski mog sysze o projekcie SaintSimona z czasow rewolucji, aby
zburzy katedr NotreDame w Paryu.
natchntty natclniony.
Hr. Henryk dostrzega w obozie rewolucyjnym ju drug grup przyszej nowej arystokracji. Poza dowo
twem wojskowym moe j utworzy grupa kapanow.
o rozloszo o rozkoszy.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa c
rro~nr
My oboje obrazem rodu lukiego, wyzwolonego, zmartwyclwstajcego pa
trzcie stoim na rozwalinacl starycl ksztatow, starego Boga. Clwaa nam, bomy
czonki Jego rozerwali, teraz procl i py z nicl a ducl Jego zwyciyli naszymi du
clami ducl Jego zstpi do nicoci.
cnn irvi~s+
Szczliwa, szczliwa oblubienica Proroka my tu na dole stoimy i zazdrocim jej
clway.
rro~nr
Bunt, Lud, Historia,
Przemiana, Konikt, Walka
klas, Waa, Zbrodnia,
Zbrodniarz
wiat nowy ogaszam Bogu nowemu oddaj niebiosa. Panie swobody i rozkoszy,
Boe ludu, kada oara zemsty, trup kadego ciemizcy twoim niecl bie otarzem
w oceanie krwi uton stare zy i cierpienia rodu lukiego yciem jego odtd szczcie
prawem jego rowno a kto inne tworzy, temu stryczek i przeklstwo.
cnon m(zv
Interes, Korzy
Rozpada si budowa ucisku i dumy kto z niej clo kamyczek podniesie, temu
mier i przeklstwo.
rnzrcnnz+~
na stronte
Blunierce Jelowy, po trzykro pluj na zgub wam.
mz
Rycerz, Sawa
Orle, dotrzymaj obietnicy, a ja tu na icl karkacl nowy kocio Clrystusowi postawi.

romirsz~r orosv
Wolno szczcie lura! leje! rykacla! lurracla! lurracla!
cnn k~rr~v
Krol
Gie pany, gie krole, co niedawno przeclaali si po ziemi w beracl i koronacl,
w dumie i gniewie:
z~rj c~
Ja zabiem krola Aleksandra.
rntoi
Ja krola Henryka.
+nzrci
Ja krola Emanuela.
rro~nr
Idcie bez trwogi i mordujcie bez wyrzutow bocie wybrani z wybranycl, wici
wrod najwitszycl bocie mczennikami bolaterami Wolnoci.
cnn z~rj cv
Pojiemy noc ciemn, sztylety ciskajc w doniacl, pojiemy, pojiemy.
rro~nr
Kobieta, Koclanek, Religia,
Waa
Obud si, uroiwa moja.
Grzmot slychac.
Nu, odpowiecie yjcemu Bogu wzniecie pieni wasze clodcie za mn
wszyscy, wszyscy, jeszcze raz obejiem i zdepcem wityni umarego Boga.
A ty podnie gow powsta i obud si.
rzirvic~
Paam mioci ku tobie i Bogu twemu, wiatu caemu mio rozdam moj pon
pon.
mz
Filozof
Kto mu zabieg pad na kolana mocuje si sam z sob, co bekoce, co jczy.

rnzrcnnz+~
Wi, wi, to syn sawnego lozofa.
Scena ta interpretowana jest przez Kleinera jako nawizanie do pomysow obrzdowycl nowej religii
lansowanycl przez ucznia SaintSimona, Enfantina, ktory gosi prawo odiaywania zarowno moralnego, jak
zmysowego przez zwierzclnicz par kapask na wiernycl. Kleiner powouje si te na znamienny artyku
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa s
rro~nr
Obrzdy
Czego dasz, Hermanie:
nrnm~
Arcykapanie, daj mi wicenie zbojeckie.
rro~nr
o laplanv
Podajcie mi olej, sztylet i trucizn.
o Hermana
Olejem, ktorym dawniej namaszczano krolow, na zgub krolom namaszczam ci i
siaj bro dawnycl rycerzy i Panow na zatrat panow kad w rce twoje na twoicl
Piersiacl zawieszam medalion, peny trucizny tam, gie twoje elazo nie dojie, niecl
ona re i pali wntrznoci tyranow. Id i niszcz stare pokolenia po wszecl stronacl
wiata.
mz
Ruszy z miejsca i na czele orszaku cignie po wzgorzu.
rnzrcnnz+~
Usumy si z drogi.
mz
Kobieta, Bunt
Nie clc tego snu dokoczy.
rnzrcnnz+~
Po trzykro pluj na ciebie.
o Mza
Leonard moe mnie pozna, JW. Panie patrz, jaki no wisi na jego piersiacl.
mz
Zakryj si paszczem moim. Co to za niewiasty przed nim tacuj:
rnzrcnnz+~
Hrabiny i ksiniczki, ktore porzuciwszy mow przeszy na wiar nasz.
mz
Niegdy anioy moje Pospolstwo go zewszd oblao zgin mi w natoku
jedno po muzyce poznaj, e si od nas oddala. Clo za mn stamtd lepiej nam
patrze bie.
vtera st na olamel muru
rnzrcnnz+~
Aj waj, aj waj! Kady nas tu spostrzee.
mz
Wi go znowu drugie niewiasty cisn si za nim, blade, obkane, w konwul
sjacl. Syn lozofa pieni si, potrzsa sztyletem. Doclo teraz do ruin wiey
ponocnej.
Stanli plsaj na gruzacl rozrywaj nieobalone arkady sypi iskrami na
lece otarze i krzye pomie si zajmuje i gna supy dymu przed sob biada wam
biada!
o parze kapaskiej, znajcej i urok skromnoci, i urok rozkoszy, ogoszony przez redaktora Globe'u, Miclaa
Clevalier, s, II s,:.
zycemu Bogu Kleiner przypomina, e jest to powtorzenie nazeologii saintsimonistycznej, w ktorej
czsto uywao si nazwy Dteu vtvant Bog yjcy.
za mn w poprzednicl wyd. Bibl. Nar.. ze mn. Posuenie si przez Leonarda zwrotem za mn
potwiera jego przodownicz rol w obozie rewolucji.
S. Skwarczyska w tej formule wicenia dopatruje si stylizacji na obrzdy wtajemnicze karbonarskicl.
Motywy karbonarskie wedug niej widoczne s w caej tej scenie.
Kleiner stwiera, e Henryk odczuwa wszystko to, co wii, niby przez sen drczcy.
Ju Kleiner w przypisie do tej sceny wtrci nawiasowo uwag, e orgiastyczny clarakter naboestwa
nasuwa myl o sabatacl czarownic pod przewodnictwem szatana jako mistrza Leonarda. Uzna jednak t
scen za parodi saintsimonistycznycl naboestw, jakie miay si odbywa w przyszoci. W. Kubacki nato
miast uzna t scen za rozstrzygajc dla interpretacji caoci dramatu Krasiskiego. Pisze on, e Krasiski
wiadomie wystylizowa ten ustp na jaki rewolucyjny sabat. Po przeprowaeniu analizy pisze dalej Kubac
ki, e w scenie z Leonardem mamy ukryt paralel. rewolucja sabat, rucl spoeczny natclnienie piekie,
trybun ludu, Leonard szatan z redniowiecznej legendy, wielki mistrz wszelkiego rozpasania i wyuzdania.
Interpretacj t Podsumowuje Kubacki piszc, i listoriozoa autora NteBoslte lomett nie jest zbyt zoona.
Doskonale mieci si ona, wraz ze wszystkimi inspiracjami, jakie poeta zawicza Heglowi, Ballancle'owi czy
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa :
rro~nr
Biada luiom, ktorzy dotd si kaniaj umaremu Bogu.
mz
Czarne bawany nawracaj si i ku nam p.
rnzrcnnz+~
O Abralamie!
mz
Orle, wszak moja goina nie tak bliska jeszcze:
rnzrcnnz+~
Ju po nas.
rro~nr
przechoc, zatrzymue st
Co ty za jeden, bracie, z tak dumn twarz czemu nie czysz si z nami:
mz
piesz z daleka na odgos waszego powstania. Jestem morderca klubu Hiszpa
skiego i dopiero i przybyem.
rro~nr
A ten drugi po co si w zawojacl paszcza twego kryje:
mz
To moj brat modszy lubowa, e twarzy luiom nie ukae, nim zabe przynaj
mniej barona.
rro~nr
Ty sam czyj mierci si cllubisz:
mz
Na dwa dni tylko przed wybraniem si w drog starsi bracia dali mi wicenie.
rro~nr
Kogo masz na myli:
mz
Ciebie pierwszego, jeli si nam sprzeniewierzysz.
rro~nr
Bracie, na ten uytek we sztylet moj.
vyctga sztylet z pasa
mz
o|yva svoego sztyletu
Bracie, na ten uytek i mojego wystarczy.
oros rtrzi
Niecl yje Leonard! Niecl yje morderca Hiszpaski!
rro~nr
Jutro staw si u namiotu Obywatela Woa.
cnn k~rr~v
Filozof
Pozdrawiamy ci, gociu, imieniem ducla Wolnoci w rku twoim cz naszego
zbawienia. Kto walczy bez ustanku, morduje bez saboci, kto dniem i noc wierzy
zwycistwu, ten zwyciy wreszcie.
przecho
cnn rirozorv
My rod luki dwignli z iecistwa. My prawd z ona ciemnoci wyrwali na
jani. Ty za ni walcz, morduj i gi.
przecho
sv rirozor~
Towarzyszu bracie, czaszk starego witego p zdrowie twoje do wienia.
Cieszkowskiemu, w kocielnej nauce o Opatrznoci (W. Kubacki, Leonar vtellt mtstrz sa|atv revoluct,
Rucl Literacki s,6c, nr ,).
czemu Czubek za rkopisem, wbrew drukom, przyj wersj i czemu. Niniejsze wydanie zgodne tu
z wersj edycji I, II i III, ktor przyj rownie i Kleiner.
Dla S. Skwarczyskiej jest to jeden z dowodow, e Krasiski rozwa tu pomys karbonarski o rewolucji
powszeclnej.
czaszl. p zrovte jeden z motywow karbonarskicl odnotowanycl przez S. Skwarczysk.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,
rzuca czaszl
rzirvczv~
iecko, Kobieta,
Okruciestwo
tancuc
Zab dla mnie ksicia Jana.
rnto~
Dla mnie lrabiego Henryka.
rzirci
Prosimy ci licznie o gow arystokraty.
ii
Szcz si twojemu sztyletowi!
cnn ~n+vs+v
Artysta, Tworczo
Na ruinacl gotyckicl wityni zbudujem tu now obrazow w niej ni posgow
nie ma sklepienie w dugie puginay, lary w osiem gow lukicl, a szczyt kadego
lara jako wosy, z ktorycl si krew sczy otarz jeden biay znak jeden na nim
czapka wolnoci Hurracla!
ii
Dalej, dalej, ju brzask wita.
rnzrcnnz+~
Ryclo nas powiesz gie szubienica.
mz
Ciclo, yie lec za Leonardem, nie patrz ju na nas. Ogarniam wzrokiem,
Historia, Poeta, Tworczo
raz ostatni podclwytuj myl ten claos, dobywajcy si z toni czasu, z ona ciemnoci,
na zgub moj i wszystkicl braci moicl gnane szaem, porwane rozpacz myli moje
w caej sile swej kouj.
Boe, daj mi potg, ktorej nie odmawiae mi niegdy a w jedno sowo zamkn
wiat ten nowy, ogromny on siebie sam nie pojmuje. Lecz to sowo moje bie
poezj przyszoci.
oros v rovir+nzt
Dramat ukadasz.
mz
iki za rad. Zemsta za zlabione popioy ojcow moicl przeklstwo nowym
Sawa, Zemsta
pokoleniom icl wir mnie otacza ale nie porwie za sob. Orle, orle, dotrzymaj
obietnicy! A teraz na do ze mn i do jaru w. Ignacego.
rnzrcnnz+~
Ju ie bliski nie pojd dalej.
mz
Drog mi znajd puszcz ci potem.
Kleiner uwaa t scen za naladownictwo sceny z Evangeltt. Salome taczy przed Herodem i w nagrod
da gowy w. Jana Clrzciciela.
Kleiner zwraca uwag, i saintsimonici czsto zaznaczali, e religia icl nowe drogi otwiera wiey i sztuce.
Saintsimonici wprowaali modykacje znaczeniowe do terminu artysta. () dla nas sowo to ma znaczenie
o wiele szersze, ni mu si zwykle przypisuje () biemy tymczasem uywa wyrazu artysct na oznaczenie lui
obdarzonycl w najwyszym stopniu zdolnoci vsploczuvanta, niezalenie od tego, czy zdolno ta odnosi
si do caej lukoci, czy te zamyka si w krgu najwszycl uczu spoecznycl (s. cc). .() w naszym
pojciu artyci s to luie, ktorzy zawsze nadawali lukoci rucl postpowy, iki czemu przesza ona od
stanu najprymitywniejszej ikoci a do stopnia cywilizacji, jaki mymy osignli, i wanie wtej clwili luiom
zasugujcymna to miano objawiona zostaa tajemnica spoecznycl Przeznacze, objawiona dlatego tylko, e icl
mio do roaju lukiego zroia w nicl przemon cl zgbienia tej tajemnicy (Doltryna SatntStmona,
s. ,c:,c,).
Henryk wydaje si tu wyznawa analogiczny pogld na rol i moliwoci poetyartysty jak saintsimonici,
zapewne pod wpywem Cloru Artystow. Kleiner pisze, e oywajcy si w Henryku samorzutnie odrucl
psycliczny to odrucl poety, dopiero reeksja gor da nad poet woowi. Reeksja ta wywoana jest
uwag wypowieian przez Gos w powietrzu. Dramat ukadasz. Scen t mona by uwaa za ow trzeci
pokus Zycl Duclow. sproclniay Eden to ten wiat nowy, ogromny, ktory Henryk clciaby zanikn
w jedno sowo. Przyjcie takiej interpretacji zgodne byoby z pomysami uckiego na temat obrazu Edenu,
ktore Kubacki wyzyskuje dla wasnego wykadu o NteBoslte lomett jako dramacie adwentystycznym, tzn.
dotyczcym przyszoci. Jeli jednak traktowa t pokus poetyck jako pokus szatask trzeba uwiadomi
sobie, e od tej pokusy odwouje si Henryk do innej, kiedy mowi. Orle, orle, dotrzymaj obietnicy.
Zemsta za. poptoly ocv. przellstvo novym pololentom sowa te zawieraj cay program ideologicz
ny walki Henryka. Nie cloi mu o yjcycl arystokratow, lecz o zemst za zlabion przeszo. Przyszo
za przeklina.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa
rnzrcnnz+~
Wrod mgy i zwalisk, cierni i popioow gie mnie wleczesz: Daruj mi, daruj.

mz
Naprzod, naprzod i na do ze mn! Ostatnie pieni ludu konaj za nami. ledwo
gie jeszcze tli si poclodnia porod tycl wyziewow bladycl, tycl zroszonycl drzew
czy wiisz cienie przeszoci czy syszysz te aobne gosy:
rnzrcnnz+~
Mga wszystko zalewa coraz bariej zlatujemy w do.
cnn rtcnv z r~st
Religia, Rycerz
Paczmy za Clrystusem, za Clrystusem wygnanym, umczonym gie Bog nasz,
gie kocio Jego:
mz
Prej, prej do miecza, do boju! Ja Go wam oddam na tysicacl krzyow
rozkrzyuj nieprzyjacio Jego.
cnn rtcnv
Ducl, Wierzenia
Strzeglimy otarzy i pomnikow witycl odgos wonow na skrzydacl nosili
my wiernym w dwikacl organow byy gosy nasze w poyskacl szyb katedry,
w cieniacl jej larow, w blaskacl puclaru witego, w bogosawiestwie Ciaa Paskie
go byo ycie nasze. Teraz gie si poiejemy:
mz
Rozwidnia si coraz bariej icl postacie mdlej w promieniacl zorzy.
rnzrcnnz+~
Tdy droga twoja, tam jaru pocztek.
mz
Hej! Jezus i szabla moja!
zrzucac czapl t zavac v nte ptente
We na pamitk rzecz i godo zarazem.
rnzrcnnz+~
Honor, Sowo, Szlaclcic
Wszak zarczye mi sowem, JW. Panie, bezpieczestwo tego, ktory i o ponocy
mz
Stary szlaclcic dwa razy nie powtarza sowa Jezus i szabla moja!
orosv v knz~k~cn
Maryja i szabla nasza niecl pan nasz yje!
mz
Wiara! do mnie bd zdrow, obywatelu!
Wiara! do mnie Jezus i Maryja!
*
Noc lrzalt rzeva.
r~kn~cv
o svotch lut
Pooy si twarz do murawy lee w milczeniu ognia mi nie krzesa, nawet
do fajki a za pierwszym strzaem skoczy mi na pomoc. Jeli strzau nie bie, nie
rusza si do dnia biaego.
rro~nr
Obywatelu, raz ci jeszcze zaklinam.
r~kn~cv
Ty przylep si do tej sosny i dumaj.
rro~nr
Przywodca, Mieszczanin,
Obywatel, Rycerz, Suga,
Szlaclcic, Upadek
Mnie jednego przynajmniej we z sob to pan, to arystokrata, to kamca.
rzecz t golo czapka wolnoci jest symbolemwolnoci, ktora wedug lr. Henryka wobozie rewolucyjnym
utosamiona jest z pienimi, czyli wolnoci uywania.
W lale Jezus t Marya wii Skwarczyska jeden z elementow ewokowania konfederacji barskiej, w ktorej
istnia wybitny kult imienia Jezus i kult Marii.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,
r~kn~cv
vslazue mu rl, |y zostal
Stara szlaclta sowa dotrzymuje czasem.
*
Komnata poluzna o|razy am t rycerzy porozvteszane po sctanach v gl|t
lar z tarcz her|ovn Mz stet przy stoltlu marmurovym, na ltrym lampa, para
ieictwo, Portret
ptstoletv, palasz t zegar naprzectvlo rugt stoltl, sre|rne lonvte t puchary.
mz
Niegdy o tej samej porze wrod grocycl niebezpieczestw i podobnycl myli Bru
Historia, Przemiana
tusowi ukaza si geniusz Cezara.
I ja i czekam na podobne wienie. Za clwil stanie przede mn czowiek bez
imienia, bez przodkow, bez anioa stroa co wydoby si z nicoci i zacznie moe now
Epok, jeli go w ty nie odrzuc nazad, nie strc do nicoci.
Ojcowie moi, natclncie mnie tym, co was panami wiata uczynio wszystkie lwie
Syn
serca wasze dajcie mi do piersi powaga skroni waszycl nieclaj si zleje na czoo moje.
Wiara w Clrystusa i Kocio Jego, lepa, nieubagana, wrzca, natclnienie ie wa
szycl na ziemi, naieja clway niemiertelnej w niebie, nieclaj zstpi na mnie, a wrogow
bd mordowa i pali, ja, syn stu pokole, ostatni ieic waszycl myli i ielnoci,
waszycl cnot i bdow.
Be vunasta.
Teraz gotow jestem.
vstae
srto~ zrnoj v
vchoc
JW. Panie, czowiek, ktory mia si stawi, przyby i czeka.
mz
Niecl wejie.
Sluga vychot.
r~kn~cv
vchoc
Witam lrabiego Henryka. To sowo lrabia iwnie brzmi w gardle moim.
staa zrzuca plaszcz t czapl volnosct t vlepta oczy v lolumn, na ltre her| vtst

mz
Alkolol, Dom, Gospodarz,
Go
iki ci, e zaufa domowi mojemu starym zwyczajem p zdrowie twoje.
|terze puchar, pe t poae Panlracemu
Gociu, w rce twoje!
r~kn~cv
Jeli si nie myl, te goda czerwone i bkitne zowi si lerbem w jzyku umarycl.
Bog, Obyczaje, Religia,
Historia
Coraz mniej takicl znaczkow na powierzclni ziemi.
pe
mz
Za pomoc Bo, wkrotce tysice icl ujrzysz.
r~kn~cv
puchar o ust oemuc
Oto mi stara szlaclta zawsze pewna swego dumna, uporczywa, kwitnca na
Sia
iej, a bez grosza, bez ora, bez onierzy. Odgraajca si jak umary w bajce
powonikowi u furtki cmentarza wierzca lub udajca, e wierzy w Boga bo w siebie
Aluzja do podania zapisanego przez Plutarcla w Zyvocte Cezara, wedug ktorego Brutusowi zabojcy
Cezara w obronie republiki przed bitw pod Filippi ukaza si ducl Cezara.
Henryk si, e rozpoczcie nowej Epoki lub odrzucenie jej w ty to sprawa, ktora moe rozstrzygn
si w starciu si lukicl.
|ez orza w wyd. drukowanycl byo pierwotnie opuszczone bez, co uzupeni Czubek na podstawie
rkopisu.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa 6
trudno wierzy. Ale pokacie mi pioruny, na wasz obron zesane, i puki anioow,
spuszczone z niebios.
pe
mz
miej si z wasnycl sow. Ateizm to stara formua a spoiewaem si czego
nowego po tobie.
r~kn~cv
miej si z wasnycl sow. Ja mam wiar silniejsz, ogromniejsz od twojej.
Jk przez rozpacz i bole wydarty tysicom tysicow god rzemielnikow na
wocian laba icl on i corek ponienie lukoci, ujarzmionej przesdem i wa
laniem si, i bydlcym przyzwyczajeniem oto wiara moja a Bog moj na isiaj
to myl moja to potga moja ktora clleb i cze im rozda na wieki.
pe t rzuca lu|el
mz
Ja pooyem si moj w Bogu, ktory Ojcom moim panowanie nada.
r~kn~cv
A cae ycie bye diaba igrzyskiem. Zreszt zostawiam t rozpraw teologom,
jeli jaki pedant tego rzemiosa yje dotd w caej okolicy do rzeczy do rzeczy!
mz
Czego wic dasz ode mnie, zbawco narodow, obywateluboe:
r~kn~cv
Przyszedem tu, bo clciaem ci pozna po wtore ocali.
mz
Wicznym za pierwsze drugie zdaj na szabl moj.
r~kn~cv
Historia, Konikt, Obraz
wiata, Wizja
Szabla twoja szko, Bog twoj, mara. Potpiony gosem tysicow opasa
ny ramionami tysicow kilka morgow ziemi wam zostao, co ledwo na wasze groby
wystarczy dwuiestu dni broni si nie moecie. Gie wasze iaa, rynsz
tunki, ywno a wrecie, gie mstwo: Gdybym by tob, wiem, co bym uczyni.
Kuszenie

mz
Suclam patrz, jakem cierpliwy.
r~kn~cv
Ja wic, lr. Henryk, rzekbym do Pankracego. Zgoda rozpuszczam moj luec,
moj luec jedyny nie id na odsiecz witej Trojcy a za to zostaj przy moim
imieniu i dobracl, ktorycl cao warujesz mi sowem.
Wiele masz lat, lrabio:
Atetzm to stara jormula por. przypis do sow Ma Jednak to obraz twoj i wszystkicl twoicl, i wieku
twego, i teorii twojej, wypowieianycl w rozmowie z Filozofem w pocztkowycl scenacl Czci Drugiej
dramatu. Ateizm traktowany jest tu jako jeden z elementow wiatopogldu materialistycznego (n. mylicieli
XVIII w.), ktory Krasiski uwaa za przestarzay i skompromitowany przez rewolucj s;, r.
to potga moa w poprzednicl wyd. Bibl. Nar. brak tego zwrotu.
Kleiner przypomina, e uwiadamia to sobie sam Henryk, kiedy wypowiada sowa. () aem sta si
igrzyskiem szatanow w Czci I.
Kleiner wii w sowacl o|yvatelu|oze aluzj do wypowiadanego przez saintsimonistow przekonania, e
zjawi si nowy zbawca, zbawca spoeczny. Powouje si na dwa znamienne artykuy zamieszczone w marcu s,:
r. w organie saintsimonistow. Le Globe.
Pankracy zna Henryka tylko ze sawy poety, nie za osobicie. Ocali go za pragnie w myl przekonania
o szczegolnycl waloracl poety (por. przypis do wypowiei Cloru Artystow w tej czci dramatu pogldy
obozu rewolucyjnego w utworze Krasiski konstruowa w oparciu m.in. o deklaracje ideowe saintsimonistow,
ktorzy uwaali, e kadego artyst cecluje zdolno wspoodczuwania problemow spoecznycl, a co za tym
iie, rownie umiejtno dostrzegania przyszycl przeznacze lukoci, poeta byby tu przykadem artysty
wyjtkowo uzdolnionego w tym kierunku).
Sza|la tvoa szllo bd drukow. Szabla twoja, Bog twoj mara, co poprawi ju w kolejnycl
wydaniacl Pini na podstawie rkopisu.
vystarczy w drukacl. wystarcza poprawi Czubek na podstawie rkopisu.
Jeden z interpretatorow NteBoslte lomett, E. Dembowski, pisa. Na yciu domowym, roinnym ma
zakoczy wiat spoeczeski stary, niezdolen on ju wystpi wieinie polityki i socjalnymukaie. I dalej.
Zacisze domowe jest jeszcze stanowiskiem, na ktorym oparszy si moe przysta wiat stary do wiata postpu
() (O ramacte v tsteszym ptsmtenntctvte polsltm, s, |w.] Ptsma, t. III, s. ,).
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ;
mz
Trzyieci sze, obywatelu.
r~kn~cv
Jeszcze pitnacie lat najwicej bo tacy luie niedugo yj twoj syn bliszy
grobu ni modoci jeden wyjtek ogromowi nie szkoi. Bd wic sobie ostatnim
lrabi na tycl rowninacl panuj do mierci w domu nadiadow ka malowa icl
obrazy i rn lerby. A o tycl narzacl nie myl ju wicej. Niecl si wyrok
ludu speni nad nikczemnikami.
naleva so|te rugt puchar
Zdrowie twoje, ostatni lrabio!
mz
Obraasz mnie kadym sowem, zda si, probujesz, czy zdoasz w niewolnika obroci
na ie tryumfu swego. Przesta, bo ja ci si odwiczy nie mog. Opatrzno
mojego sowa ci strzee.
r~kn~cv
Honor wity, lonor rycerski wystpi na scen zwidy to aclman w sztandarze
ieictwo, Honor
lukoci. O! Znam ciebie, przenikam ciebie peny ycia, a czysz si z umiera
jcymi, bo clcesz si oszuka, bo clcesz wierzy jeszcze w kasty, w koci prababek,
w sowo ojczyzna i tam dalej ale w gbi ducla sam wiesz, e braci twojej naley si
kara, a po karze niepami.
mz
Tobie za i twoim co inszego:
r~kn~cv
Zwycistwo i ycie. Jedno tylko prawo uznaj i przed nim kark sclylam tym
prawem wiat biey w coraz wysze krgi ono jest zgub wasz i woa teraz przez moje
usta.
Zgrzybiali, robaczywi, peni napoju i jada, ustpcie modym, zgodniaym i silnym.

Ale ja pragn ci wyratowa ciebie jednego.

mz
Bodajby zgin marnie za t lito twoj. Ja take znam wiat twoj i ciebie
patrzaem wrod cieniow nocy na plsy motoclu, po karkacl ktorego wspinasz si do
gory wiiaem wszystkie stare zbrodnie wiata, ubrane w szaty wiee, nowym ko
ujce tacem ale icl koniec ten sam co przed tysicami lat rozpusta, zoto i krew.
A ciebie tam nie byo nie raczye zstpi pomiy ieci twoje bo w gbi
ducla ty pogarasz nimi kilka clwil jeszcze, a jeli rozum ci nie odbiey, ty biesz
pogara sam sob.
Nie drcz mnie wicej.
staa po her|em svotm
r~kn~cv
Lud, Naroiny
wiat moj jeszcze nie rozpar si w polu zgoda nie wyros na olbrzyma
aknie dotd clleba i wygod ale przyjd czasy
vstae, tte lu Mzovt t optera st na her|ovym larze
Ale przyjd czasy, w ktorycl on zrozumie siebie i powie o sobie. Jestem a nie
bie drugiego gosu na wiecie, co by mog take odpowieie. Jestem.
mz
Co dalej:
r~kn~cv
Z pokolenia, ktore piastuj w sile woli mojej, naroi si plemi ostatnie, najwysze,
najielniejsze. Ziemia jeszcze takicl nie wiiaa mow. Oni s ludmi wolnymi,
panami jej od bieguna do bieguna. Ona caa jednym miastem kwitncym, jednym
domem szczliwym, jednym warsztatem bogactw i przemysu.
nte mysl uz vtce ju dodane przez Czubka na podstawie rkopisu.
|o chcesz st oszulac sowa dodane przez Czubka na podstawie rkopisu.
o |teguna sowa dodane przez Czubka na podstawie rkopisu.
Kleiner zwraca uwag, e Pankracy streszcza tu idea saintsimonistow, pragncycl eksploatacji ziemi caej
na korzy wszystkicl lui.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa
mz
Sowa twoje kami ale twarz twoja niewzruszona, blada, uda nie umie natclnie
nia.
r~kn~cv
Nie przerywaj, bo s luie, ktorzy na klczkacl mnie o takie sowa prosili, a ja im
tycl sow skpiem.
Tam spoczywa Bog, ktoremu ju mierci nie bie Bog, prac i mk czasow
Bog
odarty z zason zdobyty na niebie przez wasne ieci, ktore niegdy porozrzuca na
ziemi, a one teraz przejrzay i dostay prawdy Bog lukoci objawi si im.
mz
A nam przed wiekami luko przeze ju zbawiona.
r~kn~cv
Niecle si cieszy takim zbawieniem n dwocl tysicy lat, upywajcycl od
Jego mierci na krzyu.
mz
Poeta
Wiiaem ten krzy, blunierco, w starym, starym Rzymie u stop Jego leay
gruzy potniejszycl si ni twoje sto bogow, twemu podobnycl, walao si w pyle,
gowy skaleczonej podnie nie miao ku Niemu a On sta na wysokociacl, wite
ramiona wyciga na wsclod i na zaclod, czoo wite macza w promieniacl soca
zna byo, e jest Panem wiata.
r~kn~cv
Stara powiastka pusta jak clrzst twego lerbu.
uerza o tarcz
Ale ja dawniej czytaem twe myli. Jeli wic umiesz siga w nieskoczono,
Historia, Przemiana
jeli koclasz prawd i szukae jej szczerze, jeli czowiekiem na wzor lukoci, nie na
podobiestwo mamczynycl piosneczek, suclaj, nie odrzucaj tej clwili zbawienia. Krwi,
Krew
ktor oba wylejem isiaj, jutro ladu nie bie ostatni raz ci mowi jeli tym,
czym wydawae si niegdy, wsta, porzu dom i clod za mn.
mz
Ty modszym bratem szatana.
vstae t przechaa st vzluz
Daremne marzenia kto icl dopeni: Adamskona na pustyni my nie wrocim
Kondycja luka, Marzenie,
Raj
do raju.
r~kn~cv
na stronte
Zagiem palec popod serce jego traem do nerwu poezji.
mz
Postp, szczcie rodu lukiego i ja kiedy wierzyem ot! macie, wecie gow
moj, byleby Stao si. Przed stoma laty, przed dwoma wiekami polubowna ugoda
Wywod Pankracego o Bogu, ktoremu ju mierci nie bie (Dteu vtvant), Bogu lukoci, wie
Kleiner z saintsimonistycznymi pomysami relignymi. Kleiner powouje si na sowa kaznoiei saintsimoni
stycznego, Transona (Le Globe s: IX s,s). A oto co przynosi wykad XIII Doltryny SatntStmona. () za
przykadem SaintSimona i w jego imieniu przycloimy ogosi, e luko ma przed sob przyszo relig
n, e religia przyszoci bie wiksza, potniejsza od wszystkicl religii przeszoci, e bie, podobnie jak
religie, ktore j poprzeiy, syntez wszystkicl idei lukoci i, co wicej, wszystkicl jej sposobow istnienia,
e nie tylko opanuje ona porzdek polityczny, ale e porzdek polityczny bie w swojej caoci instytucj
relign, adnego ju bowiem faktu nie bie si pojmowa poza Bogtem, aden fakt nie bie si rozwa
poza |osltm pravem, dodajmy jeszcze, e religia obejmie cay wiat, albowiem prawo boskie jest powszeclne
(s. ;).
Saintsimonistycznemu Bogu lukoci, ktory niekiedy nabiera cecl panteistycznycl, lr. Henryk prze
ciwstawia osobowego Boga Clrystusa, ktoremu nie prono nadaje arystokratyczny tytu Pana. Jego sia
zawiadczona zostaa ju przez pokonanie pogastwa.
czytalem tve myslt(.) umtesz stgac v nteslonczonosc sowa Pankracego zdaj si wiadczy o tym, e zna
on Henryka zarowno ze sawy poety, jak z jego tworczoci literackiej i przypisuje mu cecly, jakie saintsimonici
przypisywali artystom (por. przypis do wypowiei Cloru Artystow w Trzeczej Czci dramatu). Pankracy
ma naiej, e Henryk, ktoremu jako poecieartycie objawiona zostaa tajemnica spoecznycl przeznacze,
przyczy si do rewolucji, uznajc jej racj oraz listoryczn konieczno.
vstan, porzuc om t choz za mn jest to wypowied utrzymana w stylu wypowiei Clrystusa we
dug Evangeltt. Pankracy zatem clce tu odiaa na Henryka przez stylizacj, ktora jest bliska temu obrocy
clrzecastwa.
my nte vrctm o rau jest to wyraz niewiary Henryka w moliwo zrealizowania raju na ziemi.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,
moga jeszcze ale teraz, wiem teraz trza mordowa si nawzajem bo teraz im tylko
cloi o zmian plemienia.
r~kn~cv
Biada zwycionym nie walaj si powtorz raz tylko biada i zwyciaj
Los
z nami.
mz
Czy zbada wszystkie manowce Przeznaczenia czy pod ksztatemwidomymstano
Ono u wejcia namiotu twojego w nocy i olbrzymi doni bogosawio tobie lub
w ie czy sysza gos Jego o poudniu, kiedy wszyscy spali w skwarze, a ty jeden
rozmyla e mi tak pewno grozisz zwycistwem, czowiecze z gliny, jako ja, niewolniku
pierwszej lepszej kuli, pierwszego lepszego cicia:
r~kn~cv
Przywodca
Nie ud si marn naiej bo nie dranie mnie oow, nie tknie si elazo, dopoki
jeden z was opiera si mojemu ieu, a co poniej nastpi, to ju wam nic z tego.
Zegar |e.
Ojciec, Syn
Czas szyi z nas obu. Jeli znuony yciem, przynajmniej ocal syna swego.
mz
Dusza jego czysta, ju ocalona w niebie a na ziemi los ojca go czeka.
spuszcza glov mty lonte t stae
r~kn~cv
Odrzucie wic:
Chvtla mtlczenta.
Milczysz dumasz dobrze nieclaj ten duma, co stoi nad grobem.
mz
Z dala od tajemnic, ktore za kracami twoicl myli odbywaj si teraz w gbi ducla
Ciao, Dusza
mojego! wiat cielska do ciebie naley tucz go jadem, oblewaj posok i winem
ale dalej nie zaclod i precz, precz ode mnie!
r~kn~cv
Historia, Przywodca
Sugo jednej myli i ksztatow jej, pedancie rycerzu, poeto, laba tobie! Patrz
na mnie myli i ksztaty s woskiem palcow moicl.
mz
ieictwo, Portret
Darmo, ty mnie nie zrozumiesz nigdy bo kaden z ojcow twoicl pogrzeban z mo
toclem pospou, jako rzecz martwa, nie jako czowiek z si i duclem.
vyctga rl lu o|razom
Spojrzyj na te postacie myl ojczyzny, domu, roiny, myl, nieprzyjacioka twoja,
na icl czoacl wypisana zmarszczkami a co w nicl byo i przeszo, isiaj we mnie
yje. Ale ty, czowiecze, powie mi, gie jest ziemia twoja: Wieczorem namiot
twoj rozbasz na gruzacl cuego domu, o wscloie go zwasz i koczujesz dalej
dotd nie znalaze ogniska swego i nie znajiesz, dopoki stu lui zeclce powtorzy za
mn. Clwaa ojcom naszym!
r~kn~cv
Tak, clwaa iadom twoim na ziemi i niebie w rzeczy samej jest na co patrzy.
w, starosta, baby strzela po drzewacl i ydow piek ywcem. Ten z pieczci
w doni i podpisem kanclerz sfaszowa akta, spali arcliwa, przekupi siow,
trucizn przypieszy spadki std wsie twoje, doclody, potga. Tamten, czarniawy,
z ognistym okiem, cuooy po domacl przyjacio ow z Runem Zotym, w kol
czue woskiej, zna suy u cuoziemcow a ta pani blada, z ciemnymi puklami,
kazia si z giermkiem swoim tamta czyta list koclanka i mieje si, bo noc bliska
Btaa zvyctzonym polska forma znanego lasa rzymskiego. Vae vtctts. Sowa te mia wypowieie
Brennus, wo Galow, po klsce Rzymian nad rzek Ali (,,c r. p.n.e.).
peancte rycerzu a wic zbyt skrupulatnie przestrzegajcy zasad lonoru rycerskiego.
Mowa o magnacie synnym z okruciestw, Mikoaju Bazylim Potockim, ktorego krwawe zabawy opie
waa ukraiska pie ludowa, stay si one take przedmiotem kilku opracowa literackicl.
Runo Zlote Order Zotego Runa, ustanowiony w r. s,c przez Filipa III Burgunkiego, nadawany jako
jedno z najwyszycl onacze w monarclii labsburskiej, a take przez krolow liszpaskicl.
lolczuga zbroja skadajca si z kolcy, czyli poczonycl z sob koek metalowycl, wkadana na kafan
ze skory.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,c
tamta, z pieskiem na robronie, krolow bya naonic. Std wasze genealogie
bez przerwy, bez plamy. Lubi tego w zielonym kafanie pi i polowa z braci
szlaclt, a clopow wysya, by z psami gonili jelenie. Gupstwo i niedola kraju
caego oto rozum i moc wasza. Ale ie sdu bliski i w tym dniu obiecuj wam,
e nie zapomn o adnym z was, o adnym z ojcow waszycl, o adnej clwale waszej.

mz
Mylisz si, mieszczaski synu. Ani ty, ani aden z twoicl by nie y, gdyby
icl nie wykarmia aska, nie obronia potga ojcow moicl. Oni wam wrod godu
rozdawali zboe, wrod zarazy stawiali szpitale a kiedycie z trzody zwierzt wyroli
na niemowlta, oni wam postawili witynie i szkoy podczas wojny tylko zostawiali
doma, bo wieieli, ecie nie do pola bitwy.
Sowa twoje ami si na icl clwale, jak dawniej strzay polacow na icl witycl
pancerzacl one icl popioow nie wzrusz nawet one zagin jak skowyczenia psa
wciekego, co biey i pieni si, a skona gie na droe. A teraz czas ju tobie wyni
z domu mego. Gociu, wolno puszczam ciebie.
r~kn~cv
Do wienia na okopacl witej Trojcy.
A kiedy wam kul zabraknie i proclu
mz
To si zbliym na dugo szabel naszycl. Do wienia.
r~kn~cv
Dwa ory z nas ale gniazdo twoje strzaskane piorunem.
|terze plaszcz t czapl volnosct
Przecloc prog ten, rzucam na przeklstwo, nalene staroci. I ciebie, i syna
twego powicam zniszczeniu.
mz
Hej, Jakubie!
Jalu| vchot.
Odprowai tego czowieka a do ostatnicl czat moicl na wzgorzu.
j ~ktr
Tak mi Panie Boe dopomo!
vychot
ro|ron, z n. ro|e rone dosownie. okrga, kolista suknia o szerokiej, sztywnej spodnicy.
Moe mowa tu o Karolu ks. Raiwille, Panie Koclanku, zamiowanym myliwym.
Jak zauwaa Kleiner. Znowu Pankracy uderza w styl Ptsma Sv. niby Mesjasz nowy zapowiada Sd
Ostateczny nad dawnym wiatem i niby paranazuje sowa lymnu Dtes trae, e nic nie bie niepomsz
czonego (Ntl tnultum remane|tt).
mteszczanslt synu w sowacl tycl znajduje wyraz przekonanie, e dworska lozoa materialistycz
na XVIII wieku, wywierajc wpyw na mentalno mieszczan i czc si z icl deniami emancypacyjnymi,
doprowaia w efekcie do rewolucji nancuskiej s;, r. Na przekonaniu o tym, e toczy si miertelna walka
miy dwoma ideaami etycznymi. mieszczaskim i feudalnym opiera si m.in. struktura tragizmu NteBoslte
lomett.
Henryk nawizuje tu do tradycji przedmurza clrzecastwa, dodajc sobie blasku jako nowy obroca
wiary przodkow.
lugosc w poprzednicl wyd. Bibl. Nar.. odlego.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,s
CZ CZWARTA
HISTORIA, KONIEC
WIATA
Od baszt witej Trojcy do wszystkicl szczytow ska, po prawej, po lewej, z tyu i na
przoie ley mga nieysta, blada, niewzruszona, milczca, mara oceanu, ktory niegdy
mia brzegi swoje, gie te wierzcloki czarne, ostre, szarpane, i gbokoci swoje, gie
dolina, ktorej nie wida, i soce, ktore jeszcze si nie wydobyo.
Na wyspie granitowej, nagiej, stoj wiee zamku, wbite w ska prac dawnycl lui
i zrose ze ska jak pier luka z grzbietem u Centaura. Ponad nimi sztandar si
wznosi, najwyszy i sam jeden wrod szarycl bkitow.
Powoli pice obszary bui si zaczn w gorze sycla szumy wiatrow z dou
promienie si cisn i kra z clmur pi po tym morzu z wyziewow.
Wtedy inne gosy, gosy lukie, przymieszaj si do tej znikomej burzy i niesione na
mglistycl bawanacl, roztrc si o stopy zamku.
Widna przepa wrod obszarow, co pky nad ni.
Czarno tam w jej gbi, od gow lukicl czarno dolina caa zarzucona gowami
Morze, Tum
lukimi, jako dno morza gazami.
Soce ze wzgorzow na skay wstpuje w zocie unosz si, w zocie roztapiaj
Soce, Tum
si clmury, a im bariej nikn, tym lepiej sycla wrzaski, tym lepiej dojrze mona
tumy, pynce u dou.
Z gor podniosy si mgy i konaj teraz po nicociacl bkitu. Dolina witej
Trojcy obsypana wiatem migajcej broni i Lud cignie zewszd do niej jak do rowniny
Ostatniego Sdu.
Katera v zamlu Svtte Trcy.
Panovte, senatory, ygnttarze ste po o|u stronach, lazy po posgtem altego lrla
lu| rycerza za posgamt tlumy szlachty prze vtelltm oltarzem v gl|t Arcy|tslup
v lrzesle zloconym, z mteczem na lolanach za oltarzem Chr Kaplanv. Mz stot
v progu przez chvtl, potem zaczyna tsc povolt lu Arcy|tslupovt ze sztanarem v rlu.
cnn k~rr~v
Rycerz, Szlaclcic, Duma
Cz czwarta poprzeona jest epigrafem. ,Bottomless perttton", Milton. (Bezdenna zguba, bezdenne
potpienie). Jest to cytat z Rau utraconego Miltona. Sowa te wi si z wizj wiata, listorii i losu lukiego
zawart w dramacie. W NteBoslte lomett znalaza owierciedlenie do zoona koncepcja tragizmu, czca
si cile z wizj listorii clarakterystyczn dla Krasiskiego i pozwalajca okreli jego utwor mianem clrzeci
jaskiej tragedii o lukim buncie. Osi tej koncepcji jest przekonanie o istnieniu nieusuwalnycl sprzecznoci
na ronycl paszczyznacl rzeczywistoci. Z tego powodu nierozstrzygnity pozostaje spor miy lr. Henry
kiem a Pankracym. Jeden z nicl uosabia tragizm gincej klasy (arystokracji, szlaclty), skazanej na zagad, lecz
zarazem zobowizanej moralnie do podjcia walki o wartoci zwizane z listori tej klasy. Krasiski podkrela
wznioso owej walki, z drugiej za strony nie szczi sow krytyki szlaclcie i w ogole klasom posiadajcym
za wystpki popenione w przeszoci, jak rownie za obecn duclow mao (wida to m.in. w przeciwstawie
niu lr. Henryka reszcie zgromaonycl w okopacl witej Trojcy). Pankracy natomiast reprezentuje tragizm
rewolucji, ktora sw suszno znajduje w krzywie ucinionycl przez wieki mas, lecz jest zarazem zbrodnicza
jako bunt i jako proba samozbawienia, a ponadto pociga za sob rozlew krwi i zniszczenie. Ta ostatnia oko
liczno sprawia, e Pankracy na progu zwycistwa sam wtpi w sens swego iea, co stanowi dodatkowy rys
tragiczny w rysunku tej postaci. Obie racje, wcielone w postacie Henryka i Pankracego, posiadaj clarakter
obiektywnej koniecznoci i to wanie decyduje o tragicznym napiciu miy nimi. W okresie pisania tego
dramatu Krasiski uwaa, e czowiek ma prawo do buntu, prawo, ktore mieci si w boskim planie wiata
lecz jako element nieboski, przynoszcy tragiczne starcie i konieczn zagad. Racje obu cierajcycl si stron
s dialektycznie splecione, a zarazem znosz si wzajemnie, s to racje czstkowe, jednostronne. Dlatego obaj
icl przedstawiciele musz zgin, racje czstkowe musz zosta zniesione przez jedyn wysz racj caociow,
reprezentowan przez Boga (docloi tu do gosu popularne w tym czasie w Europie mylenie na zasaie
triady Heglowskiej. teza + antyteza - synteza, ciekawe, e Henryk ginie skaczc w mroczn przepa Boga, za
Pankracy poraony boskim wiatem). Ten ostateczny triumf Boga jest jednak przedstawiony w aurze nalnej
katastro[, Apokalipsy. Bogmciciel karze za bunt i pycl, lecz nie mona mie pewnoci, czy przynosi zba
wienie lukoci, czy jej ostateczn zagad (por. M. Janion, Zygmunt Krastnslt. De|tut t orzalosc, Warszawa
s,6:, s.::6:,:).
|aszty Svtte Trcy Kleiner przypomina, e t woysk warowni wiia Krasiski w r. s:, i w licie
do Ojca z dnia :6 wrzenia s:, opisa malowniczo, jak wynurza si z mgy jesiennej.
Centaur w mit. gr. istota o koskim ciele, lecz z lukim torsem i gow w miejsce szyi i gowy koskiej.
ze vzgrzv ze wzgorz.
rvntny Ostatntego Su komentatorzy zgodnie stwieraj, e miejsce to sugeruje, i ma nastpi koniec
wiata, poprzeony Sdem Ostatecznym.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,:
Ostatnie sugi Twoje, w ostatnim kociele Syna Twego, bagamy Ci za czci ojcow
naszycl. Od nieprzyjacio wyratuj nas, Panie!
rirnvszv nn~ri~
Obrzdy, Przysiga,
Przywodca
Patrz, z jak dum spoglda na wszystkicl.
rntoi nn~ri~
Myli, e wiat podbi.
+nzrci nn~ri~
A on si tylko noc przedar przez oboz clopow.
rirnvszv nn~ri~
Sto trupow pooy, a dwiecie swoicl straci.
rntoi nn~ri~
Nie dajmy, by go woem obrali.
mz
llla prze Arcy|tslupem
U stop twoicl skadam zdobycz moj.
~ncvrisktr
Przypasz miecz ten, bogosawiony niegdy rk witego Floriana.
orosv
Niecl yje lr. Henryk niecl yje!
~ncvrisktr
I przyjmze znakiemKrzya w. dowotwo wtymzamku, ostatnimpastwie naszym
wol wszystkicl mianuj ci woem.
orosv
Niecl yje niecl yje!
oros j rrr
Nie pozwalam.
ir orosv
Precz precz za drzwi! Niecl yje Henryk!
mz
Jeli kto ma co do zarzucenia mnie, nieclaj wystpi, wrod tumu si nie kryje.
Chvtla mtlczenta.
Ojcze, szabl t bior i niecl mi Bog zrzi zgon prdki, za wczesny, jeli ni ocali
was nie zdoam.
cnn k~rr~v
Daj mu si daj mu Ducla witego, Panie! Od nieprzyjacio wyratuj nas,
Panie!
mz
Teraz przysigncie wszyscy, e clcecie broni wiary i czci przodkow waszycl e
Honor
god i pragnienie umorzy was do mierci, ale nie do laby nie do poddania si nie
do ustpienia cloby jednego z praw Boga waszego lub waszycl.
orosv
Przysigamy.
Arcy|tslup llla t lrzyz vznost. Wszyscy llla.
cnn
Krzywoprzysizca gniewem Twoim niecl obarczon bie! Bojaliwy gniewem
Twoim niecl obarczon bie! Zdrajca gniewem Twoim niecl obarczon bie!
orosv
Przysigamy.
v ostatntm losctele ostatni kocio poza obrbem murow warowni by ju zburzony. Katedra jest wic
ostatnim kocioem. Jak pisze Kleiner. Jest to katedra kcyjna. Okopy witej Trojcy naprawd maj tylko
ruiny kocioka, w ktorym bolatersko bronia si niegdy garstka konfederatow barskicl.
stractl w wyd. Czubka i poprzednicl Bibl. Nar.. utraci.
Svttego Flortana w. Florian, jeden z patronow Polski, przedstawiany jest na obrazacl i w rzebie jako
onierz, std skojarzenie go z rzemiosem rycerskim.
Nte pozvalam oywa si, jak pisze Kleiner, w tej clwili ostatecznej gos anarclii szlacleckiej, usi
ujcej odwoa si do prawa lt|erum veto.
prav Boga vaszego lu| vaszych a wic lr. Henryk jawnie przyznaje si, e w programie jego walki
zawiera si nie tylko obrona clrzecastwa i cnot przodkow, ale te przywilejow arystokracji.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,,
mz
o|yva mtecza
Teraz obiecuj wam saw u Boga wyprocie zwycistwo.
otoczony tlumem vychot
*
Jeen z tetncv Svtte Trcy. Mz Hra|tovte Barony Kstzta
lstza szlachta.
nn~ri~
na stron oprovaa Mza
Jake wszystko stracone:
mz
Nie wszystko clyba e wam serca zabraknie przed czasem.
nn~ri~
Przed jakim czasem:
mz
Przed mierci.
r~no
oprovaa go v tnsz stron
Hrabio, podobno wiiae si z tym okropnym czowiekiem. Bie on mia
Miosierie
litoci clo trocl nad nami, kiedy si dostaniem w rce jego:
mz
Zaprawd ci mowi, e o takiej litoci aden z ojcow twoicl nie sysza zowie si
szubienica.
r~no
Trza si broni jak mona.
mz
Co Ksi mowi:
ksiz(
Odwaga, Przywodca,
Tclorzostwo, Zdrada
Par sow na boku.
ochot z ntm
To wszystko dobre jest dla gminu, ale miy nami oczywistym jest, e si oprze nie
zdoamy.
mz
Co wic pozostaje:
ksiz(
Obrano ci woem, a zatem do ciebie naley rozpocz ukady.
mz
Ciszej ciszej!
ksiz(
Dlaczego:
mz
Bo, Moci Ksi, ju na mier zasuy.
ovraca st o tlumu
Kto wspomni o poddaniu si, ten mierci karanym bie.
r~no, nn~ri~, ksiz(
razem
Kto wspomni o poddaniu si, ten mierci karanym bie.
vszvscv
mierci mierci vtvat!
Wycho.
*
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,
Kruzganel na szczycte vtezy. Mz, Jalu|.
mz
Poeta
Gie syn moj:
j ~ktr
W wiey ponocnej usiad na progu starego wizienia i piewa proroctwa.
mz
Poezja, Przywodca, Waa
Najmocniej osad baszt Eleonory sam nie ruszaj si stamtd i co kilka minut
patrzaj lunet na oboz buntownikow.
j ~ktr
Warto by, tak mi Panie Boe dopomo, dla zaclty rozda naszym po szklance wodki. Alkolol, onierz

mz
Jeli potrzeba, ka otworzy nawet piwnice naszycl lrabiow i ksit.
Jalu| vychot. Mz vchot ltlloma schoamt vyze, po sam sztanar, na plaslt
taras.
Caym wzrokiem oczu moicl, ca nienawici serca obejmuj was, wrogi. Teraz
ju nie marnym gosem, nie mdym natclnieniem bd walczy z wami, ale elazem
i ludmi, ktorzy mnie si poddali.
Jake tu dobrze by panem, by wac cloby z oa mierci spoglda na cu
e wole, skupione naokoo siebie, i na was, przeciwnikow moicl, zanurzonycl w prze
paci, krzyczcycl z jej gbi ku mnie, jak potpieni woaj ku niebu.
Dni kilka jeszcze, a moe mnie i tycl wszystkicl narzy, co zapomnieli o wielkicl
ojcacl swoicl, nie bie ale bd co bd dni kilka jeszcze pozostao uyj icl
rozkoszy mej kwoli panowa bd walczy bd y bd. To moja pie
ostatnia!
Nad skaami zacloi soce w dugiej, czarnej trumnie z wyziewow. Krew pro
Omen, Przeczucie, Soce
mienista zewszd leje si na dolin. Znaki wieszcze zgonu mojego, pozdrawiam was
szczerszym, otwartszym sercem, ni kiedykolwiek wprzody witaem obietnice wesela,
uudy, mioci.
Bo nie pod prac, nie podstpem, nie przemysem doszedem koca ycze moicl
Pycla
ale nagle, znienacka, tak, jakom marzy zawdy.
I teraz tu stoj na pograniczacl snu wiecznego woemtycl wszystkicl, co mi wczoraj
jeszcze rownymi byli.
*
Komnata v zamlu, osvtecona pochontamt Orcto stet na lozu Mz vchot
t sllaa |ron na stole.
mz
Sto lui zostawi na szacacl reszta niecl odpocznie po tak dugiej bitwie.
oros z~ rnzvi~mi
Tak mi Panie Boe dopomo!
mz
Matka, Ojciec, Poeta, Syn,
Szlaclcic, Upadek, Waa,
Zawiaty
Zapewne syszae wystrzay, odgosy naszej wycieczki ale bd dobrej myli, ieci
moje, nie przepadniemy jeszcze ni isiaj, ni jutro.
oncio
Syszaem, ale to nie tkno mi serca luk przelecia i nie ma go wicej co innego
w dreszcz mnie wprawia, Ojcze.
syn m w poprzednicl wyd. Bibl. Nar.. moj syn.
Kleiner zwraca uwag, e folklor i literatura znaj postaci niewidomycl obdarzonycl darem jasnowienia
i proroctwa, jak np. wiadomy przyszoci Tejrezjasz w podaniacl Hellady.
Sowo nte doda Czubek na podstawie rkopisu.
o|rze |yc panem, |yc vlac Kleiner przypuszcza, e na wypowied t moga wpyn scena z dramatu
Fryderyka Sclillera Sprzystzente Ftesla, w ktorej Fiesko wygasza monolog o rozkoszacl way ksicej.
Wiadomo, e Krasiski interesowa si dramatem Sclillera.
lvolt dla, arclaiczna forma pocloca ze skrocenia wyraenia ku woli. W formie skroconej. gwoli,
kwoli lub k'woli.
przemyslem przemylnoci, podstpem.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,,
mz
Lkae si o mnie.
oncio
Nie bo wiem, e twoja goina nie nadesza jeszcze.
mz
Sami jestemy ciar spad mi z duszy na isiaj, bo tam w dolinie le ciaa
pobitycl wrogow. Opowiemi wszystkie myli twoje bd icl sucla, jak dawniej
w domu naszym.
oncio
Ducl, Grob, Kara, Sd,
Zamek
Za mn, za mn, Ojcze tam straszny sd co noc si powtarza.
tte lu rzvtom slrytym v murze t otvtera e
mz
Gie iiesz: Kto ci pokaza to przejcie: Tam locly wiecznie ciemne, tam
gn dawnycl oar koci.
oncio
Gie oko twoje, zwyczajne socu, nie dowii tam ducl moj stpa umie.
Ciemnoci, idcie do ciemnoci!
zstpue
*
Lochy potemne lraty zelazne, laany, narzta o tortur, polamane, lezce
na ztemt. Mz z pochont u stp glazu, na ltrym Orcto stot.
mz
Zejd, bagam ci, zejd do mnie.
oncio
Czy nie syszysz icl gosow, czy nie wiisz icl ksztatow:
mz
Milczenie grobow a wiato poclodni na kilka stop tylko rozwieca przed nami.
oncio
Coraz ju bliej coraz ju widniej id spod ciasnycl sklepie jeden po drugim
i tam zasiadaj w gbi.
mz
W szalestwie twoim potpienie moje szalejesz, ieci i siy moje niszczysz,
kiedy mi icl tyle potrzeba.
oncio
Wi duclemblade icl postacie, powane, kupice si na sd straszny. Oskarony
ju nadcloi i jako mga pynie.
cnn orosv
Krzywda
Si nam dan za mki nasze, my, niegdy przykuci, smagani, drczeni, elazem
rwani, trucizn pojeni, przywaleni cegami i wirem, drczmy i sdmy, sdmy i pot
piajmy a kary Szatan si podejmie.
mz
Co wiisz:
oncio
Oskarony oskarony ot, zaama donie.
mz
Kto on jest:
olo (.) zvyczane sloncu w wyd. III. soca, co jest prawdopodobnie pomyk drukarsk, poprawion
przez Czubka, ktor to poprawk wprowai te Kleiner.
Lochy potemne Kleiner zwraca uwag, e tak sceneri cltnie wprowaaa literatur sensacyjna,
przede wszystkim romanse grozy. Tu jednak cloi nie tylko o wywoanie nastroju grozy. To poiemie,
w ktorym odbywa si sd duclow nad Henrykiem, to przecie locly wizienne z sal tortur, nieodczny
rekwizyt feudalnego zamkuwarowni.
szmy, szmy t potptamy powtorzenie sowa sdmy wprowaone przez Piniego i Czubka na
podstawie rkopisu.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,6
oncio
Ojcze Ojcze!
oros j rrr
ieictwo, Przeklestwo
Na tobie si koczy rod przeklty w tobie ostatnim zebra wszystkie siy swoje
i wszystkie namitnoci swe, i ca dum swoj, by skona.
cnn orosv
Za to, e nic nie kocla, nic nie czci procz siebie, procz siebie i myli twycl,
Mio, Samolubstwo,
Serce
potpion jeste potpion na wieki.
mz
Nic dojrze nie mog, a sysz spod ziemi, nad ziemi, po bokacl westclnienia i ale,
wyroki i groby.
oncio
On teraz podnios gow, jako ty, Ojcze, kiedy si gniewasz i odpar dumnym
sowem, jako ty, Ojcze, kiedy pogarasz.
cnn orosv
Daremno daremno ratunku nie ma dla niego ni na ziemi, ni w niebie.
oros j rrr
Dni kilka jeszcze clway ziemskiej, znikomej, ktorej mnie i braci moicl pozbawili
nadiady twoje a potem zaginiesz ty i bracia twoi i pogrzeb wasz jest bez wonow
aoby bez kania przyjacio i krewnycl jako nasz by kiedy na tej samej skale
boleci.
mz
Znam ja was, pode ducly, marne ogniki, latajce wrod ogromow anielskicl.
tte ltlla lrolv naprz
oncio
Ojcze, nie zapuszczaj si w gb na Clrystusa imi wite zaklinam ci, Ojcze.
mz
vraca
Powie, powie, kogo wiisz:
oncio
To posta
mz
Czyja:
oncio
To drugi ty jeste cay blady sptany teraz mcz ciebie sysz jki twoje

paa na lolana
Przebacz mi, Ojcze Matka porod nocy przysza i kazaa
mlee
mz
chvyta go v o|cta
Na to|te st lonczy r przellty sowa Henryka z Czci III. ostatni ieic waszycl myli i ielnoci,
waszycl cnot i bdow uzyskuj tu niejako sankcj pozaziemsk, lr. Henryk uznany zostaje za upostaciowanie
gincej klasy arystokracji, jego upadek rowna si zagaie caej klasy.
Za to, zes ntc nte lochal sowa zwrocone do Henryka s sformuowaniem zarzutow pod adresem caej
arystokracji. Kleiner przytacza sowa o arystokracji z listu Krasiskiego do Reeve'a. Przeminiemy wszyscy jako
py, dla niczego nie uczuwszy poiwu, nic realnego nie ukoclawszy, a znienawiiwszy wiele (list z 6 I s,,,
Corresponance, t. II, s. :).
To postac Kleiner poprawi na. Ta posta, uwaajc wersj rkopisu i wszystkicl nastpnycl wyda za
omyk i wyjaniajc swoje stanowisko we Wstpte w uwagacl o tekcie (s. XLII). Argumenty jednak Kleinera
w tym przypadku nie s zupenie przekonywajce.
To rugt ty estes. Kleiner za Pinim wysuwa przypuszczenie, e przy ksztatowaniu tej sceny pewnej
podniety uyczya nowela Prospera Marimeego Wtza Karola XI (drukowana w r. s:, w czasopimie Revue de
Paris, a w r. s,, pomieszczona w tomie pt. Mozatla). krol szweki Karol XI ma niesamowit wizj przyszego
sdu nad jednym ze swycl potomkow i jego cicia. Stwiera jednak Kleiner, e koncepcje obu tycl sdow
s baro odmienne.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,;
Tego nie dostawao. Ha! ieci wasne przywiodo mnie do progu pieka!
Mario! nieubagany duclu Boe! i Ty, druga Maryjo, do ktorej modliem si tyle!

Tam poczyna si nieskoczono mk i ciemnoci. Nazad! musz jeszcze wal

czy z ludmi potem wieczna walka.
uctela z synem
cnn orosv
v oalt
Za to, e nic nie kocla, nic nie czci procz siebie, procz siebie i myli twycl, potpion
jeste potpion na wieki.
*
Sala v zamlu Svtte Trcy. Mz, lo|tety, tect, ltllu starcv t hra|tv llczcych
iecko, Matka, Obywatel,
Upadek, Waa, onierz
u stp ego Octec Chrzestny stot vsrolu salt tlumvgl|t z|roe zavteszone, gotyclte
lary, ozo|y, olna.
mz
Nie przez syna mego przez on nieboszczk moj, nie jeszcze raz mowi
nie.
orosv korircr
God
Zlituj si god pali wntrznoci nasze i ieci naszycl dniem i noc stracl nas
poera.
orosv m(zczvz
Obywatel, Tclorzostwo,
Zdrada
Jeszcze pora suclaj posa nie odsyaj posa.
oj circ cnnzrs+v
Cae ycie moje obywatelskim byo i nie zwaam na twoje wyrzuty, Henryku.
Jelim si podj urzdu poselskiego, ktory w tej clwili sprawuj, to e znam wiek moj
i ceni umiem ca warto jego. Pankracy jest reprezentantem obywatelem, e tak
rzek
mz
Precz z oczu moicl, stary.
na stronte o Jalu|a
Przyprowad tu odia naszycl.
Jalu| vychot lo|tety povsta t placz. mzczyznt st oala o ltlla lrolv.
r~no
Zgubie nas, Hrabio.
rntoi
Wypowiadamy ci posuszestwo.
ksiz(
Sami uoymy z tym zacnym obywatelem warunki poddania zamku.
oj circ cnnzrs+v
Wielki m, ktory mnie przysa, obiecuje wam ycie, bylebycie przyczyli si do
Historia, Waa
niego i uznali denie wieku.
kirk~ orosv
Uznajemy uznajemy.
mz
Honor, Szlaclcic,
Przywodca
Kiedycie mnie wezwali, przysigem zgin na tycl muracl dotrzymam i wy
wszyscy zginiecie wraz ze mn.
Ha! clce si wam y jeszcze!
Ha! zapytajcie ojcow waszycl, po co gnbili i panowali!
o Hra|tego
A ty czemu uciskae poddanycl:
o rugtego
A ty czemu przepie wiek mody na kartacl i podroacl daleko od Ojczyzny:
o tnnego
nte ostavalo brakowao.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,
Ty si podlie wyszym, garie niszymi.
o ene z lo|tet
Dlaczegoe ieci nie wyclowaa sobie na obrocow na rycerzy: Teraz by ci
si zday na co. Ale koclaa ydow, adwokatow pro icl o ycie teraz.
stae t vyctga ramtona
Czego si tak pieszycie do laby co was tak nci, by upodli wasze ostatnie
clwile: Naprzod raczej ze mn, naprzod, Moci Panowie, tam gie kule i bagnety
nie tam gie szubienica i kat milczcy, z powrozem w doni na szyje wasze.
kirk~ orosv
Dobrze mowi na bagnety!
ir orosv
Kawaka clleba ju nie ma.
korircr orosv
ieci nasze, ieci wasze!
virrr orosv
Podda si trzeba ukady ukady!
oj circ cnnzrs+v
Obiecuj wam cao, e tak rzek, nietykalno osob i cia waszycl.
mz
przy|ltza st o Oca Chrzestnego t chvyta go za pterst
wita osobo posa, id skry siw gow pod namioty przeclrztow i szewcow, bym
j krwi twoj wasn nie zmaza.
Wchot otal z|ronych z Jalu|em.
Na cel mi wzi to czoo zorane zmarszczkami marnej nauki na cel t czapk
wolnoci, drc od tclnienia sow moicl na tej gowie bez mozgu.
Octec Chrzestny st vymyla.
vszvscv Przywodca, onierz
razem
Zwiza go wyda Pankracemu!
mz
Clwila jeszcze, Moci Panowie! Cloi od jednego onierza do drugiego. Z to
b, zda mi si, wieraem si na gory za ikim zwierzem pamitasz, wyrwaem ci
z przepaci.
o tnnych
Z wami rozbiem si na skaacl Dunaju Hieronimie, Krzysztoe, bylicie ze mn
na Czarnym Morzu.
o tnnych
Wam odbudowaem claty zgorzae.
o tnnych
Wycie uciekli do mnie od zego pana. A teraz mowcie pojiecie za mn
czy zostawicie mnie samego, ze mieclem na ustacl, em wporod tylu lui jednego
czowieka nie znalaz:
vszvscv
Niecl yje lr. Henryk niecl yje!
mz
Rozda im, co zostao wdliny i wodki a potem na mury!
vszvscv zorirnzr
Wodki misa a potem na mury!
mz
Id z nimi, a za goin bd gotow do walki.
A ty czemu uctslales poanych?. etc. zarzuty, stawiane przez Pankracego w rozmowie z Henrykiem
pod adresem arystokracji, lr. Henryk powtarza, uzupeniajc je przestpstwami wieszej daty.
otal z|ronych w poprzednicl wyd. Bibl. Nar.. zbrojny.
Wyscte uctellt o mnte o zlego pana. Kleiner objania, e scena ta jest wzorowana na mierci Wallen
steina Sclillera. Wallenstein w podobny sposob stara si iaa na uczucia onierzy, ktorzy clc go opuci.
Powouje si przy tym na studia S. Dobrzyckiego i K. Kobzdaja (Kazimierza Kolbuszewskiego).
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa ,,
j ~ktr
Tak mi Panie Boe dopomo!
orosv korircr
Przeklestwo
Przeklinamy ci za niewinitka nasze!
ir orosv
Za ojcow naszycl.
ir orosv
Za ony nasze.
mz
A ja was za podo wasz.
vychot
*
Olopy Svtte Trcy. Trupy naololo tala potrzaslane |ron lezca na ztemt.
Tu t vte |tegn zolnterze Mz oparty o szantec, Jalu| przy ntm. Walka, onierz
mz
Niebezpieczestwo
sza|l chovac o pochvy
Nie ma rozkoszy, jak gra w niebezpieczestwo i wygrywa zawdy, a kiedy nadejie
przegra to raz jeden tylko.
j ~ktr
Klska, Los
Ostatnimi naszymi nabojami skropieni odstpili, ale tam w dole si groma i nie
dugo wroc do szturmu darmo, nikt losu przeznaczonego nie uszed, od kiedy wiat
wiatem.
mz
Nie ma ju wicej kartaczy:
j ~ktr
Ani kul, ani lotek, ani rutu wszystko si przebiera nareszcie.
mz
A wic syna mi przyprowad, bym go raz jeszcze uciska.
Jalu| ochot.
Dym bitwy zamgli oczy moje zda mi si, jakby dolina wzdymaa si i opadaa
nazad skay w sto ktow ami si i krzyuj iwnym szykiem take cign myli
moje.
staa na murze
Czowiekiem by nie warto Anioem nie warto. Pierwszy z Arclanioow po
Anio, Bog, Kondycja
luka, Pycla, Nuda, Sia,
Waa
kilku wiekacl, tak jak my po kilku latacl bytu, uczu nud w sercu swoim i zapragn
potniejszycl si. Trza by Bogiem lub nicoci.
Jalu| przychot z Orctem.
We kilku naszycl, obejd sale zamkowe i pd do murow wszystkicl, co spotkasz.

j ~ktr
Bankierow i lrabiow, i ksit.
ochot
mz
Ojciec, Syn, Matka,
Proroctwo, Waa,
Zawiaty
Clod, synu poo tu rk swoj na doni mojej czoem ust moicl si dotkn
czoo matki twojej niegdy byo takiej samej bieli i mikkoci.
oncio
mier
Syszaem gos jej isiaj, nim zerwali si me twoi do broni sowa jej pyny tak
lekko jak wonie, i mowia. i wieczorem zasiiesz przy mnie.
mz
Czy wspomniaa cloby imi moje:
oncio
Mowia. i wieczorem czekam na syna mego.
Wychot objanienie to doda Czubek na podstawie rkopisu.
lotla, lotla (z niem.) gruby rut lub maa kula.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa 6c
mz
na stronte
U koca drogi czy opadnie mnie sia: Nie daj tego, Boe! Za jedn clwil
odwagi masz mnie winiem twoim przez wieczno ca.
glosno
O synu, przebacz, em ci da ycie rozstajemy si czy wiesz, na jak dugo:
oncio
We mnie i nie puszczaj nie puszczaj ja ci pocign za sob.
mz
Rone drogi nasze ty zapomnisz o mnie wrod clorow anielskicl, ty kropli rosy
nie rzucisz mi z gory. O Jerzy Jerzy! O synu moj!
oncio
Co za krzyki! Dr cay coraz groniej coraz bliej luk ia i strzelb si
rozlega goina ostatnia, przepowieiana, cignie ku nam.
mz
pieszaj, pieszaj, Jakubie!
Orszal hra|tv t lstzt przechot przez olny tetntec Jalu| z zolnterzamt
tte za ntm.
oros j rrr
Dalicie odamki broni i bi si kaecie.
oros rntoi
Henryku, ulituj si!
+nzrci
Nie gnaj nas sabycl, zgodniaycl ku murom!
ir orosv
Gie nas p gie:
mz
o ntch
Na mier.
o syna
Tym uciskiem clciabym si z tob poczy na wieki ale trza mi w insz stron.

Orcto paa, traony lul.

oros v onzr
Do mnie, do mnie duclu czysty do mnie, synu moj!
mz
Hej! do mnie, luie moi!
o|yva sza|lt t przyllaa o ust lezcego
Klinga szklanna jak wprzody oddecl i ycie uleciay razem. Hej! tu na
przod ju si wdarli na dugo szabli mojej nazad, w przepa, syny wolnoci!

Zamteszante t |ttva.
Suga
*
Insza strona olopv slychac oglosy vallt Jalu| rozctgntty na murze Mz
na|tega, lrvt o|lany.
mz
Co ci jest, moj wierny, moj stary:
j ~ktr
Niecl ci czart odpaci w piekle upor twoj i mki moje. Tak mi Panie Boe dopo
mo!
umtera
mz
Klska, Bog, Poezja,
Samobojstwo, Walka
ty lroplt rosy nte rzuctsz mt z gry Kleiner dopatruje si tu aluzji do przypowieci ewangelicznej o bogaczu,
ktory po mierci znajdujc si w piekle prosi o kropl rosy azarza spoczywajcego na onie Abralama.
Kltnga szllanna dowod braku oddeclu, ktory nie zamgli, nie zaparowa gadkiej powierzclni szabli.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa 6s
rzucac plaszcz
Niepotrzebny mi duej wyginli moi, a tamci klczc wycigaj ramiona ku
zwycizcom i bekoc o miosierie!
spoztera naololo
Nie nadclo jeszcze w t stron jeszcze czas odpocznmy clwil. Ha! ju
si wdarli na wie ponocn luie nowi si wdarli na wie ponocn i patrz, czy
gie nie odkryj lrabiego Henryka. Jestem tu jestem ale wy mnie si nie
biecie. Ja si ju wybraem w drog ja stpam ku sdowi Boga.
Otcla
stae na olamlu |aszty, vtszcym na sam przepasct
Wi j ca czarn, obszarami ciemnoci pync do mnie, wieczno moj bez
brzegow, bez wysep, bez koca, a porodku jej Bog, jak soce, co si wiecznie pali
wiecznie janieje a nic nie owieca.
lroltem ale st posuva
Biegn, zobaczyli mnie Jezus, Maryja! Poezjo, bd mi przeklta, jako ja sam
bd na wieki! Ramiona, idcie i przerzynajcie te way!
slacze v przepasc
*
Dtetntec zamlovy. Panlracy Leonar Btanchettt na czele tlumv prze
Historia, Rewolucja,
Szlaclcic, Waa, Sd
ntmt przecho Hra|tovte, Kstzta, z zonamt t tecmt, v lancuchach.
r~kn~cv
Twoje imi:
nn~ri~
Krzysztof na Volsagunie.
r~kn~cv
Ostatni raz go wymowie a twoje:
ksiz(
Wadysaw, pan Czarnolasu.
r~kn~cv
Ostatni raz go wymowie a twoje:
r~no
Aleksander z Godalberg.
r~kn~cv
Wymazane sporod yjcycl id!
ri~cnr++i
o Leonara
Dwa miesice nas trzymali, a nny rzd armat i lada jakie parapety.
rro~nr
Czy duo icl tam jeszcze:
r~kn~cv
Oddaj ci wszystkicl niecl icl krew pynie dla przykadu wiata a kto z was
Krew
mi powie, gie Henryk, temu daruj ycie.
nzr orosv
Znikn przy samym kocu.
oj circ cnnzrs+v
Obywatel, Polityka,
Przywodca, Zwycistwo
Henryk ginc ma wizj. Boga jako blasku, jasnoci palcej i wiecznej, a wic podobnie gronej jak wizja
olepiajca Pankracego.
Poezo. przeklestwo rzucone na poezj w clwili klski dowoi, e marzenia o sawie, ktore go
pclny do podjcia walki, traktuje Henryk jako jeden z pomysow poetyckicl, uwaa, e poezja doprowaia
go do upadku.
Kleiner uwaa, e scena ta jest wzorowana na wyrokacl trybunaow rewolucyjnycl z czasow rewolucji
nancuskiej. Komentarz w wyd. Libery i Sawrymowicza do tej informacji dorzuca jeszcze nastpujc uwag.
ale Pankracy wystpuje tu jako dyktator, nie jako sia rewolucyjny. W tym ujciu Krasiski ukazuje swoj
pogld, e rewolucja doprowai do nowej arystokracji i nowego ucisku. Wymowny dowod, e Krasiski nie
pojmuje monoci istnienia innego ustroju ni feudalny. Ostatni wniosek wydaje si zbyt popieszny i ogolny.
parapety (z n. parapet, w. parapetto osona piersi) wystpy w muracl obronnycl osaniajce wal
czcycl.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa 6:
Staj teraz jako porednik miy tob a niewolnikami twoimi tymi przezacnego
rodu obywatelami, ktorzy, wielki czowiecze, klucze zamku w. Trojcy zoyli w rce
twoje.
r~kn~cv
Porednikow nie znam tam, gie zwyciyem si wasn. Sam dopilnujesz icl
mierci.
oj circ cnnzrs+v
Cae ycie moje obywatelskim byo, czego s dowody niemae, a jelim si poczy
z wami, to nie na to, bym wasnycl braci szlaclt
r~kn~cv
Wzi starego doktrynera precz, w jedn drog z nimi!
Zolnterze otacza Oca Chrzestnego t ntevolntlv.
Gie Henryk: czy kto z was nie wiia go ywym lub umarym: Wor peny
Samobojstwo
zota za Henryka cloby za trupa jego!
Otal z|ronych schot z murv.
A wy nie wiielicie Henryka:
~czrrik orrzi~rt
Obywatelu wou, udaem si za rozkazem generaa Biancletti ku stronie zaclodniej
szacow, zaraz na pocztku wejcia naszego do fortecy, i na trzecim zakrcie bastionu
ujrzaemczowieka rannego i stojcego bez broni przy ciele drugiego. Kazaempodwoi
kroku, by sclwyta ale nim zdylimy, ow czowiek zeszed trocl niej, stan na
gazie clwiejcym si i patrza clwil obkanym wzrokiem potem wycign rce jak
pywacz, ktory ma da nurka, i pcln si z caej siy naprzod syszelimy wszyscy
odgos ciaa spadajcego po urwiskacl a oto szabla, znaleziona kilka krokow dalej.
r~kn~cv
|torc sza|l
lady krwi na rkojeci poniej lerb jego domu.
To paasz lrabiego Henryka on jeden sporod was dotrzyma sowa. Za to
clwaa jemu, giliotyna wam.
Generale Biancletti, zatrudn si zburzeniem warowni i dopenieniem wyroku.
Leonarie!
vstpue na |aszt z Leonarem
rro~nr
Wizja, Praca, Przywodca
Po tylu nocacl bezsennycl powinien by odpocz, mistrzu zna struenie na
rysacl twoicl.
r~kn~cv
Nie czas mi jeszcze zasn, ieci, bo dopiero poowa pracy dojie koca swoje
go z icl ostatnim westclnieniem. Patrz na te obszary na te ogromy, ktore stoj mier, Tworczo
w poprzek miy mn a myl moj trza zaludni te puszcze przedry te ska
y poczy te jeziora wyieli grunt kademu, by we dwojnasob tyle ycia si
uroio na tycl rowninacl, ile mierci teraz na nicl ley. Inaczej ieo zniszczenia
odkupionym nie jest.
rro~nr
Bog, Krew, Wolno
Bog Wolnoci si nam podda.
r~kn~cv
Co mowisz o Bogu lisko tu od krwi lukiej. Czyja to krew: Za nami
Clrystus, Los,
Sprawiedliwo, mier,
Wizja, Zemsta
ieice zamkowe sami jestemy, a zda mi si, jakoby tu by kto trzeci.
rro~nr
Clyba to ciao przebite.
oltryner wyznawca jakiej teorii, wjej stosowaniu nieliczcy si z rzeczywistoci, jednostronny i ciasny.
trupa tak w wyd. III. W poprzednicl i rkopisie, trup.
plyvacz pywak.
Wypowied Pankracego interpretowana jest przez wyd. Libery i Sawrymowicza jako ocena wynikow re
wolucji, w ktorej Krasiski podkrela brak elementow tworczycl i pync std bezradno zwycizcow w obli
czu koniecznoci budowania nowego wiata. Jednake wypowied Pankracego nie upowania do takicl wnio
skow. Plan odbudowy iea zniszczenia jest wprawie baro ogolnikowy, ale, jak susznie zauwaa Kleiner,
Pankracy iie torem planow saintsimonistycznycl eksploatowania ziemi.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa 6,
r~kn~cv
Ciao jego powiernika ciao martwe ale tu ducl czyj panuje a ta czapka
ten sam lerb na niej dalej, patrz, kamie wystajcy nad przepaci na tym miejscu
serce jego pko.
rro~nr
Bledniesz, mistrzu.
r~kn~cv Oko, wiato, Wzrok
Czy wiisz tam wysoko wysoko:
rro~nr
Omen
Nad ostrym szczytem wi clmur pocly, na ktorej dogasaj promienie soca.

r~kn~cv
Znak straszny pali si na niej.
rro~nr
Clyba ci myli wzrok.
r~kn~cv
Lud, Przywodca,
Samotno
Milion ludu suclao mnie przed clwil gie jest lud moj:
rro~nr
Syszysz icl okrzyki woaj ciebie czekaj na ciebie.
r~kn~cv
Ploty kobiety i ieci, e si tak zjawi ma, lecz dopiero w ostatni ie.
rro~nr
Kto:
r~kn~cv
Jak sup nienej jasnoci, stoi ponad przepaciami oburcz wspart na krzyu, jak
na szabli mciciel. Ze splecionycl piorunow korona cierniowa.
rro~nr
Co si z tob ieje: co tobie jest:
r~kn~cv
Od byskawicy tego wzroku clyba mrze, kto yw.
rro~nr
Coraz to bariej rumieniec zbiega ci z twarzy clodmy std clodmy czy
syszysz mnie:
r~kn~cv
Poo mi donie na oczacl zadaw mi piciami renice odiel mnie od tego
spojrzenia, co mnie rozkada w procl.
rro~nr
Czy dobrze tak:
r~kn~cv
Nne rce twe jak u ducla bez koci i misa przejrzyste jak woda przej
rzyste jak szko przejrzyste jak powietrze. Wi wci!
Blentesz w wyd. II, a take u Czubka i w poprzednicl wyd. Bibl. Nar.. Bledniejesz.
Fakt, e wizja Clrystusa nie zostaa dostrzeona przez drugiego przedstawiciela rewolucji, e zatem nie
zosta on t wizj zniszczony, spowodowaa takie proby interpretacji zakoczenia, e nie jest ono bynajmniej
jednoznaczne z kocem wiata, z ostateczn zagad lukoci. E. Dembowski pisa np.. A jeli wo ludu,
Pankracy, kona spozierajc na krzy, to nie kona sprawa ludowa, tylko jej przewodca, ktory nie by jeszcze
ideaem ewangelicznego umiowania sprawy. Skona wic, a w jego miejsce tclncy tak mioci, jakiej Clry
stus naucza, wstpi cay lud w braterskoci yjcy. To znaczenie wyrazow ostatnicl Pankracego i NteBoslte
lomett. Galilaee vicisti. W nicl pojcie zupenej reformy spoecznej, ktor zwycistwo ywioow ludowycl
sprawi (Ptsma, t. III, s. ,).
Kobiety i ieci (ten zwrot uyty przez Pankracego jako okrelenie istot o niesamoielnym sposobie my
lenia) powtarzay sowa Evangeltt o zjawieniu si Clrystusa, gdy si wypeni czasy narodow. Tak zjawi si
ma owo tak odnosi si do clarakteru zjawiska, ktore wii Pankracy. W Evangeltt odpowiedni werset
brzmi. A wtedy ujrz Syna Czowieczego przyclocego w oboku z moc wielk i majestatem (Evangelta
sv. Lulasza, :s, :;). Dalsza jednak stylizacja zjawy Clrystusa iie nie za przekazami Evangeltt, lecz apokalip
tycznej wizji w. Jana. W wizjacl tycl elementy wiata, biaoci, blasku odgrywaj znaczn rol. Np. ujrzaem
() w porodku siedmiu wiecznikow zotycl kogo podobnego Synowi Czowieczemu, obleczonego w dug
do stop szat i przewizanego na piersi pasem zotym. A gowa jego i wosy byy lnice jako wena biaa i jako
nieg, a oczy jego jako pomie ognia (O|avtente sv. Jana, I, s,s).
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa 6
rro~nr
Oprzyj si na mnie.
r~kn~cv
Daj mi clo odrobin ciemnoci!
rro~nr
O mistrzu moj!
r~kn~cv
Ciemnoci ciemnoci!
rro~nr
Hej! obywatele lej! bracia demokraty, na pomoc! Hej! ratunku pomocy
ratunku!
r~kn~cv
Galtlaee, vtctstt!
stacza st v o|cta Leonara t lona
Galtlaee, vtctstt! Galilejczyku, zwyciye. Sowa przypisywane cesarzowi Julianowi Apostacie (,6s,6,
n. e.), ktory mia je wypowieie w clwili mierci, uznajc zwycistwo clrzecastwa, clcia je bowiem
w czasie swego panowania stumi i przywroci pogastwo zmodernizowane w duclu neoplatoskim. Zako
czenie dramatu Krasiskiego wywoao wiele kontrowersyjnycl komentarzy i interpretacji. Mickiewicz w kur
sie III swycl paryskicl wykadow o literaturze sowiaskiej uzna na NieBoskiej komedii za szczegolnie
wzniosy. Kilkanacie lat poniej inny wykadowca literatury, Leon Zienkowicz (Tego, Wtzerunlt polttyczne
ltteratury polslte, Lipsk s6;, t.I, s.s,s), w teje scenie dostrzeg na rozkaz poety dokonan rkami boskimi
zemst na zwyciskicl masacl rewolucyjnycl, tak nienawistnycl autorowi jako arystokracie. Tym ladem po
dya S. Skwarczyska, krytykujc zakoczenie ze stanowiska postpowego katolicyzmu za w najwyszym
stopniu niewaciwe klasowe zaangaowanie Boga (Teje, Leona Schtllera trzy opracovanta teatralne NteBo
slte lomett v teach e tnscentzact v Polsce, Warszawa s,,,, s.:6). Na gruncie tycl kontrowersji powsta spor
o to, czy zakoczenie jest organiczn czci dramatu, czy czstk odrbn, dodan do wczeniej uksztatowanej
caoci i nieprzystajc do niej. Odczytanie koncepcji tragizmu, wpisanej w NteBosl lomet pozwala dostrzec
organiczno wszystkicl czci utworu (por. przypis pocztkowy do Czci IV). Do gosow interpretujcycl
sens nau dramatu w latacl czteriestycl XIX w. mona doda jeszcze komentarz cytowanego niem. kry
tyka, A. Junga. Pisa on. Arystokratyzm () demokratyzm (), krotko mowic. M i Pankracy, szlaclta
i Napoleon padaj tu jeden po drugim, aby z obu stron ustpi miejsca owym liberalnym zasadom XIX wieku,
ktore wprawie nie znalazy sobie jeszcze miejsca w wiecie, swego organizmu wiatowego, ale ktore musz
je znale wowczas, kiedy rozpoznaj swoj bd w zapoznaniu religii. Albowiem tylko przez religi to jest
waciwy cel wiata i najgbszy sens naszego utworu wiat si odmoi, tak jak z niej wyszed, i ona jest
wanie t ska, ktorej zaprawd nie porusz bramy piekielne, i w niej jedynie zdrowa liberalna zasada znajduje
pork swego zwycistwa. Ale do natury naszego utworu, do jego dantejskiego clarakteru i narodowego spo
sobu wyraania przynaley to, e to katolicyzm przynosi ludom wolno i nowy ustroj, czego autor taktownie
niemal nie wypowiada, ale ku czemu wszystko zmierza, i co moemy okreli jako element Lamenesowski |tj.
w duclu pism Felicite Lamenais] w tym wspaniaym poemacie (s. ,c).
Ten utwor nie jest objty majtkowym prawem autorskim i znajduje si w domenie publicznej, co oznacza e
moesz go swobodnie wykorzystywa, publikowa i rozpowszeclnia. Jeli utwor opatrzony jest dodatkowymi
materiaami (przypisy, motywy literackie etc.), ktore podlegaj prawu autorskiemu, to te dodatkowe materiay
udostpnione s na licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa Na Tycl Samycl Warunkacl ,.c PL.
rodo. lttp.//wolnelektury.pl/katalog/lektura/nieboskakomedia/
Tekst opracowany na podstawie. Zygmunt Krasiski, NieBoska komedia, Zakad Narodowy im. Ossoliskicl,
wyd. zmien., Wrocaw s,6,
Publikacja zrealizowana w ramacl projektu Wolne Lektury (lttp.//wolnelektury.pl). Reprodukcja cynowa
wykonana przez Bibliotek Narodow z egzemplarza poclocego ze zbiorow BN.
Opracowanie redakcyjne i przypisy. Aleksandra Sekua, Olga Sutkowska.
Okadka na podstawie. Duncan-CFlickr, CC BY :.c
Wesprzy Wolne Leltury!
Wolne Lektury to projekt fundacji Nowoczesna Polska organizacji poytku publicznego iaajcej na rzecz
wolnoci korzystania z dobr kultury.
Co roku do domeny publicznej przecloi tworczo kolejnycl autorow. iki Twojemu wsparciu biemy
je mogli udostpni wszystkim bezpatnie.
Jal mozesz pomc?
Przeka s% podatku na rozwoj Wolnycl Lektur. Fundacja Nowoczesna Polska, KRS ccccc;cc,6.
Pomo uwolni konkretn ksik, wspierajc zbiork na stronie wolnelektury.pl.
Przeka darowizn na konto. szczegoy na stronie Fundacji.
zvomt+ kn~siski NteBosla lometa 6,