Krystyna Choma-Moryl

Ocena wpywu ujemnych temperatur

na plastyczno i pcznienie
wybranych gruntw spoistych
Evaluation of the influence of below-zero temperatures
on plasticity and swelling of some cohesive soils
Streszczenie: W wybranych gruntach spoistych Dolnego lska, o zrnicowanej
zawartoci frakcji iowej, oznaczono granice konsystencji i wskaniki pcznienia dla
prbek w stanie naturalnym i po trzykrotnym cyklu zamraania-odmraania. Zmia-
ny plastycznoci analizowano w oparciu o granic pynnoci, granic plastycznoci
oraz wskanik plastycznoci. W gruntach zamraanych stwierdzono wyrane
zmniejszenie si wilgotnoci granicy pynnoci oraz wskanika plastycznoci. Zmia-
ny te s szczeglnie widoczne wgruntach zwizo i bardzo spoistych, ktre zawieraj
powyej 20% frakcji iowej. Wskanik pcznienia wyranie wzrasta w mroonych
gruntach bardzo spoistych (f
i
powyej 30%). Zmniejszenie si plastycznoci i wzrost
wskanika pcznienia w badanych gruntach spoistych wiadczy o osabieniu wiza
strukturalnych i powstawaniu gruntw sabych.
Sowa kluczowe: grunty spoiste, cykliczne mroenie-odmraanie, granice konsy-
stencji, wskanik pcznienia
Abstract: Atterberg limits and swell indices were established for some chosen cohe-
sive soils with various amounts of clay fraction from Lower Silesia both for samples
in their natural state and after three cycles of freezing-thawing. Changes of the plas-
ticity of soils were analyzed in terms of liquid limit, plastic limit and plasticity index.
The soils subjected to temperature treatment showed significantly lower moisture
contents at their liquid and plastic limits. It was particularly noticeable for the cohe-
sive soils containing over 20% of clay fraction. Swell index increases considerably in
the temperature-treated soils containing over 30% of clay fraction. The decrease of
plasticity and increase of swell index for the investigated cohesive soils indicate
weakening of structural bonding and formation of weak soils.
Key words: cohesive soils, freeze-thaw, Atterberg limits, swell indices
Krystyna Choma-Moryl, Uniwersytet Wrocawski, Instytut Nauk Geologicznych, pl. M. Bor-
na 9, 50-204 Wrocaw, e-mail: kmor@ing.uni.wroc.pl
Wprowadzenie
Waciwoci gruntw spoistych s determinowane w duym stopniu przez ich
wspdziaanie z wod. W zalenoci od iloci wody w gruntach spoistych wyst-
puj zmiany ciliwoci i wytrzymaoci na cinanie. Zmienne oddziaywanie wody
powoduje midzy innymi procesy pcznienia i skurczu badane w skali laboratoryj-
nej oraz ekspansywno rozpatrywan w caym masywie gruntowym. Woda w
znaczcy sposb wpywa na ocen gruntw spoistych jako podoa budowlanego
lub materiau, z ktrego wykonywane s budowle ziemne. Rola wody w ksztato-
waniu si waciwoci gruntw spoistych wynika z obecnoci w tych gruntach mi-
neraw ilastych. Mineray ilaste s glinokrzemianami warstwowymi lub wstgo-
wymi o zrnicowanym skadzie chemicznym zbudowanymi z warstw atomw
wystpujcych w koordynacji tetraedrycznej i oktaedrycznej. Warstwy te cz si
ze sob w pakiety. Specyficzn cech mineraw ilastych jest ich zdolno do pcz-
nienia i uplastyczniania si pod wpywem wody.
Wystpowanie wgruntach spoistych rnych rodzajwwody powoduje ich r-
ne reakcje na ujemne temperatury. Sabo zwizana woda decydujca o plastyczno-
ci gruntw ma wasnoci zblione do wody wolnej, w zwizku z tym temperatura
jej zamarzania wynosi 0C.
W naszej strefie klimatycznej ujemne temperatury oddziauj na podoe grunto-
we przewanie cyklicznie, przy czymdugo i ilo cykli jest corocznie zrnicowana.
Wieloletnie badania prowadzone przez autork nad wpywem procesw zama-
rzania-odmarzania na niektre waciwoci fizyczne gruntw uwzgldniay zarw-
no mroenie cykliczne, jak jednokrotne, przy czym czas mroenia trwa od kilku
dni do trzech miesicy. Temperatura zamraania wynosia 20C. Szczegowa ana-
liza wpywu przemarzania-odmarzania na waciwoci fizyczne gruntw w r-
nych wariantach czasowych przestawiona jest w pracach Kumora (1983, 1985,
1989), Koszela-Marek, Choma-Moryl (1995). Wszystkie badania, jak rwnie dane
z literatury wskazuj, e przemarzanie powoduje obnienie si wartoci granicy
pynnoci i granicy plastycznoci, natomiast wzrost wskanika pcznienia p.
W gruntach mao spoistych, na przykad lessach, zmiany struktury wi si z
powstaymi w gruncie pkniciami i szczelinami wywoanymi przez mikrosoczew-
ki lodu. Tworz one przestrzennie rozwinit sie, powodujc powstawanie w
gruncie mikroagregatw o zrnicowanych wymiarach (Skaryska, 1985).
W gruntach bardzo spoistych zmiany mikrostruktury wi si ze specyfik za-
marzania wody, ktr stanowi gwnie woda zwizana. W przebudowie mikro-
struktury gruntw bardzo spoistych due znaczenie maj zmiany objtoci wody i
lodu na granicy faz, temperatura zamarzania, migracja moleku wody z rnych po-
ziomw energetycznego wizania w trakcie i po zakoczeniu procesu krystalizacji
wody zwizanej (Skaryska, 1969). Problem przemarzania gruntw bardzo spo-
istych jest o wiele bardziej skomplikowany ni gruntw makroporowatych. W
efekcie przemarzania tych gruntw nastpuj zmiany w ich mikrostrukturze. Za-
chodz one wieloetapowo i wrny sposb, wzalenoci od tego czy mroenie-od-
marzanie przebiega w jednym czy wielu cyklach (Kumor, 1989).
440 Krystyna Choma-Moryl
Wyniki bada
W niniejszej pracy przedstawiono wpyw procesu przemarzania i odmraania r-
nych gruntwspoistych z terenu Dolnego lska. Zamraanie prbek o objtoci 1
dm
3
odbywao si w temperaturze 20C i trwao 5 dni. Nastpnie prbki byy roz-
mraane do temperatury pokojowej 1820C. W ten sposb wykonano trzy cykle
zamraania i odmraania, po ktrych wyznaczano granice pynnoci, granice pla-
stycznoci i wskanik pcznienia. Te same waciwoci zostay oznaczone dla grun-
tw nie mroonych. Do bada wykorzystano lessy i piaski gliniaste z rejonu Trzeb-
nicy, gliny lodowcowe z wykopwz terenu Wrocawia oraz iy formacji poznaskiej
z Pogalewa Maego i Strzelina.
Dotychczasowe badania wpywu mroenia-odmarzania na wilgotno granicy
pynnoci i granicy plastycznoci prowadzone przez autork i innych badaczy wy-
kazuj jednoznacznie obnianie si wartoci tych granic w efekcie mroenia.
Zmniejszenie wartoci granicy pynnoci po przemroeniu waha si od 23% do
kilkudziesiciu procent. Kumor (1989) przedstawi, e w bentonicie granica pyn-
noci w wyniku jednego cyklu mroenia-odmarzania zmniejsza si z 294% dla
gruntu nie mroonego do 258%po przemroeniu. Wedug tego autora dla gruntw
kaolinitowych (kaolinit z Siedlec) i iwplioceskich (poznaskich) proces mroe-
nia-odmarzania nie wpywa w istotny sposb na warto granicy pynnoci i pla-
stycznoci.
Natomiast wieloletnie badania prowadzone przez autork, gwnie na gruntach
naturalnych o rnej zawartoci frakcji iowej i rnym skadzie mineralnym, wy-
kazyway zawsze zmniejszenie si wartoci granicy pynnoci po przemroeniu.
Bez wzgldu na to czy mroenie-odmarzanie byo jednokrotne i trwao od kilku dni
do maksymalnie 3 miesicy, czy te by to proces cykliczny (wielokrotne zamra-
anie i odmraanie gruntu), zawsze stwierdzano zmniejszenie si wartoci granicy
pynnoci. Najwiksze zmiany zaobserwowano przy cyklicznym zamraaniu-od-
mraaniu. Przy czym najwyraniejsze rnice stwierdzono po 13 cyklach, nastp-
ne cykle wydaj si nie mie ju takiego znaczenia.
Jak wynika z tabeli 1, granica pynnoci w efekcie trzykrotnego cyklu zamra-
ania-odmraania ulega najwikszemu obnieniu nawet o 79% dla gruntw
bardzo spoistych o zawartoci frakcji iowej powyej 6070%. W gruntach zwizo
spoistych i rednio spoistych zmniejszenie si wielkoci granicy pynnoci nie jest
tak wielkie i wynosi kilka procent. Najmniejsz zmian odnotowano dla lessw (o
zawartoci frakcji iowej kilku procent), wynosi ona 12% i mieci si w bdzie
oznaczenia, ale wkadymprzypadku jest to te zmniejszenie si wilgotnoci grani-
cy pynnoci.
Zmniejszenie si wartoci granicy pynnoci po przemroeniu gruntw spo-
istych wiadczy o pojawieniu si wody wolnej, ktra nie moe by zwizana z po-
wierzchni czstek ilastych. Nastpuje tu prawdopodobnie powstawanie wtr-
nych sabych gruntw, w ktrych zachodzi czciowy rozpad systemu agregatw,
tworzenie si nowych agregatw i nowej mikrostruktury.
Ocena wpywu ujemnych temperatur na plastyczno i pcznienie... 441
Wpyw mroenia-odmraania na wielko wilgotnoci granicy plastycznoci
nie jest zbyt duy w badanych gruntach. Generalnie rnice midzy t wartoci
dla gruntw nie mroonych i mroonych wynosz kilka procent (tab. 1). Podobnie
jak wprzypadku granicy pynnoci najwyraniej wida wpywmroenia wgruntach
bardzo spoistych. W ich przypadku wielko granicy plastycznoci obnia si o
23%. W pozostaych rodzajach gruntw spadek ten wynosi 02% i nie mona
okreli jednoznacznego zwizku z zawartoci frakcji iowej czy te skadem mi-
neralnym. Wydaje si, e pewien wpyw na takie wyniki ma zmienna zawarto
frakcji piaszczystej i pyowej w gruntach mao-, rednio- i zwizo spoistych.
Proces pcznienia polega na wzrocie objtoci gruntu na skutek oddziaywania
wody na mineray ilaste. Jest on badany laboratoryjnie. Analiza procesu pcznienia
i czynnikw determinujcych jego charakter przedstawiana jest w bardzo wielu
442 Krystyna Choma-Moryl
Tabela 1. Wartoci granicy pynnoci(W
L
%), granicy plastycznoci (W
p
%), wskanika pla-
stycznoci (Ip %) i wskanika pcznienia (
p
%) dla gruntwnaturalnych (nat.) i cyklicz-
nie mroonych (mro.)
Table 1. Value of liquid limit (W
L
%), plastic limit (W
p
%), plasticity index (Ip %) and swell
index ( p.%) of unfrozen (nat.) and frozen (mro.) soils
Rodzaj i symbol
prbki gruntu
f
i
%
W
L
% W
p
% I
p
%
p
%
nat. mro. nat. mro nat. mro nat. mro
1. Grunty mao spoiste
1a. less 8 26 1,1 251,3 171,6 171,5 9 8 1,00,3 1,00,2
1b. less 9 251,2 230,9 191,5 191,2 6 4 1,00,4 1,50,1
1c. less 6 280,9 271,1 201,1 191,1 8 8 2,00,5 3,00,3
1d. piasek gliniasty 8 261,2 251,0 211,3 201,5 5 5 1,00,3 1,50,2
2. Grunty rednio spoiste
2a. glina 15 290,8 270,9 160,9 151,0 13 12 2,00,5 3,00,4
2b. glina 18 280,6 250,5 130,5 120,9 15 13 4,00,7 4,50,5
2c. glina pylasta 13 320,9 291,2 170,7 150,7 15 14 3,50,2 4,00,4
2d. glina piaszczysta 14 261,1 231,0 131,1 120,8 13 11 2,50,4 3,50,6
3. Grunty spoiste zwize
3a. glina zwiza 28 381,3 360,9 151,1 131,2 23 23 5,00,9 6,51,0
3b. glina zwiza 24 411,1 371,5 181,0 171,5 23 20 4,01,1 6,01,1
3c. glina pylasta zwiza 26 400,9 371,6 151,2 131,0 25 24 6,00,7 7,00,9
3d. glina piaszczysta zwiza 25 390,7 361,1 180,8 170,9 21 19 4,51,0 6,00,8
4. Grunty bardzo spoiste
4a. i 35 390,3 340,9 171,1 141,6 22 20 8,01,7 12,01,5
4b. i 43 580,9 511,0 160,7 131,2 32 38 11,01,6 15,01,7
4c. i 68 740,5 670,8 211,4 190,9 53 48 15,01,5 23,01,3
4d. i 73 790,7 701,2 260,6 231,0 53 47 12,01,4 17,01,2
4e. i pylasty 35 580,8 510,7 190,7 170,8 39 34 10,01,7 14,01,5
4f. i piaszczysty 39 621,1 561,4 211,1 191,1 41 37 13,01,6 16,01,7
pracach (m.in. Chen, 1988; Garbulewski, 1990; Grabowska-Olszewska, 1998).
Natomiast problem pcznienia gruntw podlegajcych procesom zamraania-od-
mraania nie ma zbyt bogatej literatury. Pcznienie mrozowe i transformacje mi-
krostruktury iw w czasie mroenia i odmraania omawia Kumor (1989).
Dotychczasowe wyniki bada pozwalaj stwierdzi, e proces zamarzania-od-
marzania powoduje wzrost wartoci wskanika pcznienia Ep. Najwikszy wzrost
tego wskanika stwierdzono w gruntach bardzo spoistych, w niektrych przypad-
kach wynosi on 58%(tab. 1, ryc. 1). Wprzypadku gruntwmao spoistych trudno
jest oszacowa wpyw mroenia-odmraania na wielko pcznienia, gdy wska-
nik pcznienia wtych gruntach nie przekracza 12%i po mroeniu wzasadzie nie
ulega zmianie.
Niewielkie s rwnie zmiany wskanika pcznienia w gruntach rednio i
zwizo spoistych. Wynosz one 13%, ale zawsze wykazuj wzrost w stosunku do
prbek nie mroonych. Najwikszy wzrost pcznienia w gruntach bardzo spo-
istych wynika przede wszystkim z faktu, e grunty te pczniej w najwikszym
stopniu. Zawieraj bowiem najwiksze iloci mineraw ilastych, czsto z grupy
smektytu. Ponadto, jak zwraca uwag Kumor (1989), wiach nastpuj najwiksze
zmiany mikrostruktury w efekcie oddziaywania ujemnych temperatur. Zmiany te
polegaj na osabieniu wiza strukturalnych, rozpadzie wikszych mikroagrega-
tw i pojawianiu si wody wolnej.
Ocena wpywu ujemnych temperatur na plastyczno i pcznienie... 443
Ryc. 1. Porwnanie wielkoci wskanika pcznienia gruntw nie mroonych i po trzykrot-
nym cyklu przemraania-odmraania
Fig. 1. Swell indices of soils in their natural state and after three cycles of freezing-thawing
Podsumowanie i wnioski
Efektem cyklicznego procesu mroenia-odmraania gruntw spoistych jest obni-
enie si ich plastycznoci i wzrost pcznienia. Grunty przemroone prdzej prze-
chodz w stan pynny, gdy maj zdecydowanie nisze wartoci granicy pynnoci,
co jest zjawiskiembardzo niekorzystnymz punktu widzenia praktyki inynierskiej.
Ocena zmian plastycznoci gruntw w wyniku cyklicznego mroenia-odmraania
zostanie wniniejszej pracy przedstawiona woparciu o uproszczony nomogramCa-
sagrandea (ryc. 2).
Wykres ten przedstawiajcy zaleno midzy wskanikiemplastycznoci a gra-
nic pynnoci zosta opracowany przez Casagrandea w 1948 r. do klasyfikacji
gruntw spoistych. Modyfikacje tego nomogramu zaproponowane przez Heada
(1992; za: Grabowsk-Olszewsk, 1998) wprowadzaj podzia gruntw na pi
grup plastycznoci: nisk (L), redni (I), wysok (H), bardzo wysok (V) i ekstre-
malnie wysok (E). Poniewa nomogram Casagrandea stanowi podstaw klasyfi-
kacji gruntw drobnoziarnistych (obejmujcych frakcje pyow i iow) w wielu
krajach, rwnie w normie ISO-14688, naley zwrci uwag na zmiany plastycz-
noci gruntw wystpujcych w strefach klimatycznych, w ktrych okresowo wy-
444 Krystyna Choma-Moryl
Ryc. 2. Plastyczno gruntwnaturalnych i po trzykrotnymcyklu przemraania-odmraania
Fig. 2. Plasticity of soils in their natural state and after three cycles of freezing-thawing
stpuj temperatury ujemne. Uproszczona wersja nomogramu Casagrandea z mo-
dyfikacjami Heada (1992) jest przedstawiona na rycinie 2. Zaznaczona jest na nim
linia A dzielca grunty na iy i pyy.
Przedstawienie na tym wykresie uzyskanych wynikw bada granicy pynnoci
i wskanika plastycznoci gruntw przemroonych obrazuje przemieszczanie ich
w stron pl o niszej plastycznoci. Nawet jeeli wskanik plastycznoci po
przemroeniu nie ulega zbyt duej zmianie, to ju samo obnienie wartoci granicy
pynnoci powoduje przesunicie danego gruntu w stron gruntw o niszej pla-
stycznoci. Oczywicie przewanie przesunicia te bd odbyway si w obrbie
pl o danej plastycznoci, jednak naley liczy si z sytuacj, w ktrej przemroone
grunty bd przemieszczay si w stron niszych plastycznoci. Na podstawie
uzyskanych wynikw jest to wyranie widoczne w iach zawierajcych powyej
30%frakcji iowej. Prbki oznaczone symbolami 4c i 4d przemieszczaj si z obsza-
ru bardzo wysokiej plastycznoci na pole wysokiej plastycznoci, a prbka 4a z pla-
stycznoci redniej przesuwa si na pole plastycznoci niskiej. Obnienie si pla-
stycznoci gruntw jest niekorzystne zarwno w aspekcie wykorzystywania ich
jako podoa budowlanego, jak i materiau do wykonywania budowli ziemnych. W
tym ostatnim przypadku czsto dodatkowo dochodzi problem wzrostu przepusz-
czalnoci gruntw przemroonych (Bowders, McClelland, 1994; Othman i in.,
1994). Wedug tych autorw trzykrotny cykl zamraania-odmraania powoduje
najwikszy wzrost przepuszczalnoci we wszystkich rodzajach gruntw spoistych,
zarwno naturalnych, jak i wzorcowych. Ma to szczeglne znaczenie przy budowie
uszczelnie skadowisk odpadw czy waw przeciwpowodziowych
Literatura
Chen F.H., 1988. Foundations on expansive soils. Elsevier, Amsterdam.
Bowders J.J., McClelland S., 1994. The effects of freeze-thaw cycles on the permeability of
three compacted soils. Hydraulic Conductivity and Waste Contaminant Transport in
Soil. ASTM STP 1142.
Grabowska-Olszewska B. (red.), 1998. Geologia stosowana. Waciwoci gruntw nienasy-
conych . Wyd. Nauk. PWN Warszawa.
Garbulewski K., 1990. Ocena pcznienia gruntw. IX Krajowa Konferencja Mechaniki
Gruntw i Fundamentowania, Krakw.
Koszela-Marek E., Choma-Moryl K., 1996. The effect of freezing on some physical proper-
ties of the Pozna clays from the Wrocaw area (SW Poland) Studia Geotechn. et Mech.
XVIII, 34.
Kumor M.K., 1983. Granice konsystencji wybranych prbek iu plioceskiego w cyklicznym
procesie zamarzania. Arch. Hydrotech. XXX, 3.
Kumor M.K., 1985. Zmiany wytrzymaoci i struktury iu plioceskiego pod wpywem za-
mraania. Arch. Hydotech. XXXII, 3/4.
Kumor M.K., 1989. Zmiany mikrostruktury iw monomineralnych i iu plioceskiego pod
wpywem cyklicznego przemraania i odmraania. Rozprawy 34, Akad. Techn.-Roln.
Bydgoszcz.
Ocena wpywu ujemnych temperatur na plastyczno i pcznienie... 445
Othman M.A., Benson C.H., Chamberlain E.J., Zimmie T.F., 1994. Laboratory testing to
evaluate changes in hydraulic conductivity of compacted clays caused by freeze-thaw.
Hydraulic Conductivity and Waste Contaminant Transport in Soil. ASTM STP 1142.
Skaryska K.M., 1969. Wpyw procesu zamarzania na niektre waciwoci fizyko-mecha-
niczne gruntw spoistych. Zesz. Nauk. WSR, Rozprawy 18, Krakw.
Skaryska K.M., 1985. Formation of soil structure under repeated freezing-thawing condi-
tions. Fourth Intern. Sym. on Ground Freezing, Sapporo.
446 Krystyna Choma-Moryl