AGENDA 21

10 lat po Rio
R z e c z p o s p o l i t a P o l s k a
AGENDA 21
10 lat po Rio
Warszawa, Lipiec 2002
Raport opracowano na zlecenie Ministerstwa rodowiska
w Narodowej Fundacji Ochrony rodowiska
Opracowanie i wydanie Raportu sfinansowano ze rodkw
Narodowego Funduszu Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej
Redakcja merytoryczna:
zesp pracownikw Narodowej Fundacji Ochrony rodowiska w skadzie:
Krzysztof Napirkowski i Anna Palusiska
pod kierownictwem Tomasza Podgajniaka
W treci Raportu wykorzystano autorskie materiay i opracowania:
dr Marka Baranowskiego, dr in. Wojciecha Jaworskiego, Alicji Kiczyskiej, Beaty Koo,
dr in. Adama Mierzwiskiego, Krzysztofa Napirkowskiego, prof. dr hab. Elbiety Niemirycz,
dr Wojciecha Nowickiego, Tomasza Podgajniaka, Marty Skry, dr Urszuli Somorowskiej,
dr Barbary Szulczewskiej, Wojciecha witka, Andrzeja Weigle, dr Marka Zgorzelskiego
oraz jako dokumenty rdowe:
raporty, dokumenty i opracowania Ministerstwa rodowiska
informacje Gwnego Urzdu Statystycznego
materiay i raporty Inspekcji Ochrony rodowiska
dokumenty, raporty i opracowania innych ministerstw i urzdw centralnych.
Opracowanie i edycja map: Centrum Informacji o rodowisku GRIDWarszawa,
Zakad Narodowej Fundacji Ochrony rodowiska
Projekt okadki i zdjcia: Micha Szydowski
Zesp Redakcyjny skada serdeczne podzikowania za pomoc i konsultacje przy opracowywaniu Raportu:
Ministerstwu Finansw, Ministerstwu Gospodarki, Ministerstwu rodowiska, Ministerstwu Spraw
Zagranicznych, Ministerstwu Zdrowia, Gwnemu Inspektoratowi Ochrony rodowiska i Rzdowemu
Centrum Studiw Strategicznych, Ministerstwu Infrastruktury, Ministerstwu Pracy i Polityki Spoecznej,
Ministerstwu Rolnictwa i Rozwoju Wsi
a w szczeglnoci dzikuje za cenne wskazwki, komentarze i uwagi ze strony:
Wiesawy Bogutyn, Bernardetty Czerskiej, Andrzeja Eliasza, Ewy Flis, Anny Nosal,
Mirosawa Pietrasa, Andrzeja Siemiskiego, Marka Sobieckiego, Czesawa Wickowskiego,
dr Jana Wrbla i Hanny elichowskiej
Redakcja techniczna: Micha Szydowski
Opracowanie graficzne: Aleksander Barna
copyright by:
ISBN 8385908676
NARODOWA FUNDACJA OCHRONY RODOWISKA, Warszawa 2002
01445 Warszawa, ul. Cioka 13
Tel./Fax: (48) (22) 877 23 5962
email: nfos@nfos.org.pl; www.nfos.org.pl
SOWO WSTPNE
Pozytywne procesy polityczne i gospodarcze w wiecie, zwizane z zako
czeniem zimnej wojny i gbokimi przeobraeniami ustrojowymi w krajach
Europy rodkowej, Wschodniej i Poudniowej na pocztku lat 90tych,
wbrew pocztkowym oczekiwaniom, nie zlikwidoway jak dotd podzia
w wiata. Zanika ostra, czsto konfrontacyjna linia podziau Wschd
Zachd, ale utrzymaa si, a nawet ulega usztywnieniu, linia podziau,
gwnie spoecznego i gospodarczego, midzy zamoniejsz Pnoc i biednym
Poudniem. Pojawiy si take konflikty etniczne i wyznaniowe. Utrzymuje si
nadal krwawy i wyniszczajcy konflikt na Bliskim Wschodzie. Wszystko to
powoduje powane zniszczenia i straty gospodarcze, mier tysicy ludzi, roz
szerzanie strefy ubstwa.
Pogbiajca si nienawi midzy wiatem bogatych i biednych, brak
rwnych szans rozwoju i sprawiedliwego dostpu do edukacji, zatrudnienia,
do wielu dbr i usug oraz wzrost na tym tle rnych fundamentalizmw,
zjawisk nacjonalizmu i fanatyzmu religijnego, a take przejaww ksenofo
bii s wykorzystywane przez siy za i przemocy zagraajce bezpieczestwu
wiata i yciu niewinnych ludzi. Dobitnie wskazuje na to bezprzykadny,
zbrodniczy atak terrorystyczny 11 wrzenia ubiegego roku na World Trade
Center i na Pentagon.
wiat odpowiedzia na ten atak stworzeniem koalicji antyterrorystyczej,
ktra z ca konsekwencj zwalcza to zagraajce ludzkoci zjawisko, a do
cakowitego jego wyeliminowania. Polska i inne zaangaowane w t walk
kraje rozumiej, i skuteczne i pene zwalczanie terroryzmu midzynarodowe
go stanie si moliwe jedynie, gdy wysikom militarnym i politycznym towarzy
szy bdzie rozpoznanie i eliminowanie rde oraz przyczyn tego zjawiska.
Na zwalczanie terroryzmu, wygaszanie konfliktw lokalnych, podziaw
religijnych i etnicznych zaczynaj si nakada coraz bardziej czynniki eko
logiczne, takie jak zmiany klimatu, wyczerpywanie si zasobw surowcowych
nieodnawialnych i odnawialnych niedostatek sodkiej wody, degradacja
gleby, wylesianie, pustynnienie, zanik rnorodnoci biologicznej, wyjaa
wianie zasobw mrz i oceanw. wiatu mog zagrozi w zwizku z tym
nowe konflikty, ju nie na tle politycznym, ekonomicznym, etnicznym czy re
ligijnym, ale na skutek zmian ekologicznych. Czowiek jako cz skadowa
ekosystemu bdzie bowiem dy do utrzymania w nim swego miejsca,
a w razie koniecznoci bdzie o to miejsce walczy.
Na te zjawiska susznie zwraca uwag Raport Sekre
tarza Generalnego powicony realizacji zasad z Rio
i Agendy 21, w ktrych podkrela si, e bez wtpliwo
ci rozwj globalny nadal przebiega w niezrwnowa
onym kierunku, a globalizacja nie tylko nie wykorzystu
je swych moliwoci wyrwnywania szans rozwoju, ale
pozostajc w rku wielkich midzynarodowych korpora
cji gospodarczych i finansowych promuje kierunki kon
sumpcji i produkcji, sprzeczne z zasadami z Rio.
Polska, kraj ktry jako pierwszy w regionie wkroczy
na drog transformacji systemu politycznego i gospodar
czego, jest te jednym z globalnych liderw zrwnowao
nego rozwoju. Dokonane w naszym kraju zmiany zao
wocoway trwaym wzrostem gospodarczym, skokow
popraw stanu rodowiska i pochodn do tego popraw
stopy ycia spoeczestwa, rwnie poprzez demokraty
zacj i przejrzysto dziaania instytucji pastwowych.
Polski raport z realizacji Agendy 21, obejmujcy
wszystkie 40 rozdziaw tej Agendy, zosta bardzo do
brze przyjty podczas Sesji Specjalnej Zgromadzenia
Oglnego NZ pi lat po Rio. Dokonywane cyklicznie
przegldy gospodarcze i ekologiczne Polski przez
OECD wykazuj trway i zrwnowaony postp nasze
go kraju w realizacji zasad z Rio. Niniejszy raport po
kazuje nasze osignicia w sferze trzech filarw rozwo
ju zrwnowaonego, tzn. spraw spoecznych, gospodar
ki i rodowiska.
Chcemy, aby nasze dowiadczenia i nowatorskie roz
wizania, przede wszystkim w sferze finansowania
ochrony rodowiska i zrwnowaonego rozwoju, mogy
by wykorzystane na znacznie szersz skal. Ju teraz
dowiadczenia te przekazywane s do innych krajw
Europy rodkowej i Wschodniej i tam z powodzeniem
adaptowane do lokalnych warunkw. Takie fundusze
ekologiczne mogyby powstawa rwnie w tych krajach
rozwijajcych si, w ktrych istniej odpowiednie prze
pisy prawne i struktury instytucjonalne.
Jednym z najpowaniejszych problemw krajw roz
wijajcych si jest ich olbrzymie zaduenie. Polska,
wsplnie z krajami tzw. Klubu Paryskiego, wypracowaa
system konwersji czci dugu zagranicznego naszego kra
ju na inwestycje w ograniczeniu emisji gazw cieplarnia
nych, wochronie warstwy ozonowej, wochronie rnorod
noci biologicznej, w ochronie wd midzynarodowych
oraz w racjonalnej gospodarce odpadami. Dziki wypra
cowanym procedurom, kryteriom i instytucjonalnej struk
turze system konwersji dugu na rzecz rodowiska przy
nis znaczce efekty ekologiczne, pobudzi inicjatywy
lokalne, wprowadzi na polski rynek szereg technologii
i firm z krajw, ktre podpisay z Polsk umowy konwer
syjne. Ten system chcemy zarekomendowa w Johannes
burgu, jako jeden ze sposobw efektywnego finansowania
rodowiska i zrwnowaonego rozwoju.
Rzdy, w tym rzdy krajw rozwijajcych si, po
winny zrozumie, e rozwj oparty wycznie na pomo
cy zewntrznej nie jest rozwojem trwaym i zrwnowa
onym, bo nie generuje inicjatyw wasnych. Pomoc mi
dzynarodowa i pomoc wewntrzna rzdw powinna by
nakierowana na generowanie inicjatyw lokalnych i lo
kalnych programw zrwnowaonego rozwoju, wspie
rajc inwestycje infrastrukturalne, edukacj, budowanie
potencjau instytucjonalnego (capacity building) i trans
fer technologii. Ten cel powinien przywieca midzyna
rodowym i krajowym instytucjom finansujcym.
Naley zwrci uwag na jeszcze jeden wany pro
blem. Zarwno w Polsce, jak i w wikszoci krajw
wiata, gwnie w krajach rozwinitych, obserwuje si
postpujce starzenie spoeczestw. Starszych ludzi jest
coraz wicej, w niektrych krajach ich liczba przekracza
ju 20% ogu spoeczestwa. Czuj si czsto niepo
trzebni, przeszkadzajcy modszym, aktywnym zawodo
wo. A przecie moe by inaczej. Przecie mona wyko
rzysta ich wiedz, dowiadczenie i ch bycia potrzeb
nym. Ani Raport Brutland, ani Agenda 21, ani aden,
jak dotd, inny midzynarodowy dokument polityczny
nie wspomina o marginalizacji, odtrceniu pomocy lu
dzi starszych w procesach zrwnowaonego rozwoju.
Moe Johannesburg zmieni spojrzenie wiata na poten
cja drzemicy w tej coraz liczniejszej grupie spoecznej.
Polski raport o realizacji Agendy 21 w 10 lat po Rio
przedstawia cay szereg osigni spoeczestwa i rzdu
w realizacji zasad zrwnowaonego rozwoju. Nie kryje
my jednak naszych poraek i problemw, ktre s naj
czciej nie tylko naszymi dowiadczeniami, ale take
wikszoci krajw wiata. Do wyzwa stojcych przed
wiatem i przed Polsk z pewnoci naley zwalczanie
ubstwa, bezrobocia, zmiany trendw konsumpcji i pro
dukcji, racjonalna gospodarka zasobami i efektywne
wczanie w proces zrwnowaonego rozwoju wszyst
kich grup spoecznych, zawodowych i wiekowych.
Mamy nadziej, e Szczyt w Johannesburgu przyczy
ni si do rozwizania przynajmniej czci z tych proble
mw. Polska aktywnie dziaa na rzecz zrwnowaone
go rozwoju od pocztku tego procesu. Bdziemy rwnie
aktywni w Johannesburgu, wychodzc z zaoenia, e to,
co jest dobre dla wiata, musi by dobre i dla Polski.
SOWO WSTPNE
Aleksander Kwaniewski
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej
Spis treci
WSTP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
CZ I PASTWO I SPOECZESTWO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Rozdzia 1 Informacje oglne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Rozdzia 2 Promocja i ochrona zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Rozdzia 3 Osiedla ludzkie i mieszkalnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Rozdzia 4 Dochd narodowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
CZ II RODOWISKO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Rozdzia 1 Rnorodno biologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Rozdzia 2 Wody rdldowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Rozdzia 3 Morze Batyckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Rozdzia 4 Zarzdzanie powierzchni ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Rozdzia 5 Ochrona gleb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Rozdzia 6 Zarzdzanie obszarami wraliwymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Rozdzia 7 Odpady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Rozdzia 8 Atmosfera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Rozdzia 9 Prawne instrumenty ochrony rodowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Rozdzia 10 Ekonomicznofinansowe instrumenty ochrony rodowiska . . . . . . . . . 147
CZ III GOSPODARKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Rozdzia 1 Promowanie trwaego i zrwnowaonego rozwoju gospodarki . . . . . . . . 159
Rozdzia 2 Transport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
Rozdzia 3 Gospodarka substancjami radioaktywnymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
Rozdzia 4 Promowanie trwaego i zrwnowaonego rozwoju rolnictwa i wsi . . . . . 192
Rozdzia 5 Lasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
PODSUMOWANIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
ZASOBY STRON INTERNETOWYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
OFICJALNE AKTY PRAWNE W RANDZE USTAW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
WYKAZ SKRTW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
MAPY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
WSTP
Idee trwaego i zrwnowaonego rozwoju w Polsce
W okresie, jaki upyn od Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro, zacho
dziy w Polsce istotne, a w wielu dziedzinach wrcz rewolucyjne
zmiany. Zapocztkowane one zostay ju wczeniej w latach 70tych
i wczesnych 80tych kolejnymi zrywami spoecznymi, skierowany
mi przeciwko nieefektywnemu i niedemokratycznemu ustrojowi.
Narzucony Polsce po II Wojnie wiatowej model ustrojowy utru
dnia swobodny rozwj gospodarki i spoeczestwa. Znacjonalizowa
na w przewaajcej czci gospodarka funkcjonowaa, kierujc si
reguami centralnego planowania. Preferowano nieefektywny, surow
cowy model rozwoju produkcji przemysowej, przy jednoczesnym
chronicznym braku rodkw na inne cele, m.in. ochron rodowiska.
Natenie niektrych szkodliwych oddziaywa stao si miejscami
tak due, e z pocztkiem lat osiemdziesitych oficjalnie uznano oko
o 11% powierzchni kraju, zamieszkanej przez blisko 40% spoecze
stwa, za obszary tzw. ekologicznego zagroenia (wg materiaw wcze
snej Centralnej Komisji Planowania).
Szeroki opr spoeczny i wielostronne prby zdefiniowania na no
wo koncepcji ustrojowej Pastwa, doprowadziy w 1989 roku do hi
storycznego przeomu politycznego i spoecznego. Zapocztkowa on
w Polsce budow wolnego, demokratycznego pastwa prawa, a w in
nych krajach Europy rodkowej i Wschodniej sta si inspiracj do za
inicjowania podobnych przemian.
Od tego momentu Polska wkroczya na drog szybkich i komple
ksowych zmian ustroju polityczno gospodarczego. Podkreli nale
y, e zmiany te, mimo ich rewolucyjnego charakteru, przebiegay
w Polsce w sposb cakowicie pokojowy. Jednak w wielu innych kra
jach wtym u do bliskich ssiadw Polski uwolniy si wtym cza
sie tumione przez dziesiciolecia konflikty etniczne i religijne, ktre
w formie otwartych wojen, czy dziaa partyzanckich wybuchy z no
w si na Bakanach, Kaukazie, czy w Afryce.
By to okres rodzenia si wielkich nadziei, ale i wielkich rozczaro
wa dziesitkom krajw udao si osign niespotykany wczeniej
poziom dobrobytu i swobd obywatelskich, ale w pozostaych regio
nach wiata miliony ludzi, wtym dzieci umieraj przedwczenie z cho
rb i niedoywienia, wiatowa spoeczno nie potrafi porozumie si
9
WSTP
wkwestii zmniejszenia zbroje, nadal wybuchaj lub
tl si lokalne wojny, ubogie kraje nie s wstanie po
radzi sobie z eksplozj demograficzn. Rozwinito
i zaczto stosowa szeroko wpraktyce doktryn praw
czowieka i mechanizmy demokratyczne, ale jedno
czenie wiele krajw spoza zachodniego krgu cywi
lizacyjnego w poszukiwaniu wasnej tosamoci
odrzuca te idee, utrzymujc totalitarne systemy spra
wowania wadzy, czstokro oparte na fundamentali
zmie religijnym. Bezprecedensowe akty terroryzmu,
jakie miay miejsce wNowym Yorku i Waszyngtonie
11 wrzenia 2001 roku stanowi tragiczne potwier
dzenie, przed jakimi wyzwaniami i zagroeniami stoi
podzielony i peen konfliktw wiat.
Z tej perspektywy mona ju dzi powiedzie,
e spoeczestwo polskie wykorzystao swoj histo
ryczn szans i kosztem ogromnego politycznego
wysiku oraz wyrzecze ekonomicznych przezwy
ciyo uwarunkowania z przeszoci, hamujce
zrwnowaony i swobodny rozwj kraju. Zagwa
rantowano swobody obywatelskie, uwalniajc jed
noczenie ogromny potencja tumionej przez
dziesiciolecia ludzkiej aktywnoci i przedsi
biorczoci. Podjto realizacj programu gbokiej
transformacji gospodarczej, majcego na celu bu
dow w Polsce nowoczesnej gospodarki rynkowej.
Skala przeksztace wasnociowych z tym zwiza
nych nie miaa precedensu we wspczesnej gospo
darce wiatowej. Nastpi intensywny rozwj sek
tora prywatnego, ktry ju w 1997 roku obejmowa
ponad 2/3 zatrudnionych.
Koncepcja zrwnowaonego i trwaego rozwoju zna
laza wwczas w Polsce bardzo podatny grunt. Ju
w 1991 roku Sejm Rzeczypospolitej Polskiej przyj
Polityk Ekologiczn Pastwa, ktra okrelia
cele i kierunki dziaania na rzecz poprawy stanu ro
dowiska. By to pierwszy tego typu strategiczny pro
gram dziaania wPolsce oraz wkrajach Europy rod
kowej i Wschodniej, a take jeden z pierwszych na
wiecie, ktry traktowa ochron rodowiska w spo
sb kompleksowy, uwzgldniajcy wszystkie naj
waniejsze elementy rodowiska oraz najistotniejsze
presje rodowiskowe, wskazujcy na rda ich po
wstawania wnajwaniejszych dziedzinach ycia i go
spodarki oraz jasno odwoujcy si do zasad trwaego
i zrwnowaonego rozwoju, nazywanego wwczas
w Polsce ekorozwojem (pojcie zblione do definicji
rozwoju trwaego i zrwnowaonego).
Warto przypomnie, e opublikowanie pierw
szej Polityki Ekologicznej Pastwa wyprzedzio ta
kie wane dla idei zrwnowaonego i trwaego rozwo
ju dokumenty, jak Globalna Agenda 21 i Dekla
racja z Rio de Janeiro (przyjte w czerwcu 1992 ro
ku), V Program Ochrony rodowiska i Rozwoju
Zrwnowaonego Unii Europejskiej (1993), czy
Program Dziaa Ekologicznych rodowisko dla
Europy (1993). Dokument ten wprowadza Pol
sk do grona pastw, ktre za podstaw postpu
i swojego dalszego rozwoju spoecznego i gospo
darczego uznay t idee. Konieczno stosowania
si do jej wymaga potwierdzia w swoim art.5
nowa Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, przyj
ta przez Zgromadzenie Narodowe w 1997 roku.
W tym te czasie przedstawiciele Polski brali
udzia w opracowywaniu zasad zrwnowaonego
i trwaego rozwoju uzgodnionych i przyjtych w De
klaracji Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w czerwcu
1992 roku, wraz z towarzyszcym jej zbiorem zale
ce pod nazw Agenda 21. Polska dyskontowaa
w ten sposb swoje dowiadczenia z lat osiemdzie
sitych, kiedy to na fali niezadowolenia spoeczne
go powstaway i dynamicznie rozwijay si m.in.
pozarzdowe organizacje proekologiczne. Obser
wujc kryzys efektywnoci centralnie sterowanej
gospodarki, praktyczne zaamanie systemu opie
kuczego pastwa socjalnego oraz postpujc de
gradacj rodowiska dziaacze ekologiczni i nau
kowcy, a w lad za nimi coraz szersze krgi spoecz
ne widziay potrzeb daleko idcej przebudowy ca
ej koncepcji funkcjonowania Pastwa, formuujc
ide ekorozwoju, podporzdkowan hasu: Ziemi nie
odziedziczylimy od naszych przodkw, mymy j poy
czyli od naszych dzieci.
Pierwsza Polityka Ekologiczna Pastwa wyzna
czya przede wszystkim gwne kierunki i priory
tety ochrony rodowiska, wrd ktrych znalazy
si:
unowoczenienie prawa ekologicznego
(w tym uwzgldnienie w tym prawie przepi
sw umw midzynarodowych prawnie obo
wizujcych),
wprowadzenie nowych i urealnienie istniej
cych instrumentw ekonomicznych (opaty
i kary, zwolnienia i preferencje podatkowe
i celne, dotacje i preferencyjne poyczki),
utworzenie nowych instytucji monitoringu
rodowiska i kontroli wdraania prawa ekolo
gicznego oraz ich umocowanie prawne (In
spekcja Ochrony rodowiska i Inspektoraty
Wojewdzkie),
utworzenie i umocowanie prawne instytucji
finansujcych (Narodowy, Wojewdzkie
i Gminne Fundusze Ochrony rodowiska,
EkoFundusz, Bank Ochrony rodowiska).
Przyjte zadania byy konsekwentnie realizowa
ne przez wszystkie kolejne rzdy minionego dzie
siciolecia, niezalenie od reprezentowanej opcji
politycznej. Doprowadzio to do znaczcej poprawy
jakoci rodowiska w Polsce, wzmocnienia i rozbu
dowania prawa ekologicznego oraz wdroenia no
wych i nowoczesnych instrumentw egzekwowania
jego wymogw. Unikalnym osigniciem Polski by
o rwnie utworzenie oryginalnego systemu finan
sowania zada ochrony rodowiska, ktrego funkcjo
nowanie wistotnym stopniu przyczynio si do szyb
kiego wzrostu nakadw na ochron rodowiska.
10
Poczyniono rwnie wiele wysikw dla zwikszenia
wiadomoci ekologicznej elit politycznych i gospo
darczych oraz spoeczestwa.
Pierwsza Polityka Ekologiczna Pastwa okreli
a priorytety krtko, rednio i dugookresowe, si
gajce roku 2025. Jednak w swej zasadniczej czci,
a zwaszcza w uzupeniajcym j Programie Wyko
nawczym, Polityka wsposb szczeglny ukierunko
wana bya na realizacj najpilniejszych zada, w ho
ryzoncie roku 2000. Pod koniec tego okresu kierun
ki i priorytety Polityki Ekologicznej musiay zosta
zaktualizowane, wzwizku z osigniciem wikszo
ci celw krtkoterminowych oraz zaawansowa
niem w realizacji zada rednioterminowych, a tak
e z coraz lepszym identyfikowaniem rde i ro
dzajw zagroe, w tym nowych wyzwa zwiza
nych ze zmieniajcymi si uwarunkowaniami go
spodarczymi, wymogami prawa krajowego i mi
dzynarodowego, postpem technicznym, a take ze
wzrostem wiadomoci i ambicji spoeczestwa.
Nowa Polityka Ekologiczna Pastwa, opraco
wana w latach 19992000 i przedoona Sejmowi
przez Rzd w roku 2000, to zasadniczo inny doku
ment, uwzgldniajcy nowe uwarunkowania,
a zwaszcza:
Deklaracj z Rio de Janeiro i Agend 21
(1992);
now Konstytucj Rzeczypospolitej Polskiej
(1997);
midzynarodowe konwencje, protoky i po
rozumienia, ktrych Polska staa si Stron
lub Sygnatariuszem po roku 1991;
Ukad Europejski (1991);
obowizki wynikajce z czonkostwa Polski
w OECD (1996) oraz w NATO (1999);
konsekwencje szeroko zakrojonych reform
administracji, suby zdrowia, ubezpiecze
spoecznych i systemu edukacji realizowa
nych w kraju od pocztku 1999 roku;
nowy podzia administracyjny kraju i podzia
kompetencji pomidzy administracj pa
stwow, a samorzdami zwikszajcy rol,
uprawnienia i zadania samorzdw (1999).
Konieczne byo rwnie uwzgldnienie szeregu
procesw i zmian zachodzcych w kraju i wiecie,
a zwaszcza takich czynnikw, jak istotne zwik
szenie poziomu zamonoci spoeczestwa, rozwj
prywatnego sektora gospodarki i malejca rola sek
tora publicznego, restrukturyzacja podstawowych
gazi przemysu, postp technologiczny, procesy
globalizacji, liberalizacja handlu towarami i usuga
mi, rozwj technik informacyjnych. Naley zauwa
y, e z czynnikami tymi zwizane s pozytywne,
ale rwnie negatywne aspekty, jak np.:
zachwianie rwnowagi wtrendach konsumpcji
i produkcji, jako konsekwencja globalizacji;
wzrost przestpczoci zorganizowanej, prze
myt, narkomania i alkoholizm;
zanik autorytetw i wartoci tradycyjnych,
w tym poszanowania dla dbr kultury i dzie
dzictwa przyrodniczego;
nielegalna imigracja, poszerzajca stref
ubstwa i kryminogenno;
bezrobocie strukturalne;
korupcja;
zmiany klimatu i klski ywioowe;
susze, pustynnienie (stepowienie) i za ja
ko wody;
nowe biotechnologie i substancje chemiczne
wprowadzane bez kontroli do obrotu i do ro
dowiska;
rozwj motoryzacji, gwnie indywidualnej.
Aby speni kryteria rzeczywicie nowoczesnej
polityki ustalajcej zadania ochrony rodowiska
w kontekcie zrwnowaonego i trwaego rozwoju
i w tym celu integrujcej aspekty gospodarcze, spo
eczne i ekologiczne w sposb wychodzcy poza
tradycyjne strategie ograniczania, czy rozcieczania
emisji zanieczyszcze II Polityka Ekologiczna
Pastwa, musiaa uwzgldni wymienione wyej
uwarunkowania oraz przewidzie nowe wyzwania
pierwszej dekady nowego tysiclecia i ustosunko
wa si do nich. Podstawowym jej celem jest za
pewnienie bezpieczestwa ekologicznego obecne
go i przyszych pokole poprzez przyjcie takiego
modelu rozwoju kraju, ktry zapewni skuteczn re
gulacj i reglamentacj korzystania ze rodowiska
tak, aby rodzaj i skala tego korzystania nie stwarza
y zagroenia dla jakoci i trwaoci zasobw przyro
dy, kierujc si jednoczenie zasad rwnego do
stpu do tych zasobw, oraz nie powodujc kon
fliktw i napi spoecznych.
Dla realizacji tego celu, wywodzcego si
wprost z definicji zrwnowaonego i trwaego rozwo
ju przyjtej na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro,
II Polityka Ekologiczna Pastwa wyznacza kierun
ki dziaania o charakterze strategicznym, taktycz
nym i sektorowym, zdefiniowane w nastpujcy
sposb:
1. Strategiczne kierunki dziaania:
ksztatowanie makroekonomicznych polityk
(fiskalnej, handlowej, monetarnej i kredyto
wej), sprzyjajcych rozwojowi zrwnowao
nemu kraju;
dostosowanie polityk sektorowych do zrw
nowaonego gospodarowania zasobami natu
ralnymi i do redukcji presji na rodowisko;
ksztatowanie proekologicznych wzorcw
konsumpcji i dematerializacja stylu ycia;
poprawa jakoci wszystkich komponentw
rodowiska i we wszystkich specyficznych
obszarach kraju;
zapewnienie dostpu spoeczestwa do in
formacji o rodowisku, do udziau w proce
sach decyzyjnych i do wymiaru sprawiedli
woci w sprawach dotyczcych rodowiska;
WSTP
11
promocja rozwoju zrwnowaonego w kon
taktach midzynarodowych, poprzez wype
nianie zobowiza wynikajcych z prawnie
obowizujcych umw midzynarodowych
wielostronnych i dwustronnych oraz poprzez
inicjowanie lub/i przystpowanie do nowych
umw i porozumie w zakresie ochrony ro
dowiska i rozwoju zrwnowaonego;
zapewnienie zgodnoci polskiej polityki eko
logicznej z kierunkami dziaa i instrumen
tami przyjtymi w polityce ekologicznej Unii
Europejskiej.
2. Taktyczne kierunki dziaania:
doskonalenie i rozwj prawnych, administra
cyjnych, ekonomicznych i finansowych regu
lacji i instytucji korzystania z zasobw rodo
wiska;
doskonalenie struktur zarzdzania rodowi
skiem na wszystkich szczeblach administra
cji pastwowej i samorzdowej;
promowanie zasad i systemw zarzdzania
rodowiskiem na poziomie zakadw pro
dukcyjnych i instytucji;
efektywne negocjacje z Uni Europejsk na
temat koniecznych okresw przejciowych
w wypenianiu przez Polsk wymaga unij
nych w dziedzinie ochrony rodowiska;
efektywne wykorzystanie pomocy Unii Eu
ropejskiej dla Polski;
stosowanie przegldw ekologicznych w pro
cesie prywatyzacji starych oraz ocen oddziay
wania na rodowisko dla nowych inwestycji.
3. Sektorowe kierunki dziaania:
w energetyce i przemyle:
promocja systemw zarzdzania rodowi
skowego;
wdraanie metod i technologii czystszej
produkcji;
poprawa efektywnoci energetycznej
i surowcowej;
stosowanie alternatywnych surowcw
i odnawialnych rde energii;
w transporcie:
sterowanie zapotrzebowaniem na rodki
transportu i potrzebami przewozowymi;
wprowadzanie czystszych paliw i czyst
szych pojazdw, innowacyjno;
racjonalizacja przewozw;
rozbudowa infrastruktury transportowej;
w rolnictwie:
stosowanie dobrych praktyk rolniczych;
tworzenie systemu atestacji ywnoci;
wspieranie produkcji zdrowej ywno
ci i farm ekologicznych;
rekultywacja terenw zdegradowanych
i zalesienia nieuytkw;
w lenictwie:
wzrost lesistoci kraju;
renaturalizacja obszarw lenych;
doskonalenie metod zrwnowaonej
gospodarki lenej;
poprawa stanu zdrowotnego lasw;
ochrona przed poarami i innymi
zagroeniami lasw;
w budownictwie i gospodarce komunalnej:
modernizacja systemw grzewczych
z uwzgldnieniem lokalnych zasobw
energii odnawialnej;
termomodernizacja zasobw
budowlanych;
modernizacja sieci cieplnych;
wodocigowych i kanalizacyjnych
racjonalizacja zuycia wody;
usprawnienie gospodarki odpadowej;
segregacja i recykling;
modernizacja infrastruktury technicznej;
w zagospodarowaniu przestrzennym:
zabezpieczenie wartoci przyrodniczych,
krajobrazowych oraz dziedzictwa kultury
wplanowaniu, programowaniu, wydawaniu
decyzji, ocenach, studiach i ekspertyzach;
w turystyce:
zmniejszenie natenia ruchu turystycz
nego na obszarach o szczeglnych
walorach przyrodniczych;
zmiana modelu i form turystyki na
bardziej przyjazne rodowisku;
promocja ekologicznych form turystyki;
poprawa infrastruktury i jakoci usug
turystycznych;
w ochronie zdrowia:
wprowadzenie klasyfikacji i systemu
identyfikacji chorb oraz kompleksw
chorobowych na tle rodowiskowym;
wprowadzenie nowoczesnych, bezpiecz
nych ekologicznie metod i technologii
unieszkodliwiania niebezpiecznych od
padw medycznych;
skuteczna ochrona przed zagroeniami
ze strony niebezpiecznych substancji
chemicznych, organizmw modyfikowa
nych genetycznie i pestycydw;
w handlu:
wprowadzenie znakowania ekologicznego,
polepszenie informacji o uciliwoci
produktu dla rodowiska;
wprowadzenie opat i depozytw pro
duktowych;
w dziedzinie obronnoci:
wprowadzenie rozwiza organizacyj
nych i technologicznych zapewniajcych
skuteczny nadzr i przeciwdziaanie
zagroeniom zwizanym z wykorzystywa
niem substancji niebezpiecznych oraz
WSTP
12
unieszkodliwianiem opakowa po tych
substancjach;
doskonaleniem systemw ochrony prze
ciwpoarowej terenw i obszarw lenych
wykorzystywanych przez wojsko.
Obecna dekada pokae, czy nasza gospodarka,
spoeczestwo i organy pastwa bdzie zdolne do re
alizacji tak ambitnego programu dziaania.
Niemniej jednak, po 10 latach wdraania idei
i zasad z Rio de Janeiro w Polsce, mona ju z ca
pewnoci stwierdzi, e znalazy one trwae miej
sce w wiadomoci wikszoci przedstawicieli pol
skich elit politycznych i spoecznych, zakorzeniajc
si na wszystkich szczeblach zarzdzania, a zwa
szcza wrd lokalnych wadz samorzdowych.
Rwnie og spoeczestwa stosuje si w coraz
wikszym stopniu do zasad zrwnowaonego i trwa
ego rozwoju, nawet jeli nie do koca uwiadamia
sobie ich genez.
Swoj wol przestrzegania zasad zrwnowaone
go i trwaego rozwoju Polska potwierdza rwnie na
arenie midzynarodowej, o czym wiadczy midzy
innymi:
podpisanie przez przedstawicieli Polski do
kumentw kocowych Konferencji Narodw
Zjednoczonych rodowisko i Rozwj (Szczyt
Ziemi w Rio de Janeiro, 1992), w tym zbioru
zalece i wytycznych dotyczcych dziaa,
ktre powinny by podejmowane na przeo
mie XX i XXI wieku w celu zapewnienia
trwaego i zrwnowaonego rozwoju
AGENDA 21;
odpowiedni zapis w Ukadzie Stowarzysze
niowym ze Wsplnotami Europejskimi
z dnia 16 grudnia 1991 roku (Art. 71 pkt. 2
stanowi, e Polityka realizacji rozwoju gospo
darczego i spoecznego Polski powinna kierowa
si zasad trwaego rozwoju. Konieczne jest za
gwarantowanie, aby wymogi ochrony rodowiska
byy od samego pocztku w peni wczone do tej
polityki);
sygnowanie lub ratyfikowanie ponad czter
dziestu regionalnych lub globalnych kon
wencji ekologicznych;
wsppraca midzynarodowa w ramach pro
gramu rodowisko dla Europy, w tym przyj
cie dokumentw Konferencji Ministrw
w Lucernie w 1993 roku oraz w Sofii w 1995
roku.
Polska aktywnie dziaa na forum midzynarodo
wym, wczajc si w wysiki wiatowej spoeczno
ci na rzecz zrwnowaonego i trwaego rozwoju.
W miar rosncych moliwoci wspdziaania ze
spoecznoci midzynarodow Polska zamierza
zwiksza swoj rol w tego typu przedsiwzi
ciach, ukierunkowujc si w pierwszym rzdzie na
wspprac w regionie europejskim. Dotychczas
polskie wadze zawary umowy o wsppracy
w dziedzinie ochrony rodowiska niemal ze wszy
stkim ssiadami i wikszoci krajw europejskich
oraz z USA i Kanad. Nasz kraj uczestniczy rw
nie aktywnie w wielu programach regionalnych,
obejmujcych np. zlewni Morza Batyckiego,
Zielone Puca Europy, Karpaty Wschodnie, czy
dolin Dolnej Odry. Ze wzgldu na swj potencja
ekonomiczny i ludnociowy, Polska moe i powin
na odgrywa w tych dziedzinach znaczc rol,
zwaszcza wrd krajw Europy Centralnej
i Wschodniej.
Jednoczenie Polska dy do politycznej i go
spodarczej integracji z krajami Europy Zachodniej
i innymi pastwami czonkowskimi OECD. Podpi
sany w 1991 roku Ukad Stowarzyszeniowy ze
Wsplnotami Europejskimi wyznaczy ramy dla
stopniowego rozwoju wolnego handlu towarami
i usugami oraz przepywu kapitau. Natomiast od
listopada 1996 roku Polska jest czonkiem OECD
i uczestniczy w pracach struktur tej organizacji.
Przystpienie do Unii Europejskiej z poczt
kiem 2004 roku jest jednym z najwaniejszych stra
tegicznych celw Polski, akceptowanym przez
przewaajc cz spoeczestwa i wikszo li
czcych si si politycznych. Nasz kraj widzi w tym
szanse na przypieszenie trwaego rozwoju spoecz
nogospodarczego w warunkach bezpieczestwa
zewntrznego i wewntrznego. Od pocztku lat
dziewidziesitych prowadzone s w zwizku
z tym szeroko zakrojone dziaania majce na celu
zblienie polskiego systemu spoecznogospodar
czego, struktury i treci prawa, rozwiza instytu
cjonalnych, infrastruktury spoecznej i ekonomicz
nej oraz praktyki dziaania do wymogw obowizu
jcych w Unii.
Jednym z elementw tego procesu jest prze
ksztacenie, do stanu zgodnego z prawodawstwem
Unii Europejskiej, polskiego systemu prawnego
w zakresie szeroko pojtej ochrony rodowiska.
Realizacja tego zadania bdzie miaa, a w zasadzie
ju ma, fundamentalne znaczenie dla praktycznego
stosowania w Polsce zasad zrwnowaonego i trwae
go rozwoju i wypeniania zalece Szczytu Ziemi za
wartych w dokumencie kocowym AGENDA 21.
Nie oznacza to, e Polska zamierza ograniczy
swoj aktywno midzynarodow do wspomnia
nego wyej krgu. Wrcz przeciwnie aspiracj
Polski jest efektywna wsppraca z krajami rozwi
jajcymi si i z krajami o gospodarkach w okresie
transformacji, a w szczeglnoci dzielenie naszych
bogatych dowiadcze zdobytych w okresie poko
jowej transformacji ustrojowej, budowy podstaw
gospodarki wolnorynkowej i poprawy warunkw
ycia ludnoci, z jednoczesnym poszanowaniem
dziedzictwa kulturowego i rodowiskowego. Wy
pracowalimy w tym zakresie wiele oryginalnych
rozwiza, ktre mog by z powodzeniem zaadop
towane w innych krajach.
WSTP
13
Tempo i skala wdraania zasad zrwnowaone
go i trwaego rozwoju Polski determinowane jest
jednak, tak jak i w innych krajach, przez wiele
czynnikw. Kluczowe znaczenie maj: innowacyj
no, zdolno gospodarki do rozwoju i moderni
zacji, oglny poziom zamonoci spoeczestwa,
sytuacja demograficzna, czy problemy grup spo
ecznych, a w mniejszym zakresie rwnie grup
etnicznych.
Powodzenie rozwoju zrwnowaonego zaley
wprost od skutecznego integrowania aspektw
spoecznych, ekonomicznych i ekologicznych w je
den zwarty i skoordynowany proces. Std niniejszy
Raport koncentruje si na tych wanie aspektach.
Raport zosta podzielony na 3 gwne czci spo
eczestwo, rodowisko i gospodarka odnoszc
si do podstawowych czynnikw determinujcych
rozwj kadego regionu, kraju, czy w szerszym wy
miarze, kadego krgu cywilizacyjnego. W kadej
z tych sfer zaprezentowano diagnoz stanu obecne
go, trendy zmian zachodzcych w minionym dzie
sicioleciu, problemy i wyzwania oraz szanse i za
groenia z nimi zwizane, a take podejmowane
dotychczas dziaania ukierunkowujce zmiany
w kadej z tych dziedzin, na wdraanie zasad zrw
nowaonego i trwaego rozwoju.
Byo to zadanie trudne. Szczeglne problemy
powodowa brak czci danych lub zbyt wysoki po
ziom ich agregacji. Niemniej jednak autorzy Ra
portu dooyli wszelkich stara, aby dziaania Pol
ski na rzecz realizacji idei zrwnowaonego i trwaego
rozwoju przedstawi kompleksowo i wielostronnie,
eksponujc dokonania i sukcesy, nie ukrywajc
jednak problemw, bdw, a take poraek.
WSTP
14